Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImatkundakundAcArya viracita zrI pravacanasAra TIkA dUsarA khaNDa athavA jJeyatatvadIpikA | TIkAkAra zrImAn jainadharmabhUSaNa dharmAdivAkara brahmacArI zItalaprasAdajI, 66 oN0 sampAdaka "jainamitra " sUrata / -- prathamAvRtti ] jainamitra " ke 25veM varSa ke grAhakoMko seTha icchArAma kampanovAle lA0 badrIprasAdajIke suputra - seTha ciraJjIlAlajI jaina raIsa baiMkara pAnIpata ( paJjAba) kI taraphase bheTa / mUlya 1||) eka rupayA vAraha anA / vaisAkha vIra sa0 2451 [ prati 1300
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, oN0 prakAzaka jainamitra va mAlika | digambara jaina pustakAlaya, candAvAdI- sUrata / mudraka - mUlacanda kisanadAsa kApaDiyA, / " jaina vijaya " presa svapATiyA cakalA sUrata Swrat. 1.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| - - - isa zrI pravacanasAra paramAgamako zrI vardhamAna bhagavAnake samAna pramANIka digambara jaina paTTAvalIke anusAra vikrama saMvata 49 meM prasiddha zrI kuMdakaMdAcAryajI mahArAjane prAkRta gAthAoMmeM racakara jo dhArmika tathA adhyAtmIka rasa bhara diyA hai usakA stavana vANIse honA azakya hai| isakI eka saMskRtavRtti dazama zatAbdImeM prasiddha zrI amRtacandra AcAryane kI hai| usIke pIche prAyaH usI samayameM dUsarI saMskRtavRtti parama anubhavI zrI jayasenAcAryajIne racI hai| prathama vRttikA kucheka aMza lekara hindI bhASATIkA zrIyuta AgarA nivAsI vidvAna paMDita hemarAnanIne kI hai| yadyapi saMskRta vRttike zabdoMka anusAra bhASATIkA likhanekA prayAsa jahAMtaka vidita hai abhItaka kisI jaina vidvAnane nahIM kiyA hai| dUsarI saMskRtavRttikI bhASATIkA abhItaka kisI vidvAn dvArA dekhanemeM nahIM AI / zrI jayasenAcAryachata vRtti sarala, vistArayukta tathA vizeSa adhyAtmika hai isa liye hamane apanI zakti na honepara bhI kevala dharmabhAvanAke hetu hindI bhASA likhanekA udyama kiyA hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa graMthake tIna adhikAra haiM jinameM jJAnatatvadIpikA prathama adhikAra prakAzita ho cukA hai / yaha zeyatatvadIpikA dUsarA adhikAra hai / tIsarA cAritratatvadIpikA bhI likhA jAcukA hai / kevala mudraNa honA zeSa hai| isa adhikArako vi0 saMvata 1980kI varSAtameM pAnIpata jilA karanAlameM Thaharakara pUrNa kiyA thaa| . isako prakaTa karAkara jainamitra ke grAhakoMko upahAra meM denekA utsAha zrIyuta icchArAma kampanIvAle lAlA badrIdAsajIke suputra lAlA ciraMjIlAlajIne dikhalAyA hai / isaliye unakI zAstrabhakti sarAhanIya hai| graMthake pAThakoMko ucita hai ki ise ruci va vicArake sAtha paDheM, sunAveM tathA isakA manana kareM aura yadi kahIM koI bhUla ajJAna tathA pramAdase ho gaI ho to sajjana patra vyavahAra karake hameM sUcita kareM hama unake atyanta AbhArI hoge| sAta zahara, cadAvADI ) vIra saM0 2451 mAgha sudI 3 tA0 13-1-25 magalavAra ) jaina dharmakI unnatikA pipAsubrahmacArI sItalaprasAda
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ rrn v4 1 suuciiptr| zrI jnyeyttvdiipikaa| gAthA 1 samyakta kathanakI pratijJA va maMgalAcaraNa 2 dravya guNa paryAya nirUpaNa 3 sva samaya para samaya .... 4 dravyakA tIna rUpa lakSaNa 5 svarUpa astittvakA lakSaNa 6 sAdRzya astittvakA lakSaNa 7 dravyake samAna sattA svabhAva siddha hai 8 sattA utpAda vyaya dhrauvya rUpa hai.... 8-10 42 9 utpAda vyaya dhrauvyakA eka samaya... 11 54 10 paryAyakI apekSA utpAda vyaya dhauvya 12-13 58 11 sattA aura dravyakA abheda hai ... 14 65 12 pRthaktva aura anyatvakA lakSaNa . . 15-17 69 13 guNa aura paryAyokA dravyase abheda 18-19 84 14 sat utpAda, asat utpAda kathana.... 20-23 90 15 saptamaMgIkA kathana ... . 24 102 16 nArakAdi paryAyeM nizcayase jIvakA 25-27 112 ___ svarUpa nahIM haiM 17 jIva nitya bhI hai anitya bhI hai.... 28-29 125 18 karmabaMdhakA kAraNa rAgadveSa moha hai 30-31 132 Bor or239
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA TaTa 19 jIvake jJAna cetanA, karma cetanA 32-34 169 karmaphala cetanA 20 bhedajJAna bhAvanAkA phala 21 jIva ajIvakA lakSaNa 22 lokAkAza, alokAkAzakA svarUpa 23 dravya sakriya ni kriya bheda vA artha 38 165 vyajana paryAya bheda 24 vizeSa guNoM ke bhedase dravyomeM bheda hai 39-40 170 25 mUrtika pudgalake mUrtika guNa .... 41 174 26 amUrtika dravyoMke guNa.... 42-43 181 27 pAMca astikAva .... 44-15 184 28 dravyoMkA sthAna lokAkAza 29 pradezoMkA varNana 47 193 30 kAla dravyakA varNana .... .... 48-49 194 31 pradezakA svarUpa .... 50 201 32 tiryak pracaya UrdhvaM pracayakA svarUpa 51 204 33 kAlakA utpAda vyaya dhrauvya .... 52-53 208 34 kAla eka pradezI hai .... .... 54 214 39 jJAtA jJeyakI bhinnatA.... .... 55 220 36 jIvake vyavahAra cAra prANa .... 56-57 222 37 vyavahAra prANa pudgalamaI haiM - .... 58-59 224 38 prANa navIna baMdhake kAraNa haiM .... 60-61 228 . . . .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 prANoke nAgakA upAya 40 jIva vibhAva paryAya kathana 41 AtmajJAnI hI nirmohI hotA hai .. 0000 42 AtmAke zubha azubha upayoga ... 43 zuddhopayogakA kathana 44 mana vacana kAya va unakI kriyAeM AtmA se bhinna hai **** 50 amUrtIka jIvakA mUrtIka pugaloMse saba kaise hotA hai .. * **** 45 pudgalokA paraspara vadha kaise hotA hai 46 AtmA pugalake skadhokA kartA nahIM hai 47 yaha jagata sarvatra pudgalose bharA hai ... 48 jIva karma skaMdhoMkA upAdAna kartA nahI hai| 49 jIvakA asAdhAraNa svarUpa kyA hai 61 bhAvavandhakA svarUpa.... 52 vadhake tIna bheTa 53 rAgI karmoMko bAMdhatA hai 54 rAgadvepa, mohake zubha azubha bheda 55 zuddhopayoga mokSakA kAraNa hai 56 AtmA chaH jIva kAryoM se bhinna hai 57 AtmA apane hI pariNAmoMkA kartA hai 58 karmavargaNAMe Apa hI karmarUpa hotI haiM BORD ... .... gAthA pRSTha 62 239 63-64 238 65 243 66-69 246 70 259 71-73 262 .. 74-77 271 78 281 79 80 83, 84 284 292 302 306 86-87 313 88-89 317 322 324 326 93-94 330 96-97 333 98 340 90 91 92
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 kamakA anubhAga bheda 60 AtmA vyavahAranayase bandharUpa hai 61 nizcaya aura vyavahArakA avirodha 99 100 101 62 azuddha naya se azuddha AtmAkA lAbha hotA hai 102 63 zuddhanayase zuddha AtmAkA lAbha hotA hai 103 64 jJAnI zuddha AtmAkI bhAvanA karatA hai 104 65 zarIrAdi bhinna haiM inakI citA na karanI cAhiye 105 106 107 68 AtmadhyAna hI AtmazuddhikA sAdhaka hai 108 69 paramAtmA kyA dhyAte haiM ? 70 zuddhAtmAkI prApti hI mokSa mArga hai 71 AcArya svayaM nirmamatvabhAvako svIkAra karate haiM 66 zuddhAtmAke lAbhakA phala 67 mohakI gATha kaTanekA phala 72 aMtima maMgalAcaraNa 73 jJeyAdhikArakA sAra 74 bhASAkArakA paricaya gAthA 6080 355 358 360 362 109-110 366 111 372 112 153 ... Ba 342 344 345 349 351 353 375 378 381 392
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ . A bomanAlA------ -anes - - Port. x 1434 . 5 . sa 7 Patna x .- 5 MAR - LateTELammargamMeriAIIRAM ISATNA , L anuarthianmarati ........ in neuds TA- ~ xii __ * zrImAn jainadharmabhUSaNa dharmadivAkara pUjya brshiitlprsaadjii| (samayasora, niyamasAra, samAdhizataka, pravacanasAra Adike TIkAkAra va gRhasthadharma, Atmadharma Adike racayitA tathA oN0 sampAdaka "jainamitra" sUrata / ) Jain Vijaya Press, Surat
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ maamanamaanwarmiamanamamamurammammimamamumanit Tain lijnza Press, Surat Are-KAC mAlika-pharma icchArAma eNDa kampanI, meraTha lAlA badrIdAsajI raIsa eNDa baiMkarsa, zrImAn khargIya WECARE ERTAL inanmmmmmmmmm SARAL 17 Hot Matauranasite thoDyAlA. saMdhI motIlAla .......... . .... . .. ... . . ..
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sIrIja meM OM gaI rahI 0000000000000000000 102 4 _\_p Jain Vijaya Press, Surat. upre 10000000 0000000000506*********6000 zrImAn lAlA ciraMjIlAla jaina raIsa, pAnIpata / ( suputra lAlA vadrIdAsajI raIsa )
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakSipta paricaya / lAlA ciraMjIlAlajI caiMkara pAnIpata pAnIpata-yaha yudhiSThirAdi pAco pADavomeMse kisI anyatama pAMDavakA vasAyA huA eka ati prAcIna aitihAsika prasiddha sthAna hai / yaha paMjAba prAntameM dehalIse 55 mIla uttarakI dizAmeM I0 AI0 Ara0 relavekI lAinapara sthita hai| pAnIpatase kucha dUrapara kurukSetrake medAnameM kaurava aura pADavokA mahAbhArata yuddha huA thA aura isI maidAnameM vikrama saMvata 1600 se abataka do tIna bAdazAhoke itihAsa prasiddha yuddha ho cuke haiN| * vartamAnameM isa nagarakI janasaMkhyA anumAna tIsahanAra (30000) ke hai| nisameM tIna hisse musalamAna aura eka hissemeM jaina tathA hindU haiN| ___ yahAMpara anumAna 300 ghara agravAla jainiyoke haiM aura cAra zrI jinamadira haiN| inameM baDe madirakI bilDiMga ati vizAla hai| vRddha janose yaha janazruti calI ArahI hai ki pUrva samayameM yahAM para 22 cAIsa maMdira tathA caityAlaya the, pUrvajanoMne unakA hrAsa dekhakara saba jIrNa maMdirokI pratimAyeM uThavAkara baDe maMdirajImeM virAjamAna karavA dI / yaha bar3A maMdira vartamAna samayameM vizAla durgake samAna banA huA hai / dUsare vAjAravAle madirameM sunaharI tathA mInAkArIkA kAma bhI darzanIya hai| usameM anuyogoMke anusAra kSetroMke nakze tathA paurANika bhAvoMke citra bar3I manoharatAse citrita kiye gaye haiM / yahAMke pItalake vartana aura unI kambala prasiddha haiM jo yahAMse bahuta dUra dezAntaroko jAte haiM / yahAMke jainI bhAI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracAra mA madhyama sthitike vyavahAra kuzala, udyogI, dharmAtmA tathA vidyApremI haiM / yahAMkI jaina samAjake sAmAjika sagamake prema aura utsAhase 1200) rupaye mAhavArI kharcase calanevAlI jena hAIskUla aura zrImAn brahmacArI zItalaprazAdanIke karakamaloMse sthApita saMskRta dharma vidyAlaya nAmakI saMsthAyeM barAvara kAma kara rahI haiN| ___maMdiroMkA prabaMdha bhI atyuttama hai / gata varSake caumAsekI upa sthitimeM ukta brahmacArInIkI hI preraNAse pAnIpatake khiranIsarAyake muhalleme paMcAyatakI taraphase eka caityAlaya bana rahA hai| gata sAla yahAMkI jaina samAjane karanAla jileke grAmavAsI jainiyoMkA ajJAnarUpa aMdhakAra haTAneke liye upadezako dvArA jaina dharmakA pracAra bhI karAyA thaa| isI nagarameM agravAla vazake siMhala gotrameM lAlA icchArAmajIke ghara lAlA kusuMbharIdAsajI utpanna hue jinake putraratna lAlA badrIdAsanI hue inhoMne apane puNyodaya tathA udyogAlase vartamAna gavarnamenTase-pezAvara, nauserA, risAlapura, rAvalapir3I, syAlakoTa, lAhaura, phIrojapura, jAlaMghara, ambAlA, meraTha, mathurA, lakhanaU, kAnapura, phaijAvAda, ilAhAbAda, dAnApura, kalakattA, maU chAvanI, nasIrAbAda aura nImaca zaharake senAvibhAgakI koSAdhyakSatA prApta kI jisase bahuta kucha dravya aura yazakA upArjana kiyA / Apa dharmAtmA aura dAnazIla bhI the| Apane vikrama saM0 1962meM virAdarIke anumAna sAIsau 650 AdamiyoMko sAtha lekarake tIrthakSetra zrI giranAranIkA saMgha calAyA thA aura usake kucha . varSa bAda saMvat 1966 meM tIrthakSetra zrI hastinApurajIkA bhI agravAla vazaka jinake putraratna
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgha calAyA thaa| unakI strI zrImatI zrI munnIbAIse zubha mitI Azvina zullA 2 vikrama saMvata 1948 IsvIko laghu putra lAlA ciraMjIlAlajIkA zubha janma huaa| ciraMjIlAlanIke isa samaya choTI strIse utpanna 1 eka putrI aura 5 putraratna vidyamAna haiM / Upara varNana kiye gaye vAjAravAle maMdirakI bimbapratiSThA saMvata 1965 meM huI thii| usa samaya lAlA badrIdAsanIkI taraphase pratiSThAme Aye hue anumAna vIsahanAra bhAiyokA jyonArAdikase pAca dinataka barAbara jainadharmake prabhAvanArtha satkAra kiyA gayA thaa| Apane bAnArake maMdirame sunaharI tathA citrakArIkA kAma karAneke liye acchI sahAyatA kI thii| vartamAname calatI huI "jaina hAIskUla " aura saskRta dharmavibhAga nAmakI saMsthAoMme bhI Apa mAsikarUpame acchI sahAyatA Terahe hai va Apane skUlameM eka kamarA bhI apanI taraphase vanavA diyA hai| aura yathAvasara dhArmika tathA paMcAyatI kAmome dravyAdikakI sahAyatA denemeM bhI kamI nahIM karate hai| Apa pAnIpatake khiranIsarAyake muhallemeM rahate haiN| vaha zaharase anumAna eka mIla dUra hai ! ____ usa muhalleme jainiyoMke daza yA bAraha ghara haiN| ve zaharame darzana karanese vaMcita rahate the| isalie gata sAla caumAsekI sthitime zrImAn brahmacArI zItalaprasAdajIne preraNA karake vahAMpara caityAlaya banAnekI AvazyakatA dikhAI thii| usa samaya Apane apanA asIma dharmaprema pradarzita kara caityAlaya bananeke liye 2590) rupayekI rakama ciTThameM likha dI thii| aba vaha caityAlaya bana rahA hai| .
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 san 1921 meM jo saMgha zrI jainavadrI mUlabadrIjIkA lAlA hukamacanda jagAdharamala dillIvAloMne calAyA thA unake sAtha Apa bhI darzana ke liye sakuTumba gaye the / usa maukepara zrI jenabadvIjImeM rathayAtrA huI thI usameM Apa 900) nauso rUpa dekara zrI jinendra bhagavAnakI khavAsI meM baiThe the / Apa Ajakala nezanala baiMka oNpha inDiyA kAnapUra tathA impIriyala baiMka oNpha iMDiyA syAlakoTake baDe khajAnacI haiM / paMjAba gavaramenTane Apako syAlakoTa jilemeM noTerI pabalika bhI banAyA huvA hai / gata varSa 0 zItalaprasAdajIke yahAM ( pAnIpata ) caumAsA karane kI khuzI meM Apane tamAma virAdarIko apanI taraphase prItibhoja bhI diyA thA / J isa sAla yahAM caitrake vArSika rathotsavake samayapara paMjAba prAMtika sabhAkA adhivezana huA thA / usa samaya zrImAn brahmacArIjIkI preraNAse lAlA ciraMjIlAlajIne pravacanasArakI jJeyatatvamadIpikAko hindI TIkAke prakAzanArtha tathA vaha ""jainamitra" ke grAhakoM ko upahArArtha deneke liye navazata 900) ru0 denekI svIkAratA de dI thI / unhI dharmAtmA mahodayakI sahAyatA se yaha grantha Apa pAThaka mahAnubhAvoke dRSTigocara horahA hai / zubhamiti / vinIta lekhaka - phulajArIlAla jaina TreMDa zAstrI; jaina: hAI skUla, pAnIpata |
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha 40 lA. 18 17 33 2 42 6 44 14 46 3 47 13 54 11 65 9 76 14 zuddhAzuddhipatra / ambu, hone hote hue lAyagga loyagga unako unakI avasthAmaI avasthA bhaI jaTala aTala yahAM arahaMta.... (yahAM arahaMta panese matalaba hai) dhrauvya vyaya dhrauvya pratyabhijJAna pratyabhijJAdya hotI hai- hotA haikaraNa kAraNa aisI aisA paryAva paryAya tad bhAva tadabhAva atadamAva atadabhAva so dravyakI.... paryAyakI sattA hai so| dravyakI sattA ina dravya dravya syeta sya syetarasya sadasadabhAva sadasadbhAva zuddhopayoga zuddhopayoga 78 22 94 16
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR0 105 119 " 123 125 lA0 22 7 of 19 < 129 12 168 23 146 15 148 11 152 13 156.10 198 15 158 17 161 22 166 22 167 12 168 5 174 15 180 24 184 8 192 7 199 13 azuddha abhedakharU mahatva vakAra mUla bhavo vaisA nittya thiratA kyoMki 104 A kAraNa 39 39 pariNamana 14 annata arulaghu samudAya pugaLassa: sayama saddA gaMdha hai sUkSma padeza zuddha' abheda svarUpa mahatya vikAra bhUla bhavo vaisA NoMse zuddha dhyAnake bar3hA nevAle manakI thiratA kyoMki ekendriya 194 huA karaNa 36 36 pariNAma anaMta. agurulaghu samudghAta puggalassa sayamasaddo gaMdha sUkSmasthUla pradeza
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 lA0 203 16 212 15 223 14 228 2 231 5 234 17 238 19 azuddha jghmil| jagaha mila sabhava indriya teSAM kathAyaH phAriNyA atthitta zuddha jagahamila saMbhava iMdiya teSAM kapAya: karipyA atthittaNicchida pajAyA kAlimA 20 ___" 250 13 kalimA 253 19 258 22 262 16 268 12 270 9 puruSAkA saMskAra cittako yoga 2 niNita puruSAkAra saMsAra citta ho prayoga nimita cchuddha saddo AkAra loka 271 17 283 1 284 20 285 9 saDo Akara loga bAthara bAdara niSTha tiSTha vAstava 290 13 vAla
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha Ta0 lA0 297 23 312 21 317 9 318 14 khayaM karmabaMdhako alagAho vastu kharUpake sambandhI pAri paramarAga khayaM ho jAtI " karmabandhakI avagAho vastu kharUpakI sambandha / 324 1 kare 334 23 336 * 347 23 pariNAmana pApAt 393 2 361 19 262 23 369 11 " 13 18 368 5 * 377 23 prakAzA nokarma apAta hI chipataM ANa caDake va jAtA hI huA huA abhilASI hue havAhIma zubha rAga kare pariNamana yAyAt prakAzyA karma nokarma ApAta hotA hai vahI picchayata jhANa caukke tana jAtA hai vahI huA abhilApI 383 23 393 12 ibrAhIma
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ said wit mAmala saMghI mokSAja 6 OM zrI kuMdakuMdasvAmI viracita zrI pravacanasAraTIkA / dvitIya khaNDa athavA jJeyatatvadIpikA / dohA - prathama namo zrI Adiko anta nAma mahAvIra | tIrthakara caubIsa ye, vartamAna jugavora // 1 // pragaTAyo jina dharmako, samyak sukhadAtAra / bhavijana pAca sumArgako, tire bhavodadhi khAra // 2 // tinakI vANo rasabharI, Atama anubhavakAra / vando mana vacakAyale, pAU jJAna udAra // 3 // vRSabhasenako Adi de, gautama gaNadhara sAra | bhadravAhu zrutakevalI, kuMdakuda guNadhAra // 4 // umAsvAmi mahArAjavara, bhadra samanta mahAna pUjyapAda ityAdi guru, vaMdUM siddha para sukhake dhanI, satya kRtAratha sUra | paramAtama pAvana parama, vaDhU ta ho dUra // 6 // zrIdharako Adi le, vIsa videha sunAtha | rAjata pragAyata dharama, namahaM joDa juga hAtha // 7 // por3aza kAraNa bhAvanA, dazalakSaNa vara dharma | ratnatraya hiMsA rahita, namahuM dharma hara karma // 8 // kAra-vaizAkha vadI 80 1980 tA0 8-4-1923 saverA hote ha te / upajai jJAna // 5 //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] zrIpravacanasAraTIkA / Age isa dvitIya adhikAra kI sUcI likhate haiM Inte isake Age " sattA saMbaMdhede " ityAdi gAthA sUtrase jo pUrvame saMkSepase samyagdarzanakA vyAkhyAna kiyA thA usIko yahAM viSayabhUta padArthoM ke vyAkhyAnake dvArA ekaso teraha gAthAo meM vistArase vyAkhyAna karate haiM / athavA dUsarI pAtanikA yaha hai ki pUrva meM jisa jJAnakA vyAkhyAna kiyA thA usI jJAnake dvArA jAnaneyogya padArthoko aba kahate hai / yahAM ina ekasau teraha gAthAoM ke madhyame pahale hI " tamhA tahama NamAi " isa gAthAko Adi lekara pAThake kramase 33 paitIsa gAthAo taka sAmAnya jJeya padArthakA vyAkhyAna hai / usake pIche " davva jIvamajIvaM " ittyAdi 19 unIsa gAthAo taka vizeSa jJeya padArthakA vyAkhyAna hai / usake pIche " rUpadesehi rumaggo logo " ityAdi ATha gAthAo taka sAmAnya bhedakI bhAvanA hai phira "atthita Nicchidastra hi" ityAdi 51 ikyAvana gAthAotaka vizeSa bheTakI bhAvanA hai / isa taraha isa dUsare adhikAra me samudAya pAtanikA hai / aba yahAM sAmAnya jJeyake vyAkhyAname pahale hI namaskAra gAthA hai phira dravya guNa paryAyakI vyAkhyAna gAthA hai / tIsarI svasamaya parasamayako kahanevAlI gAthA hai / cauthI dravyakI sattA Adi tIna lakSaNako sUcanA karanevAlI gAthA hai - isa taraha pIThikA nAma ke pahale sthalame svataMtrarUpa se gAthAe cAra haiN| usake pIche " bhAvo hi sahAvo " ityAdi cAra gAthAo taka sattAke lakSaNa ke vyAkhyAnakI mukhyatA hai / phira ' Nabhavo bhaMga diThINa" ityAdi tIna gAthAotaka utpAda vyaya zravya lakSaNake
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 3 kathanakI mukhyatA hai phira " pADavbhavadi ya aNNo " ityAdi do gAthAo dravyakI paryAyake nirUpaNakI mukhyatA hai / phira " 1 havadi jadi sahavaM" ityAdi cAra gAthAome sattA aura dravyakA abheda hai isa sambandhame yuktiko kahate hai / phira "jo khalu dantrasahAo" ityAdi sattA aura dravyame guNa guNI sambandha hai aisA kahate hue pahalI gAthA, dravyake sAtha guNa aura paryAyokA abheda hai isa mukhyatAme " Natthi guNoti ya koI" ityAdi dUsarI aisI do svataMtra gAthAe hai | phira dravyakA dravyArthika nayase satkA utpAda hotA hai tathA paryAyArthika nayase asatkA utpAda hotA hai ityAdi kathana karate hue " evaM vihaM " ityAdi gAthAeM cAra hai / phira " atithatti ya" ityAdi eka sUtrase saptabhagIkA vyAkhyAna hai| isa taraha samudAyase caunIsa gAthAoMse aura ATha sthalose dravyakA nirNaya karate hai / Age samyaktvako kahate hai - gAthA- tamhA tassa NamAi, kiccA Nivapi taM maNo hoja / vocchAmi saMgahAdo; paramahaviNicchanAdhiganaM // 1 // saMskRta chAyA taramAttasya namasyA, kRtvA nityamapi tanmanA bhUtvA / pazyAmi sagrahAt paramArthavinizcayAdhigama // 1 // sAmAnpArtha. - isaliye usa sAnuko namaskAra karake tathA nitya hI unameM mana lagAkara saMkSepase paramArthako nizcaya karAnevAle samyakta bhAvako athavA samyaktake vizyabhUta padArthako kahUMgA /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] zrIpravacanasAraTIkA | anvaya sahita vizeSArthaH -- kyoki samyagdarzana ke vinA sAdhu nahI hotA hai (tamhA) isa kAraNase ( tassa) usa samyakta sahita samyacAritrase yukta pUrva meM kahe hue sAdhuko (NamAI kiccA ) namaskAra karake ( NicaMpita maNo hojja) tathA nitya hI una sAdhuomeM manako dhAraNa karake (paramaTTaviNicchayAdhigamaM ) paramArtha jo eka zuddha buddha eka svabhAva rUpa paramAtmA usako vizeSa karake saMzaya Adise rahita nizcaya karAnevAle samyaktako arthAt jisa samyaktase zakA Adi ATha doSa rahita vAstavame jo arthakA jJAna hotA hai usa samyaktako athavA aneka dharmarUpa padArtha samUhakA adhigama jisase hotA hai aise kathanako (sagahAdo) saMkSepase (vocchAmi ) kahUgA / bhAvArtha yahAM para zrI kuMdakuMdAcArya deva pahale jJAnatattva adhikArako kahakara aba jJeyatattva adhikArake kahanekI pratijJA karate hai / samyak darzana yathArtha padArthoMke jJAna tathA zraddhAnase hotA hai isa liye samyaktake viSayabhUta paDhArthokA kathana isa adhikAra me kiyA jAyagA / kyoki jabataka svapara par3hArthakA bheda jJAna nahI hotA hai tabataka samyagdarzanakA lAbha nahI ho saktA / samyaktakI prAptikA rAjamArga adhigama hai / zAstra va guruke upadeza dvArA padArthoMkA jaba grahaNa hokara unakA manana kiyA jAtA hai taba dezanAlabdhi hotI hai / isI hI labdhike dvArA karmokI sthiti ghaTatI hai / aura prAyogya labdhi hokara samyakta ke liye sAkSAt kAraNarUpa 1 pariNAmoko pragaTa karanevAlI karaNalabdhi hotI hai| jaba lokame sattAko rakhanevAle dravyoke svabhAvakA nizcaya kiyA jAtA hai taba sarva dravya bhinnara bhAsane lagate hai aura taba hI apanA zuddhAtmA bhI
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| apaneko bhinna alakatA hai| isa samyaktake vipayabhUta padArthamAlikAko kahane hue AcAryane una sAdhuoko dravyabhAvase namana karake jinhoMne samyaka sahita cAritrakA yathArtha pAlana kiyA hai una sAdhuoMke dvArA prApta dharmopadezako cittame dhAraNa kiyA hai / AcArya usI upadezameM tanmaI hokara saMkSepase jIvAdi padArthIkA vyAkhyAna karane hai / hama pAThakoko bhI yogya hai ki hama apane upayogako saba taraphase sIMcakara isI jyAgyAnake vicArame tanmaya kareM taba hamako bhI yathArtha bodha hogA aura hamAre bhItara bhI vahI bhAva jhalakegA jo zrI kuDhakuMda gahArAjake aMtaggameM una sUtroMke vyAkhyAnakAlameM thaa| vinA ekAgra bhAvake jJAnakA vikAza nahIM hotA hai // 1 // utthAnikA-Age padArthake dravya guNa paryAya svarUpako kahate hai:atyo palu davyamao, danyANi guNappagANi bhaNidANi / tehiM puNo pajjAyA, pajjayamRdA hi parasamayA // 2 // artha: mA dravyamayo adhyANi guNAmakAmi bhaNitAni / nu puna paryAyAH paryayadA hi parasagayAH // 2 // sAmAnyArtha-nizcayane padArtha dravya svarUpa hai| dravya guNa svarUpa kahe gae hai| una dravya va guNoMke hI pariNamanase paryAyeM hotI hai / jo paryAyome mohI hai ce hI nizcayase parasamaya rUpa arthAt mithyATaSTi haiN| ___anvaya sahita vizepArtha-(gvala) nizrayase (attho) jJAnakA viSayabhUta padArtha ( dravyamao) dravyamaI hotA hai| kyoMki vaha padArtha tiryak sAmAnya tathA UrddhatA sAmAnyamaI dravyase nippanna hotA hai arthAt usameM tiryaka sAmAnya aura UrddhatA. sAmAnya
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttiikaa| rUpa dravyakA lakSaNa pAyA jAtA hai / ina do prakArake sAmAnyakA kharUpa aisA hai| eka hI samayameM nAnA vyaktiyome pAyA jAnevAlA jo anvaya usako tiryak sAmAnya kahate hai / yahAM yaha dRSTAMta hai ki jaise nAnA prakAra siddha jIvomeM yaha siddha hai, yaha siddha haiM aisA jor3a rUpa eka tarahake svabhAvako rakhanevAlA siddhakI jAtikA vizvAsa hai-isa eka jAtipaneko tiryak sAmAnya kahate hai tathA bhinna 2 samayomeM eka hI vyaktikA eka tarahakA jJAna honA so avaMtA sAmAnya kahA jAtA hai / yahAM yaha ipTAta hai ki jaise jo koI kevalajJAnakI utpattike samaya muktAtmA hai dUsare tIsare Adi samayome bhI vahI hai aisI pratIti honA so urvatA sAmAnya hai| athavA dono sAmAnyake do dUsare dRSTAta hai-jaise nAnA gauke zarIrome yaha gau hai, yaha gau hai aisI go jAtikI pratIti honA so tiryagsAmAnya hai / tathA jo koI puruSa vAlakumArAdi avasthAomeM thA so hI yaha devadatta hai aisA vizvAsa so urdhvatA sAmAnya hai| (davyANi) dravya saba (guNappagANi) guNamaI (bhaNidANi) kahe gae haiM / jo dravyake sAtha anvayarUpa rahe arthAt usake sAtha sAtha vate ve guNa hote haiM-aisA guNakA lakSaNa hai| jaise siddha jIva dravya hai so anantajJAna sukha Adi vizeSa guNose tathA aguru laghuka Adi sAmAnya guNoMse abhinna hai- arthAt ye sAmAnya vizeSa guNa siddha AtmAke sAtha sadA pAe jAte haiM taise hI sarva dravya apane2 sAmAnya vizeSa guNose abhinna haiM isaliye saba dravya guNarUpa hote haiN| (puNo) tathA (tehi pajAyA) unhI pUrvame kahe hue lakSaNa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [7 svarUpa dravya va guNose paryAye hotI hai / jo eka dUsarese bhinna athavA kramakramase ho unako paryAya kahate haiM yaha paryAyakA lakSaNa hai| jaise eka siddha bhagavAnarUpI dravyame aMtima zarIrase kucha kama AkAramayI gati mArgaNAse vilakSaNa siddhagati rUpa paryAya hai tathA agurulaghu guName SaTguNI vRddhi tathA hAnirUpa sAdhAraNa svAbhAvika guNa paryAyeM hai tese sarva dravyome svAbhAvika dravya paryAyeM, svajAtIya vibhAva dravya paryAya tese hI khAbhAvika aura vaibhAvika guNa paryAyeM hotI haiN| "jesi asthirahAo" ityAdi gAthAme tathA "bhAvA jIvAdIyA " ityAdi gAthAme zrI pacAstikAyake bhItara pahale kathana kiyA gayA hai so vahAMse yathAsabhava jAna lenA yogya hai| (paJjaya mUDhA ) jo isa prakAra dravya guNa paryAyake jAnase mUDha hai athavA mai nArakI Adi paryAyarUpa nahI hU isa bhedavijJAnako na samajhakara ajJAnI haiM ve (hi) vAstavame (parasamayA ) parAtmavAdI mithyAdRSTI hai / isaliye yahI jinendra paramezvarakI karI huI samIcIna dravyaguNa paryAyakI vyAkhyA kalyANakArI hai yaha abhiprAya hai||2|| bhAvArtha-jJAnake viSayabhUta padArtha hote hai / padArtha nizcayase dravyarUpa hote hai / dravyame sAmAnyapanA hotA hai / kAlakI apekSA haraeka bhinnara samayame bhI yaha vahI hai aisI pratItiko karAtA hai isako utA sAmAnya kahate hai| yahI dravyakA svabhAva dravyakI nityatAkA batAnevAlA hai| tathA jo dravya aneka haiM jaise jIva, pudgala aura kAlANu unameM haraeka samayame sabako eka jAti rUpase pratIti karAnevAlA tiryak sAmAnya hai| jitane jIva haiM una savako hama jAtikI apekSA eka samajheMge kyoki jIvapanA una
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] zrIpravacanasAraTIkA / savomeM haraeka samayameM pAyA jAtA hai| jo dravya jagatameM eka eka hI haiM jaise dharma, adharma aura AkAza iname ardhvatA sAmAnyapanA to sahajame samajhame AtA hai kyoMki sAbhAvika pariNamana haramamaya hote hue bhI dharma, adharma yA AkAgakA vodha banA rahatA hai| tiryaka sAmAnyapanA siddha karaneke liye yadi hama inake pradezoMkI kalpanA karake vicAra kareM aura eka eka pradezako eka eka vyakti mAna leM to eka hI samayame sarva pradezomeM yaha dharma, adharma yA AkAza hI hai aisI pratIti ho jAyagI kyoki jitane guNa eka pradezame hai utane hI sarva pradezome hai| dravya guNamaI hote hai isakA bhAva yaha hai ki dravya eka pradezI yA bahu pradezI jitane bar3e AkAgake pradezokI apekSAse hote haiM utanA baDA unakA AkAra hotA hai / jisa vastukI sattA isa jagatame mAnI jAyagI usa vastukA koI na koI AkAra avazya hogaa| jitane AkAzame jo vastu pAI jAtI hai utanA hI usa vastukA AkAra hai| eka paramANu chuTI huI avasthAmeM bahu pradezI honekI zakti ko rakhate hue bhI tathA eka kAlagaNu sadA hI eka pradezI rahaneke kAraNase eka pradezI dravya haiM jaba ki haraeka jIva haraeka pudgalakA skadha, dharmadravya, adharma dravya tathA AkAza dravya bahu pradezI haiN| jitanA bar3A jo dravya hai utanemeM usa dravyake sarvasAmAnya aura vizeSa guNa vyApaka hote hai| jahAM eka guNa hai vahI sarva guNa haiM / jaise eka jIva asakhyAta pradezI hai usake haraeka pradezame haraeka sAmAnya aura vizeSa guNa vyApaka hai isI ' liye dravyako guNokA akhaMDa piDa yA samudAya kahate haiN| astitva,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. dvitIya khaMDa | [ vastutva, dravyatva, agurulaghutva, pradezatva tathA prameyatva ye sAmAnya guNa haiM jo sarva dravyomeM sAdhAraNatAse pAe jAte hai| vizeSa guNa ve haiM jo hara eka dravyame bhinna hote haiM / jIvake vizeSa guNa pudgalameM nahI, pudgala vizeSa guNa jIvame nahI / jIvake vizeSa guNa cetanA, sukha, vIryya, samyakta, cAritra haiM, pudgalake vizeSa guNa sparza, rasa, gandha aura varNa haiM, dharmakA vizeSa guNa jIva pudgalako gati hetupanA, adharmakA sthiti hetupanA, AkAzakA sabako avagAha hetupanA tathA kAla dravyakA sabako vartanA hetupanA vizeSa guNa haiM / yadyapi dravyame anaMtaguNa hote haiM paraMtu granthakArone thoDese hI guNa varNana kiye hai jinase haraeka dravya bhinna 2 karake pahacAnA jA sake / jaba dravyokI pahacAna hojAtI hai aura unakA rtA hone lagatA hai taba anya bhI zaktiyAM yA guNa anubhavameM Ane lagate hai / eka dravyake saba guNa saba guNome paraspara vyApaka hote hai / jIva jahAM cetanA hai vahI anya sarva guNa haiM / jo 1 dravya aneka hai jaise pudgala, jIva aura kAlANu ve sadA aneka rUpa rahate haiM - kabhI bhI milakara eka rUpa nahI hojAte haiM / pudgalake paramANuome itanI vilakSaNatA hai ki ve alaga bhI rahate hai tathA paraspara snigdha rUkSa guNake kAraNase mila bhI jAte hai aura taba ve skaMdha kahalAte hai | aise skadhose paramANu chUTate bhI rahate haiM aura I uname milate bhI rahate hai / aisA milanA aura vichuDanA jIvoMmeM tathA kAlANuome kabhI na thA, na hai, na hogA / sarva jIva sadAse 1 jude jude haiM va raheMge-aise hI sarva kAlANu sadAse jude 2 haiM va raheMge / pudgalakA haraeka paramANu apane guNokI samAnatAkI apekSA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] shriiprvcnsaarttiikaa| dUsare paramANuse, haraeka jIva dUsare jIvase va haraeka kAlANu haraeka kAlANuse sadRza hai / isIliye jahAM zuddha dravya svabhAvakI apekSAse dekhakara kahA gayA hai vahA~ "sabbe jIyA suddhA" arthAta sarva jIva zuddha haiM aisA kahA gayA hai kyoMki bhinnara honepara bhI svabhAva ekakA dUsareke barAbara hai| dravya tathA guNoMme pariNamana sadA huA karatA hai kyoki dravyatva nAmakA sAmAnya guNa saba dravyoMmeM vyApaka hai jisake kAraNa koI dravya tathA usake guNa kUTastha nitya nahI raha sakte kintu uname sadA paryAyeM yA avasthAeM hotI rahatI hai| paryAyeM eka dUsareke pIche navIna 2 hotI rahatI haiN| unake do bheda haiM-vyaMjana paryAya yA dravyaparyAya, dUsarI arthaparyAya yA guNaparyAya / dravyake pradezoMme pariNamanako arthAt AkAra parivartanako vyaMjana yA dravya paryAya tathA anya guNome pariNamanako artha yA guNaparyAya kahate hai| ina doke bhI do do bheda haiM-svabhAva dravya yA vyajana paryAya / aura vibhAva dravya yA vyaMjana paryAya tathA svabhAva artha paryAya aura vibhAva artha paryAya / svabhAva paryAyeM haraeka dravyame apane svabhAvase huA karatI hai| vibhAva paryAya azuddha jIva aura pudgalame hI hotI hai| dharma, adharma, AkAza, kAla, siddha AtmA, tathA zuddha avadha paramANukA jo AkAra hai vaha svabhAva vyajana yA dravya paryAya hai| inake AkArakA prati samaya ekasA rahanA anya rUpa na hojAnA yahI sahaza pariNamana svabhAva paryAya hai| sasArI jIvakA nAmakarmake udayake kAraNase nara, nAraka, deva, tiryaMca cAra gatiyome bhramaNa karate hue nAnA prakAra apane AkArakA zarIrake pramANa badalanA so
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 19 vibhAva dravya yA vyajana paryAya hai / tathA pudgala ke skaMdhokA paramAoke milane yA vichuDanese AkArakA badalanA so vibhAva vyaMjana yA dravyaparyAya hai / svabhAva artha yA guNaparyAya agurulaghu guNake dvArA saba zuddha dravyo saba guNome hotI hai-isa svabhAva pariNamaname bhI guNokA sapanA rahatA hai| jaise siddha AtmAme jo ananta jJAna darzana vIrya Adi hai ve haraeka samaya utane hI bane rahate, kama va baDhatI nahIM hote / yadi kama va baDhatI hojAveM to usa pariNamanako vibhAva pariNamana kaheMge, svabhAva pariNamana nahI kaha sakte haiN| guNoMke eka samAna rahanepara bhI pariNamana isIliye mAnanA hogA ki vastukA svabhAva dravaNa yA pariNamana rUpa hai / hama alpajJAni - yoko isa pariNamanakA anubhava azuddha pudgala tathA jIvome pratyakSa dIkhatA hai / kapaDA rakkhA rakkhA jIrNa ho jAtA hai / jJAna anubhava hote hote baDhatA jAtA hai / yadi pariNamana zakti guNa yA dravyame na hotI to azuddha dravyome bhI pariNamana na hotA - jaba hotA hai taba vaha zakti zuddha dravyoMme bhI kAma karatI rhegii| isI anumAnase hama svabhAva artha yA guNaparyAyokA anumAna kara sakte hai / vibhAva artha yA guNaparyAyeM sasArI jIna tathA skadhome hotI hai jaise jIvake matijJAna, zrutajJAnAdi va asayama yA sayamake sthAnokA pariNamana tathA kadhome rasase anya rasa, gaghase anya gadha, varNase anya varNa, jaise khaTTe AmakA mIThA ho jAnA / yahApara eka bAta aura jAnanekI hai ki yadyapi zuddha paramANu javanya snigdhatA rUkSatAkI apekSAse avadha hai parantu usameM pariNamana hotA rahatA hai| jisase kAlAtarame jaba usameM adhika aza snigdhatA yA rUkSatA ke
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] zrIpravacanasAraTIkA / hote taba vaha paramANu baMdha yogya hojAtA hai / yaha bAta AtmAke svabhAvameM nahIM hotI hai kyoki AtmAke baMdha rAgadvepa bhohake kAraNase hotA hai so bhAva zuddhAtmA ke vinA mohanIya karmake sambandhake kabhI sabhava nahI hai / jo koI ina dravyaguNa paryAyoko nahIM samajhate athavA jo nara nArakAdi azuddha paryAyome Azakta haiapaneko nara nArakAdi rUpa hI mAnakara veThA kiyA karate hainiraMtara usa zarIrake yogya kriyAome hI rata rahate hai aura apane zuddha AtmAke svabhAvako nahIM pahacAnate haiM ve hI parasamayarUpa mithyAdRSTI bahirAtmA haiM / tAtparya AcAryakA yahI hai ki isa parasamayapane se isa jIvane apane Apako sasArame parAdhIna rakhakara duHkha uThAyA hai / isaliye sukhake arthI prANIko ucita hai ki vaha bheda vijJAnake dvArA apane AtmAko jaisA usakA svabhAva hai vaisA jAne, mAne aura vaisA zraddhAna kare, apanA mRDhapanA, meTakara catura yathArtha jJAnI bane / yahI kalyANakA mArga hai / jo dehame Asakta haiM ve hI punaH punaH dehako dhAraNa karate hai, jaisA svAmI pUjyapAdane samAdhizatakameM kahA hai ------ dehAntaragatenaja dehe'sminnAtmabhAvanA | bIja videhaniSpatterAtmanyevAtmabhAvanA // 74 // arthAt - zarIrame AtmAkI bhAvanA hI anya deha prAptikA bIja hai jaba ki AtmAme hI AtmAkI bhAvanA karanI dehase rahita honekA bIja hai / jaba bhedavijJAna hojAtA hai taba apane khabhAvako siddha * paramAtmAke samAna anubhava karatA hai jaisA samAdhizatakame kahA hai
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | ya parAtmA sa evAha yo'ra sa paramanana. / ahameva mayopAdhyAM nAnya: kazcidini sthiti // 31 // arthAt - jo paramAtmA hai so hI maiM hUM, jo mai hU so hI paramAtmA hai isaliye meredvArA meM hI upAsanAke yogya hUM anya nahI aisA vastukA khabhAva hai / tAtparya yaha hai ki nija svabhAvako jAnakara samyagdaSTi honA cAhiye / yahI hitakA mArga hai // 2 // utthAnakA- Age yahA prasaga pAkara parasamaya aura svasamayakI vyavasthA batAte hai - [ 13 je pajjayesu giradA jIvA parasamayigatti NiddiTTA | AdasAvammi vidA te sagasamayA muNedavvA // 3 // ye paryAye niratA jIvA parasamayikA iti nirdiSTA / AtmasvabhAve sthitAste svakamamanA ma tavyA // 3 // sAmAnyArtha - jo jIva zarIra Adi azuddha karmajanita avasthAome lavalIna hai ve parasamaya rUpa kahe gae hai tathA jo jIva apane zuddha AtmAke svabhAvame Thahare hue haiM ve svasmayarUpa jAnane cAhiye / anvaya sahita vizeSArtha - ( je jIvA ) jo jIva (pajjayesu NiradA) paryAyome lavalIna hai / arthAt jo ajJAnI jIva ahakAra tathA mamakAra sahita hai ve ( parasamayigatti NiddiTTA ) parasamayarUpa kahe gae haiN| vistAra yaha hai ki maiM manuSya, pazu, deva, nArakI ityAdi paryAya rUpa hU isa bhAvako ahaMkAra kahate hai va yaha manuSya Adi zarIra tathA usa zarIra ke AdhArase utpanna pacedriyo ke viSaya I
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] shriiprvcnsaarttiikaa| rUpa sukha mere haiM isa bhAvako mamakAra kahate haiN| jo ajJAnI mamakAra aura ahaMkArase rahita parama caitanya camatkArakI pariNatise chuTe hue ina ahaMkAra mamakAra bhAbose pariNamana karate haiM ve jIva karmoke udayase utpanna paraparyAyame lIna honeke kAraNase parasamaya rUpa mithyAdRSTi kahe jAte haiN| (AdasahAvammi ThidA) jo jJAnI apane AtmAke khabhAvameM Thahare hote hai (te sagasamayA suNedavvA ) ve svasamayarUpa jAnane cAhiye / vistAra yaha hai ki jaise eka ratna dIpaka aneka prakArake gharome ghumAe jAnepara bhI eka ratna rUpa hI hai isI taraha aneka zarIromeM ghUmate rahane para bhI mai eka vahI zuddha Atmadravya hUM, isa taraha dRDha sarakArake dvArA jo apane zuddhAtmAmeM Thaharate hai ve karmoke udayase honevAlI paryAyame pariNati na karate hue arthAt karmodaya janita paryAyako apanese bhinna jAnate hue svasamayarUpa hote hai aisA artha hai / // 3 // bhAvAtha-isa gAthAme AcAryane mithyAdRSTi aura samyagdRSTIkI apekSAse svasamaya tathA parasamayakA vicAra kiyA hai / jo jIva apane AtmasvarUpako bhUle hue parame Atmabuddhi karake jisa zarIrameM Apa basate haiM uma zarIrarUpa hI apaneko mAnate haiM aura usa zarIrase prApta indriyoke viSayoke AdhIna hokara una hIke poSaNake line iSTa mA ke sacaya karane va aniSTa sAmagrIse bace rahane meM udyamI rahate haiM tathA iSTake sayogame harpita aura iSTake viyogameM zokita hote haiM, dhanAdi svArthaka sAdhaneke nimitta anyAya va para pIDAkArI kArya karaneme kucha bhI glAni nahI samajhate hai; jo strI,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [ 15 putra, mitra, go, mahiSAdi cetana paDhArthoMko tathA kSetra, makAna, cAdI, sonA Adi acetana padArthoMko apanA mAnakara unake liye ati lAlAyita rahate haiM: sasAra, zarIra, bhogomeM AzaktavAna hokara vairAgya ke kAraNoMse dUra bhAgate haiM ve iMdriyoke sukhoMke lolupI para samayarUpa mithyAdRSTI jAnane / isake viruddha jo apanA ahakAra aura mamakAra para padArthoMse haTAkara nitya hI nija AtmAke svarUpake jJAtA hokara usa AtmAko svabhAvase zuddha, jJAtA, dRSTA, AnandamaI, amUrtIka, avinAzI siddha bhagavAna ke samAna jAnate haiM, aneka gharoke samAna aneka paryAyo apane AtmAne bhramaNa kiyA hai tau bhI vaha svabhAvase chuTA nahI hai aisA nizcaya rakhate hai, jJAnAvaraNAdi dravyakarma, rAgadveSAdi bhAvakarma tathA zarIrAdi- nokarma ye saba hI mere zuddha AtmasvabhAvase bhinna hai va maiM apane svabhAvokA hI kartA tathA bhoktA hUM, para bhAvokA va para padArthoMkI avasthAoMkA na kartA hUM na bhoktA hU aisA jo vAstavame tattvako jAnate hai aura apane AtmasvabhAvake mananase utpanna honevAle atIndriya Anandake rucivata hogae hai, ninako yaha jagat karmakA jAla svarUpa va pApa puNya karmoke dvArA pariNamana karatA huA eka krIDA- gharake samAna dikhatA hai, jo strI, putra, mitrAdike sayogako eka naukA para kucha kAlake liye ekatrita pathiko sayogake samAna jAnate hai unake mohameM ajJAnI hokara unake liye anyAya va para pIDAkArI kArya nahI karate haiM, jo gRhameM rahate hue bhI gRhakI pAzIme nahI phasate haiM, jo svataMtratAko upAdeya jAnate hai aura karmakI parAdhInatAse mukta honA cAhate haiM
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttiikaa| ve nija AtmasvabhAvame ApA mAnanevAle samyagDapTI svasamaya rUpa haiN| samayasArajIme bhI zrI kuMdakuMda mahArAjane yahI Azaya sUcita kiyA hai jIvo carittadasaNaNANaSThira ta hi sasamaya jANe / puggala mmuvade sahada ca ta jAga parasamaya // 2 // bhAvArtha-jo jIva samyagdarzana jJAna cAritrame tiSThanevAlA hai use svasamaya rUpa jAno tathA pudgala karmake udayase honevAlI aneka avasthAoko liye hue nAmome jo jIva tiSThatA hai use parasamayarUpa jaano| zrI devasenAcAryane zrI tatvasArame kahA hai - dehamuhe paDibaddho je Naya so teNa lahai gahu suddha / tacca viyArara heya Nicca ciya AyamANo hu // 47 // mukkho viNAsaruvo ceyaNaparivajio sayAdeho / tassa mamatti kuNato bahirapA hoi ko jIvo // 48 // bhAvArtha-jo zarIrake sukhome ulajhA huA hotA hai vaha cittameM dhyAna karatA huA bhI nitya, zuddha, nirvikalpa Atmatatvako nahIM prApta karatA hai, yaha zarIra sadA hI ajJAnI, vinAzarUpa, va acetana hai| jo jIva isase mamatva karate haiM ve vahirAtmA mithyAvaSTi hai| samyagdRSTI apane Apako kaisA samajhatA hai isa viSayame ballANAloyaNAme zrI ajita brahmacArIne isa taraha likhA hai
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 17 ret sahAvasiddho soha anA viparikko / aNNo Na majjha saraNa saragaM so ekka paramAnA || 35 // arasa aruva agadho agvAvAhI aNataNANamao / aNo Na majjha saraNa saraNa so ekaka paramappA // 36 // nAgAu jo Na bhiSNo vibhiSNo sahAvasukkhamao / aNNo Na majjha saraNa saraNa so ekka paramayA // 43 // suhaabhAva vegao suddhasahAveNa tammaya patto / aNNo Na majjha saraNa saraNa so ekka paramanA // 45 // bhAvArtha - mai eka svabhAvase siddha rUpa, vikalpa rahita AtmA hU, rasa, rUpa, gaMdha, sparzase rahita, avyAvAdha tathA anatajJAnamaI hU, mai apane jJAnAdi guNose bhinna nahIM hai kiMtu anya vikalpose bhinna hUM tathA svabhAvame hI AnadamaI hU mai zubha azubha bhAvose dUra hU, tathA zuddha svabhAvase tanmaya hU / vahI zuddha va parama AtmA mere liye zaraNa hai, anya koI zaraNa nahIM hai / vAstavame khasamaya hI saMtoSaprada hai aisA jAnakara isI bhAvakA grahaNa kAryakArI samajhanA cAhiye || 3 // / utthAnimA- Age dravyakA lakSaNa sattA Adi tInarUpa hai aisA sUcita karate hai - apariccattasahAveNuppAdavvayadhuvattasaMvaddha / guNavaM ca sapajAya, jatta davyatti buccati // 4 // aparityaktatvabhAvenotpAdavyayavatvasabaddham / guNavacca saparyAya yattaddravyamiti bruvati // 4 // sAmAnyArtha - jo nahIM choDehue apane astitva ravabhAvase
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] shriiprvcnsaarttiikaa| utpAda, vyaya tathA dhrauvya saMyukta hai aura guNarUpa va payAya sahita hai usako dravya aisA kahate hai| anvaya sahita vizepArtha-(jat ) jo (aparicattasahAveNa) nahIM tyAge hue khabhAva rUpase rahatA hai arthAt apane astitva yA sat svabhAvase bhinna nahIM hai, (uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM ) utpAda, vyaya aura dhrauvya sahita hai / (guNavaM ca sapanAya) guNavAna hokara paryAya sahita hai isa taraha sattA Adi tIna lakSaNoko rakhanevAlA hai (taM Dhavvatti) usako dravya aisA (buJcati) sarvajJa bhagavAna kahate haiN| yaha dravya utpAda vyaya dhrauvya tathA guNa paryAyoke sAtha labhya aura lakSaNakI apekSA bheda rUpa hone para bhI sattAke bhedako nahIM rakhatA hai| jisakA lakSaNa yA svarUpa kahA jAya vaha lakSya hai| aura jo usakA vizeSa svarUpa hai vaha lakSaNa hai / taba yaha dravya kyA karatA hai ? apane svarUpase hI usa vidhapaneko AlaMbana karatA hai| isakA bhAva yaha hai ki yaha dravya utpAda vyaya dhrauvya svarUpa tathA guNaparyAya rUpa pariNamana karatA hai, zuddhAtmAkI taraha, jaise kevalajJAnakI utpattike samayame zuddha AtmAke kharUpa jJAnamaI nizcala anubhavarUpa kAraNa samayasAra rUpa paryAyakA vinAza hone zuddhAtmAkA lAbha yA usakI pragaTatA rUpa kArya samayasArakA utpAda, yA janma hotA hai, kAraNa samayasArakA vyaya yA nAza hotA hai aura ina dono paryAyoke AdhAra rUpa paramAtma dravyakI apekSAle dhruvapanA yA sthirapanA rahatA hai / tathA usa paramAtmAke anata jJAnAdi guNa hote haiM / gati mArgaNAse viparIta siddha gati va indriya mArgaNAse viparIta atIdriyapanA Adi lakSaNako rakhanevAlI zuddha paryAyeM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [19 hotI haiM arthAta vaha paramAtma dravya jaise apanI zuddha 'sattAse bhinna nahIM hai eka hai, pUrvame kahe hue utpAda vyaya dhrauvya svabhAvose tathA guNa paryAyose saMjJA lakSaNa prayojana AdikI apeAse bheda rUpa honepara bhI unake sAtha sattA Adike bhedako nahIM rakhatA hai, svarUpase hI usI prakArapaneko dhAraNa karatA hai arthAta utpAda vyaya dhrauvya rUpa tathA guNaparyAya mvarUpa rUpa pariNamana karatA hai tese hI sarva dravya apane apane yathAyogya utpAda vyaya dhrauvya'panese tathA guNa paryAyoke sAtha yadyapi saMnA lakSaNa prayojana AdikI apekSA bheTa rakhate haiM tathApi sattA kharUpase bheda nahIM rakhate haiM, khabhAvase hI una prakAra rUpapaneko Alambana karate hai, arthAt utpAda vyaya prauvya kharUpa yA guNaparyAya svarUpa pariNamana karate haiN| ___athavA jaise vastra jaba svaccha kiyA jAtA hai taba apanI nirmala paryAyame paidA hotA hai, malIna paryAyase naSTa hotA hai aura ina donoke AdhAra rUpa vastra svabhAvame dhruva yA avinAzI hai taise hI apane hI zvetAdiguNa tathA malIna yathA myaccha paryAyoMke sAtha maMjJA AdikI apekSA bheTa honepara bhI sattA rUpame bheda nahIM rakhatA hai, taba kyA karatA hai? svarUpase hI utpAda Adi rUpase pariNamana karatA hai tase hI sarva dravya pariNamana karate hai yaha abhiprAya hai / bhAvArtha----isa gAthAmeM AcAryane dravyake tIna lakSaNa batAe hai / satarUpa, utpATa vyaya dhrauvyarUpa aura guNaparyAya rUpa / ameDhakI apekSA dravya jaise apane sata svabhAvase eka hai vaise vaha utpAda vyaya dhrauvya yA'guNa paryAyose eka hai / bhedakI apekSA vaha jaise satraneko rakhatA hai vaise vaha utpAdAdiko rakhatA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] zropravacanasAraTIkA / jisa svarUpase koI padArtha anya padArthoMse bhinna karake jAnA jA jAsake usako lakSaNa kahate hai aura jisako pRthak karake jAnA jAve vaha lakSya hotA hai / yahAM dravyakA asalI svarUpa samajhAnA hai usIke liye pahale to eka yahI lakSaNa kahA hai ki jo sata hai vaha dravya hai arthAt jo apane astitvako sadA rakhatA hai vaha dravya hai isa lakSaNase yaha batAyA hai ki haraeka dravya apane astitva yA honepaneko yA maujUdagIko rakhanevAlA hai isakAraNa sadAse hai va sadA calA jAyagA / na kabhI paidA huA thA aura na kabhI nAza hogA / yaha satpanA dravyame nahIM hotA to hama kisI jIvako bAlaka avasthAse vRddha avasthA taka va usI jIvako nara nArakAdi paryAyome ghUmatA huA va zuddha honekA yatna karake zuddha thA mukta hokara zuddha avasthAme sadA rahatA huA nahIM jAna skte| maTTIko piDa, ghar3A, kapAla, khaDa, Thikare va cUrNa avanthAme hama sadA pAte hai / isa jagatame koI padArtha akasmAta na paidA hotA hai na bilakula vinA kisI avasthAko utpanna kiye hue naSTa hotA hai jitanI bhI avasthAe vaha dhAraNa kare una sabame usakI sattA banI rahatI hai / eka suvarNakI DalIko lekara hama usakI bAliyAM banAveM, bAliyoko tor3akara aMgUThiye banAveM, agUThigeko tor3akara kaMThI banAne, kaMThIko tor3akara bhujavadha vanAve-cAhe jitanI sUratoMmeM badaleM vaha suvarNa apane astitvako kabhI tyAga nahIM saktA, yaha eka dRSTAMta hai isI taraha jo jo dravya jagatame apanI sattAko rakhatA hai vaha sadA hI banA rahatA hai / jagatameM jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla, AkAza ye chaH dravya hai / ye sava sadAse hai va sadA hI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ A dvitIya khaMDa / [ 21 rahege | iname sattA lakSaNa prApta haiM isIse ye dravya hai / hamArA jIva jo isa paryAyameM isa zarIrame hai vaha isa zarIra meM Ane ke pahale bhI kisI na kisI avasthAme thA tathA isa zarIrako choDa dene para kisIna kisI avasthAmeM rahegA / yahI jIvakA sapanA hai / yahI vastukA svabhAva hai / aisA sat svarUpa jIva hai aisA samajhane se hI paraloka yA punarjanmakI siddhi hotI hai / yadi jIva akasmAt paidA hotA hotA to hama eka maTTIke puruSameM jIva paidA kara dete parantu jagata meM koI padArtha navIna nahIM paidA hotA hai / satrakA astitva sadAse hai / hama eka nadIke madhyameM kucha pRthvI banI huIM pAte hai, do varSa pahale vahApara vaha pRthvI nahI thI / vicAra kiyA jAyagA to vaha pRthvI akasmAt nahIM bana gaI hai kintu nadIke pAnI ke sAtha kahIMkI miTTI bahakara AI hai so yahAM jamatI gaI hai| jaba adhika TakaTTI hogaI taba eka pRthvI rUpameM dikhane lagI / koI koI aisA kahate hai ki kabhI isa jagatameM kucha bhI na thA, eka koI Izvara amUrtIka thA phira usIse sarva hogayA aura yaha sarva kabhI nAza hokara Izvaramaya ho jAyagA / aisA mAnanevAlone bhI akasmAt jagatako nahI mAnA hai / kiMtu jagatako sat rUpa hI kahA hai| kevala yaha apanA mata pragaTa kiyA hai ki eka IzvarakI eka avasthAvizeSa yaha jagata hai, kabhI usameM se pragaTa ho jAtA hai tathA kabhI usameM laya ho jAtA hai| aba yaha zakA avazya khar3I ho jAtI hai ki kyA vAstavameM eka Izvara hI dravya hai yA jaina matame mAne hue alaga 2 jIvAdi chaH dravya hai ? isa praznapara gaMbhIratAse vicAra kiyA jAyagA to yaha pragaTa hogA ki jagatame jo koI avasthA hotI hai vaha mUla
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] zrIpravacanasAraTIkA / dravyake sadRza hotI hai / jaba Izvara eka akhaNDa amUrtIka hai taba usake khaMDa nahI hosakte / jaba khaMDa nahIM hosakte taba pRthak 2 jIva yA paramANu yA skaMdha jo jagatameM pragaTa haiM ve nahIM bana skte| yadi akhaMDa Izvarake khaMDa honA bhI mAnale to usa akhaDake khaMDa bhI usI tarahake hoge / jaise zuddha cAMdIke khaNDa bhI zuddha hI hote haiM aisI dazAmeM zuddha jJAnamaya amUrtIka Izvarake saba hI khaMDa zuddha jJAnamaya amUrtIka hoge / yadi aisA hotA to jagatame koI bhI jIva azuddha rAgI dveSI yA ajJAnI nahIM mila sakA / tathA amUrtIkase mUrtIka jaDakA bananA to vilakula asaMbhava hai aura jagatame hama jar3a acetanako pratyakSa dekharahe haiN| hamArA zarIra hI jina paramANuose banA hai ve jar3a acetana hai| jagatame yaha bhI niyama hai ki jo naSTa hotA hai usame bhI pahaleke hI guNa rahate haiM-eka miTTIke ghaDeko phoDakara cUrAcUrA karane para bhI miTTIkA hI svabhAva banA rahatA hai / isase pratyakSa pragaTa jar3a va jIva saba eka samaya Izvaramaya amUrtIka cetana ho jAyage yaha bAta asaMbhava hai| yadi Izvara rUpa jagata hotA to jaise Izvara Anandamaya hai vaise yaha jagata bhI Anandamaya hotA-kahIM para bhI duHkha, kleza yA zokakA kAraNa na bntaa| isa taraha vicAra karanese eka hI IzvarakI anAdi sattA siddha nahIM hotI kintu sarva hI jIva va sarva hI paramANu va anya AkAzAdi ye sarva hI dravya satrUpa haiM, sadAse hai va sadA hI raheMge, yahI bAta samajhame AtI hai| isI sat lakSaNako vizeSa spaSTa karaneke liye AcAryane dUsarA lakSaNabatAyA hai ki dravyame sadA utpAda vyaya dhrauvyapanA hotA hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [23 kisI avasthAkI utpattiko utpAda vakisI avasthAke nAzako vyaya tathA jisame ye avasthAe nAga yA utpanna huI usakA sadA banA rahanA so dhrauvya hai| ye tIna svabhAva haraeka dravyame sadA pAe jAte hai| ye tIna svabhAva hI dravyakI sattAko siddha karate hai| isakA dRSTAta yaha hai ki hamAre hAthame ekasuvarNakI mudrikA hai| jaba hama usako toDakara bAliyA banAte taba mudrikAkI avasthAkA nAza yA vyaya hotA hai va vAliyokI avasthAkA utpAda yA janma hotA hai paraMtu dono hI avasthAme vaha suvarNa hI rahA hai| gehUke dAnoko java cakkImeM pIsA jAtA hai taba vahA tIno hI svabhAva eka samayame jhalakate hai| jaba gehUMkA dAnA miTatA taba hI usakA cUrNa ATA banatA tathA jo paramANu gehake dAneme the ve hI paramANu ATeme haiM isa taraha utpAda vyaya dhrauvya eka samayame siddha hogayA / eka AdamI soyA par3A thA jaba jAgA taba usakI nidrA avasthAkA nAza huA, jAgRta avasthAkA utpAda huA tathA manuSyapanA banA rahA / yahI utpAda vyaya dhrauvya hai / eka manuSya zAtise baiThA thA kisI strIko dekhakara rAgI hogyaa| jisa samaya rAgI huA usakI rAga avasthAkA utpAda huA, zAMtikI avasthAkA vyaya huA, manupyakA jIvanapanA dhrauvya hai| ina tIna khabhAvose haraeka vastu pariNamana karatI hai| yahI pariNamana sattAkA dyotaka hai / jaba hama kisI vRddha manuSyako dekhate hama usakI isa avasthAko dekhakara yahI samajhate hai ki yaha vahI manuSya hai jo 20 varSa pahale yuvAna thaa| dravya use kahate hai jo dravaNazIla ho arthAt jo kUTastha nitya na rahakara saTA pariNamana karatA rhe| dravyame dravyattva nAmakA sAmAnya guNa isI bhAvakA dyotaka hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] shriiprvcnsaarttiikaa| dravyameM eka vastuttva nAmakA sAmAnya guNa hai nisame haraeka dravya vyartha na rahakara kucha kArya karatA rahatA hai| kArya taba hI hotA hai java dravyameM pariNamana hogA arthAt usakI avasthA badalegI / arthAta purAnI avasthA naSTa hokara navIna avasthA utpanna hogI aura vaha jisame avasthA huI banA rhegaa| yadi utpAda vyaya dhrauvyapanA satpadArthame na hotA to na koI janmatA na maratA na kisIke karmabaMdhase azuddhatA hotI, na koI karmabaMdha toDakara zuddha mukta hotA, na paramANuoke skaMdha banate na skadhake paramANu banate. na bIjase vRkSa hotA na vRkSase phala hote va idhana hotA aura na jIva badalate hue bhI apane jIvattvako kAyama rakha saktA aura na pudgala badalate hue apane pudgalapaneko dhruva rakha saktA isase yaha bAta niHsandeha ThIka hai ki haraeka sat dravya utpAdAdi tIna svabhAva rUpa hai / inhI , svabhAvoke kAraNa hI jagatame nAnA prakArake kArya dIkhate haiN| rogI hokara niroga honA, isI tIna rUpa svabhAvase hI bana saktA hai| zipyoko vizeSapane dravyakA lakSaNa spaSTa karaneke liye AcAryane tIsarA lakSaNa bhI kiyA hai ki jisame guNa ho aura paryAyeM ho so dravya hai| dravya sadA guNa aura paryAyose zUnya nahIM hotaa| jo dravyake sadA sAtha rahe aura dravyakI prazaMsA kareM ve guNa haiM / guNa dravyake Azraya rahate hai aura svaya kinhIM aura guNoko apaneme nahI rakhate, guNa aura guNI yA dravyakA tAdAtmya avinAbhAvI sambaMdha hai yaha vAta dUsarI gAthAme samajhA dI gaI hai / guNome hI jo pariNamana hokara avasthA samaya samaya hotI hai usako paryAya kahate haiM / haraeka paryAya eka samaya mAtra ThaharatI hai phira dUsarI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa [25 paryAya ho jAtI hai| sthUla dRSTivAloko paryAya sthUlarUpase kucha derataka ThaharI huI mAlUma hotI hai| jaise vRkSameM eka hare Amako savere dekhA thA phira saMdhyAko dekhA tava bhI harA hI dIkhA parantu jaba usako ATha dina pIche dekhA taba use pIlA dIkhA / vAstavameM Amake bhItara varNa nAmake guNakA pariNamana hara samaya hotA rahA hai hara samaya vaha badalatA rahA hai taba hI vaha 8 diname pIlA huA hai, parantu mthUla dRSTimeM sUkSma pariNamana samajhameM nahIM AtA / madhma jJAnI isa sUkSma samaya samayakI haraeka paryAyako samajha sakte hai dravyame guNophI hI dhruvatA yA nityatA rahatI hai tathA paryAyokA hI utpAda aura vyaya honA hai isI bAtako yaha guNa paryAyavAna dravyakA lakSaNa dyotita karatA hai| isIse yaha siddha hai ki dravya nityAnittyAtmaka hai| hara samaya usameM nityapanA aura anityapanA dono svabhAva haiM / guNoMke kAraNa nityapanA aura paryAyoke kAraNa anityapanA hai| yadyapi ye do khabhAva virodhI mATama paDate hai parantu yadi dravyameM ye donoM hI na hoM to dravyase kucha bhI artha siddha nahI hosaktA hai / yadi hama suvarNako kUTastha nitya mAna leM to suvarNakI koI avasthA nahI ho saktI-usase bAlI, mudrikA, bhujabanda Adi koI AbhUSaNa nahIM vana sakte aura yadi suvarNako sarvathA anitya mAna le to vaha eka samaya mAtra hI tthhregaa| jaba vaha Thahara hI nahI saktA taba usamese koI paDhArtha kaise bana saktA hai ? isaliye eka hI svabhAva ekAntase mAnanepara dravyako sattA hI nahI Thahara saktI hai / vAstavame yahI bAta ThIka hai ki dravya kathaMcit yA syAt nitya hai aura
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] zrIpravacanasAraTIkA ! kathaMcita yA syAta anitya hai / kathacit yA syAtkA artha kisI apekSAse hai / aneka virodhI svabhAvoko eka dravyame samajhane samaAneke liye hI jaina darzaname syAdvAdakA vidhAna kiyA gayA hai / kisI apekSAse kisI svabhAvako jo kahe vaha syAdvAda hai / . isa taraha satu, utpAda vyaya dhrauvya tathA guNaparyAyavAna ye tIno hI lakSaNa dravyake varUpako acchI taraha batA dete hai / zrI umAsvAmI mahArAjane bhI tattvArthamUtrame dravyake tIna lakSaNa ina sUtro kahe hai sat dravyalakSaNaM // 29 // utpAdavyayadhauvyayukta sat // 30 // guNaparyayavavyam || 38 || a0 // 5 // hama yadi siddhAvasthA hote samaya ina lakSaNoko dekheM taba hama samajheMge ki siddhAtmA sat hai, yaha vahI hai jo pahale asiddha yA karma sahita the / isa samaya siddha avasthAkA utpAda huA hai, arhanta avasthAkA vyaya huA hai tathA jIvapanA dhauvya hai tathA arhanta AtmA jo guNa the ve hI guNa siddhAtmAme haiM, karmabaMdhake chUTanese unakI paryAya palaTa gaI hai| pahale cAra aghAtiyA karmoMse avyAbAdhattva, sUkSmattva, avagAhattva va agurulaghuttva pragaTa na the, una cAroke kSaya hote hI ye cAra svabhAva prakAzame Agae / guNa aura paryAyeM dravyake hI pradegomeM pAI jAtI haiM isaliye ve abhinna hai parantu samajhane samajhAneke liye unakA bheda karake manana kiyA jAtA hai| sajJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojanakI apekSA guNa aura dravyakA bheda hai, pradezakI apekSA nahI hai / jaise jIva dravya aura jJAna guNa / donokI saMjJA alaga 2 hai / jJAna guNakI saMkhyA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [27 eka hai java ki eka jIva aneka guNokI apekSA aneka rUpa hai| jIvakA lakSaNa upayogavAna hai jaba ki jJAnakA lakSaNa vizeSAkAra jAnanA hai / jIvakA prayojana svAtmAnadakA lAbha hai jaba ki jJAnakA prayojana jeyoMko jAnanA hai| dravyakA svabhAva acchI taraha samajhakara hame nija Atma dravyako satUrUpa, utpAda vyaya dhrauvyarUpa tathA guNa paryAyarUpa jAnakara nija AtmAke svAbhAvika zuddha jJAna darzana vIrya AnandAdi guNome tanmaya hokara nija AtmAkA anubhava karanA cAhiye jisase cAritrakA lAbha ho aura zukha zAMtikA khAda Ave / isa taraha namaskAra gAthA, dravya guNa paryAya kathana gAthA, khasamaya parasamaya nirUpaNa gAthA, sattAdi lakSaNatraya sUcana gAthA isa taraha svataMtra cAra gAthAose pIThikA nAmakA pahalA sthala pUrNa huaa| / utthAnikA-Age astittva yA satke do prakAra svarUpa astittva va sAdRzya astittvamese svarUpa astittvako batAte hai sambhAvo hi sahAvo guNehi sagapajaehiM cittahi / davyassa savyakAlaM uppAdacvayadhuvattehiM // 5 // sadbhAyo hi svabhAvo guNa sthApayazcitrai / dravyasya sarvakAlamutpAdadhyayadhruvat // 5 // sAmAnyArtha-apane guNa aura nAnA prakArakI apanI paryAyo karake tathA utpATa vyaya dhrauvya karake dravyakA sarva kAlame jo sadbhAva hai vahI nizcaya karake usakA svabhAva hai| anvaya sahita vizeSArtha-(cittehi guNehi sagapajaehi ) nAnA prakArake apane guNa aura apanI paryAyoMke sAtha arthAt siddha nAnA prakArakI se vyaya dhauvya sadbhAva hai
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] zrIpravacanasAraTokA / jIvakI apekSA apane kevalajJAna Adi guNa tathA atima zarIrase kucha kama AkArarUpa apanI paryAya tathA siddha gatipanA, atIndriyapanA, kAyarahitapanA, yogarahitapanA, vedarahitapanA ityAdi nAnA prakArakI apanI avasthAoMke sAtha aura (uppAdavvayadhuvattehi) utpAda vyaya dhauvyapane ke sAtha arthAna siddha jIvakI apekSA zuddha AtmAkI prApti rUpa mokSa paryAyakA utpAda, rAgadveSATi vikalpoMse rahita paramasamAdhi rUpa mokSamArgakI paryAyakA vyaya tathA mokSamArga aura mokSake AdhArabhUta cale AnevAle dravyapanekA lakSaNarUpa dhrauvyapanA ina tIna prakAra utpAda vyaya dhrauvyake sAtha (davyassa ) dravyakA arthAt muktAtmA rUpI dravyakA (savvakAla) sarva kAlome arthAt sadA hI ( savbhAvo ) zuddha astittva hai yA usakI zuddha sattA hai (hi') so hI nizcaya karake (sahAvo ) usakA nija bhAva yA nina rUpa hai, kyoki muktAtmA inake sAtha abhinna haiM isakA hetu yaha hai ki guNa paryAyoke astittvase tathA utpAda vyaya prauvyapaneke astittvase hI zuddha AtmAke dravyakA astittva sAdhA jAtA hai aura zuddha AtmAke dravyake astittvase guNa paryAyoMkA aura utpAda vyaya dhrauvyapanekA astittva sAdhA jAtA hai / kisa taraha 'paraspara sAdhA jAtA hai so batAte haiM jaise suvarNake pItapanA Adi guNa tathA kuDala Adi paryAyokA jo suvarNake dravya kSetra kAla bhAvakI apekSA suvarNase bhinna nahIM hai, jo astittva hai vahI suvarNakA apanA astittva hai yA sadbhAva hai / taise hI muktAtmAke kevalajJAna Adi guNa aura atima zarIrase kucha kama AkAra Adi paryAyoMkA jo muktAtmAke dravya kSetra kAla bhAvokI apekSA paramAtmA dravyase bhinna
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 29 www ww wwww nahI hai jo astittva hai vahI muktAtmA dravyakA apanA astittva yA sadbhAva hai aura jaise suvarNake pItapanA Adi guNa aura kuMDala Adi paryAyoke sAtha jo suvarNa apane dravya kSetra kAla bhAvokI apekSA abhinna hai, usa suvarNakA jo astittva hai vahI pItapanA Adi guNa tathA kuDala Adi paryAyokA astittva yA nija bhAva hai taise hI muktAtmA kevalajJAna Adi guNa aura atima zarIrase kucha kama AkAra Adi paryAyoke sAtha jo muktAtmA apane dravya kSetra kAla bhAvokI apekSA abhinna hai usa muktAtmAkA jo astittva hai vahI kevalajJAnAdi guNa tathA atima zarIrase kucha kama AkAra Adi paryAyokA astittva yA nijabhAva jAnanA cAhiye / aba utpAda vyaya dhauvyakA bhI dravyake sAtha jo abhinna astittva hai usako kahate haiN| jaise suvarNake dravya kSetra kAla bhAvakI apekSA suvarNase abhinna kaTaka paryAyakA utpAda aura kaMkaNa paryAyakA vinAza tathA suvarNapanekA dhauvya inakA jo astittva hai vahI suvarNakA astittva va usakA nija bhAva yA svarUpa hai / taise hI paramAtmAke dravya kSetra kAla bhAvakI apekSA paramAtmA se abhinna mokSa paryAyakA utpAda aura mokSamArga paryAyakA vyaya tathA ina donoM ke AdhArabhUta paramAtma dravyapanekA dhauvya inakA jo astittva hai vahI muktAtmA dravyakA astittva yA usakA nijabhAva yA svarUpa hai| aura jaise apane dravya kSetra kAla bhAvakI apekSA kaTaka paryAyakA utpAda aura kaMkaNa paryAyakA vyaya tathA ina donoke AdhArabhUta suvarNapunekA dhauvya inake sAtha abhinna jo suvarNa usakA jo astitva hai vahI kaTaka paryAyakA utpAda, kaMkaNa paryAyakA vyaya tathA ina . wwwwwwnnnn www.w vv ~~~~
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpravacanasAraTIkA / donoMke AdhArabhUta suvarNapanA rUpa prauvya inakA astitva yA nijabhAva yA svarUpa hai / tese hI apane dravyakSetra kAlamAvakI apekSA mokSa paryAyakA utpAda, aura mokSamArga paryAyakA vyaya tathA donoke AdhArabhUta muktAtmA dravyapanArUpa dhauvya inake sAtha abhinna jo paramAtmA dravya usakA jo astittva hai vahI mokSa paryAyakA utpAda, mokSamArga paryAyakA vyaya tathA ina donoke AdhArabhUta muktAtmA dravyarUpa dhrauvya inakA astittva yA nijabhAva yA svarUpa hai| isa taraha jaise muktAtmA dravyakA apane hI guNa paryAya aura . utpAda vyaya dhrauvyake sAtha svarUpakA astittva yA avAntara astittva abhinna sthApita kiyA gayA hai tase hI zeSa sarva dravyokA bhI svarUpa astittva yA avAntara astittva sthApita karanA caahiye| isa gAthAkA yaha artha hai / bhAvArtha-isa gAthAme AcAryane svarUpa astittva yA avAntara sattAkA kharUpa batAyA hai| haraeka dravya apane akhaMDa jitane pradezoko liye hai cAhe vaha eka pradeza ho va aneka vaha dravya utane pradezoke sAtha apanI sattako dUsare dravyase Tathak rakhatA hai| tathA usakI isa avAntara yA pRthak sattAmeM hI guNaparyAyapanA yA utpAda vyaya dhrauvya rahate haiN| jisakA bhAva yaha hai ki jahAM dravyakA astitva hai vahIM usake guNaparyAya hai va vahIM usake utpAda vyaya dhrauvya hai / ina tIna lakSaNokI abhinnatA hai, ekatA hai / ye tIno lakSaNa dravyameM avinAbhAvI haiM, na koI dravya kabhI apanI / sattAko chor3atA hai na guNaparyAyoMse rahita hotA hai na utpAda vyaya dhauvyako tyAgatA hai / dravyameM harasamaya dravyake ye tIno hI lakSaNa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dvitIya khNdd| [31 pAe jAte haiM / yahI dravyakA svabhAva hai| jaise eka vastrameM jahAM usa vastrakI sattA hai vahIM usa vastrakI guNa paryAyeM haiM vahIM usakA utpAda vyaya dhrauvya hai / isakA khulAsA yaha hai ki vastrameM sparza, rasa, gadha, varNa haiM ve vastrake guNa haiM unameM samaya samaya jo pariNamana yA vadalAva horahA hai ve hI samaya samayakI vastrakI paryAyeM haiM / java guNokI pichale samayakI paryAya naSTa hotI hai taba hI isa vartamAna samayakI paryAya paidA hotI hai yaha utpAda vyaya hai| dhruvapanA guNokA va usake samudAya dravyakA sthira hai hii| eka vastra jo do cAra mAsa pIche jIrNa dIkhatA hai so ekadama jIrNa nahIM huA vaha hara samayameM purAnA paDatA jAtA hai / jaba bahuta purAnA hojAtA hai taba hI hama sthUla dRSTivAloko mAlUma par3atA hai / yahAM vastrako bhI pudgala skadha rUpa dravya dhyAname lenA cAhiye kyoki yahI vastra agnikA saMvadha pAkara rAkhakI paryAyameM palaTa saktA hai taba bhI pudgala dravyakI sattAkA nAza nahIM hotA hai / eka sasArI jIva sazarIra thA vaha java eka zarIrako tyAgatA hai taba hI manuSya AyukA udaya samApta hokara yadi use devagatimeM jAnA ho to deva AyukA udaya prArambha honAtA hai| usakI vigraha gatimeM devAyukA udaya hai / usakI manuSya avasthAkA vyaya vigraha gatikA utpAda aura jIva dravya apekSA dhruvapanA eka kAlameM maujUda hai tathA jIvake jJAnAdi guNokA sadabhAva dono avasthAomeM rahate hue bhI ina guNokA pariNamana badalA gayA jo pariNamana manuSya dehameM thA vaha pariNamana vigraha gatime nahIM hai / vigraha gatime vigrahagatike yogya pariNamana hai| isa taraha haraeka
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32] shriiprvcnsaarttokaa| dravya sadAkAla ina tIna lakSaNoko rakhatA hai| yadi hama zuddha AtmAkI ora dhyAna kareM jinako kucha kAla mukta hue vyatIta ho cukA hai, to zuddha AtmAke bhItara tIno lkssnn,mileNge| ve apanI avAntara sattAko sadA rakhate haiN| eka zuddha AtmA dRsarI zuddha AtmAse apanI sattAko kho nahIM detA hai| eka kSetrame aneka dIpakokA prakAza milA huA rahane para bhI haraeka dIpakakA prakAza apanI bhinna 2 sattAko ragnatA hai| yadi unamene eka dIpakako vahAse anyatra lejAve to usa dIpakake sAtha usakA prakAza bhI alaga calA jAyagA, isI taraha aneka siddhAtmA eka kSetrame tiSThane haiM taubhI apanI sattA bhinna 2 rakhate hai| isI taraha zuddhAtmAmeM , anaMta jJAna darzana sukha vIrya, samyakta cAritra, avyAvAdha Adi guNa sadA pAe jAte hai / tathA ina sava zuddha guNoMme kSIra samudrameM jala kalolakI taraha sAmAnya agurulaghu guNa dvArA paT guNI hAni vRddhirUpa avasthA honese samaya samaya sadRza paryAyeM hotI haiN| guNa / paryAyapanA zuddha AtmAme harasamaya sattAke sAtha abhinna rahatA hai| isI taraha navIna paryAyokA utpAda hote hue va pichalI paryAyokA vyaya hote hue tathA zuddha AtmAkA anaMtaguNa sahita, dhrauvya hote hue utpAda vyaya dhrauvya bhI zuddha AtmAme hara samaya pAyA jAtA hai, yaha bhI sattAse abhinna hai| siddha bhagavAnakI sattA 'isa utpAda vyaya dhrauvyake sAtha hI sadA banI rahatI hai / zrInemicadra siddhAMta cakravartIne dravyasagrahame siddhakA svarUpa isI prakArakA batAyA hai
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [32 wwwwwwww dvitIya khNdd| , NikammA ahaguNA kiMcUNA caramadehadA sihA / lAyagAMThadA NicA uppAdavayehiM sajuttA // bhAvArtha-jo karma kalaka rahita hai-mukhya samyaktAdi ATha guNa sahita haiM, atima garIrase kucha kama AkAravAna hai, lokake agrabhAgameM virAjamAna hai tathA utpAda vyaya sahita hai aura nitya yA dhruva haiM ve siddha hai| isa taraha sva para dravyakA trilakSaNa samajhakara tathA haraekakI sattAko alagara nizcaya karake apane AtmAko apane hI dravya kSetra kAla bhAvakI apekSAme sarva rAgAdi va pudgala vikAroMse pRthak apanI zuddha sattAmeM sadA virAnamAna jAnakara sarva vikalpoMko tyAgakara nija AtmAkA hI anubhava karanA yogya haidravyake lakSaNa pahacAnanekA yaha tAtparya hai // 1 // ___ utthAnikA-Age sAdRzya astittva zabdase kahe jAnevAlI mahAsattAkA varNana karate haiM iha vivihalakkhaNANa, lakkhaNamegaM saditti sabvagayaM uvadisadA khalu dhamma, jiNavaraksaheNa paNNata // 6 // iha vividhalakSaNAnA lakSaNamekaM saditi savagatam / upAdezatA khalu dharma jinavarabhapeNa praptam // 6 // anvaya sahita vizepArtha-(iha) isa lokame (vivihalakkhagANaM) nAnA prakAra bhinna 2 lakSaNa rakhanevAle padArthokA (ega) eka (savvagaya) sarva padArthome vyApaka (lakkhaNaM) lakSaNa (saditti) sat aisA (dhammaM ) vastuke svabhAvako ( uvadisadA ) upadeza karanevAle (niNavaravasaheNa) zrI vRSabha jineMdrane (khalu) pragaTa rUpase (paNNata) kahA hai|, /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Awm 34] zrIpravacanasAraTIkA / vizepArtha-isa jagatame bhinna 2 lakSaNako rakhanevAle cetana acetana mUrta amUrta aneka padArtha hai, unameMse pratyeka padArthakI sattA yA svarUpAstittva bhinna 2 hai to bhI ina sabakA eka akhaMDa sarvavyApaka lakSaNa bhI hai / yaha lakSaNa milApa va bhinnatAke vikalpase rahita apanI 2 jAtime virodha na par3ane denevAle zuddha saMgraha nayase sarva padArthome vyApaka eka sat rUpa hai yA mahAsattA rUpa hai aisA vastu svabhAvoke saMgrahako upadeza karanevAle zrI vRSabhanAtha bhagavAnane pragaTarUpase varNana kiyA hai| isakA vistAra yaha hai ki jaise jaba hama aisA kaheM ki sarva muktAtmA hai taba usase sarva hI siddhokA eka sAtha grahaNa ho jAtA hai / yadyapi ve sarva siddha apane 2 zuddha asakhyAta pradezojhI apekSA jo lokAkAza pramANa hai aura paramAnadamaI eka lakSaNako rakhanevAle sukhAmRtake rasake khAdase bhare hue hai tathA apane 2 aMtima garIrake AkArase kucha kama vyajana paryAyakI apekSA mizra va bhinnatAke vikalpase ' rahita apanI apanI jAtike bhedase bhinna 2 haiM to bhI eka sattA lakSaNakI apekSA una saba siDa kA grahaNa hojAtA hai| vaise hI 'sarva sat' aisA kahanepara sagraha nayase sarva padArthokA grahaNa ho jAtA hai / athavA yaha senA hai aisA kahanepara apanI 2 jAtise bhinna ghoDe, hAthI Adi padArthokI bhinnatA hai to bhI sabakA eka kAlame grahaNa hojAtA hai athavA yaha vana hai aisA kahanepara apanI2 . jAtise bhinna nimba, Amra Adi vRkSoMkI bhinnatA hai to bhI saba vRkSokA eka kAlame grahNa ho jAtA hai / taise hI sarva sat aisA kahanepara sAdRza sattA yA mahAsattAkI apekSA zuddha saMgraha nayase
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dvitIya khNdd| sarva hI padArthokA vinA unakI jAtike virodhake eka sAtha grahaNa hojAtA hai, aisA artha hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM zrI kuMDhakudaAcAryane mahAsattAkA svarUpa batAyA hai / sattA do prakArakI hai, eka avAntara sattA yA svarUpAstittva, dUsarI mahAsattA yA saadRshyaastittv| haraeka dravyake bhinna 2 kharUpako batAnevAlI avAntara sattA hai tathA sarva dravyoMmeM eka satpanekA eka kAla bodha karAnevAlI mahAsattA hai / satapanA thA astittva sarva cetana acetana padArthome pAyA jAtA hai isaliye satpanA sarva padArthome vyApaka hai usakI apekSAse mahAsattA yA sAdRzyAstittva hai / jo svabhAva bahutasomeM ekasA hotA hai usakI apekSA eka kahanekA vyavahAra jagatameM hai / jese yaha senA bhAga rahI hai| yahA bhAganA svabhAva sarva hAthI ghoDe ratha payAdoMme vyApaka hai isaliye senA bhAga rahI hai itanA hI vAkya sabake bhAganekA bodha karA detA hai / athavA yaha bAga phUla rahA hai itanA hI vAkya isakA bodha karA detA hai ki isa dhAgake sarva hI vRkSomeM phUla khila rahe hai| yahA phUlokA khilanA yaha svabhAva saba vRkSome vyApaka hai / jo - svabhAva yA kArya eka samayame anekomeM pAyA jAve unake eka sAtha bodha karanevAle jJAnako yA bodha karAnevAle vacana prayogako sagraha naya kahate haiM / laDake khela rahe hai / yaha sagraha nayakA vAkya hai kyoki khelanA sabameM eka sAtha vyApa rahA hai| yadyapi haraeka laDakeke khelameM bhinnatA hai tathApi khelanA mAtra sabameM sAmAnya hai| koyaleM mIThA bolatI haiM, isa vAkyane bhI mIThA bolanA aneka koyaloMmeM vyApaka hai isa bAtako sagraha nayase vatalAyA / isa hI taraha
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] zrIpravacanasAraTIkA / jIva cetana hotA hai yaha vAkya cetanapaneko saba jIvomeM vyApaka jhalakAtA hai aura eka sAtha isakA bodha saMgraha nayase karAtA hai| pudgala mUrtIka haiM yaha vAkya sarva pulomaM sparza rasa gaMdha varNakI sattAkA bodha karAtA hai arthAta mUrtIkapanA jo saba pudgalomeM vyApaka thA usa vyApaka svabhAvako isa vAkyane ekadama sAmAnyapane bodha karA diyaa| isa hI taraha jaba hama kaheM ki sarva sat hai taba yaha vAkya yahI bodha karAnA hai ki sattA sarva padArthoM meM vyApaka hai athavA sarva padArthoMme sAdRzya astittva hai / isa hI taraha yadi kahA jAya ki yaha jagata parivartanazIla hai, taba yaha vAkya yaha bodha karAtA hai ki parivartanapanA yA avasthAoMkA badalanA yaha svabhAva sarva padArthoMmeM eka kAla vyApaka hai / nizrayanayase saba jIva zuddha hai - yaha vAkya bodha karAtA hai ki svabhAvakI apekSA zuddhapanA sarva jIvome vyApaka hai / mahAsattA sarva jagatake padArtho me astittva svabhAvakI vyApakatAko batAtI hai| isa taraha vastukA svabhAva tIrthaMkaroMne prakTa kiyA hai / yahA AcAryane zrI RSabhadeva prathama tIrthaMkarakA nAma isI liye liyA hai ki isa bharatakSetra me isa kAlame bhogabhUmike pIche tathA karmabhUmikI Adime sacce vastu svabhAvako pragaTa karanevAle prathama hI zrI AdinAtha bhagavAna hue haiN| unase lekara hamataka sarvakA yahI mata hai ki bhinna 2 dravyakI sattA so avAntara sattA hai aura sabakI eka sattA so mahAsattA hai / isa kathanako pragaTa karake AcAryane yaha tattva pragaTa kiyA hai ki yaha jagat satrUpa hokara bhI aneka vicitra rUpa hai / yaha "
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 37 NY 109,09 / na yaha yaha eka eka brahmakharUpa hI nahIM hai jaisA vedAntakA kathana hai eka jaDa rUpa hI hai jaisA cArvAkakA kathana hai / na brahma va eka jaDarUpa hai kintu yaha jagat anantAnaMta jIva, anantAnanta pula, eka dharma, eka adharma, eka AkAza, asaMyAta phAlANurUpa hokara bhI inakI aneka avasthA va svarUpa nAnA prakArakA vicitra hai / isa tattvako jAnanekA tAtparya yaha hai ki hama apane AtmAko sadA hI rahanevAlA sat rUpa jAna tathA usakI jo vartamAna avasthA rAgadvepa moharUpa va ajJAna rUpa ho rahI hai hama avasthAko dUra karake isako middhakI avasthAmeM pahucA deveM jisase yaha sadA hI nijAnadakA pAna kare tathA isI hetuse hameM nija AtmAkA svarUpa nizrayase zuddha jAtAdRSTA dhyAnameMkara umahIkA vicAra tathA anubhava karanA cAhiye // 6 // utthAnikA- Age yaha pragaTa karane hai ki jaise dravya svabhAvase siddha hai vaise sattA bhI svabhAva siddha hai dravya da sahAvasiddhaM saditi jiNA taccado samakkhAdo / siddha tatha AgamaTo, gecchadi jo mo hi parasamazra // 7 // mAnasiddha maMdite vinAttavata samAkhyAtavantaH / siddha tathA Agamato necchaniya ma hi paramamaya || 7 || anya gativizeSArtha - ( davya ) dravya ( sahAvasiddha ) svabhAvase siddha hai (saditi) sat bhI prabhAva siddha hai aisA (jiNA) jinendrone ( taccA ) tattvase (samakhAdo) kahA hai (tadha) taise hI (Agamado) Agamase (siMha) siddha hai (jo ) jo koI (NecchaTi) nahIM mAnatA hai ( so hi parasamao) vahI pragaTarUpase parasamayarUpa hai /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] - - shriiprvcnsaarttokaa| vizeSArtha yahAM paramAtma dravyapara ghaTAkara kahate hai ki paramAtmArUpI dravya svabhAvase siddha hai kyoki paramAtmA anAdi ananta, vinA anya kAraNakI apekSAke bhaye apane svataH siddha kevalajJAnAdi guNoMke AdhArabhRta hai, sadA AnandamaI sugamRtarUpI parama samarasI bhAvame pariNamana karate hue sarva zuddha Atmapradezose bharapura haiM tathA zuddha upAdAna rUpase apane hI svabhAvase utpanna hai| jo khabhAvase siddha nahI hotA hai vaha dravya bhI nahIM hotA hai| jaise dviNuka Adi pudgalaskaMdhakI paryAya va manupyAdi jIvaparyAya / paramANuokI sattA svayaMsiddha hai taba hI unake upAdAna kAraNase dviNuka Adi skaMdha banate hai / jIvakI sattA sadA siddha hai taba hI usake upAdAna kAraNase manuSyAdi paryAyeM hotI hai| jaise dravya svabhAvase siddha hai vase usakI sattA bhI svabhAvase siddha hai sattA kisI bhinna sattAke samavAyase nahI huI hai| kyoMki sattA aura dravyameM sajJA, lakSaNa, prayojanAdise bheda honepara bhI jaise daMDa aura daMDI puruSake pradezokA bheda hai aisI pradezokI bhinnatA sattA aura dravyame nahIM hai / sattA guNa hai isa liye dravyame sadA pAyA jAtA hai / tathA vaha sattAguNa dravyaguNIse kabhI pRthak nahI ho saktA hai isa bAtako nizcayase tIrthakarone varNana kiyA hai tathA yahI bAta santAnakI apekSA dravyArthika nayase anAdi anata Agamase bhI siddha hai| jo aisA vastukAsvarUpa nahI svIkAra karatA hai vaha mithyAdRSTI hai / isa taraha jaisA paramAtma dravya svabhAvase siddha hai taise hI sarva dravyoko svabhAvase siddha jAnanA cAhiye / yahA yaha abhiprAya hai ki dravyako kisI purupane racA nahIM hai aura na dravyakA sattA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [39 guNa hI dravyase bhinna hai| bhAvArtha-AcAryane pUrvame trilakSaNamaI dravyako batalAyA thaa| isa gAthAme pahalA jo lakSaNa sat kiyA thA usake sambandhameM kahA hai ki vaha sat yA astitva, yA sattA dravyame sadA pAI jAtI hai| guNa aura guNI pradezokI apekSA eka hai parantu nAma Adi bhedase vicArate hue bhinna2 jhalakate hai / sattA guNa hai dravya guNI hai / dono sadAse sAtha hai isaliye jaise dravya svabhAvase siddha hai aura anAdi anata hai vese usakI sattA svabhAvase siddha hai aura anAdi anaMta hai / yadyapi isa jagatame avasthAe vanatI aura vigaDatI dikhalAI paDatI hai paratu jisame ye avasthAeM hotI hai vaha dravya na banatA dikhalAI par3atA hai na naSTa hotA mAlUma hotA hai / paramANuoMse skatha banate hai, skadhase paramANu bana jAte haiM / akasmAt koI nahIM banatA hai| manuSya zarIrame jIva AtA hai taba manuSya jIva kahalAtA hai, vahI jIva deva paryAyame jAtA hai taba deva jIva kahalAtA hai| vAstavame usa lokame jIva pudgala Adi chaho dravya anAdi anaMta haiM isIse svabhAvasiddha hai, kisIne banAe nahIM hai| kisIkA kisIse bananA tava hI mAnA jAsaktA hai jaba kisI samaya yA kSetrameM pahale usakA abhAva yA na honA siddha ho jAve / yadi hama vicArate hue cale jAveMge taba kisI bhI dravyakA kamI yA kahI abhAva thA aisA siddha nahI hogA / jagatameM yahI dekhA jAtA hai ki pAnIse megha banate hai, meghase pAnI banatA hai, vRkSase vIja hotA hai bInase vRkSa hotA hai-kabhI bhI vinA vIjake vRkSakA honA va vinA vRkSake vIjakA honA siddha nahI hosaktA / manuSya mAtA pitAke
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8> ] zrIpravacanasAraTIkA ! saMyogase hotA hai yaha krama anAdi hai- kabhI bhI koI manuSya vinA mAtA pitA ke nahI ho saktA / jagatame avasthAvizeSakA utpAda va avasthAvizeSakA hI vyaya hotA hai, mUla dravya kabhI na janmatA hai na naSTa hotA hai / siddha bhagavAna paramAtmA hai ve bhI khabhAvasiddha anAdi hai / yadyapi unako siddha avasthA sAdi hai, parantu jisa 1 jIva dravyame yaha avasthAmaI hai vaha anAdi hai / jIva meM saba hI kevalajJAnAdi guNa saMdAse hI the tathA usake asakhyAta pradeza sadAse hI the| unapara jaba AvaraNa thA taba ve azuddha the, jaba AvaraNa calA gayA taba ve zuddha ho gae tathA yaha zuddhatA bhI apane hI upAdAna kAraNarUpa nizcaya ratnatrayamaI kAraNa samayasArarUpa nirvikalpa samAdhise hI huI hai / dravya jaise svabhAvasiddha hai vaise usakA lakSaNa jo svarUpa astittva hai vaha bhI svabhAvase siddha hai / dravyArthika naya yA nizcayanaya guNaguNIkA bheda na karake akhaMDa dravyako grahaNa karatI hai / isa nayame sattA aura dravya bhinnara nahI dikhate haiM - eka dravya hI jhalakatA hai| paryAyArthikanaya yA vyavahAranayase jaba usake svarUpako samajhA yA samajhAyA jAtA hai taba dravyame jitane guNokA AdhAra hai unakA bhinna 2 nAma ca svarUpa yA prayojana samajhAyA jAtA hai / jaise jo agniko jAnatA hai usake liye agni kahanA hI baza hai isIse hI vaha agniko samajha jAtA hai, parantu jo koI ajJAnI agniko nahI samajhatA hai usake liye koI jJAnI isa taraha samajhAte haiM ki agni use kahate hai jisameM dAhaka arthAt jalAnekA svabhAva' hoM, pAcaka arthAt pakAnekA svabhAva ho, prakAzaka arthAt ujAlA denekA svabhAva ho ityAdi ye tIno hI svabhAva agnimeM
