Book Title: Pragnapanasutram Part 01
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009338/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DOO AND OOOOOOO जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालजी - महाराजविरचितया प्रमेयवोधिन्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी - गुर्जर भाषाऽनुवादसहितम् ॥ श्री - प्रज्ञापनासूत्रम् ॥ ( प्रथमो भागः ) नियोजकः संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागमनिष्णात- प्रियव्याख्यानि पण्डितमुनि श्री कन्हैयालालजी - महाराजः प्रकाशकः पालनपुरनिवासि-श्रेष्टिश्रीअमुलग्नचंद मलुकचंद भाई कोठारी प्रदत्त- द्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धार समितिप्रमुखः श्रेष्ठि- श्री शान्तिलाल मङ्गलदासभाई - महोदयः मु० राजकोट प्रथम - आवृत्ति प्रति १२०० वीर - संवत् २५०० विक्रम संवत् २०३० ईसवीसन् १९७४ मूल्यम् - ६० ३५-००. 00000000000 LOO Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवा : श्री म.सा., स्थानवासी જૈનશાસ્ત્રાદ્ધાર સમિતિ, - रेडिया वा रोड, राष्ट, (सौराष्ट्र ) 临 Published by : Shri Akhil Bharat 'S.S.' Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૫૦૦ વિક્રમ સંવત ૨૦૩૦ ઇસવીસન ૧૯૭૪ - ( Saurashtra ), W. Ry, India. t J ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञाँ, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैप यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोद्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥ 卐 हरिगी तच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये || जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा । है काल निधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥ १ ॥ జా भूस्य ३. 34-00 : भुद्र : મણિલાલ છગનલાલ શાહ 'नवप्रभात प्रिंटींग प्रेस धीमंटा रोड, अभहावाह Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्रमाङ्क १ . मंगलाचरण ३ ४ ७ ८ १० ११ १२ १३ १४ १५ १६ १७ १८ १९ २० प्रज्ञापनासूत्र की विषयानुक्रमणिका. विषय 1 प्रज्ञापना का स्वरूप मंगलाचरण का प्रयोजन दिखलाना श्री महावीर स्वामी को वंदन का कारण दिखलाना प्रज्ञापना के अध्ययन व भेद का निरूपण अजीव प्रज्ञापना का निरूपण अरूप अजीव व रूप अजीव प्रज्ञापना का निरूपण जीव और वर्ण का परस्पर संवेध का निरूपण रूपी अजीव प्रज्ञापना के स्वरूप का निरूपण जीव प्रज्ञापना स्वरूप निरूपण पृथ्वीकाय अ० उ० वायु० वनस्पतिकाय के भेद का स्वरूप निरूपण सभेद वनस्पतिकाय का निरूपण साधारण शरीर वादर वनस्पतिकाय का निरूपण ' भङ्ग के निर्देश पूर्वक अनंत जीवों का निरूपण वीज की अवस्था का व साधारण जीव के लक्षण का निरूपण वेन्द्र से पंचेन्द्री पर्यंत के जीवों का निरूपण भेद सहित नारको जलचर स्थलचर - परिसर्प खेचर पंचेन्द्रिय का निरूपण भेद सहित मनुष्य का स्वरूप व कर्मभूमि के मनुष्यों का वर्णन देश भेद से आर्यादि का वर्णन व भेद सहित दर्शनार्य का निरूपण भेद सहित वीतराग दर्शन० व चारित्र के स्वरूप का निरूपण पृष्ठाङ्क १-४ ४-८ ९-१८ १८-२४ २४-३० ३०-३२ ३३-५४ ५४ -१०६ १०७-१६५ १६५-२१६ २१७-२४५ २४५-२९२ २९२-३१३ ३१४-३२४ ३२४-३४५ ३४६-३६१ ३६२-४१८ ४१९-४४५ ४४५-४८३ ४८३-५३१ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५ . २१ भेद सहित देव के स्वरूप का निरूपण ५३१-५५० २२ . पृथ्वीकाय अप्काय वायुकाय तेजस्काय वादर वायु ., व वनस्पतिकाय के स्वरूप का निरूपण .५५१-५९९ २३ वेन्द्रियादि जीवों का निरूपण ६००-६०९ नारकी के स्थानो का निरूपण ६०९-६६२ तीर्यच पंचेन्द्रीय के स्थानों का निरूपण ६६२-६६६ मनुष्य व भवनपति असुरकुमारों के देवों के स्थानों का निरूगण नागकुमार व सुवर्णकुमार देवों के स्थान का वर्णन ७३७-७८७ । व्यानव्यंतर देव व पिशाचादि व्यंतर जाती के देवों के , स्थानों का वर्णन .७८८-८४२ २९. ज्योतिष्क देवों के स्थान का निरूपण ८४२-८५७ ३० वैमानीकदेव व सौधर्मदेव ईशानदेवों के स्थानों का निरूपण ३१ . ब्रह्मदेव लोक से ग्रैवेयकादि देवों के स्थानों का वर्णन ९१५-९७९ ३२. . सिद्धों के स्थान का निरूपण . ९७९-१०१५ ८५८-९१४ ॥ समाप्त ॥ , Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પાલનપુરવાલા કોઠારી અમુલખચંદ મલેકચંદભાઇની . . . . . . . જીવન ઝરમરે. . . . . . ' ' વસુંધરાના વિશાળ પટ પર અનેક જીવાત્માઓ પદાર્પણ કરે છે. પણ બધાજ ને પિતાને મળેલ માનવભવની અમૂલ્યતા સમજાતી નથી: પણું કઈ હળુકમી આત્માર્જ આ જીવન સફરને સફળ કરી લે છે. હાથમાં આવેલુ અમૃત ઢળી પર્ણ શકાય અને પી પણ શકાય પણ અમૃતને ઈચ્છવા છતાં અમૃતને પીનૉરા વિરલ હોય છે. આવા વિરલ આત્માઓમાંના એક આત્માને અહીં પરિચય આપે “અસ્થાને નહિ ગણાય: ' • • • • . . શ્રી. ભુરીબેનને જન્મ જેનું સ્થાન ભારતમાં ઐતિહાસિક અને ધાર્મિક ક્ષેત્રે મહત્વપૂર્ણ અને ગૌરવશાળી છે એવા ગરવી ગુજરાતના પાલનપુર મુકામે સંવત્ ૧૯૫૫ ના પિષ વદિ ૧૩ ના રોજ થયે. જે ' પાલનપુરની ધરતી અત્યાર સુધીમાં ઘણું પવિત્ર આત્માઓની જન્મભૂમિ બની પુન્યવંતી બની છે. તેમના પિતાશ્રીનું નામ મહેતા કેશવલાલ ગુમચંદભાઈ અને માતુશ્રીનું નામ મેનાબાઈ. ત્રણ ભાઈઓ અને ૭ બેનેના વિશાળ પરિવારમાં તેમને ઉછેર થયે. વિદુષી પૂ. તારાબાઈ મહાસતીજી તેમના બેન થાય. હાલમાં તેમના ભાઈની કલકત્તામાં ઠાકેરલાલ હીરાલાલની કુાં ચાલે છે. માતાપિતાના જૈન સંસ્કાર બાળપણથીજ ભૂરીબેનમાં સિંચાયા હતા. તેથી જ એ સંસ્કારે અત્યાર સુધી વિદ્યમાન રહ્યા. એટલુ જ નહિં પણ તેમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી ગઈ. યુવાનવય થતાં તેમણે જૈનધર્મનું સારૂ જ્ઞાન મેળવી લીધુ. ' ' . . ' તેમનું લગ્ન પાલનપુરમાંજ કોઠારી મણીલાલ મલુયૅદભાઈ સાથે થયું. લગ્નના થોડાક વરસો વીતતા શ્રી મણીભાઈ ક્રૂર કાળને ભોગ બન્યા અને ૨૮ વર્ષની ઉંમરે શ્રી. ભુરીબેનને વધવ્ય પ્રાપ્ત થયું. ધર્મશ્રદ્ધા, ગુરૂભક્તિ, અને કર્મના સિદ્ધાંતને અવિચલ માનનાર ભુરીબેને આવેલ દુઃખ સમભાવે સહન કર્યું એટલું જ નહિ પણ પિતાનું જીવન ધમમાગે વળે તેવી ઝંખના કરવા લાગ્યા. પાલનપુરમાંથી દીક્ષિત થએલા શાંત સ્વભોવી પૂજય કેસરબાઈ મહાસતીજી, સ્વપૂ ચંપાબાઈ મ. વિદુષી પૂ. તારાબાઈ મ. પૂ. પ્રભાબાઈ મ. પૂ. વસુમતીબાઈ મ. પૂ. હરબાઈ મ. પૂ. દમયંતીબાઈ મવગેરેના વડ ગુરૂણી પૂ ઝબકબાઈ મ. ના સુશિષ્યા પૂ. સુરજબાઈ મ. (વઢવાણનિવાસી) પાલનપુર પધારેલ તે દરમ્યાન શ્રી. ભુરીબેનને તેઓશ્રીને સુંદર સહર્ગ મળે અને તેથી ધર્મભાવના ખૂબજ વિકાસને પામી. “કાળનું કુસુમ આ સાથ નાજુક છે. જે જે ખરી જાયના પળ તણું પાંદડા” Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 11!! '' એ કાવ્યની પંક્તિ પ્રમાણે પોતાના જીવનની પળોને યે ઉપગ- કરવા વિચારી લીધુ જે છેડવા ઉપર સૂર્યના કિરણે પડતા નથી તેની વૃદ્ધિ થતી નથી તે પ્રમાણે જે ધર્મના સમાજ ઉપર જ્ઞાન રૂપ સૂર્યના કિરણ પડતા નથી તે સમાજને વિકાસ થતું નથી. ધર્મભાવના પિતાના સંસર્ગમાં આવનારમાં અને સમાજમાં વ્યાપક બને તે ભવ્ય ભાવનાથી વિચાર્યું કે પાલનપુરમાં શ્રાવકાશાળા સ્થપાય તે અનેક બહેને ધાર્મિક અભ્યાસને લાભ લઈ શકે પિતાના જીવનને જૈન સંસ્કારોથી ઓતપ્રેત બનાવી આત્મકલ્યાણ સાધી શકે. ત્તા, વિર ચા વિષે સાચી વિદ્યા તેજ કે જે મુક્તિ અપાવે. અને એવી વિધા માટે મળેલ ધન વપરાય તે જ તે ધનની સાર્થકતા એમ નિર્ણય કર્યો. જે ભણતરથી ધર્મ રૂચે નહીં તે ભણતરથી વળશે શું? છે, , પર ઉપકાર કામ ન આવે . . . ] એવા ધનથી મળશે શું?” ,,, એ હેતુથી તેમણે પાલનપુરમાં પિતાના તરફથી સારી રકમ સર્વ પ્રથમ આપીને અને પછી, સમાજમાંથી પણ કેટલીક રકમ મેળવીને જૈન શ્રાવિકા શાળાની સ્થાપના કરી પાયાની ઈટ બન્યા. સ્ત્રી શક્તિને સમાજને પરિચય અ. અને શ્રાવિકાશાળામાં સક્રિય કાર્ય કરવા લાગ્યા. કેટલાક માણસો આરંભે શૂરા હોય પણ શ્રી. ભુરીબેનના જીવનમાં તેમ ન હતું. આરંભેલ કાર્ય અત્યાર સુધી તન, મન, ધનની સેવા આપી ચલાવી રહ્યા છે. આ શ્રાવિકાશાળા આજે સંસ્કારના ઉપવન સમી ભાસે છે. અનેક બેને તેમાંથી જ્ઞાનામૃતનું પાન કરી જીવનમાં અપૂર્વ આનંદ મેળવી રહી છે. - ભીતરને સાદ કર્તવ્યની યાદ અપાવત જ રહે છે. તેમ ભુરીબેન આટલેથી તુ અટક્યા. આ ઉપરાંત આયંબીલ, શાળામાં તેમણે સારી રકમ આપી છે. આ સંસ્થામાં તેમજ ઉપાશ્રયમાં સંતસતીજીની સેવામાં અન્ય બેનેના સહકાર સાથે નિરંતર સુંદર ફાળે આપી રહ્યા છે . , , થાક્યાને વિસામે, અંધજનની આંખ, ભાંગ્યાના ભેરૂ સમા શ્રી, ભુરીબેન આજે પાલનપુર માટે છે. તટસ્થતા, નિષ્પક્ષતા, ગંભીરવાણી, હૃદયની ઉદારતા આ બધા તેમના ગુણે દરેકને તેમની પ્રત્યે બેસે છે. ' ' , ' ! છે. તેમની શુભભાવના ઉત્તરોત્તર વિકસે દીર્ધાયુણી બને અને સમાજને તેમના તરફથી પ્રશંસનીય લાભ મળતો રહે;એજ મનીષા છે ' ' . ' Page #7 --------------------------------------------------------------------------  Page #8 --------------------------------------------------------------------------  Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ખાદ્ય મુરબ્બીશ્રી પાલનપુરવાલા કોઠારી અમુલખચંદ મલુકચંદભાઈ Page #10 --------------------------------------------------------------------------  Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---_આમુરબ્બીશ્રીઓ 1 \r - - '' - - - - * - * * - - - શેઠ શ્રી શાંતિલાલ મંગળદાસભાઈ અમદાવાદ (સ્વ) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભાઈ વીરાણું–રાજકેટ શેઠ શ્રી પોપટલાલ માવજીભાઈ–મહેતા (સ્વ.) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર અમદાવાદ, - THEઇન - - - - -- --- - - ' - - - : - - - - - - - - - - શેઠશ્રી રામજીભાઈ શામજીભાઈ ઘરે વે-સ્ટાઈન વિનચંદ્ર . ઝરી વીરાણી-રાજકેટ. उभेला-सुपुत्र चि. महेतावचन्दजी सा. नाना-अनिलकुमार जन दोयत्ता दिल्ही Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આદ્યમુખીશ્રીએ (સ્વ)ઠશ્રા હરખચંદ કાલીદાસ વારિ ભાણવડ. (સ્વ) રોઠશ્રી દિનેશભાઇ કાંતિલાલ શાહુ અમદાવાદ. રોશ્રી જેસિ ગભાઈ પાચાલાલભાઇ અમદાવાદ (સ્વ.) શેઠ ર્ગજીભાઇ મોહનલાલ શાહુ અમદાવાદ. સ્વ. રોડથી જીવરાજભાઈ મૂલચદભાઇ ધ્રાંગધ્રા સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેકલાલ અમદાવાદ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આવમુરબ્બીશ્રીએ स्व. शेतश्री हरिखिास अनोपय शाद स्व. शेठ श्री ताराचंदजी साहेब गेलडा जंभात. मद्रास. श्रीमान् श्रेठ सा. चीमनला जी सा. कखचंदजी सा. अजीनवाले (परिवार ) बच्चे बैठेला-मोटाभाइ श्रीमान् मूलचंदजी जवाहरलालजी बरडिया माजुमां बैठेला- भाई मिश्रीलालजी वरडिया शेठ श्री कीशनलालजी फुलचंद सा० गोरखाले श्रीमान् सेठी खींवराजजी सा. चोरडिया मु० मद्रास Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . F . .. . प नाम:04:1. "..' । . सानीधी मोपिलाजी गाय: म दयपुर .. . . ': સ્વ. શેઠ માણેકચર નેમચંદ भु. भांगरात श्रीमान् ोट यानुगा श्री धींगडमलजी-मागद Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आयमुरब्बीश्रीओ R -1 * * ન ૫ : '* * * શ્રીમાન શેઠ મણીલાલ પિપટલાલ વેરા અમદાવાદ, જન્મ તા ૧-૬-૧૯૦૪ શ્રીમાનું એક સ્ટાઢાની नाहटा, मु. देहली કે ૧ ૧ - આ મ u 1, શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજીભાઈ પારેખ રાજકેટ, કેલરી હરગોવિંદ જેચંદભાઈ રાજકેટ | ૩ ‘ * * * -"* . . ^! - * *'E' શેઠશ્રી મણીલાલ જેઠુભાઈ પાલનપુરવાળા શ્રીમાન લાલાજી કપુરચંદજી નાહટા - દિલ્લી Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आद्यमुरब्बीश्रीओ STER - માનવંતા આદ્ય મુરબ્બી શેઠ શ્રી માણેકલાલભાઈ અમુલખભાઈ મહેતા ઘાટકોપર-મુંબઈ MAnd श्रीमान् शेठ धनराजजी पन्नालालजी जांगडा, मु. जालना "TITA 1- ++ RY FES JAS EuintLtd- ---- शेठ श्री मिश्रीलालजी लालचंदजी सा. लुणिया : प्रमुहासमा भूख माशी तथा शेठश्री जेवंतराजजी अमदावाद રાજકેટ THPATTIALA अवेरी २alsana भतार भोता મદ્રાસ स्व. श्रीमान् शेठश्री मुकनचंदजी सा० वालिया पाली मारवाड Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આઘમુરબ્બીશ્રીઓ . -. PAM -.. FOR . TED - 13 S . .. अमलनेर पारख छोगमलजी मुलतानमलजी शेट रघुनाथमलजी, शेठ बाबुलालजी ३. पन्नालालजी, शेठ सुगनच दजा ભાનુભાઈ કેશવલાલ ભણસાલી पालनपु२-५७ । 1. - :श्री ભેરદાનજી અગરચંદજી સેઠિયા બીકાનેર . આ श्रीमान लालाजी हजारो लालजी शेठ श्री लक्ष्मीचंदजी जसकरणजी झवेरी-देहली पालनपुर Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आद्यमुरब्बीश्रीओ ' ' , ૪ / (સ્વ) શેઠશ્રી ધારશીભાઈ જીવણલાલ બારસી શ્રીમાન રાણીવનમર્ણિ રતનમા ' वगडिया, मु. दामनगर - - - - - . 6 - - .5. અt શ્રી વિનોદકુમાર વિરાણી રાજકોટ मेटश्री देवचंदभाई फोजीलालभाई चलाणी-परत સ્વ. સુધીરભાઈ જ્ય તીલાલ ઝવેરી મુંબઈ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥श्री वीतरागाय नमः॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्रीघासीलाल व्रतिविरचितं प्रमेयवोधिन्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् हीन्दि-गुर्जर भापानुवादसहितम् ॥श्री-प्रज्ञापनासूत्रम् ॥ (प्रथमो भागः) मगलाचरणम् ( अनुष्टुप् छन्दः) केवलज्ञानसम्पन्नो, लोकालोकप्रकागकः । सिद्धार्थः सिद्धार्थपुत्रोऽजीनो जीयाज्जिनः सदा ॥१॥ आर्या छन्दः ज्ञानक्रियाराधकः पदभक्त कविंशति वर्पपारणः । विशुद्ध क्रियायुक्तो विपमपरीपहोपसर्ग सोढा ॥२॥ . उत्कृप्ट्या क्रिययाऽत्र जनशासनप्रदीपनो भव्यः । शासनोद्धारधुरीण-हुकुमचन्द्रमुनिवरो जीयात् ॥३॥ संगलाचरण १ जो केवलज्ञान से युक्त हैं, लोक और अलोक को प्रकाशित करने वाले है, जिनके समस्त प्रयोजन सिद्ध हो चुके है और सिद्धार्थ नामक राजा के पुत्र हैं, ऐसे जिनेन्द्र भगवान महावीर सदा जयवन्त हों २-३ ज्ञान और क्रिया के आराधक, इक्कीस वर्ष तक वेले-वेले पारणा करने वाले, अतीव शुद्ध क्रियावान् , कठिन परीषह और उपसर्ग को सहन करने वाले, अपनी उत्कृष्ट क्रिया से जैन शासन को दिपाने वाले, भव्य तथा शासनोद्धार की धुरा को धारण करने वाले | મંગલાચરણ ૧ જેઓ કેવલ જ્ઞાનવાળા છે, લેક અને અલોકને પ્રકાશિત કરનારા છે. જેમનાં બધા પ્રયજનો સિદ્ધ થઈ ચૂક્યાં છે અને જેઓ સિદ્ધાર્થ નામના રાજાના પુત્ર છે. એવા શ્રી સિદ્ધાર્થ ભગવાન મહાવીર સદા વિજયવન્ત હૈ. ૨-૩ જ્ઞાન અને કિયાના આરાધક એકવીસ વર્ષ સુધી બે બે ઉપવાસ પારણું કરવાવાળા, અત્યન્ત શુદ્ધ કિયાવાળા, કઠણ પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવાવાળા, પિતાની ઉત્કૃષ્ટ કિયાથી જૈન શાસનને દિપાવવાવાળા. ભવ્ય તેમજ શાસનની ધુસરીને ધારણ કરવાવાળા મુનિવર અર્થાત્ આચાર્ય શ્રી Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूचे (अनुष्टुप् छन्दः) तत्वविशारदो ज्ञानी, पट्कायप्रतिपालकः । ब्रह्मचर्यस्य गुप्तश्च, नवधा गुप्तिधारकः ॥४॥ एकादशाङ्गतत्त्वस्य गणिपीठकधारकः । ज्ञानक्रिया विशुद्धन्या च स्वात्मकाञ्चन शोधकः ॥५॥ वैराग्यदीप्तिदीप्तात्मा दीक्षाशिक्षा परायणः । तत्पट्टाधिष्ठिताचार्यः शिवलाल महामुनिः ॥६॥ ज्ञानध्यानतपस्त्याग-दयावैराग्यकर्मणाम् । सत्यचारित्रधर्माणां सर्वदोदयकारकः ॥७॥ तत्पदृस्थानमापन्नः पाखण्डमानमदेकः। विराजतां महाराज, आचार्योदयसागरः ॥८॥ मुनिवर अर्थात् आचार्य श्री हुकमचन्द्रजी महाराज जयवन्त हो। ४ तत्व में निष्णात, ज्ञानवान् , षट्काय के प्रतिपालक, ब्रह्मचर्य की नौ वाडों को धारण करने वाले, गुप्तिसम्पन्न ५ ग्यारह अंग, जो गणिपिटक अर्थात् आचार्य की पेटी कहलाते हैं, उनके धारक तथा ज्ञान और क्रिया की विशुद्धि से अपने आत्मारूपी काञ्चन को शुद्ध करने वाले ६ वैराग्य के तेज से तेजस्वी आत्मा वाले, दीक्षा और शिक्षा में तत्पर श्री शिवलालजी महामुनि आचार्य श्री हुकुमचन्द्रजी महाराज के पद पर आसीन हुए। .७ ज्ञान, ध्यान, तप, त्याग, दया, वैराग्य रूप क्रियाओं के तथा सत्य, चारित्र, और श्रमण धर्मों का सदैव उद्य करने वालेહકમચન્દ્રજી મહારાજ જયવન્ત હો. . ४:तम निved, ज्ञानस पन्न, पायना प्रतिपास४, ब्रह्मयय नी નવ વાડેને ધારણ કરવાવાળા, ગુણિયુક્ત- ૫ અગીયાર અગ, જે ગણિપિટક અર્થાત્ આચાર્યની પેટી કહેવાય છે તેને ધારણ કરનાર તેમજ જ્ઞાન અને ક્રિયાની વિશુદ્ધિથી પિતાના આત્મા રૂપી કાંચનને શુદ્ધ કરવાવાળા : ૬ વૈરાગ્યના તેજથી તેજસ્વી આત્માવાળા, દીક્ષા અને શિક્ષામાં તત્પર એવા શ્રી શિવલાલજી આચાર્ય શ્રી હુકમચન્દ્રજી મહારાજના પટ્ટ પર બિરાજ્યા. ___७ शान, ध्यान, तप, त्यान, या वैशय ३५ ठियामाना तथा सत्य, ચારિત્ર, અને શ્રમણ ધર્મોને સદા ઉદય કરનાર, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मंगलाचरणं म् ज्ञानवैराग्यसम्पन्नः क्रियोद्धारक नैष्ठिकः । स्याद्वादमर्मतत्त्वज्ञो धर्माधर्मविवेचकः ||९|| तत्त्वातत्वपदार्थेषु नीरक्षीरज्ञ हंसवत् । गच्छशासन संस्कर्ताऽऽचार्य चौथमलो मुनिः ॥१०॥ पूर्णवैराग्यदिव्यात्मा दीनोद्धारधुरन्धरः । दिगन्तविश्रुतः शवदागमानां बहुश्रुतः ॥ ११॥ तत्पट्टस्थानमारूढः सदाचारविचारवान् । श्रीलालजी महाचार्यो जातो धर्मपरायणः ॥ १२ ॥ ahatait rar 4 ८ पाखण्डियों का मान मर्दन करने वाले, आचार्य शिवलालजी के पट्टधर आसीन हुए आचार्य उदयसागर महाराज विराजमान हो (दीप्तिमान हों - जयवन्त हो) ९-१० ज्ञान और वैराग्य से सम्पन्न, क्रिया के उद्धारक, निष्ठावान् स्याद्वाद के मर्म को जानने वाले, धर्म अधर्म की विवेचना करने वाले, तत्त्व - अनत्त्व भूत पदार्थों को जानने में नीर-क्षीर ( दुध - पानी) को अलग करने में हंस के समान और गच्छ के शासन में सुधार करने वाले आचार्य चौथमलजी महाराज उदयसागरजी महाराज के पट्टपर आसीन हुए 1 ११ पूर्ण वैराग्य के कारण दिव्य आत्मा वाले, दोन जनों का उद्धार करने में धुरन्धर, दिशाओं के अन्त तक प्रख्यात, आगमों के विषय में बहुश्रुत • १२ श्री चौथमलजी के पट्टपर आसीन, सदाचार और सद्विचार ૮ પાખ ડિના માનનું મર્દન કરનાર આચાય શિવલાલજીના પટ્ટપર મિરાજમાન આચાર્ય ઉદય સાગર મહારાજ સદા ખિરાજમાન થાવ. (દીપ્તિમાન थाप, न्यवन्त थाव . ) ૯-૧૦ જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય સ પન્ન, ક્રિયાના ઉદ્ધારક, નિષ્ઠાવાળા સ્યાદ્નવાદના મને જાણવાવાળા, તત્ત્વ, અતત્ત્વ રૂપ પદાર્થાને જાણવાવાળા નીરક્ષીર (દૂધ પાણીને) જુદા પાડવામા હંસ સરખા અને ગચ્છના શાસનમા સુધારો કરનાર આચાર્ય શ્રી ચેાથમલજી મહારાજ ઉદ્દયસાગરજી મ.ના પટ્ટ ઉપર મિરાજમાન થયા. ૧૧ પૂર્ણ વૈરાગ્યના કારણે દિવ્ય આત્માવાળા, દીનદુ:ખી જનાના ઉદ્ધાર કરવામાં પુરન્ધર, દિગન્તરામાં પ્રખ્યાત, આગમાના વિષયમાં મહુશ્રુત, ૧૨ શ્રી ચેાથમલજીના પદપર બિરાજમાન, સદાચાર અને સદ્ વિચારથી Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म प्रशापनासूत्र. स्याद्वादवारिधि स्तत्त्व-वाचकानां शिरोमणिः । परमौदार्यसम्पन्नः परमातिशयशोभनः ॥१३॥ स्थलीदेशसमुद्धर्ता शासनानां प्रभावकः । युगप्रधानवक्ताऽसौ महाचार्यो जवाहिरः ॥१४॥ तच्छिष्यो नम्रभावेन घासीलालो मुनिव्रती । कुरुते प्रज्ञापना टीका भव्यां प्रमेयबोधिनीम् ॥१५॥ मूलम्-से कि तं पण्णवणा? पन्नवणा दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-जीव पन्नवणा य अजीव पन्नवणा य ॥सू० १॥ . छाया-अथ का सा प्रज्ञापना ? प्रज्ञापना द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा जीवप्रज्ञापना च, अजीवप्रज्ञापना च ॥१॥ टीका-अथ प्रज्ञापना शब्दस्य कोऽर्थः ? अत्रोच्यते-प्ररूपेण-यथाऽव-से सम्पन्न तथा धर्म में परायण श्रीलालजी महान् आचार्य हुए। __०१३ स्यावाद सिद्धान्त के वारिधि, (समुद्र) व्याख्याताओं में शिरोमणि, अत्यन्त उदार, उत्तम अतिशयों से शोभायमान होनेवाले १४ थलीदेश के उद्धारक अर्थात् थली प्रदेश में सद्धधर्म का बीज बोने वाले, शासन के प्रभावक, युगप्रधान बक्ता अर्थात् अपने मार्मिक प्रवचनों द्वारा नवीन युग का निर्माण करने वाले, महान् आचार्य श्री जवाहरलालजी महाराज श्री लालजी म. के पाट पर सुशोभित हुए। ....१५ उनका शिष्य मुनिव्रतों का आराधक मैं घासीलालमुनि नम्रतापूर्वक प्रमेयबोधिनी नामक भव्य प्रज्ञापना सूत्र की टीका का निर्माण कर रहा हूं। टीका-'से किं तं' इत्यादि । 'प्रज्ञापना शब्द का अर्थ क्या है ? समाधान-जिसके द्वारा जीव યુત તથા ધર્મ પરાયણ શ્રી લાલજી મહાન આચાર્ય થયા. ૧૩ સ્વાદુવાદ સિદ્ધાન્તના વારિધિ (સમુદ્ર) વ્યાખ્યાતાઓમાં શિરમણિ, અત્યન્ત ઉદાર, ઉત્તમ અતિશયોથી શોભાયમાન થવાવાળા ૧૪ થલીદેશના ઉદ્ધારક અર્થાત્ થલપ્રદેશમાં સદુ ધર્મના બીજ રોપવાવાળા, શાસનના પ્રભાવક, યુગપ્રધાનવક્તા અર્થાત્ પિતાના માર્મિક પ્રવચને દ્વારા નવીનયુગનું નિર્માણ કરવાવાળા, મહાન આચાર્ય શ્રી જવાહરલાલજી મહારાજ શ્રી લાલાજી મ.ની પાટ પર સુશોભિત થયા. ૧૫ તેમના શિષ્ય મુનિવ્રતનો આરાધક હુ ઘાસીલાલ મુનિ નમ્રતાપૂર્વક પ્રમેયાધિની નામક પ્રજ્ઞાપના સૂત્રની ટીકાનું નિર્માણ કરી રહ્યો છું. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेमे यवोधिनी टोका सू० १ प्रज्ञापनास्वरूपम् स्थितस्वरूपप्ररूपणलक्षणेन अशेषकुतीर्थि तीर्थकरासाध्येन ज्ञाप्यन्ते जीवाऽजीवादयः पदार्थाः शिष्यबुद्धौ स्थाप्यन्ते, अनया, इति प्रज्ञापना, अस्याश्च समवायनाम चतुर्थाङ्गस्योपाङ्गत्वमवसेयम् तदुक्तार्थप्रतिपादकत्यात्, नचोक्तार्थप्रतिपादने पौनरुक्त्यापत्तिः उक्तार्थस्य पुनः कथने प्रयोजनाभावादिति वाच्यम्, मन्दबुद्धिशिष्यजनानुग्रहार्थम् उक्तार्थानामपि विस्तरेणाभिधानस्य सार्थकत्वसम्भवात्, अस्य च प्रज्ञापना सूत्रस्योपाङ्गत्वेऽपि प्रायेण अखिलजीवाऽजीवादि पदार्थशासनात् शास्त्रत्वं बोध्यम्, शास्त्रादौ च प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यर्थम् अवश्य अजीव आदि तत्त्व प्रकर्ष रूप से ज्ञापित किए जाए उसे प्रज्ञापना कहते हैं। यहां प्रकर्ष का अभिप्राय है समस्त कुतीर्थिकों के नेता जैसी प्ररूपणा करने में असमर्थ हैं और जो प्ररूपणा वस्तु स्वरूप को यथार्थ रूप से प्रकट करती है। ज्ञापित करने का अर्थ है-शिष्यों की बुद्धि में स्थापित कर देना-जमा देना। ___ प्रज्ञापना समवाय नामक चौथे अंग का उपांग है, क्योंकि इस में उन्हीं तत्वों का कथन है जिन का समवाय अंग में कथन किया गया है । कहे हुए अर्थ को कहने से पुनरुक्ति दोप होता है, क्योंकि कहे अर्थ को कहना निष्प्रयोजन है ऐसा कहना सत्य नहीं हैं। मन्द बुद्धि शिप्यों के अनुग्रह के लिए कथित अर्थ को यदि विस्तार से कहा जाय तो वह सार्थक होता है । 'से किं तं' इत्यादि। પ્રજ્ઞાપના શબ્દને અર્થ શું છે? સમાધાન–જેના મારફતે જીવ અજીવ આદિ તત્વ પ્રકર્ષ રૂપે જણાવવામાં આવે તેને પ્રજ્ઞાપના કહે છે. અહીં આ પ્રકો અભિપ્રાય છે સમસ્ત કુતીથિકના નેતા જેની પ્રરૂપણા કરવામાં અસમર્થ છે અને જે પ્રરૂપણ વસ્તુ સ્વરૂપને યથાર્થ રૂપે પ્રકટ કરે છે, જ્ઞાપિત કરવાને અર્થ છે- શિની બુદ્ધિમાં સ્થાપિત કરી દેવું. પ્રજ્ઞાપના, સમવાય નામના ચેથા અંગનું ઉપાંગ છે. કેમકે એમાં એ તનું કથન છે કે જેઓનું સમવાય અંગમાં કથન કરેલું છે. કહેલા અર્થને કહેવાથી પુનરૂક્તિ દેશ આવે છે, કેમકે કહેલા અર્થને કહેવા તે નિષ્પોજન છે, એવુ કહેવુ તે સત્ય નથી. એછી બુદ્ધિવાળા શિષ્યના ઉપકાર માટે કહેલા અર્થને જે વિસ્તારથી કહેવાય છે તે સાર્થક બને છે. પ્રજ્ઞાપના જે કે ઉપાગ છે તે પણ જીવ અજીવ વિ. સમસ્ત પદાર્થોનું શાસન (નિરૂપણ) કરવાના કારણે એ શાસ્ત્ર જ છે એમ સમજવું જોઈએ. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रोपनासूत्रे प्रयोजनाभिधेयसम्बन्धत्रितयम् अनुवन्धचतुष्टयं मङ्गलञ्च वक्तव्यम्, तथाचोक्तम् 'सिद्धार्थ सिद्धसम्बन्ध श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते । शास्त्रादौ तेन वक्तव्यः सम्बन्धः स प्रयोजनः इति, ॥१॥ प्रेक्षावतां प्रवृत्यर्थ फलादित्रितयं स्फुटम् ।। मङ्गलञ्चैव शास्त्रादौ वाच्यमिष्टार्थसिद्धये ॥२॥ इति । तत्र प्रयोजनं द्विविधम्-परम्, अपरञ्च, तचापि प्रत्येकं द्विधा कर्तृगतं श्रोतृगतञ्च, तत्र द्रव्यार्थिकनयेन आगमस्य नित्यत्वात्, कर्तुरभाव एव, उक्तञ्च प्रज्ञापना यद्यपि उपांग है तथापि जीव, अजीव आदि समस्त • पदार्थों का शासन (निरूपण) करने के कारण से शास्त्र ही समझना चाहिए। शास्त्र की आदि में, बुद्धिमानों की प्रवृत्ति के लिए शास्त्र का --- प्रयोजन, अभिधेय (विषय) सम्बन्ध और मंगल, ये चार- बातें अव श्य बतलानी चाहिए। - कहा भी है-'सिद्ध अर्थवाले और सिद्ध सम्बन्ध वाले शास्त्र को ही श्रवण करने के लिए श्रोता प्रवृत्त होता है, अतः शास्त्र की - आदि में प्रयोजन सहित सम्बन्ध का कथन कर देना चाहिए ॥१॥ बुद्धिमानों की प्रवृत्ति के लिए फल आदि तीन बाते स्पष्ट रूप से बतला देनी चाहिए और दृष्ट अर्थ की सिद्धि के लिए मंगल भी कहना चाहिए ॥२॥ इन में से प्रयोजन दो प्रकार का है-१ परप्रयोजन और २ अपर प्रयोजन, । इन दोनों के भी दो-दो भेद हैं-प्रथम शास्त्रकर्ता का શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં, બુદ્ધિમાની તેમા-પ્રવૃત્તિ થાય તે માટે શાસ્ત્રનું પ્રયાજન, અભિધેય (વિષય) સમ્બન્ધ અને મંગળ આ ચાર વાતે તે અવશ્ય બતાવવી જોઈએ. કહયુ પણ છે,સિદ્ધ અર્થવાળા અને સિદ્ધ સાન્ય વાળા શાસ્ત્ર નું જ શ્રવણ કરવા માટે શ્રેતાઓ પ્રવૃત્તિ થાય છે. તેથી શાસ્ત્રની આદિમાં પ્રયજન સહિત તેના સમ્બન્ધનું કથન કરવું જોઈએ. ll૧૫ બુદ્ધિમાનોની પ્રવૃત્ત થવા માટે ફળ વિગેરે ત્રણ વાતો તે સ્પષ્ટતાથી બતાવી દેવી જોઈએ અને દષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ માટે મંગળ પણ કરવું स. (२) सेमा प्रयोग में प्रा२नु छ. (१) ५२प्रयोरन अने. (२) २५५२प्रयोજન એ બેન પણ બબ્બે ભેદ છે-પ્રથમ શાસ્ત્રકર્તાનું પર અપર પ્રજન, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयघोहिनी टीका स०१ हानार रुपम 'एषा द्वादशाङ्गी न कदाचिन्नासीत्, न कदाचिन्न भवति, न कदाचिन्नं भविष्यति, ध्रुवा नित्या शाश्वती' इत्यादि, पर्यायार्थिवनयेन तु आगमरयाऽपि अनित्यत्वाद्अवश्यमेव तत्व र्तृसद्भावः वस्तुतस्तु आगमस्य सूत्रार्थोभयरूपत्वात्, अर्थापेक्षया. नित्यत्वात् सूत्रापेक्षया चानित्यत्वात् कथञ्चित् तत्कनसद्भावो वोध्यः, तत्र सूत्रकर्तुः साक्षात्प्रयोजन भूतानुग्रहः, परम्पराग्रयोजनन्तु मोक्षादिप्राप्तिः तथा चोक्तम्-- 'सर्वज्ञोवतोपदेशेन यः सत्त्वानामनुग्रहम् । करोति दुःखतप्तानां, स प्राप्नोत्यचिराच्छियम् ।।११॥ इति' पर-अपर प्रयोजन, दूसरा श्रोता का पर-अपर प्रयोजन। द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से आगम नित्य है, अतः उसका कोई कता है ही नहीं। ___कहा भी है-'यह द्वादशांगी कभी नहीं थी, ऐसा नहीं है, कभी नहीं है, ऐसा भी नहीं है, कभी नहीं होगी, ऐसा भी नहीं है। यह ध्रुव, नित्य और शाश्वत है, इत्यादि । पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से आगम अनित्य है, अतएव उसका वर्ता अवश्य होता है। वास्तयिकता यह है कि आगम सत्र और अर्थ-उभयरूप है और वह अर्थ की अपेक्षा से नित्य और स्त्र की अपेक्षा से अनित्य है, अतएव उसका कर्ता कथंचित् होता है। सूत्रकर्त्ता का साक्षात् प्रयोजन प्राणियों का अनुग्रह करना है और परम्परा प्रयोजन मोक्ष प्राप्त करना है। कहा भी है- - - - - 'जो पुरुष सर्वज्ञ के उपदेश द्वारा दुःख से पीडित जीवों का अनुग्रह करता है, वह शीघ्र ही मोक्ष प्राप्त कर लेता है ॥१॥ બીજુ શ્રેતાઓનું પર અપર પ્રજન, દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ આગમ નિત્ય છે. તેથી તેને કઈ કર્તા નથી. કહ્યું પણ છે કે આ દ્વાદશાંગી કયારેય ન હતી એમ નથી. કયારેય નહી હોય એમ પણ નથી, કયારેય હશે નહીં એમ પણ નથી. આ તે ધ્રુવ નિત્ય અને શાશ્વત છે. વિગેરે પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ આગમ અનિત્ય છે. તેથી તેના કર્તા અવશ્ય હોય છે. આ વાસ્તવિકતા છે કે આગમ સૂત્ર અને અર્થ ઉભયરૂપ છે. અને એ અર્થની અપેક્ષાએ નિત્ય અને સૂત્રની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે એથી જ એને કર્તા કયારેક હોય છે. સૂત્ર કર્તાનું સાક્ષાત્મયજન પ્રાણીઓ ઉપર અનુગ્રહ કરે તે છે. અને પરંપરા પ્રયજન મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવો તે છે. કહ્યું પણ છે કે- - - જે પુરૂષ સર્વજ્ઞના ઉપદેશ દ્વારા દુ ખથી પીડાએલા જીવોનો અનુગ્રહ કરે છે, તે જલ્દીથી મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી લે છે, uther Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूचे तदर्थ प्रतिपादयितु रहेतः किं प्रयोजनमिति चेदत्रोच्यते-तस्य कृतकृत्यतया किश्चिदपि प्रयोजनाभावात्, प्रयोजनं विना अर्थप्रतिपादनप्रयासो व्यर्थ इति वाच्यम्, तस्य तीर्थकर नाम कर्म विपाकोदयेन सम्भवात्, उक्तञ्च-'तं च कई वेइज्जइ ? अगिलाए धम्मदेसणाए' तच कथं वेद्यते ? अग्लान्या धर्मदेशनायैव' इति, श्रोतणां साक्षात प्रयोजनं विवक्षिताध्ययनार्थ परिज्ञानम्, परम्पराप्रयोजनन्तु निःश्रेयसावाप्तिः, तथाहि-श्रोतारः खलु विवक्षित मध्ययनार्थ सम्यक्तया अधिगम्य संसारप्रपञ्चाद् विरज्यन्ते, विरक्ताश्च भूत्वा संसारान्निर्गन्तु मिच्छन्तः कहा जा सकता है कि आगम के अर्थ के मूलक" अर्हन्त भगवान् का क्या प्रयोजन हो सकता है ? वे कृतकृत्य हो चुके होते हैं, अतः उनका कोई प्रयोजन नहीं होता और प्रयोजन के विना अर्थ का प्रतिपादन करना वृथा है, ऐसा नहीं कहना चाहिए। तीर्थकर भगवान् तीर्थकर नाम कर्म के उदय से अर्थ का प्रति. पादन करते हैं। कहा भी है-'तीर्थकर नाम कम किस प्रकार से वेदन किया जाता है ? उत्तर यह है कि बिना ग्लानि से धर्मदेशना देने से उसका वेदन होता है। श्रोताओं का साक्षात् प्रयोजन अध्ययन के अर्थ का ज्ञान हो जाना हैं, अर्थात् आगम का श्रवण करने वाले को उसका इष्ट अर्थ मालूम हो जाता है। श्रोता का परम्परा प्रयोजन मोक्ष की प्राप्ति होती है। श्रोता अपने विवक्षित अध्ययन के अर्थ को समीचीन रूप से जानकर सांसारिक प्रपंच से विरक्त हो जाते हैं। કહેવું જોઈએ કે આગમના અર્થના મૂળ કર્તા અહંત ભગવાનને શું પ્રોજન હોઈ શકે ? તેઓ તે કૃતકૃત્ય બની ચુકેલા હોય છે, તેથી તેમને કઈ પ્રયજન હોતું નથી અને પ્રયજન વિના અર્થનું પ્રતિપાદન કરવુ વૃથા છે. એમ ન કહેવું જોઈએ. તીર્થકર ભગવાન તીર્થકર નામ કર્મના ઉદયથી અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે કહેલુ પણ છે કે તીર્થકર નામ કમી કેવી રીતે જાણી શકાય છે? તેને ઉત્તર આ છે કે વિના સ કેચે ધર્મદેશના દેવાથી એનુ વેદના થાય છે. શ્રેતાઓનુ પ્રત્યક્ષ પ્રજન અધ્યયનના અર્થનું જ્ઞાન બને છે, અર્થાત્ આગમના શ્રવણ કરનારને એને અભિષ્ટ અર્થ જણાઈ આવે છે શ્રેતાઓનું પર પર પ્રયજન મેક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે શ્રેતા પિતાના વિવક્ષિત અધ્યયનના અર્થને રૂડી રીતે જાણીને સાસરિક પ્રપચથી વિરકત બની જાય છે. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेय बोधिनी टीका सु० १ मङ्गलाचरणप्रयोजनप्रदर्शनम् संयममार्गे यथाऽऽगमसम्यवत्वेन प्रवृत्ति कुर्वन्ति, तत्र प्रवृत्तानां संसाराग्निवृत्तानां संयमप्रकर्ष वशात् निःशेपकर्मक्षयेण अपवर्गप्राप्तिः सम्भवति, तथाचोक्तम्- .. 'सम्यग्भावपरि ज्ञानाद् विरक्ता भवतो जनाः ? क्रियाऽऽसक्ताह्यविघ्नेन गच्छन्ति परमां गतिम् ॥१॥ इति, अभिधेयश्चात्र जीवाऽजीवादिनवतत्त्वस्वरूपं बोध्यम्, तच्च पूर्व प्रदर्शितमेव, सम्बन्धो द्विविधः-कार्यकारणभावात् परपर्यायः उपायोपेय भावलक्षणः, गुरुपर्वक्रमलक्षणश्च, तत्र प्रथमस्तर्कानुसारिणामपेक्षया, तथाहि-वचनरूपापन्नं प्रकरणमुपायः, तत्परिज्ञानञ्चोपेयम्, गुरुपर्वक्रमलक्षणस्तु केवल श्रद्धानुसारिणामपेक्षया विरक्त होकर भवभ्रमण से छुटकारा पाने की इच्छा करते हुए आगम के अनुसार संयम मार्ग में सम्यक् प्रवृत्ति करते हैं। संयम में प्रवृत्त और संसार से निवृत्त श्रोताओं को संयम की उत्कृष्टता के कारण समस्त कर्मों का क्षय हो जाने से मोक्ष प्राप्त हो सकता है। ____ कहा भी है-'वरतु स्वरूप के यथार्थ परिज्ञान से मनुष्य संसार से विरक्त हो जाते हैं और फिर क्रिया में अनुरक्त होकर परमगति (मोक्ष) प्राप्त कर लेते हैं॥१॥ इस शास्त्र का अभिधेय (विषय) जीव अजीव आदि नौ तत्व है, उसका कथन पहले ही किया जा चुका है। सम्बन्ध दो प्रकार का होता है-एक कार्य कारणभाव या उपायोपेयभाव सम्बन्ध और दूसरा गुरुपर्व क्रम रूप । पहला सम्बन्ध तर्क का अनुसरण करने वालों की अपेक्षा से है । वह इस प्रकारवचन रूप प्रकरण उपाय और उसका ज्ञान उपेय है । गुरुपर्व क्रम रूप વિરકત બનીને ભવભ્રમણથી છૂટકારે પામવાની ઈચ્છા કરતે આગમમાં બતાવેલ માર્ગ અનુસાર સંયમ માર્ગમાં રૂડી પ્રવૃત્તિ કરે છે. સંયમમાં પ્રવૃત્ત અને સંસારથી નિવૃત્ત એવા શ્રેતાઓને સંયમની ઉત્કૃષ્ટતાનું કારણ સમસ્ત કર્મોનો ક્ષય થઈ જવાથી મોક્ષપ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. કહ્યું છે કે વસ્તુ સ્વરૂપના યથાર્થ પરિસાનથી માણસ સંસારથી વિરકત બની જાય છે. અને પછી ક્રિયામાં આસક્ત થઈને પરમગતિ મોક્ષ, પ્રાપ્ત કરી લે છે. (૧) આ શાસ્ત્રને અભિધેય (વિષય) જીવ અજીવ વિગેરે નવ તત્વ છે. એનું નિરૂપણ આગળ જ કરી દેવાયું છે. સમ્બન્ધ બે પ્રકાર હોય છે–એક કાર્ય કારણભાવ અથવા ઉપાય ભાવ સમ્બન્ધ અને બીજે ગુરૂપર્વ કમરૂપ. પહેલે સમ્બન્ધ તર્કશાસ્ત્રનું અનુસરણ કરનારાઓની અપેક્ષા છે. તે આ પ્રકારે-વચન રૂપ પ્રકરણ ઉપાય Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनास बोध्यः, स च स्वयमेवाग्रे सूत्रकृताऽभिधास्यते, अस्याश्च प्रज्ञापनाया उपाङ्गरूपाया: सम्यग्ज्ञानहेतुत्वेन परम्परया सोक्षमापकत्वात् श्रेयोभूतत्वं वोध्यम्, अतः 'श्रेयांसि वहुविघ्नानि' इति वचनाद् माभूदत्र कश्चिद् विघ्न इति विघ्न व्यहविध्वंसाय शिष्य शिक्षणाय शिष्याणां मगलादि परिग्रहाय स्वतो मङ्गलरूपाया अपि अस्याः आदिमध्यान्तेषु मङ्गलं वक्तव्यम्, तत्र आदिमङ्गलं तावत् निर्विघ्नेन शास्त्र परिसमाप्त्यर्थम्, म यमङ्गलम् अवगृहीतशास्त्रार्थस्थिरीकरणार्थम्, अन्तमङ्गलं शिप्यप्रशिष्यपरम्परया शास्त्रस्याव्यवच्छेदार्थम्-तथाचोक्तम्सम्बन्ध केवल श्रद्धानुसारी जनों की अपेक्षा से समझना चाहिए। सूत्रकार स्वयं आगे उसका कथन करेंगे। उपांग रूप यह प्रज्ञापना सूत्र सम्यग्ज्ञान का कारण होने से श्रेयोभूत (कल्याणमय) है और 'श्रेयस्कर कार्यों में बहुत विघ्न आते हैं, इस कथन के अनुसार इस में कोई विघ्न उपस्थित न हो, इस प्रकार विघ्नों का विनाश करने के लिए, शिष्यों को शिक्षा देने के लिए तथा शिष्यों की वुद्धि में मंगल-परिग्रह के लिए अर्थात् शिष्य ऐसा समझे कि-हमने मंगल किया है, इसलिए स्वतः मंगल रूप भी इस शास्त्र की आदि में मध्य में और अन्त में मंगल कहना चाहिए। इनमें से आदि मंगल का प्रयोजन शास्त्र की निर्विघ्न समाप्ति होता है। मध्य मंगल ग्रहण किए हुए शास्त्र के अर्थ को स्थिर करने के અને તેનું જ્ઞાન ઉપય છે. ગુરૂપક્રમ રૂપ સમ્બન્ધ કેવળ શ્રદ્ધાનુસારી જનની અપેક્ષાએ સમજે ઈએ. સૂત્રકાર પોતે જ આગળ એનું કથન કરશે. ઉપાંગરૂપ આ પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર સમ્યફ જ્ઞાનનુ કારણ થવાથી શ્રેયેભૂત (કલ્યાણમય) છે. અને શ્રેયસ્કર કાર્યોમાં ઘણા વિદને આવે છે. આ કથન અનુસાર આમાં કઈ વિઘન ન આવે, આમ વિશ્નોને વિનાશ કરવા માટે, શિષ્યોને શિક્ષા દેવા માટે તેમજ શિષ્યોની બુદ્ધિમાં મગલ પરિગ્રહને માટે અર્થાત્ શિષ્ય એમ સમજે કે અમે મ ગળ કર્યું છે એટલા માટે સ્વયં મગલ રૂપ હોવા છતાં આ શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં મધ્યમાં અને અન્તમાં મગલ કરવું જેઈએ. આમાથી આદિ મગળનું પ્રયોજન શાસ્ત્રની નિવિન સમાપ્તિ હોય છે. મધ્યમ ગલ ગ્રહણ કરેલા શાસ્ત્રના અર્થને સ્થિર કરવા માટે અને અતિમ મંગલનું પ્રયોજન છે કે શિષ્યોની પર પરા ચાલુ રહે અને શાસ્ત્ર વિચ્છિન્ન ન બનવા પામે. કહ્યું છે કે ” મ ગલ શાસ્ત્રની આદિમાં, મધ્યમાં અને અન્તમાં Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनो टीका सू। १ मङ्गलाचरण प्रयोजनमदर्शनम् ... . तं मंगलमाईए मज्झं पज्जतए य सत्थस्स । पढमं सत्थत्था विग्घपारगमणाय निद्दिष्टं ॥१॥ तस्सेव थेज्जत्थं मज्झिमयं अंतिमंपि तस्सेव। अवोच्छित्तिनिमित्तं सिस्स पसिस्लाइवसस्स ॥२॥ तन्मङ्गलमादी मध्ये पर्यन्ते च शास्त्रस्य । प्रथमं शास्त्रार्थाविघ्नपारगमनाय निर्दिष्टम् ॥१॥ तस्यैव च स्थैर्यार्थ मध्यमन्त्यमपि तस्यैव । अव्युच्छित्तिनिमित्तं शिष्यप्रशिष्यादि वंशस्य ।।२।। इति, तत्र-प्रथमपदगतेन-'वक्रायजरामरणमये' इत्यादिना, ग्रन्थे शास्त्रकारेण अदिमङ्गलं कृतम्, तत्र जिनरूपेष्टदेवतास्तवनस्य परममगलत्वात्, उपयोगपदगतेन-'कविहेणं भंते ! उवओगे पण्णत्ते' इत्यादिना मध्यममङ्गलं कृतम् उपयोगस्य ज्ञानलक्षणत्वात्. ज्ञानस्य च कर्मक्षयं प्रति प्रधानहेतुतया मङ्गलत्वात्, लिए और अन्तिम संगल का प्रयोजन यह है कि शिष्य-प्रशिष्य की परम्परा चालू रहे और शास्त्र विच्छिन्न न होने पावे। कहा भी है-'मंगल शास्त्र की आदि में, मध्य में और अन्त में किया जाता है । प्रथम अर्थात् आदि मंगल विना किसी विघ्न के शास्त्र के पार गमन के लिये कहा गया है ॥१॥ _मध्य मंगल शास्त्र के अर्थ की स्थिरता के लिए है और अन्त्य मंगल शिष्य प्रशिप्य की परम्परा का विच्छेद न होने के लिए होता है ।। यहां प्रथम पद के प्रारंभ में 'वक्गय जरमरणभये, इत्यादि शब्दों द्वारा शास्त्रकारने आदि मंगल किया है। क्योंकि अपने इष्ट देव जिनेन्द्र का स्तवन करना परम मंगल रूप है। उपयोग पद में "भगवन्' उपयोग कितने प्रकार का है ? इत्यादि के द्वारा मध्य संगल किया गया है, क्योंकि उपयोग ज्ञानरूप है और કરાય છે પ્રથમ અર્થાત્ આદિ મગલ કેઈપણ વિઘન સિવાય શાસ્ત્રની પરિપૂता भाटे ४३ छ ॥ १ ॥ મધ્યમ ગલ શાસ્ત્રના અર્થની સ્થિરતા માટે છે અને અમંગલ શિષ્ય પ્રशिष्योनी ५२ ५२१ नो विच्छे न थवा भोट हाय छ ॥ २ ॥ ही मा प्रथम पटना प्रारममा (ववगयजरमरणभये) विगेरे हो । "શાસ્ત્રકારે આદિમ ગલ કર્યું છે. કેમકે પિતાના ઇષ્ટદેવ જીનેન્દ્રનું સ્તવન કરવું પરમ મ ગલ રૂપ છે. ઉપગ પદમા” ભગવદ્ ઉપયોગ કેટલા પ્રકારનો છે? વિગેરે પ દ્વારા મધ્ય મ ગલ કરાયું છે. કેમકે ઉપગ જ્ઞાનરૂપ છે અને જ્ઞાન Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापना अथ कर्मक्षयं प्रति ज्ञानस्य प्रधानहेतुत्वमप्रसिद्धम् ? जं अन्नाणी कम्म खवेइ बहुयाहिं वासकोडीहिं । तं नाणी तिहि गुत्तो खवेइ उस्सासमित्तणं ।। यदज्ञानी कर्म क्षपयति बहुकाभि वर्षकोटीभिः । तज्ज्ञानी त्रिभिर्गुप्तः क्षपयत्युच्छवासमात्रेण ॥१॥ इत्यागमवचनेन ज्ञानस्य कर्म क्षयम्प्रति प्रधानकारणतायाः सिद्धखात्, एवं समुद्घातपदगतेन केवलिसमुद्घात परिसमाप्त्युत्तरकालिकेन सिद्धाधिकार सम्बद्धेन पट् त्रिंशत्पदे निच्छिन्न सव्व दुक्खा जाइजरामरणपंधणविमुक्का । सासयमव्वाबाहं चिट्ठति सुही सुहं पत्ता ॥ निश्छिन्न सर्वदुःखा जातिजरामरणवन्धनविमुक्ताः। शाश्वत मव्यावाधं तिष्ठन्ति सुखिनः सुखं प्राप्ताः ॥ ज्ञान कर्मक्षय का प्रधान कारण होने से मंगल है। कहा जा सकता है कि कर्मक्षय में ज्ञान प्रधान कारण सिद्ध नहीं है, परन्तु यह कथन उचित नहीं है, क्योंकि आगम मे कहा है : "अज्ञानी जीव जितने कर्म अनेक करोड वर्षों में खपाता है, उतने कर्मों को तीन गुप्तियों से गुप्त ज्ञानी जन एक उच्छ्वास मात्र में खपा देता है ॥१॥ . - आगम में इस कथन से सिद्ध है कि ज्ञान कर्म क्षय में प्रधान कारण है। इसी प्रकार छत्तीसवें समुदघात पद में केवली समुदघात की समाप्ति के पश्चात् जो सिद्धों का अधिकार चला है उसमें कहा है___ 'सिद्ध भगवान् समस्त दुःखों को पार कर चुके हैं, जन्म, जरा, और मरण के बन्धन से मुक्त हो गए हैं और सदा काल बिना किसी बाधा से सुख को प्राप्त होकर सुखी बने रहते हैं ॥१॥ કર્મક્ષયનું મુખ્ય કારણ હોવાથી મગલ છે. કહેવું જોઈએ કે કર્મક્ષયમાં જ્ઞાન પ્રધાન કારણ તરીકે સિદ્ધ નથી, પરંતુ આમ કહેવુ ઉચિત નથી કેમકે આ ગમમાં કહ્યું છે-અજ્ઞાની જીવ જેટલા કર્મ અનેક કરોડ વર્ષોમાં ખપાવે છે. એટલાં કર્મોને ત્રણ ગુપ્તિઓથી ગુપ્ત જ્ઞાનીજન એક ઉચ્છવાસમાત્રમાં ખપાવી દે છે ? આગમમાં આ કથનથી સિદ્ધ છે કે જ્ઞાન કર્મક્ષયમાં મુખ્ય કારણ છે એજ પ્રકારે છત્રીસમા સમદઘાત પદમા કેવલી સમુઘાતની સમાપ્તિ પછી જે સિદ્ધોને અધિકર ચાલે છે તેમાં કહ્યું છે-' સિદ્ધ ભગવાન્ સમસ્ત દુ ખેને પાર કરી ચુકયા છે. જન્મ, જરા અને મરણના બન્ધનથી મુકત થઇ ગયા છે અને સદાકાળ કોઈ પણ જાતની પીડા વગરના સુખને પ્રાપ્ત કરીને સુખી બની રહે છે જેના Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका सू. १ मालाचरण योजनप्रदर्शनर इत्यादिना अन्तमङ्गलं कृतमवसेयम् । अथ प्रथममङ्गलसूत्रं प्ररूपयितुमाह ववगयजरमरणभये सिद्धे अभिवंदिऊण तिविहेणं । वंदामि जिणवरिंदं तेलोकगुरुं महावीरं ॥१॥ व्यपगतजरामरणभयान् सिद्धान् अभिवन्ध त्रिविधेन । वन्दे जिनवरेन्द्रं त्रैलोक्यगुरुं महावीरम् ।। इत्यस्य व्यपगतजरामरणभयान् सिद्धान् त्रिविधेन अभिवन्ध त्रैलोक्यगुरुं जिनवरेन्द्रं महावीरं वन्दे इत्यन्वयः, टीका-तत्र प्रथमं सिद्धपदं व्युत्पाद्यते-सितं-बद्धम् अष्टप्रकारं कर्मेन्धनं ___ इस गाथा के द्वारा अन्तिम मंगल किया है, यह समझ लेना चाहिए । अव आदि मंगल सूत्र की प्ररूपणा करते हैं शब्दार्थ-(ववगय जरभरणभये) जरा, मरण और भय से रहित (सिद्धे) समस्त प्रयोजनों को पूर्ण करने वाले सिद्ध भगवान् को (अभिवंदिऊणं) वन्दन करके (तिविहेणं) तीनो योगों से (वंदामि) वन्दन करता हूं (तेलोकगुरुं) तीनों लोकों के गुरु (महावीरं) महावीर भगवान् को ॥१॥ ____भावार्थ-जरा भरण और भय से रहित अथवा जरा और मरण के भय से रहित सिद्ध भगवन्तों को तीनों योगों से वन्दन करके, तीनों लोकों के गुरु, जिनवरो में उत्तम चरम तीर्थंकर महावीर को वन्दना करता हूँ ॥१॥ टीकार्थ-सर्व प्रथम सिद्ध, पद की व्युत्पत्ति दिखलाते हैं-सित આ ગાથા દ્વારા અતિમ મંગલ કર્યું છે. એમ સમજી લેવું જોઈ હવે આદિમંગલ રૂપ સૂત્રની પ્રરૂપણું કરવામાં આવે છે. ____ हाथ-(बरगयजरमरणभये) ४२। भ२५ मने लय २हित (सिद्धे) समस्तप्रयोनाने सिद्ध-पूर्ण ४२१व सिनावानने (अभिवदिऊण) हनीने (तिविहेण) योगाथी (वंदामि) पन्दन ४३ छु (तेलोकगुरु) र सोना शु३ — (महावीरं) महावीर मगवानने ॥१॥ ભાવાર્થ–જરામરણ અને ભય વિનાના અથવા જરા અને મરણના ભય વિનાના સિદ્ધ ભગવન્તને ત્રણ પ્રકારના યુગોથી નમસ્કાર કરીને ત્રણે લેકોના ગુરૂ, જીનવમાં શ્રેષ્ઠ ચરમ-છેલા તીર્થકર મહાવીર સ્વામીને વંદના કરૂ છુ. ૧૫ ટીકાથ-સર્વ પ્રથમ સિદ્ધપદની વ્યુત્પત્તિ બતાવાય છે સિત અર્થાત બંધાએલા Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ध्माति-जाज्वल्यमान शुक्लध्यानाग्निना दग्धं शास्त्रविधिना यैस्ते सिद्धाः, अथवा-से धन्ति स्म अपुनरावृत्त्या निवृतिपुरीम् अगच्छन् इति-सिद्धा, सिध्यन्ति स्म वा-निष्ठितार्था भवन्ति स्मेनि सिद्धाः, सेधन्तेस्म-शासितारोऽभूवन् , मङ्गल्यरूपतां वाऽनुभवन्ति स्मेति सिद्धाः, पिधू शास्त्रे माङ्गल्ये च' इत्यनुशासनात्, तान् तथाचोक्तस् ध्मात सितं येन पुराणकर्म, यो वा गतो निर्वृति सौधमूर्ति । ख्यातोऽनुशास्ता परिनिष्ठितार्थो, - यः सोऽस्तु सिद्धः कृतमद्गलो मे ॥१॥ इति • यथोक्त सिद्धार्थप्रतिपत्तये विशेपण मा व्यपगत जरामरणभयान् जरावृद्धावस्था वयोहानिरूपा, मरणम्-प्राणत्यागरूपम्, भयम्-इहलोकादिभेदात् अर्थात् बद्ध आठ प्रकार के कर्मरूपी इंधन को, मातं अर्थात् जाज्वल्यमान शुक्लध्यान रूपी अग्नि के द्वारा भस्म कर दिया है जिन्होंने वे सिद्ध इसके अतिरिक्त व्याकरण में 'षिध्' धातु शास्त्र और मंगल के अर्थ का वाचक है । इसके अनुसार जो शास्ता हो चुके हैं या मंगलरूपता का अनुभव कर चुके हैं वे सिद्ध कहलाते हैं कहा भी हैं जिन्होंने सित (बद्ध) पुरातन कर्मो का ध्मात (भस्म) कर दिया है, या जो मुक्ति महल के उपर पहुंच चुके हैं, जो अनुशास्ता एवं कृतकृत्य के रूप में विख्यात हैं, वे सिद्ध मेरा मंगल करे ॥१॥ . इन सिद्धों के अर्थ को समझने के लिए विशेपण कहते हैं-'व्यपगत जरामरणभयान् , यहां जरा का अर्थ हैं वय की गतिरूप वृद्धावस्था, मरण का अर्थ है प्राणों का त्याग और भय का अर्थ है इहलोक आदि संबंधी सात प्रकार की भीति । આઠ પ્રકારના કર્મ રૂપી ઈધન (કાષ્ઠ) ને (1) અર્થાત્ જાજવલ્યમાન થકલધ્યાન રૂપી અગ્નિ દ્વારા ભસ્મ કરી નાખ્યા છે જેમણે તેઓ સિદ્ધ છે. તદુપરાન્ત વ્યાકરણમાં ત્રિર્ ધાતુ શાસ્ત્ર અને મંગલ અર્થને વાચક છે. તદનુસાર જેઓ જ્ઞાતા થઈ ચુક્યા છે. અથવા મગળ રૂપતાને અનુભવ કરી ચુક્યા છે તેંઓ સિદ્ધ કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે કે माये सित (बद्ध) पुरातन प्रभात (मात) लम ४२० नया छ, २२ જેઓ મુકિત મહેલના ઉપર પહોચી ગયા છે, જેઓ અનુશાસ્તા અને કૃત કૃત્ય ના રૂપમાં વિખ્યાત છે, તે સિદ્ધો મારૂ મ ગલ કરે ? Pा सिद्धान। म सभा भाट विशेषणे। ४ -व्यपगतत जरामरणभयान् આહીંયા જરાને અર્થ વયની હાનિ રૂપ વૃદ્ધાવસ્થા, મરણને અર્થ છે પ્રાણને ત્યાગ અને ભયના અર્થને ઈહલોક આદિ સમ્બન્ધી સાત પ્રકારની ભીતિ Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका सू० १ मङ्गलाचरणयोजनप्रदर्शनम सप्त प्रकारकम्, तथा चोक्तम् इह पर लोगादाणं अकम्ह आजीव मरणमसिलोएत्ति' इह पर लोकादानाकस्मादाजीवमरणा श्लोका इति, विशेषेण - अपुनर्भावरूपत्वेन अपगतानि - विनष्टानि जरामरणभयानि येभ्यस्ते तथाविधान् सिद्धान् इति पूर्वेणान्वयः, त्रिविधेन मनोवचः काय लक्षणेन, एतेन योगत्रयव्यापारसहितं द्रव्यवन्दनमिति गम्यते, अभिवन्द्यआभिमुख्येन वन्दित्वा प्रणम्येत्याशयः महावीरं वन्दे अहमिति शेषः, तत्र वीरयति-कपायादिरिपून् प्रति विक्रामति इति वीरः, महांथासौ वीरश्वति महावीरस्तम्, महावीरइति न यादृच्छिकं नाम, अपितु यथाऽवस्थितमनन्यसाधारणं परीषहोपसर्गादिविषयं वीरत्यमपेक्ष्य देवासुरकृतं बोध्यम्, तथाचोक्तम् १५ कहा भी है- (१) इहलोक भय (२) परलोक भय (३) आदान भय (४) अकस्मात् भय (५) आजीविका भय (६) मरण भय और (७) अपकीर्त्तिभय । इस प्रकार जो जरा मरण और भय से सदा के लिए मुक्त हो 'चुके हैं । त्रिविधेन अर्थात् मनवचन और काय से इसपद के द्वारा तीनो योगों के व्यापार से युक्त द्रव्य चन्द्रव सूचित किया गया है । इस प्रकार के सिद्ध भगवन्तों को प्रणाम कर के महावीर को प्रणाम करता हैं । जो कषाय आदि शत्रुओं के प्रति पराक्रम प्रकट करता है, वह वीर कहलाता है और महान वीरको महावीर कहते है । महावीर यह नाम यों ही मनसे नही रक्खा गया है किन्तु वास्तविक अनन्य साधारण एवं परीषहों तथा उपसर्गों को जीतने में प्रकट की गई वीरता के कारणों से देवों और असुरो द्वारा दिया गया नाम है । ४द्धु ं यशु छे -(१) मा नगतनो लय, परसोड लय, आहान लय, मऊस्भात् लय, आलुविडा लय, भरणु लय, (७) अयडीर्ति लय. આ રીતે જેઓ જરા મરણ અને ભયથી સદાને માટે મુકત અની ચુકયા છે. ત્રિવિધને અર્થાત્ મન. વચન અને કાયાથી આ પત્ર દ્વારા ત્રણે ચેાગેાના વ્યાપારથી યુકત દ્રવ્ય વન્દન સૂચિત કરાયુ છે. આ પ્રકારના સિદ્ધ ભગવન્તા ને પ્રણામ કરીને મહાવીરને પ્રણામ કરૂ છુ જે કષાય આદિ દસ્યુએ તરફ પ્રરાક્રમ સમૂહને કરે છે, તે વીર કહેવાય છે અને મહાન્વીરને મહાવીરે’ કહે છે માવિર એ નામ એમને એમ મનથી જ નથી રાખવામાં આવ્યુ પર તુ વાસ્તવિક, અનન્ય સાધારણ અને પરીષહે। તથા ઉપસર્ગાને જીતવામાં કરેલી વીરતાના કારણે એ દેવા અને અસુરે દ્વારા આપવામા આવેલુ નામ છે Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे अयले भय भैरवाणं खंति मे परीसहोवसग्गाणं । 'देवेहिं कए महावीर' त्ति अचलो भयभैरवेषु क्षान्तिक्षमः परीपहोपसर्गाणां देवैः कृतं महावीर इति एतेन अपायापगमातिशयो व्यज्यते कीदृशं महावीर मित्याह- जिनवरेन्द्रम्जयन्ति-रागद्वेपादिरिपून् अभिभवन्ति इति जिना, ते च चतुर्विधाः श्रुतजिनाः, अवधिजनाः, मनः पर्यायजिनाः, केवलिजिना:, तेषु केवलिजिनतत्वप्रतिपत्त्यर्थे वरग्रहणम्, जिनानां वराः - श्रेष्ठाः अतितानागतवर्तमान माचस्वभाव स्वभावावभासि केवलज्ञानशालित्वात् । जिनवराः, ते चातीर्थकरा अपि सामान्यकेवलिनो भवन्ति " कहा भी है- भयानक भय उपस्थित होनेपर भी अचल रहने से तथा परीषहा और उपसगों को सहन करने में समर्थ होनेसे देवों ने महावीर यह नाम रक्खा । इस विशेषण के द्वारा भगवान् में अपायागम नामक अतिशय प्रकट किया है । महावीर कैसे हैं सो कहते हैं - वह जिनवरेन्द्र है । जो राग-द्वेष आदिरिपुओं को जोतते हैं, वे जिन कहलाते हैं । जिन चार प्रकार के होते हैं यथा - (१) श्रुतजिन (२) अवधिजिन (३) मनःपर्याय जिन और (४) केवल जिन । इनमेंसे महावीर केवलि जिन है, यह सूचित करने के लिए वर का प्रयोग किया गया है । जिनों में जो वर अर्थात् श्रेष्ट हो या भूत वर्त्तमान और भवि ध्यत् काल के समस्त पदार्थों को जानने वाले केवल ज्ञान से 'युक्त हो वे जिनवर कहलाते हैं । परन्तु ऐसे जिनवर तो सामान्य केवली भी કહ્યુ પણ છે કે——ભયાનક ભય ઉપસ્થિત થયે તે પણ અચલ રહેવાથી તેમજ પરીષહો તથા ઉપસર્ગાને સહન કરવામા સમ હોવાને લીધે દેવે એ મહાવીર એ નામ રાખ્યુ છે. આ વિશેષણથી ભગવાનમા અપાયાપ ગમ નામ ના અતિશય પ્રગટ કરાવે છે. મહાવીર કેવાછે તે કહે છે–તે જિનવરેન્દ્ર છે. જેએ રાગ, દ્વેષ આદિ શત્રુ भोने ते छे, तेथेो न उपाय है. नि यार प्रहारना होय छे - (१) श्रुतजुन (२) अवधिनिन (3) मनःपर्यायलन अने (४) देवसीलन मेगाभां भड्डावीर ठेवली कुन छे. मे सूचित ४२वा भाटे 'वर' पहनो प्रयोग यो छे. જિનામા જે વર અર્થાત્ શ્રેષ્ઠ હાય અગર ભૂત વમાન અને ભવિષ્યત્ કાળના સમસ્ત પદાર્થીના જાણુવા વાળા કેવલ જ્ઞાનથી યુકત હેાય તેએ જિનવર કહેવાય છે. પરન્તુ આવા જિનવર તેા સામાન્ય કેવલી પણ હાય છે કે Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टोका दू.१ मङ्गलाचरणप्रयोजनप्रदर्शनम् १७ अतस्तीर्थकरत्व प्रतिपत्तये इन्द्रग्रहणं कृतम्, जिनवराणामिन्द्रो जिनवरेन्द्रः प्रकृत- 5 पुण्यस्कन्धरूपतीर्थकरनामकर्मोदयात् तीर्यकरस्तम्, एतेन ज्ञानातिशयः । पूजातिशयश्च गन्यते, ज्ञानातिशयं विना जिनानां मध्ये श्रेष्ठत्वस्य पूजातिशयं ! विना च जिनवराणामपि मध्ये इन्द्रत्वस्यासंभवात, पुनः कीदृशं महावीरमित्याह-: त्रैलोक्यगुरुम्' गृहाति-यथास्वरूपं प्रवचनार्थ मुपदिशतीति गुरुः त्रिलोकी एव त्रैलोक्यं तस्य गुरुः, एवञ्च भगवान महावीरः अधोलोकनिवास्यासुरकुमारा-1 दिभवनपतिदेवेभ्यः, तिर्यग्लोकनिवासि बानयन्तरनरपशुविद्याधरज्योतिषिकेभ्यः, ऊ बलोकनिवासि सौधर्भनानादि वैमानिकदेवेभ्यश्च धर्ममुपदिष्टवान् तं होते हैं जो तीर्थकर नहिं हाते । अतःसहावीर तीर्थकर थे, यह बतलाने के लिए जिनबर के माधइन्छ, अर्थात् जिनवरेन्द्र विशेषण लगाया गया है। ____ महावीर प्रकृष्ट पुन्य प्रति तीर्थकर नामकर्म के उद्य से तीर्थकर थे। इस विशेषण के द्वारा उनके ज्ञानातिशय को सूचित किया गया। पूजातिशय ऊपर से समझ लेना चाहिए क्योंकि ज्ञानातिशय के विना 'जिनों में श्रेष्टता नहीं हो सकती और पूजातिशय विना जिनवरों में । इन्द्रत्व होना असंभव है। पहावीर तीनों लोकों के गुरु है। जो यथार्थ : रूप से प्रवचन के अर्थ का प्रतिपादन करता है, वह गुरु कहलाता है। ___भगवान महावीर ने अधोलोक में निवास करने वाले असुर कुमार आदि लवनपति देवों के लिए, मध्य लोक में रहने वाले वान-: व्यन्तरों, मनुष्यों, पशुओं, विद्याधरों तथा ज्योतिष्क देवों के लिए.. और उललोक निवासी लोधर्म, ऐशान, आदि वैमानिक देवों के જેઓ તીર્થ કર નથી હોતા. આથી મહાવીર તીર્થકર હતા એમ બતાવવા કે માટે જિનવરની સાથે જ અર્થાત્ જિનવ વિશેષણ લગાડયું છે. મહાવીર પ્રકૃષ્ટ પુણ્ય પ્રકૃતિ તીર્થકર નામ કમના ઉદયથી તીર્થકર , હતા એ વિશેષપણાથી એમના જ્ઞાનાતિશયને સૂચિત કર્યા છે. પૂજાતિશય ઉપરથી સમજી લેવું જોઈએ કેમકે જ્ઞાનાતિશય સિવાય જિનેમા શ્રેષ્ઠતા નથી થઈ શકતી અને પૂજાતિશયન વિના જિનવામાં ઈન્દ્રવ થવું અસંભવ છે. મહાવીર ત્રણેકના ગુરૂ છે. જે યથાર્થ રૂપે પ્રવચનના અર્થને પ્રતિપાદન કરે ! છે તે ગુરૂ કહેવાય છે. ભગવાન મહાવીરે અલકમાં નિવાસ કરનારા અસુર કુમાર આદિભવન- ર પતિદેવને માટે, મધ્યલેકમાં રહેનારા વાનવ્યંતરે, મનુષ્ય, પશુઓ વિદ્યાધરો . તથા તિષ્ક દેને માટે અને ઉર્ધ્વ લેક નિવાસી સૌધર્મ-શાન.આદિ, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापना तथाविधम्, एतेन वागतिशयो गम्यते, एते च अपायापगमातिशय ज्ञानातिशय पूजातिशय वचनातिशया श्चत्वारोऽतिशयाः शरीरसौगन्ध्यादीना मतिशयाना मुपलक्षणम्, तान् विना एतेषामसंभवात्, एवञ्च चतुस्त्रिंशदतिशयोपेतं भगवन्तं महावीरं वन्दे इत्यवसेयम् । इति प्रथमगाथार्थः । .' अथ ऋपभादीन् परित्यज्य महावीरस्य वन्दनप्रयोजकधर्मम्-वर्तमानतीर्याधिपतित्वेन आसन्नोपकारित्वरूपं प्रदर्शयितुं द्वितीयगाथामाह 'सुयरयणनिहाणं जिणवरेणं भवियजणणिधुइकरेणं । उवदंसिया भगवया पन्नवणा सव्व भावाणं ॥२॥ श्रुतरत्ननिधानं जिनवरेण भविकजननिर्वृतिकरेण । उपदर्शिता भगवता प्रज्ञापना सर्वभावानाम् ॥ इति, लिए धर्म का उपदेश दिया है, इस कारण वे तीनों लोकों के गुरु हैं । इस विशेषण से उनका वचनातिशय सूचित किया गया है। ये चार अपायापगमातिशय, ज्ञानातिशय, पूजातिशय और वचनातिशय शरीर की सुगंधितता आदि अन्य अतिशयों के उपलक्षण हैं क्योंकि उनके विना ये अतिशय हो नहीं सकते । तात्पर्य यह है कि चौतीस अतिशयों से सम्पन्न भगवान् महावीर को मै वन्दन करता हूं। यह प्रथम गाथा का अर्थ है। ऋषभ आदि को छोडकर महावीर को वंदना करनेका कारण यह है कि महावीर वर्तमान शासनके अधिपति होने के कारण सन्निकट उपकारक है । यह दिखलाने के लिए दूसरी गाथा कहते हैं शब्दार्थ-(सुयरयणनिहाणं) श्रुत रूपी रत्नों का खजाना (जिण વૈમાનિક દેવેને માટે ધમને ઉપદેશ આપે છે. એ કારણે તેઓ ત્રણેક ને ગુરૂ છે. આ વિશેષણથી તેઓ ને વચનાતિશય સૂચિત કરાયો છે. આ ચાર અપાયાપગમાતિશય, જ્ઞાનાતિશય, પૂજાતિશય અને વચનાતિશય આદિ અ૫ અતિશના ઉપલક્ષણ છે, કેમકે તેઓના વિના આ અતિશ બની શકતા નથી. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે ચોવીસ અતિશયોથી યુકત ભગવાન મહાવીરને હું વન્દના કરું છું આ પ્રથમ ગાથાને અર્થ છે. રૂષભ આદિને ત્યજીને મહાવીરને વન્દના કરવાનું કારણ આ છે કે મહાવીર વર્તમાન શાસનના અધિપતિ હોવાને કારણે ઉપકારક છે. એ બતાવવાને માટે બીજી ગાથા કહે છે हाथ-(सुयरयणनिहाण) श्रुत३५. रत्नान मनन (जिनवरेण) -- Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका स्.२ महावीर स्वामिवन्दनकारणमदर्शनम् __ अन्वयः-भविकजननिवृतिकरेण भगवता जिनवरेण श्रुतरत्ननिधानं सर्वभावानां प्रज्ञापना उपदर्शिता। ____टीका--तत्र जिनवरेण जिनाः सामान्यकेवलिन स्तेपामपि वरः श्रेष्ठस्तीर्यकरत्वात् जिनवरस्तेन आसन्नोपकारित्वाद् महावीरेणेत्यर्थः अन्यस्य केवलिनो वर्तमानतीर्थाधिपतित्वाभावात्, अथ छद्मस्थक्षीणमोहजिना पेक्षया सामान्यकेवलिनामपि जिनवरत्वात् तव्यावृत्तये महावीरस्य तीर्थकृत्वप्रतिपत्तये च विशेषणान्तरमाह-भगवता भगः समग्रैश्वर्यादिरूपः, तथाचोक्तम्वरेणं) जिनवर के द्वारा (भवियजणनिव्वुइकरेणं) भव्य जीवोंको आनन्द या मोक्ष देने वाले (उवदंसिया) दिखलाई (भगवया) भगवान् के द्वारा (पन्नवणा) प्रज्ञापना-प्ररूपणा (सव्व भावार्ण)सव पदार्थो की ।२। ____ भावार्थ-भव्य जीवों को अमर या मोक्ष प्रदान करने वाले जिनेन्द्र भगवान ने श्रुत रूपी रत्नों के खजानेके समान समस्त भावों की प्रज्ञापना प्रदर्शित की है ॥ २॥ ___टीकार्थ:-जिन अर्थात् सामान्य केवली उनमें तीर्थकर होने के कारण जो श्रेष्ठ हैं वे जिनवर कहलाते हैं। उन्होंने अर्थात् निकट उ. पकारक होने के कारण महावीर स्वामी ने क्योकि अन्य तीर्थकर वत्तमान तीर्थ के अधिपति नहीं है। कहा जा सकता है कि छद्मस्थ क्षीण मोह जिनकी अपेक्षा सामान्य केवली भी जिनवर कहे जा सकते हैं, अतएव जिनवर शब्दसे तीर्थंकर का अर्थ कैसे समझा जाय ? इसका समाधान करने के लिए तथा महावीर स्वामी सामान्य केवली ५२ ना १ (भवियजणनिव्वुइकरेण) सव्य यौन मान मथ। मोक्ष मा५५ पास (उवदसिया) गाडी (भगवया) मावान द्वा२। (पन्नवणा) प्रज्ञापना प्र३५। (सव्व भावाण) या पानी ॥ २॥ ભાવાર્થ—ભવ્ય જીવોને આનન્દ અથવા મોક્ષ પ્રદાન કરવા વાળા જિનેન્દ્ર ભગવાન શ્રત રૂપી રત્નોની ખાનાના સરખી સમસ્ત ભાવેની પ્રજ્ઞાપના प्रशित ४२री छ ॥ २ ॥ ટીકાથ-જિન અર્થાત્ સામાન્ય કેવલી એઓમાં તીર્થકર થવાના કારણે જેઓ શ્રેષ્ઠ છે તેઓ જિનવર કહેવાય છે. તેઓએ અર્થાત્ નિકટ ઉપકારક હોવાના કારણે મહાવીર સ્વામીને કેમકે અન્ય તીર્થકર વર્તમાન તીર્થના અધિપતિ નથી. કહી શકાય કે ધસ્થ ક્ષીણમેહ જેઓની અપેક્ષાએ સામાન્ય કેવલી પણ જિનવર કહી શકાય છે. તે પછી જિનવર શબ્દથી તીર્થકર નો અર્થ કેવી રીતે સમજાય ? એનું સમાધાન કરવા માટે તેમજ મહાવીર સ્વામી Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 'ऐश्वर्यस्य समग्रस्य, रूपस्य यशसः श्रियः । धर्मस्याथ प्रयत्नस्य, पण्णां भग इतीङ्गना ॥१॥ इति, 7 नहीं थे, यह बतलाने के लिए दूसरे विशेषण का प्रयोग किया जाता है - भगवान् परिपूर्ण ऐश्वर्य आदि को (भग) कहते हैं। कहा भी है सम्पूर्ण ऐश्वर्य, रूप, यहां, श्री, धर्म और प्रयत्न, इन छहों को भंग, कहते हैं ॥ १ ॥ प्रज्ञापनासूत्रे अतिशयो भागोऽस्यास्तीति भगवान्, भगातिशयथ वर्द्धमानस्वामिनः अन्य प्राणिगणापेक्षया, तस्य त्रैलोक्याधिपतित्वात् तेन भगवता - परमाव माहात्म्योपेतेन, पुनः किं विशिष्टेनेत्याह- भव्यजननिर्वृतिकरेण-भव्यःतादृशानादिपारिणामिकभावात् सिद्धिप्राप्तियोग्यः स चासौ जनश्चेति भव्यजनः, निर्वृतिः - निर्वाणं शान्तिः, सकलकर्ममलापगमेन स्वस्वरूपलाभेन परमं " - इस प्रकार भग, अतिशय जिनमें पाया जाता है, वह भगवान् कहलाते हैं । वर्धमान स्वामी में अन्य समस्त प्राणियों की अपेक्षा - ऐश्वर्य आदि विशिष्ट है, क्योंकि वे तीन लोक के अधिपति हैं | इस तरह भगवानका आशय हुआ परम अर्हन्तपन की महिमा से युक्त है। भगवान भव्य जीवों को निवृत्ति देने वाले हैं । जीव के अनादि पारिणामिक भाव के कारण जो मुक्ति प्राप्त करते है योग्य हो वह भव्य कहा जाता है । ऐसे भव्य जनों को शान्ति near frर्वाण To - સામાન્ય કેવલી ન હતા એ ખતાવવા માટે ખીન્ત વિશેષણના પ્રયાગ કરાય છે भगवता परिपूर्ण मैश्वर्य' महिने 'मग' उहे छे-छु । छे सम्पूर्ण भैश्वर्य, ३थी, यश, श्री, धर्म भने प्रयत्न या छते 'भग’ उडेवाय छे. १. આ રીતે ‘ભગ’ અતિશય જેમાં જણાય છે, તેઓ ભગવાન કહેવાય છે. વમાન સ્વામીમાં અન્ય સમસ્ત પ્રાણિઓની અપેક્ષાએ ઐશ્વ આદિ વિશિ ષ્ટ છે. કેમકે તેઓ ત્રણ લેાકના અધિપતિ છે. આ રીતે ભગવાનને અશય થયા–પરમ અપણુ તેના મહિમાથી યુકત છે. 4 ભગવાન ભવ્ય જીવાને નિવૃતિ દેવા વાળા છે. જીવના અનાહિઁ પારિણામિક ભાવને કારણે જેએ મુકિત પ્રાપ્ત કરે છે. ચેાગ્ય થાય, તે ભવ્ય કહેવાય છે. આવા ભવ્ય જનેાને શાન્તિ અથવા નિર્વાણુ અર્થાત્ બધા કર્મોના ક્ષય થઈ "જાય પછી સ્વરૂપના લાભથી પરમ સ્વસ્થતા પ્રદાન કરવા વાળા છે. આમા Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका ८.२ महावीरस्वामिवन्दन कारण प्रदर्शनम् २१ स्वास्थ्यम्, कारणेन कार्योपचारात् सम्यग्दर्शनाद्यपि तद्धेतुत्वात् निर्वृतिः तत्करणशीलो निर्वृतिकरः सव्यजनस्य निर्वृतिकरो भव्यजननिर्वृतिकरस्तेन, अथ सर्व वाक्यं सावधारमितिरीत्या भव्यानामेव सम्यग्दर्शनादिकं करोति, नाभव्यानाम्, परन्तु नैतद्युक्तम्, वीतरागस्य भगवतो हि पक्षपातासंभवात्, तथाहि भगवान् रविवि प्रकाशम् अविशेषेण सर्वेषां कृतप्रवचनार्थम् आतनोति, अभव्यानां केवलं तथाविधस्वामाव्यादेव तामसविहगकुलानामिव रविप्रकाशो न प्रवचनार्थः उपदिश्यमानोऽपि उपकाराय समर्थो भवेत् तथाचोक्तम्- - अर्थात् सकल कर्मो का क्षय हो जाने पर स्व-स्वरूप के लाभ से परम स्वस्थता प्रदान करने वाले हैं। यहां कारण में कार्य का उपचार किया गया है । अतः मोक्ष के कारण सम्यग्दर्शन आदि भी मोक्ष कहे गये हैं तात्पर्य यह हुआ कि भगवान भव्य जीवों को निर्वाण के कारणभूत सम्यग्दर्शन आदि देने वाले हैं । शंका- प्रत्येक वाक्य अवधारण युक्त होता है, अतः भगवान् भव्य जीवों को ही सम्यग्दर्शन आदि उत्पन्न करते हैं, अभव्यों को नही यह युक्ति नहीं क्योंकि वीतराग भगवान में पक्षपात होना संभव नहीं है । समाधान आपो वस्तु तत्र को ठीक नहीं समझा जैसे सूर्य समान रूपसे सभी को प्रकाश देता है, उसी प्रकार भगवान समान भाव से सभी के लिए उपदेश देते है, किन्तु जैसे तमश्वर पक्षियों के के लिए, उनके स्वभाव के कारण सूर्य का प्रकाश उपकारक नहीं होता, उसी प्रकार अभव्य जीवों का स्वभाव ही ऐसा है कि उनके लिए भगवान की देशना उपकारक सिद्ध नहीं होती है । कहा भी है ―――― કારણમાં કાના ઉપચાર કરાયેા છે. તેથી મેાક્ષના કારણે સમ્યગ્દર્શન વિગેરે પણ મેાક્ષ કહેવાયાં છે. તાત્પર્ય આ છે કે, ભગવાન્ ભવ્ય જીવાને નિર્વાણુના કારણભૂત સમ્યગ્દર્શન વિગરે દેવા વાળા છે. શકા—પ્રત્યેક વાકય અવધારણા યુકત હાય છે, એથી ભગવાન ભવ્યજીવાને જ સમ્યગ્દન વિગેરે ઉપન્ન કરે છે, અભબ્યાને નહી આ યુકિત નથી કેમકે વીતરાગ ભગવાનમા પક્ષપાત હાવા સભવે નહી. સામાધાન—આપ વસ્તુ તત્વને ઠીક નથી સમજ્યા જેમ સૂર્ય સમાન રૂપે અધાને પ્રકાશ આપે છે, એજ પ્રકારે ભગવાન્ સમાન ભાવથી બધાને ઉપદેશ આપે છે, પરન્તુ જેમ તમશ્ચર (ઘુઅડ) પક્ષિઓને માટે એમના સ્વભાવને લીધે સૂર્યના પ્રકાશ તેમને ઉપકારક નથી અનતે આજ પ્રકારે અભવ્ય જીવાના સ્વભાવજ એવા હોય છે કે તેમને માટે ભગવાનની દેશના ઉપકારક સિદ્ધ Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रिलापना सद्धर्म वीजवपनानघकौशलस्य । यल्लोक वान्धव ! तवापि खिलान्यभूवन् ॥ तन्नाद्भूतं खगकुलेषु, च तामसेषु । सूर्याशवो मधुकरो चरणावदाताः ॥१॥ तस्मात् भव्यानामेव भगवद्वचनात् उपकारो भवति, इति भव्य जननिर्वृति करेणेत्युक्तम्। किं कृत्वा ? इत्याह-उपदर्शिता उप सामीप्येन यथा श्रोतॄणां झटिति यथाऽवस्थितवस्तुतत्वावबोधो भवति; स्फुटवचनैरिति दर्शिता-श्रवणगोचरं प्रापिता उपदिष्टा इत्यर्थः, काऽसौ ? इत्याह-प्रज्ञापना-प्रज्ञाप्यन्तेप्ररूप्यन्ते जीवादयो भावा अनया शब्दसंहत्या इति प्रज्ञापना, किं विशिष्टा, इत्याह-श्रुतरत्ननिधानम्, रत्नानि द्विविधानि-द्रव्यरत्नानि भावरत्नानि च, ऐ लोक के बान्धव सद्धर्म का बीज बोलने वाले पक्षीकुल के लिए सूर्य की तेजस्वी किरणें भी भ्रमर के पैर के समान काली ही प्रतीत होती है ॥ १॥ इस कारण भगवान ने वचनों से भव्य जीवोंका ही उपकार होता है। इसी से यहां भव्य जीवों को शांति या मुक्ति देने वाले ऐसा कहा है, भगवान् ने किस तरह निवृति प्रदान की, यह दिखा लाते हैं भगवान ने ऐसे स्फुट वचनों द्वारा प्रज्ञापना का उपदेश दिया है कि उसे सुनकर वस्तु के यथार्थ स्वभावका बोध हो जाय । वह श्रत रत्नों का विधान है। रत्न दो प्रकार के होते है-द्रव्य रत्न और भाव रत्न हैं । वैडूर्य, मरकत इन्द्र नील आदि द्रव्य रत्न हैं और श्रुत थती..नथी. ४यु ५ छ છે લેક બાન્ધવ ! સદ્ ધર્મનું બીજ રોપવામાં આપની દક્ષતા નિર્દોષ છે. તે પણ તેને માટે કઈ જમીન ખારેડ નિકળી જાય તેમાં કઈ આશ્ચર્યની વાત નથી. અન્ધકારમાં વિચરણ કરવા વાળાં પક્ષી સમુદાય માટે સૂર્યના તેજસ્વી કિરણે પણ ભમરાના પગની જેમ કાળાશજ દેખાડે છે. / ૧ / એ કારણથી ભગવાનના વચનથી ભવ્ય જીનેજ ઉપકાર બને છે. એ ઉપરથી અહીયાં ભવ્ય જીવને શાતિ અગર મુકિત દેવાવાળા એમ કહ્યું છે, ભગવાને કેવા પ્રકારે નિવૃતિ પ્રદાન કરી, એ બતાવે છે–ભગવાને એવા સ્પટચ દ્વારા પ્રજ્ઞાપના ને ઉપદેશ આપ્યો કે એને સાંભળીને વસ્તુના યથાર્થ સ્વભાવને બંધ થઈ જાય. આ પ્રજ્ઞાપના શ્રુત રત્નોનું નિધાન છે. રત્નો બે જાતનાં હોય છે–દ્રવ્યરત્ન અને ભાવરત્ન વૈર્ય, મરત, ઈન્દ્ર, નીલ વિગેરે Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका १.२ महाधीरस्वामिचन्दनकारणप्रदर्शनम् तत्र द्रव्यरत्नानि वैडूर्यमरकतेन्द्रनीलादीनि, भायरत्नानि च श्रुतव्रतादीनि, तत्र द्रव्यरत्नानि न तात्त्विकानि इति भावरत्नरिहाधिकारः, श्रुतान्येव रत्नानि श्रुतरत्नानि, न तु श्रुतानि च रत्नानि चेति, निधानमिव निधानम् , श्रुतरत्नानां निधानं श्रुतरत्ननिधानम्, केषां प्रज्ञापना क्रियते इत्यत आह-सर्वभावानाम् सर्वे च ते भावाश्चेति सर्वभावाः जीवाजीवपुण्यपापाश्रववन्धसंवरनिर्जरामोक्षाः, तथाहि-अस्यां प्रज्ञापनाया पत्रिंशत्पदानि सन्ति, तत्र प्रज्ञापना (१) बहुवक्तव्य (३) विशेष (५) चरम (१०) परिणाम (१३) संज्ञेषु पञ्चसु पदेषु जीवाऽजीवानां प्रज्ञापना, प्रयोगपदे (१६) क्रियापदे (२२) चाश्रवस्य, कायवाङ्मनः कर्मयोगः आश्रवः, कर्मप्रकृति पदे (२३) वन्धस्य, समुद्घातपदे (३६) केवलिसमुद्घातप्ररूपणायां संवरनिर्जरामोक्षाणां त्रयाणाम्, शेषेषु च स्थानादिषु (२) पदेषु क्वचित् कस्यचित्, अथवा सर्वभावानां तथा व्रत आदि भाव रत्न हैं । द्रव्य रत्न वास्तविक नहीं, उत यहां भाव रत्न समझना चाहिए श्रुत रत्न का अर्थ है, श्रुत रूप रत्न, श्रुत और रत्न, ऐसा अर्थ नहीं समझना चाहिए। प्रज्ञापना किसकी की जाती है इसका उतर है सर्व भावों की जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आश्रव, संवर बन्ध, निर्जरा और मोक्ष, ये भाव है । इस प्रज्ञापना सूत्र में छत्तीस पद में हैं, वे इस प्रकार हैं . (१) प्रज्ञापना (३) वह वक्तव्य (५) विशेष (११) चरम और (१३) परिणाम इस पांच पदों में जीव और अजीव की प्रज्ञापना है। (१६) प्रयोग पद और (२२) क्रियापद में आश्रव की (२३) कर्म प्रकृतिपद में बन्ध की (३६) समुदघात पद में केवली समुद्घात की प्ररूपणा में संवर निर्जरा और मोक्ष की, शेष स्थान आदि पदों में कहीं किसी की દ્રવ્ય રત્ન છે અને શ્રત તથા વ્રત આદિ ભાવરત્નો છે. દ્રવ્યરત્ન વાસ્તવિક નથી, તેથી અહીં ભાવરને સમજવાના છે. શ્રતરત્નને અર્થ છે, કૃતરૂ૫ રત્ન, શ્રત અને રત્ન એ અર્થ ન સમજવું જોઈએ. પ્રજ્ઞાપના કોની કરાય ? એને ઉત્તર છે–સભાની. જીવ અજીવ પુણ્ય पाप, माश्रय, सव२, पन्ध, नि२॥ भने मोक्ष, २ मा छे. २मा प्रज्ञापना सूत्र छत्रीस पहाभां छे. ते मा २ छ-(१) प्रज्ञापना, (3) मई पतव्य (५) विशेष (११) २२२म मने (१३) परिणाम - पांय पहीमा १ भने २04नी प्रज्ञापन छे. (१६) प्रयोग५४ मने (२२) छिया पहम माશ્રવની (૨૩) કમપ્રકૃતિ પદમાં બન્દની (૩૬) સમુદુઘાત પદમાં કેવલી સમુદ્દઘાતની પ્રરૂપણામાં સંવર નિર્જર અને મેક્ષના શેષ સ્થાન વિગેરે પદે Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જ प्रमापनासूत्रे द्रव्यक्षेत्र कालभावानामित्यर्थः, य एतदतिरिक्तत्वेन अन्यस्य प्रज्ञापनीयस्य कस्य : चिदभावात्, तत्र प्रज्ञापनापदे (१) जीवाऽजीवद्रव्याणां प्रज्ञापना, स्थानपदे ( २ ) जोवाधारस्य क्षेत्रस्य स्थिति पदे ( ३ ) नारकादि स्थितिप्ररूपणात्, कालस्य शेपपदेषु पुण्यपापसंख्या ज्ञानादि पर्यायव्युत्क्रान्त्युच्छवासादीनां - भावानां प्रज्ञापनाऽस्तीति भावः इति द्वितीयगाथार्थ: । अथ तृतीयगाथामाह - 'अज्झयणमिणं चित्तं सुयरयणं दिद्विवायणीसंद | जहवन्नियं भगवया अहमवि तह बन्नइस्सामि ॥३॥ त्ति, अध्ययनमिनं चित्रं श्रुतरत्नं दृष्टिवाद निःष्यन्दः । यथावर्णितं भगवता अहमपि तथा वर्णयिष्यामीति, अन्वयः -- दृष्टिवाद निस्यन्दचित्रं श्रुतरत्नमिदम् अध्ययनं भगवता यथावर्णितम् अहमपि तथा वर्णयिष्यामि इत्यन्वयः, और कहीं किसीकी अथवा सर्व द्रव्य, क्षेत्र, भावों की प्ररूपणा है । इनके अतिरिक्त अन्य नहीं । (१) प्रज्ञापना पद में जीव- सजीव द्रव्यों की प्रज्ञापना है, (२) स्थानपद में जीव के आधार क्षेत्र की, (३) स्थितिपद में नारक आदि की स्थिति का निरूपण होने से काल की और शेष पदों में पुण्य पाप संख्या ज्ञानादि पर्याय, व्युत्क्रान्ति, उच्छ्वास आदि भावों की प्रज्ञापना की गई है यह द्वितीय गाथा का अर्थ हुआ || २ | काल, भाव रूप सब कोइ प्रज्ञापनीय पदार्थ शब्दार्थ - ( अज्झयणं) अध्ययन (इणं) यहां (चित्त) विचित्र-विचि त्रता युक्त (सुयरयणं) श्रुत रूषीरत्न (दिट्टिगयणीसंद) दृष्टिवाद नामक अंग का निचोड (जए) जिस प्रकार (वन्नियं) वर्णित किया है માં ક્યાંક કોઇની અને કયાંય કેઇની અથવા સર્વાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ ભાવરૂપ ખધા ભાવાની પ્રરૂપણા છે. આના સિવાય ખીજે કાઇ પ્રજ્ઞાપનીય પદાર્થો નથી. પ્રજ્ઞાપના પદમાં જીવ–અજીવ દ્રબ્યાની પ્રજ્ઞાપના છે. (ર) સ્થાનપદમાં જીવના આધાર ક્ષેત્રની (૩) સ્થિતિ પદમા નારક વિગેરેની સ્થિતિનું નિરૂપણ હાવાથી કાળની અને વિશેષ પદ્મમા પુણ્ય પાપ સ યા જ્ઞાનાદિ પર્યાય, વ્યુત્ક્રાતિ, ઉચ્છવાસ વિગેરે ભાવેાની પ્રજ્ઞાપના કરાઇ છે. (આ ખીજી ગાથાના અ થયે ॥૨॥ ॥ शफ्ढार्थ-(अज्झयण) अध्ययन (इंग) ही (चित्त) विचित्र-विचित्रतायुक्त, (सुरयग) श्रुती रत्न (दिट्टिव. यगीसद) दृष्टिवाह नाम गगनो नियो こ क > Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र.१ गा.३ प्रशापनाख्यमध्ययनिरूपणम् .. २५. . टीका--तत्र इदम्-प्रज्ञापनारूपम् अध्ययनं वर्तते, एवं चित्रार्थाधिकारयुक्तत्वाच्चित्रम्, श्रुतरत्नम् श्रुतमेव रत्नं श्रुतरत्नम्, दृष्टिवाद निःप्यन्दःदृष्टिवादस्य-द्वादशाङ्गस्य निःप्यन्द:-निर्झररूपमित्र वर्तते इति दृष्टिवादनिष्यन्दरूपम् यथा वर्णित-प्रतिपादितम्, भगवता-श्रीमहावीरेण इन्द्रभूति प्रभृति शिष्याणामध्ययनार्थं वर्णितत्वात् । अध्ययनं ' वर्णितमित्युक्तम्, अहमपि तथा-तदनुसारेणैव वर्णयिष्यामि न स्वमनीपिकयेत्याशयः, एतेन कथमस्य छदा स्वस्य वर्द्धमानस्वामीमहावीरवद वर्णयितुं सामर्थ्य भवेदिति ? शङ्काऽप्यपास्ता, सामान्ये नाभिधेयपदार्थ वर्णनमात्र मुदिश्यैव तथाभिधानात् न तु (भगवया) भगवान ने (अवि ) लै भी (तह) उसी प्रकार (वन्नइस्सामि) वर्णन करूंगा ॥३॥ ___ भावार्थ--दृष्टिवाद नानक वारहवें अंग के निचोड रूप तथा विविधता युक्त, श्रुतों में रत्न के समान इस अध्ययन का भगवान ने जिस प्रकार वर्णन किया है, मै भी उसी प्रकार वर्णन करूंगा, अपनी बुद्धि के अनुसार नहीं ॥३॥ ___टीकार्थ-यह प्रज्ञापना नामक अध्ययन विविध अधिकारों से युक्त होने के कारण चित्र है, श्रुतरत्न है और दृष्टिवाद नामक बारहवें अंग का निचोड है। इस अध्ययन का भगवान महावीर ने अपने इन्द्रभृति आदि शिष्यों को जैसा अर्थ निरपित किया है, मैं भी उसके अनुसार ही वर्णन करूंगा, अपनी मति से नहीं । इस कथन से इस शंका का भी समाधान हो गया कि छमस्य, बर्द्धमान महावीर स्वामी के समान वर्णन करने में समर्थकैसे हो सकता है ? सामान्य रूप से (जह) २वी शते (वण्णियं) पर्णव्यु छ (भगवया) नावाने (अहमवि) पण (तह) ते प्रमाणे (वन्नइस्मामि) वर्णन ४२२ ॥ 3 ॥ ભાવાર્થ-દ્રષ્ટિવાદ નામક બારમા અગને નિચોડરૂપે, તેમજ વિવિધતાઓ થી યુકત થતમાં રત્ન સરખા આ અધ્યયનનું ભગવાને જે રીતે વર્ણન કર્યું છે હું પણ તેવી જ રીતે વર્ણન કરીશ. મારી બુદ્ધિના અનુસાર નહી , ટીકાઈ_આ પ્રજ્ઞાપના નામનું અધ્યયન વિવિધ અધિકારથી યુકત હોવાને કારણે ચિત્ર છે, શ્રુતરત્ન છે અને દષ્ટિવાદ નામના બારમાં અગનો નિચોડ છે. આ અધ્યયનને ભગવાન મહાવીરે પિતાના ઇન્દ્રભૂતિ વિગેરે શિષ્ય આગળ જે. અર્થ નિરૂપણ કર્યો છે, હુ પણ તેના અનુસાર જ વર્ણન કરીશ, મારી બુદ્ધિથી નહીં. આ કથનથી આ શ કાનું પણ સમાધાન થઈ ગયું કે છ0 વર્ધમાન મહાવીર સ્વામીના સમાન વર્ણન કરવામાં સમર્થ કેવી રીતે થઈ શકે? સામાન્ય प्र०४ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासो स्वमौढ्या इति भावः, न चास्याः प्रज्ञापनाया अध्ययनरूपत्वे आदी अनुयोगादि द्वारोपन्यासोऽपि आवश्यकत्वात् कथं न क्रियते इति वाच्यम्, नन्द्युत्तराध्ययनादिषु तथाऽदर्शनेन अध्ययनादौ उपक्रमायुपन्यासस्य अवश्यकरणे नियमाभावादिति भावः, अस्याञ्च प्रज्ञापनायां पत्रिंशत्पदानि सन्ति, पदं प्रकरणम् अर्थाधिकारः, इति समानपर्यायाः, तानि च पत्रिंशत् पदानि अधो निर्दिष्टानि अवसेयानि-'पन्नवणा १, ठाणाई २, वहुवत्तव्य ३, ठिई ४, विसेसाय५ वर्कती ६,ऊसासो ७, सन्ना ८. जोणीय ९, चरिमाइं १०, ॥४॥ भासा ११, सरीर १२. परिणाम १३, कसाए १४, इंदिए १५, पओगेय १६, लेसा १७, कायठिईया १८, सम्मत्ते १९, अंतकिरियाय २० ॥५॥ ओगाहण सण्ठाणा २१, किरिया २२, कम्मे २३, इयावरे ५॥ (कम्मस्स) बंधए २४, (कम्मस्स) वेदए २५, वेदस्स बंधए २६, वेयवेयए आहारे २८, उवओगे ३९, पासणया ३०, अभिधेय पदार्थों के वर्णन मात्र को उद्देशक करके ही ऐसा कहा है। अपनी प्रौढता प्रकट करने को नहीं । प्रज्ञापना अध्ययन रूप है तो इसकी आदि में अनुयोगद्वार आदि का कथन करना आवश्यक था, वह क्यों नहीं किया गया ! ऐसा नहीं कहना चाहिए क्यों कि नन्दी आदि अध्ययनों में भी अनुयोगद्वारों का कथन नहीं देखा जाता। इससे सिद्ध होता है कि अध्ययन के आदि में उपक्रम आदि अनुयोग द्वारों का कथन आवश्यक नहीं है। प्रज्ञापना में छत्तिस पद हैं। पद का अर्थ है प्रकरण या अर्थाधिकार। ये छत्तीस पद इस प्रकार है (१) प्रज्ञापना, क्योंकि यह पद प्रज्ञापना विषयक पद्य को लेकर રૂપે અભિધેય પદાર્થોનું વર્ણન માત્રને ઉદ્દેશીનેજ એમ કહ્યું છે. પિતાની પ્રૌઢતા પ્રર્ગટ કરવા માટે નહીં. , प्रज्ञापन। अध्ययन ३५ छ तो तेनी माहिमा (अनुयोगद्वार) विगैरेनु ४थन કરવું આવશ્યક હતુ, તે કેમ ન કરવામાં આવ્યું ? એમ ન કહેવું જોઈએ કેમકે ની આદિ અધ્યયનમાં પણ અનુયોગદ્વારનું કથન જેવામાં નથી આવતુ. એનાથી સિદ્ધ થાય છે કે અધ્યયનની શરૂઆતમાં ઉપક્રમ વિગેરે અનુયોગ દ્વારેનું કથન આવશ્યક નથી.. , પ્રજ્ઞાપનામાં છત્રીસ પદ છે. પદને અર્થ છે પ્રકરણ વા અર્વાધિકાર તે છત્રીસ પદે આ રીતે છે–(૧) પ્રજ્ઞાપના, કેમકે આ પદ પ્રજ્ઞાપના વિષયક Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीकी प्र. १ गॉ. ३ प्रशापनाख्यंमध्ययननिरूपणम् सन्नि ३१, संजमे चेव ३२, १२७॥६। ओही ३३, पवियारण ३४, वेदणाय ३५, तत्तो समुग्याए ३६॥७॥ तत्र प्रथमं पदं-प्रकरणं प्रज्ञापनाविषयकं प्रश्नमाश्रित्य प्रवृत्तत्वात् प्रज्ञापना १, एवं द्वितीयं पदं-प्रकरणं स्थानानि २, तृतीयं पदं वहुवक्तव्यम् ३, चतुर्थम् पदं स्थितिः ४, पञ्चमं पदं विशेपाख्यम् पाठ पदं व्युत्क्रान्ति:-गर्भप्राप्तिः व्युत्क्रान्ति लक्षणार्थाधिकारयुक्तत्वात् ६, सप्तमं पदम् उच्छ्वासः ७, अष्टमं पदं संज्ञा ८; नवमं पदं योनिः ९; दशमं पदं चरमाणीति चरमाणीति प्रश्नमधिकृत्य प्रवृत्तत्वात् १०, एकादशं पदं भापा ११, द्वादशं पदं शरीरम् १२, त्रयोदशं पदं परिणामः १३. चतुर्दशं पदं कपायः १४, पञ्चदर्श पदं पदमिन्द्रियम् १५. पोडशं पदं प्रयोगः १६, सप्तदशं पदं लेश्या १७, अष्टादशं पदं कायस्थितिः १८ एकोनविंशतितमं पदं सम्यक्त्वम् १९, 'विंशतितमं पदम् अन्तक्रिया २० एकविंशतितमं पदम् अवगाहना स्थानम् २१ द्वाविंशतितमं पदं निया २२. त्रयोविंशतितमं पदं कर्म २३, चतुर्विंशतितम पदं कर्मणो वन्धकः २४ तस्मिन् प्रकरणे यथा खलु जीवः कर्मणो वन्धको भवति तथा प्ररूपणात् कर्मवन्धक इति नाम कृतम्, एवमेव पञ्चविंशतितमं पदं कर्मवेदकः २५, पडूविंशतितमं पदं वेदस्य वन्धक इति २६; वेदयते-अनुभवतीति. आरंभ हुआ है । (२) स्थान (३) बहुवक्तव्य (४) स्थिति (५) विशेष (६)व्युत्क्रांति (उपपात निवारणादि) (७) उच्छवास (८) संज्ञा (९) योनि (१०) चरमाणि । क्योंकि यह पद 'चरमाणि' इस प्रश्न को लेकर आरंभ हुआ है' (११) भाषा (१२) शरीर (१३) परिणाम (१४) कषाय (१५)इन्द्रिय (१६) प्रयोग (१७) लेश्या (१८) कायस्थिति (१९) सम्यक्त्व (२०) अन्तक्रिया (२१) अवगाहना संस्थान (२२) क्रिया (२३) कर्म (२४) कर्म बंधक क्योंकि इस प्रकरण में बतलाया गया है कि जीव इस प्रकार कर्म का यंध कर्ता होता है, इसी प्रकार (२५) कर्मवेदक (२६) वेद-वन्धक इसमें बतलाया गया है कि कितनी प्रकृतियो का वेदन करता हुआ जीव कितनी प्रकृतियों का बंध करता है (२७ वेद वेदक धन धन मारलथयो छ. (२) स्थान (3) मयतव्य (४) स्थिति (4) विशेष (6) प्युठति (५५ात निवारण को२) (७) २७वास (८) संज्ञा (6) योनि (१०) चरमाणि भई २मा ५ने। 'चरमाणी' को प्रश्नने सान मारमा थयो छ (११) भाषा (१२) २२२ (१3) परिणाम (१४) पाय (१५) धन्द्रिय (१६) प्रयोग (१७) वेश्या (१८) ४ाय स्थिति (१८) सभ्यत्व (२०) मन्तयिा (२१) अपना संस्थान (२२) या (२३) ४ (२४) ४भ सन्यभ એ પ્રકરણમાં બતાવ્યું છે. કે જીવ આ રીતે કમને બન્ધ કર્તા બને છે, (૨૫) કર્મ વેદન (૨૬) વેદ-બન્ધક એમાં બતાવાયું છે કે કેટલી પ્રકૃત્તિઓને વેદન કરતે જીવ કેટલી પ્રવૃતિઓને અન્ય કરે છે (૨૭) વેદ વેદક એમા આ Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ प्रशापनासूत्रे वेदस्तस्य वन्ध एव बन्धकः, तथा सति कति प्रकृती वेद्यमानस्य कति प्रकृतिनां बन्धो भवतीति तत्र प्ररूप्यते अतस्तद्वेदस्य वन्ध इति नाम कृतम्. सप्तविंशतितमं पदं वेद वेदकः २७, कां प्रकृति वेद्यमानः कति प्रकृती दयति इत्यर्थप्रतिपादकत्वात् वेदवेदक इति नाम कृतम्, अष्टाविंशतितम पदम् आहारः २८, आहारप्रतिपादकत्वात्, एकोनत्रिंशत्तमं पदमुपयोगः २९, त्रिंशत्तमं पदं दर्शनता ३०, एकत्रिंशत्तमं पदं संज्ञा ३१,द्वात्रिंशत्तमं पदं संयमः ३२, त्रयस्त्रिंशत्तमं पदम् अवधिः३३,चतुस्त्रिंशत्तमं पदं प्रविचारणा ३४, पञ्चत्रिंशत्तम पदं वेदना ३५, पत्रिंशत्तमं पदं समुद्घातः ३६, तदेवं रीत्या पत्रिंशत्यदीनि प्रकरणानि प्रदर्शितानि; * अथ यथाक्रमं पदगतानि सूत्राणि वक्तव्यानि, तत्र प्रथमपदगतमादिसूत्रमुच्यते-'से कि तं पनवणा ?' इत्यादि र मूलम्-से किं तं पन्नवणा? पन्नवणा दुविहा पण्णत्ता तं जहा-जीवपन्नवणा य अजीवपन्नवणा य ॥सू० १॥ छाया--अथ का सा प्रज्ञापना ? प्रज्ञापना द्विविधा प्रज्ञप्ता-तद्यथा जीवप्रज्ञापना च अजीवप्रज्ञापना च ॥सू० ॥१॥ इसमें यह निरूपण किया गया है कि किस प्रकृति का वेदन करता हुआ जीव कितनी प्रकृतियों का वेदन करता है (२८) आहार (२९) उपयोग (३०) पइयत्ता (३१) संज्ञा (३२) संयम (३३) अवधि (३४) प्रवीचारणा (३५) वेदना और (३६) समुद्धात । - अब क्रमानुसार पद्गत सूत्रो का कथन करना चाहिए। अतः प्रथम पद का आदिः सूत्र कहते हैं ' अन्वयार्थ-(से) अर्थ (किं तं पण्णवणा) प्रज्ञापना क्या है प्रज्ञापना को अर्थ क्या है ? (पण्णवणा) प्रज्ञापना (दुविहा। दो प्रकार की (पण्णत्ता) कही हैं। (तं जहा)-वह इस प्रकार (जीव पण्णवणा) जीव की प्रज्ञापना (य) और (अजीव पण्णवणा) अजीव की प्रज्ञापना (य) और ॥१॥ . 'નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે કે કઈ પ્રકૃતિનુ વેદન કરતે જીવ કેટલી પ્રકૃતિ : ज्यानु वेहन ४२ छ. -(२८) माडा२ (२८) उपयोग (30) ५७यत्ता (3१) सज्ञा-- (३२) सयम (33) मवधि (3४) प्रवीयारणा (34) वेदना (38) समुद्धात - ' હવે ક્રમાનુસાર પઢગત સૂત્રોનું કથન કરવું જોઈએ, એથી પ્રથમ પદનું पीड़ेि सूत्र ४ छे. सपयार्थ-(से) मथ (फि त पण्णवणा) अज्ञापना शुछ-प्रज्ञापनाना मथ छ. (पण्णवणा) अज्ञाना (दुविहा) मे प्रा२नी (पण्णत्ता) डी. छे (त जहा) तमा ४ारे (जीवपण्णवणा) पनी प्रज्ञापन (य) भने (अजीवपण्णवणा) पवनी प्रज्ञापना (य) मने ॥ १ ॥ Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. १ सू. १ ज्ञापनामेदनिरूपणम् . टीका-प्रश्न सूत्रमिदं गणधरस्य अन्यस्य वा कस्यचिदगृहीत नामधेयत्वात्, 'से' अथ, 'किं तं' का तावत्, ‘पन्नवणा'- प्रज्ञापना ? कस्तावत्प्रज्ञापनापदार्थः ? इति प्रश्नाशयः भगवानाह-पनवणा दुविहां पण्णत्ता, तं जहा-जीव पनवणाय अजीवपण्णवणाय' (सू. १) प्रज्ञापना पूर्वोक्त स्वरूपा, 'दुविहां' द्विविधा द्विप्रकारा, पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता-प्ररूपिता; अन्यैरपि तीर्थकरैरपि इति तीर्थकरनिर्वक्तृत्वपक्षेऽर्थः तीर्थकरमतानुसार्याचार्यनिर्वक्तृत्वपक्षे तु तीर्थकरगणधरैः प्रज्ञप्ता, इत्यर्थोऽवसेयः, तद् द्वैविध्यमेव प्रदर्शयति 'तं जहा' तद्यथा, 'जीवपण्णवणा य' जीव प्रज्ञापना च, 'अजीवपण्णवणा य' अंजीवप्रज्ञापना च, तत्र जीवन्ति-प्राणान् धारयन्ति, अधारयन् धारयिष्यन्तीति वा जीवाः, प्राणाश्च द्विविधाः-द्रव्यप्राणाश्च भावप्राणाश्च, तत्र द्रव्यप्राणाःइन्द्रियप्रभृतयः भावप्राणा:-ज्ञानप्रभृतयः, द्रव्य प्राणैरपि प्राणिनः संसार___टीकार्थ-जिसका स्वरूप पहले कहा जा चुका है, वह प्रज्ञापना दो प्रकार की प्ररूपित की गई है। जब तीर्थकर का यह कथन विवक्षित किया जाय तो इसका अर्थ ऐसा समझना चाहिए कि अन्य तीर्थंकरों के द्वारा भी प्ररूपित की गई है। जब यह प्रथन तीर्थंकर के मतानुसार आचार्य का समझा जाय तो कहना चाहिए कि तीर्थकर भगवान् तथा गणधरों द्वारा प्ररूपित की गई हैं । प्रज्ञापना दो प्रकार की है-जीव प्रज्ञापना और अजीव प्रज्ञापना। . जिन्होंने प्राणों को धारण किया, जो धारण करते हैं और धारण करेंगे, वे जीव कहलाते हैं । प्राण दो प्रकार के हैं-द्रव्य प्राण और भाव प्राण पांच इन्द्रिय आदि द्रव्य प्राण है और ज्ञानादि भाव प्राण है । नारक आदि संसारी जीव द्रव्य प्राणों के कारण प्राणी कहलाते ટીકાથ–જેનું સ્વરૂપ પ્રથમ કહી દેવાયું છે. તે પ્રજ્ઞાપના બે પ્રકારની પ્રરૂપિત કરાઈ છે. જ્યારે તીર્થકરનું આ કથન વિવક્ષિત કરાયું તે એને અર્થ એવે સમજે જોઈએ કે બીજા તીર્થ કરે દ્વારા પ્રરૂપિત કરાઈ છે. જ્યારે આ કથન તીર્થકરના મતાનુસારી આચાર્યનું સમજાય તે કહેવું જોઈએ કે તીર્થ કર ભગવાન તથા ગણધરે દ્વારા પ્રરૂપિત કરાઈ છે. પ્રજ્ઞાપના બે પ્રકારની છે જીવપ્રજ્ઞાપના અને અજીવ પ્રજ્ઞાપના. જેઓએ પ્રાણને ધારણ કર્યા, જેઓ ધારણ કરે છે અને ધારણ કરશે, તેઓ જીવ કહેવાય છે. પ્રાણ બે પ્રકારના છે–દ્રવ્ય પ્રાણ અને ભાવપ્રાણ, પાંચઇન્દ્રિય આદિ દ્રવ્ય પ્રાણ છે અને જ્ઞાનાદિ ભાવપ્રાણ છે. નારક આદિ-સંસારી જીવ દ્રવ્ય પ્રાણોને કારણે પ્રાણી કહેવાય છે અને સમસ્ત કમેને નાશ કરવા વાળા સિદ્ધ ભાવપ્રાણ ને કારણે પ્રાણું કહેવાય છે અને Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० प्रज्ञापनासूर्य प्राप्ता नारकादयः केवलभावप्राणैः प्राणिनो विनष्टसकलकर्मसङ्गाः सिद्धाः सन्ति, जीवानां - जीवास्तिकायानां प्रज्ञापना जीवप्रज्ञापना, न जीवा अजीवा:taaranवरूपाः, ते च धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायाकाशस्तिकाय पुग्दला-स्तिकायाद्धासमयस्वरूपास्तेषां प्रज्ञापना - अजीवप्रज्ञापना, चकारद्वय मुभयोरपि प्रज्ञापनयोः प्राधान्यख्यापनार्थमवसेयम्, न खल्वत्र अन्यतरस्याः प्रज्ञापनायाः गौणत्वं वर्तते, अपितु उभयोरेव प्राधान्यमित्याशयः (सू. १) तदेवं रीत्या सामान्यतः प्रज्ञापनाद्वयमुपन्यस्य साम्प्रतं विशेष स्वरूपावगमार्थं जीवप्रज्ञापनायाः प्रथमोपात्तत्वेऽपि सूची कटाहन्यायेन अल्पवक्तव्यतया अजीव प्रज्ञापनाया एव प्रथमं प्रतिपिपादयिपया तद् विषयकं प्रश्नोत्तरसूत्राह+ मूलम् - से किं तं अजीवपन्नवणा ? अजीवपन्नवणा दुविहा पन्नता, तं जहा - रूवि अजीवपन्नवणाय अरुवि अजीव पन्नवणा य ॥ सू० २|| t हैं और समस्त कर्मों को नष्ट कर देने वाले सिद्ध भावप्राणों के कारण प्राणी कहलाते हैं और धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय, और अद्धा समय, इन जीव से विपरीत जीवों की प्ररूपणा को अजीव प्रज्ञापना कहते हैं। सत्र में दिया हुआ (च) - शब्द दानों प्रज्ञापनाओं की प्रधानता को सूचित करने के लिए है । दोनों में कोई भी गौण नहीं है, किन्तु दोनों ही प्रधान है, यह 'च' पद का आशय है ॥ १ ॥ इस प्रकार सामान्य रूप से दो प्रज्ञापनाओं का निर्देश करके अब - उनका विशेष स्वरूप बतलाने के लिए अगला सूत्र कहते हैं । यद्यपि जीव प्रज्ञापना का निर्देश पहले किया गया है, मगर सूची कटाह, न्याय से, अल्प वक्तव्यता होने के कारण पहले अजीव प्रज्ञापना का निरूपण करने की इच्छा से तद्विषयक पश्नोत्तर कहते हैं । ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને અધાસમય આ જીવેાથી વિપરીત વાની પ્રરૂપણાને અજીવ પ્રજ્ઞાપના કહે છે. 'सूत्रभां आपवामा आवेद च શબ્દ અને પ્રજ્ઞાપનાઓની પ્રધાનતાનું સૂચન કરવા માટે છે. ખન્નેમાં કાઈ પણ ગૌણુ નથી. પરંતુ અંન્ને જ प्रधान छे. मे च • પદના આશય છે. ॥ ૧ ॥ 7 < આ પ્રમાણે સામાન્ય રૂપથી એ પ્રજ્ઞાપનને નિર્દેશ કરીને હવે તેના વિશેષ સ્વરૂપ ખતાવવા માટે આગળનુ' સૂત્ર કહે છે, જો કે જીવ પ્રજ્ઞાપનના નિર્દેશપ્રથમ કરાયા છે. પરન્તુ સૂચિકટાહ, ન્યાયથી અલ્પ વકતવ્યતા હેાવાને કારણે પહેલા અજીવ પ્રજ્ઞાપનાનું નિરૂપણ કરવાની ઇચ્છાથી તદ્વિષયક પ્રશ્નોત્તર કરે છે. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र.१ सू. २ अजीवप्रज्ञापनानिरूपणम् छाया-अथ का सा अजीवप्रज्ञापना ? अजीवप्रज्ञापना द्विविधा प्रज्ञप्ता, तघथा रूप्यजीव प्रज्ञापना च, अरूप्यजीवप्रज्ञापना च ॥सू० २॥ ___टीका-'से' अथ, 'किं तं' किं तत्, अथवा का सा, 'अजीवपन्नवणा'-अजीव प्रज्ञापना प्रज्ञप्ता ? इति शेषः, अजीवप्रज्ञापना कतिविधा वर्तते ? इति प्रश्नाशयः, भगवानाह-'अजीवपन्नवणा' अजीवप्रज्ञापना, 'दुविहा पण्णत्ता' द्विविधा प्रज्ञप्ता, 'तं जहा' तद्यथा, 'रूवि अनीवपन्नवणा य' रूप्यजीवप्रज्ञापना च, अरूवि अनीवपन्नवणा य' अरूप्यजीवप्रज्ञापना च, तत्र रूपमस्ति एपामिति रूपिणः, रूपग्रहणेन गन्धरसस्पर्शा अपि उपलक्ष्यन्ते, गन्धादिव्यतिरेकेण रूपासम्भवात् । अन्वयार्थ-(से किं तं अजीव पण्णवणा) अजीव प्रज्ञापना का स्वरूप क्या है ? (अजीव पण्णवणा दुविहा पण्णत्ता) अजीव प्रज्ञापना दो प्रकार की कही है ? (तं जहा) वह इस प्रकार (रूवि अजीव पण्णवणा) रूपी अजीव की प्रज्ञापना (य) और (अरूवि अजीव पण्णवणा) अरूपी अजीव की प्रज्ञापना ॥२॥ ___टीकार्थः-अजीव प्रज्ञापना किसको कहते है, अर्थात् अजीव प्रज्ञापना कितने प्रकार की है ? श्रीभगवान् उत्तर देते हैं-रूपी अजीव प्रज्ञापना और अरूपीअजीव प्रज्ञापना । जिस में रूप हो वह रूपी कहलाता है। रूप के ग्रहण से गन्ध, रस और स्पर्शका ग्रहण भी समझ लेना चाहिए, क्योंकि ___ मन्वयार्थ (से किं तं अजीव पण्णवणा) १०१ प्रज्ञायनानु २१३५ शु छ ? (अजीव पण्णवणा दुविहा पण्णत्ता) २००१ प्रज्ञापन प्रा२नी छ) (तं जहा) ते २॥ प्रारे (रूवी अजीव पण्णवणा) ३५ मपनी प्रज्ञापन (य) मने. (अरूवि अजीवपण्णवणा) २५३पि म0पनी प्रज्ञापन। ॥ २ ॥ ટીકાર્થ—અજીવ પ્રજ્ઞાપના કોને કહેવાય ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–રૂપી અજીવ પ્રજ્ઞાપના અને અરૂપી અજીવ પ્રજ્ઞાપના જેમાં રૂપ હોય તે રૂપી કહેવાય છે રૂપના ગ્રહણથી ગબ્ધ, રસ અને સ્પર્શનું ગ્રહણ પણ સમજવું જોઈએ કેમકે ગળ્યાદિના અભાવમાં એકલા રૂપને લેવું Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ प्रज्ञापनासो 'कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । - एकरसगन्धवों द्विस्पर्शः कार्यलिगश्च ॥१॥ ' इति वचनप्रामाण्येन प्रतिपरमाणु रूपरसगन्धस्पर्णसत्त्वात, परमाणनाम् अतिसूक्ष्मपुद्गलत्वात्, अथवा रूपं स्पर्गरूपादि सम्मूर्छनात्मिका मूर्तिस्तदस्ति एपामिति रूपिणः रूपिणश्च ते अजीवाथेति रूपयनीवाः तेषां प्रज्ञापनं रूप्यजीवप्रज्ञापना, पुद्रलस्वरूपा जीवनज्ञापनेत्यर्थः, पुद्गलानामेव रूपादिमत्वात् न रूपिणः -अरूपिणः धर्मास्ति-कायादयस्य स्ते च ते अजिवावेति अरूग्यजीवास्तेपां प्रज्ञापना अरूप्यजीव प्रज्ञापना, चकारद्वयं पूर्वव देव द्रयोः प्राधान्यख्यापनार्थम् (२) गंधादि के अभाव में अकेले रूपका होना संभव नहीं है। परमाणु कारण ही है-कार्य नहीं, वह अन्तिम, सूक्ष्म, नित्य, तथा एकरस, एकगन्ध, एकवर्ण, और दो स्पर्श वाला होता है। वह प्रत्यक्ष से ज्ञात नहीं होता, केवल स्कंधरूप कार्य से उसका अनुमान किया जाता है। इस वचन के प्रामाण्य से प्रत्येक परमाणु में रूप, रस, गंध और स्पर्श का सद्भाव होता है, क्योंकि परमाणु सूक्ष्मतम पुद्गल हैं। अथवा रूपका अर्थ स्पर्श एवं रूप का आदिमय मृति समझना चाहिए। ऐसा रूप जिस में हो वह स्पी । रूपी अजीवों की प्रज्ञापना। स्पी-अजीव पुद्गल ही होता है, अतएव इसे पुद्गल-अजीव प्रज्ञापना भी कहा जा सकता है । धर्मास्तिकाय आदि अस्पी अजीव हैं। उनमें स्प नहीं होता । अतएव उनकी प्ररूपणा अल्पी अजीच प्रज्ञापना कहलाती है। दोनों 'च' पद दोनों की प्रधानता के सूचक है ॥२॥ સંભવિત નથી પરમાણુ કારણ છે-કાર્ય નથી, તે અંતિમ, સૂમ, નિત્યે તથા એકરસ, એકગબ્ધ એકવણું અને બે સ્પર્શવાળું હોય છે તે પ્રત્યક્ષથી જ્ઞાત નથી થતું, કેવળ સ્કંધર્ષ કાર્યથી તેનું અનુમાન કરવામાં આવે છે, આ વચનની પ્રમાણિક્તાથી પ્રત્યેક પરમાણુમાં રૂપ, રસ, ગધ અને સ્પર્શને સદ્ભાવ હોય છે, કેમકે પરમાણુ સૂફમતમ પુદ્ગળ છે. અથવા રૂપનો અર્થ સ્પર્શ અને રૂપ આદિમય મૂર્તિ સમજવો જોઈએ આવુ રૂપ જેનામાં હોય તે રૂપી અજી વે ની પ્રજ્ઞાપના, રૂપી અજીવ પુદુગળ જ થાય છે. તેથી જ એને પુદ્ગલ અજીવ પ્રજ્ઞાપના પણ કહી શકાય છે. ધર્માસ્તિકાય આદિ અરૂપી અજીવ છે. તેઓમાં રૂપ નથી હતા તેથી જ તેની પ્રરૂપણા અરૂપી અજીવ પ્રજ્ઞાપના કહેવાय छे. पन्ने ' च ' ५६ मन्नेनी प्रधानताना सूय: छ. ॥ २ ॥ Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टोका प्र. १ सू. ३ अरूप्यजीवप्रशापनानिरूपणम् मूलम्-से किं तं अरूवि अजीवपन्नवणा ? अरूविअजी वपन्नवणा दसविहा पन्नत्ता, तं जहा-धम्मस्थिकाए १, धम्मस्थिकायस्स देसे २, धम्मत्थिकायस्स पदेसा ३, अधम्मत्थिकाए ४, अधम्मस्थिकायस्स देसे ५, अधम्मत्थिकायस्स पदेसा ६. आगासस्थिकाए ७, आगासस्थिकायस्स देसे ८, आगासस्थिकायस्स पदेसा ९, अद्धासमए १० ॥सू०३॥ छाया-अथ का सा अरूप्यजीवप्रज्ञापना ? अरूप्यजीवप्रज्ञापना दशविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-धर्मारितकायः१, धर्मास्तिकायस्य देशः २, धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः ३, अधर्मास्तिकायः ४, अधर्मास्तिकायस्य देशः ५, अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः ६,आकागास्तिमायः ७, आकाशास्तिकायस्य देशः ८, आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः ९, अद्धासमयः १०, ॥ सू. ३॥ यद्यपि रूपि-अजीव प्रज्ञापना का निर्देश पहले किया गया है। फिर भी पूर्वोक्त न्याय से अल्प वक्तव्यता होने के कारण प्रथम अरूपि-अजीव प्रज्ञापना का निरूपण करते हैं सूत्रार्थ (से) अथ (किंत) वह क्या है ? (अरूवि अजीव पण्णवणा) अरूपी अजीव की प्रज्ञापना (अरूवि अजीव पण्णवणा) अरूपी अजीव की प्रज्ञापना (दसविहा) दा प्रकार की (पण्णत्ता) कही है (तं जहा) वह इस प्रकार (धम्मत्थिकाए) धर्मास्तिकाय (धम्मत्थिवायस्स देसे) धर्मास्तिकाय का देश (धम्मत्थिकायरस पदेसा) धर्मास्तिकाय के प्रदेश (अधम्मत्थिकाए) अधर्मास्तिकाय (अधम्मत्थिकायस्सदेसे) अधर्मास्तिकायका देश (अधम्मत्थिकायस्स पदेसा) अधर्मास्तिकायके प्रदेश (आगासत्थि કે રૂપી–અજીવ પ્રજ્ઞાપનાનો નિર્દેશ પહલાં કરાયું છે. તે પણ પૂર્વોકત ન્યાયે અલ્પત્વતા હોવાને કારણે પ્રથમ અરૂપી–અજીવ પ્રજ્ઞાપનાનું નિરૂપણ કરે છે सूत्राथ—(से) २मथ (किं त) ते शुछ (अरूवि अजीवपण्णवणा) १३पी204नी प्रज्ञापन। (अरूवि अजीवपण्णवणा) २५३पी मनी प्रज्ञायना (दसविहा) ४२ ४२नी (पण्णत्ता) ४ी छ (त जहा) ते मारे (धम्मत्थिकाए) यस्ति४ाय (धम्मत्थिकायस्स देसे) घास्तियन। हेश (धम्मत्थिकायस्स पदेसा) घास्तियने। प्रदेश (अधम्मस्थिकाए) अवस्तिय (अधम्मस्थिकायस्स देसे) अध प्र०५ Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे : टीका-तत्रापि रूप्यजीवप्रज्ञापनायाः प्रथमोपात्तत्वेऽपि उक्तन्यायेन अन्यवक्तव्यतया प्रथमम् अरूप्यजीवप्रज्ञापनामेव प्ररूपयितुमाह-' से किं तं अरूवि अजीव पन्नवणा ? 'से' अथ, 'कि तं' किं तत्, का सा, 'अरूवि अजीवपन्नवणा ?' अरूप्यजीवप्रज्ञापना ? भगवानाह-'अरूविअजीवपन्नवणा दसविहा पन्नत्ता' अरूप्यजीव प्रज्ञापना दशविधा-दशप्रकारा प्रज्ञप्ता , 'तं जहा धम्मत्थिकाए, धम्मत्थिकायस्स देसे, धम्मत्थिकायस्स पदेसा' तद्यथा धर्मास्तिकायः, धर्मास्तिकायस्य देशः, धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः, तत्र धर्मास्तिकायशब्दो व्युत्पाद्यते-स्वभावादेव गतिपरिणामपरिणतानां जीवानां पुद्गलानां च तत्स्वभावधारणाद् धर्मः, धर्मोहि तत्स्वभावपोपको भवति,अस्तयश्च प्रदेशा स्तेपां कायः-निकायः सङ्घात इत्यर्थः एवञ्च प्रदेशसङ्घातः अस्तिकायपदार्थः, धर्मश्चासौ अस्तिकायश्चेति धर्मस्तिकायः -अवयविद्रव्यम्, अक्यवीच अवयवानां तथाविधसङ्घातपरिणामविशेष एव, अवयवकाए) आकाशास्तिकाय (आगासस्थिकायस्स देसे) आकाशास्तिकाय का देश (आगासाथिकायस्स पदेसा) आकाशास्तिकाय के प्रदेश (अद्धासमए) अद्धा काल ॥३॥ टीकार्थ-अरूपी-अजीव की प्रज्ञापना क्या है ? श्रीभगवान् उत्तर देते हैं-अरूपी अजीव प्रज्ञापना दश प्रकार की कही है। वह इस प्रकार है-धर्मास्तिकाय, धर्मास्तिकाय का देश, धर्मास्तिकाय के प्रदेश । यहां धर्मास्तिकाय का अर्थ-निरूपण करते हैं-स्वयं ही गति परिणाम में परिणत जीवों और पुद्गलों की गति में जो निमित्त कारण हो वह धर्मास्तिकाय कहलाता है। 'अस्ति' अर्थात् प्रदेश, उनका काय अर्थात् समूह या संघात अस्तिकाय । इस प्रकार अस्तिकाय शब्द का अर्थ हैं प्रदेशों का सम्न्ह । धर्मरूप अतिकाय धर्मास्तिकाय कहा जाता है। यह एक अवयविद्रव्य है। अवयवी अवयवों से भिन्न भस्तियन। हे(अधम्मत्थिकायस्स पदेसा) मस्तियन। प्रदेश (आगासथिकाए) 213स्ताय (आगासस्थिकायस्स देसे) मास्तियन देश (आगासत्थिकायस्स परसा) २ स्तियना प्रदेश (अद्धासमए) मद्धा ॥ 3 ॥ ટીકાર્ય –અરૂપી અજીવની પ્રજ્ઞાપના દશ પ્રકારની કહી છે તે આ પ્રકારે છે ધર્માસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાયને દેશ, ધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ અહીયા ધર્માસ્તિકાયનો અર્થ નિરૂપણ કરે છે સ્વય પોતેજ ગતિ પરિણામમાં પરિણત છે અને पुगतानी गतिमा निमित्त ४२९१ डाय ते धास्ताय उपाय छ 'अस्ति' અર્થાત્ પ્રદેશ તેમને કાય અર્થાત, સમૂહ ધર્મરૂપ અતિફાય ધર્માસ્તિકાય Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टोका प्र. १ सू. ३ अप्यजीवप्रज्ञापनानिरुपणम् द्रव्येभ्यः पृथक् अर्थान्तरस्य अवयवि व्यस्थानुपलब्धेः, तथा धर्मास्तिकायस्य बुद्धिपरिकल्पितो द्वयादिप्रदेशात्मको विभागः, धर्मास्तिकायस्य प्रदेशास्तु-प्रकृष्टाः देशाः प्रदेशाः विभागशून्या भागा इत्यर्थः, ते चासंख्याताः सन्ति तेषां लोकाकाश प्रदेशप्रमाणत्वात्, 'अथ धर्मास्ति फायविरोध्यधर्मास्तिकायमाह-'अधम्मत्थि. काए, अधमत्थिकायस्स देसे, अधम्मत्थिावस्स पदेसा' अथर्मास्तिकायः-धर्मास्तिकायप्रतिपक्षभूतः-अधर्मास्तिकायः, जीवानां पुद्गलानाञ्च स्थितिपरिणामपरिणतानां तत्परिणामोपष्टम्भकोऽमूर्तोऽसंख्येयप्रदेशसङ्घातात्मकोऽधर्मास्तिकायः, तथा अधर्मास्तिकायस्य देशस्तु-तस्यैव अपमास्तिकायस्य बुद्धि विकल्पितो द्वयादिप्रदेशात्मको विभागः, अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः पुनः प्रकृष्टा देशाःअवयवी नामक कोई द्रव्य उपलब्ध नहीं होता। ___उसी धर्मास्तिकाय का बुद्धि द्वारा कल्पित विप्रदेशात्मक आदि विभाग धर्मास्तिकाय का देश कहलाता है। धर्मास्तिकाय का शब्द से छोटा देश, जिसका फिर विभाग न होसके, प्रदेश कहलाता है। धर्मास्तिकाय के लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर असंख्यात प्रदेश हाते हैं। ___ अब धर्मास्तिकाय के विरोधी स्वरूप वाले अधर्मास्तिकाय का स्वरूप बतलाते हैं जो स्थिति परिणाम में परिणत जीवों और पुद्गलों की स्थिति में सक्षयक हो वह अधर्मास्तिकाय कहलाता है। अधर्मास्तिकाय भी असंख्यान प्रदेशी अमूर्त द्रव्य हैं । अधर्मास्तिकाय का बुद्धि द्वारा कल्पित ट्रिप्रदेशात्मक आदि खण्ड अधर्मास्तिकाय देश कहलाता है, और उसका सबसे छोटा भाग जिसका दूसरा भाग न કહેવાય છે. તે એક અવયવી દ્રવ્ય છે. અવયથી જુદું અવયવી નામનું કે દ્રવ્ય ઉપલબ્ધ થતું નથી. એજ ધર્માસ્તિકાયને બુદ્ધિદ્વારા કલ્પિત ક્રિપ્રદેશાત્મક આદિ વિભાગ ધમસ્તિ કાયને દેશ કહેવાય છે. ધર્માસ્તિકાયને બધાથી નાને દેશ, જેને ફરીથી વિભાગ ન થઈ શકે તેને પ્રદેશ કહેવાય છે, ધર્માસ્તિકાયના કાકાશના પ્રદેશની બરાબર અસંખ્યાત પ્રદેશ હોય છે. હવે ધર્માસ્તિકાયના વિરોધ સ્વરૂપ વાળા અધર્માસ્તિકાયના સ્વરૂપ બતાવે છે જે સ્થિતિ પરિણામમાં પરિણત છે અને પુદ્ગલોની સ્થિતિમાં સહાયક હોય તે ધર્માસ્તિકાય કહેવાય છે. અધર્માસ્તિકાય પણ અસંખ્યાત પ્રદેશી અમૂર્ત વ્યા છે. અધર્માસ્તિકાયના બુદ્ધિદ્વારા કલ્પિત દ્ધિપ્રદેશાત્મક આદિ ખડ અધર્માસ્તિકાય દેશ કહેવાય છે. અને એને બધાથી ના ભાગ જેને બીજે Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६ प्रज्ञापनासूत्रे निर्विभागाः असंख्येया भागा भवन्ति, लोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्, अथाकाशास्तिकायादि ब्रूते - 'आगासत्थिकाए, आगासत्थिकायस्स देसे, आगासत्धिकायस पदेसा, अद्धा समए' सू. ३ | आकाशास्तिकायः, आ-मर्यादया स्वस्वभावापरित्यागरूपया काशन्ते -स्वरूपेण प्रतिभासन्ते व्यवस्थिताः पदार्था अस्मिन् इति आकाशम् अथवा आ सर्व भावाभिव्याप्त्या काशते इत्याकाशम्, अस्तयः - प्रदेशा स्तेषां कायः अस्तिकायः, आकाशञ्च तदस्तिकायश्चेति आकाशास्तिकायः, एवम् आकाशास्तिकायस्य देशस्तु तस्यैव आकाशास्तिकायस्य बुद्धिविकल्पितो यदि प्रदेशात्मक विभाग इत्यर्थ, तथा आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः पुनरनन्ताः सन्ति; अलोकस्यानन्तत्वात्, अद्धासमयः - अद्धां-कालः, स चासौ समयहो सके वह प्रदेश कहलाता है । अधर्मास्तिकाय के प्रदेश भी असंख्यात हैं और लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर हैं । अब आकाशास्तिकाय का स्वरूप कहते हैं - जिसके अन्दर स्थित पदार्थ अपने स्वरूप को बिना त्यागे प्रतिभासित होता है वह आकाश । -अथवा जो समस्त पदार्थों में व्याप्त होकर रहा हुआ है, वह आकाश । अस्ति का तात्पर्य प्रदेश है, उनका समूह या संघात अस्तिकाय कहलाता है । आकाश रूप अस्तिकाय को आकाशास्तिकाय कहते हैं । आकाशास्तिकाय ही बुद्धि कल्पित द्विपदेशात्मक आदि भाग आकाशास्तिकाय देश कहलाता है और आकाश का सबसे छोटा भांग, जिसका पुनः भाग न हो सके, आकाशास्तिकाय प्रदेश कहलाता है। आकाशास्तिकाय के प्रदेश अनन्त है, क्योंकि अलोकाकाश अनन्त है । ભાગ ન થઈ શકે તેને પ્રદેશ કહેવાય છે. ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ પણ અસ`ખ્યાત છે અને લેાકાકાશના પ્રદેશેાની ખરાખર છે. હવે આકાશાસ્તિકાયનું સ્વરૂપ કહે છે-જેની અંદર રહેલા પદાર્થો પોતાના સ્વરૂપના ત્યાગ કર્યા શિવાય પ્રતિભાસિત થાય છે તે આકાશ અથવા જે સમસ્ત પદાર્થોમા વ્યાસ મનીને રહેલ છે, તે આકાશ, અસ્તિનું તાત્પય પ્રદેશ છે, તેના સમૂહ અથવા સ ઘાત અસ્તિકાય કહેવાય છે. આકાશ. રૂપ અસ્તિકાયને આકાશાસ્તિકાય કહે છે. આકાશાસ્તિકાયના જ બુદ્ધિકલ્પિત દ્વિપ્રદેશાત્મક આદિ ભાગ આકાશાસ્તિકાય દેશ કહેવાય છે અને આકાશને બધાથી નાનેા ભાગ, જેના ફ્રી ભાગ થતા નથી, તે આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ કહેવાય છે. આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશ અનન્ત છે, કેમકે અલાકાકાશ અનન્ત છે. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टोका प्र. १ सू. ३ अरूप्यजीवप्रज्ञापनानिरूपणम् ३७ चेति अद्धासमयः, अथवा अद्धायाः कालरूपायाः समयो-विभागरहितो भागः, अयश्च अद्धासमयः एक एव वर्तमानः परमार्थः सन् वर्तते, नातीताः समयाः, नो वा अनागताः, तेषां विनष्टानुत्पन्नत्वेनासत्यात्, अतएव अद्धासमयस्य कायत्वाभावेन देशप्रदेशकल्पनाभावः, सेपा अरूप्यजीवप्रज्ञापना प्रोक्ता, अत्र धर्मास्तिकायस्य माङ्गलिकत्वेन प्रथमोपादानं, तत्प्रतिपक्षभूतत्वात् तदनन्तरम् अधर्मास्तिकायस्थ, तदनन्तरं लोकालोक व्यापित्वादाकाशास्तिकायस्य, ततो लोके समयासमयक्षेत्रव्यवस्थाकारित्वादद्धासमयस्योपादानं कृतम्, वस्तु तस्तु ___ अद्वा काल को कहते हैं। अद्धा समय अद्धा समय कहलाता है। अथवा काल रूप अद्धा समय अर्थात् निरंश अंश अद्धा समय कहलाता है। वर्तमान काल का एक ही समय सत् होता है, अतीत काल के अनन्त समय नष्ट हो चुके हैं और अनागत काल के अनन्त समय उत्पन्न नहीं हुए हैं, अतएव वे सब असत् अवधिज्ञान है?। अद्धा काल काय नहीं हैं अर्थात् प्रदेशों का संचात नहीं हैं । अतएव उसके देशों और प्रदेशों की कल्पना भी नहीं हो सकती है। ___ यह 'अरूपी--अजीव: की प्रज्ञापना है। धर्म मांगलिक है, अतः धर्मास्तिकाय का सबसे पहले उल्लेख किया गया है। धर्मास्तिकाय का प्रतिपक्ष अधर्मास्तिकाय है, अतएव धर्मास्तिकाय के पश्चात् अधर्मास्ति काय का कथन किया गया है । तत्पश्चात् लोकालोक में व्याप्त होने के कारण आकाशास्तिकाय का निर्देश किया गया है और फिर लोक में समय क्षेत्र एवं असमय क्षेत्र की अवस्था करने वाला होने के कारण અદ્ધ કાળને કહે છે. અદ્ધાસમય, અદ્ધાસમય કહેવાય છે. અથવા કાલ રૂપ અદ્ધાસમય અર્થાત્ નિરશ અશ અધ્વાસમય કહેવાય છે. વર્તમાન કાળને એક જ સમય સત્ હોય છે. અતીત કાલના અનન્ત સમયે નષ્ટ થઈ ગયા છે અને અનાગત કાળના અનન્ત સમય ઉત્પન્ન થયા નથી, તેથી જ એ બધા અસત્ અવિદ્યમાન છે અઢાકાલ કાય નથી, તેથી જ એના દેશ અને પ્રદેશોની કલ્પના પણ થઈ શકતી નથી. આ અરૂપી અજીવની પ્રજ્ઞાપના છે. ધર્મ માંગલિક છે, તેથી ધર્માસ્તિકાય ને બધાથી પહેલા ઉલ્લેખ કર્યો છે. ધર્માસ્તિકાયને પ્રતિપક્ષ અધર્માસ્તિ કાય છે, તેથી જ ધમસ્તિકાયની પછી અધર્માસ્તિકાયનું કથન કરાયું છે. તેના પછી કલેકમાં વ્યાપ્ત હોવાને કારણે આકાશાસ્તિકાય ને નિર્દેશ કરાયો છે અને પછી લોકમાં સમય ક્ષેત્રની વ્યવસ્થા કરવા વાળા હોવાને લીધે અદ્ધાસ Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - प्रक्षापनासूत्रे लोकालोकव्यवस्थाकारित्वाद् धर्माधर्मास्तिकाययोः प्रथममुपादानम्, धर्माधर्मास्तिकाययोर्विश्रुत्वाभावेन यावति क्षेत्रे तो अवगाढौ भवत स्तावत्प्रमाणो लोको भवति, शेपस्तु अलोको भवति, तथा चोक्तम् 'धर्माधर्मविभूत्वात् सर्वत्र च जीव पुद्गलविचारात् । नालोकः कश्चित् स्यात्, नच सम्मत मेतदार्याणाम् ॥१॥ तस्माद धर्माधर्मावगाढी व्याप्य लोकस्थं सर्वम् ।। एवं हि परिच्छिन्नः सिध्यति लोक स्तद विभुत्यात्' ।२।इति।स.३। मूलम-' से किं तं रूवि अजीवपन्नवणा ? रूवि अजीवपन्नवणाचउव्विहा पन्नत्ता, तं जहा-खंधा१, खंधदेसा२, खंधपएसा३ अद्धा समय का ग्रहण किया है । वस्तुतः लोक और अलोक का विभाग धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय की वजह से होता है, अतएव इन दोनों का पहले निर्देश किया गया है। धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय व्यापक द्रव्य नहीं हैं। वे कितने आकाश खण्ड में स्थित है, उतना आकाश खंड लोकाकाश या लोक कहलाता है। शेष आकाश अलोक या अलोकाकाश कहा जाता है। ___ कहा भी है-धर्म और अधर्म द्रव्य यदि व्यापक होते तो जीवों और पुदगलों की गति और स्थिति भी सर्वत्र होती। अलोक कुछ होता ही नहीं, किन्तु आर्य जनों-ज्ञानियों को यह मान्य नहीं होता है ॥१॥ ___अतएव यही मानना उचित है कि धर्म और अधर्म लोकाकाश में ही व्याप्त हैं, धर्म-अधर्म द्रव्यों की व्यापकत्व न होने से लोक परिमित सिद्ध होता है ॥२॥ सूत्र ॥३॥ મયનું ગ્રહણ કર્યું છે. વસ્તુતઃ એ લેકના વિભાગ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્મસ્તિકાયની અપેક્ષાઓ થાય છે. તેથી જ એ બનેનો પહેલો નિર્દેશ કરાય છે. ધર્માસ્તિકાય વ્યાપક દ્રવ્ય છે નહીં. તેઓ જેટલા આકાશ ખંડમાં રહે છે, તેટલે આકાશ ખંડ લોકાકાશ અગર લોક કહેવાય છે. શેષ આકાશ અલેક અથવા અલકાકાશ કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે કે—ધર્મ અને અધમ દ્રવ્ય જે વ્યાપક હેત તે છે અને પુદ્ગલેની ગતિ અને સ્થિતિ પણ સવત્ર હેત અલેક જેવું કાંઈ હેતજ નહી પરતુ આર્યજનને જ્ઞાનીઓને આ માન્ય હેતુ નથી કે ૧ છે તેથીજ આમ માનવું ઉચિત છે કે ધર્મ દ્રવ્ય લેકાકાશ માજ વ્યાપ્ત છે, ધર્મ–અધર્મ દ્રવ્યનું વ્યાપકત્વ ન હોવાથી લેક પરિમિત સિદ્ધ થાય છે. ૨૩ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयोधिनी टीका सू. ४ प्र. १ रुप्यजीव प्रज्ञाननिरूपणं परमाणुपोग्गला ४, ते समासओ पंचविहा पन्नत्त । तं जहाaणपरिणया १, गंधपरिणया २, रसपरिणया ३, फासपरिया ४, संठाणपरिणया ५ ॥ सू० ४ ॥ छाया - अथ का सा रूप्यजीवप्रज्ञापना ! रूप्यजीव प्रज्ञापना चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-स्कन्धाः, १ स्कन्धदेशाः २, स्कन्धप्रदेगा:, ३, परमाणुपुला ४, 'समासतः पञ्चविधा: : प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वर्णपरिणताः १ गन्धपरिणताः २, रसपरिणता: ४, संस्थानपरिणताः ५ ||सू० ४ ॥ टीक -- अथ रूप्यजीवप्रज्ञापनां प्ररूपयितुमाह - - ' से किं तं रूवि अजीवनवणा ?' 'से' अथ, 'किं तं' किं तत् का सा 'रूवि अजीवपन्नत्रणा ?' रूप्यजीव अब रूपी - अजीव की प्ररूपणा करते हैं सूत्रार्थ - (से) अथ (किं तं) वह क्या है ( रूवि अजीव पन्नवणा) रूपी अजीव प्रज्ञापना (रूपी अजीव पण्णवणा) रूपी अजीव प्रज्ञापना (वा) चार प्रकार की (पण्णत्ता) कही है । (तं जहा) वह इस प्रकार है । (खंधा) स्कंध (खंधदेसा) स्कंध देश है । (खंधपएस) स्कंध प्रदेश ( परमाणु पोग्गला) परमाणु पुदूगल (ते) वे (समासओ) संक्षेप से (पंचविहा) पांच प्रकार के ( पण्णत्ता) कहे हैं (वण्ण परिणया) वर्ण रूप में परिणत (गंध परिणया) गंध रूप में परिणत ( रसपरिणया) रस रूप परिणत ( फास परिणया) स्पर्श रूप में परिणत ( संठाण परिणया) आकार रूप में परिणत ॥४॥ टीकार्थ :- अब रूपी अजीव की प्रज्ञापना का क्या स्वरूप है ? श्री भगवान् उत्तर देते हैं- रूपी अजीव की प्रज्ञापना चार प्रकार की है । હવે રૂપી અજીવની પ્રરૂપણા કરે છે सूत्रार्थ – (से) मथ (किं त) ते शुं छे (रूवि अजीब पन्नवणा) ३पी अव · अज्ञापना (रूवि अजीव पण्णत्रणा) ३५ी लव प्रज्ञापना ( चउब्विहा) यार प्रार नी (पण्णत्ता) डी (तं जहा ) ते या प्रारे (खंधा) २४६ (खध देसा) -४न्धना देश (खध पएसा) २४४ प्रदेश (परमाणु पोग्गला) परभागुयुगस (ते) तेमा (समासओ) साक्षेपथी ( प च विहा) पाथ अहाना ( पण्णत्ता) ह्या छे (वण्णपरिणया), वर्षा ३ परिणत (गंध परिणया) अध३५ परिशुत (स ठाण परिणया) भार રૂપમાં પરિણત ॥ ૪ ॥ ટીકા ——હવે રૂપી અજીવની પ્રજ્ઞાપનાનું શું સ્વરૂપ છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે.-રૂપી અજીવની પ્રજ્ઞાપના ચાર પ્રકારની છે. તે આ પ્રમાણે છે Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे प्रज्ञापना ? भगवानाह-'रूवि अजीवपण्णवणा चउबिहा पन्नत्ता' रूप्यजीवप्रज्ञापना, चतुविधा प्रज्ञप्ता, "तं-जहा-खंधा, खंघदेसा २, खंधपएसा ३, परमाणुपोग्गला' ४, तद्यथा-स्कन्धाः, स्कन्ध देशाः, स्कन्धप्रदेशाः, परमाणुपुद्गलाश्र, तत्र स्कन्दन्ति-शुष्यन्ति, धीयन्ते पुद्गलानां विचटनेन कृशी भवन्ति चटनेन पुष्यन्ति चेति स्कन्धाः, पृपोदरादित्वात् सिद्धिः, स्कन्धदेशास्तु-रकन्धानामेव स्कन्धत्वपरिणाममत्यजतो बुद्धिपरिकल्पिता द्वचादिप्रदेशात्मका विभागाः, अत्र अनन्तानन्तप्रादेशिकेषु तादृशेषु स्कन्धेषु देशानन्तत्वसंभावनार्थ बहुवचनोपादानम् , स्कन्धप्रदेशाः पुनः स्कन्धानां स्कन्धत्व परिणति परिणतानां बुद्धिविकल्पिताः प्रकृष्टादेशाः-विभागशून्या भागाः परमाणवः स्कन्धप्रदेशा वोध्याः, परमाणुपुदला: परमाश्चते अणवः परमाणवः निर्विभागद्रव्यरूपाः, ते च ते पुद्गलाश्चेति परमावह इस प्रकार-स्कंध, स्कंध देश, स्कंध प्रदेश और परमाणु पुद्गल । जो पुद्गल, अन्य पुदगलों के मिलने से पुष्ट होते हैं-बढ जाते हैं और पुद्गलों के हट जाने से कृश कमती पड़ जाते हैं। वे स्कंध कहलाते हैं। संस्कृत भाषा के अनुसार स्कन्ध शब्द की व्युत्पत्ति इस प्रकार. हैं-'स्कन्दति-दृष्यन्ति धीयन्ते च पुष्पन्ते च' इति स्कन्धाः। धृषोदरादि से इस शब्द की सिद्धि होती है । स्कन्धत्व रूप परिणाम को न त्याग ने वाले स्कन्धों के ही बुद्धि कल्पित विप्रदेशी आदि विभाग स्कन्ध देश कहलाते हैं। यहां स्कन्ध देशाः, जो बहुवचनान्त प्रयोग किया है सो यह सूचित करने के लिए है कि किसी अनन्त प्रदेशी रकन्ध में स्कन्ध देश भी हो सकते हैं स्कन्ध में मिले हुए निर्विभाग अंश को स्कन्ध प्रदेश भी कहते हैं। अर्थात् जो परमाणु स्कन्ध में मिला है वह स्कन्ध प्रदेश कहलाता है। परम अणु परमाणु कहा जाता है अर्थात् કંધ, સ્કંધ દેશ, સ્ક ધ પ્રદેશ અને પરમાણુ યુગલે બીજા પુગલના મળવાથી પૂર્ણ થાય છે વધી જાય છે અને પુદ્ગલેના ઘટી જવાથી ઘટી જાય છે. તેઓ સ્કન્ય કહેવાય છે. સસ્કૃત ભાષાનુસાર સ્કંધ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ शते छे स्कंदति धीयन्ते च पुष्यन्ते च इति स्कन्या । पृष॥४२ ४थी २८ ६ સિદ્ધ થાય છે. સ્કંધત્વ રૂપ પરિણામને ન ત્યજનાર, સ્કે ધનાજ બુદ્ધિકલ્પિત दि अशी विगेरे विमा २४५ हेश उपाय छे. मिडीयां स्कध देशा. मेवर બહુવચનાન્ત પ્રયાગ કર્યો છે તે એમ સૂચન કરવા માટે છે કે કેઈ અનન્તપ્રદેશી સ્કન્દમાં અનન્ત દેશ પણ બની શકે છે, સ્ક ધમાં મળેલા નિવિભાગ અંશને સ્કંધ પ્રદેશ પણ કહે છે અર્થાત્ જે પરમાણુ સ્ક ધ મળે છે તે સ્ક ધ પ્રદેશ કહે पाय छे. परम अणु. ५२मा ४३वाय छे. मात् मे पुद्दा द्रव्य ना Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र.१ सू. ५ रूप्यजीवपापनानिरूपणम् ४१ णुपुद्गलाः कन्धत्यपरिणामरहिताः केवलाः परमाणवः, इत्यर्थः, 'ते समासओ पंचविहा पण्णत्ता' ते-सन्धादयश्चत्वारो रूपयजीवाः, 'समासओ' समासतःसंक्षेपेण ‘पंचविता' पञ्चविधाः-पञ्चप्रकाराः 'पणत्ता' प्रज्ञप्ताः-प्ररूपिताः सन्ति 'तं जहा-परिणया, गंधपरिणया, रसपरिणया, फासपरिणया, संठाणपरिणया' तद्यथा-वर्णपरिणताः १, गन्यारिणताः २, रसपरिणताः ३, स्पर्शपरिणताः ४, संस्थानपरिणताः ४, तर वर्णतः परिणताः वर्णपरिणामभाजः वर्णपरिणताः, इत्येवं गन्धपरिणतादोऽपि व्याख्येयाः ।। (सू ० ४) - सूलम-'जे बमपरिणया ते पंचविहा पन्नता तं जहाकालवण्णपरिणया १. नील वण्णपरिणया २, लोहियवाणपरिणया ३, हालिहवामपरिणया ४, सुकिल्लवष्णपरिणया ५ जे गंधपरिगया ते सुविता पन्नता तं जहा-सुविलगंधपरिणया य दुभिगंधपरिणया । जे रसपरिणया ते पंचविहा पन्नता तं जहा-तितरसपरिणया १, कइयरसपरिणया २, कसायरस परिणया ३, अंबिलरलपरिणया है, बहुररसपरिणया ५, जे. फासपरिणया ते अविहा एकत्ता त जहा-कक्खडफासपरिणया १, मउयशालपरिणयार, गुरुवफालणया ३, लहुयफासपरिणया ४, सीयशालपरिणाया ५, उसिणफालपरिणया ३, गिद्धफासपरिणया ७, लुक्खफालपरिणया ८, जे संठाणपरिणया ते पंचविहा पणता, तं जहा-परिमंडल सठाणपरिणया १, वह ऐसा पुद्गल द्रव्य की जिलका विभाग संभव न हो, परमाणु कहलाता है। परमाणु स्कन्ध में खिला नहीं होता है। ऐसा समझना चाहिए। ये चारों सी-अजीव संक्षेप से पांच प्रकार के कहे गए हैं। वे प्रकार ये हैं-वर्ण परिणत, गंध परिणत, रस परिणत, स्पर्श परिणत और संस्थान परिणत । जो वर्ण के रूप में परिगत हों, वे वर्ण परिणत कहलाते हैं। इसी प्रकार गंध परिणत आदि भी समझ लेना चाहिए।४। વિભાગ અસભવિત છે તે પરમાણુ કહેવાય છે પરમાણુ સ્કંધમાં મળેલ નથી હતું- તે વિભિન્ન દ્રવ્ય હોય છે એમ સમજવું જોઈએ. જે ૪ છે Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे संठाणपरिणया २, तंस संठाणपरिणया ३, चउरंससंटाण परिणया ४, आययसंठाणपरिणया' ५ ॥९० ५॥ छाया-ये वर्णपरिणतास्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कालवर्णपरिणताः १ नीलवणपरिणताः २, लोहितवर्णपरिणताः ३, हारिद्रवर्णपरिणताः ४, शुक्लवर्णपरिणताः ५, ये गन्धपरिणता ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सुरभिगन्धपरिणताश्च १, दुरभिगन्ध-दुर्गन्धपरिणताश्च २, ये रसपरिणतारते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-तिक्तरसपरिणताः १, कटुकरसपरिणताः २, कपायरसपरिणताः ३, अस्लरसपरिणताः ४, मधुररसपरिणताः ५, ये स्पर्शपरिणतास्तेऽष्ट शब्दार्थ - (जे) जो (अण्णपरिणया) वर्ण रूप में परिणत हो (ते) वे (पंचविहा) पांच प्रकार के (पन्नत्ता) कहे हैं (तं जहा) यह इस प्रकार (काल वण्ण परिणया) काले वर्ण के रूप में परिणत (नील वण्णपरिणया) नील वर्ण के रूप में परिणत (लोहिय बण्णपरिणया) लाल वर्ण के रूप में परिणत (हालिद्दवण्णपरिणा) पीले वर्ण के रूप में परिणत (सुकिल्लवण्णपरिणया) श्वेत वर्ण के रूप में परिणत (जे) जो (गंध परिणया) गंध रूप में परिणत (ते) वे (दुविहा) दो प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं ।(तं जहा) वह इस प्रकार (सुन्भिगंधपरिणया) सुगंध के रूप में परिणत (दुन्भिगंध परिणया) दुर्गध के रूप में परिणत (जे) जो (रस परिणया) रस के रूप में परिणत (ते) वे (पंचविहा) पांच प्रकार के (पण्णत्ता) कहे है (तं जहा) वह इस प्रकार है (तित्तरसपरिणया) निक्त रस के रूप में परिणत (कडुयरसपरिणया) कडवे रस के रूप में परिणत (कसाय रसपरिणया) कसैले रस के रूप में परिणत (आविल रस परिणया) खट्टे रस साथ-(जे) २ (वण्णपरिणया) qणु ३५मा परिणत (त) तया (पचविहा) पांय ४२ना (पण्णत्ता) ४. छ. (त जहा) ते २॥ शते (कालवण्णपरिणया) ४ा ना ३५मा परिणत (नीलवण्णपरिणया) पाणी वाणु न। ३५मां पा२शुत (लोहियवण्णपरिणया) दादा ना ३५मा परिशुत (हालिद्दवण्णपरिणया) पीना ३५मा परिणत (सुकिल्लवण्णपरिणया) श्वेत २ जना ३५मा परिणत (ज) रे (गंधपरिणया) ॥५ ३५मा परिणत (ते) तेयो (दुविहा) मे प्रा२ना (पण्णत्ता) ४ा छ (त जहा) ते २रीत (सुमिगंधपरिणया) सुगधना ३५मा परिणत (दुब्भिगधपरिणया) दुधना ३५मा परिणत (जे) रे (रसपरिणया) २सना ३५मा परिणत (ते) तेसो (पंचविहा) पांयन (पण्णत्ता) ४॥ छ (तित्तरसपरिणया) ति:त २सना ३५मा परिणत (कडुयरसपरिणया) १३वा २सना ३५मा परिणत (कसायरसपरिणया) तु२॥ २सना ३५मा परिणत Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harat टोका प्र. १ सूं. ५ रुप्यजीव प्रज्ञापनानिरूपणम् ४३ विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - कर्कश स्पर्शपरिणताः, १, मृदुकस्पर्शपरिणताः २, गुरु कस्पर्शपरिणताः ३,लघुकस्पर्शपरिणताः ४, शीतस्पर्शपरिणताः ५, उष्णस्पर्शपरिणताः ६, स्निग्धस्पर्शपरिणताः ७, रूक्षस्पर्शपरिणताः ८, ये संस्थानपरिणतास्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा - परिमण्डलसंस्थान परिणताः १, वृत्तसंस्थानपरिणताः २, त्र्यत्रसंस्थानपरिणताः ३, चतुरस्रसंस्थानपरिणताः ४, आयत संस्थानपरिणताः, ५, (२५) ॥ सू० ५ ॥ रूप में परिणत (महुररतपरिणया) मिठे रस के रूप में परिणत (जे) जो (फासपरिणया) स्पर्श रूप में परिणत (ते) वे (अठ्ठाविहा) आठ प्रकार के (पता) कहे है (तं जहा) वह इस प्रकार (कक्खड फासपरिणया) कठोर स्पर्श के रूप में परिणत (मउय फासपरिणया) कोमल स्पर्श के रूप में परिणत ( गस्यकासपरिणया) भारी स्पर्श के रूप में परिणत ( लहुयासपरिणया) हल्के स्पर्श के रूप में परिणत ( सीयफांस परिणया) शीत स्पर्श के रूप में परिणत ( उसीण फासपरिणया) गर्म स्पर्श के रूप में परिणत (शिद्ध फासपरिणया) चिकने स्पर्श के रूप में परिणत ( लक्खफासपरिणया) रूखे स्पर्श के रूप में परिणत (जे) जो (संटाणपरिणया) संस्थान आकार रूप में परिणत (ते) वे (पंचविहा) पांच प्रकार के ( पण्णत्ता) कहे (तं जहा) वह इस प्रकार है ( परिमंडलसंठाणपरिणया) गोलाकार में परिणत ( वह संठाणपरिणया) चुडी के समान आकार में परिणत (तंस संठाण परिणया) तिकोने (अंबिलरस परिणया) पाटा रसना उपमा परिणत (महुग्रसपरिणया) भीठा रसना ३५मा परिणत (जे) ? (फासपरिणया) स्पर्श उपमां परित (ते) तेमा (अट्ठविहा) मा प्रहारना (पन्नत्तः) ४ छे (तं जहा ) ते या प्रारे (कक्खडफासपरिणया) १२ स्पर्शना मां परित (मउयकास परिणया) अभदास्पर्शना भां परिणत (गरुथफासपरिणया) लारे स्पर्शना उपमा परिणत ( लहुयफासपरिणना) (६५ स्पर्श ३ये परित (सीयफासपरिणया) शीत स्पर्शना उपमा परिणत (उसिणफासपरिणया) गरम स्पर्शना उपभा परिणत (द्धिफासपरिणया) या स्पर्शना ३५भा पश्शुित (लुम्खफासपरिणया) परमया स्पर्शना ३५मा परिणत (जे) ने ( संठाणपरिणया) सस्थान आार उपमा परिणत (ते) तेथे (पंचविहा) पाय अारना (पण्णत्ता) ह्या छे (तं जहा) ते मा प्रारे (परिमंडलसं ठाणपरिणया) गोणाक्षरमा परिणत ( बट्टसं ठाणपरिणय) यूडीना समान मारमा परिणत (तंससंठाणपरिणय।) त्रशु भुलाना आारमा परित (चउरससंठाणपरिणया) चतुरस्त्र आस्मां परित (आययसंठाणपरिणया) दाणां भारभां परिश्रुत ॥ ५ ॥ Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रजापनासूत्रे " टीका- 'जे वण्णपरिणया ते पंचविता पन्नत्ता' ये वर्णपरिणताः - वर्णरूपतया परिणताः सन्ति, ते पञ्चविधा :- पञ्चप्रकाराः प्रज्ञप्ताः - प्ररुपिताः 'तं जहा - कालवण्णपरिणया, गीलवणणपरिणया, लोहियवण्णपरिणया, हालिहवण्णपरिणया, सुकिल्लवण परिणया' तद्यथा - कृष्णवर्णपरिणताः कज्जलादिवत् नीलवर्णपरिणताः - मयूरग्रीवानील्यादिवत् लोहितवर्णपरिणताः - हिगुलकादिवत् हारिद्रवर्णपरिणताः हरिद्रादिवत् शुक्लवर्णपरिणताः शकर्पूरादिवत् 'जे गंधपरिणया ते दुबिहा पण्णत्ता, त जहा - मुभिगंध परिणयाय, दुभिगंधपरियाय, ये गन्धपरिणताः - गन्धपरिणामवन्तः सन्ति तं गन्यपरिणताः द्विविधाःद्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - गुरभिगन्धपरिणताच श्रीखण्डादिवत्, दुरभिगन्धपरिणताश्च लसुनादिवत्, चकारद्वयं परिणमनं प्रति विशेषाभाव ख्यापनार्थम् एवञ्च 'यथाकथञ्चिद् अवस्थिताः सामग्रीवशतः सुरभिगन्धपरिणामं प्राप्नुवन्ति, तथा आकार में परिणत (चरंसठाणपरिणया) चौकोर आकार में परिणत (आययठाणपरिणया) लम्बे आकार में परिणन ||५|| T टीकार्थ - वर्ण रूप में परिगत जो पुद्गल है, वे पांच प्रकार के कहे गए हैं- कोई कज्जल आदि के समान काले होते हैं, कोई मोर के गर्दन या नील आदि के समान नीले रंग के होते है, कोई हिंगल आदि के समान लाल रंग के होते हैं, कोई हल्दी आदि के समान पीले रंग के होते हैं । जो पुद्गल गंध परिणत है, उनमें दो भेद होते हैं । यथा कोई चन्दन आदि के समान सुगन्ध वाले होते हैं और कोई लशुन आदि के समान दुर्गन्ध वाले होते है । दो चकार इस बात के सूचक है कि परिणमन में कोई विशेषता नहीं है । इस प्रकार कोई पुद्गल अनुकूल सामग्नी मिलने से सुगंध परिणाम वाले हो जाते हैं और कोई ટીકા ના રૂપમા પણિત જે પુદ્ગલેા છે, તે પાચ પ્રકારના કહેલા છે—કેાઈ કાજળ દિના સમાન કાળા રગના હોય છે, કાઇ મેરની ડાક み અગર વાદળ આદિના સરખા વાદળી રંગના હાય છે, કેાઈ હિંગળો વિગેરેની જેમ લાલ રગના હેાય છે, કોઇ હળદર વગેરેની જેમ પીળા રંગના હેાય છે જે પુદ્દગલા ગધ પરિણત છે, તેમા બે ભેદ વ્હાય છે. જેમ કોઇ ચંદન વિગે રેની જેમ સુગધવાળા હેાય છે અને કોઇ કોઇ લસણ વિગેરેની સમાન દુન્ય વાળાં હાય છે. એ જ એ વાતના સૂચક છે કે, પરિણામમા કોઇ વિશેષતા નથી આ રીતે કોઇ પુદ્ગલ અનુકૂલ સાગથી મળતા સુગધિત પરિણામવાળા ની જાય છે અને કાઈ એવીજ સામગ્રી મળી જતા દુર્ગંધ વાળા બની જાય છે. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेोधिनी टोका प्र. १ सू. ५ रूप्य जीव ज्ञापनानिरूपणं कथञ्चिदवस्थिता एव सामग्रीवशतो दुरभिगन्धपरिणाममपि प्राप्नुवन्ति, 'जे रस परिणया ते पंचवा पण्णत्ता' - ये रसपरिणताः सन्ति ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा - तित्तरसपरिणया, कडुयरसपरिणया, अंविलरसपरिणया, महुर रस परिणया' तद्यथा तिक्तरसपरिणताः निम्बादिवत् कटुकरसपरिणताः सुष्ठ्चादिवत्, कपायरसपरिणताः हरितक्यादिवत्, अम्लरसपरिणताः धात्री फलादिवत् मधुररसपरिणताच शर्करादिवत्, 'जे फासपरिणया ते अविहा पण्णत्ता, ' ये स्पर्शपरिणता स्ते अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः तं जहा - कक्खड फासपरिणया, मउयफासपरिणया, गुरुयफासपरिगया, लहुयफासपरिणया, सीयफासपरिणया उसिणकासपरिणया विद्धफासपरिणया, लुक्खफासपरिणया' तद्यथा - कर्कश परिणताः पापाणादिवत्, मृदुकस्पर्शपरिणताः गुरुकस्पर्शपरिणताः वज्रादिवत्, वैसी सामग्री मिलने पर दुर्गन्ध वाले बन जाते है । जो पुद्गल रस - परिणत हैं, वे पांच प्रकार के हैं, यथा कोई नीम आदि के समान तिक्त रस वाले, कोई सोंठ आदि के समान कटुक (चरखे) रस वाले, कोई हरड आदि के समान कसैले रस वाले कोई इमली आदि के समान खदे रस वाले और कोई शक्कर आदि के समान मधुर रस वाले होते हैं । जो पुद्गल स्पर्श परिणत हैं वे आठ प्रकार के हैं, जैसे कोई पाषाण आदि के समान कठोर स्पर्श वाले, कोई आककी रुई के समान कोमल स्पर्शवाले, कोई वज्र आदि के समान भारी, कोई सेमल की रूई के समान हल्के, कोई कदली वृक्ष आदि के समान જે પુદ્ગલ રસ પરિણત છે, તેએ પાચ પ્રકારના છે, જેમકે કેાઈ લીમડા વિગેરેની જેમ કડવા રસવાળા, કેાઈ સુઠ વિગરેની જેમ તીખા (ચટપટે તેવાં) રસફાઈ હરડે વિગેરેની જેમ તુરા રસવાળા, તો કેાઈ આંબલી વગેરેની જેમ ખાટારસવાળા અને કેાઈ તેા સાકર વિગેરેની જેમ મીઠા (ગળ્યા) રસવાળા હોય છે. वाजा, જે પુગલે સ્પ પરિણત છે તેએ આઠ પ્રકારના છે, જેમ કે કોઈ પત્થર વિગેરેની સમાન કઠેર સ્પ વાળા કેાઈ આકડાના રૂની જેમ કામળ સ્પ વાળા, કેાઈ વજ્ર, વિગેરેની જેમ ભારે, કોઈ સેમલના રૂની જેમ હા, કાઈ કેળ વિગેરેના ઝાડની જેમ ઠંડા, કેાઈ અગ્નિ વગરેની જેમ ગરમ, કોઈ Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे लघुकस्पर्शपरिणताः शाल्मलीतूलादिवत्, शीतस्पर्शपरिणताः कदलीस्तम्भादिवत, उष्णस्पर्शपरिणताः अनलादिवत् । स्निग्धस्पर्शपरिणताः कदलीस्तम्भादिवत्, रूक्ष स्पर्शपरिणताश्च भस्मादिवत्, 'ये संठाणपरिणया ते पंचविहा पन्नत्ता' ये संस्थानपरिणता स्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, त जहा-परिमंडलसंठाणपरिणया, वसंठाणपरिणया, तंससंठाण परिणया. चउरंससंठाणपरिणया आयतसंठाणपरिणया' तद्यथापरिमण्डल संस्थानपरिणताः वलयादिवत्, वृत्तसंस्थानपरिणताः चक्रादिवत्,त्र्यंस संस्थानपरिणताः शङ्गाटकादिवत्, चतुरंस संस्थानपरिणताः कुम्भिकादिवत, एतानि च परिमण्डलादीनि संस्थानानी धनप्रतरभेदेन द्विविधानि भवन्ति, पुनः परिमण्डलवर्जितानि शेषाणि ओनः प्रदेशजनितानि युग्मप्रदेशजनितानीति द्विधा,तत्रो, त्कृष्टं परिमण्डलादि रामनन्ताणुनिष्पन्न मसंख्यातप्रदेशावगाढं चेति प्रसिद्धमेव, शीत, कोई अग्नि आदि के समान उष्ण कोई घृत आदि के समान चिकने और कोई राख आदि के समान रूखे स्पर्श वाले होते हैं। संस्थान परिणत पुदगल पांच प्रकार का है-यथा कोई वलय आदि के समान परिमंडल संस्थान अर्थात् आकार के होते हैं, कोई चक्र आदि के समान वृत्त आकार के होते हैं, कोई सिंघाडे के समान तिकोने आकार के, कोई कुंभिका आदि के समान चौकोर आकार के और कोई दण्ड आदि के समान आयत-लम्बे आकार के होते हैं। ये परिमंडल आदि आकार घन और प्रतर के भेद से दो प्रकार के होते हैं। इन में से परिमंडल को छोडकर शेष ओजः प्रदेश जनित तथा यम्म प्रदेश जनित के भेद से दो-दो प्रकार के हैं। उत्कृष्ट परिमण्डल आदि सभी अनन्त परमाणुओं से निष्पन्न होते हैं और आकाश के असंख्यात प्रदेशों में अवगाहे' हुए होते हैं । यह प्रसिद्ध ही થી વિગેરેની સમાન ચીકણું અને કોઈ તે રૂખ્યા વિગેરેની જેમ રક્ષ સ્પર્શ વાળાં હોય છે. સંસ્થાન પરિણત યુગલ પાંચ પ્રકારના છે-જેમકે કઈ કડાં વિગેરેની જેમ પરિમંડળ સ સ્થાન અર્થાત્ આકારવાળા હોય છે, કેઈચક વિગરે સરખા છત્ત (ગાળ) આકારના હોય છે, કેઈ તે ત્રિકોણ આકારના, કેઈકુ ભી વિગેરેની જેમ ચતુષ્કોણ આકારના અને કઈ લાકડી વિગેરેની જેમ આયત–લાંબા આકારવાળાં હોય છે. આ પરિમડળ વિગેરે આકાર ઘન અને પ્રતરના ભેદથી બે પ્રકારના બને છે. એમાથી પરિમંડલ સિવાય બાકીના ઓજ. પ્રદેશ જનિત તેમજ યુમ પ્રદેશ જનિત પ્રદેશના ભેદથી બે બે પ્રકારના છે. ઉત્કૃષ્ટ પરિમંડલ વિગરે બધાં અનન્ત પરમાણુઓથી બનેલા હોય છે. અને આકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશમાં સ્થાન કરનારાં હોય છે. આવાત પ્રસિદ્ધ જ છે. જઘન્ય Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. १ सू.५ सप्यजीवप्रशायनानिपणम् जघन्यन्तु प्रतिनियत संख्यकपरमाण्यात्मकम्, तच्च नानिर्दिष्टं विज्ञातुं शक्यते इति शिप्यानुग्रहाय तत्प्रदयते-तत्र ओजः प्रदेशप्रतरवृत्तं पञ्चपरमाणुनिप्पनं पश्चाकाशप्रदेशावगाढं च, तथाहि-एकः परमाणुमध्ये स्थाप्यः, चत्वारः पूर्वादिषु चतसृषु दिक्षु क्रमेण स्थापनीयाः, स्थापना युग्मप्रदेशप्रतरवृत्तं द्वादश परमाण्वात्मकं द्वादशन देशावगाढं च, तत्र निरन्तरं चत्वारः परमाणवश्चतुळकाशप्रदेशेषु रुचकाकारेण संस्थायाः, ततस्तत् परिक्षेपेण शेषां अष्टौ स्थाप्याः । इति स्थापना, ओजः प्रदेशं बनवृत्तं सप्तप्रदेशावगाहें च, तच्चैवं तत्रैव पञ्चप्रदेशे प्रतरवृते मध्यस्थितत्य परमाणो रुपरिप्टा दधस्ताच एकैकोऽणुरवस्थाप्यः, है । जघन्य स्थिति प्रतिनियत संख्या वाले परमाणुओं में निप्पन्न होता है। निर्देश किये पिना यह जाना नहीं जा सकता अतएव शिष्यों के अनुग्रह के लिए उसे दिखलाते हैं ओजः प्रदेश प्रलन वृत्त पांच परमाणुओं का बना होता है और पांच आकाश प्रदेशों में अवगाढ होता है । वह इस प्रकार-एक परमाणु मध्य में रख देना चाहिए और चार परमाणु पूर्व आदिः चार दिशाओं में क्रम से रखने चाहिए । (उसकी स्थापना संस्कृत टीका में दीगई है) सो वहां देख लेना। ___ युग्म प्रदेश प्रत्तर वृत्त बारह परमाणुओं का बना होता है और बारह आकाश प्रदेशों में अवगाढ होता है । उसे समझने के लिए चार परमाणु चार आकाश प्रदेशों में रूपक के आकार में स्थापित करने चाहिए। फिर उनके चारों ओर शेप आउ प्रदेशों की स्थापना करनी चाहिए। સ્થિતિ પ્રતિનિયત સંખ્યાવાળાં પરમાણુઓથી નિષ્પન્ન થાય છે. નિર્દેશ કર્યા સિવાય તે જાણી શકતા નથી એથી જ શિ પર અનુગ્રહ કરવા માટે અને બતાવે છે – એજ પ્રદેશ પ્રતરવૃત્ત પાંચ પરમાણુઓથી બનેલ હોય છે અને પાચ આકાશ પ્રદેશમાં અવગાહિત થયેલા હોય છે. તે આ રીતે–એક પરમાણુ મધ્યમાં મૂકો અને ચાર પરમાણુ પૂર્વ આદિ ચાર દિશાઓમાં અનુકમે મૂકવા જોઈએ. તેની સ્થાપના સસ્કૃત ટીકામાં આપેલ જોઈ લેવી. યુગ્મ પ્રદેશ પ્રતરવૃત્ત બાર મડલેનુ બનેલું હોય છે અને બાર આકાશ પ્રદેશમાં અવગાઢ હોય છે તેને સમજવા માટે ચાર પરમાણુ ચાર આકાશ પ્રદેશોમાં રૂચકના આકારમાં સ્થાપિત કરવા જોઈએ, પછી તેની ચારે બાજુ શેષ આઠ પ્રદેશની સ્થાપના કરવી જોઈએ, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ प्रज्ञापनासूत्रे तत एवं सप्तप्रदेशं भवति, युग्मप्रदेशं घनवृत्तं द्वात्रिंशत् प्रदेश द्वात्रिंशत्प्रदेशावगाढं च तच्चैवं पूर्वोक्तद्वादश प्रदेशात्मकस्य प्रतरवृत्तस्योपरिद्वादश, तत उपरिष्टादधान्ये चत्वारवत्वारः परमाणवः स्थापनीया इति, ओजः प्रदेशं प्रतरत्र्यत्रं त्रिप्रदेशं त्रिप्रदेशावगाढञ्च तचैव पूर्व तिर्यग्यणुद्वयं स्थाप्यम्, तत आद्यस्याधः एकाऽणुः स्थाप्यः, स्थापना - : इति, युग्मप्रदेशं प्रतरत्र्यत्रं पद् परमाणु निष्पन्नं पप्रदेशावगाढं च तत्र तिर्यग्निरन्तरं त्रयः परमाणवो न्यसनीयाः, o इसकी स्थापना (यहां संस्कृत टीका में दि हुई आकृति देख लेना) ओज प्रदेश घनवृत सात प्रदेशों का होता है और सात प्रदेशों में अवगाढ होता है । वह इस प्रकार है - पांच- प्रदेश वाले प्रतर वृत्त के मध्य में जो परमाणु अवगाढ है, उसके उपर और नीचे एक-एक प्रदेश स्थापित करने से उसका आकार बन जाता है । युग्म प्रदेश घनवृत्त बत्तीस प्रदेशों का होता है और बत्तीस आकाश प्रदेशों में उसका अवगाहन होता है । उसकी स्थापना इस प्रकार की जाती है - उपर जो बारह प्रदेशी प्रतर वृत्त दिखलाया है, उसके उपर बारह परमाणु और उसके नीचे अन्य चार चार परमाणु स्थापित करने चाहिए । ओजः प्रदेश प्रतर त्रिकोण तीन प्रदेशों में स्थित और तीन प्रदेशों वाला होता है । वह इस प्रकार हैं— पहले दो अणु तिछें स्थापित कर दिया जाएँ और फिर पहले के नीचे एक अणु और स्थापित कर दिया जाय । उसकी आकृति તેની સ્થાપના (સ ંસ્કૃત ટીકામાં આપેલ આકૃતિ, જોઈ લેવી) એજ પ્રદેશ ઘનવૃત્ત સાત પ્રદેશે! ના ખને છે અને સાત પ્રદેશેશમાં અવગાઢ હાય છે તે આ રીતે છે—પાંચ પ્રદેશવાળા પ્રતર વૃત્તની વચમાં જે પરમાણુ અવગાઢ છે, એના ઉપર અને નીચે એક એક પ્રદેશ સ્થાપિત કરવાથી તેના આકાર બનીજાય છે યુગ્મ પ્રદેશ ઘનવૃત્ત ખત્રીસ પ્રદેશને હાય છે અને ત્રીસ આકાશ પ્રદેશેામાં તેનુ' અવગાહન થાય છે. તેની સ્થાપના આ પ્રકારે કરાય છે—ઉપર જે ખાર પ્રદેશી પ્રતર વૃત્ત દેખાડયું છે, તેના ઉપર ખાર પરમાણુ અને તેના નીચે અન્ય ચાર ચાર પરમાણુ સ્થાપિત કરવા જોઇએ. એજ પ્રદેશ પ્રતર ત્રિકણ ત્રણ પ્રદેશમાં રહેલ અને ત્રણ પ્રદેશે વાળા હોય છે તે આ રીતે છે પહેલા એ અણુ તિધ્ન સ્થાપિત કરી દેવા જોઇએ અને તે પછી પ્રથમની નીચે એક અણુ ખીજુ મૂકવામા આવે છે તેની આકૃતિ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमे यबोधिनी टीका प्र. १ सू. ५ रूप्यजीवप्रशापनानिरूपणम् ४९ ततः प्रथमाऽधः उपर्यधोभावेन अणुदथं न्यस्यस, द्वितीयस्याधः एकोऽणुः स्थाप्यः ० ० ° ओजः प्रदेश धनत्र्यसं पञ्चत्रिंगन् परमाणु निप्पन्नं, पञ्चत्रिंशत्प्रदेशा वगाढंच, तच्चैवंतियग्रनिरन्तराः पञ्चपरमाणयो यस्याः, तेपाञ्चाधोऽध: क्रमेण तिर्यगेव चत्वारस्त्रयो डावेकथेति पञ्चदशात्मक प्रतरो जातः, स्थापना० : ° अल्यैव प्रतरत्योपनि सर्वपक्षिप्वन्त्यान्त्य परित्यागेन दशात्मकः :: ° प्रतरः-स्थापना-6 ° तथैव तदुपर्युपरि पत्रय एकश्चेति ° क्रमेण अणवः स्थाप्याः, 6 ° स्थापना त्रयं : : ° : ० ० एते चतु स्थापनान्तरर्गताः मिलिताः सन्तः पञ्चत्रिशद् ° भवन्ति, युग्सप्रदेशं धन(यहां संस्कृतीका में दिहई आकृति देग्ब लेना) युग्म प्रदेश प्रतर त्रिकोण छह परमाणुओं ले पाता है और छह प्रदेशों में अवगाढ होता है। उसमें ती. परमाणु नि रग्बना चाहिए। तत्पश्चात् प्रथम परमाणु के ली दो एमाणु क दूसरे से उपर-नीचे रखना चाहिा और फिर हमारे के नीचे एक परमाणु रख देना चाहिए। इसकी आकृतियों बनती है-(यहां संस्कृत दीका मेंदिई आकृति देख लेना) ओज प्रदेश पर न हिकोण पैंतीस परमाणुओं से निष्पन्न होता है और वह पैतील प्रदेशों में अचगाल होता है। जैसे-एक कतार में पांच परमाणुओं की स्थापना की जाय, उनके नीचे-नीचे क्रम से कतार के रूप में ही चार, लीक, दो और एक परमाणु र कत्रा जाय। ये सब मिलकर पन्द्रह हुए। इनकी स्थापना (यां संस्कृत टीका में दि हुई आकृति से देख लेना) इसी प्रत्तर के ऊपर सब पंक्तियों में अन्तिम को छोडकर दा का प्रतर स्थापित करना चाहिए। સંસ્કૃત ટીકામાં આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) યુગ્લ પ્રદેશ પ્રતર ત્રિકોણ છે પરમાણુઓથી બને છે અને એ પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે. એમાં ત્રણ પરમાણુ તિર્થક રાખવાં જોઈએ ત્યારબાદ પ્રથમ પરમાણુની નીચે બે પરમાણ એક બીજાના ઉપર-નીચે રાખવા જોઈએ અને પછી બીજાની નીચે એક પરમાણુ રાખી દેવું જોઈએ (અહીં સસ્કૃત ટીકામાં આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) ઓજ પ્રદેશ ઘનવૃત્ત વિકેણ પાંત્રીસ પરમાણુઓથી નિષ્પન્ન થાય છે અને તે પાંત્રીસ પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે જેમકે–એક કતારમાં પાચ પરમની સ્થાપના કરવી તેઓની નીચે નીચે કમથી કતારના આકારમાં ચાર, ત્રણ, બે અને એક પરમાણુ મૂકવા આ બધા મળીને પંદર થાય. એની સ્થાપના (અહી સસ્કૃત ટીકામાં આપેલ અકૃતિ જોઈ લેવી) આ પ્રતરના ઉપર બધી પક્તિઓમાં અન્તિમને છેડીને દશનો પ્રતર સ્થાપિત जी० ७ Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० प्रज्ञापनासूत्रे ध्यत्रं चतुष्परमाण्वात्मकं चतुष्प्रदेशावगाढं च प्रतरत्र्यस्त्रस्यैव त्रिप्रदेशात्मकस्य सम्बन्धिनः एकस्य अणोरूपर्येकोऽणुः स्थाप्यः, ततो मिलिताःश्चत्वारो भवन्ति, ओजः प्रदेशं प्रतरचतुरस्रं नव परमाण्यात्मकं नवप्रदेशावगाढं च, तत्र तिर्यग्निरन्तरं त्रिग्रदेशास्तिस्नः पङ्क्तयोऽन्यस्याः, स्थापना- ० ० इति, युग्मप्रदेशं प्रतरचतुरसं चतुप्परमाण्यात्मकं चतुष्प्रदेशावगाढंच, ° ° तत्र तिर्यद्विप्रदेशे द्वे पङ्क्तीस्थापनीये, स्थापना-: । इति, ओजः प्रदेशं धनचतुरस्रं सप्तविंशति परमाण्याउसकी स्थापना-(यहां संस्कृत टीका में दि हुई आकृति देख लेना) फिर उसके उपर छह, तीन और एक परमाणु की स्थापना करनी चाहिए, यथा (यहां संस्कृत टीका में दि हुई आकृति देख लेना) इन चारों स्थापनाओं के परमाणु मिलाकर पैतीस होते हैं,। युग्म प्रदेश धन त्रीकोण चार प्रदेशों का होता है और चार प्रदेशों में अवगाढ होता है। तीन प्रदेश वाले प्रतर त्रिकोण के एकअणु के उपर एक स्थापित किया जाता है। अतः मिलकर चार हो जाते हैं, ओजः प्रदेश प्रतर चतुरस्र नौ परमाणुओं का होता है और नौ प्रदेशों में अवगाढ होता है। इसमें तीत-तीन अणुओं की नीन पंक्तियां स्थापित की जाती है, उसकी स्थापना (यहां संस्कृत टीका में दि हुई आकृति देख लेना) युग्म प्रदेश प्रतर चतुष्कोण चार परमाणुओं से बनता है और चार प्रदेशों से अवगाढ होता है। इसमें दो-दो प्रदेशों की दो पंक्तियाँ उपर नीचे स्थापित करनी चाहिए। કરે જોઈએ તેની સ્થાપના (અહી સસ્કૃત ટીકામાં આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) પછી તેના ઉપર છ, ત્રણ અને એક પરમાણુની સ્થાપના કરવી જોઈએ, જેમકે(અહીં સંસ્કૃત ટીકામાં આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) આ ચારે સ્થાપનાઓના પરમાણુ મળીને પાંત્રીસ થાય છે, યુગ્યપ્રદેશ ઘન વિકેણ ચાર પ્રદેશને બને છે અને ચાર પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે. ત્રણ પ્રદેશવાળા પ્રતર વિકેણુના એક અણુના ઉપર એક અણુ મૂકવાથી થાય છે તેથી બધા મળીને ચાર થઈ જાય છે, એજ પ્રદેશ પ્રતર ચતુરસ નવ પરમાણુઓના બને છે અને નવ પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે. એમાં ત્રણ ત્રણ અણુઓની ત્રણ પંક્તિ મૂકાય છે તેની સ્થાપના (અહીં સસ્કૃત ટીકામાં આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) યુગ્મપ્રદેશ પ્રતર ચતુષ્કોણ ચાર પરમાણુઓને બને છે અને ચાર પ્રદેશોથી અવગાઢ હોય છે. એમા બે બે પ્રદેશની બે પંક્તિ ઉપર નીચે મૂકવી જોઈએ, Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प.१ सू. ५ रूप्यजीव प्रज्ञापनानिरूपणम् त्मकं सप्तविंशति प्रदेशावगाढंच, तत्र नवप्रदेशात्मकस्यैव पूक्तिस्य प्रतरस्याधः उपरि च नवनवप्रदेशाः, ततः सप्तविशतिप्रदेशात्मक मोजः प्रदेशं धनचतुरस्रं भवति, अस्यैव युग्म प्रदेशं धनचतुरस्त्रमष्ट परमाण्ण्यात्मकमष्टप्रदेशावगाहें च, तच्चैव-चतुप्रदेशात्मकस्य पूक्तिस्य प्रतरस्योपरि चत्वारोऽन्ये परमाणयो न्यसनीयाः, ओजः प्रदेशं श्रेण्यायतं त्रिपरमाणु त्रिप्रदेशावगाढञ्च, तत्र तिर्थग्निरन्तरं त्रयः परमाणवोन्यसनीयाः, स्थापना-००० इति, युग्मप्रदेशं श्रेण्यायतं द्विपरमाणु द्विप्रदेशावगाढं च, तथैव परमाणुद्वयं न्यसनीयम्, स्थापना ° ° इति, ओजः प्रदेशं प्रतरायथा-(यहाँ संस्कृत टीका में दि हुई आकृति देख लेना) ओजः प्रदेश घन चतुष्कोण सत्ताईस परमाणुओं से बनता है और सत्ताईस प्रदेशों से ही अवगाढ़ होता है । पूर्वोक्त नौ प्रदेशों वाले प्रतर के नीचे और उपर नौ नौ प्रदेशों की स्थापना करनी चाहिए। इससे सत्ताईस प्रदेशों वाला ओजः प्रदेश धन चतुष्कोण बनता है। इसी का युग्म प्रदेश घन चतुष्कोण आठ परमाणुओं का होता है और आठ प्रदेशों में अवगाढ होता है, जैसे चार प्रदेशों वाले पूर्वोक्त प्रतर के ऊपर चार अन्य परमाणु स्थापित करना चाहिए। ओजः प्रदेश श्रेण्यायत तीन परमाणुओं का होता है और तीन ही प्रदेशों में अवगाढ़ होता है । इसमें तिर्छ तीन परमाणु स्थापित करना चाहिए। (यहाँ संस्कृत टीका में दि हुई आकृति देख लेना) युग्म प्रदेशों के श्रेण्यायत दो परमाणुओं का होता है और दो प्रदेशों में अवगाढ होता है। इसमें पूर्वोक्त प्रकार से दो परमाणु स्थापित करना चाहिए, यथा જેમકે(અહીં સસ્કૃત ટીકામાં આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) એજ પ્રદેશ ઘન ચતુષ્કણ ૨૭ સત્યાવીસ પરમાણુઓને બને અને સત્યાવીશ પ્રદેશથી અવગાઢ થાય છે. પ્રથમ કહેલ નવ પ્રદેશ વાળા પ્રતરની નીચે અને ઉપર નવ નવ પ્રદેશની સ્થાપના કરવી જોઈએ. આ સત્યાવીસ પ્રદેશ વાળા એજ. પ્રદેશ ઘન ચતુશ્કેણ બને છે. એનો યુગ્મ પ્રદેશ ઘન ચતુષ્કોણ આઠ પરમાણુઓને હોય છે અને આઠ પ્રદેશમાં અવઢ (વ્યાસ) હોય છે, જેમકે–ચાર પ્રદેશો વાળા પૂર્વોક્ત પ્રતરના ઉપર ચાર અને પરમાણુ મુકવા જોઈએ. એજ પ્રદેશ શ્રેણ્યાયત ત્રણ પરમાણુઓનો બને છે અને ત્રણજ પ્રદેશમાં અવગાઢ હોય છે. એમાં તિછ ત્રણ પરમાણ સ્થાપિત કરવા જોઈએ. (અહીં સંસ્કૃત ટીકામાં આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) યુગ્લ પ્રદેશમાં શ્રેણ્યાયત બે પરમાણુઓનું બને છે અને બે પ્રદેશોમાં અવગાઢ હોય છે. એમાં પૂર્વોક્ત પ્રકારે બે પરમાણુઓ મૂકવા જોઈએ, Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे यतं पञ्चदश परमाण्यात्मकं, पञ्चदश प्रदेशावगाढंच, तत्र पञ्च प्रदेशात्मिकास्तिस्न: पश्यस्तिर्यक् स्थाप्याः, स्थापना-: ० ० ० ० इति, युग्मप्रदेशं प्रतरायतं पट्परमाण्यात्मकं पटूप्रदेशावगाढंच, ° ° ° ° ° तत्र त्रिप्रदेशं पंक्तिद्वयं स्थप्यम् स्थापना- इति, ओजः प्रदेशं घनायतं पञ्च चत्वारिंशत् परमाण्वात्मकं तावत् प्रदेशावगाढंच, तत्र पूर्वोक्तस्यैव प्रतरायतस्य पञ्चदशप्रदेशात्मकस्याधः उपरि तथैव पञ्चदश परमाणवो न्यसनीयाः, युग्मप्रदेशं घनायतं द्वादश परमाज्ण्वात्मकं द्वादश प्रदेशावगाढंच, तत्र पूर्वोक्तस्य पट्प्रदेशस्य प्रतरायतस्योपरि तयैव तावन्तः परमाणवो न्यसनीयाः, प्रतरपरिमण्डलं विंशति परमापात्मकं (यहाँ संस्कृत टीका में दि हुई आकृति देख लेना) ओजः प्रदेश प्रतरायत पन्द्रह परमा गुओं का होता है और पन्द्रह प्रदेशों में अवगाढ होता है इसमें पांच-पाँच प्रदेशों की तिी तीन पंक्तियाँ स्थापित की जाती है उनकी स्थापना (यहां संस्कृत टीका में दि हुई आकृति देख लेना) युग्म प्रदेश प्रतरायत छह परमागुओं का होता है और छह प्रदेशों में अवगाढ होता है । इसमें तीन-तीन प्रदेशों की दो पंक्तियां स्थापित करनी चाहिए, यथा (यहाँ संस्कृत टीका में दि हुई आकृति देख लेना) ओजः प्रदेश घनायत पैतालील परमाणुओं का होता है और पैतालील प्रदेशों में अवगाढ होता है। पूर्वोक्त पन्द्रह प्रदेशों के नीचे और उपर उसी प्रकार पन्द्रह-पन्द्रह परमाणु स्थापित करना चाहिए। युग्म प्रदेश धनायत बारह परमाणुओं का होता है और बारह प्रदेशों में अवमान होता है। पूर्वोक्त छह प्रदेशों वाले प्रतरायत के उपर उसी प्रकार छह परमाणु स्थापित करना चाहिए। प्रतर परिमंडल वील परमाणुओं का होता है और वीस જેમકે- અહીં સસ્કૃત ટીકામાં આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) ઓજ પ્રદેશ પ્રતરાયત પદર પરમાણુઓના બને છે અને પાદર પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે. એમા પાચ પાચ પ્રદેશની ત્રણ પક્તિો મૂકવામાં આવે છે. તેઓની સ્થાપના (અહી સસ્કૃત ટીકામા આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) યુમ પ્રદેશ પ્રતરાયત છ પરમાણુઆને બને છે અને છ પ્રદેશથી અવગાઢ થાય છે. એમાં ત્રણ ત્રણ પ્રદેશોની બે બે પક્તિ સ્થાપિત કરવી જોઈએ, જેમકે (અહી સસ્કૃત ટીકામા આપેલ આકૃતિ જોઈ લેવી) એજ પ્રદેશ ઘનાયત પીસ્તાલીશ પરમાણુએનો બને છે. અને પીસ્તાલીશ પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે. પૂર્વોકત ૫ દર પ્રદેશની નીચે અને ઉપર તેવીજ રીતે ૫ દર ૫ દર પરમાણુની સ્થાપના કરવી જોઈએ. ચુમ પ્રદેશ ઘનાયત બાર પરમાણુનો બને છે, અને બાર પ્રદેશમા અવગાઢ થાય છે. પૂર્વોકત છ પ્રદેશેવાળા પ્રતરાયતના ઉપર એજ રીતે છ Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. १ सू. ५ रूप्य जी व मज्ञापनानिरूपणम् विंशति प्रदेशावगाई च, तच्चैव-प्राच्यादिपु चतसृषु दिक्षु प्रत्येकं चत्वारश्चत्वारः परमाणवः स्थाप्याः विदिक्षु च प्रत्येकमेकैकः परमाणुः, स्थाप्यः धनपरिमण्डलं चत्वारिंशत् प्रदेशावशाहं चत्वारिंशत्परमाण्वात्मकं च, तत्र तस्या एव विशतेरूपरि तयैव अन्या विशतिः स्थापनीयाः, तथा चोक्तम्-उत्तराध्ययननियुक्तिगाथाभिःगाथा-'परिमडलेय चट्टे तंसे चउरंसे आयए चेव । घण पयरपढमवज्जं ओजपर से य जुम्मे य' ॥१॥ 'पंचग वारसगं खलु सत्तग वत्तीसगं च वट्टस्मि । तिय छक्कपणगतीसा चत्तारि य होति तंसम्मि' ॥२॥ 'नव चेव तथा चउरो सत्तावीसाय अट्ट चउरंसे । तिग दुगपनरसेव य छच्चेव य आयए होंति ॥३॥ 'पणयाला वारसगं तह चेव य आययम्मि संठाणे । वीसा चत्तालीसा परिमंडलए य संठाणे' ॥४॥ इत्यादि. परिमण्डलञ्च वृत्तं व्यत्रं चतुस्र मायतं चैव । प्रथमवर्जेपु ओजः प्रदेशानि युग्मानि च ॥१॥ प्रदेशों में अवगाढ होता है। वह इस प्रकार-पूर्व आदि चारों दिशाओं में चार-चार परमाणु स्थापित किये जाते हैं। और विदिशाओं से प्रत्येक में एक-एक परमाण स्थापित किया जाता है। पन परिमंडल चालीस परमाणुओं का होता है और चालीस प्रदेशो में अवगाढ होता है। इसमें पूर्वोक्त वीस परमाणुओं के ऊपर उसी प्रकार बीस परमाणु स्थापित करना चाहिए। उत्तराध्ययन की नियुक्ति की गाथाओं में कहा है परिमंडल, वृत्त, त्रिकोण, चतुष्कोण, और आयत, ये पांच संस्थान પરમાણુ સ્થાપિત કરવા જોઈએ છતર પરિમડલ ૨૦ વીસ પરમાણુઓને બને. છે અને ૨૦ વીસ પ્રદેશમાં અવગાઢ-વ્યાપ્ત થાય છે. તે આ પ્રકારે પૂર્વ વિગેરે ચારે દિશાઓમાં ચાર ચાર પરમાણુની સ્થાપના કરવી જોઈએ. અને વિદિશાઓ (પૂણાઓ) માં પ્રત્યેકમાં એક એક પરમાણુ મુકાય છે ઘન પરિમડલ ચાલીસ પરમાણુઓને બને છે અને ચાલીસ પ્રદેશમાં અવગાઢ થાય છે તેમાં પ્રથમ કહેલ ૨૦ પરમાણુઓની ઉપર એજ રીતે ૨૦ પરમાણુ ઓનું સ્થાપન કરવુ જોઈએ. ઉત્તરાધ્યયનની નિર્યુક્તિની ગાથાએમાં કહ્યું છે– પરિમંડલ, વૃત્ત, ત્રિકોણ ચતુષ્કોણ, અને આયત આ પાંચ સંસ્થાન બને Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रापनासूत्रे 'पञ्चकं द्वादशकं खलु सप्तकं द्वात्रिंशच्च वृत्ते । त्रिकं पटकं पञ्चत्रिंशच्चत्वारश्च भवन्ति व्यस्त्र' ॥२॥ 'नव चैत्र तथा चत्वारः सप्तविंशतिश्चाष्टौ चतुरस्त्रे । त्रिकं द्विकं पञ्चदशैव च पट्र चैवायते भवन्ति ॥३॥ ‘पञ्च चत्वारिंशद् द्वादशकं तथा चैव चायते भवन्ति । विंशति चत्वारिंशत् परिमण्डले च संस्थाने ॥४॥इति॥सू०५॥ अथैपां वर्णादीनामेव परस्परं संवेधमाह-'जे वण्णओ' इत्यादि। मूलम्-'जे वण्णओ कालवण्णपरिणया ते गंधओ सुब्भिगंधपरिणयावि१' दुमिगंधपरिणयावि २, रलो तित्तरसपरिणयावि कडुयरसपरिणयावि२, कसायरसपरिणयावि३, अविलरसपरि णयाविर, महुररसपरिणयावि ५। फासओ कक्खडफासपरिणयावि१, मउयफासपरिणयावि २, गुरुयफासपरिणयावि ३, लहुयहोते हैं। इनके दो-दो-भेद हैं, धन और प्रतर । प्रथम अर्थात् परिमंडल संस्थान को छोड़कर शेष चार के ओजः प्रदेश निष्पन्न और युग्म प्रदेश निष्पन्न, ये दो-दो भेद होते हैं ॥१॥ वृत्त संस्थान में पाँच, बारह, सात और बत्तीस होते हैं । तीन छह, पैतील और चार त्रिकोण में होते हैं ॥२॥ नौ, चार, सत्ताईस और आठ चतुष्कोण से होते हैं, तीन, दो, पन्द्रह और छह आयत संस्थान में होते हैं ।।। पैंतालीस और बारह आयत में तथा वीस और चालीस परिमंडल में होते हैं ॥४॥।।४०४॥ છે. તેઓના બે-બે ભેદ છે,-ઘન અને પ્રતર પ્રથમ અર્થાત્ પરિમંડલ સંસ્થાન ને ત્યજીને શેષ ચારના એજ પ્રદેશ નિષ્પન્ન અને યુગ્લ પ્રદેશ નિષ્પન્ન એ म-मे मे ने छे. ॥१॥ વૃત સંસ્થાનમાં પાંચ, બાર, સાત અને બત્રીસ ભેદે હોય છે. ત્રણ, છ, પાંત્રીસ અને ચાર ત્રિકોણમાં હોય છે. મારા નવ, ચાર, સત્યાવીસ અને આઠ ચતુષ્કોણમાં બને છે, ત્રણ, બે, પંદર અને છ આયેત સંસ્થાનમાં હોય છે તેવા પીસ્તાલીસ અને બાર આયતમાં, તથા વીસ અને ચાલીસ, પરિમંડલમાં હિંય છે જ પસૂત્ર ૪ Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र.१ सू. जीवादीनां वर्णादिना परपरसंवेर्धानरूपणम् ५५ फासपरिणयावि ४, सीयफासपरिणयावि ५, उसिणफासपरिणयावि ६, णिद्धफासपरिणयावि ७, लुक्खफासपरिणयावि ८। संठाणो परिमंडलसंठाणपरिणयावि१, वसंठाणपरिणयाविर, तंस संठाणपरिणयावि३, चउरंस संठागपरिणयाविष्ट, आययसं. ठाणपरिणयावि ५ (२०)। __ जे वण्णओ नीलवण्णपरिणया ते गंधओ सुभिगंधपरिणयाविर, दुन्भिगंधपरिणयारिणयावि। रसओ तित्तरसपरिणयावि१, कडुयरसपरिणयाबि२, कसायरसपरिणयावि३, अविलरसपरिणयावि४, महुरसपरिणयावि५। फासओ कक्खडफासपरिणया वि१, मउयफ़ासपरिणयाविर, गुरुयफासपरिणयावि३, लहुयफासपरिणयावि४, सीयफासपरिणयावि५, उसिगफासपरिणयाविद, णिद्धफासपरिणयावि ७, लुक्खफासपरिणयावि ८। संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि१, वसंठाणपरिणयावि२, तंस संठा णपरिणयावि ३, चउरंससंठाणपरिणयावि४, आययसंठाणपरिणयावि ५ (१०)। जेवण्णओ लोहियवण्णपरिणया ते गंधओ सुभिगंधपरिणयावि १, दुभिगंधपरिणयावि २, रसओ तित्तरसपरिणयावि १, कडुयरसपरिणयावि २, कसायरसपरिणयावि ३, अंबिलरसप. रिणयावि४, महुररसपरिणयावि५ । फासओ काखडफालपरिण यावि१, सउयफासपरिणयाविर, गुरुयफासपरिणयावि ३, लहुय फासपरिणयावि४, सीयफासपरिणयावि५. उसिणफीसपरिणयावि६,णिद्वफासपरिणयावि७.लुवखफासपरिणयाविटा संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि४, आययसंठाणपरिणयाविय। (१०) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे जेवण्णओहालिदवण्णपरिणया ते गंधो सुभिगंधपरिणया. वि१ दुब्भिगंधपरिणयावि । रसओ विन्तरसपरिणयावि१, कड यरसपरिणयाविर, कसायरसपरिणयावि३, अविलरसपरिणया. वि४, महररसपरिणयावि ५। फासओ करखडफासपरिणयावि१, मउयफासपरिणयावि २, गुरुयफासपरिणयावि ३, लहयफासपरिणयावि ४, सीयफासपरिणयावि ५, उसिणफासपरिणयावि ६, णिन्द्वफासपरिणयावि ७, लुकावफासपरिणयावि ८ । संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि १, वहसंठाणपरिणयावि २, तंससंठाणपरिणयावि ३, चउरंससंठागपरिणयावि ४, आययसंठाणपरिणयावि ५ । (२०)। जे वण्णओ सुकिल्लवण्णपरिणया ते गंधओ सुभिगंधपरिणयावि१, दुन्भिगंधपरिणयाविर। रसओ तित्तरसपरिणयावि१, कडुयपसपरिणयावि२, कप्लायरसपरिणयावि३,अंबिलरसपरिणया वि४,महुरसपरिणयावि५। फासओ करखडफासपरिणयानि १, मउयफासपरिणयाविर,गुरुयफालपरिणयावि३, लहुयफासपरिणयावि४, सीयफासपरिणयावि५, उसिणफासपरिणयावि६, गिद्धफासपरिणयावि७, लुक्खफासपरिणयावि ८। संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयाविर, वसठाणपरिणयाविर, तंससंठाणपरिणयावि३, चउरंससंठाणपरिणयाविए। (२००) ॥१०६॥ छाया--ये वर्णतः कालवर्णपरिणतास्ते गन्धतः मुरभिगन्धपरिणता अपि अब पूर्वोक्त वर्ण, गंध, रस, स्पर्श और संस्थानों के पारस्परिक सम्बन्ध-परिचय की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं। सूत्रार्थ-(जे) जो (वण्णओ) वर्ण से (कालण्णपरिणया) काले परि હવે પૂર્વોક્ત વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાનોના પારસ્પરિક સા–પરિણામની પ્રરૂપણ કરવાને માટે કહે છે सूत्रार्थ -(जे) न्ने (वण्णओ) qणु थी (कालवण्णपरिणया) v परिशुमन i छ Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र.१ सू.६ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधनिरूपणम् ५७ १, दुरभि गन्धपरिणता अपि २ । रसतः तिक्तरसपरिणता अपि १, कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरसपरिणता अपि ३, अम्लरसपरिणता अपि ४, मधुररस परिणता अपि५। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुक स्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि णमन वाले हैं (ते) वे (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम घाले हैं (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुर्गन्ध परिणाम वाले भी हैं ___(रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्तरस परिणमन वाले भी हैं (कडुयरसपरिणया वि) कटुक रम परिणमन वाले भी हैं (कसाय. रसपरिणया वि) कषाय रस परिणमन वाले भी हैं (अंबिलरस परिणया वि) खट्टे रस परिणामन वाले भी हैं (महुररस' परिणया वि) मधुर रस परिणमन वाले भी हैं ___ (फासओ) स्पर्श से (कक्खड़फासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (गरुयफास परिणया वि) गुरु स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (सीयफासपरिणया) शीत स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध अर्थात् चिकने परिणाम वाले भी हैं (लुक्खफास' परिणया वि) रुक्ष स्पर्श परिणाम वाले भी हैं। (त) तसा (गंधओ) यी (सुभिगंधपरिणया वि) सुध परिमनवा छे (दुभिगंधपरिणया वि) हुन्धि परिमनवा छे (रसओ) २४थी (तित्तरसपरिणया वि) तित २स परिणभनाणi 4 छ (कडुयरसपरिणया वि) ४९४ २४ ५२मनवा ५ छ (कसाय रसपरिणया वि) ४ाय २२ परिशुमन ॥ ५ (अविलरसपरिणया वि) पाटा २४ परिमन पण ५ छ (महुररसपरिणया वि) भी१२स પરિણામી પણ છે. (फासओ) स्पशथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४२ २५श परिणामवाणां ५ (मउयफासपरिणया वि) भृढ २५श परिशुत पY (गरुयफासपरिणया वि) २३ २५४ परिणाम Mi पY (लहुयफासपरिणया वि) सधु २५ परिणाम qvi 4g (सीयफासपग्णिया वि) शात २५ परिणाम. mi (उसिणफासपरिणया वि) SLY २५श परिणाम पा ५ छ. (णिद्धफासपरिणया वि) स्नि मर्थात् यी४॥ २५ परिणाम पाणi ५ सय छे (लुक्खफासपरिणया वि) રૂક્ષ સ્પર્શ પરિણામ વાળાં પણ છે Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ५, उप्णस्पर्शपरिणता अपि ६, स्निग्धरपर्शपरिणता अपि ७, रूक्ष स्पर्शपरिणता अपि ८ । संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि १, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि २, त्र्यस्रसंस्थानपरिणता अपि ३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि ४, आयत संस्थानपरिणता अपि ५॥२०॥ ये वर्णतो नीलवर्णपरिणता स्ते गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि १, दुरभिगन्धपरिणता अपि २ । रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि १, कटुकरसपरिणता अपि कपायरसपरिणता अपि ३, अम्लरसपरिणता अपि ४, मंधुरसपरिणता (संठाणओ) संस्थानसे (परिमंडलसंठाणपरिणयावि) परिमंडल आकार रूप परिणत भी हैं (वसंठाणपरिणया वि) वृत्त आकार रूप परिणत भी है (तंससंठाण परिणया वि) त्रिकोण आकार रूप परिणत भी हैं (चउरंससंठाणपरिणयावि)चौकोर आकार रूप परिणत भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयत-लम्वे आकार रूप परिणत भी हैं-२० _ (जे) जो (वण्णओ) वर्ण से (नीलवण्णपरिणया) नीले वर्ण के परिणाम वाले हैं (ते) वे (गंधओ) गंध से (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणामवाले भी हैं (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुर्गध परिणामवाले भी हैं (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्त रस परिणाम वाले भी हैं (कष्टुयरसपरिणया वि) कटुक रस परिणाम वाले भी हैं (कहायरसपरिणया शि) कसाय रस परिणाम वाले भी हैं (अंबिलरसपरिणया वि) आम्ल रस परिणाम वाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुर रस परिणाम वाले भी हैं। (संठाणओ) संस्थानथी (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिभ 3 20४१२ ३५ परिणामी ५९ . (वट्टसंठाणपरिणया वि) १ ग २॥२ ३५ परिणामी पY छ. (तंस संठाणपरिणया वि) तस-ठिोए २४२ ३५ परिणामी ५ छ (चउरंससंठाणपरिणया वि)) यौ8स यारस मा२ ३५ परिणाम पाui पy छ (आययसंठाणपरिणया वि) Pायत eion P४२ ३५ परिभ mi ५ छ-२० ।। (जे) ले (वण्णओ) पशुथी (नीलवण्ण परिणया) नीस (html) ना परिणाम पाui पY छ (ते) तेया (गंधओ) |(सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम. ini पण छ. (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गन्ध परिणाम वाणां ५ छ. (रसओ) २सथी (तित्तरसपरिणया वि) तिxd २२ पश्मि vi ५ छ (कडुयरसपरिणया वि) ४341 २स (ना) परिणाम पाणi पशु छ (कसायरसपरिणया वि) ४षाय (तु२२) २स परिणाम पाछे (अंबिलरसपरिणया वि) भाटा २स (1) परिणाम Mi छ (महुररस परिणया वि) मधु२ (भी) २१ પરિણામ વાળાં પણ છે, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र.१ सू.६ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधनिरूपणम् ५९ अपि । स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिगना अपि १, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि २, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि ५, उष्ण स्पर्शपरिणता अपि ६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि ७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि ८ । संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि १, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि २, व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि ३, चतुरस्र संस्थानपरिणता अपि ४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५ २० । __ये वर्णतो लोहित वर्णपरिणतास्ते गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि १, (फासओ) स्पर्श से (कक्खड़फासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (गुरुयफासपरिणया वि) गुरू स्पर्श परिणमन वाले भी है (लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (सीयफास परिणया वि) शीत स्पर्श परिणमन बाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्शपरिणमन वाले भी हैं (लक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्शपरिणमन से वाले भी हैं। ___(संठाणओ) संस्थान से (परिमंडलसंठाण परिणया वि) परिमंडल संस्थान परिणाम वाले भी हैं (वसंठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थान परिणाम वाले भी हैं (तंससठाण परिणया वि) त्रिकोण संस्थान परिणाम वाले भी हैं (चउरंससंठाणपरिणया वि) चतुष्कोण संस्थान परिणमन वाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयत-लम्बे संस्थान परिणमन वाले भी हैं। • • (फासओ) २५शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४ २५ परिणाम पाणi ! छ (मउयफासपरिणया वि) भृढ २५ परिणाम पाणi पY छ (गुरुयफासपरियणा वि) शु३-मारे २५० परिणामी ५ छ (लहुयफासपरिणया वि) वधु-वा५श परि भी ५ छ (सियफासपरिणया वि) शात २५ परिणामी ५५ छ (उसिणफास परिणया वि) BY २५० परिणाम पाणां ५५ छ (णिद्धफासपरिणया वि) स्नि २५ परिणामवाणां ५५ छ (लुक्खफास परिणया वि) ३६ २५ परिणामी पछे. (संठाणओ) संस्थानथी (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिभा स स्थान परHami ५५ छ (वट्टसंठाणपरिणया वि) वृत संस्थान परिमाण ५९ छे. (तंस संठाणपरिणया वि) ोि संस्थान पा२णाम पाणi 4 छ (चउरंससंठाणपरिणया वि) तुम्हीएस स्थान परिणाम पाणi Y छे (आययसंठाणपरिणया वि) मायत-aini संस्थान परिणामवाणा पर छ Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र दुरभिगन्धपरिणता अपि २ । रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि १, कटुकरसपरिणता अपि २, कपायरसपरिणता अपि ३, अम्लरसपरिणता अपि ४, मधुररसपरिणता अपि ५ । स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि १, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि २, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पर्शपरिणता अपि ६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि ७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि ८। संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि वृत्तसंस्थानपरिणता __(जे) जो (वण्णओ) वर्ण से (लोहियवण्णपरिणया) लाल वर्णपरिणमन वाले हैं (ते) वे (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगंधि परिणमन वाले भी हैं (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुर्गन्ध परिणमन वाले भी हैं। ___ (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्त रस परिणमन वाले भी हैं (कडुयरसपरिणया वि) कटुक रस परिणमन वाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कसाय रस परिणमन वाले भी हैं (अंबिलरसपरिणया वि) आम्ल रस परिणमन वाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुर रस परिणमन वाले भी हैं ___(फासओ) स्पर्श से (कक्खड़फास परिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (गुरुयफासपरिणया वि) गुरु स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (लहुयकास परिणया वि) लघु स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (सीयफासपरिगया वि) शीत स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध (जे) ले (वण्णओ) १४थी (लोहियवण्णपरिणया) सास परिणाम ui छे. (ते) तथा (गंधओ) गया (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगधी परिणाम पाणां पर छ (दुभिगंधपरिणया वि) हुचि परिणाम पाणi ५ छ (रसओ) २सथी (तित्तरसपरिणया वि) तितरस परिणाम पाणां पर छ (कडुयरसपरिणया वि) ४१।२सना परिणाम ami ५ (कसायरसपरिणया वि) ४५ाय-तु। २स परिणाम पाणi छ (अंबिलरसपरिणया वि) माटारस परिणाम पा ५ छ (महुररसपरिणया वि) मधु२२स परिणाम पi ५ छे. (फासओ) २५शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४ २५ परिणाम पाणां ५५छे (मउयफासपरिणया वि) ओमण २५ परिणामवाणi छ (गरुयफासपरिणया वि) शु३ २५ परिणाम पाणां ५५ छ (लहुयफासपरिणया वि) सधु २५ परिणाम ५५ छ (सीयफास परिणया वि) शीत २५श परिणामी ५४ छ (उसिणफासपरिणया वि) BY २५० परिणाम पाणi ५ छ (गिद्धफासपरिणया Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र,१ सू.६ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधनिरूपणम् ६१ अपि २, व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि ३ चतुरस्रसंस्थान परिणता अपि ४, आयत संस्थानपरिणता अपि ५२० । ___ ये वर्णतो हारिद्रवर्णपरिणतास्ते गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि १, दुरभिगन्धपरिणता अपि २, रसतरितक्तरसपरिणता अपि १, कडुकरसपरिणता अपि २, कपायरसपरिणता अपि ३, अम्लरसपरिणता अपि ४, मधुररसपरिस्पर्श परिणमन वाले भी हैं (लुक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणमन वाले भी हैं। ___ (संठाणओ) संस्थान से (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिमंडल संस्थान परिणमन वाले भी हैं (वसंठाण परिणया वि) वृनसंस्थानपरिणमन वाले भी हैं (तंससंठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थान परिणमनवाले भी हैं (चउरंससंठाण परिण या वि) चौकोर संस्थान परिणाम वाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयत संस्थान परिणणमन वाले भी हैं ॥२०॥ (जे) जो (वण्णओ) वर्ण से (हालिद्दवण्णपरिणया) पीले वर्णपरिणमन वाले हैं (ते) वे (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगंधपरिणमन वाले भी है (दग्भिगंधपरिणया वि) दुर्गध परिणमन वाले भी है। ___ (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्तरस परिणमन वाले भी हैं (कडयरस परिणया वि) कटुक रस परिणमन वाले भी है (कसायरसपरिणया वि) कषाय रस परिणमन वाले भी है (अंबिल वि) स्निग्ध २५ परिणाम पाणi ५५ छ (लुक्खफासपरिणया वि) ३६ २५० પરિણામ વાળા પણ છે. (संठाणओ) स स्थानथी (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) पश्मि उस सस्थान परिणाम वाmi ५५ छ (वट्टसंठाणपरिणया वि) वृत्तसंस्थान परिणाम पाणi ney डाय छे. (तंससंठाणपरिणया वि) त्रिो संस्थान परिणाम पाvi ५ छ (चउरंससंठाणपरिणया वि) यतुष्ठो संस्थान परिणामी पशु छे (आययसंठाणपरिणया वि) मायd eion सस्थान परिणाम पण ५४ छ । २० ) (जे) ले (वण्णओ) पहुंथी (हालिदवण्णपरिणया) पी॥ २ ना परिणाम qui ५ छ (ते) तेम। (गंधओ) यथा (सुभिगंध परिणया वि) सुमय परिणाम avi छ (दुभिगंध परिणया वि) हुय ५२म पाणi पy छ. (रसओ) २सया (तित्तरसपरिणया वि) ति:त २स प२ि६म mi ५५ छ (कडुयरसपरिणया वि) ४७१। २१ ५.२४ाम पाणi ५ छ (कसायरसपरिणया वि) ४पाय २४ परिणाम ami ky छ (अंबिलरसपरिणया वि) माटा २स परिणाम पाणi पछे (महुररसपरिणया वि) मधु२२२ परिणाम ५४ छ । Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे णता अपि ५ । स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि १, मृद्कस्पर्शपरिणता अपि २, गुरुकस्पर्शपरिणत्ता अपि ३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि ४, शीतस्पर्शपरिणता अपि ५, उष्णस्पर्शपरिणता अपि ६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि ७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि ८ । संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि १, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि २, व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि ३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि ४, आयत संस्थानपरिणता अपि ॥५२०॥ रस परिणया वि) आम्लरसपरिणभन वाले भी है (महुररसपरिणयावि) मधुररसपरिणाम वाले भी हैं। (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफास परिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (मउयफास परिणया वि) मृदु स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (गरुयफास परिणया वि) गुरुस्पर्श परिणन वाले भी हैं (लहुय फास परिणया वि) लघुस्पर्श परिणमन वाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीतस्पर्श परिणमन वाले भी है (उसिणफास परिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (णिद्धफास परिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (लुक्खफास परिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणमन वाले भी हैं। ___(संठाणओ) संस्थान से (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिमंडल संस्थान परिणमन वाले भी हैं (वसंठाणपरिणयावि) वृत्तसंस्थान परिणमन वाले भी हैं (तंससंठाणपरिणया वि) त्रिकोणसंस्थान परि णमन वाले भी हैं (चउरंससंठाणपरिणया वि) चौकोर संस्थान परिणमन वाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयतसंस्थान परिणमन वाले भी हैं। (२०) (फासओ) २५शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४२ २५ परिणामी ५ छ (मउयफ,सपरिणया वि) भृढ २५श परिणामी ५५ छ (गरुयफासपरिणय वि) शु३ २५ परिणाम पाणi पY छ (लहुयफासपरिणया वि) सधु २५ परिणाम पाMi पY छ (सीयफासपरिणया वि) शीत २५ परिणामी प छ (उसिणफास परिणया वि) SLY २५श परिणामवाण ५४४ छ (णिद्धफासपरिणया वि) स्नि५२५श परिभvi पर छ (लुक्खफासपरिणया वि) ३६ २५श परिमाणां पY छ (संठाणओ) सस्थानयी (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिभ उस सस्थान परिणाम पाणi ५ सय छ (वट्टसंठाणपरिणया वि) वृत्तस स्थान परिणाम Mi पy छ (तंससंठाण परिणया वि) त्रिो सस्थान परिणाम पाणi पy छे (चउरंससंठाणपरिणया वि) यतु२ स स्थान परिणाम पा ५५ डाय छे (आययसठाणपरिणया वि) मायत संस्थान परिणाम पmi ५ छ । (२०) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. १ सू. ६ जीवादीनां वर्णादिना परस्पर संबेधनिरूपणम् ६३ ये वर्णतः शुक्लवर्णपरिणतास्ते सुरभिगन्धपरिणता अपि १, दुरभिगन्धपरिणता अपि २ । रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि १, कटुकरसपरिणता अपि २, कषायरसपरिणता अपि ३, अम्लरसपरिणता अपि ४, मधुररसपरिणता अपि स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि १, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि २, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि ३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि ४, शीतस्पर्शपरिणता अपि ५, उष्णस्पर्शपरिणता अपि ६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि ७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि (जे) जो (वष्णओ) वर्ण से ( सुकिल्लवण्णपरिणया) श्वेतवर्णपरिणमन वाले हैं (ते) वे (गंधओ) गंध से (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंधपरिणमन वाले भी हैं (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गन्ध परिणमन वाले भी हैं। (रसओ) रस से (तित्तरस परिणया वि) तिक्तरस परिणमन वाले भी हैं ( कडुयरस परिणया वि) कटुक रस परिणमन वाले भी हैं (कसाय रस परिणया वि) कषाय रस परिणमन वाले भी हैं (अंबिलरसपरिया वि) आम्लरम परिणमन वाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुररस परिणमन वाले हैं । (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिमन वाले भी हैं (मउयफास परिणया वि) मृदुस्पर्श परिणमन वाले भी हैं (गरुयफास परिणया वि) गुरुस्पर्श परिणमन वाले भी हैं (लहुय फास परिणया वि) लघुस्पर्शं परिणमन वाले भी हैं (सीयफास परिया वि) शीतस्पर्श परिणमन वाले भी हैं (उसिणफास परिणया वि) उष्णस्पर्श परिणमन वाले भी हैं (द्धिफासपरिणया वि) स्निग्ध (जे) ले (वण्णओ) वर्णुथी (सुक्विण्ण परिणया वि) श्वेत वर्षा परिणाम वाणां छे (ते) तेथे (गंधओ) गंधथी (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम वाणांच छे (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गध परिणाम वाणां यछे (रसओ) रसथी (तित्तरसपरिणया वि) तित रस परिणाम वाणां यशु छे ( कडुयरसपरिणया वि) ४डवा रसना परिणाम वाणां यछे (कसायरसपरिणया वि) प्रुषाय रस परिणाम वाणां पशु छे (अंबिलरसपरिणया वि) माटा रस परिशुभ वा यछे ( महुररसपरिणयावि) भधुर रस परिणाम वाणां (फासओ) स्पर्शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ईश स्पर्श परिणामवाणां भए छे (मउयफासपरिणया वि) भज स्पर्श परिणाभवाणां पशु छे (गुरुयफासपरिणया वि) गु३ स्पर्श परिणाम वजा भए। छे ( लहुयफा सपरिणया वि) लघुस्पर्श परिणाम वाणां पशु छे ( सीयपासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणाम Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्षापनासूत्रे ८ । संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि १, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि २, यस्रसंस्थानपरिणता अपि ३, चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता अपि ४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ।।५।॥२०॥१००॥सू०६॥ . टीका--अथ पूर्वोक्तानामेव वर्ण गन्धरसस्पर्ससंस्थानानां परस्परं संबंध परिणाम प्ररूपयितुमाह--'जे चण्णओ कालवण्णपरिणया ते गंधओ मुभिगंधपरिणया वि, दुभिगंधपरिणया वि 'जे' ये-स्कन्धपुद्गलादयः पदार्थाः 'वण्णुओ' वर्णतः-वर्णमधिकृत्य वर्णापेक्षयेत्यर्थः 'कालवण्णपरिणया'- कालवर्णपरिणताः-कृष्णवर्णपरिणामवन्तोऽपि भवन्ति 'ते गंधओ'-ते गन्धतः-गन्धमाश्रित्य-गन्धापेक्षयेत्यर्थः, 'सुभिगंधपरिणय वि'-मुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, अथ च-'दुन्भिगंधपरिणया वि'-दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, तथा स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (लुक्खफास परिणया वि) रूक्ष स्पर्श परि णमन वाले भी हैं। __(संठाणओ) संस्थान से (परिमंडलसंटाणपरिणया वि) परिमंडल संस्थान परिणमन वाले भी हैं (वसंठाणपरिणया वि) वृत्तसंस्थान परिणमन वाले भी हैं (ससंठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थान परिणमन वाले भी हैं (चउरंससंठाण परिणया वि) चतुष्कोण संस्थान परिणमन वाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयत संस्थान परिणमन वाले भी हैं ॥२०॥ (१००) ॥१०॥ टीकार्थ-जो स्कंध रूप पुद्गल वर्ण से काले वर्ण वाले हैं अर्थात् कृष्णवर्ण रूप परिणति को प्राप्त हैं, उनमें से गंध की अपेक्षा कोई सुगंध वाले भी होते हैं और कोई दुर्गंध वाले भी होते हैं। यह आवश्यक qui ye छ (उसिणफासपरिणया वि) SULY २५ परिणाम पाणi ५ छ (णिद्धफासपरिणया वि) नि २५ परिणाम वा ५ छ (लुक्खफासपरिणया વિ) રૂક્ષ સ્પર્શ પરિણામ વાળાં પણ છે. (संठाणओ) सथानथी (परिमडलसंठाणपरिणया वि) परिभस स स्थान परिणाम Mi पY छ (वट्टसंठाणपरिणया वि) वृत्तस स्थान परिणाम वा पY छ (तंससंठाणपरिणया वि) विएस स्थान परिणाम पा ५४ छ (चउरंससंटाणपरिणया वि) यतुष्ठीए स स्थान परिणाम पा ५४ छ (आययसंठाणपरिणया वि) स स स्थान परिणाम व ५ छ। २० (१००) सूत्र ॥ ६ ॥ ટીકાર્ય–જે સ્કંધ રૂપ પુદ્ગલ રગે કાળા રંગ વાળા છે અર્થાત્ કૃષ્ણ વર્ણ રૂપ પરિણામને પામેલાં છે, એમાંથી ગધની અપેક્ષાએ કેઈ સુગન્ધ વાળા પણ હોય છે અને કેઈ દુર્ગન્ય વળાં પણ હોય છે, તે આવશ્યક નથી કે કૃષ્ણ Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र.१ सू.६ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधनरूपणम् ६५ च वर्णापेक्षया कृष्णवर्णपरिणता अपि स्कन्धादयो गन्धापेक्षया केचित् सुरभिगन्धपरिणता भवन्ति, केचित् दुरभिगन्धपरिणता भवन्ति न तु प्रतिनियतैकगन्धपरिणामपरिणता एवेत्याशयः, एवम् --'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अविलरस परिणया वि, महरसपरिणया वि' ये स्कन्धादयो वर्णत कृष्णवर्णपरिणतास्तेषु मध्ये केचित 'रसओ' रसतः-रामाश्रित्य रसापेक्षयेत्यर्थः 'तित्तरसपरिणया वि' तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित्. 'कडुयरसपणिया वि,-कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित् 'कसायरसपरिणया बि'-कपायरसपरिणता अपि भवन्ति केचित् 'अंबिलरसपरिणया वि'-अन्दर सपरिणता अपि भवन्ति केचिद्-'महुररसपरिणया वि' मधुरसपरिणता अपि भवन्ति, 'फासओ काखडफासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिण फारापरिणया चि, णिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो वर्णतः कृणवर्णपरिणता स्तेपु मध्ये केचितफासओ, स्पर्शत-स्पर्शमाश्रित्य, रपर्गापेक्षया, कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् 'मउयफासपरिणया वि' मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्नहीं कि कृष्ण वर्णवाले पुजल सब सुगंधवाले ही हों अथवा दुर्गन्ध वाले ही हों। इसी प्रकार रस की अपेक्षा से विचार किया जाय तो वे कृष्ण वर्णवाले पुद्गल पांचो रसो में से किसी भी रस के हो सकते हैं, अर्थात् कोई तिस्तरलवाले होते हैं, कोई कटुक रखवाले होते हैं. कोई कषाय रस वाले होते हैं, कोई अश्ल रसवाले होते हैं, कोई मधुर रसवाले होते हैं । ला समझना चाहिए। ___ अगर स्पर्श की दृष्टि से विचार किया जाय तो वे आठों स्पर्श वाले हो सकते हैं, अर्थात कोई कोई कृष्ण वर्णवाले पुदल कर्कश स्पर्शचाले होते हैं, कोई शृदु स्पर्शवाले होते हैं, कोई गुरु स्पर्शवाले વર્ણ વાળાં પુદગલે બધાં સુગન્ધ વાળાં જ હોય અથવા દુર્ગવાળાં હેય. એજ રીતે રસની અપેક્ષાએ વિચાર કરીએ તો તે કાળા રંગ વાળાં પુદ્ગલ પાંચ રસમાંથી કેઈપણ રસના હોઈ શકે છે, અર્થાત્ કઈ તીખા રસવાળાં હોય છે, કેઈ કડવા રસવાળા હોય છે, કેઈ તુરા રસવાળા હોય છે, કેઈ ખાટા રસવાળા હોય છે, કઈ મીઠા રસવાળા હોય છે, એમ સમજવું જોઈએ. અગર સ્પર્શની દ્રષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તે આઠે સ્પર્શવાળાં હોય શકે છે, અર્થાત્ કઈ કે કાળા વર્ણ વાળા પુદ્ગલે કર્કશ સ્પર્શ વાળાં હોઈ છે, કઈ મૃદુ સ્પર્શ વાળા હોય છે. કેઈ ગુરૂ સ્પર્શ હોય છે. કોઈ લઘ प्र०९ Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे 'गुरुयफासपरिणया वि'-गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'लहुयफासपरिणया वि'-लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'सीयफासपरिणया वि' शीत स्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् 'उसिणफासपरिणया वि' उप्ण-स्पर्शपरिपाता अपि भवन्ति, केचित्-‘णिद्धफासपरिणया वि-स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'लुक्खफासपरिणया वि'-रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, 'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरससंठाणपरिणया वि, आयतसंठाणपरिणया वि २०' ये स्कन्धादयो वर्णतः कृष्णवर्णपरिणता स्तेषु मध्ये केचित् 'संठाणओ' संस्थानतः-संस्थानम्आकारस्तदपेक्षयेत्यर्थः, 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि'-परिमण्डसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, परिमण्डलम्-वलयाकारः, केचित्-'चट्ठसंठाणपरिणया वि' वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, वृत्तम्-चक्राकारः, केचित्--'तंससंठाणपरिणया वि'-व्यस्र संस्थानपरिणता अपि भवन्ति, व्यस्रःशृङ्गाटकफलाकारः, केचित्'चउरंससंठाणपरिणया वि'-चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, चतुरस्रःकुम्भिकाकारः' केचित्- 'आयतसंठाणपरिणयावि-आयतसंस्थानपरिणता अपि कोई लघु स्पर्शवाले, कोई शीत स्पर्शवाले, कोई उष्ण स्पर्शवाले कोई स्निग्ध स्पर्शवाले और कोई-कोई रूक्ष स्पर्शवाले होते हैं। कृष्ण वर्णवाले उन पुद्गलों में अगर संस्थान का विचार किया जाय तो उन में पांचों संस्थान पाये जाते हैं, अर्थात् उन में कोई परिमंडल संस्थान वाले भी होते हैं, कोई वृत्त संस्थान वाले भी होते हैं, अर्थात् चक्र के आकार के भी होते हैं, कोई सिंगोडे की तरह त्रिकोण भी होते हैं, कोई कुंभिका की तरह चतुष्कोण भी होते हैं और कोई आयत अर्थात् लम्बे आकार के भी होते हैं। आशय यह हुआ कि जो पुद्गल काले वर्ण के हैं, उन में से किसी में सुगंध और किसी में दुर्गन्ध इस प्रकार दोनों गंध होते हैं। इसी प्रकार पांच रस, आठ સ્પર્શ વાળા, કઈ શીત વાળા, કેઈ ઉણ સ્પશ વાળા, કોઈ સ્નિગ્ધ સ્પર્શ વાળા, અને કોઈ રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હોય છે. કૃષ્ણ વર્ણવાળા એ પુદ્ગલેમાં અગર સંસ્થાનને વિચાર કરવામાં આવે તે તેઓમાં પાંચ સંસ્થાન મળી રહે છે, અર્થાત્ તેઓમાં કઈ પરિમંડળ સંસ્થાન વાળા પણ હોય છે, કેઈ વૃત્ત સ સ્થાન વાળા પણ હોય છે, અર્થાત્ ચક્રના આકારના પણ હોય છે, કેઇસિ ગાડાની જેમ ત્રિકોણ પણ હોય છે, કેઈ કુંબિકા ની જેમ ચતુષ્કોણ પણ હોય છે અને કેઈ આયત અર્થાત્ લાંબા આકારના પણ હોય છે. આશય એ છે કે જે ખુલ્લે કાળા ૨ગના છે, તેમાંથી કેઈમાં સુગન્ધ અને કેઈમાં દુન્ય, એ રીતે બન્ને ગંધ હોય છે. એ પ્રમાણે પાચ Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र.१ सू.