________________
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
४४४ न, तस्य ततो व्यतिरिक्तेतरविकल्पायोगात्, व्यतिरिक्तत्वे न तदध्यक्षलक्षणम्, अव्यतिरिक्तत्वे तूक्तवल्लक्षणायोगः । निरूपणानुस्मरणविकल्पाभ्यामविकल्पकं स्वभावविकल्पेन तु सविकल्पकमिति चेत्, न, विरोधात्, अन्यथा अनेकान्तापत्तेः
................. व्याख्या ..................................... ऽप्यपोढत्वात् कारणात् कल्पनाऽपोढत्वलक्षणायोगः तत्र तद्योग्यताऽभावादिति । प्रत्यक्षसामान्यम्-अप्रत्यक्षव्यावृत्तिरूपं लक्षणविषय इति चेत्, तत्र तद्योग्यतेति भावः । एतदाशङ्क्याह-न, तस्य-प्रत्यक्षसामान्यस्य ततः-प्रत्यक्षात् किमित्याह-व्यतिरिक्तेतरविकल्पाभ्यामयोगात् । आह च-व्यतिरिक्तत्वे प्रत्यक्षात् तत्सामान्यस्य न तदध्यक्षलक्षणम्, तद्व्यतिरिक्ततत्सामान्यलक्षणत्वात्, अव्यतिरिक्तत्वे तु प्रत्यक्षात् तत्सामान्यस्य उक्तवत्-यथोक्तं तथा । किमित्याह-लक्षणायोगः, तत्र तद्योग्यताऽभावादिति । अत्राह-निरूपणानुस्मरणविकल्पाभ्यामेवम्भूतमेतदिति तदात्वे आयत्यां चैतद्गोचराभ्यामविकल्पकमेतत्, स्वभावविकल्पेन तु-कल्पनाऽपोढस्वभावलक्षणेन सविकल्पकमेव । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-न
....... मनेतिरश्मि ...... એક પણ કલ્પનાનો તેમાં અવકાશ નથી અને તેથી તો નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષમાં “આ કલ્પનાથી અપોઢરહિત છે” – એવી પણ કલ્પના નહીં થઈ શકે - આ રીતે નિર્વિકલ્પ અંગે “આ કલ્પનારહિત છે” એવી કલ્પના કરવાની જ્યારે યોગ્યતા જ નથી ત્યારે તે નિર્વિકલ્પનું “કલ્પનાપોઢ” લક્ષણ શી રીતે घटे?
બૌદ્ધ : કલ્પનાપોઢ લક્ષણ તો પ્રત્યક્ષસામાન્યનું છે. પ્રત્યક્ષસામાન્ય એટલે પ્રત્યક્ષ સિવાયના પદાર્થોની વ્યાવૃત્તિ... આવા પ્રત્યક્ષસામાન્ય માટે જ “કલ્પનાપોઢ લક્ષણ કહીએ છીએ. હવે તો લક્ષણ घटशे ने?
સ્યાદ્વાદીઃ ના, કારણ કે અહીં વિકલ્પો ઘટતાં નથી. તે આ રીતે - જે પ્રત્યક્ષસામાન્યનું તમે सक्षए। हो छो, ते प्रत्यक्षसामान्य निर्वित्पथी (१) भिन्न छ, (२) अभिन्न ?
(१) श्री मिन्न मानशो, तो ते सक्षए। प्रत्यक्षसामान्यन ४ सिद्ध थशे, निर्विउत्पनु नही...
(૨) જો અભિન્ન માનશો, તો પ્રત્યક્ષસામાન્ય પણ નિર્વિકલ્પ બનવાથી - તેમાં પણ કલ્પનારહિતની કલ્પના ન ઘટતાં – તે અંગે પણ કલ્પનાપોઢ લક્ષણની અસંગતિ જ રહે...
बौद्ध : तो ते प्रत्यक्षने, (१) नि३५वि५ प्रत्यक्ष थतi 20 सामु छ (३५)' मे નિરૂપણ, કે તે પછી કાળાંતરે અનુસ્મરણવિકલ્પ “આવું હતું એવું સ્મરણ થતું નથી એટલે તે 'निर्व८५' छ, भने (२) '८५नाथी २रित छ' - मेवी ४८यनाथी सहित डोवाथी 'सवि४९५'
....... विवरणम् .... 74. तदात्वे आयत्यां चैतद्गोचराभ्यामिति । निरुपणं तदात्वे, अनुस्मरणं त्वागामिनि काले ।।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org