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [41 sadA pAe jAte haiM isIse inako bheda karake samajhAnese agnikA bodha ajJAnIko honAtA hai| dravya aura usakI sattA sadAse hai yaha kathana una saba mithyA bhramoko dUra karatA hai jo kisI samaya jIva aura ajIvakI sattAkA abhAva mAnate hai yA inako brahmase paidA huA va brahmame laya honA mAnate hai / haraeka dravya jIva ho yA pudgala apane svarUpake astitvako sadAse rakhatA hai-sadAse hI jIvameM jIvapanA hai, sadAse hI pudgalame sparga, rasa, gadha, varNapanA hai| na kisI ekase ye aneka hue na jIvase pudgala hue na pudgalase jIva hue-saba hI dravya sadAse pariNamana karate hue bane rahate haiN| yaha bilakula akAvya siddhAta hai ki satkA nAza nahI ba asatkA utpAda nhiiN| sata rUpa dravyameM hI paryAyakA utpAda yA vinAza hotA hai, asameM nahIM ho saktA / svAmI samatabhadrAcAryane AptamImAMsAmeM yahI kahA hai ki sat padArthameM hI vidhi niSedha yA astinAstikI kalpanA ho saktI hai dravyAdyantaramAvena niSedhaH saginaH sata. / asadbhedo na bhAvastu sthAna vidhinipadhayo. // 47 // bhAvArtha-sat padArthame hI apane svadravyAdi catuSTayakI apekSA vidhi yA astittva tathA paradravyAdi catuSTayakI apekSA niSedha yA nAstittva kahA jA saktA hai / jo padArtha abhAvarUpa hai yA asat hai usame astittva yA nAstittvakI kalpanA ho hI nahIM saktI hai isa liye jagatame sarva hI dravya satarUpa haiN| ___ 'dravya aura usakI sattA svabhAvasiddha anAdi hai yaha bAta tIrthakarone apanI2 divyavANIse prakAzita kI hai tathA yahI bAta Agamase bhI pragaTa hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] shriiprvcnsaarttokaa| isa anAdi pravAharUpa jagatameM sadA hI tIrthakara yA kevalI hote rahe haiM isaliye unakA upadeza bhI hotA rahA hai| tathA sadAse hI gaNadharoMne usakI dvAdazAMgarUpa racanA karake use AgamarUpa pragaTa kiyA hai isaliye pravAha yA saMtAnakI apekSA bhagavAnakA upadeza tathA zAstra dono anAdi hai / ina donoMse yahI bAta mAnya hai, ataeva yaha jaTala siddhAMta hai ki dravya svabhAva siddhaanAdi ananta hai taise hI usakI abhinna sattA bhI svabhAvasiha sadA kAlase hai va sadAkAla banI rhegii| yahI yathArtha vastukA svabhAva hai| jo isa tatvako nahI samajhatA hai vaha para samayarUpa mithyAdRSTI ajJAnI hai / usako apanI AtmAkI sattAkI nityatAkA kabhI zraddhAna nahIM hogA taba vaha AtmA va usakA paraloka na mAnatA huA isa zarIrakI avasthAko hI ApA mAnegA aura zarIrasukha hIme lipta rahegA / yahI ajJAna ceSTA hai| tAtparya yaha hai ki apane AtmAko sadAse hI nizcaya nayase zuddha paramAtmAke samAna vItarAgI tathA AnaMdamaI aura jJAtA dRSTA nizcayakara usake svabhAvake anubhavame laya hokara AtmAko karmabaMdhanase chuDAnA cAhiye aura sukha zAMtikA lAbha karanA cAhiye ||7|| utthAnikA-Age kahate hai ki utpAda vyaya dhrauvya rUpa hote hue sattA hI dravya svarUpa hai athavA dravya sat svarUpa hai sadavaTTiya sahAve, dabaM dancassa jo hi prinnaamo| atthesu so sahAvo, ThidisaMbhavaNAsasaMvaddho // 8 // sadavasthitaM svabhAve dravya dravyasya yo hi pariNa maH / aryeSu sa svabhAvaH sthitasabhavanAzarUbaddhaH // 8 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| - [43 anvaya sahita vizepArtha-(sahAve) svabhAvameM (avaTThiya) rahA huA (sat ) sat (Dhavva) dravya hai / (davvassa) dravyakA (atthesu) guNa paryAyoMme (jo) jo ( ThidisabhavaNAsasabaddho ) prauvya, utpAda vyaya sahita (pariNAmo) pariNAma hai (so) vaha (hi) hI (sahAvo) khabhAva hai| vizeSArtha-yahA TIkAkAra paramAtmA dravyapara prathama ghaTAkara samajhAte haiN| svabhAvameM tiSThA huA zuddha cetanAkA anvayarUpa (barAvara) astitva paramAtmA dravya hai| usa paramAtmA dravyakA apane kevalajJAnAdi guNa aura siddhatva yahA arahaMtapanese matalaba ( hai ) Adi paryAyome apane AtmAkI prApti rUpa utpAda usI hI samayame paramAgamakI bhASAse ekatvavitarka avIcAra rUpa dUsare zukla dhyAnakA yA zuddha upAdAnarUpa sarva rAgAdike vikalpakI upAdhise rahita svasavedana jJAnaparyAyakA nAza tathA usI hI samaya ina dono utpAda vyayake AdhArarUpa paramAtma dravyakI sthiti isa taraha utpAda vyaya dhrauvya sambandhI jo pariNAma hai vahI nizcayase usa paramAtma dravyakA kevalajJAnAdi guNa vA siddhatva Adi paryAyarUpa svabhAva hai| guNa paryAya dravyake khabhAva haiM isa liye unako artha kahate hai| isa taraha utpAda vyaya prauvya ina tIna khabhAvase eka samayame yadyapi paryAyArthika nayase paramAtma dravya pariNamana karate hai tathApi dravyArthika nayase sattA lakSaNa rUpa hI hai / tIna lakSaNa rUpa hote hue bhI sattA lakSaNa kyo kahate hai isakA samAdhAna yaha hai ki sattA utpAda vyaya 'prauvya svarUpa hai| jaisA kahA hai " utpAdavyayadhrauvyayukta sat " jaise yaha paramAtma dravya eka
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44] zrIpravacanasAraTIkA | samayame hI utpAda vyaya dhrauvyase pariNamana karatA huA hI sattA lakSaNa kahA jAtA hai taise hI sarva dravyokA svabhAva hai yaha artha hai / bhAvArtha - yahA isa gAthAme AcAryane dravyakA svabhAva spaSTa kiyA hai ki sattA rUpa vastu apane svabhAvame vartana karatI huI dravya kahalAtI hai / tathA usa sattAkA yaha svabhAva hai ki vaha sadA utpAda, vyaya, provyarUpa pariNamana karatI hai| jisa padArthakI sattA hogI usame paryAyeM honI hI caahiye| pUrva paryAyakA nAza vyaya hai, uttara paryAyakI utpatti utpAda hai, ivyakA sadA banA rahanA dhauvya hai, jo sattA hai vaha avazya tIna rUpa rahegI / vRttikArane arahaMta paramAtmApara ghaTAkara kahA hai ki jaba arahaMta avasthAkA utpAda vyaya hotA hai taba hI pUrvame jo bAharaveM guNasthAname svasaMvedana pariNAma thA usakA nAza hotA hai aura AtmAkA dhrauvya vidyamAna hai / isa taraha jaba paryAyArthika nayase bheda karake vicArate haiM taba utpAda dhauvyakI kalpanA karate haiM / parantu jaba dravyArthika nayase vicAra karate hai taba isa bhedatrayIko gauNa karake sattA mAtra dravya hai aisA kahA jAtA hai| abheda nayase sattA eka rUpa hai, bheda nayase vahI tIna rUpa hai / isa kathanase bhI AcAryane anekAMta matake gauravako vatAyA hai / utpatti, vinAza, dhauvya ye tIna avasthAeM padArthame eka hI samaya me nittyattva aura anityatvako jhalakAte haiM / paryAyakA nAza va utpAda honA anityapanakA dyotaka hai - tathA dravyakA dhauvyapanA nityatvakA dyotaka hai / isase dravya nitya nittyAtmaka hai / yahI siddhAta ThIka hai / yadi ekAtase dravyako nitya hI mAne usameM anitya svabhAva na mAne to kyA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 45 doSa hogA isake liye svAmI samatabhadrAcAryane AptamImAsA meM kahA hai - HIN nityatvakA*tapakSespi vikriyA ne papadyate / are arretera: ka pramANaM ka natphalam // 37 // bhAvArtha yadi padArtha mAtra nittyapanA hI hai, anittyapanA nahIM hai aisA ekAnta pakSa mAnA jAyagA to usame eka avasthAse dUsarI avasthAme palaTanA nahI hogA vastu sadA eka rUpa hI banI rahegI usame koI vikAra nahI hogA, taba kartA karma karaNa Adi kArakokA pahale hI abhAva honese usame pramANa aura usake phalakI kalpanA nahIM ho sakegI / aura yadi vastuko sarvathA anitya mAnA jAyegA to kyA doSa hogA usake liye bhI svAmI vahI kahate haiM --- 'kSaNikeyA tapo'pi pretyabhAvAdyasambhava. / pratyabhijJAyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam // 41 // bhAvArtha - yadi vastuko sarvathA kSaNika mAnA jAyagA ki padArtha kSaNakSaName bilakula naSTa hotA hai tau yaha doSa AegA ki jIvake paralokakI va sasAra va mokSakI siddhi na hogI tathA pratyabhijJAna na hogA ki yaha vahI vastu hai jisako pahale dekhA thA na kisI padArthake liye vicAra yA tarka ho sakegA aura na ghaTa paTa banAneke kAryakA AraMbha ho sakegA na kArya banake usase koI phalakI sAdhanA kI jA skegii| paraMtu yadi vastuko guNoke sadA sthira rahane kI apekSAse nitya mAnA jAve aura una guNoMmeM samaya samaya * paryAya vinazatI upajatI hai isase anitya mAnA jAye taba hI , 1
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] shriiprvcnsaarttiikaa| usameMse kArya ho sakte haiN| vAstavame yahI aneka dharmAtmaka siddhAMta ThIka hai / isIse haraeka sattArUpa dravyaparyAvakI apekSA utpAda vyaya rUpa aura guNokI apekSA thrIvya rUpa siddha hotI hai| aisA hI sattAkA svabhAva hai / dravya sat svarUpa hai aura sat utpAda vyaya dhrauvya kharUpa hai / yahI bAta yathArtha hai| isa taraha kharUpa sattAko kahate hue prathama gAthA, mahAsattAko kahate hue. dUsarI gAthA, jaise dravya svataHsiddha hai vese usakI sattA guNa bhI svata siddha hai aisA kahate hue tIsarI gAthA, utpAda vyaya dhrauvya rUpa hote hue bhI sattA hIko dravya kahate hue cauthI gAthA isa taraha cAra gAthAoke dvArA sattA lakSaNake vyAkhyAnakI mukhyatA karake dUsarA sthala pUrNa huA // 8 // utthAnikA-Age utpAda vyaya dhrauvya ina tInome paraspara apekSApanA hai aisA dikhalAte hai Na bhavo bhaMgavihINo, saMgo vA Natthi sNbhvvihiinno| uppAdo vi ya bhaMgo, Na viNA dhomveNa atyeNa // 9 // na bhavo bhagavihIno meMgo vA nAsti saMbhavavihInaH / utpAdopi ca bhago na binA prauvyeNAna // 9 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(bhaga vihINo bhavo Na) vyayake vinA utpAda nahIM hotA hai (vA) tathA (saMbhavavihINo bhago Natthi) utpAdake vinA maga yA vyaya nahIM hotA hai (ya) aura (uppAdo vi) utpada tathA ( bhaMgo ) vyaya ( dhovveNa attheNa viNA Na ) prauvyaM padArthake vinA nahIM hote| vizeSArtha vRttikAra samyaktakI utpattikA draSTAMta dekara ina
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47 dvitIya khNdd| utpAda vyaya dhrauvyakI paraspara apekSAko batAte haiM-nirdoSa paramAsmAkI rucirUpa samyakta avasthAkA utpAda samyaktase viparIta mithyAttva paryAyake nAzake vinA nahIM hotA hai kyoki upAdAna kAraNake abhAvase kArya nahIM bana skegaa| jaba upAdAna kAraNa hogA taba hI kArya hosaktA hai| jaise miTTIke piDakA nAza hue vinA ghar3A nahIM pedA hosaktA hai| miTTIkA piDa upAdAna kAraNa hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki jo mithyAtva paryAyakA nAza hai vahI samyaktakI paryAyakA pratibhAsa hai kyoMki aisA siddhAMtakA vacana hai ki "bhAvAntarasvabhAvarUpo bhavatyabhAva " anya bhAva rUpa svabhAva hI abhAva hotA hai arthAt sarvathA abhAva nahI hotA-anya avasthArUpa pariNamanA hI abhAva hai jaise ghaTakA utpanna honA hI miTTIke piDakA bhaMga hai| yadi mithyAtva paryAyake bhaga rUpa samyaktake upAdAna karaNake abhAvame bhI zuddhAtmAkI anubhUtikI rucirUpa samyaktakA utpAda ho jAve taba to upAdAna kAraNase rahita AkAzake puppoMkA bhI utpAda ho jAve so aisA nahIM ho saktA hai / isI taraha para dravya upAdeya hai-grahaNa yogya hai aise mithyAtvakA nAza pUrvameM kahe hue samyakta paryAyake utpAda vinA nahIM hotA hai kyoki bhagake kAraNakA abhAva honese bhaMga nahIM banegA jaise ghaTakI utpattike abhAvame miTTIke piDakA nAza nahI bnegaa| dUsarA kAraNa yaha hai ki samyakta rUpa paryAyakI utpatti mithyAttva rUpa paryAyake abhAva rUpase hI dekhaneme AtI hai kyoki eka paryAyakA anya paryAyame palaTanA hotA hai| jaise ghaTa paryAyakI utpatti miTTIke piMDake abhAva rUpase hI hotI hai| yadi samyaktakI utpattikI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] zrIpravacanasAraTIkA / apekSAke vinA mithyAttva paryAyakA abhAva hotA hai aisA mAnAjAya to mithyAttva paryAyakA abhAva ho hI nahI saktA kyoMki abhAvake kAraNakA abhAva hai arthAta utpAda nahIM hai / jaise ghaTakI utpattike vinA miTTIke piDakA abhAva nahIM hosaktA isI taraha paramAtmAkI rucirUpa samyaktakA utpAda tathA usase viparita mithyAttva 'paryAyakA nAza ye dono bAte ina donoke AdhArabhUta paramAtma rUpa dravya padArthake vinA nahIM hotI / kyoki dravyake abhAvame vyaya aura utpAdakA abhAva hai| miTTI dravyake abhAva honepara na ghaTakI utpatti hotI hai na miTTIke piDakA bhaMga hotA hai| jaise samyakta aura mithyAtva paryAya donome paraspara apekSApanA hai aisA samajhakara hI utpAda vyaya dhrauvya tIna dikhalAe gae hai isI taraha sarva dravyakI paryAyome dekha lenA va vicAra lenA cAhiye, aisA artha hai| bhAvArtha-isa gAthAme AcAryane utpAda vyaya dhrauvyako eka dUsarekI apekSAse arthAt eka dUsareke Alambanase honA siddha, kiyA hai / svatantra na utpAda hotaktA hai na vyaya aura na dhauvya hI raha saktA hai / vAstavame vAta itanI hai ki padArthame samaya samayameM koI na koI avasthA hotI rahatI hai| eka avasthAkI tarapha dRSTi dekara yadi vicAra kareMge to vidita hogA ki vahAM ye tIno hI haiM / jisa avasthAkA vyaya hokara koI avasthA banI hai usakA to nAza yA vyaya hubhA hai, jo avasthA paidA huI hai usakA utpAda hai aura dono avasthAokA AdhArabhUta padArtha barAbara vidyamAna hai yahI dhrauvya hai / yadi utpAda na mAne to vyaya na hogaa|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [49 vyaya na mAne to utpAda na hogA / dhrauvya na mAne to utpAda vyaya kisameM hogaa| isaliye yaha bAta vilakula yathArtha hai ki eka samayameM utpAda vyaya dhrauvya tInoko hI kisI bhI sat padArthame mAnanA hogA / anyathA koI kArya nahIM hosaktA / jaise natra eka kATakI caukI banI hai taba kASThake takhatekI dazAko bigADakara banI hai| nava takhatekA nAza huA tava hI caukIkI utpatti huI tathA takhate aura caukI donokA AdhArabhUta lakaDI dhrauvya rUpase maujUda hai hii| gorasako vilokara jaba makkhana banA taba marakhanakA utpAda huA so dUdhakI dazAko nAgakara huA hai aura gorasa dRdhame bhI thA aura isa makkhaname bhI hai / vRttikArane samyaktakI utpattikA udAharaNa diyA hai ki jaba samyagdarzana guNa AtmAme pragaTa hotA hai taba mithyAttvake udayakA abhAva avazya hotA hai aura AtmA dono avasthAome vidyamAna rahatA hai / isa kathanase yaha bAta dikhalAI hai ki kisI padArthakA sarvathA nAga yA abhAva nahIM hosaktA hai aura na koI padArtha akasmAt vinA kAraNake utpanna hosaktA hai tathA jisameM nAzapanA aura utpAda hotA hai vaha padArtha banA rahatA hai| mUla padArtha yadi na banA rahe to koI bhI avasthA usameM ho nahIM saktI / isa kathanase aura bhI spaSTakara diyA gayA hai ki yaha jagat anAdiananta aura akRtrima hai | kAraNa yahI hai ki sat padArtha sadA hI utpAda vyaya dhrauvya rUpase rahatA hai / jina padArthokA jagatame samAveza hai ve saba padArtha sat haiM aura utpAda vyaya dhrauvya rUpa haiM / yaha utpAda vyaya dhrauvyakA kathana paraspara sApekSa hai isI bAtako svAmI samaMtabhadrAcAryane AptamImAMsAmeM isa bhAMti darzAyA hai
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60] shriiprvcnsaarttiikaa| kAryolAdaH kSayo hetoniyamAlakSaNAtpRthak / na to nAtyAdyavasthAnAdanapekSAH khapuSpavat // 58 // bhAvArtha-jo jo kAryakA utpAda hotA hai vaha niyamase apane upAdAna kAraNako kSaya karake hotA hai / yaha nAza aura utpAda apane2 lakSaNakI apekSA alagara haiM paraMtu jAti arthAt sattArUpa dravyakI apekSA yA prameyapanekI apekSA ve dono bhinna nahIM haiM-eka rUpakA rUpAntara huA hai / yadi inako eka dUsarekI apekSA vinA khataMtra mAne to ye utpAda vyaya dhrauvya tIno hI AkAzake puppa samAna ho jAyeMge arthAt kucha bhI nahIM raheMge / isIke batAneko laukika dRSTAnta dete haiM ghaTamoli suvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramohamAdhyasthya jano yAti sahetukam // 59 // bhAvArtha-jaise koI sunAra suvarNake ghaTako toDakara usase mauli yA mukuTa banA rahA thA usa samaya usake pAsa tIna AdamI tIna abhiprAyake Ae / eka to suvarNakA ghaTa lenA cAhatA thA vaha isa suvarNake ghaTako naSTa hote dekhakara maname zoka karatA hai| dUsarA suvarNakA mauli lenA cAhatA thA vaha apanI icchAnukUla mauliko banate dekhakara harSa karatA hai / tIsarA mAtra suvarNa cAhatA thA vaha ghaTakA nAza hote na kheda karatA na maulike banate hue harSa karatA kintu mAdhyastha yA udAsIna rahatA hai kyoki usako to suvarNa mAtra cAhiye vaha cAhe jisa avasthAme mile / isa dRSTAMtase AcAyene yaha dikhalAyA ki utpAda vyaya dhrauvya paraspara apekSA sahita haiM, svataMtra alaga2 nahIM pAe jA sakte haiN| tathA svarUpake lakSa
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [51 NakI apekSA tInoM bhinna 2 haiM parantu eka dravyameM eka samayameM pAe jAte haiM isase bhinna nahIM haiN| isa kAraNa ye kathaMcit bhinna va kathaMcit abhinna haiN| dUsarA dRSTAMta dete haiM payo vrato na dadhyatti na payo'tti dadhivataH / agorasavato nobhe tasmAttattva trayAtmakam / / 60 // bhAvArtha-jisako yaha vrata hai ki mai dUdhako khAUMgA dahI na khAUMgA vaha dahIko nahI khAtA hai aura nisako dahI khAnekA vrata , hai vaha dahI khAtA hai dUdhako nahI khAtA hai parantu jisako yaha vrata , hai ki maiM gorasako nahI khAUgA vaha na dahIko khAtA hai na dUdhako pItA hai isaliye yaha siddha hai ki padArtha utpAda vyaya dhauvyarUpa hai| naba dUdhakA dahI banatA ho taba dUdha cAhanevAleko kheda, dahI cAhanecAlako harSa va dono na cAhanevAleko mAdhyastha bhAva rhegaa| aisA vastukA svabhAva jAnakara apane AtmAko sat padArtha nizcaya karake apanI saMsAra avasthAko nAzakara muktAvasthAke utpAdakA dRr3ha udyoga hamako karanA cAhiye aura vaha udyoga eka sAmyabhAva hai jo ratnatrayakI ekatArUpa AtmAkI pariNatime jhalakatA hai isaliye sAmya yA svAtmAnubhavakA lAbha karanA cAhiye / / 9 // utthAnikA-Age yaha batAte hai,ki utpAda vyaya dhrauvyakA dravyake sAtha paraspara AdhAra Adheya bhAva hai isaliye anvayarUpa dravyArthika nayase ve dravya hI haiM uppAdahidibhaMgA vijjate pajjaesu pajAyA // dama hi saMti NiyadaM tamhA dama havadi saca // 10 // utpAdasthitibhaGgA vidyante paryAyepu paryAyAH / dravyaM hi santi niyata tasmAddA bhavati sarvam // 10 //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] MAN zrIpravacanasAraTIkA / ___ anvayaM sahita sAmAnyArtha-( uppAdahidibhaMgA) utpAda, vyaya aura dhrauvya (pajjaesa) paryAyoMme (vijaMte) rahate haiN| (pannAyA) paryAyeM (NiyadaM hi) nizcayase hI (davva) dravyame (saMti) rahatI haiN| (tamhA) isa kAraNase (savva) ve saba paryAyeM (DavyaM) dravya (havadi) haiN| vizeSArtha-vRttikAra samyagdarzana paryAyakA dRSTAMta dekara batAte hai ki vizuddha jJAna darzana khabhAvarUpa AtmatatvakA nirvikAra svasaMvedana jJAnarUpase utpAda, usI hI samayameM svasaMvedana jJAnase vilakSaNa ajJAna paryAyarUpase vyaya tathA ina donokA AdhArabhUta AtmadravyapanekI avasthA rUpase dhauvya aise ye tInoM hI bheTa paryAyoMme rahate hai arthAt samyakta pUrvaka nirvikAra svasavedana jJAna paryAyame utpAda hai tathA svasaMvedana rahita ajJAna paryAyarUpame vyaya tathA ina donokA AdhArarUpa AtmadravyapanekI avasthA rUpase dhrauvya apanI apanI paryAyome rahate hai / aura ye Upara kahe hue lakSaNa sahita / jJAna, ajJAna aura ina donokA AdhArarUpa Atma dravyapanA aiso ye paryAya nizcaya karake apane 2 saMjJA lakSaNa prayojana Adike bhaidase bhedarUpa hai tathApi AtmAke pradezome honese abhedarUpa haiM isaliye jaba nizcayase ye utpAda vyaya dhrauvya AdhAra Adheya bhAvase dravyame rahate hai taba yaha svasavedana jJAna Adi paryAyarUpa utpAda vyaya dhrauvya tIno anvaya dravyArthika nayase dravya haiN| pUrvakathita utpAda Adi tInoMkA taise hI svasaMvedana jJAna Adi tIno paryAyokA anugata AkArame va anvaya rUpase jo AdhAra ho so anvaya dravya kahalAtA hai| anvaya dravya jisakA viSaya ho, usako anvaya dravyArthika naya kahate hai / jaise yahAM jJAna ajJAna paryAyomeM tIna
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 53 bheda kahe gae taise hI sarva dravyakI paryAyome yathAsaMbhava jAna lenA cAhiye yaha abhiprAya hai / bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane yaha batAyA hai ki utpAda vyaya dhauvya dravyase bhinna nahIM haiM / ye tInoM hI dravyameM hote haiM / inake binA dravya nahIM aura dravyake vinA ye nahI / jaise bIjakA nAza akurakA phUTanA tathA vRkSatvakA dhauvya vRkSake vinA nahIM aura vRkSa inake binA nahIM hotA hai| miTTIke piDakA nAza, ghaTakI utpatti tathA miTTIpanekA dhauvya miTTI dravyake vinA nahI aura miTTI inake binA nahIM / dUdhakA nAga ghIkA utpAda, gorasapanekA dhauvya gorasa dravyake binA nahIM aura gorasa ina tInake binA nahIM hai| isI taraha vRttikAra ke anusAra mithyAtvakA nAza, samyankakI utpatti, AtmApakA dhrauvya Atma dravyake vinA nahI aura AtmA ina vinA nahIM ! aisA haraeka dravyakA apane utpAda vyaya dhrauvyake sAtha AdhAra Aya bhAva hai| paryAyArthika nayase arthAt aMza bheda yA aMza kalpanAkI dRSTise utpAda vyaya dhauvya dikhate haiM parantu dravyArthika nayase ye bheda nahI dikhate - dravya akhaMDa ekarUpa barAbara jhalakatA hai| jo aneka samaya meM ekasA calA Ave usako anvaya kahate haiM / abhiprAya kahane kA yaha hai ki utpAda vyaya dhauvya dravya hI nizcayase haiM dravyase kisI taraha bilakula bhinna nahI hai | bheda dRSTime saMjJA, saMkhyA, lakSaNa prayojanakI, apekSA bheda hai parantu pradezokI apekSA bheda nahI hai / zrI AptamImAMsA meM zrI samatabhadrAcAcAryane isI bAta ko batalAyA hai- na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAtte sadaikatrodayAdi sat // 57 //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttiikaa| bhAvArtha-vastu sAmAnyapane na upajatI hai, na naSTa hotI hai kyoki pragaTapane anvaya svarUpa hai, barAvara banI rahatI hai kintu vizeSapane arthAt paryAyakI apekSA utpanna bhI hotI hai vyaya bhI hotI hai| bhedarUpa eka samayameM dekhA jAve to eka sAtha satarUpa dravyame utpAda vyaya dhrauvya dIkheMge / sattA mAtra dravyakI dRSTimeM mAtra abhedarUpa eka dravya hI dIkhegA / yadi dravyakA utpAda mAnA jAya to asatkA utpAda ho jAyagA so asaMbhava hai| yadi dravyakA nAza mAnA jAya to satkA nAza hojAyagA so bhI nahIM hosakkA isaliye paryAyome hI utpAda vyaya hotA hai dravyameM nhii| dravya sadA banA rahatA hai| dravya utpAda vyaya dhrauvyarUpa hai| ye tIno pratyeka vizeSaNa hai dravya vizeSya hai| aisI vastukA svarUpa jAnakara hamArA kartavya hai ki paryAyoke utpAda vinAzameM harSa zoka na karake saMsArakI avasthAoMme sAmyabhAva rakkheM aura dravya dRSTise dekhate hue chaH dravyoko pRthak dekhakara unamese nija Atma dravyako khAbhAvika zuddha svarUpameM tanmaya dekhakara usIke mananase va anubhavase apanA hita kreN| yaha tAtparya hai // 10 // utthAnikA-Age phira bhI utpAda vyaya dhrauvyakA anya prakArase dravyake sAtha abheda dikhAte haiM arthAt utpAda vyaya dhrauvyakA samayabheda nahIM hai aisA batAte haiM ca jo samayabheda mAne use nirAkaraNa karate haiM yA khaNDana karate hai samaveda khalu dava saMbhavaThidiNAsasapiNadaTTehi / ekammi ceva samaye tamhA vvaM khu tattidayaM // 11 / /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | samaveta khalu dravya saMbhavasthitinAzasa jitArthaiH / ekasmin caiva samaye tasmAddravya khalu tatritayam // 11 // anvaya sahita sAmAnyArtha - ( davvaM) dravya (khala) nizcayase ( ekammi ceva samaye) eka hI samayame pariNamana karanevAle (saMbhava - ThidiNAsasaNNidadvehi) utpAda sthiti va nAza nAmake bhAvose (samaveda) eka rUpa hai arthAt abhinna hai ( tamhA) isaliye (davva) dravya (khu) pragaTa rUpase (tattidayaM ) una tIna rUpa hai / vizeSArtha - yahA vRttikAra utpAda vyaya dhauvyako AtmA dravyake sAtha lagAkara sthApita karate hai / AtmA nAmA dravya jaba samyagdarzana aura samyagjJAna pUrvaka nizcala aura vikAra rahita apane AtmAke anubhavamaI lakSaNavAle vItarAga cAritrakI avasthAse utpanna hotA hai arthAt jaba samyagdRSTI aura jJAnI AtmAme vItarAga cAritra kI paryAyakA utpAda hotA hai taba hI rAgAdirUpa paryAyakA jo paradravyoke sAtha ekatA karake pariNamana kararahA thA - nAza hotA hai aura usI vakta ina donoM utpAda aura vyayakA AdhArarUpa Atma dravyakI avasthArUpa paryAyase dhrauvyapanA hai / isa taraha vaha Atmadravya apane hI utpAda vyaya dhauvyakI paryAyose eka rUpa hai yA abhinna hai / yahI bAta nizcayase hai / ye tIno paryAyeM bauddhamata kI taraha bhinna 2 samaya meM nahI hotI haiM kintu eka hI samaya meM hotI hai / jaise jaba aMgulIko Ter3hA kiyA jAve taba eka hI samayame Ter3hepanekI utpatti aura sIdhepanakA nAza tathA agulIpanekA dhauvya hai / isI taraha jaba koI sasArI jIva maraNa karake Rjugati se eka hI samaya meM jAtA hai taba jo samaya maraNakA hai vahI / [ 55
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttokaa| samaya Rjugati prAptikA hai tathA vaha jIva apane jIvapanese vidyamAna hai hI / taise hI jaba kSINakapAya nAmake vArahaveM guNasthAnake aMtima samayame kevalajJAnakI utpatti hotI hai tava hI ajJAna paryAyakA nAza hotA hai tathA vItarAgI AtmAkI sthiti hai hii| isI taraha jaba ayogI kevalIke anta samayame mokSa hotI hai taba nisa samaya mokSa paryAyakA utpAda hai taba hI caudahaveM guNasthAnakI paryAyakA nAza hai tathA dono hI avasthAome AtmA dhruvarUpa hai hii| isa taraha eka hI samayameM utpAda vyaya prauvya siddha hote haiM / isa liye jaba pUrvame kahe pramANa eka hI samayameM tIna prakArase dravya pariNamana karatA hai taba saMjJA, lakSaNa, prayojana Adise ina tIna paryAyomeM bheda hote hue bhI pradezoMkI apekSA abheda hai isaliye dravya pragaTa rUpase utpAda vyaya dhrauvya kharUpa haiN| jaise yahAM AtmAmeM cAritraparyAyakI utpatti aura acAritraparyAyakA nAza samajhAte hue tIno hI bhaMga abhedapane dikhAe gae haiM aise hI sarva dravyoMkI paryAyome bhI jAnanA cAhiye / aisA artha hai| bhAvArtha-isa gAthAme AcAryane dravyakA lakSaNa aura bhI acchI taraha spaSTa kiyA hai / sattA rUpa dravya eka hI samayameM utpAda vyaya dhrauvya svarUpa hai / ye tIno bhaga dravyame hI hote haiM inakI sajJA va dravyakI sajJA judI hai, inakA abhiprAya va dravyakA abhiprAya judA hai tathApi jo dravyake pradeza meM ve hI ina utpAda vyaya prauvyake pradeza hai isa kAraNa dravyake sAtha inakI abhinnatA yA ekatA hai| ekatA honepara bhI aisA nahIM hai ki nisa samaya utpAda hotA hai usa samaya vyaya tathA dhrauvya nahI hote
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [57 athavA jisa samaya vyaya hotA usa samaya utpAda aura dhrauvya nahIM hote athavA jaba dhrauvya hotA tava utpAda vyaya nahIM hote / kintu vastukA svabhAva yaha hai ki ye tInoM dravyameM eka hI samayame hote hai / dravya apane sAmAnya dravaNa yA pariNamana khabhAvase sadAkAla pariNamana karatA rahatA hai cAhe usameM svAbhAvika sadRza pariNamana ho, cAhe vaibhAvika visadRza pariNamana ho| haraeka samayameM dravya jaba jisa avasthAvizeSako jhalakAtA hai taba hI pUrva avasthAvizeSakA nAza hotA hai aura vaha dravya sthira rahatA hai / dravyakA dhrauvya rahate hue kisI paryAyakA nAza so hI kisI anya paryAyakA utpAda hai athavA kisI paryAyakA utpAda so hI kisI paryAyakA nAza hai / sUryodayakA honA so hI rAtrikA nAza hai, athavA rAtrikA nAza so hI sUryodaya honA hai / dizAokA dhrauvya hai hii| caneke dAnekA nAza so hI vesanakA utpAda hai athavA vesanakA utpAda so hI caneke dAnekA nAza hai tathA caneke paramANuoMkA dhrauvya hai hii| isI taraha AtmAmeM krodhakA nAza sohI uttama kSamAkA utpAda hai, mAnakA nAza so hI uttama mArdavakA utpAda hai, mAyAkA nAza so hI uttama ArjavakA utpAda hai, uttama zaucakA utpAda so hI lobhakA nAza hai, samyagdarzanakA utpAda so hI mithyAttvakA nAza hai, paMcamaguNasthAnakA nAza so hI saptama guNasthAnakA utpAda hai| avratakA nAza so hI vratabhAvakA utpAda hai| ina utpAda va nAzoMke eka samayameM hote hue AtmA prauvya rUpa hai hI, isa taraha AtmA va anAtmArUpa sampUrNa dravya haraeka samayameM utpAdaM vyaya dhrauvya svarUpa haiM / isI tInarUpa svabhAvake hote hue hI dravya jagatameM kAryako pragaTa
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] shriiprvcnsaarttokaa| kara sakatA hai| yadi dravyako aisA na mAne aura usako bilakula nAza honevAlA, phira nae sirese utpanna honevAlA mAna leM to sada dravyakA nAza va asat dravyakA utpAda ho jAyagA jo bilakula asaMbhava hai| dravyake bhItara paryAyoMmeM hI utpAda vyaya hai| dravya aura usake guNa sadA dhrauvya rahate hai| isase tAtparya yaha hai ki AtmAkI saMsAra paryAya naSTa hokara siddha paryAya hosaktI hai tathA dono paryAyoMmeM vahI AtmA vanA rahegA-isase hama sasArI AtmAoMko udyama karake apanI isa duHkhamaya sasAra paparyAyakA nAza karanA cAhiye aura paramAnaMdamaI siddha paryAyako paidA karanA caahiye| isakA upAya samyagjJAna pUrvaka sAmyabhAvakA abhyAsa hai| isa abhyAsameM sadA lIna rahanA cAhiye // 11 // isa taraha utpAda vyaya prauvya rUpa dravyakA lakSaNa hai| isa vyAkhyAnakI mukhyatAke tIna gAthAomeM tIsarA sthala pUrNa huaa| utthAnikA-Age isa vAtako dikhalAte haiM ki dravyakI paryAyokI apekSA utpAda vyaya dhrauvya hai, dravyase bhinna nahIM hai pAinbhavadi ya aNNo pajAo pajao vayadi aNNo / davvassa taMpi davvaM va paNa Na uppaNNaM // 12 // - prAdurbhavati cAnyaH paryAya paryAyo vyeti anyaH / dradhyasya tadapi dravya naiva praNaSTaM notpannam // 12 // anvaya sahita vizeSArtha-( danvassa) dravyakI ( aNNo pajjAo ) anya koI paryAya ( pADubbhavadi) pragaTa hotI hai (ya) aura (aNNo pajjAo) anya koI pUrva paryAya (vayadi) naSTa hotI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [59 hai (tapi) taubhI (davvaM) dravya (Neva paNaTuM Na uppaNNaM ) na to nAza huA hai aura na utpanna huA hai| vizepArtha-vRttikAra Atma dravyapara ghaTAkara kahate haiM ki zuddha AtmA dravyake jaba koI apUrva aura ananta jJAna sukha Adi guNokI sthAna tathA avinAzI paramAtma kharUpakI prAptirUpa svabhAva dravya paryAya athavA mokSa avasthA pragaTa hotI hai taba isa mokSa paryAyase bhinna tathA nizcaya ratnatrayamaI nirvikalpa samAdhirUpa mokSa. paryAyakI upAdAna kAraNarUpa pUrva paryAya nAza hotI hai / tathApi vaha paramAtmA dravya zuddha dravyArthika nayakI apekSA na naSTa hotA hai na utpanna hotA hai| athavA sasArI.jIvakI apekSA jaba deva Adi rUpa vibhAva dravya paryAya utpanna hotI hai taba hI manuSya AdirUpa paryAya naSTa hotI hai / tathA vaha jIva dravya nizcayase na upanA hai na vinazA hai / isI taraha pudgala dravyapara jaba vicAra kiyA jAya to mAlUma hogA ki do aNukA skaMdha, cAra aNukA skaMdha Adi skandharUpa svajAtIya vibhAva dravya paryAya jaba koI utpanna hotI. hai taba pUrva paryAyako nAza karake hI paidA hotI hai / to bhI pudgala " dravya nizcayase na upajatA hai na naSTa hotA hai| isase yaha siddha huA ki utpAda vyaya dhrauvyarUpa honeke kAraNa dravyakI paryAyoMkA. nAza aura utpAda hone para bhI dravyakA nAza nahIM hotA hai / isa hetuse dravyaMkI paryAyeM bhI dravya lakSaNa yA svarUpa hotI hai arthAt, dravyase judI nahIM haiM aisA abhiprAya hai| bhAvArtha- isa gAthAme AcAryane dravyake svarUpako aura bhI spaSTa pragaTa kara diyA hai ki dravya na kabhI upanatA hai na naSTa hotA.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpravacanasAraTIkA / hai| jo AtmA nigodameM thA vahI AtmA unnati karate 2 siddha avasthAme pahuMca jAtA hai| Atma dravyakA na kabhI utpAda hai na kabhI vyaya hai| kintu dravya avasthAoko palaTA karatA hai isaliye jo jo paryAya hotI hai usa hIkA utpAda hai aura usase pahale jo paryAya thI usa hIkA vyaya hai| eka dravya do paryAyoMmeM nahIM raha saktA hai / koI saMsArI jIva manuSya thA marakara deva huaa| deva AyukA udaya honA sohI manuSya AyukA nAza honA hai| deva avasthA vinA manuSya avasthAke nAza hue kabhI nahI paidA hosktii| isI taraha jisa samaya koI sAdhu sarva karma-baMdhanoMko nAzakara mukta hotA hai aura taba paramAtma pada yA siddha pada pragaTa hotA hai taba hI usase pUrvakI saMsAra paryAyakA nAza hotA hai| caudahaveM guNasthAna taka isa jIvako saMsArI kaheMge kyoMki vahAMtaka isake sAtha dravya karmabandha bhI hai aura zarIra bhI hai| isa guNasthAnake chor3ate hI siddha paryAya pragaTa hotI hai taba siddha paryAyakA janma va saMsAra paryAyakA nAza kahA jAtA hai| ina dazAoMmeM-paryAyoMmeM utpAda vyaya huA kintu AtmA na kabhI upajA na naSTa huA hai| isI taraha pudgala dravyakA eka skaMdha 50. paramANuokA thA usameMse 5 paramANu nikala gae tathA 7 paramANu mila gae isa taraha jaba vaha skaMdha 52 paramANuoMkA pragaTA usa samayakI paryAyakA utpAda huA taba hI 50 paramANuoMke skaMdhakI paryAyakA nAza huaa| paramANu saba avinAzI haiM / paramANu na upaje na naSTa hue athavA kisI vizeSa * skadhame jo sparza rasa gaMdha varNa hai vaha palaTatA rahatA hai| skaMdha banA rahatA hai| jaise koI AmakA phala harA thA jaba vaha pIlA huA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [ 61 taba vaha harepaneko nAza karake hI pIlA huA hai| isa taraha aba - sthA badalate hue bhI AmakA usa kSaNa na nAza huA na utpAda / isa kathanase AcArya ne yaha dikhalA diyA hai ki isa jagatake sarva hI dravya utpAda vyaya karate hue bhI sadA bane rahate haiM / yahI jagatakA svarUpa hai / yaha jagata isI kAraNa nityAnittya hai / dravyoMki bane rahane ke kAraNa nitya jaba ki paryAyoMki upajane va vinazanekI apekSA anitya hai / na yaha sarvathA anitya hai na sarvathA nitya hai / zrI samaMtabhadrAcAryane svayaMbhU stotrame yahI bAta batAI hai - sthitijanana 'narodhalakSaNa, caramacara ca jagatpratikSaNam / iti jina na lagalAinaM, dhacanamida vadalA varasya te // bhAvArtha - he munisuvratanAtha ! Apa upadeSTAome zreSTha hai / ApakA jo yaha upadeza hai ki yaha cetana va acetana rUpa jagata pratyeka kSaNa utpAda vyaya dhrauvya lakSaNako rakhanevAlA hai vaha isa bAtakA cihna hai ki Apa sarvajJa haiN| kyoki jaisA vastu kharUpa hai vaisA Apane jAnA hai tathA vaisA hI upadeza kiyA hai / tAtparya yaha hai ki sasArakI kSaNabhaMgura paryAyome hame mohI na hokara apane Atmadravyake avinAzI svabhAvapara dhyAna dekara usakI zuddhike liye jagatakA svarUpa samatA bhAvase vicArakara rAgadvepa chor3a denA cAhiye aura svacAritrame tanmaya hokara parama svAdhInatAkA lAbha karanA cAhiye // 12 // utthAnikA- Age dravyake utpAda vyaya dhrauvya svarUpako guNa . paryAyakI mukhyatAse batAte haiM /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwww shriiprvcnsaarttiikaa| pariNamadi sayaM davyaM guNado ya guNaMtaraM sadavisi / tamhA guNapajAyA bhaNiyA puNa davyamevetti // 13 // pariNamati svayaM dravya guNatazca guNatara sadaviziSTam // tasmAdguNaparyAyA bhaNitAH punaH dravyameveti // 13 // anvaya sahita sAmAnyArtha-( sadavasiTTha ) apanI sattAse abhinna (davyaM) dravya (guNado) eka guNase (guNaMtara ) anya guNarUpa (sayaM) svayaM-Apa hI (pariNamadi) pariNamana kara jAtA hai / (tamhA ) isa kAraNase (ya puNa) hI taba ( guNapajjAyA) guNokI paryAyeM (davvamevetti) dravya hI haiM aisI ( bhaNiyA) kahI jAtI haiN| vizeSArtha-vRttikAra samajhAte haiM ki eka jIva dravya apane caitanya svarUpase bhinna na hokara apane hI upAdAna kAraNase Apa hI kevalajJAnakI utpattikA vIja jo vItarAga svasaMvedana guNarUpa avasthA usako chor3akara sarva prakArase nirmala kevalajJAna guNakI avasthAko pariNamana kara jAtA hai isa kAraNase jo guNakI paryAyeM hotI hai ve bhI dravya hI hai, pUrva sUtrame kahe pramANa kevala dravyakI paryAyeM hI dravya nahIM haiM athavA saMsArI jIva dravya mati smRti Adi vibhAva jJAna guNakI avasthAko choDakara zrutajJAnAdi vibhAva jJAna guNarUpa avasthAko pariNamana kara jAtA hai aisA hokara bhI jIva dravya hI hai / athavA pudgala dravya apane pahaleke sapheda varNa Adi guNa paryAyako chor3akara lAla Adi guNa paryAyameM pariNamana karatA hai aisA hokara bhI pudgala dravya hI hai / athavA AmakA phala apane hare guNako chor3akara varNaguNakI pIta paryAyameM pariNamana kara
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [63 jAtA hai to bhI Amra phala hI hai| isa taraha yaha bhAva hai ki guNakI paryAyeM bhI dravya hI hai| . bhAvArtha-AcArya ne isase pahalekI gAthAmeM dravyakI paryAyeM dravyase abhinna hokara dravya hI haiM aisA batAyA thaa| isa gAthAmeM yaha batAte haiM ki dravyame nitane guNa hote hai ve saba jude 2 pariNamana karate haiM / una guNokI jo jo avasthAe hotI haiM unako guNa paryAyeM kahate haiM / jaise dravyake guNa dravyase eka rUpa dravya hI haiM athavA dravyakI paryAya dravyase eka rUpa dravya hI hai taise guNokI paryAyeM bhI dravyase eka rUpa dravya hI hai| __dravya apane guNoMse aura guNokI paryAyose judA nahIM hai kyoMki guNa aura paryAyarUpa hI dravya hai| isIko vRttikArane dRSTAnta dekara batAyA hai ki jJAna guNa jaba vItarAga khasavedanarUpa zrutajJAnakI avasthAse vaDhalakara kevalajJAnakI avasthAme AtA hai athavA matijJAnakI smRtirUpa avasthAko choDakara zrutajJAnakI paryAyameM AtA hai taba ina guNa paryAyome jIva dravya barAbara maujUda hai athavA eka AmakA phala apanI sattAse rahatA huA hI apane sparzAdi guNoMkI paryAyome palaTatA hai-hare varNase pIlA honAtA hai| - 'jaise dravyame dravya samastakI apekSA utpAda vyaya dhrauvya hai arthAt dravyakI pUrva paryAyakA vyaya, vartamAna paryAyakA utpAda aura dravyakI thiratA, taise hI haraeka guNameM utpAda vyaya dhrauvya haiM-pUrva guNakI paryAyakA vyaya, vartamAna paryAyakA utpAda aura guNakI thirtaa| dravyakI paryAya jaise dravyase judI nahI haiM vaise guNakI pIyeM dravyase judI nahIM haiN| /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] shriiprvcnsaarttokaa| yahAM tAtparya yaha hai ki dravya aneka guNoMkA samudAya hai| eka samayameM jaise aneka guNa dravyame hote haiM vaise hI aneka paryAyeM bhI dravyame eka samayameM hotI hai| una aneka paryAyokA dravya hI AdhAra hai / ve paryAya dravyase judI nahIM hai, kintu jaise guNa samudAya dravya hI hai taise paryAya samudAya dravya hI hai| aneka guNoMkI eka samayavartI paryAyoko hI dravyakI eka samayavartI paryAya kahate haiN| paryAyoMmeM bheda apekSA anekapanA hai abheda apekSA ekapanA hai| aise hI guNome bheda apekSA anekapanA hai abheda apekSA ekapanA hai| jaba hamane kahA ki yaha jIva dravya manuSyaM paryAyako choDakara deva paryAyameM badalA tava abhedase to eka paryAya badalI aisA jhalakatA hai parantu bhedase dekhate hue manuSya jIvameM jo aneka guNokI paryAyeM thI ve hI deva jIvameM palaTa gaI haiM / arthAt jaise manupya paryAya aneka paryAyoMkA samUha hai vaise deva paryAya aneka paryAyokA samUha hai / athavA jaise gehUke ATese roTI banAI, isame ATekI paryAya palaTakara roTIkI paryAya hogaI / abhedase yaha eka hI paryAya hai, parantu jaba bheda dvArA vicAra kare taba jitane guNa ATeme haiM ve saba apanI paryAyose palaTe haiM arthAt ATemeM jo aneka paryAye thI ve hI aneka paryAyeM roTImeM pariNamana kara gaI / isakA bhAva yaha huA ki dravyakI eka paryAya guNokI apekSA aneka paryAyarUpa hai| jisa samaya eka jIva chadmastha alpajJAnIse sarvajJa paramAtmA arahaMta hotA hai, taba jIva dravyakI apekSA antarAtmAkI paryAya palaTakara paramAtmAkI paryAya utpanna huI / jaba usa jIva dravyake aneka guNoMkI apekSA vicAra kareM taba yaha kahanA hogA ki aMtarAtmAke guNokI paryAyeM palaTakara
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 65 .. paramAtmAke guNokI avasthAmeM ho giiN| jaise jJAna guName mati | zrutAdise palaTakara kevalajJAna paryAyakA honA, darzanaguNa meM cakSu | acakSu Adiko choDakara kevala darzana paryAyakA honA, vIryaguNameM alpa vIryako palaTakara anata vIryarUpa honA, sukha guNameM parokSa sukhako choDakara pratyakSa ananta sukhakI paryAyame honA ityAdi / jisase matalaba yaha siddha hotA hai ki jaise atarAtmA jIvakI paryAya samudAyase eka hai tathApi aneka guNokI apekSA aneka hai aise paramAtmAjI kI paryAya samudAyase eka hai tathApi aneka guNoMkI apekSA aneka hai / aura jaise paramAtmA dravyakI paryAva jIva dravyase abhinna hai vaise paramAtmAke aneka guNokI paryAyeM bhI paramAtmA dravyase bhinna nahI hai / isase yahI siddha kiyA gayA ki guNoMkI paryAyeM bhI dravya hI haiM ve dravyako choDakara pRthaka nahI ho saktI hai|' aisI dravyakI mahimAko nAnanekA matalaba yaha hai ki hama dravyake svabhAvakA manana karake rAgadveSa tyAgeM aura vItarAgabhAvame rahakara nijAnandakI prApti karake saMsAra - bhramaNakA abhAva kareM // 13 // 1 t isa taraha khabhAvarUpa yA vibhAvarUpa dravyakI paryAyeM tathA guNokI pIyeM nayakI apekSAse dravyakA lakSaNa hai / aise kathanakI mukhyatAse do gAthAo se cauthA sthala pUrNa huA / utthAnikA- Age sattA aura dravyakA abheda hai isa sambandhame phira bhI anya prakArase yukti dikhalAte hai Na havadi jadi sahava asaddhavaM havadi taM kathaM davva / havadi puNo aNNaM vA tamhA vyaM sayaM sattA // 14 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] shriiprvcnsaarttokaa| na bhavati yadi sadvyamamadhruvaM bhavati tAya dravyam / bhavati punara-yadvA tasmAdvya svaya sattA // 14 // anvaya sahita mAmAnyArtha-(nadi) yadi (saddavyaM) sattArUpa dravya (Na havadi) nahIM hove to (taM davyaM asaddhavaM kadhaM vadi ) vaha dravya nizcayase asattArUpa hotA huA kisa taraha hosaktA hai (vA puNo aNNaM havadi) athavA phira vaha dravya sattAse bhinna ho jAve, kyoMki ye dono vAteM nahIM hosaktI (tamhA davyaM sayaM sattA) isaliye dravya svaya sattA svarUpa hai // 14 // vizepArtha-yahAM vRttikAra paramAtma dravyapara ghaTAkara kahate haiM ki yadi vaha paramAtma dravya parama caitanya prakAzamaI svarUpase arthAta apane svarUpa sattAke astitva guNase sat rUpa na hove tava vaha nizcayase nahI hotA huA kisa taraha paramAtma dravya hosake ? arthAt paramAtma dravya hI na hove / yaha vAta pratyakSase virodha rUpa hai, kyoMki svasaMvedana jJAnase paramAtmA hai aisA anubhavameM AtA hai| yadi koI vinA vicAre aisA mAne ki sattAse dravya judA hai to usakI apekSAse, yadi dravya sattA guNake abhAvame bhI rahatA hai aisA mAnA jAve to kyAra doSa AveMge usakA vicAra kiyA jAtA hai| yadi kevalajJAna, kevaladarzana guNoke sAtha avazya rahanevAle apane kharUpakI sattAse judA hI dravya Thahara saktA hai aisA mAnA nAve to jaba usake svarUpakA astittva nahIM hai taba apane svarUpakI sattAke vinA dravya nahI raha saktA arthAta dravyakA hI abhAva mAnanA pdd'egaa| athavA yadi aisA mAnA jAtA hai ki apanera kharUpake astitvase sattA aura dravyame saMjJA, lakSaNa prayojanAdikI
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / . [67 apekSA bheda hote hue bhI pradezoMkI apekSA bhinnatA nahIM hai-ekatA hai taba to hamako bhI sammata hai kyoki dravyakA aisA hI svarUpa hai| isa avasara para bauddhamatake anusAra kahanevAlA tarka karatA hai ki aisA mAnanA cAhiye ki siddha paryAyakI sattArUpase dravya upacAramAtraM hai, mukhyatAse nahIM hai ? isakA samAdhAna AcArya karate haiMki yadi siddha paryAyakA upAdAna kAraNarUpa paramAtma dravyakA abhAva hogA to siddha paryAyakI sattA hI nahIM saMbhava hai| jaise vRkSake vinA phalakA honA sambhava nahIM hai| isI prastAvameM neyAyika matake anusAra kahanevAlA kahatA hai ki paramAtmA' dravya hai kitu vaha sattAse bhinna rahatA hai, pIche sattAke samavAya ( saMbandha ) se vaha sat hotA hai| AcArya isa zaMkAkA bhI samAdhAna karate haiM / pUchate haiM ki sattAke samavAyake pUrva dravya sat hai yA asat hai ? yadi sat hai to sattAkA samavAya vRthA hai kyoki dravya pahale se hI apane astitvameM hai ? yadi sattAke samavAyase pahale dravya nahIM thA taba AkAza puppakI taraha naM vidyamAna hote hue dravyake sAtha kisa taraha sattAkA samavAya hogA ? yadi kaho ki sattAkA samavAya ho jAvegA taba phira AkAza puSpake sAtha bhI sattAkA samavAya ho jAvegA, parantu aisA honA saMbhava nahIM hai| isalie ageda nayase zuddha kharUpakI sattArUpa hI paramAtma dravya hai jase yahAM paramAtma dravyake sAtha zuddha cetanA svarUpa sattAkA abheda vyAkhyAna kiyA gayA taise hI sarva cetana dravyoMkA apanI2 sattAse' abheda vyAkhyAna karanA caahiye| aise hI acetana dravyoMkA apanIra satAse abheda hai aisA samajhanA caahiye|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68] shriiprvcnsaarttokaa| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcArya sattA aura dravyakA dhruva saMbaMdha hai isa bAtako spaSTa karate haiN| sattA guNa hai, dravya guNI hai| isa liye saMjJAdikI apekSA guNa guNIme bheda hote hue bhI pradezokI apekSA bheda nahIM hai / dravya guNakA AdhAra hai / jahAM dravya hai vahAM guNa hai| yadi koI tarka kare ki sattArUpa dravya nahIM hai taba yaha baDA bhArI doSa AvegA ki dravya asat hokara dravya hI nahIM rahasaktA kyoki jisameM astittva nahIM vaha koI vastu nahIM ho saktI hai| aisA mAnanese dravyakA nAza ho jAyagA / aura yadi sattA aura dravya do bhinna 2 mAne jAveM to bhI donokA abhAva ho jAvegA, kyoki dravyake vinA sattA kahAM rahegI aura sattA vinA dravya kaise Thahara sakegA / sattArUpa dravya hai isIse vaha dhruva rahatA hai| isaliye yahI nizcita hai ki dravya svaya sattArUpa hai| yadi bauddhamatake anusAra dravyako kSaNabhara ThaharanevAlA mAnA jAve dhruva na mAnA jAve to usa dravyase kArya nahI hosaktA / taba phira yaha jIva saMsArI hai-dukhI hai| isako apanA saMsAra meTakara , mukta honA cAhiye yaha upadeza nahIM bana sakA / jo jIva saMsArI hai vahI jIva mukta hotA hai| jIvakI sattA dhruva mAnanese hI saMsAra aura mukti avasthA bana saktI hai| . jaisA ki svAmI samaMtabhadrAcAryane AptamImAMsAmeM kahA hai:. yadyasatsarvathA kArya tanmAni khapuSpavat / mopAdAna niyAmo bhUnmA''zvAsa: kArya janmani // 42 // . bhAvArtha-yadi dravyakI sattA dhruva na mAnI jAve aura dravyako, sarvathA asat mAnA jAve to usa dravyase koI kAma nahIM hosktaa|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / suvarNakI sattA dhruva honese hI usameMse aneka AbhUSaNa bananekA kAma hosaktA hai aura taba vaha asat dravya AkAzake puSpa,samAna ho jaavegaa| tathA upAdAnakAraNakA niyama na rahegA arthAt ghar3A miTTIse banatA hai yaha niyama na rahegA / jaba miTTI apanI sattA na rakkhegI taba usase dhar3A banegA aisA niyama nahIM Thahara saktA hai / aura na manameM yaha vizvAsa hosaktA hai ki amuka kArya amuka kAraNase hogaa| roTI gehUMse banatI hai aisA vizvAsa honepara hI loga gehUMko kharIdakara lAte haiM / isa vizvAsakA kAraNa gehUMkI sattA hai / isaliye bauddhamatake anusAra mAnanese dravyakI sattA nahIM Thahara skii| yadi naiyAyikake anusAra pahale sattA aura dravyako judA judA mAnA jAve phira samavAya dvArA unakA mela mAnA jAve taba bhI dravyakI siddhi nahIM hoskii| dravyameM sattA nahIM ho to vaha kaise Thahara saktA hai / sattA vinA dravyakA astitva hI nahIM hosaktA ! aura na sattA dravyake vinA pAI nAsatI hai / isaliye yahI bAta nizrita hai sattA guNa hai| dravya guNI hai / donoMkA abheda hai|, - utthAnikA-Age AcArya pRthaktva aura anyatvakA lakSaNa kahate haiM pavibhattapadesattaM puttamidi sAsaNaM hi vIrassa / aNNattamatabhAvo Na tabbhavaM bhavadi kadhamegaM // 15 // pravibhaktapradezatva pRthaktvamiti zAsana hi vIrasya / anyattvamatad bhAvo na tad bhavat bhavati kathamekam // 15 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(pavimattapadesattaM) jisameM pradezoMkI apekSA atyanta bhinnatA ho (pucatamidi) vaha pRthakva
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70] shriiprvcnsaarttiikaa| hai aisI (vIrassa hi sAsaNaM) zrI mahAvIra bhagavAnakI AjJA hai| (atavbhAvo) svarUpakI ekatAkA na honA (aNNattam) anyatva hai| (tabbhavaM Na) ye sattA aura dravya eka svarUpa nahIM haiM (kadhamegaM bhavadi) taba kisa taraha donoM eka ho sakte haiN| vizeSArtha-jahAM pradezoMkI apekSA eka dUsaremeM atyanta judAyagI ho arthAt pradeza bhinna bhinna ho jaise danDa aura danDImeM bhinnatA hai / isako pRthakatvanAmakA bheda kahate hai / isa tarahakA pRthakattva yA judApanA zuddha AtmadravyakA zuddha sattA guNake sAtha nahI siddha hotA hai kyoki inake paraspara pradeza bhinna 2 nahIM hai| jo dravyake pradeza haiM ve hI sattAke pradeza haiM / jaise zukla vastra aura zukla guNakA svarUpa bheda hai parantu pradeza bheda nahIM hai aise hI guNI aura guNake pradeza bhinna 2 nahIM hote| aisI zrIvIra nAmake aMtima tIrthakara parama devakI AjJA hai / jahAM saMjJA lakSaNa prayojana Adise paraspara svarUpakI ekatA nahIM hai vahAM anyatva nAmakA bheda hai aisA anyatva yA bhinnapanA muktAtmA dravya aura usake zuddha sattA guName hai / yadi koI kahe ki jaise sattA aura dravyameM pradezokI apekSA bheda hai vaise saMjJAdi lakSaNa rUpase bhI abheda ho aisA mAnanese kyA doSa hogA? isakA samAdhAna karate haiM ki aisA vastu svarUpa nahIM hai| vaha muktAtmA dravya zuddha apane sattA guNake sAtha pradezokI apekSA abheda hote hue bhI sajJA Adike dvArA sattA aura dravya tanmaI nahI hai / tanmaya honA hI nizcayase ekatAkA lakSaNa hai kitu saMjJAdi rUpase ekatAkA abhAva hai| sattA aura dravyame nAnApanA hai| jaise yahAM muktAtmA dravyameM pradezoke abheda hone para bhI
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 71. saMjJAdi rUpase nAnApanA kahA gayA hai taise hI sarva dravyokA apane apane kharUpa sattA guNake sAtha nAnApanA jAnanA cAhiye aisA artha hai / bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane bhedake do bheda batAe haiMeka pRthakattva, dUsarA anyattva / jahAM eka dravyake pradeza dUsare dravyake pradezoMse bhinna hote haiM vahAM pRthakattva nAmakA bheda hai| jahAM pradeza eka honepara bhI guNa va guNI yA paryAya va paryAyavAna meM saMjJA lakSaNa prayojanAdikI apekSA bheda hotA hai vahAM para anyattva nAmakA bheda hotA hai| jIva anaMtAnaMta hai una sabameM pRthakattva hai / haraeka jIva apane 2 pradezako bhinna rakhatA huA eka dUsarese pRthak hai| pudgalake paramANu yA baMdha rUpa skaMdha eka dUsarese pradezoM kI apekSA bhinna bhinna haiM isase pRthaka haiN| kAlANu dravya asaMkhyAta hai iname bhI paraspara pradeza bheda hai isase pRthaka 2 haiM / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya eka eka hI akhaNDa dravya haiN| anaMtAnaMtajIva, anatAnata pudgala, asakhyAta kAlANu, dharma, adharma, AkAza ye saca paraspara pRthaktva nAmake bhedako rakhate haiN| ye saba sadA jude 2 haiM / isase yaha siddha hotA hai ki chaH dravya kabhI eka dravya na the, na hai, na hoveNge| ina cha. meM bhI jo jo dravya aneka haiM ve bhI apane bahupako kabhI nahI choDeMge / dravyakA dUsare dravyake sAtha tha nAmakA bheda hai / parantu jina guNoMko dravya Azraya detA hai unake, sAtha dravyakA kabhI thakattva na thA na hai na hogA / guNoke amiTa samudAyako dravya kahate haiM- jo dravyake Azraya ho aura apane meM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52] shriiprvcnsaarttokaa| anya guNa na rakhate ho ve guNa haiM-donoMkA tAdAtmya sambandha hai. jo kabhI chUTa nahIM saktA / aisA honepara bhI svarUpakI apekSA dravyakA svarUpa guNake svarUpase eka nahIM hai / saMjAdikI apekSA bheda hai jaise vastra dravyakA zukla guNa hai / vastra aura zullapanekA pradezabheda nahIM hai tathApi svarUpabheda hai-saMjJA saMkhyA lakSaNa prayojanase bhinnatA hai / vastrakI saMjJA vastra hai| zukla guNakI saMjJA zukla hai / donoke nAma alaga 2 haiN| vastra kisI apekSA eka va aneka taMtuokI apekSA aneka haiN| zukla guNa eka hai yadyapi azokI apekSA aneka zukla guNa bhI hosaktA hai tathApi paraspara sakhyAkI rIti minna 2 hai / vastrakA lakSaNa tAgokA samUha baMdhanarUpa hai| zukla guNakA lakSaNa saphedapaneko jhalakAnA hai| vastrakA prayojana zarIrako DhakanA hai-sardI meTanA hai, lajjA dUra karanA hai jaba ki zukla guNakA prayojana ujvalatA rakhakara malInatA dUra rakhanA hai / vastrako java hama AMkhose dekha sakte, hAthase chUsakte, nAkase sUMgha sakte, muMha dvArA svAda lesakte tava zukla guNako hama kevala AMkhase hI dekha sakte haiN| isa taraha guNa aura guNIme svarUpakI apekSA bheda hotA hai isa tarahake bhedako anyattva kahate haiN| yahAM dravya guNI va sattA guNameM pRthakatva bheda nahIM hai mAtra kharUpa bheda hai isa liye anyattva hai| dravya aura sattAmeM saMjJAkA bheda hai hii| dravya koI eka koI aneka haiM jaba ki sattA guNa eka hai yaha sakhyA bheda hai| dravyakA lakSaNa guNa paryAyavAna haiM yA utpAda vyaya prauvyarUpa hai / sattA guNakA lakSaNa astitva rakhanA hai / drayakA prayonana kisI khAsa artha kriyAko
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [73 karanA hai jaise jIvakA saMsArIse mukta honA, va pudgalakA miTTIse ghar3A ' bananA, sonese AbhUSaNa bananA, iMToMse makAna bananA, sattA guNakA prayojana nitya padArthako banAe rakhanA hai| isa taraha kharUpa bhedase anyattva nAmakA meda hai tathApi pradeza 'bheda nahIM hai isa taraha dravyakA sattA ke sAtha kisI apekSA bheda haiva 'kisI apekSA abheda hai| sarvathA abheda honepara bhinna 2 nAma va kAma nahIM ho sakta tathA sarvathA bheda honepara donokA hI abhAva ho jAvegA jaisA pahale kaha cuke hai / sattAke vinA dravya nahIM Thahara saktA 'tathA dravyake vinA sattA nahIM raha saktI | jaise dravya aura guNakA pradezameTa nahIM hai kiMtu svarUpabheda hai vaise dravya aura paryAyakA pradeza bheda nahIM hai kiMtu kharUpa bheTa hai aisA hI khAmI samantabhadrAcArthane AptamImAMsAmeM kahA hai dravyaparyAyorekya tayoravyatitaH / pariNAmavizepAca, zaktimanchakti bhAvataH // 710 // bhAvArtha-dravya aura paryAyakI ekatA hai kyoki donoM bhinnara nahI milte| jahAM dravya hai vahAM paryAya hai / pariNAmakA vizeSa hai so paryAya hai| pariNAma dravyameM hotA hai, isa kAraNa bhI ekatA hai, zaktimAna dravya hai| jisameM zaktiyeM pAI jAveM vaha dravya hai| zaktiye usake guNa yA paryAya haiM isase bhI ekatA hai jaise dhImeM cikanaI, puSThatA Adi zaktiye haiM / isa zlokame dravyakI guNa yA guNavikAra 'paryAyake sAtha ekatA siddha kIgaI / Age anekatA batAte haiM sazAsaMkhyAvizeSAJca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdi bhedAcca tanAnAtva na sarvathA // 72 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74] shriiprvcnsaarttiikaa| bhAvArtha-dravya aura paryAyameM saMjJAke vizeSase, saMkhyAke vizeSase, apane 2 lakSaNake vizeSase tathA apane 2 prayojanake vizepase ekatA nahIM hai-anekatA hai jaise vRkSa aura usake patroMmeM vizeSatA hai / yadyapi vRkSa aura usake patteM eka hI haiM tathApi donoMka nAmameM pharka hai, saMkhyAmeM aMtara hai, vRkSa eka hai, patte aneka hai / vRkSakA lakSaNa mUla, dhaDa, zAkhA, patrAdi sahita phalanA hai| pattokA lakSaNa zAkhAko zobhitakara harepane Adiko pragaTa karanA hai / vRkSakA prayojana phala phUla va chAyA denA hai| patrokA prayojana vRkSako pavana denA va usako phalaneme sahAI honA hai| isa taraha dravyameM guNa yA paryAyase anekatA hai| dravya aura paryAyakA nAma alagara hai| dravya eka hai, payAyeM aneka haiN| yaha saMkhyAkA bheda hai| dravyakA lakSaNa guNa paryAyavAna hai| paryAyakA lakSaNa tadbhAva pariNAma hai / dravyakA prayojana ekapanA yA anyapanekA jJAna karAnA hai| paryAyakA prayojana anekapanA judApanA batAnA hai| yahAM zlokame Adi zabda hai usase matalaba yaha hai ki kAla apekSA bheda hai dravya trikAlagocara hai jaba ki paryAya vartamAnakAlagocara hai| dravya aura paryAyakA bhinna 2 pratibhAsa hai yaha pratimAsa bheda hai| isa taraha dravya aura guNa yA paryAya pradezoMke apekSA eka haiM kintu svarUpAdikI apekSA aneka rUpa haiN| donome ekatA aura anyattva bhinna 2 apekSAse hai| na sarvathA eka haiM na sarvathA bhinna 2 haiN| ___ syAhAdase hI vastukA yathArtha kharUpa mAlUma hotaahai| vRttikArake anusAra muktAtmA dravyako aura usakI svarUpa sattAko pradezApekSA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ VA dvitIya khNdd| [75 eka tathA svarUpApekSA bhinna 2 jAnakara bhAvanAke samaya bhedarUpa. tathA ekarUpa vicAra karanA isI taraha apane AtmAke bhI kharUpako vicAra karanA isI vicArakI praNAlIse khakharUpameM anubhava prApta hogA yahI svAnubhava ratnatrayamaI mokSamArga hai aura nirAkula atIndriya AnadakA denevAlA hai| tAtparya yaha hai ki AtmadravyakA saccA kharUpa samajhakara usIke mananase apanA hita karanA cAhiye / utthAnikA-Age anyattvakA vizeSa vistArake sAtha kathana, karate hai sahaba sacca guNo sacceva ya pajabhotti vitthaaro| jo khalu tassa abhAvo so tadabhAvo bhatabhAvo // 16 // sadadravyaM saJcaguNaH saJcaiva ca paryAya iti vistAraH / yaH khalu tasyAbhAvaH sa tadabhAve'nadbhAva, // 16 // anvaya mahita sAmAnyArtha-(sahavvaM) sattArUpa dravya hai / (sacca guNo) aura sattArUpa guNa hai, ( sacceva panjaoti ) tathA sattArUpa paryAya hai aisA (vityAro) sattAkA vistAra hai| (khala ) nizcaya karake ( tassa-abhAvo ) jo usa sattAkA paraspara abhAva, ' hai (so tadabhAvo) vaha usakA abhAvarUpa (atabhAvo) anyatva hai| vizepAtha-jaise motIke hArame sattA guNakI jagahapara jo usameM saphedIkA guNa hai so pradezoMkI apekSA eka rUpa hai nau bhI usako bheda karake isa taraha kahate haiM ki yaha sapheda hAra hai, yaha sapheDha mUta hai, yaha sapheda motI hai tathA jo hAra sUta yA motI hai ina tInoke sAtha pradezokA bheda na hote hue sapheda guNa kahA jAtA hai yaha ekatA yA tanmayapanAkA lakSaNa hai| arthAt hAra
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] shriiprvcnsaarttokaa| sUta tathA. motIkA zukla guNake sAtha tanmayapanA hai arthAta pradezoMkA abhinnapanA yA ekapanA hai taise muka AtmA nAmake padArthameM jo koI zuddha sattA guNa hai vaha pradezoMke abheda hote hue isa taraha kahA jAtA hai / sattA lakSaNa paramAtmA padArtha, sattA lakSaNa usake kevalajJAnAdi guNa, sattAlakSaNa siddha paryAya / jo koI paramAtma padArtha va kevalajJAnAdi guNa va siddha paryAya hai ina tInoke sAtha zuddha sattA guNa eka kahA jAtA hai yaha tadbhAva yA ekatAkA lakSaNa hai| tadabhAvakA prayojana yaha hai ki paramAtmA paDhArtha, kevalajJAnAdi guNa, siddhatva paryAya ina tInokA zuddha sattA nAmA guNake sAtha saMjJA saMkhyA lakSaNa prayojanakI apekSA bheda hote hue bhI pradezokI apekSA tanmayapanA hI hai arthAt ekatA hI hai sattA guNa ina tInoMme vyApaka hai| nizcaya karake jo isa tadabhAva yA ekatAkA saMjJA saMkhyA AdikI apekSAse paraspara abhAva hai usako tadabhAva yA usa ekatAkA abhAva yA atadmAva yA anyatva kahate haiM / isa anyattvakA saMjhA lakSaNa prayojanAdikI apekSA jo svarUpa hai usako dRSTAMta dekara batAte haiN| jaise motIke hArame jo koI zukla guNa hai usakA vAcaka jo zukla nAmakA do akSarakA zabda hai usa zabdase hAra, yA sUtra yA motI koI vAcya nahIM hai arthAt zukla zabdase hAra, sUtra yA motIkA jJAna nahIM hotA hai kevala sapheda guNakA jJAna hotA hai isI taraha hAra, sUta yA motI zabdoMse zukla guNa nahIM kahA jAtA hai| isa taraha hAra, sUta tathA motIke sAtha zukla guNakA pradezoMkI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| - [77 apekSA abheda yA ekattva honepara bhI jo sajJA AdikA bheda hai vaha bheda pahale kahe hue tadabhAva yA tanmayapanekA abhAvarUpa atadbhAva hai yA anyattva hai arthAt sajJA lakSaNa prayojana AdikA bheda hai / / taise mukta jIvame jo koI zuddha sattAguNa hai usako kahanevAle sattA zabdase mukta jIva nahIM kahA jAtA na kevalajJAnAdi guNa kahe jAte. na siddha paryAya kahI jAtI hai / aura na mukta jIva kevalajJAnAdi guNa yA siddha paryAyase zuddha sattA guNa kahA jAtA hai| isa taraha sattA guNakA mukta jIvAdike sAtha paraspara pradezabheda na hote hue bhI. jo koI saMjhA AdikRta bheda hai vaha bheda usa pUrvame kaTe hue tadbhAva yA tanmayapaneke lakSaNase rahita atabhAva yA anyattva kahA jAtA hai / arthAt saMjJA lakSaNa prayojana Adi kata bheda hai aisA artha, hai| jaise yahAM zuddhAtmAmeM zuddha sattA guNake sAtha abheda sthApita. kiyA gayA taise hI yathAsabhava sarva dravyoMmeM jAnanA cAhiye yaha abhiprAya hai-arthAt AtmAkA aura sattAkA pradezakI apekSA abheda hai, mAtra saMjJAdi svarUpakI apekSA bheTa yA anyatva hai| aisA hI anya dravyoMmeM smjhnaa| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane kharUpakI apekSA guNa guNIkA anyatva yA bhinnapanA hai isako acchI taraha darzA diyA hai| dravya guNa paryAyavAna hai sattA inameM vyApaka hai isase hama aisA kaha sakte haiM ki sattArUpa dravya, sattArUpa guNa, sattArUpa paryAya / jo. pradeza dravyakI sattAke hai ve hI pradeza guNa aura paryAyakI sattAke haiM isa taraha sattAkI ekatA dravya guNa paryAyake sAtha hai parantu jaba guNa aura guNIko bheda. karake vicArate hai to sattAkA dravyaguNa
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] zrIpravacanasAraTIkA / paryAyake sAtha bheda hai / sattA nAmakI saMjJAse mAtra satpanekA bodha hotA hai dravyaguNa paryAyakA bodha nahIM hotA hai / isI taraha dravya guNa paryAyase dravyaguNa paryAyakA bodha hotA hai, sattAkA bodha nahIM hotA hai| isa taraha saMjJA lakSaNa prayojanAdikI apekSA sattAkA aura dravya AdikA anyapanA hai| isa taraha guNaguNIkA pradezakI apekSA - abheda hai, parantu svarUpakI apekSA bheda hai / yahAM vRttikArane motIkI mAlAkA dRSTAMta diyA hai usakA khulAsA yaha hai ki motIkI mAlA, sUta, tathA motI ina tInoMmeM saphedI guNa vyApaka hai / pradezo kI apekSA saphedI aura motIke hArakI ekatA hai kintu saMjJA prayojanAdikI apekSA bheda hai / arthAt - saphedI sirpha saphedapaneko hI kahatI hai, yaha nahIM batAtI hai ki hAra sUta yA motI hai - isI taraha hAra sRta yA motI apane 2 svarUpako batAte haiM, saphedIko nahIM batAte hai| isa taraha saphedIkA aura hAra, sUta, motIkA anyapanA hai / yahAM vizeSatA yaha jhalakatI hai ki yadi sattAkA vistAra kiyA jAve to dravyakI sattA, guNakI sattA aura paryAyakI sattA aisI tIna sattAeM ho jAvegIM / ye tInoM sattAeM bhI paraspara apane svarUpase bhinna haiM yadyapi pradezokA bheda nahI hai| jahAM dravyakI sattA hai vahIM usake guNakI sattA hai, vahIM usake paryAyakI sattA hai tathApi svarUpakI apekSA dravyadImattA hai so guNakI sattA nahI hai na paryAyakI sattA hai | guNakI sattA hai so dravyakI sattA nahI hai na paryAyakI sattA hai so dravyakI sattA nahI hai na guNakI sattA hai / dravya to - guNakA samudAya pariNamanazIla anvayarUpa arthAt barAbara akhaMDa
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [79 rUpase rahanevAlA hai, guNa dravyake Azraya anya guNa rahita nitya ThaharanevAlA hai, paryAya guNakA vikAra kSaNabhaMgura eka samaya mAtra ThaharanevAlA hai isa taraha ina tInoMke svarUpameM paraspara bheda hai, pradezabheda nahIM hai / isaliye ina tInoMmeM bhI ekatva aura anyatva hai / aura jaba hama ina dravyakI sattAke sAtha ekatAkA vicAra karate haiM taba pradezoMkI apekSA ekatA hai kintu svarUpakI apekSA anyapana hai| dravya guNI hai sattA guNa hai-dravya guNaparyAyavAnapanekA bodhaka hai sattA mAtra astipaneko batAtI hai / isI taraha guNakI sacAke sAtha sattAkI pradezApekSA ekatA hai parantu svarUpakI apekSA bhinnatA hai| isI taraha paryAyakI sattAke sAtha sattAkI pradezApekSA ekatA hai parantu' svarUpakI apekSA bhinnatA hai| jaise motIkI saphedI, sUtakI saphedI, hArakI saphedI ina tInome alaga alaga ekatva tathA anyatva hai jaise motIkA saphedIke sAtha pradezabheda nahIM hai isase ekatA hai parantu nAma va prayojanAdise bheda hai yahI anyatra hai isI taraha hArakI saphedI va sutakI saphedImeM ekatva aura anyatva jAnanA cAhiye / aise hI siddhAtmAkI sattA, kevalajJAnAdi guNokI sattA, siddhAvasthAkI sattA ina tInomeM alaga 2 ekatva aura anyatva siddha hosaktA hai / jaise siddhAtmAkA aura sattAkA pradezaM bheda na honese ekatva haiM parantu saMjJA Adise bheda hai isase anyatva hai isI taraha jJAnAdi guNa tathA siddha paryAyake sAtha sattAkA ekatva aura anyatva jAnanA cAhiye / yahAM yaha bAta samajha lenI ki yadyapi eka guNameM dUsarA guNa nahIM rahatA hai tathApi jaba dravyameM sarva hI sAmAnya tathA vizeSa guNa dravyake sarvasvameM vyApaka haiM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80] zrIpravacanasAraTIkA / taba eka guNameM bhI aneka guNokA vaisA hI asara par3atA hai jaise eka akhaNDa dravyame saba guNoMkA par3atA hai isaliye yahAM yaha kahA gayA ki dravyakI sattA guNakI sattA paryAyakI sattA so apekSA, ThIka samajhanese koI virodha nahI hosktaa| isa taraha vastukA svarUpa samajhakara eka mokSArthI purupako yogya hai ki vaha nija AtmAke dravya, guNa va paryAyakA bhinna 2 vicAra karake va nijAnubhava jagAkarake paramAnandakA lAbha kre| utthAnikA-aura bhI guNa aura guNIme pradeza bheda nahIM hai parantu sajJAdi kta bheda he isa taraha anyatvako dRr3ha karate haiM jaM davaMtaNNa guNo jo viguNo so Na tccmtthaado| eso hi atavbhAvo Neva abhAvoti NihiTTho // 17 // yadravya tanna guNo yopiguNaH sa na tattvamarthAt / / eSa hyatadbhAvo naiva abhAva iti nirdiSTaH // 17 // __ anvaya sahita sAmAnyArtha-(jaM davva) jo dravya hai (taNNa guNo) vaha guNa nahIM hai (jo vi guNo) jo nizcayase guNa hai (so atthAdo Na taccam ) vaha svarUpake bhedase dravya nahI hai (eso hi atanmAvo) aisA hI svarUpa bhedarUpa anyatva hai (Neva abhovotti) nizcayase sarvathA abhAva nahIM hai aisA (gidiTTho) sarvajJa dvArA kahA, gayA hai // vizeSArtha-vRttikAra mukta jIvapara ghaTAkara samajhAte haiM ki jo dravya hai so svarUpase guNa nahIM hai / no mukta jIva dravya hai so zuddha hai vaha mAtra guNa nahIM hai / usa mukta jIva dravya zabdase zuddha sattA guNa vAcya nahI hotA hai arthAta nahIM kahA jAtA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [ 48 isI taraha jo zuddha sattA guNa hai vaha paramArthase muktAtma dravya nahIM hotA hai| zuddha sattA zabdase muktAtmA dravya nahIM kahA nAtA / isa taraha guNa aura guNI meM svarUpakI apekSA yA saMjJAdikI 'apekSA bheda hai- taubhI pradezoMkA bheda nahIM hai isase sarvathA ekakA dUsare meM abhAva nahIM hai aisA sarvajJa bhagavAnane kahA hai / yadi guNImeM guNakA sarvathA abhAva mAnA jAve to kyA 2 doSa hoMge unako samajhAte haiN| jaise sattA nAmake vAcaka zabdase muktAtmA dravyavAcya nahIM hotA vaise yadi sattAke pradezoMse bhI sattAguNase muktAtma dravya mila hojAve taba jaise jIvake pradezoMse pudgala dravya minna hotA dvitIya khaMDa | + huA anya dravya hai taise sattA guNake pradezose sattAguNase mukta jIva 1575 dravyabhinna hotA huA judA hI dUsarA dravya prApta hojAve / taba yaha siddha hogA ki sattAguNa rUpa judA dravya aura muktAtmA dravya +13, judA, isa taraha do dravya hojAyeMge / so aisA vastu svarUpa nahIM hai| "isake sivAya dUsarA dUSaNa yaha prApta hogA ki jaise suvarNapanA nAmA guNake, pradezoMse suvarNa bhinna hotA huA abhAvarUpa hojAyagA taise hI suvarNa dravyake pradezose suvarNapanA guNa bhinna hotA huA abhAva suff rUpa ho jAyagA taise sattAguNake pradezose mukta jIvadravya bhinna hotA huA abhAvarUpa ho jAyagA, taise hI mukta jIva dravyake pradezoMse sattA "bhinna hotA huA abhAvarUpa ho jAyagA, isa taraha donoMkA zUnyapanA prApta ho jAyagA / isa taraha guNI aura guNakA sarvathA mAnane se doSa A. jaaveNge| jaise jahAM mukta jIva dravyameM sattA guNake sAtha sajJA Adi bheda anyapanA hai kintu pradezoMkI hai aisA vyAkhyAna kiyA gayA taise pakSA prabheda yA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttokaa| hI sarva dravyoMmeM yathAsaMbhava jAna lenA cAhiye aisA artha hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane guNa aura guNIke sabandhako aura bhI sApha kara diyA hai / guNI dravya hai jo aneka guNokA samudAyarUpa akhaMDa piMDa hai / guNa vaha hai jo dravyameM pAyA jAtA hai apane kharUpase eka hai| guNI dravyakA nAma judA hai, guNakA nAma judA hai-lakSaNa, saMjJA, prayojana bhI donokA judA judA hai isa taraha saMjJA, saMkhyA lakSaNa prayojanakI apekSA guNI dravyameM aura guNameM anyattva hai kintu jaise eka dravya dUsare dravyase bhinna hai aura aisI bhinnatA nahIM hai / jaise eka dravya ke pradeza dUsare dravyake pradezoMse bilakula bhinna hai aisI pradezokI bhinnatA dravya aura guNameM nahIM hai| jitane pradeza dravyake hai utane hI pradeza guNake haiN| jahAM dravya hai vahI guNa hai| na dravyake vinA guNa kahIM pAyA jAtA hai na guNake vinA dravya kahIM pAyA jAtA hai| donoMmeM sadAse hI amiTa tAdAtmya sambandha hai / mAtra kharUpame bheda hai / jaise sonekA pIlApana guNa hai / donomeM ekatA hai| jahAM sonA hai vahI usakA pIlApana hai| soneke pIlApanase judA sonA nahIM pAyA jAtA aura na sonese judA sonekA pIlApana pAyA jAtA tathApi sonekA nAma judA hai pIlepanakA nAma judA hai / sonekA lakSaNa pIlApana, bhArIpana Adi aneka guNokA samUha hai jaba ki pItapanekA lakSaNa pIta varNa mAtrakA bodha karAnA hai| suvarNakI saMkhyA eka va aneka prakArakI khaMDApekSA ho saktI hai-pItapanekI saMkhyA aneka suvarNa aMzomeM eka raha saktI hai| suvarNakA prayojana zobhA Adike liye AbhUSaNAdi banAnA hai / pItapanekA prayojana
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ A dvitIya khaMDa / [a pItatA jhalakAnA hai isa taraha saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojanakI apekSA suvarNa aura pItapane meM bheda hai aise hI dravya aura guNameM bheda yA anyatva hai, pradezokI apekSA bheda nahIM hai| yadi dravya aura guNameM sarvathA bheda mAnA jAve to jese koI dravya apane pradezose eka dravya hai vaise guNa bhI apane pradezoMse eka dUsarA dravya ho jAve taba do dravya ho jaaveN| so yaha vastukA kharUpa nahIM hai| guNa dravyameM hI pAe jAte haiM alaga apanI sattAmeM nahIM raha sakte / dUsarA doSa yaha hogA ki jaise dravya guNake vinA nahIM hosaktA vaise guNa bhI dravyake vinA nahIM hosaktA / isa taraha sarvathA judA mAnanese donoMkA hI abhAva yA zUnyapanA hojaaygaa| tIsarA doSa yaha hogA ki dravyakA abhAva so guNa aura guNakA abhAva so dravya jaise ghaTakA abhAva paTa aura paTakA abhAva ghaTa, isa dopako apoharUpatta dopa kahate hai| isa taraha guNI aura guNameM sarvathA bheda mAnanese dopa prApta hote hai / aisA hI vastukA. kharUpa nizcaya karanA cAhiye / dravya aura guga kiptI apekSA eka aura kisI apekSA anya haiN| isI taraha jIva dravya apane jJAna sukha vIryAdi guNose kharUpApekSA bheda rakhatA huA bhI pradezose abheda hai| pudgala apane sparza rasa gandha varNa guNase va kharUpase bheda rakhatA huA bhI pradezoMse abheda haiN| aise hI anya dravyokA svarUpa nizcaya karanA cAhiye / isa taraha dravyake astitvako kathana karate hue prathama gAthA, ekakatva lakSaNa aura atadbhAva rUpa anyatva lakSaNako kahate hue dUsarI, saMjJA lakSaNa prayojanAdise bhedarUpa atadabhAvako kahate
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttokaa| tIsarI, usIke dRr3ha karaneke liye cauthI / isa taraha dravya aura guNameM abheda hai isa viSayameM yukti dvArA kathanakI mukhyatAse cAra gAthAoMse pAcamA sthala pUrNa huA // 17 // utthAnikA-Age kahate haiM ki sattA guNa hai aura dravyA guNI hai jo khalu davvasahAvo pariNAmo so:guNo sdvisiho| ' savadviyaM sahAve davatti jiNovadesoya // 18 // ya khalu dravyasvabhAvaH pariNAmaH sa guNaH sadaviziSTaH / sadavasthitaM svabhAve dravyamiti jinopadezo'yam // 18 // . - anvaya sahita sAmAnyArtha-(khalu) nizcayase (jo davasahAvo pariNAmoM ) jo dravyakA svabhAvamaI utpAda vyaya dhrauvyarUpa yariNAma hai (so sadavisiTTho guNo) so sattAse abhinna guNa hai| (sahAve avaTThiyaM davvati sat ) astittva svabhAvame tiSThatA huA dravya sat hai yA sattArUpa hai (jiNovadesoya) aisA zrI jinendrakA upadeza hai // 18 // vizeSArtha-vRttikAra jIva dravyapara ghaTAkara vyAkhyA karate hai ki jaba AtmAme paceMdriyake viSayoke anubhavarUpa manake vyApArase paidA honevAle saba manoratha rUpa vikalpajAloMkA abhAva ho jAtA hai, taba cidAnaMda mAtrakI anubhUti rUpa jo AtmAmeM ThaharA huA bhAva hai usakA utpAda hotA hai aura pUrvameM kahe hue vikalpajAlakA nAza so vyaya hai, tathA isa utpAda aura vyaya donokA AdhAra rUpa jIvapanA dhrauvya hai| isa taraha lakSaNake dhArI utpAda vyaya dhrauvya kharUpa jIva dravyakA jo koI svabhAvabhUta pariNAma hai vahI sattAse
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| abhinna guNa hai / jIvameM utpAdAdi tIna rUpa pariNamana hai so hI saMvaguNa hai jaisA ki kahA hai "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" / aisA hone para yaha siddha huA ki sattA hI dravyakA guNa hai / isa taraha sattA guNakA vyAkhyAna kiyA gayA / paramAtmA dravya abheda nayase apane utpAda vyaya dhauvyarUpa svabhAvame tiSThA huA sat hai aisA zrI jinandrakA upadeza hai| "sadavadviMdaM sahAve davvaMdavvassa jo hu pariNAmo" ityAdi AThavI gAthAmeM jo kahA thA vahI yahAM kahA gayA / mAtra guNakA kathana adhika kiyA gayA yaha tAtparya hai / jaisA jIva dravyameM guNa aura guNIkA vyAkhyAna kiyA gayA vaisA sarva dravyame jAnanA caahiye| bhAvArtha-ima gAthAmeM AcAryane acchI taraha spaSTa kara diyA hai ki dravya guNI hai sattA guNa hai, donokI 'ekatA hai-sattAvinA dravya nahIM aura dravya vinA sattA nahIM hotI hai-sattA guNa dravyameM pradhAna hai, dravya sattAmeM sadA rahatA hai| kyoki haraeka dravyameM utpAda vyaya dhrauvya pAe jAte haiM isaliye haraeka dravya sat hai| dravyameM artha kriyA honA taba hI saMbhava hai jaba dravya pariNamana kare arthAt pUrva paryAyako chor3akara uttara paryAyako prApta ho to bhI zrauvya rahe / miTTI apane DhelepanakI hAlatako choDakara hI ghaDekI avasthAko padA karatI hai to bhI Apa banI rahatI hai / dravyameM ina tIna prakAra pariNAmako honA hI dravyake astitvakA jJAna karAtA hai, kyoMki haraeka dravya sadA hI utpAda vyaya dhrauvyarUpa rahatA hai isaliye vaha sadA hI satarUpa hai| " aisA svarUpa dravyaMkA mAnanese hI saMsAra avasthAkA nAza hokara siddha paryAyakA utpanna honA tathA AtmAkA donoM avasthA meM nitya
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttokaa| banArahanA saMbhava hai| isI hI svarUpako mAnanese hI eka tatvajJAnI savikalpa avasthAko nAzakara nirvikalpa avasthAme pahuMca jAtA hai| isa taraha dravya guNI hai, sattA guNa hai| donokA pradezoMkI apekSA abheda hai aura saMjJAdikI apekSA bheda hai| utthAnikA-Age guNa aura paryAyose dravyakA abheda dikhalAte haiM Natthi guNotti va koI, pajAmottoha vA viNA dvv| davvatsa puNabhAvo, tamhA davvaM saya sattA // 16 // nAsti guNa iti vA kazcit paryAya itIha vA vinA drayam / dravyatva punarbhAvastasmAdvya svaya sattA // 19 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(iha) isa jagatame (davvaM viNA) dravyake vinA (koI guNoti va panjAotti Natthi) na koI guNa hotA hai na koI paryAya hotI hai (puNa davvatta bhAvo) tathA dravyapanA yA utpAda vyaya dhrauvya rUpase pariNamanapanA dravyakA khabhAva hai (tamhA davvaM sayaM sattA) isaliye dravya svayaM sattA rUpa hai / ' vizeSAtha-yahAM muktAtmA dravyapara ghaTAkara kahate haiM ki muktAtmA dravyameM kevalajJAnAdi rUpa guNoMke samUha tathA paramapadakI prApti rUpa mokSa paryAya ye dono hI paramAtmA dravyake vinA nahI pAe jAte kyoMki guNa aura paryAyokA dravyake pradezose bheda nahIM hai kitu ekattva hai / tathA muktAtmA dravya utpAda vyaya dhrauvyamaI zuddha sattAsvarUpa hai isa liye abhedanayase sattA hI dravya hai yA dravya hI sattA hai| jaise muktAtmA dravyameM guNaparyAyoMke sAtha abheda vyAkhyAna kiyA taise yathAsambhava sarva dravyomeM jAna lenA cAhiye /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| bhAvArtha-isa gAthAmeM isa bAtako spaSTa kiyA gayA hai ki dravya guNa paryAya maya hai| dravyame hI guNa hote haiM aura dravyameM hI ' paryAyeM hotI hai| guNa aura paryAyeM dravyako choDakara svataMtra nahIM ho sakte / vAstavame aneka guNoMkA akhaMDa samudAya dravya hai arthAt dravyame jitane guNa haiM ve saba dravyake sarva pradezome vyApaka haiN| una sarva guNoMke aise samUhako dravya kahate hai / guNomeM jo samaya samaya utpAda vyaya hotA hai isase paryAyeM hotI aura naSTa hotI haiM-ye paryAyeM guNoke hI vikAra hai| jaba guNa dravyameM hI pAe jAte hai taba una guNokI paryAyeM bhI dravyameM hI pAI jAtI hai / jo dravyake pradeza haiM ve hI guNoMke pradeza tathA ve hI paryAyoke pradeza haiN| eka Amraphalame sparza, rasa, gaMdha, varNa guNa haiM unakI cikanI, mIThI, sugaMdhita tathA pIta avasthA paryAyeM hai athavA AmrakA choTese bar3A honA paryAya hai| ye guNa paryAyeM Amra dravyameM hI hotI haiM / suvarNameM pItapanA bhArIpanA Adi guNa tathA usakI kuDala va mudrikA Adi paryAyeM suvarNake binA nahI hosaktI hai / AtmAmeM cetanA, Ananda, vIrya, samyakta, cAritra guNa tathA azuddha yA zuddha paryAyeM AtmA vinA nahIM hosakte haiM / isa taraha yaha bAta siddha hai ki haraeka dravya apane guNa aura paryAyoMse abheda hai-aisA guNa paryAyavAna dravya utpAda vyaya dhrauvya rUpa hai / kyoki paryAyeM kSaNa kSaNameM naSTa hokara navIna padA hotI rahatI hai aura guNa sahabhAvI hai-sadA hI dravyameM nitya yA dhrauvya rahate haiM isaliye dravya utpAda vyaya dhrauvya svarUpa hai / tathA jisame utpAda vyaya dhrauvya hotA hai usIko sata yA sattArUpa kahate haiM isaliye dravya svayaM
