________________
अनेकान्तजयपताका
(तृतीय:
तत्तथाऽभावतोऽनुसन्धानायोगात्, तथाविधविकल्पस्याप्यसिद्धेः, तस्यापि क्षणिकत्वात्,
४६३
-
विशिष्टतयाऽग्रहणोपलब्धेः । अविनाभावग्रहणादेतदेवं भविष्यतीत्याह- तस्य च - अविनाभावग्रहणस्य परपक्षेऽभावात् । अभावश्च ज्ञानानां प्रतिनियतार्थत्वात् क्षणिकत्वेन, यथोक्तम्"एकमर्थं विजानाति न विज्ञानद्वयं यथा ।
विजानाति न विज्ञानमेकमर्थद्वयं तथा ॥" इत्यादि ।
तत्तथेत्यादि । तस्यप - हेतुज्ञानस्य तथा - फलज्ञानत्वेन अभावतः कारणात् । किमित्याह
અનેકાંતરશ્મિ
દેખવા માત્રથી જ હેતુનાં કાર્યરૂપે ગ્રહણ થઈ જતું નથી.
व्याख्या
બૌદ્ધ ઃ તો તો અવિનાભાવનું ગ્રહણ પણ માની લઈશું.
સ્યાદ્વાદી : અરે ! પણ તમારા મતે તો અવિનાભાવનું ગ્રહણ જ ઘટતું નથી, કારણ કે દરેક જ્ઞાન ક્ષણિક હોવાથી તેઓ માત્ર પ્રતિનિયત અર્થને ગ્રહણ કરવામાં જ તત્પર છે.
આશય એ છે કે, બૌદ્ધમતે દરેક વસ્તુ ક્ષણિક હોવાથી, પદાર્થ પણ માત્ર એક જ ક્ષણ ૨હે છે... તેથી એક જ પદાર્થ, કોઈપણ ઠેકાણે અને કોઈપણ કાળે એક જ વ્યક્તિને થનાર ક્રમિક બે જ્ઞાનથી જાણી શકાશે નહીં, કારણ કે તે બંને જ્ઞાન ક્રમિક હોવાથી, બીજું જ્ઞાન થશે તે પહેલાં જ પ્રથમજ્ઞાનની વિષયભૂત વસ્તુ નષ્ટ થઈ જશે. તથા એક જ જ્ઞાન વડે ક્રમે થનારી બે વસ્તુનું પણ ગ્રહણ ન થઈ શકે, કારણ કે બીજી વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય તે પહેલા તો પ્રથમવસ્તુવિષયક જ્ઞાન જ નષ્ટ થઈ भय छे. ऽधुं छे } -
જે પ્રમાણે બે વિજ્ઞાન એક જ પદાર્થને જાણી શકતાં નથી... તે પ્રમાણે એક જ વિજ્ઞાન બે पधार्थने भाएगी शडे नहीं..."
પ્રસ્તુતમાં, હેતુ-ફળના અવિનાભાવનું ગ્રહણ ત્યારે જ થઈ શકે, કે જ્યારે એક જ જ્ઞાન દ્વારા હેતુ-ફળ બંનેનું ગ્રહણ સંભવિત હોય... પણ ઉપરોક્ત રીતે, એક જ્ઞાન દ્વારા જ જ્યારે બે પદાર્થનું
विवरणम्
79.
एकमर्थं विजानाति न विज्ञानद्वयं यथा ।
विजानाति न विज्ञानमेकमर्थद्वयं यथा ।। इति ।
अयमत्र भावः-क्षणिकत्वाभ्युपगमे बौद्धस्य न कदाचित् क्वचित् कश्चिदप्यर्थ एकसन्तानवर्तिभ्यां द्वाभ्यां ज्ञानाभ्यां ज्ञातुं शक्यः, क्रमभावित्वात् उभयोः । तथा द्वावर्थक्षणौ क्रमभावितावेकेन ज्ञानक्षणेन न बोद्धुं पाते, क्षणिकत्वादेवेति ॥
Jain Education International
१. पूर्वमुद्रिते तु 'तया ग्रहणो०' इति पाठः, तस्य चाशुद्धत्वेन E-H- प्रतानुसारेण शुद्धिः कृता । २. अनुष्टुप् । ३. 'द्विजानाति' इति ख- पाठः । ४. अनुष्टुप् । ५. 'भावित्वोभयोः' इति क - पाठः । ६. 'द्वावपक्षणौ' इति ख- पाठः, 'द्वावस(?)क्षणौ' इति तु च- पाठः, 'द्वावर्त्तलक्षणौ' इति पूर्वमुद्रितपाठः, अत्र तु N - प्रतानुसारेण शुद्धपाठस्थापना ।
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org