________________
२६५
(तृतीयः
प्रबन्धापेक्षयेति चेत्, कथमाद्याविकल्पादुभयजन्म ? तंत्तत्स्वभावत्वादिति चेत्, कथं कारणभेदो भेदहेतुः ? यदि न, ततः को दोष इति चेत्, प्रधानादीनामनिषेधप्रसङ्गः ।
Do
अनेकान्तजयपताका
* व्याख्या
वृत्ति: ? प्रबन्धापेक्षया इति चेत् युगपद्वृत्तिः, एतदाशङ्क्याह- कथमित्यादि । कथं-केन प्रकारेण आद्यं च तत् अविकल्पं चेति विग्रहः तस्मात् उभयजन्म - विकल्पाविकल्पजन्म । तत्तदित्यादि । तस्य-आद्याविकल्पस्य तत्स्वभावत्वात्-विकल्पाविकल्पजननस्वभावत्वादुभयजन्म । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह- कथं कारणभेदो भेदहेतुः ? कार्याणामिति शेषः । नैव, तदभावेऽपि तद्भेदसिद्धेरित्यभिप्रायः । यदि न कारणभेदो भेदहेतुः ततः को दोष: ? इति चेत्, एतदाशङ्क्याह- प्रधानादीनाम्, 'आदि' शब्दात् परमपुरुषग्रहः । अनिषेधप्रसङ्गो अनेअंतरश्मि
પૂર્વપક્ષ ઃ બંનેની સહવૃત્તિતા, સમુદાયની અપેક્ષાએ સંગત થશે... અર્થાત્ પૂર્વક્ષણીય નિર્વિકલ્પज्ञानथी, (१) निर्विऽल्प, (२) सविस्य जंने ज्ञाननी साथै उत्पत्ति थाय छे. इसत: जंने ज्ञाननी સહવૃત્તિતા સંગત જ રહેશે.
સ્યાદ્વાદી : એક વસ્તુથી તો માત્ર એક જ કાર્ય થઈ શકે, અનેક નહીં. તો પછી એક જ નિર્વિકલ્પજ્ઞાનથી, નિર્વિકલ્પ-સવિકલ્પ બંને જ્ઞાન શી રીતે થઈ શકે ?
પૂર્વપક્ષ ઃ નિર્વિકલ્પનો ઉભયજનનસ્વભાવ જ છે, તેથી તેના દ્વારા બંને જ્ઞાન થશે.
સ્યાદ્વાદી : તો પછી “કારણનો ભેદ જ કાર્યભેદમાં હેતુ છે” – એવું તમે શી રીતે કહી શકો ? કારણ કે પ્રસ્તુતમાં તો એક નિર્વિકલ્પ દ્વારા જ ઉભયની ઉત્પત્તિ માનીને, કા૨ણભેદ વિના જ કાર્યભેદ स्वीअर्यो छे.
પૂર્વપક્ષ : “કારણભેદ હોય તો કાર્યભેદ થાય” – એ નિયમ ન માનીએ, તો એક જ નિર્વિકલ્પથી ઉભયની ઉત્પત્તિ ઘટી શકશે, પછી તો દોષ નહીં આવે ને ?’
સ્યાદ્વાદી : પણ એ નિયમ ન માનવામાં તો પ્રધાનાદિનો નિષેધ જ નહીં થઈ શકે. તે આ રીતે → સાંખ્ય વગેરે દર્શનકારો, એક ‘પ્રધાન’ તત્ત્વથી જ મહત્-અહંકાર વગેરે અનેક તત્ત્વોની ઉત્પત્તિ માને છે... આના ખંડન માટે, બૌદ્ધો એવી દલીલ કરે છે, કે “મહદાદિ જુદા-જુદા કાર્યો ત્યારે જ
* સાંખ્યોની માન્યતા આ પ્રમાણે છે
-
एतेषां या समावस्था सा प्रकृतिः किलोच्यते । प्रधानाव्यक्तशब्दाभ्यां वाच्या नित्यस्वरूपिका ॥ ततः संजायते बुद्धिर्महानिति यकोच्यते । अहंकारस्ततोऽपि स्यात्तस्मात्षोडशको गणः ॥ स्पर्शनं रसनं घ्राणं चक्षुः श्रोत्रं च पञ्चमम् । पञ्च बुद्धीन्द्रियाण्यत्र तथा कर्मेन्द्रियाणि च ॥ पादूपस्थवच:पाणिपादाख्यानि मनस्तथा । अन्यानि पञ्च रूपादितन्मात्राणीति षोडश ॥ रूपात्तेजो रसादापो गन्धाद्भूमिः स्वरान्नभः । स्पर्शाद्वायुस्तथैवं च पञ्चभ्यो भूतपञ्चकम् ॥
१. 'तत्स्वभाव०' इति क-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
(षड्दर्शनसमुच्चय- कारिका ३६-४० )
www.jainelibrary.org