६ जीवादीनां वर्गादिना परस्परसंवेधनिरूपणम् ६७ भवन्ति, आयतम्-दैर्ध्याकारः, तथाच कृष्णवर्णपरिणताः स्कन्धादयो द्वौ गन्धौ पञ्चरसान्, अप्टौ स्पर्शान्, पञ्च संस्थानानि लभमानाः सर्वमेलनेन विंशति भङ्गान् लभन्ते २० इति फलितम्, तथैव नीलवर्णपरिणता अपि विंशतिम् २० लोहितवर्णपरिणता अपि विंशतिम् २०, हारिद्रवर्णपरिणता अपि विंशतिम् २० शुक्लवर्णपरिणता अपि विंशतिम् २०, भङ्गान् लभन्ते इति पञ्चभिर्वर्णे भङ्गकशत लब्ध भवतीति, तदेव प्ररूपयितुमाह-'जे वण्णपरिणया ते गंधओ सुन्भिगंधपरिणया वि, दुभिगंधपरिणया वि' इत्यादि, जे ये स्कन्धादयः पदार्थाः, 'वण्णओ' वर्णतः-वर्णमाश्रित्य 'नीलवण्णपरिणया'-नीलवर्णपरिणता भवन्ति, 'ते गंधओ'ते-स्कन्धादयो गन्धतः-गन्धमाश्रित्य, 'सुभिगंधपरिणया वि-सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, 'दुभिगंधपरिणया वि'-दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, तेषां मध्ये केचित् सुरभिगन्धपरिणता भवन्ति, केचित्तु दुरभिगन्धरपणिता भवन्ति, स्पर्श और पांच संस्थान भी होते हैं। इस प्रकार इन सब को मिला देने से कृष्णवर्ण वाले पुद्गल वीस प्रकार के हैं। ___ अब कृष्ण वर्ण के स्थान पर नील वर्ण को लिजीए, जो पुद्गल नील वर्णवाले हैं, वे भी पूर्वोक्त प्रकार से दोनों गंधों, पांचों रसों, आठों स्पर्शों और पांचों संस्थानों के होते हैं। __ इसी प्रकार लोहित वर्णवाले पुद्गलों के भी वीस भेद हैं पीले वर्णवाले पुद्गलों के भी वीस भेद हैं और शुक्ल वर्णवाले पदलों के भी वीस भेद हैं। इस प्रकार पांचों वर्गों के मिलकर २०४५=१०० भेट हो जाते हैं। इसी बात की विस्तार से प्ररूपणा करते हैं-वह कहते हैं जो वर्ण की अपेक्षा नीलवर्ण वाले पुद्गल होते हैं, वे गंध की રસ, આઠ સ્પર્શ અને પાંચ સંસ્થાન પણ હોય છે. આ રીતે આ બધાને મેળવી દેવાથી કૃષ્ણ વર્ણ વાળા પુદ્ગલ ૨૦ પ્રકારના હોય છે. હવે કૃષ્ણ વર્ણની જગ્યાએ નીલ વર્ણને લ. જે પુદ્ગલે નીલ વર્ણ વાળા છે, તેઓ પણ પૂર્વોક્ત પ્રકારે બન્ને ગધ પાંચ રસ આઠે સ્પર્શ અને પાંચ સંસ્થાન વાળા હોય છે. એજ રીતે લાલ રંગના પુગલેના પણ ૨૦ ભેદ છે. પીળા રંગના પુદગલના પણ ૨૦ ભેદ છે અને ધોળા રંગ વાળા પુદ્ગલના પણ ૨૦ ભેદ છે. આ પ્રમાણે પાંચે ૨ગના થઈ ને ૨૦x==૧૦૦ ભેદ બને છે. હવે આ વાતની વિસ્તારથી પ્રરૂપણ કરે છે–તેઓ કહે છે – જે વર્ગોની અપેક્ષાએ નીલ ૨ગને પુલ હોય છે, તે ગંધની અપેક્ષાએ Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे न तु-प्रतिनियतैकगन्धपरिणाम परिणता एवेतिभावः 'रसओ तित्तरसपरिणयावि, कडयरसपरिणया वि, कसायरस परिणयावि, अंश्लिरसपरिणया वि महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयो नीलरसपरिणता स्तेषु मध्ये केचित्-'रसओ'-रसतः -रसमाश्रित्य, 'तित्तरसपरिणयावि'-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित्'कडुयरसपरिणता वि' कटुकरसपरिणया अपि भवन्ति, केचित्-'कसायरसपरिणया वि'-कपायरसपरिणताअपि भवन्ति, केचित्-'अंबिलरसपरिणया वि'-अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'महुररसपरिणया वि-मधुररसपिरणता अपि भवन्ति, 'फासओ कक्खड फासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि उसिणफासपरिणया वि, णिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो वर्णतो नीलवर्णपरिणता स्तेषु मध्ये केचित्—'फासओ' स्पर्शतः-स्पर्शमाश्रित्य, 'कक्खडफासपरिणया वि'-कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'मउयफासपरिणया वि'-मृदुक स्पर्शपरिणता अपि भवन्ति. कंचित्-'गुरुयफासपरिणया वि'-गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति अपेक्षा सुरभिगंध वाले भी होते हैं और दुरभि गंध वाले भी होते हैं, अर्थात् उन में से कोई लुगंध वाले भी होते हैं और कोई दुर्गध वाले भी होते हैं। ऐसा नहीं है कि सब एक ही गंध वाले हों। जो पुदल नील वर्ण रूप में परिणत होते हैं, उनमें से कोई रसकी अपेक्षा तिक्त रसवाले भी होते हैं, कोई कटक रसवाले भी होते हैं, कोई कषाय रसवाले भी होते हैं, कोई अम्लरस वाले भी होते हैं, और कोई मधुर रसवाले भी होते हैं, जो नील वर्णवाले स्कंध आदि पुद्गल होते हैं। उनमें से कोई स्पर्श की अपेक्षा कर्मश स्पर्शवाले, कोई मृदु स्पर्शवाले, कोई गुरु स्पर्शवाले, कोई लघु स्पर्शवाले, कोई शीत स्पर्हाસુગધવાળા પણ હોય છે અને દુર્ગ વાળા પણ હોય છે, અર્થાત્ તેઓમાથી કેઈ સુગન્ધ વાળા પણ હોય છે અને કેઈ દુર્ગન્ય વાળા પણ હોય છે. એવું નથી કે બધા એકજ ગધ વાળા હોય. જે પુગલે નીલ રગના રૂપમાં પરિણામ પામે છે, તેઓમાં કઈ રસની અપેક્ષાએ તિક્ત રસ વાળા પણ હોય છે, કેઈ કડવા રસ વાળા પણ હોય છે, કેઈ કષાય રસ વાળા પણ હોય છે કઈ ખાટા રસ વાળા પણ હોય છે અને કેઈ મધુર રસ વાળા પણ હોય છે. જેઓ નીલા રંગને સ્ક ધ આદિ પુગલ હોય છે, તેમાંથી કોઈ સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશ સ્પર્શ વાળા, કેઈ કેમળ સ્પર્શ વાળા કેઈ ગુરૂ (ભારે) સ્પર્શ વાળા, કેઈ લઘુ (હલકા) સ્પર્શ વાળા, કેઈ ઠડા વાળા કેઈ ઉણ Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका प्र. १ सू. ६ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेचनिरूपणम् ६९ केचित् - 'सीयफासपरिणया वि' - शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'उसिणफास परिणया वि' - उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'णिद्धफासपरिणया वि' -स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'लुक्खफासपरिणया वि' रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति 'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि' वहसंठाणपरिणया वि सठाणपरिणया वि' चउरंस संठाणपरिणया वि' आयतसंठाणपरिणया वि२०' ये पूर्वोक्ताः स्कन्धादयो वर्णतो- नीलवर्ण परिणतास्तेषु मध्ये केचित् - 'संठाणओ'संस्थानतः-संस्थानम्-आकारस्तदाश्रित्य संस्थानापेक्षयेत्यर्थः, 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि' - परिण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'बट्टसंठाणपरिणया वि' - वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचित् - ' तं संठाणपरिणया वि' त्र्यससंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'चउसठाणपरिणया वि' - चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - ' आयतसंठाणपरिणया वि' आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति । 'जे वण्णओ लोहियवण्णपरिणया, ते गंवओ सुब्भिवाले, कोई उष्ण स्पर्शवाले, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले, और कोई रूक्ष स्पर्शवाले भी होते हैं, ऐसा जानना चाहिए । जो वर्ण से नील वर्णवाले हैं, उनमें से संस्थानकी अपेक्षा कोई परिमंडल संस्थान वाले भी है, कोई वृत्त संस्थान वाले भी होते हैं, कोई त्रिकोण संस्थान वाले भी होते हैं । कोई चतुष्कोण संस्थान वाले भी होते हैं और कोई आयत संस्थान वाले भी होते हैं । जो पुद्गल वर्ण से लोहित (लाल) वर्ण वाले होते हैं, वे गंध की अपेक्षा सुगंध परिणत भी होते हैं और कोई दुर्गंध परिणत भी होते हैं । अर्थात् उनमें कोई सुरभि गंधवाले हैं कोई दुरभि गंधवाले हैं । आशय यह है कि लोहित वर्ग वाले सभी पुद्गल किसी एक ही સ્પર્શીવાળા—કાઇ સ્નિગ્ધ સ્પવાળા અને કાઇ રૂક્ષ સ્પવાળા પણ હાય છે. એમ સમજવુ જોઇએ. જે રગમા નીલા રંગવાળા છે. તેમાં સ’સ્થાનની અપેક્ષાએ કાઇ પરિમ ડલ સ સ્થાનવાળા પણ હાય છે, કેાઇ ગાળ સ સ્થાનવાળા પણ હાય છે. કોઇ ત્રિકેણુ સ સ્થાનવાળા પણુ હેાય છે. કેઇ ચતુષ્કણુ સ સ્થાનવાળા પણુ હાય છે અને કોઈ આયત સંસ્થાનવાળા પણ હાય છે, જે પુદ્ગલા રગે રાતા-લાલ રગવાળા હાય છે, તેઓ ગધની અપેક્ષાએ સુગન્ધ પરિણામી હોય છે અને દુર્ગન્ધ પરિણામી પણ હેાય છે. અર્થાત્ તેએમા પણ કાઇ સુરભિ ગધવાળા તેા કોઇ દુરભિ ગધવાળા હોય છે. આશય એ છે કે લાલ રંગવાળા મધા પુદ્ગલ કાઈ એકજ ગ ધવાળા Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० प्रमापनासूत्रे गंधपरिणया वि दुभिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयः पदार्थाः, 'वण्णओवर्णतः-वर्णापेक्षया, 'लोहिवण्णपरिणया'-लोहिवर्णपरिणता भवन्ति, 'ते गंधओ' ते स्कन्धादयो गन्धतः-गन्धापेक्षया, 'मुब्भिगंधपरिणया वि'-सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, 'दुभिगंधपरिणया वि'-दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, तेपां मध्ये केचित् सुरभिगन्धपरिणताः, केचित् दुरभिगन्धपरिणता भवन्ति, न तु प्रतिनियतैकगन्धपरिणामपरिणता एवेत्याशयः, 'रसओ तित्तरसपरिणया वि कइयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंविलरसपरिणया वि, महररसपरिणया वि' ये स्कान्धादयो वर्णतो लोहितवर्णपरिणता स्तेपांमध्ये केचित्'रसओ'-रसतः, 'तित्तरसपरिणया वि'-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित्'कडुयरसपरिणया वि'-कटकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'कसायरसपरिणया वि'-कपायरसपरिणता अपि भवन्ति केचित्-'अंविलरसपरिणया वि'-अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'महुररसपरिणया वि'-'मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, 'फासओ कक्खडफासपरिणया वि 'मउयफासपरिणया वि, गुरुफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, णिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो वर्णतो लोहितवर्णपरिणतारतेषु मध्ये केचित्-‘फासओ'-स्पर्शतः-स्पर्शापेक्षया 'कक्खडफासपरिणया वि' कर्कश स्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'मउयफासपरिणया वि'-मृद्धक स्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'गुरुयफासपरिणया वि-गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्श परिणता अपि भवन्ति, केचित्–'सीयफासपरिणया वि'-शीतस्पर्शपरिणता गंधवाले नहीं होते हैं । रसकी दृष्टि से उनपर विचार किया जाय तो उनमें से कोई तिक्त रसवाले, कोई कटुक रसवाले, कोई कपाय रसवाले कोई अम्ल रसवाले और कोई मधुर रसवाले भी होते हैं । इन लोहित वर्ण वाले पुद्गलों में स्पर्शकी अपेक्षा से देखा जायतो कोई कर्कश स्पर्शकाले होते हैं, कोई मृदु स्पर्शवाले होते हैं, कोई गुरु स्पर्शवाले होते हैं, कोई लघु स्पर्शवाले होते हैं, कोई शीतस्पर्शवाले भी होते નથી હતાં. રસની દષ્ટિએ તેઓ પર વિચાર કરવામાં આવે તો તેઓ માથી કોઈ તીખા રસવાળા, કેઈ કટુરસવાળાં કઈ કષાય રસવાળા કઈ ખાટા રસવાળા અને કેઈ મધુર રસવાળા પણ હોય છે. આ લાલ રંગના પુદ્ગલેમા સ્પર્શની અપેક્ષાએ જોવામાં આવે તે કઈ કર્કશ સ્પર્શવાળા હોય છે, કઈ મૃદુ સ્પર્શવાળા હોય છે. કે ભારે સ્પર્શવાળા હોય છે, કોઈ લઘુ સ્પર્શવાળા હોય છે. કેઈ ઠડા સ્પર્શવાળા પણ હોય છે. કેઈ ઉણુ સ્પર્શવાળા પણ હોય Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. १ सु. ६ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधनिरूपणम् ७१ अपि भवन्ति, केचित् - 'उसिणफासपरिणया वि' - उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'णिद्धफासपडिणया वि' - स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'लुक्ख फासपरिणया वि' रुक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, 'संठाणओ परिमंडल संठाणपरिणया वि, वसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि' चउरंसठाणपरिणया वि, आयतसंठाणपरिणया वि२०' ये पूर्वोक्ताः स्कन्धादयो वर्णतो लोहितवर्णपरिणता स्तेपां मध्ये केचित् 'संठाणओ' - संस्थानतः, 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि' परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'वठाणपरिणया वि' - वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'तंससंठाणपरिणया वि' - त्र्यसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'चउरंस संठाणपरिणया वि' चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'आययसंठाणपरिणया वि' आय संस्थान परिणता अपि भवन्ति, 'जे वण्णओ हालिदवण्णपरिणया ते गंधओ सुगंध परिणयावि, दुग्भिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयः 'वण्णओ' वर्णतः 'हालिद्दवण्णपरिणया' - हारिद्रवर्णपरिणताः भवन्ति 'ते गंधओ' ते गन्धतः गन्धापेक्षया 'सुभिगंध परिणया वि' - सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, 'दुब्भिगंधपरिणया वि' - दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, 'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' 'रसओ' - रसतः - रसापेक्षयेत्यर्थः तेषां मध्ये केचित् 'तित्तरसहैं, कोई उष्ण स्पर्शवाले भी होते हैं, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले भी होते हैं, कोई रूक्ष स्पर्शवाले भी होते हैं । 5 लोहित वर्णवाले इन पुद्गलों में संस्थान की अपेक्षा से कोई परिमंडल संस्थानवाले, कोई वृत्तसंस्थानवाले, कोई त्रिकोण संस्थानवाले, कोई चतुष्कोण संस्थानवाले और कोई आयत संस्थानवाले भी होते हैं। जो पुद्गल पीले वर्णवाले हैं अर्थात् जिनका परिणमन पीतवर्ण के रूप में हो रहा हैं, वे गंधकी अपेक्षा सुरभि गंधवाले भी होते हैं, और दुरभि गंधवाले भी होते हैं । रस की दृष्टि से देखें तो उनमें से છે, કાઇ સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળા પણુ હાય છે. કાઇ રૂક્ષ સ્પ વાળા પણ હાય છે. લાલ રંગના આ પુદ્ગલામાથી સસ્થાનની અપેક્ષાએ કોઇ પરિમ ડલ સ સ્થાનવાળાં, કોઇ વૃત્ત સ સ્થાનવાળા, કેઇ ત્રિકેણુ સંસ્થાનવાળાં, કેઇ ચતુષ્કાણુ સસ્થાનવાળાં અને કાઇ આયત સંસ્થાનવાળા પણુ હાય છે. જે પુદ્ગલા પીળા રગવાળાં છે અર્થાત્ જેએનુ પરિવર્તન પીળા રંગના રૂપમાં થઇ રહ્યું છે, તેએ ગધના અપેક્ષાએ સૂરિભ ગ ધવાળાં પણ હાય છે અને દુરભિ ગ ંધવાળાં પણ હાય છે. રસની દૃષ્ટિએ જોઈએ તે તેમાંથી Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ 'प्रमापनासूत्रे परिणया वि'-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'कट्यग्सपरिणया वि'कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'कसायरसपरिणया वि'-कपायरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'अविलरसपरिणया वि-अम्लररापरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'महुररसपरिणया वि-मधुररसपरिणता भवन्ति, 'फासो कक्वड फासपरिणया वि मउयफासपरिणया वि मुख्यफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि णिद्धफासपरिणया कि, लुक्खफासपरिणया वि' ये पूर्वोत्ता हारिद्रवर्णपरिणताः स्कन्धादयस्तेषां मध्ये केचित्'फासो' स्पर्शतः, 'कक्कडफासपरिणया वि'- करशहापरिणता अपि भवन्ति, केचित-'मउयफासपरिणया वि'-मृदकरपर्शपरिणता अपि भवन्ति, कंचित-गुरुयफासपरिणया त्रि'-गुरुकास्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचिन्-'लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचिद-सीयफासपरिणया नि'-शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, 'उसिणफासपरिणया वि' उणस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-गिद्ध फारसपरिणया वि'-स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, कोई तिक्त रसवाले, कोई कटुक रसवाले, कोई कषाय रसवाले, कोई अम्लरसवाले और कोई धुर रसवाले होते हैं। स्पर्श की अपेक्षा से विचार किया जाय तो उनमें से कोई कर्कश स्पर्शवाले, कोई तु स्पर्शचाले कोई गुरु स्पर्शाले, कोई लघु स्पर्शवाले, कोई शीत स्पर्शवाले, कोई उष्ण स्पर्शनाले, कोई स्निग्धस्पर्शवाले, कोई रूक्ष स्पर्शवाले भी होते हैं। ये पीले वर्ण के पुद्गल संस्थान की अपेक्षा से कोई परिमंडल संस्थानवाले, कोई वृत्त संस्थानबाले, कोई त्रिकोण संस्थानवाले, कोई चतुष्कोण संस्थानवाले, और कोई आयत संस्थानवाले होते हैं । કઈ તીખા રસવાળા, કેઈ કડવા રસવાળાં, કેઈ કષાય (તરા) રસવાળાં, કઈ ખાટા રસવાળાં, તે કઈ મધુર રસવાળાં હોય છે. સ્પર્શની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામા આવે છે તેમાંથી કેઈ કર્કશ સ્પર્શવાળાં, કોઈ મૃદુ, સ્પર્શવાળા, કેઈ ગુરૂ સ્પર્શવાળા, કોઈ લઘુ સ્પર્શવાળાં કઈ શીત સ્પર્શવાળા, તે કઈ ઉણ સ્પર્શવળાં, કોઈ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા, કોઈ રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પણ હોય છે આ પીળાર ગના પુદ્ગલ સ સ્થાનની અપેક્ષાએ. કઈ પરિમંડલ સંસ્થાવાળા, કોઈ વૃત્ત સ સ્થાવાળાં, કેઈ ત્રિકોણ સંસ્થાવાળા. કેઈ ચતુષ્કણ સસ્થાવાળાં અને કઈ આયત સંસ્થાનવાળા હોય છે. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. १ सु.६ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंर्वेधनिरूपणम् ७३ केचित् - 'लुम्खफासपरिणया वि' - रुक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, 'संठाणओ - परिमंडलसंठाणपरिणया वि' वट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरंसठाणपरिणया वि, आयतसंठाणपरिणया वि२०' ये स्कन्धादयो वर्णतोहारिद्रवर्णपरिणता स्तेपां मध्ये केचित् - 'संठाणओ' - संस्थानतः ' परिमंडल ठाणपरिणया वि'- परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचित् चट्टसंठाणपरिणया वि, - वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - तंस संठाणपरिणया वि’ यस संस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचित् 'चउरंसठाणपरिणया वि' - चतुरस्रसंस्थापरिणता अपि भवन्ति केचित् - ' आयतसंठाणपरिणया वि२०' - आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति; 'जे वण्णओ सुकिल्लवण्णपरिणया, ते गंध ओ सुभिगंधपरिणया वि, दुव्भिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयः 'वण्णओ' वर्णतः 'सुकिल्लचणपरिणया' - शुक्लवर्णपरिणता स्ते 'गंधओ' तेषां मध्ये केचिद् गन्धतः, 'सुभिगंधपरिणया वि' - सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, 'दुभिगं परिणया वि' दुरभिगंध परिणता अपि भवन्ति 'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंबिलरस - परिणया वि, महुररसपरिणया वि, ये शुक्लवर्णपरिणताः स्कन्धादय स्तेपां मध्ये केचित् - 'रसओ' - रसतः - रसापेक्षया, 'तित्तर सपरिणया वि'- तिक्तरस परिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'कड्यरसपरिणया वि' - कटुकरसपरिणता अपिं भवन्ति, केचित् - 'कसायरसपरिणया वि, - कपायरसपरिणता अपि भवन्ति; केचित्-'अंविलरसपरिणया वि' - अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - मदुर रसपरिणया वि, - मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, 'फासओ कक्खडफासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, णिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये पूर्वोक्ताः शुक्लवर्णपरिणताः स्कन्धादय स्तेषां मध्ये केचित् 'फासओ' स्पर्शतः, 'कक्खडफासपरिणया वि' - कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, जो पुगल शुक्लवर्णवाले हैं अर्थात् जिनका परिणमन शुक्लवर्ण के रूप में हो रहा है, वे गंध की अपेक्षा सुगंधवाले भी हैं, और दुर्गंध वाले भी हैं, अर्थात् उनमें से कोई सुगंध परिणामवाले और कोई दुर्गंध परिणामवाले होते हैं । रसकी अपेक्षा से कोई तिक्त रसवाले જે પુદ્ગલા સફેદ રંગનાં છે અર્થાત્ જેનું પરિણામ શુકલ લના રૂપમાં છે. તે ગોંધની અપેક્ષાએ સુગ ધવાળા પણ છે, અને દુર્ગંધવાળા પણ છે, અર્થાત્ તેમાંથી કાઇ સુગધ પરિણામ વાળાં અને કાઇ દુર્ગન્ધ પરિણામ વાળાં ડૅાય છે. રસની અપેક્ષાએ કેાઇ તીખા રસવાળા હેાય છે, કોઇ કડવા રસ प्र० १० Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ प्रज्ञापनासूत्रे केचित् - 'मउयफासपरिणया वि' - मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्'गुरुयफासपरिणया वि' - गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'लहुयफासपरिणया वि' - लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'सीयफासपरिणया वि' शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'उसिणफासपरिणया वि' उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'णिद्धफासपरिणया वि' - स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'लुकखफासपरिणया वि' - रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, 'संठाणओ परिमंडल संठाणपरिणया वि' बटूटसंठाणपरिणया वि, तस संठाणपरिया वि, चउरंसठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि२०' १०० । पूर्वोक्ता ये स्कन्धादयो वर्णतः शुक्लवर्णपरिणता स्तेपां मध्ये केचित् - 'संठाओ' संस्थानतः, 'परिमंडल रांठाणपरिणया वि'- परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'वट्टसंठाणपरिणया वि, - वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'तंस संठाणपरिणया वि' त्र्यत्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'चउरं ससं ठाणपरिणया वि' चतुरस्त्र संस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'आययसंठाणपरिणया वि' - आयत संस्थानपरिणता अपि भवन्ति ॥ ६ ॥ होते है, कोई कटुक रसवाले भी होते हैं, कोई कषाय रसवाले भी होते हैं कोई अम्लरसवाले भी होते हैं और कोई मधुर रसवाले भी होते हैं । स्पर्श की दृष्टि से इन शुक्लवर्णवाले पुद्गगलों का विचार किया जाय तो इनमें से कोई कर्कश स्पर्शवाले होते हैं, कोई मृदुस्पर्शवादे होते हैं कोई गुरु स्पर्शवाले, कोई लघु स्पर्शचाले कोई शीतस्पर्शवाले कोई उष्ण स्पर्शवाले, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले और कोई रूक्ष स्पर्शबाले होते हैं । जो पुद्गल वर्ण से शुक्ल है, उनमें यदि संस्थान का विचार किया जाय तो कोई परिमंडल संस्थानवाले होते हैं, कोई वृत्त संस्थानवाले, होते हैं, कोई त्रिकोण संस्थानवाले होते हैं। कोई चतुष्कोण संस्थान વાળાં પણ હાય છે, કેાઇ તુરા રસવાળા હાય છે કાઇ ખાટા રસવાળાં પશુ ૬ ડ્રાય છે અને કોઇ મધુર રસવાળાં પણ હોય છે. સ્પર્શીની દૃષ્ટિએ આ શુકલ વ વાળાં પુદ્ગલાના વિચાર કરવામા આવે તે તેએમાંથી કાઇ કશ સ્પવાળાં રહેાય છે, કાઇ કામળ સ્પર્શીવાળી હેાય છે. કેાઈ ગુરૂ સ્પર્શીવાળાં, કેાઈ લઘુ સ્પર્શીવાળાં, કાઇ ઠંડા પવાળાં, કોઇ ગરમ સ્પર્શીવાળાં, કોઇ સ્નિગ્ધ સ્પ વાળાં અને કઇ રૂક્ષ સ્પર્શીવાળાં અને છે. જે પુદ્ગલા ૨ગે શુકલ છે, તેમાં જો સસ્થાનના વિચાર કરાય તે કાઇ પરિમ’ડલ સંસ્થાનવાળા હાય છે, કોઇ વૃત્ત (ગાળ) સ સ્થાનવાળાં હોય છે, કાઇ Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र.१ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधनरूपणम् ७५ " मूलम्-जे गंधओ सुभिगंधपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि१, णीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिदवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५ । रसओ तित्तरसपरिणया बिर, कडुयरसपरिणया वि२, कसायरसपरिणया वि३, अंबिलरसपरिणया विट, महुररसपरिणया वि५। फासओ कक्खडफासपरिणया वि१, भउयफासपरिणयावि२, गरुयफासपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि५, उसिणफासपरिणया वि६, णिद्धफासपरिणया वि७, लुक्खफासपरिणया वि८ । संठाणओ परिमंडल संठाणपरिणया वि१, वसंठाणपरिणया वि२, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंससंठाणपरिणया वि ५।२३। जे गंधओ दुन्भिगंधपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि१, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३. हालिदवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवपणपरिणया वि५ । रसओ तित्तरसपरिणया वि१, कडुयरसपरिणया विर, कसायरसपरिणया वि३, अंबिलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५ । फासओ कक्खडफासपरिणया वि१, मउयफासपरिणया वि२, गुरुयफास. परिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि५, उसिणफासपरिणया विद, णिद्धफासपरिणया वि७, लक्ख. फासपरिणया वि८, । संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया विर, घाले होते हैं, और कोई आयत संस्थानवाले भी होते हैं। ऐसा कहा गया है। .. इस प्रकार पांचों ही वर्णवाले पुद्गलों में से प्रत्येक वर्णवाले पुदलों में गंध, रस, स्पर्श और संस्थान सली पाये जा सकते हैं सू०॥६॥ વિકેણ સંસ્થાનવાળા હોય છે, કેઈ ચતુષ્કોણ સંસ્થાનવાળાં હોય છે અને કઈ આયત સ સ્થાનવાળાં પણ હોય છે. એમ કહેલ છે. આ રીતે પાંચે રંગના પુદ્ગલમાંથી પ્રત્યેક રંગના પુદ્ગલેમાં ગંધ, રસ સ્પર્શ અને સંસ્થાન બધું મળી રહે છે.. ૬ Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशाफ्ना वसंठाणपरिणया वि२, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंस संठाणपरिणया वि४, आययसंठाणपरिणया वि५।२३।४६। जे रसओ तित्तरसपरिणया ते वणओ कालवण्णपरिणया विर, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालि. दवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५। गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि१, दुन्भिगंधपरिणयार, फासओ कक्खड़फासपरिणया वि१, मउयफासपरिणया वि२, गुरुयफ़ासपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि५, उसिणफासपरिणया वि६, णिद्धफासपरिणया वि७, लुक्खफासपरिणया विद, संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि२, वसंठाणपरिणया विर, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंससंठाणपरि णया वि, आययसंठाणपरिणया वि५।२०।। " जे रसओ कडुयरसपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि१, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिदवण्णपरिणया वि५। गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि१, दुन्भिगंधपरिणया विर । फासओ कक्खडफसपरिणया विर, मउयफासपरिणया वि२, गुरुयफासपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि५, उसिणफासपरिणया विद, णिद्धफासपरिणया वि७, लुक्खफ़ासपरिणया विद, संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि१, वसंठाणपरिणया वि२, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंससंठाणपरिणया वि४, आयय संठाणपरिणया वि ५।२०४०। जे रसओ कसायरसपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि१, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिदवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५ । गंधी सुब्भिगंधपरिणया वि१, दुब्भिगंधपरिणया विर, फासओ Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र.१ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधनिरूपणम् ७७ कक्खडफासपरिणया वि,१ मउयफासपरिणया वि२, गुरुयफासपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि ५। उसिणफासपरिणया वि ६, गिद्धफासपरिणया वि७, लुक्खफासपरिणया वि८ । संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिगया वि१, वसंठाणपरिणया विर, तंस संठाणपरिणया वि३, घउरंससंठाणपरिणया वि४, आययसंठाणपरिणया वि।५।२०। जे रसओ अविलरलपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि१, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिदवण्णया वि४, सुकिल्लवपणपरिणया वि५ । गंध नो सुब्भिगंधपरिणया वि?, दुब्भिगंधपरिणया वि२ । फासओ कक्खडकासपरिणया वि१, मउयफासपरिणया वि२, गुरुयफासपरिगया वि३; लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि५, उसिणफासपरिणया वि ६, णिद्धफासपरिणया वि७, लक्खफासपरिणया वि८। संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि१, बसंठाणपरिणयाविर, तंससंठाणपरिणयावि३, चउरंस संठाणपरिणया वि४, आययसंठाणपरिणया वि५॥२०॥ - जे रसओ महुररसपरिणया ते वषणो कालवण्णपरिणया विर, नीलवणपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालि. दवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५ । गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि१, दुन्भिगंधपरिणया वि२। फासओ कक्खडफासपरिणया वि१, मउयफासपरिणया वि२, गुरुयफासपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि५, उसिणफसपरिणया वि६, णिद्ध फासपरिणया वि७, लुक्खफासपरिणया वि८ । संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि१, वट्ठसंठाणपरिणया विर, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंससंठाणपरिणयावि४, आययसंठाणपरिणया वि५॥२०॥१००॥सू०७॥ Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ प्रशापनासूत्र - छाया-ये गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि १, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता-अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि ४, शुक्लवर्णपरिता अपि ५। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि १, कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरसपरिणता अपि ३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररस. परिणता-अपि ५। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि ४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पर्शपरिणता अपि६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि ७, रूक्ष सूत्रार्थ-(जे) जो (गंधओ) गंध की अपेक्षा से (सुभिगंध परिणया) सुगंध परिणमन वाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) कालेवर्ण के भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नीलवर्ण के भी हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) लोहित (लाल) वर्ण के भी हैं (हालिद्द वण्णपरिणया वि) पीले वर्ग के भी हैं (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) शक्ल वर्ण के भी हैं। (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्त रसवाले भी हैं (कडुयरसपरिणया वि) कटुक रसवाले भी हैं (कसायरसपरिणमा वि) कषाय रसवाले भी हैं (अंबिलरस परिणया वि) आम्ल रसवाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुर रस वाले भी हैं। : (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफास परिणया वि) कर्कश स्पर्शवाले भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदुस्पर्शवाले भी हैं (गरुयफास परिणया वि) गुरु स्पर्शवाले भी हैं (लहुयफास परिणया वि) लघु स्पर्शवाले भी हैं (सीयफास परिणया वि) शोत स्पर्शवाले भी हैं (उसिण सूत्रा-(जे) र (गंधओ) गधनी अपेक्षा (सुन्भिगंधपरिणया) सुचना परिभवा छे. (ते) तसा (वण्णओ) वर्तुथी (कालपण्ण परिणया वि) गना पY छ (नील वण्ण परिणया वि) नीसा-पाहणी २ ना ५४४ छ (लोहिय वण्णपरिणया वि) सास गना ५ छ (हालिइवण्णपरिणया वि) पीना ५१. (सुक्किल्लवण्ण परिणया वि) स३६ २गना पर छ. (रसओ) २४थी (तित्तरसपरिणया वि) तीमा २सवाणा ५ छ (कडुयरसपरिणया वि) ४७वा २स पाजi ५ छ (कसायरसपरिणया वि) ४ाय २सवाणां पाय छ (अविलरसपरिणया वि) भाटा २स पा ५४ छ (महुररसपरिणया वि) મધુર રસ વાળા પણ છે. ' (फासओ) २५शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४२२५शवाणां पy छ (मउयफासपरिणया वि) मृदु५qni पY (गरुय फासपरिणया ४३ २५i ५i छ (लहुयफासपरिणया) वधु २५ वा ५४ छ (सीयफासपरिणया वि) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. १ सू. ७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधनिरूपणम् ७९ स्पर्शपरिणता अपि८ । संस्थानतः परिमण्डलसंस्थान परिणता अपिर, वृत्तसंस्थान - परिणता अपि२, त्र्यत्रसंस्थान परिणता अपि ३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५|२३|| 77 तो दुरभिगन्धपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि५ । रसतः तिकरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता फास परिणया वि) उष्ण स्पर्शवाले भी हैं (द्धिफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्शवाले भी हैं (लुक्खफा सपरिणया वि) रुक्ष स्पर्शवाले भी हैं । ( संठाणओ) संस्थान से (परिणमंडलसंठाण परिणया वि) परि मंडल संस्थान परिणमनवाले भी हैं (वह संठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थान परिणमनवाले भी हैं (तंस संठाण परिणया वि) त्रिकोण संस्थान परिणमन वाले भी हैं (चउरंस संठाण परिणया वि) चतुष्कोण संस्थान परिणमनवाले भी हैं (आयय संठाणपरिणया वि) आयत संस्थान परिणमन वाले भी हैं । (जे) जो पुद्गल (दुभिगंध परिणया) दुर्गंध परिणमनवाले हैं (ते) वे (वष्णओ) वर्ण की अपेक्षा से (कालवण्णपरिणया वि) काल वर्ण परिणमनवाले भी है (नीलवण्णपरिणया वि) नीलवर्ण परिणमनवाले भी हैं (लोहिय वण्ण परिणया वि) लाल वर्ण परिणमनवाले भी हैं (हालिद्द वण्ण परिणया वि) पीत (पीला) वर्ण परिणमनवाले भी (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) शुक्लवर्ण परिणमनवाले भी हैं । शीत स्पर्शवाणा पशु छे (उसिणफासपरिणया वि) उष्णु स्पर्शवाणां पशु छे (द्धिफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्शवाणा पशु छे ( लुक्खफासपरिणया वि) - રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા પણ છે. (संठाणओ) संस्थानथी (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिभउस संस्थान वाणां पाछे (वट्ट संठाणपरिणया वि) गोण संस्थान परिणाम वाणां पशु छे( स संठाणपरिणया वि) त्रिअणु संस्थान परिणाम वाणां पशु छे ( चउरंस संठाण परिणया वि) थतुष्ठेशु सस्थान परिणाम वाजा पशु छे (आययसंठाणपरिणया वि) आायत सस्थान परिणाम वाजा पशु छे (जे) ने युगसेो (दुभिगंधपरिणया) दुर्गध परिणामी छे (ते) तेमा (वण्णओ) वर्णुनी अपेक्षाओ ( कालवण्णपरिणवा वि) आजा रंगना परिणाम वाणां पशु छे. (नीलवण्णपरिणया वि) नीसवर्षा परिणाम वाणां पशु छे (लोहियवण्णपरिणया वि) सास रंगना परिणाम वाणां पशु छे (हालिद्दवण्णपरिणया वि) चीत वर्षा परिणाम वाजा पशु छे (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) सह रंगना પરિણામ વાળાં પણ છે. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतापनासूत्र अपि२, कपायरसपरिणता अपि३, अर लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि५। स्पर्शतः कर्कशरपर्शपरिणता अपि १, मृदुर स्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पर्शपरिणता अपि६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि८। संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि १, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि२, व्यत्रसंस्थानपरिणता अपि ३, चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता अपि ४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५।२३।४६। । ___ ये रसस्तिक्तरसपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि २, लोहितवर्णपरिणना अपि ३, हारिद्रवर्णपरिणता४, शुक्लवर्णपरिणता अपि५। गन्धतः मुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणता अपि। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्श परिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपिइ, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पर्शपरिणता (रसओ) रस की अपेक्षा से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्तरस परिणमन वाले भी हैं (कडुयरस परिणया वि) कटुकरस परिणमनवाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कषाय रस परिणमनवाले भी हैं (अंबिलरसपरिणया वि) अंबिलरस परिणमनवाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुर रस परिणमन वाले भी हैं। __(फासओ) स्पर्श की अपेक्षा से (कक्खडफास परिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदुस्पर्श परि णाम वाले भी है (गरुयफास परिणया वि) गुरु पर्श परिणमन वाले भी हैं (लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (सीय. फासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्णस्पर्श परिणमनवाले भी है (णिद्ध फासपरिणया वि) (रसओ) २सनी अपेक्षा (तित्तरसपरिणया वि) तीमा २सेना परिणाम quri 4 छ (कडुयरसपरिणया वि) ४४१ २सन परिणामी ५ छ (कसायरस परिणया वि) ४पाय २४ परिणामी ५४ छ (अबिलरसपरिणया वि) माटर २सना परिणाम पmi ५५ छ (महुररसपरिणया वि) मधु२ २२५ परिणामी ५५ छे. ___ (फासओ) २५शनी अपेक्षाये (कक्खडफासपरिणया वि) ४४५ शस्पर्श परिणामी ५४ छ (मउयफासपरिणया वि) भृढ २५ परिणाम ami 4 छ (गरुयफासपरिणया वि) शु३ २५ परिणाम पाणां ५५ छ (लहुयफासपरिणयाँ वि) साधु २५N परिणाम वा पशु छ (सीयफासपरिणया वि) शीत २५० परिणाम व ५ छ (उसिणफासपरिणया वि) BY ५० परिणाम पानी Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८१ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधः स्निग्ध स्पर्श परिणमनवाले भी हैं ( लुक्वफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणमन वाले भी हैं । ( संठाणओ) संस्थान की अपेक्षा से (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिमंडल संस्थान परिणमनवाले भी हैं (वह संठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थान परिणामवाले भी हैं (तंस संठाण परिणया वि) त्रिकोण संस्थान परिणामवाले भी हैं (चउरंस संठाणपरिणया वि) चतुष्कोण संस्थान परिणामवाले भी हैं (आययसंठाण परिणया चि) आयत संस्थान परिणमन वाले भी हैं । (जे) जो ( तित्तरसपरिणया) तिक्तरस परिणमानवाले है (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से ( कालवण्णपरिणया वि) काले वर्ण परिणमनवाले भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नील वर्ण परिणमन वाले भी हैं (लोहिय वण्णपरिणया वि) लाल वर्ण परिणमनवाले भी हैं ( हालिद्दवण्ण परिणया वि) पीत (पीला) वर्ण परिणामवाले भी हैं (सुकिल्लaण्णपरिणया वि) शुक्ल वर्ण परिणमनवाले भी हैं । (गंधओ) गंध से (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणमन वाले भी हैं (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गंध परिणमनवाले भी हैं । (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श छे (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध - त्रिष्णा स्पर्श परिणामी (लुक्खफासपरिणया वि) ३क्ष स्पर्श परिलाभ वाणां पशु छे. (संठाणओ) संस्थाननी अपेक्षाओ (परिमंडलर्सठाणपरिणया वि) परिभउस संस्थान परिणाम वाणां पशु छे (वट्ट संठाणपरिणया वि) वृत्त - गोण संस्थान परिणाम वाणां यछे (तंस संठाणपरिणया) त्रिषु संस्थान परिणाम वाणां (चरंसठाण परिणया वि) तुष्णु संस्थान परिणाम वाणां पशु छे (आययसंठाणपरिणया वि) भायत संस्थान परिणाम वाजा पशु छे. (जे) ने (तित्तरसपरिणया) तित रस परिणाम वाणां हे (ते) तेथेो (वण्णओ) वर्णुथी ( कालवण्णपरिणया वि) अणा रंगना परिणाम वाणां यछे (नीलवण्णपरिणया वि) नीसवाणु परिणामी पशु छे (लोहियवण्णपरिणया वि) सास रंगना परिलाभ वाणां पशु छे (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीजा रंगना परिणाम वाणां पाछे (सुक्किल्लवण्णपरिणया वि) शु४स वार्षा परिणाम वाणां यछे. (गंधओ) गंधथी (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम वाणां पशु छे (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गध परिणाम वाणां हे (फासओ) स्पर्शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४श स्पर्श' परिणाम वाणां प्र० ११ Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे अपि६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि८ । संस्थानतः परिमण्डलसंस्थान परिणता अपि १, वृत्तसंस्थानपरिणता अपिर, व्यवसंस्थानपरिणता -अपि३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५|२०| ये रतः कटुकरसपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपिर, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि५ । गन्धतः परिणमन वाले भी हैं ( मजफास परिणया वि) मृदु स्पर्श परिणमन वाले भी हैं (गल्फासपरिणया वि) गुरु स्पर्श परिणमनवाले भी हैं ( लहुयफास परिणया वि) लघु स्पर्श परिणयन वाले भी हैं ( सीयफास परिणया वि) शीतस्पर्धा परिणमन वाले भी हैं (उसिणफास परिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (लुक्खफास परिणया. वि) रूक्ष स्पर्श परिणमनवाले भी हैं । ( संठाणओ) संस्थान - आकार से ( परिमंडलठाणपरिणया वि) परिमंडल संस्थान परिणमनवाले भी हैं (वह संठाण परिणया वि) वृत्त आकार परिणमनवाले भी हैं (तंससठाण परिणया वि) त्रिकोणाकार परिणमनवाले भी हैं (चरंससंठाण परिणया वि) चतुष्कोणाकार परिणमनवाले भी हैं (आयय संठाणपरिणया वि) लम्बाकार परिणमन वाले भी हैं। (जे) जो (कड्डयरस परिणया) कटुकरस परिणमनवाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से ( कालवण्ण परिणया वि) काले वर्ण परिणमन वाले छे' (मउयफोसपरिणया वि) मृदु स्पर्श परिणाम वाणां पशु छे (गरुयफास परिणया वि) गु३ स्पर्श परिणाम वाणां पशु छे ( लहुयफासपरिणया वि), सधु स्पर्श परिणामी यछे (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणाम वाणां य] छे (उसिणफासपरिणया त्रि) उष्णु स्पर्श परिणाम वाणां पशु छे (णिद्धपासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणाम वाणां पाछे (लुःखफासपरिणया वि) રૂક્ષ સ્પર્શ પરિણામ વાળાં પશુ છે, (संठाणओ) संस्थान भारती अपेक्षाथी (परिमंडलसंठाणपरिणया. वि) परिभउटा संस्थान परिणाभवानां यागु छे (वह संठाणपरिणया वि) वृत्त आ परियाभ वाणां पशु छे ( तस संठाणपरिणया वि) त्रिषु आर परिणाम, व 1 ani छे (चउरंस संठागपरिणया वि) तुष्णु भार परिलाभ वाणां पशु (आयय संठाणपरिणया वि) आायत सांगा आहारना परिणाम वाणां पशु छे. (जे) भेो। (कड्डुयरसपरिणया ) ४४वा रसना परिणाम वाजां छे (ते) तेथे Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र, पद १ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवैधः ८३ ' सुरभिगन्धपरिणता अपि १, दुरभिगन्धपरिणता अपि२। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता, अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पर्शपरिणता अपि६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि८। सस्थानतः परिमण्डलभी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नील वर्ण परिणमनवाले भी हैं (लोहिय .. वण्ण.परिणया वि) लाल वर्ण परिणभनवाले भी हैं (हालिद्द वण्ण परिणया वि) पीले वर्ण परिणमनवाले भी हैं (सुकिल्लवण्णपरिणया . वि) श्वेत वर्ण परिणमनवाले भी हैं। (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंध परिणया वि) सुगंध परिणमनवाले भी हैं (दुविभगंध परिणया वि) दुर्गध परिणमन वाले भी हैं। ___(फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (मज्यफासपरिणया वि) (मृदुस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (गरुयफासपरिणया वि) गुरुस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (लहुयफासपरिणयादि) लघुस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि). शीतस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण,स्पर्श, परिणमन वाले भी हैं (णिदफासपरिणया वि) स्निग्धस्पर्श परिणमनवाले भी हैं.(लुक्खफासपरिणया वि) स्क्षस्पर्श परिणमन वाले भी हैं। । (संठाणओ) संस्थान से (परिमंडल संठाणपरिणयावि) परिमंडल (वण्णओ) वर्ष थी (कालवण्णपरिणया वि) १० वर्ष परिणाम पाणi प छ (नीलवण्णपरिणया वि) नीस व परिणाम पाणi ५ छे (लोहियवण्णपरिणया वि) सास २ गाना परिणाम पाणi ५ छ (हालिदवण्णपरिणया वि) पीत पशु ५२. . शाम प ५छे (सुक्किल्लवण्णपरिणया वि) श्वेत व परिणाम पाणi पछ.. (गंधओ जयथी (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगध ५२म पण ५ (दुभिगंधपरिणय। वि) हु५ ५२४ाम. पाणां पर छे. (फासओ) २५शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४२० २५ २w ami ५५५ छ (मउयफासपरिणया वि) भृढ २५ परिणाम पाणi ५४४ छ (गरुयफासपरिणया वि) शु३ २५ परिणामी ५४ छ (लहुयफासपरिणया वि) सधु २५ परिणाम qui ५४ छे (सीयफासपरिणया वि) शीत २५श परिणाम पाणi ५ छ (उसिणफासपरिणया वि) SEY २५श ५२म पाणां ५५] छ (णिद्धफासपरिणया वि) स्नि५ २५ परिणाम mi ५४ छे. (संठाणओ) सथानथी (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिभस सस्थान Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ प्रनापनासूत्र संस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि२, यस्रसंस्थानपरिणता अपि३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५।२०॥४०॥ ___ ये रसतः कपायरसपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपिर, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्ण परिणता ५। गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणता अपि। स्पर्शत:-कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता संस्थान परिणमनवाले भी हैं (वट संठणपरिणया वि) वृत्तसंस्थान परिणमनवाले भी हैं (तंस संठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थान परिणमन वाले भी हैं (चउरंससंठाण परिणया वि) चतुष्कोण संस्थान परिणमन वाले भी हैं (आयय संठाणपरिणया वि) आयत संस्थान परिणमनवाले भी हैं। (जे) जो (रसओ) रससे (कसायरस परिणया) कषायरस परिणमन वाले हैं । (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (काल वण्णपरिणया वि) काले वर्ण परिणामवाले भी होते हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नीलेवर्ण परिणामवाले भी होते हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) लालवर्ण परिणाम वाले भी होते हैं (हालिद्द वण्णपरिणया वि) पीले वर्ण परिणमनवाले भी होते हैं । (सुकिल्लवण्णपरिणया) श्वेतवर्ण परिणमनवाले भी होते हैं। . (गंधओ) गंध से (सुन्भिगध परिणया वि) सुगंध परिणमनवाले भी होते हैं (दुन्भिगंध परिणया वि) दुगंध परिममनवाले भी होते हैं। (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफास परिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणाम पाmi पY छ (वट्टसंठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थान परिणाम mi 4] छ (तंससंठाणपरिणया वि) विष्णु संस्थान परिणाम. पण ५ छ (चउरंससंठाणपरिणया वि) यता से स्थान परिणाम पाui छे (आयय संठाणपरिणया वि) मायत स स्थान परिणामी ५ छे. (जे) । (रसओ) २सथी (कसायरसपरिणया वि) पाय २स परिणाम पण छ (ते) तेमा (वण्णओ) qथी (कालवण्णपरिणया वि) ४॥ २ना परिणाम पाणi छ (नीलवण्णपरिणया वि) नीस व परिणाम ५५ डाय छ (लोहियवण्णपरिणया वि) सास वर्ष परिणाम पामा ५४ डाय छ (हालिदवण्णपरिणया वि) पी॥ २॥ ५२म mi प य छ (सुकिल्लवण्ण परिणया वि) स३४ २ जना परिणाम पाणi पY डाय छ । ___ (गंधओ) गधी (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुग५ परिणाम पyi डाय छ (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुध परिमा ५५ उय छ । ___ (फासओ) २५Nथा (कक्कडफासपरिणया वि) ४४५ २५श परिणामi Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवैधः ८५ अपि३, लघु फस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पर्शपरिणता अपि ६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपिटा संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि२, व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि आयतसंस्थानपरिणता अपि ५।२०॥ ये रसतः अम्लरसपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि १, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, परिणमनवाले हैं (गरुयफास परिणया वि) गुरुस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (लहुयफास परिणया वि) लघु स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीतस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (उसिणफास परिणया वि) उष्णस्पर्श परिणाम वाले भी हैं (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्शपरिणमनवाले भी हैं (लुक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणवाले भी हैं। ___(संठाणओ) आकार से (परिमंडल परिणया वि) परिमंडल आकार ' के भी हैं (वसंठाणपरिणया वि) वृत्त आकार परिणमनवाले भी हैं । (तंस संठाण परिणया वि) त्रिकोणाकार परिणमनवाले भी हैं (चउरंस संठाणपरिणया वि) चौकोर आकार परिणमनवाले भी हैं (आयय. संठाणपरिणया वि) आयताकार परिणमन वाले भी हैं। __ (जे) जो (रसओ) रसे से (अविलरस परिणया) आम्लरस परिणमनवाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) पण हाय छ (मउंयफासपरिणया वि) भृश्य परिणाम पi ५ सय छ (गरुयफासपरिणया वि) शु३ २५श परिणाम पाणi ५ उय छ (लहुयफास परिणया वि) सधु २५ परिणाम वाणां ५५ डाय छ (सीयफासपरिणया वि) शीत २५ परिणाम पmi पy जय छ (उसिणफासपरिणया वि) S२५श परिणाम पाणi पाय छ (णिद्धफासपरिणया वि) २५ २५ परिणाम पmi ५९५ लाय छ (लुक्खकासपरिणया वि) ३६ ५५ परिणाम पi ५४४ डाय छे. (संठाणओ) २४।२थी (परिमंडल संठाणपरिणया वि) परिभस २४ारना ५ छ (वटसंठाणपरिणया वि) गण मा४।२।। परिणाम पा ५ छ (स संठाणपरिणया वि) त्रिी २२ परिणाम पाणi ५ छ (चउरंसस ठाण परिणया वि) यारस 20४२ना परिणाम पा ५५ छ (आययसंठाणपरिणया वि) આયતાકાર પરિણામ વાળાં પણ છે (जे) रेश्मा (रसओ) २सथी (अविलरसपरिणया) मा २सना परिणाम qi छ (ते) ते (वण्णओ) व थी (कालवण्णपरियणा बि) ॥ गना Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कई ८६. प्रज्ञापनासूत्रे शुक्लवर्णपरिणता अपि । गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि १, दुरभिगन्धपरिणता अपि२। स्पर्शतः कर्कश स्पर्शपरिणता अपि १, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपिष, उष्णस्पर्शपरिणता अपि६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपिट | संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि १, वृत्तसंस्थानपरिणताकाले वर्ण परिणामवाले भी हैं . ( नीलवण्णपरिणया वि) नीलवर्ण परिणामवाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) लालवर्ण परिणामवाले भी है हालिद वण्णपरिणया वि) पीतवर्ण परिणामवाले भी हैं (सुक्लि वर्णपुरिया चि) शुक्लवर्ण परिणमनवाले भी हैं । ((गंधओ), गंध से (सुभिगंध परिणया वि) सुगंध परिणामवाले - भी हैं (दुभिगंध परिणया वि) दुर्गंध परिणामवाले भी हैं । (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफास परिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणमनवाले भी हैं ( मजफास परिणया वि) मृदुस्पर्श परिणमनवाले भी हैं. (गरुयकास परिणया वि) गुरुस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (लक्ष्य-" फास परिणया वि) लघु स्पर्श परिगमनवाले भी है (सीयफासपरिणया वि) शीतस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (उसिगफास परिणया वि) उष्णस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (जिफास परिणया वि) स्निग्ध स्पर्श-' परिणमनवाले भी हैं (लक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिमनवाले भी हैं । " परिणाभ वाणां पशु छे (नीलवण्णपरिणया वि) नीस वर्षा परिणाम वाणां भए (लोहियत्रण्णपरिणय। बि) सास 'रंगना परिणामी पशु छे (हलिद्दण्णपरिणया वि 'पीजी' रंजना परिणाभी पशु छे (सुक्किल्लवण्णपरिणया वि) शुद्ध वर्षा परिणाम વાળાં પણ છે (गंधओ) गंधथी (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम वाणां या छे (परिणया वि) दुर्गध परिणाम वाजा पशु छे '(फासओ) स्पर्श'थी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४श स्पर्श परिणामी भए। छे (मंउयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्श परिणाम वाणां प (गरुयफासपरिणया वि) गु३ 'स्पर्श' परिणाम वाजा पशु छे ( लहुयफास परिणया वि) बघु स्पर्श परिणाम वाजा पशु छे ( सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणाम वाणा पशु छे (उसि फासपरिणया वि) उष्णु स्पर्श - परिणाम वाणां छे (द्विकासपरिणया नि) स्निग्धं स्पर्श परिणाम वाणा पशु छे (लुक्ख फांसपरिणया 'त्रि) ३क्ष स्पर्श परिणाम वाजा पशु छे. 15 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू. ७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेध: अपि२, त्र्यत्रसंस्थानपरिणता अपि३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि ४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५|२०| ८७ ये रसतो मधुररसपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि १, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्ल (संठाणओ) संस्थान से ( परिमंडलसंठाणपरिणया वि परिमंडल संस्थान परिणमनवाले भी हैं (वह संठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थान परिणमनवाले भी हैं ( स संठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थान परि मनवाले भी हैं (चउरंस संठाणपरिणया वि) चतुष्कोण संस्थान परिणमनवाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि ) आयत संस्थान, परिमनवाले भी हैं । 377 (जे) जो (रसओ) रस से (महुर रस परिणया) मधुर रस परिणमनवाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) कालेवर्ण परिणमनवाले भी हैं (नीलवण्ण परिणया वि) नीलेवर्ण परिणमनवाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणया चि) लाल वर्ण परिणमनवाले भी हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीले वर्ण परिणमनवाले भी हैं . (सुकिल्लवष्णपरिणया वि) शुक्लवर्ण परिणमनवाले भी हैं । 1 (गंधाओ) गंध से (सुभिगंध परिणया वि) सुगंध परिणमनवाले - भी हैं (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गधपरिणमनवाले भी है । ( संठाणओ) संस्थानथी ( परिमंडलसं ठाणपरिणया वि) परिभउस सस्थान परिणाम वाणां पशु छे ( वट्टसंठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थान परिणोभ वीजां छे (तसठाणपरिणया वि) त्रिए संस्थान परिणाम पाणी पशु (चररंस संठाणपरिणया वि) श्रुतुष्षु सस्थान परिणाम वाणां पशु छे (आयय संठाणपरिणया वि) आायत संस्थान परिणाम वाजा पशु छे, (जे) भेगो (रसओ) रसथी (महुररस गरिणया) भधुर रस परिणाम वाणां छे (ते) ते (वण्णओ) वर्णाथी ( कालवण्णपरिणया वि) आजा 'रंगना परिलाभ वाणां पशु छे (नीलवण्णपरिणया वि) नीस वर्षा परिणाम वाणां पशु छे (लोहिय वण्णपरिणया वि) सास रंगना परिणाम वाणां पशु छे (हालिदवण्णपरिणया वि) चीत वर्षा परिणामी या छे (सुक्किल्लवण्णपरिणया वि) सह रंगना परिणाम વાળાં પણ છે (गंधओ) गंधथी (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिलाभ वाणां पशु छे (दुभिगंधपरिणया वि) हुर्गध परिणाम वाणां पशु छे (5 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे वर्णपरिणता अपि५। गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणता अपि२, कर्कशस्पर्शपरिणता अपि १, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पर्शपरिणता अपि६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपिटा संस्थानतः-परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि२, ज्यस्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थानपरिणता अपि५ २०११००॥सू०७।। टीका-अथ गन्धमधिकृत्य पट्चत्वारिंशद् भङ्गान् प्रतिपादयितुमाह-'जे गंधओ सुब्भिगंधपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, णीलवण्णपरिणया । (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कशस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (मउयफास परिणया वि) मृदस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (गरुयफासपरिणया वि) गुरुस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि। शीतस्पर्श परिणमनवाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्णस्पर्शपरिणमनवाले भी हैं (णिद्ध फासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (लुक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्शपरिणमनवाले भी हैं (संठाणओ) संस्थान से (परिमंडल संठाण परिणया वि) परिमंडल संस्थान परिणमनवाले भी हैं (वसंठाणपरिणयावि) वृत्त संस्थान परिणमनवाले भी हैं (तंससंटाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थान परिणमनवाले भी हैं (चउरंससंठाणपरिणया वि) चतुष्कोण संस्थान परिणमनवाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयत संस्थानपरिणमनवाले भी हैं ।सू० ७॥ (फासओ) २५शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४० २५श परिणामी पy छ (मउय फासपरिणया वि) भृढ २५श परिणाम ni y छ (गरुयफास परिणया वि) शु३ २५० परिणाम वा ५५५ छ (लहुयफासपरिणया वि) लघु २५ परिणाम व प छ (सीयफासपरियणया वि) शात २५श परिणाम वाणi पY छ (उसिणफासपरिणया वि) SLY २५ परिणाम Mi पy छ (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध २५ परिणाम पाणi पछे (लुक्खफासपरिणया वि) ३६ २५ परिणाम पाणां पY छे. (संठाणओ) संस्थानथी (परिमंडलस ठाणपरिणया वि) परिभस सस्थान परिणाम पाmi 4 छ (वटूटस ठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थान परिणाम qui ५ छ (तंससंठाणपरिणया वि) त्रिम संस्थान परिणाम वणi ५४ छ (चउरंस संठाणपरियणया वि) यतु संस्थान परिणाय छ (आययस ठाणपरिणया वि) मायत संस्थान परिणाम पाणi पy छे. ॥सू. ७॥ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू. ७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधः वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिदवण्णपरिणया वि, सुविकल्लवण्णपरिणयाँ वि, 'जे' ये स्कन्धादयः पदार्थाः, 'गंधओ' गन्धतः - गन्यापेक्षया 'सुभिगंधपरिणया' सुरभिगन्धपरिणता भवति, 'ते वण्णओ' तेषां मध्ये केचित् स्कन्धादयः वर्णतः - वर्णापेक्षया 'कालवण्णपरिणया वि' कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचित- 'णीलवण्णपरिणया वि' - नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचित् - ' हालिवण्णपरिगया वि' - हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'सुकिल्लवण्णपरिणया वि' - शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इति पञ्च भङ्गाः सुरभिगन्धस्य वर्णैः सह सञ्जताः, अथ तस्यैव रसैः सह पञ्च भङ्गानाह - 'रसभो तित्तरसपरिणया वि कडुयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महुररस - परिणया वि' ये स्कन्धाद्यो गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता स्तेपां मध्ये केचित् - 'रसओ' रसाः -- रसापेक्षया 'तित्तरसपरिणया वि' - तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - ' कइयरसपरिणया वि' कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित - ' कसायरसपरिणया वि' - कपायरसपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'अंविलरसपरिणया वि' अम्लरसपरिणना अपि भवन्ति केचित् - 'महुररस ८९ टीकार्थ - अब गंध परिणाम की अपेक्षा से छ्यालीस भंगों का प्रतिपादन करते हैं जो पुद्गल गंध से सुगंध रूप परिणाम से परिणत हैं अर्थात् सुगंधवाले हैं, उनमें से कोई-कोई वर्ण के लिहाज से काले वर्णवाले भी होते हैं, कोई-कोई नीले वर्ण वाले होते हैं, कोई-कोई लाल वर्ण वाले होते हैं, कोई-कोई पीले वर्ण वाले होते हैं और कोई-कोई श्वेत वर्ण वाले होते हैं । इस प्रकार सुगंध के साथ वर्गों की अपेक्षा पांच भंग होते हैं, अब सुगंध के पांच रसों के साथ पांच भंग कहते हैं जो पुद्गल सुगंध परिणाम वाले होते हैं, उनमें रस की अपेक्षा कोई तिक्त ટીકા –હવેગ ધ પરિણામની અપેક્ષાએ છેતાલીસ ભ ગાનુ પ્રતિપાદન કરે છે જે પુદ્ગલા ગ ધથી સુગંધ રૂપ પરિણામ વડે પિરણત છે અર્થાત્ યુગ ધ વાળાં છે, તેઓમાથી કાઇ કાઇ વર્ણભેદે કાળા રગના પણ હાય છે, કાઇ કાઈ વાદળી રગવાળાં પણ હાય છે, કાઇ કાઇ લાલ ૨ગના પણ હાય છે, કાઈ કાઇ પીળા રંગવાળા પણ હાય છે, કાઇ કાઇ સફેદ રગવાળા પણ, હાય છે આ રીતે સુગ ંધની સાથે પાચ રગેાની અપેક્ષાએ પાચ ભગ બને છે. હવે સુગધના પાંચ સેાની સાથે પાંચ ભંગ વર્ણવાય છે જે પુદ્ગલા સુગંધ પરિણામ વાળાં હોય છે, તેઓમાં રસની અપેક્ષાએ કાઇ તીખા રસવાળાં म० १२ Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९० प्रज्ञापनासूत्रे परिणया वि' मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, अथ-सुरभिगन्धरयैव स्पर्शैः सह अष्टौ विकल्पान आह- 'फासओ कक्खडफासपरिणया वि, फासपरिणया वि, गरुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, णिद्धफासपरिणया वि, लक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता स्तेषां मध्ये केचित् - 'फासओ' - स्पर्शतः - स्पर्शापेक्षया, 'कक्खड - फासपरिणया वि'-कर्कस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'मउयफासपरिणया वि' - मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'गरुयफासपरिणया वि' - गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'लहुयफासपरिणया वि' - लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित्–'सीयफासपरिणया वि' - शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'उसिणकासपरिणया वि'-उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचित्'णिद्धफासपरिणया वि-स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचित् - 'लुक्खफास - परिणया वि' रुक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्यष्टौ भङ्गा. रस वाले, कोई कटुक रस वाले, कोई कषाय रस वाले, कोई आम्ल रस वाले और कोई मधुर रस वाले होते हैं । सुगंध के आठ स्पर्शो के साथ आठ विकल्प होते हैं, उन्हें कहते हैं- सुगंध वाले पुद्गल स्पर्श की अपेक्षा कोई कर्कश स्पर्श वाले होते हैं, कोई कोमल स्पर्श वाले होते हैं, कोई गुरु स्पर्श वोले होते हैं, कोई लघु स्पर्श वाले होते हैं, कोई शीत स्पर्श वाले होते हैं, कोई उष्ण स्पर्श वाले होते हैं, कोई स्निग्ध (चिकने) स्पर्श वाले होते हैं, कोई रूक्ष स्पर्श वाले होते हैं । इस प्रकार सुगंध के साथ आठ स्पर्शो संबंधी आठ विकल्प होते हैं । सुरभिगंध के पांच संस्थानों के साथ पांच भंग होते हैं, उन्हें बतलाते हैं - सुरभिगंध वाले पुद्गलों में से कोई परिमंडल संस्थान કાઇ કડવા રસવાળા, કાઇ તુરા રસવાળા, કાઇ ખાટા રસવાળા અને કાઇ મીઠા રસવાળાં હાય છે. સુગન્ધના આઠ સ્પર્શની સાથે આઠ વિકલ્પે અને છે, તેને બતાવે છે, સુગધવાળા પુદ્ગલ સ્પર્શની અપેક્ષાએ કોઇ કશસ્પર્શીવાળા હાય છે, કાઇ કોઇ કામળ સ્પર્શીવાળાં હેાય છે કેાઇ ગુરૂ પવાળાં હોય છે કાઈ લઘુ સ્પર્શીવાળા હાય છે, કાઇ ઠંડા સ્પર્શીવાળા હેાય છે. કાઇ ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા હાય छे, स्निग्ध (सीएएगा) स्पर्शवाणा होय छे, इक्ष (उठोर) स्पर्श वाणा હાય છે, આ રીતે સુગધની સાથે આઠ સ્પર્ધાના આઠ વિકલ્પ બને છે. સુરભિ ગધના પાંચ સ સ્થાનાની સાથે પાંચ ભગ મને છે. તેને મતાવવામાં આવે છે સુગન્ધ વાળા પુદ્ગલા માથી કાઇ પરિમ ડલ સ ́સ્થાનવાળાં, કોઇ Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवैधः ६१ ___ अथ सुरभिगन्धस्यैव संस्थानैः सह पञ्च भङ्गानाह-संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरंससंठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि ५-२३' ये स्कन्धादयो गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता स्तेपांमध्ये केचित्-'संठाणओ' स्थानतः संस्थानापेक्षया, 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि'-परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'घट्टसंठाणपरिणया वि'-वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित् 'तंससंठरणपरिणया वि'-त्र्यत्रसंस्थानपरिणताअपि भवन्ति, केचित्-'चउरंससंठाणपरिणया वि'-चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचित्-'आययसंठाणपरिणया वि'-आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, एवञ्च सुरभिगन्धस्य वर्णतः ५, रसतः ५, स्पर्शतः८, संस्थानतः५, सर्वसम्मेलनेन ५४५४८४५२३ त्रयोविंशति भङ्गाः भवन्ति, एवमेव २३ त्रयोविंशति भङ्गान् दुरभिगन्धस्यापि वर्णादिभिः सह प्ररूपयितुमाह-'जे गंधओ दुभिगंधपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, णीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हारिदवण्णपरिणया वि, सुकिल्लवण्णपरिणया वि' 'जे' ये स्कन्धादयः 'गंधओ'-गन्धतः, 'दुभिगंधपरिणया' दुरभिन्धपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः तेषां मध्ये केचन वर्णापेक्षया, 'कालवण्णपरिणया वि'वाले, कोई वृत्त संस्थान वाले, कोई त्रिकोण संस्थान वाले, कोई चतुष्कोण संस्थान वाले और कोई आयत संस्थान वाले होते हैं। इस प्रकार सुरभिगंध के वर्ण की अपेक्षा ५, रस की अपेक्षा ५ स्पर्श की अपेक्षा ८, और संस्थान की अपेक्षा ५, यो सब मिलकर ५+५+८+५=२३ भंग हो जाते हैं। दरभिगंध के भी इसी प्रकार तेईस भंग होते हैं । उनकी प्ररूपणा करने के लिये कहते हैं जो पुदगल गंध से दुरभिगंध वाले होते हैं, उनमें से वर्ण की अपेक्षा कोई कृष्ण वर्ण परिणमन वाले भी होते हैं, कोई नील वर्ण વૃત્ત ગળ) સંસ્થાનવાળા, કેઈ ત્રિકેણ સ સ્થાનવાળા, કોઈ ચતુષ્કોણ સંસ્થાન વાળા અને કોઈ આયત સંસ્થાનવાળા હોય છે. આ રીતે સુરભિગંધની સાથે વર્ણની અપેક્ષાએ ૫, રસની અપેક્ષાએ પ, સ્પર્શની અપેક્ષાએ ૮ અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ ૫, આમ બધા મળીને પ–પ-૮-પ૨૩ ભંગ બની જાય છે. દુરભિ ગધના પણ આજ રીતે ૨૩ ભ ગ બને છે. તેઓની પ્રરૂપણા કરવાને માટે કહે છે કે – જે પુદ્ગલે ગધે દુરભિ ગંધવાળા હોય છે, તેમાંથી રંગની અપેક્ષા એ કોઇ કાળા રંગના પરિણામ વાળા હોય છે, કોઈ વાદળી રંગના પરિણાસી Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे - कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - गीलवण्णपरिणया वि'-नीलवर्णपरिता अपि भवन्ति केचन - 'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन–'हालिद्दवण्णपरिगया वि' - हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'सुकिल्लवण परिणया वि' शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, तदेवं दुरभि - गन्धस्य वर्णैः सह पञ्च भङ्गा सञ्जाताः अथ तस्यैव रसैः सह पश्च भङ्गानाह'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कइयत्सपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अविलरस परिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयो गन्धती दुरभिगन्धपरिणता स्तेपां मध्ये केचन - ' रसओ' - रमतः - रसापेक्षया, 'तितरसपरिणया वि' तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'कइयरसपरिणया वि' - कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' कसायरसपरिणया वि' - कपायरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'महुररस परिणया वि' मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, तदेवं रसैः सह दुरभिगन्धस्य पञ्च भगा सम्पन्नाः अथ तस्यैव स्पशैः सह अष्टौ भङ्गानाह - 'फासओ कक्कड फासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणमन वाले भी होते हैं, कोई लोहित वर्ग परिणमन वाले भी होते - हैं, कोई पीत वर्ण परिणमन वाले भी होते हैं और कोई शुक्ल वर्ण परिणमन वाले भी होते हैं । इस प्रकार वर्गों के साथ दुरभिगंध को लेकर पांच भंग होते हैं । , अब दुरभिगंध के साथ पांच रसों की अपेक्षा से पांच भंग कहते हैं- जो पुद्गल गंध से दुर्गंध वाले होते हैं उनमें से कोई-कोई रस की अपेक्षा तिक्तरस परिणत होता हैं, कोई कटुकरस परिणत होते हैं, कोई कषायरस परिगत होते हैं, कोई अम्लरस परिणत होते हैं और कोई मधुररस परिणत भी होते हैं । इस प्रकार दुरभिगंधवाले पुद्गलों के पांच रसों के योग से पांच भंग हो जाते हैं । ५२ હાય છે, કોઇ લાલ ૨ગના પરિણામ વાળા હોય છે. કોઇ પીળા રંગના પરિ ણામવાળા પણ હાય છે અને કોઇ સફેદ ૨ગના પરિણામવાળા હાય છે, આ રીતે રંગાની સાથે દુરભિ ગધને લઇને પાચ ભંગ અને છે. હવે દુરભિ ગધની સાથે પાચ રસેની અપેક્ષાએ પાચ ભગ બતાવે છે જૈ પુદ્ગલા ગધે દુર્ગન્ધ વાળાં હાય છે, તેએમાથી કોઇ રસની અપેક્ષાએ તિકતરસ પરિણામી ડાય છે, કોઇ કડવા રસના પરિણામવાળા હાય છે, કોઈ કોઇ કષાય રસ પરિણામી હાય છે, કોઇ ખાટા રસના પરિણામવાળા હેાય છે, અને કોઇ મધુર રસ પિરણામ વાળાં હોય છે, એજ રીતે દુરભિ ગ ધવાળાં પુદ્દગલાનાં પાંચ રસેના યાગથી પાંચ ભાંગ ખની જાય છે. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधः ९३ परिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, गिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो गन्धतो दुरभिगन्धपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'फासओ' स्पर्शतः-स्पर्मापेक्षया, 'कक्खडफासयरिणया वि' कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि-मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि' गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सीयफासपरिणया वि' शीतरपर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि' उप्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन'णिद्धफासपरिणया वि' स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लुक्खफासपरिणया वि'-रूक्षस्पर्शपरिगता अपि भवन्ति, तदेवं दुरभिगन्धस्य स्पर्शेः सह अष्टौ विकल्पाः प्रतिपादिताः। अथ तस्यैव संस्थानः सह पञ्च ___अब दुर्गन्ध के साथ आठ स्पर्शों का योग दिखलाकर पुद्गलों के आठ भेद प्रदर्शित करते हैं-जो पुद्गल गंध से दुर्गंध वाले होते हैं, उनमें से स्पर्श की अपेक्षा कोई-कोई कर्कश स्पर्श वाले भी होते हैं, कोई-कोई मृदु स्पर्श वाले भी होते हैं कोई-कोई गुरुस्पर्श वाले भी होते हैं, कोई-कोई लघुस्पर्श वाले भी होते हैं, कोई-कोई शीतस्पर्श वाले भी होते हैं, कोई-कोई उष्णस्पर्श वाले भी होते हैं, कोईकोई स्निग्ध स्पर्श वाले भी होते हैं और कोई-कोई रूक्षस्पर्श वाले होते हैं । इस प्रकार दुर्गन्ध वाले पुद्गलों के आठ स्पर्शो के योग से आठ विकल्पों का प्रतिपादन किया गया। ___अब दुर्गन्ध वाले पुद्गलों के संस्थानों के योग से पांच विकल्प दिखलाते हैं-जो पुद्गल गंध से दुर्गध बाले होते हैं, संस्थान की ' હવે દુર્ગાની સાથે આઠ સ્પર્શીનો મેળાપ દેખાડીને પુગલોના આઠ ભેદ પ્રદર્શિત કરે છે જે પુગલે ગ કરીને દુર્ગન્ધવાળાં હોય છે, તેમાંથી સ્પર્શની અપેક્ષાએ કોઈ કોઈ કર્કશ સ્પર્શવાળા પણ હોય છે, કઈ કઈ મૃદુ સ્પર્શવાળા પણ હોય છે, કોઈ કોઈ ગુરૂ સ્પર્શવાળાં પણ હોય છે, કોઈ કઈ લઘુ પર્શવાળા પણ હોય છે, કોઈ કોઈ ઠંડા સ્પર્શવાળા પણ હોય છે. કોઈ કોઈ ઉણ સ્પર્શવાળા પણ હોય છે, કોઈ કોઈ સ્નિગ્ધ પશવાળા પણ હોય છે. કોઈ કોઈ રૂક્ષ પશવાળા પણ હોય છે. એ રીતે દુર્ગધવાળા પુદ્ગલેના આઠ સ્પર્શીના યેગથી આઠ વિકલ્પ પ્રતિપાદિત કર્યા છે. હવે દત્પવાળા પુદ્ગલોને સ સ્થાનના પેગ વડે પાચ વિકલ્પ દેખાડે છે-જે પુદ્ગલે ગધે કરીને દુધવાળા હોય છે. સંસ્થાનની દષિએ તેઓમાંથી Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे विकल्पान् प्रतिपादयति-'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि' ये स्कन्धादया गन्धतो दरभिगन्धपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'संठाणओ' संस्थानतः-संस्थानापेक्षया, 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि'-परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'वसंठाणपरिणया वि'-वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'तंस सठाणपरिणया वि'-व्यस्त्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'चउरंससं ठाणपरिणया वि'-चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'आययस ठाणपरिणया वि'-आयतस स्थानपरिणता अपि भवन्ति, तदेवं संस्थानैः सह दुरभिगन्धस्य पञ्च विकल्पाः सजाताः, वर्णादिभिः संकलने तु २३ त्रयोविंशति विकल्पा भवन्ति, सुरभिदुरभिगन्धयोस्तु सर्व ४६ पट्चत्वारिंशद् विकल्पाः सम्पन्ना. अथ नसस्य वर्णादिभिः सह १०० शतविकल्पान् प्रतिपादयितुमाह'जे रसओ तित्तरसपरिणया ते वष्णओ कालवण्ण परिणया वि, णीलवण्णपरिदृष्टि से उनमें से कोई परिमंडल संस्थान वाले होते हैं, कोई वृत्त संस्थान वाले होते हैं, कोई त्रिकोण संस्थान वाले होते हैं, कोई चौकोर संस्थानवाले होते हैं और कोई आयत संस्थान वाले भी होते हैं। इस प्रकार संस्थानों के योग से दुगंध वाले पुद्गल पांच प्रकार के होते हैं। इस प्रकार वर्ण के ५, रस के ५, स्पर्श के ८ और संस्थान के ५, यो सब मिलाकर इनके भी तेईस भेद होते हैं । दोनों गंधवोले पुद्गलों को सम्मिलित करने से ४६ विकल्प हो जाते हैं। रस का वर्ण आदि के साथ संयोग करने पर सौ (१००) विकल्प बनते हैं। उनका प्रतिपादन करते हैं जो पुङ्गल रस की अपेक्षा तिक्तरस परिणमन वाले हैं, उनमें से કોઈ પરિમડલ સ સ્થાનવાળા હોય છે, કોઈ વૃત્ત સ સ્થાનવાળા હોય છે. કોઈ ત્રિકોણ સંસ્થાનવાળા હોય છે. કોઈ ચતુષ્કોણ સ સ્થાનવાળા હોય છે અને કોઈ આયત સ સ્થાનવાળા હોય છે. આ રીતે સ સ્થાનોના યોગ વડે દુધવાળા પુદ્ગલ પાચ પ્રકારના બને છે. આ જ રીતે વર્ણના ૫, રસના ૫ અને સ્પર્શના ૮, અને સ સ્થાનના પ, આમ બધા મળીને આના પણ તેવીસ ભેદ બને છે. બને ગબ્ધ વાળા પુદ્ગલેને એકત્ર કરવાથી ૪૬ વિકલ્પ બની જાય છે. તેને રસ આદિની સાથે જોડવાથી સો (૧૦૦) વિકપ બને છે તેનું પ્રતિપાદન કરે છે- જે પુદ્ગલ રસની અપેક્ષાએ તિક્ત રસ પરિણામવાળાં છે. તેમાંથી Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधः ९५ णया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिदवण्णपरिणया वि, सुकिल्लघण्णपरिणया वि, 'जे' ये-स्क्रन्धादयः- रसओ' रसतः-रसापेक्षया, 'तित्तरसपरिणया, तिक्तरसपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ'-तेषां मध्ये केचन-स्कन्धादयो वर्णतः वर्णापेक्षया, 'कालवण्णपरिणया वि'-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-- 'णीलवण्णपरिणया वि-नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि'-लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन='हालिदवण्णपरिणया वि'-हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सुकिल्लवण्णपरिणया वि' शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं तिक्तरसस्य वर्णैः सह पञ्च विकल्पाः' सञ्जाताः, अथ तस्यैव गन्धाभ्यां सह द्वौ विकल्पावाह-'गंधो मुभिगंधपरि णया वि, दुन्भिगंधपरिणया वि'-ये स्कन्धादयस्तिक्तरसपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'गंधओ'-गन्धतः -गन्धापेक्षया - 'मुभिगंधपरिणया वि'-मुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन दुभिगंधपरिणया वि' दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, अथ तिक्तरसस्यैव स्पर्टीः सह अष्टौ विकल्पानाह'फासओ कक्खडफासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया कोई वर्ण की अपेक्षा कृष्णवर्ण वाले होते हैं, कोई नीलवर्ण वाले होते हैं, कोई लालवर्ण वाले होते हैं, कोई पीलेवर्ण वाले होते हैं और कोई शुक्लवर्ण वाले होते हैं, इस प्रकार तिक्तरस वाले पुद्गलों के पांच वर्गों की अपेक्षा से पांच विकल्प हुए। तिक्तरस वाले पुद्गलों के गंध की अपेक्षा दो विकल्प होते हैं, क्योंकि तिक्तरस वाले पुगलों में से कोई सुगंध वाले होते हैं और कोई दुर्गंध वाले होते हैं। तिक्तरसपरिणत पुगल आठ स्पों की अपेक्षा आठ प्रकार के होते हैं। उन्हें दिखलाते हैं-जो पुद्गल रस से तिक्तरस परिणमन કે વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા રંગ વાળાં હોય છે. કોઈ વાદળી રંગવાળાં હોય છે, કેઈ લાલ રંગવાળા હોય છે. કે પીળા રંગવાળાં હોય છે, અને કઈ સફેદ રંગવાળા હોય છે. આ રીતે તિક્ત રસવાળા પુદ્ગલેના પાંચ વર્ષો (રંગ) ની અપેક્ષાએ પાંચ વિકલ્પ થાય છે. તિક્ત રસ વાળા પુદ્ગલોના ગંધની અપેક્ષાએ બે વિકલ્પ બને છે, કેમકે તિત રસ વાળાં પુદ્ગલેમાથી કેઈ સુગંધવાળાં હોય છે, અને કઈ દુર્ગંધ વાળાં હોય છે. તિક્ત રસ પરિણામી પુદ્ગલ આઠ સ્પર્શોની અપેક્ષાએ આઠ પ્રકારના બને છે. તે બતાવવામાં આવે છે-જે પુદ્ગલ રસથી તિત રસ પરિણામવાળાં Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रभापनासूत्रे वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, गिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रसतस्तिक्तरसपरिणता स्तेषां मध्ये केचन- फासओ' स्पर्शतः-स्पर्शापेक्षया, 'कक्खड़फासपरिणया वि'फर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि'-मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि'-गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लहुयफासपरिणया वि'-लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन='सीयफासपरिणया वि' शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि' उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णिद्धफासपरिणया वि' स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लुक्खफासपरिणया वि'-रूसस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं तिक्तरसस्य स्परौंः सह अष्टौ विकल्पाः, __ अथ तस्यैव संस्थानः सह पञ्च विकल्पानाह-'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि वट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरंससठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि ८१२०' ये स्कन्धादयो रसतस्तिक्तरसपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'संठाणओ'-संस्थानतः संस्थानापेक्षया, 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि-परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'वट्टसंठाणपरिणया वि'वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-तंसस ठाणपरिणया वि'-व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'चउरंसस ठाणपरिणया वि'-चतुरस्रसंस्थानवाले हैं, उन में से कोई स्पर्श की अपेक्षा कर्कश स्पर्श वाले, कोई मृदुस्पर्श वाले, कोई गुरुस्पर्श दाले, कोई लघु स्पर्शवाले कोई शीत स्पर्शवाले, कोई उष्ण स्पर्शवाले, कोई स्निग्ध रपवाले और कोई रूक्ष स्पर्शवाले भी होते हैं। इस प्रकार तिक्तरस के आठ स्पों के साथ आठ विकल्प होते हैं। ___ अब तिक्तरस के संस्थानों की अपेक्षा होने वाले पांच विकल्पों का प्रतिपादन करते हैं-जो स्कंध-पुद्गल रस की अपेक्षा तिक्तरूप में परिणत हैं, उनके संस्थान की अपेक्षा कोई परिमंडलसंस्थान वाले होते છે. તેઓમાથી કોઈ સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશ સ્પર્શવાળાં, કેઈ મૃદસ્પર્શવાળાં કઈ ગુરૂસ્પર્શવાળા, કોઈ લઘુ સ્પર્શવાળાં, કેઈ શીત સ્પર્શવાળા, કેઈ ઉણ સ્પર્શવાળાં, કોઈ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળાં, કોઈ રૂક્ષ સ્પર્શવાળાં પણ હોય છે. આ રીતે તિકત રસના આઠ સ્પર્શોની સાથે આઠ વિકલ્પ બને છે. હવે તિક્ત રસના સંસ્થાનોની અપેક્ષાથી (થવાવાળા) પાંચ વિકલ્પોનુ પ્રતિપાદન કરે છે-જે સ્કંધ-પુદ્ગલ રસની અપેક્ષાથી તીખા રૂપથી પરિણત થયેલ છે. તેઓમા સ સ્થાનની અપેક્ષાએ કઈ પરિમંડલ સંસ્થાન વાળાં હોય Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू. ७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेध: परिणता अपि भवन्ति केचन - 'आययसंठाणपरिणया वि' - आयत संस्थानपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं तिक्तरसस्य संस्थानैः सम पञ्च विकल्पाः संजाताः, वर्णादिभिः सह विंशति विकल्पा बोध्याः, अथ कटुकरसस्य वर्णादिभिः सह विंशर्ति विकल्पान् आह- 'जे रसओ कडुरसपरिणया ते वण्णओ कालवण परिणया वि नीलवण परिणया वि, लोहियवण्ण परिणया वि, हालिढवण्यपरिणया वि, सुकिल्लवण्णपरिणया वि' - 'जे' ये स्कन्धादयः 'रसओ' रसतः 'कइयरसपरिणया'कटुकरसपरिणताः, 'ते वण्णभो'- ते वर्णतः - तेषां मध्ये केचन वर्गापेक्षया 'कालवष्णपरिणया वि'-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'णीलवण्णपरिणया वि' नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' हालिद्दवण्णपरिणया वि' - हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'सुक्किल्लवण्णपरिणया वि' - शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं कटुकरसस्य वर्णैः सह पञ्च विकल्पाः सञ्जाताः ५, अथ तस्यैव हैं, कोई वृत्तसंस्थान वाले होते हैं, कोई त्रिकोणसंस्थान वाले होते हैं, कोई सम चौरस संस्थानवाले होते हैं और कोई आयतसंस्थान वाले भी होते हैं । इस प्रकार तिक्तरसवाले पुलों का संस्थानों के साथ संयोग करने पर पाँच विकल्प हो जाते हैं । वर्ण, गंध, स्पर्श और संस्थान की अपेक्षा सब मिलकर वीस विकल्प होते हैं। 9 कटुकरसवाले पुद्गल वर्ण आदि के साथ योग करने पर वीस प्रकार के होते हैं - जो पुलस्कंध रस की अपेक्षा कटुकरस परिणमन वाले होते हैं, उनमें से कोई वर्ण की अपेक्षा कृष्णवर्णवाले होते हैं, कोई fear होते हैं, कोई लालवर्णवाले होते हैं, कोई पीलेवर्णवाले होते हैं और कोई श्वेतवर्णवाले होते हैं, इस प्रकार कटुकरसवाले पुद्गलों के पांच वर्णों के साथ योग करने पर पांच भेद होते हैं । છે, કોઇ વૃત્ત સંસ્થાનવાળા હાય છે, કાઇ ત્રિકોણ સ`સ્થાનવાળ હેાય છે. કાઇ સમર્ચાર સ સ સ્થાનવાળાં હાય છે. કાઇ આયત સંસ્થાનવાળા પણ હાય છે આ રીતે તિક્તરસવાળા પુદ્ગલેાનુ` સંસ્થાનની સાથે જોડાણ કરવાથી પાંચ વિકલ્પ બની જાય છે. વર્ણ, ગંધ, સ્પર્શી અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ મધા મળીને ૨૦ વિકલ્પ બને છે. RU કુટુક રસવાળાં પુદ્ગલ વણુ વગેરેની સાથે જોડવાથી ૨૦ પ્રકારના અને છે. જે પુદ્ગલ રસની અપેક્ષાએ કડવા રસના પરિણામવાળાં હેાય છે તે માથી કાઇ વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા રંગવાળાં હાય છે કાઇ લીલા ર્ગવાળાં હાય છે. કાઇ લાલ રંગવાળાં હોય છે. કાઇ પીળા ૨ગવાળાં હેાય છે. કાઈ ધાળા રંગવાળાં હોય છે. આ રીતે ડવા રસવાળા પુદ્ગલેાના પાંચ રંગાની સાથે જોડવાથી પાંચ ભેદ અને છે. प्र० १३ 1 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ટ मज्ञांपासू गन्धाभ्यां सह द्वौ विकल्पवाह- 'गंधओ सुभिगंध परिणया वि, दुब्भिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रसतः - कटुकरसपरिणता स्तेपां मध्ये, केचन - 'गंधओ' गन्धतः 'सुभगंध परिणया वि' - सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'दुभिगंधपरिया वि' - दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं द्वौ विकल्पौर, अथ तस्यैव स्पर्शैः सह अष्टौ विकल्पानाह - 'फासओ कक्खडफाणपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसि फासपरिणया वि, णिडफासपरिणया वि, लुक्ख फासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रसतः कटुकरसपरिणता स्तेषां मध्ये, केचन - 'फासओ' स्पर्शतः 'कक्खड - फासपरिणया वि'-कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'मउयफासपरिणया वि' - मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'गुरुयफासपरिणया वि' - गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'लहुयफासपरिणया वि' - लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'सीयफासपरिणया वि' - शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'उसिण फासपरिणया बि' - उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'णिद्धफासपरिणया वि' स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'लुक्खफासपरिणया वि' , 7 कटुकरसवाले पुगलों के दो गंधों के योग से दो विकल्प दिखलाते हैं- जो पुद्गलस्कंध रस की अपेक्षा कटुकरस परिणमन वाले हैं, उनमें से कोई गंध की अपेक्षा सुगंध- परिणत होते हैं और कोई दुर्गंध - परिणत होते हैं । इस प्रकार गंध की अपेक्षा दो भेद होते हैं । कटुकरसवाले पुद्गल आठ स्पर्शो के भेद से आठ प्रकार के होते हैं, सो दिखलाते हैं - जो पुद्गल रस की अपेक्षा कटुकरस परिणमन वाले हैं, उनमें से कोई स्पर्श की अपेक्षा कर्कश स्पर्शवाले, कोई मृदु स्पर्शवाले, कोई गुरु स्पर्शवाले, कोई लघु स्पर्शवाले, कोई शीत स्पर्शवाले, कोई उष्ण स्पर्शले, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले, और कोई કડવા રસવાળા પુદ્ગલાના બન્ને ગધાની સાથે મેળાપ કરવાથી મનતા વિકલ્પા ખતાવે છે જે પુદ્ગલે સ્ક ધ રસની અપેક્ષાએ કડવા રસના પરિણામ વાળાં છે, તેઓમાંથી કેાઇ ગધની અપેક્ષાએ સુગધ પરિણામી બને છે અને કાઈ દુધ પરિણામી અને છે. એ પ્રમાણે ગધની અપેક્ષાએ એ ભેદ અને છે. કડવા રસવાળાં પુદ્ગલે આઠ સ્પર્શના ભેથી આઠ પ્રકારના મને છે. તેને અહી દેખાવાડમાં આવે છે—જે પુદ્ગલ રસની અપેક્ષાએ કડવા રસના પરિણામ વાળાં છે તેમાથી કાઇ સ્પર્શની અપેક્ષાએ કશ સ્પર્શીવાળાં કાઇ મૃત્યુપ વાળા, કાઇ ગુરૂપ વાળા, કાઇ લઘુ સ્પર્શીવાળાં કાઇ ઠડડા સ્પર્શીવાળાં, તા કાઈ ગરમ સ્પર્શીવાળાં, કેાઈ સ્નિગ્ધ-ચિકણા સ્પર્શીવાળાં, કઇ રૂક્ષ પશ Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.