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] shriiprvcnsaarttokaa| sata yA sattArUpa hai arthAt dravya guNI hai sattA usakA guNa hai| dravyakA sattAse abheda hai / sattAmaI dravya hai isIse vaha utpAda vyaya dhrauvyarUpa hokara guNa paryAyavAna hai / aisA dravyakA svarUpa nizcaya karanA yogya hai| zrI tatvArthasArame zrI amRtacaMdra mahArAja kahate hai:-- samutpAdabyayadhrauvyalakSaNa kSaNakalmaSAH / guNaparyayavadravyaM vadanti jinapuGgavAH // 5 // dravyasya syAtsamutpAdazcetanasyeta sya ca / bhAvAntarapariprAptirnijA jAtimanujjhataH // 6 // svajAteravirodhena dravyasya dvividhasya hi / vigamaH pUvabhAvasya vyaya ityabhidhIyate // 7 // samutpAdavyayAbhAvo yo hi dravyasya dRzyate / / anAdinA svabhAvena tadvauSpaM bruvate jinAH // 8 // guNo dravyavidhAna syAt paryAyo dravyavikriyA / dravya hyayutasiddha syAtmamudAyastayordvayoH // 9 // sAmAnyamanvayotsargau zabdAH syuguNavAcakAH / / vyatireko vizeSazca bhedaH paryAyavAcakA: || 10 // guNaivinA na ca dravyaM vinA dravyAcca no guNAH / dravyasya ca guNAnA ca tasmAdavyatiriktatA . // 11 // na paryAyAdinA danyaM vinA dranyAnna paryayaH / vadantyananyabhUtatva dvayorapi maharSayaH // 12 // ' na ca nAzo'sti bhAvasya na cAbhAvasya sbhvH'| bhAvIH kuryuryayotpAdau paryAyeSu 'guNeSu ca // 13 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . / dvitIya khNdd| bhAvArtha-vItarAga jinendroMne utpAda vyaya nauvya lakSaNakAdhArI guNa paryAyavAna dravyako kahA hai| jIva tathA anIva dravyakA apanI apanI jAtiko na chor3ate hue anya 2 rUpa avasthAko prApta karanA so utpAda hai| apanI 2 jAtimeM virodha na DAlate hue donoM prakAra dravyakA apanI 2 pUrva avasthAkA tyAganA usako vyaya kahate haiN| anAdise apane 2 svabhAvakI apekSA dravyakA utpAda aura vyayakA jo abhAva hai usako zrI jinendroMne dhrauvya kahA hai| arthAt dravyoMmeM avasthAkA utpAda vyaya hote hue bhI dravyoMke svabhAvAko sthira rahanA dhrauvya hai| dravyakA vidhAna yA sthApana karanevAlA guNa hai / arthAt guNoMkA aura dravyakA sadA hose eka rUpa tAdAtmya sambandha hai| dravyameM jo vikriyA yA avasthA hotI hai vaha 'paryAya hai / dravya ina donoM guNa paryAyoMkA ayuta siddha samudAya hai arthAt amiTa anAdi samudAya hai| kabhI guNa yA paryAya kehIMse 'Akara dravyameM mile nahIM / sAmAnya, anvaya, utsarga zabda guNake 'vAcaka haiM tathA vyatireka, vizeSa, bheda zabda paryAyake vAcaka haiN| guNoMke vinA" dravya nahIM hotA hai na dravyake vinA guNa hote haiM 'isa liye dravya aura guNoMkI ekatA hai| paryAyake vinA bhI dravya nahIM hotA ne dravyake vinA paryAya hotI hai isaliye maharSiyoMne dravya aura paryAyukI avinAbhAvanA yA ekapanA batAyA hai| saMta rUpa padArthakA nAza nahIM hotA asat rUpa padArthakA janma nahIM hotA / sata rUpa padArtha hI apane guNaparyAyoMmeM utpAda vyaya karate rahate haiM / isa taraha ni saMdeha hokara aisA bayaMkA kharUpa samajhakara apanI hI AtmAkI tarapha lakSya denA caahiye| apanI AtmAkI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90] shriiprvcnsaarttiikaa| no azuddha saMsAra paryAya hai usako tyAgane yogya nizcayakara usakI zuddha paryAyakI prAptikA yatna karanA yogya hai jisameM isa AtmAke sarva guNa zuddha khabhAvameM pariNamana karate hue apanI sundaratAse paramaramaNIkatAko vistAreM / isa liye apane zuddha svabhAvapara lakSya dete hue va saMsArameM rAgadveSa na karate hue hamako sAmyabhAvarUpha vItarAga vijJAnamaya bhAvakA manana karanA caahiye| yahI zuddha paryAya honekA matra hai // 19 // isa taraha guNa aura guNIkA vyAkhyAna karate hue prathama gAthA tathA dravyakA apane guNa va paryAyoMse bheda nahI hai aisA kahate hue, dUsarI gAthA isa taraha khataMtra do gAthAoMse chaThA sthala pUrNa huaa| utthAnikA-Age dravyakA dravyArthika nayase sat utpAda, aura paryAyArthika nayase asat utpAda dikhalAte haiM--- evaM vihaM sahAve vvaM dadhvatthapajayatthehi / sadasambhAvaNivaddha pADubhAva sadA lahadi // 20 // eva vidha svabhAve dravya dravyArthaparyAyArthAbhyAm / sadasadabhAvanivaddhaM prAdurbhAvaM sadA labhate // 20 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(evaM vihaM) isa tarahake (sahAve) svabhAvako rakhate hue (davvaM ) dravya (davvattha pajjayatthehi) dravyArthika aura paryAyArthika nayakI apekSAse (sadasambhAvaNibaddhaM) sad-' / bhAvarUpa aura asadabhAva rUpa (pADubbhAvaM) utpAdako (sadA lahadI) sadA hI prApta hotA rahatA hai| vizeSArtha:-jaise suvarNa dravyameM jisa samaya dravyArthika nayakI vivakSA kI jAtI hai arthAt dravyakI apekSAse vicAra kiyA jAtA,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [11. hai usa samaya hI kaTaka rUpa paryAyameM jo suvarNa hai vahI suvarNa usakI kaMkana paryAyameM hai-dUsarA nahIM hai / isa avasarapara sadbhAva utpAda, hI hai kyoMki dravya apane dravyarUpase naSTa nahIM huA kintu barAbara banA rhaa| aura jaba paryAya mAtrakI apekSAse vicAra kiyA jAtA hai tava suvarNakI jo pahale kaTakarUpa paryAya thI usase aba vartamAnakI kakana rUpa paryAya bhinna hI hai| isa avasarapara asat utpAda hai kyoki pUrva paryAya naSTa hogaI aura naI paryAya paidA huI / taise hI yadi dravyArthika nayake dvArA vicAra kiyA jAve to jo AtmA pahale gRhastha avasthAme aisA aisA gRhakA vyApAra karatA thA vahI pIche jina dIkSA lekara nizcaya ratnatraya bhaI paramAtmAke dhyAnase ananta sukhAmRtameM tRpta rAmacaMdra Adi kevalI puruSa huA-- anya koI nahI-yaha sat utpAda hai / kyoki puruSakI apekSA naSTa nahI huaa| aura jaba paryAyArthika nayakI apekSA kI jAtI hai taba pahalI jo sarAga avasthA thI usase yaha bharata,. sagara, rAmacaMdra, pAMDava Adi kevalI puruSoMkI jo vItarAga paramAtma paryAya hai so anya hai vahI nahIM hai-yaha asat utpAda hai| kyokipUrva paryAyase yaha anya paryAya hai| jaise yahAM jIva dravyameM sat utpAda aura asat utpAdakA vyAkhyAna kiyA gayA tesA sarva dravyomeM yathAsaMbhava jAna lenA caahiye| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcArya utpAdake do bheda bhinnara apekSAse dravyake yathArtha kharUpako spaSTa karaneke liye kahate haiM / eka sat utpAda dUsarA asat utpAda / jo thI vahI upajanI isakoH sat utpAda aura jo na thI vaha upajanI isako asat utpAda kahate.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] shriiprvcnsaarttokaa| haiM / dravyameM jitanI paryAyeM saMbhava haiM ve saba usameM sattArUpase yA zakti rUpase maujUda rahatI haiM unhI paryAyomeMse kabhI koI kabhI koI paidA , yA pragaTa huA karatI hai, zeSa payAyeM usame zakti rUpase rahatI haiN| isase dravya apanI samasta paryAyokA samudAya hai| dravya apanI kimI bhI paryAyame ho vaha dravya hI hai-dravyapanese alaga nahIM hai| dravyane svaMya hI apanI paryAyako dhAraNa kiyA hai isase vaha dravya hI hai. iMsa dravyakI apekSA yA dRSTiko dhyAnameM lekara jaba dekhA jAyagA tava dravya apanI haraeka paryAyameM dravya hI dikhalAI paDegA / isa iMSTise dravyake utpAdako sat yA sadbhAva utpAda kahate haiM, parantu jaba paryAya mAtrakA vicAra kare to dravyameM eka paryAya eka samayameM pragaTa rahegI dUsarI apragaTa rahegI, taba jo pragaTa hogI vaha vahI pragaTa huI jo pahale pragaTa nahIM thI tathA jaba yaha paryAya pragaTa huI taba pahalI paryAya naSTa hogaI yA apragaTa hogaI isaliye isa paryAyakI dRSTimeM jo dravyakI paryAyeM hotI haiM unako asat yA asadabhAva utpAda kahate haiN| jaise miTTIke piDase ghaTa bnaayaa| isameM ghaTakI paryAyakI pragaTatA miTTIkI apekSA sat utpAda hai kyoki miTTI hI ghaTa rUpa pariNamI hai tathA piDakI dazAme ghaTa na thA isa apekSA ghaTakA upananA asat utpAda hai| eka jIva nigodakI paryAyameM thA vahI jIva bhramaNa karate karate paMceMdrI pazu hogayA yaha pazu paryAya usa jIvakI apekSA saMtu utpAda hai parantu navIna paryAyakI apekSA asat utpAda hai / dravya nitanI bhI paryAyeM dhAraNa kare apane svabhAva yA guNako nahIM tyAga baiThatA hai| isI bAtako batAnevAlA saMta utpAda hai / jIvakI haraeka paryAyameM cetanapanA banA rhegaa| pudgalakI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . .. . . N . .. dvitIya khNdd| haraeka paryAyameM mUrtikapanA banA rhegaa| avasthA kSaNabhaMgura haisamaya samaya bhinna 2 hotI hai, isako jatAnevAlA asat utpAda hai| zrI rAmacaMdranI mukta hue tava mokSa paryAya meM vahI jIva hai norAmake zarIrameM thA yaha sat utpAda hai tathApi sasAra avasthAse mokSa avasthA huI jo pahale pragaTa na thI so asat utpAda hai| yahAM tAtparya yaha lenA, cAhiye ki hamArI AtmAmeM bhI mokSa paryAya zaktirUpase maujUda hai isaliye hamako usakI pragaTatAke liye puruSArtha karanA cAhiye aura sAmyabhAvake abhyAsameM nitya lavalIna rahanA cAhiye // 20 // , utthAnikA-Age pahale kahA huA mat utpAda dravyase abhinna haiM aisA khulAsA karate haiM jIvo bhavaM bhavissadi Naro'maro vA paro bhavIya puNo / kisa vvatta pajahAdi Na ahaM aNNo kahaM hodi // 21 // jIvo bhavana bhaviSyati naro'maro vA paro bhUtvA punaH / "dradatya prajAti na jahadanyaH katha bhavati // 21 // anvaya sahita sAmAnyArtha-( jIvo) yaha AtmA (bhavaM) pariNamana karatA huA (Naro'maro vA paro) manuSya, deva yA anya lAi bhavissadi) hovegA (puNo bhavIya) tathA isa taraha hokara (kiM vitta palaha~di) kyA vaha, apane dravyapaneko chor3a baiThegA ?, (gajahaM yo kahe hodi nahIM chor3atA huA vaha bhinna kaise hovegA ? arthAta devyapanese anya nahIM hogaa| vizeSArtha yaha pariNamana svabhAva jIva vikAra rahita zuddhopayogase vilakSaNa zubha yA azubha upayogase pariNamana karake manuSya, MERCI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] zrIpravacanasAraTIkA / deva, pazu yA nArakI athavA nirvikAra zuddhopayogameM pariNamana karake siddha ho jAvegA / isa prakAra hokarake bhI athavA vartamAna kAlame hotA huA bhAvikAlameM hogA va bhUtakAlame huA thA isa taraha tIno kAlome paryAyoko badalatA huA bhI kyA apane dravyapaneko choDa detA hai ? dravyArthika nayase dravyapaneko kabhI nahI chor3atA hai taba apanI aneka bhinna 2 paryAyoMmeM dUsarA kaise ho saktA hai ? arthAta dUsarA nahIM hotA kitu dravyakI anvayarUpa zaktise sadabhAva utpAdarUpa vahI apane dravyase abhinna hai / yaha bhAvArtha hai| bhAvArtha-yahAM AcAryane sat utpAdakA dRSTAMta dekara yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki dravya nittya hai aura satarUpa hai kabhI apanI sattAko choDatA nahI-apanI trikAlavartI ananta paryAyome vahIM haianya kabhI nahIM hotA hai / bauddha matakI taraha kSaNika nahIM hai kintu dravyapanekI apekSA nitya hai| yahI jIva apane azuddha upayogase cAra gatikA karma bAdha usa karmake udayase kabhI manuSya, kabhI deva, kabhI pazu, kabhI nArakI hojAtA hai tathA yahI jIva apane zuddhopayogake balase karmoko nAzakara siddha hojAtA hai| ina aneka avasthAoMmeM vahI jIva pragaTa huA hai yaha sat utpAda hai| jIvane apane guNoMko kisI bhI paryAyameM nahIM chor3A hai| isI taraha pudgala para bhI lagA sake haiM / pudgalake paramANu paraspara milane yA vichur3anese nAnA prakArake skaMdha bana jAte haiM kabhI kArmANa vargaNA rUpa kabhI tainasa vargaNArUpa, kabhI AhAra vargaNArUpa, kabhI bhASA vargaNArUpa tathA kabhI manovargaNA rUpa, tathApi pudgala rUpa hI rahate hai-ve paramANu apane sparza, rasa, gaMdha, varNa guNoMko kabhI nahIM
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [65 tyAgate haiN| unakA haraeka yaryAyame sat utpAda hI hotA hai| isa kathanase yaha bAta bhI spaSTa kara dI hai ki jIvakI sarva paryAyeM jIva rUpa tathA pugalakI sarva paryAya pudgala rUpa hogI eka dravyakI paryAya anya dravya rUpa nahIM ho saktI haiN| jIva kabhI pudgala nahIM hogA, pudgala kabhI jIva nahIM hogA aisA vastukA svabhAva samajhakara hamako ucita hai ki hama apane Atma dravyako zuddha avasthAmeM rakhaneke liye sAmyabhAvakA abhyAsa kareM // 21 // utthAnikA-Age dravyake asat utpAdako pUrva paryAyase bhinna nizcaya karate haiM maNuo Na hodi devo, devo vA mANuso va siddho vaa| eva ahojamANo aNaNNabhAva kadhaM lahadi // 22 // manujo na bhavati devo devo vA mAnuSo vA siddho vA / evamamavannananyabhAva kapa labhate // 22 // anvaya sahita vizeSArtha-(maNuoM) manuSya (devo Na hodi) deva nahIM hotA hai / (vA devo) arthavA deva (mAnuso va siddho vA) manuSya yA siddha nahI hotA hai / (evaM ahoja mANo) aisA nahIM * hotA huA (aNaNNa bhAvaM kadhaM lahadi) eka paneko kaise prApta ho 'saktA hai? / vizeSArtha-deva manuSyAdi vibhAva paryAyose vilakSaNa tathA * nirAkula svarUpa apane svabhAvameM pariNamana rUpa lakSaNako dharanevAlA paramAtmA dravya yadyapi nizcaya nayase manuSyaparyAyameM tathA devaparyAyameM samAna hai tathApi vyavahAranayase manuSya deva nahI hotA hai kyoMki deva paryAyake kAlameM manuSya paryAyakI prApti nahIM hai tathA manuSya paryAyake
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] zrIpravacanasAraTIkA / kAlameM deva paryAyakI prApti nahI hai / isI taraha koI cAra bhedoMse deva hai so na manuSya hai na apane AtmAkI prAptirUpa siddha avasthAme rahanevAlA siddha hai kyoki paryAyokA paraspara bhinna 2 kAla hai jaise suvarNa dravyameM kunDala kaMkaNa Adi paryAyokA bhinna2 kAla hai / isa taraha eka dUsare rUpa na hotA huA ekapaneko kaise prApta ho saktA hai ? kisI bhI taraha nahIM prApta ho saktA hai / isase yaha siddha huA ki asadbhAva utpAda yA asata utpAda pUrva 2 paryAyase bhinna 2 hotA hai / bhAvArtha- pahalI gAthAmeM sat utpAdako dravyakI apekSA I kahA thA / yahAM asat utpAdako paryAyakI apekSA kahate haiM / * yadyapi dravyame zakti rUpase usameM hone yogya anaMta paryAyeM vAsa karatI haiM parantu uname se eka samaya meM eka hI paryAyakI pragaTatA hotI hai / jaba eka paryAya pragaTa hotI hai taba hI pahalI paryAya naSTa hojAtI hai isa taraha jaba paryAyakI apekSA vicAra kiyA jAve to isa paryAyako asat utpAda kaheMge / jo manuSya paryAyame jIva hai vaha paryAyakI apekSA manuSya paryAya me hai na vaha deva, nArakI yA tiyaMca paryAyameM hai / isI taraha jo deva hai vaha deva paryAya hImeM haiM anya naraka, pazu va manuSya yA siddha paryAyame nahI hai kyoMki devagatimeM jo jo avasthA zarIra va vibhUtikI hotI hai vaha avasthA anya gatimeM nahIM hotI / - siddha paryAyame zuddha avasthA hai / vaha saMsAra paryAya meM nahIM hotI hai isa liye siddha nIvakA paryAyakI apekSA asat utpAda huA aisA samajhanA cAhiye / isa kathanakA tAtparya yahI hai ki paryAya badalatI hai mUla dravya nahI badalatA hai| *
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitAya khaMDa - } [ dravya nitya hai, paryAya anitya hai, jisase sthUlapane yaha bhI samajhanA cAhiye ki abhI hamArA AtmA jisa manuSya paryAyame hai vaha paryAya kabhI na kabhI avazya badala jAyagI, yadyapi hama naSTa nahIM hoNge| isase hamako isa paryIyame jo kucha tapa saMyama vratAdi vana saktA hai so acchI taraha kara lenA cAhiye, jisase bhaviSyame yogya paryAyakI prApti ho / . utthAnakA- Age eka dravyakA apanI paryAyoMke sAtha ananyatva nAmakA ekatva hai tathA anyatva nAmakA anekatva hai aisA nayokI apekSA dikhalAte hai / athavA pUrvame kahe gae sadabhAva utpAda aura asadbhAva utpAdako eka sAtha anya prakArase dikhAte haiM davvaTThieNa savvaM savyaM taM pajjayaTTipaNa puNo / havadi ya aNNamaNaNNaM takkAlaM tammayattAdo // 23 // dravyArthivena sarva drabhya tatparyAyArthikena punaH | bhavata cAnyadananya tatkAlaM tanmayatvAt // 23 // anvaya sahita sAmAnyArtha - (davyaTTieNa ) dravyArthika nayase (taM savvaM ) vaha saba (davva) dravya (aNaNaM) anya nahIM hai - vahI hai (puNo ) paraMtu (pajjayaTThieNa) paryAyArthika nayase (aNNam ya) anya bhI (havadi) hai - kyoki ( takkAle tammayattAdo ) isa kAlameM dravya apanI paryAyase tanmaI ho rahA hai // vizeSArtha - vRttikAra jIva dravyapara ghaTAte haiM ki zuddha anvaya rUpa dravArthika nayase yadi vicAra kiyA jAya to sarva hI koI vizeSa yA sAmAnya jIva nAmA dravya apanI nAraka, tiryaca, manuSya, deva rUpa vibhAva paryAyoM ke samUhoMke sAtha tathA kevalajJAna 7 "
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] shriiprvcnsaarttiikaa| darzana sukha vIrya rUpa ananta, catuSTaya zakti rUpa siddha paryAyake sAtha anya anya nahIM hai kintu tanmaya hai-eka hai / jaise kuMDala kaMkaNa Adi paryAyoMmeM suvarNakA bheda nahIM hai| vahI suvarNa hai| paraMtu yadi paryAyakI apekSAse vicAra kiyA jAve to vaha dravya apanI aneka paryAyoke sAtha bhinnara hI hai, kyoki jaise agni tRNakI agni, kASThakI agni, patrakI agni rUpa apanI paryAyoMke sAtha usa samaya tanmayI hokara eka rUpa bhI hai aura bhinna 2 rUpa bhI hai / taise yaha jIva dravya apanI paryAyoke sAtha anya anya hokara bhI bhinnara rUpa bhI hai aura eka rUpa bhI hai| isase yaha bAta kahI gaI ki jaba dravyArthika nayase vastukI parIkSA kI jAtI hai taba paryAyome santAna rUpase sarva paryAyoMkA samUha dravya hI pragaTa hotA hai / paraMtu jaba paryAyAyika nayakI vivakSA kI jAtI hai taba vahI dravya paryAya paryAya rUpameM bhinna2 jhalakatA hai / aura jaba paraspara apekSAse donoM nayoMke dvArA eka hI kAla vicAra kiyA jAtA hai taba va dravya eka hI kAla eka rUpa aura aneka rUpa mAlUma hotA hai / jaise yahAM jIva dravyake sambandhame vyAkhyAna kiyA gayA taise sarva dravyomeM yathAsaMbhava jAna lenA cAhiye-yaha artha hai| bhAvArtha:-isa gAthAme AcAryane abheda aura bheda svabhAvoko jo haraeka dravyameM pAe jAte hai acchI taraha spaSTa kara diyA hai| dravya apanI sarva bhUta, vartamAna, bhaviSyakI paryAyoke sAtha tanmaya rahatA hai-vahI hotA hai-isa apekSAse dravyakA apanI paryAyoMke sAtha abheda hai| patu haraeka paryAya apanI pUrva yA uttara paryAyase
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ee bhinna 2 hai isaliye vaha dravya apanI haraeka vizeSa avasthAmeM ekarUpa nahIM kintu bhinna 2 hai - isa taraha paryAyoMkI apekSA bheda hai| vAstavameM dravya meM eka hI samayameM abheda svabhAva aura bheda svabhAva donoM hI pAe jAte haiM / ina do bhinna 2 svabhAvoMko jaba hama apanI paryAyako dekhane vAlI dRSTiko banda kara dravya sAmAnyako dekhanevAlI dRSTise arthAt dravyArthika nayase dekhate haiM taba hamakoM vaha dravya haraeka paryAya meM vahI jhalakatA hai arthAta usa samaya dravyakA abheda svabhAva pragaTa hotA hai / parantu jaba hama dravyako dekhanebAlI dRSTiko caMdakara paryAyako dekhanevAlI dRSTise yA paryArthika nayase dekhate haiM taba hamako vaha dravya haraeka paryAyameM anya 2 hI jhalakatA hai arthAt usa samaya dravyakA bheda svabhAva hI pragaTa hotA hai| paraMtu jaba hama dono dRSTiyose eka kAla dekhane lagajAveM taka vaha dravya eka kAla dravyakI apekSA ameda rUpa aura paryAyakI apekSA bheda rUpa dikhatA hai| jaise eka jIva jo nigoda paryAyameM yA vahI ekendrI, hendrI, tendrI, cauMdrI, parcendrI hokara manuSya ho, ratnatraya dharmakA lAbha pAkara kevalajJAnI ho, siddha hojAtA hai - vahI jIva hai yaha pratIta abheda svarUpakI batAnevAlI hai paraMtu jaba paryAya paryAyakA milAna karate haiM to baDA bheda haiM- ekendrIkI jo avasthA hai vaha dvendriya trasa AdikI nahIM, dvendriya sakI jo avasthA hai vaha ekendriya tendriya AdikI nahIM, pazukI jo avasthA hai vaha manuSyakI nahIM, manuSyakI jo avasthA hai vaha deva AdikI nahI, miyyAdRSTIkI jo avasthA hai vaha samyagTaSTIkI nahIM, gRhasthakI jo avasthA hai vaha sAdhukI nahIM, sAdhukI jo
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] zrIpravacanasAraTIkA / avasthA hai vaha kevalajJAnIkI nahIM, kevalajJAnI arahaMtakI jo avasthA hai vaha siddha bhagavAnakI nhiiN| isataraha paryAyakI apekSA vahI jIva apanI bhinnara paryAyomeM bhinnara hI jhalakatA hai-arthAta jIvakA bheda svabhAva pragaTa hotA hai| jaba eka kAla donoMkA vicAra karate haiM to minnara apekSAse vahI jIva abhedarUpa tathA bhedarUpa mAlUma hotA hai / isI taraha miTTI apane pyAle, gilAsa, kalasa, ghar3e, thAlI Adi aneka avasthAoko rakhatI huI bhI miTTIke svabhAvakI apekSA eka rUpa miTTI hI hai, paratu , jaba alaga alaga haraeka miTTIkI avasthAko dekhA jAtA hai taba pyAlA hai so glAsa Adi nahIM, glAsa hai so pyAlA Adi nahI, kalasa hai so pyAlAAdi nahI, ghaDA hai so kalasa Adi nahI, thAlI hai so ghaDA Adi nahIM / isataraha haraeka miTTIkI paryAya bhinnara hI jhalakatI hai, paraMtu jaba eka miTTI aura usakI pyAle Adi paryAyokI apekSA eka sAtha vicAra kiyA jAve taba miTTImeM abheda rUpa aura bheda rUpa dono bAteM dikhalAI paDatI haiN| ___inhI tIno bhaMgokA java kathanakI apekSA vicAra kiyA jAve taba isIke sAta bhaMga bana jAte haiM jisakA varNana AgekI gAthAme hai / haraeka do bhinnara khabhAvoMko samajhane samajhAnemeM sAta bhaMgokA vicAra ho sakatA hai / yahAMpara dravyake abheda aura bheda khabhAvako batAyA gayA hai / ye dono hI khabhAva dravyameM eka kAla yAe jAte haiN| __ isI bAtakA vizeSa varNana svAmI samaMtabhadrAcAryane AptamImAMsAmeM kiyA hai ki yadi dravyameM sarvathA bheda mAnA jAve to isa
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / taraha dopa AegA / jaisA kahA hai: 1 santAnaH samudAyazca sAdharmya ca niraGkuzaH / pretyabhAvazca tatsarvaM na syAdekatvanihave // 29 // [ 101 bhAvArtha - yadi dravyako apanI paryAyoMse bhI eka rUpa na mAnA jAve to paryAyokI saMtAna na tthhre| krama rUpa honevAlI paryAyoM meM jo dravya anvaya rUpa barAbara banA rahatA hai usako saMtAna kahate hai / tathA samudAya kahanA bhI na banegA / arthAt yadi dravyako apane guNoMse tathA guNake vikAra paryAyoMse sarvathA bheda mAneM to yaha dravya guNoMkA yA paryAyoMkA samudAya hai aisA nahIM bnegaa| vaise hI sAdharma bhAva bhI na banegA / jitanI paryAyeM jisa dravyakI hotI haiM una paryAyoMmeM dravyakA samAna jAtIya khabhAva 'pAyA jAtA hai / jaise jIvakI deva manuSyAdi paryAyoMmeM jJAnapanA, 'pudgalakI ghaTapaTa Adi paryAyoMmeM sparza, rasa, gaMdha, varNapanA, sattAkI apekSA sarva dravyoM sat panA, aisA sAdharmIpanA nahIM ThaharegA yadi sarvathA bheda mAnA jaave| taise hI paraloka bhI na banegA - marakara nayA janma dhAranA paraloka hai / so yadi eka AtmA apanI deva -manuSyAdi paryAyoMmeM nahIM rahe taba yaha nahIM mAna sake ki amuka jIvane puNya bAdhake deva paryAya pAI / parantu jaya saMtAna * samudAya, sAdharmya aura paraloka avazya haiM taba avazya dravyameM abheda svabhAva mAnanA hogA / sarvathA dravyakA bheTa apane svabhAva yA paryAyose nahIM ho saktA hai| isI taraha yadi koI dravyakA sarvathA abheda svabhAva mAne to kyA doSa AvegA usake liye svAmI samaMtabhadrI vahI kahate haiM
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpravacanasAraTIkA / advaitaikAntapakSe'pi dRSTo bhedo virudhyate / kArakANA kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate // 24 // karmadvaita phaladvaita lokadvaita ca no bhavat vidyA'vidyA dvayaM na syAt vandhamokSadvaya tathA // 25 // bhAvArtha - yadi sarvathA abheda yA advaitakA ekAnta pakSa liyA jAve to jo kAraka aura kriyA ke bheda pratyakSa siddha haiM so nahIM raheMge / arthAt yaha jIva kartA hai, isane apane bhAva kiye isase karma hai, jIvane apane jJAnase jAnA isase karaNa hai ityAdi kAraka nahIM baneMge aura na abheda eka rUpa dravyameM kriyA koI ho saktI hai jaise ThaharanA, calanA, Adi aura na abhedase koI vastu paidA ho saktI hai / miTTIse ghaDe, suvarNake kuMDala, jIvake krodhAdi bhAva nahIM paidA ho sakte haiM / isI taraha sarvathA eka yA abheda rUpa dravyako mAnanese usake dvArA honevAle puNya yA pApa karma, unake sukha duHkha phala, yaha loka, paraloka, ajJAnAvasthA tathA samyajJAnAvasthA, tathA bandha aura mokSa - ityAdi kucha bhI nahI banegA | isI liye dravyakA khabhAva kisI apekSA abheda tathA kisI apekSA bheda rUpa hai aisA nizcaya karanA cAhiye // 23 // 102 ] isataraha sat utpAdako kahate hue prathama, sat utpAdakA vizeSa kathana karate hue dUsarI taise hI asat utpAdakA vizeSa varNana karate hue tIsarI tathA dravya aura paryAyokA ekatva aura anekatva kahate hue cauthI isataraha sat utpAda, asat utpAdake vyAkhyAnakI mukhyatAse gAthA cArame sAtavAM sthala pUrNa huA hai. utthAnikA- Age sarva khoTI nayoke ekAnta rUpa vivAdako meTane vAlI saptabhaMgI nayakA vistAra karate haiM
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 103 asthiti ya Natthitti ya havadi bhavattavyamidi puNo davvaM / pajApaNa du keNa vi tadubhayamAdiTThamaNNaM vA // 24 // astoti ca nAstoti ca bhavatyavaktavyArmAta punardvadhyam / paryAyeNa tu kenApi tadubhayamAdiSTamanyadvA // 24 // anvaya sahita sAmAnyArtha - (davva) dravya ( keNavi pajjAeNa) kisI eka paryAyase (du) to ( atthitti) asti rUpa hI hai (ya) aura kisI eka paryAyase ( Natthiti ya ) nAsti rUpa hI hai tathA kisI eka paryAyase (avattavyamidi) avaktavya rUpa hI ( havadi ) hotA hai / (puNo tadubhayam ) tathA kisI eka paryAyase asti nAsti dono rUpa hI haiM ( vA aNNa ) athavA kisI apekSAse anya tIna rUpa asti eva avaktavya, nAsti eva avaktavya tathA asti nAsti eva avaktavya rUpa (Adim ) kahA gayA hai / vizeSArtha - yahA syAdvAdakA kathana hai / syAtkA artha kathaMcita hai arthAta kisI eka apekSAse bATake artha - kathana karaneke haiN| vRttikAra yahAM zuddha jIvake sambandhameM syAdvAdakA yA saptarbhagakA prayoga karake batAte hai| zuddha jIva dravya apane hI svadravya, svakSetra, svakAla, svabhAva catuSTayakI apekSA astirUpa hI hai arthAt jIvame astipanA hai| zuddha guNa tathA paryAyokA AdhArabhUta jo zuddha Atmadravya hai vaha svadravya hai, lokAkAza pramANa zuddha asaMkhyAta pradeza hai so svakSetra kahA jAtA hai| vartamAna zuddha paryAyame pariNamana karatA huA vartamAna samaya kAla kahA jAtA hai / zuddha caitanya yaha svabhAva hai isa taraha svadravyAdi catuSTayakI apekSA zuddha jIva hai athavA zuddha jIva meM astitva svabhAva hai / yaha syAt
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] zrIpravacanasAraTIkA / asti eva prathama bhaMga hai / tathA para dravya, para kSetra, para kAla va parabhAva rUpa paradravyAdi catuSTayakI apekSA nAstirUpa hI hai| arthAt zuddha jIvameM apane sivAya sarva dravyoMke dravyAdi catuSTayakA abhAva hai / yaha syAtU nAsti eva dUsarA bhaMga hai| eka samayameM hI jIva dravya kisI apekSAse astirUpa hI hai va kisI apekSAse nAsti rUpa hI hai tathApi vacanoMse eka samayame kahA nahIM jAsaktA isase avaktavya hI hai / yaha tIsarA syAt avaktavya eva bhaMga hai| vaha paramAtma dravya svadravyAdi catuSTayakI apekSA asti rUpa hai para dravyAdi catuSTayakI apekSA nAsti rUpa hai aise kramase kahate hue astinAsti svarUpa hI hai yaha cauthA syAt astinAsti eva bhaMga hai| isa taraha praznottara rUpa naya vibhAgase jaise ye cAra bhaMga hue taise tIna bhaMga aura haiM jinako saMyogI kahate haiN| sva dravyAdi catuSTayakI apekSA asti hI hai parantu eka samayameM sva dravyAdikI apekSA asti aura para dravyAdikI apekSA nAsti hone para bhI avaktavya hai. isase syAt asti eva avaktavya hai yaha pAMcavAM bhaMga hai / para dravyAdikI apekSA nAsti rUpa hI hai paraMtu eka samayameM sva para dravyAdikI apekSA astinAsti hone para bhI avaktavya hai isase syAt nAsti eva avaktavya hai yaha chaThA bhaMga hai| kramase kahate hue sva dravyAdikI apekSA asti rUpa hI hai tathA para dravyAdikI apekSA nAsti rUpa hI hai tathApi eka samayameM astinAsti rUpa kahA nahIM jAsaktA isase syAt astinAsti eva avaktavya rUpa hai yaha sAtavAM bhaMga hai / pahale paMcAstikAya graMthameM syAt asti ityAdi pramANa vAkyase pramANa sattabhaMgIkA vyAkhyAna
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 -dvitIya khaMDa / [ 105 kiyA gayA. yahAM syAt asti evake dvArA jo evakA grahaNa kiyA gayA hai vaha naya saptabhaMgIke batAneke liye kiyA gayA hai / jaise yahAM zuddha Atma dravyameM saptabhaMgI nayakA vyAkhyAna kiyA gayA te yathA saMbhava sarva padArthoMme jAna lenA cAhiye / bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane saptabhaMga vANIkA svarUpa isI liye dikhAyA hai ki isakI pahalI gAthAmeM jo dravyameM dravyakI apekSA me svabhAva tathA paryAyoMkI apekSA bheda svabhAva batAyA hai usakI siddhi sAta bhaMgoM se ziSya ke praznavaza hosatI hai usako spaSTa kara diyA jAya / 7 - ziSyane prazna kiyA ki dravyakA kyA kharUpa hai ? AcArya uttara dete haiM ki dravya apane guNa va paryAyoMmeM anvaya rUpa sadA calA jAtA hai isase ameda svarUpa hI hai, parantu paryAyoMkI apekSA meda. svarUpa hI hai / tathApi yadi abheda svarUpako aura bheda svarUpako donoMko eka kAla kahanekI ceSThA kareM to kaha nahIM makte isase avaktavya svarUpa hI hai / isa taraha syAd abheda: eva syAt sedaH eva syAt avaktavyam eva / tIna bhaMga hue / ziSyakA prazna - kyA ye abheda tathA bheda donoM svarUpa hai ? uttara - yaha dravya kisI apekSAse abheda va kisI apekSA medaH isa taraha donoM svarUpa hI hai| yaha cauthA bhaMga syAt abhedaH medaH eva hai / ziSya - prazna - tava phira jo Apane avaktavya kahA thA, kyA yaha abheda svarUpako nahIM rakhatA hai ? uttara -- avazya abheda svarUko rakhatA hai tathApi eka sama
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206] shriiprvcnsaarttokaa| yameM kahanekI apekSA avaktavya hai| yaha syAt abhedaH eva avaktavya pAMcavAM bhaMga hai| ziSya prazna-kyA avaktavya hote hue bheda svarUpako nahIM rakhatA hai ? uttara-avazya bheda kharUpako rakhatA hai paraMtu eka samayame kahanekI apekSA avaktavya hai / yaha syAta bhedaH eva avaktavyaM chaThA bhaMga hai| ziSya prazna-kyA avaktavya hote hue ye dono svabhAvoko nahI rakhatA hai ? uttara-yaha avazya donosvabhAvoMko rakhatA hai paraMtu eka samayame kahaneke abhAvase avaktavya hai| yaha syAt abheda bheda evaM avaktavyaM sAtavAM bhaMga hai| jahAM eka padArthame tIna svabhAva pAe jAyage vahAM usake sAta maMga vana sakte hai jaise yaha kAgaja lAla, pIlA, harA hai -eka tarapha lAla hai, dUsarI tarapha pIlA hai aura kinArepara harA hai| ye tIna bhaMga to ye hue, cAra isa tarahapara hoMge ki ye lAla aura pIlA hai, lAla harA hai, pIlA harA hai tathA lAla pIlA harA hai| isako isa taraha kaha sakte hai| kinAroko chor3akara dono taraphakI apekSAse dekho to ye lAla aura pIlA hai| eka eka taraphako alaga2 dekho to yaha lAla harA hai tathA pIlA harA hai| yadi saba taraphakI bAta eka sAtha dekho to yaha kAgaja lAla pIlA harA hai|| ___ athavA hamAre pAsa nona, mirca, khaTAI ho to isako sAta avasthAomeM rakha sakte haiM 1 alaga nona 2 alaga mirca 2 alaga khaTAI 4 nona
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [107 mirca sAtha 5 nona khaTAI sAtha, 6 mirca khaTAI sAtha tathA 7 nona mirca khaTAI sAtha | isase adhika bhinna avasthA tIna vastuoMkI nahIM hosktii| isI taraha do virodhI svabhAva aura eka avaktavya ye tIna svabhAva dravyame hokara usakA kathana sAta taraha se kiyA jAsaktA hai, ATha tarahase nahIM hosaktA hai| yadi chaH tarahase kareM to eka bheda zeSa raha jaaygaa| dUsarA dRSTAnta hama le sakte hai ki kisIne hamako zakara cane aura bAdAma tIna vastueM dI aura kahA ki isakI mizrita miThAiye aisI banAo jo eka dUsarese bhinna hoN| aisI dazAme hama cAra prakArakI hI banA sakte haiM jaise zakara aura caneke milAnese eka prakArakI, zakkara aura bAdAmakai milAnese dUsare prakArakI, cane aura vAdAmako milAkara tIsare prakArakI tathA gakara cane aura bAdAmako milAkara cauthe prakArakI isa taraha tIna alaga va cAra mizra aise sAta bheda tInake hosakte hai / haraeka dravyameM eka, aneka, asti, nAsti, nitya, anitya, ityAdi do do virodhI svabhAva pAe jAte hai| tIsarA. khabhAva avaktavya hai / avaktavya eka aneka, asti nAsti, nittya anittya, sabake sAtha lagAnese tIna svabhAva hojAveMge inakA khulAsA. karaneke liye sAta tarahakA upAya hai jisase ziSyake dilame vinA zakAke padArtha jama naave| jaise dravya dravyakI apekSA nittya hai, paryAyakI apekSA anitya hai / donoMko eka sAtha eka samayameM nahI. kaha sake isase dravya avaktavya hai| ziSyako samajhAneke liye isa taraha cAra bhaMga kaheMge / dravya
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] zrIpravacanasAraTIkA 1 nitya aura anittya dono svabhAva hai| jaba nitya hai taba avaktavya bhI hai / jaba anitya hai tatra avaktavya bhI hai / anitya dono rUpa hai taba avaktavya bhI hai / ima ho jAyage / eka svabhAva rUpa padArthako mAnanese bhI kAma nahI liyA jAsaktA / tathA jaba nitya svarUpa batAyA hai: - taraha sAta bhaMga padArtha se koI zrI samantabhadrAcAryajIne AptamImAMsA meM syAdvAdakA acchA sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva visAnna cenna vyavatiSThate // kramArpitadvayAd ' dvaita sahAvAcyamazaktitaH / avaktavyottarAH zeSAnayo bhagA svahetutaH || 16 | bhAvArtha - apane kharUpAdi catuSTayakI apekSAse sarva vastu satrUpa hI hai isa bAtako kauna buddhimAna na mAnegA tathA isake viruddha para svarUpAdi catuSTayakI apekSA sarva vastu paraspara asatarUpa hI hai|" yadi dravyameM apane svarUpakI apekSA sat aura para svarUpakI apekSA asat na ho to dravya Thahara hI nahIM saktA hai / jaba hamane kahA ki ghar3A hai taba ghaDepaneke astitvako rakhatA huA vaha ghaDA apanese bhinna kapar3A, makAna Adi anya sarva parake abhAvako yA nAstitvako bhI rakha rahA hai / taba hI hama yaha kaha sakte hai ki yaha ghar3A hai tathA ghaDeke sivAya aura kucha nahI hai / isI do prakArake svabhAvako kramakramase eka sAtha batAneke liye tIsarA bhaMga yaha kahA jAyagA ki dravya svasvarUpase asti tathA para svarUpase nAsti svarUpa hai yaha tIsarA bhaMga asti nAsti banatA hai / yadyapi
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [106 dravyameM do svabhAva hai pantu eka sAtha nahIM kahe jAsakte kyoMki vacanoMme aisI zakti nahIM hai. isaliye cauthA bhaMga avaktavya ho jAtA hai| isI taraha apanI 2 bhinna apekSAke kAraNa avaktavyake Ageke zeSa tIna bhaga bana jAyage arthAt svarUpase asti hai| tathApi donoM astinAstiko eka samaya rakhate hue avaktavya hai| yaha asti ca avaktavya pAcavA bhaMga huA-para svarUpase nAsti hai tathApi donoM asti nAstiko eka samaya rakhate hue avaktavya hai yaha nAsti ca avaktavya nAmakA chaThA bhaMga hai / kramase kahate hue svarUpase asti tathA para svarUpase nAsti hai tathApi eka samaya donoMko rakhate hue avaktavya hai yaha asti nAsti ca avaktavya nAmakA sAtavAM bhaMga huaa| Age kahate haiM vidheya pratidhyAtmA vizeSyaH shbdgocrH| sAdhyadharmoM yathA heturahetuzcApyapekSayA // 19 // bhAvArtha-jo koI vizeSya padArtha zabdase kahaneme AvegA vaha sAdhya asAdhya svarUpa avazya hogA / jaise sAdhyakA svabhAva apane liye to hetu hai parantu parake liye ahetu hai / jahA agnipanA sAdhana kareMge vahAM dhUma hetu hai yahI hetu jalapanA sAdhanemeM ahetu hai-hetu nahIM hai| kisI apekSAse dhUma hetu hai, kisI anya apekSA dhUma ahetu hai| isI taraha jIva apane svarUpase sAdhya hai, parantu anIvake svarUpase asAdhya hai arthAt jIvame jIvakI apekSA astipanA tathA ajIvakI apekSA nAstipanA hai / aisA yadi na ho tathA donoM eka svarUpa ho taba na jIva zabda kaha sake na ajIva zabda kaha sakte / svayaMbhUstotrame bhI khAmIne zrI puSpadanta,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] zrIpravacanasAraTIkA | bhagavAnakI stuti karate hue kahA hai Bhonsleilly tadeva ca syAnna tadeva ca syAttathA pratotestava tatkathaMcit / nAtyantamanyatvamananyatA ca vidherniSedhasya ca zUnyadoSAt ||42 // bhAvArtha - jIvAdi padArtha apane svarUpAdi catuSTayakI apekSA asti rUpa haiM tathA para svarUpAdi catuSTayakI apekSA nAsti rUpa haiN| Apake matameM jo jIvAdikA svarUpa hai vaha eka samaya meM pramANa dRSTise asti nAsti rUpa pratibhAsatA hai / bhinna 2 apekSAse vastu tat tathA atat svabhAvasiddha hai / asti tathA nAsti dharmakI sarvathA bhinnatA nahIM hai| yadi sarvathA bhinna mAne jAve tau donoMkI zUnyatA AjAvegI kyoMki asti vinA nAsti nahIM / nAsti vinA asti nahIM hote | aura yadi donokI saba tarahase abhinnatA yA ekatA mAnI jAyagI tava bhI donoMkA abhAva ho jAyagA / eka dravyameM rahate hue apekSAkI bhI ekatA mAnanese kucha na rahegA / ' isaliye astidharma nAstidharmase kisI apekSA bheda rUpa va kisI apekSA abheda rUpa hai / isa syAdvAda kathanase hI apanA AtmA sarva anAtma dravyose va sarva rAgAdi naimittika bhAvose judA bhAsatA hai aura usa AtmAkA pRthak anubhava hotA hai / syAdvAdakA prayojana yathArtha vastu svabhAvakA jJAna prApta karanA va anyako prApta -karAnA hai / . tAtparya yaha hai ki syAdvAdake dvArA yathArtha svarUpa samajhakara hameM nija hita meM pravartanA yogya hai / isa taraha saptabhaMgIke vyAkhyAnakI gAthAke dvArA AThavAM sthala pUrNa huA / isa taraha jaisA pahale kaha cuke hai pahale eka
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| namaskAra gAthA kahI, phira dravya guNa paryAyako kathana karate hue dUsarI kahI, phira svasamaya parasamayako dikhalAte hue tIsarI, phira dravyake sattA Adi tIna lakSaNa hote haiM isakI sUcanA karate hue cauthI, isa taraha khataMtra gAthA cArase pIThikA kahI / isake pIche avAntara sattAko kahate hue pahalI, mahAsattAko kahate hue dUsarI, jaisA dravya khabhAvase siddha hai vaise sattA guNa bhI hai aisA kahate hue tIsarI, utpAda vyaya dhrauvyapanA hote hue bhI sattA hI dravya hai aisA kahate hue cauthI isa taraha cAra gAthAose sattAkA lakSaNa mukhyatAse kahA gyaa| phira utpAda vyaya dhrauvya lakSaNako kahate hue gAthA tIna, tathA dravya paryAyako kahate hue va guNa paryAyako kahate hue gAthA do, phira dravyake astitvako sthApana karate hue pahalI, pRthaktva lakSaNadhArI atabhAva nAmake lakSaNako kahate hue dUsarI, saMjJA lakSaNa prayojanAdi bheda rUpa atadabhAvako kahate hue tIsarI, usIke hI dRr3ha karaneke liye cauthI isa taraha gAthA cArase sattA aura dravya abheda haiM isako yuktipUrvaka kahA gyaa| isake pIche sattA guNa hai dravya guNI hai aisA kahate hue pahalI, guNa paryAyokA dravyake sAtha abheda hai aisA kahate hue dUsarI aisI svatatra gAthAeM do haiN| phira dravyake sat utpAda asat utpAdakA sAmAnya tathA vizeSa vyAkhyAna karate hue gAthAeM cAra hai / phira saptabhaMgIko kahate hue gAthA eka hai, isa taraha samudAyase cauvIsa gAthAoMke dvArA ATha sthaloMse sAmAnya jJeyake vyAkhyAname sAmAnya dravyakA varNana pUrNa huaa| isake Age isI hI sAmAnya dravyake nirNayake madhyameM sAmAnya bhedakI bhAvanAkI mukhyatA karake gyAraha gAthAo taka vyAkhyAna
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112] zrIpravacanasAraTIkI / karate haiM / isame kamase pAMca sthAna haiN| pahale vArtikake vyAkhyAnake abhiprAya se sAMkhyake ekAMtakA khaMDana hai / athavA zuddha nizzrayanaya se phala karma rUpa hai zuddhAtmAkI svarUpa nahIM hai aisI gAthA eka hai| phira isI adhikAra sUtrake varNana ke liye " kammaM NAma samakkhaM " ityAdi pATha kramase cAra gAthAeM haiN| isake Age rAgAdi pariNAma hI dravya karmoMke kAraNa haiM isaliye bhAva karma kahe jAte hai isataraha pariNAmakI mukhyatAse "AdA kamma malimaso" ityAdi sUtra do hai / phira karmaphala cetanA, karma cetanA, jJAna cetanA isataraha tIna prakAra cetanAko kahate hue " pariNamadi cadeNAe " ityAdi tIna sUtra haiM / phira zuddhAtmAkI bheda bhAvanAkA phala kahate hue "kattAkaraNaM" ityAdi eka sUtrameM upasaMhAra hai yA saMkoca hai - isataraha bheda bhAva - nAke adhikArame pAMca sthalase samudAya pAtanikA hai // 24 // . utthAnikA- Age kahate haiM ki nAraka Adi paryAya karmake' AdhIna haiM isase nAzavaMta haiN| isa kAraNa zuddha nizzrayanayase ye nArakAdi paryAyeM jIvakA svarUpa nahI hai aisI bheda bhAvanAko kahate haiM: . yasotti Natthi koI Na Natthi kiriyA sahAvaNivvattA / kiriyA hi Natthi aphalA dhammo jadi NiSphalo paramo // 25 // 3 eSa iti nAsti kazcinna nAsti kriyA svabhAvanirvRttA / kriyA hi nAstyaphalA dharmo yadi niHphalaH paramaH // 25 // anvaya sahita sAmAnyArtha - ( esotti Natthi koI ) koI bhI manuSyAdi paryAya aisI nahIM hai jo nitya ho ( Na sahAvaNivvattA kiriyA Natthi ) aura rAgAdi vibhAva svabhAvase honevAlI kriyA nahIM hai aisA nahIM hai arthAt rAgAdi rUpa kriyA bhI avazya hai /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [113 (kiriyA hi aphalA Nasthi ) yaha rAgAdi rUpa kriyA nizcayase vinA phalake nahIM hotI hai. arthAt manupyAdi paryAyarUra phalako detI hai (nadi paramo dhammo Nipphalo ) yadi ullaSTa vItarAga dharma manupyAdi paryAyarUpa phala denese rahita hai| vizeSAya-jaise TakotkIrNa (TAkIse ukereke samAna amiTa ) jJAtA dRSTA eka svabhAva rUpa paramAtmA dravya nittya hai vaise isa saMsArameM manuSya mAdi paryAyomeMse koI bhI paryAya aisI nahIM hai jo nitya ho / tatra cyA manuSyAdi paryAyoMko utpanna karanevAlI saMsAraphI kriyA bhI nahIM hai ! isake uttarameM kahate hai ki mithyAdarzana va rAgaheyAdikI pariNati rUpa sAsArika kriyA nahIM hai aisA nahIM hai| ina manupyAdi cAroM gatiyoMko utpanna karanevAlI rAgAdi kriyA avazya hai / yaha kriyA zuddhAtmAke svabhAvase viparIta honepara bhI nara nArakAdi vibhAva paryAyake svabhAvame utpanna huI hai| taba kyA yaha rAgAdi kriyA niSphala rahegI ?-isake uttarameM kahate haiM ki vaha mithyAtva rAgAdimeM pariNatirUpa vabhAvika kriyA yadyapi ananta sukhAdi guNamaI mokSake kAryako paidA karaneke liye niSphala hai tathApi nAnA prakArake dukhoko denevAlI apanI apanI kriyAse honevAlI kAryarUpa manupyAdi paryAyako paidA karaneke kAraNa phala sahita hai, niSphala nahIM hai-isa rAgAdi kriyAkA phala manuSyAdi paryAyako utpanna karanA hai| yaha bAta kaise mAlama hotI hai ? isake uttarameM kahate hai ki yadi vItarAga paramAtmAkI prAptime pariNamana karanevAlI kriyA nimako AgamakI bhASAmeM parama yathAkhyAta cAritra rUpa paramadharma kahate hai, phevalajJAnAdi ananta catuSTayakI pragaTatA rUpa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1114 ] shriiprvcnsaarttiikaa| kArya samayasArako utpanna karaneke kAraNa phala sahita hai tathApi nara nAraka Adi paryAyoMke kAraNarUpa jJAnAvaraNAdi karmabaMdhako nahIM paidA karatI hai isaliye niSphala hai| isase yaha jJAta hotA hai ki naranAraka Adi sAMsArika kArya mithyAtva rAgAdi kriyAke phala haiN| athavA isa sUtrakA dUsarA vyAkhyAna aisA bhI kiyA jAsakA hai ki jaise zuddha nizcayanayase yaha jIva rAgAdi vibhAva bhAvoMse nahIM pariNamana karatA hai taise hI azuddha nayase bhI nahIM pariNamana karatA hai aisA jo sAMkhyamata kahatA hai usakA niSedha hai, kyoMki jo jIva mithyAtva va rAgAdi vibhAvoMmeM pariNamana karate haiM unhIMko nara nAraka Adi paryAyokI prApti hai aisA dekhA jAtA hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcArya isa bAtako spaSTa karate haiM ki yaha saMsArI jIva apane mithyAdarzana va rAgadveSAdi bhAvoke phalase hI manuSyAdi paryAyoMke phalako pAtA hai| jabataka jisa AyukA udaya rahatA hai tabataka hI yaha jIva kisI manuSya yA deva Adi paryAyameM rahatA hai| ye naranArakAdi paryAya nitya nahIM haiN| isa saMsArakI nara nAraka deva manuSya cAroM hI gatirUpa paryAyeM jIvake rAgAdibhAvoMse bAMdhe hue karmoM ke AdhIna hai| ina rAgAdi bhAvoMkA kartA yaha saMsArI jIva hai| sAMkhyamata jaise isa jIvako sarvathA rAgAdikA akartA kahatA hai so bAta nahIM hai / yaha jIva pariNamanazIla hai / jaba yaha apane vItarAga parama dharmameM pariNamana karatA hai taba yaha manuSyAdi paryAyoMmai jAnevAle karmoko nahIM bAMdhatA hai kintu apane isa parama dharmamaI vItarAga bhAvase arahaMta yA siddha paramAtmA hojAtA hai| jaba vItarAga bhAvase zuddha hotA hai taba rAgAdibhAvoMse azuddha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [ 116 hotA hai arthAta karma bAdhatA hai yaha bAta siddha hai / 'karmake' phalase manuSyAdi gati pAkara sAMsArika duHkhasukhako bhogatA hai / jaisA karmakA udaya kSaNika hai vaise ye naranArakAdi paryAyeM bhI kSaNika haiN| tAtparya yaha hai ki saMsArakA bhramaNa apane hI mithyAtva va rAgAdi bhAvokI kriyAkA phala hai tathA saMsArakA nAza hokara para - mAtmapadakA lAbha vItarAgarUpa paramadharmase hotA hai aisA jAnakara sasArake nAzake liye vItarAga dharmame vartana karanA yogya hai / www isa kathanase yaha bAta acchI taraha samajha lenI cAhiye ki yaha saMsArI jIva anAdikAlase rAgAdirUpa pariNamana kara rahA hai isIse nAnA prakAra karmAMdha deva, manuSya, tiryaJca tathA naraka gatimeM vAravAra cakkara lagAyA karatA hai / jaba apane AtmAke zraddhAna jJAna caritrameM tanmaI hogA taba Apa hI apane zuddha bhAvose karmabadha kATakara mukta ho jAyagA / yadi yaha vibhAva aura svabhAvarUpa pariNamana karanekI zakti na rakhatA tau na kabhI saMsArI rahatA aura na kabhI saMsArIse siddha hotA / yaha bhI jhalakA diyA hai ki vItarAgarUpa dharma meM kriyA karanA saMsArarUpI kArya paidA karaneke liye niSphala hai| zrI yogendradevane amRtAzItime baMdha mokSake sambandhame acchA varNana kiyA hai hai idamidamatiramyaM nedamityAdibhedA - dvidadhati padamete rAmaropAdayaste / tadala malameka niSphalaM niSkriyassan bhaja bhajasi samAdhe: 'satphaLa yena nityam // 66 // tAvatkriyAH pravartante yAvad dvaitasya gocara / advape niSphale jAne niSkriyasya kutaH kriyA // 67 // T
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttoko| ahamahamiha bhAvAd bhAvanA yAvadantarbhavati bhavati baMghastAvadeSo'pi nityaH / / kSaNikamidamazeSaM vizvamAlokya tasmAdvaja zaraNamavandhaH zAntaye tvaM samAdhe:68 . bhAvArthaH yaha bahuta ramaNIka hai, yaha bahuta sundara hai tathA yaha azobhanIka hai, yaha kutsita hai ityAdi bhedoke kAraNa tereme ye rAgadveSAdi apanA paira rakhate haiM isase AtmakArya siddha na hogaa| isaliye tU rAgAdi kriyAoMko choDakara niSkriya hotA huA. sarva zarIrAdi para pudgalase rahita nirmala eka AtmAko bhana / isI 'upAyase tU samAdhi bhAvakA avinAzI aura saccA phala prApta kregaa| jabataka teremeM dvaitabhAva ho rahA hai arthAt tU rAgadvepameM varta rahA hai tabataka kriyAeM ho rahI haiM / jaba tujhe advetarUpa eka karmabandhAdi rahita zuddha AtmAkI prApti ho jAvegI taba tU niSkriya ho jAyagA aura phira kahAM teremeM kriyA mila saktI hai ? isa jagatame mai aisA hUM, maiM aisA hUM isa bhAvase jabataka aMtaragameM bhAvanA rahatI hai tabataka yaha baMdha barAbara hotA rahatA hai isaliye tU isa sarva lokako kSaNabhaMgura dekhakara tathA nizcala ekAgra hokara arthAt pUnA bandanAkA bhAva bhI chor3akara tU zAMtikI prAptike liye samAdhikI zaraNameM jA // 25 // isa gAthAmeM yaha batA diyA hai ki nara nArakAdi paryAyeM va unake kAraNa rAgAdi bhAva isa AtmAkA nina svabhAva nahI hai, zuddha nizcaya nayase AtmA ina sarva azuddha kAraNa tathA kAryoMse bhinna hai| aise prathama sthalameM sUtrarUpa gAthA varNana kii| utthAnikA-Age isI sUtrakA vizeSa kahate hue batAte haiM ki ye manuSya Adi paryAyeM karmoke dvArA paidA hotI haiM- '
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [ 117 kammaM NAmasamakkhaM sabhAvamadha appaNI sahAveNa / abhibhUya paraM tiriyaM parasya vA suraM kuNadi // 26 // karma nAmasamAkhyaM svabhAvamathAtmanaH svabhAvena / abhibhUya nara tiryaca nairayikaM vA tura karoti // 26 // anya sahita sAmAnyArtha - ( agha) tathA (NAmasamakhaM kamma ) " nAma nAmakA karma (sahAveNa ) apane karma svabhAvase (appaNI sabhAva ) AtmAke svabhAvako (abhibhUya) Dhakakara ( NaraM tiriya Neraiya vA suraM kuNadi) use manuSya, tiryaJca, nArakI yA devarUpa kara detA hai / vizeSArtha - karmoMse rahita paramAtmAse vilakSaNa aisA jo nAma nAmakA karma jo nAmarahita gotrarahita paramAtmAse viparIta hai apane hI sahabhAvI jJAnAvaraNAdi karmoM ke svabhAvase zuDabuddha eka paramA svabhAvako AcchAdana kara use nara, nAraka, tiryaJca yA devarUpa meM kara detA hai| yahAM yaha artha hai - jaise agni kartA hokara telake svabhAvako tiraskAra karake vattIke AdhArase usa telako dIpakakI zikhArUpa meM pariNamana kara detI hai taise karmarUpI agni kartA hokara telake sthAna meM zuddha AtmAke svabhAvako tiraskAra karake battIke samAna zarIrake AdhArase use dIpakakI zikhAke samAna nara, nArakADhi paryAyoM ke rUpase pariNamana kara detI hai| isase jAnA jAtA hai ki manuSya Adi paryAyeM karmo ke dvArA utpanna haiM / bhAvArtha - isa gAthAme AcAryane isa bAtako aura bhI spaSTa kara diyA hai ki siddha avasthAke sivAya aura sarva sasArIka paryAyeM - isa jIvake karmoMke udayase hotI haiM / siddhagatirUpa paryAya jaba karmoke kSayase hotI hai taba manuSyagati, devagati, pazugati, tathA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] zrIpravacanasAraTIkA / narakagati-manuSyAdi Ayu tathA gati jAti zarIra aMgopAMga sparza Adi nAma karmakI prakRtiyoke udayase hotI hai| yadi nAma karmakA udaya na ho to AtmAke pradezome koI bhI sakampapanA yA halanacalana na ho| AkArake palaTanerUpa vyajana paryAya jisame AtmAka pradeza sakoca vistArarUpa hojAte haiM, nAmakarmake tyase hI hotI hai| yaha nAma karma aghAtiyA hai-AtmAke jJAnAdi guNokA ghAtaka nahIM hai parantu nAma karmake sAthame jo mohanIya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya tathA aMtarAya karma haiM unakA jitanA udaya hai usake kAraNa AtmAke zuddha guNa Dhakarahe hai yA klupita horahe hai| isaliye yaha jIva nAma, gotra, vedanI, Ayu ina aghAtiyA koke udayase jaba manuSya Adi zarIrako va usameM acche yA bure sambandhoMko prApta karatA hai taba vahAM ghAtiyA kIkA udaya honese AtmAkI zakti bahubhAga yA alpabhAga DhakI rahatI hai / ina ghAtiyA kome mukhya pravala moha karma hai| isa mohake AdhIna ho yaha ajJAnI AtmA rAgadveSa, moha bhAvoko kara letA hai| ina rAgAdi azuddha bhAvoke kAraNa phira bhI kabhI ATha kamI sAta prakAra karmoko vAdha letA hai aura una karmaki udayase phira nara, nArakAdi gatiyome jAtA hai| vahAM phira acche bure saMyoga pAkara rAga dveSa moha karaletA hai / isa taraha isa saMsArameM anAdikAlase pravAharUpa yaha AtmA koko Apa hI bAdhakara Apa hI usake phalase cAra gatiyoMme duHkha uThAtA hai| jaise tela agnike sambandhase battIke dvArA dIpakI zikhArUpa ho jAtA hai aise yaha sasArI AtmA kIke udayarUpa agnike saMbandhaMse zarIra dvArA manuSyAdi
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [119 paryAyarUpa pragaTa hotA rahatA hai| yadi agnikA sambandha na ho to tela apane dravaNa va sacikkaNa svabhAvako bigAr3akara kabhI dIpazikhAme pariNamana na kare aise hI jo karmAkA bandha na ho to kabhI AtmA manuSyAdi gatiyoMko dhAraNa na kare / vAstavame pudgala karma hI bhavabhavameM jIvako phirAnevAle haiM zrI samayasAraphalazame zrI amRtacaMdranI kahate haiMasminnanAdini mahattvavivekanATye / varNAdimAnaTAta pudgala eva nAnyaH // gagAdipudgala vakAraviruddhazuddha catanyaghAvamayamUrtisya ca jIvaH // 12 // bhAvAya-isa anAdikAlake mahAna ajJAnake nATyarUpa sasArame varNAdirUpa pudgala hI nRtya kararahA hai dUsarA koI nahIM / arthAt pudgalake nimittase hI jIva sasAracakrameM ghUma rahA hai| yadi jIvake yathArtha svabhAvakA vicAra kareM to yaha jIva rAgadveSAdi pudgalake vikArose viruddha zuddha caitanya dhAtukI eka apUrva mUrti hai| zrI amitagati AcArya subhASitaratnasadohameM karmodayakI mahimA batAte hai devAyatta sarva jIvasya sukhAsukha triloke'pi / buveti zudhiSaNAH kurvanti manaH kSati nAtra // 36 // bhAvArtha-tIna lokameM sarva hI jIvoke jo kucha sukha yA duHkhakI avasthA hotI hai so sarva karmoke udayase hotI hai, aisA jAnakara nirmala buddhivAle kabhI manameM kheda nahI karate haiM-vastukA kharUpa vicArakara samatAbhAva rakhate haiN|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] . shriiprvcnsaarttiikaa| zrI samantabhadrAcAryajIne khayaMmUstotrameM bhI kahA hai--- alabhya zaktirbhavitavyateya heturdyaavisskRtkaaryliNgaa| anIzvaro naMtarahaM kriyAtaH saMhatya kAryeSviti sAdhvavAdIH // 33 // bhAvArtha-karmake udayakI zaktiko lAMghanA bahuta kaThina hai| nitane kArya haiM ve bAhya aura aMtaraMga nimittoke honepara hote haiN| eka ahaMkArI puruSa jisako karmake udayakI apekSA nahIM hai kevala apane puruSArthake ahaMkArase pIDita hai, sukha Adike liye kAryoko karanemeM sahakArI kAraNoko milAkara bhI kAryame asaphala hokara lAcAra ho jAtA hai| zrI supArzvanAtha Apane aisA yathArtha upadeza diyA hai| prayojana yaha hai ki saMsArI jIva apane hI bhAvoMse bAMdhe hue kauke kAraNa hI cAro gatimeM bhramaNa karate haiM isa liye saMsArake bhramaNase bacaneke liye karmabaMdhake kAraNa rAga, dveSa, mohAdi bhAvoMko dUra karanA cAhiye // 26 // utthAnikA-Age ziSyane prazna kiyA ki naranArakAdi paryAyoMmeM kisa taraha jIvake svabhAvakA tiraskAra huA hai / kyA' jIvakA abhAva hogayA hai ? isakA samAdhAna AcArya karate haiM- . NaraNArayatiriyasurA jIvA khalu NAma kmmnnivttaa| ' Na hi te laddhasahAvA pariNamamANA sakammANi // 27 // / naranArakatiryaksurA jIvaH khalu nAmakarmanirdRttAH / na hi te labdhasvabhAvAH pariNamamAnAH svakarmANi // 27 // anvaya sahita sAmAnyArtha-( NaraNArayatiriyasurA) manuSya, / nArakI, tiyaca aura deva paryAyameM tiSThanevAle (jIvA) jIva (khalu) pragaTapane ( NAma kammaNivvattA ) nAma karma dvArA una gatiyoMmeM race
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 121 gae haiN| isa kAraNa (te) ve jIva (sakammANi pariNamamANA ) apane ra kama udayameM pariNamana karate hue ( laDasahAvA Na hi ) apane svabhAvako nizvayase nahIM prApta hote haiN| dizepArtha-nara, nAraka, tiryazca, deva ye cAroM gati jIva apane apane nara nArakAdi gati zarIra Adi rUpa nAma karmake udayase una paryAyo meM utpanna hote haiM, parantu ve apane2 udaya prApta karmekei anusAra sukha tathA duHkhako bhogate hue apane cidAnaMdamaI eka zuddha Atma svabhAvako nahI pAte hue rahate hai / jaise mANikakA ratna suvarNake kakaName jar3A huA apane mANikyapaneke svabhAvako pUrNapane nahIM pragaTa karatA huA rahatA hai usa samaya mukhyatA kaMkaNakI hai, mANikya ratnakI nahIM hai, usI taraha ina nara nArakAdi paryAyo jIvake svabhAvakI mAtra apragaTatA hai / jIvakA abhAva nahIM hojAtA hai / athavA yaha bhAva lenA cAhiye ki jaise jalakA pravAha vRkSoMke sIcaneme pariNamana karatA huA cadana va nIma Adi vanake vRkSoMme jAkara una rUpa mIThA, kaDuvA, sugaMdhita, durgaMdhita hotA huA apane - jalake komala, zItala, nirmala svabhAvako nahIM rakhatA hai, isI taraha yaha jIva bhI vRkSoke sthAname karmo ke udaya ke anusAra pariNamana karatA huA - paramAnandarUpa eka lakSaNamaI sukhAmRtakA svAda tathA nirmalatA Adi apane nija guNoMko nahI prApta karatA hai / * bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane yaha batAyA hai ki karmeki ' udayake kAraNase jIvakA abhAva nahIM hotA na usake bhItara pAe 'jAnevAle guNoM kA abhAva hotA hai / karmake udayake asarase ve guNa pragaTa nahI hote / ye saMsArI jIva nAmakarmake udayase hI eka
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] shriiprvcnsaarttokaa| zarIrameM Akara apane sAtha baMdhe hue ATha prakArake phaki udayake' anusAra karmokA phala sukha duHkha bhogate haiN| usa dazAme jo mithyAdRSTI ajJAnI hai unako apane svabhAvakA zRddhAna taka nahI hotA hai, parantu jo yogya kAraNoMko pAkara samyagdRSTI jJAnI ho jAte hai unako apane svabhAvakA lAbha ho jAtA hai / ve zRddhAvAna va jJAnavAna hokara apane AtmAnandakA anubhava bhI karate haiM tathA' cAritrako bar3hAte hue ve cAra ghAtiyA koko nAzakara kevalajJAnI ahaMta paramAtmA ho jAte haiM-vahAM unako sAkSAt AtmAkA lAbha ho jAtA hai, kyoki isa anantAnanta saMsArI jIvarAgime samyaghaSTI bahuta thoDe hote haiM isase bahutakI apekSA lekara AcAryane kahA hai ki cAra gatike jIva koka udayameM tanmaya hote hue tathA kabhI apaneko sukhI va kabhI duHkhI mAnate hue Akulita rahate haiM-taba ve apane AtmAke zuddha khabhAvako na pAte hue saMsAra bhramaNake kAraNa-bIja rUpa rAgadvepa moha bhAvokA anta nahI kara pAte haiN| aisI dazAme yadyapi anAdikAlase jIva mithyAdRSTI va ajJAnI haiM tathApi jIvake svAbhAvika guNokA abhAva jIpakI sattAse nahIM hojAtA hai| sarva hI jJAna darzana sukha vIrya Adi guNa AtmAme hI rahate haiM paraMtu unake Upara jJAnAvaraNIya Adei ghAtiyA kokA paradA aisA par3a jAtA hai ki jisake kAraNa ina guNokA aupAdhika yA hIna zaktirUpa pragaTapanA rahatA hai| karmome yaha zani nahIM hai ki jIvake guNoMkA sarvathA nAza karake usako guNa rahita avastu krdeN| jaise eka acchA bhalA AdamI bhaMgako pIkara kucha kAlake liye madonmatta hojAtA hai paratu jaba bhaMgakA nazA utara jAtA hai tabba
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| . . [126 phira jaisAkA taisA samajhadAra hokara apanA kAma karane lagatA hai| vaisehI anAdikAlase mohake nazemeM cUra yaha AtmA apane vibhAvameM vartana kara rahA hai, mohakA nazA utarate hI apane svabhAvako prApta kara letA hai| vRttikArane do dRSTAnta diye haiM eka to mANikaratnakAyaha ratna kisI aMgUThImeM jaDA huA apane kucha bhAgako mAtra chipA detA hai / jaba usako aMgUThIse alaga karo taba phira vaha sarvAga svabhAvameM jhalakatA hai, isI taraha karma bandhaname paDA huA yaha AtmA apane svabhAvako chipAe rahatA hai| bandhake haTate hI svabhAva jaisekA taisA pragaTa honAtA hai| dUsarA pAnIkA, ki pAnI svabhAvase zItala mIThA va nirmala hotA hai parantu nImameM jAkara apane svabhAvako chipAkara kaDuvA, nIbUme jAkara khaTTA, Avaleme jAkara kaSAyalA, Ipame jAkara bahuta mIThA ityAdi rUpa ho jAtA hai| koI prayoga kare to vahI pAnI phira apane svabhAvameM AsaktA hai| isI taraha yaha sasArI jIva jo svabhAvase siddha bhagavAnake samAna hai karmoke madhyameM par3A huA ajJAnI va rAgI deSI ho rahA hai| karmoke saMyogake dUra hote hI phira svabhAvameM zuddha hojAtA hai / isase yahI siddha kiyA gayA ki karma hamAre svabhAvako tiraskAra kara dete haiM parantu abhAva nahIM kara sakte haiN| zrI guNabhadAcArya AtmAnuzAsanameM kahate haiM ki yaha prANI apanI mUlase hI saMsArame bhramaNa kara rahA hai| mAmanyamaya mA mattvA bhrAnto bhrAntau bhavArNave / nAnyo'imahamevAimanyo'nyo' yo'hamastiH na // 243 // tapto'i dehasayogAjalaM vAnalasaMgamAt / iha dehaM parityajya zItIbhUtAH zivaiSiNAH // 254 / /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpravacanasAraTIkA / anAdicayasaMvaddho mahAmoho hRdi sthitaH / samyag yogena yairvAntasteSAmU vizuddhayati // 255 // bhAvArtha-yaha bhramameM par3A huA prANI apaneko dUsarA- dUsareko apanA mAnakara saMsArasamudrameM gote khA rahA hai| maiM vAstavameM anya nahIM hUM, maiM maiM hI hUM, anya anya hI hai, anya mere rUpa nahIM hai yahI buddhi apanA uddhAra karanevAlI hai| maiM isa zarIra ke saMyoga se usI taraha saMtApita rahA hUM jisa taraha agnike saMyogase jala tapta hojAtA hai| mokSake icchukoMne isa dehake mamatvako tyAgA hai taba ve zAMta hue hai / hRdayameM anAdikAlakA saMbaddha kiye hue mahAmoharUpI pizAca calA AyA hai / jinhoMne samyak prakAra dhyAnake balase use anta kara diyA hai unako pUrNa zuddhatA prApta ho jAtI hai / 124 ] khAmI samatabhadra khayaMbhUstotrameM zrI anaMtanAthakI stuti karate hue kahate hai anantadoSAzayavigraho graho viSaGgavAnmohamayazcira hRdi / yato jitastattvarucau prasIdatA tvayA tatorbhUbhagavAnanantajit // 66 // bhAvArtha - anAdikAlase anaMta doSoMke sthAna rUpa zarIrako - rakhanevAlA jo moha rUpI pizAca hRdayameM vAsa kararahA thA usIko Apane tatvakI rucimeM prasannatA lAbha karake jIta liyA isIliye he bhagavAna ! Apa anaMtajita haiM / tAtparya yaha hai ki karmoMse hamArA svabhAva Dhaka rahA hai usIkI pragaTatA mohake tyAgase hone lagatI hai jisakA upAya hamako karanA cAhiye // 27 // utthAnikA- Age kahate haiM ki dravyakI apekSA jIva nitya hai tathApi paryAyakI apekSA vinAzIka yA anitya hai--
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ waman . dvitIya khaMDa / [125 jAyadi Neva Na Nassadi, khaNabhaMgasamunbhave jaNe koii| jo hi bhavo so vilao, saMbhavavilayatti te NANA // 28 // jAyate naiva na nazyati khaNabhagasamudbhave jane kazcit / yo hi bhavaH so vilayaH samavavilayAviti to nAnA // 28 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(khaNabhagasamunbhave jaNe ) kSaNa kSaNameM nAza honevAle lokame (koI Neva jAyadi Na Nassadi) koI jIva na to utpanna hotA hai aura na nAza hotA hai / kAraNa (jo hi mavo so vilao) jo nizcayase utpatti rUpa hai vahI nAza rUpa hai| (te saMbhava vilayatti NANA ) ve utpAda aura nAza avazya bhinna 2 haiN| vizepArtha-kSaNa kSaNameM jahAM paryAyArthika nayase avasthAkA nAza hotA hai aise isa lokameM koI bhI jIva dravyArthika nayase na nayA paidA hotA hai na purAnA nAza hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki dravyakI apekSA jo nizcayase upajA hai vahI nAza huA hai| jaise mukta AtmAoMkA jo hI sarva prakAra nirmala kevala jJAnAdirUpa mokSakI avasthAse utpanna honA hai so hI nizcaya ratnatrayamaI nizcaya mokSa mArgakI paryAyakI apekSA vinAza honA hai| ve mokSa paryAya aura mokSa mArga paryAya yadyapi kArya aura kAraNa rUpase paraspara bhinna 2 haiM tathApi ina paryAyoMkA AdhAra rUpa jo paramAtmA dravya hai so vahI hai anya nahIM hai| athavA jaise miTTIke piDake nAza hote hue aura ghaTake banate hue ina donoMkI AdhArabhUta miTTI vahI hai| athavA manuSya paryAyako naSTa hokara deva paryAyako pAte hue ina donokA aAdhAra rUpa saMsArI jIva dravya vahI hai||
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126] zrIpravacanasAraTokA / paryAyArthika nayase vicAra kareM to ve utpAda aura vyaya paraspara minne' 2 haiN| jaise pahalI kahI huI bAtameM jo koI mokSa avasthAkA utpAda hai tathA mokSamArgakI paryAyakA nAza hai ye dono hI eka nahIM hai kintu bhinnara haiN| yadyapi ina donoMkA AdhArarUpa paramAtma dravya bhinna nahIM hai arthAt vahI eka hai-isase yaha jAnA jAtA hai ki dravyArthika nayase dravyameM nityapanA hote hue bhI paryAyakI apekSA nAza hai| / bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane jagatameM dravyokA svabhAva spaSTa kiyA hai haraeka dravya sat hai aura nitya hai| na kabhI paidA hotA hai na nAza hotA hai| isaliye jaba dravyako dravyArthika nayase dekhA jAve taba yaha dravya sadAkAla apanI sattAko pragaTa karegA aura yadi usa dravyako paryAyakI apekSAse dekhA jAye to vaha dravya 'apanI anaMta agalI va pichalI paryAyomeM bhinna 2 dikhalAI degA kyoki dravya nitya hone para bhI samaya samaya eka avasthAse anya avasthA rUpa hotA hai| ye, payAyeM haraeka samayame hI naSTa hotI haiM / jaba dUsarI paryAya paidA hotI hai taba pahalI paryAya naSTa hotI hai| paryAyadRSTi se dravya anitya hai| yaha sarva loka dravyoMkA samudAya hai,| jaba dravyoMkI pAyeM anitya yA vinAzIka hai taba yaha loka bhI anitya, vinA"zIka, yA kSaNabhaMgura hai| , ' . isI loga haraeka jIva bhI dravyakI apekSA nitya hai parantu paryAyakI apekSA anitya, hai / eka hI, jIva anAdikAlase-nigoda, pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya, Tendriya,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ , dvitIya khaMDa / [ 527 tendriya, caundriya, paMceMdriyarUpa tiryaca, manuSya, deva, nArakIkI paryAyoMmeM anantavAra utpanna hokara marA hai vahI jIva isa samaya isa merI manuSya paryAya meM hai| yahAM bhI yaha bAla avasthAse badalatA yuvA vasthAmeM AtA hai phira yuvAvasthAse vRddhAvasthAmeM samaya samaya badalatA jArahA hai / isakI haraeka paryAya kSaNabhaMgura hai jaba ki jIva nitya hai / mokSaparyAya yA siddhaparyAya jaba paidA hotI hai taba hI sasAra paryAya jo caudahaveM ayoga kevalI guNasthAnake ata samayameM jahA zeSa teraha prakRtiyeM nAza hotI haiM - samApta hotI hai / arthAta mokSamArga badalakara mokSarUpa paryAya ho jAtI hai| pudgalameM yadi suvarNa dhAtuko dravya mAnA jAve to usa suvarNake pahale kar3e banAo, phira toDakara bhujabadha banAo phira mudrikA banAo ityAdi cAhe jitanI avasthAoM meM badalo vaha suvarNakA suvarNa hI rhegaa| suvarNakI ape se nitya hai yadyapi apanI avasthAko badalanekI apekSA anitya hai / dravyakI apekSA haraeka dravyakI paryAyameM ekatA hai jaba ki paryAyI apekSA anekatA yA bhinnatA hai| aisA hI jagatakA sva-bhAva hai / yaha paryAyakI apekSA anitya hai / jo kucha racanA nagara makAna, kapaDe, vartana AdikI va cetana puruSa, strI, ghor3A, hAthI, UTa, baMdara, AdikI dekha rahe haiM so saba kSaNabhaMgura hai-ina avasthAoMko nitya mAnanA ajJAna hai va inake mohameM phasa jAnA mUr3hatA yA mithyAtva hai / mohI prANI ina hI avasthAoMmeM rAga karake inakA banA rahanA cAhatA hai parantu ve ekasI raha nahI saktI haiMavazya badala jAtI hai taba isa mohIko mahA kaSTa hotA hai| eka gRhastha apanI patnI ke zarIrakI sundaratAse adhika moha kara rahA " "
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128] zrIpravacanasAraTIkA / hai| kAlAMtarameM rogake kAraNa sundaratA bigar3a jAtI yA zarIra chUTa jAtA hai taba usako mahAna kaSTha hotA hai / saMsArameM duHkhokA kAraNa paryAyomeM rAga dveSa moha hai| jo jJAnI jagatakI kSaNabhaMguratAkA nizcaya karake dravyako nitya mAnate hue usakI paryAyoMko vinAzIka mAnate haiM ve dikhanevAlI avasthAoMme rAgadveSa nahIM karake samatAbhAva rakhate haiM isaliye ce jJAnI sadA zAMta aura saMtoSI rahate hai| yaha jagata utpAda dravya dhauvya kharUpa hai yahI satya jJAna hai / svAmI samaMtabhadra zrI munisuvratanAthakI stuti karate hue kahate haiM sthitijanananirodhalakSaNaM, caramacara ca jagatpratikSaNam / iti jina sakalajJalAchana, vacanAmida vadatAM varasya te // 11 // / he munisuvratanAtha jinendra ! Apa tattvake upadezakartAomeM bar3e haiN| ApakA jo yaha vacana hai ki yaha cetana acetanarUpa jagat pratikSaNa utpAda vyaya dhrauvyasvarUpa hai sohI isa bAtakA lakSaNa hai ki Apa sarvajJa haiM-sarvajJane aisA hI dekhA so hI kahA, vaisA hI hama isa jagatako anubhava kara rahe haiM // 28 // tAtparya yaha hai ki paryAyabuddhi chor3akara mUla dravyapara dhyAna rakha paryAyomeM rAgadveSa tyAga tatvaka vicArameM saMlagna rahanA caahiye| utthAnikA-Age.isa vinAza svarUpa jagatake liye kAraNa kyA hai usako saMkSepameM kahate haiM athavA pahale sthalameM adhikAra sUtrase jo yaha sUcita kiyA thA ki manuSyAdi paryAyeM kauke udayase huI haiM isase vinAzIka haiM isI hI bAtako tIna gAthAoMse vizeSa karake vyAkhyAna kiyA gayA aba usIko saMkocate hue / kahate haiM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [129 tamhA du Natthi koI, sahAvasamavahidotti saMsAre / saMsAro puNa kiriyA saMsaramANaMssa vvassa // 26 // tasmAttu nAsti kazcit svabhAvasamavasthita iti saMsAre / saMsAraH punaH kriyA saMsarato dravyasya // 29 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(tamhA du) isI kAraNase (saMsAre) isa saMsArameM (koI sahAvasamavaTThidotti Natthi) koI vastu svabhAvase thira nahIM hai| (puNa) tathA ( saMsaramANassa davvassa ) bhramaNa karate hue jIva dravyakI (kriyA) kriyA (saMsAro) saMsAra hai| vizeSArtha:-jaisA pahale kaha cuke haiM ki manupyAdi paryAya nAzavanta haiM isI kAraNase hI yaha bAta jAnI jAtI hai ki jaise paramAnandamaI eka lakSaNadhArI parama caitanyake camatkArame pariNamana karatA huA zuddhAtmAkA svabhAva thira hai, vaisA nitya koI bhI jIva padArtha isa saMsAra rahita zuddhAtmAse viparIta sasArame nitya nahIM hai| tathA vizuddha jJAna darzana svabhAvake dhArI muktAtmAse vilakSaNa saMsArameM bhramaNa karate hue isa saMsArI jIvakI jo kriyA rahita aura vikalpa rahita zudvAtmAkI pariNatise viruddha manupyAdi rUpa vibhAva paryAyameM pariNamana rUpa kriyA hai so hI saMsArakA svarUpa hai| isase yaha siddha huA ki manupyAdi paryAyasvarUpa saMsAra hI jagatake nAzameM kAraNa hai| bhAvArtha-pahale kaha cuke hai ki isa jagatameM dravya dRSTi se padArtha nitya hai paratu paryAyokI apekSA anitya hai / isI vAtase yaha phala nikAlA jAtA hai ki isa caturgatimeM bhramaNa rUpa saMsArameM koI bhI jIva apane svabhAvame sthira nahIM hai| vAstavame saMsAra
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] shroprvcnsaarttokaa| hI usIko kahate haiM jahAM yaha jIva dravya manuSyAdi paryAyoMko dhAraNa karakara una paryAyoke anukUla kArya karatA rahe / saMsAra hI vibhAva kriyA rUpa hai / yaha jIva anAdise rAgadveSa moharUpa parigamana karatA hai isI pariNamanase gati Adi zubha azubha karma bAMdhatA hai aura usa karmake anusAra cAra gatimeM se kisI gatimeM kucha kAlake liye jAtA hai| vahAM phira rAgadveSa mohake dvArA gati Adi karma bAMdhatA hai usa karmake anusAra phira kisI gatimeM calA jAtA hai, vahAM phira karma bAMdhatA hai, isa taraha saMsArakA pravAha varAbara cala rahA hai / yaha saMsAra rAgadveSa maI kriyArUpa hai| jahAM rAgadveSa rUpa kriyAkA vilakula abhAva hai vahAM sasArakA bhI abhAva hai| muktAtmAmeM rAgadveSa rUpa kriyA nahIM hotI hai / isIse siddha bhagavAna sadAkAla apane vItarAga paramAnaMdamaI svabhAvameM sthira rahate haiM / ve karmabaMdha rahita hai isIse kriyA rahita haiM / saMsArI jIva karmabaMdha sahita haiM, isIse kriyA rUpa haiM / isase yaha tAtparya hai ki rAgadveSa moharUpa kriyA hI saMsArake bhramaNakA hetu hai / vAstavame isI rAgadveSa mohake pariNamanako hI saMsAra kahate hai / isaliye nina avinAzI jJAnAnaMdamaI khabhAvake lAbhake liye hamako rAga dveSake pariNamanako tyAgakara vItarAgamaI samatAbhAvameM hI vartana karanA cAhiye / yahI vartana saMsArake nAzakA upAya hai| khAmI samaMtabhadra svayaMbhUstotrame saMsArakA kharUpa kahate hai: anityamatrANamahaM kriyAmaH prasaktamithyAdhyavasAya doSam / ida jagajanmajarAntakAta nirajanA zAtimajogamastvam // 12 // he zrI saMbhavanAtha ! yaha pratItimeM AnevAlA saMsAra anitya
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 131 hai tathA azaraNa hai aura isa ahaMkAra ke kAraNa ki maiM para padArthakA karttA hUM midhyA abhiprAyake dopase bharA huA hai arthAt saMsArI jIva anitya aura azaraNa hokarake bhI rAtadina dhanAdike upArjana, rakSaNa Adi ahaMkAra rUpa mithyA bhAvameM atyanta lage hue haiM isIse yaha jagat arthAt jagatake prANI janma, jarA maraNase pIr3ita haiM parantu Apane karmoke bandhana se rahita parama zAMtirUpa kalyANake sthAna svAdhIna padako jagatake prANiyoko prApta karAyA hai arthAt ApakA upadeza dhyAname lekara aneka sasArI prANI bhavasAgarake pAra pahuMcakara parama sukhI hogae haiN| zrI guNabhadrAcArya AtmAnuzAsana meM saMsArakA svarUpa batAte haiM / tAdAtmya tanubhiH sadAnubhavana pAkasya duHkarmaNo / vyApAra: samaya prati prakRtibhigaDha svayaM baMdhanam || nidrAvizramaNa mRte pratibhaya zamRtizca dhruva / janmin janmani te tathApi ramate tatraiva citra mahat // 58 // he sasArI prANI ! yaha sasAra ainA hai ki jahAM tU zarIrase ekameka horahA hai, pApa karmoM ke phalako bhogatA hai / samaya 2 svayaM karmokI prakRtiyo se acchI tarahase bandhanameM par3anA yahI terA vyApAra hai / nidrAse vizvAti letA hai / maraNase sadA bhaya karatA hai taumI 1 jahAM sadA janma maraNa hotA rahatA hai tathApi tU aise saMsAra meM ramatA hai yahI bar3A Azcarya hai / prayojana yaha hai ki saMsArako kaSToMkA mUla jAnakara isase udAsIna honA yogya haiM // 29 // isa taraha zuddhAtmAse bhinna kase utpanna manuSyAdi paryAya
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ NNNN 232] shriiprvcnsaarttiikaa| nAzavaMta haiM isa kathanakI mukhyatAse cAra gAthAoMke dvArA dUsarA sthala pUrNa huaa| utthAnikA-Age kahate haiM ki saMsArakA kAraNa jJAnAvaraNa Adi dravya karma hai aura isa dravya karmake baMdhakA kAraNa mithyAdarzana va rAga Adi rUpa pariNAma hai AdA kammamalimaso pariNAma lahadi kammasa jutta / tatto silisadi kamma tamhA kammatu pariNAmo // 30 // AtmA karmamalImasaH pariNAmaM labhate karmasayuktam / tataH zliSyati karma tasmAt karma tu pariNAmaH // 30 // anvaya sahita sAmAnyArthaH-(AdA kammamalimaso) AtmA dravya karmose anAdi kAlase mailA hai isaliye ( kammasaMjuttaM pariNAma ) mithyAtva Adi bhAva karma rUpa pariNAmako (lahadi) prApta hotA hai / ( tatto ) usa mithyAtva Adi pariNAmase (kammaM silisadi ) pudgala karma jIvake sAtha vadha jAtA hai ( tamhA ) isaliye (pariNAmo) mithyAtva va rAgAdi rUpa pariNAma (kammaM tu) hI bhAva karma hai arthAt dravya karmake vandhakA kAraNa hai| vizeSArtha-nizcaya nayase yaha doSa rahita paramAtmA zuddha buddha eka svabhAva vAlA honepara bhI vyavahAra nayase anAdi karma bandhake kAraNa karmoMse mailA horahA hai| isaliye karma rahita paramAtmAse viruddha karma sahita mithyAtva varAgAdi pariNAmako prApta hotA hai-isa pariNAmase dravya karmoko bAMdhatA hai| aura jaba nirmala bheda vijJAnakI jyotirUpa pariNAmameM pariNamatA hai taba karmose chUTa jAtA hai, kyoMki rAgadvepa Adi pariNAmase karma baMdhatA hai| isaliyerAga Adi vikalparUpaH
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [133 jo bhAva karma yA sarAga pariNAma so hI dravya karmokA kAraNa honese upacArase karma kahalAtA hai| isase yaha siddha huA ki rAga Adi pariNAma hI karma baMdhakA kAraNa hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane saMsArake bIjako batAyA hai| yaha AtmA isa anAdi anaMta jagatameM yadyapi apane svabhAvakI apekSA nizcaya nayase siddha paramAtmAke samAna zuddha buddha AnandamaI tathA karmabaMdhase rahita hai tathApi apane vibhAvakI apekSA vyavahAra nayase anAdi kAlase hI pravAharUpa karmose mailA calA ArahA hai / kabhI zuddha thA phira azuddha huA aisA kabhI nahIM hosaktA hai| zuddha suvarNa azuddha nahIM hosakkA vaise hI muktAtmA yA paramAtmA kabhI azuddha athavA saMsArI nahIM hosaktA / isa sasArI AtmAke jJAnAvaraNa Adi ATha karmakA bandha horahA hai / aura inhI koke udaya yA phalase yaha sasArI jIva deva, manuSya, pazu yA naraka ina cAra gatiyomeMse kisI na kisI gatimeM avazya rahatA hai| vahAM jaise bAharI nimitta hote hai unake anukUla yaha mohI jIva rAgadveSa moha bhAva karatA hai / yaha rAgadvepa moha bhAva bhI moha karmake asarase hotA hai / yaha azuddha bhAva usI samaya dravya karma vargaNAoko Azrava rUpa karake AtmAke pradezoMse unakA eka kSetrAvagAha rUpa bandha karA detA hai / yaha nimitta naimittika saMbaMdha hai| jaise agnikI uSNatAkA nimitta pAkara jala svayaM bhApakI dazAmeM badala jAtA hai aise hI jIvake azuddha bhAvoMkA nimitta pAkara karma vargaNAeM svayaM Akara kabhI ATha karma rUpase va kabhI sAta karma rUse baMdha jAtI haiN|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] zrIpravacanasAraTIkA / isa taraha pUrvavaddha karmake asarase rAgAdi pariNAma hote haiM aura rAgAdi bhAvase nayA karma bandhatA hai| isa taraha rAgI dveSI mohI jIvake sadA hI karma baMdha huA karatA hai aura usa baMdhake kAraNa yaha jIva cAroM gatiyo meM sadA bhramaNa kiyA karatA hai| yadi yaha samyagdInake pratApase vibeka prApta kare aura apane zuddha AtmA ke svabhAvakA zRddhAna aura jJAna karake usIke anubhavakA premI hojAve tathA saMsAra zarIra bhogase udAsIna rahe to isake pUrvavaddha karmokI nirjarA hone lagatI hai| jyojyo zuddha bhAva baDhate hai nirjarA adhika hotI hai, nayA karmavadha kama hotA hai| isataraha baMdha kama va nirjarA adhika hote hote yaha AtmA svaya arahaMta aura phira sarva karmarahita siddha paramAtmA hojAtA hai / isase yaha siddha huA ki jaba bItarAgabhAva mukti kA bIja hai taba sarAgabhAva sasArakA bIja hai| sarAgabhAvako hI karmo ke baMdhakA kAraNa honese bhAvakarma kahate haiM / zrI amRtacaMdrasvAmIne puruSArthasiddhyupAya meM kahA hai:pariNamamANo nitya jJAnavivattairanAdistatyA | pariNAmAnA veNa sa bhavati karttA ca bhoktA ca // 10 // jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena ||12|| bhAvArtha - anAdi paripATIse nitya jJAnAvaraNAdi karmoMse parigamatA huA arthAta unake udayako bhogatA huA yaha jIva apane hI rAgAdi pariNAmokA Apa hI kartA aura bhoktA hotA hai taba ' isa jIvake kiye hue rAgAdi pariNAmakA nimitta pAkara phira dUsare isa lokame bhare hue karma pudgala Apa hI karmarUpa pariNamana kara jAte haiM /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [135 zrI kulabhadra AcArya sArasamuccayame kahate haiM rAgadveSamayo jIvaH kAmakrodhavaze yata / lobhamohamadAviSTaH sAre sasaratyasI // 24 // bhAvArthaH-kyoki yaha jIva rAgadveSa maI horahA hai, kAma tathA krodhake AdhIna hai, lobha, moha va madase ghirA huA hai isIse saMsArame bhramaNa karatA hai| anAdikAlajIvena prApta du.kha puna punaH / mithyAmohaparItena rUpAyayazavartinA // 48 // . bhAvArtha-isa mithyA moha aura kaSAyoke AdhIna hokara isa jIvane anAdikAlase bAra vAra dukha uThAye haiN| vAstavame bhAva karma hI sasArake bIja haiM // 30 // utthAnikA-Age kahate haiM ki nizcayase yaha AtmA apane hI pariNAmakA kartA hai, dravya karmoMkA kartA nahIM hai| athavA dUsarI utthAnikA yaha hai ki zuddha pAriNAmika parama bhAvako grahaNa karanevAlI zuddhanayase jaise yaha jIva akartA hai vaise hI azuddha nizcaya nayase bhI sAMkhya matake kahe anusAra jIva akartA hai| isa bAtake niSedhake liye tathA AtmAke vandha va mokSa siddha karaneke liye kisI apekSA pariNAmIpanA hai aisA sthApita karate hai| isa taraha do utthAnikA manameM rakhake AgekA sUtra AcArya kahate haipariNAmo sayamAdA sA puNa kiriyatti hoi jIvamayA / kiriyA kammatti madA tamhA kammasla Na du kattA // 31 // pariNAmaH svayamAtmA sA punaH kriyeti bhavati jIvamayI / kriyA karmeti matA tasmAtkarmaNo. na tu kartA // 31 // /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] zrIpravacanasAraTokA / anvaya sahita sAmAnyArtha - ( pariNAmo sayam AdA ) jo pariNAma yA bhAva hai so svayaM AtmA hai (puNa sA jIvamayA kiriyatti hoi) tathA vahI pariNAma jIvase kI huI eka kriyA hai ( kiriyA kammatti madA) tathA jo kriyA hai usIko jIvakA karma aisA mAnA hai (tamhA kammasaNa dukattA ) isaliye yaha AtmA dravya karmakA kartA nahIM hai / vizeSAya - AtmAkA jo pariNAma hotA hai vaha AtmA hI hai kyoki pariNAma aura pariNAma karanevAlA dono tanmayI hote haiM / isa pariNAmako hI kiyA kahate haiM kyoki yaha pariNAma jIvase utpanna huA hai / jo kriyA jIvane svAdhInatAse zuddha yA azuddha upAdAna kAraNa rUpa se prApta kI hai vaha kriyA jIvakA karma hai yaha sammata hai / yahAM karma zabdase jIvase abhinna cetanya karmako lenA cAhiye / isIko bhAva karma yA nizcaya karma bhI kahate haiM / isa kAraNa yaha AtmA dravya karmoMkA kartA nahI hai / yahAM yaha siddha huA ki yadyapi jIva kathaMcit pariNAmI hai isase jIvake kartApanA hai tathApi nizcayase yaha jIva apane pariNAmoMkA hI kartA hai, vyahAra mAtra se hI pudgala karmoMkA karttA kahalAtA hai / inameMse bhI jaba + yaha jIva zuddha upAdAna rUpase zuddhopayoga rUpase pariNamana karatA hai taba mokSako sAdhatA hai aura jaba azuddha upAdAna rUpase pariNamatA hai taba bandhako sAdhatA hai / isI taraha pudgala bhI jIvake samAna nizcayase apane pariNAmoMkA hI kartA hai / vyavahArase jIvake pariNAmoMkA karttA hai, aisA jAnanA / bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane yaha batalAyA hai ki - AtmA.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [137 apane paramANoMkA hI karanevAlA hosaktA hai-vaha kabhI bhI jJAnAvaraNAdi dravya karmakA kartA nahIM hai kyoMki AtmA catanyamaI hai java ki dravya karma pudgalake race hue hai| haraeka dravya apane svabhAvameM hI kriyA yA pariNamana kara saktA hai aura jo pariNamana hotA hai usIko usa pariNamana rUpa kriyAkA karma kahate haiM / jaise jIvake rAgAdi bhAvokA nimitta pAkara pudgalamaI kArmANa vargaNA jJAnAvaraNAdi dravya karma rUpa svayaM apanI pariNamana zaktise pariNamana kara jAtI haiM vaise hI mohanIya karmake udayake asarake nimitase jIvakA upayoga rAga dveSa moha rUpa pariNamana kara jAtA hai| isaliye azuddha upAdAna yA azuddha nizcaya nayase ina rAgAdi bhAvoMko jIvake pariNAma kahate hai-ye hI bhAva jIvakI azuddha pariNamana kriyAse utpanna hue bhAva karma haiM / yadi zuddha upAdAna yA zuddha nizcaya nayase vicAra kareM to yaha AtmA karmake udayake nimittakI apekSA vinA apane zuddha upayogakA hI karanevAlA hai| vAstavameM AtmAmeM do prakArake bhAvoke honekI zakti hai-eka apane svAbhAvika bhAva, dUsare naimittika yA vaibhAvika bhAvakI / jaba jJAnAvaraNAdi karmoMke udayakA nimitta hotA hai taba vaibhAvika bhAva rUpa karma hotA hai aura jaba karmokA nimitta nahIM hotA taba svAbhAvika jJAnAnaMda maI bhAvarUpa karma hotA hai| yadi sAkhyamatake anusAra aisA mAnA jAve ki AtmA sadA hI zuddha rahatA hai-usame naimittika bhAva nahIM hotA hai to AtmAke liye saMsArako dUrakara mokSa prApta karanekA prayatna niSphala ho jAyagA / kUTastha nitya padArthameM kisI tarahakA pariNamana nahIM hosaktA hai / so yaha bAta dravyake svabhAvake viruddha hai,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138] zrIpravacanasAraTIkA / dravya apane nAmase hI dravaNapane yA pariNamanapaneko siddha karatA hai / jaise sphaTika maNiko lAla pIle DAMkakA nimitta milatA hai. taba vaha ravayaM lAla pIlI varNarUpa kAMtime pariNamana kara jAtI hai aura jaba koI para nimitta nahI hotA hai taba apanI nirmala kAMtimeM hI pariNamana karatI hai / isI taraha AtmA moha Adi karmoke nimittase bhAva karma rUpa pariNamatA hai / yadi nimitta na ho to apane zuddha bhAvameM hI pariNamana karatA hai / AtmAke hI azuddha rAgAdi bhAvokA nimitta pAkara dravya karmakA baMdha hotA hai jisase yaha jIva cAro gatiyomeM janma lekara kaSTa uThAtA hai / saMsArake vIna rAgAdibhAva karma hai| ina bIjoko dagdha kara denese hI jIva saMsArake bhramaNase mukta hokara paramAtmA ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki isa AtmAko apane rAgAdi bhAvoke pariNamanako vItarAga pariNamaname vadala denA cAhiye / yahI sAmyabhAvakI prAptikA yA nija svarUpAcaraNa cAritrakI prAptikA upAya hai| zrI amitigati mahArAjane var3e sAmAyika pAThame kahA hai:kAmakrodhaviSAdamatsaramadadvepapramAdAdibhiH zuddhadhyAnavivRddhakArimanasaH sthairya yataH kSipyate // kAThinya paritApadAnacaturaimo hutAzairiva / tyAcyA dhyAnavidhAyibhistata ime kAmAdayo dUrataH // 53 // , bhAvAtha -jaise AtApa denemeM pravINa agnike dvArA suvarNakI kaThinatA nahIM rahatI hai-vaha mulAyama va calAyamAna ho jAtA hai, aise hI kAma, krodha, viSAda, matsara, mada, dveSa va pramAdAdi kAra thiratA naSTa ho jAtI hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 139 isa liye dhyAna karanevAloko ucita hai ki ve ina kAmAdi bhAva karmoM ko dUrase hI tyAga deveM / aura bhI kahA hai zUro'ha zubhadhIra paTuraha sarvAdhika zrIraha | mAnyo'haM guNavAnaha vibhurahaM puMsAmahamagraNI // ityAtmannapahAya duSkRtakarI va sarvathA kalpanA | zazvaddhayAna tadAtmatatvamamale nai zreyaso zrIryaMtaH // 62 // ! bhAvArtha- he Atman ! tU sarvathA pApakarmako lAnevAlI isa kalpanAko choDa ki mai zUra hUM, subuddhi hUM, catura hUM, mahAn lakSmIvAna hU, mAnya hU, guNavAna hUM, samartha hU, sava puruSoMne mukhya hUM aura nirantara usa nirmala Atma-tatvakA dhyAnakara jisake pratApase muktirUpI lakSmIkI prApti hotI hai // 31 // isa taraha rAgAdi bhAva karmavadhake kAraNa haiM unhIMkA kartA jIva hai, isa kathanI mukhyatAse do gAthAome tIsarA sthala pUrNa huA / utthAnikA- Age kahate hai ki jisa pariNAmase AtmA pariNamana karatA hai vaha pariNAma kyA hai - pariNamadi ceyaNAe AdA puNa cedaNA tidhAbhimadA | sA puNa NANe kamme phalammi vA kammaNo bhaNidA // 32 // pariNamati cetanayA AtmA punaH cetanA tridhAbhimatA / sA punaH jJAne karmaNi phale vA kamaNI bhaNitA // 32 // anvaya sahita sAmAnyArtha - ( AdA ) AtmA ( ceyaNAe ) cetanA ke svabhAva rUpase ( pariNamadi ) pariNamana karatA hai (ghuNa ) tathA (cedaNA tighA abhimadA) vaha cetanA tIna prakAra mAnI gaI
