________________
५८९
अनेकान्तजयपताका
( तृतीयः
द्धेतोस्तस्येव यदिति चेत्, न, मोक्षहेतोः कैश्चित् तथाविधत्वाभ्युपगमात्, ( २४१ )
व्याख्या
कारणात् । तस्येव, प्रक्रमादूर्मिजननस्वभावसमुद्रक्षणस्येव यंदिति चेत् ऊर्मिजननस्वभावो हि समुद्रक्षणः ऊर्मिजननस्वभावसमुद्रक्षणजननस्वभावात् समुद्रक्षणादुत्पन्न इति विद्यते, अस्य तथाभूतो हेतु:, 翡 नित्यभावजननस्वभावजननस्वभावो हेतुरस्ति, तन्नित्यत्वविरोधादित्यभिप्रायः। एतदाशङ्क्याह - नेत्यादि । न- नैतदेवं मोक्षहेतोः - विशिष्टज्ञानादेः कैश्चित्नैयायिकादिभिः तथाविधत्वाभ्युपगमात् नित्यभावजननस्वभावत्वाभ्युपगमात्, तथाऽहेतोरपि
...अनेडांतरश्मि
તેવા હેતુથી ઉત્પત્તિ નથી થઈ, કે જેવા હેતુથી તરંગજનનસ્વભાવી સમુદ્રક્ષણની ઉત્પત્તિ થઈ છે... ભાવાર્થ : તરંગજનનસ્વભાવી સમુદ્રક્ષણનો તથાવિધ (=તરંગજનનસ્વભાવી સમુદ્રક્ષણને ઉત્પન્ન કરવાના સ્વભાવવાળો) સમુદ્રક્ષણરૂપ હેતુ વિદ્યમાન છે, જ્યારે નિત્યજનનસ્વભાવી પદાર્થક્ષણનો તથાવિધ (=નિત્યજનનસ્વભાવી પદાર્થક્ષણને ઉત્પન્ન કરવાના સ્વભાવવાળો) કોઈ જ હેતુ વિદ્યમાન નથી... (એટલે નિત્યજનનસ્વભાવી હેતુનું અસ્તિત્વ જ હજુ નિશ્ચિત નથી...)
::
પ્રશ્ન ઃ તો તેવો (=નિત્યજનનસ્વભાવી પદાર્થને ઉત્પન્ન કરનાર) કોઈ હેતુ માની લઈએ તો ? ઉત્તર : અરે ! તો તો પદાર્થની નિત્યતાનો વિરોધ આવશે... ભાવ એ કે, જો તેવો કોઈ હેતુ માનો, અને જો તે (=નિત્યજનનસ્વભાવી) પદાર્થ દ્વારા નિત્યની ઉત્પત્તિ માનો, તો તો તેની નિત્યતા જ નહીં રહે, કારણ કે ઉત્પન્ન થનાર નિત્ય શી રીતે ?
સાર ઃ તેથી એવો કોઈ હેતુ નથી, કે જેનાથી વિશિષ્ટ (=નિત્યજનનસ્વભાવી) ક્ષણ ઉત્પન્ન थाय... खेटले नित्य पधार्थनी सिद्धि थ शशे नहीं...
સ્યાદ્વાદી : તમારી વાત અસંગત છે, કારણ કે નૈયાયિકાદિ કેટલાક દર્શનકારો, મોક્ષના કારણભૂત વિશિષ્ટજ્ઞાનાદિને નિત્યજનનસ્વભાવી (=મોક્ષરૂપ નિત્યપદાર્થને ઉત્પન્ન કરવાના
विवरणम्
योऽसौ भावः-पदार्थस्तज्जननस्वभावो यस्य स तथा तस्मात् । ऊर्मिजननस्वभावस्य समुद्रक्षणस्य हेतुरस्ति । एवं न नित्यभावहेतुर्नित्यभावजननस्वभावाद्धेतोरुत्पन्न: समस्तीति भावार्थ: ।।
112. यदिति चेदिति । अत्र यच्छब्दो यस्मादर्थे ||
113. नैवं नित्यभावजननस्वभावजननस्वभावो हेतुरस्ति तन्नित्यत्वविरोधादिति । न-नैवं ऊर्मिजननस्वभावभाववत् नित्यभावजननभावजननस्वभावः नित्यपदार्थजनकपदार्थजननस्वरूपो हेतु:जनकोऽस्ति । कुत इत्याह- तन्नित्यत्वविरोधात् । तस्य जन्यतयाऽभिमतस्य पदार्थस्य हि नित्यत्वविरोधात् । यो हि जन्यते स कथं नित्यो भवितुमर्हतीति ॥
१. 'यदिति तदूम्मि०' इति क-पाठ: । २. 'तस्य' इति क- पाठः । ३. 'नित्यभावनजननस्वभावो' इति चपाठः, क-पाठस्तु 'नित्यभावगानभावजनन-भावजननस्वभावः' इति । ४. 'तन्नित्यत्व०' इत च पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org