७ जावादोनां वर्णादिना परस्परसंवेधः ९९ रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं कटुकरसस्य स्पशैः सह अष्टौ विकल्पाः, अथ तस्यैव संस्थानैः सह पञ्चविकल्पानाह-'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि' चउरंससंठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रसतः कटुकरसपरिणता स्तेपां मध्ये केचन-संठाणओ' संस्थानतः 'परिमंडलसंठागपरिणया वि'-परिमण्डलसंस्थान परिणता अपि भवन्ति, केचन-चट्टसंठाणपरिणया वि'-वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-तंससंठाणपरिणया वि'-व्यस्रस स्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'चउरंससंठाणपरिणया वि' चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन'आययसंठाणपरिणया वि' आयतसंस्थान परिणता अपि भवन्ति, तदेवं कटुरसस्य संस्थानैः सह पञ्च विकल्पा वर्णादिभिःसर्वे स्तु विंशतिः अथ कपायरसस्य वर्णादिभिः सह विंशति विकल्पान् आह-'जे रसओ कसायरसपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, णीलवण्णपरिणया वि, रूक्ष स्पर्शवाले होते हैं । इस प्रकार कटुकरस बाले पुद्गल स्पर्श के योग से आठ प्रकार के होते हैं। ___ अब कडकरसवाले पुद्गलों के संस्थान की अपेक्षा पांच भेद प्रदर्शित करते हैं-जो पुद्गल रस से कटुकरस वाले हैं, उनमें कोई संस्थान की अपेक्षा परिमंडल संस्थानवाले, कोई वृत्तसंस्थानवाले कोई त्रिकोण संस्थानवाले, कोई समचौरस संस्थानवाले और कोई आयतसंस्थान वाले होते हैं। यों कटुकरसवाले पुद्गलों के संस्थालों के योग से पांच विकल्प होते हैं और वर्णादि सभी को मिलाने से वीस भेद हो जाते हैं। __ अब कषायरस परिणमन वाले पुद्गलों के वर्णादि के साथ वीस भेदों का कथन करते हैं-जो पुद्गल रस की अपेक्षा कषायरस परिणવાળા પણ હોય છે. એ રીતે કડવા રસવાળાં પુદગલે સ્પર્શના ગે આઠ પ્રકારના બને છે. હવે કડવા રસવાળાં પુદ્ગલેના સંસ્થાનની અપેક્ષાએ પાંચ ભેદને પ્રદ શિત કરે છે-જે પુગલે રસે કરીને કડવા રસવાળાં છે, તેમાં કોઈ સંસ્થાન ની અપેક્ષાએ પરિમડલ સંસ્થાનવાળાં, કેઈ વૃત્ત સંસ્થાનવાળાં, કેઈ ત્રિકેણુ સંસ્થાનવાળાં, કેઈ સમચતુરસ સંસ્થાનવાળાં, અને કેઈ આયત સંસ્થાનવાળા હોય છે. આમ કડવા રસવાળાં પુદ્ગલેના સંસ્થાના વેગથી પાંચ વિક બને છે અને વર્ણાદિ બધાને મેળવવાથી ૨૦ ભેદ બની જાય છે. હવે કષાય રસ પરિણામી પુદ્ગલેના વર્ણાદિકેની સાથે બનનારા ૨૦ ભેદનું કથન કરે છે-જે પુદ્ગલે રસની અપેક્ષાએ કષાય રસ પરિણામવાળાં Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० प्रनापनासूत्र लोहियवण्णपरिणया वि, हालिनण्णपरिणया वि, मुक्किल्लवण्णपरिणया वि, 'जे' ये स्कान्धादयः 'रसओ' रसतः 'कसायरसपरिणया'-कपायरसपरिणता भवन्ति 'ते वण्णओ' ते वर्णतः-तेप मध्ये केचन वर्णाः पेक्षया 'कालवण्णपरिणया वि' कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णीलवण्णपरिणया वि' नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिवण्णपरिणया वि'-हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मुकिल्लवण्णपरिणया वि' शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति इत्येवं कपायरसस्य वर्णः सह पश्चविरल्पाः अथ तस्यैव गन्धेन सह द्वौ विकल्पावाह-'गंधओ 'मुभिगंधपरिणया वि' दुमिगंधपरिणया वि, ये स्कन्धादयः कपायरसपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'गंधओ'-गन्धतः, 'मुभिगंधपरिणया वि'-मुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'दुभिगंधपरिणया वि'-दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं द्वौ विकल्पौ भवतः । मन वाले हैं, उनमें से कोई वर्ण की अपेक्षा कालेवर्णवाले होते हैं, कोई नीलवर्ण वाले होते हैं, कोई लालवर्णवाले होते हैं, कोई पीलेवर्ण वाले होते हैं, और कोई श्वेतवर्णवाले होते हैं। इस प्रकार कपाय रस के साथ पांच वर्षों का योग करने से पांच विकल्प होते हैं। ____ अब गंध के साथ कषायरस वाले पुगलों का योग करने पर जो दो विकल्प होते हैं, उन्हें कहते हैं-जो कषायरस परिणमन वाले पुद्गल हैं, उनमें से कोई गंध की अपेक्षा सुगंधपरिणाम वाले और कोई दुर्गन्ध परिणामवाले होते हैं । इस प्रकार उनके दो विकल्प हुए। . ___ कषायरसपरिणत पुद्गलों के स्पर्श के साथ आठ विकल्प होते हैं, सो कहते हैं-जो पुद्गल रस की अपेक्षा कषायरस परिणमन वाले हैं, છે. તેમાંથી કેઈ વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા રંગના હોય છે કોઈ વાદળી હોય છે. કેઈ લાલ રંગના હોય છે, કોઈ પીળા રંગના હેષ છે. કેઈ સફેદ રંગના હોય છે. આ રીતે કપાય રસની સાથે પાચ રંગને મેળ કરવાથી પાંચ વિકલ્પ બને છે. હવે ગંધની સાથે કષાય રસવાળાં પગલે જોડવાથી જે બે વિકલ્પ બને છે. તેઓને સમજાવે છે-જે કષાય રસવાળાં પુગલો છે તેઓમાંથી કઈ ગંધની અપેક્ષાએ સુગંધ પરિણામવાળાં અને કેઈ દુર્ગધ પરિણામ વાળાં હોય છે. એ રીતે તેઓના બે વિકલ્પ થયા. કષાય રસ પરિણામી પુદ્ગલેના સ્પર્શની સાથે આઠ વિકલ્પ બને છે. જે પુદ્ગલે રસની અપેક્ષાએ કષાક રસ પરિણામવાળાં છે. તેમાંથી ફેઈ Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयोधिनी टीका प्र. पद १ सू. ७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेध १०१ 3 अथ तस्यैव स्पर्णैः सहाष्टौ विकल्पान् आह - 'फासओ कक्खडफासपरिया वि' मयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, णिद्धफासपरिणया वि, लक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रसतः कपायरसपरिणता स्तेपां मध्ये केचन - 'फासओ' - स्पर्शतः, 'कक्खड़फासपरिणया वि' कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'मउयफासपरिणया वि' - मृदुस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'गरुयफासपरिणया वि' - गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'लहुयफासपरिणया वि' - लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'सीयफासपरिणया वि' - शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'उसिणफासपरिणया वि' - उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'णिद्धफासपरिणया वि' - स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'लक्खफासपरिणया वि' रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं कपाय - रसपरिणतानां स्कन्धादीनां स्पर्शैः सहाष्टो विकल्पान् प्रतिपाद्य, तेपामेव संस्थानैः सह पञ्चविकल्पानाह - 'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि वट्टसंठाणपरिणया वितंसठाणपरिणयावि, चउरंसठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि' २०' ये स्कन्धादयो रसतः कपायरसपरिणता स्तेपां मध्ये केचन - 'संठाणओ'संस्थानतः 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि'- परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'वठाणपरिणया वि' वृत्तसंस्थानपरिणता अपि केचन - तंससंठाणपरिया वि' - त्र्यसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'चउरंसठाणपरिणया वि' उनमें से कोई कर्कश स्पर्शवाले, कोई मृदु स्पर्शचाले, कोई गुरु स्पर्श - वाले, कोई लघु स्पर्शवाले, कोई शीत स्पर्शवाले कोई उष्ण स्पर्शवाले कोई स्निग्ध स्पर्शवाले और रूक्ष स्पर्शवाले भी होते हैं । इस प्रकार कषायरसपरिणत पुद्गल स्पर्श की अपेक्षा आठ प्रकार के हैं । यह कषायरस वाले पुद्गल संस्थान की अपेक्षा पांच प्रकार के हैं, यथा - कोई परिमंडल संस्थान वाले होते हैं, कोई वृत्तसंस्थान वाले, कोई त्रिकोणसंस्थानवाले, कोई समचौरस संस्थान वाले और कोई કશ સ્પવાળાં, કઈ મૃદુ સ્પવાળા, કઇ ગુરૂ સ્પર્શીવાળાં, કાઇ લધુ સ્પર્શીવાળા, કેાઈ શીત સ્પર્શીવાળાં, કઈ ઉષ્ણુ પવાળાં, કોઇ સ્નિગ્ધ સ્પ વાળાં અને કોઇ કઠોર સ્પશવાળા પણ હોય છે. આ રીતે કષાય રસ પરિણત પુદ્ગલા સ્પર્શોની અપેક્ષાએ આઠ પ્રકારના છે. આ કષાય રસવાળાં પુદ્ગલ સ સ્થાનની અપેક્ષાએ પાંચ પ્રકારનાં છે. જેમકે કાઇ પરિમ ડલ સ સ્થાનવાળાં હેાય છે, કાઇ વૃત્તસ સ્થાનવાળા હેાય છે. કઇ ત્રિકોણસ સ્થાનવાળાં હાય છે, કેાઈ સમચેારસ સંસ્થાનવાળાં હાય છે, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रजापनासूत्र चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'आययसंठाणपरिणया वि२०' आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, तदेवं कपायस्य संस्थानः सह पश्च विकल्पाः, वर्णादिभिस्तु विंशति विकल्पा सम्पादिताः। अथ अम्लरसस्य विंशतिविकल्पान् वर्णादिभिः सह प्रतिपादयति-जे रसओ अंविलरसपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, नीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिद्दवण्णपरिणया वि, सुकिल्लवण्णपरिणया वि' 'जे' ये स्कन्धाइयः 'रसओ' रसतः, 'अविलरसपरिणया' अम्लरसपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः तेषां मध्ये केचन-वर्णापेक्षया 'कालवण्णपरिणया वि' कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'नीलवण्णपरिणया वि' नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिदवण्णपरिणया वि' हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सुकिल्लवण्णपरिणया वि-शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं रोत्या अम्लरसस्य वर्णैः सह पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य, तस्यैव गन्धेन सह द्वौ विकल्पो आयतसंस्थानरूप परिणत भी होते हैं । इस प्रकार कषायरस परिणमन वाले पद्गलों के संस्थान की अपेक्षा पांच भेद हैं। वर्ण, गंध स्पर्श और संस्थान से इनके बीस भेद हुए। ___ अब अम्लरसवाले पुद्गलों के वीस भेद वर्ग आदि की अपेक्षा से दिखलाते हैं-जो पुद्गल रस की दृष्टि से अम्लरस वाले होते हैं, वर्ण की अपेक्षा उनमें से कोई कृष्णवर्ण परिणमन वाले, कोई नीलवर्ण परिणमन वाले, कोई लालवर्ण परिणमन वाले, कोई पीतवर्ण परिणमन वाले, और कोई शुक्लवर्ण परिणमन वाले होते हैं। इस प्रकार वर्ण की अपेक्षा अम्लरस वाले पुगलों के पांच विकल्प होते है। जो पुद्गल अम्लरस वाले हैं, वे गंध की अपेक्षा से कोई सुगंध અને કઈ આયત સ સ્થાન રૂપ પરિણામ વાળા પણ હોય છે. આ રીતે કષાય રસ પરિણામવાળા પુદ્ગલેના સ સ્થાનની અપેક્ષાએ પાચ ભેદ છે. વર્ણ, ગ ધ, પુશ અને સ સ્થાન વડે એના ૨૦ ભેદ થયા. - હવે ખાટા રસવાળા પુદ્ગલેના ૨૦ ભેદ વર્ણ આદિની અપેક્ષાએ બતાવે છે–જે પુદ્ગલે રસ દષ્ટિથી ખાટા રસવાળા હોય છે. ગની અપેક્ષાએ તેઓમાંથી કોઈ કાળા વર્ણના પરિણામવાળા, કેઈ વાદળી રંગના પરિણામી, કેઈ લાલ રંગના પરિણામવાળા, કોઈ પીળા રંગના પરિણામવાળા, અને કોઈ સફેદ રંગના પરિણામવાળા હોય છે, આ પ્રકારે ૨ ગની અપેક્ષાએ ખાટા રસવાળા પુદ્ગલેના પાચ વિક બને છે. . જે પુદ્ગલ અમ્લ (ખાટા) રસવાળા છે, તેઓ ગંધની અપેક્ષાએ કોઈ Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र, पद १ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधः १०३ प्रतिपादयति-'गंधओ सुभिगंधपरिणया वि, दुन्भिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रसतः अम्लरसपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'गंधओ'-गन्धतः 'सुब्भिगंधपरिणया वि'-सुरभि गन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-दुन्भिगंधपरिणया वि' दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं द्वौ विकल्पौ, अथ तस्यैव अम्लरसस्य स्परौंः सहाष्टौ विकल्पान् प्रतिपादयति-'फासओ कक्खडफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि' लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, गिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रसतः अम्लरसपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'फासओ' स्पर्शतः, 'कक्खडफासपरिणया वि' ककशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन-'मउयफासपरिसया वि'-मृदुकस्पर्गपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सीयफासपरिणया वि' शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासणया चि' उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन "णिद्धफासपरिणया वि' स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लुक्खफासपरिणया चि-रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं रीत्या अम्लरसस्य स्परौं: सहाष्टौ विकल्पान् प्रतिपाद्य तस्य संस्थानैः सह पञ्च विकल्पान् प्रतिपादयतिवाले और कोई दुर्गंध वाले होते हैं । इस प्रकार गंध की अपेक्षा उनके दो भेद हैं। ___ स्पर्श की अपेक्षा अम्लरसवाले पुगलों का परिणमन आठ प्रकार का होता है, यथा-कोई कर्कश स्पर्शवाले, कोई मृदु स्पर्शवाले, कोई गुरु स्पर्शवाले, कोई लघुस्पर्शवाले, कोई शीतस्पर्शवाले, कोई उष्णस्पर्शवाले, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले और कोई रूक्ष स्पर्शवाले होते हैं । इस प्रकार आठ स्पर्शी के साथ अम्लरस परिणत पुद्गलों के आठ भेद होते हैं। - अब संस्थानों की अपेक्षा अम्लरस वाले पुद्गलों के पांच विकल्प સુગધવાળાં અને કઈ દુર્ગધવાળાં હોય છે. આ રીતે ગંધની અપેક્ષાએ કરી તેમના બે ભેદ છે. સ્પર્શની અપેક્ષાએ ખાટા રસવાળા પુદ્ગલેનું પરિણામ આઠ પ્રકારનું હોય છે. જેમકે કઈ કર્કશ સ્પર્શવાળાં, કેઈમૃદુ સ્પશવાળાં, કઈ ગુરૂસ્પર્શ વાળાં, કોઈ લઘુ સ્પર્શવાળા, કેઈ શીત સ્પશવાળાં, કેઈ ઉણ સ્પશવાળાં, કઈ સિનગ્ધ સ્પર્શવાળાં, કેઈ રૂક્ષ સ્પર્શવાળાં હોય છે. આ રીતે આઠ સ્પર્શેની સાથે ખાટા રસવાળાં પુદ્ગલેના આઠ ભેદ બને છે. હવે સંસ્થાની અપેક્ષાએ ખાટા રસવાળા પુદ્ગલેના પાંચ વિકલ્પ Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१०४ प्रशापनासूत्र 'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरंससठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि२०' ये स्कन्धादयो रसतः अम्लरसपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'संठाणओ' संस्थानतः 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि' परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'वट्टसंठाणपरिणया वि' वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'तंससंठाणपरिणया वि'-व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'चउरंससंठाणपरिणया वि'-चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति; केचन -'आययसंठाणपरिणया वि'-आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं रीत्या अम्लरसस्य वर्णादिभिः सह विंशति विकल्पाः सञ्जाताः, अथ मधुररसस्य वर्णादिभिः सह विंशति विकल्पान् प्रतिपादयितुमाह 'जे रसओ महुररसपरिणया, ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, णीलवण्णपरि णया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिद्दवण्णपरिणया वि, मुकिल्लवण्णपरिणया वि'-'जे' ये स्कन्धादयः 'रसओ'-रसतः 'महुररसपरिणया'-मधुररसपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः, तेषां मध्ये केचन-वर्णापेक्षया, प्रदर्शित करते हैं जो पुद्गल अम्लरस परिणत होते हैं, उनमें से कोई परिमंडलसंस्थान वाले, कोई वृत्तसंस्थान वाले, कोई त्रिकोणसंस्थान वाले, कोई चतुष्कोणसंस्थान वाले, और कोई आयतसंस्थान वाले होते हैं। इस प्रकार सब मिलकर अम्लरस परिणत पुदगलों के वीस भेद हुए। अब मधुररसपरिणत पुद्गलों के वर्ण आदि के साथ वीस भेद दिखलाते हैं-जो पुनल रस की अपेक्षा सधुररसपरिणत होते हैं, उनमें से वर्ण की दृष्टि ले कोई काले वर्ण वाले, कोई नीले वर्णवाले, कोई लाल वर्णवाले, और कोई पीले वर्णवाले और कोई शक्लवर्ण होते हैं। इस प्रकार इनके पांच भेद वर्ण की अपेक्षा से समझना चाहिए। પ્રદર્શિત કરે છે-જે પુગલે અસ્ફરસ પરિણામી હોય છે. તેમાંથી કઈ પરિમ ડલ સ સ્થાનવાળા, કેઈ વૃત્ત સંસ્થાન વાળાં, કેઈ ત્રિકોણ સંસ્થાનવાળા કેઈ ચતુષ્કણ સસ્થાનવાળા અને કેઈ આયત સ સ્થાનવાળા હોય છે. આ રીતે બધા મળીને અસ્ફરસ પરિણામી પુદ્ગલેના ૨૦ ભેદ કહેલા છે. હવે મધુર રસ પરિણત યુગલના વર્ણ આદિની સાથે ૨૦ ભેદ દેખાડે છે –જે પુગલે રસની અપેક્ષાએ મધુરરસ પરિણામવાળાં હોય છે, તેઓમાથી વર્ણની દષ્ટિએ કેઈ કાળા રંગવાળા, કેઈ લીલા રંગવાળાં, કે લાલ રંગ વાળાં, કેઈ પીળા રંગવાળાં, અને કોઈ સફેદ રંગવાળા હોય છે. આ રીતે એમના પાચ ભેદ વર્ણની અપેક્ષાએ સમજવા જોઈએ. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.७ जीवादीनां वर्णादिना परस्परसंवेधः १०५ 'कालवण्णपरिणया वि'-कृष्णवर्ण परिणता अपि भवन्ति, केचन-'गीलवण्णपरिणया वि-नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि'लोहितवण्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिदवण्णपरिणया वि' हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सुकिल्लवण्णपरिणया वि' शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं मधुररसस्य वर्णैः सह पश्च विकल्पान् प्रतिपाद्य तस्यैव गन्धेन सह विकल्पद्वयं प्रतिपादयति-'गंधओ सुन्भिगंधपरिणया वि, दुम्मिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रसतो मधुररसपरिणता स्तेपा मध्ये केचन-'गंधओ' गन्धतः__'मुभिगंधपरिणया वि'-सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'दुब्भिगंध परिणया वि'-दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं विकल्पद्वयं प्रतिपाद्य तस्यैव स्पर्टी सहाप्टौ विकल्पान आह-'फासओ कस्खडफासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, णिद्ध फासपरिणया, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रसतो मधुररसपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'फासओ' स्पर्शतः 'कक्खडफासपरिणया वि'-कर्कशस्पर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन'मउयफासपरिणया वि'-मृदकस्पर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि' गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सीयफासपरिणया वि' शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि-उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गिद्धफासपरिणया वि'-स्निग्धस्पर्शपरिणना अपि भवन्ति केचन मधुररस वाले पुद्गल गंध की अपेक्ष दो प्रकार के हैं यथा कोई सुरभिगंध परिणमन वाले होते हैं और कोई दुरभिगंध परिणमनवाले भी होते हैं। मधुररस परिणत पुगलों के स्पर्श की अपेक्षा आठ प्रकार होते हैं, यथा-जो पुदगल रस से मधुररस वाले होते हैं, उनमें से कोई कर्कश स्पर्शवाले, कोई नृद स्पर्शवाले, कोई गुरु स्पर्श वाले, कोई लघु स्पर्श वाले, कोई शीत स्पर्श वाले, कोई उष्ण स्पर्श वाले, कोई स्निग्ध મધુર રસવાળાં પુદગલે ગંધની અપેક્ષાએ બે પ્રકારના છે.—કઈ સુરભિ ગંધ પરિણામવાળા હોય છે અને કેઈ દુરભિગંધ પરિણામવાળા હોય છે. મધુર રસ પરિણુત પુગલેના સ્પર્શની અપેક્ષાએ આઠ પ્રકાર બને છે. જેમકે-જે પુદ્ગલ રસથી મઘુર રસવાળાં હોય છે. તેમાંથી કેઈ કર્કશ સ્પશવાળાં, કઈ મૃદુ સ્મશવાળાં, કેઈ ગુરૂ સ્પર્શવાળાં, કેઈ લઘુ સ્પશવાળાં કઈ શીત સ્પર્શવાળાં, કેઈ ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા, કેઈ નિષ્પ સ્પર્શવાળાં, કઈ प्र०१४ Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૦૬ vartate 7 'लुक्खफासपरिणया वि'- रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति इत्येवं मधुररसस्य स्परौंः सहाष्टौ विकल्पान् प्रतिपाद्य तस्यैव संस्थानैः सह पञ्च विकल्पानाह - 'संठाणओ' परिमंडलसंस्थागपरिणया वि, वसंठाणपरिणया वि, तंसठाणपरिणया वि, चउरंस संठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि'- ये स्कन्धादयो रसतो मधुररसपरिणता स्तेषां मध्ये केचन - 'संठाणओ' - संस्थानतः, 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि' परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'वठाणपरिया वि' - वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'तंसठाणपरिणया वि' - त्र्यत्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' चउरंस संठाणपरिणया वि' - चतुरस्र - संस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन 'आययसंठाणपरिणया वि' - आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं मधुररसपरिणतानां संस्थानैः सह पश्ञ्च विकल्पा', वर्णादिभिः सर्वे संमेलने तु विंशति विकल्पा भवन्तिः पूर्वोक्तरसपञ्चक संयोतु भङ्गक शतं १०० भवति ॥ सू० (सू०७॥ ) " स्पर्श वाले, कोई रूक्ष स्पर्श वाले भी होते हैं । इस प्रकार स्पर्श की अपेक्षा मधुररसवाले पुद्गल आठ प्रकार के हैं । मधुररस वाले पुद्गल संस्थान से पांच प्रकार के होते हैं, जैसे- जो पुद्गल मधुररसपरिणत हैं, उनमें कोई परिमंडल संस्थान वाले, कोई वृत्तसंस्थान वाले, कोई त्रिकोणसंस्थान वाले, कोई समचौरससंस्थान वाले और कोई आयतसंस्थान वाले होते हैं । यों मधुरस परिणत पुद्गल संस्थान की अपेक्षा पांच प्रकार के और वर्ण, गंध, स्पर्श तथा संस्थान की अपेक्षा २० प्रकार के हैं । इस तरह पांचों रसवाले पुलों के बीस-बीस भेद मिलाने से कुल सौ भेद रस की अपेक्षा से होते हैं ||७|| રૂક્ષ સ્પર્શીવાળાં પશુ હાય છે. આ રીતે સ્પર્શીની અપેક્ષાએ મધુર રસવાળાં પુદ્ગલા આઠ પ્રકારના છે. મધુર રસવાળા પુદ્ગલા સસ્થાનથી પાંચ પ્રકારના અને છે, જેમકે જે પુદ્ગલ મધુર રસ પરિણત છે. તેએમાં કોઈ પરિમંડલ સ ંસ્થાનવાળાં, કોઈ વૃત્ત સંસ્થાનવાળાં, કાઇ ત્રિકેણસ સ્થાનવાળાં, કેાઈ સમચેારસ સસ્થાનવાળાં અને કઈ આયત સંસ્થાનવાળા હોય છે. એમ મધુર રસ પરિણત પુદ્ગલ સસ્થાનની અપેક્ષાએ પાંચ પ્રકારના અને વ, ગ ́ધ, સ્પર્શ સ્થાનની અપેક્ષાએ ૨૦ પ્રકારે છે. આ રીતે પાંચે રસવાળા પુદ્ગલેાના ૨૦ વીસ-વીસ ભેદ મળવાથી કુલ १०० सेो लेह रमनी अपेक्षाओ ने छे. ॥ सू. ७ ॥ Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीव प्रज्ञापना १०७ मूलम्-जे फासओ काखडफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि१, णीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिदवष्णपरिणया विट, सुकिल्लवपणपरिणया वि५ । गंधओ सुब्भिगंधपरिणया विर, दुविभगंधपरिणया विर। रसओ तित्तरसपरिणया विर, कडुयरसपरिणया वि२, कसायरसपरिणया वि३, अंबिवलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५। फासओ गरुयफासपरिणया वि१, लहुयफासपरिणया विर, सीयफासपरिणया वि३, उसिणफासपरिणया वि४, गिद्धफासपरिणया वि५, लुक्खफासपरिणया विद । संठाणओ परिमंडल संठाणपरिणया वि१, वसंठाणपरिणया विर, तंससंठाणपरिणया वि३, चउरंससंठाणपरिणया वि आययसंठाणपरिणया वि५।२३। जे फासओ मउयफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया विर, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिद्दवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५ । गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि१, दुन्भिगंधपरिणया वि२ । रसओ तित्तरसपरिणया वि१, कडुयरसपरिणया विर, कसायरसपरिणया वि३, अंबिलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५ । फासओ गुरुयफासपरिणया वि१, लहुयफासपरिणया वि२, सीयफासपरि. णया वि३, उसिणफासपरिणया वि४, णिद्धफासपरिणया वि५, लुक्खफासपरिणया वि६, । संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया विर, वसंठाणपरिणया वि२, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंस संठाणपरिणया वि४, आययसंठाणपरिणया वि५।२३। जे फासओ गुरुयफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया विर, नीलवणपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८. ___. प्रज्ञापनासूत्र हालिद्दवाणपरिणया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५ । गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि१, दुब्भिगंधपरिणया वि२ । रसओ तित्तरसपरिणया वि १, कडुयरसपरिणया वि २, कसायरसपरिणया वि३, अविलरलपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५ । फासओ कक्खडफासपरिणया वि., मउरफासपरिणया विर, सीयफास. परिणया वि३, उसिणफसपरिणया वि४, णिद्धकासपरिणया वि५, लुक्खफासपरिणया वि।संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि१, वसंठाणपरिणया विर, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंससंठाणपरिणया वि४, आययसंठाणपरिणया वि५।२३।। - जे फासओ लहुयफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया विर, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिद्दवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवपणपरिणया वि ५। गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि१, दुन्भिगंधपरिणया विर । रसओ तित्तरसपरिणया वि१, कडुयरसपरिणया वि२, कसायरसपरिणया वि३, अंविलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५ । फासओ कक्खडफसपरिणया वि १, मउयफासपरिणया वि २, सीयफासपरिणया वि३, उसिणफासपरिणया वि४, णिद्धफासपरिणया वि५, लुक्खफ़ासपरिणया वि६ ! संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि१, वसंटाणपरिणयाविर, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंससंठाणपरिणया वि४,आययसंठाणपरिणया वि५।२३। जे फासओ सीयफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि१, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवाणपरिणया वि३, हालिद्दवण्णपरिणया वि ४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि ५। गंधओं सुन्भिगंधपरिणया वि१, दुब्भिगंधपरिणया। रसओ तित्तरसपरिणया वि१, कडुयरसपरिणया वि२, कसायरसपरिणया वि३, Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीव प्रज्ञापना अंपिलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५। फासओ कक्खडफासपरिणया वि१, मउयफासपरिणया वि२, गुरुयफासपरिणयावि३, लहुयफासपरिणया वि४, गिद्धफासपरिणया वि५, लुक्खफासपरिणया वि६ । संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि१, वसंठाणपरिणया वि२, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंससंठाणपरिणया वि४, आययसंठाणपरिणया वि५ ॥२३॥ ___ जे फासओ उसिणफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि १, नीलवण्णपरिणया वि २, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिद्दवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५ । गंधओ सुभिगंधपरिणया वि१, दुन्भिगंधपरिणया वि२, रसओ तित्तरसपरिणया वि१, कडुयरसपरिणया विर, कसायरसपरिणया वि३, अंबिलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि ५ । फासओ कक्खडफासपरिणया वि१, मउयकासपरिणया वि२, गुरुयफासपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, गिद्धफासपरिणया वि५, लुक्खफासपरिणया वि६ । संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि१, वसंठाणपरिणया विर, तंस संठाणपरिणया वि ३, चउरंससंटाणपरिणया वि४, आययसंठाणपरि. णया वि।५।२३। जे फासओ णि द्धफासपरिणया ते वगओ कालवण्णपरिणया विर, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिदवण्णया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि९ । गंधो सुब्भिगंधपरिणया वि१, दुन्भिगंधपरिणया वि२ । रसो तित्तरसपरिणया विर, कडुयरसपरिणया वि२, कसायरसपरिणया वि३, अंबिलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५। फासओ कक्खडफासपरिणया वि१, मउयफासपरिणया विर, गुरुयफास Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे परिणया वि३; लहुयफासपरिणया वि४, सीयफा सपरिणया वि५, उसिणफासपरिणया वि६ । संठाणओ परिमंडल संठाणपरिणया वि१, वसंठाणपरिणया विर, तंससंठाणपरिणया वि३, चउरंस संठाणपरिणया वि४, आययसंठाणपरिणया वि५।२३। जे फासओ लक्खफासपरिणया ते वष्णओ कालवण्णपरिणया विर, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिदवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५ । गंधओ सुभिगंधपरिणया वि१, दुभिगंधपरिणया वि । रसओ तित्तरसपरिणया वि१, कडुयरसपरिणया विर, कसायरसपरि णया वि३, अंबिलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५ । फासओ कक्खडफासपरिणया वि१, मउयफासपरिणया विर, गुरुयफासपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफास परिणया वि५, उसिणफासपरिणया वि६ । संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि१, वहसंठाणपरिणया वि२, तंस संठाणपरिणया वि३, चउरंसठाणपरिणया वि ४. आययसंठाण 'परिणया वि५।२३॥१८२॥ सू० ८ ॥ छाया - स्पर्शतः कर्कश स्पर्शपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि १, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि ३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि ५। गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि १, दुरभिगन्धपरि शब्दार्थ - (जे) जो (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणमन वाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण की अपेक्षा से (कालवण परिणया वि) काले वर्ण परिणाम वाले भी (नीलवण्णपरिणया वि) नीलेवर्ग परिणाम वाले भी (लोहियवण्णपरिणया) शब्दार्थ - (जे) भेो। (फासओ) स्पर्शथी (कक्खडफासपरिणया) ४४'श स्पर्श परिणाभवाजा छे. (ते) तेथे (वण्णओ) वर्शनी अपेक्षाओ ( कालवण परि या वि) राजा रंगना परिणाभवानां यशु छे. (नीलवण्णपरिणया वि) वाहजी 'गना परिणाभवाणा पशु छे. (लोहियवण्णपरिणय | त्रि) सास २'गना परिणाम Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीव प्रज्ञापना १११ णता अपि२। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपि १, कषायरसपरिणता अपि३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि ५। स्पर्शतो गुरुकस्पर्शपरिणता अपि१, लघुरुस्पर्शपरिणता अपि२, शीतस्पर्शपरिणता लालवर्ण परिणामवाले भी (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीले वर्ण परिणामवाले भी (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) श्वेतवर्ण परिणाम वाले भी होते हैं । (गंधओ) गंध की अपेक्षा से (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम वाले भी (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गंध परिणाम वाले भी होते हैं । (रसओ) रस की अपेक्षा से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्तरस परिणाम वाले भी ( कडुयरसपरिणया वि) कटुकरस परिणाम वाले भी ( कसायरसपरिणया वि) कषायरस परिणाम वाले भी (अंबिलरसपरिणया वि) आम्ल - खट्टे रस परिणाम वाले भी (महुररसपरिणया वि) मधुररस परिणाम वाले भी होते हैं । (फासओ) स्पर्श की अपेक्षा से (गरुयकासपरिणया वि) गुरु स्पर्श परिणमनवाले भी ( लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श परिणमनवाले भी (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणमनवाले भी (उसि फासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणमनवाले भी (शिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणमनवाले भी ( लुक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणमनवाले भी होते हैं । atni पशु छे. (हालिदवण्णपरिणयो वि) चीजा रंगना परिणाभवाणजां पशु छे. (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) श्वेत वा परिणाभवानां पशु मने छे. (गंधओ) गंधनी अपेक्षाये (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंधपरिणामवाणां | होय (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गध परिणाभवानां पशु भने छे. (रसओ) रसनी अपेक्षाओ (तित्तरसपरिणया वि) तिक्त रस परिणाभवाणां होय छे, (कडुयरसपरिणया वि) वा रसना परिणाभवानां पशु होय छे. ( कसायरसपरिणया वि) उषाय रसना परिणाभवाणां पशु होय छे. (अंबिलरस परिणया वि) पाटा रसना परिणाभवाणां पशु होय छे. (महुररसपरिणया वि) મધુર રસ પિરણામવાળા પણ હેાય છે. (फासओ) स्पर्शनी अपेक्षाये (गरुयफासापरिणया वि) गु३र्श परिणाम वाजा पशु (लहुयफासपरिणया वि) सधु स्पर्श परिणामवाणां पशु (सीयफास परिणया वि) शीत स्पर्श परिणामवाणां प ( उसिणफासपरिणया वि) उष्णु स्पर्श' परिणाभवाजा पशु (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणाभवाणां | (लुक्खफासपरिणया वि) ३क्ष स्पर्श परिणाभवानां पशु भने छे. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रक्षापनास अपि३, उष्णस्पर्शपरिणता अपि४, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि५, रूक्षस्पर्शपरिणता 'अपि६। संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि२, व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि३, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५।२३॥ ये स्पर्शतो मृदुकस्पर्शपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि २, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि ५। गन्धतः-सुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्ध (संठाणओ) संस्थान यी अपेक्षा से (परिमंडलसंठाणपरिणया कि परिमंडलसंस्थान परिणामवाले भी (वसंठाणपरिणया वि) वृत्तसंस्थान परिणामवाले भी (तंससंठाणपरिणया वि) त्रिकोण आकार परिणामवाले भी (चउरंससंठाणपरिणया वि) चतुष्कोण संस्थानवाले भी (आययसंठाणपरिणया वि) आयत संस्थानवाले भी होते हैं। (जे) जो (फासओ) स्पर्श की अपेक्षा से (मउयफासपरिणया) (मृदु स्पर्श परिमनवाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण की अपेक्षा से (कालवण्णपरिणया वि) कृष्णवर्ण परिणामवाले भी हैं (नीलवर्ण परिणया वि) नीलेवर्ण परिणामवाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) रक्तवर्ण परिणामवाले भी हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीतवर्ण परिणामवाले भी हैं (सुकिल्लवणपरिणया वि) शुक्लवर्ण परिणामवाले भी हैं। _ (गंधओ) गंध की अपेक्षा से (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणामवाले भी हैं दुन्भिगंधपरिणया वि दुर्गंध परिणामवाले भी हैं। (संठाणओ) संस्थाननी अपेक्षा (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिभ७८ संस्थान ५२माणi ५४ विट्टसंठाणपरीणया वि) वृत्तस स्थान पणाभवा ५] (तंससंठाणपरिणया वि) त्रिआय संस्थान परिणामपा (चउरससंठाण परिणया वि) यतुपए सस्थान परिणामवा ५४ (आययसंठाणपरिणया वि) આયત સ સ્થાન પરિણામ વાળા પણ બને છે. ___ (जे) (फासओ) २५शनी अपेक्षाये (मउयफासपरिणया) मुड २५ परिणाम जय छे. (ते) तेयो (वण्णओ) २नी अपेक्षाये (काल वण्णपरिणया वि) ० १ परिणाममा ५५ छ. (नीलवण्णपरिणया वि) सीमा २ आना परिमाणां ५४ छ. (लोहियपण्णपरिणया वि) सास गना परिणामवाण ५५५ छ. (हालिदवण्णपरिणया वि) पीना परिणामवाणां पण छ (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) शु४८ परिणामवाण पाय छे. (गंधओ ॥धनी अपेक्षाये (सुन्भिगंधपरिणा वि) सुगध परिणामा - प छ (दुभिगंधपरिणया वि) दुध परिणामकाजi पशु छ. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना परिणता अपि२। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपि२," कपायरसपरिणता अपि३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि५। स्पर्शतो गुरुकस्पर्शपरिणता अपि१, लघुकस्पर्शपरिणता अपि२, शीतस्पर्शपरि. णता अपि३, उप्णस्पर्शपरिणता अपि४, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि५, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि ६। संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थान- , परिणता अपि२, व्यस्त्रसंस्थानपरिणता अपि३, चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ०१२३।। ये स्पर्शतो गुरुकस्पर्शपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि५। गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणता. अपि२। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरसपरिणता अपि३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि ५। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, शीतस्पर्शपरिणता अपि३, उप्णस्पर्श परिणता अपि स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि५, रूक्षल्पर्शपरिणता अपि६। संस्थानतः (रसओ) रस की अपेक्षा से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्तरस परिणामवाले भी हैं (कडुथरसपरिणया वि) कटुकरस परिणामवाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कपायरस परिणामवाले भी हैं (अंबिलरस परिणया वि) अम्लरस परिणामवाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुररस परिणमनवाले भी हैं। (फासओ) स्पर्श की अपेक्षा से (गरुयफासपरिणया वि) गुरुस्पर्श परिणामवाले भी हैं (लहुयफासपरिणया वि) लघुस्पर्श परिणामवाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीतस्पर्श परिणामवाले भी हैं (उसिंणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणामवाले भी हैं (णिद्धफासपरि (रसओ) २सनी अपेक्षाय (तित्तरसपरिणया वि) तित २४ परिणामवाणi पर छे (कडुयरसपरिणया वि) ४३५॥ २सना परिमाणi ! छे. (कसायरस परिणया वि) ४ाय २१ परिणामकाज पर छे. (अंपिलरसपरिणया वि) भाटा २सना परिणामवाण पY छ (महुररसपरिणया वि) मधुर २२ परिणामवाणi y छे. - (फासओ) २५शनी अपेक्षाये (गरुयफासपरिणया वि) २३ २५श परि Hami ५४ छ (लहुयफासपरिणया वि) लघु २५१ ५२माण ५९ (सीयफासपरिणया वि) शीत २५ परिणामवाण ५५ छ (उसिणफासपरिणया वि) BY २५ परिणामवाट ५५ छे (णिद्धफासपरिणया वि) स्नि २५श प्र० १५ Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ प्रतापनासूत्रे । परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि२, व्यससंस्थानपरिणता अपि३, चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतस्थानपरिणता अपि ५।२३। ये स्पर्शतो लघुकस्पर्शपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णयरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपिर, लोहितवर्णपरिणता अपि ३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि५। गन्धतः पुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणया वि) स्निग्ध रपर्श परिणामवाले सी ई (लकवफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणामवाले भी हैं। . (संठाणओ) संस्थान की अपेक्षा (परिमंडलसंठाणपरिणयो वि परिमंडल संस्थानवाले भी होते हैं। (पलंठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थानवाले भी होते हैं (नंससंठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थानवाले भी होते हैं (चउरंससंठाणपरिणया वि) चौरस संस्थानवाले भी होते हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयत संस्थानवाले भी होते हैं। - (जे) जो पुद्गल (फासओ) स्पर्श से (गम्यफासपरिणया) गुरु स्पर्श परिणमनवाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण की अपेक्षा (कालवण्णपरिणया वि) काले वर्ण परिणमनवाले भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नील वर्ण परिणमनवाले भी हैं (लोहियरपणपरिणया वि) लालवर्ण परिणमनवाले भी हैं (हालिद्दरणपरिणया वि) पीले वर्ण परिणसनवाले भी हैं (सुक्किल्लवण्णपरिणया वि) श्वेत वर्ण परिणमनवाले भी हैं। (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणामवाले परिणामवाणाप छ (लुक्खफासपरिणया वि) ३२२५ परिणामवाणा प य छे. (संठाणओ) सस्थाननी अपेक्षा (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिभ3८. सस्थानव ५५५ छ (वट्टसंठाणपरिणया वि) वृत्त स स्थानमा पर डाय छे. (तेससंठाणपरिणया वि) त्रिी सस्थानवाणां पर हाय छ (चउरंससंठाणपरिणया वि) यारस संस्थानां ५५ डाय छ (आययसंठाणपरिणया वि) मायत સંસ્થાનવાળા પણ હોય છે. (ज) पुती (फासओ) २५५ थी (गरुयफासपरिणया) ४३ २५श पा२भqi छ (ते) तसा (वण्णओ) व नी अपेक्षा (कालवण्णपरिणया वि) ४ा ना परिवाणi . (नीलवण्णपरिणया वि) all २ पाराम ami ] छ (लोहिय वण्णपरिणया वि) सास २ । परिणामवाजा ५ छ (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीपा २ ना परिणामवाण ५ छ (सुस्किल्लवण्णपरिणया वि) श्वेतवायु परिमाण छ. ___(गंधओ) धनी अपेक्षाव्ये (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुध परिणाभquii Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना णता अपि। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुककरसपरिणता अपि२, कपायपरिणता अपि ३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि५। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, शीतस्पर्शपरिणता अपि३, उप्णस्पर्शपरिणता अपि४, स्निग्यस्पर्शपरिणता अपि५, रूक्षस्पर्शपरिणता अपिद। संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि२, ज्यस्रसंस्थानपरिणता अपि३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५॥२३॥ भी हैं (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुर्गध परिणामवाले भी हैं। . (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्तरस परिणमनवाले भी हैं (कडुयरसपरिणया वि) कहकर सपरिणमनवाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कषायरस परिणमनवाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुरस परिणमनवाले भी हैं। . (फालओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिः मनवाले भी हैं (मउयफालपरिणया वि) मृदु स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणमनवाले भी हैं (णिद्धफासपरिणथा वि) स्निग्ध स्पर्श परिणमनवाले भी है (लुक्खफासपरिणया वि) रक्ष स्पर्श परिणसनवाले भी हैं। (संठाणओ) संस्थान से (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिमंडलसंस्थान परिणसनवाले भी हैं (वसंठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थान पशु छ (दुभिगंधपरिणया वि) दुध परिणामवाणा पशु छ. (रसओ) २सथी (तित्तरसपरिणयो वि) तित २४ परिणामवाण छ (कडुयरसपरिणया वि) ४७१। २सना परिमाणi छ (कसायरसपरिणया वि) ४पाय २स परिणामवाणi पछे (अंविलरसपरिणया वि) पाटर २सना परिणाम पाणां ५५५ छ (महुररसपरिणया वि) मधु२ २२ परिणामi पy छे. (फासओ) २५शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४० २५श परिणामवाणi ५ छ (मउयफासपरिणया वि) भू २५श ५२माण ५४ छ (सीयफास परिणया वि) शीत २५श ५२मी ५ (उसिणफास परिणया वि) Sty २५ परिणामी ५४ छ (णिद्वफासपग्णिया वि) सन २५ परिणामi छ (लुक्खफासपरिणया वि) ३६ २५श परिमाण ५५५ छ, (संठाणओ) संस्थानथी (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिमस सस्थान परिणामा ५५ छ (वट्टसंठाणपरिणया वि) वृत्त।४।२ संस्थान . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ प्रज्ञापनासूत्रे परिणमनवाले भी हैं (पठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थान परि वाले भी हैं (चरंसंटाणपरिणया वि) चौरस संस्थान परिण+ मनवाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया चि) आयत संस्थान परिणामवाले भी हैं । (जे) जो (फासओ) स्पर्श से ( लहुयफासपरिणया) लघु स्पर्श - वाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से ( कालवण्णपरिणया वि) कृष्ण वर्णचाले भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नील वर्णवाले भी हैं (लोहियaणपरिणया वि) लाल वर्णवाले भी हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीले वर्णवाले भी हैं (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) शुक्ल वर्णवाले भी हैं। ... (गंधओ) गंध से (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध वाले भी हैं (दुग्भिगंधपरिणया वि) दुर्गंधवाले भी हैं। (रसओ) रस से (तित्तर सपरिणया वि) तिक्तरसवाले भी हैं (कंडुयरसपरिणया वि) कटुकरसवाले भी हैं ( कसायरसपरिणया वि) कषाय रसवाले भी हैं (अंबिलर सपरिणया वि) अम्ल रसवाले भी हैं ( महुररसपरिणया वि) मधुर रसवाले भी हैं । (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासररिणया वि) कर्कश स्पर्शवाले भी हैं (फासपरिणया वि) मृदु स्पर्शवाले भी हैं ( सीयफासपरि( तं संठाणपरिणया वि) त्रिशु सस्थान परिशुभवाणां पशु छे ( चउरंस संठाण परिणया वि) यरस संस्थान परिणाभवाणां यछे (आययसंठाणपरिणया वि આયત સ સ્થાન પરિણામવાળા પણ છે. (जे) ूमे। (फासओ) स्पर्शथी ( लहुयफासपरिणया) सधु स्पर्शवाणां छे (ते) तेो। (वण्णओ) रंगथी ( कालवण्ण परिणया वि) राजा रंगना परिणाभवाणां छे (नीलवण्णपरिणया वि) नीटा २जना पशु छे (लोहियवण्णपरिणया वि) લાલ રંગના પણ હાય (परिणावि) पीजा रंगना परिणाभवाणा छे (सुक्किलवण परिणया वि) शुद्ध वर्गुवानां यागु छे. (गंधओ) गधथी (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंधवानां पशु छे (दुभिगंव परिणमा वि) हुर्गन्ध वाजा पशु छे. (रसओ) रसथी ( तित्तरसपरिणया वि) तित रस वाणां यागु छे (कडुय रसपरिणया वि) ४३वा रस वाणा पशु छे ( कसायरसपरिणया वि) तुरा रसवाणां पछे (अबिलरसपरिणया वि) पाटा रस वाणां पशु छे (महुररसपरिणया वि) મધુર રસવાળાં પણ છે. (फासओ) स्पर्शथी (कक्खडफासपरिणया वि) अश स्पर्शवाजा पशु (यासपरिणया वि) मृदु स्पर्श वाणां पशु छे ( सीयका सपरिणया वि) शीत Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना ___११७ - ये स्पर्शतः शीतस्पर्शपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि९। गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणता णया वि) शीत स्पर्शवाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्शवाले भी हैं (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्शवाले भी हैं (लुक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्शवाले भी हैं। __(संठाणओ) संस्थान से (परिमंडलसंस्थानपरिणया वि) परिमंडल संस्थानवाले भी हैं (बटसंठाणपरिणयो वि) वृत्त संस्थानवाले भी हैं (तंससंठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थानवाले भी हैं (चउरंससंठाणपरिणया वि) चतुष्कोण संस्थानवाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयत संस्थानवाले भी हैं। (जे) जो (फासओ) स्पर्श से (सीयफासपरिणया ) शीत स्पर्शघाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ग से (कालवण्णपरिणया वि) काले वर्णघाले भी हैं (नीलवण्णपरिणयवि) नीलेवर्णवाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणयावि) लाल वर्णवाले भी हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीलेवाले भी हैं (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) श्वेत वर्गवाले भी हैं। (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंधपरिणया चि) सुगंध वाले भी है (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुर्गंध वाले भी हैं। २५शवाज प (उसिणफासपरिणया वि) GY २५श ni पछ (द्धि फासपरिणया वि) निग्य २५श पाणi ! छे (लुक्खफासपरिणया वि) दुपा સ્પર્શવાળા પણ છે. (संठाणओ) संस्थानथी (परिमंडलसंठाणपरिणयो वि) परिभ स्थान पाणां ५५ छ (वटूटसंठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थान पmi ५ छ (तंससंठाण परिणया वि) बि स स्थानमा ५४ छ (चउरंससंठाणपरिणया वि) यतु। सस्थान वा ५४ छ (आययसंठाणपरिणया वि) यायत सस्थानवाणi पछ. (जे) रेया (फासओ) २५Nथी (सीयफासपरिणया ) शीत २५i छ (ते) तसा (वण्णओ) पहुंथी (कालवण्णपरिणया वि) ४७ वर्ष पाणi ] छ (नीलवण्णपरिणया वि) नीद २ ५५ (लीहियवण्णपरिणया वि) सात वाजi ५४ छ (हालिदवण्णपरिणया वि) पी॥ २ गना पशु छ (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) श्वेत २ जना पर छे. (गंधओ) यी (सुभिगंधपरिणया वि) सुगवाणi ५ छ (दुन्भिगंध परिणया वि) हुन्धाmi पY छ. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 प्रज्ञापनासूत्रे अपि२। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपिर, कपायरस - परिणता अपि३, अम्लरस परिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि५ । स्पर्शतः कर्कश स्पर्शपरिणता अपि १, मृदुकस्पर्शपरिणता अपिर, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि५, रूक्षस्पपरिणता अपि । (रसओ) रस की अपेक्षा से (तित्तर सपरिणया वि) तिक्तरस वाले भी हैं ( कडुयरसपरिणया वि) कटुक रसवाले भी हैं ( कसायरसपरिया वि) कषाय रसवाले भी हैं (अंबिलरसपरिणया वि) अम्ल रसवाले भी हैं ( महुररसपरिणया वि) मधुररसवाले भी हैं । (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्शवाले भी हैं ( मयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्शवाले भी हैं (गरुयफासपरिया वि) गुरु स्पर्शवाले भी हैं (लहुयफासपरिणया चि) लघु स्पर्शवावे भी हैं (फासपरिणया वि) स्निग्ध स्पवाले भी हैं (लक्खफास परिणया वि) रूक्ष स्पर्शवाले भी हैं (संठाणओ) संस्थान से (परिमंडल: संठाणपरिणया वि) परिमंडल संस्थानवाले भी हैं (वहसंठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थानवाले भी हैं (सठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थान - वाले भी है । (चउरंसठाणपरिणया वि) चौरस संस्थान वाले भी हैं (आयय संठाणपरिणया वि) आयत संस्थानवाले भी हैं । (जे) जो- पुद्गल (उसिणफासपरिणया) उष्ण स्पर्श परिणमन (रसओ) रसनी अपेक्षाये ( तित्तरसपरिणया वि) तित रस वाणां एं छे ( कडुयरसपरिणया वि) इडवा २ वाणां पशु छे ( कसायरसपरिणया वि) उषाय २सवाजा पणु छे (अंबिलरसपरिणया वि) माटा रसना परिणामवाणां या ( महुर रसपरिणया वि) भधुर रसवाणां पशु छे. (फासओ) स्पर्शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ९श स्पर्श वाणां पशु छे (मज्यफासपरिणया वि) मृहु स्पर्शप्राणां पशु छे (गरुयफासपरिणया वि) ३ स्पर्श राजा पशु छे ( लहु नफास परिणया वि) सधु स्पर्श वाणां यागु छे (गिद्ध फ़ासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श वा पशु छे (लुम्खक सारिया वि) ३ स्पर्श વાળા પણ છે. (संठाणओ) संस्थानथी (परिमंडल संठाणपरिणया वि) परिभ उस संस्थान વાળાં પણ (वस ठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थानवाणा छे (तंसठाणपरिणया वि) त्रिषु सस्थानवाणा पशु छे (चरंसठाणपरिणया वि) येोरस संस्थान वाणां पशु छे (आययस ठाणपरिणया वि) आायत संस्थानवाणा या छे. (जे) ने युद्दगलो (उसि फासपरिणया) उष्णु स्पर्श परिणाम Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रशापना संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थानपरिणता अपिर, ज्य संस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५।२३॥ __ ये स्पर्शतः उप्णस्पर्शपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि५। गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणता अपि। रसतः-तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरसपरिणता अपि३, अम्लरसपरिणता पि४, मधुररसपरिणता अपि ५। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि १, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि५, रूक्षस्पर्शपरिणता वाले है (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) कालेवर्णवाले भी हैं (नीलवणपरिणया वि) नील वर्णवाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) लाल वर्ण वाले भी हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीले वर्ण वाले भी हैं (सुशिल्लवण्णपरिणया वि) श्वेत वर्णवाले भी हैं। (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगंधवाले भी हैं (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुर्गधवाले भी हैं। (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्तरसवाले भी हैं (कड्यरसपरिणया वि) ककरसवाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कषायरसवाले भी हैं (अंपिलर सपरिणया वि) अम्लरसवाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुररसयाले भी हैं। (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्शवाले याणा छ (ते) तेगा (वण्णओ) यी (कालवण्णणरिणया) ॥ २ न पा छ (नीलवण्णपरिणया वि) वाणी २जना ५४ छ (लोहियवण्णपरिणया वि) सास गना प छ (हालिदवण्णपरिणया वि) पार न प छ (सुस्किल्ल वण्णपरिणया वि) श्वेत 4g Mi पछ. (गंधओ) गधी (सुभिगंधपरिणया वि) सुमणi ५४ छ (दुन्भिगंध परिणया वि) हुqtal पछे. (रसओ) २सथी (तित्तरसपरिणया वि) तित २सपाणी ५४ छ (कडुयरंस परिणया वि) ४७१। २सवा ५ छ (कसायरसंपरिणया वि) आय २सवाi पं छ (अविलरसपरिणया वि) ट! २सवा ५४ हाय छ (महुररसपरिणया वि) मधु२ २सवाणा ५४ छे. (फासओ) २५श थी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४॥ २५ पmi पछे (मउयफासपरिणया वि) भू २५शवाजi ! छे (गरुयफांसपरिणया वि) गु३ Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० प्रज्ञापनासूत्रे अपि६। संस्थानतः परिमंडलसंस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थानपरिणता अपिर, व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि३, चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थान, परिणता अपि ५।२३। __ ये स्पर्शतः स्निग्धस्पर्शपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिता अपिए। गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि १, दुरभिगन्धपरिणता अपि। भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्शवाले भी हैं (गरुयफासपरिणया वि) गुरु स्पर्शवाले भी है (लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्शवाले भी हैं (णिद्ध फासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्शवाले भी हैं (लुक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्शवाले भी हैं। __ (संठाणओ) संस्थान की अपेक्षा से (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिमंडल संस्थानवाले भी हैं (वसंठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थानवाले भी हैं (ससंठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थानवाले भी हैं (चउरंससंठाणपरिणया वि) चौरस संस्थानवले भी हैं (ओययसंठाणपरिणया वि) आयत संस्थानवाले भी हैं। ___(जे) जो (फासओ) स्पर्श से (णिद्धफासपरिणया) स्निग्धारणमनवाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) काले वर्णवाले भी हैं (नीलकण्णपरिणया वि) नीले वर्णवाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) लाल वर्णवाले भी हैं (हालिहवण्णपरिणया वि) पीले घर्णवाले भी हैं (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) श्वेत वर्णवाले भी हैं। २५शवाज प छ (लहुयफासपरिणया वि) वधु २५ प ५४ छ (गिद्ध फासपरिणयावि) नि२५ २५श पi ५ छ (लुक्खफासपरिणया वि) ३६ २५श વાળાં પણ હોય છે. _ (संठाणओ) सस्थानथी (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिभस संस्थान ami पy छे (वट्टस ठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थानवाणi Y छ (तंससंठाण परिणया वि) सिस्थानवाणां पाशु छ (चउरंससंठाणपरिणया वि) योरस संस्थानवाज ५५५ छ (आययसंठाणपरिणया वि) मायत संस्थाना छे. (जे) मे (फासआ) २५श थी (णिद्वफासपरिणया) स्निग्ध परिणाम qti छ (ते) तेसो (वण्णओ) १ थी (कालवण्णपरिणया वि) २ाना पाय छे (नीलवण्णपरिणया) सीसा २ जना ५९४ छ (लोहियवण्णपरिणया वि) दास २गना पर छे (हालिद्दवण्णवरियणा वि) पी २ वाणां ५ छ (सुस्किल्लवण्ण परिणया वि) स३४ २२॥ ni ५५ छे. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.७ रूपी अजीवप्रज्ञापना रसतः तिक्तरसपरिणता अपि१; कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरसपरिणता अपि३, अम्लर सपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, गृद्कस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुपस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि९, उष्णस्पर्शपरिणता अपि६। संस्था (गंधओ) गंध ले (सुन्मिगंधपरिणया वि) सुगंधवाले भी हैं (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गधवाले भी हैं। (रसओ तित्तरसपरिणया वि) तिक्तरसवाले भी हैं (कड्यरसपरिणया वि) कटुकरसवाले भी हैं (कसायर सपरिणया वि) कपायरसवाले भी हैं (अंपिलरलपरिणया वि) आम्लरसवाले भी हैं (सहाररसपरिणया वि) मधुररसवाले भी हैं। _ (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्शवाले भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्शवाले भी हैं (गरुयफासपरि: णया वि) गुरु स्पर्शवाले भी हैं (लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्शवाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्शवाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्शवाले भी हैं । (संठाणओ) संस्थान से (परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिमंडलसंस्थानवाले भी हैं (वसंठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थानवाले भी हैं (तंससंठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थान वाले भी हैं (चउरंससंठाण (गंधओ) यी (सुभिगंधपरिणया वि) सुजवणi ५४ छ (दुभिगंध परिणया वि) हुन् ५५ छे. (रसओ) २सथी (तित्तरसपरिणया वि) तित २स पाणi पY छ (कडुय रसपरिणया वि) ४७१। २सवाणां ५५ छ (कसायरसपरिणया वि) ४पाय २सवाणां ५ छ (अंबिलरसपरिणया वि) माटा २सय ५४ छे (महुररसपरिणया वि) મધુરરસના પરિણામવાળાં પણ છે. (फासओ) २५श थी (कक्खडकासपरिणया वि) ४४२ २५ vi पछ (मउयफासपरिणया वि) भृढ २५A i छ (गरुय फासपरिणया वि) शु३ २५श mi ५४ छ (लहुयफासपरिणया वि) लघु २५ प ५. छे (सीय फासपरिणया वि) 01 २५२ व ५५ छ (उसिण कालपरिणगा वि) ! સ્પર્શવાળાં પણ છે. (संठाणओ) संस्थानथी (परिमंडलसंठाणपरिणगा बि) ५२ स स्थान qui पण छ (पट्टसंठाणपरिणया वि) वृत्त सथान पाणां ५ छे (तंससंठाण Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र नतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि१, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि२, व्यसंस्थानपरिणता अपि, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थानपरिणता अपि ५।२३। __ ये स्पर्शतो रूक्षस्पर्शपरिणता स्ते पूर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१; नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि। गन्यतः सुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणता अपि। रसत स्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरसपरिणता अपि३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि५। स्पर्शतः परिणया वि) चौरस संस्थानचाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयत संस्थानवाले भी हैं। (जे) जो (फासओ) स्पर्श से (लक्खफासपरिणयो) रुक्ष स्पर्शपरिणमन चाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) काले वर्ण वाले भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नील वर्णवाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) लोहित वर्ण वाले भी हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीले वर्ण वाले भी हैं (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) श्वेत वर्णवाले भी हैं। (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगंधचाले भी हैं (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुर्गधवाले भी हैं। (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्त रसवाले भी हैं (कंडुयरसपरिणया वि) कटुक रसवाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कषाय रसवाले भी हैं (अंबिलरसपरिणया वि) आम्ल रलवाले भी हैं परिणया वि) सिस्थान वा पशु (चउरंससंठाणपरिणया ) यांस सस्थान ami ! छे (आययसंठाणपरिणया वि) मायत सस्थान वा ५ छ. (जे) रेम। (फासओ) २५५ थी (लुक्खफासपरिणया) ३६ २५श परिभी छे (ते) तेमा (वण्णओ) पहुंथी (कालवण्णपरिणया वि) ४२ना ५ छ (नीलवण्णपरिणया वि) सीसा ना ५ छ (लोहियवण्णपरिणया वि) दाद २ प छ (हालिदवण्णपरिणया वि) पी। २ ना ५ छ (सुक्किल्लवण्णपरिणया वि) स २i ५ छ. (गंधओ) आयी (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुशवाज ५५ छ (दुभिगंध परिणया वि) हुन्धि परिणाम ५४ छ. ___ (रसओ) २सथी (तित्तरसपरिणया वि) तित २सवाल पर छ (कडुयरसपरिणया वि) ४४१। २२ वा ५ छ (कसायरसपरिणया वि) ४षाय २स वाणां ५५ छ (अंबिलरसपरिणया ।व) र २ प प छ (महुररसपरिणया वि) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीव प्रज्ञापना १२३ कर्कश स्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२; गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पर्शपरिपाता अपि६ । संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि १, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि२, त्र्यस्रसंस्थानपरिणता अपि ३, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि४, आयतसंस्थानपरिणता अपि |५|२३|| १८४ ॥ ०८ || टीका-अथ स्पर्शस्य वर्णादिभिः सह (१८४) चतुरशीत्यधिकशतविकल्पान् प्रतिपादयितुमाह - ' जे फासओ कक्खडफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिया वि, ( महररसपरिणया वि) मधुर रसवाले भी हैं । (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्शवाले भी हैं (मालपरिणया वि) मृदु स्पर्शवाले भी हैं (गरुयफासपरिया वि) गुरु स्पर्शवाले भी हैं ( लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श - वाले भी हैं ( सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्शवाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्शवाले भी हैं । (संघाणओ) संस्थान से ( परिमंडलसंठाणपरिणया वि) परिमंडल संस्थानवाले भी हैं ( हसं ठाणपरिणया वि) वृत्त संस्थानवाले भी हैं (तंसठाणपरिणया वि) त्रिकोण संस्थानवाले भी हैं (चउरंस संठाणपरिणया वि) चौरस संस्थानवाले भी हैं (आययसंठाणपरिणया वि) आयत संस्थानवाले भी हैं सू०॥८॥ टीकार्थ - अब स्पर्श का वर्ण आदि के साथ योग करने पर जो एक सौ चौरासी (१८४) भेद होते हैं, उन्हें दिखलाते हैं- जो पुद्गल મધુર રસવાળા પણ છે. (फासओ) स्पर्शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४श स्पर्श वाणां पशु छे (मउयफ सपरिणय। वि) मृदु स्पर्श परिणाम वाणां या छे (गरुयफासपरिणया वि) गु३ स्पर्श परिणाम वाणां पशु छे ( लहुयकासपरिणया वि) | स्पर्श वाणां छे. (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श वाणां पशु छे. (उसिणफास परिणया वि) उष्णु स्पर्श वाणां पशु है. (संठाणओ) संस्थानथी (परिमंडलसं ठाणपरिणया वि) परिभउस संस्थानयरिएवाभवाना पशुछे (बट्टसंठाणपरिणया वि) वृत्तसंस्थान वाणां पशु छे (तंससंठाणपरिया वि) त्रिषु संस्थानवानां पशु छे (चउरंस संठाणपरिणया वि) येोरस संस्थान वाणां पशु छे (आययसंठाणपरिणया वि) यायत संस्थानवानां पशु छे. ॥ सू. ८ ॥ હવે સ્પર્શીને વર્ણ વિગેરેની સાક્ષે જોડવાથી જે એક સે ચેારાસી (१८४) लतना लेहो थाय छे - ते हेमाडे छे. ટીકા Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ प्रमापनासूत्रे णीलवण्णपरिणया वि, लोहियवाणपरिणया वि, हालिवण्णपरिणया वि, सुकिल्लवण्णपरिणया वि' 'जे' ये कान्धादयः ‘फासओ' स्पर्शतः 'कक्खडफासपरिणया-'यार्कशस्पर्शपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः तेषां मध्ये केचन वर्णापेक्षया, 'कालवण्णपरिणया वि'-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-- 'णीलवण्णपरिणया वि'-नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि'-लोहित वर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिद्दवण्णपरिणया वि'हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन-'सुस्किल्लवण्णपरिणया वि'-शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं कर्कशस्पर्शस्य वर्णैः सह पश्च विकल्पान् प्रतिपाद्य गन्धेन सह तस्यैव विकल्पद्वयमाह-गंधी सुमिगंधपरिणया वि दुन्भिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयः-स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता स्तेषां मध्ये केचन'मुभिगंधपरिणया वि'-सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'दुभिगंधपरिणया वि'-दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं विकल्पद्वयं प्रतिपाय तस्यैव रसैः सह पञ्च विकल्पान् आह-'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कड्यरसपरिस्पर्श की अपेक्षा से कर्कश स्पर्शपरिणमनवाले हैं अर्थात् जिन में कर्कश स्पर्श होता है, उनमें से कोई-कोई वर्ण की अपेक्षा काले वर्ण वाले भी होते हैं, कोई-कोई नीले वर्ग वाले होते हैं, कोई-कोई लाल वर्ण वाले होते हैं, कोई-कोई पीले वर्ण वाले होते हैं और कोई-कोई श्वेत वर्ण होते हैं। इस प्रकार कर्कश स्पर्श वाले पुद्गलों के वर्गों के साथ पांच विकल्प होते हैं। - कर्कश स्पर्शवाले पुद्गलों के गंध के साथ दो विकल्प बतलाते हैंजो पुद्गल कर्कश स्पर्श वाले हैं उनमें से कोई सुगंध वाले होते हैं, और कोई दुध वाले होते हैं। इस प्रकार गंध की अपेक्षा दो भेद हैं । कर्कश स्पर्श वाले पुद्गलों के पांच रसों की अपेक्षा पांच भेद જે પુગલો સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશ સ્પર્શ પરિણામ વળા છે. અર્થાત્ જેમાં કર્કશ સ્પર્શ થાય છે, તેમાથી કઈ કઈ વર્ણની અપેક્ષાએ કાળાં ૨ગ વાળાં પણ છે, કઈ કે લીલા રંગ વાળા હોય છે, કઈ કે લાલ રંગવાળાં હોય છે, કેઈ કે પીળા રંગના હોય છે, અને કોઈ કઈ ધેળા રંગવાળાં હોય છે. એ રીતે કર્કશ સ્પર્શ વળાં પુદ્ગલેના વર્ષોની સાથે પાચ વિકલ્પ બને છે. | કર્કશ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલેના ગધની સાથેના બે વિકલ્પ બતાવે છે-જે પુગલ કર્કશ સ્પર્શવાળા છે. તેઓમાથી કેઈ સુગન્ધવાળા અને કેઈ દુર્ગન્ધ વાળા હોય છે. આ રીતે ગધની અપેક્ષાએ બે ભેદ છે. કર્કશ સ્પર્શવાળા પુલના પાચ રસોની અપેક્ષાએ પાંચ ભેદ બને છે Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीव प्रज्ञापना १२५ या वि, कसायरस परिगया वि, अंबिलरलपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धाढ्यः स्पर्शतः कर्कशरपर्शपरिणता स्तेपां गच्ने केचन - 'रसओ' रसतः 'तित्तरसपरिणया वि' - तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केवन - 'कडुयरसपरिणया वि'कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'कसायरसपरिणया वि' कपायरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'अविलरसपरिणया वि' अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'महुररस परिणया विधुररसपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं पञ्चविकल्पान् प्रतिपाद्य कर्कशस्पर्शस्यैव रव विरोधि मृदुकस्पर्श वर्जयित्वा अन्यैः पभिः स्पर्शैः : सह षड्विकल्पानाह - 'फासओ गुरुयफासपरिणया वि लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, णिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया चि' ये स्कन्धादयः रपतिः कर्कशस्पर्शपरिणता स्तेपां मध्ये केचन'फासओ' स्पर्शतः 'गुरुयफासपरिणया वि' - गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति - केचन - 'लहुयफासपरिणया वि' - लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'सीयफासपरिणया वि - शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'उसिणफासपरिणया होते हैं - जो पुद्गल स्पर्श से कर्कश हैं उनमें से कोई तिक्तरस वाले, कोई कटुकरवाले, कोई कपायरस वाले, कोई अम्ल (खटूटे) रसवाले और कोई मधुररस वाले होते हैं । " कर्कश स्पर्श वाले पुद्गलों में उसका विरोधी मृदु स्पर्श नहीं पाया जाता, अतएव छ ही स्पर्शो के साथ उसका योग होता है । इसलिए छह विकल्प दिखलाते हैं जो पुद्गल स्पर्श से कर्कश हैं, उनमें कोई स्पर्श की अपेक्षा गुरुस्पर्श वाले होते हैं, कोई लघु स्पर्श वाले होते है, कोई शीत स्पर्शवाले और कोई उष्ण स्पर्श वाले होते हैं कोई स्निग्धस्पर्शचाले होते हैं और જે પુદ્ગલેા સ્પર્શમા કશ છે. તેમાથી કાઇ તિક્ત રસવાળાં, કોઇ કડવા રસવાળાં, કાઇ કષાય રસ વાળાં, કાઇ ખાટા રસવાળાં અને કઇ મધુર રસ વાળા હાય છે. કર્કશ સ્પર્શીવાળા પુદ્ગલામા તેમના વરધી મૃદુ સ્પર્શી નથી હાતે, તેથી કરીને છ સ્પર્શની સાથે તેમના ચેગ થાય છે, તે માટે ' વિકલ્પ બતાવે છે. જે પુદ્ગલા સ્પર્શે કરીને શ છે. તેમના માંથી કેઇ સ્પર્શની અપેક્ષાથી ગુરૂ સ્પર્શ વાળા હાય છે, કાઇ લઘુ સ્પર્શીવાળા હેાય છે, કેઇ શીત સ્પર્ધા વાળા, અને કાઇ ઉષ્ણુ સ્પવાળા હાય છે, કાઇ સ્નિગ્ધ સ્પર્શી વાળાં હાય છે અને કોઇ રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પણ હાય છે. આ રીતે કશ સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલ સ્પર્શે કરીને છ પ્રકારના હાય છે. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ प्रज्ञापनासूत्रे " वि' - उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'णिद्धफासपरिणया वि' -स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति इत्येवं कर्कश स्पर्शस्य स्व प्रतिपक्षि मृदुकस्पर्श योगाभावेन तं विहाय शेपैः पद्मि गुरुकस्पर्शादिभिः पड् विकल्पा भवन्ति, अथ तस्यैव संस्थानैः सह पञ्च विकल्पान् प्रतिपादयति- 'संठाणओ परिमंडल: संठाणपरिणया वि' वसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरंससंठाणः परिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि२३' ये स्कन्धादयः स्पर्शतः कर्कश स्पर्शपरिणता स्तेपां मध्ये केचन - 'संठाणओ' संस्थानतः 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि'- परिमण्डलसंस्थान परिणता अपि भवन्ति केचन - 'वहसंठाणपरिणया वि'वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'तंस संठाणपरिणया वि' त्र्यस्रसंसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' चउरंसठाणपरिणया वि' चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'आययसंठाणपरिणया वि' - आयतसंस्थानसरिणता अपि भवन्ति, तदेवं कर्कशस्पर्शस्य संस्थानैः सह पञ्च विकल्पाः वर्णादिभिः सर्वैस्तु २३ त्रयोविंशति विकल्पाः सञ्जाताः, अथ मृदुकस्पर्शस्यापि वर्णादिभिः सह २३ त्रयोविंशतिं विकल्पान् आह - ' जे फासओ मउयफासपरिणया, ते कोई रूक्ष स्पर्श वाले भी होते हैं । इस प्रकार कर्कश स्पर्श वाले पुद्गल स्पर्श से छह प्रकार के ही होते हैं । कर्कश स्पर्श चाले पुगलों के संस्थान (आकृति) की अपेक्षा से पांच भेद होते हैं, जो इस प्रकार हैं- जो कर्कश स्पर्श वाले पुद्गल हैं, उनमें आकार की अपेक्षा से कोई परिमंडल आकार वाले, कोई वृत्त आकार वाले, कोई त्रिकोण आकार वाले, कोई चतुष्कोण आकार वाले और कोई लम्बे आकार वाले होते हैं । " इस प्रकार रूक्ष स्पर्श वाले पुद्गल वर्ण, गंध, रस स्पर्श और संस्थान की अपेक्षा २३ प्रकार के होते हैं । इसी तरह मृदु स्पर्श वाले पुद्गलों के भी २३ भेद हैं, वे इस प्रकार हैं- जो पुद्गलस्पर्श से मृदुस्पर्शवाले हैं, उनमें से वर्ग की अपेक्षा કર્કશ પુદ્ગલાના સંસ્થાન (આકૃતિ) ની અપેક્ષાએ પાચ ભેદ પડે છે. જે આ રીતના છે–જેએ કર્કશ સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલેા છે. તેઓમાં કેઇ આકારની અપેક્ષાએ રિમ’ડલ આકારવાળાં, કેઇ વૃત્ત આકારવાળાં, કાઇ ત્રિકણ આકાર વાળા, કાઈ ચતુષ્કાણુ આકારવાળાં અને કાઇ લાંખા આકાર વાળાં હેાય છે. मा शते ३४ स्यर्शवाला युगलो. वर्षा, गध, रस, स्पर्श, अने संस्थान ની અપેક્ષાએ ૨૩ પ્રકારના હાય છે. એજ રીતે મૃદુ સ્પર્શીવાળાં પુટ્ટુગલે પણ ૨૩ ભેદવાળાં છે, તે ભેદ આ Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, नीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिदवण्णपरिणया वि, 'सुकिल्लघण्णपरिणया वि' 'जे' ये स्कन्धादयः 'फासओ' स्पर्शतः 'मउयफासपरिणया-मृदुकस्पर्शपरिणता भवन्ति 'ते वणओ-ते वर्णतः तेपांमध्ये केचन-वर्णापेक्षया 'कालवण्णपरिणया वि'-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'नीलवण्णपरिणया वि'-नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन'लोहियवण्णपरिणया वि'-लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिदवण्णपरिणया वि'-हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मुकिल्लवण्णपरिणया वि' शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य तस्यैव मृदुकस्पर्शस्य गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह-गंधओ सुभिगंधपरिणया वि' दुब्भिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतो मृदुकस्पर्शपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'गंधओ'-गन्धतः 'सुभिगंधपरिणया वि'- सुरिभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'दुभिगंधपरिणया वि-दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं विकल्पद्वयं प्रतिपाद्य तस्यैव मृदुकस्पर्शस्य रसेन सह पञ्च विकल्पानाह___'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कइयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंविलरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतो मृदुकस्पर्शपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'रसओ'-रतः, 'तित्तरसपरिपणया वि'-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कडयरसपरिणया वि' कटुकरसपरिणता अपि कोई काले वर्ण वाले होते हैं, कोई नीले वर्ण वाले होते हैं, कोई लालवर्ण वाले होते हैं, कोई पीले वर्णवाले होते हैं और कोई श्वेत वर्णघाले भी होते हैं। ___ मृदु स्पर्श वाले पुद्गल गंध की अपेक्षा कोई सुगंधवाले और कोई दुर्गध वाले होते हैं । इस प्रकार गंध की अपेक्षा उनके दो भेद हैं। ___ मृदु स्पर्श वाले पुद्गल र सों की अपेक्षा पांचों रसों वाले होते हैं, यथा-कोई मृदु स्पर्शवाले पुद्गल तिक्त रस वाले होते हैं, कोई कटुकरसवाले होते हैं कोई कषाय रस वाले होते हैं, कोई अम्लरस वाले રીતે છે-જે પુદગલે સ્પર્શ કરીને મૃદુ સ્પર્શવાળાં છે, તેમાથી વર્ણની અપેક્ષાએ કઈ કાળા રંગના હોય છે, કે લીલા રંગના હોય છે, કેઈ લાલ રંગના હોય છે, કેઈ પીળા રંગના હોય છે અને કેઈ સફેદ રંગવાળાં પણ હોય છે, મૃદુ સ્મશવાળાં પગલો ગંધની અપેક્ષાએ કઈ સુગંધવાળાં પણ હોય છે. અને કઈ દુધવાળાં પણ હોય છે, એ રીતે ગંધની અપેક્ષાએ મૃદુ સ્પશના બે ભેદ બને છે. મૃદુ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલે રસોની અપેક્ષાએ પાંચ રસવાળાં હોય છે. જેમકે કઈ મૃદુ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલ તિક્ત રસવાળા હોય છે, કેઈ કડવા Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # प्रज्ञापनाये १२८ भवन्ति, केचन - 'कसागरसपरिणया वि'- उपायरसपरिणता अपि भवन्ति केचन'अंविलरसपरिणया वि' - अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'महररसपरिणया वि' - मधुररसपरिणता अपि यन्ति इत्येवं मृदू स्पर्शस्य रसैः सह पञ्च विकपान प्रतिपाद्य तस्यैव मृद्रकस्पर्शस्य विरोधि कर्कणस्पर्श वर्जयित्वा पचिकल्पान् शेप स्पर्शैः सह प्रतिपादयति- 'फास गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उक्षिणफासपरिणया वि, णिफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतो मृदुकस्पर्शपरिणता स्तेषां मध्ये केचन -'फासओ' स्पर्शत: 'गुरुयफासपरिणया वि' - गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-‘लहुयफासपरिणया वि' - लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन -'सीयफासपरिणया वि' - शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'उसिणफासपरिणया वि' - उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'गिद्ध फासपरिणया वि' = स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'लक्खफासपरिणया वि'रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं पविकल्पान प्रतिपाद्य संस्थानैः सह पञ्च विकल्पान् आह- 'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वसंठाणपरिणया वि, तं संठाणपरिणया वि, चउरंसठाणपरिणया वि, आयय संठाणपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतो मृदुकस्पर्शपरिणता स्तेषां मध्ये केचन - 'संठाणओ'- संस्थानतः होते हैं और कोई मधुर रसवाले होते हैं । इस प्रकार मृदु स्पर्श के रसों के साथ पांच भेद होते हैं । ' मृदु स्पर्श वाले पुद्गलों में इसका विरोधि कर्कश स्पर्श नहीं होता, अतएव उसके साथ शेष स्पर्शो का प्रतिपादन करते हैं जो पुद्गल स्पर्श से मृदु स्पर्श वाले हैं, उनमें कोई गुरु स्पर्श वाले भी हैं, कोई लघु स्पर्श वाले भी हैं, कोई गीत स्पर्श वाले भी हैं, कोई उष्ण स्पर्श वाले भी हैं, कोई स्निग्ध स्पर्श वाले भी हैं कोई रूक्ष स्पर्शवाले भी हैं । इस प्रकार मृदु स्पर्शवाले पुतलों के अन्य स्पर्शो के योग से छह विकल्प होते हैं । રસવાળાં હાય છે, કોઇ તુરા રસવાળાં હાય છે, કૈાઇ મધુર રસવાળા હાય છે, આ રીતે મૃદુ સ્પર્શના રસાની સાથે પાચ ભેદ અને છે, મૃદુ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલામાં તેમના વિશધી કશ સ્પશ હાતા નથી, તેથી કરીને તેમની સાથે બાકીના સ્પર્શનું પ્રતિપાદન કરે છે—જે પુદ્ગલ સ્પર્શથી મૃદુ સ્પર્શી વાળા છે, તેમા કેઇ ગુરૂ સ્પર્શીવાળાં પણ છે, કઇ લઘુ સ્પશવાળાં પણ છે, કાઇ શીત સ્પર્શીવાળા પણ છે, કોઈ ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા પણુ છે, કઇ સ્નિગ્ધ સ્પવાળા પણ છે, કોઇ રૂક્ષ સ્પર્શીવાળાં પણ છે આ રીતે મૃદુ સ્પર્શીવાળા પુદ્ગલાના અન્ય સ્પર્ધાના ચેાગે કરી છ વિકલ્પે બને છે. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र, पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना पा अजावप्रजापना १२९ 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि'-परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन'वट्टसंठाणपरिणया वि'-वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'तंससंठाणपरिणया वि'-व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'चउरंससंठाणपरिणया . वि'-चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'आययसंठाणपरिणया वि' आयतसंस्थानपरिणता अपि पञ्चभिः संस्थानैः भवन्ति, तदेवं मृदुकस्पर्शस्य पभिः स्पशैंः सह पविकल्पाःप्रतिपादिताः वर्णादिभिः सर्वसंमेलने 'तु त्रयोविंशतिं विकल्पान् आह-'जे फासओ गुरुयफासपरिणया ते वण्णओ कालवणपरिणया वि, नीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिवण्णपरिणया वि, मुक्किल्लघण्णपरिणया वि' 'जे' ये स्कन्धादयः ‘फासओ' स्पर्शतः 'गुरुयफासपरिणया-गुरुकस्पर्शपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः-तेषां मध्ये केचन-वर्णापेक्षया 'कालवण्णपरिणया वि'-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णीलवण्णपरिणया वि'-नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिदवण्णपरिणया वि'-हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मुक्किल्लवण्णपरिणया वि'-शुक्ल___ जो पुद्गल मृदु स्पर्श वाले हैं, उनमें संस्थान की अपेक्षा कोई परिमंडल संस्थान वाले होते हैं, कोई वृत्त संस्थान वाले होते हैं, कोई त्रिकोण संस्थान वाले होते हैं, कोई चौरस संस्थान वाले होते हैं और कोई आयत संस्थान वाले होते हैं । इस प्रकार मृदु स्पर्श वाले पुद्गल संस्थान की अपेक्षा पांच प्रकार के हैं। वर्ण, रस, स्पर्श और संस्थान के साथ सब मिल कर २३ भंग होते हैं। __ जो पुद्गल स्पर्श की अपेक्षा गुरु स्पर्श वाले हैं, उनमें से वर्ग की अपेक्षा कोई काले वर्ण बाले, कोई नीले वर्ण वाले, कोई लाल वर्ण वाले, कोई पीले वर्ण वाले और कोई शुक्ल वर्ण वाले होते हैं । इस . જે પુગલે મૃદુ સ્પર્શ વાળા છે, તેઓમાં સંસ્થાનની અપેક્ષાએ કઈ પરિમંડલ સંસ્થાનવાળાં બને છે. કેઈ વૃત્ત સંસ્થાનવાળાં હોય છે, કોઈ ત્રિકેણ સંસ્થાનવાળાં હોય છે, કઈ ચેરસ સ સ્થાન વાળા હોય છે, અને કઈ આયત સંસ્થાનવાળાં હોય છે. આ રીતે મૃદુ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલ સંસ્થાનની અપેક્ષાએ પાંચ પ્રકારના છે. વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાનની સાથે બધા મળી ૨૩ ભાગ બને છે. જે પુદગલે સ્પર્શની અપેક્ષાએ ગુરૂ સ્પર્શવાળાં છે. તેમાંથી વર્ણની અપે ક્ષાએ કઈ કાળા રંગના, કેઈ લીલા રંગના, કેઈ લાલ રંગના કેઈ પીળા રંગના અને કોઈ સફેદ રંગના હોય છે. આ રીતે વર્ણની અપેક્ષાએ તેઓના પાંચ ભેદ છે, प्र० १७ Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . १३० प्रशापनासूत्रे वर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं गुरुकस्पर्शस्य वर्णैः सह पञ्चविकल्पान् प्रतिपाध तस्यैव गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह-'गंधओ सुभिगंधपरिणया वि, दुन्भिगंधपरिणया वि-ये स्कन्धादयो गुरुकस्पर्शपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-गंधओ' गन्धतः 'मुभिगंधपरिणया वि' सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'दुब्भिगंधपरिणया वि'-दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, तदेवं विकल्पद्वयमभिधाय तस्यैव रसैः सह पञ्चविकल्पानाह-'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अविलरसपरिणया वि, महररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतो गुस्कस्पर्शपरिणता स्तेपा मध्ये केचन-'रसओ' रसतः "तित्तरसपरिणया वि-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कड्यरसपरिणया वि'-कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कसायरसपरिणया वि'-कपारसपरिणता अपि भवन्ति, केचन- 'अंबिलरसपरिणया वि'-अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'महुररसपरिणया वि' मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं पञ्चविकल्पान् प्रतिपाद्य तस्यैव गुरुकस्पर्शस्य स्वविरोधि लघुस्पर्शकं वर्जयित्वा . शेषैः षड्भिः पविकल्पनाह-'फासओ कवखडफासपरिणया वि, मउयफासपरि गया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, णिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतः गुरुकस्पर्शपरिणता स्तेपां मध्ये केचन='फासओ' स्पर्शतः 'कक्खड़फासपरिणया वि-कर्कशस्पर्शपरिणता प्रकार वर्ण की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं। . गुरु स्पर्श वाले पुगलों में कोई सुगंध वाले और कोई दुर्गंध वाले होते हैं, अतः गंध की अपेक्षा से उनके दो भेद हैं। - गुरु स्पर्श वाले पुद्गलों में तिक्तरसबाले, कोई कटुकरस वाले, कोई कोई कषायरसवाले, कोई अम्लरस वाले कोई मधुररस वाले होते हैं, -अतः रस की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं। ___गुरु स्पर्श वाले पुद्गलों में लघु स्पर्श विरोधी होने के कारण होता नहीं है, अतः उनमें से कोई कर्कश स्पर्श वाले, कोई मृदु स्पर्श वाले, ગુરૂ સ્પર્શવાળા પુદગલમાં કોઈ સુગંધવાળાં અને કઈ દુધ વાળ હોય છે તેથી ગન્ધની અપેક્ષાએ તેઓના બે ભેદ છે. ગુરૂ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલમાં કઈ તીખા રસ વાળાં, કેઈ કડવા રસવાળાં કઈ તુરા રસવાળાં, કોઈ ખાટા રસવાળાં, તો કઈ મધુર રસવાળાં હોય છે. જેથી રસની અપેક્ષાએ તેઓના પાંચ ભેદ બને છે ગુરૂ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલને લઘુ સ્પશ વિધી હોવાના કારણે અહીંયાં લઘુસ્પશને ભંગ બનતું નથી. તેથી તેમાંથી કઈ કર્કશ સ્પર્શવાળાં, કેઈ Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनो टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि'-मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सीयफासपरिणया वि'-शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि'-उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-णिद्धफासपरिणया वि-स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लुक्खफासपरिणया वि'-रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति तदेवं पविकल्पान् प्रतिपाद्य तस्यैव गुरुकस्पर्शस्य संस्थानः सह पञ्चविकल्पान् आह-'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरंससंठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया चिः ये स्कन्धादयः स्पर्शतो गुरुकस्पर्शपरिणता स्तेपा मध्ये केचन-'संठाणओ' संस्थानतः 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि'-परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन='वट्टसंठाणपरिणया वि'-वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'तससंठाणपरिणया वि' व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'चउरंससंठाणपरिणया वि' चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'आययसंठाणपरिणया वि'-आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति; इत्येवं गुरुकस्पर्शस्य वर्णादिभिः सह त्रयोविंशतिः २३ विकल्पाः। कोई शीत स्पर्श वाले, कोई उष्ण स्पर्श वाले, कोई स्निग्ध स्पर्श वाले, और कोई रूक्ष स्पर्श वाले होते हैं । इस प्रकार स्पर्श की अपेक्षा उनके छह विकल्प होते है । गुरु स्पर्श वाले पुगलों में कोई परिमंडल संस्थान वाले, कोई वृत्त संस्थान वाले, कोई त्रिकोण संस्थान वाले, कोई चतुष्कोण संस्थानवाले कोई आयत संस्थान वाले होते हैं, अतः संस्थान की अपेक्षा उनके पांच भेद है, इस प्रकार वर्ण आदि के साथ गुरु स्पर्श वाले पुद्गल तेईस प्रकार के हैं। . जो पुद्गल स्पर्श की अपेक्षा लघु स्पर्श वाले हैं उनके २३ भेद वर्ण आदि के साथ प्रतिपादन करते हैंમૃદુ સ્પર્શવાળા, કઈ શીત સ્પર્શવાળાં, કોઈ ઉણ સ્પશવાળા, કેઈ નિષ્પ સ્પશવાળા, અને કઈ રૂક્ષ સ્પર્શવાળાં હોય છે. આ રીતે સ્પર્શની અપેક્ષાએ તેઆના છ વિક૯પે થાય છે. ગુરુ સ્પ વાળા પુદ્ગલેમાં કઈ પરિમંડલ સંસ્થાનવાળાં, કેઈ વૃત્ત સંસ્થાનવાળા કેઈ ત્રિકેણ સંસ્થાનવાળાં, કેઈ ચતુષ્કોણ સંસ્થાનવાળાં અને કંઈ આયત સ સ્થાનવાળાં હોય છે. એથી સંસ્થાનની અપેક્ષાએ તેઓના પાંચ ભેદ છે. આ રીતે વર્ણ વિગેરેની સાથે ગુરૂ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલે ૨૩ પ્રકારના છે. - જે પુદ્ગલે સ્પર્શની અપેક્ષાએ લઘુ સ્પર્શવાળા છે, તેઓના ર૩ ભેદ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ प्रशापनासूत्र , अथ लघुक स्पर्शस्य वर्णादिभिः सह त्रयोविंशतिम् २३ भङ्गान् प्ररूपयितुमाह-'जे फासओ लहुयफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, णीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिद्दवण्णपरिणया वि, सुकिल्लवण्ण' परिणया वि' 'जे' ये स्कन्धादयः, 'फासओ'-स्पर्शतः 'लहुयफासपरिणया'लघुकस्पर्शपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः तेषां मध्ये केचन वर्णापेक्षया 'कालवण्णपरिणया वि'-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णीलवण्णपरिणया वि' नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि'लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिद्दवण्णपरिणया वि'-हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सुकिल्लवण्णपरिणया वि'-शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं लघुकस्पर्शस्य वर्णैः सह पञ्चविकल्पान् प्रतिपाद्य तस्यैव गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह-'गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि, दुभिगंधपरिणया वि-ये स्कन्धादयः स्पर्शतो लघुकस्पर्शपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'गंधओ-गन्धतः 'सुब्भिगंधपरिणया वि'-सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'दुभिगंधपरिणया वि' दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं विकल्पद्धयं प्रतिपाद्य तस्यैव रसैः सह पञ्चविकल्पान् आह-'रसओ-तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसापरसपरिणया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतो लघुकस्पर्शपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'रसओ' रसतः 'तित्तरसपरिणया वि'-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन–'कडयरसपरिणया ____ जो पुद्गल लघु स्पर्शवाले होते हैं, उनमें से कोई काले वर्ण के, कोई नीले वर्ण के, कोई लाल वर्ण के, कोई पीले वर्ण के और कोई शुक्ल वर्ण के होते हैं । अतः लघु स्पर्शवाले पुद्गल वर्ण की अपेक्षा पांच प्रकार के हैं। . .. लघु स्पर्शवाले पुद्गलों में कोई सुगंधवाले और कोई दुर्गधघाले होते हैं, अतएव गंध की अपेक्षा उनके दो भेद हैं। लघु स्पर्शवाले पुद्गलों में रस की अपेक्षा कोई तिक्त रसवाले, વર્ણદીની સાથે પ્રતિપાદન કરે છે. જે પગલે લઘુસ્પશવાળાં હોય છે, તેઓમાથી કેઈ કાળા રંગના, કેઈ લીલા રંગના, કેઈ લાલ રંગના, કેઈ પીળા રંગના, અને કેઈ તે સફેદ રંગના હોય છે, તેથી લઘુ સ્પશવાળા પુદ્ગલે વર્ણની અપેક્ષાએ પાંચ પ્રકારના છે. લઘુ ર્શવાળા પુદ્ગલમા કોઈ સુગંધવાળાં અને કેઈ દુર્ગન્ધવાળા હોય છે, તેથી ગધની અપેક્ષાએ તેઓના બે ભેદ છે. લઘુ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલમા રસની અપેક્ષાએ કઈ તીખારસવાળાં, કેઈ Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना १३३ वि'-कबुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कसायरसपरिणया वि' - कपायरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'अंविलरसपरिणया वि'-अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं लघुकस्पर्शस्य रसैः सह पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य तस्यैव स्वविरोधि गुरुकस्पर्श वर्जयित्वाऽवशिष्ट पट् रपझैः सह पड् विकल्पान् प्रतिपादयति 'फासओ कक्खडफासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, गिद्ध फासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतो लघुकस्पर्शपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'फासओ'-स्पर्शतः 'कक्खडफासपरिणया वि'-कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि' मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सीयफासपरिणया वि' शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि'-उप्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णिद्ध फासपरिणया वि'-स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लुक्खफासपरिणया वि'-रूक्षत्पशैपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं तस्य लघुस्पर्शस्य स्वाविराधिस्पर्शेः सह पड् विकल्पान् प्रतिपाद्य तस्यैव संस्थानः सह पञ्च विकल्पान् आह-'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरंससंठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि२३' ये स्कन्धादयः स्पर्शतो लघुकस्पर्शपरिणता स्तेपांमध्ये केचनकोई कटुक रसवाले कोई कषाय रसवाले, कोई आम्ल रसवाले और कोई मधुर रसवाले होते हैं, अतः रसों की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं। - लघु स्पर्शवाले पुद्गलों में उसका विरोधी गुरु स्पर्श नहीं होता, शेष छह स्पर्श ही होते हैं, उन्हें दिखलाते हैं, कोई लघु स्पर्शवाले पुद्गल कर्कश स्पर्शवाले भी होते हैं, कोई मृदु स्पर्शवाले भी होते हैं, कोई शीत स्पर्शवाले भी होते हैं, कोई उष्ण स्पर्शवाले भी होते हैं, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले भी होते हैं और कोई रूक्ष स्पर्शवाले भी होते हैं। इस प्रकार उनके छह भेद हैं । કડવા રસવાળા, કેઈ તુરા રસવાળા, કેઈ ખાટા રસવાળાં, અને કોઈ મધુર રસવાળા હોય છે, તેથી રસોની અપેક્ષાએ તેમના પાચ ભેદ છે લઘુ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગમાં તેમનો વિરોધી ગુરૂસ્પર્શ નથી હેત, બાકીના ૬ સ્પર્શજ હોય છે, તે બતાવે છે–કઈ લધુ સ્પશવાળા પુગલ કર્કશ સ્પર્શ વાળા હોય છે, કઈ મૃદુ સ્મશવાળા પણ હોય છે, કઈ શીત સ્પર્શવાળાં પણ હોય છે, કેઈ ઉષ્ણ સ્પર્શવાળા પણ હોય છે, કેઈ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળાં પણ હોય છે, અને કઈ રૂક્ષ સ્પર્શવાળાં પણ હોય છે. આ રીતે તેઓના છ ભેદ છે, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे 'संठाणओ'–संस्थानतः ‘परिमंडलसंठाणपरिणया वि' - परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'वसंठाणपरिणया वि' - वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'तंस संठाणपरिणया वि' त्र्यस्रसस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'चउरंसस' ठाणपरिणया वि' चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'आययसंठाणपरिणया वि' - आयतस स्थानपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं लघुकस्पर्शस्य संस्थानैः सह पश्च विकल्पाः, वर्णादिभिः सर्वैस्तु त्रयोविंशतिर्विकल्पा भवन्ति, च प्रदर्शिता एव अथ - शीतस्पर्शस्य वर्णादिभिः सह त्रयोविंशति विकल्पान् प्रतिपादयितुमाह'जे फासओ सीयफासपरिणया, ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, णीलवण्ण परिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिदवण्णपरिणया वि, सुक्किल्लवण्णपरिणया वि' ये स्कन्धादयः 'फासओ' - स्पर्शत: 'सीयफासपरिणया' - शीतस्पर्शपरिणताः 'ते वण्णओ' - ते वर्णतः - तेषां मध्ये केचन वर्णापेक्षया, 'कालवण्णपरिया वि' - कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'णीलवण्णपरिणया वि'- नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' हालिद्दवण्णपरिणया वि' - हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन ટ लघु स्पर्शवाले पुद्गल संस्थान की अपेक्षा कोई परिमंडल संस्थानवाले कोई वृत्त संस्थानवाले, कोई त्रिकोण संस्थानवाले, कोई चतु urti संस्थानवाले और कोई आयत संस्थानवाले होते हैं, अतः संस्थान की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं । इस प्रकार वर्ण आदि के साथ मिलकर लघु स्पर्शवाले पुगलों के २३ भेद होते हैं । 'शीत स्पर्शवाले पुगलों के भी वर्ण आदि के साथ २३ भेद होते हैं, उन्हें बतलाते हैं- जो पुद्गल शीत स्पर्श वाले हैं, वर्ण की अपेक्षा उनमें से कोई काले वर्णवाले, कोई नीले वर्ण वाले, कोई लाल वर्ण લઘુ સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલા સ સ્થાનની અપેક્ષાએ કોઇ પરિમ`ડલ સસ્થાન વાળા, કાઇ ન્રુત્ત સંસ્થાનવાળાં, કાઇ ત્રિકાણુ સ્થાનવાળા, કેઇ ચતુષ્કોણુ સ સ્થાનવાળા અને કેઇ આયત સંસ્થાનવાળા હાય છે. તેથી સ સ્થાનની અપેક્ષાએ તેના પાંચ ભેદ છે. આ રીતે વણુ વગેરેની સાથે જોડીને લઘુ સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલેાના ૨૩ ભેદ પડે છે. શીત સ્પર્શીવાળા પુદ્ગલાના વણુ વગેરેની સાથે ૨૩ ભેદ અને છે, તે બતાવે છે-જે પુદ્ગલા શીત સ્પર્શીવાળા છે, તેએમાથી વની અપેક્ષાએ કેઇ કાળા ૨ગવાળાં, લીલા રગવાળા, કાઇ લાલ રગવાળા, કાઇ પીળા રંગવાળાં અને કેાઈ શ્વેત રગવાળા હેાય છે, તેથી તેએ પાચ પ્રકારના છે. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रशापना -'सुकिल्लवण्णपरिणया वि'-शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं शीतस्पर्शस्य वर्णैः सह पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह-'गंधओ सुभिगंधपरिणया वि, दुन्भिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतः स्निग्धस्पर्शपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'सुभिगंधपरिणया वि'-सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, -केचन-'दुभिगंधपरिणतया वि' दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, अथ तस्यैव रसैः सह सह पञ्च विकल्पानाह-'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंविलरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्निग्धस्पर्शपरिणता स्तेपी मध्ये केचन-'रसओ'-रसतः 'तित्तरसपरिणया वि'-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कडुयरसपरिणया वि:कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कसायरसपरिणया वि'-कपायरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'अंविलरसपरिणया वि'-अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'महुररसपरिणया वि' मधुररसपरिपाता अपि भवन्ति, __ अथ स्वाविरोधि स्पशैः सह षट् विकल्पानाह-'फासओ-कक्खडफासपरिणया वि मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया बि, लहुयफासपरिणया वि, णिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयस्पर्शतः शीतस्पर्शपरिगता स्तेपी मध्ये केचन-'फासओ'-स्पर्शतः 'कव खडफासपरिणया वि'- केशस्पर्श परिपाता अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि'-मृदुकस्पर्शपरिणता घाले, कोई पीले वर्ण वाले और कोई श्वेत वर्णवाले होते हैं । अतः बे पांच प्रकार के हैं। __ शीत स्पर्शवाले पुद्गलों में कोई सुगंधवाले और कोई दुर्गधवाले होते हैं, अतएव गंधकी अपेक्षा वे दो प्रकार के हैं। ___ शीत स्पर्शवाले पुद्गलों में कोई तिक्तरसवाले, कोई कटुकरसवाले, कोई कषायरसवाले, कोई आम्ल रसवाले और कोई मधुर रसवाले होते हैं। अतः रस की अपेक्षा शीत स्पर्शवाले पुद्गल पांच प्रकार के हैं। शीत स्पर्शवाले पुद्गलों में उसका विरोधी उष्ण स्पर्श नहीं होता, શીત સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલોમાં કેઈ સુગન્ધવાળાં અને કઈ દુર્ગન્ધવાળાં હિોય છે, તેથી ગન્ધની અપેક્ષાએ તેઓ બે પ્રકારના બને છે. શીત સ્પર્શવાળાં પુગમાં કઈ તીખા રસવાળાં, કઈ કડવા રસવાળાં કઈ તુરા રસવાળાં, કઈ ખાટા રસવાળાં, અને કઈ મઘુર રસવાળા હોય છે. તેથી રસની અપેક્ષાએ શીત સ્પર્શવાળાં પુગલ પાંચ પ્રકારના છે. શીત સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલમાં તેમને વિરોધી ઉણુ સ્પર્શ નથી રહેતું Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ प्रज्ञापासू " अपि भवन्ति केचन - 'गुरुयफासपरिणया वि, गुरुवस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'णिद्धफासपरिणया वि' स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'लुक्खफासपरिया वि' - रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं शीतस्पर्शस्य स्वाविरोधि स्परौंः सह षड् विकला प्रतिपाद्य संस्थानैः सह पञ्च विकल्पान् आह- 'संठाणओ परिमंडलठाणपरिणया वि, वट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि' चउरंससंठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि २३' ये स्कन्धादयः शीतस्पर्शपरितास्तेपां मध्ये केचन - संठाणओ' संस्थानतः 'परिमंडल संठाणपरिणया वि'परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन - ' वहसंठाणपरिणया वि' - वृत्त - संस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - तंस संठाणपरिणया वि-व्यवसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' चउरंसठाणपरिणया वि' चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'आयय संठाणपरिणया वि' आयत संस्थानपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं शीतस्पर्शस्य वर्णादिभिः सर्वैः सह त्रयोविंशतिः विकल्पान् प्रति - पाद्य, उष्णस्पर्शस्य वर्णादिभिस्त्रयोविंशतिं विकल्पान् प्रतिपादयति- 'जे फासओ अतएव कोई शीत स्पर्शवाले पुद्गल कर्कश स्पर्शवाले, कोई मृदु स्पर्शवाले, कोई गुरु स्पर्शवाले, कोई लघु स्पर्शवाले और कोई रूक्ष स्पर्शवाले होते हैं, अतः स्पर्श की अपेक्षा वे छह प्रकार के हैं । शीत स्पर्शवाले पुद्गलों में कोई परिमंडल संस्थानवाले, कोई वृत्तसंस्थानवाले, कोई त्रिकोण संस्थानवाले, कोई चतुष्कोण संस्थानवाले और कोई आयत संस्थानवाले होते हैं । अतएव संस्थान की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं । इस प्रकार शीत स्पर्शवाले पुद्गलों के वर्ण, गंध, रस, स्पर्श और संस्थान के साथ २३ भंग होते हैं । उष्ण स्पर्शवाले पुद्गलों के भी इसी प्रकार तेईस भंग होते हैं । તેથી કાઇ શીત સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલ કશ સ્પર્શીવાળા, કાઇ મૃદુ સ્પર્શવાળાં કોઈ શુરૂ સ્પર્શીવાળાં, કેઇ લઘુ સ્પર્શીવાળાં, કોઇ સ્નિગ્ધ પવાળા અને કાઇ રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા હાય છે, તેથી સ્પર્શની અપેક્ષાએ તેના ૬ પ્રકાર છે. શીત સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલેમા કાઇપરિમડલ સ ́સ્થાનવાળા, 'કાઇ વૃત્ત સંસ્થાનવાળાં, કેઇ ત્રિકેણુ સ ́સ્થાનવાળાં, કોઇ ચતુષ્કોણ સ સ્થાનવાળા અને કાઇ આયત સ સ્થાનવાળા હેાય છે તેથી સ સ્થાનની અપેક્ષાએ તેના પાંચ ભેદ છે આ રીતે શીત સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલેાના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શી અને સંસ્થાનની સાથે ૨૩ ભગ અને છે 1 ઉષ્ણુપ વાળા પુદ્ગલેાના પણ એજ રીતે ૨૩ ભ ગ થાય છે, હવે તેઓનુ 1 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T १३७ प्रमेयनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना , उसिणफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, नीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिदवण्णपरिणया वि, सुकिल्वण्णपरिणया वि, 'जे' ये स्कन्धादयः 'फासओ' स्पर्शतः 'उसिणफासपरिणया' उष्णस्पर्शपरिणता भवन्ति 'ते वण्णओ' ते वर्णतः - तेषां मध्ये केचन वर्णापेक्षया 'कालवण्णपरिणया वि' कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'णीलवण्णपरिणया वि' नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'हालिद्दवण्णपरिणया वि' - हारिद्रवर्णपरिणता अपि सवन्ति केचन - 'लुकिल्लवष्णपरिणया वि' शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति इत्येवमुष्णस्पर्शस्य वर्णैः सह पञ्चविवल्पान् प्रतिपाद्य गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह - 'गंधओ 'सुभिगंधपरिणया वि' दुभिगंधपरिणया वि, ये स्कन्धादयः स्पर्शतः उष्णस्पर्शपरिणता' स्तेपां मध्ये केचन - 'गंधओ' - गन्धतः, 'सुभिगंधपरिणया वि' - सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'दुब्भिगंधपरिणया वि' - दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं तस्योष्णस्पर्शस्य गन्धेन सह विकल्पद्वयं प्रतिपाद्य रसैः सह पञ्च विकल्पान् प्रतिपादयति- 'रसओ वित्तरसपरिणया वि, कड्डयरसपरिणया वि, कसायरस परिणया वि, अंविलरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतः उष्णस्पर्शपरिणता स्तेषां मध्ये केचन - 'रसओ' रसतः 'तित्तरसपरिणया उनका निरूपण करते हैं जो पुल उष्ण स्पर्शवाले हैं, उनमें कोई कृष्ण वर्णवाले, कोई नील वर्णवाले, कोई लाल वर्णवाले, कोई पीले वर्णवाले और कोई श्वेत वर्णवाले होते हैं । अतः उष्ण स्पर्शवाले पुद्गल वर्णं की अपेक्षा. पाँच प्रकार के हैं । उष्ण स्पर्शवाले पुद्गलों में कोई सुगंधवाले और कोई दुर्गंधवाले होते हैं। अतः गंध की अपेक्षा उनके दो भेद हो जाते हैं । उष्ण स्पर्शवाले पुद्गलों में कोई पुद्गल तिक्त रसवाले, कोई कटुक रसवाले, कोई कषाय रसवाले, कोई अम्ल रसवाले और कोई मधुरનિરૂપણ કરે છે. જે પુદ્ગલ ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળાં છે, તેમાં કાઇ કાળા રગવાળા, કાઇ લીલા રંગવાળાં, કોઇ લાલ રંગવાળાં, કાઇ પીળાં રંગવાળાં અને કાઇ સફેદ રગવાળાં હાય છે. તેથી ઉષ્ણ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલ રગની અપેક્ષાએ પાંચ પ્રકારના છે. ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલામાં કાઇ સુગન્ધવાળા અને કાઇ દુધવાળાં હાય છે. તેથી ગધની અપેક્ષાએ તેના બે ભેદ પડી જાય છે. ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલમાં કાઇ તિક્ત રસવાળા, કાઇ કડવા રસવાળાં, प्र० १८ را Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ प्रशापनासूत्र वि' तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन- 'कडयरसपरिणया वि' कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कसायरसपरिणया वि' कपायरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'अविलरसपरिणया वि' अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन'महुररसपरिणया'-मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं रसैः सह उष्णस्पर्शस्य' पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य स्वविरोधि भिन्न स्पशैः सह पडू विकल्पानाह-'फासओ'. 'कक्खडफासपरिणया वि' 'मउयफासपरिसया वि' गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, 'णिद्धवष्णपरिणया वि' लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धा' दयः स्पर्शतः उष्णस्पर्शपरिणता स्तेपांमध्ये, केचन-'फासओ' स्पर्शतः 'कक्खडफासपरिणया वि'-कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि'-मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि'-गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लहुयफासपरिणया वि'-लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णिद्ध फासपरिणया वि' स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन -'लुक्खफासपरिणया वि' रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति इत्येवमुष्णस्पर्शस्य स्वाविरोधिस्परौंः सह षट्ट विकल्पान् प्रतिपाद्य संस्थानः सह पञ्च विकल्पानाह-' 'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरि." गया वि, चउरंससंठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि'-ये स्कन्धादयः रस वाले होते हैं । अतः रस की अपेक्षा से उष्ण स्पर्शवाले पुद्गल पांच प्रकार के होते हैं। * उष्ण स्पर्शवाले पुगलों में उसका विरोधी शीत स्पर्श नहीं पाया जाता, अतएव शेष छह विकल्पों को दिखलाते हैं-उष्ण स्पर्शवाले पुद्गलों में से कोई कर्कश स्पर्शवाले, कोई मृदु स्पर्शवाले, कोई गुरु स्पर्शवाले, कोई लघु स्पर्शवाले, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले और कोई रुक्ष स्पर्शवाले होते हैं । इस प्रकार उष्ण स्पर्शवाले पुद्गल स्पर्श की अपेक्षा से छह प्रकार के हैं। કોઈ તુરા રસવાળાં, કઈ ખાટા રસવાળાં, અને કઈ મધુર રસવાળાં હોય છે, આ તેથી રસની અપેક્ષાએ ઉsણ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલ પાંચ પ્રકારના હોય છે. * * ઉણ સ્પર્શવાળાં જુદ્દગલમાં તેમને વિરોધી શીત સ્પર્શ હોતું નથી, તેથી બાકીના છ વિકલ્પ દેખાડે છે. ઉષ્ણ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલેમાંથી કઈ કર્કશ, સ્પર્શવાળાં, કેઈ મૃદુ સ્પર્શ વાળાં, કે ગુરૂ સ્પર્શવાળાં, કોઈ લઘુ સ્પર્શવાળાં, કઈ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળાં, ; અને કેઈ રૂક્ષ સ્પર્શવાળાં હોય છે. આ રીતે ઉષ્ણ સ્પર્શવાળા સ્પર્શની અપેક્ષાએ ૬ પ્રકારના બને છે. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सूं ८ रूपी अजीवप्रज्ञापना -स्पर्शपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'संठाणओ'- संस्थानतः, 'परिमंडलसंठाणपरि णया वि' परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'वट्टसंठाणपरिणया .वि.-वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'तंससंठाणपरिणया वि' त्र्यससंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'चउरंससंठाणपरिणया वि'-चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन 'आययसंठाणपरिणया वि'-आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं त्रयोविंशतिः । ''अथ स्निग्धस्पर्शस्य वर्णादिभिः सह त्रयोविंशति विकल्पानाह-'जे फासओ गिद्धफासपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, नीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिवण्यपरिणया वि, सुकिल्लवण्णपरिणया वि, 'जे' ये स्कन्धादयः 'फासओ' स्पर्शतः ‘णिद्धफासपरिणया' स्निग्धस्पर्शपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः, तेपा मध्ये केचन-वर्णापेक्षया, कालवण्णपरिणया वि' कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णीलवण्णपरिणया वि' नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-हालिदवण्णपरिणया वि' हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सुकिल्लवण्णपरिणया वि'-शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं स्निग्ध . उष्ण स्पर्शवाले पुद्गलों में कोई परिमंडल संस्थानवाले, कोई वृत्त संस्थानवाले, कोई त्रिकोण संस्थानवाले, कोई चतुष्कोण संस्थानवाले और कोई आयत संस्थानवाले होते हैं । अतः संस्थान की अपेक्षा से उनके पांच भेद हैं । इस प्रकार उष्ण स्पर्शवाले पुद्गल वर्णादि के योग से २३ प्रकार के हैं।। स्निग्ध स्पर्श के भी इसी प्रकार वर्णादि के साथ तेईस भंग होते हैं। अब उनका निरूपण करते हैं - जो पुगल स्निग्ध परिणामवाले हैं, उनमें वर्ण की अपेक्षा कोई कृष्ण वर्णवाले, कोई नील वर्णवाले, कोई लाल वर्णवाले, कोई पीले ઉણુ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલેમાં કઈ પરિમંડલ સ સ્થાનવાળા, કેઈ વૃત્તસંસ્થાન વાળી, કેઈ ત્રિણ સ સ્થાનવાળાં, કેઈ ચતુરસ સ સ્થાનવાળાં, અને કઈ આયત સંસ્થાનવાળ હોય છે. તેથી સંસ્થાનની અપેક્ષાએ તેઓના પાંચ ભેદ છે. આ રીતે ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા પુગલે વર્ણાદિકની સાથે જોડાતા ૨૩ પ્રકારના બને છે. સ્પર્શના પણ આજ રીતે વર્ણાદિકેની સાથે ૨૩ ભંગ હોય છે. તેનું નિરૂપણ કરે છે જે પગલે સ્નિગ્ધ પરિણામવાળાં છે, તેઓમાં રંગની અપેક્ષાએ કઈ કઈ કાળાં રંગના, કેઈ લીલા રંગના, કોઈ લાલ રંગવાળાં કે પીળા રંગ Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ૪૦ स्पर्शस्य वर्णैः सह पञ्च विकल्पान् उक्त्वा गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह - 'ओ सुगंध परिणया वि, दुब्भिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्पर्शतः स्निग्धस्पर्शपरिणता स्तेपां मध्ये केचन - 'गंध' - गन्धतः 'सुभिगंधपरिणया वि'सुरभि गन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'दुभिगंधपरिणया वि' दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, अथ तस्यैव रसैः सह पञ्च विकल्पानाद - 'रंसओ तित्तर सपरिणया वि, कड्डयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंविलंरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयः स्निग्ध स्पर्शपरिणता स्तेपां मध्ये केचन - 'रसभ' रसेतः 'तित्तरसपरिणया चि' तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'कडुयरसपरिणया वि' कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' कसायरसपरिणयां वि' कैपायरसवरिणता अपि भवन्ति केचने- 'अंबिलरसपरिणया वि' अम्लरसपरिणयाँ अपि भवन्ति केचन - 'महुररसं परिणयाँ वि' मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, अर्थ स्वाविरोधि स्पर्शैः संह पड् विकल्पानाह - 'फासओ कक्खड फाणपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, लहुयफांस परिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफॉसपरिणयां वि' ये स्कन्धादयः स्निग्धस्पर्शपरिणता स्तेपां मध्ये केचन - 'फांसओ' स्पर्शतः 'कक्खडफासपरिणया वि' कर्कश स्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'वर्णवाले और कोई श्वेत वर्णवाले होते हैं । अतः स्निग्ध पुद्गलं वर्णकी अपेक्षा से पांच प्रकार के हैं । स्निग्ध पुगलों में कोई सुगंध वाले और कोई दुर्गधवाले होते हैं, अतः गंध की अपक्षा उनके दो भेद हैं । स्निग्ध पुद्गल रस की अपेक्षा से कोई तिक्त रसवाले, कोई कंटुकरसवाले, कोई कषाय रसवाले, कोई अम्ल रसवाले और कोई मधुररसवाले होते हैं । अंतः रंस की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं । जो पुल स्निग्धस्पर्श वाले हैं, वे अपने विरोधी रूक्ष स्पर्शवाले વાળા અને કઇ શ્વેત રગના હાય છે. તેથી સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ ર ́ગની અપેક્ષાએ પાચ પ્રકારના છે. સ્નિગ્ધ પુદ્ગલામા કાઇ સુગંધવાળા અને કોઇ દુર્ગંધવાળા પણ હાય છે, તેથી ગધની અપેક્ષાએ તેઓના બે ભેદ છે. સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ રસની અપેક્ષાએ કાઈ તિક્ત રસવાળ, કાઇ કડવા રસ વાળાં, કાઇ તુરા રસવાળા, કાઇ ખાટા રસવાળા અને કેાઇ મધુર રસવાળાં હાય છે. તેથી રસની અપેક્ષાએ તેઓના પાંચ ભેદ્ય થાય છે. જે પુદ્ગલા સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળાં છે. તેએ પેાતાના વિરોધી રૂક્ષ પવાળાં Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना 'मउयफासपरिणया वि'-मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि' गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-लहुयफासपरिणया वि' लघु- ' कस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-सीयफासपरिणया वि' शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि'-उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, अथ स्निग्धस्पर्शस्यैव संस्थानैः सह पञ्च विकल्पानाह-'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि वट्टसंठाणपरिणया वि तंससंठाणपरिणया वि, चउरंससंठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि २३' ये स्कन्धादयः स्निग्धस्पर्शपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'संठाणओ'-संस्थानतः 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि'-परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'वट्टसंठाणपरिणया वि' वृत्तसंस्थानपरिणता अपि, केचन-'तंससंठाणपरिणया वि'-व्यस्रसंस्थानपरिणती अपि भवन्ति, केचन-'चरंरासंठाणपरिणया वि' चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति; केचन-'आययसंठाणपरिणया आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं पञ्च विकल्पाः, सर्वे वर्णादिभिस्तु २३ त्रयोविंशतिः, ___ अथ रूक्षस्पर्शस्य वर्णादिभिः सह त्रयोविंशति विकल्पानाह-'जे फासओ नहीं होते हैं, अतः स्पर्श की अपेक्षा से उनके छह भेद हैं-स्निग्ध स्पर्शवाले कोई पुद्गलं कर्कश स्पर्शबालें, कोई मृदु स्पर्शवाले, कोई गुरु स्पर्शवाले, कोई लघु स्पर्शवाले, कोई गीत स्पर्शवाले और कोई उष्ण स्पर्शवाले होते हैं। स्निग्ध स्पर्श वाले कोई पुद्गल परिमंडल संस्थान वाले, कोई घृत्त संस्थानवाले, कोई त्रिकोण संस्थानवाले, कोई चतुष्कोण संस्थानवाले और कोई आयत संस्थानवाले होते हैं। अतः संस्थान की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं । इस प्रकार स्निग्ध स्पर्श वाले पुद्गलों के वर्ण आदि से सब मिलकर २३ विकल्प होते हैं। હતાં નથી. આથી સ્પર્શની અપેક્ષાએ તેઓના છ ભેદ છે. સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળાં કે પુદ્ગલે કર્કશ સ્પર્શવાળા, કે ઈ મૃદુ સ્પર્શવાળાં, અને કઈ ગુરૂ સ્પર્શ વાળાં, કેઈ લઘુ સ્પર્શવાળાં, કેઈ શીત સ્પર્શવાળાં, અને કેઈ ઉણ સ્પર્શ qui आने छ. (डाय छे.) સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા કેઈ પુદ્ગલ પરિમંડલ સંસ્થાનવાળાં, કઈ વૃત્ત સંસ્થાનવાળાં, કેઈ ત્રિકેણ સ સ્થાનવાળાં, કેઈ ચતુષ્કોણ સંસ્થાનવાળાં અને કેઈ આયત સંસ્થાનવાળાં હોય છે. આથી સંસ્થાનની અપેક્ષાએ કરીને તેમના પાંચ ભેદ છે. એ રીતે સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલેના વર્ણાદિ બધા મળીને ૨૩ વિકલ બને છે. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર प्रज्ञापनासूत्रे 'लक्खफासपरिणया' ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, णीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिद्दवण्णपरिणया वि, मुकिल्लवण्णपरिणया वि' 'जे' ये स्कन्धादयः 'फासओ' स्पर्शत: 'लुक्ख फासपरिणया' रूक्षस्पर्शपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः तेषां मध्ये केचन वर्णापेक्षया 'कालaणपरिणया वि' कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'णीलवण्णपरिणया वि' नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'लोहियवण्णपरिणया वि' - लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' हालिदवण्णपरिणया वि' हारिद्रवर्णपरिणतां अपि भवन्ति केचन - 'सुकिल्लवण्णपरिणया वि' शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं रूक्षस्पर्शस्य वर्णैः सह पञ्च विकल्पान् उक्त्वा गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह - 'गंधओ सुभिगंध परिणयावि, दुब्मिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयो रूक्षस्परौपरिणता स्तेषां मध्ये केचन - 'गंध आ ' गन्धतः 'सुभिगंध परिणया वि' - सुरभिगन्धपरिणता . अपि भवन्ति केचन - 'दुभिगंध परिणया वि' - दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, अथ रसैः सह रूक्षस्पर्शस्य पञ्च विकल्पानाह - 'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कयरसपरिणयावि, कसायरसपरिणया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महुर. रसपरिणया वि' - ये स्कन्धादयो रूक्षस्पर्शपरिणता स्तेपां मध्ये केचन - 'रसओ' रसतः 'तित्तर सपरिणया वि' तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' कडुयरसपरिणया वि' कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' कसायरसपरिणया वि' अब रूक्ष स्पर्श के इसी प्रकार २३ विकल्प दिखलाते हैं-जो पुद्गल रूक्ष स्पर्श वाले हैं, उनमें वर्ग की अपेक्षा कोई काले, कोई नीले, कोई लाल, कोई पीले और कोई श्वेत, होते हैं, अतः वर्ण की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं । 7 रूक्ष स्पर्श वाले पुद्गल कोई सुगंध वाले और कोई दुर्गंध वाले होते हैं, अतः गंध की अपेक्षा वे दो प्रकार के हैं । रूक्ष स्पर्श वाले पुद्गल रस की अपेक्षा कोई तिक्त रस वाले, कोई कटुक रस वाले, कोई कषाय रस वाले, कोई अम्ल रस वाले હવે રૂક્ષ સ્પર્શેના આજ રીતે ૨૩ વિકલ્પો ખતાવે છે-જે પુદ્ગલેા રૂક્ષ સ્પર્શીવાળાં છે, તેમા વર્ણની અપેક્ષાએ કાઇ કાળા, કાઇ લીલા, કોઇ પીળા, કોઇ લાલ અને કાઇ શ્વેત હેાય છે, તેથી વની અપેક્ષાએ તેએના પાચ ભેદ છે. રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા પુદ્ગલા કાઇ સુગ ધવાળા અને કાઇ દુર્ગંધવાળા હાય છે. જેથી ગધની અપેક્ષાએ તેએ એ પ્રકારના છે. રૂક્ષ સ્પર્શીવાળા પુદ્ગલેા રસની અપેક્ષાએ કાઇ તીખા રસવાળા, કાઇ કડવા રસવાળાં, કાઇ તુરા રસવાળા, કાઈ ખાટા રસવાળા અને કાઇ મધુર Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रशापना _१४३ . कपायरसपरिणत्रा अपि, केचन-'अविलरसपरिणया वि' अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'महुररसपरिणया वि' मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, । " ___ अथ रूक्षस्पर्शस्यैव स्वविरोधि भिन्न स्परैः सह पड विकल्पानाह-'फासओ' कक्खडफासपरिणया वि' मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयों रूक्षस्पर्शपरिणता, स्तेपांमध्ये केचन-'फासओ स्पर्शतः 'कक्खड़फासपरिणया वि, कर्कशस्पपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि'-मृदुस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि'-गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-लहुयफासपरिणया चि'-लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सीय फासपरिणया वि'-शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि'-उप्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं रूक्षस्पर्शस्य स्वाविरोधि स्पशैः सह पड्विकल्पान् प्रतिपाद्य संस्थानैः सह पञ्च विकल्पानाह-'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि बट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरंससंठाणपरि, णया वि, आययसंठाणपरिणया वि२३, १८४। ये स्कन्धादयो रूक्ष स्पर्शपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'संठाणओ' संस्थानतः 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि' परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'वट्टसंठाणपरिणयावि' 'वृत्त और कोई मधुर रस वाले होते हैं। इस तरह रस की अपेक्षा उनके पांच विकल्प होते हैं। ॥ रक्ष स्पर्श वाले पुगलों में उसका विरोधी स्निग्ध स्पर्श नहीं होता, अतएव शेष स्पर्श पाये जाते हैं , यथा कोई कर्कश स्पर्श वाले, कोई मृदु स्पर्श वाले, कोई गुरु स्पर्श वाले, कोई लघु स्पर्श वाले, कोई शीत स्पर्श वाले, कोई उष्ण स्पर्श वाले होते हैं । इस प्रकार स्पर्श की अपेक्षा उनके छह भेद हैं। रुक्ष स्पर्शवाले पुद्गलों में संस्थान की अपेक्षा कोई परिमंडलसंस्थान वाले, कोई वृत्तसंस्थानवाले, कोई त्रिकोण संस्थानवाले, कोई चतुष्कोण રસવળા હોય છે. એ રીતે રસની અપેક્ષાએ તેઓના પાંચ વિકલ્પ બને છે. - રૂક્ષ સ્પેશવાળ પુદ્ગલોમાં તેનો વિરોધી સ્નિગ્ધ સ્પર્શ હોતે નથી, તેથીજ બાકીના છ સ્પર્શી મળી રહે છે. જેમકે-કઈ કર્કશ સ્પર્શવાળા, કે મૃદુ સ્પર્શવાળાં, કઈ ગુરૂ સ્પર્શવાળાં, કેઈ લઘુ સ્પર્શવાળાં, કઈ શીત સ્પર્શવાળાં કેઈ ઉણ સ્પર્શવાળાં હોય છે. આ રીતે સ્પર્શની અપેક્ષાએ તેઓના ૬ ભેદ છે. સ્પર્શવાળાં પુદ્ગલેમાં સંસ્થાનની અપેક્ષાએ કઈ પરિમંડલ સંસ્થાન વાળાં, કેઈ વૃત્ત સંસ્થાનવાળાં, કઈ વિકેણ સંસ્થાનવાળાં, કેઈ ચતુષ્કોણ Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासमे संस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'तंससंठाणपरिणया वि'-व्यससंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'चउरंससंठाणपरिणया वि' चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'आययठाणपरिणया वि' आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, इति पञ्च विकल्पाः वणीदिमिस्तु रूक्षस्पर्शस्य त्रयोविंशति विकल्पाः २३ भवन्ति, अष्टानामपि स्पर्शानां तु सर्वसंमेलने जे चतुरशीत्यधिक शतविकल्पाः सञ्जाताः । १८४ ॥सू०८॥ मूलम्-जे संठाणो परिमंडलसंठाणपरिणया ते वण्णओ कालवणपरिणया वि१, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवपणपरिणया वि३, हालिवाणपरिणया वि४, सुकिल्लवग्णपरिणया वि५ । गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि१, दुभिगंधपरिणया विर। रसओ तित्तरसपरिणया विर, कडुयरसपरिणया वि२, कसायरसपरिणया वि३, अंबिलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५। फासओ कखडफासपरिणया वि१, मउयकासपरिणया विर, गरुयफासपपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि५, उसिणफासपरिणया विद, णिद्धफासपरिणया वि७, लुक्खफासपरिणया विद ॥२०॥ जे संठाणओ वसंठाणपरिणया ते वण्णो कालवणपरिणया विर, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहिथवण्णपरिणया वि ३, हालिदवण्णपरिणया वि ४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५ । गंधओ सुन्भिगंधपरिणया वि१, दुब्भिगंधपरिणया वि२। रसओ तित्तरसपरिणया वि१, कंडयरसपरिणया विर, कसायरसपरिसंस्थान वाले और कोई आयत संस्थान वाले होते हैं । अतः संस्थान की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं। इस प्रकार वर्णादि सभी की अपेक्षा रुक्ष स्पर्शवाले पुद्गल तेईस प्रकार के हैं और आठों स्पों की अपेक्षा सभी विकल्पों को सम्मिलित करने पर १८४ भेद होते हैं ॥सू०८॥ સંસ્થાનવાળાં અને કેઈ આયત સંસ્થાનવાળા હોય છે. આ રીતે વર્ણાદિ બધાની અપેક્ષાએ રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલે ર૩ પ્રકારના છે અને આઠે સ્પર્શની અપેલાએ બધા વિકલ્પને મેળવવાથી ૧૦૪ ભેદ બને છે. તે સૂ. ૮ છે Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना णया वि३, अंबिलरसपरिणया विट, सहररलपरिणया वि५ । फासओ काखडफालपरिणया वि १, मउपफासपरिणया वि २, गुरुयफासपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, स्वीयशासपरिणया वि५, उसिणफासपरिणया विद, गिद्धलालपरिणया वि७, लुक्खफासपरिणया दि८ ॥२०॥ जे संठाणओ तससंठाणपरिणया ते वग्णओ कालवण्णपरिणया वि१, लीलवण्णपरिणया वि २, लोहियवण्णपरिणया वि ३, हालिवण्णपरिणया वि४, सुकिल्लवण्णपरिणया वि५। गंधओ सुब्मिगंधपरिणया वि १, दुभिगंधपरिणया वि २। रसओ तित्तरसपरिणया वि १, कडुपरसपरिणया वि २, कलायरसपरिणयावि३, अंबिलरसपरिणयावि४, महुररसपरिणयावि५। फासओ कक्खडफासपरिणया वि१, मउगशालपरिणया विर, गुरुयफासपरिणया वि३, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि५, उसिणफसपरिणया वि६, णिशफालपरिणया वि७, लुक्खफासपरिणयावि८ ॥२०॥ जे संठाणओ चउरंस संठाणपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि१, नीलवण्णपरिणया वि२, लोहियवण्णपरिणया वि३, हालिदवाणपरिणया वि४, सुजिल्लवण्णपरिणयावि५। गंधओ सुमिगंधपरिणया वि१, दुब्लिगंधपरिणयाविर। रसओ, तित्तरसपरिणश वि१, कडुयरलपरिणया वि२, कसायरसपरिणया वि३, अंबिलरसपरिणया वि४, सहुररसपरिणया वि५ । फासओ कक्खडफलपरिणया वि १, मउयफालपरिणया वि २, गुरुयफासपरिणया वि३, लहुयशालपरिणया वि४, लीयफासपरिणया वि५, उतिणशासपरिणया वि६, सिद्धफासपरिणया वि७, लुक्खफ़ासपरिणया वि८॥२०॥ प्र० १९ Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ प्रज्ञापनासूत्रे जे संठाणओ आययसंठाणपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणयाविर, नीलवपणपरिणया वि२, लोहियवष्णपरिणया वि३, हाfotaणपरिणया वि४, सुविलवण्णपरिणया वि५ । गंधओ सुभिगंध परिणया वि१, दुब्भिगंघपरिणयार । रसओ तित्तरसपरिणया विर, कडयरसपरिणया विर, कसायरसपरिणया वि३, अंबिलरसपरिणया वि४, महुररसपरिणया वि५ । फासओ कक्खड - फासपरिणया वि१, मउयफासपरिणया विर, गुरुयफासपरिणया विर, लहुयफासपरिणया वि४, सीयफासपरिणया वि५, उसिणफासपरिणया वि६, णिफासपरिणया वि७, लुक्खफासपरिणया वि८/२०/१००॥ सेतं रुवि अजीवपन्नवणा । सेतं अजीवपन्नत्रणा ॥ सू० ९॥ छाया - ये संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि १, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि ३, द्रवर्णजता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि५ । गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणता अपि२। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि १, कटुकरसपरिणता अपि२, शब्दार्थ - (जे) जो पुद्गल (संठाणओ) संस्थान की अपेक्षा से (परिमंडल संठाणपरिणया) परिमंडल संस्थान परिणमनवाले हैं (ते) वे (aण्णओ) वर्ण से ( कालवण्णपरिणया वि) काले वर्ण परिणाम वाले भी होते हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नीले वर्ण परिणाम वाले भी होते हैं (लोहियaण्णपरिणया वि) लाल वर्ण परिणाम वाले भी होते हैं ( हालिद्दवण्णपरिणया चि) पीले वर्ण परिणाम वाले भी होते हैं (सुक्किल्लवण्णपरिणया वि) शुक्लवर्ण परिणाम वाले भी होते हैं । (गंधओ) गंध से (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम वाले शब्दार्थ - (जे) ने युद्दगतेो (संठाणओ) सस्थाननी अपेक्षाओ (परिमंडल संठाणपरिणया) परिभउस संस्थान परिणामवाणा छे (ते) तेथे (वण्णओ) वर्षाथी ( कालवण परिणया वि) अजारंगना परिणाभवानां पशु छे (नीलवण्णपरिणया वि) नीस (सास) वा परिशुभिवाजा पशु छे. (लोहियवण्णपरिणया त्रि) सास रंगना परिणाभवाणां पशु छे ( हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीजा रजना परिणाभवाजां छे (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) शुद्ध वर्षा परिणाभवाना पशु मने छे. (गंधओ) गधथी (सुभिगंध परिणया वि) सुगंध परिणामवाणां पशु होय પણ Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४७ प्रमेयवोधिनी टीका प्र, पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना कंपायरसपरिणता अपि३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि५। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपिर, गुरुकस्पर्शपरि--णता चपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पर्श । परिणता अपिद; स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि८।२०॥ भी होते हैं (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुर्गंध परिणाम वाले भी होते हैं। (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्त रस परिणाम वाले भी होते हैं (कडुयरसपरिणया वि) कटुक रस परिणाम वाले भी होते हैं (कसायरसपरिणया वि) कपाय रस परिणाम वाले भी होते हैं (अंबिलरसपरिणया चि) आम्ल रस परिणाम वाले भी होते हैं (महररसपरिणया वि) मधुर रस परिणास वाले भी होते हैं। __ (फासओ) स्पर्श से (कम्खडफासपरिणया वि) कर्कशस्पर्शपरिणाम वाले भी होते हैं (मउयफासपरिणयावि) मृदुस्पर्श परिणामवाले भी होते हैं (गरुयफासपरिणया वि) गुरु स्पर्श परिणाम वाले भी होते हैं (लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श परिणाम वाले भी होते हैं (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणामवाले भी होते हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणाम वाले भी होते हैं (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणाम वाले भी होते हैं (लुक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणाम वाले भी होते हैं । छ (भिगंधपरिणया वि) दुर्गन्य परिणामवाणi हाय छे. (रसओ) २सथी (तित्तरसपरिणया वि) all २सना परिणामा ५५५ हाय छ (कडयरसपरिणया वि) ४७वा २सन परिणामवाण पर डाय छे (कसाय रसपरिणया वि) तु२॥ २सना परिणामवाय पर डाय छ (अविलरसपरिणया वि) माटा रसना परिणामा ५५ छ (महुररसपरिणया वि) भ७२ २४ परिणाम વાળાં પણ હોય છે. (फासओ) २५श थी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४४ २५ परिणामmi ५५ डाय छ (मउयफासपरिणया वि) भृढ २५ परिणामवाणi ५५५ छ (गरुय फासपरिणया वि) शु३ २५ परिणामवाणां पर डाय छ (लहुय कासपरिणया वि) सय २५ परिणामवाmi ५ डाय छ (सीयफासपरिणया वि) शीत २५श परिणाम पाया छ (उसिणफासपरिणया वि) Gy २५ परिणाम डाय छ, (णिद्धफासपरिणया वि) स्नि २५ परिमाणां पडाय छ (लुक्खफासपरिणया वि) ३५ २५श परिणामवाणां डाय छ । Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- १४८ अनापनासूत्रे - ये संस्थानतो वृत्तसंस्थानपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, - शुक्लवर्णपरिणता अपि५। गन्यतः युरभिगन्धपरिणता अपि?, दुरभिगन्धपरिणता अपि २। रसतरितक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरसपरिणता अपि३, अस्लरसपरिणता अपिट, मधुररसपरिणता अपि५। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपिर, गुरुकापरिणता अपि३, - (जे) जो (संटाणओ) संस्थान से (वसंठाणपरिणया) वृस संस्थान परिणाम वाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) काले वर्ण परिणाम बाले भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नीले वर्ण परिणाभवाले भी हैं (लोहियवाणपरिणया वि) लालवर्ण परिणाम वाले भी हैं (हालिदवपणपरिणया वि) पीले वर्ण परिणाम वाले भी हैं (सुस्किल्लवण्णपरिणया वि) सफेद वर्ण परिणामवाले भी हैं। (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम वाले भी हैं (दुन्मिगंधपरिणया वि) दुर्गध परिणाम वाले भी हैं। ___(रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) मिक्त रस परिणाम वाले भी हैं (कडुयरसपरिणया वि) कटुक रस परिणाम वाले भी हैं (कसायरसपरिणया चि) कषाय रस परिणाम वाले भी हैं (अंपिल-रसपरिणया वि) खट्टे रस परिणाम वाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मथुररस परिणाम वाले भी हैं। (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श (जे) या (संठाणओ) संस्थानथी (बट्टसंठाणपरिणया) वृत्त संस्थान परिणामवाण छ (ते) तसा (वण्णआ) पथा (कालवण्णपरिणया वि) या गना परिणाभा पर छे (नीलवण्णपरिणया वि) सीसा गाना परिणाम पmi by छ (लोहियवण्णपरिणया वि) सास गना परिणामा ५५ छ (हालिदवण्णपरिणया वि) पीजा २ना परिणामवाण छ (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) सन २ना परिणामा ५ छे. ___ (गंधओ) यी (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुमध परिणामवाणi ५५ छ (दभिगंधपरिणया वि) हुन्धि परिणाम पy छे. (रसओ) २सथी (तित्तरसपरिणया वि) ति: २स परिणामवाण ५४ छ (कडुयरसपरिणया वि) ४३५॥ २सन परिणामवाणा ५५ छ (कसायरसपरिणया वि) तु। २सन परियामा ५५ छ (अंविलरसपरिणया वि) माटा रसना पशिशुभवाणां पY छ (महुररसपरिणय वि) मधु२२सना परिणामवाणा ५ छ. (फासओ) २५Nथी (कक्खडफासपरिणया वि) ५४ २५ परिणामani Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना लघुस्पर्शपरिणता अपि४, शीतरीपरिणता अपि५, उष्णस्पर्शपरिणता अपि६, स्निग्धर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्गपरिणता अपि ८।२०।। ये संस्थानत स्त्र्यस्त्रसंस्थानपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि ५। गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि१, दुरभिगन्धपरिणता परिणाम वाले भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (गरुयफासपरिणया वि) गुरु स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणाम वाले भी होते हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (णिद्ध फासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (लुक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणाम वाले भी हैं। (जे) जो पुद्गल (संठाणओ) संस्थान से (तंससंठाणपरिणया) त्रिकोण संस्थान परिणाम वाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) काले वर्ग परिणाम वाले भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नीले वर्ग परिणाम वाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) लाल वर्ग परिणाम वाले भी हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीले वर्ग परिणाम वाले भी हैं (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) श्वेत वर्ण परिणाम वाले भी हैं __(गंधओ) गंध से (सुभिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम वाले ५५ छ (मउयफासपरिणया वि) भृढ २५श ५२माण ५५ छ (लहुयफास परिणया वि) सधु २५ परिणामवाणi ५४ छ (गरुयफासपरिणया वि) शु३ २५ परिणामवाणा पY छ (सीयफासपरिणया वि) शीत २५ परिणामवाणां ५ छ (उसिणफासपरिणया वि) GUY २५ परिमाणां ५५५ छ (णिद्धफास परिणया वि) स्निग्ध २५ परिणामवाण ५५ छ (लुक्खफासपरिणया वि) રક્ષ સ્પર્શ પરિણામવાળા પણ છે. (जे) २ पुस। (संठाणओ) संस्थानथी (तंससंठाणपरिणया) yि सस्थान ५२४ामा छ (ते) ते (वण्णओ) २गेशन (कालवण्णपरिणया वि) ॥ २ जना प२ि मा ५५ छ (नीलवण्णपरिणया वि) दी। २गना परिणामवाज प छ (लोहिय पण्णपरिणया वि) र २ जना ५२wami पछे (हालिदवण्णपरिणया वि) पी॥ २ जना परिमाण ५९ छे (सुकिल्ल वण्णपरिणया वि) श्वेत पण परिणामवाण पर छ. (गंधओ) यी (सुभिगंधपरिणया वि) सु५ परिणामmi ५ छ Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० प्रशापनासूचे 'अपि२। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपिर, कपायरसपरि णता अपि३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकस्पर्शपरिणता अपि ४, शीतस्पर्शपरिणता अपि ५, उष्णस्पर्शपरिणता 'अपि ६, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपिटा२०॥ । ये संस्थानत श्चतुरस्रसंस्थानपरिणता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि१, भी हैं (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गध परिणाम वाले भी हैं - (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्त रस परिणाम वाले भी हैं (कडुयरसपरिणया वि) कटुक रस परिणाम वाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कपाय रस परिणाम वाले भी हैं (अंबिल संपरिणया वि) अम्ल रस परिणाम वाले भी हैं (महररसेपरिणया चि) मधुर रस परिणाम वाले भी हैं। . (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (गरुयफासपरिणया वि) गुरु स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (लहयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (णिंद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणाम वाले भी हैं (लुक्खफासंपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श 'परिणाम वाले भी हैं। (दुभिगंधपरिणया वि) हुन्५ परिणामवाणा पy छ. - (रसओ) २सथी (तित्तरसपरिणया वि) तितरसना परिणामा ५५ छ (कडुयरसपरिणया वि) ४पारसना परियामा ५ छे. (कसायरसपरिणया वि) त। २सना परिणामवाण ५ छ (अंबिलरसपरिणया वि) माटा २सन ५२शामवाणा ५४ छ (महुररसपरिणया वि) मधु२२सन परियामा ५ छ. _(फासओ) २५शथी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४२० २५५ ५२ भवाणा ५५ छ (मउयफासपरिणया वि) मुड २५ परिणामवाणां ५५ छ (गरुयफास "परिणया वि) शु३ २५श परिणामवाण ५ छ (लहुयफासपरिणया वि) मधु २५ परिणामवाण ५४ छ (सीयफासपरिणया वि) शीत २५श परिणामकाजi " छे (उसिगफासपरिणया वि) BY २५ परिणामवाण ५ छ (णिद्धफास परिणया वि) विनय स्पश परिमाण ५५ छ (लुक्खफासपरिणया वि) ३६ સ્પર્શ પરિણામવાળા પણ છે. (जे) रेमो (संठाणओ) संस्थानथी (चउरंससंठाणपरिणया) यास Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.८ रूपी अजीवप्रज्ञापना नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हादिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि। गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि १, दुरभिगन्धपरि णता अपि। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरस___ तपरिणता अपि३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि५। स्पर्शत: कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३,. __ (जे) जो पुद्गल (संठाणओ) संस्थान से (चउरंससंस्थानपरिणया) चौरस संस्थान परिणाम वाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) काले वर्ण परिणाम वाले भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नीले वर्ण परिणामवाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) लोहितवर्ण परिणाम वाले भी हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीत वर्ण परिणामवाले भी हैं (सुक्किल्लवण्णपरिणया वि) शुक्लवर्ण परिणामवाले भी हैं। (गंधओ) गंध से (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणामवाले भी हैं (दुन्भिगंधपरिणया वि) दुर्गध परिणाम वाले भी हैं। (रसओ) रस से (तित्तरसपरिणया वि) तिक्त रस परिणाम वाले भी हैं (कडुयरसपरिणया वि) कटुक रस परिणाम वाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कषाय रस परिणाम वाले भी हैं (अंबिलरसपरिणया वि) आम्ल रस परिणाम वाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुर रस परिणाम वाले भी हैं । (फासओ) स्पर्श से (कक्खडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिसंस्थान परिणामवाणा छ (ते) तेम। (वण्णओ) वर्ण थी (कालण्णपरिणया वि) ॥ २ना परिणामवाi पY डाय छे (नीलवण्णपरिणया वि) alस न ५२माणi पy डाय छ (लोहियवण्णपरिणया वि) सास गना परिणाम qui ५ डाय छे (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पी२ना परिमाण पY डाय छ (सुकिल्लवण्णपरिणया वि) घाना परिमाण ५ डाय छे..... ___(गंधओ) uथी (सुभिगंधपरिणया वि) सुगध परिमाण ५४ छे. (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गन्ध परिणामवाण पY छ. __ (रसओ) २४थी (तित्तरसपरिणया वि) तित २स परिणामवाणां ५५ राय छ (कडुयरसपरिणया वि) ४९४ (४341) २सना परिमाण पY छ (कसाय-- रसपरिणया वि) ४ाय २सना परिणामी ५ छ (अंबिलग्सपरिणया वि) भाटी, २सना परिणामा ५४ छे (महुररसपरिणया वि) मधु२२स परिणामवाण ५ . : (फासओ) २५श थी (कक्खडफासपरिणया वि) ४२२ २५ परिणामवाणi Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ प्रमापनासूत्रे लघुकस्पर्शपरिणता अपिट, गीतस्पर्शपरिणता अपि५, उग्णरएपरिणता अपिक. स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणना अपि८।२०॥ ये संस्थानत आयतसंस्थानयरिणता स्ते वर्णतः कालवर्ण परिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि३, हारिद्रवर्णपरिणता अपि४, शुक्लवर्णपरिणता अपि गन्यतः मुरभिगन्धपरिणता अपि१, दरभिगन्धपरिणता णाम वाले भी हैं (मज्यपालपरिणया वि) सुदुरप परिणामवाले भी हैं (गस्यफासपरिणया वि) गुरु स्पर्श परिणामवाले भी हैं (लहुयफासपरिणया वि) लघुस्पर्श परिणामवाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीतस्पर्श परिणामवाले भी हैं (उसिणासपरिणय वि) उष्णस्पर्शपरिणामवाले भी हैं (णिद्धफामपरिणया वि) स्निग्धस्पर्श परिणामवाले भी हैं (लुक्खफासपरिणया वि) सक्षस्पर्श परिणामवाले भी हैं __(जे) जो (संठाणओ) संस्थान से (आयय संठाणपरिणया) आयत संस्थान परिणाम वाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण से (कालवण्णपरिणया वि) कृष्ण वर्ण परिणाम वाले भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नीले वर्ण परिणाम वाले भी हैं (लोहियवण्णपरिणया वि) लाल वर्ण परिणाम वाले हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीत वर्ण परिणाम वाले भी हैं (सुकिल्लवणपरिणया वि) श्वेत वर्ण परिणाम वाले भी हैं । (गंधओ) गंध से (सुविभगंधपरिणया चि) सुगंध परिणाम वाले भी हैं (दुन्भिगंध परिणया वि) दुर्गध परिणाम वाले भी हैं। ५ छ (मउयफासपरिणया वि) भृ श परिणामवाण ५ छ (गरुयफासपरिणया वि) गु३ २५श परिणामवा! ५ छ (लहुयफासपरिणयो वि) सधु २५श परिणामवा पY छ (सीयफासपरिणया वि) शीत २५N परिणामा छ (उसिणफास परिणया वि) SU! २५ परिणाम प छ (णिद्वफासपरिणया वि) स्निग्ध २५ परिणामवा! पाY छ (लुक्खफासपरिणया वि) ३६ (२) સ્પર્શ પરિણામવાળા પણ છે (ज) रेशा (संठाणओ) संस्थानथी (आययसठाणपरिणया) आयत सस्थान परिणामवाण छ (ते) तेथे। (वण्णओ) २रीत (कालवण्णपरिणय। वि) ४२ना परिणामवाण ५ छ (नीलवण्णपरिणया वि) all २ ना परियाभदाणi ५ छ (लोहियवण्णपरिणया वि) सास गना परिणामवाni ५] छ (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पी1 11 ५२मा पर छे (सुकिल वण्णपरिणया वि) स३६ २गना पश्मिा ५ . (गंधओ) यी (सुन्भिगंधपरिणया वि) सु५ ५२ाभवाणा पY छ. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५३' प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.९ रूपी अजीवप्रज्ञापना अपि२। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरसपरिणता अपि३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि५। स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, गुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघुकंस्पर्शपरिणना अपि४, शीतस्पर्शयरिणता अपि५, उष्णस्पपिरिणता अपिद, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षल्पपरिणता अपि८ २०॥१००॥ सैपारूप्यजीव प्रज्ञापना । सैषा-अजीव प्रज्ञापना ।।सू०९॥ (रसओ) रस से (तितरसपरिणया वि ) तिक्त रस परिणाम वाले भी हैं (कड्डयरसपरिणया वि) कटुक रस परिणाम वाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कषाय रस परिणाम वाले भी हैं (अंबिलरसपरिणया वि) आम्ल रस परिणाम वाले भी हैं (महररसपरिणया वि) मधुर रस परिणाम वाले भी हैं। ... (फासओ) स्पर्श से (करखडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणामवाले भी है (मउयफासपरिणया वि) पृदु स्पर्श परिणामवाले भी हैं (गरुयफासपरिणया वि) गुरु स्पर्श परिणामवाले भी हैं (लहुयफासपरिणया चि) लघु स्पर्श परिणामवाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणामवाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणामवाले भी हैं (णिद्धफासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणामवाले भी हैं लक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणामवाले भी हैं। (से तं रूवि अजीय पन्नवणा) यह रूपी अजीव की प्रज्ञापना हई (से त्तं अजीवपन्नवणा) यह अजीव की प्रज्ञापना हुई सू०॥१॥ (दुभिगंधपरिणया वि) दुर्गन्ध परिमाप छ. (रसओ) २सथी (तित्त' सपरिणया वि) तित २२ परिणामवाण ५५५ छ (कडुयरसपरिणया वि) ४४४ २५ परिणामयाजा ५४ छ (कसायरसपरिणया वि) ४पाय २स पशिशामवाणा पास छ (अंक्लिरसपरिणया वि) 21 २सना परिणाम पास ५ (मदुररसपरिणया वि) मधु२ २२२ परिणामवा ५ छ (पासओ) २५० थी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४५ २५श ५२माणा ५४ छ (मउयफासपरिणया वि) भृ श परिणाममा ५४ छ (गायफासपरिणया 6ि) शु३ २५श पराभवा! ५४ छे (लहुयफ सपरिणया वि) सधु:५४ परिणामवाणा ५५ छ (सीयफ सपरिणया बि) शीत २५ परिणामवाण ५५ छ (उसिणफासपरिणया वि) Egg २५ परिणाभवा छ (णिद्धफासपरिणया वि) नि. २५श परिणाम ५५ छ (लुखफासपरिणया वि) રૂલ સ્પર્શ પરિણામવાળા પણ છે. (सेत्तं रूवि अजीवपन्नवणः) २॥ ३पी 24004नी प्रज्ञापन। छ (से तं अजीवपन्नवण.) २शते २५वनी प्रज्ञापन। ४ी छ, ॥ सू. ८ ॥ प्र० २० Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્વર प्रशापनासत्रे लघुकस्पर्शपरिणता अपि४, शीतपपिरिणता अपि५, उग्णपर्णपरिणता अपिद, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूशल्पपरिणता अपिटा२०॥ ये संस्थानत आयतलरथानपरिणना स्ते नर्णतः कालवर्ण परिणता अपि१, नीलवर्णपरिणता अपि२, लोहितवर्णपरिणता अपि3, हारिद्रवर्णपरिणता अपिट, शुक्लवर्णपरिणता अपि। गन्धतः गुरभिगन्धपरिणता अपि', दरभिगन्धपरिणता णाम वाले भी हैं (मज्यपालपरिणया वि) सुदुरपर्दा परिणामवाले भी हैं (गरुयफासपरिणया वि) गुरु स्पर्धा परिणामवाले भी हैं (लक्ष्यफासपरिणया वि) लघुस्पी परिणामवाले भी हैं (नीयफारपरिणया वि) शीतस्पर्श परिणामवाले भी है (उमिणफायपरिणया वि) उष्णस्पर्शपरिणामवाले भी हैं (णिडफासपरिणया वि) स्निग्धस्पर्श परिणामवाले भी हैं (लुक्खफासपरिणया वि) रूक्षस्पर्श परिणामवाले भी हैं (जे) जो (संठाणओ) संस्थान से (आयरलंटाणपरिणया) आयत संस्थान परिणाम वाले हैं (ते) वे (वण्णओ) वर्ण ले (कालवण्णपरिणया वि) कृष्ण वर्ण परिणाम वाले भी हैं (नीलवण्णपरिणया वि) नीले वर्ण परिणाम वाले भी है (लोहियवाणपरिणया वि) लाल वर्ण परिणाम वाले हैं (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीत वर्ण परिणाम वाले भी हैं (सुकिल्लबण्णपरिणया वि) श्वेत वर्ण परिणाम वाले भी हैं। ___ (गंधओ) गंध से (भिगंधपरिणया वि) सुगंध परिणाम वाले भी हैं (दुन्भिगंध परिणया चि) दुर्गंध परिणाम वाले भी हैं। पण छ (मउयफासपरिणया वि) भृश भvi पY छ (गरुयफासपरिणया वि) शु३ २५श ५२मा ५६५ छ (लहुयफासपरिणयो वि) सधु २५श परिणामवाण ५ छ (सीयफासपरिणवा वि) शीत २५ परिशमा पy छ (उसिणफासपरिणया वि) Su! २५श ५२ ५५ छ (णिदफासपरिणया वि) स्निग्ध २५२ परिणाम पाशु छ (लुस्खफासपरिणया वि) ३६ (४४१२). સ્પર્શ પરિણામવાળા પણ છે. (जे) २ (संठाणओ) सथानथी (आययसंठाणपरिणया) मायत सथान परिणामवाण छ (ते) तेसो (वण्णओ) २रीन (कालवण्णपरिणय! वि) ४॥ २॥ना परिणाम ५४ छ (नीलवण्णपरिणया वि) सीसा २ आना ५२iwani m छ (लोहियवण्णपरिणया वि) सास न ५२माजi ५५ छे (हालिद्दवण्णपरिणया वि) पीना परिणामवाणा ५५ छ (सुकिल वण्णपरिणया वि) स३४ २ आना परियामा ५४ छ. (गंधओ) गया (सुन्भिगंधपरिणया वि) सुजय ५२ भवाजा ५५ छे. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.९ रूपी अजीवप्रज्ञापना । १५३ अपि२। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि१, कटुकरसपरिणता अपि२, कपायरसपरिणता अपि३, अम्लरसपरिणता अपि४, मधुररसपरिणता अपि५। स्पर्शत: कर्कशस्पर्शपरिणता अपि१, मृदुकस्पर्शपरिणता अपि२, शुरुकस्पर्शपरिणता अपि३, लघकस्पर्शपरिणना अपि४, शीतस्पर्शपरिणता अपि५, उष्णस्पपिरिणता अपिद, स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि७, रूक्षस्पर्शपरिणता अपि८२०॥१०॥ सैपारूप्यजीव प्रज्ञापना । सैषा-अनीव प्रज्ञापना ।सू०९॥ (रसओ) रस से (त्तितरसपरिणया वि) तिक्त रस परिणाम वाले भी हैं (कडुयरसपरिणया वि) कटुक रल परिणाम वाले भी हैं (कसायरसपरिणया वि) कषाय रस परिणाम वाले भी हैं (अविलरसपरिणया वि) आम्ल रस परिणाम वाले भी हैं (महुररसपरिणया वि) मधुर रस परिणाम वाले भी हैं। (फासओ) स्पर्श से (कखडफासपरिणया वि) कर्कश स्पर्श परिणामवाले भी हैं (मउयफासपरिणया वि) मृदु स्पर्श परिणामवाले भी हैं (गरुयफासपरिणया वि) शुरु स्पर्श परिणामवाले भी हैं (लहुयफासपरिणया वि) लघु स्पर्श परिणामवाले भी हैं (सीयफासपरिणया वि) शीत स्पर्श परिणामवाले भी हैं (उसिणफासपरिणया वि) उष्ण स्पर्श परिणामवाले भी हैं (गिद्ध फासपरिणया वि) स्निग्ध स्पर्श परिणामवाले भी हैं लुक्खफासपरिणया वि) रूक्ष स्पर्श परिणामवाले भी हैं। (सेत्तं रूवि अजीव पन्नवणा) यह रूपी अजीव की प्रज्ञापना हई (से तं अजीबपन्नवणा) यह अजीव की प्रज्ञापना हुई सू०॥९॥ (दुन्भिगंधपरिणया वि) हुमन्य परिणाम पY छे. _ (ग्सओ) २सथी (तित्त' सपरिणया वि) तित २५ परिवार पर छ (कडुयरसपरिणया वि) ४९४ २२५ परिणाममा ५ छ (कसायरसपरिणया वि) ४षाय २स परिणामवाणा पशु छ (अंक्लिरसपरिणया वि) 21 २सना परिणाम पापा ५ छ (महुररसपरिणया वि) मधु२ २स पासवाणा पण छे. (फासओ) २५४थी (कक्खडफासपरिणया वि) ४४५ २५ परिणाम ५५५ छ (मउयफासपरिणया वि) मुटुश परिणाम ५५ छ (गरुयफासपरिणया कि) शु३ २५४ ५२ भवाय ५५ (लहुयफ सपरिणया वि) धु२५० परिणामवाणा पण छे (सीयफ.सपरिणया वि) शीत २५ परिणामवाण ५५५ छ (उसिणफासपरिणया वि) ELY २५ परिणाम प छ (णिद्धफासपरिणया वि) सन २५श परिमाण ५१ छ (लुखफासपरिणया वि) રૂક્ષ સ્પર્શ પરિણામવાળા પણ છે. . (सेत्तं रूवि अजीवपन्नवण:) २॥ रीते २मा ३पी मनी प्रज्ञापन। थs (से तं अजीवपन्नवण.) २॥ शते २५नी प्रज्ञापना ४ी छ, ॥ सू. ८ ॥ प्र० २० Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . १५४ प्रज्ञापनासूत्रे टीका - अथ परिमण्डलसंस्थानस्य वर्णादिभिः सह विंशर्ति विकल्पान् प्ररूपयितुमाह- 'जे संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, नीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिद्दवण्णपरिणया वि, किल्लवण परिणया वि' 'जे' ये स्कन्धादयः 'संठाणओ' संस्थानतः 'परिमंडलसंठाणपरिणया' परिमण्डलसंस्थानपरिणता भवन्ति 'ते वण्णओ' ते वर्णतः, तेपां मध्ये केचन-वर्णापेक्षया, 'कालवण्णपरिणया वि' - कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'नीलवण्णपरिणया वि' नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' हालिद्दवण्णपरिणया वि' हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'सुकिलवण्णपरिणया वि' शुक्लवर्णपरिता अपि भवन्ति, इत्येवं वर्णैः सह परिमण्डलसंस्थानस्य पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य गन्धेन सह विकल्पद्वयं प्रतिपादयति- 'गंधओ सुभिगंध परिणया वि, दुभिगंध परिणया वि' ये स्कन्धादयः संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता स्तेषां मध्ये केचन - 'गंध गन्धतः 'सुभिगंधपरिणया वि' - मुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'दुभिगंधपरिणया वि' - दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं टीकार्थ -- अब परिमंडलसंस्थान के वर्ण आदि के साथ बीस विकल्पों की प्ररूपणा करते हैं जो पुल संस्थान की अपेक्षा परिमंडलसंस्थान परिणमनवाले होते हैं, वर्ण की अपेक्षा उनमें से कोई कृष्ण वर्णवाले, कोई नीले वर्णवाले कोई लाल वर्णवाले, कोई पीले वर्णवाले और कोई शुक्ल वर्णवाले होते हैं । इस प्रकार वर्णों की अपेक्षा परिमंडल संस्थानवाले पुद्गल पांच प्रकार के होते हैं । परिमंडल संस्थानवाले पुलों में कोई सुगंधवाले और कोई दुर्गध वाले होते हैं, अतः गंध की अपेक्षा से उनके दो भेद हैं । વર્ણ વિગેરેની સાથે ૨૦ વીસ ટીકા-હવે પરિમ ડલસ સ્થાનના વિકલ્પાની પ્રરૂપણા કરે છે જે પુદ્ગલે। સ સ્થાનની અપેક્ષાએ પરિમ ડલ સ સ્થાન પરિણામવાળાં હાય છે. વની અપેક્ષાએ તેમાથી કાઇ કૃષ્ણ વણુ પરિણામવાળા હાય છે. કેાઈ નીલ વર્ણ વાળા, કેાઇ લાલ વણુ વળા, કાઇ પીળાં વણુ વાળા, અને કાઈ શુકલ વર્ણવાળાં, હેાય છે. આ રીતે વર્ણોની અપેક્ષાએ કરી પરિમ`ડલ સસ્થાનવાળા પુદ્ગલ પાચ પ્રકારના હેાય છે. પશ્ચિમ ડલસ સ્થાનવાળા પુદ્ગલામાં કાઇ સુગંધવાળાં અને કાઇ દુન્ય વાળાં હાય છે, તેથી ગધની અપેક્ષાએ તેઓના બે ભેદ છે. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू. ९ रूपी अजीवप्रज्ञापना १५५ विकल्पद्वयं प्रतिपाद्य, तस्यैव परिमण्डलसंस्थानस्य रसैः सह पश्च विकल्पान् प्रतिपादयति- 'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरस परिया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयः संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता स्तेपां मध्ये केचन - 'रसओ' रसतः 'तित्तरसपरिणया वि'- तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन - ' कइयरसपरिणया वि'- कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - ' कसायरसपरिणया वि' कपायरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'अविलरसपरिणया वि' अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'महररसपरिणया वि' मधुररसपरिणता अपि भवन्ति इत्येवं पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य स्पः सह अष्टौ विकल्पान् प्रतिपादयति- 'फासओ 'कक्खडफास परिया वि, मउयकासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, णिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयः संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता स्तेपां मध्ये केचन-‘फासओ’ स्पर्शतः ‘कक्खडफासपरिणया वि' - 'कर्कशस्पर्श परिणता भवन्ति, केचन - 'मउयफासपरिणया वि' मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'गुरुय फासपरिणया वि' - गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'लहुयफासपरिणया वि' - कघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'सीयफासपरिणया वि' - शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन - 'उसिणफासपरिणया वि' - उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन - 'णिद्धफासपरिणया वि' - स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन 9 परिमंडल संस्थानवाले पुलों में रस की अपेक्षा कोई तिक्तरसवाले, कोई कटुक रसवाले, कोई कषाय रसवाले, कोई अम्ल रसवाले और कोई मधुर रसवाले होते हैं । अतः रस की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं । परिमंडल संस्थानवाले पुद्गल स्पर्श की अपेक्षा कोई कर्कश स्पर्शवाले, कोई मृदु स्पर्शवाले, कोई गुरु स्पर्शवाले, कोई लघु स्पर्शवाले, कोई शीतस्पर्शवाले, कोई उष्णस्पर्शवाले, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले और कोई रूक्ष स्पर्शवाले होते हैं । इस प्रकार स्पर्श की अपेक्षा से उनके પરિમ’ડલ સંસ્થાનવાળા પુદ્ગલામાં રસની અપેક્ષાએ કાઈ તિક્ત રસ પરિણામવાળાં, કોઈ કટુક રસ પરિણામવાળાં કઇ કષાય રસ પરિણામવાળા, કાઇ અમ્લ રસ પરિણામ વાળાં અને કાઇ મધુર રસ પરિણામવાળાં હાય છે. તેથી રસની અપેક્ષાએ તેઓના પાંચ ભેદ છે. પરિમ`ડલ સ સ્થાનવાળાં પુદ્ગલ સ્પર્શની અપેક્ષાએ કાઈ કશ સ્પ વાળાં, કોઈ મૃદુ સ્પર્શીવાળા, કેઇ ગુરૂ સ્પર્શીવાળાં, કાઇ લઘુ સ્પર્શીવાળાં ફાઇ શીત સ્પર્શીવાળાં, કોઇ ઉષ્ણુ પવાળાં, કોઇ સ્નિગ્ધ સ્પર્શીવાળાં અને કોઈ ક્ષ Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ प्रज्ञापनासूत्र -'लुक्खफासपरिणया वि' रूक्षस्पर्शपरिगता अपि भवन्ति, इत्येवं स्पशैंः सह परिमण्डलसंस्थानह्य अष्टौ विकल्पाः सर्वे: वर्णादिभिस्तु२० विशति विकल्पा भवन्ति । ___ अथ वृतसंस्थानस्य निशति विकल्या प्रतिपादयितुमाह-'जे संठाणओ वट्टसंठाणपरिणया, ते वण्णओ 'कालवण्णपरिणया वि' नीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिद्दयण्णपरिणया वि, मुक्किल ठवण्गपरिणया वि' 'जे' ये स्कन्धादयः पदार्थाः-'संठाणओ' संस्थानतः 'वट्टसंठाणपरिणया' -वृत्तसंस्थानपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ'-ते वर्णतः, तेषां मध्ये केचन वर्णापेक्षया, 'कालवण्णपरिणया वि-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'नीलवण्णपरिगया वि'-नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-लोहियवण्णपरिणया वि' -लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिदवण्णपरिणया वि'-हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सुकिल्लवण्णपरिणयावि' शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं वर्णैः सह वृत्तसंस्थानस्य पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह-'गंधओ मुभिगंधपरिणया वि' दुभिगंधपरिणया वि' ये स्कधादयो वृत्तसंस्थानपरिणता रूतेषां मध्ये केचन-'गंधओ'-गन्धतः 'सुब्भिगंधपरिणया वि-सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'दुभिगंधपरिणया वि' आठ भेद हैं । वर्ण आदि सभी की अपेक्षा से परिमंडल संस्थानवाले पुद्गल वीस प्रकार के है। वृत्ताकार पुद्गल भी इसी प्रकार वीस तरह के हैं, उनका निरूपण करते हैं-जो पुनल संस्थान ले वृत्त संस्थानवाले हैं, वर्ण की अपेक्षा उनमें से कोई कृष्ण वर्णवाले, कोई नील वर्णवाले, कोई लोहित वर्णवाले कोई पीत वर्णवाले और कोई शुक्ल वर्णवाले होते हैं । अतः वर्ण की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं । . वृत्ताकार शुद्गल गंध से कोई सुगंधवाले और कोई दुर्गधवाले होते हैं, अतः गंध की अपेक्षा उनके दो भेद हैं। સ્પર્શવાળા હોય છે. આ રીતે સ્પર્શની અપેક્ષાએ તેઓના આઠ ભેદ છે. વર્ણ વિગેરે બધા ભેદની અપેક્ષાએ પરિમંડલ સ સ્થાનવાળા પુદ્ગલો ૨૦ પ્રકારના છે. વૃત્તાકાર પુદ્ગલે પણ આ પ્રમાણે ૨૦ પ્રકારના છે. તેઓનું નિરૂપણ કરે છે-જે પુદ્ગલ સ સ્થાનથી વૃત્ત સ સ્થાનવાળા છે, વર્ણની અપેક્ષાએ તેઓમાથી કેઈ કાળા રંગના, કેઈ લીલા રંગના, કે લાલ રંગના, કોઈ પીળા રંગના, અને કઈ છેળા રંગના હોય છે. તેથી ૨ ગની અપેક્ષાએ તેઆના પાચ ભેદ છે. વૃત્તાકાર પુગલે ગધે કરીને કેઈ સુગન્ધવાળા અને કઈ દુધવાળાં હોય છે, તેથી ગધની અપેક્ષાએ તેઓના બે ભેદ છે, Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू ९ रूपी अजीवग्रजापना १५७ -दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, अथ रसैः सह पञ्च विकल्पान् प्रतिपादयति-रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयो वृत्तसंस्थानपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'रसओ' रसतः 'तित्तरसपरिणया वि'-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कड्डयरसपरिणया वि' कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कसायरसपरिणया वि'-कपायरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'अविलरसपरिणया वि'-अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'महुररसपरिणया वि-मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं पश्च विकल्पान् प्रतिपाद्य स्पर्गः सहाष्टी विकल्पानाह-'फासओ कक्खडफासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, गिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि'२० ये स्कन्धादयो वृत्तसंस्थानपरिणता स्तेपा मध्ये केचन'फासओ' स्पर्शतः 'कक्खड फासपरिणया वि' -कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि' मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि'-गुरुकरवर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लहुयफालपरिणया वि'-लघुकल्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सीयफासपरिणया वि-शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि'-उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-णिद्धफासपरिणया वि' स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, वृत्ताकार एंगलों में से रस की अपेक्षा कोई तिक्त रसवाले, कोई कटुक रसवाले, कोई कषाय रसवाले, कोई अम्ल रसवाले और कोई मधुर रसवाले होते हैं, अतः रस की दृष्टि से वे पांच प्रकार के हैं। _ वृत्ताकार एगलों में स्पर्श की अपेक्षा कोई कर्कश स्पर्शवाले, कोई मृदस्पर्शवाले, कोई गुरुस्पीवाले, कोई लघुस्पर्शवाले, कोई शीतस्पर्शवाले, कोई उष्णस्पर्शवाले, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले और कोई रूक्षस्पर्श वाले होते हैं । अतः स्पर्श की अपेक्षा उनके आठ भेद होते हैं। इस વૃત્તાકાર પુગલેમાથી રસની અપેક્ષાએ કઈ તિક્ત રસવાળા કઈ કટુક રસવાળા, કેઈ કપાય રસવાળા, કેઈ ખાટા રસવાળા, અને કઈ મધુર રસ વાળાં હોય છે. તેથી રસની દષ્ટિએ તેઓ પાંચ પ્રકારના છે. વૃત્તાકાર પુદ્ગલમા સ્પર્શની અપેક્ષાએ કઈ કર્કશ પશવાળા, કેઈ મૃદુ સ્પર્શવાળા, કેઈ ગુરૂ સ્પર્શવાળા, કેઈ લઘુ સ્પશવાળા, કેઈ શીત સ્પર્શ વાળા, કેઈ ઉણસ્પર્શવાળા, કેઈ સ્નિગ્ય સ્પર્શવાળા, અને કઈ રૂક્ષ સ્પર્શ વાળા હોય છે. તેથી સ્પર્શની અપેક્ષાએ તેઓના આઠ ભેદ પડે છે. આ રીતે Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनासूत्र केचन-'लुक्खफासपरिणया वि'- रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं वृत्तसंस्थानस्य वर्णादिभिः विंशति विकल्पाः प्रतिपादिताः, ____ अथ त्र्यसंस्थानस्य वर्णादिभिः सह विंशतिं विकल्पान् प्रतिपादयति-'जे संठाणओ तंससंठाणपरिणया, ते वण्णो कालवण्णपरिणया वि, णीलवण्णपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिदवण्णपरिणया वि, सुकिल्लवण्णपरिणया वि' 'जे' ये स्कन्धादयः 'संठाणओ' संस्थानतः 'तंससंठाणपरिणपरिणया' व्यत्रसंस्थानपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः तेषां मध्ये केचन'कालवण्णपरिणया वि'-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णीलवण्णपरिणया वि' नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि'लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिद्दवण्णपरिणया वि'-हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सुकिल्लवण्णपरिणया वि'-शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं व्यस्रसंस्थानस्य वर्णैः सह पञ्चविकल्पान् प्रतिपाद्य गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह-'गंधओ सुमिगंधपरिणया वि, दुब्भिगंधपरिणया वि'-ये स्कन्धादयः संस्थानतः व्यस्रसंस्थानपरिणता स्तेपां मध्ये केचन-'गंधओ'गन्धतः 'मुभिगंधपरिणया वि'-सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन'दुन्भिगंधपरिणया वि' दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, अथ तस्यैव रसैः सह प्रकार वर्णादि के साथ वृत्त संस्थानवाले पुद्गल वीस प्रकार के हैं। __ अब त्रिकोणाकार पुद्गलों के बीस भेदों का निरूपण करते हैं-जो पुद्गल त्रिकोण संस्थान परिणामवाले हैं, वर्ग की अपेक्षा उनमें कोई कृष्ण वर्णचाले, कोई नील वर्णवाले, कोई रक्त वर्णवाले, कोई पीतवर्ण वाले और कोई श्वेत वर्णवाले होते हैं, अतः वर्ण को अपेक्षा त्रिकोण संस्थानले एद्गल पांच प्रकार के है। त्रिकोण संस्थानवाले पुद्गलों में कोई सुगंधवाले और कोई दुर्गधवाले होते हैं, अतः गंध की अपेक्षा उनके दो भेद हैं। વર્ણાદિની સાથે વૃત્ત સ સ્થાનવાળા પગલે ૨૦ પ્રકારના છે. હવે ત્રિકોણાકાર પુદ્ગલેના ૨૦ ભેદોનું નિરૂપણ કરે છે-જે પુદ્ગલે ત્રિકેણ સ સ્થાન પરિણામવાળા છે. વર્ણની અપેક્ષાએ તેઓમાથી કઈ કૃષ્ણ વર્ણવાળાં, કેઈ નીલ વર્ણ વાળાં, કઈ રક્ત વર્ણવાળા, કેઈ પીત વર્ણ વાળા, અને કઈ વેત વર્ણવાળા હોય છે. તેથી વર્ણની અપેક્ષાએ વિકેણાકાર સંસ્થાન વાળા પુદ્ગલ પાચ પ્રકારના છે. ત્રિકણ સસ્થાનવાળાં પુગમાં કોઈ સુગન્ધવાળાં કઈ દુર્ગાવાળાં હોય છે. તેથી ગધની અપેક્ષાએ તેઓના બે ભેદ છે. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.९ रूपी अजीवप्रज्ञापना विकल्पानाह-रसओ-तित्तरसपरिणया वि, कडयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि'ये स्कन्धादयः संस्थानतः यस्रसंस्थानपरिणता स्तेपो मध्ये केचन-'रसओ' रसतः 'तित्तरसपरिणया वि' -तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कडुयरसपरिणया वि'-कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कसायरसपरिणया वि' -कपायरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'अंविलरसपरिणया वि'-अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'महुररसपरिणया वि'-मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं व्यस्रसंस्थानस्य रसैः सह पञ्च विकल्पानुक्त्वा स्परौंः सहाप्टौ विकल्पानाह-'फासओ कक्खडफासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया चि, णिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयः संस्थानतः व्यस्रसंस्थानपरिणता स्तेपां मध्ये केचन-'फासओ'-स्पर्शतः 'कक्खड़फासपरिणया वि'-कर्कशस्पर्गपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि'-मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन -'गुरुयफासपरिणया वि'-गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सीयफासपरिणया वि'-शीतस्पशपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि'उप्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णिद्धफासपरिणया वि'-स्निग्धस्पर्शपरि त्रिकोण संस्थानवाले पुद्गलों में रस की अपेक्षा कोई तिक्त रसबाले, कोई कटुक रसवाले, कोई कषाय रसवाले, कोई अम्ल रसवाले और कोई मधुर रसवाले हैं, अतः रसकी दृष्टि से उनके पांच भेद हैं। त्रिकोण संस्थानवाले पुद्गलों में स्पर्श की अपेक्षा कोई कर्कश स्पर्शवाले, कोई कोमल स्पर्शवाले, कोई गुरु रपर्शवाले, कोई लघु स्पर्शवाले, कोई शीत स्पर्शवाले, कोई उष्ण स्पर्शवाले, कोई स्निग्ध स्पर्शवाले और कोई रूक्ष स्पर्शवाले होते हैं, अतः स्पर्श की दृष्टि से उनके आठ भेद हैं । यो वर्ण आदि सभी से मिलकर त्रिकोण संस्थानवाले ત્રિકેણ સંસ્થાનવાળાં પુગમાં રસની અપેક્ષાએ કઈ તિક્ત રસવાળાં કઈ કટક રસવાળાં, કેઈ કષાય રસવાળા, કોઈ અમ્લ રસવાળાં અને કઈ મધુર રસવાળાં હોય છે. તેથી રસની દષ્ટિએ તેઓના પાચ ભેદ છે. વિકેણ સંસ્થાનવાળાં પુદુગમાં સ્પર્શની અપેક્ષાએ કઈ કઈશ સ્પર્શ વાળાં, કેઈ કેમલ સ્પશવાળાં, કેઈ ગુરૂ સ્પર્શવાળાં, કેઈ લઘુ સ્પર્શવાળાં, કઈ શીત સ્પશવાળાં, કેઈ ઉણુ સ્પર્શવાળાં, કઈ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળાં, અને કઈ રૂક્ષ સ્પર્શવાળાં હોય છે. તેથી સ્પર્શની દષ્ટિએ તેઓના આઠ ભેદ છે. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासो पंता अपि भवन्ति. केचन-'लुक्खफासपरिणया वि-रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवंन्ति इत्येवं वर्णादिभिः सह व्यस्रसंस्थानस्य २० विंशति विकल्पाः सञ्जाताः ___अथ चतुरस्रसंस्थानस्य वर्णादिभिः सह विंशतिं विकल्पानाह-'जे 'संठाणश्रो चउरंससंठाणपरिणया' ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, नीलवण्णपरिणया वि, लोहियाण्णपरिणया धि, हालिवण्णपरिणया वि, सुकिल्लवण्णपरिणया वि' 'जे! ये स्कन्धादयः 'संठाणओ' संस्थानतः 'चउरंससंठाणपरिणया' चतुरस्रसंस्थान परिणतां भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः-तेषां मध्ये केचन वर्णापेक्षया 'कालवण्णपरिणया वि'-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'णीलवण्णपरिणया वि'-नीलवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिदवण्णपरिणया वि'-हारिद्रवर्णपरिणता अंपि भवन्ति, केचन-'मुकिल्लवण्णपरिणया वि'-शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं चतुरस्रसंस्थानस्य वर्णैः सह पञ्चविकल्पान् उक्त्वा गन्धेन सह विकल्पद्वयमाह --'गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि, दुभिगंधपरिणया वि'-ये स्कन्धादयः संस्थानतश्चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'गंधओ' गन्धतः 'सुभिगंधपरिणया वि' सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'दुब्भिगंधपरिणया वि'-दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, अथ तस्यैव रसैः सह पञ्चविकल्पानाह-रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंबिलरसपरिणया वि महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयः-संस्थानतश्चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता स्तेषां मध्ये केचनपुद्गल बीस प्रकार के हैं। ____अब चतुष्कोण पुद्गलों के बीस भेद दिखलाते हैं-जो पुद्गलसंस्थान से चतुष्कोण हैं, उनमें से वर्ग की अपेक्षा कोई कृष्ण, कोई नील, कोई रक्त, कोई पीत और कोई श्वेत वर्णवाले होते हैं अतः वर्ण की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं। ___ चतुष्कोण संस्थानवाले पुद्गलों में से कोई सुगंधवाले और कोई दुर्गधवाले होते हैं । अतएव गंध की अपेक्षा उनके दो भेद हैं। આમ વર્ણ આદિ બધાને જોડવાથી વિકેણ સ સ્થાનવાળા પુગલ ૨૦ પ્રકારના છે. હવે ચતુષ્કોણ પુદ્ગલેના ૨૦ ભેદ દેખાડે છે. જે પુગલ સ સ્થાનથી ચતુષ્કોણ છે, તેમાથી વર્ણની અપેક્ષાએ કોઈ કૃષ્ણવર્ણ, કેઈ નીલવર્ણ, કઈ રક્તવર્ણ, કઈ પીતવર્ણ, અને કઈ શ્વેતવર્ણ વાળા હોય છે. તેથી વર્ણની અપેક્ષાએ તેઓના પાચ ભેદ છે ચતુષ્કોણ સંસ્થાનવાળા પુદ્ગલેમાંથી કોઈ સુગન્ધવાળાં અને કઈ દુર્ગન્ધવાળાં હોય છે. તેથી ગંધની અપેક્ષાએ તેઓના બે ભેદ હોય છે. ' Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.९ रूपी अजीवप्रज्ञापना 'रसओ तित्तरसपरिणया वि'-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कडयरसपरिणया वि'-ऋटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कसायरसपरिणया वि'कपारसपरिणता अपि भवन्ति, केचन 'अविलरसपरिणया वि'-अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'महुररसपरिणया वि' मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं चतुरस्रसंस्थानस्य रसैः सह पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य स्परैः सहाप्टौ विकल्पनाह'फासो कक्खडफासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया गि, उसिणफासपरिणया वि, गिद्धफासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयः संस्थानतश्चतुरस्त्रसंस्थानपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'कासओ' स्पर्शतः 'कक्खडफासपरिणया वि'-कर्कशस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'मउयफासपरिणया वि' मृदयस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि' गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति केचन-लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्नि, केचन-'सीयफासपरिणया वि' शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि'-उप्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-णिद्धफासपरिणया वि'-स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'लुक्खफासपरिणया वि'-रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं वर्णादिभिः सह चतुरस्रसंस्थानस्य विंशति विकल्पा भवन्ति, चतुष्कोण पुद्गलों में रस की अपेक्षा कोई तिक्त, कोई कहुक, कोई कपाय, कोई अम्ल और कोई मधुररसबाले होते हैं, अतएव उनके पांच भेद हैं। चतुष्कोण संस्थानबाले पुद्गलों में स्पर्श की अपेक्षा कोई कर्कश, कोई कोमल, कोई गुरु, कोई लघु, कोई गीत, कोई उष्ण, कोई स्निग्ध और कोई रूक्ष होते हैं । अतएव स्पर्श की दृष्टि से चतुष्कोण पुद्गल आठ प्रकार के होते हैं । इस प्रकार चतुष्कोण संस्थानवाले पद्धल वर्णादि की अपेक्षा बीस प्रकार के हैं। ચતુષ્કોણ પુદ્ગલોમાથી રસની અપેક્ષાએ કેઈ તિક્ત, કઈ કટુક, કઈ કષાય, કેઈ અમ્લ, અને કેઈ મધુર રસવાળાં હોય છે. તેથી તેઓના રસની અપેક્ષાએ પાચ ભેદ હોય છે ચતુષ્કણ સસ્થાનવાળા પુદ્ગલોમાં સ્પર્શની અપેક્ષાએ કઈ કર્કશ સ્પર્શ વાળા, કે કેમલ, કેઈ લઘુ, કેઈ શીત, કેઈ ઉષ્ણ, કેઈ સિનગ્ધ, અને કોઈ રક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. તેથી સ્પર્શની દષ્ટિએ ચતુષ્કોણ પુદ્ગલ આઠ પ્રકારના હોય છે. આ રીતે ચતુષ્કોણ સ સ્થાનેવાળા પુગલ વર્ણાદિની અપેક્ષાએ કરી २० ४ाना थाय छे. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतापनासूत्र अथ आयतसंस्थानस्य वर्णादिभिः सह विंशति विकल्पान् प्रतिपादयति-'जे संठाणओ आययसंठाणपरिणया, ते वण्णी कालवण्णपरिणया वि, नीलवण्गपरिणया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिढवण्णपरिणया वि, मुक्किल्लवण्णपरिणया वि' 'जे ये स्कन्धादयः "संठाणओ' संस्थानतः 'आययसंठाणपरिणया-आयत. संस्थानपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ'-ते वर्णत:-तेषां मध्ये केचन वर्णापेक्षया, 'कालवण्णपरिणया वि'-कृष्णवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-णीलवण्णपरिणया वि'-नीलवर्णपरिणता अपि अवन्ति, केचन-लोहियवण्णपरिणया वि' लोहितवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'हालिदवण्णपरिणया वि'-हारिद्रवर्णपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सुकिल्लवण्णपरिणया वि'-शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं पञ्च विकल्पान् प्रतिपाद्य तस्य गन्धेन सह विकल्पढयमाह-'गंधओ सुन्भिगंधपरिणया वि, दुभिगंधपरिणया वि' ये स्कन्धादयः संस्थानतः आयतसंस्थान परिणता स्तेषां मध्ये केचन-गंधओ' गंधतः 'सुन्भिगंधपरिणया वि'-सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'दुब्भिगंधपरिणतया वि' दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, अथ तस्यैव रसैः सह पञ्च विकल्पान् प्रतिपादयति-'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महुररसपरिणया वि' ये स्कन्धादयः आयतसंस्थानपरिणता स्तेपांमध्ये केचन -रसओ'-रसतः 'तित्तरसारणया वि'-तिक्तरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन'कडुयरसपरिणया वि'-कटुकरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'कसायरसपरिणया ____ अब आयत संस्थान वाले पुद्गलों के बीस भंग दिखलाते हैं जो पुदल आयतसंस्थानवाले हैं, उनमें वर्ण की अपेक्षा कोई कृष्णवर्णवाले, कोई नीले वर्ण वाले, कोई लोहित वर्णवाले, कोई पीतवर्ण वाले और कोई श्वेत वर्णवाले होते हैं। अतः वर्ण की अपेक्षा उनके पांच भेद हैं। आयत संस्थान वाले पुद्गलों में कोई सुगंध वाले और कोई दुगंध वाले हैं, अतः गंध की अपेक्षा से उनके दो सेद होते हैं। હવે આયત સંસ્થાનવાળા પુગલના ૨૦ ભેદ બતાવે છે-જે પુગલે આયત સંસ્થાનવાળા છે. તેઓમાં વર્ણની અપેક્ષાએ કઈ કૃષ્ણવર્ણવાળા, કેઈ નીલ વણ વાળા, કેઈ લેહિત વર્ણવાળા, કેઈ પીળાવર્ણવાળાં, અને કઈ વેતવર્ણવાળા, હોય છે તેથી વર્ણની અપેક્ષાએ તેઓના પાચ ભેદ દેખાડવામાં આવ્યા છે. આયત સંસ્થાનવાળા પુદ્ગલોમાં કેઈ સુગન્ધવાળાં અને કેઈ દુર્ગન્ધવાળાં છે, તેથી ગજની અપેક્ષાએ તેઓના બે ભેદ હોય છે. આયત સંસ્થાનવાળા પુદ્ગલોમાં રસની અપેક્ષાએ કોઈ તિક્ત રસવાળાં, કઈ કહુક રસવાળાં, કેઈ કવાય રસવાળાં, કેઈ અમ્લ રસવાળાં, અને કઈ મધુર રસવાળાં પણ હોય છે. તેથી રસની દષ્ટિએ તેઓના પાંચ ભેદ છે. - Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.९ रूपी अजीवप्रज्ञापना वि'कपायरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'अंबिलरसपरिणया वि'-अम्लरसपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'महुररसपरिणया वि' मधुररसपरिणता अपि भवन्ति, ___ अथ तस्यैव स्पर्टीः सहाप्टौ विकल्पान आह-'फासओ कक्खडफासपरिणया वि, मउयफासपरिणया वि, गुरुयफासपरिणया वि, लहुयफासपरिणया वि, सीयफासपरिणया वि, उसिणफासपरिणया वि, गिद्ध फासपरिणया वि, लुक्खफासपरिणया वि' ये स्कन्धादयः संस्थानतः आयतसंस्थानपरिणता स्तेपांमध्ये केचन-'फासओ' स्पर्शतः 'काखडफासपरिणया वि'-'कर्कशरपर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन'मउयफासपरिणया वि'-मृदुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'गुरुयफासपरिणया वि' गुरुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-लहुयफासपरिणया वि' लघुकस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'सीयफासपरिणया वि'-शीतस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'उसिणफासपरिणया वि'-उष्णस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन-णिद्धफासपरिणया वि' स्निग्धस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, केचन'लुक्खफासपरिणया वि'-रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं स्परौंः सह आयतसंस्थानस्याप्टौ विकल्पाः, वर्णादिभि स्तु विंशति विकल्पा भवन्ति, पञ्चानामपि वर्णगन्धरसस्पर्शसंस्थानानां सकलविकल्पसंकलने १००+४६+१०० ___आयत संस्थान वाले पुद्गलों में रस की अपेक्षा कोई तिक्तरस वाले, कोई कटुक रस वाले, कोई कपाय रस वाले, कोई अम्ल रस वाले और कोई मधुर रस वाले भी होते हैं । अतः रस की दृष्टि से उनके पांच भेद हैं। ___आयत संस्थान वाले पुद्गलों में स्पर्श की अपेक्षा कोई कर्कश स्पर्श वाले, कोई कोमल स्पर्श वाले, कोई गुरु स्पर्श वाले, कोई लघु स्पर्श वाले, कोई शीत स्पर्श वाले, कोई उष्ण स्पर्श वाले, कोई स्निग्ध स्पर्श वाले, और कोई रूक्ष स्पर्श वाले होते हैं । इस प्रकार आयत संस्थान वाले पुद्गल स्पर्शी के योग से आठ प्रकार के हैं । और वर्ण, गंध, रस तथा स्पर्श के योग से वीस प्रकार के होते हैं। આયત સંસ્થાનવાળ, પુદ્ગલેમા સ્પર્શની અપેક્ષાએ કઈ કકશ સ્પર્શ વાળાં કઈ કેમળ સ્પર્શવાળા કઈ ગુરૂ સ્પર્શવાળાં, કોઈ લઘુ સ્પર્શવાળાં, કોઈ શીત સ્પર્શવળા, કેઈ ઉણ સ્પર્શવાળાં, કેઈ સ્નિગ્ધ સ્પર્શવાળા, અને કોઈ રૂક્ષ સ્પર્શવાળા હોય છે. આ રીતે આયત સ સ્થાનવાળાં પુદ્ગલ સ્પર્શીને સાથે ડતાં આઠ પ્રકારના છે, અને વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શથી જોડાતા ૨૦ પ્રકારના બને છે. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेमापनासूत्र +१८४४१००-५३० त्रिंशदधिकपञ्चशतानि भवन्ति । अत्र बादरेषु पश्चापि वर्णा द्वावपि गन्यौ, पश्चापि रसा उपलभ्यन्ते, ततोऽवधिकृत वर्णादिव्यतिरेकेण शेष वर्णादिभिरपि यद्यपि विकल्पाः संभवन्ति, तथापि तेप्वेव बादरेपु स्कन्धेषु ये व्यवहारतः केवलकृष्णवर्णाद्युपेता अपान्तराल स्कन्धा यथा शरीरस्कन्धे एकनयनस्कन्धः कृष्णस्तदन्तर्गत एव कश्चिल्लोहितोऽन्यस्तदन्तर्गत एव शुक्लइत्यादि ते एवात्र विवक्ष्यन्ते, तेषां चान्यद्वर्णान्तरादि न सम्भवति, स्पर्शनरूपणे तु अवधिकृतस्पर्गन्प्रति प्रतिपक्षव्यतिरेकेणाऽन्ये स्पर्शाः लोकेऽप्यविरोबिनो दृश्यन्तेऽतो यथोक्तैव विकल्पसंख्या, सा चापि परिस्थूल सभी वर्गों, गंधों, रसों स्पर्शो और संस्थानों की अपेक्षा से १००+४६+१००+१८४५१००=५३० (पांच सौ तीस) विकल्प निष्पन्न होते हैं। ___यहां यह समझ लेना चाहिये कि बादर स्कंधों में पांचों वर्ण, दोनों गंध, पांचों रस पाये जाते हैं। अतएव अवधिकृत वर्ण आदि के सिवाय शेष वर्ण आदि से भी विकल्प हो सकते हैं, तथापि उन्हीं बाद स्कंधों में जो व्यावहारिक दृष्टि से केवल कृष्ण वर्ण आदि से युक्त बीच के स्कंध हैं, जैसे शरीर स्कंध में एक नेत्र स्कंध काला है, कोई लाल है, कोई उसी के अन्तर्गत शुक्ल है, उन्हीं की यहां विवक्षा की गई है। उनमें दूसरा वर्ण आदि संभव नहीं है। स्पर्श की प्ररूपणा में, प्रतिपक्षी स्पर्श को छोडकर एक किसी स्पर्श के साथ अन्य स्पर्श देखे ही जाते हैं, अतएव विकल्पों की जो संख्या कही है वही समीचीन है किन्तु यह संख्या भी स्थूल दृष्टि से ही समझनी चाहिये । मा पी, घी, रसी, २५ मने सस्थानानी मपेक्षाये १००-४६ +१००+१८४+१००=430 (पाय से त्रीस) वि४६५ निष्पन्न थाय छे. અહી આ સમજી લેવું જોઈએ કે બાદર સ્કંધમાં પાંચેવ બળે ગધ પાચે રસ જોવામાં આવે છે. તેથી કરીને અધિકૃતવર્ણ વિગેરેના સિવાય બાકીના વર્ણ વિગેરેથી પણ વિકલ્પ બની શકે છે. છતા પણ આજ બાદર સ્ક ધમાં જે વ્યાવહારિક દષ્ટિએ કેવળ કૃષ્ણવર્ણ આદિથી યુક્ત વચલો સ્કંધ છે જેમકે શરીર સ્કન્યમા એક નેત્ર સ્કન્ધ કાળો છે. કોઈ લાલ છે. કેઈ તેનાજ અંતર્ગત શ્વેત છે તેઓનીજ અહીં ચર્ચા (વિવક્ષા) કરી છે. તેમાં બીજા વર્ણ આદિને સ ભવ નથી. સ્પર્શની પ્રરૂપણમાં પ્રતિપક્ષી સ્પશને છોડી દઈને એક કે સ્પર્શની સાથે અન્ય સ્પર્શ દેખાઈ આવે છે. તેથી વિકલ્પોની જે સંખ્યા કહી છે. તેજ બરાબર છે. પરંતુ આ સંખ્યાને પણ સ્થલ દષ્ટિએ જ સમજવી Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१० जीवप्रज्ञापना न्यायेनैवाभिहिता विजेया, अन्यथा सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणे तु प्रत्येकमप्येतेषां तारतम्येनानन्तत्वात् अनन्ता एव विकल्पाः संभवन्ति, एतेपाञ्च वर्णादि परिणामानां जयन्येनाऽवस्थानम् एकं समयम् उत्कृष्टेन तु असंख्येयं कालम् । प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तं रूवि अजीवपन्नवणा, से तं अजीवपण्णवणा' सा एपा उपर्युक्तरीत्या प्रतिपादिता, रूप्यजीवप्रज्ञापना अवसेया, सा एपा अजीवनज्ञापना प्रोता, इत्याशयः ॥सू० ९॥ मूलम्-से किं तं जीवपन्नवणा ? जीव पन्नवणा दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-संसारसमावपण जीवपन्नवणा य १, असंसारसमावण जीवपन्नवणा य २, ॥सू० १०॥ छाया-अथ का सा जीवप्रज्ञापना ? जीवप्रज्ञापना द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथासंसारसमापनजीवप्रज्ञापना च१, असंसारसमापन्नजीवनज्ञापना च ।। ० १०॥ सूक्ष्म दृष्टि से देखा जाय तो इनमें से तरतमता की अपेक्षा से प्रत्येक के अनन्त भेद होने के कारण अनन्त विकल्प हो सकते हैं। वर्ण आदि परिणाम जघन्य एक समय और उत्कृष्ट असंख्यात काल तक रहता है । अव उपसंहार करते हुए कहते हैं-यह उपर्युक्त रूपी अजीब की प्ररूपणा हई और अजीव की भी प्ररूपणा हो गई॥स्त्र ॥ शब्दार्थ-(से) अथ-अथ (किं) क्या (त) वह (जीवपन्नवणा) जीव की प्ररूपणा (जीवपण्णवणा दुविहा) जीवप्रज्ञापना दो प्रकार की (पन्नत्ता) बतलाई गई है (नं जहा) वह इस प्रकार (संसारसमावन्नजीवपन्नवणा) संसारी जीवों की प्ररूपणा (य) और (असंसार समाજોઈએ સૂમ દષ્ટિએ જોવામાં આવે તેમાથી તારતમ્યતાની અપેક્ષાએ પ્રત્યેકના અનન્ત ભેદ બનવાના કારણે અનન્ત વિકફપ બની શકે છે. વર્ણ આદિ પરિણામ જઘન્ય એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટ અસ ખ્ય સમય सुधी २९ छ. હવે ઉપસંહાર કરતાં કહે છે આ ઉપર કહેલી રૂપી અજીવની પ્રરૂપણા થઈ અને અજીવની પણ પ્રરૂપણું સંપૂર્ણ થઈ ગઈ છે સૂત્ર. ૯ છે हाथ-(से) अथ-वे (कि) शु (त) ते (जीवपण्णवणा) अपनी प्र३५ (जीव पण्णवण्णा दुविहा) प्रज्ञापन में प्रा२नी (पन्नत्ता) मतापी छ (तं जहा)ते २॥ ४॥ छ (संसारसमावन्नजीवपण्णवणा) से सारी यानी प्र३५|मने. (असंसारसमावन्तजीवपन्नवणा) भुत यानी प्र३५ ॥ सु. १० ॥ Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे टीका=अथ जीवप्रज्ञापनां प्ररूपयितुमाह- 'से किं तं जीव पण्णवणा ?' 