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] zrIpravacanasAraTokA / hai / (puNa ) arthAt (sA) vaha cetanA ( NANe ) jJAnake sambandhameM (kamme ) karma yA kAryake sambandhameM ( vA kamrmmaNo phalammi ) tathA karmekei phalameM (bhaNidA) kahI gaI hai / vizepArtha- haraeka AtmA cetanApanese pariNamana karatA rahatA hai arthAt jo koI bhI AtmAkA zuddha yA azuddha pariNAma hai vaha sarva hI pariNAma cetanAko nahIM chor3atA hai / vaha cetanA jaba jJAnako viSaya karatI hai arthAta jJAnakI pariNatimeM vartana karatI hai taba usako jJAnacetanA kahate hai / jaba vaha cetanA kisI karma ke karanemeM upayukta hai taba use karma cetanA aura jaba vaha karmoM ke phala kI tarapha pariNamana kara rahI hai taba usako karmaphalacetanA kahate haiM / isa taraha cetanA tIna prakArakI hotI hai / bhAvArtha- AtmAkA svabhAva cetanA hai / jo cete vaha cetanA / yahAM cetanAse matalaba tanmaya hokara jAnanekA hai / upayoga AtmAkI cetanA guNakI pariNatiko kahate haiM / AtmA upayogavAna hai / isase vaha apanI cetanAkI pariNatimeM yA upayogame sadA vartana karatA rahatA hai / usI cetanAke tIna bheda kiye haiM / jaba AtmA jJAna mAtra bhAvameM pariNamana kara rahA hai taba usake jJAna cetanA hai kyoMki usakA upayoga kisI bhI padArthakI tarapha rAgadveSake sAtha meM upayukta nahIM hai, vaha upayoga mAtra jJAna svabhAvameM vartana kararahA "hai / vaha upayoga jAnatA mAtra hai parantu rAgadveSa sahita nahI jAnatA hai / usa cetanAkI pariNatimeM na kisI rAgadveSa pUrvaka kArya karanekI ora dhyAna hai na sukha duHkhakI tarapha dhyAna hai jo karmoMke phala haiM isaliye jJAna cetanAko zuddha cetanA bhI kaha sake haiN| no ceta
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [141 nAkI pariNati kisI bhI kAryake karanemeM vartana kara rahI hai usako karmacetanA aura jo pUrvakRta koMke udayase pragaTa hue sukha athavA duHkharUpa phaloMke bhoganemeM vartana kara rahI hai usako karmaphalacetanA kahate haiN| isa taraha cetanAke tIna bheda haiM-jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanA // 32 // utthAnikA-Age tIna prakAra jJAnacetanA, karmacetanA tathA karmaphalacetanAke svarUpakA vizeSa vicAra karate haiMNANaM atthaviyappo phamma jIveNa jaM samAraddha / tamaNegavidhaM bhaNidaM phalatti sopakhaM va duSakha vA // 3 // zAnamarthavikalpa karma jIvena yatsamArabdham // tadanekavidha bhaNita phalamiti saukhya vA duHkhaM vA // 33 // anvaya sahita sAmAnyArthaH-(atthaviyappo) padArthoke jAnanemeM samartha jo vikalpa hai (NANaM) vaha jJAna yA jJAnacetanA hai| (jIveNa ja samAraddha kamma) jIvake dvArA jo prArambha kiyA huA karma hai ( tamaNekavidha bhaNida ) vaha aneka prakArakA kahA gayA hai-isa karmakA cetanA so karmacetanA hai (vA sokkha va dukkhaM phalatti) tathA sukha yA duHkharUpa phalameM cetanA so karmaphala cetanA hai / vizepArtha-jJAnako arthakA vikalpa kahate hai jisakA prayojana yaha hai ki jJAna apane aura parake AkArako jhalakAnevAle daparNake samAna svapara padArthoMko jAnanemeM samartha hai / vaha jJAna isa taraha nAnatA hai ki anantajJAna sukhAdirUpa maiM paramAtmA padArtha hUM tathA rAgAdi Azravako Adi lekara sarva hI pudgalAdi dravya mujhase bhinna haiM / isI artha vikalpako jJAna cetanA kahate haiN| isa jIvane
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142] zrIpravacanasAraTokA / , apanI buddhipUrvaka mana vacana kAyake vyApAra rUpase jo kucha karanA prArambha kiyA ho usako karma kahate haiM / yahI karma cetanA hai / so karmacetanA zubhopayoga, azubhopayoga aura zuddhopayogake bhedase tIna prakArakI kahI gaI hai| sukha tathA duHkhako karmakA phala kahate hai usako anubhava karanA so karmaphala cetanA hai| viSayAnurAga rUpa jo azu* bhopayoga lakSaNa karma hai usakA phala ati AkulatAko paidA karanevAlA nAraka AdikA duHkha hai| dharmAnurAga rUpa jo zubhopayoga lakSaNa karma hai usakA phala cakravartI Adike paMcedriyoke bhogokA bhoganA hai| yadyapi isa sukhako azuddha nizcaya nayase sukha kahate haiM tathApi yaha AkulatAko utpanna karanevAlA honese zuddha nizcaya nayase duHkha hI hai / aura jo rAgAdi rahita zuddhopayogameM pariNamana rUpa karma hai usakA phala anAkulatAko paidA karanevAlA paramAnadamaI eka rUpa sukhAmRtakA khAda hai| isa taraha jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanAkA svarUpa jAnanA caahiye| bhAvArtha yahAM AcAryane tIna prakAra cetanAkA kharUpa batAyA hai-jahA na sukha tathA duHkhake bhoganeme vikalpa hai, na kisI kAryako mana vacana kAyake dvArA karaneme vikalpa hai kintu jahAM mAtra apane svarUpakA-ki mai paramAtma svarUpa hUM tathA parake svarUpakA ki para 'padArtha mujhase bhinna haiM-yathArtha aura pUrNa jJAna hai aisA jo jJAna use hI artha vikalpa kahate haiM / isI jJAnako cetanA-jJAna cetanA hai| tathA jahAM apanI2 buddhipUrvaka mana, vacana, kAyake dvArA jo kucha kAma kiyA jAya cAhe vaha azubha karma ho yA zubha ho yA zuddha ho usako karma kahate haiM usa karmako cetanA karmacetanA hai / nahAM sukha
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [13 yA duHkhakA anubhava kiyA nAve so karmaphala cetanA hai| yahA karmake tIna bheda kiye gae haiM-eka azubhopayogarUpa karma jisakA phala nAraka, pazu, manuSyAdi gatiyoMmeM duHkhokA bhoganA hai, dUsarA zubhopayoga rUpa karma jisakA phala pazu, manuSya yA devagatime paMcendriyoMke bhogoMko yathAsambhava bhogakara indriyajanita sukhakA bhoganA hai| tIsarA AtmAkA anubhava rUpa zuddhopayoga karma hai isakA phala paramAnandamaI AtmIka atIMdriya sukhakA bhoganA hai| isa taraha jaise karmacetanA tIna prakAra hai vaise karmaphala cetanA bhI tIna prakAra hai| isa taraha yaha bAta samajhameM AtI hai ki jJAnaM cetanA unhIMko hai jinako zuddhopayogakA phalarUpa paramAtmapada prApta ho gayA hai / vahAM mana, vacana, kAyake vyApAra buddhipUrvaka nahIM hote haiN| siddha bhagavAnake to mana vacana kAyakA sambandha hI nahIM hai tathA arahaMta bhagavAnake yadyapi mana vacana kAyakA sambandha hai tathA sayoga avasthAme unakA pariNamana bhI hai tathApi vaha buddhipUrvaka nahI hai isIse ahaMta aura siddha bhagavAnake karmacetanA tathA karmaphala cetanA nahIM hai kintu eka mAtra jJAna cetanA hai| paramAtma prabhu vinA jAnanekA vikalpa uThAe svabhAvase hI svaparake jJAtA hokara parama vItarAga haiN| apane zuddha jJAnameM hI magana hai / isa liye ve hI jJAnacetanA kharUpa haiN| zeSa jo chadmastha saMsArI jIva haiM unake do cetanA pAI jAtI haiN| sasArI jIva do prakArake haiM eka sthAvara dUsare trasa / jo ekendriya sthAvara jIva haiM unake jJAna ati mada hai yadyapi azubha tIna lezyAoMke kAraNa tathA AhAra, bhaya, maithuna, parigraha cAra sajJAoMke kAraNa unake azubhopayogarUpa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] shriiprvcnsaarttokaa| karmacetanA hai jisase ve pApakarmako bAMdhate haiM tathApi isa karmacetanAkI unameM mukhyatA nahIM hai kyoki ve buddhimeM atizaya karake hIna haiMunake buddhi pUrvaka kArya pragaTa dekhanemeM nahI Ate haiN| paraMtu karmaphala cetanA to pradhAnatAse uname hai hI kyoMki ve duHkhoMkA anubhava kararahe hai| ___ jo trasa jIva haiM uname karmaphalacetanA bhI hai aura karmacetanA bhI hai| mithyAdRSTI dvendriyase lekara paMcendriya payata jIvomeM zubhopayoga tathA zuddhopayoga buddhipUrvaka nahIM hotA hai kintu azubhopayoga hotA hai isase inake azubhopayoga karma cetanA hai parantu pUrvabaddha puNya pApakarmake phalase sukha tathA duHkha donoM bhogate haiM isase saMsArIka sukha tathA duHkha bhogane rUpa karma- phalacetanA do rUpa hai-inako zuddhopayogarUpase paidA honevAlA AtmikasukhakI cetanA nahIM hai / jo samyagdRSTI jIva hai ve zubhopayoga, azubhopayoga tathA zuddhopayoga tInoM rUpa kAryomeM yathAsambhava buddhipUrvaka vartana karate hai isase unake tIno prakArakI karmacetanA hai tathA ve iMdriyajanita sukha, dukha tathA AtmAnaMda tInoko hI yathAsambhava bhogate haiM / yahAM itanA aura samajhanA cAhiye ki mithyAdRSTI paMcendriya sainIme yadyapi vyavahArameM dAna, pujA, japa, tapa Adi zubha kArya dekhaneme Ate haiM parantu usake bhItarase indriyasukhakI vAsanA nahI miTI hai isase siddhAMtame usako azubhopayoga kahate hai / zubhopayoga tathA zuddhopayoga samyagdRSTIke hI hotA hai| gRhastha samyaktIke yadyapi zRddhAnakI apekSA upayoga azubha nahIM hai tathApi cAritrakI apekSA jaba viSayakaSAyome pravartana karatA hai taba
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ AN dvitIya khNdd| / 145 'azubha upayoga hotA hai / jaba pUjA, pATha, japa, tapa AdimeM pravatana karatA hai taba zubhopayoga hotA hai aura jaba buddhipUrvaka apane upayogako rAgadvepase dUrakara AtmAke zuddha svabhAvake vicArame lagAtA hai aura isa zubha kriyAke kAraNa java upayoga Atmastha hojAtA hai arthAt khAnubhavameM ekatA rUpa honAtA hai taba zuddhopayoga hotA hai| yadyapi isa zuddhopayogakA prAramma samyaktakI avasthAse honAtA hai tathApi isakI mukhyatA muni mahArAjoke hotI hai / sAtaveM apramatta guNasthAnase kSINakaSAya paryaMta zuddhopayoga karma hai, dhyAnamaya avasthA hai| yadi koI lagAtAra sAtaveM guNasthAnase bArahaveM taka calA jAya to aMtarmahUrta kAla hI lgegaa| kyoMki sAtaveMme dhyAtAne apane upayogako buddhipUrvaka AtmAme upayukta kiyA hai isa liye isa zuddhopayogako karmacetanA kahate hai / vAstavame yaha zuddhopayogakA kAraNa hai / sAkSAt kAryarUpa zuddhopayoga arahata siddha paramAtmAko hai| ve apane jJAnameM magna hai aura Atma svabhAvase niSkarma hai-unake kisI prakArakI icchA nahIM pAI jAtI hai, isaliye vahAM jJAna cetanA hI hai| isa kathanase yahI jhalakatA hai ki jJAnacetanA arahaMta avasthAse prArambha hotI hai umake pahale karmacetanA aura karmaphala cetanA do hI hai, kyoki apramatta sAtaveMse bArahaveM takame maiM sukhI yA duHkhI aisI cetanA nahIM hai isase idriyajanita sukha dukhakI cetanA nahIM hai, parantu jaba zuddhopayoga karma hai taba usake phalase AtmIka sukhakA bhoga hai / isa hetuse karmaphalacetanA kaha sakta haiM / yadyapi kevalajJAnI bhI AtmAnaMdakA bhoga kararahe hai parantu unake
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] zrIpravacanasAraTIkA / -karmaphalacetanA isaliye nahI hai ki vahAM zuddhopayogarUpa karmacetanA bhI nahI hai| ina tIna prakAra cetanAoM ke svAmI kauna kauna hote haiM isakA varNana mahArAna kuMda kudAcAryane zrI paMcAstikAyameM isataraha kiyA hai: sabve khalu kammaphala thAvarakAyA tasA hi kajajuI / pANittamadikkatA NAga viMdati te jIvA // 39 // TIkA amRtacaMdra kRta isa bhAMti hai cetayaMte'nubhavanti upalabhate vidaMtotyekAzcitanAnubhUtyupalabdhicedanAnAmekAryatvAt / tatra sthAvarAH karmapha cetayaMte, asAH kArya cetayate, kevalazAnino jAna cetayaMta iti / paM0 hemarAjanIne isakI bhASA isataraha kI hai: nizcayase ethivI kAya Adi je samasta hI pAMca prakAra , sthAvara jIva haiM te kA~kA jo duHkha sukha phala tisako pragaTapane rAgadveSakI vizeSatA rahita apragaTa rUpa apanI zaktike anusAra vedate haiM / kyoMki na ya jIvoke kevala mAtra karmaphalacetanA rUpa hI mukhya hai / nizcayase dvendriyAdika jIva hai te karmakA jo phala sukha dukha rUpa hai tisako rAga dveSa mohakI vizeSatA liye udyamI hue iSTa aniSTa padArthome kArya karate sate bhogate haiM / isa kAraNa ve jIva karmaphalacetanAkI mukhyatA sahita jAna lenA aura jo jIva daza prANoMse rahita haiM, atIndriya jJAnI hai ve zuddha pratyakSa jJAnI jIva kevalajJAna caitanyabhAva hI ko sAkSAt paramAnanda sukharUpa anubhavai haiN| aise jIva jJAnacetanA saMyukta kahAte hai| ye tIna prakArake nIva tIna prakArakI cetanAke dharanahAre jAnane / /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwmarammam , dvitIya khNdd| [147 zrI jayasenAcAryane isI gAthAkI jo saMskRta vRtti dI hai usakA anuvAda yaha hai ki ve sarva prasiddha pAMca prakArake sthAvara jIva apragaTa rUpa sukhaduHkhakA anubhavarUpa zubha azubha karmoMke 'phalako anubhava karate haiN| heMdriyAdi trasa jIva usI hI karmaphalako nirvikAra paramAnaMdamaI eka svabhAvarUpa Atmasukhako nahIM prApta karate hue vizeSa rAgadveSarUpa jo kAryacetanA hai usa sahita anubhava karate haiN| aura jo vizeSa zuddhAtmAke anubhavakI bhAvanAse utpanna parama AnaMdamaI eka sukhAmRtarUpa samarasI bhAvake balase daza tarahake prANoMse rahita jo siddha jIva hai ve kevalajJAnako anubhava karate haiM / isakA bhAva yahI hai ki sthAvara jIva karmaphalacetanA tathA trasa jIva karmaphalacetanA sahita karma cetanA tathA kevalajJAnI jJAna cetanAko anubhava karate haiN| zrI samayasAra AtmakhyAtime paM0 jayacaMdanIne pratikramaNa, AlocanA tathA pratyAkhyAna kalpako varNana karake karma cetanA aura karmaphalacetanAke tyAgakI bhAvanAkA varNana kiyA hai vahAM yaha likhA hai ki "jaba samyagdRSTi hotA hai taba jJAna zrRddhAna to ho hI jAtA hai ki mai zuddha nayakara samasta karmoMse aura karmoke phalase rahita hUM / avirata, dezavirata, pramattavirata avasthAme to jJAna zrRddhAnameM nirantara bhAvanA hai hI, parantu jaba apramatta dazA ho ekAgra cittakara dhyAna kare taba kevala caitanya mAtra AtmAmeM upayoga lagAve aura zuddhopayoga rUpa hoya taba nizcaya cAritrarUpa zuddhopayoga bhAvase zreNI car3ha kevalajJAna upanAtA hai / usa samaya isa bhAvanAkA phala karmacetanA aura karmapharacetanAse rahita sAkSAt jJAna
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148] shriiprvcnsaarttiikaa| cetanArUpa honA hai| phira anaMtakAla taka jJAna cetanA rUpa hI huA vaha AtmA paramAnaMdameM magna rahatA hai|" isa bhAvase bhI yahI bAta jhalakatI hai ki jJAnacetanAkI bhAvanA to kevalajJAna pahale hotI hai paraMtu jJAnacetanA kevalajJAnIke hI hotI hai| zrI jayasenAcAryane isIliye zuddhopayoga karmacetanA kevalajJAnake pahale vatAI hai| paMcAdhyAyI graMthameM ina cetanAoke sambandhame zloka 191 dvi0 khaMDase vyAkhyAna prAraMbha kiyA hai vahAM jJAnacetanA samyagdRSTIka labdhirUpa sadA mAnI hai tathA sAkSAt taba mAnI hai jaba vaha svAnubhava rUpa hove / jaisA kahA hai ___ ekadhA cetanA zuddhA zuddhasyai kavidhattvataH / zuddhAzuddhopala ,svAjJAnatvAjJAnacetanA // 10 // artha-zuddhacetanA eka prakAra hai kyoMki zuddha eka prakAra hI hai| zuddha cetanAmeM zuddhatAkI upalabdhi hotI hai isaliye vaha zuddha hai| aura vaha zuddhopalabdhi jJAnarUpa hai isaliye use jJAnacetanA kahate haiM azuddhA cetanA dvedhA tadyathA karmacetanA / ' cetanatvAtphalasyAsya sthAt kamaphalacetanA // 195 // artha-azuddha cetanA do prakAra hai-eka karmacetanA dUsarI karmaphalacetanA / karmaphala cetanAme phala bhoganekI mukhyatA hai| ___sA jJAnacetanA nUnamasti samyaghagAtmanaH / na syAnmithyAdRzaH kvApi tadAtve tadasabhavAt // 198 // artha-vaha jJAnacetanA nizcayase samyagdRSTiko hI hotI hai| mithyApTike kahIM bhI nahI hosaktI kyoMki vahAM usakA honA asaMbhava hai|| /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [146 vizca sarvasya sadRSTenitya syAjJAnacetanA / avyucchinnapravAheNa yadvA'khaNDakadhArayA || 852 / / hetustatrAnti sadhIcI samyaktvenAnvayAdiha / zAnasacetanA labdhanityA svAvarNavyayAt // 853 // kAdAcitkAmti jJAnasya cetanA svopayoginI / nAla labdhevinAzAya samavyAtarasabhavAt // 854 // artha-sarva samyagdRSTiyoMke sadA jJAnacetanA rahatI hai vaha nirantara pravAha rUpase rahatI hai athavA akhaDa eka dhArArUpase rahatI hai| niraMtara jJAnacetanAke rahanemeM bhI sahakArI kAraNa samyagdarzanake sAtha anvaya rUpase rahanevAlI jJAnacetanA labdhi hai / vaha apane AvaraNake dUra honese samyagdarzanake sAtha sadA rahatI hai| jJAnakI nina upayogAtmaka cetanA kabhI kabhI hotI hai vaha labdhikA vinAza karanemeM samartha nahIM hai| isakA kAraNa bhI yahI hai ki upayogarUpa jJAnacetanAkI samavyApti nahIM hai| ____ isa kathanase yaha pragaTa hotA hai ki jJAnacetanAkA jJAnadvAna tathA usa rUpa honekI zaktikI labdhi to samyagdRSTIko ho jAtI hai parantu cAritrakI apekSA jaba vaha zuddhAtmAnubhava karatA hai taba jJAnacetanA ekAMzI rahatI hai| jyo jyo kharUpa magnatA bar3hatI jAtI hai jJAnacetanAke azokI vRddhi hotI jAtI hai| kevalajJAnIke sarvAza jJAnacetanA ho jAtI hai| zrI jayasenAcAryane samyagdRSTIkI isa jJAnacetanAko zuddhopayoga karmacetanA kahI hai so mAtra apekSAkRta bheda hai, vAstavameM koI bheda nahIM hai / zuddha AtmAkI pratyakSa cetanA vAstavameM kevalajJAnI hIke hai jaisA pacAdhyAyIkArane zloka 194meM kahA hai| usake nIce khAnumatrakI apekSA jJAnacetanA tathA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 ] zrIpravacanasAraTIkA / azuddha AtmAkI apekSA azuddha cetanA yA zuddhopayoga karmacetanA kaha sakte haiM / tAtparya yaha hai ki hamako jJAnacetanAko hI upAdeya mAnake usI rUpa rahanekI bhAvanA karanI cAhiye - sadA hI apane AtmAko karma aura karmaphalacetanAse bhinna bhAvanA cAhie / zrI amRtacaMdra khAmIne samayasAra kalazame kahA hai. - atyantaM bhAvayattvA viratamavirataM karmaNastatphalAcca / praspaSTa nATayitvA pralayanamakhilA jJAnasaMcetanAyAH / pUrNa kRttvA svabhAvaM svarasaparigata jJAnasacetanA svA / sAnanda nATayanta prazamarasamitaH savakAla pivantu ||40|| bhAvAtha - karma se va karmaphalase atyanta viraktabhAvakI niraMtara bhAvanA karake aura sarva ajJAna cetanA ke nAzako pragaTapane nacAkake tathA apane AtmIkarasa se bhare hue svabhAvako pUrNa karake apanI jJAnacetanAko Ananda sahita nacAte hue abase ananta kAlataka zAMtarasakA pAna karo arthAt kevalajJAnI hokara nirantara jJAnace - nAma ho / yahAM vyAkhyA meM mithyAdRpTIke mAtra azubhopayoga kahA hai zubhopayoga nahI kahA hai usakA prayojana yaha hai ki dharmadhyAna jahAM hai vahIM zubhopayoga hai / nizrayase mithyAdRSTI dravyaligI sAdhuke bhI dharmadhyAna nahI hai / isaliye vAstava meM to zubhopayoga nahIM hai, 'kintu yadi kaSAyakI mandatAkI apekSAse vicAra kareM to zubhopayoga hai aura isa kAraNa usake atizaya rahita puNya karmakA bhI bandha hotA hai / kyoki yaha zubhopayoga samyakta rahita hai isIse mokSamArga meM azubhopayoga nAma pAtA hai /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [151 prayojana yaha hai ki samyakta vinA sava asAra hai jaba ki samyakta sahita saba kucha sAra hai // 33 // utthAnikA-Age kahate haiM ki yaha AtmA hI abheda nayase jJAnacetanA, karmacetanA tathA karmaphalacetanArUpa hojAtA hai| appA pariNAmappA pariNAmo NANakammaphalabhAvI / tamhA NANaM kamma, phalaM ca AdA muNedavo // 34 // AtmA pariNAmA pariNAmo jJAnakarmaphalabhAvI / tasmAt zAna karma phalaM cAtmA maMtanyaH // 34 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(appA pariNAmappA) AtmA pariNAma svabhAvI hai| (pariNAmo NANakammaphalabhAvI) pariNAma jJAnarUpa karmarUpa va karmaphala rUpa hojAtA hai (tamhA) isaliye (AdA) AtmA (NANa kamma ca phala ) jJAnarUpa karmarUpa va karma phala rUpa (muNedavvo ) jAnanA caahiye| vizepAtha-AmA pariNamanasvabhAva hai yaha bAta pahale hI "pariNAmo sayamAdA" isa gAthAme kahI jAcukI hai| usI pariNamana svabhAvame yaha zakti hai ki AtmAkA bhAva jJAnacetanA rUpa, karma cetanArUpa va karmaphalacetanArUpa hojAve / isaliye jJAna, karma, karmaphalacetanA ina tIna prakAra cetanArUpa abheda nayase AtmAko hI jAnanA cAhiye / isa kathanase yaha abhiprAya pragaTa kiyA gayA ki yaha AtmA tIna prakAra cetanAke pariNAmose pariNamana karatA huA nizcaya ratnatrayamaI zuddha pariNAmase mokSako sAdhana karatA hai / tathA zubha tathA azubha pariNAmoMse vadhako sAdhatA hai| bhAvArtha-isa gAthAme yaha batAyA gayA hai ki AtmA svayaM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] shriiprvcnsaarttokaa| . pariNamanasvabhAva hai| jo pariNamana khabhAva hotA hai usImeM zuddha yA azuddha pariNamana honA saMbhava hai / jaba usa dravyako para dravyakA vaibhAvika pariNamana karAnevAlA nimitta nahIM milatA hai taba vaha dravya apane zuddha svabhAva hImeM pariNamana karatA hai aura jaba usako / parakA nimitta hotA hai taba vaha azuddha bhAvase pariNamana karatA hai| __ AtmA upayogamaI hai-yaha svabhAvase apane zuddha jJAna darzana, svabhAvarUpase pariNamana karanevAlA hai, paraMtu isa saMsArameM yaha saMsArI prANI anAdikAlase pudgalamaI ATha prakAra dravyakarmose pravAharUpase baMdhA calA ArahA hai-unahI karmomeM eka mohanIya karma hai / jaba isa karmakA udaya hotA hai taba usa karmake anubhAgakrI zaktike anusAra AtmAkA upayoga bhI rAga, dveSa, moha rUpa pariNamana kara jAtA hai / jaba nija AtmAke jJAnAnaMdameM upayukta hai taba jJAnacetanArUpa A pariNamana karatA hai| taba kisI kAmake karanekA bhAva karatA hai tava apane bhAvAnusAra karmacetanArUpa Apa hI pariNamatA hai aura jaba sAtA yA asAtAke udayake sAtha mohake' udayameM pariNamana karatA hai taba maiM sukhI hUM yA duHkhI hU isa vikarUpase pariNamana karake karmaphalacetanA rUpa pariNamatA hai| isa taraha AtmA hI ina tIna rUpa pariNAmoko karanevAlA hai| dUsarA koI dravya nahI / iname jJAnacetanA khAbhAvika pariNamana hai, karmacetanA karmaphalacetanA vaibhAvika pariNamana hai| iname vaibhAvika pariNAma tyAganeke yogya hai aura svAbhAvika pariNAmarUpa jJAnacetanA grahaNa karane yogya hai| jitanA hamAremeM jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya karmake kSayopaza
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| , 153. mase. jJAna darzana, va aMtarAyake kSayopazamase AtmavIrya, va mohake upazamase vItarAgatAke aMza pragaTa haiM, isa hIko puruSArtha kahate haiM / isa puruSArthake balase hamako mohake udayake calako ghaTAnA cAhiye / hamArA yaha abhyAsa kucha kAlameM hamAre AtmAke pariNamanako vaibhAvikase haTAkara khabhAvameM pariNamana karane degaa| isaliye hameM karmoke prabala nirbalake vikalpame na par3a apanA puruSArtha khAbhAvika bhAvomeM honeke liye karanA cAhiye / puruSArthake vinA kAryakI siddhiM nahIM ho sakI hai| zrI kulabhadra AcArya sArasamuccayameM kahate haiM bhavamogazarIreSu bhAvanIyaH sadA budhaH / nirvedaH parayA buddhathA mArAti jigakSubhiH // 127 // yAvanna mRtyuvajreNa dehaulo nigatyate / niyujyatA manastAvat karmAgatiparikSaye // 128 // bhAvAtha-una buddhimAnoko, jo karma zatruoMkA nAza karanA cAhate haiM utkRSTa buddhise sasAra zarIra bhogomeM sadA vairAgyabhAvanA bhAnI cAhiye / jabataka maraNarUpI vajase zarIrarUpI pahADa na gire tavataka apane manako karmazatruoke nAzameM lagAe raho // 34 // isa taraha tIna prakAra cetanAke kathanakI mukhyatAse cauthA sthala pUrNa huaa| utthAnikA-Age sAmAnya jJeya adhikArakI samApti karate hue pahale kahI huI bhedajJAnakI bhAvanAkA phala zuddhAtmAkI prApti hai. aisA dikhAte haiM:
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] zrIpravacanasAraTokA / kattA karaNaM kamma phalaM ca appatti Nicchido smnno| pariNamadi Neva aNNaM jadi appANaM lahadi suddhaM // 35 // kartA karaNa karmaphalaM cAtmeti nizcita: zramaNaH / pariNamati naivAnyadyadi AtmAna labhate zuddha // 35 // anvaya sahita sAmAnyArtha -(kattA, karaNaM, kammaphalaM ca appatti ) kartA, karaNa, karma tathA phala AtmA hI hai aisA (Nicchido ) nizcaya karanevAlA (samaNo) zramaNa yA muni (jadi) yadi (aNNaM) anya rUpa (Neva pariNamadi ) nahIM pariNamana karatA hai to (suddhaM appANaM lahadi) zuddha AtmIka kharUpako pAtA hai| vizeSArtha-mai eka AtmA hI khAdhIna hokara apanI nirmala AtmAnubhUtikA apane vikAra rahita parama caitanyake pariNAmase pariNamana karatA huA sAdhana karanevAlA hUM isase mai hI kartA huu|tthaa maiM hI rAgAdi vikalpose rahita apanI khasaMvedana jJAnakI pariNatike valase sahana zuddha paramAtmAkI anubhUtikA sAdhakatama hUM, arthAt avazya sAdhanevAlA hUM isaliye mai hI karaNa svarUpa hUM aura maiM hI zuddha buddha eka svabhAvarUpa paramAtmAke kharUpase prApti yogya hUM isaliye maiM hI karma huuN| tathA mai hI zuddha jJAnadarzana svabhAvarUpa paramAtmAse sAdhane yogya apane hI zuddhAtmAkI ruci, va usIkA jJAna va usIme nizcala anubhUtirUpa abheda ratnatrayamaI parama samAdhise paidA honevAle sukhAmRtarasake AsvAdame pariNamanarUpa hU isase mai hI phalarUpa hU / isa taraha nizcayanayase buddhiko rakhanevAlA parama muni jo sukhaduHkha, janmamaraNa, zatru mitra Adime samatAkI bhAvanAse pariNamana kararahA hai 1. yadi apanese anya rAgAdi pariNAmomeM nahIM pariNamana karatA hai to
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya pNdd| [155 bhAvakarma, dravyakarma, nokarmase rahita zuddhabuddha eka khabhAvarUpa AtmAko prApta karatA hai| aisA abhiprAya bhagavAna zrI kudakudAcArya devakA hai| bhAgArtha hama gAthAmeM AcAryane yaha bAta dikhalAI hai ki haraeka kAryameM kartA, karaNa, karma aura phala ye cAra bAteM hotI hai| inhIM cAra vAtophA bheTakI apekSA vicAra kareM to yaha TapTAta hogA ki devadattane apane muMhase Ama khAyA jisase vaha bar3A satopI huaa| yahAMpara kartA devadatta, muha karaNa, Ama sAnA karma tathA saMtopa pAnA phala hai / imI dRSTAtako yadi amedameM ghaTAe to isa taraha kaha sakne hai ki devadattane apane hI zarIrake aga muMhase apane hI mukhake vyApArarUpa karmako kiyA aura Apa hI sanopI hogayAisataraha nizcayo devadattahI kartA, karaNa, karma aura pharUpa huaa| imI taraha jaba bheda karake kaheM to isataraha kaha sakte hai ki AtmAne apane azuddha pariNAmose karma bAdhakara duHkha uThAyA / yahA AtmA kartA, azuddha pariNAma karaNa, karmavacana karma va dukha pAnA phala hai / isI vAtako abhedase vicAra kareM to AtmAne apane hI AtmAke azuddha pariNAmoMse pariNamana karake rAgAdi bhAva karma kiye aura Apa hI duHkhI huA / isataraha azuddha nizcaya nayame AtmA hI kartA, karaNa, karma tathA phalarUpa huA / ajJAna dagAmeM bhI upAdAna kartA, karaNa, karma aura phala yaha AtmA hI hai anya koI nahIM hai / Apa hI apane sarAga bhAvase rAgI ho AkulatArUpa hotA hai / jaise miTTI apanI miTTIkI pariNatise ghaTarUpa hokarake ghaTake kAryame Apa hI pariNamana karatI hai tese yaha AtmA apanI pariNatimeM Apako hI pariNamana karake apaneko Akulita
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | 177 jaayeNge| ina skaMdhoM kI aneka avasthAeM jagatameM horahI haiN| unhIMkA digdarzana karAneke liye pugalakI chaH jAtikI avasthAeM batAI gaI haiM(1) sthUla sthUla - jisake khaMDa kiye jAveM tau ve binA kisI cInakA jor3a lagAyeM svayaM na mila ske| jaise kAgaja, lakar3I, kapar3A, patthara Adi / (2) sthUla - jisako alaga karanepara binA dUsarI cIjake jor3ake mila jAveM jaise pAnI, sarabata, dUdha Adi bahanevAle padArtha / (3) sthUna sUkSma- jo netra iMdriyase jAne jAveM tathA 'jinako hama pakar3a na sake jaise chAyA, AtApa, udyota / (4) makSma sthUla - jo netra iMdriyase na jAne jAveM kintu anya cAra iMdriyoMse kisIse jAne jAma jaise zabda, rama, gaMdha, sparza / (5) sUkSma skaMdha pAMcoM hI iMdriyoMse na jAne jAsakeM jaise kArmANa vargaNA Adi / (6) sUkSma sUkSma-avibhAgI pudgala paramANu / yahAMpara pahale mUrtIkA lakSaNa kara cuke haiM ki jo iMdriyoMse grahaNa kiyA jAve so mUrtI haiM / sUkSma yA sUkSma sUkSma jaba iMdriyoMse nahIM grahaNa kiye jA sake taba unako mUrtIka na mAnanA cAhiye ? isa zaGkAkA samAdhAna yaha hai ki una saboM meM sparza, rasa, gaMdha, varNa haiM jinako iMdriyAM grahaNa kara saktI haiM parantu ve jinako iMdriya agocara vyavahArameM kahate haiN| saMghAta se pariNamate haiM taMtra kAlAMtara meM iMdriyoM ke gocara ho jAte haiM unameM zakti to hai parantu vyakti kAlAntarameM ho jAyagI / isaliye sUkSma bhI iMdriyagocara mUrtIka kahe jAte haiN| yadi mUrtIkapanA aisI dazA meM haiM ve hI jaba bheda 12
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 151 jisa dhyAna se yaha AtmA zuddha hotA hai vaha dhyAna mI abheda se AtmA hI hai / zrI tatvAnuzAsana meM muni nAgasena kahate hai-svAtmAnaM svAtmani vena ghyAyetsvasmai rugto yataH / paTkAraka mayastasmAduddhyAnamAtmaiva nizcayAt // 74 // bhAvArtha- kyoki yaha AtmA svasvarUpase hI apane hI AtmAmeM apane hI AtmAko apane hI dvArA apane hI liye dhyAtA hai isaliye paT kArakamaI yaha AtmA hI nizrayase dhyAna hai / ataeva svAvalambana dvArA apanA unhAra Apa karanA cAhiye || 38 isa taraha eka sUtra se pAMcamA sthala pUrNa huA isa taraha sAmAnya jJeyake adhikArake madhya meM pAca sthaloMse bher3ha bhAvanA kahI gaI / Upara kahe pramANa " tamhA tamsa NamAi " ityAdi paitIsa sUtroMke dvArA sAmAnya jJeSAdhikArakA vyAkhyAna pUrNa huA / Age unnIsa gAthAoMse jIva ajIva dravyAdikA vivaraNa karate hue vizeSa jJeyakA vyAkhyAna karate haiN| isameM ATha sthAna hai / ina ATha se pahale sthalame prathama hI jIvatva va ajIvatvako kahate hue pahalI gAthA, loka aura alokapaneko kahate hue dUsarI, sakriya aura ni kriyapanekA vyAkhyAna karate hue tIsarI isa taraha "DhavvaM jIvamajIvaM" ityAdi tIna gAthAoMse pahalA sthala hai| isake pIche jJAna Adi vizeSa guNokA svarUpa kahate hue "liMgehiM jehi" ityAdi Dho gAthAose dUsarA sthala hai / Age apane apane guNose dravya pahacAne jAte hai isake nirNayake liye " vaNNarasaM " ityAdi tIna gAthAose tIsarA sthala hai| Age pacAstikAyake kathana kI mukhyatAse " jIvA poggala kAyA" ityAdi do gAthAoMse cauthA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] zrIpravacanasAraTIkA / -sthala hai / isake pIche dravyoMkA AdhAra lokAkAza hai aisA kahate hue pahalI, jaisA AkAza dravyakA pradeza lakSaNa hai vaisA hI zeSa dravyokA hai aisA kahate hue dUsarI, isataraha "loyAloesu" ityAdi do sUtrose pAMcavAM sthala hai / isake pIche kAla dravyako apradezI sthApita karate hue pahalI, samayarUpa paryAya kAla hai kAlANurUpa dravyakAla hai aisA kahate hue dUsarI, isataraha 'samao du appadeso' ityAdi do gAthAose chaThA sthala hai / Age pradezakA lakSaNa kahate hue pahalI, phira tiryak pracaya urdhva pracayako kahate hue dUsarI isataraha "AyAsamaNu NiviTuM" ityAdi do sUtroMse sAtavAM sthala hai / phira kAlANuko dravyakAla sthApita karate hue "uppAdo panbhaMso" ityAdi tIna gAthAoMse AThavAM sthala hai isataraha vizeSa jJeyake adhikArameM samudAya pAtanikA hai|| utthAnikA-Age jIva ajIvakA lakSaNa kahate haiMdavya jIvamajIvaM jIvo puNa cedaNovayogamayo / poggaladavvappamuhaM acedaNaM havadi ya ajIvaM // 39 // dravyaM jIvo'gIvo jIvaH punazcatanopayogamayaH / pudgaladravyamamukho cetano bhavati cAjIvaH // 39 // anya sahita sAmAnyArthaH-(davyaM) dravya (jIvamanIva) jIva aura ajIva hai (puNa) aura (jIvo) jIva dravya (cedaNA upayogamayo) cetanA sarUpa tathA jJAna darzana upayogavAna hai (ya poggaladavyappamuha) aura pudgala dravya Adi (acedaNaM) cetanA rahita (anI) ajIva haiM / / vizeSArthaH-dravyake do bheda haiM-jIva aura ajIva, inamese
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 159 jIva dravya svayaM siddha bAharI aura antaraGga kAraNakI apekSA vinA aMtaraGga va bAharameM prakAzamAna nitya rUpa nizcayase parama zuddha cetanAse tathA vyavahAra meM azuddha cetanAse yukta honeke kAraNa cetana svarUpa hai tathA nizcayanayase akhaMDa va eka rUpa prakAzamAna va sarva tarahase zuddha kevalajJAna tathA kevala darzana lakSaNadhArI padAthoke jAnane dekhaneke vyApAra guNavAle zuddhopayogase tathA vyavahAranayase matijJAna Adi azuddhopayogase jo vartana karatA hai isase upayogamaI hai / tathA pudgala dharma, adharma, AkAza aura kAla yaha pAMca dravya pUrvameM kahI huI cetanAse tathA upayogase bhinna ajIva haiM, acetana hai, aisA artha hai / 7 bhAvArtha- pahale AcAryane saMgrahanayase sAmAnya dravyakA vyAkhyAna kiyaa| aba yahA vyavahArayase vizeSa bheda dravyakA dikhAte haiM / jagatameM yadi pratyakSa dekhA jAve to jIvatva aura anIvattva jhalaka jAte haiM / jahA cetanA hai- dekhane jAnanekA kAma ho rahA hai vaha jIvatva hai / jahA yaha nahI hai vaha ajIvattva hai| eka sajIva * prANImeM iMdriyoM ke vyApArase jAnana kriyA horahI hai vahI jatra jIva rahita hokara mAtra zarIrako hI chor3a detA hai taba usa mRtaka zarIrameM saba kucha racanA banI rahane para bhI jAnana kriyA indriyo ke dvArA nahIM hotI hai isIse siddha hai ki jAnana kriyAkA karanevAlA jIva hai aura jisame jAnana kriyA nahIM vaha yaha zarIra hai jo / pudgalase, racA hai | pratyakSame haraeka buddhivAna jIva ajIvako dekha saktA hai isa liye AcAryane prathama dravyako do bheda kiye haiM- jIva aura ajJIva / isa jIvame nizcaya prANa cetanA hai vaha isameM sadA rahatI hai- vahI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160] zrIpravacanasAraTokA / cetanA zuddha jIvameM zuddha hai aura azuddha jIvameM azuddha hai| athavA nizcaya nayase haraeka jIvame zuddha hai vyavahAra 'nayase azuddha hai| vahI cetanA nizcaya nayase kevalajJAna aura kevaladarzanamaI zuddha upayogase vartana karatI huI khako aura sarva lokAloka sambandhI tIna kAla vartI dravyako unake guNa aura paryAyoke sAtha jAnatI hai tathA vyavahAra nayase matijJAna Adi rUpa va cakSu acakSu Adi darzana rUpa pariNamatI huI dravyoko parokSa rUpase unakI kucha paryAyoke sAtha jAnatI hai| isI upayogase jIva dravyakI sattA pRthak jhalakatI hai| jisame na cetanA hai na jJAna darzana upayogake zuddha yA azuddha vyApAra hai vaha ajIva hai-usa ajIvake pAMca bheda haiM arthAta ve ajIva dravya pAMca prakArake bhinna 2 isa lokameM pAe jAte hai-varNa gadha rasa sparzavAna pudgala hai, gati sahakArI dharma dravya hai, sthiti sahakArI adharma dravya hai, avakAza sahakArI AkAza dravya hai, pariNamana sahakArI kAla dravya hai / ye yAMcoM hI cetanA tathA upayogase zUnya haiM isaliye acetana aura anupayogamaI anIva haiN| isa jagatame apanA AtmA pudgalake sAtha aisA mila rahA hai ki usakI pRthak sattA ajJAnI jIvako nahI jAnanemeM AtI hai isaliye vaha bhramase apanI AtmAko krodhI, mAnI, lobhI, mohI * Adi va manuSya zarIra rUpa hI mAna letA hai usako judA apanA jIva nahI mAlUma hotA hai / isaliye AcAryane batAyA hai ki tuma jIva ho, tumhArA svabhAva nizcayase zuddhacetanAmaya tathA parama zuddha kevalajJAna va kevaladarzana upayogamaI hai-tuma apaneko aisA jAna
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [161 kara anubhava karo yahI anubhava eka dina ajIvase dUra karake tumheM svAdhIna banA degA / pudgala sparza, rasa, gaMdha, varNanAna banatA, bigar3atA, pratyakSa jhalakatA hai isase isakI sattAko samajhaneme koI kaThinatA nahIM hai / paratu dharmAdi cAra dravya amUrtIka hai-adRzya haiM-pratyakSa nahIM hai unakI sattAko kaise mAnA jAve ? isaliye AcArya kahate hai ki yuktise unakI sattA bhI pragaTa hojaaygii| isa lokameM nIva pudgala do dravya halanacalana kriyA karate tathA Thaharate hue mAlUma paDate haiN| ina kriyAoMme upAdAna kAraNa ve svayaM hai paraMtu unakI ina kriyAome koI sarvamAdhAraNa tathA avinAzI aise nimitta kAraNa bhI cAhiye / kelI bhagavAnane apane jJAna netrase jAnakara upadeza diyA ki jo eka amUrtIka dravya ima lokAkAzame satra akhaDa rUpase vyApaka hai vahI dharmadravya va vaimA hI adharma dravya hai jinakA kAma udAsIna rUpase jIva va pudgalokI gatimeM va sthitime kramale sahAya karanA hai| sarva dravya avakAza pArahe hai va sthAnAntara hote hue bhI avakAza pA lete hai imaliye jisake vinA dravya avakAga nahI pA sakke va jisake hone hue pA sakte hai vaha AkAza dravya hai / AkAza anaMta aura sarvase bar3A hai usIke madhyabhAgame nahAtaka hara jagaha jIva pudgalAni ca dravya pAe jAte hai uma bhAgako bokAkAza zeSako alo / / kahate hai / dravyome hala pariNamana bhiyA deva rahe hai / jaise reriNamana zAtime chUTakara krodhamaI kogae va "hamArA koI mA kucha jJAnake honese naSTa hotA hai nA pudgala . . +uper
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] zrIpravacanasAraTokA / sundarase asundara va varNase varNAntara hojAtA hai - ima avasthAke badalane meM sarvasAdhAraNa kAraNa kAladravya hai / isa taraha amUrtIka acetana dharmAdi cAra dravyokI sattA jAnane yogya haiN| isa kathanako jAnakara eka apanA zuddhAtmA hI grahaNa karane yogya hai zeSa sarva heya haiM aisA nizcaya karake nija svarUpakA anubhava karanA yogya hai / zrI amRtacaMdra AcAryane tatvArthasAra me inhI dravyoko kahA hai dharmAdharmAvithAkAza tathA kAlazca pudgalAH / ajIvAH khalu pacete nirdiSTA sarvadarzibhiH // 2 // ete dharmAdayaH patra jIvAzca proktalakSaNAH / padravyANa nigadyate dravyayAthAtmyavedibhiH // 3 // bhAvArtha- sarvadarzIne dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgaloko ajIva kahA hai tathA jIva alaga hai inako milAkara dravyake yathArtha svarUpako jAnanevAloMne chaH dravya kahe hai // 36 // utthAnikA- Age loka aura alokake bhedame AkAza padArthake do bheda batAte hai: puggalajIvaNivaddho dhamAdhammatthikAyakAlaDDho / vahRdi AyAse jo logo so savakAle du // 37 // ; pudga vanvA dharmAdharmAta kAyakAlADhya / + vartate zrAkAze yo lokaH ta sarvakAle tu // 37 // anya ta sAmAnyatha - (jo ) jitanA kSetra ( AyAse) isa AkAzame ( puggalajIvaNibaddho ) pudgala aura jIvoMse bharA r 'huA tathA' (dhammAvammatthikAya kAlaDUDho ) dharmAstikAya, adhama
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [163 stikAya, aura kAlame bharAhuA (vadi) vartana karatA hai (so du) vahI kSetra (savyakAle) sadA hI (logo) loka hai|| vizeSArtha-pudgalake do bheda haiM-aNu aura skaMdha tathA jIva saba nizcayase amUrtIka atIdriya jJAnamaI tathA nirvikAra paramAnanda rUpa eka sukhamaI Adi lakSaNoke dhArI haiM inase jitanA AkAza bharA huA hai va jisame dharmAstikAya, adharmAstikAya aura kAla dravya bhI vyApaka haiM isa taraha jo pAMcoM dravyoMke samUhako rakhatA huA vartatA hai vaha isa anantAnanta AkAzake madhyameM rahanevAlA lokAkAza hai / vAstavameM AkAza sahita jo ina pAMca drayokA AdhAra hai vaha chaH dravyakA samUharUpa loka sadA hI hai usake bAhara anantAnanta khAlI jo AkAza hai vaha alokAkAza hai aisA abhiprAya hai| bhAvArtha-AcArya isa gAthAmeM chaH dravyoMke kSetrako batAte haiN| sabase baDA AkAravAlA ananta AkAza dravya hai / isake madhya meM anya pAMca dravya bhare hue haiM / nitanemeM ye pAca dravya haiM usako loka yA jagat kahate haiN| isake bAharake AkAzako aloka kahate haiM-dharmAstikAya lokAkAzake varAbara eka akhaMDa dravya hai-adharmAstikAya bhI aisA hI hai ye donoM lokAkAzame vyApaka haiN| kAladravya gaNanAmeM asaMkhyAta haiM / ve eka dUsarese kabhI milate nahIM paraMtu lokAkAzameM isataraha phaila hai ki koI pradeza ' kAladravyake , vinA zeSa nahIM hai| yadi pradezarUpI gajase mApa kareM to lokAkAzake asaMkhyAta pradeza hoge isa taraha haraeka pradeza kAladravyase chAyA huA hai / jIva anantAnata haiM-so lokAkAzameM khacAkhaca bhare haiM
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] shriiprvcnsaarttiikaa| uname bahuta bhAga aise zarIradhAriyokA hai jo eka zarIrameM anaMtAnaMta eka sAtha raha sakte haiM jaise nigoda zarIradhArI jIva-sUkSma ekandriya pRthvI, apa, teja, vAyu tathA vanaspati jo kisI iMdriyake gocara nahIM haiM va jo parvatAdike bhItarase bhI nikala jAte hai tathA nirAdhAra haiM, isa sarvalokameM khacAkhaca bhare hai tathA vAdara ekendriyase paMceMdrI paryaMta jIva jo AdhArameM utpanna hote haiM tathA yathAsabhava rukate haiM va rokate hai ve bhI yathAsaMbhava yatra tatra pAe jAte haiM / prayojana yaha hai ki koI bhI pradeza aisA nahIM hai jahAM saMsArI jIva na ho / jIvoMse bhI anantAnaMtaguNe pudgala haiN| paramANu avibhAgI pudgalake khaDako kahate haiM / do yA adhika paramANuose bane hue baMdharUpa samudAyako skaMdha kahate haiM / iname bahuta bhAga sUkSma hai ve eka dUsareko avakAza dete hue rahate hai isataraha pudgaloMse bhI koI AkAzakA pradeza khAlI nahI hai / cha. dravya jahAM hara jagaha pAe jAsake usako lokAkAza kahate haiM / isake bAhara jahAM kevala AkAza hI AkAza hai vaha alokAkAga hai / zrI nemicaMdrasiddhAMtacakravartIne dravyasaMgrahame kahA hai- / dhammAdhammAMkAlo puggalajIvA ya sati jAvadiye / Aya se so logo tatto parado alogutto // arthAt-dharma, adharma, kAla, pudgala aura jIva jitane AkAzame haiM vaha loka hai usake bAhara aloka hai / ___ prayojana yaha hai ki isa chaH dravyamaI lokame nija AtmA hI upAdeya hai, anya saba jJeya haiM / isa bhAvanAse hI vaha sAmyabhAva prApta hotA hai jisakI AvazyaktA samyakcAritrake liye hai||3||
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [165 utthAnikA-Age dravyoMmeM sakriya aura ni:kriya bhedako dikhalAte haiM yaha eka pAtanikA hai| dUsarI yaha hai ki jIva aura pudgalameM artha paryAya aura vyaMjana paryAya dono hotI haiM jabaki zeSa dravyoMmeM mukhyatAse arthaparyAya hotI hai isako siddha karate haiM uppAdahidibhaMgA poggalajIvappagasta logss| pariNAmA jAyate saMghAdAdo va bhedAdo // 38 // utpAdasthitibhagAH pudgalajIvAtmakasya lokasya / pariNAmA jAyante saghAtAdvA bhedAt // 38 // anvayasahita sAmAnyArtha-(logassa) isa chaH dravyamaI lokake (uppAdavidimaMgA) utpAda vyaya dhauvyarUpI artha paryAya hote haiM tathA (poggalajIvappagassa ) pudgala aura jIvamaI lokake arthAt pudgala aura jIvoMke (pariNAmA) vyaMjana paryAyarUpa pariNamana bhI (saMdhAdAdo saMghAtase (va) yA (bhedAdo) bhedase (jAyate) hote haiN| noTa-yahAM vRtikArakI apekSA choDakara apanI samajhase anvaya kiyA hai| vizeSArtha-yaha loka chaH dravyamaI hai| ina saba dravyomeM satpanA honese samaya samaya utpAda vyaya dhrauvyarUpa pariNamana huA karate haiM inako artha paryAya karate hai| jIva aura pudgalomeM kevala artha paryAya hI nahIM hotI kintu saMghAta yA bhedase vyajana paryAyeM bhI hotI haiM / arthAt dharma, adharma, AkAza tathA kAlakI mukhyatAse ekasamayavartI artha paryAyeM hI hotI hai tathA jIva aura pudgaloMke artha paryAya aura vyaMjana paryAya dono hotI haiM / kisa taraha hotI haiM so kahate haiM / jo samaya samaya pariNamana rUpa avasthA hai usako
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] zrIpravacanasAraToko / artha paryAya kahate haiM / jaba yaha jIva isa zarIrase chUTakara anya bhavake zarIrake sAtha milA karatA hai taba jIvake pradezoMkA AkAra badalatA hai taba vibhAva vyaMjana paryAya hotI hai / isI hI kAraNase ki yaha jIva eka janmase dUsare janma jAtA hai isako kriyAvAne kahate hai / tase hI pugalokI bhI vyaMjana paryAya hotI hai| jaba koI vizeSa skaMdhase chUTakara eka pudgala apane kriyAvAnapanese dUsare skaMdhameM mila jAtA hai taba AkAra badalanese vibhAva vyanana paryAya hotI hai| mukta jIvoke svabhAva vyaMjana paryAya isa taraha hotI hai so kahate hai / nizcaya ratnatrayamaI parama kAraNa samayasArarUpa nizcaya mokSamArgake valase ayogI guNasthAnake aMta samayame nakha kezoko chor3akara paramaudArika zarIrakA vilaya hotA hai isa tarahakA nAza hote hue kevalajJAna Adi anaMta catuSTayakI vyaktirUpa parama kArya samayasAra rUpa siddha avasthAkA svabhAva vyajana paryAyarUpa utpAda hotA hai yaha bhedase hI hotA hai saMdhAtase nahIM hotA hai kyoki muktAtmAke anya zarIrake sambandhakA abhAva hai| bhAvArtha-yaha loka cha dravyoMkA samudAya hai / hareeka dravya sAmAnya aura vizeSa rUpa guNAkA samudAya hai-guNome sadA pariNamana yA paryAya huA karatI haiM-isa pariNamanako artha paryAya kahate haiM / aisI arthaparyAyeM cha' dravyoMmeM hotI rahatI hai| inake bhI do bheda hai-eka svabhAva arthaparyAya, eka vibhAva arthaparyAya | svabhAva arthaparyAya agurulaghu nAmake sAmAnya guNake vikAra hai| ye svabhAva paryAyeM bAraha tarahakI hotI hai-chaH vRddhirUpa cha. hAnirUpa / arthAt annata bhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [ 163' guNavRddhi, asakhyAta guNavRddhi, anataguNavRddhi, isI taraha anata bhAga hAni, asaMkhyAta bhAga hAni, saMkhyAta bhAga hAni, sakhyAta guNa hAni, asakhyAta guNa hAni, anataguNa hAni 1 zrI devasena AcArya ruta AlApa paddhatimeM kahA hai: anAdyanidhane dravye svaparyAyAH pratikSAm / unmananta nimanti alAraTolavajale // 1 / _artha anAdi anata dravyake bhItara svabhAva paryAye prati samayame isa taraha hotI rahatI hai jaise jalake bhItara lahareM uThatI haiM vaiThatI hai / isa haTAtase yaha bhAva jhalakatA hai ki jaise nirmala kSIra samudrake jalame jaba taraMgeM hotI hai taba kahIM para pAnI kucha UMcA va kahIpara kucha nIcA hojAtA hai parantu na pAnI mar3ha hotA na melA hotA hai taise dravyoMke bhItara jo arulaghuguNa hai usameM pariNamana hotA hai| kevala avasthAmeM pariNamana hote hue bhI guNa kama bar3ha nahIM hotA hai na vibhAva rUpa pariNamatA hai / ina svabhAva paryAyoMkA svarUpa kyA hai so acchI taraha nahIM pragaTA hai isako Agama pramANase gRhaNa karanA yogya hai / ye svabhAva artha paryAya to saba dravyome sadA hotI rahatI hai / jIva aura pudgalomeM vibhAva artha paryAya bhI hotI hai jaise jIvoMme matijJAna, zrutajJAna Adi jJAnaguNakA vibhAvapariNamana hai / saraleza rUpa tathA vizuddha rUpa cAritra guNakA vibhAva pariNamana hai / pudgalome eka rasase anya rasa rUpa, eka gadhame anya gadha rUpa, eka sparzase anya sparza' rUMpa, eka varNase anya varNarUpa pariNamana vibhAva guNaparyAya hai yA' vibhAva artha paryAyeM hai|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ f 168 ] zrIpravacanasAraTIkA / eka AkAra meM halana calana yA badalaneko vyaMjana paryAya kahate haiM / ye paryAyeM dharma adharma AkAza kAlameM nahIM hotI haiM / kintu jIva aura pudgulomeM hotI hai / jaba yaha jIva eka zarIrameM rahatA huA bhI halana calana karatA hai, mana vacana kAyake kAryake dvArA sakampa hotA hai, tathA samudAyake dvArA phailatA hai, aura phira zarIra pramANa hotA hai tathA eka zarIrako chor3akara dUsare zarIrameM jAkara usa zarIrapramANa hojAtA hai, usa zarIrameM rahate hue zarIrakI vRddhike sAtha phailatA hai taba jIvake vibhAva vyaMjana paryAya hotI hai| jaba yaha jIva saMsAra avasthAko tyAgakara mukta avasthAmeM pahuMcatA hai taba isakA AkAra aMtima zarIra se kucha kama rahatA hai - arahaMtakA deha ayogI guNasthAname kapUra ke samAna ur3a jAtA hai kevala nakha keza raha jAte haiM / isase yaha jhalakatA hai ki jahA AtmA pradeza vyApaka hai vaha hai aura jahAM AtmA pradeza nahIM haiM vaha bhAga par3A rahatA hai jaise nakha keza, kyoki zarIra sahita AtmAkI mApa karanese nakhakezoM kI bhI mApa hojAyagI isIliye nakhakezo kI kamIko nikAlakara jo kucha AkAra AtmAkA zarIra rahate hue rahatA hai vahI siddha avasthA meM hotA hai isIse isa AkArako aMtima zarIrase kucha kama kahate haiM, kyoki aba siddhoMkA AkAra nahIM badalegA na halana calana karegA isaliye siddhoke AkArako svabhAva vyaMjana paryAya kahate hai / pudgaloMme paramANuoMkA paraspara mela honese va kucha paramANuokA va koI skaMdhake bhAgakA kisI skaMdha se bheda honepara una hI paramANuokA va skaMdhake bhAgakA va unamese kuchakA anya saba bhAga ur3a jAtA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [169 skaMdhake sAtha saMghAta yA mela honepara jo vizeSa skaMdha hotA hai vaha vibhAvavyaMjanaparyAya hai| avibhAgI paramANu vinA kisIke milApake jabataka hai tabataka khabhAva vyaMjana paryAyarUpa hai / isa taraha vyajana paryAyeM jIva aura pudgaloMmeM hotI hai / aisA hI AlApapaddhatimeM kahA hai: dharmAdharmanabhaH kAlA arthaparyAyagAcarAH / vyaJjanena tu sabaddhau dvAvanyau jIvapudgalau // bhAvArtha-dharma, adharma, AkAza aura kAlame artha paryAyeM hI hotI hai kintu jIva pudgaloMmeM artha paryAya bhI hotI hai va vyaMjana paryAyeM bhI hotI haiM / isI kAraNase cAra dravya kiyA rahita arthAt halanacalana rahita niHkriya haiM aura jIva pudgala kriyAvAna arthAt halanacalana sahita haiN| -prayojana yaha hai ki apane AtmAko saMsAra avasthAmeM AvAgamanarUpa kriyAke bhItara caurAsI lAkha yoniyoMke hArA kleza uThAte nAnakara usako siddha avasthAmeM pahuMcAnekA yatna karanA cAhiye jisase yaha jIva bhI niHkriya honAve kyoki siddhAtmA halanacalana kriyA rahita hai| svabhAvame lokAgra eka AkArase vinA sakampa hue virAjamAna haiN| isIliye abheda ratnatraya svarUpa sAmyabhAvakA Azrayakara svAnubhavakA abhyAsa karanA cAhiye aisA tAtparya hai| isa taraha jIva aura ajIvapanA, loka aura alokapanA, sakriya niSkriyapanAko kramase kahate hue prathama sthalame tIna gAthAeM samApta huI // 38 // __ utthAnikA-Age jJAnAdi vizeSa guNoke bhedase dravyoMke bhedoMko batAte haiM:
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170] zrIpravacanasAraMTIkI / liMgehi jehiM davvaM jIvamajIve ca havadi viSNAda / te tavbhAvavisiTThA muttAmuttA guNA NeyAM // 3 // liGgaiyadravya jIvo'nIvazca bhavati vijJAnam / te tadbhAvaviziSTA mUrtAmRrtA guNA zeyAH // 39 // anvaya sahita sAmAnyArtha-( jehi ligehiM ) jina lakSa'Nose ( jIvamajIvaM davvaM ) jIva aura ajIva dravya (viNNAdaM havadi) jAne jAte haiM (te) ve lakSaNa yA cinha (tabhAvavisiTThA) unake sAtha tanmayatAko rakhanevAle (muttAmuttA guNA) mUrtIka aura amUrtIka guNa (NeyA) jAnane caahiye| vizeSArtha-khAbhAvika zuddha parama caitanyake vilAsa rUpa vizeSa guNose jIva dravya tathA acetana yA jarUpa vizeSa guNoMse anIva dravya pahacAne jAte haiN| ye cetana tathA acetana guNa apanera dravyase tanmaya haiM / jaise zuddha jIva dravyameM jo kevala jJAna Adi guNa haiM unakI zuddha jIvake pradezoke sAtha jo ekatA, abhinnatA tathA tanmayatA hai usako tadabhAva kahate haiM / isa taraha zuddha jIva dravya apane pradezokI apekSA apane zuddha guNose tanmaya hai parantu jaba guNoMkA aura una pradezokA jahA ve guNa pAe jAte haiM saMjJA, lakSaNa, prayojana Adise bheda kiyA jAtA hai taba guNa aura dravyameM atadbhAvapanA yA bhedapanA bhI siddha hotA hai| dravya aura guNa kisI apekSA abhedarUpa va kisI apekSA bhedarUpa haiM / athavA dUsarA vyAkhyAna yaha hai ki jisa dravyake jo vizeSa guNa hai ve apane dravyase to tadbhAvarUpa yA tanmaya haiM parantu anya dravyose ve atadbhAvarUpa yA bhinna haiM / ye cetana acetana guNa do prakArake jAnane cAhiye--mUrtIka aura amU
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / ' 1 [ 171 taka arthAt mUrtIka dravyoke mUrtIka guNa aura amUrtIka dravyoMke aMmUrtIka guNa samajhane cAhiye / bhAvArtha - isa gAthAme AcArya yaha batAte hai ki jIva aura ajIva dravyoMko kisa taraha pahacAnA jAtA hai / jo astittva, ! vastuttva, dravyattva, agurulaghutva, pradezattva tathA prameyattva sAmAnyaguNa haiM ve to sarva chaho dravyomeM vyApaka hai unase jIva aura ajIva ' dravyokI bhinnatA nahIM jAnI jA sakatI hai / isaliye bhinna 2 I dravyoMmeM bhinna vizeSa guNa hai jinase vaha vizeSa dravya jAnA jA saktA hai / ve vizeSa guNa apane 2 dravyase to tanmayapanA rakhate haiM parantu anya dravyase bilakula bhinna hai / tathA apane 2 dravyake sAtha bhI ve guNa pradezokI apekSA abhedarUpa hai parantu sajJA DhikI. apekSA bhedarUpa yA bhinna hai / jina lakSaNoMse dravyoko bhinna 2 jAne una lakSaNoko kisI apekSA mUrtIka aura amUrtIka guNa kaha sakte haiM / arthAt jo mUrtIka dravya hai unake vizeSa guNa mUrtIka haiM tathA jo amUrtIka dravya haiM unake vizeSa guNa amUrtaka haiM / chaH dravyome puMgala dravya mUrtIka hai isaliye usake vizeSa guNa sparza, rasa, gaMdha, varNa bhI mUrtIka hai| jIva. dharma, adharma, AkAza, kAla amUrtIka hai isaliye unake vizeSa guNa caitanyAdi bhI amUrtIka hai| ye chahoM dravya apane apane vizeSa guNose hI bhinna 2 jAne jAte haiN| tAtparya yaha hai ki iname nija AtmA hI upAdeya hai / zrI yogendrAcAryane yogasArame kahA hai:-- Ju puggala aSNu ji aSNu jiu aNNa vi sahu vivahAru / vaya va puMggala gahahi jiu lahu pAhu bhavapAI // 54 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172] zropravacanasAraTokA / bhAvArtha-pudgalAdi dravya anya haiM, jIva anya hai tathA jagatakA saba vyavahAra bhI anya hai| yadi yaha jIva pudgalAdi sarvako tyAga karake nija AtmAko grahaNa kare to zIghra mokSakI prApti kare // 39 // isa taraha guNoke bhedase dravyakA bheda jAnanA cAhiye / utthAnikA-Age mUrtIka aura amUrtIka guNoMkA lakSaNa aura sambandha kahate hai:muttA indiyagejmA poggalavappagA aNegavidhA / vvANamamuttArNa guNA amuttA muNedavyA // 40 // mUrtA iMdriyagrAhyAH pudgaladravyAtmA anekavidhA / dravyANamamUrtAnA guNA amUrtI jJAtavyAH // 40 // anvaya sahita sAmAnyArtha (iMTiyagejjhA) iMdriyoke grahaNa karane yogya guNa ( muttA ) mUrtIka hote haiM ve guNa (aNegavidhA) varNa Adike bhedase aneka prakAra haiM tathA (poggala davvappagA) pudgala dravya sambandhI haiM / (amuttANaM davvANa) amUrtIka dravyoke (guNA) guNa (amuttA) amUrtIka (muNedavvA) jAnane yogya hai| vizepArtha-jo indriyoke dvArA grahaNa karane yogya haiM ve mUrtIka guNa haiM aura jo iMdriyoMke dvArA nahIM grahaNa kiye jAveM ve amUrtIka guNa haiM isataraha mUrtIka guNokA lakSaNa idriyokA viSayapanA hai jaba ki amUrtIka guNoMkA lakSaNa iMdriyoM kA viSayapanA nahIM hai / mUrtIka guNa aneka prakArake pudgala dravya sambandhI hote haiM tathA kevalajJAna Adi amUrtIka guNa vizuddha jJAna darzana svabhAvadhArI paramAtmA dravyako Adi lekara amUrtIka dravyoMke hote haiN| isataraha mUrta aura amUrta guNoMke lakSaNa aura sambandha jAnane yogya haiM /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ N dvitIya khNdd| [173 bhAvArtha-isa lokameM chaH dravya hai unamese kevala eka pudgala mUrtIka hai kyoMki usake varNa, gaMdha, rasa, sparza guNa cakSu, ghANa, rasanA tathA sparzana idriyoMke dvArA kramase jAnaneme Ate hai / aura isI liye isa pudgalake varNAdi guNoko mUrtIka guNa kahate hai tathA jIva, dharma, adharma, kAla, AkAza ye pAMca dravya amUrtIka hai kyoki inake vizeSa guNa pAco hI idriyose nahIM jAne jAsakte / jIvake kevalajJAnAdi guNa, dharmakA gatihetupanA, adharmakA sthitihetupanA kAlakA vartanA tathA AkAzakA avagAhaM denA ye sarva koI bhI iMdriyose dekhe, sUghe, cakhe, sparza tathA sune nahIM jAte hai isaliye jaise ye pAca dravya amUrtIka hai vaise inake vizepa guNa bhI amUrtIka hai / kyoki guNa aura guNI tAdAtmya sambandha rakhate hai tA guNoke akhaMDa sarvAga vyApaka samUhakA hI nAma dravya hai isaliye murtIka guNadhArI dravya mUrtIka hote hai aura amUrtIka guNadhArI dravya amUrtIka hote hai| yadyapi pudgalake vahutase sukSma skaMdha tathA sarva hI avibhAgI paramANu kisI bhI idriyase nahIM jAnane meM Ate tathApi java bhedasaMghAtase ve sUkSma skadha sthUla hojAte haiM tathA paramANuoke saMghAtase sthUlaskaMdha bana jAte haiM / taba ve kisI na kisI idriyake dvArA jAnaneme AnAte hai jaise AhAraka vargaNAko hama dekha nahIM sakte parantu unase bane hue audArika zarIrako dekhate haiM, bhASA vargaNAko hama dekha nahI sakate va suna nahIM sakte parantu unake bane zabdoMko hama suna sakte hai / yadyapi ye sUkSma staMbha tathA paramANu iMdriyagocara nahI hai tathApi unameM idriyagocara honekI zakti hai tathA ve saba pudgala hai aura una hI sparza, rasa, gadha, varNa
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] zrIpravacanasAraTIkA / guNako ve rakhate haiM jinako iMdriyoMke dvArA grahaNa kiyA jAsaktA hai isaliye ve bhI mUrtIka haiM aura unake guNa bhI mUrtIka haiN| zrI tatvArthasArameM amRtacaMdrAcArya kahate haizabdarUparasasparzagandhAtyatavyudAmataH / paca dravyANyarUpANi rUpiNaH pudgalAH punaH // 163 // bhAvAtha-kyoki pAMca dravyoMmeM mUrtIka zabda paryAya vA varNa, gaMdha, rasa, sparza guNa nahIM hote hai isaliye ve amUrtIka haiM nana ki mAtra eka pudgala dravyaM mUrtIka hai kyoki iname ye cAra guNa hote hai aura zabda isI mUrtIka pudala dravyakI paryAya hai / tAtparya -yaha hai ki ina mUrta aura amUrta dravyoMmeM mAtra amUrtIka eka nija zuddha AtmA hI grahaNa karane yogya hai / isa taraha jJAna Adi vizeSa guNoke bhedase dravyoMmeM bheda hotA hai aisA kahate hue dUsare sthalameM do gAthAeM pUrNa huI // 40 // ' utthAnikA-Age mUrtIka pudgala dravyake guNoko kahate haiMvaNNarasagaMdhaphAsA vijjate pugalassa suhumAdo / ' puDhavo pariyatassa ya saddo so poggalo citto||41|| vaNarasagaMdhaspardhA vidyante pudgalsya sUkSmattvAt / pRthivIparyantasya ca zabdaH sa pudgalacitraH // 41 // anvarasahita ma ma nyArtha-( suhumAdo puDhavI pariyaMtassa) -sUkSma sUkSma paramANuse lekara pRthvI paryaMta (puggalassa) pudgala dravyake. (vaNNarasagaMdhaphAsA) varNa, rasa, gaMdha, sparza, (vijate ) maujUda pAe jAte haiM / (ya) aura (saddo) zabda hai ( so poggalo cittA) so pudgala hai va nAnA prakAra hai|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa ! [ 34 vizeSArtha- pudgala dravyake vizeSa guNa sparza rasa gadha varNa haiN| ve pudgala sUkSma paramANuse lekara pRthvI rUpa rUpa sthUla taka hai / jaise isa gAthAmeM kahA hai , puDhavI jala ca chAyA cauridiya vimaya rummaparamANU | chavi bhaNiya poggaladavvaM jiNavarehiM // jaise sarva jIvoMmeM ananta jJAnAdi catuSTaya vizeSa lakSaNa yathAsabhava sAdhAraNa hai taise hI varNAdi catuSTaya rUpa vizeSa lakSaNa yathAsambhava sarva pudgalo meM sAdhAraNa hai / aura jaise anantajJAnAdi catuSTaya mukta jIvame pragaTa haiM so atIndriya jJAnakA viSaya hai / hamako anumAnase tathA Agama pramANase mAnya hai taise hIM zuddha paramANu meM varNAdi catuSTaya bhI atIndriya jJAnakA viSaya hai / hamako anumAna se tathA Agamase mAnya hai / jaise yahI anaMtacatuSTaya sasArI jIva meM rAgadveSAdi cikanAIke kAraNa karmavadha honeke vazase azuddhatA rakhate hai taise hI snigdha rUkSa guNake nimittase do aNu tIna aNu AdikI baMdha avasthAme varNAdi catuSTaya bhI azuddhatAko rakhate haiN| jaise rAgadveSAdi rahita zuddha AtmAke dhyAnase ina anantajJAnAdicatuSTaya kI zuddhatA hojAtI hai tase hI yathAyogya snigdha rUkSa guNake na honepara bandhana na hote hue eka pudgala paramANukI avasthAmeM zuddhatA rahatI hai| aura jaise naranAraka Adi jIvako vibhAva paryAya hai taise yaha zabda bhI pudgalakI vibhAva paryAya haiguNa nahIM hai kyoki guNa avinAzI hotA hai parantu yaha zabda vinAzIka hai / yahA naiyAyika matake anusAra koI kahatA hai ki 1 , yaha zabda AkAzakA guNa hai isakA khaMDana kahate haiM ki yadi zabda
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ] shriiprvcnsaarttokaa| AkAzakA guNa ho to zabda amUrtIka honAve / jo amUrta vastu hai vaha karNa iMdriyase grahaNa nahIM hosaktI aura yaha pratyakSa pragaTa hai ki zabda karNa iMdriyakA viSaya hai| bAkI idriyokA viSaya kyoM nahI hotA hai ? aisI zaMkAkA samAdhAna' yaha hai / ' anya iMdriyakA viSaya anya iMdriya dvArA nahIM grahaNa kiyA jAsaktA aisA vastukA svabhAva hai jaise rasAdi viSaya rasanA indriya Adike haiN| vaha zabda bhASArUpa, abhASArUpa, prAyogika aura vaizrasikarUpa aneka prakArakA hai jaisA paMcAstikAyakI "saddo khaMdhappabhavo" isa gAthAmeM samajhAyA hai yahAM itanA hI kahanA vaza hai| bhAvArtha-isa gAthAme AcAryane pudgalake vizeSa guNoko batAkara usakI avasthAoko bhI samajhAyA hai / sparza, rasa, gaMdha, varNa ye cAra pudgalake mukhya guNa hai-rUkhA, cikanA, garma, DhaMDhA, halakA bhArI, narama, kaThora ATha tarahakA sparza hotA hai / svaTTA, mIThA, carparA, tIkhA kaSAyalA pAca tarahakA rasa hotA hai / sapheda, lAla, pIlA, nIlA, kAlA pAMca tarahakA varNa hotA hai / sugaMdha, durgaMdha do tarahakI gaMdha hotI / iname se eka samayame 5 guNa pudgalake eka avibhAgI paramANume pAe jAte haiM jaise sparzake do rUkhA 'athavA cikanA, garama yA ThatA athAt koI paramANu rUkhA hogA koI cikanA hogA, koI garama hogA koI ThaMr3hA hogA / rasa eka koI, gaMdha eka koI, varNa eka koI isa naraha pAca guNa paramANumeM pAe jaayge| do paramANukA yA doye adhika sakhyAta, asaMkhyAta, anata paramANu* okA milakara skaMba bana jAtA hai| skaMdhameM eka samayame sAta guNa + pAeM jAyage halakA yA bhArI, komala yA kaThora aise do aura bar3ha
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ..... dinIya gaTa (177 nAMgage / ina gohI aneka avasthA, nagatameM horahI hai| undIkA himaga karA liye pulakI / mAnikI avasthAeM batAI gaI hai 1) skUla sma-nimaphe rAjariye nAvehI ye vinA risI nInA mora gAye sana mila ske| nage pAgana, lakar3I, para para maadi| ) sta-nimako annaga karanepara dinA dRmarI cInake modagina nAce nage pAnI, marasta. dapa lAdi pAnevAle pttaay| sthara sakSama ko netra iTiyane nAne nA tamA minato hama pakana mere ayA, mAnAra, umauta / samanca-no netra hine na jAne nA kintu panya nAmisinI gAne nApaka menA.rama, gadha, gN| nana-pAnoM hI iMdriyoga na mAne jAke meM pAnI vargaNA aadi| kSa-avibhAgI pula paramAza | yApara paramAnamANa kara cuke phino ninyAne prANa diyA gAya mI ka sama yA gama muma nA mAge natI grANa liye nA sake taba unale mRtaka na mAnanA cAhiye ? uma mAyA namAdhAna yaha hai ki una soma sparza, rama, rAdha, varNa hai ninakoTiyAM aTaNa kara mAmI hai parantu ye aisI dagA hai minako :vidha agocara vyavahAra meM pahane hai| ve hI jaba bheda saMghAta pariNagate hai tara kAlAMtarameM iMdriyoMke gocara ho jAne hai unameM zakti tA hai parantu vyakti kAlAntarameM ho jAyagI / isaliye sUkSma bhI iMdriyagocara mUrtIka kahe jAte hai| yadi mRtIMkapanA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198] shriiprvcnsaarttokaa| paramANuoMmeM nahIM hotA to inhIke bane hue sthUla skaMdha indriya gocara nahIM hote / pudgalakI sarva raMcanA paramANuoMke milane . vichur3anese huA karatI hai / pRthvI, jala, agni, vAyu ye saba paramANuoke bhinna 2 prakArake baMdhake saMgaThanakI apekSA nAnA prakAra skaMdha haiM / aisA nahIM hai ki inake paramANu alaga alaga hI haiN| kyoki jagatameM dekhanemeM AtA hai ki ye cAroM paraspara adalate badalate rahate hai jaise lakar3Ise agi banatI hai, jaunAmA annase peTameM vAyu paidA hotI hai, caMdrakAMti maNi pRthvIkAyase caMdramAkI kiraNakA sambaMdha honepara jala jhar3ane lagatA hai| sUryakAMtibhaNi pRthvIkAya hai, sUrya kiraNakA sambandha honepara usamese agni pragaTa " honAtI hai, jalase pRthvIkAya motI paidA ho jAtA hai, agnise dhUAM bana jAtA hai jisako eka tarahakI vAyu kahate haiM, vAyuke milAnese jala bana jAtA hai| jala jamakara baraphakI zilArUpa pRthvI bana jAtI hai, kyoMki kaThoratA Adi pragaTa ho jAte haiN| isataraha parivartana hote hote pudgala paramANuokI hI aneka avasthAeM mAnanI cAhiye / yadi pRthvI jala Adike bhinna 2 paramANu hote tau parivartana nahIM hotaa| yadi yaha kahA jAya ki yadyapi pRthvImeM sparza, rasa, gaMdha, varNa cAroM haiM kyoki cAroM indriyoMse jAne jA sale haiM parantu jalame gaMdha nahIM hai, kyoki nAka jalako nahIM sUMgha saktI, agnime gaMdha rasa nahIM hai kyoki ghrANa tathA jilhA grahaNa nahIM kara saktI / pavaname gaMdha, rasa, varNa nahIM hai kyoki ghrANa, jihvA aura netra usako grahaNa nahIM karate haiN| isakA samAdhAna yaha hai ki pudgala
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [199 kabhI bhI sparza, rasa, gadha, varNa guNoMse chUTa nahIM saktA kitu aneka prakArake skadhomeM koI skaMdha kisI guNako pragaTa rUpase dikhAte hai koI phimI guNako apragaTapane rakhate hai / guNa, guNIse kabhI jude nahI ho skte| yadi sUkSmatAse dekhA jAve to ina nalAdimeM anya guNa bhI pragaTa jhalaka jAyage / jalako hama sUpa bhI sakta hai parantu usakI gaMdha spaSTa nahIM mAlUma hogii| kabhI kisI jalakI mAlUma bhI ho jaaygii| eka vastu jala sayogake vinA bhinna gaMvako rakhatI hai vahI vastu jala sayogase gadhako badala detI hai| sUkhA ATA aura gIlA ATA minna 2 gaMdhako pragaTa karate haiN| yadi jalameM gaMba na hotI to aimA nahIM ho skaa| agnise pakAe hue bhojanoMmeM bhinna prakArakA rasa tathA gapha honAtA hai / yadi agnime rasa yA gadha nahIM hote to aimA nahIM ho sakkA thA / pavanake sambandhase vRkSAdime bhinna prakArakA rasa, gaMdha, varNa honAtA hai / yadi pavanameM ye rasa, gadha, varNa na hote to isake sayogase vilakSaNatA na hotii| pudgalome aneka jAtike pariNamana hote hai / hama alpajJAnI kisI skadhako pragaTapane cAroM idriyoMse na grahaNa kara sakeM parantu sUkSmajJAnI haraeka paramANumAtrameM bhI cAroM hI guNoko jAnate dekhate hai / hama zaktike abhAvase yadi na jAne to kyA una guNoMkA abhAva ho saktA hai ? kadApi nhiiN| zabda bhI pudgala kI avasthA vizeSa hai / do pudgaloke eka dUsarese Takkara khAnepara jo bhApA vargaNA tIna lokame phailI hai uname zabdapanA pragaTa hojAtA hai / yaha pugalakA guNa nahIM hai, kintu bAhya aura ataraga nimittase paidA honevAlI eka vizeSa avasthA hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180.] zrIpravacanasAradokA | isa avasthAko pugalakI vyajana paryAya kaha sakte haiN| jo jo paryAyeM skaMdhoMkI hotI haiM ve saba vyaMjana paryAya haiN| AkAra ke palaTane ko hI vyaMjana paryAya kahate haiM / amUrtIka AkAzakA guNa zabda nahIM ho saktA kyoMki zabda mUrtIka hai isIliye karNa iMdriyake gocara hai tathA anya pavana, Aga, jala, pRthvIkI taraha rokA jA saktA hai / zavda sUkSma sthUla hai isIliye karNake sivAya aura iMdriyeM, usako grahaNa nahIM kara saktI / zabda akSara rUpa bhI hote haiM anakSara rUpa bhI hone haiM ! manuSyoke zabda akSararUpa, pazuoke anakSararUpa hote haiM / manuSyakI preraNAse taraha tarahake bAjeke zabda anakSara hote hai, tathA svAbhAvika bAdaloMkI garjanA honA, vijalIkA tar3akanA, agnikA caTakanA Adi anakSararUpa zabda hote hai / vRttikArane jaisA dikhAyA hai usako samajhakara pulake bhI zuddha azuddha bheda samajha lenA / jo paramANu baMdha yogya nahI hai vaha zuddha hai tathA jo baMdharUpa hai vaha azuddha hai / jaise snigdha va rUkSa guNa pudgala ke badhakA kAraNa haiM vaise rAga dveSa moha sasArI AtmAka baMdhakA kAraNa hai / isaliye jo jIva vadhakI avasthA se haTakara abaMdha honA cAhate haiM unako ucita hai ki ve rAgadveSa mohako, tyAga karake sAmyabhAvarUpI cAritrako dhAraNa kreN| yaha tAtparya hai / zrI paMcAstikAyameM AcArya mahArAjane pRthvI AdikA kAraNa paramANu hai tathA zabda pudgalakA guNa nahIM hai kintu eka vizeSaH jAtikA pudgalokA pariNamana hai, aisA batAyA hai a.dezamattamutto dhAdundukassa vAraNaM jo du / so o paramANU paraNAmaguNo sayama ddA // 78 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ / dvitIya khaMDa | [ 181 bhAvArtha - jo saMjJA Adi medase mUrtimAna hai, pradezApekSA varNAdimaI mUrti se abheda hai; pRthvI, jala, teja, vAyu ina cAra dhAtuoMkA kAraNa hai, pariNamana svabhAva hai, svayaM zabdarahita hai so paramANu hai / saddo dhappabhavo dho paramANusa saMghAdo / 4 puTThesu tesu jAyadi sado uppAdago Niyado // 79 // bhAvArtha - zabda skaMdhoke dvArA paidA hotA hai, skaMdha paramANuo melase banate haiM aura una skaMdhoke paraspara saMghaTTa hone para zabda "paidA hotA hai - bhASA vargaNA yogya sUkSma skaMdha jo zabdake abhyaMtara kAraNa haiM lokameM hara jagaha hara samaya maujUda haiM / jaba tAlu, oTha AdikA vyApAra hotA hai yA ghaTekI coTa hotI hai yA meghAdikA milAna hotA hai taba bhASA vargaNA yogya pudgala svayaM zabda rUpameM pariNamana kara jAte hai / nizvayase bhASA vargaNA yogya pudgala hI zabdoM ke utpanna karanevAle haiM // 41 // utthAnikA- Age AkAza Adi amUrta dravyoMke guNoMko batAte haiM. AgAsastavagAho dhammaddavyassa gamaNahedutta / dhammedaradavassa du guNo puNo ThANakAraNadA // 42 // kAlassa caTTaNA se guNovaogotti appaNo bhaNido ! yA saMkhevAdo guNA hi muttippahoNANaM // 43 // AkAzasyAvagAho dharmadravyanya gamanahetutvam / dharmataradravyasya tu guNa punaH sthAnakAraNatA // 42 // kAlasya vartanA syAt guNa upayoga iti Atmano bhaNitaH / zeyA sakSepAd guNA hi mUrtiprahINAnAm ||43|| ( yugalam ) '
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182] shriiprvcnsaarttokaaN| anvaya sahita sAmAnyArtha-( AgAsassavagAho) AkAza dravyakA vizeSa guNa sarva dravyoko jagaha denA aisA avagAha guNa hai, (dhammadavvassa gamaNaheduttaM ) dharma dravyakA vizeSaguNa jIva punaH loke gamaname kAraNa aisA gamanahetuttva hai, (puNo dhammedaradavvarasa du guNo ThANa kAraNadA) tathA adharma dravyakA vizeSa guNa jIva mugaloMko sthitikA kAraNa sthAnakAraNatA hai, (kAlassa vaTTaNA se) kAla dravyakA vizeSa guNa sabhI dravyome samaya2 pariNamanakI pravRttikA kAraNa vartanA hai aura (appaNo guNovaotti maNido) AtmAkA vizepa guNa upayoga hai aisA kahA gayA hai| (hi) nizcayase (muttippahINANaM guNA) mUrti rahita dravyoke vizeSa guNa isa taraha (saMkhevAdo NeyA) saMkSepase jAnane yogya hai| vizepArtha- sarva dravyoko sAdhAraNarUpase avagAha denekA kAraNapanA AkAzakA hI vizepa guNa hai kyoki anya dravyoMme vaha guNa asaMbhava hai isaliye isa vizeSa guNase AkAzakA nizcaya hotA hai| eka samayameM gamana karate hue sarva jIva tathA pugaloko sAdhAraNa gamaname hetupanA dharma dravyakA hI vizeSa guNa hai kyoMki anya dravyome yaha asaMbhava hai| isI guNase dharma dravyakA nizcaya hotA hai| isI taraha eka samayame sthiti karate hue jIva pudgaloko sAdhAraNa sthitime kAraNapanA adharma dravyakA hI vizeSa guNa hai kyoki anya dravyome yaha asambhava hai| isI guNase adharma dravyakA nizcaya hotA hai| eka samayame sarva dravyonI paryAyoke pariNamanameM hetupanA kAla dravyakA vizeSa guNa hai kyoMki anya dravyomeM yaha asambhava hai| isI guNase kAla dravyakA nizcaya hotA hai /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / / [183 sarva jIyomeM sAgaraNa aisA sarva taraha nirmala aisA kevalajAna aura peyaladarzana jIva dravyakA vizeSa guNa hai kyoki anya pAMca acetana dravyoMmeM yaha asambhava hai, isI vizeSa upayoga guNase zuddha buddha eka svabhAva paramAtma dvanyakA nizcaya hotA hai| yahAM yaha prayojana hai ki yadyapi pAca dravya jIvakA upakAra karate hai to bhI inako dukhakA kAraNa jAna karake no akSeya aura ananta sunva AdikA kAraNa vizuddha jJAna darzana svabhAvarUpa paramAnma dravya hai usIko hI manase dhyAnA cAhiye vacaname umakA hI varNana karanA cAhiye tathA zarIrase usIkA hI sAdhaka no anuSThAna yA kiyA karma hai uso karanA caahiye| bhAvAya-isa gAthAmeM AcAryane amUrtIka pAca dravyoke vizeSa guNa batAye hai / eka samayame sarva dravyoko sAdhAraNa avakAga denevAlA koI dravya avazya honA cAhiye yaha guNa sivAya AkAzake aura kimI dravyama nahIM ho saktA kyoki AkAza ananta hai, usIke madhyama anya pAca dravya avagAha pArahe hai tathA lokAkAgameM nahA kahI koI jIva yA pudgala jagahakI jarUrata rakhate haiM unako avakAga denedAlA udAsIna kAraNarUpa AkAgakA hI avagAha guNa hai| haraeka kAryake liye upAdAna aura nimitta kAraNakI jarUrata par3atI hai | dharma dravya, adharma dravya aura kAlake asaMkhyAta kAlANu to kriyA arthAt halana calanarahita hai, anAdikAlase lokAkAza vyApI hai| jIva pudgala hI kriyAvAna tathA halana calana karate hai| ye donoM dravya apanI hI upAdAna zaktise jagaha lete, calate tathA Thaharate hai| inake ina tIna kAryoMke liye sarva jIva pudgaloM ke
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184] shriiprvcnsaarttokaa| liye eka sAdhAraNa nimitta kAraNa avakAza denemeM AkAza dravya hai, gamana karane meM dharma dravya hai, sthiti honemeM adharma dravya hai / sarva hI dravya pariNamanazIla haiM uname paryAyakI palaTana apanI hI upAdAna zaktise hotI hai parantu unake pariNamanameM nimitta kAraNa kAladravya hai / AtmA jJAna darzana upayoga rakhatA hai yaha AtmAkA vizeSa guNa hai jo auroMme nahIM pAyA jAtA / AtmA jJAtA bhI hai, jJeya bhI hai jaba ki saba dravya mAtra jJeya haiM, jJAtA nahIM hai| ye pAMca dravya sparza, rasa, gaMdha hai, varNase rahita hai isI liye amUrtIka haiM, pudgala mAtra mUrtIka hai / ina chahoM dravyoMke bhItara eka nija AtmA hI grahaNa yogya hai / / 44 // isa taraha kisa dravyake kyA vizeSa guNa hote haiM aisA kahatte hue tIsare sthalame tIna gAthAeM pUrNa huii| utthAnikA-Age kAladravyako chor3akara jIva Adi pAMca dravyoke astikAyapanA hai aisA vyAkhyAna karate haiM jovA poggalakAyA dhammA'dhammA puNo ya aagaasN| desehi asaMkhAdA Natthi padesatti kAlassa // 44 // jIvAH pudgalAyA dharmAdharmoM punazcAkAzam / pradezairasakhyAtA na saMti pradezA iti kAls // 44 // anvayasahita sAmAnyArtha-(jIvA poggalakAyA) anantAnaMta jIva aura anaMtAnanta pudgala (dhammA'dhammA ) eka dharmadravya eka adharmadravya (puNo ya AyAsa) aura eka AkAzadravya (desehi asaMkhAdA) apane pradezokI gaNanAkI apekSA saMkhyArahita haiM, (kAlassa patthi padesatti) kAla dravyake bahuta pradeza nahIM haiN|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ / dvitIya khNdd| . [185 vizeSArtha-haraeka jIva saMsArakI avasthAmeM vyavahAra nayase. apane pradezomeM saMkoca vistAra honeke kAraNase dIpakake prakAzakI taraha apane pradezokI saMkhyA kamI va bar3hatI na hotA huA zarIrake pramANa AkAra rakhatA hai taubhI nizcayase lokAkAzake carAvara asaMkhyAta pradezavAlA hai / dharma aura adharma sadA hI sthita haiM unake pradeza lokAkAzake varAvara asaMkhyAta haiM / skaMka avasthAmeM pariNamana kiye hue pudgaloMke saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta pradeza hote haiM, kintu pudgalake vyAkhyAnameM pradeza zabdase 'paramANu grahaNa karane yogya hai, kSetrake pradeza nahIM kyoki pudgaloMkA sthAna ananta pradezavAlA kSetra nahIM hai| sarva pudgala asaMkhyAta pradegavAle lokAkAzameM haiM unake skaMdha aneka jAtike banate haiMsakhyAta paramANuoke, asaMkhyAta paramANuoMke tathA anata paramANuoMke skaMdha banate hai ve sUkSma pariNamanavAle bhI hote haiM isase lokAkAzame saba raha sakte hai / eka pudgalake avibhAgI paramANumeM agaTarUpase eka pradezapanA hai mAtra zaktirUpase upacArase bahupradezIpanA hai kyoki ve paraspara mila sakte haiM / AkAzadravyake anaMta pradeza haiN| kAladravyake bahuta pradeza nahIM hai| haraeka kAlANu kAladravya hai so eka pradeza mAtra hai| kAlANuome paramANuokI taraha paraspara sambandha karake skaMdhakI avasthAme badalanekI zakti nahIM hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane pAca astikAyoko ginAyA hai| jitane kSetrako eka avibhAgI pudgalakA paramANu rokatA hai usako pradeza kahate hai yaha eka prakArakA mApa hai| isa mApase yadi chaH dravyoMko mApA jAtA hai to akhaMDa eka jIva dravyake, akhaMDa
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186] shroprvcnsaarttokaa| eka dharmadravyake, akhaMDa eka adharma dravyake pratyekake asaMkhyAta pradeza lokAkAzake samAna mApame Ate haiM tathA akhaNDa eka AkAzake ananta pradeza haiM / sasArI jIva garIra pramANa sakur3ane phailanekI apekSA rahate haiM-jIvake pradezomeM aisI zakti hai ki nAma karmake udayake anusAra choTe zarIrameM choTe zarIra pramANa va bar3e zarIrameM bar3e zarIra pramANa ho jAte hai to bhI asaMkhyAtakI mApako nahIM chor3ate haiM / siddha jIva atima zarIrase kucha kama AkAravAna rahate hai / kyoki nAmakarmake vinA mokSa honepara AtmAke pradeza na sakur3ate haiM na phailate haiN| pudgaladravya jaba eka avibhAgI paramANurUpameM hotA hai taba to vaha eka pradezavAlA hai, parantu usame milanekI zakti hai isa liye usako vyavahArase bahupadezavAlA kahate haiN| ina paramANuoke skaMdha rUkSa cikkaNa guNake kAraNa bana jAte haiN| skaMdhakI apekSA pudala saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta paramANuoko rakhanese saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradezI haiN| kAladravya . ratnake Dherake samAna lokAkAzake eka eka pradezameM alaga2 hai ve kabhI mila nahIM sakte isase haraeka kAladravya eka pradezI hai-kAyavAna nahIM hai, taba kAla sivAya pAMca dravya hI kAyavAna tthhre| aisA hI zrI nemicandrasiddhAntacakravartIne dravyasaMgrahameM kahA hai: hoti asaMkhA jIve dhamAdhamme aNaMta AyAse / mutte tivihapadesA kAlassego Na teNa so kAo / arthAt-eka jIva, dharma, adharmame asaMkhyAta, asaMkhyAta, AkAzame anaMta, mudgalameM sakhyAta, asaMkhyAta, anaMta tIna prakAra pradeza hote haiM jaba ki kAlakA eka hI pradeza hotA hai isaliye vaha kAya nahI hai / -44 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 187 utthAnikA- Age Upara ke hI bhAvako dRr3ha karate hai - padANi paMca davvANi ujmiyakAlaM tu atthikAyatti / bhaNNaM kAyA puNa vahuppadesANa pacayataM // 45 // etAni paMcadravyANi ujjhinala tu astikAyA iti / bhaNyate kAyAH punaH bahupadezAnA pracayaca // 45 // ancayasahita sAmAnyArtha - ( edANi davtrANi ) ye chaH dravya ( ujjhiya kAla tu ) kAla dravyako chor3akara ( paMca atthikAyatti ) pAca astikAya hai aise (bhaNNate) kahe jAte hai (puNa) tathA ( bahuppa - desANa pacayataM kAmA) bahuta pradezoke samUhako kAya kahate haiM / vizeSArtha - ina pAca astikAyoMke madhyame eka jIva astikAya hI grahaNa karane yogya hai| uname bhI arhata, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu pAca parameSThIkI avasthA, inamese bhI arahaMta aura siddha avasthA phira inamese bhI mAtra siddha avasthA grahaNa karanI yogya hai / vAstavame to yA nizzrayanavase to rAgadveSAdi sarva vikapAloke tyAgake samayameM siddha jIvake samAna apanA hI zuddhAtmA grahaNa karane yogya hai yaha bhAva hai / bhAvArtha- sugama hai // 45 // isa prakAra pAca astikAyakI sakSepame sUcanA karate hue cauthesthalame do gAthAe pUrNa huI / utthAnikA- Age dravyokA sthAna lokAkAzame hai aisA batAte hai -- logAlogesu Nabho dhammAdhammehi Adado logo 1 sese paDucca kAlo jIvA puNa poggalA sesA // 46 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ] zrIpravacanasAraTIkA / lokAlokayarnabha dharmAdharmAbhyAmAtato lokaH / zeSo pratIcya kAlo jIvAH punaH pudgalAH geSau // 46 // anvayarahita sAmAnyArtha - (Namo) AkAza dravya (logologesu) loka aura alokame hai ( sese pahuca ) zeSa jIva pugalako Azraya karake (logo dhamAdhammehi Adado) loka dharma aura adharma dravyase vyApta hai tathA (kAlo) kAla hai / (puNa sesA jIvA puggalA) aura ve do zeSa dravya jIva aura pudgala haiM / vizeSArtha :- lokAkAza aura alokAkAza donokA AdhAra eka AkAza dravya hai inamese jIva pugaloMkI apekSAse dharmAstikAya adharmAstikAya haiM jinase yaha lokAkAza vyApta hai / arthAt isa lokAkAzame jIva aura pudgala bhare haiM unhI ko gati aura sthatiko kAraNa rUpa ye dharma adharma bhI lokame hai / kAla bhI ina jIva - puloMkI apekSA karake lokame hai kyoki jIva pugalakI naI - purANI avasthAke honese kAla dravyakI samaya ghar3I Adi paryAya "pragaTa hotI haiM / tathA jIva aura pudala to isa lokameM haiM hI / yahAM yaha bhAva hai ki jaise siddha bhagavAna yadyapi lokAkAza pramANa zuddha asaMkhyAta pradezoMmeM hai jo pradeza kevalajJAna Adi - guNoM ke AdhArabhUta haiM tathA apane 2 svabhAvame Thaharate haiM tathApi, vyavahAra nayase mokSagilAme Thaharate hai aise kahe jAte haiM taise sarva padArtha yadyapi nizcayase apane apane svarUpame Thaharate haiM tathApi vyavahAra nayase lokAkAzame Thaharate hai| yahAM yadyapi ananta jIva dravyose ananta guNe pudgala haiM tathApi eka dIpake prakAzameM jaise - bahuta se dIpakoM ke prakAza samAjAte haiM taise vizeSa avagAhanAkI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' dvitIya ' khaMDa | tice. zaktike yogase asaMkhyAta pradezI lokame hI sarva dravyokA sthAna pAlenA virodharUpa nahIM hai| bhAvArtha - isa gAthAme AcAryane batAyA hai ki AkAza eka akhaMDa anaMta vyApaka hai usIke do bhAga kahe jAte hai / jitane bhAgame jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla dravya hai usako lokAkAza kahate hai, zeSako alokAkAza kahate hai| jIva aura pudgala isa loka meM sarva jagaha bhare haiM / jIva anantAnata hai / yadyapi eka jIva lokAkAzake pramANa asaMkhyAta pradezI hai tathApi kevala samudaghAta ke sivAya kabhI lokabharame vyApatA nahIM hai / kaSAya, vedanA, vaikriyika, taijasa, AhAraka, mAraNAtika samudaghAto me bhI zarIrase bAhara phailakara AtmAke pradeza jAne hai aura kucha dera bAda zarIra pramANa ho jAte hai tathApi ina sAta samudravAta ke sivAya saMsArI saba AtmAe apane nAma karmake udayase prApta zarorake AkAra pramANa AkAra rakhate haiM / AtmAke pradezoMmeM sakoca vistAra zakti hai, jo zakti nAmakarmake nimittase pariNamana karanI huI jIvake pradezako sakocita va vistArita kara detI hai| loka pramANa se adhika eka pradeza bhI vistAra nahI ho saktA hai| mukta jIva aMtima zarIrase kucha kama AkArame rahate hai / saMsArI jIvoke zarIra sUkSma aura vAdara do prakArake hai / sUkSma zarIradhArI prANI tathA vAdara zarIradhArI prANI sAdhAraNa vanaspati arthAt nigoda rAzi aisI hai ki jisake ghanAgulake asaMkhyAtaveM bhAga zarIrame ananta jIva paraspara avagAha dekara Thahara sakte haiM / ve eka sAtha janmate, zvAsa lete, AhAra karate
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 ] zrIpravacanasAraTIkA / tathA maraNa karate haiN| inake sivAya sUkSma pRthvI, jala, agni, vAyu kAyika jIva bhI lokabharame vyApta haiM / sUkSma jIva kisIko rokate nahI na kisIse roke jAte haiM, ve agnime jalane nahI tathA kisIse mAre nahI jAte haiM / bAdara zarIradhArI ekendrI pA~ca prakAra ke, indrI, tehandrI, cauindrI tathA paMcendriya jIva bhI loka meM yathAsaMbhava sarvatra pAe jAte hai ye cAdara jIva AdhAra meM paidA hote haiM tathA yathAyogya paraspara rukate aura rokate bhI hai aura anyo dvArA maraNa bhI prApta karate haiM / inamese bhI nADI meM hI dvendriyAdi trasa jIva haiM, trasa nAr3Ike bAhara trasa eka bhI nahI janmatA hai / sthAvara ekeMdriya jIva lokameM sarva jagaha haiM / eka eka jIvake sAtha anaMta pudgala vargaNAe haiM isase jIvokI apekSA pula ananta guNe hai tathA jIvoke pradezoMke bAhara ananta pudgala vargaNAe haiM jinameM bahutasI sUkSma hai jo eka dUsareko avagAha dedetI hai / snigdha rUkSa guNoke kAraNa pudgala paraspara milakara aneka jAtike sUkSma aura bAdara skadha banA lete hai| ye pudula bhI loka bharameM jIvokI taraha bhaujUda hai koI sthAna lokAkAzakA aimA nahIM hai ki jahAM jIva aura pudgala na hoN| saMsArI sarva jIva aura pula kriyAvAna rahate hai arthAt halana calana zaktiko rakhate hue gamana karate haiM aura sthiti karate haiM / inake avagAha deneme jaise -lokAkAza nimitta kAraNa hai vaise inake gamaname dharmadravya aura sthitimaiM adharmadravya udAsIna nimitta kAraNa hai| kAdravya bhI jIva aura pudgaloMkI apekSAse lokabharame hai / inakI saMkhyA asakhyAta kAlANu hai / ye kAlANu sarva dravyoMke nae purAne hone "
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [11 rUpa pariNamanameM udAsIna nimitta kAraNa hai / ina kAlANuoMkI hI samaya samaya jo pariNati hotI hai usase jo samaya nAmakA vyavahArakAlarUpa paryAya pragaTa hotI hai to pudgalake nimittase hotA hai| jaba eka pudgala eka kAlANuko uladhakara nikaTavartI kAlANupara nAtA hai utanI derameM jo kucha samaya lagA usIko kAladranyakI samaya paryAya kahate hai / jaba eka jIva kisI kSetrase dUsare kSetrameM gayA yA eka pugala kisI kSetrase dUsare kSetrameM gayA taba usake gamanameM mo ghaMTA, do ghaMTA, cAra ghaMTA, dina, saptAha, pakSa, mAsa Adi kAla lagA usa sabako, vyavahArakAla kahate hai| ye sava vyavahArakAlake bheTa samaya nAmA sUkSmakAlake samaya samaya vItate hue samayoMkA samudAya hai / isa taraha isa lokameM jIva pudgalokI mukhyatAse upakArI dharmadravya, adharmadravya, kAladravya aura AkAza dravya hai / ina chahoMke samudAyako loka kahate haiM / vRttikArane batAyA hai ki yadyapi siddha bhagavAna nizcayase apane hI svabhAvame tathA apane hI pradezoMme tiSThate haiM tathApi vyavahArase ve siddhagilAke Upara siddhakSetrame tanuvAtavalayake bhItara lokAya tiSThate haiN| isI taraha sarva hI dravya nizcayase apane apane svabhAvame apanera pradezoMmeM Thaharate hai tathApi vyavahAranayame lokAkAzame Thaharate haiM aisA kahA jAtA hai kyoki AkAza una sabakA AdhAra anAdikAlase udAsIna rUpase maujUda hai| lokAkAzake sarvase choTe. pradeza nAmake bhAgame jisako eka avibhAgI pudgalakA paramANu rokatA hai itanI zakti hai ki anaMta paramANu usameM sthAna pAnAveM / mAtra sthUla pugala skaMdha, sthUla tathA sthUla sthUlako aura sthUla syUla pudgala skaMdha, sthUla
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292] zrIpravacanasAraMTokA / ' tathA sthUla sthUlako jagaha nahIM dete kintu sthUla sUkSma aura sUkSma sthUla, tathA sUkSma aura sUkSma sUkSma sabhI prakArake pudgaloMko tathA sthUla aura syUla sthUla pudgala sthUla sUkSma tathA sUkSma sthUla Adiko yathAsaMbhava sthAna de sakte haiM inameM bhI vizeSa avagAhanA zakti hai| jaise sthUla sUkSma dIpakA prakAza, caMdrakA prakAza, tathA dhUpa, chAyA Adi hai jahAM ye hoM vahAM aneka dIpakoMkA prakAza va aneka anya pudgala sukhase jagaha pAlate haiN| zabda, vAyu Adi sUkSma pudgala skaMdha haiN| jahAM eka do zabda gUMja rahe hoM vahAM aura aneka zabda Asakte haiM tathA anya pudgala skaMdha bhI jahAM vAyu bharI ho vahAM anya vAyu va anya pudgala skaMdha bhI 'Asakte haiN| isa taraha mUrtIka pudgala eka dusareko sthAna dete haiM / isameM koI prakArakA virodha nahIM hai jo asaMkhyAta pradezI lokAkAgame anya nirbAdhA amUrtIka dravyoke sAtha sAtha anaMta pugala sthAna prApta kara leN| isa taraha yaha bAta dikhAI gaI ki yaha loka sarvatra cha. dravyose bharA huA hai| yadyapi chaH dravya paraspara mila rahe hai tathApi koI dravya apanera svabhAvako nahI chor3ate hai jaisA ki zrI paMcAstikAbameM kahA hai:.. aNNoSNa pavisaMtA ditA ogAsamaNNamaNNassa / melatA vi ya NicaM sagaM samAvaM Na dijaiti // 7 // bhAvArtha-ye chaho dravya eka dUsaremeM praveza karate hue, va nitya eka dUsareko AvakAza dete hue tathA nitya milate hue apane 2 khabhAvako nahIM chor3ate haiM, kyoki iname agurulaghu nAmakA eka sAdhAraNa guNa hai jo haraeka dravyako va usake anaMta
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa [163 guNoMko usIrUpa : vanAe rakhatA hai| na koI guNa kisI dravyase chUTakara dUmaremeM milatA hai na koI dravya anya dravya rUpa hotA hai| tAtparya yaha hai ki ina chahodravyoMke madhyame paDe hue apane AtmAke khabhAvako sarva pudgalAdise bhinna apane nija zuddha kharUpameM anubhava karanA yogya hai / / 46 // . utthAnikA-jaise eka paramANuse vyApta kSetrako AkAzakA pradeza kahate haiM vaise hI anya dravyoke pradeza bhI hote hai, aisA kahate haiM jadha te NabhappadesA tadhappadesA havaMti sesANaM / apadeso paraMmAgU teNa padesumayo bhaNido // 4 // yathA te nabhaHpradazA tathA pradazA bhavanti zANAm / * apradeza. paramANu tena pradezodabhavo bhaNita // 47 // anvayasahita sAmAnyArtha-(jadha ) jeme (te NabhaSpademA) AkAzadravyake ve ananta pradeza hote hai ( tadhappadesA sesANaM havati ) taise hI dharmAdi anya dravyoMke pradeza hone hai / (pagmANU apadeso) eka avibhAgI pudgalakA paramANu bahupradezI nahI hai (teNa) usa paramANUse (padesubbhavo bhaNido) pradezakI pragaTatA kahI gaI hai| vizepArtha-eka paramAgu jitane AkAzake kSetrako rokatA hai usako pradeza kahate hai usa paramANuke do Adi pradeza nahIM hai / isa pradezakI mApase AkAza vyakI taraha zuddha buddha eka ' svabhAva,paramAtma dravyako Adi lekara zeSa dravyoke bhI pradeza hote haiM / inakA vistArase kathana Age kreNge| / bhAvArtha-isa gAthAmeM AcArya ne yaha batAyA hai ki dravyoke mApa karanekA gana pradeza hai / jitane AkAzake kSetrako eka pudgala
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194] zrIpravacanasAraTokA / paramANu rokatA hai usako pradeza kahate haiN| isa mApase yadi dravyoko 'mApA jAve to AkAzake anaMta, dharma dravyake asaMkhyAta, adharma dravyake asaMkhyAta, pudgalake saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta va haraeka jIvake asaMkhyAta pradeza mApameM AveMge | kAla dravyakA mAtra eka pradeza / hI rahatA hai / yadyapi haraeka jIvake asakhyAta pradeza haiM tathApi yaha jIva zarIrake pramANa saMkucita rahatA hai| kevala samudghAtameM pradeza lokavyApI hote haiM / yaha jIva bAlakake zarIrameM choTe pramANakA hotA hai| jyoM 2 bAlaka bar3hatA jAtA hai jIvake pradeza bhI phelate jAte haiM / isake zarIrapramANa va saMkocane 'phelanekI kriyA hama sabako pratyakSa pragaTa hai| zarIrapramANa AtmA hai isIse zarIrake haraeka bhAgameM jJAna hai va duHkha sukhakA anubhava hai // 47 // isa taraha pAMcaveM sthalameM svataMtra do gAthAeM khiiN| utyAnikA-Age kAla dravyake do tIna Adi pradeza nahIM haiM mAtra eka pradeza hai isIse vaha apradezI hai aisI vyavasthA karate haiM samao du appadeso padesamettassa davyajAdassa / vadivadado so vadi padesamAgAsavvassa // 48 // samayastvapradezaH pradezamAtrasya dravyajAtasya / vyatipatataH sa vartate pradezamAAzadravyasya // 48 // * anvayasahita sAmAnyArtha-(samao du appadeso) kAla dravya-, nizcayase apradezI hai (so) vaha kAla dravya (padezamettassa davvanAdassa) pradeza mAtra dravyarUpa paramAguke ( AgAMsadavvassa padesam ) AkAza dravyake pradezako (vadivadado) ullaMghana karanese ( vaTTadi), vartana karatA hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [195 vizeSArtha:-samaya nAmA paryAyakA upAdAna kAraNa kAlANa hai isame kAlANuko samaya kahate haiM / vaha kAlANu do tIna Adi pradegoMme rahita mAtra eka pradezavAlA hai isase usako apradezI kahate hai / vaha kAlANu pudgala dravyakI paramANukI gatikI pariNati rUpa sahakArI phAraNase vartana karatA hai / haraeka kAlANume haraeka lokAkAgakA pradeza vyApta hai / jaba eka paramANu madagatise aise pAsa vAle pradezapara jAtA hai taba isakI gatike sahAyase kAla dravyA vartana karatA huA samaya paryAyako utpanna karatA hai | jaise snigdha rUma guNake nimittase pugalake paramANuoMkA paraspara bandha hojAtA hai isa tarahakA badha kAlANuokA kamI nahIM hosaktA hai isaliye kAlANuko apradegI kahate haiN| yahAM yaha mAva hai ki pudgala paramANukA eka pradeza taka gamana honA hI sahakArI kAraNa hai, adhika dUra taka jAnA sahakArI kAraNa nahIM hai isase bhI jJAta hotA hai ki kAlANu dravya eka pradezarUpa hI hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane kAla dravyakI vartanAko va usake eka pradegIpaneko samajhAyA hai | zrI amRtacandra AcAryakI sastavRttikA yaha mAva hai ki kAlANu dravya apadezI hai, vaha pudgala dravyakI taraha vyavahArase bhI bahuta pradezI nahIM hai kyoki vaha kAlANu dravya AkAza dravyake pradezoke pramANa asaMkhyAta dravya haiM, ratnakI rAzike samAna phele hue haiM tathApi ve parampara kabhI milate nahIM haiN| eka eka AkAzake pradegako vyApta karake kAlANu Thahare hue hai| nae pudgala paramANu maDha gatise eka kAlANu vyApta AkArA pradezame nikaTavartI kAlANu vyApta AkAza pradezapara jAtA hai taba
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ - shriiprvcnsaariikaa| kAla dravyakI vartanA hotI hai arthAta usakI samaya paryAya pragaTa hotI hai| zrI jayasenAcArya aura amRtacandrAcArya donoMkI vRtti-' yose yahI bAta pragaTa horahI hai ki jaise AkAzAdi pAMca dravyoMkI pariNatiyoMke yA paryAyoMke palaTanemeM kAla dravya sahakArI udAsIna kAraNa hai / yadyapi ve pAMcoM hI dravya apanI zaktise hI pariamana karate haiM taise hI kAla dravyakI vartanA arthAt samaya samaya pariNamanemeM pudgala paramANukA eka kAlANu vyApta AkAzake pradezase dUsare kAlANu vyApta AkAzake pradezapara maMdagatise jAnA sahakArI kAraNa hai| upAdAna kAraNa to svayaM kAladravyakI zakti hai| haraeka kAryake liye do kAraNokI AvazyaktA hai'upAdAna aura nimitta / pAMcoM dravyoMkI paryAyoke honeme upAdAna kAraNa ve svayaM haiM parantu kAladravya nimitta sahakArI hai| isI taraha kAladravyake vartamAnameM upAdAna kAraNa kAlANu hai aura sahakArI nimittakAraNa pudgala paramANukA maMdagamana hai| kAladravyake vartanako hI samayakI pragaTatA yA samaya paryAya kahate hai / kAladravyako yadi lokAkAza pramANa akhaMDadravya mAnA jAtA to kAladravyakI vartanA nahI ho saktI thI aura na samaya paryAya hI utpanna hotii| AkAzadravya to akhaMDa hai, usake pradeza bhinna 2 nahIM haiAkAzame pradezoMkI kalpanA mAtra mApakI apekSAse hai| kAlANu alaga alaga honese hI eka paramANu maragatise eka kAlANu vyApta pradezase dUsare para jA saktA hai| akhaMDa kAladravya lokAkAzake barAbara mAnate to paramANujhI niyamita maMdagati nahIM hotI taba kAlakI samaya parya.ya nahI paidA hosaktI / do
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitAya khdd| [17 khaMbhe bhinna 2 hone para hI eka paga ekase uThAkara dUsarepara niyamita rUpase rakkhA jA saktA hai parantu yadi caurasa jamIna ho to eka niyamita rUpase paga nahI par3a saktA hai-kabhI adhika kSetra ullaMghA nAyagA kabhI kama / isI taraha kAlANu alaga alaga haiM taba hI paramANukI niyamita maMdagati saMbhava hai / isa gatikI sahAyatAse hI kAlako samayanAmA paryAya hotI hai| isaliye kAla dravyakA eka pradezapanA siddha hai / isa vicArase yaha bAta bhI samajhame AnAtI hai ki lokAkAzameM paramANu bhI bhare haiM aura ve saba halanacalana karate rahate hai| eka paramANukA kucha hilanA hI eka kAlANuse anya kAlANupara jAnA hai / yahI sahAyaka kAraNa hai jisase lokAkAza vyApta sarva kAlANu sadA pariNamana karate rahate hai| paramANu halana calana karate kahate haiM arthAt cala haiM isakA pramANa zrI gommaTasAra jIvakADameM isataraha diyA gayA hai-- pogaladavamhi aNU sakhejjAdI havati calidA hu| carimamahakkhadhamma ya calAcalA hoti hu padesA // 592 // bhAvArtha-pudgaladravyame paramANu tathA saMkhyAta asaMkhyAta Adi aNuke nitane skadha hai ve sabhI cala hai, kintu eka atima mahA skaMdha calAcala hai kyoki usameM koI paramANu cala haiM, koI paramANu acala hai / paramANuse lekara pudgala skadhake 23 bheda haiN| unameMse teIsavA bheda mahAskaMdha haiM usako choDakara aNu, vaM saMkhyAtANuvargaNA, asaMkhyAtANuvargaNA, anantANuvargaNA, AhAradagaNA, tainasavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA, kArmANavargaNA Adi vAIsavargaNAeM saba calarUpa haiM-halanacalana karatI rahatI haiN|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198] zrIpravacanasAraTIkA / tAtparya yaha yaha hai ki kAladravyake svabhAvako apane AmAse bhinna jAnakara apane nija jJAnAnandamaI svabhAvame hI apa. neko nijAnanda lAbhake liye tanmaya honA yogya hai / / 48 / / ___utthAnikA-Age pUrva kahe hue kAla padArthake paryAya svarUpako aura dravya svarUpako batAte haiM: vadivadado taM desaM tassama samao tado paro pucco / jo aMtthI so kAlo samao uppaNNapaddhasI // 46 // vyatipatatarata deza tatsamaH samayaratataH paraH pUrvaH / yo'rthaH ta kAla: samaya utpannapradhvaMsI // 49 // anvaya sahita sAmAnyArthaH-(taM desa) usa kAlANuse vyApta AkAzake pradezapara ( vadivadado) maMdagatise jAnevAle pudgala paramANuko (tassama samao) jo kucha kAla lagatA hai usIke samAna samaya paryAya hai / (tado paro punyo jo attho) isa samaya pAyake Age aura pahale jo padArtha hai (so kAlo) vaha kAla dravya hai / (samao umpaNNa paddhaMsI) samaya paryAya utpanna hokara nAza honevAlI hai| vizeSArthaH-jaba taka eka pudgalakA paramANu maMdagatise eka kAlANuvyApta AkAzake pradezase dUsare kAlANu vyApta AkAzake pradezapara AtA hai tabataka usame jo kAla lagatA hai usIke samAna kAlANu dravyakI sUkSma samaya nAmakI paryAya hotI haiyahI vyavahArakAla hai| kAladravyakI paryAyakA yaha svarUpa kahA gyaa| isa samaya paryAyake utpanna honeke pahale jo apanI pUrva pUrva samaya paryAyome anvaya rUpase barAbara calA ArahA hai va AgAmI kAlame honevAlI samaya paryAyomeM anvaya rUpase barAvarA calA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ gee jAyagA vaha kAladravya nAmA padArtha hai / yadyapi yaha samaya paryAya 1 pUrvakAlakI aura uttarakAlakI samayokI saMtAnakI apekSA sakhyAta asaMkhyAta tathA ananta samaya rUpa hai tathApi vartamAnakAlakA samaya utpanna hokara nAza honevAlA hai, kintu bho pUrvame kahA huA dravyakAla hai yaha tIno kAlome sthAI honese nitya hai / isa taraha kA dravyako paryAyasvarUpa aura dravyasvarUpa jAnanA yogya hai / - athavA ina do gAthAose samayarUpa vyavahAra kAlakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / nizcaya kAlakA vyAkhyAna to "uppADho pavbhaso" ityAdi tIna gAthAose Age kareMge / so isa taraha para hai ki pradezamAtra pudgala dravyarUpa paramANukI madagatise kisI vivakSita eka AkAzake pradezapara jAte hue jo vartana karatI hai vaha nizcaya kAlakI samaya paryAya aga rahita hai / yaha pahalI gAthAkA vyAkhyAna hai / vaha paramANu usa AkAzake padezapara jaba patana karatA hai tatra usa pudgala paramANuke mandagatise gamaname jo kAla lagA hai usIke samAna samaya hai isaliye eka samaya aza rahita hai / arthAt samaya sabase choTA kAla hai / isa taraha vartamAna samaya kahA gayA / aba Age pIcheke samayoko kahate hai ki isa pUrvame kahe hue vartamAna samayase Age koI samaya hoyagA tathA pUrvame koI samaya ho cukA hai isa prakAra atIta, anAgata, vartamAnarUpase tIna prakAra vyavahArakAla kahA jAtA hai / ina tIna prakAra samayome jo koI vartamAnakA samaya hai vaha utpanna hokara nAza honevAlA hai / atIta aura anAgata saMkhyAta, asakhyAta aura anaMta samaya hai / isa taraha svarUpake dhArI kAlake hote hue bhI yaha jIva apane
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200] shriiprvcnsaarttiikaa| paramAtma tatvako nahIM prApta karatA huA bhUtakI apekSA anantakAlase. isa saMsArasamudrameM bhramatA calA AyA hai isaliye hI ava isake liye apanA hI pramAtma tatva saba tarahase grahaNa karane yogya mAnakara zraddhAna karane yogya hai, va svasaMvedana jJAnase jAnane yogya hai tathA AhAra, bhaya, maithuna, parigraha saMjJAko Adi lekara sarva rAgAdi mAvoMko tyAgakara dhyAna karane yogya hai aisA tAtparya hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane spaSTa rUpase kAla dravyakI siddhi kI hai / jisameM utpAda vyaya dhrauvya ho usIko dravya kahate haiN| kAla dravyakI vartamAna samaya paryAyakA pudgala paramANukI nikaTavartI kAlANupara maMdagatise Ane rUpa sahakArIkAraNase utpanna honA so utpAda hai / isa samayaparyAyake hote hue pUrva samayaparyAyakA nAza honA so vyaya hai aura jisakI vaha samayaparyAya thI va hai va AgAmI hogI vaha kAladravya prauvya hai| kAlakA guNa vartanA hai arthAt Apa svayaM bartana karake dUsare dravyoke vartanemeM sahakArI kAraNa honA hai-isa taraha kAladravya siddha hai / vRttikArane dUsarA artha kevala vyavahArakAlakI apekSAse kiyA hai usakA bhI bhAva yaha hai ki vartamAna samaya paryAyake sadRza anaMtAnaMta samaya paryAya bhUtakAlame ho cukI va anantAnanta samaya paryAya bhaviSyameM hoMgI ina samasta tIna kAlavartI samayoMko vyavahArakAla kahate haiN| samaya paryAyakA upAdAnakAraNa kAladravya hai nimittakAraNa pudgala paramANukI maMdagati hai| isa maMdagatimeM jo kucha samaya lagatA hai vaha sabase choTA samayarUpa kAlakI paryAyarUpa aMza hai| yadyapi eka paramANumeM yaha bhI zakti hai ki yadi vaha zIghra gatise jAve to
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [201 eka samayameM 14 rAjU nAsaktA hai tathApi usa samayake bhAga nahIM ho skte| jitanA samaya paramANuko nikaTake kAlANupara AnemeM lagatA hai utanA hI samaya usako 14 rAjU jAnemeM lagatA hai| yaha paramANukI vilakSaNa zakti hai| jaise eka AkAzake pradezakI yaha vilakSaNa zakti hai ki eka paramANuse vyApta honepara bhI anaMta anya paramANuoMko sthAna de saktA hai aura isa pradezake aMza nahIM hote haiM vase samayake aMza nahIM hosakte haiN| yaha bAta pahale bhI kahI gaI ki kAlANuoko bhinna 2 mAnanepara hI samaya paryAya hosaktI hai| minna 2 kAlANuoke hote hue eka kAlANu parase dUsarepara jAte hue samaya paryAya pragaTa honI hai| eka akhaDa lokAkAga pramANa kAla dravya mAnanese niyamita gatikA abhAva honese samaya paryAya nahI hosaktI / jaina AgamameM jo kAla dravyakA kathana hai usako acchI taraha nizcaya' karake yaha kAla anAdi ananta hai aisA jAnakara tathA apane AtmAko anAdi kAyase saMsAravanameM bhaTakatA mAnakara aba isako mokSa mArgameM calAneke liye nija zuddhAtmAkA zraddhAna, jJAna va anubhava karAnA cAhiye jisase yaha nija paramAtmasvabhAvako pAkara kRtakRtya aura siddha hojAve, yaha abhiprAya hai / / 49 // isa taraha kAlake vyAkhyAnakI mukhyatAse chaThe sthalame do gAthAeM pUrNa huii| utthAnikA-Age jisakA pahale kathana kiyA hai usa pradezakA svarUpa kahate hai: AgAsamaNuNiviTTha AgAsapadesasaNNayA bhaNidaM / / savvesiM ca aNUNaM sakAdi taM dedumvkaasN|| 50 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ M 202] shriiprvcnsaarttokaa| AkAzamanuniviSTamAkAzapradezatarA bhaNitam / . sarveSAM cANUnA zanoti yahAnumakkAzam // 50 // anvaya sahita sAmAnyAyaH-(aNuNiviTuM AgAsam) avibhAgI pudgalake paramANudvArA vyApta jo AkAza hai usako (AgAsapadesasaNNayA) AkAgake pradezakI saMjJAse (bhaNida) kahA gayA hai| tathA (ta) vaha pradeza (mavvesi ca aNUNa) sarva paramANu tathA sUkSma skaMdhoMko (avakAsa de sakkadi) jagaha deneko samartha hai| vizeSArthaH-eka paramANu dvArA vyApta AkAzake pradezame yadi itanI jagaha denekI zakti nahIM hotI ki vaha anya paramANuoMko va sUkSma padArthoko jagaha de saktA hai to yaha anantAnanta jIvarAzi aura usase bhI anantaguNI pudgala rAgi kisa taraha asaMkhyAta pradezI lokAkAzame jagaha pAte ?-isako vistArase pahale kaha cuke hai| yadi koI zaMkA kare ki akhaDa AkAzadravyake bhItara pradezokA vibhAga kaise siddha ho saktA hai to usakA samAdhAna karate haiM ki cidAnandamaI eka svabhAvarUpa nina AtmatattvameM parama ekAgratA lakSaNa samAdhise utpanna vikAra rahita AlhAdamaI eka rUpa, sukha, amRta rasake svAdameM tRpta do muniyoMke joDekA ThaharanekA kSetra eka hai ga aneka hai ? yadi eka hI sthAna / hai taba do muniyokA ekatva ho jAyagA so aisA nahIM hai / aura yadi unakA kSetra bhinna2 hai tava akhaMDa AkAzake bhI pradezokA vibhAga karaneme koI virodha nahIM AtA hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane AkAzake pradezakI sAmarthya batAI hai / jisa AkAzako eka pudgalakA paramANu roka saktA hai|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 203. use pradeza kahate haiM usameM yaha tAkata hai ki ananta paramANu chuTe hue utanI hI jagahame Asate hai itanA hI nahI sUkSma aneka skaMdha bhI samAsakte haiM / usa paramANume vAdhA DAlanekI zakti nahI hai kyoki paramANu sUkSmasUkSma hotA hai / lokAkAzake pradeza asakhyAta haiM tathApi usameM asakhyAta kAlANu, dharmadravya, adharma dravya, anantAnanta jIva tathA usase mI anataguNe pudgala samAe hue hai aura sukhase kArya karate hai / yaha AkAzakI eka vilakSaNa avakAzadAna zakti hai tathA sUkSma skadha va paramANuome bhI yathAsambhava avakAzadAnazakti hai| yaha bAta pratyakSa pragaTa hai ki prakAzake pudgala sthUla sUkSma jAtike hai| eka kamareke AkAzame yadi eka prakAza phaila jAve to bhI vahAM hajAro dIpaka jalAe jAsakte haiM aura una sabakA prakAza utane hI kamareme samA jAtA hai / usa kamareke AkAzane tathA sthUla sUkSma prakAzane anya prakAzake Ane meM koI bAdhA nahI DAlI / aise prakAzase gardA DAleM to bhI samA jAyagI / aneka choTe bhI jagaha mila jagaha mila jAyagI / manuSya - strI tau bhI avakAza mila jAyagA / yaha kamarekA dRzya hI isa bAtakA samAdhAna kara detA hai ki lokAkAzame anantAnata dravyoMke avakAza pAneme koI bAdhA nahIM hai / yadyapi AkAza akhaDa hai tathApi usake padArthokI apekSA khaMDa kalpanA kiye nAsakte hai jaise ghaTAkAza, paTAkAza Adi / vRttikArane yugala muniyoko dhyAna magna avasthA meM dikhAyA hai ki unake haraekakA kSetra alaga 2 hI mAnA jAyagA taba hI ve do bhinna 2 dIkheMge | una donokA eka kSetra 2 bhare hue kamareme jantu ghUme unako puruSa baiThe uThe
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] zrIpravacanasAraaai | nahIM hotA / vyavahArakI apekSA asaMkhyAta pradezoMkI kalpanA prayojanabhUta hai / pradezakA svarUpa zrI nemicanda siddhAnta cakravartIne bhI yahI kahA hai : jAnadeya AyAsaM avibhAgI puggalAvaddhaM / ta khu padesa jANe satyAgRhANadANariha || bhAvArtha - jitane AkAzako avibhAgI pudgala paramANu rokatA "hai vaha pradeza hai / usame sarva paramANuoko sthAna denekI sAmarthya hai / aisA vastukA svarUpa jAnakara jagatake nATakase udAsIna rahakara nija Atmatattvake anubhavameM apanI pariNatiko tanmaya karanA cAhiye / utthAnikA- Age tirthaka pracaya aura Urdhva pracayakA nirU'paNa karate haiM eko va duge bahugA saMkhAtIdA tado anaMtA ya / davvANaM ca pasA saMti hi samayatti kAlassa // 51 // ekaze vA dvau bahavaH sakhyAtItastato'nantAzca / dravyANA ca pradezAH santi hi samayA iti vAlasya // 51 // anvaya sahita sAmAnyArtha - ( davvANaM padesA ) kAla dravyake vinA pAMca dravyoke pradeza (eko va duge ca bahugA saMkhyAtIdA tado aNatA ya saMti) eka yA do yA bahuta, yA asaMkhyAta tathA ananta yathAyogya hote haiM (kAlasa hi samayatti ) parantu nizcayase eka "pradezI kAla dravyake samaya ekase ananta taka hote haiM / vizeSArtha - muktAtmA padArtha meM ekAkAra va parama samatA rasake bhAvameM pariNamanarUpa paramAnandamaI eka lakSaNa sukhAmRta se bhare hue
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 205 aura kevalajJAnAdi pragaTarUpa ananta guNoke AdhArabhUta, lokAkAzapramANa zuddha asaMkhyAta pradezokA jo pracaya yA samUha yA samudAya yA rAzi hai usako tiryak pracaya, tiryaka sAmAnya, vistAra sAmAnya yA akrama anekAnta kahate hai / yaha pradezokA samudAyarUpa tiryak pracaya jaise muktAtmA dravyameM kahA gayA hai taise kAlako choDakara anya dravyoMmeM apane apane pradezokI saMkhyA ke anumAra yik pracaya hotA hai aisA kathana samajhanA cAhiye / tathA samaya samaya vartanevAlI pUrva aura uttara paryAyokI santAnako Urdhva 'pracaya, Urdhva sAmAnya, Ayata sAmAnya yA krama anekAnta dvitIya khaMDa | " kahate hai / jaise motIkI mAlAke motiyoko kramase ginA jAtA hai { isI taraha dravyakI samaya 2 me honevAlI paryAyAko kramase ginA jAtA hai / ina paryAyoke samUhako Urdhva sAmAnya kahate hai / yaha satra dravyome hotA hai / kintu kAlake sivAya pAca dravyokI pUrva uttara paryAyoM kA santAna rUpa jo Urdhva pracaya hai usakA upAdAna kAraNa ta apanA apanA dravya hai paraMtu kAladravya unake liye prati samayame sahakArI kAraNa hai / paratu jo kAladravyakA samaya santAna rUpa Urdhva pracaya hai usakA kAla hI upAdAna kAraNa hai aura kAla hI sahakArI kAraNa hai / kyoki kAlase bhinna koI aura samaya nahIM hai / kAlakI jo paryAyeM hai ve hI samaya hai aisA abhiprAya hai / bhAvArtha - eka samayame hI vinA kramake aneka pradezoke samUhakA bodha karAnevAlA vistAra tiryak pracaya hai / anata samayome kramase honevAlI paryAyokI rAzikA bodha karAnevAlA Urdhva praca hai / jaise eka maidAna hai aura eka sIr3hI hai| maidAnakI caur3AI 1
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] zrIpravacanasAraTokA / tiyeka pracaya hai| sIr3hImeM aneka sIr3hIyA~ Upara nIce haiM, krama kramase calI gaI haiM / lambAI rUpa haiM / isako ucca pracayakA dRSTAnta kahate haiM / kAladravya eka pradezavAlA hai isase usameM tiryak pracaya nahI hai / anya dravya bahupradezI haiN| isase una pradezoMke samudAyako tiryak pracaya kahate hai| pudgalake skaMdha saMkhyAta, asaMkhyAta yA aneka pradezI paramANuokI apekSAse haiM, paramANume milanazakti hai isase bahupradezI hai / dharma, adharma va eka jIva asaMkhyAta 1 pradezI haiN| yadyapi jIva saMkoca vistAra ke kAraNa choTe baDe zarIrapramANa rahate haiM tathApi asaMkhyAta pradezoMke samUhase alaga nahIM hote, AkAza ananta pradezI hai / eka hI samaya meM dravyoMke phailA - vakA jJAna tiryak pracayase hotA hai / saba hI dravya pariNamanazIla haiM / unameM kramase paryAyeM hotI rahatI hai, eka samaya meM eka paryAya hotI hai pichalI naSTa hojAtI hai| yadi tIna kAlakI apekSA agalI va pichalI paryAyokA jor3a apane dhyAname leveM to anaMta paryAyokA samUha buddhime jhalakegA, isa samUhako Urdhva pracaya kahate haiN| kAlake vinA pAMca dravyoM meM UrdhvaM pracaya yadyapi una dravyoke hI upAdAna kAraNarUpa pariNamanase hotA hai tathApi unakA bodha kAkI samaya nAmA paryAyoMke dvArA hotA hai / kAlakI samaya paryAyeM isI sahakArI kAraNa se anya dravyoMkI paryAyokA jJAna hotA hai / kAla dravyakI samaya paryAyoke samUhakA jo U pracaya' hai usakA upAdAna kAraNa jaise kAla hai vaise usakA sahakArI kAraNa bhI kAla hai| kyoMki samaya kAlakI hI paryAya hai| 1
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [207 arthAt jaba samayoko dhyAnameM lekara hI Urdhva pracayakA jJAna hotA haiM taba yaha svataH siddha hai ki anya dravyoMke Urdhva pracayako kAlakA Urdhva pracaya sahakArI kAraNa hai kintu kAla dravyake Urca. pracayakA jJAna karAneko kAlake samaya hI sahakArI kAraNa hai isaliye vahI upAdAna tathA vahI nimitta hai / kyoMki samaya kAla dravyakI hI poya haiM kAlake sivAya anya kisI dravyakI paryAyeM nahIM haiN| ___yahAM yaha samajhanA cAhiye ki Urdhva pracayake bhAvake liye aisA kahA gayA hai ki kAlake Urdhva pracayake liye kAla hI upAdAna ya kAla hI sahakArI kAraNa hai| kAla dravyakI paryAya jo samaya hai usakA upAdAna kAraNa kAla dravya hai kintu usa samaya paryAyakA nimitta kAraNa pudgala paramANukA eka kAlANuse dUsare kAlANupara madatAse gamana hai naipsA pahale kaha cuke haiN| ____ kAlameM kitanI samaya paryAya hotI hai isakI kalpanAke liye paramANuko koI kriyAkI AvazyaktA nahIM hai| isake liye to mAtra kAlahIse kAma cala saktA hai / jaise aura dravyoMkI paryAyoM ke ginaneke liye kAlake samaya kAraNa haiM vaise kAlake paryAyoko ginaneke liye kAlake samaya hI kAraNa haiM / isaliye kAlake udye pracayake liye kAlako hI upAdAna aura nimitta kahA gayA hai / bhAva yaha hai ki sarva dravyomeM urdhva pracaya aura tiryak pracaya hai, mAtra + kAla dravyameM tiryak pracaya nahIM hai isIse-pAca dravya astikAya haiM, sAla astikAya nahIM hai // 51 // isataraha sAtaveM sthalame svataMtra do mAthAeM pUrNa huii|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ] zrIpravacanasAraTIkA / . utthAnikA- Age samaya saMtAnarUpa Urdhva pracayakA anvayI - rUpase AdhArabhUta kAla dravyako sthApana karate haiM / uppAdo paddhaso vijadi jadi jassa ekasamayammi / samayasta - sovi samao sabhAvasamavahido havadi // 52 // utpAda H pradhvaso vidyate yadi yasyaikasamayaM / samayasya so'pi samaya: svabhAvasamavasthito bhavati // 52 // . 4 t anvaya sahina sAmAnyArtha - (jassa samayassa) samaya paryAyako utpanna karanevAle jisa kAlANu dravyakA (eka samayammi) eka vartamAna samaya meM (jadi) jo (uppAdo) utpAda tathA (par3haso) nAza (vijjadi) hotA hai ( so vi samao) so hI kAla padArtha ( sabhAvasamavadvido havadi) apane svabhAvameM bhale prakAra sthita kahatA hai / . vizeSArtha - kAlANu dravyameM pahalI samaya paryAyakA nAza, naI samaya paryAyakA utpAda jisa vartamAna samayame hotA hai, usI samaya ina dono utpAda aura nAzakA AdhArarUpa kAlANurUpa dravya dhavya rahatA hai / isataraha utpAda vyaya zranyarUpa svabhAvamaI zrauvya 5 1 sattArUpa astitva isa kAla dravyakA bhaprakAra siddha hai / jaise eka hAtha kI aMgulIko Ter3hA karate hue jisa 'vartamAna kSaNameM hI vaka avasthAkA utpAda huA hai usI hI kSaNa meM usI hI aMgulI dravyakI pahalI sIdhIpanekI paryAyakA nAza huA hai paraMtu ina donokI AdhArabhUta aMgulI dravya dhrauvya hai / isataraha dravyakI siddhi hotI hai athavA jisa kisI Atmadravya meM apane khabhAvamaI sukhakA jisa kSaNa meM utpAda hai usI hI kSaNa meM, usake pUrva anubhava honevAle AkulatArUpa duHkha paryAyakA nAza hai paraMtu ina donoke
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | 206 AdhArabhUta paramAtma dravyakA dhauvya hai / isataraha dravyakI siddhi hai athavA eka Atmadravyame jisa samaya mokSa paryAyakA utpAda hai usa hI samaya ratnatrayamaI mokSa mArgarUpa paryAyakA nAza hai parantu ina donoMke AdhArabhUta paramAtmadravyakA dhauvya hai / isa taraha dravyakI siddhi hai / taise hI jima kAla dravyakI jisa kSaNa bartamAna samayarUpa paryAyakA utpAda hai usI kAla dravyakI pUrva samayakI paryAyakA nAza hai parantu ina donoMke AdhArarUpa aMgulI dravyake sthAnameM kAlANu dravyakA dhrauvya hai isa taraha kAla dravyakI siddhi hai / / bhAvArtha - isa gAthA kI amRtacadra AcAryakRta TIkA bhI bahuta upayogI hai isame usakA sAra yahA diyA jAtA hai, ki samaya nizcayase kAla padArthakA vRtyaza arthAt vartanAkA aza yA paryAya hai / jaba pugalakA paramANu maMdagatise pUrva kAlANuko choDakara AgekI kAlANupara jAtA hai taba hama sahakArI kAraNake nimittase avazya kAlANu dravyame pUrva samaya paryAyakA nAza aura vartamAna samaya paryAyakA utpAda hotA hai / saMskRta zabda haiM " samayohi samayapadAI rthasya vRttyaMza tasmin kasyApyavazyamutpAdapravyasau saMbhavata, paramANorvyatipAtotpadyamAnatvena kAraNapUrvatvAt / " yadi koI kahe kAlAkI jarUrata nahI hai, utpAda aura nAza samaya paryAyakA hI hotA hai to usako vicAranA cAhiye ki usa eka samaya paryAyake utpAda aura nAza eka kAlameM hote hai ki kramase hote haiM / yadi kaho ki eka kAlameM eka sAtha eka samaya paryAyake utpAda vyaya hote haiM to yaha bAta ThIka nahIM hai kyoki eka samaya paryAyake bhItara do viruddha svabhAva nahI hosakte ki vahI eka kSaName janme .v 1
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210] zropravacanasAraTokA / vahI nAza ho / yadi kaho ki samaya paryAyameM utsada vyaya kramase hote hai to yaha bhI saMbhava nahIM hai kyoki samaya atyanta sukSma hai usake vibhAga nahIM hote aura na vaha sthira rahanA hai| isaliye jisameM jatra-vartamAna samaya paryAyakA utpAda hotA hai taba hI pUrva samaya paryAyakA vyaya hotA hai| ina dono avasthAoMmeM vartanevAlA koI avazya mAnanA par3egA / so hI vaha samaya padArtha hai / usa kAla dravyake. mItara eka hI vartanAke aMzame donoM utpAda aura vyaya saMbhava haiM arthAta jaba kAla dravyane vartana kiyA taba pUrva mamaya paryAyakA nAsa honA hI navIna samaya paryAyakA utpAda honA hogayA isa taraha sahajameM utpAda vyaya siddha hoge| jaba aisA hai taba kAla padArtha niranvaya nahIM mAnA jAsaktA arthAt kAladravya anvaya rUpase sadAmAnanA paDegA, kyoki jo pUrva aura uttara samayose viziSTa hogA usImeM hI eka samayameM eka sAtha pUrva samayakA nAza va uttara samayakA utpAda hogaa| yadi kAladravya svabhAvase nAza va vyaya nahIM hove to dhauvya bhI na hove, kyoMki jisame paryAyoMkA pariNamana hogA vahI prauvya hogA, tathA jo dhauvya hogA usImeM pariNamana hogaa| ina tInoMkA eka kAla honA siddha hai isaliye kAla dravyake dhrauvya hote hue hI usameM pUrva samayakA nAza aura uttara samayakA utpAda bhale prakAra siddha hosaktA hai| aisA hI kAla padArthakA svabhAva middha hai arthAt vaha kAla dravya pUrva uttara samayakI apekSA utpAda vyaya karatA huA hI dhrauvya rahatA hai / isIme kAla vAstavika dravya hai / isa gAthAmeM bhale agara gala dravyakI siddhi hai tathA vRttikAra zrI amRtacandrAcAryane yahAM bhI yaha spaSTa kara diyA hai ki samaya paryAyakA sahakArI
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [211. kAraNa pudgala paramANukA hilanA hai arthAt eka kAlANuse nikaTavartI kAlANupara AnA hai| samaya paryAya kAladravyake vinA mAne nahIM ho saktI hai / jaise AtmAko dhrauvya mAnate hue hI usameM deva paryAyakA nAza aura manuSya paryAyakA utpAda eka samayameM vigraha gatikI apekSA manuSya Ayu karmake udayake kAraNa siddha hote haiM taise hI kAladravyako mAnate hue hI usameM pUrva samaya paryAyakA nAza aura vartamAna paryAyakA utpAda siddha hosaktA hai| vahI paryAya upaje vahI naSTa ho yaha asaMbhava hai| kisI AdhArarUpa dravyake hote hI usameM avasthAeM hosaktI haiM / jaise suvarNa dravyako mAnate hue hI sonekI dazA palaTa saktI hai, vaha kuMDalase kaMkaNakI paryAyameM badalA jA sakatA hai arthAt suvarNake sthira rahate hue kuMDala paryAyako nAzakara kaMkaNa paryAya paidA hotI hai / kuMDala paryAya mAtrameM nAza aura utpAda nahI bana skte| jaba vaha nAza hogA taba kuMDalakA janma nahIM hogA / suvarNake rahate hue hI jaba kunDala naSTa hotA hai taba kaMkaNa paidA hotA hai| vAstavameM anvayarUpase vartanevAle suvarNake sthira hotehue hI usameM do bhinnara samayoMkI apekSA do bhinna paryAyeM hosaktI haiN| eka kSaNameM to eka hI paryAya jhalakegI, do nahIM raha saktI kyoMki vartamAnakI paryAya pUrva paryAyako nAza kara hI pragaTa huI hai / vAstavameM dekhA jAye to haraeka dravya apane bhItara apanI ananta paryAyoko zakti rUpase rakhatA hai unameM se eka kSaNameM eka paryAya pragaTa hotI hai taba aura saba mAtra zakti rUpase rahatI haiM / paryAyoMkA tirobhAva ArvibhAva huA karatA haijo naSTa huI usakA tirobhAva jo pragaTI usakA ArvibhAva hotA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ] zrIpravacanasAraTokA / hai / yahI bAta kAla dravya meM hai / vaha kAladravya rUpa kAlANu apane bhItara honevAlI anaMta samayaparyAyoMko zakti rUpase rakhatA hai| unahIme se eka kSaName eka samayaparyAya pragaTa hotI hai anya saba apragaTa rahatI haiN| zrI tattvArthasUtrameM bhI kahA hai kAlazca (5-39), so ananta samayaH (5-40 ) / bhAva yahI hai ki kAla dravya hai so ananta samayoMko rakhatA hai / sArAMza yahI nikalatA hai ki kAladravyakI sattA siddha hai / vinA kAlake astitvake samaya AkAza phUlake samAna avastu hai / jisa samayako vyavahArakAla kahate haiM vaha samaya kAladravyakI paryAya hai yahI bhale prakAra siddha hai ||12|| utthAnikA- Age yaha nizcaya karate haiM ki jaise pUrvame kahe pramANa eka vamAna samayame kAla dravyakA utpAda vyaya dhaunya siddha kiyA gayA taise hI sarva samayomeM hotA hai 1 ekammi saMti samaye saMbhavaThidiNAsasaNNidA aTThA / samayassa savvakAlaM esa hi kAlANusanbhAvo // 53 // ekasminsanti samaye sabhavasthitinAzasaMjJitA artha. / samayasya sarvakAla eSa hi kAlAgusadbhAvaH // 53 // anvayasahita sAmAnyArtha - ( ekammi samaye ) eka samayameM ( samayasa ) kAladravyake bhItara ( sabhavaThidiNAsasa NidA aTTA ) utpAda, vyaya aura prauvya nAmake svabhAva ( sati ) haiM (esa hi ) nizcaya karake aimA hI (kAlANusambhAvo) kAlANu dravyakA svabhAva (savvakAla) sadAkAla rahatA hai / vizeSArtha. - jaise pahale aMgulI dravya Adike dRSTAtase eka ' samayame hI utpAda aura vyayakA AdhArabhUta honese eka vivakSita vartamAna samaya meM hI kAla dravyake utpAda vyaya dhauvyapanA sthApita X)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dvitIya khNdd| [213 kiyA gayA taisA hI sarva samayomeM jAnanA yogya hai / yahAM yaha tAtparya nikAlanA cAhiye ki yadyapi bhUtakAlake ananta samayoMmeM durlama aura saba tarahase grahaNa karane yogya siddhagatikA kAlalabdhirUpase bAharI sahakArIkAraNa kAla hai tathApi nizcaya nayase apane hI zuddha AtmAke tatvakA samyaka zraddhAna, jJAna aura cAritra tathA sarva paradravyakI icchAkA nirodhamaI lakSaNarUpa tapazcaraNa isa taraha yaha jo nizcaya cAra prakAra ArAdhanA yahI upAdAna kAraNa hai, kAla upAdAna kAraNa nahIM hai isase kAladravya tyAgane yogya hai yaha bhAvArtha hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane spaSTa rUpase kaha diyA hai ki kAla dravya nitya hai / eka kAlANu eka svataMtra kAla dravya hai| / isa taraha asaMkhyAta kAlANu asaMkhyAta kAla dravya hai / dravya use hI kahate haiM jo sadA hI pravAha rUpase utpAda vyaya dhrauvya svabhAcako rakhatA hai / yaha lakSaNa bhale prakAra kAla dravyameM siddha kiyA gayA / kAla dravyakA vartanA guNa hai usa vartanA guNakI paryAya samaya hai| paryAya eka samaya mAtra rahatI hai / haraeka samayameM jaba eka paryAya paidA hotI hai tava purAnIko nAzakara hI paidA hotI hai aura paryAyokA utpAda vyaya vinA kisI AdhAra dravyake nahIM ho saktA hai| suvarNake rahate hue hI usakI kakaNakI avasthA badalakara kuMTalarUpa hosatI hai / isI taraha kAlANu sadA dhruva banA rahatA hai / usIme samayaparyAya hara samaya naI naI hotI rahatI hai| isase yaha acchI taraha nizcita hai ki utpAda vyaya dhrauvyarUpa kAla dravya hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] shriiprvcnsaarttiikaa| aise nitya kAla dravyako svIkArakarake mAtra vyavahAra hI kAla hai nizcaya kAla dravya nahIM hai isa vapanAko tyAga denA cAhiye / koI svabhAva yA avasthA ksiI svabhAvavAna yA avasthAvAnake vinA nahIM hosakte / samaya nAmakA vyavahAra kAla jaba prasiddha hai aura vaha kSaNa kSaNa naSTa honevAlA hai taba vaha avazya kisI dravyakI paryAya hai aisA mAnanA hogaa| jisakI samayaparyAya hai usa kAla dravyako avazya nitya mAnanA pdd'egaa| isa taraha kAla dravyake kAraNa anantAnanta samaya vIta gae, abhItaka hamako siddha samAna zuddha AtmAkA nija svabhAva prApta nahIM huA isaliye hamako apane isa mAnava-janmake thor3ese samayoko vahuta amUlya samajhakara unakA upayoga nizcaya samyagdarzana, jJAna, cAritra, tapa rUpI AtmAnubhava yA AtmadhyAname lagAkara karmake baMdhanoMko kATanA aura svataMtra honekA yatna karanA yogya hai // 53 // utthAnikA-Age utpAda vyaya dhrauvyamaI astittvameM Thahare / hue kAladravyake eka pradezapanA sthApita karate haiM jassa Na saMti padesA padesamettaM va taccado nnaahuuN| suNNaM jANa tamatthaM atyaMtarabhUdamatthIdo // 54 // yasya na saMti pradezAH pradezamAtraM vA tattvato jJAtum / zUnyaM jAna hi tamathamarthAntarabhUtamastitvAt // 54 // anvaya sahita mAmAnyArthaH-(jassa padesA Na saMti ) jisa kisI padArthake bahupradeza nahI hai (va padesamattaM taccado NA9) athavA jo vastu apane svarUpase eka pradeza mAtra bhI nahIM jAnI jAtI hai (tamatthaM suNNaM jANa) usa padArthako zUnya jAno kyoMki
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 215 ( atthIdo atyaMtara bhUdam ) vaha utpAda vyaya dhrauvya rUpa astittva se arthAtarabhUta arthAt bhinna hojAyagA kyoki usame eka pradeza bhI nahI hai jisase usakI sattAkA bodha ho / vizeSArtha. - jaisA pUrva sUtrome kahA hai usa prakAra kAla paDhArthame utpAda vyaya dhauvyarUpa astitva vidyamAna hai / yaha astitva pradezake binA nahI ghaTa saktA hai| jo pradezavAna hai vahI kAla padArtha hai / koI kahe ki kAladravya ke abhAva me bhI utpAda vyaya dhauvya ghaTa jAyagA ? isakA samAdhAna karate hai ki aisA nahI ho saktA / jaise agulI dravyake na hote hue vartamAna vakra paryAyakA janma aura bhUtakAlakI sIdhI paryAyakA vinAza tathA donoMke AdhAbhUtakA dhauvya kisakA hogA ? arthAt kisIkA bhI na hogA taise hI kAladravya ke abhAva me vartamAna samaya rUpa utpAda va bhUta samaya rUpa vinAza va donoMkA AdhAra rUpa dhrauvya kisakA hogA ? kisIkA nahI hosakegA / yadi sattArUpa padArthako na mAne to yaha hogA ki vinAza kisI dUsarekA utpAda kisI anyakA va ghrauvya kisI aurakA hogA | aisA hote hue sarva vastukA svarUpa vigaDa jAyagA / isaliye vastuke nAzake mayase yaha mAnanA paDegA ki utpAda vyaya dhavyakA koI bhI eka AdhAra hai / vaha isa prakaraName eka pradeza mAtra kAlANu padArtha hI hai / vahA yaha tAtparya samajhanA ki bhUta ananta kAlame jitane koI siddha sukhake pAtra ho cuke haiM va bhaviSyakAla me apane hI upAdAnase siddha va svaya atizayarUpa ityAdi vizeSaNarUpa atIdriya siddha sukhake pAtra hoveMge ve saba hI kAla labdhike vazase hI hue haiM va hoge / tau bhI
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216] zrIpravacanasAraTIkA / apanA paramAtmA hI upAdeya hai aisI rucirUpa nizcaya samyagdarzana jahAM vItarAga cAritrakA honA avinAbhAvI hai usakI hI mukhyatAse hai na ki kAlakI, isaliye kAla heya hai| jaisA kahA hai ki palavieNayahuNA je siddhA NaravarA gaye kAle / sijhihahiM jevi bhaMviyA ta jANaha sammamAippa // ' bhAva rtha-bahuta kyA kaheM jitane uttama puruSa bhUtakAlameM siddha hue haiM va jo bhavya jIva bhaviSyame siddha hoge so saba samyagdarzanakI mahimA jaano| vArtha-isa gAthAmeM AcAryane kAla dravyako eka pradezI siddha kiyA hai aura yaha kahA hai ki jima nisa padArthakA hama astitva mAneM usameM pradeza avazya hone cAhiye taba hI utpAda vyaya dhauvya rUpa astitva bana sakA hai| dravyame pradezastra nAmakA guNa hotA hai jisase haraeka dravya koI na koI AkAra avazya rakhatA hai / jisameM koI AkAra na hogA vaha zUnya hogA usakA sarvathA abhAva hogA, kyoki kAla dravyameM samaya paryAyakA utpAda vyaya hotA hai tathA kAlANukA dhauvya hai taba vaha pradezavAn avazya hai| vinA pradezake vaha zUnya hogA taba usakI samaya paryAya bhI na hogI / yadi koI dravyako pradezarUpa na mAnakara utpAda vyaya dhauvya siddha karegA to bilakula siddha na hogaa| jo vastu hogI usIme avasthA honA saMbhava hai| yahAMpara zrI amRtacaMdrAcAryane yaha bAta uThAI hai ki kAla dravyake lokAkAza pramANe akhaMDa asaMkhyAta pradeza nahIM mAne jA skte| aisA yadi mAne to samaya payoyakI siddha nahIM hogI, kyoMki
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 211 jaba kAlANu dravya eka pradeza mAtra bhinnara hogA taba hI eka pudgalakA paramANu eka kAlANuse dUsare kAlANupara jAyagA aura taba hI samayaparyAya utpanna hogii| do kAlANu jude jude honese hI samayaparyAyakA bheda siddha hogaa| jo lokAkAzapramANa akhaNDa eka kAladravya hove to samayaparyAyakI siddhi kaise ho saktI hai ? yadi koI kahe ki kAladravya lokAkAza pramANa asakhyAna pradezI hai usake eka pradezase dUsare pradezapara jaba pudgala paramANu jAyagA taba samaya paryAyakI siddhi ho jAyagI ? to usakA uttara yaha hai ki aisA nahI hotA kyoki eka pradezarUpa vartanekA sarva pradezoM meM vartanese virodha hai " ekadezavRtteH sarvavRttittvavirodhAt " arthAt jaba eka pradezamAtra meM bartana huA aura zeSameM na huA taba kAla dravyakA bartana hI na banA tathA akhaMDa kAladravyame paramANuke jAnekA niyama nahIM rahegA ki vaha itanI dUra jAve kyoki pradezokI bhinnatA nahI hai| isase samaya paryAyakA bheda nahIM hosakegA, kyoMki kAla padArthakA jo sUkSma pariNamana hai vahI samaya hai vaha bheda bhinna 2 kAlANuoke mAnanese hI siddha ho saktA hai, ekatAse nahI / jaisA zrI amRtacadrajIne kahA hai ki "sarvasyApi hi kAlapadArthasya ya. sUkSmo vRtyaMza sa samayo, na tattadekadezasya " arthAt sarva hI kAla padArthakA jo sUkSma vartana hai vaha samaya hai usake eka dezake vartanase samaya nahI ho saktA / dUsarA doSa yaha hogA ki jo tiryak pracaya hai vahI Urdhva pracaya ho jAyagA / jaise AkAza tiryak pracaya hai vaise kAlake tiryak pracaya hogA kyoMki vaha kAladravya pahale eka pradezameM varteMgA phira dUsaremeM phira tIsare meM
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] zrIpravacanasAraTokA / phira Age | isa tarahakA cartana yadi mAneM to yaha tiryak pracaya hI Urdhvapracaya ho jAyagA / urdhva pracayameM sarva dravyako kramase vartanA mAnanA cAhiye / sarva pradezoke eka sAtha vistArarUpa samUhako tiryak pracaya kahate haiM / yadi asaMkhyAta pradezI kAlake pradeza eka sAtha vartana kare to kAlako aura dravyokI taraha tiryak pracaya prApta ho jAyagA / so aisA nahIM hai / kAlako eka pradezamAtra mAnanese hI samaya paryAya utpanna hogii| kramavartI samayoke samudAyako Urdhva pracaya kahate haiN| kAlake urdhva pracayase hI aura dravyokA Urdhvapracaya mAnA jAtA hai / , pAMDe hemarAjajI ne bhI apanI TIkAmeM aisA likhA hai ki jo akhaMDa kAla dravya hove to samayaparyAya utpanna nahIM ho saktA / kyoki pudgala paramANu jaba eka kAlANuko chor3akara dUsarI kAlANuprati maMdagatise jAtA hai taba usa jagaha dono kAlANu jude jude honese samayakA bheda hotA hai jo eka akhaDha lokaparimANa kAla dravya hove to samaya paryAyakI siddhi kisa taraha ho sakatI hai / yadi kaho ki "kAla dravya lokaparimANa asaMkhyAta pradezI hai usake eka pradezaprati jaba pudgala paramANu jAyagA tava samayaparyAyakI siddhi ho jAyagI ?" to usakA uttara yaha hai ki aisA kahane se bar3A bhArI doSa AvegA vaha isa prakAra hai - eka akhaMDa kAla dravyake eka pradezase dUsare pradeza prati jAnese samayaparyAyakA bheda nahIM hotA, kyoMki akhaMDa dravyase eka pradezameM samayaparyAya nahI ho saktI | sabhI jagaha samaya paryAya honA cAhiye / kAlakI ekatAse samayakA bheda nahIM ho saktA / isa liye aisA hai ki sabase sUkSma
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [216 kAla paryAya samaya hai vaha kAlANuke bhinnarapanese siddha hotA hai, ekatAse nahI / aura bhI kAlake akhaMDa mAnanese doSa AtA. hai| kAlake tiryak pracaya nahIM hai, urdhva pracaya hai| jo kAlako asaMkhyAta pradezI mAnA jAve to kAlake tiryak pracaya honA cAhiye vahI tiryak , urdhva pracaya ho jaavegaa| vaha isa tarahase hogA ki asakhyAta pradezI kAla prathama to eka pradezakara pravRtta hotA hai isase Age anya padezakara pravRtta hotA hai / usase bhI Age anya pradezakara pravRtta hotA hai isa taraha kramase asaMkhyAta pradezose pravRtta hove to tiryak pracaya hI urva pracaya ho jaaygaa| eka eka pradeza viSa kAlavyako kramase pravRtta honese kAladravya bhI pradeza mAtra hI siddha hotA hai / isa kAraNa jo puruSa tiryak pracayako Urdhva pracaya doSa nahIM cAhate hai ve pahale hI pradezamAtra kAladravyako mAneM jisase ki kAladravyakI siddhi acchI taraha hovai|" ____ bhAva yahI hai ki yadi asaMkhyAta pradezI kAlako akhaMDa mAnA jAve to usa akhaMDakI eka sAtha eka paryAya honI cAhiye usake liye nimitta koI ho nahIM saktA / pudgalakA eka paramANu bhinnara nikaTavartI kAlANu honepara hI eka kAlANuse dUmarepara maMda gatise nA saktA hai tava samayaparyAya hotI hai| akhaDa dravyameM kahAMse kahAM kAlANu jAve yaha niyama na rahegA | isa liye kAladravyako eka pradezamAtra mAnanA hogaa| isa gAthAmeM AcAryane yaha batA diyA hai ki kAladravya hai kyoMki samaya paryAyakA pragaTapanA hai| eka samaya-jaba udaya hotA hai taba pichalA samaya naSTa hotA hai| yaha samayakI avasthAke palaTanekA
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ "220 / zropravacanasAraTIkA / jaba taka koI AdhAra na ho tabataka samayaparyAya ho nahIM skii| isa liye isa paryAyakA AdhAra eka pradezI kAlANu dravya hai| aise kAlANu lokAnAgameM asaMkhyAta haiN| sarva hI jagaha pudgalake paramANu cala haiM-hilate rahate haiM isa liye sarva hI kAlANuomeM samayaparyAya harakSaNa hotI rahatI hai| kAladravyako mAne vinA na to anya dravyoMkA vartana ho saktA aura na vyavahAra kAla ho sakA hai| isase kAla dravyakI sattA eka pradezI siddha hai / / 54 // - isa taraha nizcayakAlake vyAkhyAnakI mukhyatAse AThaveM sthalameM tIna gAthAeM pUrNa huii| isa taraha pUrvameM kahe pramANa " davvaM nIvamajIvaM " ityAdi unnIpta gAthAose AThaveM sthalase vizeSajJeyAdhikAra samApta huaa| isake Age zuddha jIvakA apane dravya aura bhAva prANoke mAtha bhedake nimitta " sapadesehi samaggo " ityAdi yathAkramase ATha gAthAo taka sAmAnya bheda bhAvanAkA vyAkhyAna karate hai| utthAnikA-Age jJAna aura jJeyako batAneke liye tathA AtmAkA cAra prANoke sAtha bheda hai isa bhAvanAke liye yaha sUtra kahate haiM sapadesehi samaggo logo ahi Nivido nnicco| jo taM jANadi jIvo pANacadudAhisvo // 55 // svapradezaiH samapro loko'niSThito nityaH / yastaM jAnAti jovaH prANacatuSkAbhisaMvaddhaH // 55 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(Nico) dravyArthika nayase nitya athavA kisI puruSavizeSase nahI kiyA huA sadAse calA AyA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane apane pradezakA anya padArthoM huA hai ( dvitIya khNdd| [221 huA (logo) yaha lokAphAza (sapadesehi samaggo) apane hI asaMkhyAta pradezose pUrNa hai aura (advehiM NiTThido) sahaja zuddhabuddha eka svabhAvarUpa paramAtma padArthako Adi lekara anya padArthoMse bharA huA hai athavA apane apane pradezoko rakhanevAle padArthose bharA, huA hai (jo ta jANadi) jo koI isa jJeya rUpa lokako jAnatA hai (jIvo) so jIva padArtha hai tathA vaha ( pANacadukkAhisabaho). sasAra avasthAme vyavahArase cAra prANoMkA sambandha rakhatA hai| . vizeSArtha-nizcayase yaha jIva zuddha jJAna darzana svabhAvadhArI hai isaliye yaha jJAna bhI hai aura jJeya bhI hai| zepa saba padArtha mAtra jeya hI haiM isa taraha jJAtA aura jJeyakA vibhAga hai| tathA yadyapi nizcayase yaha svayasiddha parama caitanya khabhAvarUpa nizcaya prANase jItA hai tathApi vyavahArase anAdise karmabandhake vazase Ayu Adi azuddha cAra prANose bhI sanbandha rakhatA huA jItA hai / yaha cAra prANokA sambandha zuddha nizcayanayase jIvakA kharUpa nahIM hai, aisI bheda bhAvanA samajhanI cAhiye yaha abhiprAya hai / bhAvArtha-isa gAthAme AcAryane yaha batAyA hai ki yaha akhaMDa asakhyAta pradezI lokAkAza saba jagaha anya pAca dravyose bharA huA hai, koI pradeza AkAzakA aisA nahIM hai jahAM jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla na pAe jAve-ye pAca dravya eka sthalameM rahate hue bhI apane2 pradezose bhinna2 rahate haiM tathA yaha loka akatrima va avinAzI hai aura ananta AkAzake madhyame ThaharA huA hai| caitanya guNadhArI AtmA apaneko bhI jAnatA hai aura isa lokake sarva padArthoko bhI jAnatA hai isa liye yaha AtmA jJAtA bhI hai jJeya
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ] shriiprvcnsaarttokaa| bhI hai / apane zuddha svabhAvakI apekSA yaha eka hI samayameM apaneko aura sarvako vinA kramake jAnatA hai / jIvameM jJAtApanA aura jJeyapanA donoM haiM jaba ki anya pudgalAdi padArtha jJAtA nahIM haiM mAtra jJeya haiM / aisA bheda jIvakA anya padArthoke sAtha samajhanA caahiye| isa jIvake jo vyavahArase iMdriya, bala, Ayu, zvAsozvAsa aise cAra prANakA sambandha hai so bhI saMsAra avasthAmeM hotA hai| ye prANa koke udayake nimittase hote haiN| tathA yaha saMsArI jIva anAdise hI saMsArameM par3A hai isaliye haraeka zarIrameM ina prANoMka hI dvArA jItA hai| ye prANa bhI nizcayase jIvakA svarUpa nahIM hai| jIva to nizcayase zuddha caitanya prANakA dhArI hai| aisA bheda vijJAna karake nija kharUpako bhinna anubhava karanA cAhiye // 56 // utthAnikA-Age indriya Adi cAra prANokA svarUpa kahate haiM indiyapANo ya tadhA valapANo taha ya AupANo ya / ANappANappANo jIvANaM hoti pANA te|| 56 // indriyaprANazca tathA balaprANastathA cAyuHprANazca / AnapAnaprANo jIvAnAM bhavanti prANAste // 56 // anvaya sahita mAmAnyArtha:-(indiya pANo) indriya prANa (ya tadhA) tathA gANo) bala prANa (taha ya) taise hI (AupANo)Ayu prANa tyAcAra (ANappANappANo) zvAsozvAsa prANa (te pANA) ye prANa ( jIvANaM ) jIvoke ( hoMti ) hote hai| vizeSArtha-atoMdriya aura ananta sukhake kAraNa na honese iMdriya prANa AtmAke svabhAvase vilakSaNa hai| mana, vacana, kAyake
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [223 vyApArase rahita paramAtmA dravyase bhinna bala prANa hai| anAdi aura ananta svabhAvamaI paramAtmA padArthase viparIta Adi aura aMtasahita Ayu prANa hai| zvAsocchvAsake paidA honeke khedase rahita zuddhAtmatatvase viparIta zvAsocchAsa prANa hai| isa taraha Ayu, iMdriya, bala, zvAsocchvAsake rUpase vyavahAranayase jIvoke cAra prANa hote haiN| ye prANa zuddha nizcayanayase jIvase bhinna haiM aisI bhAvanA karanI yogya hai| bhAvArtha-idriya, bala, Ayu, AnapAna ye cAroM hI prANa saMsArI jIvame vyavahArase haiM isaliye yaha saMsArI jIva ina prANoMse kisI zarIrameM jItA rahatA hai| ye prANa zuddhAtmAke zuddha jJAnadarzanamaI svabhAvase bhinna haiM / maiM nizcayase ina prANoMse bhinna huuN| aisI bhAvanA paramakalyANakAriNI hai // 16 // utthAnikA-Age kahate hai ki bheda nayase ye prANa dasa tarahake hote haiM:paMcavi indriyapANA maNavacikAyA ya tiNi vlpaannaa| ANappANappANo AugapANeNa hoMti dasapANA // 5 // paMgapi indriyamANAH manavacanakAyA ca trINi balaprANAH / AnAnaprANAH AyuprANena bhavati daza prANAH // 57 // artha-sparzana, rasanA, dhrANa, cakSu aura karNa ye pAMca iMdriyaH prANa hai / mana, vacana, kAya ye tIna bala prANa haiM / zvAsozvAsa tathA Ayu prANako lekara daza prANa hote haiM / ye daso prANa cidAnandamaI eka svabhAva rUpa paramAtmAse nizcayase bhinna haiM aisA jAnanA cAhiye, yaha abhiprAya hai|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224] zrIpravacanasAraTokA / bhAvArtha-saMsArI jIva kisI bhI zarIrameM jina zaktiyoM ke dvArA jIvita rahakara kAma karasake unako prANa kahate haiN| saba prANa daza hote haiN| unameM se pRthvIkAyika Adi pAMca tarahake ekendriya jIvoke cAra prANa hote haiN| sparzana iMdriya, kAyavala, Ayu, zvAsosvAsa / lTa Adi heMdriya jIvoMke jihvA iMdriya aura vacanavala milAkara chaH prANa hote hai / cIMTI Adi tendriya jIvoMke ghANa, iMdriya joDakara sAta prANa hote haiN| makkhI bhaure Adi cauindriya jIvoke Akha indriya milAkara ATha prANa hote hai / paMcendriya asainIke karNa nilAkara nava prANa tathA paMcendriya sainIke manavala milAkara daza prANa hote hai / ina prANoke vyApArase jIvakI pragaTa zaktiyA jAnI jAtI haiN| kyoMki ye prANa nAma karma va Ayukarmake udayase tathA jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, aMtarAyake kSayopazama aura mohake udayase yathAsaMbhava hote hai isaliye ye prANa aura inakA vyApAra saba karmapudgalake nimittase hote hai / zuddha AtmAme yA AtmAke apane asalI svabhAvame ye prANa va inake vyApAra nahIM pAe jAte haiN| isaliye hamako yaha bhAvanA bhAnI cAhiye ki hamArA AtmA inase bhinna apane zuddha jJAna cetanA prANase sadA hI jIvita rahatA hai / ye dasa prANa tyAgane yogya haiN| parantu zuddha jJAna cetanA grahaNa yogya hai| utthAnika-Age prANa zabdakI vyutpatti karake jIvakA jIvapanA aura prANokA pudgalasvarUpapanA kahate haiMpANehi cahi jIvadi. jIvassadi jo hi jovido puncha / so jIvo pANA puNa, poggalava hi NivattA // 58 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [225 prANezcaturbhirjIvata jIviSyati yo hi jIvitaH pUvam sa jIvaH prANAH punaH pudgaladavyainittAH // 58 // .. anvaya sahita sAmAnyArtha:-( jo hi ) jo koI vAstavameM (caduhiM pANehi ) cAra prANose (jIvadi) jItA hai, (jIvassadi) jIvegAva (pulvaM jIvido) pahale jItA thA ( so jIvo) vaha jIva hai (puNa) tathA (pANA) ye prANa ( poggaladavvehi ) pudgala dravyosse (NivattA) race hue hai| vizeSArtha.-yaha jIva nizcaya nayasai sattA, caitanya, sukha, jJAna Adi zuddha bhAva prANose jItA calA ArahA hai tathA jItA rahegA tathApi vyavahAranayase yaha sasArI jIva isa anAdi saMsArame jaise vartamAname dravya aura bhAvarUpa azuddha prANose jItA hai aise hI pahale jItA thA va jabataka saMsArameM hai jItA rahegA, kyoki ye azuddha prANa udayaprApta pudgala kose race gae hai isaliye ye prANa pudgala dravyase viparIta anantajJAna, ananta darzana, anata sukha, ananta vIrya Adi ananta guNa svabhAvadhArI paramAtma tattvase bhinna haiM aisI bhAvanA karanI yogya hai yaha bhAva hai| ___ bhAvArtha-isa AtmAke nizcaya prANa sukha, sattA, caitanya, bodha Adi haiM-ye kabhI isa jIvase bhinna nahIM hote hai / azuddha avasthAme inakA pariNamana azuddha hotA hai jabaki zuddha avasthAme zuddha pariNamana hotA hai / idriya, bala, Ayu, zAsocchvAsa ye cAra azuddha prANa pudgala karmake sambandhase hai| pAca iMdriyokI racanA tathA kAyakA vartana, bacanakA vartana va manakI racanA, zvAsocchvAsakA vartana nAmakarmake udayase va Ayu prANa Ayukarmake udayase hotA hai| ye
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] zrIpravacanasAraTokA | dravya prANa haiM / pAMca iMdriyose va mana vacana kAya va zvAsase kArya lene meM jo AtmAmeM jJAna aura vIryakI pragaTatA hai va yogoMkA halanacalana hai vaha AtmAke azuddha bhAva haiM - tathA Ayu karmake udayase AtmAkA kisI zarIrameM rukA rahanA ye saba bhAva prANa haiM / ye dravya aura bhAva prANa mere AtmasvabhAvase bhinna hai / maiM sadA hI' 1 apane zuddha sukha sattA caitanya bodha Adi prANokA dhArI hU~ yahI bhAvanA mokSamArgameM sahAyaka hai ||18|| utthAnikA- Age prANa paugalika haiM jaisA pahale kahA hai usIko dikhAte haiM jovo pANaNivaddho vo mohAdipahiM kammehiM / uvabhuMjaM kammaphalaM vajjhadi aNNehi kammehi // 56 // " jIvaH prANanivaddho baddho mohAdikaH karmabhiH / uparbhujAnaH karmaphalaM badhyate'nyaiH karmabhiH // 59 // anvaya mahita sAmAnyArtha - (mohAdi ehi kammehi) mohanIya Adi karmose (baddho) baMdhA huA (jIvo) jIva (pANaNibaDo) cAra prANose sambandha karatA hai ( kammaphalaM urvabhunaM ) va karmo ke phalako bhogatA huA (aNNehi kammehi vajjhadi) anya navIna kamase baMdha jAtA hai / vizeSArtha zuddhAtmAkI prAptirUpa mokSa Adi zuddha bhAvose vilakSaNa moDanIya Adi ATha karmoMse baMdhA huA yaha jIva iMdriya Adi prANoMko pAtA hai| jisake karmabaMdha nahI hote usake yaha cAra pANa bhI nahI hote hai isIse yaha jAnA jAtA hai ki ye prANa pudgala ke udayase utpanna hue haiM tathA jo ina hya NoMko 31 " 1
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [225 rakhatA hai vahI parama samAdhise utpanna jo nityAnandamaI eka sukhAmRtakA bhojana usako na bhogatA huA ina iMdriyAdi prANoMse kar3ave viSake samAna hI koke phalarUpa sukha dukhako bhogatA hai aura vahI jIva karmaphala bhogatA huA karma rahita AtmAse viparIta anya navIna karmose baMdha jAtA hai isIse jAnA jAtA hai ki ye prANa navIna pudgala karmake kAraNa bhI haiN| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane spaSTa rItise yaha dikhalAyA hai ki jina zarIra, vacana, manakI kriyAoMmeM aura idriyoMke viSayabhogameM yaha sasArI jIva lubdha ho rahA hai ve saba mana vacana kAya aura iMdriya rUpI prANa tathA Ayu aura zAsocchvAsapUrva baddha koke phalase paidA hote haiN| jina zuddhAtmAoke zarIra hI nahIM hote vahAM ye prANa nahIM pAye jAte hai isIse pramANita hai ki ye karmabaddha jIvameM karmoMke udayase paidA hote hai| pudgalamaI ye prANa hai isaliye inakA kAraNa bhI karmapudgala hai / ina pulamaI zarIrAdi aura idriyoke dvArA yaha nIva pudgalakarmoke udayase prApta sasArIka parAdhIna sukhaduHkhako bhogatA rahatA hai| pudgalIka prANose hI pudgalIka bhoga hotA hai / bhogoke bhogameM rAgadveSa karatA huA jIva phira navIna pudgalakarmoko bAMdha letA hai| siddha yaha kiyA gayA hai ki ye prANa pudgalake kAraNase upaje haiM va pudgalakoM hI bhogate haiM nathA pudgala karmoko upanAte haiM imase ye cAra prANa paugalika haiAtmAke nija svabhAva nahIM haiN| inako sadA apane AtmAke zuddha svabhAvase bhinna jAnanA cAhiye / zrIpUjyapAdasvAmIne samAdhizatakameM kahA bhI hai
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaeNra8 ] zrIpravacanasAraTokA / svabuddhadhA yAvadgRhNIyAt kAyavAkcetasAM trayam / saMsArastAvadeteSAM bhedAbhyAse tu nirvRtiH // 62 // bhAvArtha - jabataka mana vacana kAya tInoMko AtmAkI buddhise mAnatA rahegA tabataka isa jIvake saMsAra hai| jaba ina tInoMse maiM bhinna hUM aisI bheda, bhAvanA karegA taba hI mokSako prApta kara skegaa| maiM eka zuddha jJAna cetanArUpa prANakA dhArI hUM aisA hI anubhavauna karmoMse chuDAnevAlA hai jinake udayase yaha jIva punaH punaH prANoMko pAkara kaSTa pAtA hai // 19 // utthAnikA- Age prANa navIna karma pudgalake bandhake kAraNa, hote haiM isI hI pUrvokta kathana ko vizeSatAse kahate haiM:pANAvAdhaM jIvo mohapadesehi kuNadi jIvANaM / di so havadi hi baMdho NANAvaraNAdikammahi // 60 // prANa bAdhe ja vo mohapradveSAbhyA karoti jIvayoH / yadi sati hi bandho janAvaraNAdikarmabhiH // 60 // anvayasahita sAmAnpArtha -: (jadi) jaba ( jIvo) yaha jIva (mohapadesehi) moha aura dveSake kAraNa . ( jIvANAM pANAbAdhaM ) apane aura para jIvoke prANoko bAdhA (kuNadi) pahuMcAtA hai taba (hi) nizcayase isake ( so badho ) vaha bandha ( NANAvaraNAdikamme hi ) jJAnAvaraNIya Adi karmoMse (havadi) hotA hai| vizeSArtha - jaba yaha jIva sarva prakAra nirmala kevalajJAnarUpI dIpaka mohake adhakArako vinAza karanevAle paramAtmAse viparIta mohabhAva aura dveSabhAvase pariNamana karake apane bhAva aura dravya prANoko ghAtatA huA ekendriya Adi jIvoMke bhAva aura Ayu * Adi dravya prANoko pIr3A pahucAtA hai taba isakA jJAnAvaraNAdi
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [226 kauke sAtha baMdha hotA hai jo baMdha apane AtmAkI prAptirUpa mokSase viparIta hai tathA mUla aura uttaraprakRtiyoMke bhedase aneka rUpa hai| isase jAnA gayA ki prANa pudgala karmabaMdhake kAraNa hote haiN| yahAM yaha bhAva hai ki jaise koI puruSa dUsareko mAranekI icchAse. garma loheke piMDako uThAtA huA pahale apaneko hI kaSTa de letA hai phira anyakA ghAta ho sake isakA koI niyama nahIM hai taise yaha ajJAnI jIva bhI tapta loheke sthAnameM mohAdi pariNAmoMse pariNamana karatA huA pahale apane hI nirvikAra khasaMvedana jJAnasvarUpa zuddha prANako ghAtatA hai usake pIche dUsareke prANoMkA ghAta ho vana ho aisA koI niyama nahIM hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane yaha batAyA hai ki mana vacana kAya va sparzana Adi iMdriyoMke dvArA vyApAra karatA huA yaha saMsArI jIva jaba rAgadveSa moha bhAvoMse pariNamana karatA hai taba yaha hiMsaka ho jAtA hai| yaha bAta bhI ThIka hI hai ki buddhipUrvaka ina prANoMse kAma lete hue icchA avazya hotI hai jo rAgakA aMga hai| yaha moha rAga yA dveSa jaba jaba thoDe yA bahuta AtmAke pariNAmameM jhalakeMge usI samaya AtmAke svAbhAvika vItarAga jJAnabhAva rUpa bhAva prANakA aura kucha aMzameM zarIra bala Adi dravya prANokA ghAta kreNge| isaliye icchApUrvaka ina prANokA vyApAra apanA ghAta karatA hai| itanA hI nahI vaha bhAva yadi parakI hiMsArUpa hotA hai to ekendriya Adi anya jIvoMke kaSTa pahuMcAneke vyApArame lagA huA anya jIvoko bhI pIr3A pahuMcAtA hai-anya jIvoke bhAva aura draya prAgoM kA ghAta karatA hai| isa hiMsakakI ceThA honepara bhI kabhI
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230] shriiprvcnsaarNttiiko| kabhI anya prANI baca jAte haiM tathApi isa hisakakA hisAbhAva avazya jJAnAvaraNAdi ATha koka baMdhakA kAraNa hotA hai| jaise hama yadi dUsareke mAraneko game lohA hAthameM uThAveM to usake pAsa pahuMcaneke pahale hamArA hAtha to avazya jale hiigaa| dUsareke pAsa hama pheMka sake va usako laga hI jAve isakA koI niyama nahIM hai vaise jaba hama prANoke kAraNa hisAtmaka bhAva kareMge taba dUsarekI hisA ho va na ho, hama to avazya hiMsAke bhAvose karmabandha krleNge| karmavandhameM kAraNa jIva aura ajIva donoMkA AdhAra hai| jIvakA AdhAra usake kaSAyasahita ruta, kArita vA anumodanarUpa manna vacana kAyake vyApArarUpa saMraMbha arthAt saMkalpa, samArambha arthAt prabandha, Arambha arthAt kAryameM pariNamana karate hue yoga aura upayoga haiM / anIva adhikaraNa zarIra, vacana, manakI kriyAeM va iMdriyokA vartana Adi hai / jaisA AdhAra hogA va apanI zakti hogI usake anusAra karmAkA tIvra yA maTha bandha ho jaayegaa| isIse yahAM siddha kiyA gayA hai ki isa saMsArI jIvake Ayu Adi prANoMkA sambandha karmabandhakA kAraNa hai ataeva inakA sambandha tyAgane yogya hai| hisaka bhAva pahale apanA bigAr3a karatA hai isa sambandhameM svAmI amRtacaMdra AcAryane puruSArthasiddhiyupAyame acchA kahA hai yatkhalu va pAyayogAtprANAnA dravyabhAvarUpANAm / vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA bhavati sA hiMsA // 43 // aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInA bhantyahiMseti / veSAmevotpattihise ti jinAgamasya sakSepaH // 44 //
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [231 yuktAcaraNaza sato rAgAdyAvezamantareNApi / na hi bhavati jAtu hiMsA prANavyaparopaNAdeva // 45 // vyutyAnApakhAmA gagAdInA vazamavRttAyAm / nitA jono mA yA dhAvatyo dhruva hiMsA || 46 // yasmAtsaka yAyaH sana TanyAtmA prathamamAtmanAtmAnam / pazcAnAgata na vA hiMmA prANya-tagagA tu // 47 / / bhAva yaha hai-kapAyarUpa mana, vacana, kAyake yogoke dvArA dravya aura bhAva prANoko pIDita karanA nizcayase hisA hai| apane bhAvome rAgAdibhAvokA pragaTa na honA hI ahisA hai tathA unahIkA paidA ho jAnA hI himA hai, yaha ninamatakA sAra hai| rAgadvepake vinA yogya AcaraNa karate hue mAtra anya prANiyoke prANa ghAta hojAnese phabhI bhI disAkA dopa nahIM hotA hai| isIke viparIta natra pramAdake dvArA rAga Adike vaza pravRtti kI jAyagI taba isa vyApArase koI jIva maro yA na maro hiMsA nizcayase hotI rahatI hai, kyoki kapAyake AdhIna hokara yaha jIva pahale hI apanese hI apane AtmAkI hisA karatA hai phira dUsare prANiyoke prANokI hisA hoya bhI va na bhI hoya, niyama nahIM hai| prayojana yaha hai ki isa jIvake moha rAgadveSarUpa bhAva hI hisaka pariNAma haiN| jo bhAva ina garIra Adi prANoke nimittako pAkara ho jAte haiM, ina pariNAmose hI karma pugalokA bandha hotA hai jisa vadhake kAraNa saMsArameM janmamaraNAdi duHkhoko uThAtA huA yaha jIva bhramaNa karatA hai aura svAdhIna AtmAnandarUpa mokSakA lAbha nahIM kara saktA hai isaliye ina zarIrAdi prANokA sambandha tyAgane yogya hai aura
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 ] zratracanasArIkA | CARMAIN IN . Mera Vadan for jJAnacetanArUpa prANa grahaNa karane yogya hai-yahI dina dinakA sAdhana hai // 60 // sthAnika Age iMdriya Adi mANakI utpatikA aMtaraMga kAraNa upadeza karate hai- AdA kammamamama zrAdi gANI pRNI puNI aNNI / jadi jAtra mama hAmi // 66 // zrAtmA mandIant zrAmyati prANAna, punaH punagnyAna | na] adhIna yAmyamacaM deva || 61 // anya mahita mAmAnyArtha (mmamamamI) malA (AdA) AtmA (puNI guNI ) bAra bAra (aNI pANe ) anya 2 navIna prANAMka ( dhAradi ) dhAraNa karatA rahatA hai| (nAva) nava taka (nearing fry ) zugara Adi farain (mamataM Na jahadi ) mamatAko nahIM chor3anA hai / vizeSArtha:--jo AtmA svagAva bhAva, pharma aura arrier dea etc kAraNa atyanta nirma hai tonI vyavahAra nayame anAdi kahasha hoA hai| aisA hotA huA yaha AtmA samaya taka bAra bAra ina Azu Adi prANIko pratyeka navIna navIna dhAranA kahatA hai jisa samaya naka yaha zarIra va iMdriya viSaya rahita paramananyamaTe prakAzakI pariNati viparIta deha Adi paMcedriyaki viSayoga sneha rahina caitanya camatkArI pariNati viparIta mamatAkI nahIM tyAgatA hai| isase yaha minha huA ki iMdriya Adi prANAMkI utpattikA aMtaraMga kAraNa deha Adimattva karanA hI hai /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [2 bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane vatalAyA hai ki isa saMsArI jIvake saMsArame bhramaNa karate hue no vAravAra prANoMkA dhAraNa pratyeka naera zarIrameM jAkara hotA hai usakA antaraMga kAraNa zarIra AdimeM moha-mamattva hai| haraeka saMmArI AtmA anAdikAlase hI pravAharUpase kose bandhA calA ArahA hai-una koMke udayase eka gatiko chor3akara dUsarI gatimeM jAtA hai / jahA jAtA hai vahAM jo zarIra va eka yA do yA tIna yA cAra yA pAMca idriye prApta hotI hai unahIke viSayabhogoMkI cAhanAmeM paDakara usa zarIrase atyanta rAgI ho jAtA hai, janmabhara isI rAgabhAvakI pUrtikI ceSTA kiyA karatA hai, icchAke anusAra bhoga sAmagrIko pAnekA udyama karake unako ekatra kiyA karatA hai| isI hI udyamameM eka kSaName Ayu samApta honepara zarIra choDatA hai aura jaisI Ayu vAdhI hotI hai usake anusAra dUsare garIrameM pahuMca jAtA hai| vahAM bhI isI taraha zarIrake viSayomeM phasa jAtA hai / moha yA mamatAbhAva javataka banA rahatA hai tabataka saMsArake pAra pahuMcanekA mArga hI nahIM milatA hai| vaza mohI jIva yadi mamattvako na tyAge to ananta kAlataka bhramaNa hI karatA rhegaa| aura jaba kabhI bhI zrI guruke samyak upadezase sasAra zarIrabhogoMko asAra jAnakara inase moha tyAga apanI zuddha pariNatime prema karegA taba hI isakI mamatAkI TorI TUTa nAyagI / vasa mithyAtva bhAvake jAte hI isakA sasArakA pAra nikaTa A jAyagA-thoDe hI kAlameM zarIra rahita ho mukta ho jAyagA / zrI pUjyapAda svAmIne " samAdhizataka " meM kahA bhI hai dehAntaragateja dehe'sminnAtmabhAvanA / vIja videhaniSpatterAtmanyevAtmabhAvanA // 74 //
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ] zrIpravacanasAraTokA / bhAvArtha-isa dehameM AtmApanekI bhAvanA karanI ki jo zarIra hai so maiM hUM, jo maiM hUM so zarIra hai yahI mamattva anya anya deha dhAraNa karanekA kAraNa hai jaba ki AtmAme hI AtmApanekI bhAvanA karanI zarIra rahita honekA kAraNa hai| svAmI amitigatimahArAja bRhata sAmAyikapAThameM kahate haiM mAga me mama gehinI mama gRhaM me bAMdhavA meM'gajAstAto me mama saMpado mama sukhaM me sajanA me janAH // ityaM ghoramamatvatAmasavazavyastAvabodhasthitiH / zarmAdhAnavidhAnataH svahitataH prANI sanIzrasyate // 25 // bhAvArtha-merI mAtA hai, merI strI hai, merA ghara hai, mere bhAI haiM, merA putra hai, merA pitA hai, merA dhana daulata hai, merA sukha hai, mere sajana haiM, mere AdamI haiM isa taraha ghora mamatArUpa aMdhereke vazase jJAnakI avasthA jisakI baMdasI hogaI hai aisA prANI sukha prAptike kAraNarUpa apane hitase dUra rahatA hai| aura bhI kahate hai ki jabataka jaina bacanoMmeM nahIM ramatA hai taba taka mamatAkI DorI nahIM TUTatI hai:kAriyAmoda kRtamidamidaM kRnyamadhunA, kromIti vyagra nayasi sakala kAlamaphalaM / sadA rAgadveSapracayagaparaM svArthavimukha, na jaine'vikRttve vacasi ramase nivRtikare // 57 // bhAvArtha-mai aisA karUMgA, maine aisA kiyA hai, mai aba aisA karatA hUM isa taraha AkulatAmeM paDAhuA tU apanA sarva jIvanakAla nirphala khodatA hai tathA sadA apaneM AtmAke kalyANase vimukha /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dvitIya khNdd| - [236 hokara rAgadveSake bhItara par3A rahatA hai aura muktike kAraNa vikAra rahita jinendrake vacanomeM nahIM ramana karatA hai| isa taraha jabataka mamatA hai tabataka sasAra hai, aisA mAnakara tathA ina zarIra Adi prANoko pudalajanita va sasArake duHkhoke va bhramaNake kAraNa jAnakara inase mamatA choDakara apane hI zuddha AtmakharUpameM rata hokara sAmyabhAvarUpa cAritrameM tiSThakara nijAnaMdakA lAbha karanA cAhiye, yaha tAtparya hai / / 61 // utthAnikA-Age idriya Adi prANoke antaraMga nAzake kAraNako pragaTa karate hai jo idiyAdivijaI bhavoya uvaogamappagaM jhAdi / kammehi so Na raMjadi kiha taM pANA aNucaraMti // 6 // ya idrayAdivijayI bhUtvopayogama tmaka dhyAyati / karma,me: sa na rajyate katha ta prANA anucaranti // 62 // anvaya sahita sAmAnyArtha -(jo) jo koI (idiyAdi vinayI) idriya AdikA jItanevAlA ((bhavIya) hokara ( uva ogam ) upayogamaI ( appaga ) AtmAko ( jhAdi) dhyAtA hai| (so) so jIva (kammehi) karmose (Na raMjadi) nahI ragatA hai arthAta nahI baghatA hai (kiha) tava kisa taraha (pANA) prANa (taM) usa jIvako ( aNucaraMni ) Azraya kareMge / vizeSArtha:-jo koI bhavya jIva atIndriya AtmAse utpanna sukharUpI amRtameM satoSake balase nitendriya hokara tathA kaSAya rahita nirmala AtmAnubhavake valase kaSAyako jItakara kevalajJAna aura kevaladarzana upayogamaI apanI hI AtmAko dhyAtA haiM vaha caitanya
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 ] zrIpravacanasAraTokA / camatkAramaI AtmAke guNoMke vighna karanevAle jJAnAvaraNa Adi - karmoMse nahIM baMdhatA hai / karmabaMdhake na honepara ye iMdriyAdi dravyaprANa kisa taraha usa jIvakA Azraya karasakte haiM ? arthAt kisI bhI taraha Azraya nahI kreNge| isIse jAnA jAtA hai ki kaSAya aura iMdriya viSayoMkA jItanA hI paMcendriya Adi prANoMke vinAzakA kAraNa hai / 1 bhAvArtha - yahAM AcAryane vaha upAya batAyA hai jisa upAyase zarIra aura usake aMga indriyAdi na prApta ho / zarIra dhAranekA - mUla kAraNa gati, Ayu Adi karmoMkA udaya hai / karmakA udaya - kamauke baMdha vinA nahIM hosaktA / karmoMkA baMdha iMdriyoke viSayoMmeM Azakti karane tathA krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoM meM pari mana karane aura nija AtmAkI azraddhA honese hotA hai / isaliye jo yaha cAhate haiM ki zarIra aura iMdriyoM kA sambandha na ho aura yaha AtmA apane nija amUrtika svabhAvameM hI anantakAla vizrAma karatA huA nija AnandakA svAdhInapane bhoga kare unako ucita hai ki nija AtmAke zuddha jJAnAnaMdamaI svabhAvakI dRr3ha 'pratIti karake apanI indriyoMkI Azaktiko chor3akara unako apane vaza kareM tathA krodhAdi kaSAyoMko jItakara zAMtabhAvakA Azraya kareM aura nizcala citta ho apane hI zuddha jJAnadarzanamaI AtmAkA - dhyAna karake anubhava kareM aura AnandAmRtakA pAna kareM - vaza, vItarAga pariNAmoMge pariNamana karanese karmakA bandha na hogA / jaba bandha na hogA taba udaya kahAMse hogA ? udaya vinA zarIra tathA prANokA dhAraNa na hogA / isase yaha siddha huA ki prANarahita honekA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [237 upAya niteMdriya hokara nija zuddha AtmAkA anubhava hai| aisA hI zrI amRtacandrAcAryane samayasArakalazameM kahA hai: ye jJAnamAtranijabhAvamayImakampA, __ bhUmi zrayanti kathamapyapanItamohAH / te sAdhakatvamadhigamya bhavati siddhAH, ____ muDhAstvamUmanupalabhya paribhramanti // 20 // bhAvArtha-kisI bhI taraha mohako haTAkara jo nizcala jJAnamaI. AtmIka bhAvakI bhUmikA Azraya karate hai ve mukti ke sAdhakapaneko pAkara siddha ho jAte hai / jo mithyAdRSTI mUrkha hai ve isa bhUmiko na pAkara saMsArameM bhramaNa karate hai zrI amitigati mahArAna sAmAyikapAThame kahate haisaribhakapApasagArita zuddhopayogodhataM, tadrapa paramAtmano vikalika bAyavyapekSA'tiga / taniHzreyamAraNAya hRdathe kArya madA nApara, kRtya kAri cikIrSa vo na sudhiyaH kurvati tadvasakaM // 7 // bhAvArtha-jo paramAtmAkA svabhAva sarva Arambha va kapAya yA parigrahase rahita hai, zuddhopayogameM lIna hai, karma rahita hai, bAharI padArthoke Alambase zUnya hai usI svabhAvako muktike lAbhake liye apane hRdayameM sadA dhyAnA cAhiye, anya kisIko nahIM / jo saMsArake vandhako meTanA cAhate hai ve buddhimAna isa nina zuddha svabhAvake nAzaka kisI bhI kAmako kabhI bhI nahIM karate haiN| aisA jAnakara zarIrake tyAgake liye zarIrakA moha choDakara nija zuddha AtmAkA eka dhyAna hI kAryakArI hai aisA nizcaya karanA cAhiye yaha tAtparya hai // 63 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238] zrIpravacanasAraTokA / / isa taraha "evaM sapadeseIi sammaggo" ityAdi ATha gAyAoMse sAmAnya bheda bhAvanAkA adhikAra samApta huaa| ___ayAnaMtara ikyAvana gAthA taka vizeSa bhedakI bhAvanAkA adhikAra kahA jAtA hai / yahAM vizeSa antara adhikAra cAra haiN| una cAroMke bIcameM zuddha Adi tIna upayogakI mulyatAse gyAraha gAthAnoM taka pahalA vizeSa antara adhikAra prArambha kiyA jAtA hai, usameM cAra sthala haiM / pahale sthalameM manupyAdi paryAyoMke sAtha zuddhAtma svarUpakA bhinnapanA batAneke liye "asthittaNicchadassarahiM" ityAdi yathAkramase tIna gAthAeM haiN| usake pIche unake saMyogakA kAraNa " appA uvaogappA " ityAdi do gAthAeM haiN| phira zubha, azubha, zuddha upayoga tInakI sUcanAkI mukhyatAse "no jANAdi jiNide" ityAdi gAthA tIna haiN| phira mana vacana kAyakA zuddhAtmAke sAtha bheda hai aisA kahate hue " pAhaM deho" ityAdi tIna gAthAeM haiM / isa taraha gyAraha gAthAoMse pahale vizeSa aMtara adhikArameM samudAya pAtanikA hai| utyAnikA-Age phira bhI zuddhAtmAkI vizeSa bheda bhAvanAke liye nara nAraka Adi paryAyakA svarUpa jo vyavahAra jIvapanekA hetu hai dikhAte haiM: asthittari-ssa hi atthassatyaMtarammi sNbhuudo| atyo para: so saMThAgAdippabhedehiM / / 63 / / astittvanizcitasya hyarthatvArthAntare saMbhUtaH / arthaH paryAyaH sa natyAnAdi prabhedaiH // 63 // ___ anvaya sahita sAmAnyArthaH-(atthittaNicchidassa ) mAne
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ) . . .. " dvitIya khaMDa ! [ 236 astittva kara nizcita (atthassa) nIva nAmA padArthaka (hi) nizcayase ( atyaMtarammi saMbhUdo ) pudgala dravyake sayogase utpanna huA (arthaH) nara nAraka Adi vibhAva padArtha hai ' (so) vahI (saThANAdippabhede hi) saMsthAna Adike bhedoMse (paMjAyo) paryAya hai| " '' vizeSArtha-cidAnandamaI eka lakSaNarUpa kharUpakI sattA sthira jJAnamaI paramAtmA padArtharUpa zuddhAtmAse anya jJAnAvaraNAdi kamauke sambandhase utpanna huA jo nara nAraka AdikA kharUpa hai vaha chaH saMsthAna va chaH saMhanana Adise rahita paramAtmA dravyase vilakSaNa saMsthAna va sahanana Adike dvArA bhedarUpa vikAra rahita zuddhAtmAnubhava lakSaNarUpa svabhAva vyaMjanaparyAyase bhinna vibhAva vyaMnanaparyAya hai| bhAvArtha-yahA yaha batAyA hai ki yaha jIva pravAharUpase anAdikAlase jJAnAvaraNAdi ATha karmoMse bandhA calA ArahA haiisa jIvake svarUpakI sattA jIvameM sadA sthira rahatI hai / jIvake bhItara se jJAna darzana sukha vIryAdi guNa hai ve jIvameM sadAse haiM va sadA raheMge-jIva apane ananta guNoke sAtha ekameka hokara bhI apane lokapramANa asakhyAta pradezoko bhI rakhatA hai| ve pradeza bhI ghaTate bar3hate nahIM haiM-aimA jIva apane akhaDa svabhAvakI sattAko rakhatA huA anAdi karmabandhake udayake AdhIna ima sasArameM bhramaNa karatA huA bhinnara zarIroko dhAraNakarake nara, nAraka, tithaMca, manuSya nApa pAtA hai-ina zarIroke pramANa AtmAke pradeza sakocavistAra pvabhAvake kAraNa honAte haiN| zarIrake sambandhase aneka prakAra AkAroM ko dhAraNa karatA hai| ina AkAroMke parivartanako 1 .