'से' अथ 'किं तं' - का सा 'जीवपण्णवणा' जीवप्रज्ञापना वर्त्तते ? जीवप्रज्ञापना कतिविधा प्रज्ञप्ता इति प्रश्नाशयः । भगवानाह - 'जीव पण्णवणा दुविहा पण्णत्ता' जीवप्रज्ञापनाद्विविधा प्रज्ञप्ता 'तं जहा - संसारसमावण्ण जीवपन्नवणा य, असंसारसमावण्णजीवपन्नवणाय' तद्यथा - संसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना च, असंसारसमापण्णजीवप्रज्ञापना च, तत्र संसरणं संसार:- नरामर तिर्यगू नरक चतुर्गतिरूप भ्रमण लक्षणः तं सम्यक्तया एकीभावेन आपन्नाः - संसारसमापनकाः, संसारान्तर्वर्तिनः, तेच ते जीवाश्च तेषां प्रज्ञापना संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना चेत्यर्थः, न संसारोऽसंसारोऽपवर्गस्तं समापन्ना, असंसारसमापन्ना, मुक्ता इत्यर्थः, ते च ते जीवाश्र तेषां प्रज्ञापना असंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना, अत्र उभयोरेव प्रधानता प्रख्यापनार्थ चकार द्वयमव सेयम् ॥ १०॥ • १६६ वनजीव पन्नवणा) मुक्त जीवों की प्ररूपणा (य) और ॥ १० ॥ टीकार्थ-अब जीवप्रज्ञापना का प्ररूपण करने के लिए कहते जीवप्रज्ञापना क्या है, अर्थात् जीवप्रज्ञापना कितने प्रकार की है ? भगवान् ने इस प्रश्न का उत्तर दिया- जीवप्रज्ञापना दो प्रकार की हैसंसारसमापन्न जीवों की प्ररूपणा और असंसार समापन्न (मुक्त) जीवों की प्ररूपणा । मनुष्य, देव, तिर्यच और नरक, इन चार गतियों में भ्रमण करना - संसरण करना - संसार कहलाता है । जो जीव संसार को प्राप्त वे संसार समापन्न जीव कहलाते हैं । असंसारसमापन का तात्पर्य मुक्त जीव है । उनकी प्रज्ञापना असंसारसमापन्नजीव प्रज्ञापना कहलाती है । दोनों ही प्रज्ञापनाएं प्रधान हैं, यह सूचित करने के लिए दो 'य (च)' का प्रयोग किया गया है ॥ १० ॥ ટીકા-હવે જીવ પ્રજ્ઞાપનાનુ પ્રરૂપણ કરવાને માટે કહે છે . જીત્ર પ્રજ્ઞપના શુ છે. અર્થાત્ જીવ પ્રજ્ઞાપના કેટલા પ્રકારની છે ? શ્રીભગવાને આ પ્રશ્નને ઉત્તર દીધા-જીવ પ્રજ્ઞાપના એ પ્રકારની છે સ'સારી જીવાની પ્રરૂપણા અને અસ'સાર સમાપન્ન (મુક્ત) જીવાની પ્રરૂપણા. મનુષ્ય, દેવ, તિય` ચ અને નારક આ ચાર ગતિઓમા ભ્રમણ કરવુ તે સસાર કહેવાય છે. જે જીવેા સ સારને પામ્યા છે. તે સંસાર સમાપન્ન જીવ કહેવાય છે. અસ સાર સમાપનનુ તાત્પર્ય મુક્તજીવ છે. તેની પ્રજ્ઞાપના અસંસાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના કહેવાય છે. અન્ને પ્રજ્ઞાપનાએ મુખ્ય છે. ते सूपवाने भाटे (दय) मे 'च' शब्दना प्रयोग यो छे, ॥ सू. १० ॥ Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू. ११ जीवप्रज्ञापना १६७ मूलम् - से किं तं असंसारसमावण्णजीवपण्णत्रणा ? असंसारसमावण्णजीव पण्णवणा दुविहा पण्णत्ता, तं जहाअनंतर सिद्ध असंसारसमावण्ण जीवपण्णत्रणा य १, परंपरसिद्ध असंसारसमावण्ण जीवपण्णवणा य २ ॥ से किं तं अणंतरसिद्ध असंसारसमावण्णजीवपण्णवणा ? अतरसिद्ध असं सारसमावण्ण जीवपण्णवणा पण्णरसविहा पण्णत्ता, तं जहातित्थसिद्धा, अतित्थसिद्धार, तित्थगरसिद्धा३. अतित्थगरसिद्धा ४, सयंबुद्ध सिद्धा५, पत्तेयबुद्धसिद्धा६, बुद्धबोहियसिद्धा ७, इत्थीलिंग सिद्धाद, पुरिसलिंगसिद्धा ९, णपुंसगलिंगसि हा १०, सलिंगसिद्धा ११, अन्नलिंग सिद्धा१२, गिहिलिंग सिद्धा १३, सिद्धा१४, अणेगसिद्धा १५ । " एग से तं अतरसिद्ध असंसार समावन्नजीवपण्णत्रणा ? से किं तं परंपरसिद्ध असंसारसमावण्ण जीवपण्णत्रणा ? परंपरसिद्ध असंसारसमावण्ण जीवपण्णवणा अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा - अपढमसमयसिद्धा १, दुसमयसिद्धार, तिसमय सिद्धा३, चउसमयसिद्धा४, जाव १० संखिजसमयसिद्धा११. असंखिज समयसिद्धा १२, अनंत समयसिद्धा १३ । से तं परंपरसिद्ध असंसारसमावण्ण जीवपण्णवणा । से तं असंसारससावण्ण जीवपण्णवणा ॥ सू० ११ ॥ छाया - अथ का सा संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ? असंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनाद्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना च१, शब्दार्थ - (से) अथ (किं) क्या (तं) वह (असंसार समावनजीव पण्णवणा) मुक्त जीवों की प्ररूपणा (असंसारसमावण्णजीवपण्णवणा दुबिहा) असं शहर्थ - (से) अथ (किं) शुं (तं) ते (असंसारसमावन्नजीवपण्णवणा) भुक्त भवानी अइया (असंसारसमावण्णजीवपण्णवणा दुविहा) भुक्तानी प्र३यथा मे Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ - प्रज्ञापनासूत्र परम्परासिद्धासंसारसमापन्नजीव प्रज्ञापना ? च । अथ का सा अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ? अनन्तरसिद्धासंसारसमावण्णजीवप्रज्ञापना पश्चदशविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-तीर्थसिद्धा१, अतीर्थसिद्धा२, तीर्थकरसिद्धा३, अतीर्थकरसिद्धा४, स्वयंबुद्धसिद्धा५, प्रत्येकवुद्धसिद्धा६, बुद्धवोधितसिद्धा७, स्त्रीलिङ्गसिद्धा८, पुरुपलिङ्गसिद्धा९, नपुंसकलिङ्गसिद्धा१०, स्वलिङ्गसिद्धा११, अन्यलिङ्गसिद्धा१२, गृहिलिङ्गसिद्धा१३, एकसिद्धा१४, अनेकसिद्धा१५। सा अनन्तरसिद्धासंसार सारसमापन्नजीवप्रज्ञापना दो प्रकार की (पण्णत्ता) कही है (तं जहा) वह इस प्रकार (अणंतरसिद्ध असंसारसमावन्नजीवपन्नवणा) अनन्तर सिद्ध-प्रथमसमयसिद्ध मुक्त जीवों की प्ररूपणा (य) और (परंपरसिद्धअसंसार समावण्णजीवपण्णवणा) परम्परा सिद्ध सुस्त जीवों की प्ररूपणा (से किं तं अणंतरसिद्ध असंसार समावण्णजीवपण्णवणा?) अनन्तरसिद्ध मुक्त जीवों की प्रज्ञापना क्या हैं ? वह (पण्णरसविहा) पन्द्रह प्रकार की (पण्णत्ता) बताई है (तं जहा) वह इस प्रकार (तित्थसिद्धा) तीर्थसिद्ध (अतित्थसिद्धा) अतीर्थसिद्ध (तित्थगरसिद्धा) तीर्थकरसिद्ध (अतित्थगरसिद्धा) अतीर्थकरसिद्ध (सयंवुद्धसिद्धा) स्वयंवुद्धसिद्ध स्वयं बोध करके सिद्ध हुए (पतेयवुद्धसिद्धा) प्रत्येक बुद्ध सिद्ध (बुद्धबोहियसिद्धा) बुद्ध बोधित सिद्धः (इत्थीलिंगसिहा) स्त्रीलिंग सिद्ध (पुरिसलिंगसिद्धा) गुरुपलिंग सिद्ध (नपुंसगलिंगलिहा) नपुंसक लिंग (सलिंगसिद्धा) स्वलिंगसिद्ध (अन्नलिंगसिद्धा) अन्यलिंगसिद्ध (गिहि. लिंगसिद्धा) गृहस्थलिंगलिद्ध (एकसिद्धा) अकेलेसिद्ध (अणेगसिद्धा) ४।२नी (पण्णत्ता) ४ो छ (तं जहा) ते २0 ते (अणंतरसिद्धअसंसारसमावन्न जीवपण्णवणा) मन-त२ सिद्ध-प्रथम समयसिद्ध मुद्रत योनी प्र३५७॥ (य) मने (परंपरसिद्धअसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा) ५२ ५२१ सिद्ध भुत योनी ५३५ए। (से कि त अणंतरसिद्ध असंसारसमावण्णजीवपण्णवणा) मनन्तरसिद्ध भुत यानी प्रज्ञायना शुछ १ (पण्णरसविह.) ते ५४२ प्रा२नी (पग्णत्ता) तावी छ (त जहा) ते 20 रीते छ (तित्यसिद्वा) तीथ सिद्ध (अतित्थसिद्धा) २मतीथ सिद्ध (तित्थगरसिद्वा) ती ४२ सिद्व (अतित्थगरसिद्धा) मतीर्थ ४२ सिद्व (सर्वबुद्धसिद्धा) २१य माय पामीन सिद्ध थयेसा (पत्तेयबुद्वसिद्धा) प्रत्ये४ मुद्ध सिद्ध (बुद्धबोधियसिद्धः) मुद्ध माथित सिद्ध (इथिलिंगसिद्धा) स्त्री सि सिद्ध (पुरिस लिंगसिद्धा) पुदि सिद्ध (नपुंसकलिंगसिद्धा) नससि सिद्ध (सलिगसिद्धा) - स्पति सिद्ध (अन्नलिंगसिद्धा) अन्य वि सिद्ध (गिहिलिंगसिद्धा) शृश्य Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेratfart टीका प्र. पद १ सू.११ जीवप्रज्ञापना १६९ समापन्नजीव प्रज्ञापना || अथ कासा परम्परासिद्धासमापन्न जीवप्रज्ञापना ? परम्परासिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना अनेकविधा प्रज्ञता, तद्यथा - अप्रथमसमयसिद्धा १, द्विसमयसिद्धार, त्रिसमय सिद्धा ३, चतुःसमयसिद्धा४, याबद् दशसमयसिद्धा १० संख्येयसमयसिद्धा ११, असंख्येयसमय सिद्ध१२, अनन्तसमयसिद्धा १३। सा एपा परम्परासिद्धा संसार समापन्न जीवप्रज्ञापना || सू० ११ || 3 टीका - अथाल्पवक्तव्यतया संसारसमापन्न जीवप्रज्ञापनायाः प्रथमोपात्तत्वेऽपि एक ही समय में अनेक सिद्ध (से तं) यह (अतरसिद्ध असंसार समावन्नजीवपन्नवणा) अनन्तरसिद्ध - मुक्त जीवों की प्ररूपणा है । (से किं तं परं परसिद्ध असंसार समावण्णजीवपन्नवणा ?) परम्परा सिद्ध मुक्त जीवों की प्ररूपणा क्या है ? वह (अशेगविहा) अनेक प्रकार की (पण्णत्ता) कही है (तं जहा) वह इस प्रकार है (अपम समयसिद्धा) अप्रथम समयसिद्ध (दुसमयसिद्धा) हिसमयसिद्ध (तिसमयसिद्धा) त्रिसमयसिद्ध (चउसमयसिद्धो ) चार समय के सिद्ध ( जाव) यावत्-तक (संखिजसमय सिद्धा) संख्यात समय के सिद्ध (असंखिज्ज - समयसिद्धा) असंख्यात समय के सिद्ध (अनंतसमय सिद्धा) अनन्त समय के सिद्ध (सेत्तं परंपरसिद्ध असंसार समावण्णजीवपण्णवणा ) यह परम्पर सिद्ध मुक्त जीवों की प्ररूपणा है (से त्तं असंसार समापणजीवपण्णत्रणा ) यह युक्त जीवों की प्ररूपणा है | ॥ ११ ॥ टीकार्थ-स्सूल पाठ में यद्यपि संसार समापन्न जीवप्रज्ञापना को सिग सिद्ध (एक सिद्धा) : सिद्ध (अणेगसिद्धा) १४ समयमा भने सिद्ध (सेत्तं) या (अगं तरसिद्ध असंसार समाववण्णजीवपण्णवण्णा) मन तरसिद्ध મુક્ત જીવાની પ્રરૂપણા છે. (से किं तं परं परसिद्ध असं सासमावण्ण जीवपन्नत्रणा १) परंपरा सिद्ध भुक्त જીવાની પ્રરૂપણા જી 2 (अणेगविहा) ते ने प्रारनी (पण्णत्ता) ही छे (तं जहा) ते आ रीते छे ( अपढमसन सिद्धा) प्रयभसभय सिद्ध (दुसमसिद्धा) द्विसमय सिद्ध (तिसमग्र सिद्धा) त्रिसमय सिद्ध (चउसमयसिद्धा) यार सभय सिद्धा (जाव) न्या भुधी (असंखिज्जसमय सिद्धा) असण्यात सभय सिद्ध (अनंतसमयसिद्धा) मनत समय सिद्ध (से तं पर परसिद्ध असंसारसमावण्णजीवपण्णवणा) या ५२५ सिद्धभुत योनी समावण्णजीवपण्णत्रणा) २मा भुक्तवोनी प्रथा छे। सू ११। छे ( से तं असंसार ટીકા :–મૂળ પાઠમાં જે કે સંસાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપનાને પહેલા प्र० २२ Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १.७० entert सूचीकटान्यायेन असंसारसमापन्न जीवप्रज्ञापनामेव प्रथमं प्ररूपयितुमाह-' से कि तं असंसार समावण्ण जीव पण्णत्रणा ?' 'से' अथ 'किं' का सा - कतिविधा 'असंसारसमावण्णजीवपण्णवणा?' असंसारसमापन्न जीवज्ञापना ग्रज्ञता ? भगवानाह - 'असंसारसमावण्ण जीवपण्णवणा दुविहा पण्णत्ता' असंसारसमापन्न जीवज्ञापना द्विविधा प्रज्ञप्ता 'तं जहा ' अणंतरसिद्ध असंसारसमावण्ण जीवपण्णत्रणा य, तद्यथा - अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना च ' परंपरसिद्ध असंसारसमावण्ण जीवपण्णवणाय' परम्परा सिद्धा संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना च तत्र - अविद्यमानम् अन्तरं व्यवधानं समयेन येषां ते अनन्तराः, ते च ते सिद्धाश्चेति अनन्तरसिद्धाः सिद्धत्वप्राप्तिप्रथमसमये वर्तमाना इति भावः, ते च ते असंसारममापन्न जीवाचेति अनन्तरसिद्धासंसार पहले ग्रहण किया है और इस कारण उसका निरूपण पहले होना चाहिये, परन्तु असंसार समापन्न जीवप्रज्ञापना के विषय में वक्तव्य थोडा है इस कारण सूची कटाह न्याय से उसी की प्ररूपणा पहले की गई है - प्रश्न किया गया है कि मुक्त जीवों की प्ररूपणा कितने प्रकार की है ? भगवान् उत्तर देते हैं कि मुक्त जीवों की प्ररूपणा दो प्रकार की है एक अनन्तरसिद्ध मुक्त जीवों की प्ररूपणा और दूसरी परंपरसिद्ध मुक्त जीवों की प्रख्षणा । तात्पर्य यह है कि सिद्ध जीव दो प्रकार के हैं, अतः उनकी प्ररूपणा भी दो प्रकार की होती है। आगे भी सर्वत्र इसी अधार से प्ररूपणा का भेद समझना चाहिये । अन्तर अर्थात् समय का व्यवधान न होना अनन्तर है । जिन मुक्त जीवों के सिद्ध होने में समय का व्यवधान नहीं है अर्थात् जिन લેવામાં આવેલ છે અને તે કારણે તેનું નિરૂપણ પહેલ થવુ જોઇએ, પરન્તુ અસ'સાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપનાના વિષયમાં વક્તવ્ય થેડુ છે. એ કારણથી સૂચિકટાહ ન્યાયથી તેની પ્રરૂપણા પહેલી કરાઇ છે પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યા છે કે મુક્ત જીવાની પ્રરૂપણા કેટલા પ્રકારની છે ? શ્રીભગવાન ઉત્તર દે છે–મુક્ત જીવાની પ્રરૂપણા એ પ્રકારની છે. એક અન’તર સિદ્ધ મુક્ત જીવાની પ્રરૂપણા અને ખીજી પર પરા સિદ્ધ મુક્ત જીવની પ્રરૂપણા छे. તાત્પર્ય એ છે કે સિદ્ધ જીવે! એ પ્રકારના છે. તેથી તેની પ્રરૂપણા પણ એ પ્રકારની હાય છે. આગળ પણુ મધે આ આધારથી જ પ્રરૂપણાને ભેદ સમજવા જોઇએ અંતર અર્થાત્ સમયનું વ્યવધાન તે ન હેાવું તે અનંતર છે. જે મુક્ત જીવાને સિદ્ધ થવામાં સમયનુ' વ્યવધાન નથી અર્થાત્ જેએના સિદ્ધ થવામાં Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू११ जीवप्रज्ञापना १७१ समापन्नजीवा स्तेपां प्रज्ञापना इति अनन्तर सिद्धाऽसंसारसमापन जीवप्रज्ञापना, अथ परम्परसिद्धा संसार समापन्न जीवप्रज्ञापनाया व्युत्पत्तिमाह - विवक्षित प्रथमसमये यः सिद्धस्तस्य यो द्वितीयसमयसिद्धः स परस्तस्यापि यस्तृतीय समयसिद्धः स परः, एवं रीत्या अन्येऽपि वक्तव्याः पृषोदरादित्वात् परम्परशब्दसिद्धिः, परम्पराव ते सिद्धाश्चेति परम्परसिद्धाः विवक्षित सिद्धस्य प्रथमसमयात् प्राग् द्वितीयादिषु समयेषु अनन्तातीताद्धा पर्यन्तं वर्तमाना इत्यर्थः ते च ते असंसारसमापन्नाश्चेति परम्परसिद्धासंसारसमापन्ना हस्ते च ते जीवाश्चेति तेपां प्रज्ञापना परम्पर सिद्धा संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना उभयत्रैव स्व स्वगतानेक भेदसूचनार्थं चकारद्वयमुपको सिद्ध हुए प्रथम ही समय हो, वे अनन्तरसिद्ध कहलाते हैं । ऐसे अनन्तरसिद्धों की प्रज्ञापना अनन्तरसिद्ध प्रज्ञापना कहलाती है । परम्परसिद्ध का अर्थ इस प्रकार से है जो किसी भी प्रथम समय में सिद्ध है, उससे एक समय पहले सिद्ध होने वाला 'पर' कहलाता है, उससे भी एक समय पहले सिद्ध होने वाला उससे 'पर' कहलाता है । इसी प्रकार आगे भी कह लेना चाहिये । 'टपोदरादि' गण में पाठ होने से 'परम्पर' शब्द की सिद्धि होती है । परम्परसिद्ध का आशय यह है कि जिस समय में कोई जीव सिद्ध हुआ है, उससे पूर्ववर्ती समयों में जो जीव सिद्ध हुए हैं, वे सब उसकी अपेक्षा परम्परसिद्ध हैं । अनन्त अतीत काल से सिद्ध होते आ रहे हैं, वे सब किसी भी विवक्षित प्रथम समय में सिद्ध होने वाले की अपेक्षा परम्पर सिद्ध हैं । ऐसे मुक्तात्मा परम्परसिद्ध-असंसारसमापन्नजीव कहलाते हैं। उनकी પહેલા જ સમય હાય, તેએ અનંતર સિદ્ધ કહેવાય છે. એવા અન'તર સિદ્ધોની પ્રજ્ઞાપના તે અનતર સિદ્ધ પ્રજ્ઞાપના કહેવાય છે. પરસ્પર સિદ્ધના અર્થ આ પ્રકારે છે—જે કઇ પણ પ્રથમ સમયમાં સિદ્ધ છે, તેનાથી એક સમય પહેલા સિદ્ધ નવા વાળા ‘પર' કહેવાય છે. તેનાથી પણ એક સમય પહેલા સિદ્ધ થવાવાળા તેનાથી પર' કહેવાય છે. मे रीते भागण पशु वावु लेये. (पोदरादि) शुभां पाठ होवाथी પરપર શબ્દ સિદ્ધ અને છે. પરપર સિદ્ધના આશય આ છે કે જે સમયમાં કાઈ જીવ સિદ્ધ થયેા હાય તેનાથી પહેલાના સમયમાં જે જીવા સિદ્ધ થયા છે. તેઓ બધા તેની અપેક્ષાએ પર પરા સિદ્ધ છે. અનન્ત અતીત કાળથી સિદ્ધ ખનતા આવી રહ્યા હૈાય છે. તેઓ ખધા કાઈ પણ વિવક્ષિત પ્રથમ સમયમાં સિદ્ધ થવા વાળાની અપેક્ષાએ પરંપર સિદ્ધ છે. આવા મુકતાત્માએ પર્′પર સિદ્ધ —અસંસાર સમાપન્ન જીવ કહેવાય છે. તેઓની પ્રરૂપણા પર્'પર Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ प्रमापनासूत्र न्यस्तमवसेयम् ‘से कि तं अगंतरसिद्ध अरांसार समावण्ण जीव पाणवणा?' 'से अथ 'किं त' का सा-कतिविधा 'अणंतरसिद्ध असंगारसमावण्णजीवषण्णवणा ?' अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नजीवनज्ञापना ? भगवानाह-'अणंतरसिद्ध संसारसमावण्णजीवपण्णवणा पण्णरसविहा पणत्ता' अनन्तरसिद्रासंसारसमापन्नजीवानापना पञ्चदशविधा प्रज्ञप्ता-प्ररूपिता, अनन्तरसिद्धानामुपाधि भेटेन पञ्चदशविधत्यात्, तदेव पञ्चदशविधत्वं तेषां प्ररूपयितुमाह-'तं जहा-तित्थसिद्धा१, अतित्थसिद्धा२, तित्थगरसिद्धा३, अतित्वगरसिद्धा४, सयंयुद्धसिद्धा५, पत्तेययुद्धसिद्धा६, बुद्धबोधिर्यासद्धा७, इथिलिंगसिद्धा८, पुरिस लिगसिद्धा९, नपुंसगलिंगसिद्धा१०, सलिंगसिद्धा११, अन्नलिगसिद्धा१२ गिहिलिंगसिद्वा१३, एगसिद्धा१४, अणेगसिद्धा१५' 'तं जहा' तद्यथा-तित्यसिद्धा'-तीर्थसिद्धाः तीर्यते संसारार्णवोऽनेनेति तीर्थ-यथावस्थित सकलजीवाजीवादिपदार्थप्ररूपकं परमगुरुपतिपादितं प्रवचनरूपम्, तचतीर्थ निराश्रयकं न भवतीति चतुर्विधः सङ्घः इत्यर्थः प्रथमगणप्ररूपणा परम्परसिद्ध-असंसार समापन्नजीव प्रज्ञापना है । दोनों जगह 'य' (च) का प्रयोग करके यह सूचित किया गया है कि इन दोनों प्रज्ञापनाओं के भी अवान्तर भेद अनेक-अनेक हैं। ___ अनन्तरसिद्ध जीव उपाधि के भेद से पन्द्रह प्रकार के हैं, अतएवं उनकी प्ररूपणा भी इन्द्रह प्रकार की है। यह पन्द्रह भेद इस प्रकार हैं (१) तीर्थसिद्ध-जिसके सहारे से संसार-सागर को तिराजाय, वह तीर्थ कहलाता है। ऐसा तीर्थ वह प्रवचन है जो जीव अजीव आदि तत्वों की वास्तविक प्ररूपणा करने वाला और परमगुरु-सर्वज्ञ द्वारा प्रतिपादित है । यह तीर्थ निराधार नहीं रह सकता, अतः चतुविध संघ अथवा प्रथम गणधर को भी तीर्थ कहते हैं। कहा भी हैસિદ્ધ-અસંસાર સમાપન જીવ પ્રજ્ઞાપના છે. બન્ને જગ્યાએ (જ) અને ને પ્રયોગ કરીને આવુ સૂચિત કર્યું છે કે આ બન્ને પ્રજ્ઞાપનાઓને પણ અવા•d२ लेह-मनाने छ. અનન્તર સિદ્ધ જીવ ઉપાધિના ભેદ વડે ૫ દર પ્રકારના છે, તેથી તેમની પ્રરૂપણું પણ પંદર પ્રકારની છે. તે પ દર ભેદ આ રીતે કહ્યા છે " (૧) તીર્થસિદ્ધ-જેના આશ્રયથી સ સાર સાગરને તરી જવાય તે તીર્થ કહેવાય છે, એવુ તીર્થ તે પ્રવચન છે કે જે જીવ અજીવ આદિ તત્વોની વાસ્તવિક પ્રરૂપણ કરવાવાળું અને પરમગુરૂ સર્વજ્ઞદ્વારા પ્રતિપાદિત છે. આ તીર્થ નિરાધાર હેતું નથી, તેથી ચતુર્વિધ સંઘ અથવા પ્રથમ ગણ ધરેને તીર્થ કહે છે. કહ્યું પણ છે કે Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७३ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू ११ जीवप्रज्ञापना धरो वा, तथा चोक्तम्-'तित्थं भंते ! तित्थं तित्यकरे तित्थं ? गोयमा ! अरिहा ताच नियमा' तित्थकरे, तित्थ पुण चाउव्यण्णो समणसंघो पढम गणहरो वा' तीर्थ 'शासन' भदन्त ! तीर्थ (तरण साधनम्) तीर्थकरस्तोर्थम् गौतम ! अर्हन् तावत् नियमात्तीर्थकरः तीर्थ पुनश्चतुर्वर्णः श्रमणसवः प्रथमगणधरो वा' इति, तस्मिन् तीर्थे सत्रुत्पन्ने ये सिद्धारते तीर्थसिद्धाः१, 'एवम् अतित्थसिद्धा' अतीर्थसिद्धाः, तीर्थस्या भावोऽतीर्थम्, तीर्थस्याभावश्चानुत्पादः अपान्तराले व्यवच्छेदो वा तस्मिन् ये सिद्धाः-ते अतीर्थसिद्धाः२, तत्र तीर्थस्यानुत्पादे सिद्धा मरुदेवीप्रभृतयः, मरुदेव्यादि सिद्धिगमनकाले तीर्थोत्पादाभावात्, तथा-तीर्थस्य व्यवच्छेदः सुविधि स्वाम्याद्यपान्तरालेपु, तत्र ये जाति स्मरणादिनाऽपवर्गमार्गमवाप्य हे भगवान् ! तीर्थ को तीर्थ कहते हैं या तीर्थंकर को तीर्थ कहते हैं ? हे गौतम ! अरिहन्त भगवान् (नियम से) तीर्थकर हैं और चार प्रकार का अमणसंघ (साधु, साध्वी, श्रावक, श्राविका) या प्रथम गणधर तीर्थ है। इस तीर्थ की स्थापना हो जाने पर जो जीव सिद्धि प्राप्त करते हैं, वे तीर्थसिद्ध कहलाते हैं। (२) अतीर्थसिद्ध'-तीर्थ का अभाव अतीर्थ कहलाता है। तीर्थ का अभाव दो प्रकार से होता है-तीर्थ की स्थापना ही न हुई हो अथवा स्थापना होने के पश्चात् कालान्तर में उसका विच्छेद हो गया हो । ऐसे अतीर्थकाल में जिन्होंने सिद्धि प्राप्त की वे अतीर्थसिद्ध हैं । तीर्थ की स्थापना से पूर्व भरुदेवी आदि ने सिद्धि प्राप्त की। सुविधिनाथ आदि तीर्थकर के बीच के समय में तीर्य का उच्छेद हुआ था, उस समय में जातिस्मरण आदि के द्वारा जिन्होंने सिद्धि पाई, वे तीर्थ હે ભગવન તીર્થને તીર્થ કહે છે અથવા (અગર) તીર્થકરોને તીર્થ કહે છે? હે ગૌતમ ! અરિહંત ભગવાન (નિયમથી) તીર્થકર છે અને ચાર પ્રકારનો श्रभार सय (साधु, साथी, श्राप, श्राqि४) अथ। प्रथम २ तीथ छे. આ તીર્થની સ્થાપના થઈ ગયા બાદ જે જી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. તેઓ તીર્થ સિદ્ધ કહેવાય છે. (૨) અતીર્થ સિદ્ધ-તીર્થનો અભાવ અતીર્થ કહેવાય છે. તીર્થનો અભાવ બે પ્રકારે થાય છે-તીર્થની સ્થાપના જ ન થઈ હોય અથવા સ્થાપના થયા પછી કાળાન્તરે તેને વિછેર થઈ ગયો હોય, આવા અતીર્થકાળમાં જેઓએ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી તેઓ અતીર્થ સિદ્ધ છે. તીર્થની સ્થાપનાથી પૂર્વ મરૂદેવી વિગેરેએ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી. સુવિધિનાથ વિગેરે તીર્થકરના વચગાળાના સમયમાં તીર્થને વિચ્છેદ થયો હતો તે સમયમાં Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ प्रजापनासूत्र सिद्धास्ते तीर्थव्यवच्छेदसिद्धा इत्यर्थः, एवम् 'तित्थगरसिद्धा'-तीर्थकरसिद्धाः-तीर्थकराः सन्तो ये सिद्धास्ते तीर्थकरसिद्धाः पभादि पर्द्धमानपर्यन्ताः, 'अतित्थगरसिद्धा' अतीर्थकरसिद्धाः-सामान्यकेवलिनो भूत्वा ये सिद्धास्ते तथा 'सयं बुद्धसिद्धा' स्वयं बुद्धसिद्धाः-परोपदेशादिना स्वयं बुद्राः सन्तो ये सिद्धास्ते तथा-परोपदेशं विनापि स्वयं संसारस्वरूपं बुद्ध्या सिद्धा इत्यर्थः, 'पत्तेय बुद्धसिद्धा' प्रत्येकबुद्धसिद्धाः-प्रत्येकबुद्धसिद्धाः सन्तो ये सिद्धास्ते प्रत्येकबुद्धसिद्धाः, तत्र स्वयं बुद्धप्रत्येकबुद्धानां भेदस्तु अयमेव यत्-स्वयंबुद्धा बाह्यप्रत्ययं विनर व्यवच्छेदसिद्ध कहलाए। ये दोनों ही प्रकार के सिद्ध अतीर्थसिद्ध है। (३) तीर्थकरसिद्ध-जो तीर्थकर होकर सिद्ध होते हैं, वे तीर्थंकर सिद्ध' कहलाते हैं, जैसे इस अवसर्पिणीकाल में श्रीकपलदेव से लेकर श्रीवर्द्धमान स्वामी पर्यन्त चौवीस तीर्थकर । (४) अतीर्थ करसिद्ध-जो सामान्यकेवली होकर सिद्ध होते हैं, वे अतीर्थकरसिद्ध' कहलाते हैं। (५) स्वयंवुद्धसिद्ध-जो परोपदेश के विना, स्वयं ही संसार के स्वरूप को समझ कर सिद्ध होते हैं। (६) प्रत्येकवुद्धसिद्ध-जो प्रत्येकवुद्ध होकर सिद्ध हुए वे प्रत्येक वुद्ध सिद्ध हैं। प्रत्येक युद्ध भी परोपदेश के विना ही सिद्ध होते हैं, परन्तु उनमें और स्वयंयुद्ध में अन्तर है । वह यह कि स्वयंबुद्धसिद्ध वे कहलाते हैं जो बाह्य कारण के विना ही बोध प्राप्त कर लेते हैं-जिन्हें જાતિ મરણ વિગેરે દ્વારા જેઓએ સિદ્ધિ મેળવી તેઓ તીર્થ વ્યવછેર સિદ્ધ કહેવાયા. આ બન્ને પ્રકારના સિદ્ધ અતીર્થ સિદ્ધ છે (૩) તીર્થ કરસિદ્ધ-જેઓ તીર્થ કર બનીને સિદ્ધ થાય છે. તેઓ તીર્થ કર સિદ્ધ કહેવાય છે, જેમકે આ અવસર્પિણી કાળમા રૂષભદેવથી તે શ્રી વર્ધમાન સ્વામી સુધી ૨૪ તીર્થ કરે છે. (૪) અતીર્થ કરસિદ્ધ-જેઓ સામાન્ય કેવલી બનીને સિદ્ધ થાય છે. તેઓ અતીર્થકર સિદ્ધ કહેવાય છે (૫) સ્વય બુદ્ધસિદ્ધ-જેઓ પોપદેશ વિના પિતે જ સ સારના સ્વરૂપને સમજીને સિદ્ધ થાય છે તે સ્વય બુદ્ધસિદ્ધ છે. (૯) પ્રત્યેકબુદ્ધસિદ્ધ-જેઓ પ્રત્યેક બુદ્ધ બનીને સિદ્ધ થયા તેઓ પ્રત્યેક બુદ્ધસિદ્ધ છે. પ્રત્યેક બુદ્ધ પણ પરેપદેશના વિના સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ તેમાં અને સ્વયં બુદ્ધમાં અનન્તર છે. તે આ કે સ્વયં બુદ્ધસિદ્ધ તેઓ કહેવાય છે કે જેઓ બાહા કારણ વિનાજ Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.११ जीवप्रज्ञापना १७५ बुध्यन्ते, स्वयमेव-बाह्यप्रत्ययमन्तरेणैव निज जाति स्मरणादिना बुद्धानां स्वयं बुद्धत्वोक्तेः, ते च द्विधा-तीर्थकरा स्तद् व्यतिरिक्ताश्च, प्रकृते च तीर्थकरव्यतिरिक्ता एव स्वयं बुद्धा गृह्यन्ते, तथा चोक्तम्-नन्धध्ययनचूर्णिकायाम्'ते दुविहा, सयं बुद्धा-तित्थयरा, तित्थयरवइरित्ताय, इह वइरिनेहिं अहिगारो' इति, ते द्विधाः स्वयं बुद्धाः-तीर्थकरा:-तीर्थकर व्यतिरिक्ताश्च, इह व्यतिरिक्तैरधिकार इति, प्रत्येक बुद्धास्तु वाह्य प्रत्ययापेक्षया व्यवहीयन्ते, प्रत्येकं-बाह्य वृपभादि कारणमभिसमीक्ष्य बुद्धानामेव प्रत्येकबुद्धत्वव्यवहारात्, इत्थं श्रूयतेबाह्यप्रत्यय सापेक्षाकरकण्ड्वादीनां वोध बहिः प्रत्ययमपेक्ष्य च ते बुद्धाः सन्तो नियमेन प्रत्येकमेव विहरन्ति, न गच्छचासिन इव सङ्घीभूय, तथा चोक्तम्-नन्धध्ययनचूर्णिकायाम्-'पत्तेयं-बाह्यं वृषभादिकं कारणमभिसमीक्ष्य बुद्धाः वहिजातिस्मरण आदि से स्वयं ही बोध प्राप्त हो जाता है । स्वयंवुद्ध' दो प्रकार के हैं-तीर्थ कर और तीर्थ करभिन्न । तीर्थकर तो तीर्थकरसिद्ध की कोटि में सम्मिलित हैं, अतएव यहां तीर्थकरभिन्न स्वयंवुद्ध ही समझना चाहिये । नन्दीसूत्र की चूणि में कहा है-स्वयंवुद्ध दो प्रकार के हैं-तीर्थकर और तीर्थकरभिन्न । यहां तीर्थकरभिन्न को ही ग्रहण करना चाहिये । और प्रत्येकबुद्ध वे कहलाते हैं जो वृषभ आदि किसी भी वाह्य निमित्त से वोध प्राप्त करते हैं। सुना जाता है कि करकण्डू आदि को बाह्य निमित्त से बोधि प्राप्त हुई थी। ये प्रत्येक बुद्ध बोधि प्राप्त करके एकाकी ही विचरते हैं, गच्छ-समूह में नहीं रहते । नन्दी-अध्ययन की चूर्णि में कहा है-प्रत्येक-वृपम आदि बास्य निमित्त બોધ પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત્ જેઓને જાતિ મરણ વિગેરેથી સ્વયમેવ બંધ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. સ્વયં બુદ્ધ બે પ્રકારના છે–તીર્થકર અને તીર્થકર ભિન્ન, તીર્થ ર તે તીર્થકર સિદ્ધની ટિમાં સંમિલિત છે. તેથી અહીં તીર્થ કર ભિન્ન સ્વયં બુદ્ધજ સમજવા જોઈએ. નન્દી સૂત્રની ચૂર્ણિમાં કહ્યું છે કે સ્વયં બુદ્ધ બે પ્રકારના છે–તીર્થ કર અને તીર્થ કરથી જુદા. અત્રેતે તીર્થકર ભિન્નનુ જ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. અને પ્રત્યેક બુદ્ધ તેઓ કહેવાય છે કે જેઓ વૃષભ આદિ કોઈ પણ બાહ્ય નિમિત્તથી બેધ પ્રાપ્ત કરે છે. સાંભળવામાં આવે છે કે કરકÇ વિગેરેને બાહ્ય નિમિત્તથી બોધિ પ્રાપ્ત થઈ હતી. આ પ્રત્યેક બુદ્ધ, બધિ પ્રાપ્ત કરીને એકાકી વિચરે છે, ગ૭ સમૂહમાં રહેતા નથી. - નન્દી અધ્યયનની ચૂર્ણિમાં કહ્યું છે–પ્રત્યેક વૃષભ આદિ બાહ્યનિમિત્તને Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ प्रशांपनासूत्रे प्रत्ययं प्रतिबुद्धानां च 'पत्तेयं नियमा विहारो जम्हा तम्हाय ते पत्तेय बुद्धा' इति, स्वयम्बुद्धानामुपधिर्द्वादशविध एव पात्रादिको भवति, प्रत्येक बुद्धानां तु द्विधा-जघन्येन, उत्कर्पेण, तत्र जघन्येन द्विविधः उत्कर्षेण नवविधः प्रावरणवर्जी भवति तथा चोक्तम्~~~ 'पत्तेय बुद्धाणं जहणेणं दुविहो, । उकोसेणं नवविहो नियमा पाउरण वज्जो भवई' इति ॥ एवं स्वयं बुद्धानां पूर्वाधीतं श्रुतं भवति न वा भवति, तत्र यदि पूर्वाधीतं श्रुतं भवति तदा लिङ्गं देवता वा प्रयच्छति, गुरुसन्निधौ वा गत्वा प्रतिपद्यते, यदि च एकाकि विचरण समर्थः, इच्छा वा तस्य तादृशी उत्पद्यते तदा एकाकी विहरति को देख कर जो वुद्ध हुए वे प्रत्येक बुद्ध । वे नियम से प्रत्येक अर्थात् अकेले ही विचरण करते हैं, इस कारण प्रत्येक बुद्ध कहलाते हैं। स्वयंकुद्धों की उपधि पात्रादि के भेद से बारह प्रकार की होती है और प्रत्येक बुद्धों की जघन्य तथा उत्कृष्ट के भेद से दो प्रकार की होती है । जघन्य से दो प्रकार की और उत्कृष्ट नौ प्रकार की होती हैं। मगर उसमें प्रावरण अर्थात् वस्त्र नहीं होता । कहा भी हैं - प्रत्येक कम से कम दो प्रकार की और अधिक से अधिक नौ प्रकार की उपधि रखते हैं, मगर नियम से वस्त्र रहित ही होते हैं । स्वयंकुद्धों के पूर्वाधीत (पूर्वजन्म में पठित) श्रुत होता भी है या नहीं भी होता है । अगर होताहै तो उन्हें देवता लिंग प्रदान कर देता है अथवा वे गुरु के निकट जा .. कर मुनिलिंग अंगीकार करते हैं। अगर वे एकाकी विवरने में समर्थ हों या उन्हें एकाकी विचरण करने की इच्छा हो तो एकाकी विचरते જોઈને જેએ બુદ્ધ થયા તે પ્રત્યેક યુદ્ધ તેએ નિમિત્તથી પ્રત્યેક અર્થાત્ એકલાજ વિચરે છે, એ કારણે પ્રત્યેક બુદ્ધ કહેવાય છે સ્વય બુદ્ધોની ઉપધિ—પાત્રાદિના ભેદે ખાર પ્રકારની હોય છે અને પ્રત્યેક યુદ્ધોની જઘન્ય તથા ઉત્કૃષ્ટના ભેદથી એ પ્રકારની થાય છે, જઘન્યથી એ પ્રકારની અને ઉત્કૃષ્ટથી નવ પ્રકારની થાય છે. પરન્તુ તેમાં પ્રાવરણુ અર્થાત્ વસ્ત્રો હાતા નથી. કહ્યુ પણ છે પ્રત્યેક યુદ્ધ ઓછામાં ઓછી એ પ્રકારની અને વધારમાં વધારે નવ પ્રકારની ઉપધિ રાખે છે પરન્તુ નિયમથી વસ્ત્ર રહિત જ હાય છે. સ્વયં બુદ્ધોનુ' પૂર્વાધીત (પૂર્વજન્મનુ' ભણેલ) શ્રુત હેાય છે. અગર તેા નથી પણુ હતુ. અગર હોય છે તે તેમને દેવતા લિંગ પ્રદાન કરીદે છે. અથવા તેએ ગુરૂની સમીપ જઇને મુનિર્લિંગ અગીકાર કરે છે અગર તે Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनो टीका प्र. पद १ सू.११ जीवप्रज्ञापना अन्यथा गच्छ्यासे अवतिष्ठते, यदातु तस्य पूर्वाधीतं श्रुतं न भवति तदा नियमेन गुरुसन्निधौ उपगम्य लिङ्ग प्रतिपद्यते, गच्छं च नियमतो न परित्यजति, उक्तश्च-'पुयाहीयं सुयं से हवइ वा न वा, जइ से नस्थि तो लिंगं नियमा गुरुसं. निहे पडिज्जइ, गच्छेय विहरइत्ति, अह पुवाधीय सुयसंभवोऽत्थि तो से लिगं देवया पडियच्छद, गुरुसंनिहे वा पडिवज्जइ, जइय एगविहारविहरणसमत्थो इच्छा वा से तो एको चेव विहरइ, अन्नहा गच्छे विहरई'त्ति, प्रत्येकवुद्धानां तु पूर्वाधीतं श्रुतं नियमेन भवति, तच्च जयन्येन एकादशाङ्गानि, उत्कर्पण किञ्चिन्यूनानि दशपूर्वाणि, एवं लिङ्ग तस्मै देवता प्रयच्छति, लिङ्गरहितो वा कदाचिद् हैं, अन्यथा गच्छवासी होकर रहते हैं । यदि उनके पूर्वाधीत श्रुत न हो तो नियम से गुरु के निकट जा कर ही लिंग अंगीकार करते हैं और नियम से गच्छ में ही रहते हैं । कहा भी है-उन्हें (स्वयं वुद्ध को) पूर्वाधीत श्रुत हो भी सकता है और नहीं भी हो सकता है। यदि नहीं है तो नियम से गुरु के सान्निध्य में ही साधुलिंग को अंगीकार करते हैं और यदि पूर्वाधीत श्रुत हो तो या तो देवता लिंग प्रदान कर देता है या गुरु के समीप वे लिंग अंगीकार करते हैं। अगर वह एकाकी विचरने में समर्थ हों और एकाको विचरना चाहे तो एकाकी विचरते हैं, अन्यथा गच्छ में रहते हैं । मगर प्रत्येक वुद्रों को नियम से पूर्वाधीत श्रृत होता ही है। वह कम से कम ग्यारह अंग और उत्कृष्ट कछ कम दश पूर्व तक होता है। उन्हें लिंग देवता देता है और कदाचित એકાકી વિચારવામાં સમર્થ હોય અથવા તેમને એકાકી વિચરણ કરવાની ઈચ્છા હોય તો એકાકી વિચરે છે. નહી તે ગચ્છવાસી બનીને રહે છે. જે તેઓમાં પૂર્વાધીત શ્રત ન હોય તે નિયમે કરીને ગુરૂની પાસે જઈને જ લિંગ અગીકાર કરે છે અને નિયમથી ગચ્છમાં આવીને રહેવાવાળાં હોય છે. કહ્યું પણ છે–તેઓને (સ્વયં બુદ્ધને) પૂર્વાધીત શ્રત હોઈ પણ શકે છે, અને ન પણ હોય. જો ન હોય તે ગુરૂના સાનિધ્યમાં જ નિયમથી સાધુ લિંગનો અંગીકાર કરે છે. અને જે પૂર્વાધીત શ્રત હોય છે અથવા તો દેવતા લિંગ પ્રદાન કરીદે છે અગરતે ગુરૂની સમીપે લિ ગ અંગીકાર કરે છે. અગરતો તે એકાકી વિચરવામાં સમર્થ હોય અને એકાકી વિચારવાનું ચાહે તે એકાકી વિચરે છે નહી તે ગ૭માં રહે છે. પરન્તુ પ્રત્યેક બુદ્ધોને નિયમેકરી પૂર્વાધીત કૃત હોય જ છે. તે ઓછા માં ઓછા અગીયાર અગ અને તેના ઉત્કૃષ્ટ કાઈક ઓછા દશ પૂર્વ સુધી હોય છે. તેઓને લિંગ દેવતા આપે છે અને કેઈક વાર તેઓ લિંગ રહિત બનીને प्र० २३ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ प्रज्ञापनास्त्र भवति, उक्तश्च-पत्तेय बुद्धाणं पुव्वाहीयं सयं नियमा हवइ, जहन्नेणं इक्कारस अंगा, उक्कोसेणं भिन्न दसपुया, लिंगं च देवया पयच्छइ, लिंगवज्जिओ वा भवइ, जओ भणियं-रुप्प पत्तय बुद्धा' इति । तथा 'बुद्ध वोहियसिद्धा'-बुद्ध बोधितसिद्धाः बुद्धाः-आचार्यास्तै बौधिताः सन्तो ये सिद्धा भवन्ति ते वुद्धबोधितसिद्धा उच्यन्ते, एतेषां च पूर्वोक्तानां सर्वेपामपि मध्ये केचन-'इत्थीलिंगसिद्धा-स्त्रीलिङ्गसिद्धा भवन्ति, स्त्रियालिङ्गस्त्रीलिङ्गम्-स्त्रीत्वोपलक्षणम्, तस्मिन् स्त्रीत्वोपलक्षणरूपे स्त्रीलिङ्गे वर्तमानाः सन्तो ये सिद्धास्ते स्त्रीलिङ्गसिद्धा उच्यन्ते तत्र स्त्रीलिङ्ग त्रिधा भवति,-वेदः-शरीरनिष्पतिः, नेपथ्यञ्च, तेपांमध्ये प्रकृते शरीरनिष्पत्ति रूपमेव स्त्रीलिङ्ग गृह्यते, वे लिंगरहित ही विचरते हैं। कहा भी है-प्रत्येक बुद्धों को नियम से पूर्वाधीत श्रुत होता है । वह जघन्य ग्यारह अंग और उत्कृष्ट किं चित् न्यून दा पूर्व तक होता है। उन्हे या तो देवता लिंग प्रदान कर देता है या वे लिंगरहित (साधु का वेष धारण किये विना ही) विचरते हैं। कहा भी है-'रूप्पं पत्तेयबुद्धा - (७) वुद्धबोधितसिद्ध-बुद्ध अर्थात् बोध प्राप्त आचार्य आदि के द्वारा प्रतिबोध पाकर जो सिद्ध होता हैं, वे बुद्धघोधित सिद्ध' कहे जाते हैं। (८) स्त्रीलिंगसिद्ध-इन पूर्वोक्त सिद्धों में से कोई-कोई स्त्रीलिंगसिद्ध होते हैं। स्त्री का चिह्न स्त्रीलिंग कहलाता है । वह तीन प्रकार से हो सकता हैं-वेद, शरीर की बनावट और वेष । इन तीन प्रकार के लिंगों में से यहां शरीर की बनावट ही समझना चाहिए, वेद या वेष रूप स्त्रीलिंग नहीं समझना चाहिए। क्यों कि स्त्रीवेद की विद्यવિચરતા રહે છે. કહ્યું પણ છે–પ્રત્યેક બુદ્ધને નિયમેકરી પૂર્વાધીત શ્રત હોય છે. તે જઘન્ય અગીઆર અગ અને ઉત્કૃષ્ટ કઈક ઓછા દશ પૂર્વ સુધી હોય છે. તેઓને કાતે દેવતા લિંગ પ્રદાન કરી દે છે. અગર તે તેઓ લિગ રહિત (સાધુનેવેષ धारण ४ सिवाय ) विचरे छे. ४घु ५५ छ , (रुपं पत्तेयबुद्रा) (૭) બુદ્ધબોધિતસિદ્ધ–બુદ્ધ અર્થાત્ બોધ પ્રાપ્ત આચાર્ય આદિના દ્વારા પ્રતિ બોધ મેળવીને જે સિદ્ધ થાય છે. તેઓ બુદ્ધ બોધિત સિદ્ધ કહેવાય છે. (૮) સ્ત્રીલિ ગસિદ્ધ-આ પૂર્વોક્ત સિદમાથી કઈ કઈ સ્ત્રીલિંગ સિદ્ધ હોય છે. સ્ત્રીનું ચિહ્ન સ્ત્રીલિગ કહેવાય છે. તે ત્રણ પ્રકારે બની શકે છે–વેદ શરીરની બનાવટ અને વેષ એ ત્રણ જાતના લિંગમાંથી અહીં શરીરની બનાવટ જ સમજવી જોઈએ વેદ અથવા Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.११ जीवग्रजापना न तु वेदरूपं नेपथ्यरूपं वा, वेदसत्त्वे सिद्धत्वासंभवात्, नेपथ्यस्य च प्रमाणत्वा भावात् तथा चोक्तं नन्द्यध्ययनचूर्णिकायाम्-'इत्थीए लिंगं इथिलिंग, इत्थीए उवलक्खणं ति कुत्तं भवइ, तं च तिविहं-वेदो सरीर निव्यित्ती नेवत्थं च, इह सरीरनिव्वत्तीए अहि गारो न वेयणे वत्थेहिं त्ति, एवञ्च-'न स्त्रीणां निर्वाणमिति दिगम्बरोक्तमपास्तमवसेयम् , अनेन सूत्रेण स्त्रीनिर्वाणस्य साक्षादेव प्रतिपादितत्वात्, तम्निषेधस्य युक्त्या अनुपपद्यमानत्वात् , तथाहि-ज्ञानदर्शनचारित्राणि निर्वाणपथो वर्तते, 'सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः' इति वचनप्रामाण्यात्, (तत्त्वार्थसूत्र १, अ. १) सम्यग्दर्शनादीनि पुरुपाणामिव स्त्रीणामपि सम्भवन्त्येव, मानता में सिद्ध-अवस्था प्राप्त नहीं हो सकती और वेष प्रमाणित नहीं है । नन्दी-अध्ययन की चूर्णिका में कहा है-स्त्री का लिंग स्त्रीलिंग है, अर्थात् जिससे स्त्री की पहिचान हो वह स्त्रीलिंग। वह तीन प्रकार का है-वेद, शरीर की वनावट और वेप। यहां शरीर की रचना ही समझना चाहिए, वेद' या वेष नहीं समझना चाहिए। इस कथन से 'स्त्रियों को निर्वाण नहीं होता' यह दिगम्बरों का कथन खंडित हो जाता है, क्यों कि इस सत्र में स्त्री निर्वाण का साक्षात् ही प्रतिपादन किया गया है। उसका निपेध युक्ति से संगत नहीं हो सकता । यथा-ज्ञान, दर्शन और चरित्र मोक्ष का मार्ग है, 'सम्यग्दर्शन ज्ञान और चारित्र मोक्ष का मार्ग है' यह वचन प्रमाणभूत है। (तत्त्वार्थसूत्र १ अ. १) सम्यग्दर्शन पुरुषों की तरह स्त्रियों में भी हो सकता है। स्त्रियां भी समस्त प्रवचन के अर्थ पर रुचि रखती વિષ રૂપ સ્ત્રીલિંગ ન સમજવું જોઈએ. કેમકે સ્ત્રી વેદની વિદ્યમાનતામાં સિદ્ધ અવસ્થા પામી નથી શકાતી અને વેષ પ્રમાણિત નથી. નન્દી અધ્યયનની ચૂર્ણિકામાં કહ્યું છે– સ્ત્રીનું લિંગ સ્ત્રીલિંગ છે, અર્થાત જેનાથી સ્ત્રીની ઓળખ થાય તે સ્ત્રીલિંગ. તે ત્રણ જાતનાં છે. વેદ શરીરની બનાવટ અને વેષ, અહીં શરીરની રચના જ સમજવી જોઈએ. વેદ કે વેષ સમજવાના નથી. આ કથનથી સ્ત્રીઓનું નિર્વાણ નથી થતું. એવું દિગમ્બરોનું નિર્થ ખંડિત થઈ જાય છે કેમકે આ સૂત્રમાં સ્ત્રી નિર્વાણનું સાક્ષાત્ પ્રતિપાદન ४यु छे. तेन निषेध युतिथी सात नथी २७ शतो. જેમ જ્ઞાન, દર્શન. ચારિત્ર મોક્ષ માર્ગ છે, સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્ર મોક્ષને માર્ગ છે આ વચન પ્રમાણભૂત છે. (તત્વાર્થ સૂત્ર ૧ અ–૧) સમ્ય દર્શન પુરૂષની જેમ સ્ત્રીઓમાં પણ હોઈ શકે છે. સ્ત્રીઓ પણ સમસ્ત પ્રવચન Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० प्रजापनासूत्र स्त्रियोऽपि सकलमपि प्रवचनार्थमविकलमभिरोचयन्ति, पडावश्यक कालिकोकालिकादि भेदभिन्नं श्रुतं च जानन्ति, निरतिचार सप्तदशप्रकारकं संयमञ्च परिपालयन्ति, सुरामुराणामपि दुर्धरं ब्रह्मचर्य धारयन्ति, मासक्षपणा दिदुश्चरतपश्चश्चिाचरन्ति, अतएव स्त्रीणामपि मुक्तिः सम्भवत्येव, अथ तासां सम्गग्दर्शनज्ञानसम्मवेऽपि संयमाभावेन चारित्रासम्भवः, शरीराङ्गाच्छादनार्थ वस्त्रपरिमागावश्यकतया सपरिग्रहत्वापत्त्या संयमाभावादिति चेदत्रोच्यते -'मुच्छापरिग्गहो वुत्तो' मूछीपरिग्रह उक्तः, इति वचनात् परमार्थतो मूर्छाया एव परिग्रहपदार्थतया स्त्रीणां शरीराच्छादनार्थ वस्त्रसंसर्गमात्र सत्त्वेऽपि वस्त्राहैं, षडावश्यक तथा कालिक और उत्कालिक आदि श्रुन को जानती हैं और सत्तरह प्रकार के संयम का निरतिचार पालन भी करती हैं । सुरों और असुरों के लिए भी कठिन ब्रह्मचर्य का पालन भी करती है, मासखमण आदि दुष्कर तपस्या भी करती हैं। इस कारण स्त्रियों को भी मोक्ष प्राप्त हो सकता है। कदाचित् कहा जाय कि स्त्रियों को सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान तो संभव है, मगर संयम का अभाव होने से चारित्र संभव नहीं है, उन्हें अपने शरीर का अंग ढंकने के लिए वस्त्र का परिभोग करना आवश्यक होता है। अतएव सपरिग्रह होने से संपम का अभाव होता है। इसका उत्तर यह है कि मृी को परिग्रह कहा गया है। जब मूर्छा ही परिग्रह शब्द का अर्थ है तो स्त्रियों को शरीर ढंकने के लिए वस्त्र का संसर्ग मात्र होने पर भी वस्त्र आदि में मृी न होने के નોના અર્થ ઉપર રૂચિ રાખે છે. પડાવશ્યક તથા કાલિક અને ઉત્કાલિક વિગેરે શ્રુતને જાણે છે અને સત્તરે પ્રકારના સ યમનું નિરતિચાર રૂપે પાલન કરે છે. સુર અને અસુરને માટે કષ્ટપ્રદ બ્રહ્મચર્યનું પાલન પણ કરે છે. માસ ખમણ આદિ દુષ્કર તપસ્યા પણ (સ્ત્રી) કરે છે, આ કારણે સ્ત્રીઓને પણ મેક્ષ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. કદાચિત્ કહેવામાં આવે કે સ્ત્રીઓમાં સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાન તે સંભવે છે, પણ સ યમનો અભાવ હોવાથી ચારિત્રનો સ ભવ નથી હતા. તેઓને પિતાનું શરીર ઢાકવા માટે વસ્ત્ર પહેરવુ તે આવશ્યક બને છે. તેથી સપરિગ્રહ હેવાથી સંયમને અભાવ બને છે. તેને ઉત્તર આ છે કે મૂછને પરિગ્રહ કહેલ છે. જ્યારે મૂચ્છજ પરિગ્રહ શબ્દનો અર્થ છે. તે સ્ત્રી એને શરીર ઢાકવા માટે વસ્ત્રને માત્ર સંસર્ગ થવાથી પણ વસ્ત્ર વિગેરેમાં મૂછ ન હોવાને કારણે તે પરિગ્રહ બનતું નથી, વસ્ત્ર વગર આત્માની રક્ષા થવી અસંભવિત છે, Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.११ जीवप्रज्ञापना दिषु मूर्छाविरहेण परिग्रहाभावात् , वस्त्रं विना आत्मरक्षणासंभवेन धर्मोपकरणमात्रतया तस्योपादानात्, शीतकालादिषु व्यग्रावस्थायां स्वाध्यायध्यानादि-करणासंभवाच्च दीर्घकालिकसंयमपरिपालनाय यतनया मृच्छारहितवस्त्रं परिभुञ्जानानामपि तासां परिग्रहवत्त्वाभावात् , अथ स्त्रीणां सम्यग्दर्शनादि रत्नत्रयसम्भवेंऽपि न केवलं तस्य सम्भवमात्रेणैव मोक्षपदप्राप्तिः सम्भवति, अपि तु प्रायः प्रकृ. प्टेनैव तद्ररत्नत्रयेण, अन्यथा प्रव्रज्यानन्तरमेव सर्वेपामपि प्रव्रजितानां सामान्येन मुक्तिपदप्राप्त्यापत्तिः प्रसज्येत, प्रत्यक्षतस्तथाऽदर्शनात् तदिष्टापतेः कर्तुमशक्यत्वात्, सम्यग्दर्शनादि रत्नत्रयप्रकर्पश्च स्त्रीणां न सम्भवति, इति न वाच्यम् , स्त्रीणां कारण वह परिग्रह नहीं होता वस्त्र के विना आत्मा की रक्षा होना असंभव है। अतएव धर्मोपकरण के रूप में ही वे वस्त्र को ग्रहण करती हैं । शीतकाल आदि में वस्त्र के विना व्यग्रता उत्पन्न हो जाती है, अतएव स्वाध्याय ध्यान आदि नहीं हो सकना इस कारण दीर्घ कालिक संयम का परिपालन करने के लिए, यंतना पूर्वक मूर्छा रहित वस्त्र का उपयोग करने पर भी परिग्रह वृत्ती नहीं होती। ___ कदाचित् कहा जाय कि स्त्रियों को सम्यग्दर्शन आदि रत्नत्रय का संभव तो है, मगर संभव होने मात्र से ही तो मोक्ष पद को प्राप्ति नहीं हो सकती । मोक्ष की प्राप्ति तो प्रायः उत्कृष्ट रत्नत्रय से ही होती है, अन्यथा दीक्षा लेने के बाद ही सभी दीक्षितों को मोक्ष प्राप्त हो जाय, मगर प्रत्यक्ष से ऐसा नहीं देखा जाता । अतएव इष्टापत्ति नहीं कहा जा सकता, और सम्यग्दर्शन आदि रत्नत्रय का प्रकर्ष स्त्रियों में संभव તેથી ધર્મોપરકણના રૂપ જ તેઓ વસ્ત્ર ધારણ કરે છે. શીતકાળ આદિમાં વસ સિવાય વ્યગ્રતા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તેથી જ સ્વાધ્યાય, ધ્યાન વિગેરે થઈ શકતા નથી. એટલા માટે દીર્ઘકાલિક સંયમનું પરિપાલન કરવાને માટે, યતનાપૂર્વક મચ્છરહિત વસ્ત્રનો ઉપયોગ કરવા છતા પણ તેઓ પરિગ્રહવતી બનતી નથી. કદાચ કહેવામાં આવે કે સ્ત્રીઓને સમ્યગ્દર્શન વિગેરે રત્નત્રયનો સંભવ છે. પણ સભવ હોવા માત્રથી તે મોક્ષની પ્રાપ્તિ નથી થઈ શકતી, મોક્ષની પ્રાપ્તિ પ્રાયઃ ઉત્કૃષ્ટ રત્નત્રયથી થાય છે, નહી તે દીક્ષા લીધા પછી બધાજ દીક્ષિતેને મોક્ષ પ્રાપ્ત થઈ જાય. આવુ પ્રત્યક્ષમાં જોવામાં નથી આવત. તેથી ઈષ્ટાપત્તિ નથી કહેવાતી અને સમ્યગ્દર્શન આદિ રત્નત્રયને પ્રકષ - સ્ત્રીઓમાં સંભવિત છે કે નહીં. આમ કહેવુ ઠીક નથી, કેમકે સ્ત્રીઓમાં સમ્યગ્દર્શન આદિ રત્નત્રયના ઉત્કર્ષને અભાવ કરવાવાળું કઈ પ્રમાણ નથી, - સમસ્ત દેશોમાં અને સમસ્ત કાળમાં સ્ત્રિઓમાં રત્નત્રયને પ્રકર્ષ અસંભવિત Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रभापनासूत्रे सम्यग्दर्शनादि रत्नत्रयप्रकर्पा सम्भवप्रतिपादकप्रमाणाभावात् , सकलदेशकालावच्छेदेन स्त्रीषु रत्नत्रयप्रकर्पा सम्भवग्राहकप्रमाणानुपलब्धेः, देशकालव्यवहितेषु प्रत्यक्षप्रमाणाप्रवृत्तेः, तदप्रवृत्तौ चानुमानस्यापि तन्मूलकस्य प्रवृत्त्यसंभवात् , तामु तत्प्रकर्षासम्भवप्रतिपादकगमानुपलब्धेश्च, प्रत्युत तत्सम्भवप्रतिपादकागमानामेव स्थाने समुपलब्धेः, यथा प्रस्तुतं सूत्रम् , तस्माम्न स्त्रीणां रत्नत्रयप्रकर्षासम्भवः, पयः पावकयोरिव, छायातापयोरिव, प्रकाशान्धकारयोरिव वा स्त्रीत्वेन सह रत्नत्रय प्रकर्षस्य स्वभावतो विरोधाभावात् , विरोधावधारणे युक्तिविरहात् , तथाहिनहीं है। यह कहना ठीक नहीं है, क्यों कि स्त्रियों में सम्यग्दर्शन आदि रत्नत्रय के प्रकर्ष का अभाव सिद्ध करने वाला कोई प्रमाण नहीं है। समस्त देशों में और समस्त कालों में स्त्रियों में रत्नत्रय का प्रकर्ष संभव नहीं है, इस बात के ग्राहक प्रमाण की अनुपलब्धि है। देश और काल से व्यवहित पदार्थों में प्रत्यक्ष प्रमाण की प्रवृत्ति नहीं होती और प्रत्यक्ष की प्रवृत्ति न होने से प्रत्यक्ष मृलक अनुमान की प्रवृत्ति भी संभव नहीं है। स्त्रियों में रत्नत्रय के प्रकर्ष का अभाव प्रतिपादन करने वाला आगम भी उपलब्ध नहीं होता, बल्कि उसका संभव बतलाने वाला आगम ही स्थान-स्थान पर उपलब्ध होता है। जैसे यही प्रस्तुत सूत्र । अतएव स्त्रियों में रत्नत्रय का प्रकर्ष असंभव है, यह बात नहीं है । जैसे जल और अग्नि का, छाया और धूप का अथवा प्रकाश और अन्धकार का स्वभाव से ही विरोध है । उस प्रकार स्त्रीत्व का रत्नत्रय के प्रकर्ष के साथ स्वभाव से ही विरोध नहीं है, છે તે વાતના પ્રમાણની અનુપલબ્ધિ છે. દેશ અને કાળથી વ્યવહિત પદાર્થોમાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણની પ્રવૃત્તિ નથી થતી અને પ્રત્યક્ષની પ્રવૃત્તિ ન હોવાથી પ્રત્યક્ષ મૂલક અનુમાનની પ્રવૃત્તિ પણ અસંભવિત છે. સ્ત્રીઓમા રત્નત્રયના પ્રકઈને અભાવ પ્રતિપાદન કરવાવાળા આગમ પણ ઉપલબ્ધ નથી થતા. પણ તેને સ ભવ બતાવવાવાળા આગમજ ઠેકાણે ઠેકાણે ઉપલબ્ધ બને છે. જેમકે આ ચાલુ સૂત્ર છે. તેથી કરીને સ્ત્રીઓમાં રત્નત્રયને પ્રકર્ષ અસંભવ છે. એ વાત છે જ નહીં જેમ અગ્નિ અને પાણીને તડકાને અને છાયાને પ્રકાશ અને અન્ધકારને સવાભાવિક વિરોધ હેાય છે. એ રીતે સ્ત્રીત્વનો રત્નત્રયની ઉત્કર્ષતા સાથે સ્વાભાવિક વિરોધ નથી, કેમકે વિધિને નિશ્ચય કરાવનારી કઈ યુકિત નથી. જેમકે-જેના પછી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ જાય તેજ રત્નત્રયને પ્રકર્ષ કહેવાય છે. તે પ્રકર્ષ અગી અવસ્થાના Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ स.११ जीवप्रशापना यदनन्तरं मोक्षपदप्राप्तिर्भवति स एव रत्नत्रयप्रकर्प उच्यते, स च अयोगिनोऽवस्थाचरमसमयभावी, अयोग्यवस्थायाश्च अस्मादृशां चमदृशां प्रत्यक्षवाभावात् , अतस्तयो विरोधावधारणं दुःशकम् , अदृष्टेन सह विरोधस्य प्रतिपत्तु मशक्यत्वात् , इष्टापत्तौ तु पुरुषेष्वपि तुल्ययुक्त्या विरोधापत्त्या रत्नत्रयप्रकर्षा संभवापत्तिः, ____ अथ सर्वोत्कृष्टाध्यवसायेनैव सर्वोत्कृष्टपदप्राप्ति भवति, नान्यथेति उभयवादि सम्मतमेतद् आगमप्रामाण्यात् , सर्वोत्कृष्टञ्च पदद्वयं वतते, सर्वोस्कृष्ट-सुखस्थानं, सर्वोत्कृष्ट दुःखस्थानश्च तत्र सरोत्कृष्ट सुखस्थान मोक्षः, सर्वोत्कृष्टदुःखस्थानन्तु अधः सप्तमनरकपृथिवी, तत्रागमे स्त्रीणां क्योंकि विरोध का निश्चय कराने वाली कोई युक्ति नहीं है । यथाजिसके बाद मोक्ष की प्राप्ति हो जाय वही रत्नत्रय का प्रकर्ष कहलाता है। वह प्रकर्ष अयोगी-अवस्था के चरम समय में होता है और अयोगी-अवस्था हमारे जैसे चर्मचक्षु जनों को प्रत्यक्ष नहीं होती। इस कारण उनके विरोध का निश्चय करना अशक्य है और अदृष्ट वस्तु के साथ किसी के विरोध को समझना असंभव है। अन्यथा जो युक्ति स्त्रियों के रत्नत्रय का प्रकर्ष न होने के लिये है वह पुरुषों के लिये भी समान है तो उनमें भी विरोध होने से रत्नत्रय का प्रकर्ष असंभव हो जाएगा। कहा जा सकता है कि सर्वोत्कृष्ट पद की प्राप्ति सर्वोत्कृष्ट अध्यवसाय से होती है, अन्यथा नहीं, आगम प्रमाण से यह बात दोनों वादियों को मान्य है। सर्वोत्कृष्ट पद दो हैं-एक सर्वोत्कृष्ट सुग्व का स्थान और दूसरा सर्वोत्कृष्ट दुःख का स्थान । सर्वोत्कृष्ट सुख का स्थान मोक्ष है और सर्वोत्कृष्ट दुःख का स्थान सातवीं नरकभूमि है। इनमें છેવટના ભાગમાં થાય છે, અને અગી અવસ્થા આપણા સરખા ચર્મ ચક્ષુ માણસને પ્રત્યક્ષ નથી થતી. એથી તેના વિરોધને નિશ્ચય કરે અશકય છે અને અદષ્ટ વસ્તુની સાથે કોઈના વિરોધને સમજવો અસંભવ છે. બીજી રીતે જે યુકિત સ્ત્રીઓને રન ત્રિયના પ્રકર્ષ ન હોવા માટે છે, તે પુરૂષને માટે પણ સમાન જ છે તો તેમાં પણ વિરોધ હોવાથી રત્નત્રયને પ્રકષ અસંભવિત બની જશે. કહેવાય છે કે સર્વોત્કૃષ્ટ પદની પ્રાપ્તિ સર્વોત્કૃષ્ટ અધ્યવસાયથી થાય છે. અન્ય રીતે નહીં. આગમપ્રમાણુથી આ વાત બને વાદીઓને માન્ય છે - ત્કૃષ્ટ પદ બે છે. એક સર્વોત્કૃષ્ટ સુખનું સ્થાન અને બીજુ સર્વોત્કૃષ્ટ દુખનું સ્થાન. સર્વોત્કૃષ્ટ સુખનું સ્થાન મેક્ષ છે. અને સર્વોત્કૃષ્ટ દુઃખનું સ્થાન સાતમી નરક ભૂમિ છે, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४ प्रनापनासूत्रे सप्तमनरकपृथिवीगमनं प्रतिपिद्धम् , प्रतिषेध निदानन्तु तदगमनयोग्य तथाविध सर्वोत्कृष्टमनोवीर्यपरिणामाभावः, अतएव तासां समूच्छिमा दिघत् सप्तमनरकपृथिवीगमनाभावः, किञ्च यासां वादलब्धौ वैक्रियादिलब्धौ पूर्वगतश्रुताधिगतौ च सामर्थ्याभाव स्तासां मोक्षगमनसामर्थ्याभावः सुतरां सिद्ध इति चेन्मैवम् स्त्रीणां सप्तमनरकपृथिवीगमनप्रयोजक सर्वोत्कृष्टमनोवीर्यपरिणामाभावेऽपि निःश्रेयसप्रयोजक सर्वोत्कृष्टमनोवीर्यपरिणामाभावे प्रमाणाभावात् , तयोः परस्परं व्याप्य व्यापकभावाभावेन अन्वयव्यतिरेकाभावात्, भूमिकर्षणादिकं कर्म कर्तुमसमर्थों जनः शास्त्राण्यप्यवगाढुमसमर्थो न भवति, प्रत्यक्षसे आगम में सातवीं नरक में स्त्रियों के जाने का निषेध किया गया है । इस निषेध का कारण यह है कि उनमें सातवीं नरक में जाने योग्य सर्वोत्कृष्ट मनोवीर्य परिणाम नहीं होता। इसी कारण वे 'संमूछिम आदि जीवों की तरह सातवीं नरकभूमि में नहीं जातीं। इसके अतिरिक्त जिनमें बादलब्धि, वैक्रिय लब्धि और पूर्वगत श्रुत को जानने की भी शक्ति नहीं है, उनमें मोक्षगमन की शक्ति का अभाव तो स्वतः ही सिद्ध हो जाता है । यह नहीं कहना चाहिए, क्यों कि स्त्रियों में सातवीं नरकभूमि में उत्पन्न करने वाले सर्वोत्कृष्ट मनोवीर्य का परिणाम भले ही न हो, फिर भी मोक्ष के योग्य सर्वोत्कृष्ट मनोयोग का परिणाम उनमें नहीं है, इस विषय में कोई भी प्रमाण नहीं है। इन दोनों परिणामों में परस्पर व्याप्य-व्यापक भाव न होने से अन्वय -व्यतिरेक घटित नहीं होता । जो मनुष्य जमीन जोतने में असमर्थ 1 - એમાથી આગમને સાતમી નરક ભૂમિમાં સ્ત્રીઓને જવાને નિષેધ કરાય છે. તે નિષેધનુ કારણ આ છે કે તેમાં સાતમા નરકમાં જવા ગ્ય સત્કૃષ્ટ મને વીર્ય પરિણામ નથી થતુ તે કારણે તેઓ સ મૂર્ણિમ આદિ જીવની જેમ સાતમી નરક ભૂમિમાં નથી જતી તદુપરાન્ત જેએમાં વાદલબ્ધિ, વૈકિયલબ્ધિ, અને પૂર્વગત શ્રતને જાણવાની પણ શકિત નથી તેઓમાં મેક્ષ ગમનની શકિતને અભાવ સ્વત સિદ્ધ બને છે. એમ ન કહેવું જોઈએ, કેમકે સ્ત્રીઓમાં સાતમી નરકભૂમિમાં ઉત્પન્ન કરનારા સર્વોત્કૃષ્ટ મને વીર્યનું પરિણામ ભલે ન હોય, તે પણ મોક્ષને યોગ્ય સર્વોત્કૃષ્ટ મગનું પરિણામ તેઓમાં નથી હોતુ. એ બાબતમાં કઈ પણ.. પ્રમાણ મળતું નથી. આ બન્ને પરિણામમાં પરસ્પર વ્યાખ્ય-વ્યાપક ભાવ ન હોવાથી અન્વય વ્યતિરેક ઘટતો નથી. જે માણસ ખેતી કરવામાં અસમર્થ બને છે તે શાસ્ત્રોનું - Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.११ जीवप्रज्ञापना विरोधात्, न च समूच्छिमादिषु तदुभयप्रयोजक सर्वोत्कृष्ट मनोवीर्यपरिणत्यभावदर्शनेन स्त्रीष्वपि तथाविध परिणत्याभावोऽनुसातुं शक्यते इति वाच्यम् ? अन्तर्व्याप्त्यैव हेतो रनुमापकतया केवलं बहि व्याप्तिगात्रेण प्रामुक्तहेतो रनुमापकत्वासंभवात, अन्तर्व्याप्तेश्च प्रतिवन्धवललभ्यतया प्रकृते कस्यचिदपि प्रतिबन्धस्याभावेन अन्तर्व्याप्तिग्रहणाभावात् , नहि सप्तमपृथिवीगमनं मोक्षगमनप्रयोजकं न वा सप्तमपृथिवीगमनव्याप्यं मोक्षगमनं, चरमशरीरिणां सप्तमपृथिवी गमनमन्तरापि मोक्षगमनात्, प्रतिवन्धं विना च एकस्याभावे अन्यस्यावश्यमहोता है, वह शास्त्रों का अवगाहन करने में भी असमर्थ हो, ऐसी बात नहीं है, क्योंकि प्रत्यक्ष से विरोध है। संमूछिम आदि जीवों में दोनों प्रकार के सर्वोत्कृष्ट वीर्य-परिणाम का अभाव देखा जाता है, अतएव स्त्रियों में भी उस परिणाम के अभाव का अनुमान किया जा सकता है, ऐसा कहना योग्य नहीं, क्यों कि अन्तर्व्याप्ति के द्वारा ही हेतु अनुमापक होता है, केवल वहिाप्ति मात्र होने से पूर्वोक्त हेतु अनुमापक नहीं हो सकता । अन्तर्व्याप्ति अविनाभाव संबंध के यल से निश्चित होती है और यहां किसी भी अविनाभाव संबंध का सद्भाव नहीं है, अतः अन्तयाप्ति का ग्रहण नहीं हो सकता । सप्तम पृथ्वी में गमन मोक्षगमन का प्रयोजक नहीं है और न मोक्षगमन सप्तम पृथ्वी गमन का व्याप्य ही है, क्यों कि चरमशरीरि ससम पृथ्वी में गमन किये विना ही मोक्षगलन करते हैं। प्रतिबन्ध के अभाव में एक के विना दूसरा भी न हो, ऐसा नहीं हो सकता, અવગાહન કરવામાં પણ અસમર્થ થાય. એવું હોતું નથી કેમકે પ્રત્યક્ષ વિરોધ છે. સંમૂર્ણિમ આદિ જેમાં બન્ને પ્રકારના સર્વોત્કૃષ્ટ વીર્ય–પરિણામને અભાવ દેખાય છે, તેથી સ્ત્રીઓમાં પણ તે પરિણામના અભાવનું અનુમાન કરી શકાય છે. એમ કહેવું એગ્ય નથી, કેમકે અન્તર્થીપ્તિ દ્વારા હેતુ અનુંમાપક થાય છે, કેવળ બહિર્બાપ્તિ માત્ર હોવાથી પૂર્વોકત હેતુ અનુમાપક નથી થઈ શકતે. અન્તર્થાપ્તિ અવિનાભાવ સમ્બન્ધના બળે નિશ્ચિત બને છે, અને અહીં કોઈ પણ અવિનાભાવ સમ્બન્ધને સભાવ નથી. તેથી અન્તવ્યક્તિનું ગ્રહણ થઈ શકતું નથી. સપ્તમ પૃથ્વીમાં ગમન મેક્ષ ગમનનું પ્રજકથી. અને ન મોક્ષ ગમન સક્ષમ પૃથ્વી ગમનનું વ્યાપ્ય જ છે. કેમકે ચરમ શરીર સપ્તમ પૃથ્વીમાં ગમન કર્યા સિવાય જ મેક્ષ ગમન કરે છે. પ્રતિબન્ધના અભાવમાં, એકના સિવાય બીજા પણ ન હોય એમ નથી બનતુ એમ થવાથી તે ચાહે તેના અભાવમાં બધાનો અભાવ प्र० २४ Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..१८६ - प्रज्ञापनासूत्रे भावात्, तथासति यस्य कस्यचिदभावे सर्वस्याप्यभावापत्तिः, कस्तावत् संमू-च्छिमादिषु मोक्षगमनाभावप्रयोजक इति चेत् ? तथा भवस्वाभाव्येनैव तदुपपत्तेः, भवस्वभावत एव सम्मूच्छिमादीनां सम्यग्दर्शनादि प्रतिपत्त्यभावात्, अतएव न तेषां मोक्षगमन संभवः, स्त्रीणान्तु प्रागुक्तरीत्या यथावत् सम्यग्दर्शनादि रत्नत्रय प्राप्तिसंभवेन मोक्षगमन संभवात् किञ्च भुजपरिसर्पाणां द्वितीयपृथिवीपर्यन्तमेव गमनं भवति न परतः, तृतीयादि नरकपृथिवीगमनकारण तथाविधमनोवीर्य परिणत्यभावात् तृतीयपृथिवी पर्यन्तं पक्षिणां चतुर्य पृथिवी पर्यन्तं चतुप्पदानां पश्चमपृथिवीपर्यन्तमेव च सर्पाणां गमनसंभवेऽपि सर्वेषामपि तेषाम् ऊर्ध्वमुत्क > सहस्रारदेवलोकपर्यन्तं गमनसंभवात्, अतोऽघोगतिविषये मनोवीर्यपरिणति ऐसा होने पर तो चाहे जिस के अभाव में सभी का अभाव हो जाएगा। सम्मूर्छिम आदि में मोक्षगमन के अभाव का कारण क्या है ? इसका उत्तर यह है कि उस भाव का स्वभाव ही ऐसा है । भव के : स्वभाव के कारण ही सम्मूर्छिम आदि जीव सम्यग्दर्शन आदि को - प्राप्त करने में असमर्थ होते हैं और इसी कारण वे मोक्ष में भी नहीं ; जा सकते । स्त्रियां तो पूर्वोक्त प्रकार से यथावत् सम्यग्दर्शन आदि को प्राप्त कर सकती हैं, अतएव उनका मोक्षगमन भी संभव है । -- इसके अतिरिक्त भुजपरिसर्प दूसरी नरकपृथ्वी तक ही जाते हैं, "उनमें तीसरी आदि पृथ्वीयों में जाने का कारणभृत मनोवीर्य परिणाम नहीं होता । पक्षी तीसरी नरक तक ही जाते हैं, चतुप्पद चौथी नरक तक जाते हैं, सर्प पांचवीं नरक तक ही जाते हैं, मगर उन सबका ऊर्ध्वगमन अधिक से अधिक सहस्रार देवलोक तक हो सकता है। इस થઇ જશે. સ`મૂમિ આદિમાં મેક્ષ ગમનના અભાવનુ કારણ શું હાઇ શકે ? એના ઉત્તર એ છે કે તે ભવના સ્વભાવજ એવા છે. ભવના સ્વભાવના કારણેજ સમૂમિ આદિ જીવ સમ્યગ્દર્શન આદિને પ્રાપ્ત કરવામા અસમ ખને છે અને એ કારણે તેઓ મેક્ષમા પણ નથી જઈ શકતાં. શ્રી તે --પૂર્વક્તિ પ્રકારે ચથાવત્ સમ્યગ્દર્શન વિગેરેને પ્રાપ્ત કરી શકે છે, તેથી તેઓનુ મેક્ષ ગમન પણ સભવે છે. 9 t તેના સિવાય ભુજપરિસ` બીજી નરક પૃથ્વી સુધી જાય છે. તેમાં ત્રીજી વિગેરે પૃથ્વીમાં જવાના કારણભૂત મનેાવીય પિરણામ નથી હાતુ. પક્ષી ત્રીજા નરક સુધીજ જાય છે ચાપગાં (પશુ) ચેાથા નરક સુધી જાય છે. સપ્તે પાંચમા નરક સુધીજ જાય છે. પરન્તુ તે ખધાનુ ઉર્ધ્વગમન અધિક ! થી અધિક સહસ્રાર દેવલાક સુધી હાઈ શકે છે. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.११ जीवप्रज्ञापना वैषम्यदर्शनेन ऊर्ध्वगतावपि तद्वैषम्यं नावगन्तुं शक्यते, तथा चोक्तम्- विषमगतयोऽप्यवस्तादुपरिष्टा तुल्यमासहस्रारम् । । गच्छन्ति च तिर्यश्वस्तदधोगत्यूनताऽहेतुः ॥१॥इति एवञ्च-स्त्रीपुंसोरधोनरकगति वैपम्येऽपि निर्वाणगतौ न वैषम्यम् अपि तुं साम्यमेवेति सिद्धम्, यदप्युक्तम्-किश्च यासां वादलब्धौ सामर्थ्याभावः, तदपि तुच्छम्, वादवैक्रियशक्तिलब्धिविरहेऽपि विशिष्ट पूर्वगतश्रुताभावेऽपि मापतुषा:दीनां निर्वण सम्पदधिगमश्रवणात् तथोक्तम् - 'वादविकुर्वणत्वादि लब्धि विरहेश्रुते कनीयसि च । - जिनकल्पमनःपर्यव विरहेऽपि न सिद्धि विरहोऽस्ति ॥१॥इति, प्रकार अधोगति के विषय में मनोवीर्य की परिणति में जो विषमता देखी जाती है, वह ऊर्ध्वगति के विषय में नहीं देखी जाती। कहा भीहै-जिन जीवों की अधोगति में विषमता है, उनकी ऊर्ध्वगति सहस्रारदेवलोक तक समान है। अतएव यह नहीं कहा जा सकता है कि अधोगति का अभाव ऊर्ध्वगति के अभाव का ज्ञापक है ॥१॥ - इसी प्रकार स्त्रियों और पुरुषों की नरकगति में विषमता होने पर भी निर्वाण गति में कोई विषमता नहीं है बल्कि समानता ही है, यह सिद्ध हुआ। जिनमें वादलब्धि का भी सामर्थ्य नहीं है, इत्यादि कथन भी सारहीन हैं । वादलब्धि, विक्रियालब्धि और विशिष्ट पूर्वगत श्रुत के अभाव में भी माषतुष आदि ने मोक्ष प्राप्त किया, ऐसा सुना जाता है। कहा भी है-'वादलब्धि एवं विक्रियालन्धि आदि के अभाव में . એ રીતે અર્ધગતિ ના વિષયમાં મનેવીયની પરિણતિમાં જે વિષમતા જોવામાં આવે છે, તે ઉર્ધ્વ ગતિના વિષયમાં જોવામાં નથી આવતી કહ્યું પણ છે કે જે જેની અધોગતિમાં વિષમતા છે. તેઓની ઉર્ધ્વગતિ સહસ્ત્રાર દેવ લેક સુધી સમાન છે. તેથી આમ નથી કહેવાયું કે અર્ધગતિને અભાવ ઉધવ ગતિના અભાવને જ્ઞાપક બને છે. જે ૧ * આ રીતે સ્ત્રીઓ અને પુરૂષોની નરક ગતિમાં વિષમતા હોવા છતાં પણ નિર્વાણ ગતિમા કઈ વિષમતા નથી, પરંતુ સમાનતા જ છે. એ સિદ્ધ થયું. જેઓમા વાદલબ્ધિનું પણ સામર્થ્ય નથી. વિગેરે કથન પણ સાર, વગરનું છે. વાદલબ્ધિ, વિકિયાલબ્ધિ, અને વિશિષ્ટ પૂર્વગત કૃતના અભાવમાં પણ માષતુષ વિગેરેએ મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો તેમ સાંભળવામાં આવે છે. કહ્યું પણ છે કે વાદલબ્ધિ તેમજ વિકિયાલબ્ધિ વિગેરેના અનુમાનમાં Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફુટ प्रज्ञापनासूत्रे किञ्च यदि वादादिन्ध्यभाववनिर्वाणाभावोऽपि स्त्रीणां स्वभावसिद्धोऽभ विष्यत् तदा सिद्धान्तेऽपि तथैवावक्ष्यत् यथा जम्बूयुगादारात् केवलज्ञानाभावः न चोच्यते कुत्रापि स्त्रीणां निर्वाणाभावस्तस्मादुपपद्यते स्त्रीणामपि निःश्रेयसमित्यलं पल्लवितेन, विशेषस्तु नन्दी सूत्रस्य ज्ञानचन्द्रिकायां टीकायां विलोकनीयम् । 'तथा केचन - 'पुरिसलिंग सिद्धा'- पुरुपलिङ्ग सिद्धा भवन्ति, पुंल्लिङ्गे - शरीरनिर्वृत्तिरूपे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धा जाता स्ते पुंल्लिङ्गसिद्धा उच्यन्ते, एवम् - 'नपुंसग लिंग सिद्धा' - केचन नपुंसकलिङ्गसिद्धा भवन्ति, न स्त्रीपुंसलक्षणे शरीरनिर्वृत्तिरूपे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धा स्ते नपुंसकलिङ्गसिद्धा उच्यन्ते, भी और अल्पश्रुत के होने पर भी तथा जिनकल्प और मनःपर्यव ज्ञान के अभाव में भी मुक्ति का अभाव नहीं होता' ॥१॥ 1 जैसे स्त्रियों में वाद आदि लब्धियों का अभाव होता है, उसी प्रकार यदि निर्वाण का अभाव भी स्वभाव सिद्ध होता तो आगम में वैसा कहा होता । जैसे जम्बूस्वामी के बाद के युग में केवल ज्ञान का अभाव हो गया, मगर स्त्रियों के निर्वाण का अभाव तो कहीं भी नहीं कहा है । अतएव स्त्रियों को भी मोक्ष हो सकता है । अब अधिक विस्तार नहीं करते । जिन्हें अधिक जानना है वे नन्दी सूत्र की ज्ञानचन्द्रिका टीका में देख लें । (९) पुरुषलिंग सिद्धू- जो जीव पुरुष के शरीर में स्थित हो कर सिद्ध होते हैं, वे पुरुषलिंगसिद्ध कहलाते हैं । (१०) नपुंसकलिंग सिद्ध-जो जीव न स्त्री के और न पुरुष के, बल्कि नपुंसक के शरीर से सिद्धि प्राप्त करते हैं, वे नपुंसकलिंगसिद्ध कहलाते हैं । પશુ અને અલ્પ શ્રુતના હાવા છતાં પણ તેમજ જિનકલ્પ અને મન:પર્યાવ જ્ઞાનના અભાવમાં પણ મુક્તિના અભાવ નથી થતા. ॥ ૧ ॥ જેમ સ્ત્રીએમા વાદ આદિ લબ્ધિના અભાવ હાય છે, તેજ રીતે ચક્રિ નિર્વાણુના અભાવ પણ સ્વભાવ સિદ્ધ હેત તે આગમમાં એમ કહેલ હૈાત જેમકે જમ્બુસ્વામીના પછીના યુગમા કેવલજ્ઞાનને અભાવ થઇ ગયા પણ સીએના નિર્વાણને અભાવ તે કયાય પણ કહેલ નથી. તેથી સ્ત્રીઓના પણ માક્ષ થઇ શકે છે. હવે વધારે વિસ્તાર નથી કરતા. જેમને અધિક જાણવું હાય તેઓ મારી લખેલી નન્દીસૂત્રની જ્ઞાનચન્દ્રિકા ટીકામા જોઇ લેવું. તે (૯) પુરૂષલિ ગસિદ્ધ—જે જીવા પુરૂષના શરીરમાં રહીને સિદ્ધ બને છે. પુરૂષલિગ સિદ્ધ કહેવાય છે. (૧૦) નપુ સકલિંગ સિદ્ધ-જે જીવા સ્ત્રીનાં કે પુરૂષના શરીરમા રહીને નહીં પણ નપુંસકના શરીરથી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. તેઓ નપુંસકલિંગ સિદ્ધ કહેવાય છે. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.११ जीवप्रज्ञापना तथैव 'सलिंगसिद्धा'-केचन स्पलिङ्गसिद्धा भवन्ति, तत्र स्वलिङ्गे सदोरकमुखवास्त्रिकारजोहरणादिरूपे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धा भवन्ति ते स्वलिङ्गसिद्धा उच्यन्ते, तथैव केचन-'अन्नलिंगसिद्धा' अन्यलिङ्गसिद्धा भवन्ति, अन्यलिङ्गे परिव्राजकादि सम्बन्धिनि वल्कलकषायादिरूपे द्रव्यलिङ्गे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धास्ते. ऽन्यलिङ्गसिद्धा उच्यन्ते, तथैव केचन-'गिहिलिंगसिद्धा'-गृहिलिङ्गसिद्धा भवन्ति, गृहिलिङ्गे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धा भवन्ति ते गृहिलिङ्गसिद्धा उच्यन्ते, यथा मरुदेवी प्रभृतयः सिद्धाः सञ्जाताः, तथैव के चन-'एगसिद्धा'-एकसिद्धा भवन्ति, तत्र एकस्मिन् एकस्मिन् समये एकका एव सन्तः सिद्धा भवन्ति, ते एकसिद्धा उच्यन्ते, तथा केचन-'अणेगसिद्धा'-अनेकसिद्धा भवन्ति, तत्र एकस्मिन् समये ऽनेके सिद्धाः-अनेकसिद्धा उच्यन्ते, अनेके चैकस्मिन् समये सिध्यन्तः उत्कर्षण अष्टोत्तरशतसंख्यका विज्ञेयाः, तथाचोक्तम्. (११) स्वलिंगसिद्ध-जो डोरा सहित मुखवस्त्रिका, रजोहरण आदि रूप में सिद्ध होते हैं। . (१२) अन्यलिंगसिद्ध-जो अन्य लिंग से अर्थात् परिव्राजक आदि के छाल के या भगवां वस्त्र वाले द्रव्यालिंग से सिद्ध होते हैं। ... (१३) गृहिलिंगसिद्ध-जो गृहस्थ के लिंग (वेष) से सिद्ध होते हैं, जैसे मरुदेवी आदि। (१४) एकसिद्ध-जो एक समय में अकेले ही सिद्ध हुए वे एकसिद्ध कहलाते हैं। (१५) अनेकसिद्ध-जो एक ही समय में अनेक-एक से अधिक सिद्ध हुए वे अनेकसिद्ध कहलाते हैं। एक समय में अनेक सिद्ध हों (૧૧) સ્વલિંગ સિદ્ધ-જેઓ દેરા સાથે મુખવસ્ત્રિકાના રજોહરણ આદિ રૂપમાં સિદ્ધ હોય છે. (૧૨) અન્યલિંગ સિદ્ધ-જેઓ અન્ય લિંગથી અર્થાત પરિવ્રાજક આદિના છલના અગર તે ભગવા વસ્ત્રવાળા દ્રવ્ય લિંગથી સિદ્ધ બને છે. (१3) डिसि सिद्ध-रे। स्थना An (वैष) थी सिद्ध मन छ, જેવાકે મરૂદેવી વિગેરે. , (૧૪) એકસિદ્ધ-જેઓ એક સમયમાં એકલાજ સિદ્ધ થયા તેઓ એક સિદ્ધ કહેવાય છે. (૧૫) અનેકસિદ્ધ-જેઓ એક સમયમાં અનેક એકથી અધિક સિદ્ધ બન્યા હોય તેઓ અનેક સિદ્ધ કહેવાય છે. એક સમયમાં અનેક સિદ્ધ હોય તો વધારેમાં વધારે આકસો આઠ Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -, 'वत्तीसा अडयाला, सट्ठी वावत्तरी य बोद्रव्या । - चूलसीई छम्नउईउ दुरहिय अठ्ठत्तर सयं च' द्वात्रिंशद् अष्टचत्वारिंशत् , पष्टिा, द्वासप्ततिश्च बोद्धव्याः। । चतुरशीतिः पण्णवतिस्तु द्वन्यधिकम् अष्टोत्तरशतश्चेति, अर्थमाशयः-अष्टौ समयान् यावत् निरन्तरमेकादयो द्वात्रिंशत् पर्यन्ताः सिध्य न्तः समुपलभ्यन्ते, तत्र प्रथमे समये जघन्येन एको हो वा उत्कर्षेण द्वात्रिंशद सिध्यन्तः समुपलभ्यन्ते, द्वितीयेऽपि समये जधन्येन एको द्वौ वा उत्कर्षे ग' द्वात्रिंशद् एवं यावत्-तृतीये चतुर्थे पञ्चमे पप्ठे सप्तमे, अष्ट मेऽपि समये जघन्येन एको द्वौ वोत्कर्पतो द्वात्रिंशत् , ततः परमवश्यमन्तरम् , तथा त्रयस्त्रिंशदादयोऽष्टचत्वारित् पर्यन्ताः निरन्तरं सिध्यन्तः सप्तसमयान् यावत् समुपलभ्यन्ते, तो अधिक से अधिक एक सौ आठ (१०८) सिद्ध होते हैं। कहा भी है-'अगर लगातार आठ समय तक सिद्ध होते रहे तो एक-एक समय में एक से लेकर बत्तीस तक सिद्ध होते हैं, अर्थात् प्रथम समय में जघन्य एक-दो और अधिक से अधिक बत्तीस तक सिद्ध होते हैं, दूसरे समय में भी जघन्य एक-दो और उत्कृष्ट बत्तीस सिद्ध होते हैं, इसी प्रकार तीसरे, चौथे, पांचवें, छटे, सातवें और आठवें समय में भी जघन्य एक-दो और उत्कृष्ट वत्तोस सिद्ध होते हैं । इसके पश्चात् नौवें समय में अवश्य अन्तर पड़ जाता है। अगर तेतीस से लेकर अडतालीस तक निरन्तर सिद्ध हो तो लगातार सात समय तक ही सिद्ध होते हैं, उसके पश्चात् अवश्य अन्तर पड जाता है, अर्थात् आठवे समय में कोई जीव सिद्ध नहीं (१०८) सिद्धा याय छ. કહ્યું પણ છે કે-જે સતત આઠ સમય સુધી સિદ્ધો બનતા રહે તો એક એક સમયમાં એકથી આરંભીને ૩૨ સુધી સિદ્ધો બને છે, અર્થાત્ પ્રથમ સમયમાં જઘન્ય એક-બે અને વધારેમાં વધારે બત્રીસ સુધી સિદ્ધ બને છે. બીજ સમયમાં પણ જઘન્ય એક બે અને ઉત્કૃષ્ટ બત્રીસ સિદ્ધ હોય છે, એ જ પ્રકારે ત્રીજા, ચેથા, પાચમ, છPઠા, સાતમા અને આઠમા સમયમાં પણ જઘન્ય એક બે અને ઉત્કૃષ્ટ બત્રીસ સિદ્ધ હોય છે તેના પછી નવમા સમયમાં અવશ્ય અતર પડી જાય છે. • અગર તેત્રીસથી તે અડતાલીસ સુધી નિરંતર સિદ્ધ બને તે સતત સાત સમય સુધી જ સિદ્ધ બને છે. તેના પછી અવશ્ય અન્તર પડી જાય છે. અર્થાત આઠમાં સમયમાં કે જીવ સિદ્ધ નથી થતું. અથવા ઓગણ પચાસથી આર ભી Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र, पद १ सू.११ जीवप्रशापना . परतो नियमेन अन्तरं तथैव एकोनपञ्चाशदादयः पप्टिपर्यन्ता निरन्तर सिध्यन्तः - उत्कर्षेण षट् समयान् यावत् प्राप्यन्ते, परतोऽवश्यमन्तरम् , तथैव एकपष्टया दयो द्विसप्तति पर्यन्ताः निरन्तरं सिध्यन्त उत्कर्षेण पञ्च समयान् यावदवाप्यन्ते, • ततः परमन्तरम् , त्रिसप्तत्यादयश्चतुरशीति पर्यन्ता निरन्तरं -सिध्यन्तः उत्कर्षण .. चतुरः समयान् यावत् तत ऊध्वम् अन्तरम्, तथैव पञ्चाशीत्यादयः" पण्णवति . पर्यन्ताः निरन्तर सिध्यन्तः, उत्कर्षेण त्रीन् समयान् यावत, परतोनियमादन्तरं तथैव सप्तनवत्यादयो द्वयुत्तरशतपर्यन्ताः निरन्तरं सिध्यन्त उत्कर्षेण द्वौ समयौ, होता । अगर उनपचास (४९) से लेकर साठ (६०) तक निरन्तर सिद्ध हों तो अधिक से अधिक छह समय तक सिद्ध होते हैं, उसके बाद अवश्य अन्तर पड जाता है । इसी प्रकार यदि इकसठ (६१) से लेकर • बहत्तर (७२) तक प्रत्येक समय में लगातार सिद्ध होते रहे तो अधिक । से अधिक पांच समय तक ही सिद्ध होते हैं, पांचवें समय के बाद • अन्तर पड ही जाता है। अगर तिहत्तर (७३) से लेकर चौरासी (८४) तक लगातार सिद्ध हों तो अधिक से अधिक चार समय तक निरन्तर सिद्ध होते हैं, पांचवें समय में अन्तर पड जाता है अर्थात् कोई.जीव . सिद्ध नहीं होता। अगर पचासी (८५) से लेकर छियानवे (९६) तक निरन्तर सिद्ध हों तो लगातार तीन समय तक सिद्ध हो सकते हैं, उसके बाद अन्तर पड जाता है । अगर सत्तानवे (९७) से लेकर एक . 'सौ दो (१०२) तक सिद्ध हों तो लगातार दो समय तक ही सिद्ध होते हैं। तत्पश्चात् तीसरे समय में अन्तर पड जाता है। अगर एक सौ - સાઠ સુધી નિરંતર સિદ્ધ બને તો વધારેમાં વધારે છ સમય સુધી સિદ્ધ બને છે. છે, ત્યારબાદ અવશ્ય અન્તર પડી જાય છે. આજ રીતે જે એકસઠથી આરંભીને તેર સુધી પ્રત્યેક સમયમાં નિરનર સિદ્ધ બનતા રહે તે વધારેમાં વધારે પાચ સમય સુધી સિદ્ધ બને છે. - पांयमा समय पछी मन्त२ ५४ी नय छे, म॥२ तेति२ -(७) थी તે ૮૪ (ચેરાસી) સુધી નિરન્તર સિદ્ધ થાય તે વધારેમાં વધારે ચાર સમય સુધી નિરન્તર સિદ્ધ બને છે, પાચમાં સમયમાં અન્તર પડી જાય છે. અર્થાત્ કઈ જીવ સિદ્ધ બનતા નથી અથવા પંચસીથી આર ભીને છનું પર્યત નિરન્તર સિદ્ધ થાય તો લાગલાગઠ ત્રણ સમય સુધી સિદ્ધ બની શકે છે, ત્યાર બાદ અંતર પડી જાય છે. અથવા સત્તાણુ (૭) થી આર ભી એકસે બે સુધી સિદ્ધ થાય તે લાગઠ બે સમય સુધી સિદ્ધ બને છે. ત્યાર પછી ત્રીજા સમયમાં અન્તર, પડી Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ प्रमापनासूत्र परतोऽवश्यमन्तरम् , तथैव व्युत्तरशतादयोऽष्टोत्तरशतपर्यन्ताः सिध्यन्तो नियमादेकमेव समयं यावदवाप्यन्ते, न द्विवादिसमयान्, तदेवमेकस्मिन् समये उत्कर्षेण अप्टोत्तरशतसंख्यकाः सिध्यन्तः समुपलभ्यन्ते, इत्यनेकसिद्धा उत्कर्षण अष्टोत्तरशतप्रमाणा अवसेयाः तीर्थ सिद्धाः तीर्थसिद्धरूपभेदद्वय एव शेपभेदाः अन्तर्भवन्ति, तत् किमर्थं शेपभेदोपादानम् ? अत्रोच्यते तीर्थसिद्धातीर्थसिद्धरूपभेदद्वये शेपभेदानामन्तर्भावसम्भवेऽपि तीर्थसिद्धातीर्थसिद्ध भेद द्वयोपादानमात्राच्छेषभेदपरिज्ञानसंभवात, विशेपपरिज्ञानार्थञ्च एतच्छास्त्रारम्भप्रयास इतिशेपभेदोपादानं कृतम् , अन्ते उपसंहरनाह-'सेत्तं अणंतरसिद्ध असंसारसमावन्न तीन (१०३) से लेकर एक सौ आठ तक सिद्ध हों तो एक ही समय तक सिद्ध होते हैं, दूसरे समय में कोई जीव सिद्ध नहीं होता। इस प्रकार एक समय में अधिक से अधिक एक सौ आठ जीव सिद्ध हो सकते हैं, अतएव अनेकसिद्ध उत्कृष्ट से एक सौ आठ समझने चाहिए। शंका-तीर्थसिद्ध और अतीर्थसिद्धा, इन दो भेदों में ही शेष सब भेदों का समावेश हो जाता है, फिर शेष भेदों को ग्रहण करने से क्या लाभ ? समाधान-तीर्थसिद्ध और अतीर्थसिद्ध, इन दो भेदों में सभी का समावेश तो हो सकता है, मगर ऐसा करने से इन्हीं दो भेदों का परिज्ञान होता, है शेष भेद मालूम नहीं पडते । मगर विशेष का ज्ञान कराने के लिए इस शास्त्र की रचना हुई है, इसलिए शेष भेदों को ग्रहण किया है। ___ अन्त में उपसंहार करते हैं-यह अनन्तरसिद्ध-असंसार समापन्न જાય છે. અગર એકસે ત્રણથી (૧૦૩) થી આરંભીને એકસો આઠ સુધી (૧૦૮) સિદ્ધ બને તે એકજ સમય સુધી સિદ્ધ બને છે. - બીજા સમયમાં કોઈ જીવ સિદ્ધ થતું નથી. આ રીતે એક સમયમાં અધિકાધિક એક આઠ જીવ સિદ્ધ બની શકે છે, તેથીજ અનેક સિદ્ધ ઉત્કૃષ્ટ પણે એકસો આઠ સમજવા જોઈએ. . શંકા-તીર્થ સિદ્ધ અને અતીર્થસિદ્ધ આ બન્ને ભેદમાં જ બાકીના બધા ભેદેને સમાવેશ થઈ જાય છે, તે પછી શેષ ભેદેને સ્વીકારવાથી શું ફાયદો? સમાધાન-તીર્થસિદ્ધ અને અતીર્થસિદ્ધ આ બે ભેદમાં બધાનો સમાવેશ તે થઈ શકે છે, પરંતુ એમ કરવાથી આ બન્ને ભેદીનું પરિસાન થાય છે પણુ શેષ ભેદ જણાતા નથી પરંતુ વિશેષનું જ્ઞાન કરાવવા માટે આ શાસ્ત્ર ની રચના થઈ છે, એટલા ખાતર શેષ ભેદોને ગ્રહણ કર્યા છે. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.११ जीवप्रशापना जीवपण्णवणा'-सा एषाऽनन्तरसिद्धासंसारसमापन-जीवप्रज्ञापना वोध्या इत्याशयः। प्रश्नयति-से किं तं परंपरसिद्ध असंसारसमावण्णजीवपण्णवणा?' 'से' अथ 'किं तं' का सा-कतिविधा परम्परसिद्धासंसारसमापनजीवप्रज्ञापना ? भग'वानाह-'अणेगविहा पण्णत्ता' परम्परसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना अनेकविधा प्रज्ञप्ता-उक्ता परम्परसिद्धानामनेकविधवात् , तदेवानेकविधत्वं प्रतिपादयितुमाह-'तं जहा-अपढमसमयसिद्धा दुसमयसिद्धा, तिसमयसिद्धा, चउसमयसिद्धा, जाव संखिज्जसमयसिद्धा, असंखिज्जसमयसिद्धा, अणंतसमयसिद्धा' 'तं जहा' तद्यथा-'अपढमसमयसिद्धा'-अप्रथमसमयसिद्धाः, न प्रथमसमयसिद्धाः अप्रथम‘समयसिद्धाः परम्परसिद्ध विशेषण प्रथमसमयवर्तिनः, सिद्धखसमयाद् द्वितीयजीवों की प्रज्ञापना समझना चाहिये ।। परम्परसिद्ध-असंसार समापन्न जीवों की प्रज्ञापना कितने प्रकार की है ? भगवान् ने उत्तर दिया-परम्परसिद्ध-असंसार समापन्न जीवों की प्रज्ञापना अनेक प्रकार की है, क्यों कि परम्परसिद्ध अनेक प्रकार के हैं। उन अनेक प्रकारों का यहां प्रतिपादन करते हैं-अप्रथमसमयसिद्ध, द्विसमयसिद्ध, त्रिसमयसिद्ध, चतुःसमयसिद्ध, यावत् संख्यात समयसिद्ध, असंख्यातसमयसिद्ध और अनन्तसमयसिद्ध । इनमें से जिन्हें सिद्ध हुए प्रथम समय न हो अर्थात् दो या इससे अधिक समय हो चुके हों वे अप्रथमसिद्ध कहलाते हैं । अर्थात् जो परम्परसिद्धों में प्रथम समय वर्ती हैं या सिद्धत्व के समय से दूसरे समय वर्त्त रहे हों। इसी प्रकार तृतीय आदि समय वाले द्विस' છેવટે ઉપસંહાર કરે છે. આ અનન્તર સિદ્ધ અસંસાર સમાપન જીની પ્રજ્ઞાપના સમજવી જોઈએ. • પરંપરસિદ્ધ-અસંસાર સમાપન્ન છની પ્રજ્ઞાપના કેટલા પ્રકારની છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે–પરંપરા સિદ્ધ–અસંસાર સમાપન્ન જીની પ્રજ્ઞાપના અનેક પ્રકારની છે, કેમકે પરંપર સિદ્ધ અનેક પ્રકારના છે. તે અનેક પ્રકારેને અહિયાં પ્રતિપાદન કરે છે. પ્રથમ સમય સિદ્ધ, કિસમય સિદ્ધ, ત્રિસમયસિદ્ધ, ચતુ.સમય સિદ્ધ યાવત્ સંખ્યાત સમય સિદ્ધ, અસંખ્યાત સમય સિદ્ધ અને અનન્ત સમય સિદ્ધ. તેમાંથી જેઓને સિદ્ધ થવામાં પ્રથમ સમય ન હોય અર્થાત્ બે અગર તેથી અધિક સમય થયો હોય, તેઓ અપ્રથમ સમયસિદ્ધ કહેવાય છે અર્થાત્ જેઓ પરંપરા સિદ્ધોમાં પ્રથમ સમયવતી છે, અગર સિદ્ધત્વના સમયથી બીજા સમયમાં વતી રહ્યા છે. એ રીતે તૃતીય આદિ સમયવાળા ક્રિસમય સિદ્ધ વિગેરે કહેવાયા છે. प्र. २५ Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ प्रज्ञापनासूत्र समयवर्तिन इत्यर्थः, अथ व्यादिषु समयेषु द्वितीयसमयसिद्धादय उच्यन्ते, अथवा सामान्येन सर्वप्रथमम् अप्रथमसमयसिद्धा इत्युक्तम् , अथ तदेतद् विशेषतः प्रतिपादयति-'दुसमयसिद्धा'-द्विसमयसिद्धाः, 'तिसमयसिद्धा'- त्रिसमयसिद्धाः, 'चउसमयसिद्धा' चतुःसमयसिद्धाः, 'जाव संखेज्जसमयसिद्धा' यावत्-पञ्चमसमयसिद्धाः, पष्ठसमयसिद्धाः, सप्तमसमयसिद्धाः, अष्टमसमयसिद्धाः, नवमसमयसिद्धाः, दशमसमयसिद्धाः, संख्येयसमयसिद्धाः, 'असंखेज्जलमयसिद्धा'-'असंख्येयसमयसिद्धाः, 'अणंतसमयसिद्धा' अनन्तसमयसिद्धाश्च भवन्ति, तदुपसंहरन्नाह-'सेत्तं परंपरसिद्धासंसारसमावण्णजीवपण्णवणा' सा एपा-पूर्वोक्ता परम्परसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना प्रज्ञप्ता, अथ प्रथमप्रकृतमुपसंहरन्नाह-'सेत्तं असंसारसमावण्ण जीवपण्णवणा' सा एपा उपर्युक्तरीत्या प्रतिपादिता असंसारसमापन्न जीयप्रज्ञापना प्रज्ञप्ता अवसेया इत्याशयः ॥सू० ११।। मूलम्-से किं तं संसारसमावक्षण जीवपण्णवणा? संसारसमावण्ण जीवपण्णवणा पंचविहा पष्णता, तं जहा-एगिदियमयसिद्ध आदि कहलाते हैं। अथवा अप्रथमसमयसिद्ध' यह सामान्य रूप से कथन किया गया है और आगे उसी में विशेषता दिखलाई गई है द्विसमयसिद्ध, त्रिसमयसिद्ध, चतुःसमयसिद्ध, यावत् संख्येयसमयसिद्ध, यहां यावत् शब्द से पंचलसमयसिद्ध, षष्ठसमयसिद्ध, सप्तमसमयसिद्ध, अष्टससमयसिद्ध, नवमसमयसिद्ध, दशमसमयसिद्ध आदि-आदि संख्येयसमयसिद्ध, असंख्येयसलयसिद्ध और अनन्तसमयसिद्ध भी होते हैं। उपसंहार करते हुए कहते हैं-यह परम्परसिद्ध-असंसार समापन्न जीव प्रज्ञापना कही गई है और इसी के साथ मुक्त जीवों की प्रज्ञापना का भी कथन हो चुका ॥सू० ११॥ - અથવા “અપ્રથમ સમય સિદ્ધ, આ સામાન્ય રૂપે કથન કરાયું છે અને તેમાંજ વિશેષતા દેખાડી દીધી છે કે દિસમયસિદ્ધ ત્રિસમય સિદ્ધ, ચતુ સમય સિદ્ધ, (યાવત) સંમેય સમય સિદ્ધ, આહી યાવત્ શબ્દથી પંચમ સમય સિદ્ધ ષષ્ઠ સમય સિદ્ધ, સપ્તમ સમય સિદ્ધ, અષ્ટમ સમય સિદ્ધ નવમ સમય સિદ્ધ, દશમ સમય સિદ્ધ વિગેરે વિગેરે સંખેય સમય સિદ્ધ, અસંખ્યય સમય સિદ્ધ, અને અનંત સમય સિદ્ધ પણ હોય છે. ઉપસંહાર કરતા કહે છે–આ પર પરા સિદ્ધ, અસ સાર સમાપત્ર જીવ પ્રજ્ઞાપના કહેવાઈ છે, અને એની સાથે મુકત ની પ્રજ્ઞાપનાનું કથન પણ ५३ ययुः ॥ सू. ११ ॥ Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टोका प्र. पद १ सू.१२ जीवप्रज्ञापना संसारसमावण्ण जीवपण्णवणा१, बेइंदिय संसारसमावण्ण जीवपण्णवणार, तेइंदिय संसारसमावण्ण जीवपण्णवणा३, उरिदिय संसारसमावण्ण जीवपण्णवणा४, पंचिदिय संसारसमावण्ण जीवपण्णवणा५ ॥ सू० १२॥ छाया - अथ का सा संसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना ? संसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना पञ्चविधा प्रज्ञता, तथथा - एकेन्द्रिय संसारसमापन जीवप्रज्ञापना १, द्वीन्द्रियसंसारसमापन जीवप्रज्ञापनार, त्रीन्द्रियसंसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना३, चतुरिन्द्रिय संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना४, पञ्चेन्द्रिय संसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना५ || सू० १२ ॥ :- टीका - अथ संसारसमापन जीवप्रज्ञापनां प्ररूपयितुमाह - 'से किं तं संसारसमाaणजीवपण्णवणा ?' 'से' अथ 'किं तं' का सा कतिविधा 'संसारसमावण्णजीव-- शब्दार्थ - (से) अथ (किं तं) क्या हैं ( संसार समावण्णजीवपण्णवणा) संसारी जीवों की प्ररूपणा ) (पंचविहा) पांच प्रकार की (पण्णत्ता) बताई है (नं जहा) वह इस प्रकार है (एगिंदियसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा) एक इन्द्रिय वाले संसारी जीवों की प्ररूपणा (बेइंदिय संसारसमावण्णजीवपण्णवणा) दो इन्द्रियों वाले संसारी जीवों की प्ररूपणा (ते इंदिय संसार समावण्णजीवपण्णवणा) तीन इन्द्रियों वालें संसारी जीवों की प्ररूपणा ( चउरिदियसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा) चार इन्द्रियों वाले संसारी जीवों की प्ररूपणा (पंचिदिय संसारसमांपणजीवपन्न aणा) पांच इन्द्रियों वाले संसारी जीवों की प्ररूपणा ॥१२॥ टीकार्य - अब संसारी जीवों की प्ररूपणा करते हैं । प्रश्न किया गया कि संसारी जीवों की प्ररूपणा क्या है अर्थात् कितने प्रकार की है ? १९६ 1 शब्दार्थ:- (से) अथ (कि तं) शु छे (संसारसमावण्णजीवपन्नवणा) सौंसारी कवानो अ३पाएगा (संसारसमावण्णजीव पण्णवणा) संसार सभायन्न भवानी प्रज्ञापना (पंचविहा) पाय अारनी (पण्णत्ता) मतावी छे. (तं जहा) ते मा अरे छे (एगिंदिय संसारसम्म (वण्णाजीवपण्णत्रणा) मेड इन्द्रियवाजा संसारी लवोनी अ३पा (चेइंद्रिय संसारसमावण्णजीव पण्णवणा ) मे इन्द्रियोपाजा संसारी वोनी प्र३षणा (तेइंद्रिय संस, रसनवण्ण जीव पण्णवणा) ऋणु न्द्रियोवाजा संसारी भवानी प्र३५|| (चउरिंदियसंसारसमण्णजीवपण्णवणा) यार इन्द्रियोवाजा संसारी वोनी अ३पा (पंचिदियसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा) यांथ इन्द्रियवाजा સંસારી જીવાની પ્રરૂપણા કહેલી છે। ૧૨ । ટીકાથ—હવે સંસારી જીવાની પ્રરૂપણા કરે છે.-પ્રશ્ન કર્યાં છે કે સંસારી જીવાની પ્રરૂપણા શું છે અર્થાત્ કેટલા પ્રકારની છે ? Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६ प्रज्ञापनासूत्रे "पण्णवणा' संसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना ? इति प्रश्नाशयः, भगवानाह - 'संसारसमावण्णजीवणवण पंचविहा पण्णत्ता' संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, 'तं जहा ' तद्यथा 'एर्गिदिय संसारसमावण्णजीवपण्णवणा; वेइंदियसंसारसमावण्ण जीवपण्णवणा, तेई दियसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा, चउरिदियसंसारसमावण्ण जीवपण्णत्रणा, पंचिदियसंसार समावण्णजीवपण्णवणा' 'एगिदियसंसारमावण्ण जीवपण्णवणा' - एकेन्द्रिय संसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना - एकं स्पर्शलक्षणमिन्द्रियं येषां ते एकेन्द्रिया:- पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिकायाः वक्ष्यमाणलक्षणाः, ते च ते संसारसमापन्नजीवाश्चेति एकेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवा स्तेषां प्रज्ञापना - एकेन्द्रियसंसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना १, 'बेइंदियसंसारसमावण्ण जीव प्रण्णवणा' द्वीन्द्रियसंसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना - द्वे स्पर्शन रसना स्वरूपे इन्द्रिये येषां ते द्वीन्द्रियाः- शङ्खशुक्तिकादयः ते च ते संसारसमापन्नजीवार्थेति भगवान् ने उत्तर दिया- संसारी जीवों की प्ररूपणा पांच प्रकार की है(१) एकेन्द्रिय संसारी जीवों की प्ररूपणा (२) द्वीन्द्रिय संसारी जीवों की प्ररूपणा (३) त्रीन्द्रिय संसारी जीवों की प्ररूपणा (४) चतुरिन्द्रिय संसारी जीवों की प्ररूपणा और (५) पंचेन्द्रिय संसारी जीवों की प्ररूपणा । पृथ्वीकाय, अप्रकाय, तेजस्काय, वायुकाय वनस्पतिकाय के स्पर्शन इन्द्रिय वाले जीव एकेन्द्रिय होते हैं । वे संसार समापन्न अर्थात् संसारी जीव हैं । उनकी प्ररूपणा एकेन्द्रिय संसारी समापन्न जीवप्रज्ञापना कहलाती है । जिन जीवों को स्पर्शन और रसना, ये दो इन्द्रियां ही होती हैं, वे शंख शुक्तिका आदि जीव द्वीन्द्रिय कहलाते हैं। जिन जीवों को स्पर्शन, रसना और घ्राण, ये तीन इन्द्रियां होती શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યા-કે સંસારી જીવાની પ્રરૂપણા પાંચ પ્રકારની છે (૧) એકેન્દ્રિય સંસારી જીવાની પ્રરૂપણા (૨) દ્વિઇન્દ્રિય સોંસારી જીવાની પ્રરૂપણા (૩) ત્રિઇન્દ્રિય સ સારી જીવાની પ્રરૂપણા (૪) ચતુરિન્દ્રિય સ`સારી જીવાની પ્રરૂપણા (૫) ૫ ચેન્દ્રિય સ સારી જીવેાની પ્રરૂપણા. પૃથ્વીકાય, અકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાયના સ્પ ઇન્દ્રિયવાળા જીવ એકેન્દ્રિય હાય છે તેએ સસાર સમાપન્ન અર્થાત્ સંસારી જીવ છે. તેઓની પ્રરૂપણા એકેન્દ્રિય સ સાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના કહેવાય છે. જે જીવની સ્પર્શ અને રસના (જીભ) એ એ ઇન્દ્રિયેાજ હાય છે. તે શખ છીપ વિગેરે જીવા બે ઇન્દ્રિયવાળા કહેવાય છે. જે જીવાની સ્પ` રસના અને ઠ્ઠાણુ એ ત્રણ ઇન્દ્રિયે! હાય છે તે त्रींद्रिय डीडी, भाउड, विगेरे लवो श्री द्रिय उपाय छे. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू १२ जीवप्रज्ञापना तथाविधा स्तेपां प्रज्ञापना२, 'तेइंदियसंसारसमावण्ण जीवपण्णवणा' त्रीन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञापना-त्रीणि स्पर्शनरसनाघ्राणस्वरूपाणि इन्द्रियाणि येपां ते त्रीन्द्रियाः-पिपीलिका-मत्कोटिकायकामुत्कुणादयः, ते च ते संसारसमापनजीवाश्चेति तथाविधा स्तेषां प्रज्ञापना३, 'चउरिदिय संसारसमावण्णजीवपण्णवणा' चतुरिन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना-चत्वारि स्पर्शनरसनाघ्राणचक्षुःस्वरूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते चतुरिन्द्रियाः-दंशमशक मक्षिकादयः, ते च ते संसारसमापनजीवाचेति-तथाविधा स्तेषां प्रज्ञापना४, 'पंचिंदियसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा' पञ्चन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञापना-पञ्च स्पर्शनरसनाघ्राणचक्षुःस्वरूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः-मनुष्यगोमहिषादयः, ते च ते संसारसमापनजीवाश्चेति तथाविधाः, तेषां प्रज्ञापना, इन्द्रियाणि च द्विधा, द्रव्येन्द्रियाणि भावेन्द्रियाणि च, तत्र-द्रव्येन्द्रियाणि निर्वृत्त्युपकरणरूपाणि, तानि च स्पर्शनादीनि प्रसिद्धान्येव सन्ति, भावेन्द्रियाणि, क्षयोपशमोपयोगरूपाणि तानि चानियतानि । तथाहियेपामेकं वाह्यं द्रव्येन्द्रियं स्पर्शनलक्षणमस्ति ते एकेन्द्रिया व्यपदिश्यन्ते, येपां द्वे ते द्वीन्द्रियाः, येषां त्रीन्द्रियाणि ते त्रीन्द्रियाः, येषां चत्वारि ते चतुरिन्द्रियाः, येषां पूर्वोक्तानि पञ्च इन्द्रियाणि सन्ति ते पञ्चेन्द्रियाः व्यपदिश्यन्ते, ॥सू०१२॥ मूलम्-से किं तं एगिदिय संसारसमावन्नजीवपन्नवणा ? एगिदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा पंचविहा पन्नत्ता, तं जहाहैं, वे चिउंटी मत्कुण आदि जीव त्रीन्द्रिय कहलाते हैं । जिन्हें स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु, ये चार इन्द्रियां प्राप्त हैं, वे डांस, मच्छर, मक्खी आदि जीव चतुरिन्द्रिय कहलाते हैं । जिन को स्पर्शन, रसना, घाण, चक्षु और श्रोत्र, ये पांचों इन्द्रियां होती हैं, वे पंचेन्द्रिय कहलाते हैं । मनुष्य गाय, भैंस, देव, नारक आदि पंचेन्द्रिय संसारी जीव हैं। एकेन्द्रिय जीवों की प्ररूपणा एकेन्द्रिय संसारसमापन्न जीव प्रज्ञापना कहलाती है । इसी प्रकार पांचो प्रकार की प्रज्ञापना का अर्थ समझलेना चाहिए ॥सू० १२॥ જે જીવોની સ્પર્શ, રસના ઘાણ અને ચક્ષુ આ ચાર ઈન્દ્રિયે મળેલી છે તે ડાસ, મચ્છર, માખી, વિગેરે જીવ ચતુરિન્દ્રિય કહેવાય છે. જેઓને સ્પર્શ, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ, અરે કાન આ પાંચ ઈદ્રિય હોય છે તેઓ પંચેન્દ્રિય કહેવાય છે. માણસ, ગાય, ભેસ, દેવ, નારક આદિ પંચેન્દ્રિય સંસારી જીવ છે. એકેન્દ્રિય જીની પ્રરૂપણા એકેન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના કહેવાય છે. એ જ રીતે પાંચ પ્રકારની પ્રજ્ઞાપનાનો અર્થ समझ सवा ॥ सू. १२ ॥ Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापना पुढविकाइया १, आउकाइया २, तेउकाइया ३, बाउकाइया ४, वणस्सइकाइया ५ । सु० १३॥ छाया-अथ का सा एकेन्द्रिय संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ? एकेन्द्रिय संसारसमापनजीवप्रज्ञापना पश्चविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पृथिवीकायिकाः१ अकायिकाः२, तेजस्कायिकाः३, वायुकायिकाः४, वनस्पतिकायिकाः ॥सू० १३॥ टीका-अथ एकेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रकारान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं एगिदियसंसारसमावण्ण जीवपण्णवणा ?' 'से' अथ 'किं तं' का सा-कतिविधा; एकेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'एगिदियसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा पंचविहा पण्णत्ता' एकेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना पश्चविधा:--पञ्च प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः एकेन्द्रियाणां पञ्चवियत्वात् तदेव पञ्चविधत्वमाहशब्दार्थ-(से) अथ ( किंत)क्या है (एगिदिय संसारसमापन्नजीवपण्णवणा) एकेन्द्रिय संसारी जीवों की प्ररूपणा ? (पंचविहा) वह पांच प्रकार की (पण्णत्ता) बतलाई है (तं जहा) वह इस प्रकार (पुढचिकाइया) पृथ्वोकायिक (आउकाइया) अस्कायिक (तेउकाइया) अग्निकायिक (वाउकाइया) वायुकायिक (वणस्सइकाइया) वनस्पतिकायिक ॥१३॥ टीकार्थ-अब एकेन्द्रिय संसारी जीवों के भेदों की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-एकेन्द्रिय संसारी जीयों की प्ररूपणा कितने प्रकार की है ? भगवान् उत्तर देते हैं-एकेन्द्रिय संसार समापन्न जीवों की प्ररूपणा पांच प्रकार की है, क्यों कि एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के हैं। वे पांच प्रकार ये हैं-(१) पृथ्वीकायिक (२) अप्कायिक (३) तेजस्कायिक ___ाय:-(से) (कि तं) शु छ (एगि दियसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा) सन्द्रिय ससारी यानी प्र३५। (एगिदियसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा) मे द्रियवा से सा२ समापन्न वानी प्रज्ञापना (पंच विहा) पांय ५४ानी (पण्णत्ता) तसवी छ (तं जहा) ते मारीते (पुढपीकाइया) पृथ्वीयि (आउ. काइया) २५५४ायि: (तेउकाइया) ते४२४४ (वाउकाइया) वायु४ि (वणस्सइकाइया) वनस्पतिय४ ॥ सू १३ ॥ ટીકાર્થ – હવે એકેન્દ્રિય સંસારી જીના ભેદની પ્રરૂપણા કરવાને માટે छ એકેન્દ્રિય સ સારી જીની પ્રરૂપણ કેટલા પ્રકારની છે ? ભગવાન શ્રી ઉત્તર આપે છે–એકેન્દ્રિય સ સાર સમાપન્ન જીવેની પ્રરૂપણું પાંચ પ્રકારની છે કેમકે એકેન્દ્રિય જીવ પાચ પ્રકારના છે ને પાંચ પ્રકારો श्या प्रमाणे छ-(१) पृथ्वीय, (२) १५४थि४, (3) ते१२४ायि४, (४) वायु Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१३ जीवप्रशापना 'तं जहा' तद्यथा 'पुढवीकाइया, आउकाइया, तेउकाइया, वाउक्काइया, वणस्सइकाइया' पृथिवीकायिकाः१, अप्कायिकाः तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिकाश्च, तत्र पृथिवीकायः-शरीरं येषां ते पृथिवीकायाः, तएव पृथिवीकायिकाः स्वार्थे इकप्रत्ययः, आपः कायः शरीरं येषां ते अप्कायाः, त एव अप्कायिकाः, तेजः-अग्निः, तदेव काय:-शरीरं येषां ते तेजस्कायाः त एव तेजस्कायिकाः, वायुः पवन एव कायः-शरीरं येषां ते वायुकायाः त एव वायुकायिकाः, वनस्पतिः-तरुगुल्मलतादिरूपः कायः-शरीर येषां ते वनस्पतिकायाः, त एव वनस्पतिकायिका इति, अत्र पृथिव्याः सर्वभूताधारत्वेन तत्का(४) वायुकायिक और (५) बनस्पतिकायिक ॥१३॥ पृथिवी जिन जीवों का शरीर है वे पृथ्वीकाय अथवा पृथिवीकायिक हैं। यहां स्वार्थ में 'इक' प्रत्यय हुआ है। इसी प्रकार अप (जल) जिनका शरीर है वे अप्कायिक, तेजस् अर्थात् अग्नि जिनका गरीर है वे तेजस्कायिक, वायु जिनका शरीर है वे वायुकायिक और वृक्ष, लता, गुल्म आदि वनस्पति जिनका शरीर है वे वनस्पतिकायिक कहे गए हैं। __ पृथ्वी समस्त भूतों का आधार है, इस कारण सबसे पहले पृथ्वी कायिकों का निर्देश किया गया है। तदन्तर अप्कायिकों का उल्लेख किया है, क्योंकि वे पृथ्वी पर स्थित हैं अकायिक जीव तेजस्कायिक जीवों के विरोधी हैं, अतः अप्कायिकों के पश्चात् तेजस्कायिकों का ग्रहण किया गया है । वायु के सम्पर्क से तेज की वृद्धि देखी जाती है, इस कारण उनके बाद वायुकाय को गिनाया है। वायु में व्यक्त रूप नहीं કાયિક અને વનસ્પતિ કાયિક. પૃથિવી જે જીવનું શરીર છે તેઓ પૃથ્વીકાય અથવા પૃથિવીકાયિક छ. माही स्वाभा 'इक्' प्रत्यय थय। छे. मे शते म५ (are) रेनु શરીર છે તેઓ અપકાયિક, તેજસ કાયિક અર્થાત્ અગ્નિ જેનું શરીર છે તેઓ તેજસ્કાયિક, વાયુ જેમના શરીર છે તેઓ વાયુ કાયિક અને વૃક્ષ, લતાં ગુલ્મ વિગેરે વનસ્પતિ જેઓના શરીર છે તેઓ વનસ્પતિકાયિક કહેલાં છે. પૃથ્વી સમસ્ત ભૂતોનો આધાર છે, એ કારણે બધાથી પહેલા પૃથિવી કાચિકેને નિર્દેશ કરાયો છે. તદનન્તર અાયિક, ઉલ્લેખ કર્યો છે કેમકે તેઓ પૃથ્વી પર રહેલાં છે અકાયિક જીવ તેજસ્કાયિક જીના વિરોધી છે. તેથી અષ્કાયિકના પછી તેજસ્કાયિકેનું ગ્રહણ કરાયું છે. વાયુના સમ્પર્કથી તેજની વૃદ્ધિ જોવામાં આવે છે, એ કારણે તેના પછી વાયુકાયને ગણાવ્યા છે. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० प्रशापनासूत्रे यिकानां प्रथममुपादानं कृतम् , तदनन्तरम् अप्कायिकानां तत्प्रतिष्ठितखात, उपादानस् , तेषाञ्च तेजः प्रतिपक्षथूतत्वेन तदनन्तरं तेजस्कायिकानामुपादानम् , तेजसश्च वायुसम्पर्केण प्रवृद्धिदर्शनात् , तदनन्तर वायुकायिकग्रहणम् , दूरस्थस्य च वायोः तरुशाखादि कम्पनेन लक्ष्यमाणलात् तदनन्तरं वनस्पतिकायिकोपादानं बोध्यम् ॥सू० १३॥ ' मूलम्-से किं तं पुढविकाइया ? पुढविकाइया दुविहा पष्णत्ता, तं जहा-सुहुमपुढविकाइया य१ वायरपुढविकाइया य२। से किं तं सुहुमपुढविकाइया ? सुहुमपुढविकाइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-पजत्तगसुहमपुढ विकाइया य१, अपज्जत्तगसुहुमपुढविकाइया य२ । से तं सुहुमपुढविकाइया। • से किं तं बायरपुढविकाइया ? बायरपुढविकाइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-सह वायरपुढविकाइया य१, खरबायरपुढ'विकाइया य२। से किं तं साहबायरपुढविकाइया ? सहवायरपुढविकाइया सत्तविहा पन्नत्ता, तं जहा-किण्हमत्तियार, नीलमत्तियार, लोहियमत्तिया३, हालिदमत्तिया४, सुकिल्लमत्तिया५, पांडुम: त्तिया६, पणगमत्तिया७, से तं सहबायरपुढविकाइया। .. से किं तं खरबायरपुढविकाइथा ? खरबायरपुढविकाइया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा-पुढवी य सकरा बालुया य उवले सिला य लोणूसे। अयतंब तउयसीसय रुप्पसुवन्ने य वैइरेया। हरियोले हिंगुलँए मणोसिला सास-गंजण-पवाले। अब्भपडलब्भ वाले य, बायरकाए मणिविहाणा ॥२॥ गोमेज्जए य होने से वृक्ष की शाखा आदि के हिलने से उनका अनुमान किया जाता है, अतएव वायुकाय के बाद वनस्पतिकाय का निर्देश किया है ॥१३॥ વાયુમાં વ્યક્ત રૂપ ન હોવાથી વૃક્ષની ડાળી વિગેરે હલવાથી તેનું અનુમાન ___--- ४२॥य छ, तथा वायुयना पछी वनस्पतिया निशध्य छे. ॥ सू. १३ ॥ Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ ३३ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१४ जीवप्रज्ञापना रुयएँ, अंके फैलिहे य लोहियक्खे य, मरगय-मसारगल्ले, भुंयमोयग इंदनीले य ॥३॥ चंदण गेरुय हंलगब्भ पुलँए सोगं.. घिएं य बोद्धव्वे। चंदप्पमैं वेरुलिएँ, जैलते ट्रकंते य ॥४। . जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं जहा. -पजत्तगा य अपज्जत्तगा य। तत्थ णं जे ते अपज्जत्तगा तेणं असंपत्ता । तत्थ णं जे ते पजत्तगा एतेसिं वन्नादेसेणं गंधादेसेंण रसादेसेणं फासादेसेणं सहस्सग्गसो विहाणाई, संखेजाई जोणिप्पमुहसयसहस्साइं, पजत्तगणिस्साए अपज्जत्ता वकमंति, जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेजा। से तं खरबायरपुढविकाइया। से तं बायरपुढविकाइया से तं पुढविकाइया ॥सू०१४॥ ' छाया-अथ के ते पृथिवीकायिकाः ? पृथिवीकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ता, तधथा-सूक्ष्मपृथिवी कायिकाश्च, बादरपृथिवीकायिकाश्च । अथ के ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः ? सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च, अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च, ते एतें सूक्ष्मपृथिवीका शब्दार्थ-(से) अथ (किं तं) क्या है (पुढविकाइया) पृथ्वी कायिक ? (दुविहा). पृथ्वीकायिक दो प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (सुहमपुढविकाइया) सूक्ष्म पृथ्वीकायिक (य) और (वायरपुंडधिकाझ्या) बादरपृथ्वीकायिक (य) और (से किं तं सुहमपुढवीकाईया) सूक्ष्मपृथ्वीकायिक क्या हैं ? (दुविहा) दो प्रकार के (पन्नत्ता) कहें हैं (पज्जत्तगसुहुमपुढविकाइया य) पर्याप्त सूक्ष्मपृथ्वीकायिक और (अपजत्तगसुहमपुढविकाइया य) अपर्याप्त सूक्ष्मपृथ्वीकायिक __ ४ाथ-(से) मथ (कि, तं) शु छ. (पुढविकाइया) पृथ्वी ४ायि४ (पुढविमाझ्या) पृथ्वीय४७ (दुविहा), 2. ४२ना (पग्णत्ता) ४ा छ (तं जहा) तेस। २॥ प्रारे (सुहमपुढविकाइया) सूक्ष्म पृथ्वीयि (य) अने (बायरपुडविन, काइया) मा६२ पृथ्वी थि: (य) मने (से कि तं सुहुमपुढविकाइया) सूक्ष्मपृथ्वीयि सा रन छ ? (सुहुमपुढविकाइय!) सूक्ष्म पृथ्वी४ि (दुविहा) ४२ना (पण्णत्ता) । (पज्जत्तगसुहुमपुढविकाइया) पर्याप्त सूभपृथ्वीय४ (अपज्जत्तगसुहमपुढविकाइया यो अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी४५४ (से त्तं सुहुमपुढविकाइया) २॥ सूक्ष्म पृथ्वी यिनी પ્રજ્ઞાપના થઈ. प्र० २६ Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतापनासूत्रे यिकाः । अथ के ते वादरपृथिवीकायिकाः ? वादरपृथिवीकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-श्लक्ष्णयादरपृथिवीकायिकाश्च, खरवादरपृथिवीकायिकाश्च । अथ के ते श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाः ? श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाः सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णमृत्तिका १, नीलमृत्तिकार, लोहितमृत्तिका३, हारिद्रमत्तिका४, शुक्लमृत्तिका ५, पाण्मृत्तिका ६, पनकमृत्तिका७ । ते एते श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिका । अथ के ते खरवादरपृथिवीकायिकाः ? खरवादरपृथिवी(से तं सुहुमपुढविकाइया) ये समपृथ्वोकायिक की प्रज्ञापना हुई। (से किं तं वायरपुढविकाइया) बादर पृथ्वीकायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा) दो प्रकार के (पन्नत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (सण्हवायरपुढविकाइया य) श्लक्ष्ण-चिकने बादर पृथ्वीकायिक (खरवायरपुढविकाइया य) खरचादर पृथ्वीकायिक (से कि तं सण्वायरपुढविकाइया) श्लक्षणवादरपृथ्वीकायिक कितने प्रकार के हैं ? (सत्तविहा) वे सात प्रकार के (पन्नत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (किण्हमाहिया) काली मिट्टी (नीलमट्टिया) नीली मिट्टी (लोहियमट्टिया) लाल मिट्टी (हालिद्दमट्टिया) पीली मिट्टी (सुकिल्लंमट्टिया) सफेद मिट्टी (पांडुमटिया) पाण्डु वर्ण की मिट्टी (पणगमट्टिया) पनकमिट्टी (से तं सण्हवायर पुढविकाइया) यह श्लक्ष्ण वादर पृथ्वीकाय की प्ररूपणा हुई। . (से किं तं खरवायरपुढविकाइया) खरवादर पृथ्वीकायिक जीव कितने प्रकार के हैं (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पन्नत्ता) कहे हैं . (से किं तं वायरपुढविकाइया) हुवे ॥६२ पृथ्वीय सा अनी छ ? (वायरपुढवीकाइया) मा पृथ्वीय (दुविहा) में प्रारनी (पण्णत्ता) ४ह्यो. छे (तं जहा) मा मा प्रारे (सण्ह वादरपुडवीकाइया य) सक्षए-[ixey!' मा२ पृथ्वीय (खरबायरपुढविकाइया य) १२ मा४२ पृथ्वीय - (से कि तं सहवायरपुढविकाइया) सण माह२ पृथ्वीय दा ४२ ४ह्या छ ? ६ मारपृथियि४ (सत्तविहा) सात प्रा२ना : (पण्णत्ता) ४ा छ (तं जहा) तेगो मा शते (किण्हमत्तियो) णी माटी (नीलमत्तिया) पाणी भाटी (लोहियमट्टिया) सास भाटी (हालिदमट्टिया) पीजी भाटी (सुक्किल्लमटिया) स३६ भाटी (पांडुमट्टिया) पांड २नी भाटी (पणगमटिया) पन४ भाटी (से तं सण्ह वायरपुढविकाइया) म सक्षण माह२ पृथ्वी કાયિકની પ્રરૂપણ થઈ. (से कि तं खरवायापुढविकाइया) लगवन् २मारवाय: ' ३८८ प्रा२ना छ ? (खरवायरपुढवीकाइया) भ२ मा पृथ्वीजयि (अणेगविहा) - Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१४ जोवप्रज्ञापना २०३ कायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवी च१ शर्करा२ वालुका च३ उपल:४ शिला च५ लवणम् ६ ऊष७। अय८ स्तानं९ पुकं१० सीलकं११ रूप्यं१२ सुवर्ण च१३ वज्रश्च१४ ॥२॥ हरितालः१५ हिगुलकं१६ मनः शिला१७ सासकाञ्जनप्रवालानि२०। अभ्रपटलम् २१ अभ्रवालुका२२ बादरकाये मणिविधानानि॥२॥गोमेधकं च२३ रुचकः२४ अङ्कः२५ स्फटिकश्च२६ लोहिताक्षश्व२७॥ मरकतो२८ मसारगल्लो२९ भुजमोचकः३० इन्द्रनीलश्च३१ ॥३। चन्दनगौरिकश्च३३ हंसगर्भः३४ पुलकः३५ सौगन्धिकश्च३६ चन्द्रप्रभो३७ वैडूर्यो ३८ जल(तं जहा) वे इस प्रकार हैं (पुढवी य) पृथ्वो (सकरा) शर्करा--रेत (बालुया य) और बालू (उवले) उपल-पाषाण (सिला य) शिला (अय) लोहा (तंब) तांबा (तउय) रांगा (सीसम) सीसा (रुप्प) चांदी (सुवन्ने य) सोना (वइरे य) वज्र-हीरा ॥१॥ . .. (हरियाले) हडताल (हिंगुलए) हींगलू (मणोसिला) मैनसिल (सासग) पारा (अंजण) अंजन (पवाले) प्रवाल-मूंगा (अभपटल) अभ्रपटल (अब्भवालुय) अभ्रवालुका (बायरकाए) बादर काय में (मणिविहाणा) मणियों के भेद ॥२॥ .. (गोमेजए य) गोमेद रत्न- (रुयए) रुचक रत्न (अंक) अंक रत्न (फलिहे य) स्फटिक रत्न (लोहियक्खे य) लोहिताक्ष रत्न (मरगय) मरकत रत्न (मसारगल्ले) मसारगल्ल रत्न (भुयमोयग) भुजमोचक रत्न (इंदनीले य) इन्द्रनील रत्न ॥३॥ : (चंदण) चन्दन रत्न (गेरुय) गैरिक रत्न (हंसगम्भ) हंसगर्भ मने प्रा२ना (पन्नत्ता) ४ह्या छ (तं जहा) ते २0 ४१२ना छ (पुढवीय) पृथ्वी (सक्करा) २४।-रेत (बालुयाय) मने पाणु (उवले) S५-पाषा (सिला) शिक्षा (अय) साद (तंव) तामु (तउय) २॥ ४सा (सीसय) सीसु (रुप्प) यांही (सुवन्नेय) सोनु (वइरेय) १००-डी। ॥ १ ॥ (हरियाल) उतारा (हिंगुलए) गणे (मणोसिला) मन:Nिau (सासग) पारे। (अंजण) AirएY (पवाले) प्रवास ५२i (अब्भपटल) मन५८ (अमवालुय) मनवायु (वायरकाए) मा४२ यमi (मणिविहाणा) मणिमाना . ॥ २ ॥ (गोमेज्जएय) गोभे २त्न (रुया) ३५४२त्न (अंक). २ ४ २त्न (फलिहेय) २५टि४ २त्न (लोहियक्खेय) हिताय २त्न (मरगय) भ२४ मणि (मसारगल्ले) भस॥२ र २न (सुयमोयग) भु भाय: २न (इंदनीले य) छन्द्र नारा रत्न (चंदण) यन्दन २त्न (गेरुय) ३-२४ २त्न (हंसगभ) सगल (पुलए) धुदा २त्न (सोगंधिएय) सौम पि४ २न (बोद्धब्बे) नया नये. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अशापना कान्तः३९ सूर्यकान्तश्च ४० ॥४॥ ये चान्ये तथा प्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च । तत्र खलु ये ते अपर्याप्तका इंवे खलु असंप्राप्ताः । तत्र खलु ये ते पर्याप्तकाः, एतेषां वर्णादेशेन गन्धादेशेन रसादेशेन स्पर्शादेशेन सहस्राग्रशो विधानानि, संख्येयानि योनिप्रमुखमतसा. ज्ञाणि, पर्याप्तकनिश्रया अपर्याप्तका व्युत्क्रामन्ति, यत्र एक स्तत्र नियमात असंख्येयाः । ते एते खरवादरपृथिवीकाथिकाः। ते एते वादरपृथिवीकायिकी। से-एते पृथिवीकायिकाः ॥सू० १४॥ (पुलए) पुलक रत्न (सोगंधिए य) सौगंधिक रत्न (बोद्धव्ये) जानना चाहिए (चंदप्पभ) चन्द्रप्रभ रत्न (वेरुलिए) वैडूर्य रत्न (जलकंते) जलकान्त रत्न (सूरकंते य) सूरकान्त रत्न । ॥४॥ (जे यावन्ने) और भी जो (तहप्पगारा) उसी प्रकार के (ते) में (समासओ) संक्षेप से (दुविहा) दो तरह के (पन्नत्ता) कहे हैं (ते जहा) वे इस प्रकार (पज्जत्तगा य) पर्याप्तक (अपजत्तंगा य) और अपर्याप्ती (तत्थ), उनमें से (णं) वाक्यालंकार (जे ते अपज्जत्तगा) जो अपर्याप्त है (से णं) वे (असंपत्ता) प्राप्त नहीं (तत्थणं) उनमें से (जे ते पज्जत्तगा) जो पर्याप्त हैं (एएसिं) इनके (वन्नादेसेणं) रंग की अपेक्षा (गंधादेसेणं) गंध की अपेक्षा से (रसादेसेणं) रस की अपेक्षा से (फासादेसेणं) स्पर्श की अपेक्षा से (सहस्सग्गसो) हजारों (विहाणाई) भेद हैं (संखेडाई) संख्यात (जोणियप्पमुहसयसहस्साई) लाखों योनि हैं (पबत्तग निस्साए) पर्याप्त के सहारे (अपजत्ता) अपर्याप्त (वक्कमंति) उत्पन्न (चंदप्पभ) यन्द्रप्रम २त्न (वेरुलिए) वैय भलिए (जलकंते) restrत ने (सूरकंतेय) सूयन्त २त्न ॥ ४ ॥ (जे यावन्ने) मने मीत ५९ (तहप्पगारा) । ४।२(ते) या (समासओ) सपथी (दुविहा) में प्रा२ना (पण्णत्ता) ४॥ छ (तं जेहा) मा शत (पज्जत्तगा य) पर्या४ (अपज्जत्तगा य) मने अपर्याप्त . (तत्थ) तेमाभाथी (णं) पाध्याय २ (जे ते अपज्जत्तगा) २ अपर्याप्त छ (से पा) तसा (असंपत्ता) प्रात नथी (तत्थगं) त्यामांथी (जे ते पज्जत्तगा) या प्रयास छ. (एएसि) रोमानी (वन्नादेसेणं) २गनी अपेक्षाय (गंधादेसेणं) धना अपेक्षा (रसादेसेण) २सनी मपेक्षाये (फासादेसेण) २५शनी मपेक्षाय (सहस्सग्गसो) । (विहाणाई) लेह छ (संखेज्जई) से ज्यात (जोणियप्पमुयसयसहस्साई) सा यानि छ (पज्जत्तगनिस्साए) पर्याप्सना माश्रये (अपज्जत्ता) मपयाप्त (वक्कमंति) उत्पन्न थाय छ (जत्य) या (एगे) ४ (तत्थ) त्यां (नियमा) नियमथी (असंखेज्जा) मसय सभरवा. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१४ जीवप्रज्ञापना .. ' . टीका-अथ पृथिवीकायिकतत्त्वं जिज्ञासमानः पृच्छति-'से किं तं पुढविकाइया ?' 'से' अथ 'किं तं' के ते कतिविधाः पृथिवीकायिकाः प्रेज्ञप्ताः ? कथिताः? भगवानाह-'पुढविकाइया दुविहा पण्णत्ता' पृथिवीकायिकाः द्विविधाः-द्विप्रकारा: अंज्ञप्ताः-उक्ताः 'तं जहा-मुहुमपुढ विकाइया य, वायरपुढविकाइया य' तद्यथासूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च वादरपृथिवीकायिकाश्च, तत्र सूक्ष्मनामकर्मोदयात् सूक्ष्मा, सूक्ष्माश्च ते पृथिवीकायिकाश्चेति सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, बादरनामकर्मोदयाद् बादराः, बादराश्च ते पृथिवीकायिका:-वादरपृथिवीकायिकाः, एतयोश्च सूक्ष्मबादरत्वयोः कर्मोदयजन्यत्वेन बदरामलकयोरिख नापेक्षिकत्वं चकारद्वयन्तु होते हैं (जत्थ) जहां (एगो) एक (तत्थ) वहां (नियमा) नियम से (असखेजा) असंख्यात । " (से तं खरवायरपुढविकाइया) यह खरवादरपृथ्वीकायिकों की प्रज्ञापना हुई (से तं बायरपुढविकाइया) बादरपृथ्वीकायिकों की प्रज्ञापना हुई (सेत्तं पुढविकाइया) यह पृथ्वीकायिकों की प्रज्ञापना हुई ॥१४॥ टीकार्थ-अब शिष्य पृथ्वीकायिक जीवों के विषय में जिज्ञासा करता हुआ प्रश्न करता है-पृथ्वीकायिक जीव कितने प्रकार के कहे है ? भगवान् उत्तर देते हैं-पृथिवीकायिक जीव दो प्रकार के कहें गए हैं। वे इस प्रकार हैं-सूक्ष्मपृथिवीकायिक और बादर पृथिवीकायिक । जिन जीवों को सूक्ष्मनामकर्म का उदय हो वे सूक्ष्म कहलाते हैं। ऐसे पृथिवीकायिक जीव सूक्ष्मपृथिवीकायिक हैं । जिनको बाँदरनामकर्म का उदय हो वे घादर कहलाते हैं। ऐसे पृथिवीकायिक बादपृथिवीकायिक कहे गये हैं । बेर और आंवले में जैसी सूक्ष्मता और बादरता है, वैसी (से 'तं खरवायर पुढवविकाइया) २॥ ५२ ॥४२ पृथ्वीयानी प्रज्ञपना ५५ (से तं बायरपुढविकाइया) ॥४२ पृथ्वीयानी प्रज्ञापन। थ/ (से चं पुंढविकाईया) ॥ पृथ्वी थि४ वानी प्रशायना २४. ॥ सू. १४ ॥ ટીકાઈ–હવે શિષ્ય પૃથ્વી કાયિક જીના વિષયમાં જીજ્ઞાસા કરીને પ્રશ્ન કરે છે–પૃથ્વીકાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે. જે શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–પૃથ્વી કાયિક જીવ બે પ્રકારના કહેલા છે. તેઓ આ પ્રકારે છે. સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક અને બાદર પૃથ્વીકાયિક. જે જીવોને સૂમ નામ કર્મને ઉદય થાય તેઓ સૂમ કહેવાય છે. એવા પૃથ્વીકાયિક જીવ સૂમ પૃથિવીકાયિક છે. જેમને બાહર નામ કર્મને ઉદય હોય તેઓ બાદર કહેવાય છે. એવા પૃથ્વીકાયિક બાદર પૃથ્વીકાયિક કહેવાય છે. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ प्रशापनासो क्रमशः : स्वगतपर्याप्तापर्याप्तभेदसूचकं, शर्करावालुकादि भेदसूचकञ्च बोध्यम् , तत्र सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः समुद्गकपर्याप्तप्रक्षिप्त गन्धावयववत् सकललोकव्यापिनो भवन्ति, वादरपृथिवीकायिकास्तु प्रतिनियत देशस्थायिनो लोकैकदेशे भवन्ति, तेषां प्रतिनियत देशस्थायित्वञ्चाग्रे द्वितीयपदे प्रकाशयिष्यते, अथ सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां स्वरूपं प्ररूपयितुं पृच्छति-से किं तं सुहुमपुढ विकाइया ? 'से' अय 'कि त' के ते-कतिविधाः, सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'मुहुम आपेक्षिक सूक्ष्मता और बादरता अर्थात् सापेक्ष छोटापन और घडापन यहां नहीं समझना चाहिए, यह तो कर्मोदय के निमित्त से ही समझना चाहिए। दो जगह य (च) का जो प्रयोग किया है, वह इस तथ्य को प्रकट करता है कि इन सूक्ष्म और बादर के भी अनेक अवान्तर भेद हैं, जैसे पर्याप्त, अपर्याप्त आदि । ये शर्करा और वालुका आदि उपभेदों के भी सूचक हैं। • सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव सम्पूर्ण लोक में ऐसे भरे हुए हैं जैसे किसी पेटी में गंध द्रव्य डाल देने पर उसमें सर्वत्र सुगंध व्याप जाती है। बादर पृथ्वीकायिक नियत नियत जगहों पर, लोकाकाश के एक भाग में होते हैं। उनका नियत जगहों में होना आगे द्वितीय पद में बतलाया जाएगा। - अव सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों की प्ररूपणा की जाती है'. सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं -सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव दो प्रकार के होते हैं-पर्यास और अपर्याप्त । - - બેર અને આંબળામા જેવી સૂક્ષમતા અને બાદરતા છે. એવી અપેક્ષિક સૂદ્ધમતા અને બાદરતા છે. એવું અર્થાત્ સાપેક્ષ નાનાપણુ અને મોટાપણું આહીં ન સમજવું જોઈએ, આતે કર્મોદયના નિમિત્તથી જ સમજવું જોઈએ, બે જગ્યાએ (૨–) ને પ્રયોગ કરાય છે, તે આવા તથ્યને પ્રગટ કરે છે કે આ સૂમ બાદરના પણ અનેક અવાન્તર ભેદ છે, જેમકે પર્યાપ્ત. અપર્યાપ્ત વિગેરે. આ શર્કરા અને વાલુકા આદિ ઉપભેદના પણ સૂચક છે. - સૂક્ષ્મ પૃથિવીકાયિક જીવ સંપૂર્ણ લેકમાં એવા ભરેલા છે કે જેમ કોઈ પિટીમાં ગંધ દ્રવ્ય નાખવાથી તેમાં બધે સુગધ ફેલાઈ જાય છે. બાદર પૃથ્વી કાયિક ચોકકસ એકસ જગ્યાઓ પર, કાકાશના એક ભાગમાં હોય છે. તેઓ નું ચેકસ જગ્યાઓમા થવુ તે આગળ દ્રિતીય પદમાં બતાવવામાં આવશે. .. वे सूक्ष्म पृथ्वी४ि वानी प्र३५॥ ४२राय छे. સૂદમ પૃથ્વીકાયિક જીર કેટલા પ્રકારના છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે સૂમ પૃથ્વીકાયિક બે પ્રકારના હોય છે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત પર્યાસિયાનું Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पद १ सू.१४ जीवप्रज्ञापना २०७ 3 पुढविकाया दुविहा पण्णत्ता' सूक्ष्मपृथिवीकायिका : द्विविधा: - द्विप्रकारका, प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा - पज्जत्तसु हुमपुढविकाइया य, अपज्जत्तसु हुमपुढ विकाइया य' तद्यथा पर्यातक्ष्मपृथिवी कायिकाश्च, अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकाथ, तंत्र वक्ष्य" माणस्वरूपाः पर्याप्तयो विद्यन्ते येषां ते पर्याप्ताः, 'अभ्रादिभ्यः' इतिमत्वर्थीयो - प्रत्ययः, पर्याप्ता एव पर्याप्तकाः, ते च ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाचेति पर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, चकारेण लब्धपर्याप्तकरणपर्याप्तरूपस्वगत भेदद्वयं सूच्यते, ये तु स्वयोग्य पर्याप्तिपरिसमाप्तिविकलास्ते अपर्याप्ताः, अपर्याप्ताश्च ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाचेति अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, द्वितीयचकारेण करणलब्धि निबन्धन स्वगतभेदद्वयं सूच्यन्ते, तथाहि - द्विविधाः अपर्याप्ताः सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः - लब्ध्या करणैश्च तत्र ये अपर्याप्तका एव सन्तो म्रियन्ते ते लब्धपर्याप्तकाः, ये तु करणानि - शरीरेन्द्रियादीनि न सम्प्रति निर्वर्तयन्ति, अपि तु अवंपर्याप्तियों का स्वरूप आगे कहा जाएगा । वे पर्याप्तियां जिनकी पूर्ण. हो चुकी हाँ वे पर्याप्त कहलाते हैं । यहां 'अभ्रादिभ्य' इस सूत्र से मतुप् अर्थ में 'अ' प्रत्यय हुआ है । पर्याप्त को ही पर्याप्तक कहते' हैं। यहां भी जो 'य' अव्यय का प्रयोग किया है, वह पर्याप्त के लब्धिपर्याप्त और करणपर्याप्त, इन भेदों को सूचित करता है । जो जीव अपने योग्य पर्याप्तियां पूरी न कर चुके हों वे अपर्याप्त कहलाते हैं । ऐसे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक कहे गए हैं। यहां भी 'य' अव्यय का प्रयोग इस बात का सूचक है कि अपर्याप्त भी दो प्रकार के होते हैं-लब्धि से अपर्याप्त और करण से अपर्याप्त । जो जीव अपर्याप्त रह कर ही मर जाते हैं वे लब्धि अपर्याप्त हैं। जिनकी पर्याप्तियां अभी पूरी न हुई हैं किन्तु पूरी होंगी वे करण - अपर्याप्त कहलाते हैं । સ્વરૂપ આગળ કહેવામાં આવશે તે પર્યાપ્તિએ (જેએની પૂર્ણ થયેલ છે) તેઓ पर्याप्त अहेवाय छे. अड्डयां (अभ्रादिम्य ) से सूत्रथी ( मतुप् ) अर्थभां अप्रत्य થયા છે. પર્યંમને જ પર્યાપ્તક કહે છે. અહીં પણ જે ચ' અવ્યયના પ્રયોગ કર્યાં છે તે પર્યંમના લબ્ધિપર્યાપ્ત, અને કરણપર્યાપ્ત એ ભેટ્ઠાનું સૂચન કરે છે, જે જીવા પાતાને ચાગ્ય પર્યાપ્તિને પુરી ન કરી ચુકયા હેાય તેએ અપર્યાપ્ત કહેવાય છે. આવા સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવાને અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક કહેલા છે. અહીં પણ (ચ) અવ્યયને પ્રયાગ એ વાતનેા સૂચક છે કે અપર્યાસ પણ એ પ્રકારના હાય લબ્ધિથી અપર્યાપ્ત અને કરણથી અપર્યાપ્ત જે જીવેા અપર્યાપ્ત રહીને જ મરી જાય છે તેએ લબ્ધિ અપર્યાપ્ત છે. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनाम श्यं निवर्तयिष्यन्ति ते करणापर्याशा उच्यन्ते, अथ कस्तावत् पर्याप्तिपदार्थः ? इति चेदत्रोच्यते-आहारादि पुद्गलप्रग्रहणपरिणमनहेतुभूत: आत्मनः शक्तिविशेषः, एव पर्याप्तिः, सा च शक्तिविशेपरूपा पर्याप्तिः पुद्गलोपचयादुपजायते, एवञ्चैतदुक्तं भवति-उत्पत्तिदेशमागतेन प्रथमं ये गृहीताः पुद्गला स्तेषां तथाऽन्येषामपि प्रतिसमयं गृह्यमाणानां तत्सम्पर्केण तद्रूपतया जातानां यः शक्तिविशेषः आहारादिपुद्गलखलरसरूपताऽऽपादानहेतुः, यथा उदरान्तर्गतानां पुद्गलविशेषाणा माहारपुद्गलखलरसरूपतापरिणमनहेतुः शक्तिविशेषः, सा च पर्याप्तिः पोढा, आहा:पर्याप्तिः, शरीरपर्याप्तिः, इन्द्रियपर्याप्तिः प्राणापानपर्याप्तिः (उच्छ्वासपर्याप्तिः) भाषापर्याप्ति', मनःपर्याप्तिश्च, तत्र यया पर्याप्त्या बाह्यमाहारं पर्यादाय खलरस- अब प्रश्न यह है कि पर्याप्ति का अर्थ क्या है ? इसका उत्तर यह हैं-पर्याप्ति आत्मा की वह विशिष्ट शक्ति है जिसके द्वारा आत्मा आहार शरीर आदि के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करता है और उन्हें आहार शरीर आदि के रूप में परिणत करता है । यह पर्याप्ति रूप शक्ति पुद्गलों के उपचय से उत्पन्न होती है । तात्पर्य यह है कि नवीन उत्पत्ति देश में आए हुए आत्मा ने पहले जिन पुद्गलों को ग्रहण किया तथा बाद में भी प्रतिक्षण जो पुद्गल ग्रहण किये जा रहे हैं और जो पूर्वगृहीत पुद्गलों के सम्पर्क से तप परिणत हो गए हैं, उनको आहार; शारीर, इन्द्रिय आदि के रूप में जिस शक्ति के द्वारा परिणत किया जाता है, उस शक्ति की पूर्णता पर्यापिन कहलाती है। पर्याप्ति छह प्रकार की होती है-(१) आहारपर्याप्ति (२) शरीरपर्याप्ति (३) इन्द्रिय पर्याप्ति (४) प्राणापानपर्याप्ति ५) भाषापर्याप्ति और (६) मन:पर्याप्ति। જેઓની પતિઓ હજુ પૂર્ણ નથી થઈ પણ પુરી થશે તેઓ કરણ અપર્યાપ્ત કહેવાય છે. હવે પ્રશ્ન એ છે કે “પર્યાપ્તિ ને અર્થ શું છે? તેને ઉત્તર આ છે–પર્યાપ્તિ આત્માની એ વિશિષ્ટ શક્તિ છે કે જેના દ્વારા, આત્મા આહાર શરીર આદિને યેગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે અને તે એને. આહાર શરીર આદિના રૂપમાં પરિણત કરે છે. આ પર્યાપ્તિ રૂપ શક્તિ મુદ્દાને ઉપચયથી ઉત્પન્ન થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે નવીન ઉત્પત્તિ દેશમાં એવેલા આત્માએ પહેલાં જે પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યા અને પછી પણ જે પુદ્ગલે ગ્રહણ કરાઈ રહ્યાં હોય અને પૂર્વ ગ્રહીત પુગલેના સંપર્કથી તદ્રુપ બની ગયાં છે તેઓના આહાર શરીર ઈન્દ્રિય વિગેરેના રૂપમાં જે શક્તિ દ્વારા પ્રરિત કરવામાં આવે છે, તે શક્તિની પૂર્ણતા પર્યાપ્તિ કહેવાય છે. पर्याप्त छ प्रजानी डाय छ-(१) मा २५र्यालि (२) शरीरपासि (3) धन्द्रियपाति (४) प्राणापान याति (५) सापति मने (६) मन:पयाति Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१४ जीवानापना २०९.. रूपतया परिणमयति सा आहारपर्याप्तिः, यया पर्याप्त्या रसीभूतमाहारं रसामृग मांसमेदोऽस्थि मज्जाशुक्रलक्षणसप्तधातुरूपतया परिणमयति सा शरीरपर्याप्तिः, यया पर्याप्त्या धातुरूपतया परिणमितमाहारमिन्द्रियरूपतया परिणसयति सा इन्द्रियपर्याप्तिः, तथा च पञ्चानामिन्द्रियाणां प्रायोग्यान पुद्गलान् पर्यादाय अना-" भोगनिवर्तितेन वीर्येण तद्भावयनशक्तिरेव इन्द्रियपर्याप्तिरिति फलितस्, यया पुनः पर्याप्त्या उच्छ्वासप्रायोग्यान् पुद्गलान् पर्यादाय उच्छ्वासरूपतया परिणमथ्य अवलम्ब्य च परित्यजति सा उच्छ्वासपर्याप्तिः, यया च पर्याप्त्या भाषा जिस शक्ति के द्वारा जीव बाह्य आहार को ग्रहण करके खल और रस के रूप में परिणत करता है, वह आहार पर्याप्ति कहलाती है। जिस शक्ति के द्वारा रस रूप परिणत पुद्गलों को रस, रक्त, मांस, मेद, हड्डी, मज्जा और शुक्र-इन सातधातुओं के रूप में परिणत किया जाता है, वह शरीरपर्याप्ति है जिस शक्ति के द्वारा धातु रूप परिणत पुद्गल - इन्द्रियों के रूप में पलटते हैं उसे इन्द्रियपर्याप्ति कहते हैं। फलितार्थयह है कि पांच इन्द्रियों के योग्य पुगलों को ग्रहण करके अनाभोगनिर्वर्तित (अनजान में ही उत्पादित) वीर्य के द्वारा इन्द्रिय के रूप में परिणत करने वाली शक्ति इन्द्रियपर्याप्ति कहलाती है। जिस शक्ति के द्वारा उच्छ्वास के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करके और उन्हें उच्छ-, वास रूप में परिणत करके एवं आलम्बन करके किया जाता है, उस.. જે શક્તિ દ્વારા જીવ બાહ્ય આહારને ગ્રહણ કરીને ખળ અને રસના રૂપમાં ફેરવે છે, તે આહાર પર્યાપ્તિ કહેવાય છે. જે શકિત દ્વારા જીવ બાહ્ય આહારને ગ્રહણ કરીને ખેલ અને રસ રૂપે પરિણુમાવે છે. તે આહાર પર્યાસિ કહેવાય છે, જે શકિત દ્વારા રસ રૂપ પરિણત પુદ્ગલેને રસ, લેહી, માંસ, મેદ, હાડકાં, મજજા અને શુક્ર–આ સાત ધાતુઓના રૂપમાં ફેરફાર થાય છે. તે શરીરપર્યાપ્તિ છે. જે શકિત દ્વારા ધાતુરૂપે પરિણત પુદ્ગલ ઇન્દ્રિયોના રૂપમાં પલટાવે છે તેને ઈન્દ્રિય પર્યાસિ કહે છે, સારાંશ એ છે કે પાંચ ઈન્દ્રિયોને ચગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને અનાભેગ નિર્વતિત (અજાણમાં જ ઉત્પન્ન કરેલા) વીર્ય દ્વારા ઈન્દ્રિયના રૂપમાં પરિણત કરવા વાળી જે શકિત તે ઈન્દ્રિય પર્યાસિ કહેવાય છે. જે શકિતદ્વારા ઉચ્છવાસને યોગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને, અને તેઓને ઉચ્છવાસના રૂપમાં પલટાવીને અને આલ બન કરીને ત્યાગ કરાય છે તે શકિત - ઉછૂવાસ પર્યાપ્તિ કહેવાય છે. प्र० २७ Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१० प्रशापनासूत्रे प्रायोग्यान् पुद्गलान् पर्यादाय भापात्वेन परिणमय्य अवलम्व्य च परित्यजति सा भाषापर्याप्तिः, यया पुनः पर्याप्त्या मनःप्रायोग्यान् पुद्गलान् पर्यादाय मनस्त्वेन परिणमय्य अवलम्व्य च परित्यजति सा मनःपर्याप्तिः, एताश्च पर्याप्तयो यथा क्रममेकेन्द्रियाणां संज्ञिवर्जितानां द्वीन्द्रियादीनां संज्ञिनां चतुःपञ्चपसंख्यका भवन्ति, तथाचोक्तम् प्रज्ञापनामूलटीकायाम्-'एकेन्द्रियाणां चतम्रो विकलेन्द्रियाणां पश्च संज्ञिनां पट्' इति, एताश्च सर्वा अपि उत्पत्तिसमये एव यथायथं युगशक्ति को उच्छ्वास पर्याप्ति कहते हैं। जिस शक्ति से भाषा के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करके उनको भाषा के रूप में परिणत करके एवं आलंबन करके त्यागा जाता है, वह शक्ति भाषापर्याप्ति कहलाती है। जिस शक्ति के द्वारा मन के योग्य पुगलों को ग्रहण करके और उन्हें मन के रूप में परिणत करके एवं आलंबन करके त्यागा जाता है, वह शक्ति मनःपर्याप्ति कहलाती है। इन छह पर्याप्तियों में से एकेन्द्रिय जीव में चार, द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय, चतुरि: न्द्रिय और असंज्ञी पंचेन्द्रिय में पांच तथा संज्ञी पंचेन्द्रिय में छहों पाई जाती हैं । प्रज्ञापनासूत्र की मूलटीका में कहा है-'एकेन्द्रियों में चार, : विकलेन्द्रियों में पांच और संज्ञी जीवों में छह पर्याप्तियां होती हैं । जब जीव नया जन्म ग्रहण करता है तो जिस जीवों में जितनीपर्याप्तियों का संभव हैं, उन सभी को वह एक साथ निष्पन्न करना प्रारंभ कर देता है, मगर उनकी पूर्ति क्रम से होती है । क्रम इस જે શક્તિથી ભાષાને યોગ્ય પુગલેને ગ્રહણ કરીને તેઓને ભાષાના રૂપમાં પલટાવીને અને આલંબન કરીને ત્યાગ કરાય છે. તે શક્તિ ભાષા પર્યાપ્તિ કહેવાય છે. જે શક્તિ દ્વારા મનને યોગ્ય પુદગલોને ગ્રહણ કરીને અને તેઓને મનના રૂપમાં પલટાવીને અને આધાર આપીને ત્યાગ કરાય છે. તે શકિત મનઃપયર્સિ ४वाय छे. આ છ પર્યાસિઓમાંથી એકેન્દ્રિય જીવમાં ચાર, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ” ચતુરિન્દ્રિય અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયમાં પાંચ તથા સંજ્ઞી પચેન્દ્રિયમાં છએ મળી આવે છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રની મૂળ ટીકામાં કહ્યું છે એકેન્દ્રિયમાં ચાર, વિક્લેન્દ્રિમાં પાંચ અને સંજ્ઞી જીવમાં છ પર્યાપ્તિ હોય છે. જ્યારે જીવ નો જન્મ ગ્રહણ કરે છે તે જે જીવમાં જેટલી પર્યાતિઓ સંભવે છે, તે બધાને તે એકી સાથે નિષ્પન્ન કરી દેવાને પ્રારંભ કરી દે છે. પરંતુ તેઓની પૂતિક્રમથી જ થાય છે. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१४ जीवप्रज्ञापना पन्निष्पादयितुमारभ्यन्ते, क्रमेण च निष्ठामुपयान्ति, तथाहि-प्रथममाहारपर्याप्ति स्तदनन्तरं शरीरपर्याप्ति स्तदनन्तरम् इन्द्रियपर्याप्ति स्तदनन्तरमुच्छ्वासपर्याप्तिः, तदनन्तरं भाषापर्याप्तिः, तदनन्तरं मनःपर्याप्तिः, तत्राहारपर्याप्तिश्च प्रथमसमय एव निष्पद्यन्ते, शेपाः पुनः प्रत्येकमन्तर्मुहूर्तेन कालेन, न चाहारपर्याप्तेः प्रथम समय एव निष्पत्तौ किं प्रमाणमिति वाच्यम् ? आहारपदस्य द्वितीयोद्देशके'आहारपज्जत्तिए अपज्जत्तएणं भंते ! किं आहारए अणाहारए ? गोयमा ! नो आहारए अणाहारए' इति सूत्रस्यैव प्रमाणत्वात् , 'आहारपर्याप्त्याऽपर्याप्तः खलु भदन्त ! किम् आहारकः, अनाहारकः ? गौतम ! नो आहारकः अनाहारकः' इतिच्छाया, तस्मात् आहारपर्याप्त्याऽपर्याप्तो विग्रहगतावेवोपपद्यते, नोपपातक्षेत्रप्रकार है-सर्वप्रथम आहारपर्याप्ति, तत्पश्चात् शरीरपर्याप्ति, फिर इन्द्रियपर्याप्ति, तदनन्तर उच्छ्वासपर्याप्ति, उसके बाद भाषापर्याप्ति, 'और अन्त में मन:पर्याप्ति पूर्ण होती है । आहारपर्याप्ति प्रथम समय में ही पूर्ण हो जाती है, शेषपर्याप्तियों के पूर्ण होने में प्रत्येक को अन्तर्जुहूर्त समय लगता है। मगर इन सभी की पूर्ति भी अन्तर्मुहूर्त काल में ही हो जाती है। ___आहारपर्याप्ति की पूर्णता प्रथम समय में ही हो जाती है, इस विषय में क्या प्रमाण है ? इसका उत्तर यह है-आहारपद के द्वितीय उद्देशक में कहा है-'जो जीव आहारपर्याप्ति से अपर्याप्त है, हे भगवन् ? वह आहारक है या अनाहारक ? गौतम ! वह आहारक नहीं, अनाहारक है।' अनाहारक जीव विग्रह गति में ही हो सकता है, કમ આ રીતે છે–સર્વ પ્રથમ આહાર પર્યાપ્તિ, તાત્પશ્ચાત્ શરીર પર્યાપ્તિ અને પછી ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ, ત્યાર બાદ ઉચ્છવાસ પર્યાપ્તિ, તેના પછી ભાષા પર્યાતિ અને અન્તમાં મન:પર્યામિ પૂર્ણ થાય છે. આહાર પર્યાતિ પ્રથમ સમયમાં જ પૂર્ણ થઈ જાય છે, બાકીની પર્યાસિઓને પૂર્ણ થવામાં દરેકને અન્તમુહૂર્ત સમય લાગે છે. પરંતુ એ બધાની પૂતિ. પણ અતમુહૂર્ત કાળમાજ થઈ જાય છે. આહાર પર્યસિની પૂર્ણતા પ્રથમ સમયમાંજ થઈ જાય છે. આ વિષયમાં शुप्रभा छ ? તેને ઉત્તર આ છે કે–આહાર પદના ક્રિતીય ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે કે જે જીવ આહાર પર્યાપ્તિથી અપર્યાપ્ત છે હે ભગવાન તે આહારક છે? કે અનાહારક છે? હે ગૌતમ તે આહારક નથી પણ અનાહારક છે. અનાહારક જીવ વિગ્રહ ગતિમાજ હોઈ શકે છે. ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં આવ્યા પછી અનાહારક નથી રહેતું. જે જીવ ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં આવી ગયું તે પ્રથમ સમય Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनामले मागतोऽपि, उत्पातक्षेत्रमागतस्य प्रथमसमय एवाहारकत्वात् , ततः एकसामयिकी आहारपर्याप्तिनिर्वृत्ति भवति, यदि तु उत्पादक्षेत्रमागतोऽपि आहारपर्याप्त्याऽपर्याप्तः स्यात् तदा उत्तरसूत्राकार:-'सिय आहारए सिय अणाहारए' इति भवेत् , यथा शरीरादि पर्याप्तिपु 'सिय आहारए सिय अणाहारए' इत्युत्तरसूत्र भवति, सर्वासामपि पर्याप्तीनां परिसमाप्ति कालोऽन्तर्मुहूर्तप्रमाणोऽवसेयः, इत्याशयः। . अथ वादरपृथिवीकायिकान् प्ररूपयितुं पृच्छति-'से किं तं वायरपुढविकाइया ? 'से' अथ 'किं तं' के ते-कतिविधा इत्यर्थः, 'वायरपुदविकाइया ?' बादरपृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'वायरपुढविकाइया दुविहा पण्णत्ता' बादरपृथिवीकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-'सण्हवायरपुढविकाइया य, खरवायरपुढक्किाइयाय' तद्यथा-श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाश्च, खरवादरपृथिवीउत्पत्तिक्षेत्र में आने के पश्चात् अनाहारक नहीं रहता। जो जीव 'उत्पत्ति क्षेत्र में आ पहुंचा वह प्रथम समय में ही आहारक हो जाता .इस कथन से सिद्ध होता है कि आहारपर्याप्ति की पूर्णता एक समय में ही हो जाती है। अगर उत्पत्तिक्षेत्र में आकर भी जीव आहारपयाप्ति से अपर्याप्त रहता तो उत्तर सूत्र इस प्रकार होता-'गीतम! आहारक भी होता है और अनाहारक भी होता है। जैसा कि शरीरपर्याप्ति आदि के उत्तर सूत्र में कहा है-'स्यात आहारक भी होता है, स्यात् अनाहारक भी होता है। इन सभी पर्याप्तियों का काल भी अन्तमुहर्त प्रमाण ही है। - अब बादरपृथिवीकायिकों की प्ररूपणा करते हैं-बादर पृथिवीका. यिक जीव कितने प्रकार के कहे गए हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-बादर पृथ्वीकायिक दो प्रकार के हैं । वे इस प्रकार हैं-श्लक्ष्ण बादर पृथिवीમાજ આહારક બની જાય છે. આ કથનથી સાબિત થાય કે આહાર પર્યાતિની પૂર્ણતા એક સમયમાંજ થઈ જાય છે. અગર ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રમાં આવીને પણ જીવ આહાર પર્યાપ્તિથી અપર્યાપ્ત રહે તે ઉત્તર સૂત્ર આ પ્રકારે બને છે-“ૌતમ, આહારક પણ હોય છે અને અનાહારક પણ હોય છે. જેમકે શરીર પર્યાતિ આદિને ઉત્તર સૂત્રમાં કહ્યો છે-કદાચિત્ આહારક પણ બને છે. કદાચિત અનાહારક પણ બને છે. આ બધી પર્યાતિઓને સમય પણ અન્તમુહૂર્ત પ્રમાણે જ છે. હવે બાદરપૃથ્વીકાયિકની પ્રરૂપણ કરે છે-બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવે કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–બાદરપૃથ્વીકાયિક જીવે બે પ્રકારના છે. તેઓ આ રીતના છેલૈણુ બાદર પૃથ્વીકાચિક અને ખર બાદર પૃથ્વીકાયિક Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१४ जीवप्रज्ञापना - कायिकाश्च, तत्र लक्ष्णा-पिष्टलोष्टचूर्णसदृशीमृदुपृथिवी तद्रूपा जीवा अपि उप'चारात् श्लक्ष्णा व्यपदिश्यन्ते ते च ते बादरपृथिवीकायिकाश्चेति श्लक्ष्ण वादर पृथिवीकायिकाः, अथवा-श्लश्णा च सा वादरपृथिवीचेति श्लक्ष्णवादरपृथिवी, -सा कायः शरीरं येषां ते श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायाः ते एव श्लक्षण वादरपृथिवीकायिकाः चकारेण वक्ष्यमाणस्वगतानेकभेदाः सूच्यन्ते, खरानामपृथिवी सङ्घातविशेष चापना तदात्मका जीवा अपि उपचारात् खरास्ते च ते बादरपृथिवी- कायिकाश्चेति खरवादरपृथिवी सा कायः-शरीरं येषां ते खरवादरपृथिवीकायाः, तएव खरवादरपृथिवीकायिकाः, चकारेण वक्ष्यमाण स्वगत-चत्वारिंशद्भेदाः - सूच्यन्ते, अथ श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकभेदान् प्ररूपयितुं पृच्छति-'से किं तं कायिक और खर बाद पृथिवीकायिक । आटे के समान मृदु पृथिवी श्लक्ष्ण कहलाती है। तद्रूप जीव भी उपचार से श्लक्ष्ण कहे गए हैं। ऐसे बादर पृथिवीकायिकों को लक्ष्ण-बाद पृथिवीकायिक कहते हैं। अथवा 'श्लक्ष्ण' यह पृथ्वी का विशेषण है । ऐसी बादर पृथ्वी जिन जीवों का शरीर हो वे श्लक्ष्ण बादर पृथ्वीकायिक कहलाते हैं। 'य' पद से अनेक अवान्तर भेद सूचित किए गए हैं । । खरपृथ्वी वह कहलाती है जो संघातरूप हो और कठोर हो, तद्प जीव भी उपचार से खर कहे जाते हैं। ऐसे बादपृथिवीकायिक खर बादर पृथिवीकायिक हैं । अथवा खर (कठोर) जो बाद पृथिवी है, वह खरबादपृथिवी, वही जिन जीवों का शरीर हो वे खरबादरपृथिवीकायिक । यहां 'य' पद से आगे कहे जाने वाले चालीस भेद सूचित किए गए हैं। લેટની જેમ મૃદુ પૃથ્વી સ્લણ કહેવાય છે. તદુરૂપ જીવ પણ ઉપચારથી શ્લફણ કહેલા છે. આવા બાદર પૃથ્વી કાયિકેને શ્લફણ બાદર પૃથ્વી કાયિકે કહે છે. અથવા બ્લણ, એ પૃથ્વીનું વિશેષણ છે. આવી બાદર પૃથ્વી જે જીના શરીર હોય તેઓ લહણ બાદર પૃથ્વિકાયિક કહેવાય છે (૨) પદથી અનેક અવાન્તર ભેદ સૂચિત કરાયા છે. ખર પૃથ્વી તે કહેવાય છે કે જે સ ઘાતરૂપ હોય અને કઠોર હોય. તપ જીવ પણ ઉપચાર થી ખર કહેવાય છે. એવા બાદર પૃથ્વીકાયિક ખર - 08२ पृथ्वीय छे. અથવા ખર (કઠેર) જે બાદર પૃથ્વી છે, તે ખર બાદર પૃથ્વી એજ જે શરીર હોય તેઓ ખર બાદર પૃથ્વી કાયિક. અહીં () પદથી આગળ કહેવામાં આવનારા ચાલિશ ભેદ સૂચિત કરાયા છે Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापांस सण्ह वायरपुढविकाइया ?' 'से' -अथ, 'किं तं'-का सा कतिविधा श्लक्ष्णवादर"पृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'सण्ह वायरपुढ विकाइया सत्तविहा पण्णत्ता' लक्ष्ण वादरपृथिवीकायिकाः सप्तविधाः प्रज्ञप्ता ? 'तं जहा-किण्ह मट्टिया नील'मट्टिया, लोहियमट्टिया, हालिद्दमट्टिया, मुकिल्लमटिया, पणगमट्टिया' तद्यथाकृष्णमृत्तिका१, नीलमृत्तिका२, लोहितमृत्तिका, हारिद्रमृत्तिका, शुक्लमृत्तिका. इति वर्णभेदेन पञ्चविधत्वं प्रतिपादितम्, अथ पाण्डुमृत्तिका नाम देशविशेषे या धूलिरूपा सती पाण्डू इति प्रसिद्धा, तद्रूपा जीवा अपि अभेदोपचारात् पाण्डूमृत्तिका इत्युक्ताः, एवं पनकमृत्तिका-नद्यादि-पूरप्लाविते देशे नदोपूरेऽपगते भूमौ श्लक्ष्ण मृदुरूपो यो जलमलापरर्याय पङ्कपदवाच्योऽवशिष्यते स एव पनकमृत्तिकापनोच्यते तदात्मका जीवा अपि अभेदोपचारात् पनकमृत्तिका व्यपदि, श्यन्ते, प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तं सहवादरपुढविकाइया' ते एते उपर्युक्तरूपाः श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ता इति । । अब इलक्षण बादर पृथिवोकायिकों को प्ररूपणा की जाती हैंइलक्ष्ण बादर पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-लक्षण बादर पृथिवीकायिक जीव सात प्रकार के कहे हैं। वे इस प्रकार हैं-(१) काली मिट्टी रूप इस प्रकार (२) नीली मिट्टी (३) 'लाल मिट्टी (४) पीली मिट्टी (५) शुरल मिट्टी (यह पांच भेद पांच वर्णों की अपेक्षा से हैं) (६) पाण्ड मिट्टी, जो किसी देश में धलि रूप होकर 'पाण्डू' नाम से प्रसिद्ध है और (७) पनक मिट्टी,-जिस जगह से नदी का पूर बहा हो और उसके बाद भूमि में इलक्ष्णमृदु रूप जो पंक शेष रह जाता है और जिसे 'जलमल' भी कहते हैं, वही पनकमृत्तिका कहलाती है । ये सब इलक्षण बादरपृथिवीकायिक कहे गए हैं। ' હવે લક્ષણ બાદર પૃથ્વી કાયિકેની પ્રરૂપણું કરાય છે-શ્લફણ બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે? “ શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે-ક્ષણ બાદર પૃથ્વી કાયિક જીવ સાત પ્રકારના કહ્યા છે. તે આ રીતે છે (१) जी भाटी ३५ २ (२) सीसीमाटी (3)सार भाटी (४) पीजी भाटी (५) शुस भाटी. (A1 पाय लेह पाय वर्णानी अपेक्षा छ) (6) पांड માટી, જે દેશમાં ધૂળ રૂપે બનીને પાંડુ નામે પ્રસિદ્ધ છે. (૭) પનક માટી જે જગ્યાએથી નદીનું પુર વહ્યું હોય અને ત્યાર પછી જમીન ઉપર શ્લણ મૃદુ રૂપ જે પંક રહી જાય છે અને જેને જલમલ પણ કહે છે. તેજ પનક માટી કહેવાય છે. આ બધા લક્ષણ બાદર પૃથ્વીકાયિક કહેવાય છે. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू. १४ जीवप्रज्ञापना २१५ अथ खरवादरपृथिकायिकभेदान् प्ररूपयितुं पृच्छति - ' से किं तं खरवायर - पुढविकाइया ?' - ' से' - अथ 'किं तं' - का सा कतिविधा 'खरवायर पुढविकाइया ?'खरबादर पृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'खरवायर पुढविकाइया अणेगविहा पण्णत्ता' खरबादरपृथिवीकायिकाः अनेकविधा: - अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः प्रधानतया चत्वारिंशद्भेदा उक्ता इत्याशयः, तानेव चत्वारिंशद्भेदानाह - 'तं जहा - पुढ़वीय, सक्करा य, वालुयाय, उवले सिला य, लोणूसे । अय तंव तउय सीसयरुप्प सुवण्णेय वइरेय ॥ १४॥१॥ हरियाले हिंगुलए, मणोसिला, सासगंजणपवाले । अब्भपडलब्भ वालुय वायरकाए मणिविहाणा ||८|| २ || गोमेज्जए य रुपए, अंके फलिहे य, लोहियक्खेय । मरगय मसारगल्ले भुयमोयग इंद नीलेय ९ ॥ ३ ॥ चंदण गेरुय हंसगब्भ पुलए सोगंधिए य बोद्धव्वे | चंदप्पभ वेरुलिए जलकंते सूरकंतेय ९ | ४ ||४०| 'तं जहा ' - तद्यथा - 'पुढवी १ सत्यभामा भामेतिवत् शुद्धपृथिवीत्यर्थः,. नदीतटभित्त्यादिरूपा, चकारः अग्रिमभेदापेक्षया समुच्चायको बोध्यः, 'सकरा' शर्करा च - लघु प्रस्तरखण्डरूपा २, 'बालुया' वालुका - सिकताः ३ ' उबले' - उपल: टक्काद्युपकरण कर्मणा योग्यः पाषाणः४, 'सिलाय ' शिला - रचना योग्यो देवकुल खरबादर पृथिवीकायिक कितने प्रकार के हैं ? भगवान् उत्तर देते. हैं- ये जीव अनेक प्रकार के हैं अर्थात् उनके मुख्य भेद चालीस हैं । वे चालीस भेद इस प्रकार हैं- (१) पृथ्वी - जैसे 'भामा' कहने से 'सत्यभामा' समझा जाता है, उसी प्रकार यहां 'पृथ्वी' कहने से 'शुद्ध पृथ्वी' समझना चाहिये, जैसे नदी के किनारे की भित्ति आदि। यहां 'य' पद आगे के भेदों का सूचक है । (२) शर्करा अर्थात् पत्थर का . छोटा सा टुकडा या कंकर । (३) वालुका - रेती (४) उपल-वह पाषाण ખર ખાદર પૃથ્વી કાયિક કેટલા પ્રકારના છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે—તે જીવા અનેક પ્રકારના છે, અર્થાત્ તેએ ના મુખ્ય ભેદ ચાલીસ છે. તે ચાલીસ ભેદ્ય આ રીતે છે– (१) पृथ्वी-प्रेम 'लाभा' 'वाथी 'सत्यलाभा' सभलय छे, मेन रीते અહી' પૃથ્વી કહેવાથી શુદ્ધ પૃથ્વી સમજવી જાઇએ, જેમકે નદી કિનારેની भींत विगेरे. अड्डी (य) यह भागणना होनु सूत्र है. (૨) શરા અર્થાત્ પથ્થરના નાના કકડા કે કાંકરે (3) वालुङा रेती (४) यस - ते पथ्थर ? वाटवास श्रम आवे छे. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ प्रधापनासूत्र पीठाधुपयोगी महान् पापाणविशेप:५, 'लोणसे' लवणं-सामुद्रादि६, उपः यद्वशाद् उपरं क्षेत्रं भवति७, 'अयं' अयो-लौधम्८, 'तंब' ताम्रम् ९, 'तउय', त्रपु-रङ्गः:१०, 'सीसय'-गीशकम् ११, 'रुप्प' रूप्यम् १२, "मुवण्णेय' मुवर्णम्१३,.. 'वइरेय' वज्रश्च हीरकः-अशनिः१४, ‘हरियाले' हरिताल:१५, 'हिंगुलए' हिगु-' लम्१६, 'मणोसिला'-मनःशिला१७, 'सासगंजणपवाले' 'सासगं'-पारद:१८, अजनम्-सौवीराजनादि१९, प्रवालम्-विद्रुमः२०, 'अभपडलमवालुय'-अभ्रपटळस्-मेघमाला२१, अभ्रवालुका-अभ्रपटलमितिवालुका२२, 'वायरकाए'बादरकाये-वादरपृथिवीकाये उपर्युक्ता द्वाविंशतिमैदा वोध्याः, 'मणिविहाणा' मणिविधानानि च-मणिभेदाश्च वादरपृथिवीकायभेदत्वेन विजेयाः तान्येव मणिविधानानि प्रदर्शयति___ 'गोमेज्जए य' गोमेज्जकः२३, चकारः समुच्चयद्योतका, 'रुयए' रुचक:२४, 'अंके' अङ्क:२५ ‘फलिहेय' स्फटिकश्च२६, 'लोहियक्खेय'-लोहिताक्षश्च२७, 'मरगए' मरकतः२८ 'मसारगल्ले'- मसारगल्लः २९, 'भुयमोयग'-भुजमोचक:जिसे उकेरा जा सके । () शिला-रचना के योग्य-देवकुल की पीठिका. के योग्य महान् पाषाण । (६) समुद्री आदि नमक (७) ऊष, जिसके कारण क्षेत्र ऊषर हो जाता है। (८) अय-लोहा (२) तांबा (१०) रांगा (११) शीशा (१२) चांदी (१३) सोना (१४) वज्र-हीरा, अशनि (१५) हडताल (१६) हिंगलू (१७) मैनसिल (१८) पारा (१२) सौवीर आदि अंजन (२०) सुंगा (२१) अभ्रपटल-अभरख (२२) अभ्रवालुका (भभरख: से मिश्रित वालका) ये बाइस चादर पृथ्वीकाय में समझना चाहिए और मणियों के भेद भी बादरपृथिवीकाय के भेद' समझना चाहिए । मणियों के भेद इस प्रकार हैं-(२३) गोमेद (२४) रुचक (२५) अंक (२६) स्फटिक (२७) लोहिताक्ष (२८) मरकत (२९). (૫) શિલા–દેવકુલની પીઠીકાને યોગ્ય મોટો પથ્થર (6) (समुद्रनु भी (७) ५,रेने ५२ ४९ छे. (८) मय हो (८) diy(१०) रा॥ (११) शिशु (१२) याही (१3) सानु (१४) --ही। (अशनि) (१५) उतारा (36) ही (१७) भएर शीद (१८) पारे। (१८) सौवीर (विगेरे माvy) (२०) भु॥ (२१) मम પટલ અબ્રખ (૨૨) અભ્રવાલુકા–અબ્રફથી મળેલી વેળુ-રેતી આ બાવીસ ભેદ બાદર પૃથ્વીકાયના સમજવાના છે અને મણિઓમાના ભેદ પણ બાદર પૃથ્વીકાયના ભેદ સમજવા જોઈએ. મણિઓના ભેદ આ રીતે છે– (२३) गमे (२४) ३२४ (२५) २४ (२६) २३४ (२७) साहिताक्ष Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१४ पृथ्वी कायमेदनिरूपणम् २१७ ३० 'इदनीलेय' इद्रनीलश्च३१, 'चंदण' चन्दनः३२, 'गेरुय'-गैरिकः३३ 'हंसगम्भे'-हंसगर्भः३४, 'पुलए' पुलकः३५, 'सोगंथिए वोद्धव्वे -सौगन्धिकश्च३६ वोद्धव्यः, 'चंदप्पभवेरुलिए' चन्द्रप्रभः३७, वैडूर्यः३८, 'जलकं ते' जलकान्तः-शीतलमयत्वात् चन्द्रकान्तः३९, सूर्य झान्तश्च.४०, एवञ्च प्रथमगाथय। पृथिव्यादयश्चतुर्दशभेदाः उक्ताः, द्वितीययाऽप्टो हरितालाब्यः उक्ताः, तृतीयया गोमेज्जकादयो नव मणयः, चतुर्थ्या गाथया च नव चन्दनादयो मणयः वादरपृथिवीकायिकत्वेन प्रतिपादिताः, सर्वे च मिलित्वा चत्वारिंशभेदा यादरपृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ता इत्याशयः, अथावशिष्टान् प्रतिपादयितुमाइ-'जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पण्णना' 'जे यावन्ने' ये चापि अन्ये 'तहप्पगारा' तथा प्रकारा-मणिभेदाः-पद्मरागादयः सन्ति, तेऽपि खरवादरपृथिवीकायिकत्वेन अवसेयाः, 'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता' ते सामान्ये न वादरपृथिवी कायिकाः, 'समासओ समसतः-संक्षेपेग 'दुविहा' द्विविधाः-द्विप्रकारकाः, 'पणत्ता' प्रज्ञप्ताः मसारगल्ल (३०) भुजलोचक (३१) इन्द्रनील (३२) चन्दन (३३) गैरिक (३४) हंसगर्भ (३५) पुलक (३६) सौगंधिक (३७) चन्द्रप्रभ (३८) वैडूर्य (३९) जलकान्त (शीतल होने से) चन्द्रकान्त और (४०) सूर्यकान्त । इस प्रकार पहली गाथा में पृथ्वी आदि चौदह भेद, दसरी में हडताल आदि आठ भेद, तीसरी में गोमेद आदि नव भणियों और चौथी गाथा में चन्दन आदि नौ मणियों का कथन किया। सब मिलकर बादपृथिवीकाय के चालीस भेद हुए । अब बाकी के भेदों का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-इसी प्रकार पद्मराग आदि जो अन्य मणियां हैं, उन्हें भी खरवादर पृथिवीकाय ही समझना चाहिए। ___ खरवादर पृथिवीकाय के जीव संक्षेप से दो प्रकार के हैं-पर्याप्त (२८) भ२४तमणि (२८) मसा२।८८८ (30) जुल्माय४ (३१) न्द्र नीस (३२) यन्दन (33) ३ (३४) ७ साल (३५) पुसा (३९) सौ. पि (३७) यन्द्रप्रस (30) वैडूय (3८) सन्त शीतल पाथी यात अने. (४०) सूर्यन्त. એ રીતે પહેલી ગાથામાં પૃથ્વી વિગેરે ચૌદ ભેદ, બીજીમાં હડતાલ વિગેરે આઠ ભેદ, ત્રીજીમાં ગમેદ વિગેરે નવ ભેદ અને ચોથીમા ચન્દન વિગેરે નૌ મણિઓનું કથન કર્યું છે. બધા મળીને બાદર પૃથ્વીકાયના ચાલીસ ભેદ છે હવે બાકીના ભેદન પ્રતિપાદન કરવાને માટે કહે છે-આજ રીતે પારાગ વિગેરે જે અન્ય મણિ છે. તેઓને પણ ખર બાદર પૃથ્વીકાય જ સમજવા જોઈએ. ખર બાદર પૃથ્વીકાયના છ સંક્ષેપથી બે પ્રકાર છે–પયત અને અપર્યાપ્ત प्र० २८ Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनासूत्रे उक्ता इत्यर्थः, तानेव द्विप्रकारान आह-तं जता-पज्जत्तगाय, अपज्जत्तगाय' तद्यथा-पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाश्च, 'तत्य णं जे ते अपज्जत्तगा ते णं असंपत्ता' तत्र-तयोः पर्याप्तकापर्याप्तयोर्मध्ये रुल्लु ये ते अपर्याप्तकाः सन्ति ते खलु स्वयोग्याः पर्याप्तीः कासन्येन असंप्राप्ताः, विशिष्टान वर्णादीन अनुपगताया भवन्ति वर्णादिभेद विवक्षायामेतेपां कृष्णादिना वर्णभेदेन व्यपदेष्टुमशक्यत्वात, शरीरादिपर्याप्तीनां परिपूर्णता दशागेव वादराणां वर्णादि विभागः प्रस्टी भवति नापूर्णतादशाया, ते चापर्याप्ता उच्छनारापर्याप्त्या एक म्रियन्ते, तन्मात् न स्पष्टतरवर्णादि विभागः सम्भवति, पतदभिप्रायणन 'असंप्राप्ता' इत्युक्तम्, अथ उच्छ्वास पर्याप्त्यैव नियन्ते नार्वाक शरीरेन्द्रिय पर्याप्रियाग अपर्याप्त अपि त्यत्र को हेतरितिचेन्मैवं-सर्वेषामेव देहिनाम् आगामिभवायुर्वद्भव मरणं भवति, नाबद्धा, तच्च और अपर्याप्त । इन दोनों में से जो अपर्याप्त है वे अपनी पर्याप्तियों को पूरी तरह असंप्राप्त हैं, अथवा उनमें विशिष्ट वर्ण आदि प्राप्त नहीं हुए हैं। वर्ण आदि की अपेक्षा से ये काले हैं. इत्यादि रूप से उन्हें कहा नहीं जा सकता । शरीर आदि पर्याप्तियां जर परिपूर्ण हो जाती हैं, उसी अवस्था में बादर जीयों में वर्ण आदि का भेद प्रकट होता है, अपूर्णता की दशा में प्रकट नहीं होता। वे अपर्याप्त जीव उच्छवासपर्याप्ति से अपर्याप्त रह वार ही मर जाते हैं, अतएव उनमें वर्ण आदि के विभाग का संभव नहीं है। इस अभिप्राय से ही उन्हें 'असंप्राप्त' कहा है। शंका-उच्छ्वासपर्याप्ति से अपर्याप्त रह कर मरते हैं, उससे पहले अर्थात् शरीर या इन्द्रियपर्याप्ति से अपर्याप्त होने की दशा में नहीं मरते, इसमें दया प्रमाण है ? 'તે બનેમાંથી જેઓ અપર્યાપ્ત છે, તેઓ પોતાની પર્યાયિઓને પુરી રીતે સંપ્રાપ્ત થયેલા નથી. અર્થાત તેઓમાં વિશિષ્ટ વર્ણ વિગેરે પ્રાપ્ત થયેલ નથી. વર્ણ આદિની અપેક્ષાએ તેઓ કાળા છે ઈત્યાદિ રીતે તેમને કહી શકાતા નથી. શરીર આદિ પર્યાપ્તિઓ જ્યારે પરિપૂર્ણ થઈ જાય છે. તે અવસ્થામાં બાદર આદિ જેમાં વર્ણ વિગેરેના ભેદ પ્રગટ થાય છે અપૂર્ણતાની દશામા પ્રગટ નથી થતા. તે અપર્યાપ્ત જીવ ઉચ્છવાસ પર્યાપ્તિથી અપયોસ રહીને જ મરી જાય છે, તેથી તેઓમાં વર્ણ આદિના વિભાગ સંભવતા નથી. એ અભિપ્રાયે તેઓને “અસ પ્રાપ્ત કહ્યા છે. શંકા-ઉચ્છવાસ પતિથી અપર્યાપ્ત રહીને મરે છે, તેના પહેલા અર્થાત શરીર અથવા ઇન્દ્રિય પર્યાપ્તિથી અપર્યાત થવાની સ્થિતિમા નથી મસ્તા આ બાબતમાં શું પ્રમાણ છે? Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१९ = प्रबोधिनी टीका प्र. पद १ सू१४ पृथ्वीकाय मेदनिरूपणम् शरीरेन्द्रियपर्याप्तिभ्यां पर्याप्तानां वन्धमायाति नान्यथेति अथ च 'तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा एतेसिं वण्णा देसेणं गंधादेसेणं, रसादेसेणं, फासा देसेणं सहस्सग्गसो विहाणाई संखेज्जाई जोणिप्पमुहस्यसहस्साई पज्जत्तगनिस्साए अपज्जतगा वक्कमंति' ' तत्थ णं' तत्र खलु तयोः पर्याप्तकापर्यातकयोर्मध्ये 'जे ते ' ये ते पूर्वोक्ताः, 'पज्जतगा' पर्याप्तकाः- परिसमाप्तसमस्तस्वयोग्यपर्याप्तयः सन्ति, 'एतेसिं वण्णा देसेणं' एतेषां पर्याशाणां वर्णादेशेन - वर्णभेद विवक्षया 'गंधादेसेणं' गन्धादेशेन गन्धभेदविवक्षया एवम् 'रसादेसेणं' रसादेशेन -रसभेदविवक्षया 'फासादेसेणं' स्पर्शादेिशेन - स्पर्शभेदविवक्षया, 'सहस्सग्गसो' - सहस्राग्रशः- सहस्रसंख्यया 'विहाणाई' विधानानि - भेदा भवन्ति, तथाहि - वर्णाः कृष्णादिभेदात्पञ्च, गन्धौ सुरभितदितरभेदाद् द्वौ, रसास्तिक्तादयः पञ्च, स्पर्शाः मृदुकशादयोऽष्टौ, एकैकस्मिथ वर्णादौ तारतम्यभेदेन अनेकेऽवान्तरभेदा भवन्ति, " 13 समाधान - सब जीव आगामी भव की आयु का बन्ध करके ही मरते हैं, आगामी भव की आयु बांधे विना नहीं मरते और आगामी भव की आयु तभी बंधती है जब शरीर और इन्द्रिय पर्याप्ति से पर्याप्त हो जाएं, अन्यथा नहीं । इन पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों में से जो पर्याप्त हैं, जिनकी अपने योग्य चार पर्याप्तियां पूरी हो गई हैं, उनके वर्ण के भेद से, गंध के भेद से, रस के भेद से एवं स्पर्श के भेद से हजारों भेद हैं । काले आदि के भेद से वर्ण पांच होते हैं, गंध के सुरभि और असुरभि के भेद से दो भेद हैं, तिक्त आदि रस पांच हैं और मृदु कर्कश आदि स्पर्श आठ हैं । इन एक-एक वर्ण आदि में भी तरतमता સમાધાન~મધા જીવા આવતા ભવના આયુષ્યના અન્ય કરીને જ મરે આવતા ભવતું આયુષ્ય માંધ્યા સિવાય મરતા નથી. અને આગામી ભવનુ આયુષ્ય ત્યારે ખાધે છે. જયારે શરીર અને ઇન્દ્રિયેા પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત અની જાય નહીં તે। નહી. આ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તક જીવામાથી જે પર્યાપ્તક છે જેએની પોતાને ચેાગ્ય ચાર પર્યાપ્તિએ પુરી થઇ ગઈ છે. તેના વર્ણના ભેદ્દે, ગન્ધના ભેદે રસના ભેદે અને સ્પર્શ ના ભેઠે કરીને હજારા ભેદ છે. કાળા વિગેરે ભેદથી વ` પાચ હેાય છે. ગંધના સુરભિ અને અસુરભિના ભેદથી બે ભેદ છે. તિક્ત આદિ રસ પાંચ છે અને મૃદુ કુશ આદિ સ્પર્શ આઠે છે. આ એક એક વ આદિમાં પણ તારતમ્યતાના હિસાખથી અનેકાનેક ભે Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे यथा-भ्रमरकाकपिक कज्जलाञ्जनादिषु तरतमभावात् कृष्ण कृष्णतर कृष्णतमेत्यादिरूपतया अनेके कृष्णभेदाः, एवं नीलादिष्वपि योज्यम्, तथा गन्धरसस्पर्शेवपि एतमेव वर्णानां परस्परं संयोगेन धूसर कबु रत्वादयोऽनेकसंख्यका भेदाः, तथैव गन्धादीनामपि परस्परं गन्धादिभिः समानयोगात्, अतो भवन्ति वर्णाद्यादेशैः सहस्रशः भेदा इत्याशयः, 'संखेज्जाई जोणिग्पमुहसयस हस्ताई' संख्येयानि योनिमुखानि - योनिद्वाराणि शतसहस्राणि भवन्ति, तथाहि एकैकस्मिन् वर्णे गन्धे रसे स्पर्शे च पृथिवीकायिकानां योनिः संवृतावर्तते, सा पुन र्योनि विधासचित्ता, अचित्ता, मिश्रा च पुनरेकैका त्रिधा शीता, उष्णा, शीतोष्णा च के हिसाब से अनेक-अनेक भेद होते हैं । जैसे भ्रमर, काक, कोयल, कज्जल आदि में कालेपन की न्यूनाधिकता होती है । अतः कृष्ण, कृष्णतर, कृष्णतम आदि अनेक कृष्ण वर्ण होते हैं । नील आदि के विषय में यही बात समझनी चाहिए । गन्ध, रस और स्पर्श में भी ऐसे ही भेद होते हैं । इसी प्रकार रंगों की आपस में मिलावट करने से धूसर वर्ग, करंबु वर्ग आदि न जाने कितने वर्ग उत्पन्न हो जाते हैं । इसी प्रकार एक गंध में दूसरी गंध के मिलने से तीसरी तरह की गंध उत्पन्न हो जाती है । अतएव वर्ग आदि की अपेक्षा से हजारों भेद होते हैं, यह सूत्रकार का आशय है । इन जीवों की लाखों योनियां होती हैं । जैसे-एक-एक वर्ण, गंध, रस और स्पर्श में पृथिवोकायिकों की योनि संवृत होती है । वह तीन प्रकार की है - सचित्त, अचित्त और मिश्र । इनमें से भी प्रत्येक के २२० અને છે. જેમ ભમરા, કાગડા, કાયલ, કાજળ વગેરેમા કાળાપણાની ન્યૂનાધિકતા હૈાય છે. તેથી કૃષ્ણ, કૃષ્ણતર, કૃષ્ણતમ આદિ અનેક કૃષ્ણવર્ણો અને છે. નીલ વિગેરેના વિષયમાં પણ એવાજ ભેદ પડે છે. ગન્ધ, રસ અને સ્પર્શ'માં પણ એવાજ ભેદ અને છે. 1) એ રીતે રંગાની અદા આદર મેળવણી કરવાથી ધૂસરવણકર ખ વ વિગેરે જાણે કે કેટલાય વર્ણ ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. એ પ્રમાણે એક ગંધમા ખીોગ ધ મળવાથી ત્રીજી જાતનેા ગધ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તેથી વ વિગેરેની અપેક્ષાએ હાર ભેદ્ય મને છે. આવેા સૂત્રકારને આશય છે. આ જીવેાની લાખા ચેાનિએ થાય છે. જેમ એક એક વર્ણ, ગધ, રસ, અને સ્પર્શમા પૃથ્વી કાયિકાની ચેનિ સવૃત્ત થાય છે. તે ત્રણ પ્રકારની છે— सत्ति, अत्ति भने मिश्र. तेभाथी यशु अत्येउना शुभाशु लेह छे-शीत, उष्णु, शीतोष्णु. भे Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३१ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू १४ पृथ्वीकाय भेदनिरूपणम् शीतादीनामपि प्रत्येकं तारतम्यभेदाइ नेक भेदत्वम्, केवलमेवं विशिष्टवर्णादियुक्ताः संख्यातीता अपि स्वस्थाने व्यक्तिभेदेन योनयो जातिमधिकृत्य एकैव योनि गण्यते ततः संख्येयानि पृथिवीकायिकानां योनिशतसहस्राणि व्यपदिश्यन्ते, तानि च सूक्ष्मवादरगत सर्वसंख्यया सप्तयोध्यानि लक्षाणि 'पज्जत्तगणिस्साए अपज्जत्तगा वक्कमंति- पर्याप्तकनिश्रयाऽपर्याप्तका व्युत्क्रामन्ति उत्पद्यन्ते, कियन्त उत्पद्यन्ते इत्याकाङ्क्षायामाह - ' जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेज्जा' यत्र एकः पर्याप्तस्तत्र नियमात् तन्निश्रयाऽसंख्येयाः - अपर्याप्तका उत्पद्यन्ते इति शेषः, प्रकृतमुपसंहरन्नाह - ' से तं खरवायर पुढविकाइया' 'से तं' ते एते पूर्वोक्त स्वरूपाः खरवादरपृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ताः, 'सेचं वायरपुढ विकाइया' ते एते पूर्वोक्तस्वरूपाः, बादरपृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ताः, 'सेतं पुढविकाइया' ते एते - उपर्युक्तस्वरूपाः, पृथिवीकायिकाः प्रज्ञप्ता इत्याशयः ।। सू० १४ ॥ तीन-तीन भेद हैं- शीत, उष्ण और शीतोष्ण । इन शीत आदि के भीतरतमता के कारण अनेक भेद होते हैं । अलबत्त, इस प्रकार विशिष्ट वर्ण आदि से युक्त होने के कारण योनियां असंख्य होने पर भी सामान्य की अपेक्षा से वह एक ही योनि गिनी जाती है । इसी अपेक्षा से पृथ्वीकायिक जीवों की योनियां लाखों कही जाती हैं । सूक्ष्म और बादर - सब की मिलकर वे योनियां सात लाख समझना चाहिए । पर्याप्तक के आश्रय से अपर्याप्तक जीव उत्पन्न होते हैं । कितने उत्पन्न होते हैं ? ऐसी जिज्ञासा होने पर कहते हैं - जहाँ एक पर्याप्तक होता है वहां नियम से उसके आश्रय से असंख्यात अपर्याप्त उत्पन्न होते हैं । अब प्रकृत का उपसंहार करते हैं - यह खरचादरपृथिवीकाय की, यादरपृथ्वीका की और साथ ही पृथ्वीकायिकों की प्रज्ञापना हुई ॥ १४ ॥ શીત વગેરેના પણ તારતમ્યતાએ અનેક ભેદ અને છે. અલબત્ત એ રીતે વિશિષ્ટ વધુ આદિથી યુક્ત હાવાને કારણે અસ ́ખ્ય ચેાનિએ હેાય છે તે પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ તે એક જ ચેાનિ ગણાય છે. એ અપેક્ષાએ પૃથ્વીકાયિક વેાની ચેનિચે લાખા કહેવાય છે. સૂક્ષ્મ અને માદર બધાની મળીને તે ચેાનિયે સાત લાખ સમજવી જોઇએ. પર્યાપ્તકના આશ્રયથી અપર્યાપ્ત જીવ ઉત્પન્ન થાય છે? કેટલા ઉત્પન્ન થાય છે ? એવી જીજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થતા કહે છે જયા એક પર્યાપ્તક હાય છે ત્યાં નિયમે કરીને એના આશ્રયથી અસંખ્યાત અપર્યાપ્ત ઉત્પન્ન થાય છે. હવે ઉપસ હાર કરે છે=આ રીતે ખર ખાદર પૃથ્વીકાયની, ખાદર પૃથ્વીકાયની અને તેની સાથે પૃથ્વીકાયિકાની પ્રજ્ઞાપના થઈ. ૫ સૂ. ૧૪ ૫ Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ प्रज्ञापनासूत्रे मूलम्-से किं तं आउकाइया ? आउकाइया दुविहा पण्णत्ता तं जहा-सुहुमआउकाइया य बायरआउकाइया य। से किं तं सुहुमआउकाइया ? सुहमआउकाइया दुविहा पण्णत्ता तं जहा-पज्जत्तगसुहुनआउकाइया य अपज्जत्तगसुहुम आउकाइया य । से सं सुहमआउकाइया। से किं तं वायरआउकाइया ? बायरआउकाइया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहाउस्सा हिमए २ महिया३ करण४ हरतणुए५, सुद्धोदए६ सीओ. दए७ उसिगोदए८ खारोदए९ खट्टोदए१० अंविलोदए११ लवणोदए१२ वारुणोदए१३ खीरोदए १४ घओदए१५ खोओ. दए१६ रसोदए १७, जे यावन्ने तहप्यगारा ते समासओ दुविहा पपणत्ता तं जहा-पज्जतगा य अपज्जत्तगा य । तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा एतेसिं वण्णदेसेणं गंधादेसेणं रसादेसेणं सहस्स. गसो विहाणाइं । संखेज्जाई जोणिप्पमुहसयसहस्साई, पज्जत्तगणिस्ताए अपजत्लगा वरुति, जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेज्जा । से तं बायरआउकाइया । सेतं आउकाइया ।सू. १५॥ छाया-अथ के ते अकायिकाः ? अकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथासूक्ष्माष्कायिकाश्च बादरामायिकाश्च । अथ के ते सूक्ष्माकायिकाः ? सूक्ष्माप्का शब्दार्थ-(से किं तं आउकाच्या) अपकायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? (दुविता) दो प्रकार के (पणता) कहे गए हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (सुहम आउकाड्या य) सक्षम अकायिक और (बायर आउकाइया य) बादर अकायिक (ले किं तं सुहम आउकाइया) सूक्ष्म अपकायिक कितने प्रकार के हैं (दुविहा पण्णता) दो प्रकार के कहे हैं -(से कि तं आउकाइया) मयि पटसा प्रश्न छ ? (आउकाइया) म५४ायि४ (दुविहा) मे ५४१२ना (पण्णत्ता) ४ा छ (तं जहा) तेमा २मा रीते छ (सुहुम आउकाइया) सूक्ष्म २४यि: मने (बायर आउ काइया य) ॥६२ २मय (से कि तं सुहुमआउकाइया) सक्षम २मयसा माना छ ? (दुविहा Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१५ अप्कायिकजीवभेदनिरूपणम्' २२३ यिका द्विविधा प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तक सूक्ष्मा फायिकाश्च अपर्याप्तक सूक्ष्माप्कायिकाश्च । ते एते सूक्ष्माप्कायिकाः । अथ के ते वादराप्तायिकाः ? वादाप्कायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अवश्यायः१ हिमकम् २ महिका३ करकः४ हरतनुकः५ शुद्धोदकस्६ शीतोदकम्७ उप्णोदकम्८ क्षारोदकस् ९ खट्टोदकम्इपदम्लोदकस् १० अम्लोदकम् ११ लवणोदकम् १२ वारुणोदकम् १३ क्षीरोदकम् ११४ घृतोकम् १५ क्षोदोदकम् १६ रसोदकर१७, ये चान्ये तथा प्रकारास्ते (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (पज्जत्तगतुहुल आउकाइया य) पर्याप्तक सूक्ष्म अपकाधिक और (अपजत्तगलुशुम आउकाझ्या य) अपर्याप्तक सूक्ष्म अप्कायिक (से त्तं सुहम आउकाइया) यह सक्षम अप्कायिक की प्ररूपणा हुई (खे किं तं बायर आउकाइथा) बादरअपकायिक कितने प्रकार के हैं (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (उस्सा) ओल (हिमए) हिम (पहिया) महिका (करए) ओले (हरतणुए) भूमि को फोड कर घास पर जमा होने वाला जल बिन्दु (सुद्धोदए) शुद्धोदक (सीओदए) शीतोदक (उसिणोदए) उप्ण जल (खारोदए) खाराजल (खट्टोदए) कुछ खट्टा पानी (अविलो. दए) खा पानी (लवणोदए) लक्षण लक्षुद्रकापानी (वारूणोदए) वरुण वर समुद्र का पानी (खीरोदए) खीर समुद्र का पानी (घओदए) घृतवर समुद्र का पानी (खोओदए) इक्षुवर समुद्र का पानी (रसोदए) रसोदक पुष्करवर समुद्र आदि का पानी । पण्णत्ता) मे. ४२॥ ४॥ छ (तं जहा) ते २॥ प्रमाणे छ. (पज्जत्तगसुहमआउकाइया य) पर्याप्त सूक्ष्म २५५४५४ मने (अपज्जत्तग सुहुमआउकाइया य) अपात सूक्ष्म २५१.४यि४ (से तं सुहुमआउकाइया) Pा सूक्ष्म २मयिनी પ્રરૂપણ થઈ છે એમ સમજવું જોઈએ. - (से कि तं वायरआउकाइया) ॥६२ २५० यि सा ४२न छ ? (अणेगविहा) ॥४२२५२. ४४ भने ५४५२ना (पण्णत्ता) हा छ (तं जहा) छ । प्रारे छ. (उस्सा) स (हिमर) हिम (महिया) भाडा (करए) ४२(हरतणुप) सभीनने शंडी घास ५२ मत are Org (सुद्धोटा) शुद्धो६४ (मीओदए) शीतls (उसिणोदए) गरम पाणी (खारोदर) पा३ पाणी (खट्टीदय) * ा पाणी (अंबिलोदए) माटु ! (लवणोदए) । अदनुपी (वारुणोदर) १३१२ समुद्रनु N (सीरोदा) ी२ समुद्रनु प (घओ) धृतर२ समुद्रनु l (खोओदरा) क्षु५२ समुद्रनु ५५ (रसोदए) २६ ५५४२२२ समुद्रनु पाए विगैरे Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ प्रमापनासूत्रे समासतो द्विविधाः प्रज्ञताः, तद्यथा-पर्गप्तकाश्च अपर्याप्तकाच, तत्र खलु ये ते अपर्याप्तका स्ते खलु असंप्राप्ताः । तत्र खलु ये ते पर्याप्तताः एनेपां वर्णादेशेन गन्धादेशेन रसादेशेन स्पर्यादेशेन सहसाग्रशो विधानानि, संख्येयानि योनि प्रमुख शतसहस्राणि, पर्याप्तकनिश्रया अपर्याप्ता व्युत्क्रामन्ति, यत्रेकस्तत्र नियमात् असंख्येयाः । ते एते बादगाकायिकाः । ते एते अप्कायिकाः ।। सू० १५॥ (जे यावन्ने) अन्य जो भी (तहप्पगारा) इसी प्रकार के (ते) वे (समासओ) संक्षेप ले (दुविहा) दो प्रकार के (पन्नत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (पजतगा य) पर्याप्तक (अपज्जत्तगा य) और अपर्याप्तक (तत्थ णं) उनमें से (जे ते अपज्जत्तगा) जो अपर्याप्त हैं (ते णं) वे (असंपत्तो) असंप्राप्त हैं (तत्य णं) उनमें से (जे ते एज्जत्तगा) जो पर्याप्त हैं (एतेसिं) इनके (वण्णादेसेणं) वर्ण की अपेक्षा से (गंधा देसेणं) गंध की अपेक्षा ले (रसादेलेणं) रस की अपेक्षा से (फासादेसेणं) स्पर्श की अपेक्षा से (सहस्सरासो) हजारों (विहाणाई) भेद हैं (संखेज्जाइं) संख्यात (जोणियप्पमुहसयसहस्साई) लाख योनि प्रमुख हैं (पज्जत्तगनिस्लाए) पर्याप्तक जीव के आश्रय से (अपज्जत्तगा) अपर्याप्तक (वक्कमंति) उत्पन्न होते हैं (जत्थ) जहाँ (एगो) एक (तत्थ) वहां (नियमा) नियम से (असंखेज्जा) असंख्यात हैं (से तं यायर आउकाइया) यह वादर अकाय की प्ररूपणा हुई (से तं आउकाइया) यह अप्काय की प्ररूपणा हुई ॥१६॥ (ये यावन्ने) मन्य रे ४५ (तहप्पगारा) मा प्रा२ना हाय (ते) तेस। (समासओ) स२५थी (दुविहा) मे ४२ना (पग्णत्ता) ४ा छ (तं जहा) ते मा प्रारे (पज्जत्तगा) पर्यात (अपज्जत्तग्गा य) मने पर्याप्त (तत्थ णं) तेसोमाथी (जे ते अपज्जत्तगा) 2 अपर्याप्त छ (ते ण) तेस। (असंपत्ता) मसात छ (तत्यणं) तेगामाथी (जे ते पज्जत्तगा) 2 पर्याप्त छ. (एएसिं) मेमना (वण्णादेसेगं) पर्षनी अपेक्षाथी (गंधादेसेण) धनी अपेक्षा (रसादेसेणं) २सनी अपेक्षाये (फामादेसेण) २५शनी अपेक्षा (सहस्सग्गसो) । (विहाणाई) ले छे (मखेजाई) संन्यात (जोणियापमुहसय सहस्साई) 14 योनि प्रभु छ (पज्जत्तगनिस्साए) पर्याप्त नी माश्रये (अपज्जत्तगा) PA५४ (वक्कमंति) S५न्न थाय छे. (जत्थ) न्या (ग्गो) ४ (तत्थ) या (नियमा) नियमयी (असंखेज्जा) मस-यात छ (से तं वायरआउकाइया) मा मा२ २४ायनी प्र३५॥ थ/ (सत्तं आउकाइया) 22. २५.४ायनी प्र३५॥ २७ ॥ सू. १५ ॥ Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१५ अष्कायिकजीवभेदनिरूपणम् टीका - अथ अकायिकभेदान् प्ररूपयितुं पृच्छति - 'से किं तं आउक्काइया ?' 'से' अथ 'किं तं' के ते - कतिविधा इत्यर्थः ' आउक्काइया' अष्कायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'आउक्काइया दुविधा पत्ता ' अष्कायिकाः, द्विविधा:द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः – उक्ताः, 'तं जहा - सुहुमआउक्काइयाय वायर आउक्काइयाय' सूक्ष्माकायिकाच वादराष्कायिकाच, अथ सूक्ष्माण्कायिकभेदान् पृच्छति - "से किं तं मुहुम आउकाइया ?' 'से' अथ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः सूक्ष्माप्कायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'हुम आउवकाइया दुबिहा पण्णत्ता: ? सूक्ष्माकायिकाः द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - उक्ताः, 'तं जहा ' - पज्जत्तग सुहुमआउवकाइया य, अपज्जत्तसुहुम आउकाइया य' तद्यथा - पर्याप्त सूक्ष्माकायिकाच, अपर्याप्त सूक्ष्मापकायिकाच, प्रकृतमुपसंहरन्नाह - 'सेतं सुहुमआउकाइया' ते एते-पूर्वोक्त स्वरूपाः, सूक्ष्माष्कायिकाः प्रज्ञप्ता इत्याशयः । अथ बादराकायिकभेदान् पृच्छति - 'से किं तं वादर आउकाइया ? 'से' अथ 'किं तं' के ते - कतिविधा : 'वादर आउकाइया ?' वादराप्कायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'वायर आउकाइया अणेगविहा, पण्णत्ता' वादराष्कायिकाः 14 टीकार्थ -- अप्रकायिक जीवों के भेदों की प्ररूपणा करने के लिए प्रश्न करते हैं - अष्कायिक जीव कितने प्रकार के कहे गए हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं - अष्कायिक जीव दो प्रकार के कहे हैं - सूक्ष्म अष्काfor और बादर अपकायिक । सूक्ष्म अष्कायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् कहते हैं -सूक्ष्म अष्कायिक दो प्रकार के हैं- पर्याप्तक सूक्ष्म अष्कायिक और अपर्याप्तक सूक्ष्म अष्कायिक । अब प्रकृत का उपसंहार करते हैं - यह सूक्ष्म अष्कायिक जीवों का कथन हुआ । अय बादरों के विषय में प्रश्न करते हैं- बादर अष्कायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने कहा बादर अष्कायिक अनेक प्रकार ટીકા અષ્ઠાયિક વેાના ભેદાની પ્રરૂપણા કરવા માટે પ્રશ્ન કરે છે અપ્સાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના કહેલા છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-અપ્સાયિક જીવ એ પ્રકારના કહ્યા છે—સૂક્ષ્મ અષ્ઠાયિક અને માદર અકાયિક. સૂક્ષ્મ અÝાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાન કહે છે—સૂક્ષ્મ અષ્ઠાયિક એ પ્રકારના છે-પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ અષ્ઠાયિક અને અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ અકાયિક, હવે પ્રકૃતને ઉપસંહાર કરે છે આ સૂક્ષ્મ અકાયિક જીવનું કથન થયું. હવે માદરાના વિષયમાં પ્રશ્ન કરે છે— માદર અપ્લાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે प्र० २९ Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनास्त्र अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा उस्सा हिमए, करए हरतणुए, मुद्धोदए, सीओदए, उसिणोदए, खारोदय, खट्टोदए, अविलोदए, लवणोदए, वारणोदए, खीरोदए, घओदए, खोओदए, रसोदए'-तद्यथा 'उस्सा'-अवश्यायः-नेहः 'हिमए'-हिमम् -स्त्यानोदकम् 'महिया' महिका-गर्भमासेषु सूक्ष्मवर्षः, 'करए' करका-धनोपल:; 'हरतणुए'-हरतणुर्यो भुवमुद्भिद्य गोधूमाकरतणाग्रादिपु बद्धो विन्दुरूपो जायते, 'सुद्धोदए' शुद्धोदकम्- अन्तरिक्षसमुद्भवं नद्यादिगर्तच, तच्चस्पर्शरसादि भेदादनेकविधम्, 'सीतोदए' शीतोदकम्-नदीतडागावटवापी पुष्करिप्यादिषु शीतपरिणामम् 'उसिणोदए'-उष्णोदकम्-निसर्गत एव ववचिनिगदौ उप्णपरिणामम्' 'खारोदए' क्षारोदकम्-ईपल्लक्षणस्वभावम् ‘खट्टोदए' ईपदम्लपरिणामम,, 'अंबि' लोदए'-अम्लोदकम्, स्वभावत एवाम्लपरिणामं काजिकवत्, 'लवणोदए' लवेणोदकम् लवणसमुद्रे, 'वारणोदए' वारणोदकं-चरणसमुद्रे, 'खीरोदए' क्षीरोदकंक्षीरसमुद्रे, 'घओदए'-घनोदकम् ‘खोओदए' क्षोदोदकम्-इक्षुसमुद्रे, 'रसोदए' रसोके कहे गए हैं। वे इस प्रकार हैं-ओस, हिम (वर्फ) महिका अर्थात् गर्भ मासों में होने वाली सूक्ष्म वर्षा-कोहरा, करक-ओला, हरतनु पृथ्वी को भेदन करके गेहूं आदि के पौधों पर या घास पर- जम जाने वाला जलबिन्दु, शुद्धोदक अर्थात् अंतरिक्ष में उत्पन्न होने वाला जल और नदी आदि का जल, (वह स्पर्श रस आदि के भेद से अनेक प्रकार का होता है) शीतोदक अर्थात् नदी, तालाब, कूप, वावडी, पुष्करिणी आदि का शीतल जल, उष्णोदक-किसी-किसी झरने आदि से निकलनेवाला स्वाभाविक उष्णपरिणाम वाला जल, क्षारोदक (धोडा खारा जल) खट्टोदक (थोडा खट्टा जल) अम्लोदक स्वाभाविक अम्ल जलं, (कांजी के समान) लवणोदक (लवणसमुद्रका पानी) वरणोदक (वरुणवर समुद्रका जल), क्षीरोदक (क्षीरसागर को जल) धृतो( શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–આદર અપ્સાયિક અનેક પ્રકારના કહેલા છે. તેઓ આ રીતે છે–એસ, હિમ (બરફ) મહિકા અર્થાત્ કે ગરમીના સમયમાં थं नारी सूक्ष्म वर्षा, (२१-४२१, माता-) रतनु, पृथ्वीन ने Us વિગેરેના છોડ ઉપર કે ઘાસ પર જમા થતા જલબિન્દુ, શુદ્ધોદક અર્થાત્ અંતરિક્ષમાં ઉત્પન્ન થનારું પાણી અને નદી વિ. નું પાણી. (તે સ્પશે રસ આદિના ભેદે અનેક પ્રકારનું બને છે) શીતેદક અર્થાત્ નદી, તલાવ, કુવા, વાવ આદિ નું શીતલજલ, ઉષ્ણદક કે ઝરણામાંથી કુદરતે નિકળતું ઉણ પરિણામવાળું ore, क्षाश६४ (थोडमा पाणी) (खट्टोदक) थाई मा पाणी व (કુદરતી ખારું પાણી) લવણોદક (લવણ સમુદ્રનું પાણ) વારૂણોદક (વરૂણવર Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पद १ सू.१५ अकायिकजीवभेदनिरूपणम् -२२७ दिकम्-पुष्करवर समुद्रादिषु 'जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पण्णत्ता' ये चाप्यन्ये, तथा प्रकाराः-रसस्पर्शादि भेदभिन्ना घृतोदकादयो बादराकायिका: सन्ति ते सर्वे वादराकायिकाः ज्ञेयाः ते समासतः-संक्षेपेण द्विविधाःद्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा-पज्जत्तगाय, अपज्जत्तगाय' तद्यथा-पर्या .प्तकाश्च, अपर्याप्त काश्च तत्थ णं जे ते अपज्जत्तगा, ते णं असंपत्ता' तत्र खलं-तयोर्द्वयोर्मध्ये ये ते अपर्याप्तकाः वादराप्कायिकाः सन्ति, ते खलु असंप्राप्ताः-- स्वंयोग्याः पर्याप्ती साकल्येन अप्राप्ता, इत्याशयः । 'तत्थ णे जे ते पज्ज-तगा. एते सिं वण्णादेसेणं गंधादेसेणं रसादेसेणं फासादेसेणं सहस्सग्गसौ विहाणाई'. तत्र खलु-पर्याप्तकापर्याप्तकवादराप्कायिकयोमध्ये, ये ते पर्याप्तको बादराप्कायिकाः सन्ति, एतेषां-पयोप्तकाः वादराप्कायिकानां वर्णादेशेनवर्णभेदविवक्षया, गन्धादेशेन-गन्धभेदविवक्षया, रसादेशेन-रसभेदविवक्षया, स्पर्शादेशेन-स्पर्शभेदविवक्षया, सहस्राग्रशः-सहस्रसंख्यया विधानानि-भेदों भवन्ति, ते च-भेदाः पूर्वोक्तरीत्या अवसेयाः, 'संज्ज्जाई जोणिप्पमुहसय सहदक (कृतवर समुद्रका जल) क्षोदोदक (इक्षुवर समुद्रका जल) रसोदके (पुष्करवर समुद्र का जल) तथा इसी प्रकार के जो भी अन्य जल हैं और जो रस स्पर्श आदि के भेद से नाना प्रकार के हैं, वे सब बादर अकायिक जानने चाहिए। : ये ओस आदि बाद अप्कायिक जीव संक्षेप से दो प्रकार के कहे गए हैं-पर्याप्तक और अपर्याप्तक। इनमें जो अपर्याप्त हैं बे असंप्राप्त है अर्थात् अपनी योग्य पर्याप्तियों को पूर्ण नहीं कर पाये हैं। और इनमें से जो पर्याप्त हैं, उनके वर्ण, गंध, रस और स्पर्श के भेद से हजारों भेद होते हैं । वे भेद पूर्वोक्त प्रकार से सम. झने चाहिए। उनकी लाखों योनियां होती हैं । जैसे-एक-एक वर्ण, समुद्रनु पाjl) क्षा२।४४ (क्षीर सागरनु पाणी) ता(धत समुद्रनु पाjl) ક્ષેદક (ઈશ્કવર સમુદ્રનું પાણી) રસેદક (પુષ્કરવર સમુદ્રજલ) તથા તેવી રીતના કઈ પણ અન્ય જલ છે અને જે રસ સ્પર્શ આદિભેદે અનેક જાતના છે. તે બધા બાદર અકાયિક જાણવાં જોઈએ. આ એસ વિગેરે બાદર અપ્લાયિક જીવ સંક્ષેપથી બે પ્રકારના છેપર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક. * તેઓમાં જે અપર્યાપ્ત છે તેઓ અસંપ્રાપ્ત છે અર્થાત્ પિતાની ગ્ય પર્યાપ્તઓને પૂર્ણ નથી કરેલ હતા, અને તેમાંથી જે પર્યાપ્ત છે તેઓના વણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શને ભેદથી હજારે ભેદ પડે છે. તે ભેદ પૂર્વોક્ત Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२८ , . प्रशापनास्त्रे स्साई' संख्येयानि, योनिप्रमुखानि-योनिद्वाराणि, शतसहस्राणि भवन्ति, तथाहि :-एकैकस्मिन् वर्णे गन्धे रसे स्पर्श चाप्कायिकानां संवृता योनि वर्तते, सा पुनः । सचित्ताचित्तमिश्रभेदेन त्रिधा, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्या संख्येयानि अकायिकानां योनिशतसहस्राणि भवन्ति तानि च सूक्ष्म वादरगतसर्वसंख्यया सप्तलक्षाणि अव सेयानि, 'पज्जत्तगनिस्साए अपज्जत्तगा वक्कमंति' पर्याप्तकनिश्रया-पर्याप्तकाकायिकाश्रयेण, अपर्याप्तका:-अपर्याप्तकाः-अपर्याप्तकाप्कायिकाः, व्युत्क्रामन्ति-उत्पधन्ते, कियन्तस्ते उत्पद्यन्ते, इत्याशङ्कायामाह-'जत्थ एगो तत्थ नियमाअसंखि ज्जा' यत्र एक पर्याप्तकस्तत्र नियमात् तन्निश्रया तदाश्रयेण असंख्येयाः-अपर्यासकाः, उत्पद्यन्ते इत्याशयः, प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तं वायार आउकाइया' ते एते पूर्वोक्ता वादाप्कायिकाःप्रज्ञप्ताः, 'से तं आउकाइया' ते एते-उपर्युक्ताः, अकायिकाः प्रज्ञाप्ता इत्याशयः ॥सू०१५॥ गंध, रस और स्पर्श में अप्कायिकों की संवृत योनि होती है। वह भी सचित्त, अचित्त और मिश्र के भेद से तीन प्रकार की है। इत्यादि पूर्वोक्त प्रकार अप्कायिक जीवों की लाखों योनियां होती हैं। संक्ष्म और बादर-सब को मिलाने से वे सात लाख हैं। पर्याप्त अप्कायिक जीव के अश्रय से अपर्याप्तक जीव उत्तम होते हैं। वे कितने उत्पन्न होते हैं ?.इस आशंका का उत्तर दिया गया है-जहां एक- पर्याप्तक है वहां नियम से उसके आश्रय से असंख्यात अपर्याप्तक उत्पन्न होते हैं। .: अब प्रकृत का उपसंहार करते हैं-यह बादर अप्पकायिक जीवों की प्ररूपणा हुई और इसके साथ ही अप्कायिकों की भी प्ररूपणा पूरी हुई ॥१५॥ -- પ્રકારે સમજવા જોઈએ, તેઓની લાખે નિઓ બને છે. જેમ એક એક - प, मध, २स मने २५शमा मायिनी वृत्त योनिया छे. ( ' તે પણ સચિત્ત અચિત્ત અને મિશ્રના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની છે. વિગેરે પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અષ્કાયિક જીવની લાખે નિઓ થાય છે. સૂમ અને બાદર બધાની મેળવીએ તેઓ ૭ સાત લાખ છે. પર્યાપ્ત અષ્કાયિક જીવના આશ્રયથી અપર્યાપ્તક જીવ ઉત્પન્ન થાય છેતેઓ કેટલા ઉત્પન્ન થાય છે? આ આશ કાનો ઉત્તર અપાયો-જ્યાં એક પર્યાપ્તક છે ત્યાં નિયમથી તેના આ આશ્રય વડે અસ ગ્યાત અપર્યાપ્તક ઉત્પન્ન થાય છે - હવે આરભેલા કથનને ઉપસંહાર કરે છે–આ બાદર અકાયિક જીની પ્રરૂપણ થઈ અને તેની સાથેજ અષ્કાયિકની પ્રરૂપણું પણ પૂરી થઈ. એ સૂ. ૧૫ Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू १६ तेजस्कायिकभेदनिरूपणम् २२९ । मूलम्-से किं तं तेऊकाइया ? तेऊकाइया दुविहां पन्नत्ता तं जहा-सुहुमतेउकाइया य, बायरतेऊकाइया य। से किं तं सुहुमतेऊकाइया ? सुहुमतेऊकाइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-पज्जत्तगसुहुमतेउकाइया य, अपज्जत्तगसुहुमतेउकाइया य । से तिं सुहुमतेउकाइया य। से किं तं बायरतेऊकाइया? बायरतेऊकाइया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा-इंगाले १, जालार मुम्मुरे३ अच्ची४ अलाए५ सुद्धागणी६ उक्का७ विज्जू८ असणी९ णिग्घाए१० संघरिससमुट्टिए११ सूरकंतमणिणिस्सिए१२, जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पण्णत्ता, तं जहा'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य । तत्थ णं जे ते अपज्जत्तगा ते णं असंपत्ता । तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा एएसिं वण्णादेसेणं गंधादेसेणं रसादेसेणं फासादेसेणं सहस्सग्गसो विहाणाइं संखेज्जाइं जोणिप्पमुहसयसहस्साइं, पज्जत्तगणिस्ताए अपज्जत्तगा वक्कमंति, जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखिज्जा। सेत्तं बायरतेऊकाइया । से तं तेऊकाइया ॥सू. १६॥ .,, छाया-अथ के ते तेजस्कायिकाः ? तेजस्कायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा सूक्ष्मतेजस्कायिकाश्च, वादरतेजस्कायिकाश्च । अथ के ते सूक्ष्मतेजस्कायिका ? सूक्ष्मतेजस्कायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तक सूक्ष्मतेजस्कायिकाच, .. शब्दार्थ-(से किं तं तेउकाइया) तेजस्कायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा) दो प्रकार के (पन्नत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (सुहुमतेउकाइया य) सूक्ष्म तेजस्कायिक और (वायर तेउकाइया य) पादर तेजस्कायिक, (से किं तं सुहुमतेउकाइया) सूक्ष्मतेजस्कायिक - हाथ-(से कि तं तेउकाइया) यि यो ४८॥ ४२ना छ ? (तेउकाइया) तेयि (दुविहा) में माना (पण्णत्ता) ४ो छ (तं जहा) तेसा ॥ भारे छे (सुहुमतेउकाइया य) सूक्ष्म त य गने (घायर तेउकाइया य) मा४२ avail4(से कि तं सुहुमतेउकाइया) सूक्ष्म ते4पोटा राना Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३० प्रज्ञापनाने अपर्याप्तकसूक्ष्मतेजस्कायिकाश्च । ते एते सूक्ष्मतेजस्कायिकाः। अथ के ते बादरतेजस्कायिकाः ? वादरतेजस्कायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-बारा? ज्वाला२ मुर्मुरः३ अचिः अलातम्५ शुद्धाग्निः६ उल्का७ विद्युत् ८ अर्शनिः९ निर्घातः१० सङ्घर्ष समुत्थितः११ सूर्यकान्तमणिनिश्रितः१२ ये चान्ये तया प्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च । तंत्र खलु ये ते अपर्याप्तकास्ते खलु असंप्राप्ताः । तत्र खलु ये ते पर्याप्तकाः, एतेषां जीव कितने प्रकार के कहे हैं ? (सुहुमतेउकया) सूक्ष्म तेजस्कायिक (दविहा) दो प्रकार के (पन्नत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (पज्जत्तगसुहुमतेउकाइया य) पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक और (अपज्जत्तगसुहुमतेउकाइयाय) अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक ।। ... (से किं तं बायरतेउकाइया)। बादर तेजस्कायिक कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पन्नत्ता) कहे हैं (जहा)इस प्रकार (इंगाले) अंगार (जाला) ज्वावा (मुम्मुरे) मुर्मुर (अच्ची) लपट (अलाए) अलात अधजली लकडी (सुद्धागणी) शुद्ध अग्नि.(उका) उल्का (विज्जू) विजली (असणी) अशनि (णिग्याए) वैक्रिय का अशेनिपात (संघरिससमुट्टिए) रगड से उत्पन्न अग्नि (सूरकंतमणिणिस्सिए) सूर्यकान्तमणि से निकली अग्नि (जे यावन्ने तहप्पागारा) अन्य जो इसी प्रकार को अग्नि है (ते) वह (समासओ) संक्षेप से (दुविहा) दो प्रकार की (पण्णत्ता) कही है (तं जहा) वह इस प्रकार है (पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य) पर्याप्त और अपर्याप्त (तस्थ णं) उनमें छ? (सुहुमतेउकाइया) सूक्ष्म १२४iयि(दुविहा) में प्रा२ना (पण्णत्ता) ४ा' छ (तं, जहा) तेस। २मा ४ारे छ (पज्जत्तगसुहुम तेउकाइया य) यात सूक्ष्म ते१२४ायि४-माने (अपज्जत्तगसुहुम तेउकाइया य) --मर्यास्त सूक्ष्म ते य . - (से किं तं वायरत उकाइया) मा६२ ते४२४२४ ३८॥ ४२न छ १ (बायरतेउकाइया) मा६२ ते४२४ायि४ (अणेगविहा) भने ४२ना- (पण्णत्ता) ४ह्या छ (तं.जहा) ते २मा प्रशारे (इंगाले) 4॥२ (जाला) rain (मुम्मुरे) भुभु२ (अच्ची) 'मया (अलाए) Rand-उधु मणे ॥ (सुद्धोगणि) शुद्ध मन (उक्का) Get (विज्ज) पिजी (असणि) सशनि (णिग्याए) वैठिया मनिपात (संघरिस समुद्विए) घसवाथी उत्पन्न -मन (सूरकंतमणिणिस्सिए) सूयन्त माथी नि मन (जे यावन्ने तहप्पगारा) मीत २ २१ ५४२न मन छे. (ते. समासओ) ते सपथी (दुविहा) में प्रा२ना (पण्णत्ता) ४उस छ (तं जहा) ते, प्रा२ छ (पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय) पर्याप्त मने अपर्याप्त (तत्थण) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१६ तेजस्कायिकभेदनिरूपणम् २३१ वर्णादेशेन गन्धादेशेन स्पर्शादेशेन सहस्राग्रशो विधानानि संख्येयानि योनि प्रमुखंशतसहस्राणि, पर्याप्तकनिश्रया अपर्याप्तकाः व्युत्क्रामन्ति, यत्र एकस्तत्र निय मात् असंख्येयाः। ते एते वादरतेजस्कायिकाः । ते एते तेजस्कायिकाः ॥१६॥ टीका-अथ तेजस्कायिकान् प्रतिपादयिपुराह-से किं तं तेउकाइया ?' 'से -अथ, 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः, तेजस्कायिकाः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह'तेजकाइया दुविहा पन्नत्ता' तेजस्कायिका द्विविधाः-द्वि प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, (जे ते) जो (अपज्जत्तगा) अपर्याप्त हैं (ते णं) वे (असंपत्ता) अप्राप्त हैं (तत्थ णं) उनमें (जे ते) जो (पज्जत्तगा) पर्याप्त हैं (एएसिं) इनके (वण्णादेसेणं) वर्ण की अपेक्षा से (गंधादेसेणं) गंध की अपेक्षा से (रसादेसेणं) रस की अपेक्षा से (फासादेसेगं) स्पर्श को अपेक्षा से (सहस्सग्गसो) हजारों (विहाणाई) भेद हैं (संखेज्जाई) संख्यात (जोणियप्पमुहसयहस्साई) लाख योनियां हैं (पज्जत्तगणिस्साए) पर्याप्तंक के आश्रय से (अपज्जत्तगा) अपर्याप्तक (वक्कमंति) उत्पन्न होते हैं (जत्थ) जहां (एगो) एक है (तत्थ) वहां (नियमा) नियम से (असंखिज्जा) असंख्यात हैं (से तं बायर तेउकाइया) यंह बादर तेजस्कायिकों की प्ररूपणा है (से तं तेउकाइया) यह तेजस्कायिकों की: प्ररूपणा पूरी हुई ॥१६॥ । टीकार्थ-अब तेजस्कायिकों की प्ररूपणा करने की इच्छा से कहते हैं-तेजस्कायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् उत्तर देते हैंतेजस्कायिक जीव दो प्रकार के कहे गए हैं । वे इस प्रकार हैं-सूक्ष्म तमाम (जे ते) या (अप्पज्जत्तगा) मर्याप्त छ (तेण) तेमा (असंपत्ता) मात छ. (तत्थ ण) तमामा (जे ते) रेस। (पज्जत्तगा) पति छ. . . . (एएसि) तेन्माना (वण्णादेसेण) पर्षनी अपेक्षामे (गंधादेसेण) गधनी : अपेक्षा (रसादेसेण) २सनी अपेक्षा (फासादेसेण) २५शनी अपेक्षा (सहस्सग्गसो) डन (विहाणाई) मे छ (संखेज्जाई) सण्यात (जोणियप्पमुह सहस्साई) दाम योनियो छ (पज्जत्तग णिस्साए) पर्यातना पायथी (अपज्जत्तगा) अपर्याप्त४ (वक्कमंति) Gपन्न थाय छ (जत्थ) या (एगो) मे छे (तत्थ) त्यां (नियमा) नियमेथी (असंखिज्जा) २मस च्यात छ (से तं घायर तेउ काइया) २। मा२ ते४२४ायिनी प्र३५४ाछे (से तं तेउकाइया) मा Marrstચિકેની પ્રરૂપણ થઈ છે. સૂ. ૧૬ ટીકાઈ-હવે તેજસ્કાયિકેની પ્રરૂપણા કરવાની ઈચ્છાથી કહે છે... . તેજરકાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે? Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३२ प्रज्ञापनासूत्रे 'तं जहा - मुहुमते ऊकाइया य, वापरते ऊकाइया य' तद्यथा-सूक्ष्म तेजस्कायिकाच बादर तेजस्कायिकाथ, 'से किं तं सुहुमते ऊकाइया ?' 'से' - अथ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः, 'सुमते ऊकाइया ?' सूक्ष्मतेजस्कायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'हुम ऊकाइया दुबिहा पण्णत्ता' सूक्ष्मतेजस्कायिकाः द्विविधाः द्विकारकाः प्रज्ञप्ताः-उक्ताः, ‘तं जहा - 'पज्जत्तग मुहुमतेंउकाइया य, अपज्जत्तंगहुमते उकाइया य' तद्यथा-पर्याप्तकसूक्ष्मतेजस्कायिकाथ, अपर्याप्तक सूक्ष्मः तेजस्कायिकाश्च । प्रकृतमुपसंहरन्नाह - ' से तं मुहुगऊकाइया' ते एते पूर्वोक्ताः सूक्ष्मतेजस्कायिकाः प्रज्ञप्ताः, 'से किं तं वादरतेऊकाइया ?' 