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] zrIpravacanasAraTIkA | vyaMjana paryAya kahate haiM / jaise AkAra bhinna 2 hotA hai vaise jJAna darzana vIrya Adi vizeSa guNokI pragaTatA bhI bhinna 2 prakArakI honAtI hai / aisI avasthAeM hotI rahatI haiM, chUTatI rahatI haiN| ye saba karmake dvArA utpanna avasthAeM nAzavata haiM aisA nizcayakara apane svAbhAvika pudgalake saMyogase bhinna zuddha asaMkhyAta pradezarUpa siddha paryAyako hI grahaNa karane yogya jAnanA cAhiye, naranAra kAdi rUpoMko tyAgane yogya mAnanA cAhiye // 63 // utthAnikA- Age unhI vyajana paryAyake bhedoko pragaTa karate 3 I batAte hai NaraNArayatiriyasurA saMThANAdIhi aNNahA jAdA / pajAyA jIvANaM udayAdu hi NAmakammassa || 64 // naranArakatiryaksurAH sasthAnA'dabhiranyathA ja.tAH / paryAyA jIvAnAmudayAdi nAmakarmaNaH // 64 // anvayasahita sAmAnyArtha - ( NAmakammassa udayAdu ) nAma karmake udayase (hi) nizcayase ( jIvANaM ) saMsArI jIvoMkI (NaraNArayatiriyasurA ) nara, nAraka, tiyaca aura deva (pajjAyA) paryIyeM (ThANAdIhiM) sasthAna Adike dvArA ( aNNahA ) svabhAva paryAyase bhinna anya 2 rUpa ( jAdA) utpanna hotI haiM / vizeSAtha - nirdoSa paramAtmA zabdase kahane yogya, nAma gotrA - dise rahita zuddha AtmA dravyase bhinna nAma karmake bandha, udaya, udIraNA Adike vazase jIvoMkI nara, nAraka, tiryaca tathA deva rUpa avasthAeM arthAt vibhAva vyajana paryAyeM apane bhinna 2 AkAroM se bhinna upajatI haiN| manuSya bhavameM jo samacaturasasasthAna
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dvitIya khNdd| [2:1 va audArikAdi zarIra hotA hai usakI apekSA anya bhavameM usase 'bhinna hI saMsthAna zarIra Adi hote haiN| isa taraha haraeka nae nae bhavame karmakata bhinnatA hotI hai, parantu zuddha buddha eka paramAtmA dravya apane kharUpako choDakara bhinna nahIM ho jAtA hai| jaise agni tRNa, kASTha, patra Adike AkArase bhinnara AkAravAlI ho jAtI hai to bhI agnipaneke svabhAvako agni nahI chor3a detI hai| kyoki ye naranArakAdi paryAyeM kauke udayase hotI hai isase ye zuddhAtmAkA svabhAva nahIM hai| - bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane phira isI bAtako spaSTa kiyA hai ki ye saMsArI jIva karmoMse baddha haiM isIse unako cauragatiyoM ke aneka prakArake zarIroko dhArakara aneka rUpa honA par3atA hai| nAmakarmake udayase ekeMdriya paryAyameM pRthvI, jala, agni, vAyu tathA vanaspatirUpa dendriyame laTa, kecuA, kauDI, saMkha Adi rUpa; tIna indriyame cITI, cITe, khaTamala, jU, joka Adi rUpa, caudriyameM makkhI, bhramara, titalI, bhir3a, patagA Adi rUpa aura paMceMdriyameM maccha, gAya, bhaisa, kuttA, billI, siMha, hiraNa, sarpa, nakula, kabUtara, kAka, bhora, mainA, totA Adi aneka rUpa tiryaMca gatikI avasthAomeM nAnA prakAra zarIrake AkAra raMga, haDDI, mAMsa Adi prApta karane par3ate haiN| manuSya gatimeM aneka raMgake, aneka prakArake sundara, asundara, moTe patale, rUkhe cikane zarIroMko dhArakara aneka Arya va anArya dezoMmeM janma lekara rahanA par3atA hai| devagatime bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSI, kalpavAsI devome vaikriyika zarIrakI aneka jAtiyomeM janma lekara aneka prakArake choTe va baDe zarIra pAkara 16
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAravartana dhAraNa karake a 242] shriiprvcnsaarttokaa| samaya vitAnA paDatA hai| isI taraha naraka gatimeM aneka prakArake bhayAvane asundara choTevaDe zarIroMko dhArakara sAta narakoMmeM kaSTa uThAnA paDatA hai / AcArya kahate haiM ki saMsArameM aneka zarIroMmeM jIvakA AkAra saMkoca vistArase aneka prakAra ho, jAtA hai va zarIrakI aneka prakArakI acchI burI avasthAeM hotI haiM inameM kAraNa nAmakarmakA vicitra prakArakA udaya hai| anya karmoke udayake vazase AtmIka guNoMkI vikAratA rahatI hai| sarva saMsArIka vyaMjana payAyeM karmadvArA janita haiM-mere zuddha jJAnAnandamaI AtmIka svabhAvase bhinna haiM / yadyapi merI AtmAne isa paMca parivartanarUpa saMsArameM aneka avasthAeM dhAraNa karake aneka bheSa banAe haiM, parantu merA nizcita asaMkhyAta pradezamaI AkAra va mere nizcita svAbhAvika guNa tathA svabhAva saba meremeM vaise hI rahe-unakI avasthAeM karmake nimittase aneka vikArarUpa huI tathApi unakA svabhAva kabhI miTA nahIM / maiM jaba karmake AvaraNake bhAvako cittase haTAkara apaneko dekhatA hai to apaneko siddha bhagavAnarUpa hI zuddha ananta zaktiyokA dhArI hI dekhatA hUM aura isI liye ninAnandarUpI amRtake pAnake liye mai isI apane svabhAvakA anubhava karatA huA svAda letA hU / yahI bhAvanA kAryakArI hai| mahArAja kundakundAcAryajIne samayasAra 'mi bhI zarIrokI avasthAoo nAma karmakRta batAyA hai eka gNi tiNi ya cattAri ya paJca indiyA jiivaa| vAdarapatidarA payaDIo NAmakasmassa // 70 // edehi ya NivattA jIvaDANA du karaNabhUdAhiM / nizcita
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNddaa| [243 payaDIhiM poggalamaIhiM tAhiM kaha bhaNNade jovo // 7 // parjattApajattA je suhamA vAdarA ya je cev|| dehassa jIvasapaNA sutta vavahArado uttA // 2 // bhAvArtha-ekeMdriya, veMdriya, teMdriya, cauMdriya, paMceMdriya jAti, bAdara, sUkSma, paryApta, aparyApta ye saba nAmakarmakI prakRtiye haiN| jo ye 14 jIva samAsarUpa jIvIke bheda arthAt ekeMdriya sUkSma, ekedriya vAdara, DheMdriya, teMdriya, cauMdriya, paceMdriya asainI, paceMdriya sainI ye sAta paryApta va sAta aparyApta paidA hue haiM so saba pudgalamaI nAmakarmakI pratiyoke kAraNase pudgalarUpa hI bane hue haiM / inako nizcayase jIva kaise kahA jA sakatA hai ? siddhAMtameM jo paryApta apa ryApta sUkSma, vAdara jIvoMke nAma kahe haiM so zarIrako hI jIvakI saMjJA vyavahAranayase kahI gaI hai / nizcayase jIva ina zarIrAdise rahita zuddha TaMkotkIrNa jJAtA dRSTA svabhAvakA dharanevAlA hai| yahI merA khabhAva hai| aisI bhAvanA karake apane AtmAko sarva naranAraka Adi paryAyose bhinna ekAkArarUpa anubhava karanA cAhiye, yaha tAtparya hai| utthAnikA-Age yaha prakAza karate haiM ki jo koI apane svarUpame astittvako rakhanevAle paramAtmadravyako jAnatA hai vaha paradravyameM mohako nahI karatA hai taM sabbhAvaNivaddha davasahAvaM tihA smnaaii| jANadi jo saviyappa, Na muhadi so aNNadavimhi // 6 // ta sadbhAvaniyaddha dravyaharabhAva nidha samAkhyAtam / jAnAti ya. savita lpa na muti so'nyadravye // 65 // anvaya mahita sAmAgAtha-(jo) no jJAnI (sambhAvaNinaI) apane svabhAvameM tanmaya (tihA samaskhAda) va tIna prakAra kahe hue
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' 244 ] zrIpravacanasAraTokA / ( davvasahAvaM ) dravyake svabhAvako (saviyapaM) bheda sahita ( jANadi) jAtA hai (so) vaha (aNNadaviyamhi ) anya dravyameM (Na muhadi) mohita nahI hotA hai / vizeSArtha - jo koI paramAtma dravyake svabhAvako aisA jAnatA hai ki yaha apane svarUpa sattAmeM tanmaya rahatA hai tathA isakA svabhAva tIna prakAra kahA gayA hai arthAt kevalajJAna Adi guNa haiM, siddhattva Adi vizuddha paryAyeM haiM tathA ina donoMkA AdhArarUpa paramAtma dravya hai taise hI zuddha paryAyoMmeM utpAda vyaya tathA dhauvya rUpa hai aise svarUpa astittva ke sAtha tIna rUpa hai tathA jJAna darzana, bhedasahita hai inameM sAkAra jJAna va nirAkAra darzana hai| vaha bhedajJAnI vizuddha jJAna darzana svabhAva Atmatattvako jAnatA huA deha ca rAgAdi paradravyoM meM moha nahI karatA hai / t bhAvArtha - isa gAthAkA bhAva yaha hai ki dravya chaH hai ina chahoM dravyoMkI svarUpa sattAko 'ki inakA astittva sadAse hai va sadA rahegA, va ye guNa paryAya maya haiM va utpAda vyaya dhrauvya svarUpa haiM isa taraha tIna prakAra jaisA jinendra bhagavAnane kahA hai paisA unako bheda prabheda sahita acchI taraha jAnatA hai vahI jJAnI hai / usa jJAnIko yaha jagata yadyapi mizrita aneka avasthAmaya hai tathApi alaga alaga pragaTa hotA hai| jitanI AtmAeM haiM saba zuddha jJAnAnaMdamaya jhalakatI haiM, jitane anAtma dravya pudgalAdi haiM ve saba acetana pragaTa hote haiM / usako apane AtmAkI sattA bhI anya AtmAoM se judI bhAsatI hai| vaha apanI AtmAko parama vItarAga jJAnadarzana sukha vIryakA samUharUpa eka akhaMDa apane hI
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| / [245 zarIrameM virAjita anubhava karatA hai aise anubhavI jIvakA svabhAvase hI moha apane hI nija dravyako chor3akara anya kisI bhI dravyameM nahIM rahatA hai-vaha jagatakI avasthAoko jJAtAdRSTAke samAna dekhatA jAnatA hai-unake kisI paryAyake honeme harSa va kisI paryAyake vigar3anemeM dveSa nahIM karatA hai, vItarAgI rahatA huA jJAnI bandhameM nahIM par3atA hai| vAstavame mohakI jar3a kATanevAlA padArthokA samyagzraddhAna aura samyagjJAna hai| inake honepara mohakI gAMTha TUTa jAtI hai aura kucha kAla pIche hI mohakA sarvathA kSaya ho jAtA hai, aura AtmA kevalajJAnI ho jAtA hai| isa taraha jisa taraha vane yathArthajJAna prApta karanA cAhiye / jJAnalocana ratrotrame zrI vAdirAja mahArAja kahate haiM: anAvidyAmayamUchitAga, kAmodarakoghahutAzataptam / syAdvAdapIyUSamahopadhena, trAyasva mA mohamahAhidaSTam // 31 // / bhAvArtha-mai anAdikAlake ajJAnamaI rogase mUrchita hUM, kAma krodhakI agnise jala rahA hUM, moha mahA sarpase DasA gayA hUM, mujhe syAdvAdarUpI amRtamaI mahA auSadhi pilAkara merI rakSA kara / zrI AtmAnuzAsaname guNabhadrAcArya kahate haiMmuhuH prasArya sadjJAna pazyan bhAvAn yathAsthitAn / prItyamotI nirAkRtya dhyAyedadhyAtmavinmuniH // 177 // . bhAvArtha-vAravAra sacce jJAnakA vistAra karake va padArthoke yathArtha svabhAvoko dekhatA humA eka adhyAtmajJAnI muni rAgadveSa dUrakara nija AtmAkA dhyAna kre| ___isase yaha siddha hai ki jJAnI jIva hI mohakA kSaya kara saktA hai // 65 //
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 shriiprvcnsaarttiikaa| isa taraha nara nAraka Adi paryAyoke sAtha paramAtmAkA vizeSa bheda kathana karate hue pahale sthalameM tIna gAthAeM pUrNa huii| utthAnikA-pUrvameM kahe pramANa AtmAkA nara, nAraka Adi paryAyoke sAtha bhinnatAkA jJAna to huA, aba unake saMyogakA kAraNa kahate hai appA upayogappA uvaogo NANadaMsagaM bhnnido| so hi suho asuho vA uvayogo appaNo havadi ||6kssaa AtmA upayogAtmA upayogI jAnadarzana bhaNitaH / sa hi zubho'zubho vA upayoga Atmano bhavati // 66 // anvaya sahita sAmAnyArtha --(appA) AtmA (uvaogappA) upayoga svarUpa hai, (upaogoM) upayoga (NANadasaNaM ) jJAnadarzana (bhaNidaM) kahA gayA hai| (so hi appaNo uvaogo) vahI AtmAkA upayoga (suho vA asuho) zubha yA azubha (havadi) hotA hai| vizeSArtha-caitanyake sAtha honevAlA jo koI pariNAma usako upayoga kahate hai usa upayogamaI yaha AtmA hai / vaha upayoga vikalpa sahita jJAna va vikalpa rahita darzana hotA hai, aisA kahA gayA hai| vahI jJAnadarzanopayoga jaba dhonurAgarUpa hotA hai taba zuma hai aura jaba viSayAnurAgarUpa hotA hai va dveSa moharUpa hotA hai taba azubha hai| gAthAme vA zabdase zubha azubha anurAgase rahita zuddha upayoga bhI hotA hai aisA tIna prakAra AtmAkA upayoga hotA hai| ___bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane yaha kahA hai ki jina karmoke udayase nizcayase zuddha parantu anAdi karmavaMdhase azuddha isa jIvake
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 240 naranAraka Adi paryAyeM hotI hai una karmoMkA vadha isI jIvake azuddha upayogase hotA hai / AtmA cetanA guNadhArI hai usIke pariNAmako upayoga kahate hai / usake do bheda haiM- eka darzana, jo sAmAnyarUpase vinA AkArake padArthoMme pravartana karatA hai| dUsarA jJAna - jo vizeSa rUpase AkArasahita padArthoMko jAnatA hai / alpajJAnIke ye darzana aura jJAna upayoga eka sAtha nahIM hote hai / pahale darzana pIche jJAna hotA hai| jJAna darzanapUrvaka hotA hai / jaba mohakI kaluSatAse upayoga mailA nahI rahatA hai taba jJAnadarzanopayoga zuddha hotA hai aura zuddhopayoga karmabandhakA kAraNa nahI hotA hai, parantu jaba mohakI kaluSatAse upayoga mailA hotA hai taba vaha - azuddhopayoga kahalAtA hai / usa azuddhopayogake do bheda haiM- eka zubhopayoga dUsarA azubhopayoga / jaba upayogame kaSAyakI mandatAse dharmAnurAga hotA hai taba vaha zubhopayoga kahalAtA hai aura jaba paceMdviyoke viSayoM meM lIna rahatA hai va kaSAyokI tIvratAse tIvra krodha, mAna, mAyA va lobhame phaMsakara mohI dveSI hotA hai taba vaha upayoga azubha upayoga kahalAtA hai / ye hI do prakArakA azuddha upayoga karmabandhakA kAraNa hai / zubha upayogame vizuddhatA tathA azubha upayogame saklezapanA rahatA hai / aisA jAnakara zuddhopayogako upAdeya mAnakara usakI prAptikA sadA hI yatna karanA caahiye| zrI AtmAnuzAsana me kahA hai. - zubhAzubhe puNyapApe sukhaduHkhe ca paTu trayaM / hitamAdyamanuSThaya zeSatrayamathA hitam // 239 // tatrAgyAdya parityAjya zepo na staH svataH svayam / zubha ca zuddhe tyaktvAnte prApnoti paramaM padam // 240 //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ] zrIpravacanasAraTIkA | bhAvArtha- zubha upayoga usase puNyabandha usakA phala saMsArIkasukha, azubha upayoga usase pApabandha, usakA phala duHkha, ina chahoM meM vyavahArameM pahale tIna hitakArI haiM isase grahaNa yogya haiM tathA dUsare tIna hitanAzaka haiM isase tyAgane yogya haiM / unameM bhI 1 nizcayase AdikA zubhopayoga tyAgane yogya hai jisake tyAga hote hue zeSa do bhI svayaM nahIM hote arthAt puNyabandha va sAMsArika sukha nahIM hote / zubhako chor3akara zuddhopayoga hote hue antameM paramapadako yaha AtmA prApta kara letA hai || 66 // utthAnikA- Age phira kahate haiM ki jaba yaha azuddha upayoga hI naranArakAdi paryAyoMke kAraNarUpa paradravyamaI pudgalakarma ke baMdhakA kAraNa hotA hai taba kisa karmakA kauna upayoga kAraNa haiupabhogo jadi hi suhI puNNaM jIvassa saMcayaM jAdi / asuho vA tatha pAvaM, tesimabhAve Na cayamatthi ||6|| upayogo yadi hi zubhaH puNya jIvasya saMcayaM yAti / azubha vA tathA pApa tayorabhAve na cayo'sti // 67 // anvayasahita sAmAnyAya - (hi) nizrayase ( nadi ) yadi ( uvaogo) upayoga (suho) zubha ho to ( jIvassa ) isa jIvake (puNNaM) puNya karma (saMcayaM jAdi) kA saMcaya hotA hai (vA) athavA (suho) azubha ho ( ta ) tatra (pAva) pApakA saMcaya hotA hai / (taisimabhAve ) ina zubha azubha upayogoMke na honepara (cayaM ) saMcaya (Na asthi) nahI hotA hai / vizeSArtha - jaba zubha upayoga hotA hai taba isa jIvake dravya puNyakarmakA baMdha hotA hai aura jaba azubhopayoga hotA hai to dravya 1
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [ 246 pApakA saMcaya hotA hai-ina donoMke vinA puNya pApakA vadha nahIM hotA hai arthAt jaba doSa rahita nina paramAtmAkI bhAvanArUpase zuddhopayogake calakedvArA donoM hI zubha azubha upayogoMkA abhAva kiyA jAtA hai taba dono hI prakArake karmabaMdha nahI hote hai| bhAvArtha-yahAM yaha dikhalAyA hai ki karmabaMdhakA kAraNa kaSAyakI kalupatA hai| jaba AtmA niSkapAya yA vItarAga arthAt sAkSAt zuddhopayogamaya hotA hai taba isake karmabaMdha nahIM hotA hai| 11 / guNasthAnase kapAyakA udaya nahIM hai| sayoga kevalI taka yogoMkA sakampapanA hai isIliye mAtra sAtA vedanIya nAmakA puNyakarma eka samayakI sthitidhArI AtA hai aura jhar3a jAtA hai / jisa baMdhameM kamase kama atarmuharta sthiti par3e usahI ko baMdha kaha sakte hai aisA vadha sUkSmalobha nAmake dazaveM guNasthAna taka hI hotA hai / Ayu karmake vadhake avasarapara ATha karma yogya va zepa samayoMmeM sAta karma yogya pudgaloMkA Azrava tathA baMdha hotA hai / inameM cAra ghAtiyA karma jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya tathA aMtarAya dravya pApa karma haiM taubhI inakA baMdha sadA hI huA karatA hai / kyoMki jJAnadarzanameM jitanI kamI hai va vIryame jitanI kamI hai va mohakI nitanI kAlimA hai utanI hI thiratA upayogakI nahIM hotI hai| isa athiratAke dopase hara samaya ina cAra ghAniyA karmAkA baMdha huA karatA hai, paratu jaba AtmAmeM zubhopayoga hotA hai tava ina pApa karmoMmeM anubhAga bahuta hIna par3atA hai, azubhopayogake honepara tIvra par3atA hai / aghAtiyA karmoMme puNya pApake bheda haiN| sAtA vedanIya; ucca gotra, deva manuSya
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250] zrIpravacanasAraTokA / gati zubha, zubhaga, Adeya, yaza Adi nAma karmakI zubha prakRtiyeM, tathA deva manuSya va tithaMca Ayu karma, dravya puNya karma haiM jaba ki asAtA vedanIya; nIca gotra; naraka gati azubha, durbhaga, dukhara, anAdeya Adi nAma karmakI azubha prakRti, tathA naraka Ayu ye dravya pApa karma haiN| ___ jaba isa jIvakA upayoga maMdakaSAya rUpa hokara dAna pUjA japa tapa svAdhyAyameM lIna hotA hai taba zubhopayoga kahalAtA hai / usa samaya ghAtiyA koke sivAya cAra aghAtiyA karmomeM dravya puNya karmakA hI baMdha hotA hai aura jaba isa jIvakA upayoga tIvra kaSAyarUpa hokara hisA, asatya, para hAni, viSaya bhoga AdimeM lIna hotA hai taba azubha upayoga hotA hai usa samaya ghAtiyA koMke sivAya cAra aghAtiyA kaume dravya pApa karmakA hI baMdha hotA hai| ___ zubha va azubha kalimAko bandhakA kAraNa jAnakara, hamako mukti pAneke liye eka zuddhopayogakI bhAvanA hI kartavya hai| svAmI amitigati bar3e sAmAyikapAThameM kahate haiMpUrva karma karoti duHkhamazubhaM saukhya zubha nirmitaM / / vijJAyetyazubha nihaMtu manaso ye poSayate taraH // jAyate samasaMyamaikanidhayaste durlabhA yogino / ye tvatrobhayakarmanAzanaparAsteSAM himatrecyate // 90 // bhAvArtha-pUrvame bAMdhA huA azubhakarma duHkha paidA karatA hai jada ki zubha karma sukha padA karatA hai, aisA jAnakara jo isa azubhako nAza karaneke bhAvase tapa karate haiM aura samatA tathA saMyamarUpa honAte haiM aise yogI bhI durlabha haiN| paraMtu jo puNya pApa dono hI prakAra ke karmoke nAzameM lavalIna haiM una yogiyokI to bAta hI kyA khnii|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [251 prayojana yaha hai ki jo zuddhopayogake dvArA sampUrNa karmoMke nAzako cAhate haiM aise hI sAdhu prazasanIya haiM, kyoki zuddha vItarAga bhAva hI bandhanAzaka tathA ninAnandadAyaka aura sAkSAt muktikA mArga hai // 6 // isa taraha zubha, azubha, zuddha upayogakA sAmAnya kathana karate hue dUsare sthalame do gAthAe~ samApta huii| utthAnikA-Age vizepa karake zubhopayogakA svarUpa kahate haiMjo jANAdi jiNide pecchadi siddhe tadheva aNagAre / jove ya sANukaMpo upabhogo so suho tassa // 68 // yo jAnAti jinendrAn pazyati siddhAstathaivAnAgArAn / jIve ca sAnukampa upayogaH sa zubhastasya / / 68 // anvayasahita sAmAnyAtha-(jo) jo jIva (niNide) jinendroko (jANAdi) jAnatA hai (siddhe) siddhoko (pecchadi) dekhatA hai| (tadheva) tase hI (aNagAre) sAdhuoMkA darzana karatA hai (ya) aura (nIve sANukapo) jIvopara dayA bhAva rakhatA hai (tassa) usa jIvakA (so uvaogo) vaha upayoga (suho) zubha hai| vizepArtha-jo bhavya nIva arahaMtoko aisA jAnatA hai ki ve anantajJAna Adi catuSTayake dhArI hai tathA kSudhA Adi aThAraha dopose rahita hai tathA siddhoko aisA dekhatA hai ki ve jJAnAvaraNAdi ATha karma rahita haiM tathA samyakta Adi ATha guNome aMtarbhUta ananta guNa sahita hai taise hI anagAra zabdase kahane yogya nizcaya vyavahAra paca AcAra Adi zAstrokta lakSaNake dhArI AcArya, upAdhyAya tathA sAdhuoMkI bhakti karatA hai aura basa sthAvara jIvoMkI
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 ] zrIpravacanasAraTokA / dayA pAlatA hai usa jIvake aisA va isI nAtikA upayoga zubha kahA jAtA hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM zubhopayogakA vAstavika kathana batAyA hai / jo yathArthameM samyagdRSTI haiM, tattvajJAnI haiM, bheda vijJAnase khaparake jJAtA haiM unhIke jJAnameM arahaMta siddha sAdhuoMkA saccA svarUpa va saccA prema jhalakatA hai va ve hI sacce hArdika dayAvAna hote haiN| ve hI isa vAtako jAnate haiM ki jinhoMne anantAnuvandhI kaSAya aura mithyAtvako jIta liyA hai, vehI jina hai unhIMmeM indra tulya cAra ghAtiyA karmoko kSaya karake anaMtajJAna, darzana, sukha vIryako labdhakara svarUpa magana rahanevAle tathA kSudhA, pipAsA, rogAdi aThAraha doSose rahita va apanI divyadhvanise mohAMdhakArako nAzakara jJAna jyoti pragaTAnevAle zrI jinendra yA arahaMta hote haiN| tathA jo sarva karma baMdha rahita kharUpase pUrNa zuddha va nijAnandameM tanmaya haiM ve siddha haiM, jinhone sava kucha siddha kara liyA hai va phira ninako kabhI saMsArameM phaMsanA nahIM hai tathA jo bhedAbheda ratnatrayake pratApase mokSakA sAdhana karate haiM ve gRha rahita digambara sAdhu hai / unakA upadeza mokSamArgameM preraNA karanevAlA hai| sarva jIvoMko apane samAna jAnanevAle tathA vyavahArameM prANoMke bhedase basa sthAvara prANI hai aisA samajhanevAle jJAnI samyagdRSTI jIva dayAke sAgara hote haiM ve kisI bhI jIvako kaSTa denA nahIM cAhate haiM / isI liye sAdhu padameM ve sthAvaratakakI dayA pAlate haiM, paraMtu jaba gRhastha avasthAmeM hote haiM taba saMkalpa karake trasa ghAta
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitoya khaMDa / [253 nahIM karate haiM parantu lAcArIse jo gRhasthake AraMbha kArya karane par3ate haiM uname yathAsaMbhava rakSAke mAvase vartate hue jo trasa yA sthAvarakI hiMsA hojAtI hai usase apanI niMdA karate hue dayArasase sadA bhIge rahate hai aise mahAtmAoMke hRdayameM zubhopayoga rahakara mahAna puNya karmakA sacaya karatA hai / isa gAthAme AcAryane yaha bhI batAdiyA hai ki vyavahAra dharma paMcaparameSThIke guNome bhakti tathA ahiMsA dharma hai / dayArUpa vartanA ahisA dharmakA eka aMga hai| jIvokI rakSA ho yahI bhAva zubhopayoga hai| zrI nemicaMdra siddhAMta cakravartIne pAcaparameSThiyokA kharUpa dravyasagrahameM isa taraha kahA hai Naha cadughAi kammo dasaNa suraNa Navoriya maio / suhadehatyo 3 ppA suddho araho viciMtijo // bhAvArtha-jinhone cAra ghAtiyA karma naSTa kara diye hai va jo. anaMta darzana, anata sukha, anaMta jJAna va anatavIryamaI hai va parama audArika zarIrame birAjita hai tathA vItarAga AtmA hai ve arahaMta haiM unakA dhyAna karanA cAhiye / Namammadeho loyAloyassa jANao dahA / / purisAyAro appA siddhojhAeha loyasiharatyo / bhAvArtha-jisane ATha karma tathA zarIroMko naSTa kara diyA hai| jo loka alokakA jJAtA dRSTA hai, puruSAkA hai va lokake zikharapara virAjita hai so AtmA siddha hai, usakA dhyAna karanA cAhiye / dasaNaNANapahANe vIriyacArittavaratavAyAre / appa para ca jujaha so AyAreo muNI jhayo // bhAvArtha-jo samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra, samyak
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254] shriiprvcnsaarttiikaa| tapa aura samyak vIryarUpI pAMca prakArake AcArameM apanI AtmAko tathA dUsare ziSyoM ko lagAte haiM ve muni AcArya haiM unako dhyAnA caahiye| jo rayaNattayajuto Nica ghammovaesaNe jirado / so uvajhAo appA jadivaravasaho Namo tassa // bhAvArtha-jo ratnatrayase yukta haiM, nitya dharmopadeza denemeM lIna hai, yatiyoMmeM zreSTha haiM vaha AtmA upAdhyAya hai usako namaskAra ho| dasaNaNANasamaga ma mokkhassa jo hu cAritta / sAdhayadi Nicca suddha sAhU sa muNo Namo tassa // bhAvArtha-jo samyagdarzana samyagjJAna sahita cAritra rUpa mokSake mArgako nitya zuddha rUpase sAdhana karate haiM vaha muni sAdhu haiM unako namaskAra ho / isa taraha pAMca parameSThI parama hitakArI haiM / inakI yathAyogya bhakti karanA zubhopayoga hai| ___ anukampAkA svarUpa svayaM zrI kundakunda mahArAnane paMcAstikAyame isataraha kahA hai tisida va kkhida vA duhira daga jo du duhidamaNo / pADavAdi taM kiMvayA tassesA hodi aNukampA // 137 // bhAvArtha-jo koI jIva pyAsA ho, bhUkhA ho, rogAdise duHkhI ho usako dekhakara jo koI usakI pIDAse Apa duHkhI hotA huA damAnI karake usa duHkhake dUra karanekI kriyAko prApta hotA hai use puruSake yaha anukampA hotI hai / vAstavameM zrI devaguru zAstrakI bhakti aura dayAdharmame sarva zubhopayoga garmita hai| yaha zubhopayoga rAga sahita honese mukhyatAse puNya baMdhakA
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa 1 [ 255 kAraNa hai / mokSakA kAraNa sAkSAt zuddhopayoga hai jahAM mAtra zuddha AtmAmeM hI Apa tanmaya rahakara vItarAgabhAvameM lIna rahatA hai / isaliye zuddhopayogako hI upAdeya mAnakara usa rUpa honekI ceSTA karate hue jabataka zuddhopayoga na ho zubhopayogameM vartanA cAhiye / vAstavameM zubhopayoga dhArmika bhAva hai so samyagdRSTike pAyA jAtA hai mithyASTake nahIM / tathApi jahAM vyavahArakI dRSTise dekhA jAtA hai vahAM nizcaya samyakta na hote hue jo vyavahAra samyaktI devaguru zAstrakI bhakti tathA dayA mArga meM va paropakArameM vartana karatA hai usako bhI maMdakaSAya honese zubhopayoga kaha sakte haiM / yaha zubhopayoga atizaya rahita sAdhAraNa puNya karma baMdha karatA hai jaba ki samyaktva sahita zubhopayoga atizayarUpa bhArI vizeSa puNya karmavAtA hai // 68 // 4 utthAnikA- Age azubhopayogakA svarUpa kahate haiMvisayakasAogADho dussudiduccittadudugojudo / uggo ummggpre| uvaogo jassa so asuho // 66 // viSaya pAyAvagADho dugtaduzcinaduSTago STayuta / umra unmArgapara upayogo yasya so'zubhaH // 69 // anvaya sahita mAmAnyArthaH - ( jassa) jisa jIvakA ( ubaogo) upayoga ( vimayakasA ogADho ) viSayokI aura kaSAyokI tIvratA se bharA huA hai ( dussu diduccitaduTTagoTTijudo ) khoTe zAstra paDhane sunane, khoTA vicAra karane va khoTI sagatimaI vArtA - lApameM lagA huA hai, (uggo) hiMsAdime udyamI duSTa rUpa hai, (u. mmaggaparo) tathA mithyAmArgame tatpara hai aise cAra vizeSaNa sahita hai ( so asuho) so azubha hai /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ] zrIpravacanasAraTIkA / vizeSArtha :- jo viSaya kaSAya rahita zuddha caitanyakI pariNatise viruddha viSaya kaSAyoM meM pariNamana karanevAlA hai use viSaya kaSAyAvagAr3ha kahate haiM / zuddha Atmatattvako upadeza karanevAle zAstrako suzruti kahate haiM usase vilakSaNa mithyA zAstrako duHzruti kahate haiN| nizcinta hokara AtmadhyAnameM pariNamana karanevAle manako sucitta kahate haiM / vyartha vA apane aura dUsareke liye iSTa kAmabhogoMkI ciMtAmeM lage hue rAgAdi apadhyAnako duzcitta kahate haiM, carama caitanya pariNatiko utpanna karanevAlI zubha goSThI hai yAM saMgati hai usase ulTI kuzIla yA khoTe puruSoMke sAtha goSThI karanA duSTa goSThI hai| isa taraha tIna rUpa jo vartana karatA hai use du. zruti, duzcitta, duSTagopTIse yukta kahate haiM / parama upazama bhAvameM pariNamana karanevAle parama caitanya svabhAvase ulTe bhAvako jo hiMsAdimeM lIna hai ugra kahate haiM, vItarAga sarvajJa vaya vyavahAra mokSamArgase vilakSaNa bhAvako unmArga meM haiM isataraha cAra vizeSaNa sahita pariNAmako va aise pariNata honevAle jIvako azubhopayoga kahate haiM / bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane azubhopayogakA bahuta hI baDhiyA svarUpa batAyA hai / kathita ni lIna kahate pariNAmoM meM jJAna darzanopayogakI pariNatimeM jaba Upara likhita zubhopayogake va zuddhopayogake bhAva nahIM hote haiM taba tIsare azubhopayogake bhAva avazya hote haiN| kyoMki haraeka jIvake tIna prakAra ke upayogoM meM se eka na eka upayoga eka samaya meM avazya pAyA jAyagA / azubhopayoga bhAvakI pahacAna yaha hai ki jisakA upayoga pAMcoM
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA khaMDa [257 indriyoMkI tIvra icchAse vivaza ho indriya bhogoMke saMkalparUpa saMraMbhameM, unake prabandha rUpa samAraMbhameM va unake bhogane rUpa AraMbhameM vartana karatA hai, va krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAyoMkI tIvratAmeM phaMsakara ina kapAyoke sAtha manake, vacanake va kAyake varnane meM laga jAtA hai, jisase mArapITa karatA hai, gAlI bakatA hai, dUsareko tuccha samatA hai, kapaTase ThagatA hai, anyAyase dhana ekatra karatA hai, va viSaya kaSAyome tathA mithyA ekAMta dharmameM phaMsAnevAle khoTe zAstroke par3aneme laga jAtA hai, va kAmabhogakI yA anya duSTa citArUpa phikaroMmeM lagA rahatA hai va khoTe mitroM ke sAtha baiThakara paranindA, AtmaprazaMsA va khoTe matra karanekI goSTImeM ulajhA rahatA hai va juAramaNa, caupaDa, sataraja, tAsa khelana, bhaMDarUpa vacana va ceSTAke vyavahArame rati karatA hai va sadA 'bhayAnakarUpa ho hisA pravRtti, mRpAvAda, corIkaraNa, kuzIla va parigrahavRddhime phaMsA rahatA hai va minendrapraNIta mArgase viruddha anya saMsArake vaDhAnevAle mithyAmArgokI 'sevA pUjA bhakti va zraddhAmeM lagA rahatA hai usako azubhopayoga kahate hai / yaha azubhopayoga pApakarmakA bAdhanevAlA hai jisa pApakarmake phalase yaha jIva naraka, nigoda, tiryaca va khoTI manuSya paryAyame jAkara mahAn asahya sakaToMko uThAtA hai| zrI paMcAstikAyame bhI AcAryane azubhopayogakA svarUpa isataraha kahA hai: cariyA pamAdabahulA kAlussa loladA ya visayesu / pariparitAvapavAdo pAvassa ya AsavaM kuNadi // 139 // bhAvArtha-strI, bhojana, rAjA va deza kathA sambandhI bhAvomeM milI huI vRthA rAga upajAnevAlI pramAdarUpa kriyA athavA asA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ] thropravacanasAraTokA ! cadhAnIse hiMsArUpa gRhasthIke AraMbhakI kriyA, cittakI malInatA, iMdriyoMke viSayabhogoMmeM lolupatA, anya prANiyoMko duHkha denevAlI kriyA va dUsaroMkI nindA ityAdi pravRtti pApakA Azrava karatI hai| zrI kulabhadra AcAryakRta sArasamuccayameM azubhopayogake bhAvoMko isa taraha batAyA hai kaSAyaviSayazcittaM midhyAttvena ca saMyutam / saMsAravIjatA yAti vimuktaM mokSavIjatAm / 33 // bhAvArtha - jo mana viSaya kaSAyoMse va mithyAdarzanase pIr3ita aura inahIse rahita hai vaha saMsArake vIjapaneko prApta hotA hai mokSakA bIja hotA hai / ajJAnAvRttacittAnA rAgadveSaratAtmanAm / AraMbheSu pravRttAnA hitaM tasya na bhItavat / 253 // bhAvArtha - jinakA citta ajJAnameM vartana karatA hai va jo rAga dveSameM rata haiM va jo AraMbhomeM vartana karate haiM unakA hita usI taraha nahIM hotA hai jaise DarapokakA hita nahIM hotA hai / azubhopayogake pariNAmose yahAM bhI saMklezabhAva hotA hai, AkulatA hotI hai, bhaya rahatA hai, jisase sukha zAMti nahIM prApta hotI hai tathA una pariNAmoMke dvArA dUsaroko bhI kaSTa hotA hai tathA unase jo pApakarmakA bandha hotA hai vaha udayameM Akara jIvoMko aneka kuyoniyomeM mahA duHkha prApta karAtA hai| isase azubhopayoga mUla saMskArakA kAraNa hai tathA saba tarahase hAnikAraka hai isase sarvathA tyAgane yogya hai, yaha bhAvArtha hai // 69 //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [256 utthAnikA-Age zubha azubha upayogase rahita zuddha upayogako varNana karate hai asuhovogarahido suhovajutto Na aNNadaviyammi / hojaM mamattho'haM NANappagamappagaM jhAe // 70 // azubhopayogarahitaH zubhopayukto na anyadgamye / bhavanmadhyasyo'ha jJAnAtmakamAtmakaM dhyAyAmi // 70 // anvaya sahita sAmAnyArtha:-(ahaM) maiM (asuhovaogarahiMdI) azumopayogase rahita hotA hU. (suhovajutto Na) zubhopayogameM bhI pariNamana nahIM karatA hUM tathA ( aNNadaviyammi ) nina paramAtmA sivAya anya dravyame tathA jIvana maraNa, lAbha, alAbha, sukha dukha, zatru mitra, niMdA prazaMsA AdimeM (majjhattho honaM ) madhyastha hotA huA (gANappagam ) jJAnasvarUpa (appagaM) AtmAko (jhAe) dhyaataahuuN| vizeSArtha-azubhopayoga tathA zubhopayogameM pariNamana na karake vItarAgI hokara jJAnase nirmita jAnakharUpa tathA usa kevalajJAnameM aMtarbhUta anaMtaguNamaI apanI AtmAko zuddha dhyAnake virodhI sarva manoratharUpa ciMtAjAlako tyAgakara dhyAtAhU / yaha zuddhopayogakA lakSaNa jAnanA cAhiye / ___ bhAvArtha-isa gAthAmeM zuddhopayogakA svarUpa jo vAstameM anubhavagamya hai, bacatagocara nahIM hai, usakA sameta kharUra kayana kiyA hai| nahA dhyAtAkA upayoga mithyAmAge, va viSaya kapAyarUra azubhorayogase bilakula dUra rahakara bhakti, pUjA, dAna, paropakAra Adi mada kAyase honevAle zubhopayogoMse bhI chuTA huA hojA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] zrIpravacanasAraTIkA / Buda ~ hai aura dravyArthika dRSTike dvArA pariNamana karatA huA paryAyArthikadRSTi se jo jIvana maraNa, lAbha alAbha, zatru mitra, niMdA prazaMsA AdimeM vikalpa uThakara kisI meM rAga va kisImeM dveSa hotA thA so nahIM hokara samatAbhAvameM magna hojAtA hai aura kevala mAtra jJAyakasvabhAvarUpa apane hI zuddha AtmAke bhItara laya hojAtA hai vaha zuddhopayoga hai| isa zuddhopayogakI dazAme dhyAtAke aMtaraMga meM dhyAtA, dhyeya, dhyAnake vikalpa nahIM hote / jo dhyAtA hai vahI dhyeya hai, vahI dhyAna hai / AtmAme ekAya pariNatiko hI zuddhopayoga kahate haiN| yahI svAtmAnubhavarUpa dazA hai, yahI dhyAnakI agni hai jo karmoko nAza karatI hai, yahI ratnatrayakI ekatArUpa nizcaya mokSamArga hai, yahI sAdhana hai jisase mokSakI siddhi hotI hai| nirjarAkA yahI mukhya upAya hai | isa zuddhopayogame apUrva AnandakA svAda AtA hai jisase dhyAtA paramasukhasamudrame magna hokara eka zuddha advaita bhAvarUpa ho jAtA hai, isa zuddhopayogakI dazA zrI nAgasenamunine tattvAnuzAsaname isataraha kahI hai tadevAnubhavazcAyamevAyaM parimRcchati / tathAtmAdhInamAnadameti vAcAmagocara // 170 // yathA nirvAtadezasthaH pradIpo na prakaMpate / tathA svarUpaniSThe'ya yogI naikAgryamujjhati // 171 // tadA ca paramekAgryAdvahirartheSu satsvapi / anyanna kiMcanAbhAti svametrAtmani pazyataH // 172 // pazyannAtmAnamaikAgryAtkSapayatyArjitAnmalAn / nirastAhamabhIbhAvaH saMtraNetyapyanAgatAn // 178 //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ [261 . dvitIya khNdd| bhAvArtha-usI hI apane AtmAko anubhava karatAhuA parama ekAgrabhAvako pAtA hai tathA vacanaagocara svAdhIna AnandakA lAma karatA hai| jaise vAyu rahita pradezoMmeM rakkhA huA dIpaka nahIM kApatA hai-akhaMDa jalatA hai tese yogI apane AtmasvarUpameM sthira hotA huA ekAgrabhAvako nahIM tyAgatA hai taba bAharI anya padAki hote hue bhI apane AtmAmeM apane AtmAko anubhava karate hue aura kucha bhI nahIM jhalakatA hai| isa taraha apane AtmAko ekAgramAvase anubhava karate hue vaha yogI 'nisakA sarva ahaMkAra mamakAra naSTa hogayA hai' AgAmI Ane yogya karmoko roka detA hai aura purAne vAdhe hue kaukA kSaya karatA hai / yahI zuddhopayogakI dazA hai| zrI devasenAcArya tatvasArame kahate hai - sasahAva vedato Nicalacitto vimukaparabhAvo / so jIvo NAyavyo dasaNaNANaM caritta ca // 56 // jo appA ta NANaM ja NAga ta ca dasaNa caraNa / sA nuddhaceyaNAvi ya picchayaNayamassie jIve // 57 // bhAvArtha-vaha yogI nizcala cittako parabhAvose chUTA huA apane svabhAvako jaba anubhava karatA hai taba vahI jIva samyagdarzana jJAna cAritra mvarUpa jAnanA cAhiye / jo jIva nizcayanayake viSayarUpa zuddha bhAvameM Azraya letA hai usake anubhavameM jo AtmA hai sohI jJAna hai, jo jJAna hai vahI samyagdarzana va samya- ' gcAritra hai athavA vahI zuddha jAna cetanA hai| zuddhopayoga parama kalyANakArI hai aisA jAna isIko upAdeya mAna isIkA udyama karanA cAhiye / isataraha zubha, azubha, zuddha upayogakA varNana karate hue tIsare sthalameM tIna gAthAeM pUrNa huii|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttiikaa| utthAnikA-Age zarIra, vacana aura manake samvandhameM madhyasthabhAvako jhalakAte haiM NAhaM deho Na maNo Na ceva vANI Na kAraNaM tesi / kattA Na Na kArayidA aNumattA va kattINaM // 1 // NAhaM deho na mano na caiva vANI na kAraNa tepAm / * kartA na na kArayitA anumaMtA naiya kartagAm // 71 // anvayasahita sAmAnyArtha:- (ahaM deho Na) maiM zarIra nahIM hUM raNa maNo) na mana hUM (Na ceva vANI ) aura na vacana hI hUM (Na tesiM kAraNaM) na ina mana vacana kAyakA upAdAna kAraNa huuN| (Na kartA) na maiM inakA karanevAlA hai (Na kArayidA) na karAnevAlA hU~ (Neva kattINaM aNumaMtA) aura na karanevAloMkI anumodanA karatA huuN| vizeSArtha-mana, vacana, kAyake vyApArase rahita 'paramAtma dravyase bhinna jo mana, vacana, kAya tIna hai| maiM nizcayase ina rUpa nahIM hUM isaliye inakA pakSa chor3akara mai atyanta madhyastha hotA huuN| vikAra rahita parama AnandamaI eka lakSaNarUpa sukhAmRtame pariNati honA usakA jo upAdAna kAraNa Atmadravya usarUpa maiM huuN| mana vacana kAyoMkA upAdAna kAraNa pudgala piDa hai' mai nahIM huuN| isa kAraNase unake kAraNakA bhI pakSa choDakara madhyastha hotA huuN| mai apane hI zuddhAtmAkI bhAvanAke sambandhameM kartA, karAnevAlA tathA anumodanA karAnevAlA hUM paraMtu usase vilakSaNa mana vacana kAyake sabaMdhameM kartA, ' karAnevAlA, tathA anumodanA karanevAlA nahIM huuN| isaliye isakA pakSa bhI chor3akara maiM atyaMta madhyastha hotA huuN| bhAvArtha-isa saMsArI prANIkI sarva vyavahAra kriyAeM mana,
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [263 vacana, kAyake vyApArase hotI hai| yahAM AcArya zuddhAtmAkI tarapha lakSya karake kahate haiM ki yaha AtmA na zarIra hai, na mana hai, na bANI hai, na unakA kAraNa hai, na unakA kartA hai, na karanevAlA hai, na inakA honA kisIke cAhatA hai| nizcaya nayase AtmA jJAyakakhabhAva hai| usakA svabhAva na zarIra lenA na usakI kriyA karanA , hai, na vacanokA vyavahAra karanA hai na manakA sakalpa vikalpa karanA hai / jitanI mana vacana kAyakI kriyAeM hotI hai ve mukhyatAse mohake kAraNase sarAga avasthAme tathA nAmakarmake kAraNase vItarAga avasthAme hotI haiN| inakI kriyAomeM bArahaveM guNasthAna taka kSayopazama jJAnopayoga kAma karatA hai jo AtmAke zuddha jJAnase bhinna hai| jaise mana vacana kAyakI kriyAe svabhAvase zuddha karma rahita AtmAme nahIM hotI hai vaise mana, vacana, kAyakI racanA bhI AtmAse nahIM hotI hai na AtmA unarUpa hai, na unakA kAraNa hai kyoki AtmA caitanyarUpa amUrtIka hai, jaba ki mana vacana kAya jarUpa mUrtIka haiM / hRdayasthAnameM manovargaNAse banA huA dravya mana ATha patrake kamalake AkAra hai| bhASA vargaNAoMse vacana, tathA AhAraka vargaNA oMse hamArA zarIra banatA hai| isa taraha ye mana vacana kAya pudgalamaI haiN| inakA kAraNa bhI pudgala hai / mere caitanya svamAvase ye sarvathA bhinna haiM aisA samajhakara inase vairAgyabhAva lAkara zarIrameM birAjita zuddhAtmAko hI apanA svarUpa samajhanA cAhiye / jabataka ina mana vacana kAyome ahaMbuddhi na chor3egA tabataka isa jIvako svapadakA bhAna nahI hosaktA / zrI pUjyapAdasvAmIne samAdhizatakame kahA hai
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] shriiprvNcnsaarttokaa| buddhathA yAvad gRhNIyAt kAyavAkcetasAM trayam / sasArastAvadeveSA bhedAbhyAse tu nirvRtiH // 62 // bhAvArtha-jaba taka mana vacana kAyoko AtmAkI buddhise sama'jhatA rahegA taba taka isake saMsAra hai / ina hIse maiM pRthak hU~ aise bhedakA abhyAsa honepara muktikA lAbha hotA hai / jo nina zuddha AtmAko zarIrAdise bhinna nahIM anubhava karate haiM ve ajJAnI rahate haiM jaisA zrI amitigati mahArAnane sAmAyikapAThameM kahA hai gauro rUpadharo dRDhaH paridRr3haH sthUlaH kRzaH karSazo / gIrvANo manujaH pazunarakabhUH paMDhaH pumAnaganA / / mithyA tvaM vidadhAsi ktpanamidaM mUDho'vivudhyAtmano / nitya jJAnamayasvabhAvamamalaM sarvavyAyacyuta // 70 // bhAvArtha-mUrkha ajJAnI jIva sarva doSa va vighnose rahita nirmala avinAzI jJAnamaI svabhAvadhArI AtmAko na jAnakara yaha mithyA kalpanA kiyA karate haiM ki maiM gorA hU, rUpavAna hai, valavAn hU nirbala hUM, sthUla hUM. patalA hUM, kaThora hUM, deva hU, manuSya hUM, pazu hUM, nArakI hUM, napusaka hUM, puruSa hUM tathA strI huuN| vAstavame jinhone apane AtmAke svabhAvako acchI taraha mAna liyA hai unakI kalpanA zarIra, vacana va mana sambandhI kriyA oMmeM kabhI nahI hotI hai| ve akhaMDa jyotimaI apane AtmAko samajhate hue sasArakI avasthAoMke jJAtA dRSTA rahate haiM, unase svayaM vikArI nahIM hote haiM // 1 // utthAniyA-Age zarIra, vacana tathA manako zuddhAtmAke svarUpase bhinna paradravyarUpa sthApita karate haiM
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | deho ya maNo vANI pogaMladavvapyagati NiddiTThA / pauggaladanyaM piM puNo piMDo paramANuvvANaM // 72 // deva mano vANI pudgaladravyAtmakA iti nirdiSTAH / pudgaladravyamapi punaH piMDa: paramANudravyANAm // 72 // anvaya sahita sAmAnyArtha - ( deho ya maNo vANI ) zarIra, - mana aura vacana ( poggaladavvappatti ) ye tInoM hI pudgala davyamaI (piTThiA) kahe gae haiN| (puNo ) tathA ( poggalaMdavvaM pi ) pudgala dravya bhI (paramANuvvANa piDo) paramANurUpa pudgala dravyokA samUharUpa skaMdha hai / [ 265 vizeSArtha - jIvake sAtha ina mana vacana kAryakI ekatA vyavahAra nayese mAne jAnepara bhI nizcayanayase ye tInoM hI parama caitanyarUpa prakAzakI pariNati se bhinna haiM / vAstavame ye paramANurUpa puddhaloke bane hue skaMdharUpa vargaNAo se banakara pudgaladravyamaI hI hai| - 55 bhAvArtha - pahalI gAthAme jisa vAtako dikhalAyA hai usIkA yahAM spaSTa kathana hai ki jaba nizcaya nayase AtmAke nija parama svabhAvakI tarapha dRSTi DAlate haiM to vahA zuddha jJAnAnaMdamaI AtmAkA hI rAjya hai / vahA na kSayopazama jJAna hai, na kSayopazama vIrya hai, na mohakA udaya hai, na nAmakarmakA udaya hai jinake kAraNa bhAva mana, bhAva vacana va bhAva kAya yoga kAma karate hai aura na vahA pudgalIka manovagaNAoMse banA mana hai, na bhASA vargaNAose banA vacana hai, 'namAhAraka vargaNAse banA huA audArika, vaikriyika, AhAraka zarIra hai, na taijasa vargaNAse banA huA tainasa zarIra hai aura na kArmANa vargaNAoMse banA huA kArmANa zarIra hai / ataeva maiM mana 1
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAN 266 ] zrIpravacanasAraTokA / vacana kAyase bhinna zuddha caitanya dhAtukI banI huI eka. apUrva amUrtIka vastu huuN| yahI vizvAsa zuddhopayogakI prAptikA bIja hai| kyoki jisane mana vacana kAyako apane svarUpase bhinna jAnA usane kAya sambandhI strI, putra, mitra, kuTumba, vastra, AbhUSaNa, bhUmi, makAna, deza, rAjya Adiko bhI apanese bhinna jAnA hai| basa vahIM vairAgyakI sIr3hIpara car3hakara zuddhopayogakI bhUmikAmeM pahuMca sakA hai| ___ pudgala dravya mUlameM paramANurUpa hai jisakA phira dUsarAvibhAga nahIM hosaktA hai| pudgalameM bahu pradezI rUpa hokara paraspara bandhakara saMghAtarUpa honekI zakti hai jisase aneka paramANu aneka saMkhyA aneka prakArase paraspara milakara aneka prakArake skaMdhoMko banAte rahate haiM jinako vargaNAeM kahate haiN| inhIM vargaNAoMse mAna / vacana, kAya banate haiM, aisA hI hameM nizcaya karanA cAhiye / nisane inako bhinna nAnA usIkA sabase rAga chUTegA jaisA ki, zrI amitigati mahArAjane choTe sAmAyikapAThameM kahA hai yasyAsti naikyaM vapuSApi sArdai tasyAsti kiM putrakalatramitraiH / / pRthakkRte camaNi remakUpAH kuto hi tiSThati zaraM ramadhye // 27 // bhAvArtha-jisakI ekatA zarIrase nahIM hai usakI ekatA, putra, strI, mitra Adise kaise hosaktI hai jaise yadi camar3eko zarIrase alaga kiyA jAya to usIke sAtha roma chidra bhI alaga ho jAyage kyoki ve camar3eke hI sambandhase rahate haiN| isa taraha mana, vacana kAryako va unakI kriyAoMko bhinna mAnanese hI. apanA bhinna svarUpa hamako bhinna jhalakane lagatA hai. yahI manana parama hitakArI hai / / 72 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [ 267 utthAnikA- Age phira dikhAte hai ki isa AtmAke jaise zarIrarUpa para dravyakA abhAva hai vaise usake kartApanekA bhI abhAva hai|" NAhaM poggalamaio Na te mayA poggalA kayA piMDaM / tamhA hi Na deho'haM kattA vA tassa dehassa // 73 // nAha pulamayo na te mayA puhAH kRtAH piNDam | tasmAddhi na deho'ha kartA vA tasya dehasya || 73 // anvaya sahita sAmAnyArtha - (nAhaM poggalamaiyo ) meM pudgala maI nahI hU (te poggalA piDa mayA Na kayA) tathA ve pulake piMDa jinase mana vacana kAya banate hai merese banAe hue nahI haiM (tamhA) isa liye (hi) nizcayase ( aha deho Na) maiM zarIrarUpa nahIM hUM (vA tassa dehassa kattA) aura na usa dehakA banAnevAlA hUM / vizeSArtha meM zarIra nahIM hUM kyoki mai asalame zarIra rahita sahaja hI zuddha caitanyakI pariNatiko rakhanevAlA hU isase merA aura zarIrakA virodha hai / aura na mai isa zarIra kA kartA hUM kyoI ki mai kriyArahita parama caitanya jyotirUpa pariNatikA hI kartA ha - merA kartApanA dehake kartApanase virodharUpa hai / bhAvArtha - isa gAthAme AcAryane AtmA aura zarIrakA bhedajJAna aura bhI acchI taraha dikhA diyA hai ki AtmAkA svarUpa sparza, rasa, gaMdha, varNase rahita caitanyamaI hai| jaba ki zarIra jina pudgalose banA hai una pulokA svarUpa sparza, rasa, gaMdha, varNamaI jar3a acetana hai | tathA AtmA apanI cetanAmaI pariNatikA karanevAlA haivaha jaDakI pariNatiko karanevAlA nahI hai - haraeka dravya apanI upAdAna zaktise apane hI anata guNo meM pariNamana kiyA karatA hai | cetana 1
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268] zrIpravacanasAraTIkA / AtmA caitanyamaI guNomeM jaise pariNamana karatA hai vase pudgala jar3a apane jar3apaneke guNameM pariNamana karatA hai| zuddha avasthAme AtmA zuddha bhAvoMkA hI kartA hai / azuddha avasthAmeM AtmAke upayogarUpa pariNamanameM jaba sAtha sAtha rAgAdi bhAvakarmakI bhakti bhI apanA phala jhalakAtI hai taba zuddha upayogakA pariNamana na pragaTa hokara usa upayogakA aupAdhika pariNamana hotA hai arthAta azuddha bhAvokA jhalakAva hotA hai taba ina bhAvokA bhI karanezalA AtmAko azuddha nizcayanayase kaha sakte haiM, parantu koI AtmA pApa karmokA bandha nahIM cAhatA hai to bhI AtmAke rAgadveSAdi bhAvoMkA nimitta pAkara kArmANa vargaNAeM ATha karmarUpa hokara svaya apanI zaktise kArmANa zarIra banA detI haiM / karmoke adabhuta balake nayogase na cAhate hue bhI eka AtmA kimI zarIrako chor3akara dUsare zarIrame calA jAtA hai, vahAM pahuMcate hI vAMdhe hue karmoke udyakI asarase AhAra vargaNAeM svayaM khicakara AtI hai jinase yaha sthUla zarIra banatA hai| hamAre binA kisI buddhipUrvaka prayogake karmokI apUrva camatkArika zaktise hI zarIrake aMga upAMga choTe bar3e sundara asundara banate rahate haiN| isase yaha siddha hai ki jaise AtmAke kArmANa zarIra svayaM bana jAtA hai vase yaha sthUla zarIra bhI svayaM vanatA rahatA hai| AtmA nizcayase jaise kArmANa zarIrakA kartA nahIM vaise isa sthUla audArika zarIrakA bhI kartA nahIM aura na yaha pudgala piDako banAtA hai / lokame aneka paramANu svayaM milakara aneka piMDa banAte rahate haiM / nadImeM pAnIkI ragar3ase bar3era sundara . pattharake gole bana jAte haiM-unako koI nIva nahIM banAtA hai|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [ 269 isa jIvako azuddha avasthAmeM vyavahAra nayase karmoMkA va zarIrakA kartA kahate hai kyoki nina karmoke nimittase zarIra bane hai una karmoMke saMcaya hone yogya azuddha bhAvoko isa jIvane kiyA thaa| jaise kisI AdamIko zItajvara hojAya to usako zItajvarakA kartA vyavahArase kaheMge paraMtu nizcayase usane apanemeM kabhI bhI zItajvarakA honA nahIM cAhA hai / vaha jvara svayaM zarIrake bhItara vAyu Adi kAraNose paidA huA hai kyoMki usane zarIrakI rakSAkA yatna nahIM kiyA parantu vAyukA praveza hone diyaa| isaliye vaha zItajvarakA nimitta huaa| isa nimitta namittika bhAvake kAraNa usako gIta jvarakA kartA kahasakte hai vaise hI AtmAne azuddha rAgAdi bhAva kiye the jinake nimittase zarIra prApta hue isaliye vyavahAra nayase AtmAko zarIroMkA nimitta kartA kaha sakte hai parantu vAstavame ina zarIrokA upAdAna kAraNa pudgala hI hai AtmA nahI / / vyavahArameM kumhAra ghaTako banAtA hai, julAhA paTako banAtA hai, rAja makAnako banAtA hai, aisA jo kahate hai yaha bhI vyavahAra nayakA vacana hai / vAstavame kumhAra, julAhA, va rAjake azuddha bhAva va usakI AtmAke pradezokA halanacalana nimitta sahakArI kAraNa haiM unake nimittako pAkara unakA pudgalamaI zarIra bhI nimitta hojAtA hai parantu ve ghaTa paTa makAna apane hI upAdAna kAraNase svayaM hI ghaTa, paTa, makAnarUpa bana jAte hai / miTTI Apa hI ghaTakI sUratameM badalatI hai / ruI Apa hI tAge banakara kapaDekI sUratame badalatI hai, IMTa patthara lakaDI cUnA gArA Apa hI makAnakI sUratameM palaTate haiM / ina ghaTa paTa makAname kumhAra, julAhA, va rAnake
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ A 250 ] shriiprvcnsaarttokaa| zarIra va AtmAkA eka bhI paramANu va bhAva nahIM hai| nimitta mAtra honese vyavahArase kumhAra, julAhA va ganako kartA kahate haiM vaise hI vyavahArase hama jIvako zarIrakA kI kaha sakte haiM paraMtu nizcayase nhiiN| yahAM para zuddha nizcaya nayase vicAra karanA hai, jo naya jaise katakaphala male pAnImeM par3akara mailase pAnIko alaga kara detA hai vaise azuddha AtmAke vicArameM par3akara AtmAko sarva azuddhatAose alaga kara detA hai / isa zuddha nizcaya nayameM AtmA na pudgala svarUpa hai aura na pudgalakA upAdAna kartA hai aura na niNitta kartA hai / yaha AtmA apane zuddha jJAnAnaMdakA hI karanevAlA hai aura yahI tattvajJAna zuddhopayogapara pahuMcanekA kAraNa hai| zrI amRtacaMdrakhAmIne zrI samayasAranImeM kahA hai:tattvaM na svabhAvo'ssa cito vedayitRvat / ajJAnAraca kartA'yaM tadabhAvAdakArakaH // 2 // 10 // zAnI karoti na na vedayate ca kma, jAnAti kevaramaya hila tara yaav| jAnanparaM karaNavedanayayorabhAvA-cchudrasvabhAvaniyataH sa hi mukta eva // 3 // 10 // bhAvArtha--zuddha nizcaya nayakI dRSTise dekhate hue jaise isa AtmAkA svabhAva bhogatApanekA nahIM hai vaise isakA svabhAva kartApanekA nahIM hai / ajJAnase hI yaha kartA hotA hai, ajJAnake cale jAnepara yaha paramAvoMkA kartA nahI hotA hai| nizcayase jJAnI AtmA na to koko karatA hai na unakA phala bhogatA hai / vaha mAtra una karmoMke svabhAvako jAnatA hai / isa taraha kartA bhoktApanese rahita hokara nija parama khamAvako jAnatA huA apane zuddha svabhAvameM nizcala rahatA huA yaha atmA sAkSAt muktarUpa hI jhalakatA hai| .
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 271 aisA vastukA svarUpa jAnakara maiM na deharUpa hUM, na dehakA kartA hU, aisA zraddhAna dRr3ha jamAkara dehase bhinna nija AtmAko hI anubhava karake zuddhopayogamaI sAmyabhAvameM kallola karake sadA sukhI honA cAhiye / isa taraha mana vacana kAyakA zuddhAtmAke sAtha bheda hai aisA kathana karate hue cauthe sthalameM tIna gAthAeM pUrNa huii| isa taraha pUrvameM kahe pramANa " asthittaNissadassa hi " ityAdi gyAraha gAthAoMse cauthesthalameM prathama vizeSa antara adhikAra pUrNa huA / aba kevala pudgalakI mukhyatAse nava (9) gAthA taka vyAkhyAna karate haiM / isameM do sthala haiM / paramANuoM me paraspara baMdha hotA hai isa bAtake kahane ke liye "apadeso paramANU " ityAdi pahale sthalameM gAthAeM cAra haiM / phira skaMdhoMke vadhakI mukhyatAse "duvase dI khadhA" ityAdi dUsare sthalameM gAthA pAMca hai| isa taraha dUsare vizeSa aMtara adhikArameM samudAyapAtanikA hai / utthAnikA - yadi AtmA pudgaloko piMDarUpa nahIM karatA hai to kisa taraha piDakI paryAya hotI hai isa praznakA uttara dete haiMapadeso paramANU padesameto ya sayamasaddho jo / Niddho vA lukkho vA dupadesAdittamaNuhavadi // 74 // pradezamAtrazca svayamazabdo vA / apradezaH paramANu. snigdho vA rUkSo vA dvipradeza | dittvamanubhavate // 74 // anvayasahita sAmAnyArtha - (paramANu) pugalakA avibhAgI khaDa paramANu (jo apadeso) jo bahuta pradezoMse rahita hai (padesamatoya) eka pradezamAtra hai aura ( sayamasaddo) svayaM vyaktarUpase ganda
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ] zrIpravacanasAraTokA / paryAyase rahita hai (Niddho vA lukkho vA) snigdha hotA hai yA rUkSa hotA hai isa kAraNa se (dupadezAdittam ) do pradezoMke va aneka pradezoke milanese baMdha avasthAko (aNuvadi) anubhava karatA hai| vizepArthaH - jaise yaha AtmA zuddhabuddha eka svabhAvarUpase baMdha rahita hai tau bhI anAdikAlase azuddha nizvayanayase snigdhake sthAnameM rAgabhAvase aura rukSake sthAnameM dveSabhAvase jaba jaba pariNamana karatA hai taba taba paramAgamameM kahe pramANa baMdhako prApta karatA hai taise hI paramANu bhI svabhAvase vaMdha rahita hone para bhI java jatra baMdhake kAraNabhUta snigdha rUkSa guNase pariNata hotA hai taba taka dUsare pudgala paramANuse vibhAva paryAyarUpa baMdhako prApta hojAtA hai| bhAvArtha - AcArya ne isa gAthAmeM yaha dikhalAyA hai ki paramAzuoMmeM svayaM baMdha honekI zakti hai jaise koI saMsArI jIva baMdha na cAhatA huA bhI jaba 2 rAgadveSase pariNamana karatA hai taba 2 karma vargaNAeM svaya Akara bandha jAtI haiM aisA koI vilakSaNa nimitta naimittika sambandha hai vaise paramANu bhI apane snigdha aura rukSa guNake kAraNa paraspara badha jAte haiM aura svaya skaMdharUpa bahupradezI hojAte haiM / yadyapi eka paramANu svabhAvase bahu pradeza rahita eka pradezI hai tathA sparza rasa gadha varNa guNoko rakhanevAlA hai aura zabda rahita hai tathApi skandha vanakara bahupradezI hojAtA hai| jagatameM paramANu paraspara milakara aneka tarahake skaMdhoM meM sadA banate rahate haiM / jaise agnikI garamI se pAnI apane Apa bhApha bana jAtA hai / bhApha jamakara megha hojAte haiN| meghoMmeM barapha gole hojAte haiM / baraphake gole girate haiM - girate 2 garamIke kAraNa svayaM pAnIrUpa ho 1 1 ,
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [ 278 jAte haiN| pAnI svayaM nImakI saMgatise kaDuvA, IkhakI saMgatise mIThA nIMbUkI saMgatise khaTTA ho jAtA hai / pAnIke bahAvase nadIke kinAre TUTa jAte haiM - pAnI maTTIko vahA le jAtA hai va maTTI kahIM jamakara TApUsA bana jAtI hai| sUryakI garamI pAkara moma svayaM pighala jAtA hai| havA lagane se makAna, kapaDe, bartanAdikI avasthA palaTa jAtI hai / ityAdi jagatameM akele hI pudgala apane bhinna 2 svabhAvase baDe 2 kAma karate dikhAI paDate haiN| isI taraha paramANu bhI do adhika cikane yA rUkhe aMzadhArI paramANuse bagha jAte haiM / jaise paramANu baMdhakara skaMdha ho jAte hai vaise skaMdha TUTakara paramANukI avasthAmeM bhI AjAte haiM / jisameM milane bichuDanekI zakti ho 1 use hI pudgala kahate hai / isase yaha bAta batAI gaI hai ki zarIra, bacana tathA mana jina skaMdhoMse bane hai ve skapa svaya paramANuoke badhanese paidA hote rahate haiM / AtmA svabhAvase pudgalase bhinna hai aisA samajhakara zuddha AtmAke mananameM upayukta ho sAmyabhAvakI prApti karanI cAhiye, yaha tAtparya hai / utthAnikA- Age ve snigdha rUkSa guNa kisa taraha hai aisA prabha honepara uttara dete hai guttaramegAdI agussa viddhattaNaM va lukkhattaM / pariNAmAdo bhaNidaM jAva anaMtattamaguhavadi // 75 // ekottaramekAdyaNoH snigdhattva vA rUkSattvam / pariNAmAd bhaNita yAcadanantattvamanubhavati // 75 // anvayasahita sAmAnpArtha - ( aNumsa) paramANukA ( NiDattaNaM vA lakkhataM) cikanApanA yA rUkhApanA ( egAdI ) eka azako
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] 'zropravacanasAraTokA / Adi lekara (eguttam) eka eka bar3hatA huA (pariNAmAdo) pariNamana zaktike vizeSase (jAva aNaMtattam ) anaMtapane taka (aNuhavadi) anubhava karatA hai aisA (bhaNidaH) kahA gayA hai| vizeSArtha-jaise jala, bakarIkA dUdha, gAyakA dUdha, bhaiMsakA dUdha eka dUsarese adhikara cikanAIko rakhatA hai isI taraha yaha saMsArI nIva cikanAIke sthAnameM rAgapaneko, rUkhepanake sthAname dveSapaneko bandhake kAraNabhUta naghanya vizuddha yA saMkleza bhAvako Adi lekara paramAgamameM kahe pramANa utkRSTha vizuddha yA saMkleza bhAva paryaMta kramase bar3hatA huA rakhatA hai / isI taraha pudgala paramANu dravya bhI pUrvameM kahe hue nala dUdha AdikI bar3hatI huI zaktike dRSTAntase eka guNaM nAmakI javanya zaktiko Adi lekara kramase guNa nAmase prasiddha avibhAga paricchedokI zaktise bar3hatA huA anantaguNataka calA jAtA hai| kyoMki pudgala drava pariNamanazIla hai| pariNAmoMkA honA vastukA khabhAva hai so koI meTaneko samartha nahIM hai / * bhAvAya-yahAM yaha dikhalAte haiM ki pudgalake paramANuoMmeM rUkhA tathA cikanA sparzaguNa hotA hai / usa sparzake anaMta bheda hote haiN| sava hI paramANu pariNamanazaktike nimittase tathA dravya kSetra kAla bhAvakI sahAyatAse apane sparza rasa gaMdha varNameM pariNamana karate rahate haiM / isI pariNamanake kAraNa cikanepana tathA rUkhepanake anaMta bheda honAte haiM / jo paramANu kisI vizeSa samayameM eka jaghanya aMza yA avibhAga pariccheda ki jisase kama aMza nahIM hosaktA rakhatA hai vahI paramANu dUsare Adi samayomeM adhika aMzarUpa ho jAtA hai / yahAMtaka ki usameM anaMta aMza
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 25 cikane yA rUkhepanake ho jAte haiM - athavA koI paramANu adhika aMza cikane yA rUkhepaneko rakhatA thA so aMzoM meM ghaTate hue eka aMza taka zaktikA dhArI ho saktA hai / jaise jalakI cikanaIse cakarIke dUdhameM cikanaI jyAdA hai, bakarIke dUdhase gAyake dUdhameM, gAyake dUsase sake dUdha meM jyAdA hai| isI taraha eka hI samaya meM anaMta paramANuoM meM bhinna2 prakArakI kamatI bar3hatI aMzoMko rakhanecAlI cikanaI yA rUkhApana hotA hai| saMbhava hai bahutase paramANu samAna avibhAga paricchedoMke dhAraka eka samayame hoM / vAstavameM pratyeka paramANu anaMta, snigdha yA rUkSa zaktikA dhAraka hai| tathApi usake azoMmeM para nimittake yazase pariNamana hotA rahatA hai jisa pariNamanako hama tirobhAva yA AvirmAva kahasate haiN| jitanI cikanaI yA rUkhApana pragaTa hai usakA to ArvibhAva hai va jitanI cikanaI yA rUkhApana apragaTa hai usakA tirobhAva hai| jaise jIva kaSAyake maMda udayase madarAga dveSako, madhyama kaSAyodayase madhyamarAgadveSako tathA utkRSTa kaSAyake udayase utkRSTa rAga dveSako pragaTAtA 'hai / jIvakA cAritraguNa kapAyoMke udaya ke nimittase tirohita hotA hai - jitanA kama udaya hotA hai utanA kama DhakatA hai / . paramANume yaha pariNamana zakti na hotI to eka kaccA Ama paka nAnepara adhika cikanA na hotA va jala gAyake zarIra ke sparzase dUdhakIsI cikana meM na pariNamana karatA / yaha pariNamanazakti vastukA svabhAva hai, pratyakSa anubhavagocara hai / kAlAdike nimittase pudgala dravya pariNamate hue dikhAI 'par3ate haiN| eka patthara jo rUkSa sparzakA hotA hai rassIkI ragar3ake
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276] zrIpravacanasAraTokA / laganese kAlAntarame cikanA sparzavAlA hojAtA hai| aisA vastusvabhAva jAnakara apane AtmAko zuddha nizcayanayase siddha samAna anubhava karake tathA sarva prakArake paramANuose judA jAna karake apane svAbhAvika sahA pariNamanakA dhArI mAna karake harasamayaH zuddha jJAnAnaMdakA hI svAda lenA yogya hai, yaha bhAva hai / utthAnikA-aba yahAM prazna karate haiM ki kisa prakArake cikane rUkhe guNase pudgalakA piDa banatA hai ? isIkA samAdhAna karate haiMNiddhA vA luphkhA vA aNupariNAmA samA va visamA. vA / ' samado durAdhikA jadi vajjhanti hi AdiparihINA // 76 // snigdhA vA rUkSA vA aNupariNAmA samA vA viSamA vA / samato dvayadhikA yadi badhyante hi AdipIrahInAH / / 76 // anvaya sahita sAmAnyArthaH-( aNupariNAmA ) paramANuke paryAya bheda (NiddhA vA lukkhA vA) snigdha ho yA rUkSa ho (samA vA) do, cAra, cha. AdikI gaNanAse samAna ho (visamA vA) vA tIna, pAMca, sAta, nava AdikI gaNanAse viSama ho (jadi) jo (hi) nizcayase (AdiparihINA) jaghanya aMzase rahita ho (samado) tathA * zinatIkI samAnatAse ( durAdhikA ) do adhika aMzameM ho to (vajjhanti) paraspara baMdha jAte haiN| vizeSArtha-pudgalake paramANu rUkSa ho yA snigdha guNameM parigata hoM tathA sama hoM yA viSama ho, do guNAMza adhika honepara paraspara baMdha jAte haiN| do guNa adhikapanekA bhAva yaha hai ki mAnalo eka do aMzavAlA paramANu hai tathA dUsarA bhI do azavAlA hai itane hImeM pariNamana karate hue eka kisI do aMzavAle paramA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [ 277 NumeM do aMza adhika hogae taba vaha paramANu cAra aMzarUpa zaktimeM pariNamana karanevAlA hojAtA hai| isa cAra guNavAle parimAMNukA pUrvameM kahe hue kisI Dho aMzadhArI paramANuke sAtha vadha hojAyagA taise hI do paramANu tIna tIna aza zaktidhArI haiM unameM se eka tIna aMza zakti rakhanevAle paramANu meM mAnalo pariNamana honese Dho zaktike aMza adhika honese vaha paramANu pAMca aMzavAlA hogayA / isa paMca aMzavAlekA pahale kahe hue kisI tIna azavAle paramANuse bagha hojAvegA / isataraha do aMzadhArI cikane paramANukA dUsare do adhika aMzavAle cikane paramANuke sAtha yA do azavAle rUkhekA do adhika aMzavAle rUkheke sAtha, vAM do azavAle cikanekA do adhika aMzavAle rUkhe paramANuke sAtha bagha hojAvegA / isI taraha samakA yA viSamakA baMdha do aMzakI adhikatA honepara hI hogaa| jo paramANu jaghanya cikanaIko jaise jalameM mAna lI jAve yA jaghanya rUkhepaneko jaise bAdakaNameM mAna lIjAve, rakhatA hogA unakA baMdha usa dazAmeM kisI bhI paramANuse nahI hogA / yahA yaha bhAva hai ki jaise parama caitanyabhAva pariNatiko rakhanevAle paramAtmA ke svarUpakI bhAvanAmaI dharmadhyAna yA zukla dhyAnake valase jaba jaghanya cikanaIkI zaktike samAna saba rAga kSaya hojAtA hai yA jaghanya rUkhepanekI zaktike samAna sarva dveSa kSaya hojAtA hai tatra jaise jalakA aura bAlUkA baMdha nahIM hotA vaise jIvakAM karmose badha nahI hotaa| vaise hI jaghanya, snigdha yA rUkSa zaktidhArI paramANukA bhI kisIse ba~dha nahIM hogA yaha abhiprAya hai /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278] shriiprvcnsaarttokaa| bhAvArtha-isa gAthAmeM acchI taraha spaSTa kara diyA hai ki paramANuoMke pariNamana zaktike aMzoMkI apekSA aneka prakArake hote haiN| ve paramANu rUkhe ho yA cikane ho paraspara do aMza adhikatA rakhanese baMdha nAte haiM / aisA kucha vastukA khabhAva hai ki do aMzakI hI adhikatAke aMtarase paramANuoMkA bandha hotA hai-na to eka aMzakI adhikatAse hotA hai na dose adhika aMzakI adhikatAse hotA hai| isapara bhI jisa paramANumeM sabase kama cikanaI yA rukhApana hogA vaha bhI kisIse nahIM bNdhegaa| isa taraha do aMzavAlekA cAra aMzavAleke sAtha, cAra aMzavAlekA chaha aMzavAleke sAtha, chaha aMzavAlekA ATha aMzavAleke sAtha, ATha aMzavAlekA daza aMzavAleke sAtha bandha hojaaygaa| isa tarahake bandhako sama saMkhyAkA bandha kahate, haiN| sama jAtikI saMkhyAme do adhika honese barAbara bandha hojAyagA jaise kisI paramANumeM eka hajAra do aMza haiM dUsaremeM eka hajAra cAra aMza hai to paraspara bandha ho jAyagA / isI taraha tIna aMzavAlekA pAMca aMzavAle paramANuke sAtha, pAMca aMzavAlekA sAta aMzavAleke sAtha, sAta azavAlekA nau aMzavAleke sAtha, naukA gyAraha aMzavAle paramANuse baMdha hojAyagA, isako visama sakhyAkA badha kahate haiM / isameM bhI dokI adhikatAse barAbara baMdha hotA rahegA / jaise tIna hajAra pAMca azadhArI paramANukA tIna hajAra sAta aMzadhArI paramANuke sAtha baMdha hojAvegA / baMdha honemeM yaha bAta nahIM hai ki rUkhA cikanese hI baMdhe, kintu yaha bAta hai ki rUkhA rUkhese, cikanA cikanese va rUkhA cikanese tIno prakArase baMdha hotA hai|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [2.9 vaghakA bhAva yaha hai ki paraspara milake ekarUpa hojaanaa| yadi tIna guNavAle rUkhe paramANuke sAtha pAca guNavAle cikane paramANukA vadha hogA to vadha honepara vaha skaMdha cikanA hojAyagA jaisA zrI umAkhAmI mahArAjane zrI tatvArthasUtrameM kahA hai "vadhe'dhikau pAriNAmiko c|" 375 // arthAt baMdha hote hue adhika guNavAlA dUsareko apanerUpa pariNamA letA hai| sarvajJajJAname nisa taraha paramANuoMke skaMdha bananekI rIti jhalakI thI usakA yahA kathana piyA gayA hai / vartamAname yadi vijJAna unnati kare to isa niyamako pratyakSa karake dikhA sakegA / sarvajJake jJAnakI apUrva zakti hai, isaliye sarvajJa bhApita kathana kisI taraha asatya nahIM par3a sattA, aisA jAnakara nija AtmAko sarvajJattva prApta karAneke liye rAgaDepa tyAga zuddhopayogame hI hamako pravartanA yogya hai / / 76 // utthAnikA-Age isI hI pUrva kahe hue bhAvako vizeSa samarthana karate hai NiDattaNeNa duguNo caduguNaNiddheNa badhamaNubhavadi / lukkheNa vA tiguNido aNu vajjhadi paJcaguNajutto | snigyattvena dviguNazcaturguNasnigdhena bandhamanubhavati / rUkSeNa vA triguNato'Nudhyate pacANayuktaH // 77 // anvaya sahita sAmAnyArtha--(NiddhattaNeNa ) cikanepanekI apekSA ( duguNo) do azadhArI paramANu ( caduguNaNi Na vA lukkheNa ) cAra azadhArI cikane yA rUkhe paramANuke sAtha (baMdham aNubhavadi) bandhako prApta ho jAtA hai / ( tiguNido aNu) tIna aMzadhArI cikanA yA rUkhA paramANu (pacaguNajuttoM) pAMca azadhArI
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207] shriiprvcnsaarttokaa| cikane yA rUkhe paramANuke sAtha (vajjhadi) baMdha jAtA hai| vizeSArtha-gAthAmeM guNa zabdase zaktike azoko arthAt avibhAga paricchedoko grahaNa karanA cAhiye / jaise pahale kahe hue jalavidu tathA vAlUke dRSTAtase jina jIvokA rAgadveSa paramAnandamaI khasaMvedana jJAnaguNake valase naSTa hogayA hai unakA karmake sAtha bandha nahIM hotaa| isI taraha nina paramANuoMmeM jayanya cikanAI yA rUkhApana hai, unakA bhI kisIse baMdha nahIM hotaa| bandha do aMzakI adhikatAse do aMza yA tIna aza AdidhArI paramANuoMkA paraspara hogA jaisA isa gAthAmeM kahA hai: puNavatsa NidveNa duraahie| lukkhApa lukkheNa durAhieNa / Niddhassa lukkheNa havenja badho jahaNNavaje visame vA // (gomarasArajIvakAha 614) / mAva yaha hai ki jaghanya aMza paramANuko chor3akara do cAra Adi sama saMkhyAmeM yA tIna pAMca Adi viSana saMkhyA meM ho to bhI do aMza adhika honese cikanekA cikaneke sAtha, rUkhekA rUkheke sAtha tathA cikanekA rUkheke sAtha baMdha hojaaygaa| bhAvArtha-isase pahalI gAthAme acchI taraha khola diyA hai| isa taraha pUrvameM kahe pramANa snigdha rUkSa avasthAmeM pariNata paramANukA svarUpa kahate hue pahalI gAthA, snigdha rUkSa guNakA varNana karate hue dUsarI, snigdha yA rUkSa guNameM do aMza adhikase bandha hogA aisA kahane hue tIsarI tathA usake hI dRr3ha karaneke liye cauthI isa taraha paramANuoke paraspara baMdhake vyAkhyAnakI mukhyatAse pahale sthalameM cAra gAthAeM pUrNa huii|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa [285 utyAnikA-Age kahate haiM ki AtmA do paramANu - Adi dhArI paramANuoMke skaMdhoMko Adi lekara aneka prakArake skaMdhokA kartA nahIM hai: dupadesAdI khaMdhA suhumA vA vAdA ssNtthaannaa'| puDhavijaleteuvAU sagapariNAmehiM jAyate // 78 // dvipradezAdayaH skandhAH sUkSmA vA yAdarA saMsthAnAH / pRthivIjalsenovAyava svara pariNAma yante // 8 // anvaya sahita sAmAnyArthaH-(dupadesAdI khaMdhA) do paramAguke skadhase Adi lekara ananta paramANuke skaMdha taka tathA (suhamA vA vAdarA) sUkSma yA bAdara ( sasaThANA ) yathAsamava gola, caukhuTe bhAdi apane apane AkArako liye hue (puDhavijalateuvAU) pRthvI, jala, agni aura vAyu ( saMgapariNameMhi ) apane hI cikane rUkhe pariNAmoMkI vicitratAse paraspara milate hue (jAyate ) paidA hote rahate hai| vizeSArtha-saMsArI anaMta jIva yadyapi nizcayase TAkImeM ukerI mUrtike samAna jJAyaka mAtra eka svarUpakI apekSAse zuddha buddhamaI eka svabhAvake dhArI hai tathApi vyavahAranayase anAdi karmabaMdhakI upAdhike vazase apane zuddha AtmasvabhAvako na pAte hue pRthvI, jala, agni tathA vAyukAyika hokara paidA hote hai / yadyapi ve ina pRthvI Adi kAyoMmeM Akara janmate hai tathApi ve jIva apanI hI bhItarI sukhaM duHkha Adi rUpa pariNatike hI azuddha upAdAna kAraNa hai, pRthvI Adi kAyomeM pariNemane kiye hue pugaloke nahIM / kAraNa yaha hai ki unakA upAdAna kAraNa pudgalake
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 ] zrIpravacanasArIkA | skaMdha hI haiM / isaliye yaha jAnA jAtA hai ki pugalake piDoMkA kartA jIva nahIM hai| bhAvArtha - yahAM AcArya ne yaha bAta dikhAI hai ki AtmA amUrtIka hai tathA sparza rasa gaMdha varNase rahita hai isaliye vaha apane hI jJAnAdiguNoMkI pariNatike sivAya kisI bhI mUrtIka pugalakI paryAyakA upAdAna kAraNa nahI hosaktA hai / kyoki kArya upAdAna kAraNake samAna hotA hai arthAt upAdAna kAraNa hI dUsare samayame svayaM kAryameM badala jAtA hai| miTTIkA piMDa svayaM hI ghar3A banajAtA hai| gehUMkA ATA svayaM hI roTImeM badala jAtA hai| suvarNakI DalI svaya kaMkaNarUpa hojAtI hai / isaliye jo pRthvI, jala, agni, vAyu jagatame dIkha paDate haiM cAhe ve acittarUpa ho, arthAt jIva rahita hoM yA sacittarUpa hoM arthAt jIva sahita ho, cAhe ve sUkSma hoM arthAt iMdriyagocara na ho va bAdhArahita hoM, cAhe ve bAdara hoM arthAt iMdriyagocara va bAdhAsahita hoM AhAraka vargaNA nAmake skaMdhoke paraspara milanese banate haiN| tathA aneka tarahake skaMdha paramANuoMke milanese banate haiM / zrI gomaTasArameM saMkhyAtANu, asaMkhyAtANu, anaMtANu, AhAraka vargaNA, taijasa vargaNA, bhASA vargaNA, mano vargaNA, kArmANa vargaNA Adi bAIsa prakArakI vargaNAeM batAI haiM ve saba paramANuoMke paraspara milanese hI banatI haiM / ina vargaNAoMse hI jIvoMke audArika, vaikriyika, AhAraka, vaijasa aura kArmANa zarIra banate hai / apane snigdha rUkSa guNoke kAraNa pudgaloMmeM paraspara milakara baMdha honekI va bichur3anekI zakti - maujUda hai| pudgala svabhAvase hI pariNamana karate hai| pudgaloMke
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 283 skaMdhoMke gola, caukhuMTe, tikhuTe Adi Akara saba paraspara baMdhakI apekSAse hojAte hai / eka ratana pApANakI khAna meM aneka prakArake sparza, rasa, gaMdha varNadhArI choTe caDa, TeDhe sIdhe, pASANa khaMDa paramANuoMke snigdha rUkSa guNoMke vicitra pariNamanakI apekSA khabhAvase hI bana jAte haiM - unako vahA koI banAtA nahI hai / jaise pratyakSa jagatameM megha jala Adike va indra dhanuSa, vijalI AdikevAbhAvika pariNamana dekhaneme Ate hai vaise sarvatra pudgaloke hI vicitra pariNamanase nAnAprakAra ruba bana jAte hai / jaise zrI nemicandrasiddhAtacakravatIne gommaTasArameM kahA hai - giddhadara guNa ahiyA hINa pariNAmayati vardhamma | jAsaM jANata pade khANa sabAga || 618 // artha - saMkhyAta, asaMkhyAta va anaMta dezavAle skadhomeM snigdha yA rUkSa adhika guNavAle paramANu yA skaMdha apanese hIna guNavAle paramANu yA srudhoko apanerUpa paraNamAte haiM / jaise eka hajAra snigdha yA rUkSa guNake azose yukta paramANu yA skadhako eka hajAra do aMzavAlA snigdha yA rUkSa paramANu yA skaMdha paraNamAtA hai| isase yaha bhI siddha honA hai ki do adhika azake hote hue rUgve yA cikane paramANu yA skaMdha paraspara eka dUsarese apanI hI zakti bandha jAte haiM / isI zaktike kAraNa pudgalokI vici - tratA jagatameM pragaTa ho rahI hai / aisA jAnakara 'ki pudgala paryAyakA upAdAna kAraNa pudgala hI hai va saba prakAra ke jIvoM ke zarIrokI racanA pudgalake hI upAdAna
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ www-. 284] zrIpravacanasAraMTIko / kAraNase hotI hai / hamako isa AtmIko khabhAva zuddha jJAnAnaMdamaya anubhavakara sAmyabhAvameM rahanA cAhiye // 7 // utthAnikA-Age yaha AtmA bandha kAlameM bendha yogya pudgaloMko bAhara kahIMse nahIM lAtA hai aisA mageTa karate haiM / oggAr3hagANivido poggalakArahiM savvado logoN| ' suhumehiM vAdarehi appAuggehiM joMggehiM | vE | " avagAdagADhanacitaH pudgalakAyaiH sarvato lokaa| ... ... .. sUkSmadirebhaprAyogyaiyogyaH // 79 // anvayasahita sAmAnyArthaH-(logo) yaha loka (samvado) apane sarva pradezoMmeM (muhmehiN| sUkSma arthAt iMdriyoMse grahaNake ayogya (vAdarehi) vAdara arthAt iMdriyoMke grahaNa yogya (ya) aura (appA uggehiM ) karmavargaNArUpa honeko ayogya ( joggehiM .) tathA karmavargaNAke yogya (poggalakAyehi) pudgala skaMdhoMse (oggADhagADhaNi-- cido) khUba acchI taraha bahuta gAna bharA huA hai / vizeSArthaH-yaha loka apane sarva pradezoMmeM pudgala skaMdhoMse gAr3hA bharA huA hai ve skaMdha koI iMdriya gocara haiM, kroI idriya gocara nahIM hai, unameMse no atyanta sUkSma vA sthUla haiM ve karmavargaNArUpa nahIM haiM kintu jo atisUkSma va sthUla nahIM hai ve kamavargaNA yogya haiN| yadyapi idriyoMse grahaNana hone ke kAraNa ye bhI sUkSma hai-yahI yaha bhAva hai ki jaise yaha lauMga nizcama neyase zuddha kharUpake dhArI kintu vyavahAra nayase karmoke AdhIna honese ethivI, jala, agni, vAyu, vAnaspatika pAMca maidarUpa sUkSma sthIvaraiH zarIroMko prApta jIvoMseM niraMtara sarva jagaha rAhuoM haiM taise yaha pudgaloMseM bhI merI hai| N 11
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [285 isase jAnA jAtA hai ki jitane zarIrako rokakara eka jIva TaharatA hai usI hI kSetrameM karmayogya pudgala bhI tiSTharahe hai-jIva unako kahIM bAharase nahIM lAtA hai| bhAvArtha-isa gAthAme AcArya ne yaha dikhalAyA hai ki jIva khabhAvase pharmavargaNAoko vahIse lAte nahIM hai-yaha asakhyAta pradezIloka sarva tarapha anaMtAnata pugala skaMdhoMse bharAhuA hai / eka AkAzake pradezameM sUkSma pariNamanako prApta anaMtavargaNAe maujUda hai / sAmAnyase jagatameM sUkSma tathA bAdara do prakArake pudgala rUpa hai| jo kisI bhI iMdriyase grahaNa yogya hai unako vAthara kahate hai| paratu jo kisI bhI iMdriyase grahaNayogya nahIM hai unako sUkSma kahate hai / karmarUpa honeko yogya kArmANa vargaNA sUkSma hai| aisI karma vargaNAe una AkAzake pradezomeM bhI bharI huI hai jahAM eka jIva kisI choTe yA baDe zarIrameM tiSThA huA hai| koI bhI jIva bunhipUrvaka una vargaNAoMko lekara yA khIcakara vAdhatA nahIM hai| kintu jaba sasArI jIvoke nAma karmake udayase AtmAme sakampapanA hotA hai tava AtmAkI yoga zaktike pariNamanake nimittase karma varSaNAe yathAyogya bandhake samukha hokara vandha jAtI hai, aisA koI nimitta naimittika sambandha hai| jaise garma lohekA golA cAro orase pAnI grahaNa karaneko nimitta hai vase azuddha jIva karma vargaNAoko grahaNa kara letA hai| ___ athavA jaise garmIkA nimitta pAkara jala svayaM bhApharUpa pariNamana karanAtA hai va sUryakA nimitta pAkara kamala svayaM khila jAtA hai isI taraha jIvake yogakA nimitta pAkara karma vargaNAe
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ] zrIpravacanasAraTokA / commmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmww.mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm svayaM bandha yogya honAtI haiN| AtmAkA svabhAva karmoko grahaNa karanekA nahIM hai isaliye yaha AtmA karma vandhakA na upAdAna kartA hai na nimikta kartA hai jaisA ki svayaM tAmIne zrIsamayasArajImeM kahA hai je puggalavyANaM pariNAmA hoti nnaannaavrnnaa| __Na pharedi tANi AdA jo jANadi sAhabadi NANo // 30 // bhAvArtha-jo jJAnAvaraNAdi pudgala karmoke pariNamana hote haiM unako yaha AtmA na upAdAna rUpase kartA hai na nimitta rUpase katA hai, yaha to mAtra una sarvakI saba avasthAoko jAnanevAlA hai| AtmAkA nija svabhAva jJAtA dRSTA hai jaba hama zuddha nizcayanayase AtmAke asalI svabhAvako vicAra karate haiM taba vahAM AtmA saba taraha pudgala dravyakA akartA aura bhogatA jhalakatA hai tobhI yaha bAta jAna lenI cAhiye ki isa AtmAmeM ananta zaktiyAM haiM unamese koI zaktiyAM azuddha avasthAmeM kAma karatI haiM parantu ve zaktiyAM zuddha avasthAmeM kAma nahIM karatI haiN| jaise vaibhAvika zakti nisake kAraNa yaha jIva rAgadveSa rUpa pariNamana karatA hai yA yogazakti jisase jIva karmoke bandhanameM nimitta hotA hai| pUrvavaddha cAritra mohanIyake udayase vaibhAvika zakti aura nAmakarmaka udayase yoga zakti pariNamana karatI hai| isI hetuse zuddha AtmAko lakSyameM lekara AtmAko karmokA akartA tathA abhoktA kahA hai| yahAM yaha bhI samajhanA cAhiye ki AtmAke mana vacana kAya yogokA pariNamana athavA Atma pradezoMkA pariNamana va karma grahaNa karanemeM mUla kAraNabhUta AtmAkI yogazaktikA pariNamana saba jIvoke eka samAna nahIM hotA hai kisIke adhika kisIke kama / jaisI yoga
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dvitIya khaMDa / [287 zaktikA pariNamana hotA hai vaisI hI kama va adhika karma vargaNAoMkA grahaNa hotA hai / ye karma vargaNAeM kucha to aisI hI haiM jo AtmAke pradezoMmeM hI baiThI haiM arthAt AtmAke pradeza jahAM haiM vahAM hI anaMtAnaMta bandhane yogya niSTha rahI haiM athavA kucha aisI haiM jo AtmAke pradezoMse bAhara haiM / inameM bhI kucha aisI haiM jinako yaha jIva grahaNakara cukA hai| kucha aisI haiM jinako isa jIvane kabhI grahaNa nahIM kiyA hai| yogoMke nimittase yathAsambhava khakSetra va para kSetrameM tiSThatI vargaNAeM kamI grahIta kabhI agrahIta kamI mizra baMdhaneko sanmukha hotI haiM isahIko Azrava kahate haiN| tathA unakA jIvake pradezoMke sAtha sthiti anubhAgako liye paraspara eka kSetrAvagAha sambandha honAtA hai| una vargaNAoMkA apane mUla sthAnako choDanA yaha to Azrava hai aura AtmAke pradezomeM eka kSetrake avagAha rUpase baMdha hojAnA so baMdha hai| yadi AtmAke pradezoMmeM tiSThatI huI hI vargaNAoMkA badha ho to bhI una vargaNAoMko halana calana karake sarva Atma-pradezoMmeM vyApanA par3egA yahI Azrava hai aura phira unakA AtmapradezoMme yathAsambhava jJAnAvaraNAdi pratiyokI saMkhyAko liye hue eka kSetrAvagAha rUpa Thahara jAnA aura Thahare rahanA so bandha hai| yogazaktike nimittase karmoMkA AnA arthAt bandhake sanmukha honA hotA hai yaha Azrava hai aisA hI bhAva zrI gommaTasAra jIvakAMDameM kahA hai puggalavivAidehodayeNa maNavayaNakAyajuttassa / jIvarasa jAhu satto kammAgamAraNaM jogage // 215 //
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] zrIpravacanasAraTokA / . bhAvArtha-pudgalavipAkI zarIra nAma karmake udayase mana vacana kAyase yukta jIvakI vaha zakti jo karmoke aura nokoka AnemeM kAraNa hai yoga zakti hai| yaha bhAva yoga hai-aura AtmAke pradezokA sakampa honA dravya yoga hai| gomaTasAra karmakAMDameM pradezabandhakA svarUpa aisA diyA huA hai. eyakkhettogADhaM satyapadesehiM gammaNo jogaM / - baMdi sagahedUhi ya aNAdiya sAdiyaM ubhayaM / / 185 // . bhAvArtha-jaghanya avagAhanArUpa eka kSetrameM sthita aura karmarUpa pariNamaneke yogya anAdi athavA sAdI athavA donoM rUpa jo pudgala dravya hai usako yaha jIva apane maba pradezoMse mithyAttvAdike nimittase bAMdhatA hai| eya sarIro gAhiyameyaskhana aNeyakhettaM tu / avasesaloyakhetta khetaNasArihi tvI // 186 / / bhAvArtha-eka zarIrase rukI huI jagahako eka kSetra kahate hai zeva sarva lokake kSetrako aneka kSetra kahate haiN| apane 2 kSetrame Thahare hue pudgala dravyakA pramANa trairAzikase samajha lenaa| yahAMpara naghanya zarIra hI eka zarIra lenA kyoMki nigoda zarIravAle jIva bahuta hai| isa kAraNa ghanAMgulake asaMkhyAtaveM bhAga eka kSetra huaa| eyANeyavettaddhiya rUvi aNatima have jogaM / avasesa tu ajogaM sAdi aNAdI have tattha // 187 // bhAvArtha-eka tathA aneka kSetroMmeM ThaharA huA jo pudgala dravya hai usake anantaveM bhAga pudgala paramANuoMkA samUha karmarUpa honeko yogya hai aura zeSa ananta bahubhAga pramANa kamarUpa honeke
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitoya khNdd| [289 ayogya hai| isa prakAra eka kSetra sthita yogya, 1 eka kSetra sthita ayogya 2, aneka kSetra sthita yogya 3, aneka kSetra sthita ayogya ye cAra bheda hue| ina cAromeM bhI eka ekake sAdi tathA anAdi bheda jAnanA / jo pahale grahaNa kiye jAcuke haiM unako sAdi kahate hai va ninako abhItaka grahNa nahIM kiyA. gayA hai unako anAdi kahate hai| yaha jIva mithyAtvAdike nimittase samaya samaya prati karmarUpa pariNamane yogya samaya prabaddha pramANa paramANuoko grahaNakara karmarUpa pariNamAtA hai| vahAM kisI samaya to pahale grahaNa kiye hue jo sAdi dravyarUpa paramANu hai unakA hI grahaNa karatA hai| kisI samayame abhItaka grahNa karanemeM nahIM Ae aise anAdi dravyarUpa paramANuoko grahaNa karatA hai aura kabhI mizrarUpa grahaNa karatA hai / samaya prabahakA yaha pramANa hai syalarasarUpaga pareNada caramacaduhiM phAsehiM / siddhAdo'manyAdo'gatimabhAga guNa davya // 191 // yaha samaya prabaha saba pAca prakAra rasa, pAca prakAra varNa, do prakAra gandha tathA zItAdi cAra atake sparza ina guNokara sahita pariNamatA huA siddha rAzike anaMta bhAga-athavA abhavya rAzise anantaguNA pudgala dravya jAnanA / bhAvArtha-itanA dravyakarmarUpa yA nokarmarUpa yaha saMsArI jIva harasamaya grahaNa karake bAdhatA rahatA hai| iname yogokI vize patAse kucha kama va adhika sakhyA hotI hai / zrI akalaMkadevakRta tatvArtharAnavArtikame Azrava aura
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260] shriiprvcnsaarttokaa| baMdha tatvakA yaha lakSaNa "jIvAjIvAzrava, "ke sUcakI vyAkhyAmeM kiyA hai vArtika-puNyapApAgamanadvAralakSaNa aashrvH| TIkA-puNyapApalakSaNasya karmaNa AgamadvAramAnava ityucyate / Azrava ivAzravaH ka upamArthaH ? yathA mahodadhe salilamApagAmukheraharaharApUryate / tathA mithyAdarzanAdidvArAnupraviSTaiH karmabhiranizamAtmA sampapUryata iti mithyAdarzanAdidvAramAzravaH / ___artha-puNya pApa lakSaNa karmakA AgamanakA dvAra jo hai so Azrava hai / Azrava jo chidra tAke samAna ho so Azrava hai| jaise samudrake viSe jala nadInikA mukhakara nirantara paripUrNa hoya hai yAteM mithyAdarzanAdi 'dvArakari anupraviSTa karma je hai tinakari AtmA niraMtara paripUrNa hoya hai yAteM mithyA darzanAdika dvAra jo hai so Azrava hai // 16 // bhAvArtha-vAsyame yaha dvAra hai so bhAvAzrava hai aura karma pudgaloMkA pravega honA so dravya Azrava hai| vA-AtmakarmaNoranyonyamadezAnubhavezalakSaNo baMdha:TIkA-mithyAdarzanAdipratyayopanItAnAM karmapradezAnAmAtmapradezAnAM ca 'parasparAnupravezalakSaNo baMdhaH / baMdha iva baMdha ka upamArthaH ? yathA nigaDAdi dravyabaMdhanabaddho devadatto'vataMtratvAdabhipretadezagamanAyabhAvAdati khI bhavati tathAtmA karmabaMdhanavaha, pAratatryAccharIramAnasaddhaHkhAbhyardito bhavati / artha-mithyAdarzanAdi kAraNa kari grahaNa kiye karma pradezanikA aura Atma pradeganikA paraspara anupraveza hai lakSaNa nAkA so baMdha hai / vadhake samAna vadha hai / jaise ver3I Adi dravya baMdhanakAra
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa [ 261 baddha devadatta jo hai so parAdhInapaNAteM bAchita sthAnane prApta hone kA abhAvateM ati duHkhI hoya hai taise hI AtmA karma baMdhanakari baddha huvo saMto parAdhInapaNAteM zarIra sambandhI dukhakari pIDita hoya hai // 17 // lokavArtikake chaThe adhyAyame AzravakA svarUpa kahate hue kahA hai - " sa Azrava iha prokta karmAgamanakAraNaM " vaha yoga hI bhava hai / kyoMki karmo ke AgamanakA kAraNa hai / yoga bhAva zrava hai| isase yaha siddha hai ki kamaukA Agamana honA vaha dravyAzrava hai / Age " zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya " sUtrakI vyAkhyA meM kahA hai ki " samyagdarzanAdyanuraMjito yogaH zubho vizuyagatvAt / mithyAdarzanAdyanuraMjito'zubhaH saMklezAMgatvAt / sa puNyasya pApasya ca vakSyamANasya karmaNa Azravo veditavya / arthAt samyagdarzanAdise rajita zubha yoga hai kyoki vizutA hai tathA mithyAdarzanAdise anuraMjita yoga azubha hai kyoki saMklezatA hai / ye hI kramase puNNa pApa karmake Azrava jAnane caahiye| ina yogose pudgala Ate hai| jaisA kahA hai "zubhAzubhaphalAnA tu pudgalAnAM samAgama." ki zubha yA azubha pudgalokA samAgama hotA hai / isa pUrva kathanase yahI bAta siddha hotI hai jase ki dravya saMgraha meM kahI hai ---- Asayadi jeNa hamma pariNAmeNavosa viSNeyo / mAtrAsavo jiNu davyAsavaNaM paro hodi / / jANAvAdINa jogaMja puggalaM samAnvadi / dAsavo sa Neo aNeyamevo jinakalA ||
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262] shriiprvcnsaarttokaa| bhAvArtha-jisa AtmAke mithyAttvAdi pariNAmase karma pudgala AtA hai vaha bhAvAzrava hai aura jo jJAnAvaraNAdike baMdha yogya pudgalokA AnA arthAt baMdhake sammukha honA so dravyAzrava hai| pAzrava aura vaMdha dono eka samayameM hote haiM / vargaNAokA idhara udharase AtmAke pradezomeM AnA so Azrava tathA unakA baiThe rahanAeka kSetrAvagAharUpa bane rahanA so baMdha hai| eka samayameM baMdhA huA dravya pudgala Azrava rUpa to baMdhake samayameM hI huA paraMtu baMdha rUpa avasthA usa samaya taka rahegI jabataka ve karma apanI sthitiko na choDeMge aura AtmAke pradezoMse chUTa na jAyage / yahAM prayojana yaha hai ki AtmA svabhAvase karmokA na Azrava karatA hai nabaMdha karatA hai| saMsArI AtmAeM pUrva karmake udayase jaba sakampa hotI hai taba svabhAvase hI nimitta pAkara ve pudgala svayaM Akara karmarUpa vadha jAte hai jaisA ki zrI amRtacaMdrAcAryane puruSArthasiddhayupAyameM kahA hai jIvakRtaM pariNAma nimittamAtre prapadya punaranye / svayameva pariNamante'pudgalAH karmabhAvena // 12 // jIvake bhAvoMkA nimitta pAkara anya abaddha kArmANa pudgala apane Apa hI karmarUpa hokara baMdha jAte haiM / isase yaha anubhava karanA cAhiye ki AtmA pudgalokA kartA nahIM hai // 79 // utthAnikA-Age phira bhI kahate haiM ki yaha jIva karma skaMdhoMkA upAdAnakartA nahIM hotA hai| kammattaNapAogA khaMdhA jIvassa pariNaI pappA / gacchanti kammabhAvaM Na du te jIveNaI pariNamidA // 80 //
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [ 263 karmatvaprAyogyAH skandhA jIvasya pariNatiM prApya / gacchanti karmabhAvaM na tu te jIvena pariNamitAH // 80 // anvaya sahita sAmAnyArthaH - ( kammattaNapAoggA ) karmarUpa honeko yogya (khaMdhA) pudgalake skadha ( jIvasta pariNaI) jIvakI pariNatiko (pappA) pAkara (kammabhAvaM ) karmapaneko (gacchaMti) prApta ho jAte haiM (du) paraMtu (jIveNa) jIvake dvArA (teNa pariNamidA) ve karma nahIM pariNamAe gae haiM / vizeSArtha - nirdoSa paramAtmAkI bhAvanA se utpanna svAbhAvika AnaMdamaI eka lakSaNasvarUpa sukhAmRtakI pariNatise virodhI mithyAdarzana, rAgadveSa Adi bhAvoMkI pariNatiko jaba vaha jIva prApta hotA hai taba isake bhAvoMkA nimitta pAkara ve karmayogya pudgala skadha Apa hI jIvake upAdAna kAraNake vinA jJAnAvaraNAdi ATha yA sAta dravya karmarUpa ho jAte haiN| una karma skaMdhoMko jIva apane upAdAnapanese nahI pariNamAtA hai| isa kathanase yaha dikhalAyA gayA hai ki yaha jIva karma skaMdhoMkA kartA nahI hai / bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane AtmAko dravya karmoMkA akarttA aura bhI spaSTa rUpa se batAdiyA hai / kartApanA do prakArakA hotA hai- eka upAdAna kartApanA, dUsarA nimitta kartApanA / jo vastu dUsare kSaNameM Apa hI badalakara kisI paryAyarUpa honAve usako kisI samayakI apekSA kArya aura usake pUrva samayakI apekSA usako upAdAna kAraNa kahate hai / jaise roTIkA upAdAna kAraNa ATA, ATekA upAdAna kAraNa gehUM, ityAdi / suvarNakI mudrikAkA upAdAna kAraNa suvarNakI DalI | pudgalakI avasthAkA upAdAna kAraNa pudgala
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264] shriiprvcnsaarttokaa| hai, jIvakI avasthAkA upAdAna kAraNa jIva hai / jo upAdAna kAraNa kAryake liye sahakArI kAraNa ho unako nimitta kAraNa kahate haiN| jaise gehUMkA ATA banAneme cakkI Adi, ATeko roTI vanAnemeM cakalA, tavA, velana, agni Adi / haraeka kAryake liye upAdAna aura nimitta kAraNokI AvazyaktA hotI hai| do kAraNoM ke vinA kArya nahIM hosaktA hai / isI niyamake anusAra jJAnAvaraNAdi ATha prakAra paudgalIka karmake baMdha honemeM upAdAna kAraNa karma vargaNAeM haiN| ve pudgalake kArmANa skaMdha Apa hI apanI zaktise dravya karmarUpa hojAte haiN| inake isa upAdAna rUpa kAryake liye nimitta kAraNa jIvake azuddha pariNAma haiM / jaba AtmA pUrvameM bAMdha hue karmoke udayake asarase apane pradezomeM sakampa hotA hai aura krodhAdi kaSAyose mailA hojAtA hai taba hI isa AtmAke azuddha yoga aura upayoga karmake baMdha honemeM nimitta hote haiN| jo AtmA zuddha hai vaha karmabaMdhame nimitta kAraNa bhI nahIM hai| ataeva yadi zuddha nizcaya nayase kisI bhI AtmAke asalI khabhAvakA vicAra kare to yahI jhalakegA ki yaha AtmA svabhAvase ina paugalika pharmokA na upAdAnakartA hai aura na nimittakartA hai / vahutase kAma eka dUsareke vinA kare va cAhe hue bhI nimitta naimittika sambandhase hote rahate haiM / koI manuSya rogI honA nahIM cAhatA hai, parantu zarIrameM jaba azuddha dravya asara karatA hai taba roga paidA hojAtA hai| hama yadi do sera pAnI agnipara car3hAveM aura yaha cAhe ki do serase kama na ho| hamArI isa cAhake anusAra kAma na hogaa| vaha pAnI avazya bhApha banakara ur3egA aura pAnI kama ho.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitAya khaMDa | [ 265 jAyagA | athavA hama yaha cAheM ki agnipara rakhate hI pAnI eka serakA Adhasera hojAve taubhI hamArI cAha ke anusAra kArya na hogaa| vaha pAnI apanI zaktise hI apane yathAyogya kAlame hI AdhA rahegA | saMsArI AtmAoMke saMsAra honemeM jIvake azuddhabhAva aura karma dhakA nimitta naimittaka sambandha bIna aura vRkSakI taraha anAdise hai / anAdi pravAhase jaise bIjase vRkSa, phira isa vRkSase dUsarA bIja, isa bIjase dUsarA vRkSa, phira isa vRkSase tIsarA bIja isataraha jabataka vIja bhasma na ho va uganekI zaktise rahita na ho tabataka barAbara vaha vIja vRkSakI satAnako karatA rahegA / isI taraha pUrvavaddha karma apsarase AtmAke azuddha yoga aura upayoga hote hai / azuddha yoga upayogase navIna karmokA baMdha hotA hai| inahI karmoMke udaya honepara phira azuddha yoga upayoga hote hai| unase phira navIna karmoMkA baMdha hotA hai isa taraha jabataka AtmAse yoga tathA upayogake azuddha honeke kAraNa yathAyogya nAma karma tathA mohanIya karmake udayakA nAza na ho tabataka azuddha yoga aura upayoga hote rheNge| jisa AtmAse svAtmadhyAnake balase sarva karma bhasma hojAte hai vaha zuddha hojAtA hai / vaha zuddha upayogakA dhArI AtmA siddha hokara karmake dvArA honevAlI saMsArakI santAnase sadAke liye mukta ho jAtA hai / nizcaya nayase AtmAko dravya karmAkA akarttA samAjakara usake jJAyakabhAvame tiSThakara sAmyabhAvase nijAnadakA svAda lenA yogya hai / zrI amRtacada AcAryane' 'puruSArthasiddhyupAyame kahA hai evamaya kamakRterbhAverasamAhito'pi yukta itra | pratibhAti vAlizAnA pratibhAsaH sa khalu bhavabIjam ||14||
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 266 ] bhoaransAraTokA ! bhAvArtha - isa taraha yaha AtmA nizrayase karmake nimittase honevAle bhAvoMse va karmarUpa paugalika karmoMse saMyukta na honepara bhI ajJAniyoMko svabhAvase hI yaha AtmA rAgI dveSI mohI va karma caMgharUpa mAlUma hotA hai yahI unakA ajJAna saMsArakA bIja hai / isI bIjase saMsAra meM anAdise janma maraNarUpI vRkSa hotA calA AyA hai| jahAM ima ajJAnako nAzakara samyagjJAnakA lAbha huA aura apanA hI AtmA svabhAvase sarva dravya karmoMse tathA rAgAdi bhAva karmose bhinna zuddha siddhasamAna apanI zraddhAme AgayA basa saMsArakA bIja naSTa huaa| samAdhizataka meM zrI pUjyapAdasvAmIne kahA hai- / dehAntaragaterbIja dehe'sminnAtmabhAvanA / bIjaM videhaniSpatterAtmanyevAtmabhAvanA // 74 // bhAvArtha - isa zarIra meM AtmAkI bhAvanA anya zarIra dhAranekA bIja hai, aura AtmAke zuddha svarUpameM hI AtmAkI bhAvanA karanI deharahita hone kA bIja hai / svAmI samantabhadra svayaMbhU stotrameM kahate haiM anantadoSAzayavigraho graho viSaGgavAnmohamayazvira hRdi / } to bitarasatvayacau prasIdatA tvayA tato bhUrbhagavAnanantajit // 66 // bhAvArtha - ananta dopoke nivAsakA sthAna hai zarIra jisakA aisA mohamaI pizAca anAdikAlase hRdayame aMgIkAra horahA thA / he bhagavan ! Apane usako apane AtmatattvakI rucikI prasannatA se jIta liyA isIliye Apako anantajita yA anantanAtha kahate haiM / tAtparya yaha hai ki isa AtmAko apanI hI pariNatikA kartA tathA bhoktA nizcayase nizraya karanA cAhiye // 80 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [267 utthAnikA-Age kahate haiM ki zarIrake AkAra pariNata honevAle pudgalake piDoMkA bhI jIva kartA nahIM hai te te kammattagadA poggalakAyA puNo hi jovassa / saMjAyaMte dehA dehatarasaMkama pappA // 81 // ve te karmatvagatAH pudgalakAyAH punahi jIvasya / sajAyante dehA dehA tarasakrama prApya // 81 // anvaya sahita sAmAnyArthaH-(te te) ve ve pUrva bAMdhe hue, (kammatagadA) dravyakarma paryAyameM pariNamana kiye hue (poggalakAyA) pudgala karmavargaNAskaMdha (puNo vi) phira bhI (nIvassa) jIvake (dehaMtara sakama) anya bhavako (pappA) prApta honepara (dehA) zarIra (saMjAyate) utpanna karate haiN| vizeSArtha-audArika Adi zarIra nAmA nAmakarmase rahita paramAtmakhabhAvako na prApta kiye hue jIvane jo audArika zarIra Adi nAmakarma bAdhe haiM usa jIvake anya bhavameM jAnepara ve hI pharma udaya Ate haiN| unake udayake nimittase nokarma vargaNAeM audArika Adi zarIrake AkAra svayameva pariNamana karatI hai isase yaha siddha hai ki audArika Adi zarIrokA bhI jIva kartA nahIM hai| . bhAvArtha-isa gAthAmeM AcArya mukhyatAse isa bAtako batAte . haiM ki jaise dravya karmoMkA kartA AtmA nahIM hai vaise nokarmIkA bhI kartA nahIM hai / dravyakarmoke udayase vizeSa karake zarIra nAmA nAmakarmake udayase audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa zarIrake AkArarUpa pariNamana karaneko vargaNAeM AtI hai aura vadhana saMghAta Adi karmake udayase ina cAroM zarIroMke AkArarUpa svayaM
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpravacanasAraTokA / haiM / ina cAra zarIroMko nokarma kahate haiM / yaha saMsArI jIva kisI bhI sthUla audArika zarIrameM jo manuSya tathA tiyacoMke hotA hai tathA vaikriyika zarIrameM jo deva va nArakiyoke hotA hai, usI samaya taka raha sakatA hai jahAMtaka usa gati sambandhI Ayu karmakI vargaNAeM udaya detI rahatI haiN| jaba usa vizeSa AyukI saba vargaNAeM jhaDa jAtI haiM taba hI isa jIvako vaha gati aura vaha zarIra chor3akara anya kisI bAMdhI Ayuke udayase anyabhavameM jAnA par3atA hai| taba jAte hue mArgameM jisako vigrahagati kahate haiM isa jIvake sAtha do sUkSma zarIra rahate hai-eka tejasa zarIra, dUsarA apane hI bAMdhe hue dravya karmokA kArmANa shriir| ina dravya karmokA udaya kabhI baMda nahIM hotaa| vigrahagatime ve apane asarase jIvako lejAte haiM / jaba yaha tIna, do vA eka samaya mAtra mor3e leneke kAraNa vigrahagatimeM rahatA hai taba isake audArika aura kriyika zarIra nahIM hotA / jo jIva moDe nahIM letA hai sIdhA dUsare bhavameM jAtA hai vaha maraNase dUsare samayameM hI anya janmameM janma leletA hai| jisako madhyameM eka samaya lagegA vaha maraNake tIsare samayameM, nimako do samaya lageMge vaha maraNake cauthe samayameM, jisako tIna samaya lageMge vaha maraNake pAMcave samayameM janma leletA hai|mrnnkaa samaya va utpattikA samaya yadi na ginA jAve to vigraha gatimeM adhikase adhika tIna samaya hI lage / audArika yA vaikriyika zarIra yogya vargaNAoko grahaNa karanA yahI janmakA prArambha hai / karmoke hI udayase yaha jIva vinA cAhe hue maraNa . ' karake dUsarI paryAyameM utpanna hotA hai| vahAM vargaNAoMkA grahaNa nAma
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [266 karmake udayase svayameva hotA rahatA hai| ve vargaNAeM Apa hI paryApti nirmANa agopAga Adike udayase audArika yA vaikriyika zarIrake AkAra pariNamanakara jAtI hai| jaise jIvake azuddha bhAvokA nimitta pAkara lokame sarvatra bharI huI kArmANa vargaNAe svaya hI jJAnAvaraNAdi ATha karmarUpa pariNamana kara jAtI hai, isI taraha nAma va gotrake udayase bhinna 2 jAtikI vargaNAe svaya hI aneka prakArake deva, nArakI, manuSya, tiyecoke zarIroMke AkArarUpa pariNamana kara jAtI hai / jaise jIva dravya karmozA nizcaya nabase upAdAna yA nimittakartA nahIM hai taise yaha jIva zarIrokA bhI upAdAna yA nimittakartA nahIM hai / isaliye mai saba prakArake paugalika zarIrose bhinna hokara unakA kisI taraha kartA dhartA nahIM hU aisA anubhava karake nija AtmAka zuddha svabhAvameM hI upayukta rahanA yogya hai| zrI guNabhadrAcArya AtmAnuzAsaname kahate hai ki yaha zarIrarUpa kaidakhAnA jIvakA racA nahI hai, karmokA racA hai| jaise asthisthUlanulAkalApaghaTina naddha zigasnAyubhizcarmAcchAditamalasAndragizitalipta sugupta khalai. // karmArAtibhirAyurucanigAlna zarIrAlayakArAgAramavehi te stamate protiM vRthA mA kRyAH // 59 // bhAdAtha-yaha zarIrarUpI jelakhAnA hai jisako duSTa karmarUpI zatruone banAyA hai| yaha zarIrarUpI kArAgAra haDDiyose banA huA, nasoke jAlose veSThita, carmase DhakA huA tathA rudhira va gIle mAsase lipta ati gupta banAyA gayA hai jisame rahanevAle jIvake pairame AyukrarmakI dRDha maMjIreM lagI huI hai| he nirbuddhi ! tU isa zarIrako kaidakhAnA jAnakara isase vRthA prIti matakara /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 ] shriiprvcnsaarttokaa| ___bhAva yaha hai ki zarIra AtmAkA koI kAraNa yA kArya nahIM hai, karmokA hI kArya hai aisA jAnakara sarva prakArake zarIroMse / apanI AtmAko bhinna anubhava karanA cAhiye / / 81 // utthAnikA-Age kahate hai ki pAMcoM hI zarIra nIva svarUpa nahIM haiM orAlio ya deho deho vedio ya tejyio| AhAraya kammaio poggalavvappagA samve // 82 // audArikazca deho deho vaikriyikazca tejasaH / AhArakaH kArmaNaH pudgaladravyAtmakA sarve // 82 / anvaya sahita sAmAnyArthaH-(orAlio deho) audArika zarIra (ya) aura (veuvio) vaikriyika deha (ya tenayio) aura tainasa zarIra ( AhAraya, kammaio) AhAraka zarIra aura kArmaNa zarIra ye ( savve ) saba pAMcoM zarIra (poggaladavappagA) pudgala dravyamaI haiN| vizeSArthaH-ye zarIra pudgala dravyake bane hue haiM isaliye mere AtmakharUpase bhinna haiM, kyoki mai zarIra rahita caitanya camatkArakI pariNatimeM pariNamana karanevAlA hUM, merA sadA hI acetana zarIrapanese virodha hai| __ bhAvArtha-saMsArI jIvoMke pAMca prakArake zarIra pAe jAte haiN| haraeka garIra apane 2 nAmakarmake udayase banatA hai | audArika zarIra nAmakarmake udayase audArika zarIra AhAraka vargaNAse, vaikriyika' zarIra nAmakarmake udayase vaikriyika zarIra AhAraka varga NAse, AhAraka zarIra nAmakarmake udayase AhAraka zarIra AhAraka
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' dvitIya khNdd| - [301 vargaNAse tathA taijasa zarIra nAmakarmake udayase tainasa zarIra tainAta varpaNAse aura kArmaNa zarIra nAmakarmake udayase kArmaNa zarIra kArmaNa vargaNAse bana jAtA hai- ina zarIroMkA upAdAna aura nimitta kAraNa pudgala hI hai, AtmA nahIM hai| isa taraha AtmAko zarIra aura davyakarma tathA rAgAdi karmakRta vikArose bhinna anubhava karake sAmyabhAvakA lAbha karanA cAhiye / zrI amRtacaMdrasvAmI samayasArakalazameM kahate hai atyanta bhAva yatyA diratamavirata karmaNaratatkrAca / prasaSTa nATha yetyA prayanama khalAzAnamacetanAyAH / pUrNa kRtvA sabhAra svAsaparigata jJAnasacetanA gvA / sAnanda nATya-ta. prazanarasamitaH sarvakAla pirantu // 40-9 // bhAvArtha-he bhavya jIvo ! aba tuma isa samayase dravya karma aura unake phala svarUpa naukarma aura bhAva karmase atyanta virakta bhAvakI niraMtara bhAvanA karake tathA sarva ajJAna cetanAke nAzako acchI taraha nacAkarake tathA apane nijarasase bhare hue svabhAvako pUrNa karake aura apanI jJAnacetanAko Ananda sahita nacAte hue zAta rasakA sarvakAla pAna kro| maiM siddha zuddha jJAnAnadamaya hai| isa bhAvanAmeM dRr3ha ho Ananda lAbha karo // 82 // isa taraha pudgala skaMdhoMke bandhake vyAkhyAnakI mukhyatAse dUsare sthalameM pAMca gAthAe pUrNa huii| isa taraha " apadeso paramANU " ityAdi 9 gAthAose paramANu aura skaMdha bhedako rakhanevAle pudgaloke piMDa bananeke vyAkhyAnakI mukhyatAse dUsarA vizeSa antara adhikAra pUrNa huaa|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnlaarttokaa| Age unnIsa gAthA paryaMta 'jIvakA pudgalake sAtha baMdha hai| isa mukhyatAse vyAkhyAna karate haiN| isameM chaH sthala haiN| inameMse Adike sthalameM " aramamarUvaM " ityAdi zuddha jIvake vyAkhyAnakI gAthA eka hai, " mutto rUvAdi " ityAdi pUrvapakSa va usake parihArakI mukhyatAse do gAthAeM haiM, aise pahale sthalameM nIna gAthAeM haiN| phira bhAva baMdhakI mukhyatAse " ucaogamao" ityAdi do gAthAeM haiN| Age paraspara dono pudgaloMkA bandha hotA hai, jIvakA rAgAdi pariNAmake sAtha vandha hai aura jIva pudgalokA vandha hai aise tIna prakAra bandhakI mukhyatAse "mAsehi puggalANaM" ityAdi sUtra do haiM / phira nizcayase dravya bandhakA kAraNa honese rAgAdi pariNAma hI candha hai| aisA kahate hue "ratto bandhadi" ityAdi tIna gAthAeM haiN| Age bhedabhAvanAkI mukhyatAse " bhaNidA puDhavI" ityAdi do sUtra haiN| phira yaha jIva rAgAdi bhAvokA hI kartA hai, dravya kA~kA kartA nahIM hai aisA kahate hue " kunvaM sahAvamAdA " aime chaThe sthalameM gAthAe sAta haiN| jahAM mukhyapanA zabda kahA hai vahAM yathAsaMbhava aura bhI artha milatA hai aisA bhAva sarva ThikAne jAnanA yogya hai| isa taraha unnIsa gAthAose tIsare vizeSa aMtara adhikAra meM samudAya pAtanikA hai // utthAnikA-aimA prazna honepara ki isa jIvakA zarIrAdi paradravyose mila anya dravyose asAdhAraNa apanA kharUpa kyA hai? AcArya uttara dete haiM arasamasamAdhaM avvatta cedaNArANamasadaM / / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNidisaMzaNaM // 83 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitoya khNdd| arasamarUpamagandhamavyaktaM cetanAguNamazabdam / jAnIhyaliMgagrahaNa jIvamanirdiSTasasthAna // 83 // anvayasahita sAmAnyArtha:-(jIvam) isa jIvako (arasaM) pAMca rasase rahita (arUvam) pAca varNase rahita (agaMdha) do gaMdhase rahita tathA inhoke sAtha ATha prakAra sparzase rahita, ( avvataM) apragaTa (asaI) zabda rahita, ( aliMgaggaNaM ) kisI cihnase na pakar3ane yogya (aNidivasaMThANaM ) niyamita AkAra rahi (cedaNAguNaM) sarva pudgalAdi acetana dravyoMse bhinna aura samasta anya dravyose vizeSa tathA apane hI ananta jIva jAtimeM sAdhAraNa aise caitanya guNako rakhanevAlA (jANa) jaano| vizeSArthaH-aliga grahaNa jo vizeSaNa diyA hai usake bahutase artha hote hai ve yahA samajhAe jAte hai / liga idriyoko kahate haiM / unake dvArA yaha AtmA padArthoMko nizcayase nahIM jAnatA hai kyoki AtmA khabhAvase apane atIndriya akhaMDajJAna sahita hai isaliye aliMga grahaNa hai athavA liMga zabdase cakSu,Adi indriyeM lenA, ina cakSu Adise anya jIva bhI isa AtmAkA grahaNa nahIM kara sakte kyoki yaha AtmA vikAra rahita atIMdriya khasavedana pratyakSa jJAnake dvArA hI anubhavame AtA hai isaliye bhI aliga grahaNa hai / athavA dhUma Adiko cihna kahate haiM jaise dhueMke cihnarUpa anumAnase agnikA jJAna karate haiM aise yaha AtmA jAnane yogya para padArthoko nahIM jAnatA kyoki svaya hI cihna yA anumAna rahitaM pratyakSa atIndriya jJAnako rakhanevAlA hai use hI jAnatA hai isaliye bhI aliga grahaNa hai athavA koI bhI anya puruSa jaise
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww 304] shriiprvcnsaarttokaa| , ghUmake cihnase agnikA grahaNa kara lete haiM vese anumAnarUpa cihnase AtmAkA grahaNa nahIM kara sakke kyoMki vaha cihna rahita atIndriya jJAnake dvArA jAnane yogya hai isaliye bhI aliga grahaNa hai / athavA liga nAma zikhA, jaTA dhAraNa Adi bheSakA hai isase bhI AtmA padArthIkA grahaNa nahIM kara saktA kyoMki svAbhAvika, vinA kisI cike utpanna atIdriya jJAnako yaha AtmA rakhanevAlA hai isaliye bhI aliMga grahaNa hai / athavA kisI bhI bheSake jJAnase para puruSa bhI isa AtmAkA grahaNa nahIM kara sakte kyoMki yaha AtmA apane hI vItarAga svasaMvedana jJAnase hI jAnA jAtA hai isaliye bhI aliga grahaNa hai / isataraha aliga grahaNa zabdakI vyAkhyAne zuddha jIvakA svarUpa jAnane yogya hai yaha abhiprAya hai| bhAvArtha-isa gAthAme AcAryane yaha batAyA hai ki yaha AtmA pudgalake guNa jo sparza rasa gaMdha varNa hai unase rahita hai isaliye pudgalase bhinna amUrtIka hai / tathA isI liye yaha AtmA pragaTa dekhaneme nahIM AtA hai na isase paugalika zabda hote haiM na isake koI samacaturasra saMsthAna Adi zarIra sambandhI AkAra haiM aura na yaha kisI cihnase jAnA jAsakA hai| na to koI puruSa Apa hI apanI iMdriyose apanI AtmAko dekha saktA hai yA mAlUma kara saktA hai, na dUsare puruSa dUsarekI AtmAko kisI iMdriyase jAna sakte haiM, na koI kisI anumAnase apanI AtmAko jAna sakatA hai na dUsare hI puruSa kisI anumAnase dUsarekI AtmAko jAna sakte hai, na koI zikhA jaTA Adi nAnAprakAra sAdhubheSako dharakara apanI AtmAko jAna saktA hai na dUsare puruSa kisI bhI bheSake jJAnase
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [315 isa dUsarekI AtmAko jAna sakte haiM, isaliye yaha AtmA apane Apako Apa hI apane svasaMvedana jJAnase hI jAna saktA hai, dUsarA koI upAya nahIM hai| yaha AtmA zuddha jJAna cetanAmaya sarva pudgalAdi dravyoMse bhinna lakSaNako rakhanevAlA hai / yadyapi cetanA guNakI apekSA sarva AtmAeM samAna hai tathApi sattAkI apekSA bhinna 2 hai taubhI isa mokSavAMchaka puruSako ucita hai ki zuddha nizcayanayakI dRSTise sarva hI AtmAoMko zuddha jJAna darzana sukha vIryamaya, avinAzI, amUrtIka apane atmAke samAna dekhakara sarvase rAgadveSa choDakara sAmAnyatAse zuddha AtmAke anubhavameM tanmaya ho parama samatAko prApta kare, jaisA zrI amRtacadrasvAmIne puruSArthasiddhayupAyame kahA hai- nityamapi nirupale sarUpasamavasthito nirupaghAtaH / - gaganamiva paramapuruSaH paramapade skurati vizadatamaH // 223 // kRtakattyaH paramapade paramAtmA sakAvaSayaviSayAtmA / / / paramAnandanimagno jJAnamaye nandati sadaiva // 224 // bhAvArtha-yaha AtmA nitya hI karmoMke lepase rahita hai, apane svarUpameM sthita hai, kisIke dvArA ghAtase rahita hai, AkAzake samAna amUrtIka hai, parama puruSa hai, atyanta zuddha, parama padameM sphurAyamAna honevAlA hai, apane nija padameM kRtakRtya hai, sakala jAnane yogyakA jJAtA svarUpa hai, yahI paramAtmA hai, paramAnaMdameM DUbA huA hai, tathA jJAnamaI sadA hI prakAzamAna horahA hai / isataraha zuddha AtmAke zuddha kharUpara dRSTi rakhakara isI kharUpakA ekAgra hokara anubhava karanA cAhiye / yahI svAtmAnubhava siddhapadakA kAraNa hai // 83 // 20
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206] zrIpravacanasAraMTIkA / utthAnikA- Age java AtmA mUrtIka zuddha tava isa amUrtIka jIvakA mUrtIka pudgala kamauke sAtha baMdha hotA hai aisA pUrva pakSa karate haiM ! " svarUpa hai kisa taraha F muto vAdiguNo vajmadi phAsehi aNNamaNehi / tavvivado appA caMdhadi ki pogalaM kammaM // 84 // mUrtI rUpAdiguNo banate sazairanyonyaiH / tadviparIta AtmA badhnAti kathaM pedrale karma // 84 // anyasahita sAmAnyArthaH - ( rUvAdiguNo ) sparza rasa gaMdha carNa guNadhArI (mutto) mUrtIka pudgala dravya (phAsehiM) snigdha, rUkSa sparza guNoke nimittase (aNNam aNNehiM) eka dUsarese paraspara ( vajjhadi) baMdha jAte haiM / ( tavvirIdo) isase viruddha amUrtIka (appA) AtmA ( kidha ) kisa taraha ( poggalakammaM ) pudgalIka karmavargaNAko (da) bAMdhatA hai / vizeSArtha :- nizvayanayase yaha AtmA paramAtmA svarUpa hai, nirvikAra caitanya camatkArI pariNatimeM vartanevAlA hai, baMdhake kAraNa snigdha rUkSake sthAnApanna rAgadveSAdi vibhAva pariNAmose rahita hai aura amUrtI hai so kisataraha pudgala mUrtIka karmoMko bAMdha saktA hai ? kisI bhI taraha nahIM bAMdha saktA hai aisA pUrvapakSa zaMkAkArane kiyA hai| bhAvArtha - zaMkAkAra kahatA hai ki jaba yaha AtmA svabhAvase amUrtIka vItarAga jJAna svabhAva hai taba isake jar3a pudgala - sparza rasa gaMdha varNavAn pudgaloMkA sambandha kaise hosaktA hai| mUrtIkakA mUrtIkake sAtha snigdha va rUkSa guNoMke nimittase baMdha hotA hai paraMtu amUrtIkA mUrtI ke sAtha kaise hosakkA hai ? // 84 //
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 'dvitIyaM khNdd|" [307 " utthAnikA-Age AcArya samAdhAna karate haiM ki kisI apekSA v nayake dvArA amUrtIka mAtmAkA pudgalase baMdha honAtA hai rUvAdipahiM rahido pecchadi jANAdiH svamAdINi / ' davvANi guNe ya jadhA tadha yadho teNa jANohi // 85 rUpAdikaiH rahitaH pazyati nAnAti rUpAdIni / dravyANi guNAzca yathA tathA baMdhastena jAnIhi // 85 // anvayasahita sAmAnyArtha-(jadhA) jaise (rUvAdiehi rahido) rUpAdise rahita AtmA (rUvamAdINi davvANi guNeya ) rUpAdi guNadhArI dravyoko aura unake guNoMko (pecchadi jANAdi) dekhatA nAnatA hai (tagha) taise ( teNa) usa pudgalake sAtha (baMdho ) baMdha (jANIhi ) jaano| vizeSArtha-jaise amUrtIka va parama caitanya jyotimeM pariNamana rakhaneke kAraNa yaha paramAtmA varNa Adise rahita hai, aisA hotA huA bhI rUpa, rasa, gandha, sparzasahita mUrtIka dravyoko aura unake guNoko muktAvasthAmeM eka samabameM vartanevAle sAmAnya aura vizepako grahaNa karanevAle kevala darzana aura kevalajJAna upayogake dvArA jJeya jJAyaka sambandhase dekhatA jAnatA hai yadyapi una jJeyoMke sAtha isakA tAdAtmya sambandha nahIM hai arthAt ve mUrtIka dravya aura guNa bhinna haiM aura yaha jJAtA ipTA unase bhinna hai| athavA ase koI bhI saMsArI jIva vizeSa bhedajJAnako na pAtA huA kATa va pASANa AdikI acetana jina pratimAko dekhakara yaha meredvaaraa| pUjane yogya hai aisA mAnatA hai| yadyapi yahAM sattAko dekhane mAtra darzanake sAtha usa pratimAkA tAdAtmya sambandha nahIM hai tathApi
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308] zrIpravacanasAraTokA / dRzya darzaka sambandha hai athavA jaise koI vizeSa bhedajJAnI samavazaraNameM pratyakSa jinezvarako dekhakara yaha mAnatA hai ki yaha meredvArA ArAdhane yogya haiM, yahA bhI yadyapi dekhane va jAnanekA jinezvarake. sAtha tAdAtmya sambandha nahIM hai tathApi ArAdhya tathA ArAdhaka sambandha hai taise hI mUrtIka dravyake sAtha bandha honA samajho / yahAM yaha bhAva hai ki yadyapi yaha AtmA nizcayanayase amUrtIka hai tathApi anAdi karmabandhake vAse vyavahArase mUrtIka hotA huoM dravyabadhake nimitta kAraNa rAgAdi vikalparUpa bhAvabaMdhake upayogako karatA hai| aisI avasthA honepara yadyapi mUrtIka dravyakarmake sAtha AtmAkA tAdAtmya sambandha nahIM hai tathApi pUrvameM kahe hue ipTAtase sayoga sambandha hai isameM koI doSa nahIM hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane apane AtmAke sAtha dravyakarma jJAnAvaraNAdikA baMdha hosaktA hai isa bAtako spaSTa kiyA hai| jahAM mAtra jeya jJAyaka sambandha hai vahAM mUrtIka dravya aura guNoko apane jJAna khabhAvase vItarAgatArUpa jAnate hue bhI AtmA bandhako prApta nahIM hotA hai / kevalajJAnI arahaMta paramAtmA sarva mUrtIka va amUrtIka dravyoko parama vItarAgatAse dekhate jAnate haiM isaliye unake bandha nahI hotA / isI taraha anya vItarAga samyagdRSTI AtmAe bhI jagatake mUrtIka amUrtIka padArthoko yadi udAsInatAse unake vastu svarUpako mAtra samajhate hue dekhate nAnate hai to unako isa darzana jJAnase bhI bandha nahIM hotA / bandhakA kAraNa rAgadveSa hai / saMsArI AtmA anAdi karmabandhake sambandhake kAraNa una koke udayake nimittase rAgadveSa pariNati kara letA hai
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 dvitIya khaMDa | [ 306 isIko azuddha upayoga kahate haiM / isa azuddha upayogakA nimitta pAkara karma vargaNAeM svayaM karmarUpa ho AtmAke sAtha saMyogarUpa Thahara jAtI haiM / jinake rAgadveSa nahIM hotA ve mUrtIka padArthoM ko dekhate jAnate hue bhI bandhako prApta nahIM hote / zuddha AtmAmeM rAgadveSa nahIM hote isaliye ve mUrtIka karmoMse nahIM baMdhate haiN| yahAM AcAryane yaha dikhAyA hai ki jaise yaha AtmA svarUpase amUrtIka hotA huA bhI mUrtIka padArthoMko dekhatA jAnatA hai isI taraha mUrtIkake sAtha sayoga bhI pAletA hai / vAstavame jo AtmA kisI bhI samayameM amUrtaka zuddha karmabaMdhase rahita hotA tau vaha kabhI bhI bandhameM nahI paDatA, kyoMki vinA rAgadveSa mohake AtmAke dravyakamakA badha nahIM hotA / yaha AtmA isa sasArameM anAdikAlase hI dharUpa hI calA ArahA hai - svabhAvase amUrtIka honepara bhI isakA koI bhI aMzarUpa pradeza anaMta dravyakarma vargaNAoke AvaraNase rahita nahIM hai, isaliye vyavahArameM isa sasArI AtmAko mUrtIka kahate haiM aura isa mUrtIka AtmAke hI mUrtIka pudgaloMkA baMdha hotA hai / jaise mUrtIka AtmA rAga dveSa mohapUrvaka padArthoMko dekhatA jAnatA hai vaise yaha karmapudgalose bhI sayoga pA jAtA hai / jaise dekhate jAnate hue mUrtIka dravyokA AtmA ke sAtha na miTanevAlA tAdAtmya sambandha nahIM hai kintu mAtra rAga sahita jJeya jJAyaka saMbaMdha hai vaise mUrtI AtmAkA dravya karmoMke sAtha tAdAtmya saMbaMdha nahIM hai kiMtu mAtra saMyoga sambandha hai | mUrtIka AtmApara pratyakSa mUrtIka padArthoMkA asara par3atA dIkhatA hai / jaise mAdaka vastuko pIlenese jJAna bigar3a
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ] zrIpravacanasAraTokA | jAtA hai| athavA sarAga mUrtiko dekhanese sarAga bhAva va vItarAga mUrtiko dekhane se vItarAga bhAva hotA hai / athavA jaise sarAgI puruSa buddhipUrvaka bhojana pAna vastrAdi grahaNa karatA hai taise vahI sarAgI abuddhi pUrvaka karma siddhAMtake niyamase karmavargaNAoko grahaNakara pUrvavaddha mUrtIka dravyake sAtha bAMdha letA hai| TIkAkArane tIna dRSTAMta diye haiM- eka kevalajJAnI paramAtmAkA ki ve amUrtIka hote hue bhI jJeya jJAyaka sambandhase mUrtIka dravyoko dekhate jAnate haiM taubhI uname tanmayI nahIM hai| dUsarA sAdhAraNa bheda jJAna rahita puruSakA ki vaha arahaMtakI mUrtiko dekhakara apane darzaka va darzana sambandhako jor3a detA hai ki yaha pUjane yogya haiM va pUjaka huuN| tIsarA eka vizeSa bheda vijJAnIkA jo samavazaraName sAkSAt arahaMtako dekhakara unase pUjya pUjaka sambandha karatA hai / ina dRSTAMtose yahI dikhalAyA hai ki jaise iname eka tarahakA saMyoga sambandha hai vaisA hI AtmAkA dravyakarmo ke sAtha saMyoga sambandha hai / jo mUrtiko arahaMtakI sthApanA samajhakara usa mUrtiko pUjakara arahaMtakI maiMne pUjA kI aisA samajhate haiM ve to bhedavijJAnI haiM / paraMtu jo mUrtiko hI sAkSAt arahaMta ekAMtase mAna le aura sthApanA hai aisA na samajhe use vRttikArane vizeSa bheda vijJAna rahita puruSa kahA hai aisA bhAva jhalakatA hai / zrI amRtacandra AcArya ne apanI vRttimeM isataraha dikhalAyA hai ki mUrtIka dravyako jo rAga sahita dekhatA jAnatA hai vahI svayaM rAgI hokara usase baMdha jAtA hai / isake do dRSTAMta diye haiM- eka to ajJAnI bAlakakA jo miTTIke bailako apanA jAnatA hai / dUsare
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ / dvitIya khNdd| gvAliyekA jo sacce bailako apanA jAnatA hai / yadyapi dono hI tarahake baila bAlaka yA gvAliyese jude haiM tathApi yadi koI unako naSTa kare, bigADe ba le jAve to bAlaka aura gvAliye donoko mahA duHkha hogA kyoki unakA jJAna una bailoMke nimitase unake AkAra rAga sahita pariNamana kararahA hai / yahI una parasvarUpa vailoke sAtha unake sambandhakA vyavahAra hai| isI taraha amUrtIka AtmAkA jo anAdikAlase pravAharUpase eka kSetrAvagAharUpa pudgalIka karmoke sAtha sambandha calA ArahA hai unake udayakA nimitta pAkara rAga dveSa moharUpa azuddhopayoga hotA hai yahI bhAva badha hai / isIse AtmA badhA huA hai / pudgalIka karmoMkA baMdha vyavahAra mAtra hai| yahI bhAvavadha dravyavadhakA kAraNa hai| bhAvanadhase navIna dravya karma usI karma sahita AtmAmeM sayoga pAlete hai / zrI tatvArthasArame amRtacadrasvAmIne isI praznako uThAkara ki amUrtIkakA bandha mUrtIkake kaise hotA hai ? isa taraha samAdhAna kiyA hai. na ca candhApasiddhiH syAnmUtaiH karmamirAtmanaH / amRtarityane kA tAttasya mUrtitvasiddhitaH / / 16 / / anAdinityasambandhAsaha karmabhirAtmanaH / amUrtasyApi satyaikye mUtattvamavasIyate // 17 // dhandhaM prati bhavatyai smanyonyAnupravezataH / yugapaddApitaH svarNaraupyavajevamaNa : // 18 // tathA ca mUrtimAnAtmA sugAbhibhavadarzanAt / na hyamUrtasya namaso madirA madakAriNI // 19 //
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 ] zrIpravacanasAraTokA / / bhAvArtha-amUrtIka AtmAke sAtha mUrtIka kokA baMdha anekAntase asiddha nahIM hai kyoki kisI apekSAse AtmAke mUrtipanA siddha hai / isa amUrtIka AtmAkA bhI dravya kauke sAtha . pravAha rUpase anAdikAlase dhArAvAhI sadAkA sambandha calA rahA hai isIse una mUrtIka dravyakarmoM ke sAtha ekatA hote hue AtmAko bhI mUrtIka kahate haiM | baMdha honepara misake sAtha vandha hotA hai usake sAtha eka dUsaremeM praveza hojAnepara paraspara ekatA honAtI hai jaise suvarNa aura cAMdIko eka sAtha galAnese donoM eka rUpa honAte haiM usI taraha jIva aura karmokA baMdha honese paraspara ekarUpa baMdha hojAtA hai / tathA yaha karmavaddha saMsArI AtmA mUrtimAna hai kyoMki madirA Adise isakA jJAna bigar3a jAtA hai| yadi amUrtika hotA to jaise amUrtika AkAzameM madirA rahate hue AkAzako madavAna nahIM kara saktI vaise AtmAke kabhI jJAnameM vikAra na hotA / saMsArI AtmA mUrtika hai isIse usake karma baMdha hotA hai| jaise AtmA nizcayase amUrtIka hai vaise usake nizcayase vadha bhI nahIM hai| jaise AtmA vyavahArase mUrtIka hai vaise usake vyavahArase baMdha bhI hotA hai / isa taraha anekAMtase samajha leneme koI prakArakI zaMkA nahIM rahatI hai| sarvathA zuddha amUrtIka yadi AtmA hotA to isake baMdha mUrtIkase kabhI prAraMma nahIM ho saktA thA / anAdi saMsArame karma sahita hI AtmA jaisA aba pragaTa hai vaisA anAdise hI calA A rahA hai isIse karmabaMdhako vyavasthA siddha hotI hai / / 85 // ___ isa taraha zuddhabuddha eka svabhAvarUpa jIvake kathanakI mukhyatAse eka gAthA, phira amUrtIka jIvakA mUrtIka karmake sAtha kaise /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa baMdha hotA hai isa pUrva pakSarUpase dUsarI, phira usakA samAdhAna karate hue tIsarI isa taraha tIna gAthAose prathama sthala samApta huaa| utthAnikA-rAga dveSa moha lakSaNake dhArI bhAvabandhakA kharUpa kahate haiN:| uvaogamao jIvo mujhadi rajjedi vA padussedi / pappA' vividhe visae jo hi puNo tehiM saMbaMdho // 86 // upayogamayo jIvo muhyati tyati vA pradeSTi / prApya vividhAn viSayAn yo hi punastaiH sambandhaH // 86 // anvaya sahita sAmAnyArthaH-(uvaogamao jIvo) upayoga -maI jIva (vividhe cisaye) nAnAprakAra iMdriyoke padArthoMko (pappA) 'pAkara (muhyadi) moha karaletA hai (rajnadi) rAga kara letA hai (vA) athavA (padussedi) dveSa kara letA hai| (puNo) tathA (hi) nizcayase (jo) vahI jIva (tehi saMbaMdho) una mAvose bandhA hai yahI bhAvabaMdha hai| vizeSArthaH yaha jIva nizcaya nayase vizuddha jJAna darzana upayogakA dhArI hai taumI anAdi kAlase karmabaMdhakI upAdhike vazase jaise sphaTikamaNi upAdhike nimittase anya bhAvarUpa pariNamatI hai isI taraha karmarUta aupAdhika bhAvoMse pariNamatA huA iMdriyoke viSayose rahita paramAtma kharUpakI bhAvanAse viparIta nAnA prakAra paceMdriyoke viSayarUpa padArthoMko pAkara unameM rAga dveSa moha kara letA hai| aisA hotA huA yaha jIva rAga dveSa moha rahita apane zuddha vItarAgamaI parama dharmako na anubhavatA huA ina rAga deSa moha bhAvoMse baDa hotA hai| yahAM para jo isa jIvake yaha rAga dveSa moha rUpa pariNAma hai so hI bhAvabandha hai|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 ] shriiprvcnsaarttokaa| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcArya ne dravya'vaMdhake kAraNa bhAvabaMdhako spaSTa kiyA hai| yaha AtmA yadi zuddha avasthA meM ho taba to isake kabhI rAga dveSa moha bhAva ho hI nahIM sakte kyoki AtmAkA svabhAva vItarAgatAse nina parakA jJAtA dRpTaya mAtra rahanA hai-yaha upayogamaI, hai| zuddha upayogameM rahanA , hI isakA dharma hai| jaise sphaTikamaNikA svabhAva nirmala zveta hai vaise yaha AtmA zuddha hai, paraMtu saMsArameM haraeka AtmA pravAha rUpase anAdikAlase paugalika jJAnAvaraNAdi karmokI upAdhise saMyukta calA ArahA hai / isa kAraNa zuddha jJAna darzana upayogame na pariNamatA huA kSayopazamarUpa mati zrutajJAnase iMdriyoMke aura manake dvArA jAnatA dekhatA hai| sAthamaiM mohakA udaya hai isaliye pAMcoM iMdriyoMke dvArA jina 2 padArthoko jAnatA hai unameM se jo apaneko iSTa bhAsate haiM unameM rAga aura moha karaletA hai| tathA jo aniSTa bhAsate haiM unameM dveSa kara letA hai / usa samaya yaha AtmA usa rAga dveSa yA mohake bhAvase tanmaI hokara rAgI, dveSI, mohI ho jAtA hai / jaise sphaTikamaNi kAle, pIle, hare DAkake sambandhase apanI zuddhatAko chipAkara kAlI, pIlI, harI bhAsatI hai / isa jIvake isa rAga dveSa moha bhAvako isI liye bhAva baMdha kahate hai kyoki usakA upayoga una bhAvoMse bandhA huA hai| arthAt upayogane apanemeM rAgadveSa mohakA raMga car3hA liyA hai| jaise sapheda vastra kAle, pIle, hare, lAla raMgameM raMganese raMgIna ho jAtA hai vaise yaha AtmA rAgadveSa mohameM raMga jAnese rAgIdveSI mohI ho jAtA hai| usa samaya AtmAkI svAbhAvika vItarAgatA
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitAya khaMDa | [ 315 Dhaka jAtI hai / isI bhAvabaMdhase yaha AtmA navIna karmabaMdha karatA hai / prayojana yaha hai ki jaise sapheda vastra va svaccha sphaTikako dekhanekI icchA karanevAlA raMgake va DAkake sambandhako chuDAtA hai: isI taraha hamako zuddha AtmAke lAbhake liye, rAgadveSa mohake kAraNabhUta karmabadhanako AtmAse haTAnA cAhiye aura isI liye abhedaratnatrayakA zaraNalekara svAnubhavake valase mohake balako nirbala karanA cAhiye | yahAM mohase mithyA zRddhAna tathA rAga dveSase krodhAdi kapAyokA Aveza samajhanA cAhiye / yahI rAga dveSa mohabandhake, kAraNa hai - aisA hI samayasAra kalazameM svAmI amRtacadrAcAryane kahA hai pracyutya zudvanayataH punareva ye tu, rAgAdayogamupayAta vimuktodhA / te karmAviti pUrvazraddha- dravyAsave. kRtAvA caitrArvakalpajAlam // 95 // bhAvArtha - jo koI jIva zuddha nizcaya nayake viSayabhUta zuddhAtmAnubhavase chUTakara jJAna rahita ho rAga dveSa mohako pariNamate haiM ve hI pUrvameM bAMdhe hue karmo ke anusAra nAnA prakAra bhedarUpa karmabaMdhako prApta karate hai / isase yaha siddha hai ki rAgadveSa moha karmabaMdha ke kAraNa honese bhAvabandha hai // 86 // utthAnikA- Age bhAvabaMdhake anusAra dravyacandhakA svarUpaH batAte haiM bhAveNa jeNa jovo pecchadi jANAdi AgadaM visae / rajjadi teNeva puNo vajjhadi kammatti uvaeso // 81 // bhAvena Tena jIvaH pazyati jAnAtyAgataM viSaye / rAjyati naiva punarvadhyate karmatyupadezaH // 87 // anvaya sahita sAmAnyArthaH - (jIvo) jIva ( jeNa bhAveNa )
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 ] zrIpravacanasAraTokA / jisa rAgadveSa mohabhAvase ( visae AgadaM ) indriyoMke viSayameM Ae hue iSTa aniSTa padArthoko (pecchadi) dekhatA hai (nANAdi) jAnatA hai ( teNeva rajjadi) usahI bhAvase raMga jAtA hai (puNo ) taba (kamma) dravyakarma ( vajjhadi) bandha jAtA hai ( iti uvaeso ) aisA zrI jinendrakA upadeza hai / vizeSArtha - yaha jIva pAMcoM indriyoke jAnanemeM jo iSTa va aniSTa padArtha Ate haiM unako jisa pariNAmase nirvikalparUpase dekhatA hai va savikalparUpase jAnatA hai usI hI darzanajJAnamaI upayogase rAga karatA hai kyoki vaha Adi madhya anta rahita, va rAgadveSAdi rahita caitanya jyotisvarUpa nija Atma dravyako na zraddhAna karatA huA, na jAnatA huA aura samasta rAgAdi vikalpoko chor3akara nahIM anubhava karatA huA vartana kara rahA hai isIse hI rAgI dveSI mohI hokara rAgadveSa moha kara letA hai / yahI bhAva- baMdha hai | isI bhAva vaMdhake kAraNa navIna dravyakarmoko bAMdhatA hai aisA upadeza hai / bhAvArtha: - isa gAthAme AcAryane yaha batalAyA hai ki isa AtmAkA azuddha jJAnadarzanopayoga dravya karmakebaMdhake liye nimitta kAraNa hai / ve karma vargaNAeM AtmAke bhAvokA nimitta pAkara svayaM - karmarUpa baMdha jAtI hai / yadi yaha AtmA vItarAga bhAvase padAthako dekhe jAne to bhAvabaMdha na ho parantu yaha rAgadveSa mohake sAtha dekhatA jAnatA hai isase apaneme bhAva badhako pAkara dravyabandha karatA hai / tAtparya yaha hai ki vItarAga bhAvase hI dekhanA jAnanA 'hitakArI hai ||7|| 3
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [317 ___ isa taraha bhAvabaMdhake kathanakI mukhyatAseM do gothAoMmeM dUsarA sthala pUrNa huaa| utthAnikA-Age baMdha tIna prakAra hai / eka to pUrvavaddha karma pudgalokA navIna pudgala karmoke sAtha badha hotA hai / dUsarA jIvakA rAgAdi bhAvake sAtha baMdha hotA hai| tIsarA usI jIvakA hI navIna dravyakose vadha hotA hai, isa taraha, tIna prakAra vandhake svarUpako kahate hai phAsehi poggalANaM badho jIvassa rAgamAdIhi / ANNoNaM alagAho poggalajIvappago bhaNido // 8 // spazaH pudgalAnA badho jIvasya rAgAdibhiH / anyonyamavagAha pudgalajIvAtmako bhaNitaH // 88 / '. anvaya mahita sAmAnyArtha:-(puggalANa) pudgalokA (badho) bandha ( phAsehi ) snigdha rUkSa sparzase, ( jIvassa ) jIvakA bandha (rAgamAdIhi) rAgAdi pariNAmose tathA ( poggalanIvappago) pudgala aura jIvakA vandha ( aNNoNNaM avagAho) paraspara avagAharUpa (maNido ) kahA gayA hai| vizepArtha:-jIvake rAgAdi bhAvoMke nimittase navIna pudgalIka dravyakarmokA pUrvame jIvake sAtha baMdhe hue pudgalIka dravyaka ke sAtha apane yathAyogya cikane rUkhe guNarUpa upAdAna kAraNase jo badha hotA hai usako pudala baMdha kahate haiN| vItarAga parama caitanyarUpa nina AtmatatvakI bhAvanAse zUnya jIvakA jo rAgAdi bhAvome pariNamana karanA so jIvavandha hai| nirvikAra svasavedana jJAna rahita ho snigdha rUkSakI jagaha rAgadveSameM pariNamana hote hue jIvakA
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318] zrIpravacanasAraTokA / baMdha yogya snigdha rUkSa pariNAmoM meM pariNamana honevAle pudgalake sAtha jo paraspara eka kSetra avagAharUpa vandha hai vaha jIva puraLa bandha hai isa taraha tIna prakAra baMdhakA lakSaNa jAnane yogya hai| ' bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane bandha tatvakA varNana kiyA hai / vAstavameM do vastuoMkA milakara ekameka hojAnA usako badha kahate haiM / yaha bandha pudgala dravyahImeM ho sakA hai| pudgalake paramANu yA skaMdha eka dUsarese snigdha rUkSa gugake do avimAga praticcheda yA aMzake adhika honepara paraspara milakara eka bandharUpa skaMdha ho jAte haiM jaisA pahale kahacuke haiN| isa tarahakA baMdha usa samayameM bhI hotA hai jaba jIvake yoga aura kaSAyake nimittase dravya karmavargaNAeM AzravarUpa hotI haiM / pUrvameM bAMdhI huI pudgalIka dravya karma vargaNAoM ke sAtha navIna AzravarUpa hue pudgalIka karma vargaNAoMkA paraspara snigdha rukSaguNake kAraNa vandha ho jAtA hai| isako pudgala baMdha kahate haiN| isa tarahakI vyavasthA vastusvarUpake samajhane para yaha bAta acchI taraha dhyAnameM AnAvagI ki zuddha AtmAke karmabandha honA asaMbhava hai| anAdikAlase AtmA azuddha hai arthAt karmaandha sahita hai aisA mAnanepara hI navIna dravyakarmAkA purAne dravyakoM ke sAtha bandha bana' saktA hai, kyoMki vAstavameM bandha rUpa paryAya puDhalomeM hI hotI haiN| yaha eka prakArakA pudgalabaMdha hai| ___mohanIyadi karmoMke udayake nimittase jIvake bhAvomeM pariNati hokara unakA rAgadveSa moharUpa pariNata hoM jAnA so jIvabaMdha hai| AtmA kisa taraha rAgadveSarUpa pariNamatA hai isakA kharUpa zabdoMse kahanA bahuta durlabha hai / jo vilakula vItarAga ho cuke
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [316 haiM unake kabhI bhI rAgadveSa moha paidA nahIM ho sakke kyoMki unhoMne mohakarmakA' hI nAza kara DAlA hai| jinhoMne mohakA nAza nahIM kiyA hai unake bhItara rAgadveSa moha bhI kisI na kisI paryAyameM kama yA adhika anAdikAlase hote hI rahate haiM, kevala upazama samyaktameM yA upazama cAritrameM mohake udayake daba jAnese jIvoko antarmuhartake liye nirmala samyakta yA nirmala vItarAga cAritra hotA hai / isa avasthAke sivAya kSapaka zreNIke dasaveM guNasthAna taka barAbara koI na koI prakArakA rAga yA dveSa yA moha sahita rAga yA dveSa banA hI rahatA hai| ye rAga dveSa moha naimittika yA aupAdhika bhAva kahalAte haiM kyoMki jIvake upayogake sAtha sAtha mohanIya karmakA anubhAga yA rasa jhalakatA hai / jabataka mohanIya karmake udayase usakA rasa pragaTa hotA rahegA taba hI taka jIvake rAgAdirUpa bhAva hogA / jaise sphaTika maNike nIce jabataka kAlI, harI, pIlI DAkakA sambandhI rahegA taba hI taka vaha kAlI, harI, pIlI rUpa jhalakegI vaise hI jIvake vimAva bhAvoMkI avasthA samajha lenI cAhiye / pudgalakarma vargaNAoMmeM itanI avazya zakti hai ki jIvake upayogako malIna kara dete haiM yA isake guNoMko Dhaka dete haiM jisakA dRSTAMta hamako mAdaka padArthameM milatA hai / mAdaka padArthake sevanase jJAnameM unmattapanA ho jAtA hai / jIvakA zuddhopayogase zUnya ho azuddhApayogarUpa honA yaha jIvabaMdha yA bhAvabaMdha kahalAtA hai| _ 'eka 2 jIvake pradezameM anaMta pudgalakarmavargaNAoMkA avagAha rUpa tiSThe rahanA, jaise eka choTese kamareke AkAzameM bahutase dIpa
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 ] zrIpravacanasArokA / koMkA prakAza avagAha pAkara Thahara jAtA hai isako jIva pudgalakA 1 " eka kSetrAvagAha rUpa bandha kahate haiM / isa taraha tIna prakArakA bandha hai / paMcAdhyAyIkArane bhI bandhake tIna bheda batAe haiM arthatastrividho, baMdho bhAvadravyobhayAtmakaH / 1 pratyekaM taddvayaM yAvattRtIyodvadvanaH kramAt // 46 // rAgAtmA bhAvabaMdha / sajIvabaMdha iti smRtaH / dravyaM paugalikaH piMDo baMdhanacchaktireva vA // 47 // itaretaratraMzca dezAnA tadvayormithaH / 1 baMdhyabaMdhakabhAvaH 'syAd bhAvanradhanimittataH // 48 // B bhAvArtha - vAstavameM baMdha tIna prakAra hai-bhAvabandha, dravyabandha, aura ubhyvndh| inameMse bhAvavandha aura dravyabaMdha to bhinnara svataMtra hai / tIsarA ubhayabandha jIva pudgalake melase hotA hai / rAgadveSa 'Adi pariNAma bhAvabaMdha hai isIko jIvabaMdha kahate haiM / pudgalakA piDa vahI dravyabaMdha hai / yaha baMdha pugalakI snigdha rUkSa zaktise hotA hai / bhAvabaMdhake nimittase jIvake pradezoMkA aura dravyakamakA paraspara eka dUsaremeM praveza honA so ubhayabaMdha hai / ina tIna prakAra baMdhoM meM rAgAdirUpa bhAva bandhako hI saMsArakA kAraNa jAnakara inakI avasthAko tyAga vItarAga sAmya avasthA meM hI ThaharanekA yatna karanA cAhiye, yaha tAtparya hai // 88 // utthAnikA - Age pUrva sUtrameM "jIvassa rAyamAdIhi " isa vacanase jo rAgapaneko bhAvabaMdha kahA thA vahI dravyabaMdhakA kAraNa haiM aisA vizeSa karake samarthana karate haiM
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 321 sapadeso so appA tesu padesesu pogalA kAyA / pavisaMti jahAjogaM tidvaMti ya jati vajyaMti // 81 // sapradeza: sa AtmA teSu pradezeSu pudgalAH kAyAH / pravizanti yathAyogya tiSThanti ca yAnti badhyante // 89 // anya sahita sAmAnyArya - (sapadeso) asaMkhyAta pradezavAna (so) vaha (appA) AtmA hai (tesu padesesu) una pradezoM meM (poggalA kAyA) karmavagA yogya pula piDa ( jahA jogga) yogoM ke anusAra ( pavisaMti) praveza karate hai, (tiTuMti) Thaharate haiM, (ya jaMti ) tathA udaya hokara jAte hai ( vajyaMti) tathA phira bhI baghate hai / vizeSArtha - mana, vacana, kAyavargaNAke Alambanase aura vIryAntarAyake kSayopazamase jo AtmAke pradezome sakampapanA hotA hai usako yoga kahate haiM / usa yogake anusAra karma vargaNA yogya pulakAya AzravarUpa hokara apanI sthiti paryaMta Thaharate hai tathA apane udayakAlako pAkara phala dekara uDa jAte hai tathA kevala jJAnAdi ananta catuSTayakI pragaTatArUpa mokSase pratikUla bandhake kAraNa rAgAdikoM kA nimitta pAkara phira bhI dravyabandharUpase vadha jAte hai / isase yaha batAyA gayA ki rAgAdi pariNAma hI dravyabaMdhakA kAraNa hai / athavA isa gAthAse dUsarA artha yaha kara sakte haiM ki pravizanti zabdase pradezavadha, tiSThantise sthitibadha, jatise phala dekara jAte hue anubhAgabaMdha aura vadhyantese prakRtibaMdha aise cAra prakAra baMdhako samajhanA / bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane karmoke baMdhakI vyavasthA batAI hai ki yogake adhika yA alpa pramANake anusAra adhika yA 21
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322] shriiprvcnsaarttokaa| alpa karmavargaNA yogya pudgala AtmAke sarva pradezoMmeM praveza hokara baMdha nAte haiM ve apanI sthiti taka Thaharate haiM unameM sthiti paryaMta kAlataka baMTavArA honAtA hai aura usa baMTavAreke anusAra karmavargaNAeM apane 2 samaya para udaya hokara yA phala pragaTakara jhar3atI jAtI haiN| ve vargaNAeM phira bhI rAgAdi bhAvakA nimitta pAkara baMdha jAtI haiN| isa saMsArameM anAdikAlase karmabaMdha honekI yahI vyavasthA calI ArahI hai / sadA hI isa AtmAke pradezoMkA sakamparUpa yoga aura kaSAyakA udaya pAyA jAtA hai| rAgadvepase raMjita yoga athavA lezyAke dvArA yaha jIva hara samaya naI karmavargaNAoMko apane pradezomeM praveza karAtA rahatA hai aura bAMdhatA rahatA hai| pUrvabahakarma apanA samaya pAkara phala dekara jhaDate rahate haiN| isa taraha baMdhanA pulanA barAvara jArI rahatA hai| mUla kAraNa rAgadveSAdi bhAvabaMdha hai| ataeva isako jisa taraha ho sake dUra karanA cAhiye // 19 // isa taraha tIna taraha baMdhake kathanakI mukhyatAse do sUtroMse tIsarA sthala pUrNa huaa| utthAnikA-Age phira bhI pragaTa karate haiM ki nizcayase rAgAdi vikalpa hI dravyabaMdhakA kAraNarUpa honese bhAvabaMdha hai ratto baMdhadi kamma muccadi kammehiM rAgarahidappA / eso baMdhasamAso jIvANaM jANa Nicchayado // 10 // rakto badhnAti karma mucyate karmabhiH rAgarahitAtmA / eSa bandhasamAso jIvAnAM jAnohi nizcayanaH // 90 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(ratto) rAgI jIva hI (kamma baMdi ) karmoko bAMdhatA hai na ki vairAgyavAna tathA (rAgarahidappA)
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitAya khNdd| [323 vairAgya sahita AtmA (kammehi muJcadi) karmose chUTatA hI hai-vaha vairAgI zubha azubha karmoMse baMdhatA nahIM hai (eso vadhasamAso) yaha pragaTabaMdha tattvakA sakSepa (jIvANaM) saMsArI jIva sambandhI he ziSya ! (Nicchayado jANa) nizcaya nayase jaano| vizeSArtha-isa taraha rAga pariNAmako hI baMdhakA kAraNa jAna karake sarva rAgAdi vikalpa nAloMkA tyAga karake vizuddha jJAna darzana svabhAvadhArI nija AtmatatvameM nirantara bhAvanA karanI yogya hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM bahuta hI saralatAse AcAryane vatA diyA hai ki jo jIva rAgadveSase pUrNa haiM ve avazya karmoMse baMdhane haiM tathA jo ratnatrayake prabhAvase vItarAgatAko dhArate haiM ve nae karmoko na bAMdhakara purAne karmose chUTate haiN| isase yaha batAyA gayA ki rAgadveSa saMsArake kAraNa hai va vItarAgabhAva mokSakA kAraNa hai| ____ isaliye mumukSu jIvako nirantara rAgAdi bhAvoke raGgako haTAneke liye nijAtmAkI vibhUtiko hI apanI samajha usImeM tanmaya ho vItarAga bhAvakI niratara bhAvanA karanI cAhiye / zrI pUjyapAda svAmIne iSTopadezame bhI aisA hI kahA haibadhyate mucyate jIva. samamo nirmama: kramAt / tasmAtsapriyatnena nirmamatra vicitayet // 26 // bhAvArtha-mamatAvAlA jIva kose vadhatA hai jaba ki mamatA rahita jIva mukta hotA hai isaliye sarva taraha udyama karake nirmamattva bhAvakA cintavana karanA cAhiye // 9 // utthAnikA-Age dravyavadhakA sAdhaka jo jIvakA rAgAdirUpa aupAdhika pariNAma hai usake bhedako dikhAte haiM.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324] zrIpravacanasAraTokA / pAriNAmAdo baMdho pariNAmo rAgadosamohajudo / asuho mohapadoso suho va asuho havadi rAgo // 1 // ___pariNAmAdvandhaH pariNAmo rAgadveSamohayutaH / azubhau mohapradeSo zubho vA zubho bhavati rAgaH // 91 / / anvayasahita sAmAnyArthaH-(pariNAmAdo) pariNAmoMse (vaMdho) baMdha hotA hai / (pariNAmo) pariNAma ( rAgadosamohajudo) rAgadveSa moha yukta hotA hai (mohapadoso) moha aura dveSa bhAva ( asuho) azubha pariNAma hai / (rAgo) rAgabhAva (suho) zubha (va asuho) va azubha rUpa (havadi) hotA hai| vizeSArtha-vItarAga paramAtmAke pariNAmase vilakSaNa pariNAma rAgadveSa mohakI upAdhise tIna prakArakA hotA hai| inameMse moha aura dveSa donoM to azubha bhAva hI haiN| rAga zubha tathA azu.. bhake bhedase do prakArakA hotA hai| paMcaparameSThI Adime bhaktirUpa bhAva parama rAga kahA jAtA hai / jaba ki viSaya kaSAyome ulajhA huA bhAva azubha rAga hotA hai / yaha tIna hI prakArakA pariNAma sarva prakArase hI upAdhi sahita hai isaliye vadhakA kAraNa hai| aisA jAnakara zubha tathA azubha samastarAga dveSa bhAvake nAza karaneke liye sarva rAgAdikI upAdhise rahita sahajAnandamaI eka lakSaNadhArI sukhAmRtakhabhAvamaI nija AtmadravyameM hI bhAvanA karanI yogya hai / yaha tAtparya hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcArya ne yaha spaSTa kiyA hai ki baMdhakA kAraNa jIvakA azuddha bhAva hai jo mohanIya karmake udayakI /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [325 upAdhike nimittase hotA hai| mohanIyakarma darzanamoha aura caritramohake bhedase do prakAra hai| darzanamohake udayase mithyAzraddhAnarUpa mithyArucimaI bhAva hotA hai jisase yaha jIva. mokSakI ruci na rakhakara sasArakI ruci rakhatA huA saMsArake sukhoMme va unake kAraNome tathA una sukhoke sahakArI dharmAbhAsomeM ruci karatA hai / yaha mahA azubha bhAva hai| isI bhAvase jIva mithyAttvakI sthiti sattara koDAkoDI sAgara vAdhatA hai| cAritra mohake udayase rAgadveSabhAva hotA hai / krodha va mAna kaSAya tathA arati, zoka, bhaya, jugupsA inake udaya nanita bhAvako dveSa kahate haiM / yaha dveSa pariNAmoko salkeza yA duHkhI va malIna karanevAlA hai isaliye azubha bhAva hai / lobha va mAyA kaSAya tathA rati, hAsya, strIveda, puMveda, napuMsakaveda inake udayase honevAle bhAvako rAga kahate haiM / yaha rAgabhAva jo pAcoM indriyoke bhoganemeM va abhimAnAdikI puSTike liye hotA hai vaha azubha rAga hai| naba kabhI ina hI kaSAyokI maMdatAse zrI arahaMta siddha Adi pAca parameSTiyoMme bhaktirUpa pUnA, dAna, paropakAra, japa tathA khAdhyAya karanekI AkAkSArUpa bhAva hotA hai vaha zubha rAga hai / inameMse zubha rAga to puNyabadha karatA hai aura paramparAya mokSakA kAraNa hai jaba ki azubha rAga, moha aura dveSa bhAva to mAtra pApa karmoko bAMdhate haiM isase sarvathA tyAgane yogya haiN| prayojana yaha hai ki ina sarva baMdhake kAraNabhAvoko tyAganeke liye hame nitya zuddhopayogakI hI bhAvanA karanI yogya hai / vAstavameM pariNAma hI badhakA kAraNa hai jaisA zrI AtmAnuzAsanameM kahA hai:
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326] shriiprvcnsaarttokaa| pariNAmameva kAraNamAhuH nyala puNyapApoH prAzAH / tasmAtyApApacanaH puSopacayazca suvidheyaH // 22 // bhAvArtha:-AcAryAne pariNAmane hI puNya tathA pApakA kAraNa kahA hai isaliye pApokA nAma aura puNyakA maMtraha varanA yogya hai| yaha prathama avasthAca upadeza hai| vItarAga bhAva abaMdhakA karatA hai vahI upAdeya hai, yaha tAtparya hai // 9 // utthAnikA-Age kahate hai ki dravyarUpa puNya pApa banyakA kAraNa honese zubha azubha pariNAmoMko puNya pApakI saMjJA hai tathA zubha azumase rahita zuddhopayogamaI pariNAma mokSakA kAraNa hai suhapariNAmo puNNaM asuho pAvatti bhaNiyamaNNesu / pariNAmoNaNNagado dukkhakkhayakAraNaM samaye / 62 / / zumacariNAma: puSpa zubhaH pApabhinna bhaNitamnyeSu / / pariNAmo'nanyago duHkhayakA samaya // 92 // anvaya mahita mAmAnyArya-(aNNesu) apane mAtmAse anya dravyoMmeM (suhapariNAmo) zubha rAgarUpa bhAva (puNNa) dravya punyabandhakA kAraNa honese bhAva puNya hai (asuho) va azubha rAgarUpa bhAva ( pAvatti bhaNiyam ) dravya pApa bandhakA kAraNa honese bhAva pApa kahA jAtA hai tathA (aNaNNagano pariNAno) anya dravyameM nahIM ramatA humA zuddha bhAva (dukkharakhavakAraNaM ) saMsArake duHkhoMke kSayakA kAraNa bhAva hai aisA (manaye) paramAgasameM kahA hai| vizeSArtha-apane zuddhatmAse bhinna sarva zubha va azubha dravya haiN| ina dravyoMka sambandhameM rahatA huA jo zubhabhAva hai vaha puNya hai aura jo azubhabhAva hai vaha pApa hai tathA zuddhopayoga
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 327 rUpa bhAva mokSakA kAraNa honese zuddha bhAva hai aisA paramAgamameM kahA hai athavA ye bhAva yathAsaMbhava lavdhikAlame hote haiN| vistAra yaha hai ki mithyAdRSTi, sAsAdana aura mizra ina tIna guNasthAnome tAratamyase arthAt kamatI kamatI azubha pariNAma hotA hai aisA pahale * kahA jA cukA hai| avirata samyakta, dezavirata tathA pramattasayata ina tIna guNasthAnome tAratamyase zubha pariNAma kahA gayA hai / tathA apramatta guNasthAna se kSINakaSAya nAma bArahaveM guNasthAnataka tAratamya se zuddhopayoga hI kahA gayA hai / yadi nayakI apekSAse vicAra kareM to mithyAdRSTi guNasthAna se kSINakaSAya takake guNasthAnome azuddha nizcaya naya hI hotA hai| isa azuddha nizcaya nayake viSayame zuddhopayoga kaise prApta hotA hai aisI pUrvapakSa ziSyane kI / usakA uttara dete hai ki vastu ke eka dezakI parIkSA jisase ho vaha nayakA lakSaNa hai / tathA zubha azubha va zuddha dravyake AlambanarUpa bhAvako zubha, azubha va zuddha upayoga kahate hai / yaha upayogakA lakSaNa hai| isa kAraNase azuddha nizcayana ke madhyameM bhI zuddhAtmAkA Alambana honese va zuddha dhyeya hone se va zuddhakA sAdhaka honese zuddhopayoga pariNAma prApta hotA hai / isa taraha nayakA lakSaNa aura upayogakA lakSaNa yathAsaMbhava sarva jagaha jAnane yogya hai | yahA jo koI rAgAdi vikalpakI upAdhise rahita samAdhi lakSaNamaI zuddhopayogako muktikA kAraNa kahA gayA hai so zuddhAtmA dravya lakSaNa jo dhyeyarUpa zuddha pAriNAmika bhAva hai usase abheda pradhAna dravyArthika nayase abhinna honepara bhI bheda pradhAna paryAyArthika nayase bhinna hai| isakA kAraNa yaha hai ki yaha jo samAdhilakSaNa zuddhopayoga hai vaha eka
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ (328] zrIpravacanasAraTokA / deza AvaraNa rahita honese kSAyopazamika khaMDa jJAnakI vyaktirUpa hai tathA vaha zuddhAtmArUpa zuddha pAriNAmika bhAva sarva AvaraNase rahita honeke kAraNase akhaMDa jJAnakI vyaktirUpa hai / yaha samAdhirUpa bhAva Adi va anta sahita honese nAgavAna hai vaha zuddha pAriNAmika bhAva anAdi va anaMta honese avinAzI hai / yadi ina donoM bhAvomeM ekAMtase abheda ho to jaise ghaTakI utpattimeM miTTIke piMDakA nAza honA mAnA jAve vase dhyAna paryAyake nAza honepara va mokSa avasthAke utpanna honepara dhyeyarUpa pAriNAmikakA. bhI vinAza honAyagA so aisA nahIM hotA / miTTIke piDase jaise ghaTa avasthAkI apekSA bheda hai miTTIkI apekSA abheda hai vase dhyAna paryAyase dhyeya bhAvakA avasthAkI apekSA bheda hai java ki Atma dravyakI apekSA abheda hai| isIse hI jAnA jAtA hai ki zuddha pAriNAmika bhAva dhyeyarUpa hai, dhyAna bhAvanArUpa nahI hai kyoki dhyAna nAzavaMta hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane yaha batAyA hai ki jo bhAva apane AtmAkI hI tarapha sanmukha hai-na kisI paravastuse rAga karatA hai na vepa karatA hai, vaha zuddhopayoga bhAva va AtmAme ekAgra ramanarUpa bhAva sarva saMsArake duHkhoMke kSayakA kAraNa upAdeyabhUta hai tathA paMcaparameSThImeM bhaktirUpa va paropakAra AdirUpa parame jhukA huA unake guNomeM vinayarUpa bhAva zubha upayoga hai, jo sAtA vedanIya Adi puNya karmoko bAMdhatA hai| tathA viSaya kaSAyoMke rAgameM lIna bhAva azubha upayoga hai jo asAtA vedanIya Adi pApa karmoko vAMdhatA hai| nizcaya nayase zuddhopayoga kevalajJAnIke hI hotA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa [ 329 hai kyoMki vahAM nirAvaraNa jJAna hogayA hai / azuddha nizcayanayase apramattase kSINakaSAyaka hotA hai / kyoMki yahAM yadyapi zuddhAtmA dhyeya hai tathApi jJAna nirmala nahIM hai, sAvaraNa hai| tAtparya yaha hai ki kevalajJAna honeke liye hamako nirvikalpa samAdhi lakSaNa zuddhoprayogamaI bhAvakA upAya karanA caahiye| isI kAraNase bAhya padArthakA moha tyAgakara denA caahiye| jaisA svAmI amitigatine bar3e sAmAyika pATha kahA hai yAvaccetasi bAhyavastuviSayaH snehaH sthiro vartate / tAvannazyati duHkhadAnakuzala karmaprapacaH katha // Ardra vasudhAtalasya sajaTA zuSyati kiM pAdapA / mRtsvattAnipAtarodhanaparAH zAkhopazAkhAnvitAH // 96 // bhAvArtha - jabataka cittameM bAharI padArtha sambandhI sneha sthira hai tabataka dukhoMke denemeM kuzala karmoMkA prapaMca kaise naSTa homaktA hai ? pRthvItalake nala sahita hone para dhUpake rokanevAle aneka zAkhAose veSTita jaTAvAle vargatake vRkSa kaise sUkha sakte haiM ? isaliye rAgadveSa bhAvoMkA miTAnA hI hitakArI hai // 92 // isa taraha dravya badhakA kAraNa honese mithyAtva rAgAdi vikalparUpa bhAva bandha hI nizcayase bandha hai aise kathanakI mukhyatAse tIna gAthAoM dvArA cauthA sthala samApta huA / utthAnikA- Age isa jIvakI apane AtmadravyameM pravRtti aura paradravyoMse nivRttike kAraNa cha prakAra jIvakAyoMse bhedavijJAna dikhalAte haiM:--
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 ] zrIpravacanasAraTIkA / bhaNidA puDhavippamuhA jIvaNikAyAdha thAvarA ya tasA / aNNA te jIvAdI jIvo vi ya tehiMdo aNNA // 63 // bhaNitAH pRthivIpramukhA jIvanikAyA atha sthAvarAzca trasAH / anye te jIvAjIvospa tebhyo'nyaH // 93 // ancayasahita sAmAnyArtha - ( puDhavidhyamuhA) pRthvIko Adi lekara ( jIvanikAyA ) jIvoke samUha ( adha thAvarA ya tasA ) arthAt pRthvI kAyika Adi pAMca sthAvara aura dvendriyAdi trasa (bhaNidA) jo paramAgamameM kahe gae haiM (te jIvAdo aNNA) ve saba zuddhabuddha eka jIvake svabhAvase bhinna haiM / ( jIvo viya tehido aNNo ) tathA yaha jIva bhI unase bhinna hai / vizeSArtha - TAMkI meM ukereke samAna jJAyaka eka svabhAvarUpa paramAtmatatvakI bhAvanAko na pAkara isa jIvane jo trAsa yA sthAvara nAma karma bAMdhA hotA hai usake udayase utpanna honeke kAraNase tathA zarIra pudgalamaI acetana honese ye trasa sthAvara jIvoke samUha zuddha caitanya svabhAvadhArI jIvase bhinna haiM / jIva bhI unase vilakSaNa honese unase nizcayase bhinna hai / yahAM yaha prayojana hai ki isa taraha bheda vijJAna ho jAnepara mokSArthI jIva apane nija Atmadravya meM pravRtti karatA hai aura paradravyase apaneko haTAtA hai / bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane bheda vijJAnakA upAya batAyA hai ki hamako zuddha nizcayanayake dvArA apane nina AtmAke svAbhAvika jJAnadarzana sukha vIryamaya zuddha svabhAvapara lakSya dekara dekhanA cAhiye taba sarva pudgalakRta jIvakI paryAyeM bhinna mAlUma par3eMgIM, ki ye aneka prakAra prakAra trasa sthAvararUpake dhArI jIva "
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [331 nAma karmake udayake kAraNa bhinna 2 pugalamaI zarIroMko rakhanese bhinna 2 nAma pAnese vole jAte haiN| ye saba avasthAeM zuddha jIvase bhinna haiM / zuddha jIva inase bhinna hai| mai nizcayase zuddha jIva huuN| merA inakA koI sambandha nahIM hai| svAmI amitigatine bar3e sAmAyikAThame kahA hai - nAha kasyacidasmi pazcana na me bhAva paro vidyate, uttavAtmAnamapAtakarmasamiti zAne kSaNAlakRti / yasyaiSA matirati tAsa sadA jAtAtmatatvasthiteadhastasya na vanitatribhuvana sAsArirvadhanaiH // 11 // bhAvArtha-maiM AtmA hUM, nizcayase sarva karmasamUhase rahita hU, jJAnamaI netrase zobhita hai| mere isa svabhAvako chor3akara maiM na kisIkA hUM na koI anya padArtha merA hai / jisa mahApuruSake cittameM aisI buddhi vartatI hai vaha sadA jJAtA dRSTA AtmAke svabhAcameM ThaharatA hai tathA tIna bhavaname sAsArika baMdhanose usa AtmAkA baMdha nahIM hotA hai| ____vAstadameM hame nija svabhAvapara upayoga rakha zuddha svabhAvakI hI bhAvanA karanI yogya hai // 93 // utthAnikA.-Age isI hI bhedavijJAnako anya tarahase dRDha karate haiM jo Na vijANadi evaM paramappANaM sahAvamAseja / koradi majbhavasANaM ahaM mamedatti mahAdo // 64 // yo na vijJAnAtyeva paramAtmAnaM svabhAvamAsAdra / kurute'dhyavasAnamahaM mamedamiti mohAt // 94 / /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332] zrIpravacanasAraTokA / anvaya sahita sAmAnyArthaH-(no) jo koI (sahAvam) nina khabhAvako (Aseja) pAkara (paraM appANaM evaM) parako aura AtmAko isa taraha bhinna 2 (Na vi jANadi) nahIM jAnatA hai vahI (mohAdo) mohake nimittase (ahaM mamedatti) mai isa para rUpa hU yA yaha para merA hai aisA (anjhavasANaM kIradi) abhiprAya karatA hai| vizeSArtha-jo koI zuddhopayoga lakSaNa nina svabhAvako Azraya karake pUrvameM kahe pramANa chaH kAyake jIva samUhAdi paradravyoko aura nirdoSa paramAtmadravyasvarUpa nina AtmAko bhinna 2 nahIM jAnatA hai vaha mamakAra va ahakAra Adise rahita paramAtmAkI bhAvanAse haTA huA mohake AdhIna hokara yaha pariNAma kiyA karatA hai ki maiM rAgAdi paradravyarUpa hUM yA yaha zarIrAdi merA hai isase yaha siddha huA ki isa tarahake svaparake bheda vijJAnake valase hI svasaMvedana jJAnI jIva apane Atma dravyameM prIti karatA hai aura paradravyase nivRtti karatA hai| ___ bhAvArtha-gAthAme bhI AcAryane bhedavijJAnakI mahimA batAI hai ki jo koI nizcayanayake dvArA apane AtmAko sarva rAgAdi bhAvakarma, jJAnAvaraNAdi dravyakarma aura zarIrAdi nokarmase bhinna nahIM anubhava karatA hai vahI svasaMvedana jJAnase rahita hokara mohake kAraNa maiM rAgI hUM, dveSI hU, maiM rAjA hUM, maiM raka hUM, mai duHkhI hUM, mai sukhI hUM, mai vidvAn hU, maiM mUrkha hU, ityAdi vikalpa athavA yaha zarIra merA hai, yaha dhana merA hai, yaha makAna merA hai, yaha rAjya merA hai, yaha putra merA hai ityAdi pariNAma kiyA karatA hai, parantu jo bhedavijJAnI haiM ve nija AtmAmeM hI apanApanA . AM..
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| 333 mAnakara udAsIna rahate hue sAmyabhAvakA Ananda pAte haiN| svAmI amigati sAmAyikapAThameM kahate haivicitrairupAyaiH sadA pAlyamAnaH, svakIyo na dehaH sama yatra yAti / kthaM bAhya bhUtAni vittAni tatra, prabuddheti kRtyo na kutrApi mohaH // 34 bhAvArtha-jahAM nAnA upAyose pAlA huA yaha apanA zarIra bhI apane sAtha nahI jAtA hai vahAM anya bAharI sampadA kaise sAtha jAyagI aisA jAnakara kisI bhI para padArthame moha na krnaa| cAhiye // 94 // isa taraha bhedabhAvanAke kathanakI mukhyatA karake do sUtromeM pAMcamA sthala pUrNa huaa| utthAnikA-Age kahate haiM ki AtmA apane hI pariNAmokA kartA hai, dravya karmokA kartA nahIM hai-azuddha nizcayase rAgAdi, bhAvoMkA va zuddha nizcayase zuddha vItarAga bhAvakA kartA hai: kuvvaM sabhAvamAdA havadi hi kattA sagassa bhAvassa / poggalavamayANaM Na du kattA savvabhAvANaM // 5 // kurvan svabhAramAtmA bhavati hi kartA svaksya bhAvasya / pudgaladravyamayAnA na tu kartA sarvabhAvAnAm // 95 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(AdA) AtmA (sabhAva kubba) apane bhAvako karatA huA (sagassa bhAvassa) apane bhAvakA (hi) hI (kattA havadi) kA hotA hai| (poggaladavvamayANa savvabhAvANa) pudgala dravyase banI huI sarva avasthAokA (Na du kattA) to kartA nahIM hai| vizeSArtha-yahAM svabhAva zabdase yadyapi zuddha nizcayanayase
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334] shriiprvcnsaarttokaa| zuddhabuddha eka svabhAva hI kahA jAtA hai tathApi karmabaMdhake prastAvameM azuddha nizcayanayase rAgAdi pariNAmako bhI svabhAva kahate haiM / yaha AtmA isa taraha apane bhAvako karatA huA apane hI cidrUpa svabhAva rUpa rAgAdi pariNAmakA hI pragaTapane kartA hai aura vaha rAgAdi pariNAma nizcayase usakA bhAvakrama kahAjAtA hai / jaise garma lohemeM uSNatA vyApta hai vaise AtmA una rAgAdi bhAvomeM vyApta honAtA hai| tathA caitanyarUpase vilakSaNa pudgala dravyamaI sarva bhAvoMkA-jJAnAvaraNIya Adi karmakI paryAyokA to yaha AtmA kabhI bhI kartA hotA nhiiN| isase jAnA jAtA hai ki rAgAdi apanA pariNAma hI karma hai jisakA hI yaha jIva kartA hai| bhAvArtha:-yahAM AcAryane yaha batalAyA hai ki yaha AtmA caitanyamaI hai isaliye isameM cetanAmaI bhAva hI sambhava hai-acetana-maI bhAvokA yaha upAdAna kartA nahIM hosakA / yaha apane cetana bhAvokA hI kartA hai zuddha nizcayanayase yaha zuddha vItarAga bhAvakA kartA hai jaba ki azuddha nizcayanayase yaha azuddha rAgAdi bhAvokA kartA hai jo bhAva moha karmake udayake nimittase hue haiN| ina gagAdi bhAvokA nimitta pAkara karmavargaNAke pudgala svayameva jJAnAvaraNIya Adi karmarUpa pariNamana kara jAte haiN| isase jIvako vyavahArase inakA kartA kaha diyA jAtA hai, parantu vAstavameM jIva to apane bhAvoMkA hI hai| hai| yahAM yaha batalAyA ki jaise zarIra va dravyakarma AtmAke nahIM haiM vaise yaha AtmA ina zarIroMkA kartA bhI nahIM hai / isa jIvako pudgalakA akartA anubhava karake yaha nizcayase zuddha vItarAgabhAvomeM hI pariNamana kare / rAgAdi pariNAmomeM
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [335 nahI pariNamana kare aisA puruSArtha karake sAmyabhAvameM rahanA yogya hai| zrI nemicaMdrasiddhAMtacakravartIne bhI dravyasaMgrahameM jIvakA kartA'panA isa taraha batAyA hai puggalakammAdINa kttA vabahArado du Niccayado / cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANa // bhAvArtha-aha AtmA vyavahAranayase jJAnAvaraNIya Adi paudgalika karmokA kartA hai parantu azuddha nizcayase rAgAdibhAvoMkA kartA hai aura zuddha nizcayanayase yaha zuddha cetanabhAvoMkA kartA hai / tAtparya yahI hai ki zuddha bhAvoMkA hI honA jIvakA hita hai / / 95 // utthAnikA-Age isa praznake honepara ki AtmAke kisa taraha dravya karmakA pariNamanarUpI karma nahIM hotA hai, AcArya samAdhAna karate hai:gehadi Neva Na muzcadi karedi Na hi poggalANi kammANi / jIvo poggalamajjhe vaTTaNNavi savvakAlesu // 16 // gRhNati naiva na muJcati karoti na hi pudalAni karmANi / jIvaH pudgalamadhye vartamAno'pi sarvakAleSu // 96 / / anvaya sahita sAmAnyArtha -(jIvoM) yaha jIva (poggalamajne) pudgaloMke madhyameM (savvakAlesu) sarva kAlomeM (vaTTaNNavi) rahatA huA bhI (poggalANi kammANi) pudgalamaI karmoM ko (Neya gehadi) na to grahaNa karatA hai (Na muMcadi) na choDatA hai (Na hi karedi) aura na karatA hai| vizeSArtha-yaha nIva sarva kAlomeM dUdha pAnIkI taraha pudgalake bIcame vartamAna hai to bhI jaise nirvikalpa samAdhimeM rata parama muni
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ .66 zrIpravacanasAraTokA / parabhAvako na grahaNa karate na chor3ate na karate athavA jaise lohekA golA upAdAna rUpa se agniko grahaNa karatA chor3atA va karatA nahIM hai taise yaha AtmA upAdAna rUpase pudgalamaI kamauko na to grahaNa karatA hai na chor3atA hai na karatA hai| isase yaha kahA gayA ki jaise siddha bhagavAna pudgalake madhya meM rahate hue bhI paradravyake grahaNa vajana va karaneke vyApArase rahita haiM taise hI zuddha nizcayase saMsArI jIva bhI grahaNa tyAgAdi nahIM karate haiM / A bhAvArtha - haraeka padArtha upAdAna rUpase apane hI svabhAvameM pariNAmana kara saktA hai parasvabhAva kabhI nahI ho saktA hai / jaise gehUM svayaM ATA, loI, roTIrUpa pariNamana kara saktA hai kintu cAvalarUpa nahIM ho saktA va suvarNa svayaM suvarNake AbhUSaNa yA pAtromeM pariNamana karasaktA hai, loheka pAtrome nahIM taise pudgala pugaoth svabhAvame va jIva jIvake svabhAvame pariNamana karatA hai / pudgula kabhI jIvakI dazAmeM va jIva kabhI pagalakI dazAme nahI ho saktA ! yadyapi jIva pudgala isa lokame eka hI kSetrame virAjamAna hai taumI jIva apane svabhAva meM pariNamatA huA apane hI pariNAmako karatA hai, use hI grahaNa karatA hai va pUrva pariNAmako tyAgatA hai, kabhI pudgalIka svabhAvako karatA nahI, grahatA nahI, choDatA nahI, zuddha nizcayanayase jIva apanI zuddha pariNatiko hI karatA hai, navInako jaba grahaNa karatA hai taba purAnIko tyAgatA hai / azuddha nizvayanayase saMsArI jIva paugalIka karmoMke nimittase kabhI rAga pariNatiko karake use chor3a dvepa pariNatiko grahaNa karatA hai / kabhI rAgadveSa pariNatiko chor3a vItarAga pariNatiko grahaNa karatA hai| " 1 1
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 33 dvitIya khaMDa jIvakA grahaNa tyAga apane hI pariNAmomeM hotA hai / yaha nIva na to jJAnAvaraNAdi karmAko grahaNa karatA hai, na choDatA hai aura na ghaTa paTa Adiko karatA hai / vyavahArameM jIvako ina kokA phartA bhoktA va nAzakartA to isa kAraNase kahate haiM ki isa jIvakA bhAva ina karmoM ke karmarUpa honemeM va karmadazA choDa pudgalapiMDa honemeM nimitta kAraNa hai va kumhArakA bhAva hastapaga hilAneme va ghaTake banAne meM nimitta kAraNa hai| vyavahArame jIvako pudgalakI pariNatikA va pugalako jIvakI azuddha pariNatikA nimittakAraNa kaha sake haiM parantu upAdAnakAraNa kabhI nahI kaha sakke / isa liye vAstavame jIva apanI pariNatikA hI grahaNa tyAga karatA hai| bheda vijJAnI puruSako zuddha nizcayanayake dvArA dekhanA cAhiye taba sarva hI jIva va apanA nIva sarva pudgalAdi dravyose pRthak hI parama zuddha jJAnAnadamaya apane zuddha jJAnadarzana svabhAvake kartA hI dIkha pdd'eNge| yahI dRSTi jaise kSIranIrake mizraName kSIranIrako bhinna dekhatI hai vaise jIva pudgalake mizraName jIvako jIva aura pudgalako pudgala dekhatI hai| zrI samayasArakalazame svAmI amRtacadAcArya kahate hai jJa nAdvivetrAtayA tu parAmanoryo / jAnAti haMsa iva vAH payasovizeSaM // catanyadhAtumacala sa sadAviruDho / jAna'ta eva hi karoti na kicanApi // 14-3 // bhAvArtha-jaise haMsa dUdha pAnI mile honepara bhI dUdha aura pAnIke bhinna 2 bhedako jAnatA hai aise hI jJAnI jJAnake dvArA viveka buddhise pudgala aura AtmAko bhinna 2 jAnatA hai| aisA 22
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ] zrIpravacanasAraTIkA jJAnI nizcala, caitanyamaI svabhAvameM sadA arUr3ha rahatA huA jAnatA mAtra, hI hai, kisI bhI pudgalIka bhAvako karatA nahIM hai / aisA jAna hamako apane sAmyabhAvameM rahakara vItarAgabhAvakA Ananda bhoganA cAhie || 96 // utthAnikA- Age ziSyane prazna kiyA ki jaba yaha AtmA pudgalIka karmako nahIM karatA hai na chor3atA hai taba isake 'bandha kaise hotA hai tathA mokSa bhI kaise hotA hai ? isake samAdhAname AcArya uttara dete haiM-- sa idANi kattA saMsagapariNAmassa davvajAdassa / AdIyade kadAI vimuccade kammadhUlohiM // 67 // sadAnIM karttA san svapariNAmasya dravyajAtasya / AdIyate kadAcidvimucyate karmadhUlibhiH // 97 // anvaya sahita sAmAnyAtha - ( idArNi) atra isa saMmAra avasthAmeM azuddhanayase (sa) vaha AtmA (davvanAdassa sagapariNAmassa) apane hI Atmadravyase utpanna apane hI pariNAmakA (kattA saM ) kartA hotA huA (kadAI ) kabhI to (kammadhUlIhi ) karmarUpI dhUlase (bhAdIyade) vadha jAtA hai va kabhI ( vimuccade ) chUTa jAtA hai / vizeSArtha - vaha pUrvokta saMsArI AtmA aba vartamAna meM isataraha pUrvokta naya vibhAgase arthAt azuddha nayase nirvikAra nityAnandamaI eka lakSaNarUpa paramasukhAmRtakI pragaTatAmaI kArya samayasArako sAdhanevAle nizcayaratnatrayamaI kAraNa samayasArase vilakSaNa mithyAtva va rAgAdi vibhAvarUpa apane hI Atmadravya se utpanna apane pariNAmakA kartA hotA huA pUrvokta vibhAva pariNAma ke samaya meM karmarUpI
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa / [332 'dhUlase baMdha jAtA hai| aura jaba kabhI pUrvokta kAraNaM samayasArakI pariNatimeM pariNamana karatA hai taba unhIM karmakI ranose vizeSa karake chUTatI hai| isase yaha kahA gayA ki yaha nIva azuddha pariNAmoMse baMdhatA hai tathA zuddha pariNAmoMse mukta hotA hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane saMsAra tathA mokSa avasthA jIvake kisa taraha hotI hai isa bAtako spaSTa kiyA hai ki yaha / AtmA jo apane hI bhAvoMkA upAdAnakartA hai saMsArameM anAdikAlase karmoke sAtha vadhA huA hai| usa vandhake kAraNa mohake udayase java isake Apa hI mithyAdarzana va rAgadveSarUpa vibhAvabhAva hote haiM taba isa jIvake na cAhate hue bhI na unako preraNA karake grahaNa karate hue bhI svabhAvase hI ve lokame bharI karmavargaNArUpI dhUne Akara jIvake pradezome tiSTha jAtI hai aimA koI nimitta naimittika sambandha hai / jaise tailase cupaDA huA zarIra jahA hotA hai vahAM na cAhate hue bhI miTTI zarIrapara cipaka jAtI hai vaise hI jaba yaha AtmA vItarAgabhAvameM pariNamana karatA hai taba bhI svabhAvase hI vaha karmaraja Apa hI vizeSapane AtmAse chUTa jAtI hai| jaise jaba tela zarIrameM praveza kara jAtA hai-upara cikanaI nahIM rahatI hai taba dhUlA svaya zarIrase gira jAtA hai / jagatame karmabadhakA aura AtmAke azuddha bhAvakA aisA hI koI vilakSaNa saMbaMdha hai| yadi vicAra karake dekhoge to mAlUma paDegA ki AtmA sivAya apane hI bhAvoke aura kucha nahIM karatA hai / azuddha bhAvokA nimitta pAkara ve karma Apa hI bandha nAte hai tathA zuddha bhAvoMkA nimitta pAkara ve karma Apa hI chUTa jAte haiN| isa nimita
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ N 340] zrIpravacanasAraTokA / naimittika kriyAke kAraNa jIvako bhI vyavahArameM bandhakartA aura mokSakartA kahadete haiM / vAstavameM jIva apane bhAvoMkA hI kartA hai| jaise sUrya apane udAsIna bhAvase udaya hotA hai tathA asta hotA hai, parantu usake udayakA nimitta pAkara kamala svayaM phUla jAte haiM va cakavA cakavI svayaM mila jAte haiM va usake astaikA nimitta pAkara kamala svayaM banda ho jAte haiM va cakavA cakavI svayaM vichar3a . jAte haiN| aisA vastukA khabhAva hai| zrI amRtacandrAcAryane zrI / samayasArakalazameM kahA haijJAnI karoti na na vedayate ca karma, jAnAti kevalamaya dila tatsvabhAva / jAnanara raNavedanayorabhAva' chuddhagvabhAvaniyataH sa hi mukta eva / / 6 // 10 // - bhAvArtha-jJAnI jIva karmoko na to karatA hai na unakA phala bhoktA hai parantu vaha udAsIna rahatA huA kevala mAtra una karmoke khamAvako jAnatA rahatA hai / isaliye kartA va bhoktApanese rahita hotA huA va mAtra parako jAnatA huA apane zuddhasvabhAvame nizcala rahatA huA muktarUpa hI rahatA hai / tAtparya yaha hai ki vaMdha va mokSako naimittika samajhakara hameM inase udAsIna hokara apane zuddha , jJAnAnaMdamaI svabhAvameM hI tanmaya rahanA yogya hai // 97 // utthAnikA-Age kahate haiM ki jaise dravyakarma nizcayase / svayaM hI utpanna hote haiM vaise ve svayaM hI jJAnAvaraNAdi vicitrarUpase pariNamana karate haiM pariNamadi jadA appA suhammi asuhammi rAgadosajudo, taM pavisadi kammarayaM NANAvaraNAdimAvehi // 8 // -
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___dvitIya khNdd| [341 pariNamati yadAtmA zubhe'zubhe raagdvessyutH| ta pravizati karmarajo jJAnAvaraNAdibhAvaH // 18 // ___ anvayasahita sAmAnyArthaH-(nadA) jaba (rAgadosajudo) rAga dveSa sahita (appA) AtmA (suhammi asuhammi) zubha yA azubha bhAvameM (pariNamadi) pariNamana karatA hai taba (kammaraya ) karmarUpI rana svayaM ( NANAvaraNAdibhAvehiM ) jJAnAvaraNAdikI paryAyose (pavisadi) jIvameM praveza kara jAtI hai| vizeSArtha-jaba yaha rAga dveSameM pariNamatA huA AtmA sarva zubha tathA azubha dravyame parama upekSAke lakSaNarUpa zuddhopayoga pariNAmako chor3akara zubha pariNAmameM yA azubha pariNAmame pariNamana kara jAtA hai usI samayameM jaise bhUmike pudgala meghanalake saMyogako pAkara Apa hI harI ghAsa Adi avasthAmeM pariNamana kara jAte haiM isI taraha karmapudgalarUpIraja nAnAbhedako dharanevAle jJAnAvaraNAdi mUla tathA uttara prarutiyoMkI paryAyomeM svaya pariNamana kara jAte haiN| isase jAnA jAtA hai ki jJAnAvaraNAdi karmokI utpatti unhIMke dvArA hotI hai tathA uname mUla va uttara prakRtiyokI vicitratA bhI unhIMkata hai, jIvana nahIM hai // 98 // bhAvArtha-rAgI dveSI AtmA kabhI zubhopayoga kabhI azubhopayoga bhAvoko karatA hai, taba hI usa AtmAke vinA cAhI huI bhI pudgalakarmavargaNAe AtmAke pradezomeM pravezakara AtmAke bhAvoMke nimittase svaya aneka prakAra mUla yA uttara prakRtirUpa pariNamana kara jAtI hai| aisA hI nimitta naimittika sambandha hai| abhiprAya yaha hai ki AtmA na unako grahaNa karatA hai aura na pApa yA puNyarUpa pariNamAtA hai / / 98 //
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342] zrIpravacanasAraTokA / utthAnikA-Age pUrvameM kahI huI jJAnAvaraNAdi pratiyokA jaghanya utkRSTha anubhAgakA svarUpa batAte haiM suhapayaDINa visohI tibbo asuhANa sNkilesmmi| vivarIdo du jahANo aNubhAgoM sabvapayaDoNaM // 16 // zubhaprakRnInA vizuddha yA tIto azubhAnA sahege / viparItantu jaghanyo anubhAgo sarvaprakRtInA // 99 / / anvaya sahita sAmAnyArthaH-(suhapayaDINa) zubha prarUtiyoMkA (aNubhAgo) anubhAga (visohI) vizuddhabhAvase (asuhANa) azubha pratiyokA (saMkilesammi) saMza bhAvase (tibbo) tIvra hotA hai, (vivarIdo du) parantu isake viparIta honepara (savvapayaDINaM) sarva prakRtiyokA ( jANo) jaghanya hotA hai| vizeSArtha-phala denekI zakti vizeSako anubhAga kahate hai| tIvra dharmAnurAgarUpa vizuddhabhAvase sAtAvedanIya Adi zubha karma pratiyokA anubhAga parama amRtake samAna utkRSTa par3atA hai tathA mithyAttva AdirUpa saMkleza bhAvase asAtA vedanIya Adi azubha pratiyokA anubhAga hAlAhna viSake samAna tIvra par3atA hai| tathA jaghanya vizuddhise va madhyama vizuddhise zubha prakRtiyoMkA anubhAga jaghanya yA madhyama par3atA hai arthAt guDa, khAMr3a, zarkarArUpa par3atA hai| vaise hI jaghanya yA madhyama saMzlegase azubha prakRtiyoMkA anubhAga nIma, kAMjIra viSarUpa jaghanya yA madhyama par3atA hai / isa taraha mUla uttara prakRtiyose rahita nina paramAnaMdamaI eka svabhAvarUpa tathA sarva prakAra upAdeya bhUtaM paramAtmadravyase bhinna aura tyAgane
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 343 yogya sarva mUla aura uttara prakRtiyoMke jaghanya madhyama utkRSTha anu-, bhAgako arthAt karmakI zaktike vizeSako jAnanA cAhiye / bhAvArtha - ghAtiyA karma sarva pApa prakRtiyeM hai inakA anubhAga cAra tarahakA hai latArUpa komala, kASTharUpa kucha kaThora, asthirUpa kaThora tathA pASANarUpa mahAkaThora / inakA vadha zubha yA azubha donoM prakArake bhAvomeMse hotA hai / jaba zubhopayogarUpa vizuddha bhAva hote haiM taba inakA anubhAga komala paDatA hai aura jaba azubhopayogarUpa saklezabhAva hote he taba inakA yathAyogya kaThora paDatA hai / sAtA vedanIya, zubha nAma, zubha Ayu yA ucca gotra puNya prakRtiye hai / inakA anubhAga jaghanya, madhyama, utkRSTha guDa, khAu, zarkarA tathA amRtake samAna jaghanya, madhyama yA utkRSTa jAtike dharmAnurAgarUpa vizuddha pariNAmoke anusAra paDegA / asAtA vedanIya, azubha nAma, azubha Ayu tathA nIca gotra pApa prakRtiyeM hai / inakA anubhAga jaghanya, madhyama, ukuTha nIma, kAjIra, viSa, hAlAhalake samAna jaghanya, madhyama, utkRSTa hiMsAdirUpa sakleza pariNAmoke anusAra paDatA hai / isa taraha kama yA adhika phaladAna zakti bhI karma vargaNAome svaya jIvake bhAvakA nimitta pAkara pariNamana kara jAtI hai| jJAnI puruSako ucita hai ki ina karmoMko va inake tIvra yA mada sukha dukharUpa phalako apane zuddhopayoga bhAvase bhinna anubhava kare aura sAmyabhAkme tiSThe jisase navIna karmoMkA vadha na ho // 99 // utthAnikA- Age kahate hai ki abhedanayase baMdhake kAraNa - bhUta rAgAdibhAvome pariNamana karanevAlA AtmA hI baMdhake nAmase kahA jAtA hai /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344] shriiprvcnsaarttokaa| sapadeso so appA kasAyado moharAgadosehi / kammarajehi siliTTho baMdhotti paravido samaye // 100 // sapradeza: sa AtmA kaSAyito moharAgadapaiH / karmarajobhiH zliSTo bandha iti prarUpataH samaye // 10 // anvaya sahita sAmAnyArthaH-(sapadeso so appA) pradezavAna vaha AtmA (moha rAgadosehi kasAyado) moha rAga dveSose kaSAyalA hotA huA (kammarajehi) karmarUpI dhUlase (siliho) lipaTA huA (vaghotti) badharUpa hai aisA (samaye parUvidroM) bhAgamameM kahA hai| . vizeSArtha-lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezoMko akhaMDa rUpase rakhanevAlA yaha AtmA moha rahita apane zuddha Atma. tattvakI bhAvanAko rokanevAle moha rAga dveSa bhAvoMse raMgA huA karmavargaNA yogya pudgalarUpI dhUlase baMdhA huA abhedanayase AgamameM baMdharUpa kahA gayA hai / yahAM yaha abhiprAya hai ki jaise vastra lodha, phiTakarI Adi dravyoMse kaSAyalA hokara manITha Adi ragase raMgajAtA huA abhedanayase lAla vastra kahalAtA hai vaise vastrake sthAnameM yaha AtmA lodhAdi dravyake sthAnameM moha rAgadveSose pariNamana karake maMjIThake sthAnameM karmapudgalose baMdhAhuA vAstavame karmase bhinna hai tau bhI abhedopacAra lakSaNa asadbhUta vyavahAranayase vadharUpa kahA 'jAtA hai, kyoki asadabhUta vyavahAranaya kA viSaya azuddha dravyake varNana karanekA hai| bhAvArtha:-isa gAthAmeM AcAryane isa bAtako spaSTa kiyA hai ki vAstavameM baMdha to pudgalakarmakA pu lakarmake sAtha hotA hai parantu AtmAke sarvapradeza pugula karmose chAjAte haiM isalie vyavahAranayase
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [345 AtmAko baMdharUpa, kahate haiN| jaise vastrako lAla kahanA vyavahAra hai vaise AtmAko baMdhA huA kahanA vyavahAra hai / jaise vastrameM lodha phiTakarIke dvArA kapAyita honepara maMjIThakA raga car3hatA hai vaise AtmAmeM usake rAgadveSa moha bhAvoMke nimittase karmapudgaloMkA praveza hokara baMdha hotA hai| prayojana yaha hai ki yaha badha hI saMsArabhramaNakA kAraNa hai aisA jAnakara isa badhake kAraNa rAgadveSa moha bhAvoMkA nivAraNa karanA cAhiye jisase yaha jIva abaMdha aura mukta hojaave| zrI samayasArakalazameM svAmI amRtacaMdranI kahate haiMyadiha bhavati rAgadvepadoSaprasUtiH, vatarapi pareNa dUSaNa nAsta tatra / svayamayamaparAdhI tatra sappatyabodho ___bhavatu viditamastaM yAtvabodho'smi bodhaH // 27 // 10 // bhAvArtha-jo ye rAgadveSakI utpatti AtmAmeM hotI hai isameM dUsaroMkA koI doSa nahIM hai / yaha AtmA svaya hI aparAdhI hotA hai taba isake ajJAna vartana karatA hai| yaha bAta vidita ho ki ajJAnakA nAza ho aura samyagjJAnakA lAbha ho / arthAt yaha AtmA nina svarUpake zRddhAna jJAnacAritrako na pAkara rAgadveSa mohameM vartatA hai, yahI isakA aparAdha hai ataeva isa AtmAko ucita hai ki zrI guruke samyaka upadezako hRdayameM dhAraNakarake samyagjJAnake pratApase vItarAga vijJAnabhAvameM ramaNa kare // 10 // ____utthAnikAH-Age nizcaya aura vyavahArakA avirodha dikhAte haiM eso baMdhasamAso jIvANaM NicchaeNa nnidiho| arahaMtehi jadINaM vavahAro aNNahA bhaNido // 11 //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ '346 ] atreenaraint | epa baMghasamAso jIvAnA nizcayena nirdiSTaH / arhadbhiryatInAM vyavahAro'nyathA bhaNitaH // 101 // anvayasahita sAmAnyArthaH - ( arahaMtehi ) arahaMto ke dvArA ( jadINaM ) yatiyoMko ( jIvANaM ) jIvokA ( eso baMghasamAso) yaha rAgAdi pariNatirUpa baMdhakA saMkSepa ( NiccharaNa NiddiTTo) nizvayanayase kahA gayA hai / ( vabahAro ) vyavahAranaya se (aNNA) isase anya - jIva pugalakA baMdha ( bhaNido ) kahA gayA hai / 1 vizeSArtha - nirdoSa paramAtmA arahaMta haiM, unhoMne jitendriya tathA AtmasvarUpame yatnakaranevAle gaNadharadeva Adi yatiyoko nizrayanayase jIvoke rAgAdi pariNAmako hI saMkSepame baMdha kahA hai / tathA nizcayanayakI apekSA vyavahAranayase dravyakarmake baMdhako baMdha kahA hai / nizvayanayakA yahI mata hai ki yaha AtmA rAgAdibhAvokA hI kartA aura unahIkA bhoktA hai / dravyakarma bandhako kahanevAle adbhUta vyavahAranayakI apekSA nizcayanayake bhI do bheda hai / jo zuddha dravyakA nirUpaNa kare vaha zuddha nizcayanaya hai tathA jo azuddha dravyakA nirUpaNa kare vaha azuddha nizcayanaya hai / AtmA dravya kamako karatA hai tathA bhogatA hai yaha azuddha dravyako kahanevAlA asadbhUta vyavahAranaya kahA jAtA hai| isa taraha dono nayose baMdhakA svarUpa hai| yahAM nizcayanaya upAdeya hai aura asadabhUta vyavahAra heya hai| yahAM ziSya prazna karatA hai ki Apane nizcayanayase kahA hai ki yaha AtmA rAgAdi bhAvoMko kartA va bhoktA hai so yaha kisa taraha upAdeya hotA hai ? isakA samAdhAna AcArya karate haiMki jaba yaha bhIva isa bAtako jAnegA ki rAgAdi bhAvoMko hI 20
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 347 AtmA karatA hai dravyakarmIko nahIM karatA hai tathA ye rAgAdi bhAva hI ke kAraNa haiM, taba yaha rAgAdi vikalpajAlako tyAgakara rAgAdike vinAzake liye apane zuddha AtmAkI bhAvanA karegA / isa bhAva - nAse hI rAgAdi bhAvokA nAza hogA | rAgAdike vinAza honepara AtmA zuddha hogA / isaliye paramparAyase zuddhAtmAkA sAdhaka honese isa azuddha nayako bhI upacAra se zuddha naya kahate hai yaha vAstava me nizrayanaya nahI kahI gaI hai taise hI upacAra se isa azuddha nayako upAdeya kahA hai yaha abhiprAya hai / bhAvArtha - isa gAthAne nizcaya aura vyavahAra badhako apekSAke bhese varNana karake donoke kathanakA avirodha dikhalAyA hai| nizcaya nakhAzrita hai - eka hI padArthako dUsareke Azraya se bayAna karatI hai / jaba ki vyavahAranaya parAzrita hai - eka padArthako dUsareke Azraya se vayAna karatI hai / azuddha nizcayanayase rAgAdibhAvase rajita AtmA hI vadha svarUpa hai kyoki yahI rAgAdibhAva jIvake apane hI aupAdhika bhAga haiM aura ye hI karmoke bAMdhane meM kAraNa hai| karma vargaNAokA aura AtmAke pradezokA paraspara bandha honA vyavahAranayase vadha hai| rAgAdirUpa hone se merI hI vItarAgatA naSTa hotI hai aisA samajhakara vijJAnI jIvako ucita hai ki vaha inarUpa pariNamana na karake zuddha jJAnasvabhAva pariNamana kare jisase AtmA karmavadhase chUTakara mukta ho jAve / zrI amRtacaMdra svAmI samayasArakalazame kahate haipUrNakAcyutazuddhabodhamahimA boddhA na vodhyAdaya, pApAtkamapi vikrayA tata ito dIpaH prakAzAdiva /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 ] zrIpravacanasAraTIkA | tadvastusthiti bodhavandhadhiSaNA ete kimajJAnino, rAgadveSamayI bhavanti sahajA muJcantyudAsInatAm // 29 // 10 // bhAvArtha - yaha AtmA apane svabhAvameM pUrNa eka avinAzI zuddha jJAnakI mahimAko rakhanevAlA hai / isaliye yaha jJAtA jJeya padArthoM ke nimittase usI taraha kisI prakAra bhI vikArako prApta -nahIM hotA jisa taraha dIpakakA prakAza prakAzane yogya padArthaka nimittase vikArI nahIM hotaa| kheda hai ki ajJAnI loga aisI vastukI maryAdAke jJAnase rahita nirbuddhi hokara kyo rAgadvepamayI hote hai aura apanI svAbhAvika udAsInatAko chor3a baiThate haiM / - prayojana yaha hai ki svAbhAvika samatAme tiSThanA hI hitakArI hai // 101 // isataraha AtmA apane pariNAmoMkA hI kartA hai / dravyaka- maukA kartA nahIM hai / isa kathanakI mukhyatAse sAta gAthAoM meM chaThA -sthala pUrNa huA / isa taraha " arasamaruva " ityAdi tIna gAthAoMse pUrva meM zuddhAtmAkA vyAkhyAna karake ziSyake isa praznake hone"para ki 'amUrta AtmAkA mUrtIka karmake sAtha kisa taraha vaMdha hosaktA hai' isake samAdhAnako karate hue naya vibhAgase baMdha samarthanakI mukhyatAse unnIza gAthAoMke dvArA chaH sthalose tIsarA vizeSa antara adhikAra samApta huA / isake Age bArahagAthAtaka cAra sthaloMse zuddhAtmAnubhUti lakSaNa vizeSa bhedabhAvanArUpa cUlikAkA vyAkhyAna karate hai / tahA~ zuddhAtmAkI bhAvanAkI pradhAnatA karake "Na jahadi jo da mamatti " ityAdi pAThakramase pahale sthalameM gAthAeM cAra haiN| phira zuddhA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitAya khNdd| [349 tmAkI prAptikI bhAvanAke phalase darzanamohakI gAMTha naSTa honAtI hai taise hI cAritramohakI gATha naSTa hotI hai va kramase donoM kA nAza hotA hai aise kathanakI mukhyatAse 'jo eva jANittA' ityAdi dUsare sthalame gAthAe tIna hai / phira kevalIke dhyAnakA upacAra hai aisA kahate hue "NihadaghaNaghAikammA" ityAdi tIsare sthalameM gAthAeM.. do hai / phira darzanAdhikArake saMkocakI pradhAnatAse " eva jiNA niNidA" ityAdi cauthe sthalameM gAthAeM do hai / pazcAt " dasaNasaMsuhANa " ityAdi namaskAra gAthA hai / isataraha bAraha gAthAoMse cAra sthalome vizeSa antarAdhikArame samudAya pAtanikA hai| utthAnikA-Age azuhanayase azuddha AtmAkA lAbha hI hotA hai aisA upadeza karate hai - Na jahadi jo du matti ahaM mamedatti dehadaviNesu / so sAmaNNaM cattA paDivaNNo hoi ummaggaM // 102 // na jahAti yastu mamatAmaha mamedamiti dehadraviNeSu / sa zrAmaNya tpatya pratipanno bhavatyunmArgam // 102 // anvaya sahita mAmAnyArtha - (jo du) jo koI (dehadaviNesu) hArIra tathA dhanAdime (aha mamedatti ) mai una rUpa hUM va ve mere haiM aise (mamatti) mamatvako (Na jahadi ) nahIM chor3atA hai| (so) vaha ( sAmaNNa) munipanA (cattA) choDakara ( ummaggaM paDivaNNo hoi) unmArgako prApta honAtA hai| vizeSAtha-jo koI mamakAra ahakAra Adi sarva vibhAvose rahita sarva prakAra nirmala devalajJAnAdi anantaguNasvarUpa nina AtmapadArthakA nizcala anubhavarUpa nizcayanayake viSayase rahita
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350] zrIpravacanasAraTokA / hotAhubhA vyavahArameM mohitacitta hokara zarIra tathA paradravyoMmeM maiM zarIrarUpa hUM tathA yaha dhana Adi paradravya merA hai aise mamatvabhAvako nahIM chor3atA hai vaha puruSa jIvana maraNa, lAma alAma, sukha -duHkha, zatru mitra, nindA prazaMsA AdimeM parama samatAbhAMvarUpa yatipaneke cAritrako dUrase hI choDakara usa cAritrase ulTe miyAmoM meM laga jAtA hai / mithyAcAritrase saMsArameM bhramaNa karatA hai| isase siddha huA ki azuddhanayase' azudAtmAkA lAbha hotA hai| bhAvArtha-azuddha naya azuddha padArthako grahaNa karane vAlI hai| jo koI puruSa zuddha' nizcayanayako na pAkara' azuhanayase vartana karatA hai arthAt zarIrameM ahaMbuddhi karake yaha mAnatA hai maiM puruSa hU, strIhU, napusaka hU, gorA hUM, kAlA hU, brAhmaNa hU, kSatrI hUM, vaizya hU, zUdra hUM, rAnA hUM, seTha hUdIna hUM, dalidrI hUM ityAdi tathA mamakAra bhAvase aisI mAnyatA karatA hai ki yaha merA dhana hai, gRha hai, strI hai, putra hai, deza hai, senA hai, ityAdi / vaha rAga, dveSa, mohase lipta hokara yadi munipadameM bhI hai taubhI bhAva munipadase bhRSTa hokara mithyAdRSTI hotA huA pApa bAMdha saMsAra meM hI bhramaNa karatA hai| jo jaisA bhAve taisA phala pAve yaha niyama hai / maiM azuddha hUM yA azuddha bhAvameM hI vartana karatA hUM aisA zraddhAna jJAnacAritra rakhatA huA nirantara ? tuma hI hotA huA apane AtmAko azuddha hI "pAtA rahegA-usakA kabhI bhI zuddhAtmAkA lAbha nahIM hogaa| zrI tatvasArameM 'zrI devasenAcArya kahate haiM lahai Na bhanyo mokkha jAvai paradavyavAvar3o citto / ugatava pi kuNato zuddha bhAve lahu lahai // 33 //
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | 351 bhAvArtha- jabataka citta zarIrAdi paradravyameM bAvalA ho rahA. hai tabataka bhArI tapako bhI karatA huA bhavyajIva mokSa nahIM pA saktA, parantu zuddhabhAvoM meM vartana karanese zIghra hI mokSako pAsaktA hai| isaliye mamakAra ahaMkAra Adi bhAvoMko tyAgakara zuddha vItarAga sAmyabhAvameM vartanA kArya rI hai // 102 // utthAnikA- Age kahate hai ki zuddhanayase zuddhAtmAkA lAma hotA hai : eplomerating pAhaM - homi paresi Na me idi jo bhAyadi bhANe se pare satti NANamahameko / appANaM havadi bhAdA // 103 // nAha bhavAmi pareSA na me pare sati jJAnamahamekaH / iti yo dhyAyati dhyAnena sa AtmAna bhavati dhyAtA // 103 anvaya sahita sAmAnyArthaH - ( aha paresi na homi ) maiM dUsaroMkA nahIM hU ( pare me Na santi) dUsare padArtha mere nahIM hai (ahaM eko NANa) maiM akelA jJAnamaI ha (idi) aisA (jo jhANe jhAyadi) jo dhyAna meM dhyAtA hai ( so apANa jhAdA havadi ) vaha AtmAko dhyAnevAlA hotA hai / vizeSArtha :- sarva hI cetana acetana paradravyome apane svAmIpake sambandhako mana vacanakAya va kRta kArita anumodanAse apane svAtmAnubhava lakSaNa nizcayanayake balakedvArA pahale hI dUra karake mai sarva prakAra nirmala kevalajJAnamaI hUM tathA sarva bhAvakarma, dravyakarma, nokarmase rahita eka hUM isa taraha jo koI nija zuddha AtmAke dhyAnameM tiSTakara cintana karatA hai vaha cidaanNdmii| eka svabhAvarUpa paramAtmA kA dhyAnevAlA hotA hai / isa tarahake paramAtmadhyAnase vaha
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 zropravacanasAraTokA / jJAnI vaise hI paramAtmAko pAtA hai, kyoMki yaha niyama hai ki jaisA upAdAna kAraNa hotA hai vaisA kArya hotA hai| isa liye yaha bAta jAnI jAtI hai ki zuddha nizcayanayase zuddha AtmAkA lAbha hotA hai| bhAvArtha-yahAM AcArya zuddha AtmAke lAbhakA upAya zuddha nayake viSayakA avalambana batAte hai kyoki zuddha nizcayanaya AtmAko eka akelA paramazuddha, sarva prakAra rAgAdibhAvoMse rahita, ATha karmose zUnya, zarIrAdise bAhara zuddha jJAna darzanamaI dekhanevAlI hai| jo bhavya jIva isa zuddhanayake dvArA sarva zarIrAdi paradravyomeM ahaMkAra mamakAra choDakara mai jJAnAnandamaI siddha sama zuddha nirvikAra hUM aisI bhAvanA karate hue dhyAnameM tiSThakara zuddhAtmAko dhyAte haiM ve hI zuddha AtmAke dhyAtA hote hue karmoke sambandhako vItarAga pariNatise haTAte hue AtmAke sacce svarUpako pAkara paramAtmA ho jAte hai| zrI devasenAcAryane zrI tatvasArameM kahA hai: malarahio NANamao Nivasai siddhoe jAriso siddho / ' tArisao dehatyo paramo baMbho muNeya vo // 26 // Nokammakammarahio kevalaNANAi guNasamiddho jo / sohaM siddho suddho Nico ekko NirAlaMbo // 27 // siddho'haM suddho'ha aNataNANAraguNasamiddho'ha / dehapamANo Nicco asakhadeso amutto ya // 28 // thake maNasaMkappe ruddha akkhANa visaghavAvAre / payaDai bamasarUva appAjhAgeNa joINeM // 29 // bhAvArtha-jaise karmamala rahita, jJAnamaI, siddha AtmA siddhA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| vasthAmeM rahatA hai vaisA hI AtmA isa dehameM virAjita paramabrahma svarUpa hai aisA anubhava karanA cAhiye | jo koI nokarmase rahita, kevalajJAnAdi guNose purNa hai so hI maiM zuddha siddha, avinAzI, eka tathA parAlamba rahita hU / mai siddha hUM, zuddha hUM, anaMtajJAnAdi guNose bharA huA hUM, zarIra pramANa hUM, nitya hUM, loka pramANa asakhyAta pradezI hU tathA amUrtIka huuN| isa taraha vicArate hue manake vikalpa ruka jAyage, idriyoke viSaya vyApAra vada hojAveMge aura yogIke bhItara isa AtmadhyAnase parama brahmasvarUpa paramAtmA pragaTa hojAvegA / aisA jAnakara nina zuddhAtmAkA hI manana karanA cAhiye isIse zuddhAtmalAbha hogA // 103 // utthAnikA-Age kahate hai ki zuddha AtmA dhruva hai isaliye mai zuddha AtmAkI hI bhAvanA karatA hU aisA jJAnI vicAratA hai| evaM NANappANaM dasaNabhUdaM adidiyamahatthaM / dhuvamacalamaNAlaMcaM maNNe'haM appagaM suddha // 104 // eva nAnAtmAna dazanabhUtamataM ndriyamahArtham / bruvamacalamanAlana ma ye'hamAtmaka zuddham // 104 // anvaya sahita mAmAnyArtha.- ( evaM ) isa taraha (gANappANaM) jJAna svarUpa ( dasaNabhUda ) darzanasvarUpa (adidiyam ) indriyoke agocara atIndriyasvarUpa (dhuvam ) avinAzI (acalam ) apane svarUpame nizcala (aNAlava) parAlamba rahita (suI) zuddha (mahatthaM) mahAna padArtha aise (appagaM) apane AtmAko (aha maNNe) mai anubhava karatA huu| 23
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 zrIpravacanasAraMTokA / vizeSArtha - dhyAtA vicAratA hai ki mai apane AtmAko sarva taraha upAdeya samajhakara isa taraha anubhava karatA hUM ki vaha sahaja paramAnaMdamaI eka lakSaNako rakhanevAlA 'AtmA rAgAdi sarva vibhAvoMse rahita zuddha hai, TaMkotkIrNa jJAyaka eka svabhAvarUpa rahanese avinAzI hai, akhaMDa eka jJAna darzana svarUpa hai, mUrtIka, vinAzIka, aneka indriyoMse rahita honeke kAraNa amUrta, avinAzI eka atIMdriya svabhAva hai / mokSarUpa mahApuruSArthakA sAdhaka honese mahAna padArtha hai, ati caMcala mana vacanakAyake vyApAroMse rahita honeme apane svarUpameM nizcala hai tathA svAdhInapane svadravyapanese svAlambanarUpa bharA huA honepara bhI sarva parAdhIna paradravyake Alambanase rahita honeke kAraNa nirAlamba hai / bhAvArtha - isa gAthAmeM AcAryane dhyAna karanevAleke liye yaha zikSA dI hai ki vaha apane AtmAko ina vizeSaNoMke sAtha vicAra kare ki vaha AtmA sarva dravya karma, nokarma, bhAva karmase rahita zuddha hai, khAdhIna hai, apane zuddha svabhAvameM sthira hai, Adi anta rahita nitya hai, iMdriya agocara hai, zuddha jJAtA dRSTA svabhAvamaI hai tathA jagata sarva padArthoMme uttama hai athavA mokSakA sAdhaka hone se yahI mahAna padArtha hai / isa taraha zuddha siddha sama vAravAra dhyAna karanese upayoga zuddha bhAva meM jamatA jAtA hai-azuddhatAse haTatA jAtA hai| isI upAyase vItarAgatA bar3hatI jAtI hai va rAgaDepamaI pariNati miTatI jAtI hai, jisase navIna dharmokA sabara hotA hai va prAcIna karmokI nirjarA hotI hai / yahI AtmadhyAna sAkSAt mokSakA upAya hai| zrI tatvasArameM kahA hai ,
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa sasahAya vedato Nizcalacitto vimukaparabhAtro / so jIvo NAyavvo dasagaNANa careta ca // 56 // [ 355 jo appA ta gANaM ja NANa ta ca dasaNa caraNaM / sA suddhaceyaNAvi ya NicchayaNayamassie jIve // 57 // bhAvArtha - jo apane svabhAvako anubhava karatA huA parabhAvoMseM mukta hokara nicalacitta hojAtA hai vahI jIva samyagdarzana jJAna cAritrarUpa jAnanA caahiye| jo jIva zuddha nizcayanayakA Azraya karatA hai isake anubhavameM jo AtmA hai vahI jJAna hai, jo jJAna hai vahI darzana hai, vahI cAritra hai, vahI zuddha jJAna cetanA hai aisA ekIbhAva hojAtA hai / yahI svAnubhava bhAvamokSakA sAdhaka hai / aisA jAnakara niratara isa prakAra AtmadhyAnakA puruSArtha karanA Avazyaka hai yahI sAra hai / utthAnikA - Age kahate hai ki ye zarIrAdi AtmA se bhinna vinAzI hai isaliye inakI cintA na karanI cAhiye / dehA vA daviNA vA suhadukkhA vA'dha samittajaNA / jIvassa Na saMti dhuvA dhuvovaogappago appA // 105 // dehA vA draviNAni vA sukhadu khe vAtha zatrumitrajanAH / jIvasya na sati bruvA dhruva upayogAtmaka AtmA // 105 // anvaya sahita sAmAnyAthaH - (jInasa) jIvake ( dehA) zarIra ( vA daviNA) yA dravya ( vA suhadukkhA ) yA sAsArika sukhadukha (bAgha samittajaNA) tathA zatru mitra Adi manuSya ( dhuvA Na sati) avinAzI nahIM haiM / ( uvaogappago appA ) kevala upayogamaI AtmA (dhuvo ) hai |
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 ] shriiprvcnsaarttokaa| vizeSArtha-sarva prakArase pavitra zarIrarahita paramAtmAse vilakSaNa audArika Adi pAMca prakArake zarIra tathA paMcedriyoMke bhoga upabhogake sAdhaka dhana Adika paradravya isa jIvake liye dhruva nahIM haiM kintu ye anitya haiM, chUTa jAnevAle haiN| kevala zarIrAdi hI anitya nahIM haiM kintu vikArarahita paramAnandamaI eka lakSaNadhArI apane hI AtmAse utpanna sukhAmRtase vilakSaNa sAMsArika sukha tathA duHkha tathA zatru mitra Adi bhAvase rahita AtmAse bhinna zatru mitra Adi janasamudAya ye saba bhI anitya haiN| jaba ye saba adhruva hai tava dhruva kyA hai ? isake uttarameM kahate haiM ki tIna lokake udarameM vartamAna bhUta bhaviSya vartamAna tIna kAlake sarva dravya guNa paryAyoko eka sAtha jAnane meM samartha kevalajJAna tathA kevaladarzanamaI apanA AtmA hI zAzvata avinAzI hai| aisA apanese bhinna sarva sambandhako adhruva jAna karake dhruva svabhAvadhArI apane hI AtmAme nirantara bhAvanA karanI yogya hai yaha tAtparya hai| bhAvArtha-isa gAthAme AcAryane mohakI gAMTha kATaneke liye yaha samajhAyA hai ki jina 2 vastuoMko he Atman ! tU apanI mAnakara unase prIti karatA hai va unakeliye zoka karatA hai ve saba padArtha tere sAtha sadA rahanevAle nahIM hai| una sabakI avasthA badalatI rahatI hai-unakA sambandha tere sAtha dhUpa chAyAke samAna hotA hai aura miTatA hai / ye zarIra pudgalake paramANuoMse banate haiM va unake vichar3anepara bigaDa jAte hai-ye saba sthira rahanevAle nahIM haiN| isI taraha rupayA, paisA, makAna, jamIna, vastra, bAsana Adi pAMcoM iMdriyoMke sAdhaka padArtha bhI eka dazAmeM rahanevAle nahI haiM yA to ye
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitAya khNdd| [357 svayaM naSTa ho jAyage vA hama zarIra chor3ate hue inako choDa jaayge| koke udayase jo duHkha yA sukha hote haiM ye bhI ekase nahIM rahatehote haiM va chuTate haiN| jinako hama apanA zatru samajhakara dveSa karate haiM va jinako apanA mitra samajhakara prema karate haiM ve zatru va mitra bhI hamase chUTanevAle haiN| hamArA apanA yadi koI sadA sAtha denevAlA hai to eka apanA hI jJAnadarzanopayogadhArI AtmA hI hai| isaliye nija AtmAke sivAya sarva sambandhako kSaNika mAnakara hameM parama dhruva svabhAvadhArI nina AtmAhIkA manana karanA caahiye| svAmI amitigatine baDe sAmAyikapAThame kahA hai kAtAsadmazarIramaprabhRtayo ye sarvathA'gyAtmano, bhinA. karmabhavA. samIraNacalA mAvA bahimA vanaH / taH sammatimihAtmano gatadhiyo jAnati ye zarmadA, tva sakasavasena vidadhate nAkIzalkSmI sphuH // 85 / / bhAvArtha -jo koI nirbuddhi strI, makAna, putra, dhana Adi vAharI padArthoke sambadha honepara jo padArtha sarvathA apanI AtmAse bhinna hai, pavanake samAna athira hai tathA karmoke udayase honevAle haiM, apane AtmAkI sukhadAI sampatti jAnate hai ve mAno pragaTapane apane sakalpase svargakI lakSmIko dhAraNa kararahe hai / matalaba yaha hai ki jase maname yaha sakalpa karanA ki bhai svargako sampadAkA vanI hU~, vRthA hai, jhUThA hai| tese hI apane se bhinna strI putra dhanAdi sAmagrIka cala karmaanitA vanyako jAnA mAnanA lA hai, sUkhatA hai / isase sarva prakArase upAya nima zuddha rUpame hI prema rakhanA cAhiye aura usake sivAya sarva bhAvose vairAgya mananA cAhiye // 10 //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358] shriiprvcnsaarttokaa| isa taraha azuddha nayake Alambanase azuddha AtmAkA lAbha hotA hai aisA kahate hue pahalI gAthA, zuddha nagrase zuddha AtmAkA lAbha hotA hai aisA kahate hue dUsarI, dhruva honese AtmA hI bhAvane yogya hai aisA kahate hue tIsarI tathA AtmAse anya saba adhruva haiM unakI bhAvanA na karanI cAhiye aisA kahate hue cauthI, isa taraha zuddhAtmAke vyAkhyAnakI mukhyatA karake pahale sthalameM cAra gAthAeM pUrNa huii| utthAnikA-Age isa taraha zuddhAtmAkA lAbha honepara kyA phala hotA hai ? isa praznakA uttara dete haiM: jo evaM jANittA bhAdi para appagaM visuddhappA / sAgArANAgAro khavedi so mohduggtthi|| 106 // ya evaM jJAtvA dhyAyati paramAtmAnaM vizuddhAtmA / sAkArAnAkAraH kSapayati sa mohadurgandhim // 106 // anvaya sahita sAmAnyArtha:-(jo sAgArANAgAro) jo koI zrAvaka yA muni (evaM jANittA) aisA jAnakara (paraM appagaM) parama AtmAko (visuddhappA) vizuddhabhAva rakhatA huA (zAdi) dhyAtA hai (so) vaha ( moTugaThi) mohakI gAMThako (khavedi) nAza karadetA hai| vizeSArtha-jo koI gRhastha yA muni athavA sAkArase jJAnopayogarUpa, anAkArase darzanopayogarUpa hokara athavA sAkArase cinha sahita muni yA anAkArase cinha rahita gRhastha hokara isa taraha pUrvame kahe pramANa apane AtmAkA lAbharUpa svasaMvedana jJAnase jAnakarake parama anantajJAnAdi guNoke AdhArarUpa honese utkRSTha
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| rUpa apane hI AtmAko apanI prasiddhi, pUjA, lAbhAdi sarva manoratha jAlase rahita vizuddha AtmA hotA huA dhyAtA hai so aisA guNI jIva zuddhAtmAkI ruciko rokanevAlI darzanamohakI khoTI gAMThako kSaya kara DAlatA hai / isase siddha huA ki jinako nija AtmAkA lAbha hotA hai unhIkI mohakI gATha nAza hojAtI hai| yahI phala hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcArya ne darzanamohakI gAMThake kSayakA upAya yaha batAyA hai ki jo koI zuddha nizcayanayase apane hI zuddha AtmAko nizcayakarake ki vaha sarva rAgAdi paradravyoMse nyArA hai, paradravyoMse rAgadvepa moha chor3a usI nija AtmAkA cintavana karatA hai usake vizuddha pariNAmoke pratApase darzanamohakI vargaNAkA AtmAse viyoga hojAtA hai aura kSAyika samyakta paidA hojAtA hai| muni ho yA gRhastha ho zuddha AtmAke anubhavase darzanamohakA nAza kara saktA hai / jisane isa mohakI gAMThako naSTa kara DAlA usako nina svAdhIna padakA lAbha atizaya nikaTa raha jAtA hai / AtmadhyAna karanekA phala samyagdRSTi jJAnI honA hai| zrI amRtAAzItime zrI yogendradeva kahate hai-- bahirabahirudArajyotirudbhAmadIpaH, sphurati yadi tavAya nAbhipadme sthitAya / apasarati tadAnIM mohaghorAndhakAra ___caraNakaraNadakSo mekSalakSmIdidRkSoH // 54 // bhAvArtha- yadi tU cAritrame catura hai va mokSalakSmIke dekha. nekI icchA rakhatA hai aura tere nAbhipadmame Thahare hueke bhItara
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiprvcnsaarttokaa| antaraMga bahiraMga paramagambhIra prakAzamAna Atmajyoti jAjvalyamAna ho jAve to usI samaya mohakA ghora andhakAra tere AtmAse nikala jaaygaa| vAstavame zuddha AtmAkI ora lakSya denese hI mohakI gAMTha sUkhakara gira jAtI hai isa liye nirantara zuddha AtmAkA hI vicAra karanA yogya hai // 106 // utthAnikA-Age darzanamohakI gAMThake TUTanese kyA hotA hai ? isa praznakA samAdhAna karate haiM - jo NihadamohagaMThI rAgapadose khoya sAmapaNe / hojaM samasuhadukkho so lorA avaya laradi // 10 // yo nittama hAnyo rAprapA payintA zaraNye / - vet sanamukhaduHkhaH / sokhyamamA samate // 107 // anyaya rahita mAmAgArtha -(jo) jo koI (NihadamohagaMThI ) nohakI gAMThako bhaya karake (sAmaNNe) muni avasthAmeM rahakara (rAgapadose) rAgadveSoMko (khavIya) nAza karake (lamasuhadukkho hoja) sukha dukhameM samatAbhAva rakhanevAlA ho jAtA hai (so) vaha jJAnI jIva (aklayaM sorala) adinAmI Anado (sadi) prApta karatA hai| ghi pArtha-johoI patrame kahe prakArase manamohakI gAMThako kSaya karake nicale apane nyabhAvane Thaharakara sapane guha AtmAke nizcala anubhava svarUpapItarAga cAritrako rokanevAle cAritramoharUpa rAgatoko nAgavAra ke sapane zuddha jAnA svAnubhavale utpAta rAgAdi vilole rahita renatula usake anubhavale dRSTa hora sAMsArika sukha vaduHkhase utpanna harSa viSAdase rahita honeke kAraNale sukha
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| duHkhomeM samatAbhAva rakhatA hai vaha aisA guNavAna bhedajJAnI jIva akSaya sukhako lAbha karatA hai / isase jAnA jAtA hai ki darzana mohake nAzase phira cAritra mohrUpa rAgadveSoko vinAza karake sukha duHkhameM mAdhyastha lakSaNadhArI munipadame jo ThaharanA hai usIse hI akSayasukhakA lAbha hotA hai| bhAvArtha-yahAMpara AcAryane arahata paramAtmA honekAkrama batAyA hai ki jaba darzanamohakA nAza hojAve taba rAgadveSarUpa cAritra mohako nAza karaneke liye sarva parigraha tyAga nagna digambara munipadame sthira hokara sukha du khomeM samatAbhAva rakhate hue, AtmAnadarasame bhIge hue bhAvagunipaneke pratApane cAritra mohanIyakA nAza karake phira anya tIna ghAtiyA karmokA bhI kSaya karake avinAzI anata sukhako jJAnI AtnA prApta karaletA hai / jese vItarAgamaI AtmAnubhavase DharganamohanI gATha kaTatI hai vaisehI vItarAgamaI AtmAnubhavase cAritramohake phade kaTa jAte hai / isaliye vItarAgamaI sAgyabhAvarUpa AtmAnubhavame sadA ThaharanekA puruSArtha karanA caahiye| zrI samayasArakalagameM kahA haiya prabhAvana mavipadramANA, mukta pha na para vita era tRpta / apAsaNIyanu , ni. zarmama ta tAsa / 39 // sAmArtha-jo pahale rAgAdimAgose vAde hue karmarUpI viSa vRkSone sukhadu kha phAloko lAgi mAtsaralage tRta hotA huA nahI bhogatA hai arthAt una sAsArika sukhadu khome samatAbhAva
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362] shriiprvcnsaarttokaa| rakhatA hai vahI mahAtmA aisI avasthAko prApta karaletA hai jo atIndriya AnandamaI hotI hai jisase vartamAnameM sukhI hotA hai aura bhaviNyameM bhI sukha pAtA rhegaa| tAtparya yahI hai ki sukhakA upAya nina svarUpameM ekAgratA prApta karanA hai // 107 // utthAniyA-Age kahate haiM ki nija zuddhAtmAme ekAgratA rUpa dhyAna hI AtmAkI atyanta vizuddhi kara detA hai| jo khavidamohakaluso visayaviratto maNo Niru bhittA / samavadvido sahAve so appANaM havadi dhAdA // 108 // yaH kSaSitamohaklupo viSayaviratto mano nirudhya / samavasthitaH svabhAve sa AtmAna bhavati dhyAtA // 108 // anvayasahita sAmAnyArthaH-(jo) jo koI (khavidamohakaluso) mohakI kAlimAko kSaya karake ( visayaviratto ) iMdriyoke viSayoMse virakta hotA huA (maNo NirubhittA) manako saba tarahase rokakara (sahAve samavavido) apane AtmasvabhAvameM bhale prakAra sthira honAtA hai (so) vahI mahAtmA ( appANaM dhAdA havadi ) AtmAko dhyAnevAlA hotA hai| vizeSArtha-jo koI pUrva do sUtroMmeM kahe pramANa darzanamoha aura cAritramohako kSaya karatA huA, moha aura rAgadveSakI kaluSatAse rahita nijAtmAnubhavase utpanna sukhAmRtarasake svAdake balase kluSatA aura mohake udayase utpanna viSayasukhoMkI icchAse rahita hotA huA tathA viSayakaSAyose utpanna vikalpanAloMmeM vartanevAle manako rokakara nija paramAtmasvabhAvameM bhaleprakAra sthita hI guNI puruSa apane AtmAkA dhyAtA hotA hai / isI
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [363 hI zuddhAtmadhyAnase. atyanta zuddhi arthAta muktiko prApta karatA hai| isase siddha huA ki zuddhAtmadhyAnase jIva vizuddha hotA hai, kyoki dhyAnase vAstavameM AtmA zuddha hotA hai / isaliye dhyAnake sambandhame cAra prakArakA vyAkhyAna karate haiM / vaha cAra prakAra dhyAna hai / dhyAna, dhyAnasaMtAna, eka dhyAnacitA tathA dhyAnAnvaya sUcanA / inameMse eka kisI vizeSa bhAvameM cittako rokaneko dhyAna kahate haiM yaha dhyAna zuddha aura azuddhake bhedase do prakAra hai| ava dhyAna satAnako kahate hai-jahA atarmahUrtaparyaMta dhyAna hotA hai phira atarmahUrta paryaMta tattvacitA hotI hai phira bhI atarmuhUrta paryaMta dhyAna hotA hai pIche phira tatvacitA hotI hai isa taraha pramatta apramatta guNasthAnakI taraha antarmahUrta 2 vItatehue palaTana hojAve usako dhyAnasaMtAna kahate haiM / yaha dharmadhyAna sambandhI jAnanA cAhiye / zukladhyAna upazama tathA kSapaka zreNIke caDhanepara hotA hai vahA bahuta hI alpakAla hai isase (buddhi pUrvaka) palaTamerUpa dhyAna satAna nahI siddha hotA hai / aba dhyAna citAko kahate hai-jahAM dhyAnakI satAnakI taraha dhyAnakI palaTana nahIM hai kintu dhyAnasambandhI cintA hai| isa cintAke bIcame hI kisI bhI kAlame dhyAna karane lagatA hai tau bhI usako dhyAna cintA kahate haiM / ava dhyAnAnvaya sUcanAko kahate haiM ki jahA dhyAnakI sAmagrIrUpa bArahabhAvanAkA cintavana hai va dhyAna sambandhI savega vairAgya vacanoMkA vyAkhyAna hai vaha dhyAnAnvaya sUcanA hai / dhyAnakA cAra prakAra kathana dhyAtA, dhyAna, dhyeya tathA phalarUpa hai athavA Ata, raudra, dharma, zukla rUpa hai jinakA kathana anya granthomeM varNana kiyA gayA hai|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] zrIpravacanasAraTokA / bhAvArtha - jo pahale darzana mohakI aura tIvra kaSAyoke udayakI kalupatAse rahita hokara zAMta mana ho paMcedriyoMke viSayoMko saMsArakA kAraNa jAna unase vairAgyavAna hotA hai tathA manako aneka viSayakaSAyasambandhI saMkalpanAlose roka detA hai aura nija zuddha AtmAke svabhAvame bhaleprakAra sthiratA prApta karatA hai vahI AtmadhyAnI hai / yahI AtmadhyAna AtmAke baMdhanoko kATakara AtmAko paramAtmA kara detA hai / jahAM ekAgratA hotI hai usako dhyAna kahate haiM / zukla dhyAna meM to bilakula dhyAtAkI buddhipUrvaka ekAgratA hotI hai / yadyapi abuddhi pUrvaka kucha palaTana hotI hai tathApi dhyAtAke anubhava gocara na hone se vaha zuddhopayogarUpa thiranArUpa hI dhyAna kahalAtA hai / dharma dhyAname zuddhAtmAkI sanmukhatA jahAM hai unako zuddha dhyAna kahate hai | jahAM azuddha nAvome thiratA hotI hai usako azuddha dhyAna yA Artaraudra dhyAna kahate haiN| jahAM dhyAna atarmuhUrta hokara phira dhyAnakI citA ho ? phira dhyAna hojAve isataraha vyAnakI satAna bahuta dera taka calatI rahe usako dhyAna saMtAna kahate he / jo yogI cha ghar3I rate hai unake aitI 1 hartame avira nahI raha mAra hI jAge kabhI bhI saMtAna vartatI hai kyoki dhyAna eka satA hai / hamake mukhyatA hotA hai japAnacita gavyame jAtA hai-hai va dhyAna sadAna hai / janake pAsa karaneI rAnIkI samhAla hai parthAt jahAM bAraha navA citavana hai yA vyAkhyAna hai athavA dharmAnurAga 1
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [365 bar3hAnevAlA tathA sasAra zarIrabhogose vairAgya utpanna karanevAlA kathana hai usako dhyAnAnvaya sUcanA kahate haiN| __ prayojana yaha hai ki ina cAro hI dhyAnake bhedomeM jisameM upayoga lage vartanakarake vItarAgamaI sAmyabhAvameM ThaharanekA yatna karanA cAhiye kyoki AtmadhyAnase hI AtmA zuddha hogA / anya koI upAya nahI hai . jesA zrI tatvasArameM zrIdevasenamahArAna kahate hai sayalaviyappe tharake uppanA koci tAsao bhAvo / jo apaNo sahAyo mokrasasma ya kAraNa so hu // 61 // asahAve yAko joI na muNei Agae visae / jANiyaNiya appa NaM cchiyata veva suvimudra // 62 // Na ramai visayemu maNo joisma du ladasuddhanacasva / ekohabaha girAso marai puNo ANasatyeNa / / 63 / / Na marada tAvatya maNo jAma Na moho khayagao sanyo / soyati saMNabhAI sAgi ya ghAikammANi || 64 // hae rAe seNa NAmai sayameva galiyamAhappaM / tara niyamohagae gati girasesacAINi || 65 // ghAi cahaka. pa. uppajada vimalakevala gANaM / royAleyapayAma kAlattayajANagaM parama // 66 / bhAvAtha-sarva manake sakalpa vikalpoke ruka nAnepara koI ekaavinAzI bhAva paidA hotA hai jo AtmAkA svabhAva hai va jo nizcayase mokSakA kAraNa hai / AtmasvabhAvame rithara hotA huA yogI Aehue daMdriyoke vipayokA anubhava nahIM karatA hai kintu vaha nija AtmAko atyanta zuddha dekhatA jAnatA rahatA hai / zuddhatatvako
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366] zrIpravacanasAraTIkA / www prApta karanevAle yogIkA mana iMdriyoke viSayomeM nahIM ramana karatA hai-vaha mana sarva AzAse rahita ho AtmAse eka honAtA hai athavA Atma dhyAnake zastrase mara jAtA hai / jabataka mana nahIM bharatA hai tabataka sarva mohakA kSaya nahIM hotA / manake maranepara mohakA kSaya honAtA hai va mohake kSaya honeke pIche zeSa tIna ghAtiyA karma bhI kSaya hojAte haiM / jaise rAnAke maranepara usakI sana senA apane prabhAvase rahita ho svayaM bhAga jAtI hai taise moha rAnAke nAza honepara sarva ghAtiyAM karma gala jAte haiN| cAraghAtiyA karmoke nAza honepara nirmala kevalajJAna paidA ho jAtA hai jo uruSTha hai, tInakAlako jAnanevAlA hai va loka aura alokakA prakAzaka hai| isase yahI nizcaya karanA cAhiye ki AtmadhyAnase hI karmokA kSaya hotA hai aura AtmA zuddha hotA hai| isa taraha AtmAke anubhavase darzanamohakA kSaya hotA hai aisA kahate hue pahalI gAthA, darzanamohake kSayase cAritramohakA kSaya hotA hai aisA kahate hue dUsarI, ina donoke kSayase mokSa hotA hai aisA kahate hue tIsarI, isa taraha AtmAkA lAbha honA phala hotA hai aisA kahate hue dUsare sthalameM tIna gAthAeM pUrNa huii| uttha nikA-Age zipya pUrvapakSa karake yaha AkSepa karatA hai ki zuddhAtmatattvako prApta karake sakalajJAnI paramAtmA kisa vastuko dhyAna hai ? NihadghaNaghAdikammo paJcakkha savvabhAvataccaNhU / yantagado samaNo jhAdi kimma alaMdeho // 106 // . nihataghanaghAtikarmA pratyakSaM sarvabhAvatattvajJaH / yAntagataH zramaNo dhyAyati kimrthmsdehH|| 109 //
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [367 . anvaya sahita sAmAnyArtha-(NihadadhaNaghAdikammo) sarva ghAtiyA karmoko nAza karanevAle (paJcakkha) pratyakSarUpase (savvabhAvataccaNhU) sarva padArthoke jAnanevAle (NeyaMtagado ) sarva jJeya padArthoke pAra pahucanevAle ( asaMdeho ) tathA sazayasahita (samaNo) kevalajJAnI mahAmuni (phamma8) kisa padArthako (jhAdi) dhyAte haiN| vizeSArtha-pUrvasUtrameM kahe pramANa nizcala apane paramAtmA tattvameM pariNamana rUpa zuddha dhyAnake balase ghAtiyA koke kSayakartA, pratyakSajJAnI, sarva jJeyoMko jAnanekI apekSA unake pAra honevAle aise tIna vizeSaNa sahita jIvana maraNa AdimeM samatAbhAva rakhanevAle mahA zramaNa zrI sarvajJa bhagavAna jo saMzayAdise rahita haiM vaha kisa padArthako dhyAte haiM yaha prazna hai athavA kisI padArthako bhI nahIM dhyAte haiM yaha AkSepa hai ? yahAM yaha artha hai ki jaise koI bhI devadatta viSayoke sukhake nimitta kisI vidyAkI ArAdhanArUpa dhyAnako krtaa| hai jaba vaha siddha hojAtI hai taba usa vidyAke phalarUpa viSayasukhako siddha karaletA hai phira usa vidyAkI ArAdhanArUpa dhyAnako nahIM karatA hai / taise hI bhagavAna bhI kevalajJAna rUpI vidyAke nimitta tathA usake phalarUpa ananta sukhake nimitta pahale chamastha arthAt alpajJakI avasthAmeM zuddha AtmAkI bhAvanA rUpa dhyAnako karate the aba usa dhyAnase kevalajJAnarUpI vidyA siddha hogaI tathA usakA phalarUra ananta sukha bhI siddha hogayA taba kisa liye dhyAna karate hai aisA prazna hai yA AkSepa hai ? dUsarA kAraNa yaha hai ki padArtha parokSa honepara usakA dhyAna kiyA jAtA / hai bhagavAnake sarva pratyakSa hai taba unake dhyAna kisa taraha hosakA
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368] zrApravacanasAraTIkA / hai aisA pUrva pakSa karate hue gAthA pUrNa huii| bhAvArtha-isa gAthAmeM ziSyakA yaha prazna hai ki kevalI sarvajJa bhagavAna jaba dhyAnakA phala paramAtmapada prAptakara cuke taba unake dhyAna kisaliye va kisakA hogA kyoMki jo vastu nahIM milatI hai va usake milAnekI icchA hotI hai va usIkA hI dhyAna usake liye kiyA jAtA hai parantu jaba vastu mila gaI phira usakA dhyAna nahIM hosaktA / isaliye kevalI bhagavAna dhyAna rahita haiM aisA AkSepa ziSyane kiyA hai| yahAM gAthAmeM kimaTuM zabda leM taba to artha yaha hogA ki kisa liye dhyAna karate haiM va kamaTuM zabda leM taba artha yaha hogA ki kisa padArthoko dhyAte haiM / / utthAnikA-Age isa pUrvapakSakA samAdhAna karate haiMsavvAvAdhavijutto smNtsvvvkhsokkhnnaannddddho| bhUdo akkhAdIdo jhAdi aNakkho paraM sopatraM // 11 // sarvAvAdhaviyuktaH samantasarvAkSamokhyamAnADhyaH / bhUtokSAtIto dhyAyatyanakSaH para saukhyam // 110 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(savvAvAvijutto) sarva prakArakI bAdhAse rahita va ( samaMtasavvakvasokkhaNANaDaDho ) saba tarahase sarva AtmIka sukha aura jJAnase pUrNa (akkhAdIdo) tathA atIdriya (bhUdo) hokara (aNakkho) dUsaroMke bhI iMdriyoMke jo viSaya nahIM hai aise kevalI bhagavAna (paraM sokkha) paramAnaMdako (jhAdi) dhyAte hai| vizeSArtha-jisa samayase kevalI bhagavAna iMdriyajJAnase rahita atIdriya hue, va sarva prakArakI pIr3Ase rahita hue tathA sarva AtmAke pradezomeM AtmIka zuddha jJAna tathA zuddha sukhase paripUrNa
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 369 hue usI samayase ve bhagavAna jinakI AtmA dUsaroke idriyoMkA viSaya nahIM hai kisI parama utkRSTa sarva AtmAke pradezo meM AhAMda denevAle ananta sukharUpa ekAkAra samatA rasake bhAvase pariNamana karate rahate haiM arthAt nirantara ananta sukhakA svAda lete rahate haiM / - jisa samaya yaha bhagavAna eka deza honevAle sAmArika jJAna aura sukhakI kAraNa tathA sarva AtmAke pradezoMme paidA honevAle svAbhAvika atIMdriya jJAna aura sukhako nAza karanevAlI ina idriyoko nizraya ratnatrayamaI kAraNa samayasArake valase ullaMghana kara jAte haiM arthAt una idriyoMke dvArA pravRttiko nAza karadete haiM usI hI kSaNase ve sarva vAdhAse rahita hojAte haiM, tathA atIMdriya aura ana AtmAse utpanna AnandakA anubhava karate rahate haiM arthAt Atma sukhako dhyAte hai va AtmasukhameM pariNamana karate hai / isase jAnA jAtA hai ki kevaliyoko dUsarA koI cintAnirodha lakSaNa dhyAna nahI hai, kintu isI parama sukhakA anubhava hai athavA unake ghyAnakA phalarUpa karmakI nirjarAko dekhakara dhyAna hai aisA upacAra kiyA jAtA hai| tathA jo Agamame kahA hai ki sayoga kevalIke tIsarA zuklavyAna va ayoga kevalIke cauthA zuladhyAna hotA hai vaha upacArase jAnanA cAhiye aisA sUtrakA abhiprAya hai / bhAvArtha - isa gAthAme vAstavameM kevalI bhagavAnakA svabhAva batAyA hai / AcArya kahate hai ki kevalI bhagavAnakA AtmA jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoMse rahita hokara anantajJAna, ananta darzana, ananta vIrya, ananta va kSAyika samyakta va kSAyika yathAkhyAta cAritra tathA ananta sukha se paripUrNa hojAtA hai / unake AtmAmeM jJAna va 24
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ] zrIpravacanasAraTIkA / sukha- svAbhAvika zuddha pragaTa hojAte haiM / ve iMdriyoMke dvArA na to jAnate haiM na unake dvArA viSayasukhakA bhoga karate haiM- unakI pravRtti iMdriyoM kI pravRttise rahita hojAtI hai / unako koI prakArakI kSudhA, tRSA, roga, zoka, zIta, uSNa Adi parIsahoMkI va kisI cetana va acetanakRta upasargakI koI zArIrika va mAnasika bAdhA nahIM hotI hai| unakA zuddha AtmA anya alpajJAniyoMke iMdriyajJAnakA bhI viSaya nahIM hai / aise bhagavAna nirantara nijAnandakA svAda liyA karate haiM arthAt samaya 2 apUrva AtmIka sukhakA anubhava karate haiN| yA yoM kaha dIjiye ki ve bhagavAna apane hI svAbhAvika Anandako dhyAte haiM / unake aisA dhyAna nahIM hai jaisA ki chadmasthoke hotA hai ki cittako anya padArthoMse rokakara AtmAmeM lagAnA par3e / ve sadA Atmastha hI haiM - ATha varSa kucha adhika kama eka karor3a putra varSa taka bhI ve ekAkAra AtmAmaI bane rahate haiM - uname koI rAgAdi vikAra nahIM hote haiM, unake upayokI caMcalatA alpajJakI taraha nahI hotI hai / unakA upayoga AtmAmeM hI magna rahatA huA AtmIka AnandakA bhoga kiyA karatA hai| siddhAta me jo kevalI bhagavAnake dhyAna kahA hai vaha isI apekSAse vyavahArase kahA hai ki vahAM dhyAnakA phala maujUda hai arthAt unake pUrvavaddha karmoMkI nirjarA hotI rahatI hai / tathA tIsarA va cauthA zukladhyAna bhI unakI AtmAkI avasthAkI apekSA upacArase kahA hai / jaba kAyadvArA sUkSma AtmapradezoMkA parispanda hotA hai taba tIsarA zukladhyAna va jaba yogarahita hote haiM taba sarva kriyAse nirvRtta honeke kAraNa cauthA zukladhyAna kahA hai / kevalI bhagavAnake t
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 371 vAstavameM cittako rokanerUpa dhyAna nahIM haiM / ve sadA hI AtmadhyAnI va AtmAnandI haiM - unakI mahimA bacana agocara hai| yahAM yaha tAtparya hai ki jisa AtmadhyAnase aisA apUrva arahaMtapada prApta hotA hai usa dhyAnakA puruSArtha kartavya hai / AptakharUpa nAma meM arahaMta bhagavAnakA svarUpa kahate haiM- naSTa chadmasthavijJAna naSTa kezAdivardhanam / naSTa dehamale kRtsna naSTe ghAticatuSTaye // 8 // naSTa maryAdavijJAna naSTa mAnasagocaram / naSTa karmamala duSTa naSTo varNAtmako dhvaniH // 9 // naSTAH kSuttamayasvedA naSTaM pratyekayodhanam / naSTaM bhUmigata naSTa drayasukhaM // 10 yenAsa paramaizvaryaM parAnandasukhAspadam / bodhaH kRtArtho'sAvIvaraH paTubhiH smRtaH // 23 // bhAvArtha - jisane cAra ghAtiyA karma naSTa kara diye, chadmastha jJAna dUra kara diyA, keza nakhakI vRddhi banda kI va sarva zarIrakA mala bhI haTA diyaa| jisameM mana sambandhI va iMdriya sambandhI va kSayopazama rUpa maryAdita jJAna bhI nahIM rahA jisake duSTa karmamala naSTa huA va akSararUpa dhvani bhI nahIM rhii| jisake kSudhA, tRSA, bhaya, sveda Adi aThAraha doSa naSTa hogae, pratyeka prANIko samajhAnekI kriyA bhI baDha huI, bhUmime sparza bhI na rahA va iMdriyoMke dvArA sukha bhoga bhI na rahA- jinhoMne ananta jJAnarUpa paramAnada sukhake sthAna paramaIzvarapaneko prApta kara liyA va jo paramakRtakRtya hai usahIko buddhimAnone Izvara kahA hai /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 shroprvcnsaarttokaa| aise paramAtmA arahaMta dhyAnake phalako prApta hokara, niraMtara AtmAnaMdakA vilAsa karate rahate haiN| yaha hI paramapUjyanIya deva dhyAna karane yogya, pUjyane yogya va stuti karane yogya haiM // 110 // ___isa taraha kevalI bhagavAna kyA dhyAte haiM va kyoM dhyAte haiM ? isa praznakI mukhyatAse pahalI gAthA, tathA ve bhagavAna paramasukhako dhyAte yA anubhavate haiM isa taraha usa praznakA samAdhAna karate hue dUsarI, isa taraha dhyAna sambandhI pUrvapakSakA parihArarUpase tIsare sthalame do gAthAeM pUrNa huii| utthAnikA-Age vizeSa karake samarthana karate haiM ki yahI apane zuddhAtmAkI prApti lakSaNa hI mokSamArga hai, anya koI mArga nahIM hai| evaM jiNA jiNidA siddhA maggaM samudvidA samaNA / jAdA Namotthu tesi tassa ya NicANamaggassa // 11 // evaM jinA jinendrA siddhA mAge samutthitAH amaNAH / ' jAtA namostu tebhyAtasmai ca nirvANamArgAya // 111 // anvayasahita sAmAnyArthaH-(evaM) isa taraha pUrva kahe pramANa (maggaM samudvidA) mokSamAgako prApta hokara (samaNA) muni, (jiNA) sAmAnya kevalI nina, (niNiMdA) tathA tIrthakara kevalI jina, (siddhA) siddha paramAtmA (nAdA) hue (tesiM) una sabako (ya) aura (tassa NivyANamaggassa) usa mokSamArgako (Namotthu) namaskAra ho| vizeSArtha-isa taraha bahuta prakArase pahale kahe hue nina paramAtmatatvake anubhavamaI mokSamArgako Azraya karanevAle jIva sukhaduHkha AdimeM samatAbhAvase pariNamana karanevAle tathA AtmatatvameM evaM ji si tassa hAsthitAH amaNAH / ,
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ IRF dvitIya khaMDa / 373 13,3" lIna aneka muni hue jo tadbhava mokSagAmI na the tathA sAmAnya "kevalI jina hue va tIrthakara paramadeva hue ye saba siddha paramAtmA "hue haiM / una sabako tathA usa vikAra rahita svasaMvedana lakSaNa 'nizcaya ratnatrayamaI mokSake mArgako hamArA anantajJAnAdi siddha 112 1 'guNoM kA smaraNarUpa bhAva namaskAra hohu / yahAM acarama zarIrI muniyoMko siddha mAnakara isa liye namaskAra kiyA hai ki unhoMne bhI ratnatrayakI siddhi kI hai| jaisA kahA hai 1 " tava siddhe Nayasiddhe saMjamasiddha caritrasiddha ya / NANammi daMsaNammiya siddhe sirasA NamassA mi" arthAta jinhoMne tapameM siddhi pAI hai, nayoMke svarUpa jJAnameM siddhi pAI hai, saMyama meM siddhi kI hai, cAritra meM siddhi pAI hai tathA samyagdarzana va samyagjJAnameM siddhi pAI hai una sabako maiM sira jhukAkara namaskAra karatA hUM / isase 'nizreya kiyA jAtA hai ki yahI mokSakA mArga hai anya koI nahIM hai| bhAvArtha - isa gAthA meM AcAryane yaha spaSTa kaha diyA hai ki mokSakA kAraNa nija zuddhAtmAkA sarva paradravyose bhinna zraddhAna jJAna tathA cAritrarUpa tallInatA hai - arthAt nizcaya ratnatrayamaI nirvikalpa samadhi hai yA svAnubhava hai yA kAraNa samayasAra hai yA svasamaya rUpa pravRtti hai / isI mokSamArgako sevana karake mahAmuni hue haiM jo yadyapi tadbhava mokSa na prApta hue kiMtu kucha bhavoMmeM prApta kareMge / tathA isI mArgapara calakara aneka muni sAmAnya - kevalI hue, aneka sAdhu tIrthaMkara kevalI hue aura ye saba jIva siddha paramAtmA hogae, kyoki maiM kundakuMda muni bhI isI zuddhAtmAkI avasthAko prApta karanA cAhatA hUM isaliye maiM zuddha AtmA
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374] shriiprvcnsaarttokaa| Crmirmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm kA dhyAnakara bhAva namaskAra karatA huA una sarva saphala kArya karanevAloMko dravya namaskAra karatA huuN| sAtha hI usa abheda ratnatrayakI parama ruci rakhatA huA usameM apane upayogako jor3atA huA usa mokSamArgako bhI bhAva namaskAra sahita dravya namaskAra karatA huuN| isase yaha siddha kiyA gayA hai ki hama sabako isa loka tathA paralokameM parama zAMti va sukhako prApta karaneke liye isI ratnatrayamayI nirmamattva bhAvakI bhAvanA bhAnI cAhiye / zrI amitigati mahArAjane sAmAyikapAThameM kahA hai:sarvajJaH sarvadarzI bhavamaraNajarAtakazokavyatIto, labdhAtmIyasvabhAvaH kSatasamalamalA zazvadAtmAnapAyaH / dakSaiH sakocitArbhavamRtiktaiirlo yAtrAnapekSabhraSTA vAdhAramanInasthiravizudasukhaprAptaye ciMtanIyaH // 20 // bhAvArtha-jo catura puruSa iMdriyoke vijayI hai, janma maraNase bhayabhIta hai, saMsArake bhramaNase udAsIna haiM unako vAdhA rahita, AtmAse utpanna, sthira aura zuddha nirmala sukhakI prAptike liye usa AtmAkA sadA cintavana karanA cAhiye jo avinAzI hai, sarvajJa hai, sarva dI hai, janmamaraNa jarA rogazokAdise rahita hai, nijakhamAvameM prApta hai, tathA sarva dravyakarma naukarma bhAvakarmamalase rahita hai // 111 utthAnikA-Age prathama jJAnAdhikArakI pAMcavIM gAthAmeM AcAryane kahA thA ki "uvasaMpayAmi samma jatto NivyANasaMpattI" maiM sAmya bhAvako dhAraNa karatA hUM jisase nirvANakI prApti hotI usI apanI pUrva pratijJAkA nirvAha karate hue svayaM hI mokSa'mArgakI pariNatiko svIkAra karate hue kahate haiM
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa [375 tamhA tadha jANittA appANaM jANagaM sabhAveNa / parivajAmi mamatti uvaDhido Nimmamattammi // 112 // tasmAttathA zAttvAtmAnaM nAyaka svabhAvena / parivarjayAmi mamatAmupasthito nirmamattve // 112 // anvaya sahita sAmAnyArtha-(tamhA) isaliye (tagha) timahI prakAra (sabhAveNa) apane svabhAvase (jANaga) jJAyaka mAtra (appANaM) AtmAko (jANittA) jAnakara (Nimmamattammi ) mamatArahita bhAvame (uvaTTido) ThaharA huA (mamati) mamatA bhAvako (parivajAmi) mai dUra karatA huuN| vizeSArtha-kyoMki pahale kahe hue pramANa zuddhAtmAke lAma rUpa mokSa mArgake dvArA jina, jinendra tathA mahAmuni siddha hue haiM isaliye mai bhI usI hI prakArase sarva rAgAdi vibhAvase rahita zuddha buddha eka khabhAvake dvArA usa kevalajJAnAdi anataguNa svabhAvake dhArI apane hI paramAtmAko jAna karake sarva paradravya sambandhI mamakAra ahaMkArase rahita hokara nirmamatA lakSaNa parama sAmyabhAva nAmake vItarAga cAritrameM athavA usa cAritrame pariNamana karanevAle apane zuddha AtmasvabhAvameM ThaharA huA sarva cetana acetana va mizrarUpa paradravya sambandhI mamatAko saba tarahase chor3atA hUM / bhAva yaha hai ki mai kevalajJAna tathA kevaladarzana svabhAvarUpase jJAyaka eka TakokIrNa svabhAva hUM aisA hotA huA merA paradravyoke sAtha apane svAmIpane AdikA koI sambandha nahIM hai| mAtra jJeya jJAyaka saMbaMdha hai, so bhI vyavahAra nayase hai / nizcayase yaha jJeya jJAyaka sabaMdha bhI nahIM hai / isa kAraNase maiM sarva paradravyoke mamattvase rahita hokara
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ // 376] shriiprvcnsaarttokaa| parama samatA lakSaNa apane zuddhAtmAmeM ThaharatA huuN| zrIkuMdakuMda mahArAjane "uvasaMpayAmi samma" maiM samatAbhAvako Azraya karatA hUM ityAdi apanI kI huI pratijJAkA nirvAha karate hue svayaM hI mokSamArgakI pariNatiko svIkAra kiyA hai aisA jo gAthAkI pAtanikAke prArambhameM kahA gayA hai usase yaha bhAva pragaTa hotA hai ki jina mahAmAoMne usa pratijJAko lekara siDi pAI hai unahIMke dvArA vAstacameM vaha pratijJA pUrI kI gaI hai| zrI kundakundAcArya devane to mAtra jJAna darzana aise do adhikAroMko graMthameM samApta karate hue usa pratijJAko pUrA kiyA hai| zivakumAra mahArAjane to mAtra graMthake zravaNase hI sAmyabhAvakA Alambana kiyA hai| kyoMki vAstavameM jo mokSa prApta hue haiM una hIkI vaha pratijJA pUrNa huI haina zrI kundakundAcArya mahAsanakI aura na zivakumAra rAnAkI kyoMki donoMke caramadehakA abhAva hai| bhAvArtha-zrI kuMdakundAcArya mahArAja isa gAthAmeM apane mokSamArgake gAr3hapremako pragaTa karate hue kahate haiM ki jisa taraha pUrva mahApuruSoMne apane vItarAga svabhAvase jJAtAdRSTA AnandamaI apane hI AtmAko jAnakara anubhava kiyA thA usa hI taraha maiM bhI nija AtmAke zuddha svabhAvako jAnakara mamakAra ahaMkAra rahita vItarAga cAritrarUpa samatAmAvameM Thaharakara apane zuddha AtmAke sivAya sarva cetana acetana va mizra padArthoMmeM mamatAko tyAgatA huuN| aura Atmastha hotA huA sAmyarasakA pAna karatA huuN| pahale mahArAjane jo pratijJA kI thI usIko yahAMtaka vyAkhyAna karate hue nirvAhA hai| isa granthake vaktA zrI kuMdakuMdAcArya haiM tathA
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd"| [37 mukhya zrotA'zrI zivakumAra mahArAja haiM donoM paMcama kAlameM hue isa liye isI bhavase mokSagAmI nahIM haiN| isaliye inake sAmyabhAva grahNakI pratijJA Ayu kSayake pIche nahIM raha sakatI hai, kyoMki ye zarIra chor3akara svargAdi gatiyoMmeM gae hoNge| pratijJAkI pUrNatA unahIkI hotI hai jinhoMne ratnatraya sAdhanakara tadbhava mokSa prApta kI hai| ve anaMtakAla taka sAmyabhAvameM lIna rheNge| yahAM isa pravacanasArake do adhikAra kahakara zrI kundakundAcAryajIne apane kathanakI pratijJAko acchI taraha nirvAhA hai| yaha bhAva hai| vAstavameM nirmamattvabhAva hI paramAnada dAyaka hai jaisA zrI kulabhadra AcAryane sArasamuccayameM kahA hai: nirmamattva para tatva nirmamatvaM para sukham / nirbhamattva para bIja mokSasya kathita budhaiH // 234 // nirmamarave sadA saukhya sasAra sthanicchedanam / / jAyate paramotkRSTamAtmanaH sasthite sati // 235 // samatA sarvabhUteSu yaH karoti suma nasaH / mamatvabhAvanirmukto yAtyaso padamavyayam // 213 // bhAvArtha-mamatAse dUra rahanA parama tattva hai / mamatA rahitapanA parama sukha hai, nirmamatAhIko buddhimAnone mokSakA uttama bIja kahA hai / nirmamatA hote hue nina AtmAmeM jo sthira hotA hai usako saMsArakI sthitikA chedaka parama utkRSTa sukha prApta hotA hai| jo bhavya mana samyaktI jIva sarva prANiyomeM samatA karake mamatA bhAvase chUTa nAtA hI avinAzIpadako prApta karatA hai| .
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ] zrIpravacanasAraTokA | isa taraha jJAnadarzana adhikAra kI samApti karate hue cauthe sthalameM do gAthAeM pUrNa huI | utthAnikA- isa taraha nija zuddhAtmAkI bhAvanArUpa mokSa - mArgake dvArA jinhoMne siddhi pAI hai aura jo usa mokSamArgake ArAdhanevAle haiM una sabako isa darzana adhikArakI samApti meM maMgalake liye athavA granthakI apekSA madhyameM maMgalake liye usa hI padakI icchA karate hue AcArya namaskAra karate haiM daMsaNasaMsuddhANaM sammaNNANovajogajuttANaM / avvAvAdharANaM Namo Namo siddhANaM // 113 // samyagdarzanasaMzuddhebhyaH samyagjJAnopayogayuktebhyaH / avyAbAdharavebhyo namo namo siddhasAdhubhyaH // 113 // anvaya sahita sAmAnyArthaH- (dasaNasaMsuddhANaM) samyagdarzanase zuddha ( sammaNNANovajogajuttANa ) va samyajJAnamaI upayogase yukta tathA ( avvAbAdharadANaM ) avyAtrAdha sukhameM lIna ( siddhasAhUNaM ) siddhoMko aura sAdhuoMko (Namo Namo ) vAravAra namaskAra ho / vizeSArtha - jo tIna mUDhatA Adi paccIsa doSoMse rahita zuddha samyagdRSTI haiM, va saMzayAdi doSoMse rahita samyagjJAnabhaI upayoga dhArI haiM athavA samyagjJAna aura nirvikalpa samAdhime vartanevAle vItarAga cAritra sahita haiM tathA samyagjJAna AdikI bhAvanAse utpanna avyA bAgha tathA ananta sukhameM lIna haiM aise jo siddha haiM arthAt apane AtmAkI prApti karanevAle aIta aura siddha haiM tathA jo sAdhu haiM arthAt mokSake sAdhaka AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu haiM una sabako
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitiiy,khNdd| merA vAra vAra namaskAra ho aisA kahakara zrI kundakunda mahArAjane apanI utkRSTa bhakti dikhAI hai| bhAvArtha-isa gAthAmeM AcAryane parama maMgalasvarUpa pAco parameSThiyoMko namaskAra kiyA hai| do daphe namo zabda kahakara vAra vAra namaskAra karake apanI gAr3habhakti unake zuddha guNomeM dikhalAI haiM / arahaMta' aura siddha to ratnatrayakI ArAdhanAse usake pUrNa phalako pAcuke haiM-anantajJAna darzana sukha vIryamaI haiM / AcArya, upAdhyAya, sAdhu abhI ratnatrayakI ArAdhanA kara rahe haiM parantu avazya arahaMta aura siddha hoMge isa liye bhAvI naigamanayakI apekSA unake bhI ve hI vizeSaNa diye haiM jo arahata va siddhoMke diye haiN| ve zIghra hI kevalajJAnI va ananta sukhI hoge / isa dUsare adhyAyakI pUrNatAmeM maMgalAcaraNa karake AcAryane yaha batalAyA hai ki hama sabako haraeka kAryake prArambhame va antameM ina paMcaparameSThiyoMkA guNa smaraNa rUpa magalAcaraNa karanA cAhiye jisase hamAre bhAva nirmala hoM aura hama pApakarmoko kSayakara sakeM, jo pApa karma hamAre kAryameM bAdhaka hai / pApa kSayase hamArA kArya nirvighna samApta honAyagA / antame maMgalAcaraNa karanese unakA upakAra smaraNa hai va bhaviSyake liye pApose bacanekI bhAvanA hai // 11 // isa taraha namaskAra gAthA sahita cAra sthalomeM cauthA vizeSa antara adhikAra samApta huaa| isa taraha "asthitta Nichidassa hi" ityAdi gyAraha gAthA taka zubha, azubha, zuddha upayoga ina tIna upayogakI mukhyatAse pahalA vizeSa aMtara adhikAra hai phira 'apadeso paramANU padesamattoya' ityAdi nau gAthAo taka pudgaloMke para*
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ '380] zrIpravacanasAraTokA / spara baMdhakI mukhyatAse dUsarI vizeSa antara adhikAra hai| phira "arasamarUva" ityAdi unnIsa gAthA 'taka jIvakA pudgala koke'sAtha baMdha kathanakI mukhyatAse 'tIsarA vizeSa aMtara adhikAra hai phira " Na cayadi jo du mamatti" ityAdi bAraha gAthAoM taka vizeSa bhedabhAvanAkI cUlikArUpa vyAkhyAna hai aisA cauMthA cAritra vizeSakA aMtara adhikAra hai isa taraha ikyAvana gAthAose cAra vizeSa aMtara 'adhikAroMse vizeSa bhedabhAvanA nAmaka cauthA aMtara adhikAra pUrNa huaa| ___ isa taraha zrI jayasenAcArya kaMta tAtparyavRttimeM " tamhA 'desaNa mAI " ityAdi paiMtIsa gAthAoM taka sAmAnya jJeyakA vyAkhyAna hai phira "davva jIva" ityAdi unnIsa gAthAoM taka jIva pudgaladharmodi bhedaMse vizeSa jJeyaMkA vyAkhyAna hai phira "sapadesehi samaggo" ityAdi ATha gAthAoM taka sAmAnya bhedabhAvanA hai pazcAt " atthittaNicchidassahi " ityAdi ikyAvana gAthAoM taka vizeSa bhedabhAvanA hai isa taraha cAra aMtara adhikAroMmeM ekasau teraha gothAoMse samyagdazana nAmakA adhikAra athavA jJeyodhikAra nAmakA dUsarI mahAdhikAra samApta huA // FOR
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [381 isa jJeyAdhikArakA kucha sAra / pahale adhikArame AcAryane jJAna aura sukhakI mahimA vatAI. thI, ki svAbhAvika zuddha jJAna, aura zuddha sukha AtmAkI hI sapatti, hai-ye,hI upAdeya hai| isa dUsare adhikArame usa svabhAvakI prAptike. * liye, jinara tatvokA zRddhAna karanA jarUrI hai unakA svarUpa kahA hai kyoki, vinA vastuke svarUpako jAne tyAgane yogyakA tyAga aura grahaNa karane yogyakA grahaNa nahI ho saktA hai / isa jJeya adhikArame, pahale hI dravyakA sAmAnya, svarUpa hai ki dravya sat svarUpa hai, sattAse abhinna hai isase anAdi anaMta hai-na kabhI paidA huA va na kabhI naSTa hogaa| isa kathanase isa jagatakI dravya apekSA nityatA va akRtrimatA dikhAI hai / phira batAyA hai ki vaha sat rUpa dravya kUTastha nitya nahIM hai usame guNa aura paryAyeM hote hai| guNa sadA bane rahate hai isase dhrauvya hai / guNomeM jo avasthAe palaTatI haiM ve anitya hai arthAt utpAda vyayarUpa haiM / jisa samaya koI avasthA paidA hotI hai usI samaya pichalI avasthAkA vyaya yA nAza hotA hai- mUla dravya banA rahatA hai / isase dravya utpAda vyaya prauvya svarUpa bhI hai| phira yaha batAyA hai ki dravya aura guNoMkA tathA paryAyoMkA pradezokI apekSA ekapanA hai| nitanA bar3A dravya hai usIme hI guNapayAye hotI haiM-unakI sattA dravyase judI nahIM mila saktI hai tathApi sajJA sakhyA lakSaNa prayojanakI apekSA dravya guNIme aura usake guNa paryAyome paraspara bheda hai| isa liye dravya bhedAbheda svarUpa hai / phira jIvakA dRSTAta dekara spaSTa kiyA
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382] shriiprvcnsaarttokaa| hai ki eka jIva manuSya paryAyase deva paryAyameM gayA vahAM yadyapi paryAya badalI hai paraMtu jIva dravyane apanA jIvatva nahIM choDA isa taraha dravyakI apekSA jIvakA deva honA sat utpAda hai| tathA yadi paryAyakI apekSA dekheM to jo manuSya thA vaha dUsare hI svabhAvako liye hue thA aba jo deva huA huA vaha dUsare hI khabhAvako liye hue hai isa taraha bhinnatAkI apekSA manuSyase deva honA asat utpAda hai / isa taraha batAyA hai ki dravya kisI apekSA ekarUpa va kisI apekSA anyarUpa hai-eka hI samayameM do svabhAva dravyameM pAe jAte haiM jaise astinAstisvabhAva / dravya apane dravyAdi catuSTayase asti kharUpa hai paraMtu usakI sattA meM paradravyAdi catuSTaya nahIM hai isa liye parakI apekSA nAsti svarUpa hai| isa asti nAstiko samajhAneke liye saptabhaMga vANIkA svarUpa batAyA hai ki dravya kisI apekSA arthAt khavyAdikI apekSA asti rUpa hai, paradravyAdikI apekSA nAstirUpa hai, eka samayameM vacanase na kahe jAnekI apekSA avaktavya svarUpa hai| donoM svabhAvoMko kramase kaheM to astinAsti kharUpa hai / kathaMcit avaktavya aura vaktavyakI apekSA kaheM to dravya asti avaktavya svarUpa hai nAsti avaktavya kharUpa hai tathA astinAsti avaktavya kharUpa hai / isa taraha nitya, anitya, tathA bheda abheda koI bhI do virodhI svabhAvoMko eka samayameM samajhAneke liye sAta maMgase samajhA yA samajhAyA nAsaktA hai| phira kahA hai ki karmoke vandhake kAraNa yaha jIva saMsArameM vibhAvoMse pariNamana karake nara nArakAdi gatiyoMmeM bhramaNa kiyA
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dvitIya khNdd| [33 karatA hai| jIva pariNAmI hai isase usake pariNAma hote haiM / jIva bhAvoMkA kartA hai, bhAvoMkA nimitta pAkara jo dravya karma baMdha jAte haiMunakA kartA nahIM hai / isa taraha AtmA apane hI zuddha va azuddha bhAvokA kartA hai aisA kahakara usakI cetanAke tIna bheda batAe haiM jJAnacetanA, karmacetanA tathA karmaphalacetanA / jahAM apane zuddha jJAnakA hI anubhava kiyA jAve vaha jJAnacetanA hai jo mukhyatAse kevalajJAnIke hotI hai| jahAM azubha, zubha va zuddha upayogameM vartanarUpa karmakA anubhava ho vaha karmacetanA hai, yaha yathAyogya chadmasthoMke hotI hai / jahAM karmake phala sukha tathA duHkhakA anubhava kiyA jAve yaha karmaphalacetanA hai, yaha buddhipUrvaka anubhavakI apekSA sarva saMsArI jIvoMke pramatta guNasthAnataka hai| phira kahA hai ki jaba yaha AtmA apane zuddha svabhAvameM pariNamana karatA hai taba yaha AtmA Apa hI kartA, karma, karaNa tathA phalarUpa hotA hai / isa taraha dravyakA sAmAnya svarUpa / kahakara phira chaH dravyoMkA vistArase varNana hai| unameM jIva pudgala saMsArameM halanacalana kriyA karate hai zeSa cAra dravya akriya haiN| jIvAdi amUrtIka haiM unake guNa bhI amUrtIka haiM / pudgala mUrtIka hai isase usake guNa bhI mUrtIka hai| pudgalameM sparza, rasa, gaMdha, varNa hai isase mUrtIka hai / pudgaloke sUkSma tathA sthUla aneka pariNamana haiMzabda Adi pudgalakI hI paryAya hai| karmavargaNA bhI sUkSma pudgala hai| phira dharmadravyakA jIva pudgaloMko gamaname upakAra, adharmakA unakI sthitimeM upakAra AkAzakA sarvako avagAha denA upakAra, kAlamA sarvako palaTAnA aisA upakAra batAyA hai / phira kAla eka pradezI abhilASI honese apradezI hai, zeSa pAMca dravya bahu pradezI
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ] zrIpravacanasAraTIkA / guNa paryAyako honese kAyavAna haiM aisA batAyA hai| phira kAladravya acchI taraha spaSTa kiyA hai tathA siddha kiyA hai ki eka samaya kAlANu dravyakI paryAya hai / yadi kAlANu na hotA to samayarUpa: vyavahAra, kAla nahIM hotA thA / phira tiryak pracayaM tathA Urdhva pracayakkA svarUpa batAyA hai ki jo dravya bahu pradezI, haiM unake vistArarUpa pradezoMke samUhako tiryak pralaya kahate haiM / saba dravyoM meM samaya samaya : . jo paryAyeM hotI haiM. una paryAyo samUhako Urdhva pracaya kahate haiN| phiru yaha batAyA hai ki jisake eka bhI pradeza na hogA vaha dravya nahIM ho-saktA vaha zUnya hogA | AkAra binA kisI bhI vastukI sattA nahI raha saktI hai| isa taraha chaH dravyoMkA svarUpa dikhAte hue vizeSa jJeyoMkA: kathana kiyA- Age dikhalAyA hai ki saMsArI jIva kisI bhI zarIra meM Ayu zvAsozvAsa iMdriya tathA bala aise cAra vyavahAra prANoMke :nimittase jIte rahate haiM / ina prANoke dvArA mohaH rAgadveSase vartana. karate hue karmoM ke phalako bhogate haiM phira navIna dravyakamako dhAMva lete haiM / phira yaha batAyA hai ki jabataka yaha saMsArI AtmA zarIrAdise mamatA nahI chor3atA hai tabataka prANoMkA vAravAra grahaNa karanA miTatA nahI arthAt yaha jIva eka bhavase dUsare bhavameM bhramaNa kiyA karatA hai | parantu jo iMdriyavijayI hokara ina karmoMke zubha azubha phalameM raMjAyamAna na ho aura apane AtmAko dhyAve to dravya prANokA saMbaMdha avazya chUTa jAve / isa taraha sAmAnya bhedajJAnako kahakara vizeSa bhedajJAnako kahA hai ki naranArakAdi avasthAeM nAma -. karmake udayase hotI haiM- jIvakA svabhAva nahIM haiM / jo isa taraha ' vastukeM svabhAvakoM samajhatA hai vaha anya azuddha avasthAoM meM va - } "
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa | [ 385 paradravyoMmeM moha nahIM karatA hai / phira AtmAke upayogakI tIna avasthAoMko batAyA hai ki yadi isakA upayoga arahaMtAdikI bhakti meM va dayA dAna bhAdimeM lIna hotA hai to isake zubhopayoga hotA hai jisase yaha jIva mukhyatAse puNyakamause bandha jAtA hai / " jaba isakA upayoga iMdriya viSayoMmeM-krodhAdi kaSAyoM meM ulajhA hotA hai tathA duSTa citta, duSTa vacana, duSTa kAyaceSTA, hiMsA Adi pApoMmeM phaMsA hotA hai taba usake azubhopayoga hotA hai jisase yaha jIva pApakarmAko bAMdhatA hai aura jaba isake ye donoM hI upayoga nahIM hote tatra yaha sarva paradravyoMme madhyastha hokara apane zuddhAtmAko dhyAtA huA yaha vicAratA hai ki maiM zarIra vacana manase bhinna hUM-na mai nizvayase unakA kartA hUM, na karAnevAlA hUM, na anumodaka hUM ve pudgalase bane hue haiM, maiM pudgalase bhinna hUM taba isake nirvikalpa samAdhi hotI hai usa samaya yaha jIva zuddhopayogI hotA hai| yahI zuddhopayoga baMghase chur3AnevAlA hai / yahAM prakaraNa pAkara yaha kahA hai ki pudgala ke paramANuoMkA do guNAMza adhika snigdhatA yA rUkSatA ke hone para paraspara badha hojAtA hai| isI baMdhake kAraNa se audArika, kArmANa Adi zarIroke skaMdha banate haiM / yaha loka sUkSma kArmANa vargaNAose sarva tarapha bharA huA hai / ve svayaM jIvake azuddha upayogakA nimitta pAkara jJAnAvaraNAdi karma rUpa ho jAte hai / unhIM karmoMke udayase cAra gatiyoM meM zarIra va iMdriyeM Adi banatI / isa kAraNa yaha AtmA kisI bhI taraha svabhAvase zarIra va dravya kamakA kartA nahIM hai - ve bhinna haiM, AtmA bhinna hai / AtmA amUrtIka hai, caitanya guNamaI hai, iMdriyoMke dvArA grahaNa yogya nahIM hai, kintu svAnubhavagamya hai / 25
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpravacanasAraTokA / phira yaha batAyA hai ki AtmAke sAtha jo karmokA bandha, 'aa I hotA hai so asambhava nahIM hai / jaise AtmA rAgadveSapUrvaka mUrtIka dravyoMko jAnakara grahaNa karatA hai vaise rAgadveSase vandha bhI hojAtA hai | jaise mAdaka padArtha ner3a honepara bhI AtmAke jJAname vikAra kara detA hai vaise mUrtIka karma bhI azuddha AtmAmeM vikAra kara dete haiM / vAstavameM baMdhake tIna bheda haiN| jIvake rAgAdi nimittase pUrvavaddha puloM ke sAtha nae karmapudgalokA snigdha rukSa guNake dvArA baMdha hotA hai isako pulabaMdha kahate haiM / jIvakA rAgAdirUpa pariNamana so jIvabaMdha hai / tathA AtmA ke pradezome anantAnanta karma pudgaloMkA paraspara avagAharUpa rahanA so jIva pudulabandha yA ubhayavandha hai / yadi yaha jIva rAgI, dvepI, mohI na ho to koI bhI bandha na ho / rAgI ko bAMdhatA hai va vItarAgI karmoMse chUTatA hai| isa arrat vairAgyabhAva lAneke liye zuddha nizcayanayake dvArA vicAranA cAhiye ki pRthvI Adi chaHkAyake jIvoM kI paryAyeM . AtmAke svabhAvase bhinna haiM arthAt mai nizvayase pRthvI Adi " sthAvara kAya tathA trakAyase bhinna zuddha caitanyamaya huuN| jo ajJAnI AtmAke zuddha khabhAvako nahIM pahacAnate haiM ve ahaMkAra va mamakAra karate hue apane rAgadveSa moha bhAvake kartA ho nAte haiM - AtmA kabhI bhI pudgala karmokA kartA nahI hotA hai / jaba yaha apane azuddha bhAva karatA hai taba karmakI dhUla svayaM cipaTa jAtI hai aura nava yaha zuddhabhAva karatA hai taba karmakI dhUla Apa hI chUTa jAtI hai / jo muni hokara bhI zarIrAdimeM mamatA na chor3e vaha kabhI bhI samatAbhAvarUpa bhAvamunipaneko nahIM pAsaktA hai,, * 386 ] 7
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitoya khNdd| [385 parantu jo aisA anubhava karatA hai ki na maiM para rUpa hU, na para mujha rUpa hai, na maiM parakA hU, na para merA hai-maiM to eka jJAyaka svabhAva hUM vahI AtmadhyAnI hotA hai aura vahI apane AtmAko atIMdriya, nirAlamba, avinAzI, vItarAgI, jJAnadarzanamaya anubhava karatA hai| vaha apane eka zuddha AtmAko dhruva mAnake sarva sAsArika sukha duHkha, rupayA paisA, bhAI, putra, mitra, strI, zarIrAdiko apanese bhinna anitya jAnatA hai / isa taraha zuddha AtmAkA bhedajJAnapUrvaka anubhava karate hue zrAvaka yA muni darzanamohakA kSayakarake kSAyika samyagdRSTi hojAtA hai / phira yadi zrAvaka hai to zrAvakake vratoMse svAnubhavakarake cAritramohakA bala ghaTAtA hai va phira muni hokara samatAbhAvame lIna ho jAtA hai / muni mahArAja pahale dharmadhyAnase phira kSapakazzreNI car3ha zukladhyAnase parama vItarAgI hote hue cAritramohakA kSaya kara dete haiM pazcAt tIna ghAtiyA karmokA bhI nAzakara ananta darzana, jJAna, vIrya tathA ananta sukhako pAkara arahata paramAtmA honAte hai / arahaMta bhagavAnako aba dhyAnakA phala paramAtmapada prApta hogayA / unako aba citta nirodha karake kisI dhyAna karanekI jarUrata nahIM rahatI hai-ve nirantara AtmAke zuddha khabhAvake bhogame magana rahate hue atIMdriya AnandakA hI khAda liyA karate haiM unake zeSa karmokI nirjarA hotI hai isase unake upacArase dhyAna kahA hai| ____ antameM AcAryane batAyA hai ki jo rAgadveSa chor3akara va vItarAgamaI 'munipadameM Thaharakara nizcaya ratnatrayamaI nina zuddha AtmAke dhyAna karanevAle haiM ve muni sAmAnyakevalI yA tIrthaGkara
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388] shroprvcnsaarttokaa| hokara siddha paramAtmA honAte haiM taba ve 'anantakAlake liye paramasukhI honAte haiN| una sarva bhUta bhaviSya va vartamAna siddhoMko maiM unakI bhakti karake isaliye namaskAra karatA hUM ki maiM unake padapara pahuMca nAUM tathA maiM usa mokSamArgako bhI vAravAra bhAva aura dravya namaskAra karatA hUM nisase bhavya nIva siddhapada pAte haiN| isa jJeya adhikArakA tAtparya yaha hai ki haraeka bhavya jIvako ucita hai ki vaha apane AtmAko va jagatake bhItara vidyamAna cha: dravyoMke svabhAvoMko samajhe phira yaha jAne ki merA AtmA kyoM saMsArameM bhramaNa karatA hai / bhramaNakA kAraNa karmakA baMdha hai / karmakA baMdha apane azuddha rAgadveSa moha bhAvoMse hotA hai tathA karmose mukti vItarAga bhAvase hotI hai aura vaha vItarAga bhAva bhAvakarma, dravyakarma, nokarma rUpa sarva kmose bhinna zuddha AtmAke anubhavase padA hotA hai, aisA jAnakara bhedavijJAnakA abhyAsa kare ki maiM bhinna hUM aura ye rAgAdi saba bhinna haiM / ima bheda vijJAnake abhyAsase hI pariNAmoMmeM vizuddhatA bar3ha jAyagI aura dhIre 2 sarva mohakA kSayaM hokara yaha AtmA zuddha ho jAyagA / bhedavijJAnase hI khAtmAnubhava yA svAtmadhyAna hotA hai / AtmadhyAna hI karmoko jalAkara AtmAko zuddha paramAtmA kara detA hai / siddhikA upAya eka bheda vijJAna hai jaisA samayasArakalazameM AcArya amRtacandra mahArAnane kahA hai: bhAvayebhedavijJAnamidamacchinnadhArayA / tAvadyAvatparAcchrutvA zAnaM zAne pratiSThate // 5 // 6 // bhedavijJAnaMtaH siddhAH siddhA ye kila kecana / ' tasyaivAbhAvaTho baddhA baddhA ye kila kecana // 7 //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa bhedazAnocchana kalanAcchuddhatatvopalambhAdrAgagrAmapralayakaraNAtkarmaNA savareNa / vibhratoSaM paramamamalA lokamagnAnameka, [ 386 ARA jJAna jJAne niyatamuditaM zAzvatodyotametat // 8 // bhAvArtha - dhArAvAdI lagAtAra bhedavijJAna kI bhAvanA karate rahanA cAhiye, usa vakta taka jabataka ki jJAna jJAnameM na pratiSThita ho jAve arthAta jabataka kevalajJAna na ho, barAbara bhedavijJAnakI bhAvanA karatA rahe / Ajataka jitane jIva siddha hue haiM so saba bhedavijJAna ke pratApase siddha hue hai aura jinako bheda vijJAnakA lAbha nahIM huA hai ve saba badhe par3e haiM / bhedajJAnake bAravAra dRr3hatAse abhyAsa karanese zuddha AtmatatvakA lAbha yA dhyAna hotA haizuddhAtmadhyAnase rAgadveSakA grAma naSTa hojAtA hai| taba nae karmoMkA saMbara ho jAtA hai tathA pUrvakarmakI nirjarA hokara parama saMtoSako rakhatA huA nirmala prakAzamAna zuddha eka utkRSTa kevalajJAna niraMtara avinAzIrUpase svAbhAvika jJAnameM udyotamAna rahatA hai / isa liye haraeka bhavyabhavako apanA narajanma durlabha jAna isako saphala karaneke liye syAdvAdanayake dvArA anaMta svabhAvavAle jIvAdi padAthakA svarUpa jinavANIke hArdika abhyAsa va mananase jAna lenA cAhiye va jAnakara unapara aTala vizvAsa rakhakara unakA manana karaneke liye nirantara devabhakti, sAmAyika, svAdhyAya, gurujana saMgati, saMyama va dAnakA abhyAsa karanA cAhiye / isIke pratApase jaba nizcaya samyagdarzana prApta hojAtA hai taba AtmAkA bhItara jhalakAva hotA hai aura atIndriya AnandakA svAda AtA hai| 1
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] zrIpravacanasAraTIkA / isa AnandakI vRddhike liye vaha samyagdRSTI nirAkula honeke liye zrAvakake cAritrako pAlatA huA svAnubhavake amyAsako bar3hAtA rahatA hai | jaba usa AtmAnaMdake samyak bhogame parigrahakA sambandha bAdhaka pratIta hotA hai taba sarva vastrAdi parigrahako chor3a aTThAIsa mUla guNako dhArakara mAdhu hojAtA hai / sAdhupadameM zarIra mAtrako AhArapAnakA bhAr3A de usake dvArA aneka kaThina 2 tapa karake dhyAnakI zaktiko bar3hAtA jAtA hai / AtmadhyAnake, pratApase hI yadi tadabhava mokSa honA hotA hai to usI bhavase mukta hojAtA hai, nahI to svargAdime jAkara paramparAya muktikA lAbha karatA hai / yadyapi isa paJcamakAlame yahAM bharatakSetrame mukti nahIM hai tathApi hama dharma pratApase videha kSetrame manuSya hokara zIghra hI mukta ho sakte haiM / aba bhI isa bharatakSetrame sAtavAM guNasthAna hai, muni yogya dharmadhyAna hai / isaliye pramAda chor3a saMyamaMkI rassI pAkara AtmadhyAnake balase mokSake avinAzI mahala meM pahuMcanekA puruSArtha karate. rahanA cAhiye | zrI samayasArakalazameM kahA hai:1 syAdvAdakauzalasunilasayamAbhyAm / yo bhAvayatyaharahaH svamihopayuktaH // jJAna kriyA nayaparasparatItramaMtrI pAtrIkRtaH zrayati bhUmimimA sa ekaH ||21|| 11|| bhAvArtha - jo syAdvAdake jJAnameM kuzala hokara sayama pAlanemeM nizcala hotA huA nirantara upayoga lagAkara apane AtmAko dhyAtA hai vahI eka jJAna aura cAritrakI paraspara mitratAkA pAtra hotA huA isa mokSamArgakI bhUmikA Azraya karatA hai /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| isaliye isa granthake pAThakoko ucita hai ki tattvajJAna prAptakara zraddhAsahita cAritra pAlate hue nija AtmAkA anubhava kareM isIse hI vartamAnameM bhI sukha zAti milegI aura bhaviSya jIvana bhI sukhadAI hogaa| isa prakAra zrI kuMdakudAcArya kRta prAkRta granthakI zrI jayasenAcArya kRta saskRta TIkAke anusAra isa pravacanasAra mahA prathake dUsare adhyAyakI bhApATIkA jJeyatatvamadIpikA nAma pUrNa huI / mitI kArtika vadI 8 vi0 sa0 1980 guruvAra tA0 1-11-1923 /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392] bhiiprvcnsaarttokaa| bhASAkArakA kucha paricaya / indraprasthake nikaTa hai, gur3agAMvA zubha deza / pharrukhanagara suhAvanA, dharmI basata hameza // 1 // agravAla kSatrI sukula, vaizya karmavaza nAna / goyala gotra mahAnameM, rAyamala guNakhAna // 2 // avadha deza lakSmaNapurI, dhana kaNa kaMcana pura / cANija hita Ae jahAM, rAyamalla cala dUra // 3 // case tahAM unnati karI, dhana gRha kIrti apAra / / tina suta maMgalasenajI, vidyAguNabhaMDAra // 4 // jainatattvamarmI bar3e, adhyAtama rasa sAra / 'pIvata lakha adhyAtmamaya, samayasAra sukhakAra // 5 // tinasuta makkhanalAlanI, gRhakAranameM lIna / bhAryA parama pativratA, gRharakSaNa parabIna // 6 // cAra putra tinake bhae, saMtalAla vara jAna / vartamAna vyApArarata, suta dArA yuta mAna // 7 // tRtIya putra lekhaka yahI, saMjJA sItala dhAra / mAta nArAyaNa deviko, atipriya sevaka sAra // 8 // 'vikrama unnisa paitisA, janma su kArtika mAsa / / mAta pitAkI kRpAse, dharmaprema kucha bhAsa // 9 // kiMcit vidyA pAyake, mAno jinamata sAra / ruci bAr3hI adhyAtmakI, sukha zAMti bhaMDAra // 10 // vattisa vaya anumAnameM, gRha taji zrAvaka hoya /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa 1 11 // dharma kA cita diyo, Atama guNa avaloya // vikrama assI unavisA, varaSAkAla vicAra / kahAM dharmasAdhana bar3he, yaha vicAra ura dhAra // 12 // indraprasthake nikaTa hI, pAnIpatha sukhadAya // jalapatha bhI yAko kaheM, pAMDupurANa batAya // 13 // pAMDutanaya rAjA nakula, rAma kare isa dhAma / jaina dharma parabhAvanA, karata artha vRSa kAma // 14 // prajA magana AnandameM, vyAdhi zoka nahiM hoya / zrI neminAthake tIrthameM, nirvAdhA saba loya // 11 // pAnIpatha bahu kAlase, rahyo nama [ 365 AbAda / bemarajAda // 16 // adhikAra / suyazakaratAra // 17 // jaina nRpati hindU dhanI, hue kAlacakra ke pherase, musalamAna vIra yuddha yA kSetrameM hue pandrAsai chanvIsa san, sulatAM habAhIma | vAvarazAha se yuddha kara, maro yahAM ati bhIma // 18 // san pandrAsai chappanA, hImU hindU vIra / jalapatha dhIra // 19 // laDo madadhAra / saMjJA vikramajIta ghara, ghero akabara senA bhiDa gaI, khUba anta sabala bhAgata bhayo, akabara puna adhikAra // 20 // sana satrAse ikasaThA, marahaTA dala Aya / pAnIpathameM ar3a gayA, bahuvidha sainya jamAya // 21 // zAha ahamadAdurranI, lar3o bahuta marahaTA bhAge tabhI chor3a kheta risavAya / akulAya // 22 //
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364] shriiprvcnsaarttokaa| mAhadajI sidhiyA, thA balavAna apAra / marahaTA dala levakara, phira Ayo ikavAra // 23 // kara adhikAra vAsA liyo, dihalI nRpa vaza kIna / bahutakAla isa dezameM, rAkhI zakti pravIna // 24 // aThArahasai tIname, vRTiza kiyo adhikAra / jainI jana hyAM bahu raheM, dhana kaNa kaMcanadhAra // 25 // vAIsa jina maMdira bhale, pUjA zAstra suhAya / kAladoSa saba kSaya gae, nUtana cAra lakhAya // 26 // inameM bhI prAcIna ati, durga samAna alNgh| paMcanaruta zrI pArthako, dhAma janata saba saMgha // 27 // tinameM una maMdiranakI, pratimA haiM prAcIna / koIeka saMvata vina lakhe, ati prAcIna svalIna // 28 // dvitIya laghu dihalI dhanI, suganacaMda saMtalAla / kiyo mahA ruci pAyake, saphala huo dhana kAla // 29 // tRtIya bano bAjArameM, ati suhAya zubha dAya / banavArI haiM caudharI, lakSmI saphala karAya // 30 // cauthA zubha maMdira raco, dundIlAla sunAna / naranArI saba dehare, sevata dharma mahAna // 31 // tInazataka gRha vasarahe, jainI aggaravAla / parama digambara saba sukhI, nara nArI ara vAla // 32 // mukhiyA badrIdAsake, suta haiM lakSmIcanda / vIrarAya padavI ghare, dharmAtama sukhakanda // 33 // dvitIya ciraMjIlAla haiM, sarala citta dhanavAna /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khNdd| [365 wwwwwwwwwwwwwwwwwww lAlA paramAnandajI, rAdhelAla mahAna // 34 // lAlA makasUdana sudhI, sugandhacanda vRpadhAra / lAlA banavArI rahe, sulatAsiha sukAra // 35 // dharmI paDita buddhimaya, siha kabUla suhAya / bhAtA paMDita rAmanI, lAla sahi sukhadAya // 36 // paMDita zrI aradAsajI, jIyAlAla pravINa / paDita phulanArI bhale, bhIkhamacanda adIna / / 37 // phUlacanda paDita sudhI, Adika jainIlAla | vidyArata rUpacandanI, munisuvrata zrIpAla // 38 // jaya bhagavAna sutattva vida, dharmI bI0e0 sAra / jayakumAra upakAra kara, vaDa iskUla majhAra // 39 // ina Adikake premavaza, jalapatha varSAkAla / dharmakathA goSTI zubhaga, satasagatime TAla // 40 // avasara pAya suhAvano, bhASA racI banAya / jJeyatatvakI dIpikA pravacanasAra suhAya // 41 // zrI kundakunda jJAtA baDe, sUtra supAsata kIna / zrI sUrI jayasenakata, saskRtavRtti pravIna // 42 // tAkI dhara anukUlatA, bAlabodha likha sAra / nina AtamakI bhAvanA, karI sumisa yaha dhAra // 43 // kArtika vadi aSTama dinA, divasa guru sukhakAra / kara samApta harSita huo, ruci adhyAtama dhAra // 44 // par3he suneM naranAri saba, pAveM ruci adhyAtma / car3ha naukA trayaratnakI, pAra kareM nija Atma // 45 //
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366] zrIpravacanasAraTIkA / ho prakAza yA ratnakA, ghara ghara sana saMsAra / jAse saba nija Atmako, pAveM rahasa vicAra // 46 // vRddhi hoya yA thAnakI, jahAM anya utpAda / Ita bhIti saba hI TaleM, kleza hoya saba bAda // 47 // maMgala zrI arahaMta haiM, maMgala siddha mahAna / namaskAra mana vaca karUM, tana namAya kara jJAna || 48 // AcArana uvajhAyavara, sarva sAdhu cita laay| paramayamI ninake ramI, guNasAgara ura dhyAya // 49 // 'parama bhAvanA yaha karUM, sukhI hoya saMsAra / sukhasAgarameM ramanakara, nija guNa parakheM sAra // 50 // tattvajJAna suhAvanA, paramazAMti dAtAra / 'zItala' jinakA zaraNa le, rAkhU hiya sukhakAra // 11 // iti // tA0 1-11-23 brahmacArI zItalaprasAda, pAnIpata, ni0 karanAla (paMjAba)
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ AMANIMa mmunmunamater manurumaunimamming * ahiMsA dharma prkaash| *: (navIna zrAvakAcAra) __ yaha anya paMDita phulajArIlAlajI zAstrIne bar3e parizramake sAtha zrI ratnakaraNDa, zrI puruSArthasiddhayupAya Adi kaI zrAvakAcAroMke abhiprAyako lekara 285 hai sugama padyomeM racA hai| dasa adhyAya haiN| isakA nAma " sadaguNa pugpodyAna zrAvakAcAra " hai-yathA nAma tathA guNa hai| bhASA sarala hai, mUla zlokoMke pramANa bhI diye haiM jo bahuta hI lAbhadAyaka haiN| paMDitajone yaha pustaka jaina ajaina sarvasAdhAraNameM ahiMsA dharmake AdhAra para zrAvakAcArake siddhAntako sugama rItise AcaraNa karAneke liye tathA skUla va pAThazAlAoMke vAlavodha tRtIya va caturthako hai yogyatAvAle chAtroM ke hitArtha taiyAra kI hai| maiM AzA hai karatA hUM ki digambara jaina parIkSAlayake adhyakSa bhI isako paThanakrama meM zAmila kareMge tathA adhyApakagaNa aura vidyArthI bhI isa pustakako avazya maMgAkara lAbha utthaaveNge| pUrvArddha uttarAI eka sAtha kImata m) pUrvArddha va uttarArddha alaga 2 bhI mila sakta haiM / mUlya pratyekakA 1). - nivedaka rUpacanda gArgIya agravAla jaina, dharmaparokSA, jaina hAIskUla, pAnIpata (paJcAva) / pustaka milaneke pateH11 digambara jaina pustakAlaya, cndaavaaddii-suurt| 1. 2. horAlAla pannAlAla jaina bukaselaraja eNDa sTezana' drovaaklaaN-dehlii| Sammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm 6 WMMWWW
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
_