'से' अथ 'किं तं' केते - कतिविधाः, वादरतेजस्कायिकाः-स्थूलतेजस्कायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'वायरतेऊकाइया अणेगविहा पण्णत्ता' वादरतेजस्कायिकाः अनेकविधाः नाना प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा - इंगाले, जाला, मुम्मुरे, अच्ची, अलाए, मुद्धागणी, उक्का, विज्जू असणी, णिग्धाए, संघरिससमुट्ठिए, सूरकंतमणि, णिस्सिए' तं जहा’- तद्यथा-'इ' गाले' - अङ्गारः, -निघू मोऽग्निः, 'जाला' ज्वालाजाज्वल्यमान खदिरादि ज्वाला, अग्नि-सम्बद्धा दीपशिखा वा, 'मुम्मुरे' मुर्मुरः शुष्कपत्रादौ भस्ममिश्रिताग्निकणरूपः, अच्ची' - अर्चि - अनलाप्रतिबद्धा ज्वाला, तेजस्कायिक और बादरतेजस्कायिक । पुनः प्रश्न हुआ कि सूक्ष्म तेजस्कायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया- सूक्ष्म तेजस्कायिक जीव दो प्रकार के हैं - पर्याप्त और अपर्याप्त । यह सूक्ष्म तेजस्कायिकों की प्ररूपणा हुई । यादरतेजस्कायिक' कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने कहा- बादरं तेजस्कायिक जीव अनेक प्रकार के हैं । वे इस प्रकार हैं- अंगार अर्थात् धूमरहित अग्नि, ज्वाला - जलती हुई खदिर आदि की ज्वाला, अथवा अग्नि से जुडी हुई दीपक की शिखा, मुर्मुर- भस्म में मिले हुए बारीक 1 શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-તેજસ્કાયિક જીવ એ પ્રકારના કહ્યા છે તેઓ આ પ્રકારે છે–સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક અને માદર તેજસ્કાયિક, પુનઃ પ્રશ્ન પૂછયે કે સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યા—સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક જીવ એ પ્રકારના છે—પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત, આ સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકાની પ્રરૂપણા થઈ. માદર તેજસ્કાયિક કેટલા પ્રકારના છે ? શ્રી ભગવાને કહ્યું ખાદર તેજસ્કાયિક જીવ અનેક પ્રકારના છે તે આ રીતે છે–અંગારા (ધૂમાડા વગરના અગ્નિ) જવાલા ખળતા ખેર વિગેરેની ઝાળ અગરતા ખળતી દીપકની જ્યાત, મુમુર-રાખમાં મળેલા ખારીક અગ્નિ કણા Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू. १६ तेजस्कायिकभेदनिरूपणम् २३३ 'अलाए' अलातम्, उल्मुकम् 'मुद्धागणी' - शुद्धाग्निः - अयोगोलकाद्यग्निः 'उक्का' उल्का तारापातः, 'विज्जू' विद्युत्, तडित्, 'असणी' अशनिः, गगनपतनशीलोsग्निमयः कणः, 'णिग्याए ' - निर्घातः, वैक्रियागनिप्रपातः, 'संघरिससमुट्ठिए' - सङ्घर्षसमुत्थितः अरण्यादि काष्ठमन्थनसमुद्भूतोऽग्निः, 'सूरकंतमणिणिस्सिए' सूर्यकान्तमणि निसृतः तीक्ष्णसूर्य किरणसम्पर्केण सूर्यकान्तमणिजन्योऽग्निः, तथैव - ' जे यावन्ने तहप्पारा ते समासओ दुविहा पण्णत्ता' ये चाप्यन्ये तथा प्रकाराः एवं प्रकारा स्तेजस्कायिकाः सन्ति, तेऽपि वादरतेजस्कायिकतया अवसेयाः ते समासतः - संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा - पज्जत्तगा य, अपज्जत्तगा य' तद्यथा-पर्याप्तकाथ अपर्याप्तकाथ, 'तत्थ णं जे ते अपज्जतगा ते णं असंपत्ता' तत्र खलु-पर्याप्तकापर्याप्तकानां मध्ये ये ते अपर्याप्तकाः सन्ति, ते खलु संप्राप्ताः - स्वयोग्याः पर्याप्तः साकल्येन अप्राप्ता एव भवन्ति विशिअग्निकण, अर्चि अर्थात् सूल अग्नि से पृथक् हुई ज्वाला, अलातजलती लकडी जिसे 'लूधर' कहते हैं, शुद्धाग्नि अर्थात् लोहे के गोले आदि की अग्नि, उल्का - तारापात, विद्युत्-विजली, अशनि (आकाश से गिरने वाले अग्निमयकण, निर्यात अर्थात् वैक्रिय संबंधी अशनिपात, अरणिकाष्ठ आदि की रगड से उत्पन्न होने वाली अग्नि, और सूर्यकान्तमणि से निकली अग्नि अर्थात् तीक्ष्ण सूर्य की किरणों के सम्पर्क से सूर्यकान्तमणि से उत्पन्न होने वाली अग्नि । इनके अतिरिक्त इसी प्रकार की जो अन्य अग्नि है, वह सभी बादरतेजस्कायिक है । ये यादर तेजस्कायिक जीव दो प्रकार के हैं, यथा-पर्यातक और अपर्याप्तक । इनमें जो अपर्यातक हैं, वे असंप्राप्स हैं अर्थात् अपने योग्य पर्याप्तियों को पूरी तरह प्राप्त नहीं कर चुके होते हैं अथवा उनमें અર્થિ અર્થાત્ મૂળ અગ્નિથી પૃથક્ થયેલી જ્વાલા, અલાત–સળગતુ લાકડું, જેને ઉમાડિયુ' કહે છે. અર્થાત્ લેાઢાના ગાળા વિગેરેનેા અગ્નિ ઉલ્કા તારાઓનું ખરવુ. વિદ્યુત–વિજળી અશિન આકાશથી પડતા અગ્નિમય કર્ણેા. નિર્માત અર્થાત્ વૈક્રિય સંબંધી અશનિપાત, અરણિ વિગેરેને ઘસવાથી ઉત્પન્ન થતા અગ્નિ અને સૂર્યકાન્ત મણિથી નિકળતા અગ્નિ અર્થાત્ તીક્ષ્ણ સૂર્યના કિરણેષ ના સંબન્ધથી સૂર્યકાન્ત મણિમાંથી પ્રગટ થતા અગ્નિ, આના સિવાયના આવી જાતના ખીજા અગ્નિ છે. તે બધા ખાર તેજષ્ઠાયિક છે આ ખાદર તેજસ્કાયિક જીવ એ પ્રકારના છે જેમકે પર્યાપ્ત અને અપર્યંતક. તેમા જે પર્યાપક છે તેએ અઞ પ્રાત છે અર્ધાત્ પોતાને ચેાગ્ય પર્યાપ્તિને પુરી રીતે પ્રાન ન કરેલા હોય છે. અગર તેમાં प्र० ३० Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३४ प्रज्ञापनासूत्रे 'ष्टान् वर्णादीन् वा अनुपगता भवन्ति, वर्णादिभेदविवक्षायामेतेषां वर्णादिभेदेन व्यपदेष्टुमशक्यत्वात्, उक्तयुक्तेः, 'तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा एएसिणं वण्णादेसेणं, गंधादेसेणं, रसादेसेणं, फासादेसेणं सहस्ससो विहाणाई तत्र खलु पर्याप्तकापर्याप्तकानां मध्ये ये ते पर्याप्तकाः तेजस्कायिका भवन्ति, एतेषांपर्याप्तकतेजस्कायिकानां वर्णादेशेन-वणीभेद विवक्षया, गन्धादेशेन-गन्धभेदविवक्षया, रसादेशेन-रसभेदविवक्षया, स्पर्शादेशेन-स्पर्शभेद विवक्षया, सहस्रायशः सहस्रसंख्यया, विधानानि-भेदा भवन्ति, 'संखेज्जाई जोणिप्पमुहसयसहस्साई' संख्येयानि, योनिप्रमुखानि-योनिद्वाराणि, शतसहस्राणि सप्त अवसेयानि, 'पज्जत्तगणिस्साए अपज्जत्ता वक्कमंति' पर्याप्तकनिश्रया पर्याप्तक तेजस्कायिकाश्रयेण अपर्याप्तकाः-अपर्याप्तक तेजस्कायिकाः, व्युत्क्रामन्ति-उत्पद्यन्ते, कियन्त इत्याकाङ्क्षायामाह-'जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखिज्जा' यत्र एकः पर्याप्तको भवति, तत्र नियमात् नियमतः असंख्येयाः-संख्यातीताः, अपर्याप्तका उत्पद्यन्ते इत्याशयः । प्रकृतमुपसंहरन्नाह- ‘से तं वायरतेऊकाइया' ते एते उपर्युक्ताः, विशिष्ट वर्ण आदि अभी उत्पन्न नहीं हुआ है। इस संबंध में युक्ति पहले कही जा चुकी है। इन पर्याप्त और अपर्याप्त में जो पर्याप्त तेजस्कायिक हैं, उनके वर्ण की अपेक्षा से, गंध की अपेक्षा से, रस की अपेक्षा से और स्पर्श की अपेक्षा से हजारों भेद होते हैं। उनकी सात लाख योनियां हैं। पर्याप्तक तेजस्कायिकों के आश्रय से अपर्याप्त तेजस्कायिक उत्पन्न होते हैं। वे कितने उत्पन्न होते हैं ? इसका उत्तर यह है कि जहां एक पर्याप्तक होता है वहां नियम से असंख्यात अपर्याप्तक उत्पन्न होते हैं। . अब उक्त कथन का उपसंहार करते हैं-यह बदर तेजस्कायिक વિશિષ્ટ વર્ણ વિગેરે હજુ ઉત્પન્ન નથી થયેલા, એ સમ્પબન્ધમા યુક્તિ આગળ ४डी हेवा छे. ' અપર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તમાં જેઓ પર્યાપ્તતેજસ્કાયિક છે, તેઓના વર્ણની અપેક્ષાથી ગંધની અપેક્ષાએ, રસની અપેક્ષાએ, અને સ્પર્શની અપેક્ષાએ હુંજારે ભેદ થાય છે. તેઓની સાત લાખ એનિઓ છે. પર્યાપક તેજસ્કાયિકના આશ્રયથી અપર્યાપ્ત તેજસ્કાયિક ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ કેટલા ઉત્પન્ન થાય છે ? તેને ઉત્તર એ છે કે જ્યાં એક પર્યાપ્તક હોય છે. ત્યાં નિયમે કરીને અસંખ્યાત અપર્યાપ્તક ઉત્પન્ન થાય છે. હવે આ કહેલા કથનને ઉપસંહાર કરે છે–આ બાદર તેજસ્કાયિ જીની Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र, पद १ सू १७ वायुकायिकजीवमेदनिरूपणम् ३३५. वादरतेजस्कायिकाः प्रज्ञप्ताः, 'से तं तेऊकाइया' ते एते-पूर्वोक्ताः तेजस्कायिकाः प्रज्ञप्ताः इत्याशयः । सू० १६।। मूलम्-से किं तं वाउकाइया? वाउकाइया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-सुहुमवाउकाइया य, बायरवाउकाइया य। से किं तं सुहुमवाउकाइया? सुहुमवाउकाइया दुविहा पण्णत्ता, तं जहापज्जत्तगसुहुमवाउकाइया य अपज्जत्तगसुहुमबाउकाइया य । से त्तं सुहमवाउकाइया। से कि तं बायरवाउकाइया ? बायरवाउकाइया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-पाईणवाए१, पडी. णवाए२ दाहिणवाए३ उदीणवाए४ उड्डवाए५ अधोवाए६, तरियवाए७ विदिसीवाए८ वाउभामे९ वाउकलिया१० वायमंडलिया११ उक्कलियावाए १२ मंडलियावाए१३ गुंजावाए१४ झंझावाए१५ संवगवाए१६ घणवाए १७ तणुवाए१८ सुद्धवाए१९, जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य, तत्थ णं जे ते अपज्जत्तगा ते णं असंपत्ता, तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा एएसि णं वण्णादेसेणं गंधादेसेणं रसादेसेणं फासादेसेणं सहस्सग्गसो विहाणाई, संखेज्जाइं जोणिप्पसुहसयसहस्साई, पज्जत्तगणि. स्ताए अपज्जत्तगा वक्कमंति, जत्थ एगो तत्थ नियमा असं. खेजा। से तं वायरवाउकाइया। से तं वाउकाइया ।सू०१७॥ छाया-अथ के ते वायुकायिकाः ? वायुकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तं जहा. सूक्ष्मवायुकायिकाश्च बादरवायुकायिकाश्च । अथ के ते सूक्ष्मवायुकाथिकाः ? सूक्ष्मजीवों की प्ररूपण हुई और साथ ही तेजस्कायिक जीवों की भी प्ररूपणा पूरी हुई ॥१६॥ शब्दार्थ-(से किं तं बाउकाइया) अब वायुकायिक जीव कितने પ્રરૂપણ થઈ અને સાથે જ તેજસ્કાયિક જીવની પણ પ્રરૂપણા થઈ. સૂ. ૧૬ हाथ-(से कि तं वाउकादया) वायु यि ७१ 32सा प्रारना छ ? (वाउकाइया) वायुायि । (दुविहा) मे ५४।२(पण्णत्ता) ४ा छे (तं जहा) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३६ प्रशापनासूत्र वायुकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकसूक्ष्मवायुकायिकाच, अपर्याप्तकसूक्ष्मवायुकाश्च । ते एते सूक्ष्मवायुकायिकाः । अथ के ते वादरवायुकायिकाः ? बादरवायुकायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्राचीनवातः१, प्रतीचीनवातः२, दक्षिणवातः ३, उदीचीनयातः ४, जलवातः ५, अधोवातः ६, तिर्यग्वातः ७, प्रकार के हैं ? (दुविहा) दो प्रकार के (पन्नत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (सुहुमवाउकाइया य) सूक्ष्मवायुकायिक और (पायर वाउ. काइया य) बादर वायुकायिक (से कि तं सुहुमवाउकाइया) सूक्ष्म वायुकायिक कितने प्रकार के हैं (दुविहा) दो प्रकार के हैं (तं जही) पे इस प्रकार (पज्जत्तगहुमवायुकाइया य) पर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक और (अपज्जत्तगसुहमवायुकाइया य) अपर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक (से तं सुहुमवाउकाइया) यह सूक्ष्म वायुकायिकों की प्ररूपणा हुई (से किं तं बायरवाउकाइया) अब बादर वायुकायिक कितने प्रकार के हैं ? (बायरवाउकाइया) बाद वायुकायिक (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (पाईणवाए) पूर्व दिशा से आई वायु (पडीणवाए) पश्चिमी हवा (दाहिणवाए) दक्षिणीहवा (उदीणवाए) उत्तरी हवा (उड्ढवाए) ऊपर उठने वाली वायु (अहोवाए) तेमा मा शत छे (सुहुमवाउकाइया य) सूक्ष्म वायुायि: मने (पायरवाउ काइया य) मा४२ वायुय४ (से किं तं सुहुमवाउकाइया) सूक्ष्म वायुयि टखा २ना छे (सुहमवाउं. काइया) सूक्ष्म वायुय४ ७ (दुविहा) मे ना ४९स छ (तं जहा) तसा । अ॥२ छ १ (सुहुमवाउकाइयाय) सूक्ष्म वायु५४ मने (वायरवाउकाइया य) भा६२वायुयि (से कि त सुहुमवाउयाइया) सूक्ष्म वायुयोडेटा २छ ? (सुहमवाउकाइया) सूक्ष्म वायुायि४ (दुविहा) में माना (पण्णत्ता) ४ा छे (तं जहा) ते माप्रमाणे छे. (पज्जत्तग सुहुमवाउकाइया) पर्याप्त सूक्ष्म वायुयिs न्मने (अपज्जत्तग सुहुमवाउकाइया य) अपर्याप्त सूक्ष्म पायुायि४ (से तं सुहुमवाउकाउया) मा सूक्ष्म वायुायिनी प्र३५९। (से कि त वायरवाउकाइया) ॥६२ वायुयि४ टक्षा प्रा२ना छ ? (वादरवाउकाइया) ॥४२ पायु४ि (अणेगविहा) मने प्रारना (पण्णत्ता) ४ छे (तं जहा) मा २ रे छ (पाईण वाए) पू हाथी मावस ५वन (पडीणवाए) पश्चिमनी या (दाहिणवाए) दक्षिानी डा (उठीणवाए) उत्तरनी हुवा (उढवाए) ७५२ ४ा पाणी पा (अहोवाए) नीय ती ॥ (तिरियवाए) ती२छी हुवा (विदिसीवाए) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३७ प्रमेयवाचिनी टीका प्र. पद १ सू१७ वायुकायिकजीवभेदनिरूपणम् विदिग्वातः ८, वातोद्भ्रामः ९, वातोत्कलिका १०, वातमण्डलिका ११, उत्कलिकावातः१२, सण्डलिकावात : १३, गुञ्जावात:१४, झंझावात : १५, संवर्त्तक्रवातः १६, घनवातः १७, तनुवातः १८, शुद्धवातः १९, ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पर्याप्तकाथ, अपर्याप्तकाश्च । तत्र खल ये ते अपर्याप्तकास्ते खलु असंप्राप्ताः, तत्र खलु ये ते पर्याप्तका एतेषां खलु वर्णादेशेन, गन्धादेशेन, रसादेशेन, स्पर्शादेशेन सहस्रग्रशो विधानानि, संख्येयानि, योनिनीची जाती हुई हवा (तिरियवाए) तिर्धी वायु (चिदिसीवाए) विदिशा में चलने वाली हवा (वाउन्सामे) अनियत वायु (वाउक्कलिया) वातोत्कलिका वायु (वाय मंडलिया) वातोली (उकलियावाए) उत्कलिका वायु (मंडलियावाए) मंडलिका वायु (गुंजावाएं) गुजावात गुंजती हुई वायु (झंझावाए) वर्षा के साथ वहने वाली वायु (संवट्टगवाए) प्रलयकालीन वायु (घणवा ) घनवात (तणुवाए) तनुवात (सुद्धवाएं) शुद्ध वायु (जे यावन्ने तपगारा) अन्य जो इसी प्रकार के वायुकायिक हैं (ते) वह (समासओ) संक्षेप से (दुविहा) दो प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा इस प्रकार हैं (पज्जत्तगा य) पर्याप्तक और ( अपज्जत्तगाय) अपर्याप्तक (तत्थ) इनमें (जे ते) जो (अपज्जतगा) अपर्याप्त हैं (ते f) वे (असंपत्ता) अप्राप्त हैं (तत्थ गं) उनमें (जे ते) जो (पज्जतगा) पर्याप्त हैं (एएस) इनके ( वण्णादे से गं) वर्ण को अपेक्षा से (गंधादेसेणं) गंध की अपेक्षा से (रसादेसेणं) रस की अपेक्षा से (फासादेसेणं) स्पर्श की अपेक्षा से (सहस्सग्गसो) हजारों (विहाणाई) भेद हैं (संखेज्जाई जोणिविद्विशामोभा यासती हवा (वाउभामे) अनियत वायु ( वाउ कालिया) वातसिा (वाउ मंडलिया) वातोसी (उम्कलियावाए) उत्उसिङ वायु (मंडलियावाए) भडसि वायु (गुंजावाएं) गूलवात - शान्ता थडा पवन ( झ झावाए) वर्षानी साथै वाचावाजा वायु (संघट्टगनाए ) अक्षय अणनो पवन (घनवाए ) धनवात (तगुवाए ) तनुपात (सुद्धव (ए) शुद्ध वायु. (जे यावन्ने तह पगारा) जीन्न ? भावा प्रहारना वायुायि (ते) ते (समासओ) अक्षेपथी (दुविहा) में प्रहारना (पण्णत्त () ह्या छे (तं जहा) तेथे आ ई छे (पज्जत्तगाय) पर्याप्त गने (अपजत्तगाय) अपर्याप्त छे (तेण ) तेथे (असंपत्ता) अस प्राप्त है (तत्यगं ) तेयामां (जे ते) भेगो (पज्जत्तगा) पर्याप्त छे. (एएसिण) भेगाना ( वण्णा देसेण) वर्षानी अपेक्षाये (गंध देसेण) गंधनी अपेक्षा (रस देसेण) रसनी अपेक्षा (फाम देसेण) स्पर्शनी अपेक्षाओ (सहस्सग्गमो) उन्नरे। (हिणाई) से थे (खेज्जाई जोगियान मुदसय सहस्साई ) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३६ प्रशापनासूत्र वायुकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकसूक्ष्मवायुकायिकाश्च, अपर्याप्तकसूक्ष्मवायुकाश्च । ते एते सूक्ष्मवायुकायिकाः । अथ के ते वादरवायुकायिकाः ? बादरवायुकायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्राचीनवातः१, प्रतीचीनवातः२. दक्षिणवातः ३, उदीचीनवरातः ४, अर्ववातः ५, अधोवातः ६, तिर्यग्वातः ७, प्रकार के हैं ? (दुविहा) दो प्रकार के (पत्नत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (सुहुमवाउकाइया य) सूक्ष्मवायुकायिक और (बायर वाउकाइया य) बादर वायुकायिक (से किं तं सुहुमवाउकाड्या) सूक्ष्म वायुकायिक कितने प्रकार के हैं (दुविहा) दो प्रकार के हैं (तं जहा) पे इस प्रकार (पज्जत्तगसुहुमवायुकाइया य) पर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक और (अपज्जत्तगसुहमवायुकाइया य) अपर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक (से तं सुहमवाउकाइया) यह सूक्ष्म वायुकायिकों की प्ररूपणा हुई (से किं तं बायरवाउकाइया) अब बादर वायुकायिक कितने प्रकार के हैं ? (बायरवाउकाइया) बाद वायुकायिक (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (पाईणवाए) पूर्व दिशा से आई वाय (पडीणवाए) पश्चिमी हवा (दाहिणवाए) दक्षिणीहवा (उदीणवाए) उत्तरी हवा (उड्ढवाए) ऊपर उठने वाली वायु (अहोवाए) तमा २॥ शत छ (सुहुमवाउकाइया य) सूक्ष्म वायुायि४ भने (वायरवाउ काइया य) मा३२ वायुायि४ (से किं तं सुहुमवाउकाइया) सूक्ष्म वायुय४ मा ४२॥ छे (सुहुमवाज. काइयां) सूक्ष्म वायु४॥५४ ॥ (दुविहा) में प्रा२ना डेटा छ (तं जहा) तया । २ ? (सुहुमवाउकाइयाय) सूक्ष्म पायु४॥५४ भने (वायरवाउकाइया य) २वायुय: (से किं तं सुहुमवाउयाइया) सूक्ष्म वायुायि। ८॥ ४२ना छ ? (सुहुमवाउकाइया) सूक्ष्म पायुायि% (दुविहा) में प्रारना (पण्णत्ता) ४ छ (तं जहा) ते माप्रमाणे छे. (पज्जत्तग सुहमवाउकाइया) पर्याप्त सूक्ष्म वायुयित्र मने (अपज्जत्तग सुहुमवाउकाइया य) अपर्याप्त सूक्ष्म पायि४ (से तं सुहुमवाउकाउया) ॥ सूक्ष्म वायुयिहानी ५३५९॥ ५४ (से कित वायरखाउकाइया) ॥४२ वायुटिसा प्रश्न छ ? (वादरवाउकाइया) ॥६२ पायुायि४ (अणेगविहा) मने प्रा२ना (पण्णत्ता) ४ा छ (तं जहा) यो मा मारे छ (पाईण वाए) पूर्व दिशाथी सावेद ५वन (पडीणवाए) पश्चिमनी । (दाहिणवाए) दक्षिानी वा (जीणवाग) उत्तरनी हुवा (उढवाए) ५२ ५। पाणी उपा (अहोवाण) नीयती (तिरियवाए) तीरछी उपा (विदिसीवाए) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पद १ सू १७ वायुकायिकजीवभेदनिरूपणम् २३७ विदिग्वातः८, वातोद्भ्रामः९, बातोत्कलिका १०, वातमण्डलिका ११, उत्कलिकावातः१२, मण्डलिकावातः१३, शुञ्जावातः१४, झंझावातः१५, संवर्तकवातः१६, धनवातः१७, तनुवातः१८, शुद्धवात:१९, ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकाश्थ, अपर्याप्तकाश्च । तत्र खलु ये ते अपर्याप्तकास्ते खलु असंप्राप्ताः, तत्र खलु ये ते पर्याप्तका एतेषां खलु वर्णादेशेन, गन्धादेशेन, रसादेशेन, स्पर्शादेशेन सहस्रग्रशो विधानानि, संख्येयानि, योनिनीची जाती हुई हवा (तिरियवाए) तिर्शी वायु (विदिसीवाए) विदिशा में चलने वाली हवा (वाउमाले) अनियत वायु (बाउकलिया) वातोत्कलिका वायु (वायमंडलिया) वातोली (उक्कलियावाए) उत्कलिका वायु (मंडलियावाए) मंडलिका वायु (गुजावाए) गुजावात-गुजती हुई वाय (झंझाचाए) वर्षा के साथ बहने वाली वायु (संवदृगवाए) प्रलयकालीन वायु (घणवाए) घनवात (तणुवाए) तनुवात (सुद्धवाए) शुद्ध वायु (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो इसी प्रकार के वायुकायिक हैं (ते) वह (समासओ) संक्षेप से (दविहा) दो प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (पज्जत्तगाय) पर्याप्तक और (अपज्जत्तगाय) अपर्या. प्तक (तत्थ) इनमें (जे ते) जो (अपज्जत्तगा) अपर्याप्त हैं (ते ण) वे (असंपत्ता) अप्राप्त हैं (तत्थ णं) उनमें (जे ते) जो (पज्जत्तगा) पर्याप्त हैं (एएसि णं) इनके (वण्णादेसे गं) वर्ण को अपेक्षा से (गंधादेसेणं) गंध की अपेक्षा से (रसादेसेणं) रस की अपेक्षा से (फासादेसेणं) स्पर्श की अपेक्षा से (सहस्सग्गसो) हजारों (विहाणाई) भेद हैं (संखेज्जाई जोणिविदिशामा यासती वा (वाउन्मामे) मनियत वायु (वाउक्कालिया) पात४Last (वाउमंडलिया) पाती (उस्कलियावाए) Sales वायु (मंडलियावाए) भऽसि वायु (गुंजावाए) tand-lieu ४ ५१न. (झ झावाए) वर्षानी साथे पापा वायु (सवट्टगवाए) प्रसय जना पवन (घनवाए) धनपात (तणुवाए) तनुपात (सुद्धवाए) शुद्ध पायु. (जे यावन्ने तहप्पगारा) मा २ मा ४२ना पाय छ (ते) ते (समासओ) स पिथी (दुविहा) मे २ना (पण्णत्ता) ४ा छ (तं जहा) तेस। सा रे छे (पज्जत्तगाय) पर्यात अने. (अपजत्तगाय) २५५र्यात छे (तेण) तमा (असंपत्ता) मस प्रास छ (तत्यगं) तेममा (जे ते) रेमो (पज्जत्तगा) पति छ. (एएसिण) मेगाना (दण्णादेसेण) पनी अपक्षाये (गंधादेसेण) अपनी अपेक्षा (रसादेसेण) २सनी अपेक्षाये (फासादेसेण) २५शनी अपेक्षा (सहस्सग्गसो) । (विहाणाई) ले छ (मखेडजाइ जोणियाप मुदसय सहरसाई) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्षोपनासूत्र प्रमुखशतसहस्राणि, पर्याप्तकनिश्रया अपर्याप्तका व्युत्क्रामन्ति, यत्र एकस्तत्र नियमात् असंख्येयाः । ते एते वादरवायुकायिकाः। ते एते वायुकायिकाः॥सू.१७॥ , टीका-अथ वायुकायिकभेदान् प्ररूपयितुमाह- से किं तं वाउकाइया ?' 'से'-अथ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः वायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवान् आह-'वाउकाइया दुविहा पण्णत्ता' वायुकायिका द्विविधाः द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा-मुहुमवाउकाइया य, वायरवाउकाइया य' सूक्ष्मवायुकायिकाश्च, वादरवायुकायिकाश्च, 'से किं तं सुहुमवाउकाइया ?' 'से' अथ 'कि तं' के ते-कतिविधाः सूक्ष्मवायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'सुहुमवाउकाइया दुविहा पण्णत्ता' सूक्ष्मवायुकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, "तं जहा-'पज्जत्तगमुहुमवाउकाइया य, अपज्जत्तगसुहुमवाउकाइया य तद्यथा-पर्याप्तकसूक्ष्मवायुकायिकाच, अपर्याप्तकयप्पमुहसयसहस्साई) संख्यात लाख योनियां हैं (पज्जत्तगणिस्साए) पर्याप्तक के आश्रय से (अपज्जत्तगा) अपर्याप्त (वक्कमंति) उत्पन्न होते हैं (जत्थ) जहां (एगो) एक है (तत्थ) वहां (नियमा) नियम से (असंखेज्जा) असंख्यात हैं (से त्तं वायरवाउकाइया) यह बादर वायुकायिकों की प्ररूपणा हुई (से तं वाउकाइया) यह वायुकायिकों की प्ररूपणा पूरी हुई ॥१७॥ , टीकार्थ-अब वायुकाय के भेदों की प्ररूपणा करते हैं । प्रश्न किया गया-वायुकायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् उत्तर फर्माते हैं-वायुकायिक जीव दो प्रकार के होते हैं सूक्ष्म वायुकायिक और चादर वायुकायिक। - सूक्ष्म वायुकायिक कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने उत्तर दियासच्यात etm योनियो छ (पज्जत्तगणिस्साए) पर्यातना माश्रये (अपज्जत्तगा) मर्यात (वक्कमंति) उत्पन्न याय छे (जत्य) या (एगो) ४ छ (तत्य) त्या (नियमा) नियमथी (असंखेज्जा) PAAण्यात छ । (से तं वायरवाउकाइया) मा मा४२ वायुयानी ५३५! २७ (से तं वाउकाइया) मा वायु यिहानी प्र३५। पुरी ७. ॥ सू. १७ ॥ | ટીકાથ–હવે વાયુકાચિકેના ભેદની પ્રરૂપણા કરે છે–પ્રશ્ન થયો કે-વાયુ કાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર ફરમાવે છે–વાયુકાયિક જીવ બે પ્રકારના હોય છે. સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક અને બાર વાયુકાયિક. - સૂમ વાયુકાયિક કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-સૂમ વાયુકાયિક જીવ પણ બે પ્રકારના છે - Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू१७ वायुकायिकजीवभेद निरूपणम् २३९ सूक्ष्मवायुकाश्च, प्रकृतमुपसंहरन्नाह - 'से तं सुहुमवा उकाइया' ते एते-उपर्युक्ताः, सूक्ष्मवायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः, अथ वादरवायुकायिकभेदान् पृच्छति - 'से किं तं वायरवाउंकाइया?' 'से' अथ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः वादरवायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'बायरवाउकाइया अणेगविहा पण्णत्ता' बादरवायुकायिकाः, अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः, प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा - पाईणवाए, पडीणवाए, दाहिणत्राए, उदीणवाए, उड्डवाए, अहोवाए, तिरियवाए, विदीसीवाए, वाउन्भामे, वाक्कचिया, वायमंड लिया, उकलियावाए, मंडलियावाए, गुंजावाए, झंझावाए, संवट्टवाए, तणुवाए, सुद्धवाए' 'तं जहा ' - तद्यथा - ' पाईणवाए' प्राचीनवातः - पूर्ववायुः, यः प्राच्या दिशः समागच्छति स इत्यर्थः, 'पडीणवाए' - प्रतीचीन वातः पश्चिमवातः यः प्रतीच्या दिशः समागच्छति स इत्यर्थः, 'दाहिणवाएं' दक्षिणत्रातः, 'उदीणवाए' उदीचीनवातः 'उड़वाए' ऊर्ध्ववातः ऊर्ध्वमुद्गच्छन् यो वाति स इत्यर्थः 'अहोवाए' अधोवातः, अधोगच्छन् यो वाति स इत्यर्थः, ‘तिरियवाए'- तिर्यग्वातः- तिरश्चीनवातः 'विदीसीवाए' विदिग्वातः, यो विदिग्भ्यो वाति स इत्यर्थः 'वाउन्भामे' - वातोद्भ्रामः - अनवस्थितवातः, अव्यवस्थितसूक्ष्मवायुकायिक जीव भी दो प्रकार के हैं । वे इस प्रकार हैं- पर्याप्तक और अपर्याप्तक । यह सूक्ष्म वायुकायिका की प्रज्ञापना हुई । " अब बादरवायुकायिक जीवों के विषय में प्रश्न है कि बादर वायुकायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् कहते हैं - वादर वायुकायिक जीव अनेक प्रकार के कहे हैं, यथा- पुरविया वायु, जो पूर्व दिशा से आती है, पश्चिमी वायु, जो पश्चिम से आती है, दक्षिणवायुदक्षिणी हवा, इसी प्रकार उत्तरी वायु ऊपर की ओर बहने वाली वायु, नीचे की ओर बहने वाली वायु, तिछ वहने वाली वायु, विदिशाओं से आने वाली वायु, अनियत-अव्यवस्थित वायु, समुद्र के समान वातोતેઓ આ પ્રકારના છે—પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક આ સૂક્ષ્મ વાયુકાયિકાની પ્રજ્ઞાપના થઇ. P હવે માદર વાયુકાયિક જીવેાના વિષયમાં પ્રશ્ન કરે છે કે માદર વાયુકાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે ? શ્રી ભગવાન કહે છે-ખાદર વાયુકાયિક જીવા અનેક પ્રકારના કહેલા છે. તેઓ આ પ્રકારે છે પૌર્વાચ વાયુ જે પૂર્વ દિશાથી આવે છે. પશ્ચિમી વાયુ-જે પશ્ચિમથી આવે છે, દક્ષિણવાયુ દક્ષિણની હવા એજ રીતેઉત્તરના વાયુ, ઉપર તરફ વાતે વાયુ, નીચેની તરફ વહેતાં વાયુ, તિક્ વહેતા વાયુ, વિદિશાએથી આવવાવાળા વાયુ અનિયત—અવ્યવસ્થિત વાયુ, સમુદ્રના સમાન વાતાત્કલિકા (મેાાએ) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४० प्रमापनासूत्रे वात इत्यर्थः, 'वाउकलिया' समुत्रेय बातोत्कलिका, 'वायमंडलिया'-बातमण्डलिका, वातोली, 'उक्कलियावार' उत्कलिकाबातः, उत्कलिकाभिः-प्रचुरतराभिः संमिश्रितो यो वातः स इत्यर्थः, “मंडलियावाए'-मण्डलि कायातःमण्डलिकाभि मूलत आरभ्य प्रचुरतराभिः सपुत्थो यो वातः स इत्यर्थः, 'गुंजावाए' गुञ्जावातः यो गुञ्जन-ध्वनन् वाति स इत्यर्थः, 'झ झावाए' अम्झावातः, सवृष्टि यौँ वाति स इत्यर्थः 'संववाए' संवर्तकवातः, संवर्तके यो वाति स इत्यर्थः, 'घणवाए' घनवातः, घनपरिणामो रत्नप्रभादि पूयिधोवती, 'तणुवाए' तनुवातः-विरलपरिणामो बनवातस्याधः स्थायी बात इत्यर्थः, 'सुद्धवाए' शुद्धवातो मन्दस्तिमित इत्यर्थः 'जे यावण्णे तहप्पगारा, ते समासो दुविष्ठा पण्णत्ता' ये चाप्यन्ये तथा प्रकाराःतथाविध इव विधी येषां ते-एवं प्रकाराः वाताः सन्ति तेऽपि वादरवायुकायमध्ये अबसेयाः, ते समासतः-संक्षेपतः, द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा-'पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय' तद्यया-पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्त काश्च 'तत्थ ण जे ते अपज्जत्तगा, ते णं असंपत्ता' तत्र खलु-पर्याप्तकापर्याप्तकानां मध्थे ये ते अपर्याप्तका सन्ति, ते खलु प्राप्तिकाः असंग्राप्ताः-स्पयोग्याः कलिका, वातोली, प्रचुरतर उत्कलिकाओं से मिश्रित वायु, माण्डलिक वायु (वगडूंरा) गुंजारव करके वहने वाली वायु, झंझावातवर्षा के साथ वहने वाली वायु, संवर्तक (खण्डप्रलय के समय की वायु) रत्नप्रभा आदि भूमियों के नीचे रही हुई सधन वायु, घनवात के नीचे रही हुई पतली वायु और शुद्ध वायु (धीमी-धीमी वहने वाली वायु । इसी प्रकार की जो अन्य वायुएं हैं वे भी चादरकायिक ही हैं । बादर वायुकायिक जीव संक्षेप से दो प्रकार के हैं-पर्याप्त और अपर्याप्त । इनमें जो अपर्याप्त हैं, वे अप्राप्त हैं अर्थात् वे अपनी योग्य पर्याप्तियों को पूर्ण किये हुए नहीं होते हैं। और इनमें जो पर्याप्तक हैं, उनके वर्णभेद की अपेक्षा से गन्धभेद की अपेक्षा से, रसभेद की अपेक्षा से और स्पर्श भेद की अपेक्षा से हजारों की संख्या में भेद વિતેલી, પ્રચુરતર ઉત્કલિકાઓથી મિશ્રિત્ર વાયુ, માડલિકવાયુ (ઝઝાવાત) ગુ જાવ ४२त पडतो वायु, आपात-वर्षा साथे पडतो वायु, सवत ४ वायु (3 प्रसયના સમયનો પવન) રત્નપ્રભા આદિ ભૂમિ નીચે રહેલે સઘન વાયુ રત્નપ્રભા આદિ ભૂમિ નીચે રહેલો પાતળો વાયુ અને શુદ્ધ વાયુ (ધીમે ધીમે વહેવાવાળો વાયુ) એ પ્રકારના જે બીજા વાયુઓ છે, તેઓ પણ બાદરકાયિક જ છે. બાદર વાયુકાયિક જીવ સ ક્ષેપથી બે પ્રકારના છે–પર્યાપ્ત ને અપર્યાપ્ત તેઓમાં જે અપર્યાપ્ત છે તેઓ અસ પ્રાપ્ત છે અર્થાત્ તેઓ પિતાની ચગ્ય પર્યાસિઓને પૂર્ણ કરેલા નથી હોતા, અને તેઓમાં જેઓ પર્યાપ્તક છે, તેઓના Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू १७ वायुकायिकजीवभेदनिरूपणम् -२४१ पर्याप्तीः अप्राप्ता भवन्ति, 'तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा, एतेसि णं चण्णादेसेणं, गंधादेसेणं, रसादेसेणं, फासादेसेणं सहस्सग्गसो विहाणाई तत्र खलु-तयोर्मध्ये ये ते अपर्याप्तकाः सन्ति, एतेपाम्-अपर्याप्तकानां वर्णादेशेन-वर्णभेदविवक्षया, गन्धादेशेन-गन्धभेदविवक्षया, रसदेशेन-रायेदविवक्षया, स्पीदेशेन-स्पर्शभेदविवक्षया, सहस्रायशः-सहस्रसंख्यया विधानानि-भेदा अवन्ति, 'संखेज्जाई जोणिप्पमुहसयसहस्साई" संख्येयानि योनिग्नमुखानि योनिद्वाराणि शतसहस्राणि 'लक्षमेकं भवन्ति, 'पज्जत्तगनिस्साए अपज्जत्तगा वकमंति' पर्याप्तकनिश्रया-पर्याप्तकवायुकायिकाश्रयेण अपर्याप्तकाः अपर्याप्तकवायुकायिका व्युत्क्रामन्ति-उत्पद्यन्ते, कियन्त इत्याकाङ्क्षायामाह-'जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेज्जा' यत्र एकः पर्याप्तक स्तत्र नियमात, असंख्येयाः-संख्यातीताः अपर्याप्तका उत्पद्यन्ते, प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तं बायवाउक्काइया' ते एते-उपर्युक्ला बादरवायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः, ‘से तंबाउकाइया' ते एते-पूर्वोक्ता वायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः-उक्ताः ॥सू० १७|| - मूलम्-से किं तं वणस्सइकाइया ? वणस्तइकाइया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-सुहुभवणस्सइकाइया य, वायरवणस्तई. काइया य । से किं तं सुहुभवणस्सइकाइया ? सुहुमवण्णस्सइ. काइया दुविहा पण्णता, तं जहा-पज्जत्तगसुहुमवणस्सइकाइया य, अपज्जत्तगसुहमवणस्तइकाइया य। से तं सुहमरणस्तइहोते हैं। उनकी सात लाख योनियां हैं । पर्याप्तक जीव के आश्रय से अपर्याप्तक वायुकायिक उत्पन्न होते हैं। कितने उत्पन्न होते है ? उसका उत्तर यह है कि जहां एक पर्याप्तक होता है, वहां नियम से असंख्यात अपर्याप्तक उत्पन्न होते हैं। ___ उपसंहार करते हुए कहते हैं-यह बादर वायुकायिकों की.प्ररूपणा हुई और साथ ही वायुकायिक जीचों की भी प्ररूपणा पूरी छई॥१७॥ વર્ણ ભેદની અપેક્ષાએ ગધ ભેદની અપેક્ષાએ, રસ ભેદની અપેક્ષાએ અને સ્પર્શ ભેદની અપેક્ષાએ હજારોની સંખ્યામાં ભેદ થાય છે તેઓની સાત લાખ નિ છે. પર્યાપક જીવના આધ્યથી અપર્યાપ્તક વાયુકાયિક ઉત્પન્ન થાય છે. કેટલા ઉત્પન્ન થાય છે ? તેનો ઉત્તર આ છે કે જ્યા એક પર્યાયક હોય છે. ત્યાં નિયમે કરી અસંખ્યાત અપર્યાપ્ત ઉત્પન્ન થાય છે. ઉપસંહાર કરતાં કહે છે– બાદર વાયુ કાચિકાની પ્રપગી થઈ અને સાથેજ વાયુકાયિક જીની પણ પ્રરૂપણ પુરી થઈ. ૧૭ છે प्र० ३१ Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર૪૨ प्रशापनासूत्रे काइया ।से किं तं वायरवणस्लइकाइया ? वायरवणस्तइकाइया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-पत्तेयसरीर वायरवणस्सइकाइया य, साहारणसरीर बायरवणस्तइकाइया य ॥सू०१८॥ छाया-अथ के ते वनस्पतिकायिकाः ? वनस्पतिकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाश्च, वादरवनस्पतिकायिकाश्च । अथ के ते सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः ? सूक्ष्मवनस्पतिकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकसूक्ष्मवनस्पतिकायिकाश्च, अपर्याप्तक सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाश्च । ते एते सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः । अथ के ते वादरवनस्पतिकायिकाः १ वादरवनस्पतिकायिका शब्दार्थ-(से किं तं वणस्सइकाइया) वनस्पतिकायिक जीव कितने प्रकार के हैं (दुविहा) दो प्रकार के (पन्नता) कहे गए हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (सुहुमवणस्सइकाइया य) सूक्ष्म वनस्पतिकायिक और (वायरवणस्सइकाइया य) बादर वनस्पतिकाधिक (से किं तं सुहुमवणस्सइकाइया ?) सूक्ष्म वनस्पतिकायिक कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा) दो प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (पजत्तगसुहमवणस्सइकाइया य) पर्याप्तक सूक्ष्मवनस्पतिकायिक और (अपज्जत्तगसुहमवणस्सइकाइया) अपर्याप्तक सूक्ष्मवनस्पतिकायिक (सेत्तं सुहमवणस्सइकाइया) यह सूक्ष्मवनस्पतिकायिकों की प्ररूपणा हुई। (से किं तं बायरवणस्सइकाइया) बादरवनस्पतिकायिक कितने प्रकार के हैं ? (बायरवणस्सइकाइया) बादरवनस्पतिकायिक (दुविहा) दो प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तंजहा) वे इस प्रकार (पत्तेयसरीरबायरवणस्सइ शहाथ-(से किं तं वणस्सइकाइया) पनपति यि सामान छ (वणस्सइकाइया) वनस्पति यि४ ०१ (दुविहा) मे ४२॥ (पन्नत्ता) ४ह्या छ (तं जहा) तेस। २मा प्रारे छे (सुहुमवणस्सइकाइया य) सूक्ष्म वनस्पति यि भने (वायरवणस्सइकाइया य) ॥१२ वनस्पतिशायि४ (से किं तं सुहुमवणस्सइकाइया) सूक्ष्म वनस्पतिय छ। टा प्रा२ना छे ? (सुहुमवणस्साइकाइया) सूक्ष्म वनस्पतिशायि । (दुविहा) मे. प्रशासन (पण्णत्ता) ४ा छ (तं जहा) तमाम प्रारे (पज्जत्तसुहुमवणस्सइकाइया य) पर्याप्त सूक्ष्म वनस्पति यि मन (अपज्जत्तसुहुमवणस्सइकाइया) अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पति (से तं सुहुमवणस्सइकाइया) मा सूक्ष्म वनस्पतियिोनी ५३५। २४. __(से कि त वायग्वणस्सइकाइया) ४२ वनस्पति यि सी तना छ ? (बायरवणस्सइकाइया) मा४२ वनस्पतिय (दुविहा) में प्रा२ना (पण्णत्ता) ॥ छ (तं जहा) तेसो मा ४ारे (पत्तेयसरीर वायरवणस्सइकाइया य) प्रत्येय Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र, पद १ सू.१८ वनस्पतिकायिकभेदनिरूपणम् २४३ द्विविधाः प्रज्ञताः, तद्यथा-प्रत्येक शरीर वादरवनस्पतिकायिकाच, साधारण शरीर वादरवनस्पतिकायिकाश्च सू०॥१८॥ - टोका-अथ वनस्पतिकायिकप्रकारान् प्ररूपयितुमाह-से किं तं वणस्सइकोइया ?' 'से' अथ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः, 'वणस्सइकाइया'-चन: स्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'वणस्सइकाइया दुविहा पण्णत्ता' वनस्पतिः कायिकाः द्विविधा:-द्वि प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-उक्ताः सन्ति "तं जा' तद्यथा 'मुहुमवणस्तइकाइया य' वायरवणस्सइकाइया य सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाश्च वादर: वनस्पतिकायिकाश्च, 'से किं तं सुहुमवणस्सइकाइया ?' "से' अथ 'किं तं' के - कतिविधा इत्यर्थः सूक्ष्मवनस्पनिझाइकाः प्रज्ञप्ताः भगवानाह-सुहुमवणस्सइकाइया दुविहा पण्णता' सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः द्विविधा-द्विप्रकारकाः, प्रज्ञप्ताः, तं 'जहा' तद्यथा-'पज्जत्तग सुहुमवणस्सइकाइया य, अपज्जत्तग सुहुमवणस्सइकाइया काइया य) प्रत्येक शरीर बादरवनस्पतिकायिक और (साहारणसरीरयायर वणसइकाइयाय) साधारणशरीर बादरवनस्पतिकायिक ॥१८॥ । टीकार्थ-अब वनस्पतिकायिक जीवों की प्ररूपणा की जाती है। प्रश्न यह है कि वनस्पतिकायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् फरमाते हैं-वनस्पतिकायिक जीव दो प्रकार के कहे गए हैं। वे इस प्रकार हैं-सूक्ष्म वनस्पतिकायिक और बाद वनस्पतिकायिक । पुन: प्रश्न किया गया कि सूक्ष्म वनस्पतिकायिक कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने कहा-सूक्ष्म वनस्पतिकायिक दो प्रकार के कहे हैं-पर्याप्त और अपर्याप्त । जो वनस्पतिकाय के जीव अपने योग्य चोर पर्याप्तियां पूर्ण कर चुके हों और सक्षम हों वे पर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक कह. शरी२ मा४२ १२५तियि४ मन (साहारणसरीर वायरवणस्सइकाइया य) साधा२९५ શરીર બાદર વનસ્પતિકાયિક. એ સૃ. ૧૮ છે ટીકાઈ–હવે વનસ્પતિકાયિક જીવની પ્રરૂપણ કરાય છે પ્રશ્ન છે કે વનસ્પતિકાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાન સમજાવે છે વનસ્પતિકાયના જીવ બે પ્રકારના કહેવાયા છે. તેઓ આ પ્રકારે છે–સૂમ વનસ્પતિ કાયિક અને બાદર વનસ્પતિ કાયિક, ફરીથી પ્રશ્ન કરા કે સૂદમ વનસ્પતિ કાયિક કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને કહ્યું–સૂઠમ વનસ્પતિકાયિક બે પ્રકારના બને છે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત જે વનસ્પતિ કાયિક છે પિતાને ચગ્ય ચાર પતિઓ પૂર્ણ કરી ચૂક્યા છે, અને સૂમ હેય તેઓ પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક કહેવાય Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ प्रचापनासूत्रे. " य' पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतियिकाथ, अपर्याप्तसूक्ष्मवनस्पतिकायिकाच, तत्र पर्याप्तकाः - पर्याप्तिमन्तश्च ते सूक्ष्मायेति पर्याप्तक सूक्ष्मास्ते च ते वनस्पतिकायिका:, तद्भिन्ना एव अपर्याप्तसूक्ष्मवनस्पतिकायिका उच्यन्ते, प्रकृतमुपसंहरन्नाह - 'सेतं हुमवणस्सइकाइया' ते एते पूर्वोक्ताः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः लोकत्रयवर्तिनः कज्जलकूपिकावत् संभृताः सन्ति व्यपदिश्यन्ते, अथ-वादरवन - स्पतिकायिकप्रकारान् प्ररूपयितुमाह-' से किं तं वायरवणस्सइकाइया' 'से' अर्थ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः वादरवनस्पतिकायिकाः-स्थूलवनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'वायरवणस्स इकाइया दुविधा पण्णत्ता' वादरवनस्पतिकायिकाः द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - उक्ताः, 'तं जहा - तद्यथा'पत्तेयसरीर वायरवणस्स इकाइया, साहारणसरीवायरवणस्सइकाइया' प्रत्येक शरीर बादरवनस्पतिकायिकाथ, साधारण शरीर वादरवनस्पतिकायिकाच, तत्र लाते हैं और जो अपनी पर्याप्तियां पूरी न कर पाए हों वे अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक कहलाते हैं । 37 उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं- ये सूक्ष्म वनस्पतिकायिक जीवों की प्ररूपणा हुई जो तीनों लोकों में ऐसे व्याप्त हैं जैसे काजल की डिबिया में काजल भरा रहता है । अब बादर वनस्पतिकायिकों की प्ररूपणा करते हैं - बादर वनस्पतिकायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया- चादर वनस्पतिकायिक जीव भी दो प्रकार के हैं । प्रत्येक शरीर बादर वनस्पति कायिक और साधारण शरीर वादर वनस्पतिकायिक | जिन वनस्पतिकायिक जीवों का शरीर प्रत्येक होता है - अलग-अलग होता है वे प्रत्येक शरीर कहलाते हैं अर्थात् एक शरीर में एक जीव हो છે અને જેઓ પોતાની પર્યાપ્તિએ પૂર્ણ ન કરી શકયા હૈાય તે અપર્યાસ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક કહેવાય છે? ઉપસ હાર કરતા હવે સૂત્રકાર કહે છે–આ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ જીવેાની પ્રરૂપણા થઇ તેઓ ત્રણે લેાકમાં વ્યાપ્ત છે, જેમ કાજળની ડખ્ખીમા કાજળ ભર્યુ રહે છે. હવે માદર વનસ્પતિકાયિકાની પ્રરૂપણા કરે છે—ખાર વનસ્પતિકાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે ? त શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યુંા-માદર વનસ્પતિકાયિક જીવ પણ એ પ્રકારના છે. પ્રત્યેક શરીર ખાદર વનસ્પતિકાયિક. અને સાધારણુ શરીર ખાદર વનસ્પતિ કાયિક, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पद १ सू.१८ वनस्पतिकायिकजीवभेदनिरूपणम् २४५. एकमेकं, जीवम्प्रति गतं-प्रत्येका, प्रत्येकं शरीरं येषां ते प्रत्येक शरीराः तेच. वादरवनस्पतिकायिकाश्चेति प्रत्येकाशरीवादरवनस्पतिकायिकाः, समानं- . तुल्यं प्राणाधुपभोग यथाल्या त्तथा, आ-समन्तात, अनन्तानाम् प्राणिनां धारणं संग्रहणं येन तत् साधारणं साधारणशरीरारते च ते वादरवनस्पतिकायिकाश्चेति साधारणशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः, इत्यर्थः, चकारद्वयेन उभयत्रापि स्वगतानेक, भेदाः सूच्यन्ते, (सू० १८॥ . मूलम्-से किं तं पत्तेय सरीर वायरवणस्सइकाइया ? पत्तेय सरीरबायरवणस्सइकाइया दुवालसविहा पण्णता, तं जहा'रुक्खा१, गुच्छार, गुम्मा३, लया य४ वल्ली य५ पव्वगा चेव। तणवलयहरियओसहिजलरुहकुहणा य बोद्धव्वा'१॥ छाया--अथ के ते प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः ? प्रत्येकशरीरवादर - वनस्पतिकायिकाः द्वादशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'वृक्षाः१ गुच्छा२ गुल्मानि३ लताश्च४ वल्लयश्च५ पर्वगाश्चैव ६ । तृण७ वलय८ हरितौ९ पधि१० जलरुह११ । कुहणाश्च१२ बोद्धव्या ॥१॥ __ ऐसे यादर वनस्पतिकायिक प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक हैं। . जिन अनन्त जीवों का एक ही शरीर हो और समान श्वासोच्छवास आदि हो वे सधारण शरीर बाद वनस्पतिकायिक कहे गए हैं । दोनों जगह 'य' पद का प्रयोग यह सूचित डरता है कि इन दोनों के - . भी अनेक अवान्तर भेद हैं ॥१८॥ शब्दार्थ-(से किं तं पत्तेयसरीर बायरवणस्तइकाइया) प्रत्येकशरीर । ... वनस्पतिय४ वान AN२ प्रत्येय 2- 21 मसग डाय छे... તેઓ પ્રત્યેક શરીર કહેવાય છે. અર્થાત્ એક શરીરમાં એક જીવ હોય, તેવા બાદર-વનસ્પતિકાયિક પ્રત્યેક શરીર બાર વનસ્પતિકાયિક છે જે અન ત જીવોનું એક જ શરીર હોય અને સમાન શ્વાસોચ્છવાસ - આદિ હોય તેઓ સાધારણ શરીર બાર વનસ્પતિ કાયિક કહેલા છે, અને જગ્યાએ (૪) પદને પ્રવેગ એમ સૂચિત કરે છે કે આ બન્નેના જ અનેક અવાન્તર ભેદ છે. સૂ. ૧૮ છે val -(से कि तं पत्नयसरीरवायरवणस्सइकाइया) प्रत्ये: शश२ मा४२ पनपति यि ७५ 21 प्रान! छे (पत्तय सरीरवायरवणस्सइकाइया) प्रत्येशरी२ ॥४२वनस्पतिय ७२ (दुवालम विहा) १२ प्रा२ना (पण्णत्ता) ५या छ (तं जहा) तेगा माना छे. (१) (रुक्खा) वृक्ष (२) (गुच्छ) शु२७ (3) (गुम्मा) शुभ (४) (लयाय) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 प्रोपनासूत्र टीका-अथ प्रत्येकशीररवादरवनस्पतिकायिकप्रकारान् प्ररूपयितुमाह-'से कि तं पत्तेय सरीर वायरवणस्सइकाइया ?' 'से' अथ 'कि तं' के ते कतिविधाइत्यर्थः, प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'पत्तेय सरीर वायरवणस्सइकाइया दुवालसविहा पण्णत्ता' प्रत्येक्रशरीरवादरवनस्पतिकायिका द्वादश विधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा-'रुक्खा१ गुच्छा२ गुम्मा३ लताय४वल्ली य५ पयगा चेव६। तणवलय हरिय ओसहि जलरुह कुहणा य१२ वोद्धव्वा ॥१॥ 'तं जहा'-तद्यथा-'रुक्खा'-वृक्षाः-आम्रादयः१, 'गुच्छा'-गुच्छाः-वृन्ताकी प्रभृतयः२, "गुम्मा-गुल्मानि-नवमालिका प्रभृतीनि३, 'लताय लताश्च-चम्पक लतादयः४ वल्लीय' वल्यश्च-कूप्माण्डीत्रपुपी प्रभृतयः५, 'पव्वगा चेव' पर्वगाश्चैव इक्ष्वादयः६ 'तणवलयहरिय ओसहि जलरुह कुहणाय वोद्धव्या-तृण वलय बादरवनस्पतिकायिक जीव कितने प्रकार के हैं (दुवालसविहा) बारह प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं-(१) रुक्खा (वृक्ष) (२) गुच्छा (गुच्छ) (३) गुम्मा (गुल्म) (४) लया (य) और (लता) (५) घल्ली (य) और वल्ली (६) (पश्चगा) पर्वग (चेव) और (७) तण (तृण) (८) वलय (वलय) (९) (हरित) हरित (१०) (ओसहि) औषधि (११) जलरुह (जलरुह) (१२) कुहगा (य) और (कुहण) योद्धव्वा (जानने चाहिए) ॥१९॥ टीकार्थ-अब प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिकों की प्ररूपणा की जाती है-प्रश्न किया गया कि प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने उत्तर दिया प्रत्येकशरीर बादर वनस्पतिकायिक वारह प्रकार के हैं। वे बारह प्रकार ये हैं-(१) आम्र आदि वृक्ष (२) गुच्छ-बैंगन आदि के पौधे (३) गुल्म-नवमालिका वगैरह (४) लता-चम्पकलता आदि (५) वल्ली-कूष्माण्डी पुषी आदि की सता भने (५) (वल्लिय) मने पी (6) (पब्बगा पर्वग) चेत्र भने (तण) तृ (८) (वलय) १सय () (हरित) उरित (१०) (ओसहि) मौषधि (११) (जलरुह) ११३७ (१२) कुहणा य) वनस्पति विशेष (बोद्धव्या) युवा नये. ॥सू. १६॥ ટીકાર્થ– હવે પ્રત્યેક શરીર બાર વનસ્પતિ કાયિકેની પ્રરૂપણ કરાય છે શ્રી ગૌતસ્વામીથી પ્રશ્ન કરા કે પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિ કાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના છે? - શ્રી ભગવાને ઉત્તર અખે- પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિ કાયિક બાર પ્રકારના છે. તે બાર પ્રકાર આ પ્રમાણે છે. (૧) આમ આદિ વૃક્ષ (૨) ગુચ્છ રીંગણ વિગેરેના છેડ (૩) ગુલ્મ (नमालि। विगे) (४) सत-५४३८ विशे२ (५) पक्षी-भारी माहिती Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयबोधिनी टीका प्र, पद १ सू १९ सभेदवनस्पतिकायिकनिरूपणम् २४७ हरितौषधि जलरुह कुहणाश्च वोद्धव्याः१२, तत्र तृणानि-कुशदर्भादीनिकेतकी कदल्यादीनि, एतेषां केतकी कदल्यादीनां त्वचाया वलयाकारेण व्यवस्थितत्वात, हरितानि-वास्तुक विथुआ] प्रभृतीनि, औषध्यः-शाल्यादयः, फलपाकान्ता औषध्य उच्यन्ते, जलरुहा:-जलरोहन्ति इति जलरुहाः उदकावकपनकादयः, कुहणाः-भूमिस्फोटाभिधानाः, ते च अप्कायिकप्रभृतयो भवन्ति । मूलम्-से किं तं रुक्खा ? रुक्खा दुविहा पण्णत्ता, तं जहाएगट्रिया य, बहुबीयगा य । से किं तं एगट्रिया ? एगट्रियां अणेगविहा पण्णता तं जहाणिबं१ ब२ जंबु३ कोसंब४ साल५ अंकुल्ल६ पीलू७ सेलूय ८i सल्लइ९ मोयइ१० भालुय११ बउल१२ पलासे १३ करंजे य१४॥२॥ पुत्तजीव य१५ऽरिट्रे१६ विहेलए१७ हरिडएय१८ भिल्लाए १९। उंबेभरिया२० खीरिणि२१ बोद्धव्वे धायइ२२ पियाले२३ ॥३॥ पूइयनिंब२४ करंजे२५; सुहा२६ तहसीसवा य२७ असणे य२८॥ पुन्नाग२९, नाग३० रुक्खे, सीवपिण३१ तहा असोगे य३२ ॥४॥ जे यावन्ने तहप्पगारा, एएसि णं मूला वि असंखेज्जजीव या, पुप्फा अणेगजीवया, फला एगट्टिया । से तं एगटिया । ___ छाया-अथ के ते घृक्षाः ? वृक्षाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकास्थिकाच, बहुवीजकाश्च । अथ के ते एकास्थिकाः? एकास्थिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा वेल (६) पर्वग-इक्षु आदि गांठों वाली वनस्पति (७) तृण-कुश, डाभ आदि (८) वलय-केतकी कदली आदि, इनकी छाल वलय के आकार की गोल होती है। (२) हरित-बथुआ आदि (१०) ओषधि-शालि आदि ऐसी वनस्पतियां जो फल पकने पर सूख जाती हैं (११) जलरुह (पानी में उगने वाली उदकावक पनक आदि) (१२) कुहण-भूमि को फोडकर उगने वाली वनस्पति ॥१९॥ वे () ५-२२४ी विगैरे पाणी वनस्पति (७) तृ-हम-ध। વિગેરે (૮) વલય-તકી, કેળ આદિ તેની છાલ વલય સરખી ગોળાકાર હોય छ. () रित-युवा-सा विश५ विगैरे (१०) मौषधि-शाति विशेष की ઔષધિઓ કે જે ફળ પાકતા સુકાઈ જાય છે (૧૧) જલરૂહ (પાણીમાં ઉગનારી પનક વિ.) (૧૨) કુહણ-જમીન ડીને આવવા વાળી ઔષધિ. સુ. ૧૯ Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४८ प्रशापनासूत्रे १निम्बाऽऽम्र२ जव३ कोगान४ शालां५ऽकोठाः६ पीलुः७ शेलुः८ । शल्लकी९ मोचकी १० मालुकौ ११ वकुल:१२ पलाशः१३ करञ्जश्च१४ ॥ पुत्र जीवका १५ ऽरिष्टौ १६ विभीतकः १७ हरीतकश्च १८ भल्लातकः १९। उस्वेभरिका २० क्षीरिणी २१ बोद्धव्यः धातकी २२ प्रियाल; २३ ॥३॥ पूति निम्ब २४ करजी २५ स्नुही (शक्षणा) २६ तथा शिशपा २७ च अशनश्च २८ नाग २९ नाग ३० वृक्षो श्रीपर्णी ३१ तथा अगोकश्च ३२ ॥४॥ ये चान्ये तथा प्रकारा एतेषां खलु सलान्यपि असंख्येयजीपकानि, कान्दा अपि, स्कन्धा शब्दार्थ-(ले कि तं रुक्खा ) ? वृक्ष कितने प्रकार के हैं ? (रुक्खा ) वृक्ष (दुविहा) दो प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (एगट्टिया य) एक बीज वाले और (बहुवीयगा य) बहुत बीजों वाले (से कि तं एगहिया) एक बीज वाले कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (णिय) नीम (अंब) आम (जंबु) जामुन (कोसंभ) कोशम्ब (साल) शाल (अंकुल्ल) अखरोट (पीलू) पीलु (सेलूय) शेल (सल्लइ) सल्लकी (मोयइ) मोचकी मालय (मालूक) (वउल) बकुल (पलास) पलाश (करंजे) करंज (पुत्तंजीवय) पुत्रजीवक (अरिह) अरिष्ट (विहेलए) बहेडा (हरिडएय) हरड (भिल्लाए) भिलावा (वेभरिया) उम्बेभरिका (खीरिणि) क्षीरणी (बोद्धब्वे)जानना चाहिए (धायइ) धात की (पियाले) प्रियाल (पूइयनिय) पूतिकनिम्ब (करंज) करन (सुण्हा) लक्षणा (तह) तथा (सीसवा) शिशपा-सीसम (असणे) असन (पुंनाग) पुंनाग (नागरुक्खे) नागवृक्ष ... - शहाथ-(से कि त रुक्खा) वृक्ष मा प्रा२ना छ ? (रुक्खा) वृक्ष " (दुविहा) मे ४२न(पण्णत्ता) ४ छ (त जहा) ते 20 मारे (एगट्ठिया. य) मे४ मी पण मन (बहुवीयगाय) मई माने व (से कि तं एग"ट्रिया) मे भी gan प्र४२ना छ (अणेग विहा) मने अनी (पण्णत्ता) ४ो छ (तं जहा) तेसो २४॥२ (णि व) सीमा (अंब) मामा । (अंबु) any (कोसंभ) । (साल) सादर (अंकुल्ल) अमरीट (पील) पीj (सेल्लूय) शेतु (सल्इ) ससी (मोयड) भायी (मालुय) मायु४ (वउय) मस (पलास) -५८०२ (कर जे) ४२०४ (पुत्तंजीवय) पुत्र (अरिद) महि। (विहेलाए) ५। (हरिडए य) १२७ (भिल्लाए) मिसा (उ वेभरिया) अभ्मे म२ि४ (खीरिणी) क्षा२णी (बोद्धव्वे) ngn (धायइ) धातही (पियाले) प्रियास (पूइयनि ब) पूतिशानिय (कर ज) ४२४ (सुव्हा) HE] (तह) तथा (सीसवा) शिश५-सीसम (असणे) मसन (पु नाग) धुन्ना (नागरुक्खे) न वृक्ष (सीव Page #271 --------------------------------------------------------------------------  Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४८ प्रज्ञापासू ११ निम्बाssम्र२ जग्वृ३ कोशीष ४ गालां५० कोठा : ६ पीलुः७ गेलुः । शल्लकी९ मोचकी १० मालुकौ ११ वकुल: १२ पलाशः १३ करञ्ज १४ ॥२॥ पुत्रजीवका १५ ऽरिष्टौ १६ विभीतकः १७ हरीतकच १८ भल्लातकः १९ । उम्बेभरिका २० क्षीरिणी २१ बोद्धव्यः धातको २२ प्रियाल: २३ ||३|| पूर्ति निम्ब २४ करज्जौ २५ स्नुही (लक्ष्णा) २६ तथा शिंशपा २७ च अगनश्च २८ । पुंनाग २९ नाग ३० वृक्षो श्रीपर्णी ३१ तथा अशोकश्च ३२१ ||४|| ये चान्ये तथा प्रकारा एतेषां खलु मूलान्यपि असंख्येयज कानि, कान्दा अपि, स्कन्धा शब्दार्थ - (से किं तं क्वा) ? वृक्ष कितने प्रकार के हैं ? (स्खा) वृक्ष (दुविहा) दो प्रकार के ( पण्णत्ता) कहे हैं ( तं जहा ) वे इस प्रकार (ऍगडिया य) एक बीज वाले और (बहुबीयगा य) बहुत बीजों वाले (से किं तं एगडिया) एक बीज वाले कितने प्रकार के हैं ? ( अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (नं जहा) वे इस प्रकार हैं (र्णिय) नीम (अंब) आम (जंबु ) जामुन (कोसंभ) कोशम्य (साल) शाल (अंकुल) अखरोट (पीलू) पीलु (सेलूय) शेलु (सल्लइ) सल्लकी (मोग्रह) मोचकी मालय (मालक) (वउल) बकुल (पलास) पलाश (करंजे) करंज (पुत्तं - जीवय) पुत्रजीवक (अरिट्ठ) अरिष्ट (विहेलए) बहेडा (हरिडएम) हरड ( भिल्लाए) भिलावा (उवेभरिया) उम्वेभरिका (खीरिणि) क्षीरणी (बोद्धवे ) जानना चाहिए (धायइ) घात की ( पियाले ) प्रियाल ( पूइयनिंय) पूतिकनिम्ब (करंज) करञ्ज (सुहा) श्लक्ष्णा ( तह) तथा (सीसवा) 'शिशपा-सीसम ( असणे) असन (पुंनाग) पुंनाग (नागरुक्खे) नागवृक्ष शब्दार्थ - ( से किं त रुक्खा) वृक्ष डेटा प्रहारना छे ? ( रुक्खा) वृक्ष (दुविहा) में अारना (पण्णत्ता) ह्या छे (तं जहा तेथे भा प्रारे (एगट्ठिया य) मे मीन वाणा भने (बहुवीयगाय ) गहु जीले वाजा (से किं तं एग 'ठिया) मेड मीनवाणा वृक्षी डेटा प्रहारना छे (अणेग विहा) ने प्रार (पण्णत्ता) ४ह्या छे (तं जहा तेथे भा प्रारे (वि) सीभडे ." (अंबु) लघु (कोसंभ) अशभ्य (साल) सास (अंकुल) अमरोट (सेलूय) शेड (सइ) सब्सडी (मोयइ) भोथडी (मालय) भालुङ (पलास) - पलाश (कर जे ) ४२०४ (पुत्तंजीवय) पुत्र व (अरिट्ट) रिक्षा (विहेलाए) महेडा (हरिडए य) डुरडे ( भिल्लाए) लिया (उंबेभरिया) उभ्ने लरिडा ( खीरिणी) : क्षीरी (बोद्धव्वे) लागुवा हो ( धायइ) धातडी ( पियाले ) प्रियास (पूइयनि ब) यूतिअनिभ्य (कर ज ) ५२०४ (सुहा) १६ ( तह) तथा (सीसवा) शिंशपा-सीसभ ( असणे) असन (पुंनाग) पुन्नाग (नागरुकखे) नाग वृक्ष (सीव S (अंव) आणि (पीलु) पीड (वउय ) ' ज } Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ सभेदवनस्पतिकायनिरूपणम् २४९ से किं तं बहुवीयगा ? बहुवीयगा अगविहा पण्णत्ता तंजहा'अस्थि य? तेंदुर कवितु३, अंबाडग४ साउलिंग५ विल्ले य ६। आमलग७ फणिस८ दालिस९ आलो १० उंबर ११ वडे य१३।५। णग्गोह१३ णंदिरुबखे१४, पिपरी१५ सयरी१६ । पिलुक्खरुक्खे य१७ काउंवरि१८ कुत्युंभरि१९ देवदालीय २०१६॥ तिलए लउएं छत्तोह सिरीस सत्तेवन्न दहिवन्ने। लो? ईव चंदण ऽज्जु णीमे कुडएँ यंबे य ॥७॥ जे यावन्ने तहप्पगारा. एएलि मूला वि असंखेज्ज जीव या, कंदा वि खंधा वि साला वि, पत्ता पत्तेय जीवया, पुप्फा अणेगजीवया, फला बहुवीयगा । से सं बहुवीयगा। से तं रुक्खा ॥१॥ अपि त्वचोऽपि शाखा अपि प्राला अवि, पत्राणि प्रत्येजीवकानि, पुष्पाणि अनेक जीवकानि, फलानि एकास्थिकानि । ते एते एकास्थिकाः। ___ अथ के ते बहुवीजकाः ? बहुवीजका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा'अस्थिकः १ तिन्दुकः२ कपित्थः३ अम्बाडकः-आम्रातकः ४ मातुलिङ्गः५' बिल्वश्व६ । आमलकः७ पनस:८ दाडिमः ९ अश्वत्थः १० उदुम्बरः ११ वटश्च (सीवण्णि) श्रीपर्णी (तहा) तथा (असोगे य) और अशोक (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो भी इसी प्रकार के हैं (एसिणं) इनके (मूला) मूल (वि) भी (असंखेज्जजीविया) असंख्यात जीवों वाले (कंदा वि) कंद भी (खंधा वि) स्कंध भी (तया वि) छाल भी (माला चि) शाल भी (पवाला वि) प्रवाल भी (पत्ता) पत्ते (अणेगजीविया) अनेक जीव वाले (फला) फल (एगट्ठिया) एक वीज वाले (सेत्तं एगट्टिया) वह एक बीज वाले वृक्ष कहे गए। णिए) श्रीपणी (तहा) तथा (असोगे य) मने (जे यावन्ने तहापगारा) अन्य २ पापी तना छे (पसिण) तेगाना (मला) भूस (वि) ५' (अनंखेजजीवया) अध्यात यो यसभन्या (ता वि) ४४ पा (संधा वि) २४५ ५५ (तया वि) घास ५१ (साला नि) avi 4 (प्याला वि) पास पात्र (पत्ता) ६i (पत्तेय जीवया) को ७२ पाना (पुका) स (अणेगजीविया) भने ७२ प (ग) : (क)ी या (से सं गगद्विया) - ४ ॥ १८ प्र० ३२ Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५० प्रतापनासूत्रे १२॥५॥ न्यग्रोधः १३ नन्दिवृक्षः१४ पिप्पली १५ गतरी १६ प्लक्षवृक्षश्च १७॥ कादुम्वरी१८ कुरुतुम्भरि १९ बोद्ध व्यः देवदालिश्च २०॥६॥ तिलकः २१ लबकः२२ छत्रोपगः २३ शिरीप २४ सप्तपर्ण २५ दधिपाः २६ । लोध्र २७ धव २८ चन्दना ६९ऽर्जुन ३० नीपाः ३२ कुटजः ३२ कदरवच ३३ ॥७॥ ये चान्ये तथाप्रकाराः, एतेषां खलु मूलान्यपि असंख्येय जीवशानि, कन्दा अपि स्कन्धा अपि, पत्राणि प्रत्येकजीवकानि, हुप्पाणि अनेकजीवकानि, फलानि वहुवीजकानि । ते एते बहुवीजकानि । ते एते बहुधीजकाः ते एते वृक्षाः १ । (माउलिंग) मातुलिंग (बिल्ले य) और (बिल्व आमलग) आंवला (फणिस) पनस (दालिम) दाडिम (आलो?) अश्वत्थ (उंबर) उदुम्बर (वडेर य) वट (णग्गोह) न्यग्रोध (णंदिस्व खे) नन्दिवृक्ष (पिप्परी) पिप्पली (सयरी) शतरी (पलुव खवखे) प्लक्षवृक्ष (य) और (काउंवरि) कादुम्बरि (कुत्थंभरि) कुस्तुम्भरि (चोदच्छा) जानना चाहिए (देवदाली य) देवदालि (तिला) तिलक (लडए)लकुच (छत्तोह) छत्रोपग (सिरीस) शिरीष (सत्तवन्न) सप्तवर्ण (दहिवन्ने) दधिपर्ण (लोह) लोध्र (धव) धव-धौ (चंदण) चन्दन (अज्जुण) अर्जुन (णीमे) नीम (कुडए) कुटज (कयंवे य) कदम्ब (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो इसी प्रकार के हैं (एएसिं) इनके (मृला वि) मृल सी (असंखेज्जजीवया) असंख्यात जीवों वाले (कंदा वि) कन्द भी (खंधा वि) स्कंध भी (साला वि) शाल भी (पन्ता) पत्ते (पत्तेयजीवया) एक जीव वाले (पुप्फा) पुष्प (अणेगजीवया) अनेक जीवों वाले (फला) फल (बहुवीयगा) बहुत । (अंबाडग) 49039L (माउलिंग) भातुमि (विरले य) मन मि (आमलग) मामा (फणस) एस (दाडिम) । (ओसोत्थे) मश्वत्य (उबर) हुम्मर (वडेर य) व (णग्गोध) न्यग्रोध (ण दिरुक्खे) नन्ति वृक्ष (पिप्परी) [५५री (सयरी) शता (पिलुख्खरुक्खे) सक्षवृक्ष (य) मने (काउ वरि) हुमरी (कुत्थुभरि) ४२तुमरी (वोद्धव्वा) तवा नसे. ___ (हेवदालीय) हेपाली (तिलए) तिa४ (लउए) सदा (छत्तोह) छत्री (सिरीस) शिरीष (सत्तवण्ण) ससप (दहिवन्नो) धिपणु (लोद्ध) सोन (धव) धावा (चंदण) यन. (अज्जुण) Adन (णीमे) नाम (कुडह) सुट०४ (कयंवे य) ४४५ (जे यावन्ने तहप्पगारा) oilnad Pावा प्र४२ना छ. , (एएसिं) तेमानी (मूलावि) भूण पy (असंखेज्जजीवया) मसभ्यात पा (कंदा वि) ४६ ५५१ (खंधा वि) २४५ ५ (साला वि) 1 पशु (पत्ता) पाई। (पत्तेय जीवा) मे से 4 वाणा (पुप्फ) पु०५ (अणेगजीवा य) भने । ॥ (फला) ३५ (बहुवीयगा) धावा (से त्तं रुक्खा ) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ स्.१९ सभेदवनस्पतिकानिरूपणम् २५१ टीका-अथोदेशक्रमेण प्रथमं प्रथमोद्दिष्टवृक्षभेदं प्ररूपयति-'से किं तं रुक्खा?' 'से' अथ 'कि तं'-के ते कतिविधा इत्यर्थः 'रुक्खा' वृक्षाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह"रुक्खा दुविहा पग्णत्ता' वृक्षाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तं जहा'-तद्यथा-'एगडियाय, बहुवीयगाय' एकास्थिकाश्च वहुवीजकाश्च, तत्र प्रत्येकफलं प्रति एकम् अस्थि'वीज येषां ते एकास्थिकाः, तथा प्रत्येकफलं प्रति फलान्तर्वर्तीनि बहूनि-अनेकानि, बीजानि येषां ते बहुवीजकाः व्यपदिश्यन्ते, अत्रापि चकार द्वयेन वक्ष्यमाण स्वगतानेकभेदाः ज्ञाप्यन्ते, तत्र एकास्थिकप्रकारान् प्ररूपयितुमाह-'से किं - (से कित्तं बहुवीयगा) बहुयीजक कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (अत्थिय) अत्थिक (तदुंक) तिन्दुक-तेदू (कविष्ट) कवीठ (अंबाडग) अम्बाडग वीजों वाले (से तं रुक्खा) यह वृक्षों की प्ररूपणा हुई । ॥२०॥ टीकार्य-जिस क्रम से नाम निर्देश किया है, उसी क्रम से उनकी प्ररूपणा करने के लिए पहले निर्दिष्ट 'वृक्ष' की प्ररूपणा की जाती है --प्रश्न किया गया कि वृक्ष कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् ने कहा-वृक्षों के दो प्रकार हैं-एकास्थिक और बहुवीजक । जिन वृक्षों के एक-एक फल में एक ही गुठली होती है, वे एकास्थिक कहलाते हैं । और जिन वृक्षों के एक-एक फल में बहुतेरे बीज होते हैं वे यहबीजक कहलाते हैं। यहां प्रयुक्त 'य' शब्द यह सूचित करता है कि इन दोनों प्रकार के वृक्षों के भी कई-कई भेद होते हैं। (से कि तं बहुवीयगा) मामी पापा २ना छ ? (बहुवीयगा) ५९ मा u (अणेगविहा) मने ५४२ना (पण्णत्ता) ४झा छ (तं जहा) तेस। शते (अत्थिय) मस्ति (तेदुंक) तिन्दु (कविठ्ठ) ४ी हु सा वृक्षानी प्र३५५॥ २४, ॥ सू. २० ॥ ટીકાર્ય–જે કમે નામ નિર્દેશ કર્યો છે, તેજ કમે એની પ્રરૂપણ કરવાને માટે પહેલા બતાવેલા વૃક્ષની પ્રરૂપણ કરાય છે– શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો કે વૃક્ષ કેટલા પ્રકારના હોય છે? શ્રી ભગવાને કહ્યું-વૃક્ષના બે પ્રકાર છે એકાસ્થિ અને બહુ બીક. જે વૃક્ષોના એક એક ફળમાં એક જ ગેટલી હોય છે તેઓ એકાઅસ્થિક કહેવાય છે અને જે વૃક્ષના એક એક ફળમાં ઘણાં બી હોય છે તેઓ બહુ બીજક કહેવાય છે. અહીં () શબ્દ તે સૂચિત કરે છે કે આ બન્ને રાતના વૃક્ષોના પણ અનેકાનેક ભેદ હોય છે, Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रजापनासूत्रे २५२ ', " तं एगडिया?' 'से' - अथ, ''के के कतिविधा इत्यर्थः 'एडिया' एकास्थिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'एटिया अणेगविद्या पण्णना' एकास्थिकाः, अनेकविधाः नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः तानेव गाधायेणाह - 'तं जहा ' तद्यथाऽवियुकोसंव 'साल अंकुल्ल पीलु सेन्हय । सल्यइ सोय मालय उपासे करंजे ||१२| "निम्बाम्र जम्बू कोशाम्र गालाकोट पीलुगेध | सल्की मोचकी मान्दुक कुट "पलाशा: करज्जव' तत्र - निम्बः प्रसिद्धः रसवृक्षः, आम्रवृताः, जम्ब:- कपायरस "विशिष्टवृक्षः कोशान्त्रः - तनामकवृक्षविशेषः, शान्त्रः - सर्जः, अङ्कोट:-वृक्षविशेषः, 'अखरोट पदवाच्यः, पिदु: - वृक्षविशेषः प्रसिद्धः, गेल:- श्लेमानकः, सल्लकीहस्तिप्रिया, मोचकी - देशविशेषे प्रसिद्धा, मादक:-अयमपि देशविशेषे प्रसिद्ध, चकुल:- केसरः, पलाशः - किशुकः, करञ्ज:- नक्तमालः, 'पुत्तंजीवयऽरिहे विदेलए हरिडए य भिल्लाए | उंबेभरिया सीरिणि बोद्धव्वे धायड़ पियाले || १३ || पुत्रजीवकारिष्ट विभीतकाः, परीकथ, भलातक उम्मरिका क्षीरणी चोद्धव्या, धातकी प्रियाल:' तत्र-पुत्रजीवक:- देशविशेषे प्रसिद्धः 'पितौझिया' इति भाषाटीकार्थ-अ - अब एकास्थिकों की प्ररूपणा करते हैं- एकास्थिक वृक्ष कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् ने कहा- एकास्थिक वृक्ष नाना प्रकार के होते हैं । उनका आगे तीन गाथाओं में कथन करते हैं । वे इस प्रकार हैं- नीम, आम, जामुन (कपाय रस वाला एक वृक्ष प्रसिद्ध है) कोशम्ब, शाल (साज), अंकोट, जिसे अखरोट कहते हैं, पीलु, शेड (इलेष्मातक ), सल्लकी (हनिप्रिया), मोचकी, जो किसी देश में प्रसिद्ध है, मालक, यह भी देश विशेष में प्रसिद्ध है, वकुल- केसर, पलाग ( खाखरा), करंज - नक्तमाल, पुत्रजीवक (देश विशेष में प्रसिद्ध, जिसे ( पितौझिया कहते हैं) अरिष्ट (अरीठा) विभीतक (बहेडा), हरीतक ( हरड, यह कोंकण देश में प्रसिद्ध है), भल्लातक ( भिलावा), उम्बेभरिया (यह लोक प्रसिद्ध है), क्षीरणी (खिरनो), घातकी, पियाल, હવે એકાસ્થિકાની પ્રરૂપણા કરે છે-એકાસ્થિવ્રુક્ષ કેટલા પ્રકારના છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-એક્સસ્થિવ્રુક્ષ નાના પ્રકારના હેાય છે. તેઓનુ` ऋणु गथासोमा ४थन ४ छे. ते या प्रारे छे-सी मडो, भामो, न मु (तुराश वाणु वृक्ष) अशम, शाद, अोहा (जैने ममरोट हे छे) पीलु, शेड, सडसडी भोयीने देशभां प्रसिद्ध छे. भाजुङ, महुस - प्रेसर, पाश-मायरी, ४२०४-नहुत भात, पुत्र, भरिप्ड (मरीहा) बिलीत: -मेडा, हरीत - हरडे, असात (लीसामु ) अश्मेलरीया, क्षीरणी, धातडी, पियास, यूतिए, सी जडो, ४२४, 'सक्षणा, शिशया, असन (गाउन) युन्नाग-पुस्प्रेसर, नागवृक्ष, श्रीपि અશેક (આ બધા લેાક પ્રસિદ્ધ છે.) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ सभेदवनस्पत्तिकायनिरूपणम् २५३ प्रसिद्धः, अरिष्ट:-पिचुमन्दः-एक जातीयनिम्बा, विमीतक:-अक्षः 'बहेरा' इति भापाप्रसिद्धः, हरीतका-कोकणदेशप्रसिद्धः कपायवहुलः 'हरडे' इति भाषाप्रसिद्धः, भल्लातका-वृक्षविशेषः, तस्य मिल्लाफलं लोकप्रसिद्धम्, उम्वेभरिका-लोकप्रसिद्धा६, क्षीरणी धातकी प्रियालाश्च लोकप्रसिद्धाः, 'पूट्यनिंब करंजे सुण्हा तह सीसवाय असणे य । पुंनागनागरुक्खे सीवणि तहा असोगे य । १४॥' पूतिकनिम्बकरजाः श्लक्ष्णा तथा शिंशपा च, असनश्च, पुन्नागनागवृक्षौ श्रीपर्णी तथा अशोकच, ते च पूतिकनिम्बकरज श्लक्ष्णा शिंशपाऽसन पुन्नागनागवृक्षश्रीपर्ण्यशोकाः लोकप्रसिद्धाः, एते सर्वे द्वात्रिंशत्प्रकारका वृक्षा एकास्थिका भवन्ति, तथैव 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चाप्यन्ये तथाप्रकाराः, एवं विधास्तत्तदेश विशेषभाविनो भवन्ति ते सर्वेऽपि एकास्थिकाः अवसेयाः, 'एएसिं मूला वि असंखेजजीविया' एतेपाम्-पूर्वोक्तानाम् एकास्थिकवृक्षपिशेषाणाम्, मूलान्यपि असंख्येयजीवकानि-असंख्येय प्रत्येक शरीरजीवात्मकानि भवन्ति, तथा-'कंदा वि, खंधा त्रि, तया वि, साला वि, पघाला वि'-पूर्वोक्तैका स्थिकवृक्षाणाम्-कन्दा अपि, पूतिक, निम्ब, करंज, प्लक्ष, शिंशपा, असन, पुन्लाग, नागवृक्ष, श्रोपर्णी, अशोक, (ये सब लोकप्रसिद्ध हैं) ये बत्तीस प्रकार के वृक्ष एकास्थिक होते हैं। तथा इसी प्रकार के अन्य वृक्ष, जो विभिन्न देशों में होते हैं और जिनके फल में एक ही गुठली होती है, उन सबको एकास्थिक ही समझना चाहिए। . इन एकास्थिक वृक्षों के मूल असंख्यात जीवों वाले होते हैं, अर्थात् प्रत्येक मूल में असंख्यात प्रत्येक शरीरी जीव होते हैं । कन्द के नीचे भूमि में अन्दर फैला हुआ भाग खूल कहलाता है और मूल के ऊपर कन्द होता है । यह लोक में प्रसिद्ध है । शाखाओं के स्थूल मूल स्थान स्कंध कहलाते हैं, वल्कल अर्थात् छाल को त्वचा कहते हैं। शाल अर्थात् शाखा, प्रवाल अर्थात् कोंपल । पूर्वोक्त एकास्थिक वृक्षों - આ બત્રીસ જાતના વૃક એકાસ્થિક હોય છે. અને તેવી જાતના બીજા વૃ. જે વિભિન્ન દેશમાં થાય છે, અને જેના ફળમાં એક જ ગોટલી હોય છે. એ બધાને એકાસ્થિ સમજવા જોઈએ. આ એકાસ્થિક વૃક્ષના મૂળ અસંખ્યાત છેવો વળાં હેય છે, અર્થાત પ્રત્યેક મળમાં અસંધ્યાત પ્રત્યેક શગર જીવ હોય છે. કેન્દ્રની નીચે જમીનમાં અંદર ફેલાએલ ભાગ મૂળ કહેવાય છે. અને મૂળના ઉપર ઇન્દ હોય છે. શાખાઓ સ્થલ મળ શાન સકધ કહેવાય છે. વકલ અથત છાલને ત્વચા કહે છે. શાલ અર્થાત્ શાખા. પ્રવાલ અર્થાત્ કુપળ. પૂર્વોક્ત એકાસ્થિક Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર प्रज्ञापनासूत्र स्कन्धा अपि, त्यचोऽपि, शाला अपि, प्रवाला अपि, प्रत्येकमसंख्येय प्रत्येक शरीर जीवात्मका भवन्ति, तत्र-मूलानि-कन्दस्याधस्ताद् भूमेरन्तः असरद"भागरूपाणि, तेपा सुपरिकन्दा लोकप्रसिद्धाः, स्कन्धाः-गाखामृलस्थानानि स्थूलानि, त्वच:-बल्कलानि, शाला:-शाखाः, प्रवाला:-पल्लवाङ्करा इत्यर्थः, “पत्ता पत्तेय जीविया' एकास्थिकपूर्वोक्तवृक्षविशेषाणां पत्राणि प्रत्येक जीवकानि भवन्ति, तेपाम् एकैकं पत्रम्-एकैकेन जीवेनाधिष्ठितम् इत्याशयः, 'पुप्फा अणेगजीविया' पष्पाणि एकास्थिक पूर्वोक्तवृक्षविशेपार्णा प्रसूनानि, अनेकजीवकानि भवन्ति, तत्र प्रतिपुष्पपत्रं जीवसभावात्, 'फला एगट्टिया' एकस्थिकपूर्वोक्तवृक्षविशेषाणां फलानि एकास्थिकानि-एकवीजकानि भवन्ति, प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तं एगट्टिया'ते एते-पूर्वोक्ता वृक्षविशेपाः एकास्थिकाः-एकवीनकाः प्रज्ञप्ताः इत्याशयः । ___अथ बहुवीजकवृक्षभेदान् ग्ररूपगितुमाह-से किं तं बहुवीयगा ?' 'से' अय 'किं तं'-के ते, कतिविधा इत्यर्थः, बहुवीजका:-बहनि-अनेकानि बीजानि येषां ते बहुवीजकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'बहुवीयगा अणेगविहा पणत्ता' वहुवीज का वृक्षाः, अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, तानेव गाथात्रयेणाह'तं जहा-अत्थिय ते दुकविढे अंबाडगमाउलिग-विल्लेय । आमलग फणिसदालिम आसोठे उंबर वढे य' ॥१५॥ ___ तद्यथा-अल्यिकः, तिन्दुलः, कपित्यः, अम्बाडगः, मातुलिङ्गः विल्वश्च । के पत्ते प्रत्येकजीव होते हैं अर्थात् एक-एक पत्ते में एक-एक जीव होता है। अगर उनके पुष्पों में अनेक जीव होते हैं। इनके फल एकअस्थि (गुठली) वाले होते हैं। __उपसंहार करते हैं-यह एकास्थिक वृक्षों की प्ररूपणा हुई । अब वहवीजक वृक्षों को प्ररूपणा करते हैं-जिनके एक फल में अनेक चीज होते हैं, वे वृक्ष बहुबीजक कहलाते हैं । प्रश्न किया गया है कि घहवीजक वृक्ष कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-बहुबीजक જીવ વૃક્ષના પાંદડા પ્ર-ક જીવ હેય છે અર્થાત્ એક એક પાદડામાં એક એક જીવ હોય છે. પરંતુ તેના પુપિમાં અનેક જીવ હોય છે. તેઓના ફળ એક અસ્થિ વાળા હોય છે. ઉપસંહાર કરે છે–આ એકાસ્થિક વૃક્ષોની પ્રરૂપણું થઈ હવે બહુબીજ વૃક્ષની પ્રરૂપણ કરે છે જેના ફળમાં અનેક બીજ હોય છે, તે વૃક્ષે બહુ બીજક કહેવાય છે. પ્રશ્ન પુછાય છે કે બહુ બીજક વૃક્ષ કેટલા પ્રકારના કહેલા છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-બહુ બીજક વૃક્ષ અનેક પ્રકારના કહ્યાં છે Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सृ.१९ सभेदवनस्पतिकायनिरूपणम् २५५ आमलकः पनसः, दाडिमः, अश्वत्थः, उदुम्बरः, वटश्च । 'णग्गोह णंदिरुक्खे पिप्परी सयरी पिलुरुक्खेय । काउंवरि कुत्थुमरि बोद्धव्या देवटालीय ॥१६॥ न्यग्रोधः, पिप्पली, शतरी, प्लक्षवृक्षश्च । कादबरिः, कुस्तुरमरिः, वोद्धव्यो देव दालिश्च ॥१६॥ 'तिलए लउए छत्तोह सिरीस सत्तवघ्न दहिवन्ने । लोद्धधव चंदणज्जुणणीमे कुडए कयंवेय' ॥१७॥ तिलकः, लवकः, शिरीपः, सप्तपर्णः, दधिपर्णः, । लोद्ध धव चन्दनार्जुननीपाः कुटजा कदषश्च । एतेपाञ्च अस्तिकादि कदम्बान्तानां बहुवीजकवृक्षाणां मध्ये केचिद् विल्वादयोऽतिप्रसिद्धाः, केचिद् अस्थिकादयो देशविशेषे प्रसिद्धाः तथैव 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चाप्यन्ये तथा प्रकाराः-एवं-विधाः वृक्षाः सन्ति तेऽपि सर्वे बहुवीजका अवगन्तव्याः, 'एएसि णं मूला वि असंखेजजीविया' एतेपां खलु-पूर्वोक्त बहुवीजकवृक्षाणां खल मूलान्यपि असंख्येयजीवात्मकानि भवन्ति, एवमेव तेषां बहुवीजकानां वृक्षाणाम् वृक्ष अनेक प्रकार के कहे हैं। वे इस प्रकार हैं-अस्थिक, तिन्दुक (तेद) कपित्थ (कवीठ) अम्बाडग, मातुलिंग (विजौरा), विल्व (बिल) आमलक, पनस, दाडिम, अश्वन्थ, उदुम्बर, वट, न्यग्रोध, नन्दिवृक्ष, पिप्पली, शतरी, प्लक्ष, कादुम्बरि, कुस्तुम्भरि, देवदाली, तिलक, लवक (लकुच), छत्रोपग, शिरीप, सप्तपर्ण, दधिपर्ण, लोध्र, धच, चन्दन, अर्जुन, नीप, कुरज और कदम्ब । ___ अस्थिक से लेकर कदम्ब तक जो बहुवीजक वृक्ष बतलाए गए हैं, इनमें विल्व आदि कोई-कोई तो बहुत प्रसिद्ध हैं एवं अस्थिक आदि कोई-कोई किसी खास प्रदेश में प्रसिद्ध हैं। इसी प्रकार के जो अन्य वृक्ष हैं, उन सब को भी वहवीजक ही समझना चाहिये । इन बहुबीजक वृक्षों के मृल भी असंख्यात तमा माघार -मस्५ि४, सिन्दु, पित्य, 40131, भातुमिग-मीन३ Eिq, rini, पनस, भ, मश्वत्थ, टु२- १२, १३, न्यग्रोध, नदिक्ष, पिण, शतरी, सक्ष, भामरी, १६३री, तुरी, पहली, तिसs, A५४, ५५, २ि२१५, साह, हधिपण, सोप३।, य, चन्दन, मन नीप, मुटन, अने ४४२०५. અસ્થિથી આરંભીને કદમ્બ સુધીના જે બહુબીજક વૃા બતાવ્યાં છે તેઓમાં બિંભવ આદિ કઈ કઈ તે બહુ જ પ્રસિદ્ધ છે, અને અસ્થિક આદિ કઈ કઈ કઈ ખાસ પ્રદેશમાં પ્રસિદ્ધ છે. આવી જાતનાં જે બીજાં વૃક્ષ છે, એ બધાંયને બહુ બીજક જાણવા જોઈએ. આ બહુ બીજક ક્ષેના મૂળ પણ અસંખ્યાત જીવાત્મક હોય છે. એના Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ प्रज्ञापनासूत्रे 'कंदा वि, खंधा वि, शाला वि' कन्दा अपि, स्कन्धा अपि, गाला अपि-शाखा अपि, असंख्येयजीवात्मका भवन्ति, 'पत्ता पत्तेय जीविया' बहुवीजकवृक्षाणां पत्राणि प्रत्येकजीवकानि भवन्ति, 'पुप्फा अणेग जीविया' पुप्पाणि तु तेपाम् अनेकजीवात्मकानि भवन्ति, 'फला बहुवीयगा' फलानि तेषां बहुवीजकानि प्रकृतमुपसहरम्नाह- से तं बहुवीयगा' ते एते-पूर्वोक्ताः, बहुवीजकाः वृक्षाः प्रज्ञप्ताः, प्रकृतमुपसंहनाह- से तं रूक्खा'-ते एते-पूर्वोक्ताः, वृक्षा एकास्थिकाः, बहुवीजकाश्च प्रज्ञप्ताः। मूलम्-से किं तं गुच्छा ? गुच्छा अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहावाइंगणि सल्लइ धुंडई य तह कत्युरी य जीभुमणा। बैवी आढइ णीली, तुलसी तहमाउलिंगीयाचा कच्छंभरि पिपलिया अंतसी बिल्ली य कोइमाईया । वुच्छ्रे पडोलेकंदे विउठवा वत्थलंदेरे॥९॥ पत्तउर सीयउरएँ हवइ तहा जैवसए य बोद्धव्वे । णिग्गुं मियंगै तैबरि, अत्थई चेव तल उदाडा ॥१०सण पाणं कासँ मुद्दगै. अंग्घाडग साम सिंधुवारे य। करमद अदडू सँग कॅरीर एरावण महित्थे ॥११ जाउलग मोलैं परिली, गयमारिणि कुँव्वकारिया भंडा। जीइ केयँइ, तह गंज पाडली दसि अंकोले ॥१२॥ जे यावन्ने तहप्पगारा । से तं गुच्छा ।। जीवात्मक होते हैं । इनके कन्द भी और शाखाएं भी असंख्य जीवात्मक हैं। पत्ते एक एक जीवरूप होते हैं । पुष्प अनेक जीवात्मक होते हैं। फल तो बहुत बीजों वाले हैं ही । अब उपसंहार करते हैं-यह बहुवीजक वृक्षों की प्ररूपणा हुई और साथ ही मृल भेदों में ले. वृक्ष की प्ररूपणा पूरी हुई। ॥२०॥ शब्दार्थ-(से किं तं गुच्छा) ? गुच्छ कितने प्रकार के हैं ! (अणेगકન્દ અને શાખાઓ પણ અસ ખ્ય જીવાત્મક છે પાદડા એક એક જીવ રૂપ હોય છે. પુપ અનેક જીવાત્મડ હેય છે. ફળ ઘણુ જી વાળા છે જે હવે ઉપસ હાર કરે છે–આ બહુ બીજક વૃક્ષની પ્રરૂપણા થઈ અને તે સાથે મૂળ ભેમા વૃક્ષની પ્રરૂપણા પુરી થઈ છે शहाथ-(से कि त गुच्छा) गुग्छ । सरना छ ? (गुच्छा) शु२७. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ समेदवनस्पतिकायनिरूपणम् २५७ __ छाया-अथ के ते गुच्छाः ? गुच्छा अनेकविधाः प्रज्ञताः, तद्यथा-वृन्ताकी १ शल्यकी २ थुण्डकी ३ च तथा कस्तूरी ४ च जीयुमणा ५। रूपी ६ आढकी७ नीली ८ तुलसी ९ तथा मातुलिङ्गी १० च ।।८॥ अतुम्भरी ११ पिप्पलिका १२ अतसी १३ विल्वी १४ च काय्यादिका । १५। बुच्चू १६ पटोलकन्दः १७ विकुर्वा १८ वस्त्रलन्देरः १९ ॥९॥ पत्रपूरः२० गीतपूरकः २१ भवति तथा जवसकश्च २२ बोद्धव्यः। निल्गुः २३ मृगाङ्कः २४ तनरी २५ अस्तकी २६ चैव तल उदाडा २७ ॥१०॥ शण २८ पाणा २९ काश ३० मुद्रका ३१ ऽऽघातक ३२ श्याम ३३ सिन्दुवाराश्च ३४ । करमर्दा३५ ऽडूसक ३६ करीरै३७ रावण विहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (वाइंगणि) वृन्ताकी (सल्लइ) शल्यकी, (धुंडई) थुपडकी, (य) और (तह) तथा (कत्थुरी) करतूरी, (जीभुमणा), (ख्वी) रूपी, (अढइ) आढकी, (णीली) नीली, (तुलसी) तुलसी, (माउलिंगी) मातुलिंगी, (कच्छु भरि) कस्तुम्भरी (पिप्पलिया) पिप्पलिका, (अतसी) अतसी, (विल्ली) विल्वी, (काइमाईया) काम्यादिका (बुच्चू) वुच्चू (पटोलकंदे) पटोलकन्द(विउच्चा) विकुर्वा, (वत्थलंदेर) वस्त्रलंदेर, (पत्तउर) पत्रपूर, (सीयउरए) शीतपूरक, (हवइ) है (तहा) तथा (जवसए) जवसक (बोद्धव्वे) जानना चाहिए (णिग्गु) निल्गु, (मिअंक) मृगांक (तबरि) तवरी, (अत्थई) अस्तकी, (चेच) और (तलउडादा) तल उडादा, (सण) शण (पाण) पाण (कास) काश, (मुद्दग) मुद्रक (अग्घाडग) आघातक, (साम) च्योम, (सिदुवारे) सिन्दुवार (य) और (करमद्द) करमर्द (अद्दसग) अई सक (अणेगविहा) भने प्रा२ना (पण्णत्ता) ४६॥ छ (तं जहा) तेस। 20 रे छ (वाइंगणि) वृन्ती (सल्लड) यी (थु डई) यु. (ब) मने (तह) तथा (कत्थुरी) ४स्तूरी (जीभुमणा) (रूवी) ३पी (आढइ) PAIGN (णीली) नासी सीमा (तुलसी) तुससी (माउलिंगी) भातुसि भी (कच्छु भरि) ४२तु सरी (पप्पलिया) पिपलि (अतसी) मतसी (बिही) जीवी (काईमाईया) आभ्याीि (बुच्चु ) श्य (पटोलकंदे) पटोद ४६ (विउव्या) वि (वत्यलंदर) पनामा ६३ (पत्तउर) पत्र५२ (सीयउरण) शीत ५२५ (हवा) छे (तहा जाना) यस (घोडब्बे) જાણવા જોઈએ. (णिग्गु) निशु ( मिक) भृ॥५ (अन्य) : २०ी (1) ने (नल उहादा) THSL (सण) A५ (पान) ! (जग) ३ ( १८९ (अन्धग) Pl मात (साम) याम (सिन्दुवार) मि ( वीने (-) ४२ - सग) मा (फरीर) २ (राय) रा. प्र० ३३ Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्षापनासूत्रे ३८ महित्थाः ३९ ॥११॥ जातुलक ४० मील ४१ परिली ४२ गजमारिणी४३ कुर्वकारिकाः४५ भाण्डा४५। जीवकी४६ केतकी४७ तथा गजः ४८ पाटला ४९ दासी५० अङ्कोलः ५१॥१२॥ ये चान्ये तथा प्रकारा । ते एते गुच्छाः २। ___टीका-अथ गुच्छपकरान् प्ररूपयितुमाह-'से कि तं गुच्छा ?' 'से' अथ 'किं तं' के ते, कतिविधा इत्यर्थः, गुच्छा:-गुच्छपदनाच्याः स्तवकाकाराः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-गुच्छा अणेगविहा पणत्ता' गुच्छाः , अनेकविधा:-नानाप्रकारकाः, प्रज्ञप्ताः, तानेव पञ्चभिर्गाथाभिराह-वाइंगणि सल्लइ थुण्डईय तह-कत्थुरीय जीभुमणा । रूपी अढइणीली तुलसी तह मारलिंगीय ॥१८ । वृन्ताकी, शल्यकी, थुपडकी च, तथा कस्तूरी च, जीभुमणा । रूपी, आढकी, नीली, तुलसी तथा मातुलिङ्गी च । एतामु वृन्ताकी प्रभृतयो पदवाच्याः काञ्चन प्रसिद्धा एव काश्चन शल्यकी थुपडकी प्रभृतयश्च देशविशेषे (करीर) कैर (एरावण) ऐरावण (महिथ) महित्थ, (जाउलग) जातुलक, (मोल) मोल, (परिली) परिली, (गयमारिणि) गजमारिणी, (कुब्धकारिया) कुर्वकारिका, (भंड) भण्ड, (जीवइ) जीवकी, (केयइ) केतकी (तह) तथा (गंज) गंज, (पाडला) पाटला (दासि) दासी (अंकोले) अंकोल्ल (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो इसी प्रकार के हैं (से त्तं गुच्छा) यह गुच्छ की प्ररूपणा हुई ॥२१॥ टीकार्थ-अब गुच्छ के भेदों की प्ररूपणा करते हैं-गुच्छ का अर्थ है पौधा । ये गुच्छ कितने प्रकार के कहे गए हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-गुच्छ नाना प्रकार के होते हैं। उन्हें पांच गाथाओं में कहते हैं:वृन्ताकी, शल्यकी, थुपडकी, कस्तूरी, जीभुमणा, रूपी, आढकी, नीली, तुलसी, मातुलिंगी, इन वृन्ताकी आदि गुच्छ कहलाने वाली वनस्प ___(महित्य) महित्य (जाउलग) nras (मील) भील (परिली) परिसी (गय मारिणी) मारिणी (कुब्वकारियां) व २ (भंड) A3 (जीवइ) वनी (कइय) तशी (तह) तथा (गंज) 10. (पाडला) पाटा (दासी) दासी (अंकोले) मसा (जे यावन्ने तहप्पगारा) मन्य २ मापी तनहाय (से त्तं गुच्छा) એ બધાને ગુચ્છ કહ્યા છે. આ ગુચ્છની પ્રરૂપણું થઈ ટીકાર્થ –હવે ગુચ્છના ભેદની પ્રરૂપણ કરે છે–ગુચ્છનો અર્થ છે છોડ, આ ગુચ્છાઓ કેટલા પ્રકારના કહેલા છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–ગુચ્છ અનેક પ્રકારના હોય છે. તેઓને પાંચ ગાથામાં કહે છે ___qrasी, शस्ययी, थुडी, ४२तूरी, सुभा, ३५ी, माढी, नाel, તુલસી, માતુલિંગી, આ વૃન્તાકી આદિ ગુછ કહેવાતી વનસ્પતિમાંથી કઈ Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५९ trafat टीका प्र. पद १ सू.१९ समेदवनस्पति कार्यनिरूपणम् प्रसिद्धा वर्तन्ते, ताथ यथा प्रसिद्धि स्वयसूहनीयाः, 'कच्छुभरि पिप्पलिया अतसी विल्ली कमाईया । बुच्चू पडोलकंदे विउवा वत्थलंदेरे |१९|| कस्तुम्भरी, पिप्पलिका, अतसी, विल्वी च काय्यादिका । बुच्चूः, पटोलकन्दः विकुर्वा, वन्दे ॥ १९ ॥ एते चापि कस्तुम्भरी प्रभृतयो देशविशेषे प्रसिद्धाः स्वयमूहनीयाः, 'पत्तउर सीय उरए हवइ तहा जवसए य वोद्धव्वे । णिग्गुमिअंक तरि अत्थई चैव तल उदाडा' ॥ २० ॥ पत्र पूरः, शीतपूरको भवति तथा जवसकश्च वोद्धव्याः । निल्गुः, मृगाङ्कः, तवरी, अस्तकी, चैव तल उदाडा' एते च पत्रपूरादयो गुच्छपदवाच्या देशविशेषे प्रसिद्धाः सन्ति, ते च यथायथं स्वयमूहनीयाः, 'सणपाणका समुहग अग्वाडग सामसिंदवारेय । करमद अद्दड्सगकरीरए रावण महित्थे ||२१|| शण- पाण-काश - मुद्रक - आघातक - श्याम - सिन्दुवाराश्र । करमर्द अई सक- करीर - ऐरावण महित्थाः एषु चापि गुच्छकपदवाच्याः केचन शणकाशप्रभृतयः प्रसिद्धा एव सन्ति, पाणमुद्रक प्रभृतयस्तु देशविशेषे प्रसिद्धाः तियों में से कोई कोई तो प्रसिद्ध ही हैं, शल्यकी थुपडकी आदि कोई - कोई किसी विशेष प्रदेश में प्रसिद्ध हैं । इन्हें प्रसिद्धि के अनुसार ही समझलेना चाहिये । इसी प्रकार कस्तुम्भरी, पिप्पलिका, अतली, बिल्वी, काय्यादिका, चुच्चू, पटोलकन्द, विकुर्वा, वस्त्रलन्देर भी विशिष्ट प्रदेशों में प्रसिद्ध हैं । इन्हें भी स्वयं समझ लेना चाहिये । पत्रपूर, शीतपूरक जवसक, निलगु, मृगांक, तबरी, अस्तकी, तलउदाडा, यह भी देश - देश में प्रसिद्ध हैं । इन्हें भी स्वयं समझ लेना चाहिये । शण, पाण, काश, मुद्रक, आघातक, श्याम, सिन्दुवार, करमर्द, अर्द्धसक, करीर, ऐरावण और महित्य, इनमें से शण, काश, अडूसा, कैर आदि प्रसिद्ध हैं । पाण, शुद्र आदि किसी विशिष्ट प्रदेश में प्रसिद्ध हैं, इन्हें भी यथायोग्य स्वयं ही समझ लेना चाहिए । કાઇ તા પ્રસિદ્ધ છે. શલ્યકી, ભુવડી વિગેરે કાઈ કાઈ ખાસ પ્રદેશમા પ્રસિદ્ધ છે. તેને પ્રસિદ્ધિ અનુસાર જ સમજી લેવા જોઇએ. मे रीते प्रस्तुलरी विय्यसिडा, मतली, मिट्टी, अटयाहिश, वुभ्यू, પટાલાકન્દ, વિૉ, વસ્ત્રાન્તર, પણ વિવિધ પ્રદેશોમા પ્રસિદ્ધ છે. તેઓને પણ યથા ચેાગ્ય નતેજ સમજી લેવા જોઇએ. शशु, पालु, डाश, मुद्रट्ट, आघात, श्याम, सिन्दुवार, २६ अस १२, रावण ने महित्य, तमोभाधी शत्रु, अश, अरडुसा, विगेरे प्रसिद्ध છે, પાણ, મુદ્રક, આદિ વિશિષ્ટ પ્રદેશમા પ્રસિદ્ધ છે, તેઓને પણ યથા ચેાગ્ય જાતેજ સમજી લેવા જોઇએ, Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६० प्रजापनास सन्ति, ते चापि वपायथं स्वयमहनीयाः, 'जाउलगमील परिलीगयमारिणि कुच. कारिया भंडा । जीवद केवड तह गंन पाडलादासि अंकोले ॥२२॥' जातुलकमीलपरिली-गजमारिणी-कुर्वकारिका, भण्डाः । जीवकी-केतकी तथा गजः; पार्टला, दासी, अङ्कोल्लः, एतेषु च केवन पोटलाप्रभृतयो गुच्छकपदवाच्या प्रसिद्धा एव सन्ति 'गुलाव' इति भाषा प्रसिद्धस्यैव पाटलापदेन व्यवहियमाणः खात, ये तु जातुलकप्रभृतयो गुच्छपढवाच्या सन्ति तेऽपि देशविशेपे प्रसिद्धाः स्वयमुन्नेयाः, एवमेव-'जे यावन्नातहपगारा' ये चाप्यन्ये, तधामकाराः एवं विधा उपलभ्यन्ते, तेऽपि सर्वे गुच्छपदेन व्यवहर्तव्याः, प्रकृतं गुच्छगुपसंहरम्नाह'से तं गुच्छा' ते एते-पूर्वोक्ताः-वृन्ताकी प्रभृति-अकोल्लान्ताः एकपञ्चाशद्: भेदाः गुच्छाः प्रज्ञप्ताः, अत्रेदं वोध्यम्-वृक्षादिषु यस्यैकत्र नाम गृहीत्वा परत्रापि तन्नोम ग्रहणं कृतं तत्र तदन्यो भिन्न जातीयस्तत्सदृशनामधेयोऽवसेयः, एक 'जातुलक, भील, परिली, गजमारिणी, कुर्वकारिका, भण्डा, जीवकी, केतकी, गंज, पाटल, दासी, अंकोल्ल, इनमें से भो पाटल आदि कई प्रसिद्ध हैं । भापा में जिसे गुलाय कहते हैं उसी को यहां 'पाटल' शब्द से कहा गया है । जातुलक आदि देशविशेष में :सिद्ध हैं, उन्हें यथायोग्य रीति से समझलेना चाहिए । ____ इन पूर्वोक्त के सिवाय इसी प्रकार की अन्य जो वनस्पतियां है उन्हें भी 'शुच्छ' ही कहना चाहिए । अव गुच्छ प्ररूपणा का उपसंहार करते हैं-वृन्ताकी से लेकर अंकोल्ल पर्यन्त जो इक्यावन नाम निर्देश किये हैं, उन्हें शुच्छ कहना चाहिए। । यहां एक बात ध्यान में रखनी चाहिए । वह यह कि वृक्ष आदि में एक जगह जिसके नाम का उल्लेख कर दिया गया है, उसका यदि दूसरी जगह भी नाम हो तो उसे उससे भिन्न जातिय, किन्तु समान नाम वाली, वनस्पति समझना चाहिए अथवा ऐसा समझना चाहिए M४, भीस, परिसी, मारिणी, सुपारी, 19431. 331, ગંજ, પાટલ, દાસી, અકેલ, એમાં પણ પાટલ વિગેરે કઈ પ્રસિદ્ધ છે, તેઓને સમજી લેવા જોઈએ. ભાષામાં જેને ગુલાબ કહે છે. તેને જ અત્રે પાટલ શબ્દથી કહેલ છે. જાતુલક વિગેરે દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેઓને જાણી લેવા જોઈએ. - આ પૂર્વોક્ત સિવાય આવી જ જાતની બીજી જે વનસ્પતિ હોય તેઓને પણ ગુચ્છ સમજવા જોઈએ અહીં એક વાત ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ તે એ છે કે વૃક્ષ આદિમાં એક જગ્યાએ કોઈના નામનો ઉલ્લેખ કરી દેવાયો હોય તેનું ફરી બીજી જગ્યાએ નામ હોય તે તેને તેનાથી ભિન્ન જાતિના તથા સમાન નામ વાળી વનસ્પતિ સમજવી જોઈએ. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६१ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ समेदवनस्पतिकाय निरूपणम् स्यापि वा तस्यानेक जातीयकत्वेन सिभिमस्थाने पुनग्रहण सम्भवोऽवगन्तव्यः, नालिकेरवृक्षस्य एकास्थिकतया एकास्थिकपदेन त्वचाया वलयाकारत्वाच्च वलयपदेन च व्यवहारदर्शनाद, तस्मात् अनेकजातीयत्वेनापि तन्नामवेयग्रहणे न hist विरोधः समापतति । मूलम् - से किं तं गुम्मा ? गुम्ना अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा - सेयए णोमालिये, कोरंटय बंधुजीवर्ग संणोज्जे । पिइयं पॉणं कर्णयर, कुञ्जय तह सिंदुवरे य ॥ १३ ॥ जई मोग्गैर तह जूहियाँ य तह मल्लिया य वासंती | वत्थु कत्थुल सेवाल गंठी" मगदंतियाँ चेत्र ॥१४॥ चंपगे जीइ " णीइयाँ कुंदी तहा महा जाई । एवमणेगा गारा, हवंति गुम्मा मुणेयव्वा ॥ १५ ॥ से तं गुम्मा ||३|| १९ २२ छाया - अथ के ते गुल्माः ? गुल्मा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - 'सेनतकः १ नवमालती२ कोरण्टकः ३ वन्धुजीवकः ४ मनोद्यः ५ । पितिकः ६ पानः ७ कर्णिकि एक एक ही वस्तु का अनेक जातीय होने के कारण पुनः ग्रहण कर लिया जाना संभव है । उदाहरणार्थ- नालिकेर वृक्ष का एकास्थिक होने के कारण 'एकोस्थिक' के रूप में ग्रहण किया है, मगर उसकी छाल वलयाकार होती है, अतएव 'वलय' पद से भी उसका उल्लेख देखा जाता है । इस कारण अनेक जातीय होने के कारण भी उनका नाम अलग-अलग ग्रहण करने में कोई दोष नहीं आता ||२१|| शब्दार्थ - (से किं तं गुम्मा) गुल्म कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार के ( पण्णत्ता) कहे हैं (नं जहा ) वे इस प्रकार ( सेणयए) सेनतक, ( णोमालिय) नवमालती, (कोरंट) कोरण्टक, (बंधुजीवग) અથવા એમ સમજવુ જોઇએ કે એકજ વસ્તુ અનેક જાતની હાવાથી વાર’વાર ગ્રહણ થવાના સ’ભવ છે. દાખલા તરીકે–નાળીએર એકાસ્થિત હેાવાને લીધે એકાસ્થિકના રૂપમાં ગ્રહણ કર્યું છે. પરન્તુ તેની છાલ વલયાકાર હાય છે તેથી વલયાકાર પદથી પણ તેના ઉલ્લેખ જોવામા આવે છે . આ રીતે અનેક ન્તતીય હેાવાના કારણે પણ તેઓના નામ અલગ અલગ ડુગુ કરવામાં કોઇ દોષ થતા નથી. शदार्थ - ( स किं तं गुम्मा) गुड्भ डेटा भरना है ? (गुन्मा) शुभ (अणेगविहा) गगने प्रारना (पण्णत्ता) हा जहा) तथेो था अक्षरे (सेणचार) सेनात ( णोमालिय) नवभारती (कौर टक) २२४ (बुजीवन ) धुत्रः (नं Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६२ प्रक्षापनासूत्रे कारः ८ कुञ्जकः ९ तथा सिन्दुवारश्च १०॥१३॥ जाती ११ मोग्गरः १२ तथा यथिका १३ च तथा मल्लिका१४ च वासन्ती १५ । वस्तुलः १६ कस्तुल:१७ शैवालः १८ ग्रन्थिः १९ मगदन्तिका २० चैत्र । ॥१४॥ चम्पक: २१ जीई २२ नीतिका २३ कुन्दः २४ तथा महाजातिः २५ । एवमनेकाकारा भवन्ति गुल्मा ज्ञातव्याः ॥१५॥ ते एते गुल्माः । टीका-अथ गुल्मभेदान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं गुम्मा?' अथ के ते-कनिविधा इत्यर्थः, गुल्मा: गुल्मपदवाच्याः-परस्परा सरवद्धा वयवाः प्रजप्ताः? भगवानाह'गुम्मा अणेगविहा पण्णत्ता' गुल्माः अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, तानेव वन्धुजीवक, (मणोज्जे) मनोद्य, (पियई) पितिक, (पाण) पान, (कणयर) कर्णिकार, (कुज्जय) कुंजक, (सिन्दुवार) सिंदुवार, (जाई) जाती (मोग्गर) मोगरा (जूहिका) यूधिका (तह) तथा (मल्लिया) मल्लिका, (य) और (वासंती) वासन्ती, (वत्थुल) वस्तुल, (कत्थल) कस्तुल, (सेवाल) शैवाल, (गंठी) ग्रन्थि, (मगदतिया) मृगदन्तिका (चेव) और (चंपग) चम्पक, (जीइ) जीती, (णीया) नीतिका, (कुंद) कुन्द, (तहा) तथा (महाजाई) महाजाति, (एवं) इस तरह (अणेगागारा) अनेक प्रकार के (हवंति) होते हैं (गुम्मा) गुल्म (मुणेयवा) जानने चाहिए। (से तं गुम्मा) यह गुल्म की प्ररूपणा हुई ॥२२॥ टीकार्थ-अब गुल्म के भेदों की प्ररूपणा करते हैं । प्रश्न है कि गुल्म कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् ने कहा-गुल्म अनेक प्रकार के कहे हैं। उन्हीं को गाथाओं द्वारा कहते हैं, वे इस प्रकार हैं-'सेगयए' (मणोजे) भना। (पिइय) पिती (पाणं) पान (कणयर) २ (कुजय) '(सिन्दवार) सिन्दुपा२ (जाई) तात- (मोग्गर) भाग। (जूहिका) यूथि:। (तह) तथा (मल्लिया) मा (य) मन (वासंती) पासती (वत्थुल) वस्तुस (कत्थल) ४स्तुर (सेवाल) सेवाण (गठी) ग्रन्थी (मगदंतिया) भृगहति। (चेव) मन (चंपग) य५४ (जीइ) ती (णीइया) नीती। (कुन्द) छन्द (तहा) तथा समाजाई) महातति (एवं) 24. रात (अणेगागारा) भने ५२ना (हवंति) हाय छ (गुम्मा) शुभ (मुगेयव्या) atyan नये. (से तं गुम्मा) २मा गुस्मनी प्र३५।। २४ , ટીકાર્થ –હવે ગુમના ભેદાની પ્રરૂપણ કરે છે. પ્રશ્ન એ છે કે ગુલ્મ કેટલા પ્રકારના હોય છે ? શ્રી ભગવાને કહ્યું–ગુલ્મ અનેક પ્રકારના કહ્યા છે. તેઓને ગાથાઓ દ્વારા Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ सभेदवनस्पतिकायनिरूपणम् २६३ गाथाद्वयेनाह-'तं जहा-सेणय ए, णोमालिय, कोरंटय, बंधुजीव-गामणोजे । पिइयं पाणं कणयर कुन्जय तह सिंदुवारेय' ॥२३॥ सेनतकः, नवमालती, कोरण्टकः, बन्धुजीवकः मनोद्यः, पितिकः, पानः, कर्णिकारः, कुञ्जक स्तथा सिन्दुवारश्च, एतेषु नवमालती प्रभृतयो गुल्मपदवाच्याः प्रसिद्धा एव सन्ति, सेनतकप्रभृतयस्तु गुल्मा देशविशेषे प्रसिद्धाः, सन्ति, ते च यथायथं स्वयमूहनीयाः, एवमेव 'एवमेव 'जाई मोग्गर तह जूहियाय तह मल्लियाय । वासंती । वत्थुलकत्थुलसेवालगंठी मगदंतिया चेव' जाती मोग्गरः, तथा यूथिका च तथा मल्लिका च वासन्ती । वस्तुलः, कस्तुलः, शैवालः, ग्रन्थिः, मृगदन्तिका चैव । एतेषु च गुल्मपदवाच्येषु जाती मोग्गर थिका मल्लिका प्रभृतयः प्रसिद्धा एव सन्ति, वस्तुल प्रभृतयस्तु देशविशेषे प्रसिद्धाः स्वयमूहनीयाः, एवमेव-'चंपग जीई णीइया कुंदो तहो महा जाई । एच मणेगागारा हवंति गुम्मा मुणेयव्या' चम्पकः, जीती, नीतिका, कुन्द, तथा महाजातिः, एवमनेकाकारा भवन्ति गुल्मा ज्ञातव्याः, एतेसेनतक ‘णोमालिय' नवमालती, 'कोरंम्भ' कोरण्टक, 'बंधुजीवग' बंधुजीवक, 'मणोज्ज' मनोय, 'पिइयं' पितिक, 'पाणं' पान, 'कणयर' कर्णिकार 'कुज्जय' कुजक तथा सिंदुवार । इनमें से नवमालती आदि प्रसिद्ध हैं और सेनतक आदि गुल्म देशविशेष में प्रसिद्ध हैं। उन्हें यथा योग्य समझ लेना चाहिए। ____ इसी प्रकार 'जाती' जाई, 'सोग्गर' मोगरा, 'यूथिका' जुही, मल्लिका, वासन्ती, बस्तुल, कस्तुल, शैवाल, ग्रन्थि, मृगदन्ती, इनमें से जाई आदि प्रसिद्ध ही हैं, वस्तुल कस्तुल आदि देशविशेष में प्रसिद्ध हैं, उन्हें स्वयं समझ लेना चाहिए। ___ इसी प्रकार चम्पक, जीती, नीतिका, कुन्द, महाजाति, इत्यादि अनेक प्रकार के गुल्म होते हैं । इनमें से भी कुछ प्रसिद्ध हैं और कुछ ४३ छ, ते मा शत छ (सेणयए) सेनत (णोमालिय) नवभावती (कोर टय) ॥२४ (बंधुजीवग) मधु०१४ (मणोज्ज) भनाध (पिइयं) पिति: (पाणं) पान (कणयर) अणुि ४।२ (कुञ्जय) gorts सिंदुवारेय (सि हुवा२ समाथी नवभारती वि. प्रसिद्ध छ भने सेनत: આદિ ગુલ્મ, દેશવિશેમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેઓને યથા એગ્ય સમજી લેવા જોઈએ. मेवी ४ ते ति (aas) (मोग्गर) भाग। (यूथिका) Yध (मल्लिका) पास-ती, पस्तुत, ४२तुस, सेवाण, अन्थि, भृगहनती, तेभा जुध पि. प्रसिद्ध छ વસ્તુ, કસ્તુલ આદિ દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેઓને જાતે સમજી લેવા જોઈએ. એવીજ રીતે ચંપક, જાતિ, નીતિકા, કુન્દ, મહાજાતિ, વિગેરે અનેક Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ प्रज्ञापनासूत्रे ध्वपि गुल्मपदवाच्येषु केचन चम्पक- कुन्दसहाजातीयाः प्रसिद्धा एव सन्ति, जीती नीतिका प्रभृतयस्तु देशविशेषे प्रसिद्धाः गुल्माः स्वयमेवोन्नेयाः प्रकृतं गुल्ममुपसंहरणाह - ' से तं चुम्मा' ते एते पूर्वकाः पञ्चविंशतिभेदाः गुल्माः प्रज्ञप्ताः, शेष वक्तव्यता पूर्ववदेव बोध्या । मूलम् - से किं तं लयाओ ? लगाओ अणेगविहाओ पण्णत्ताओ, तं जहा - पउमलेया गागल्या असोग चंपगलया य चूयलया । वणलय वासंतिया, अइमुत्तय कुंदं सामलया ॥ १९६ ॥ जे याबन्ना तहप्पगारा | से तं लयाओ ||४|| " छाया-अथ कास्ता लताः ? लता अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - 'पद्मलता १ नागलता२ अशोक३ चम्पक४ लते च चृतलता५ । बनता६ वासन्तीलता७ अतिमुक्तक ८ कुन्द ९ श्याम १० लता: । १६ । यावान्यास्तथा प्रकाराः ता एता लता: ४ । देशविशेष में भी प्रसिद्ध हैं जिन्हें स्वयं ही समझलेना चाहिए | उपसंहार करते हुए कहते हैं- ये पच्चीस गुल्म यहां बतलाए हैं, शेष कथन पूर्ववत् हो समझना चाहिए ||२२|| शब्दार्थ - ( से किं तं लयाओ) लताएं कितने प्रकार की हैं (अगविहा) अनेक प्रकार की (पण्णत्ताओ) कही हैं (तंजा) वे इस प्रकार ( पउमलया) पद्मलता, (जागलया) नागलता, (असोग) अशोकलता, (चंपगलया य) और चम्पकलता, (चूपलया) चूतलना, (वणलय) वनलता, ( वासंतिलया) वामन्तीलता, (अमुत्त) अतिमुक्तकलता (कुंद) कुंदलता, (सामलया) श्यामलता, (जे यावन्ना तहपगारा) अन्य जो भी इसी प्रकार की हैं । (सेतं लयाओ) यह लताओं की प्ररूपणा हुई ||२३|| પ્રકારના ગુલ્મ થાય છે. તેએમાથી પણ કેટલાક પ્રસિદ્ધ છે. અને કેટલાક દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ છે. જેને જાતેજ સમજી લેવા જોઇએ. ઉપસાર કરતા કહે છે—આ પચીસ શુક્ષ્મા અહી મતાન્યા છે. શેષ ગ્રંથન પૂર્વવત્ જ સમજવુ જોઇએ. शब्दार्थ - (से किं तं लयाओ) बताओ डेटा प्राश्नी छे ? ( अणेगविहाआ ) मनेड प्रहारनी (पण्णत्ताओ) उड़ी छे (तं जहा) तेथे आा अक्षरे छे (पउमलयो) पद्मसता (णागलया) नागसता (अमोगलया) अशोसता (चंपगलया य) ये पता (चूयलया) माभ्रसता भूतसती ( वणलया) पनझता ( वासंतिलया) वासन्तीयता ( अइमुत्तलया य) अति भुक्तवता (कुंड) ढलता ( सामलया ) श्यामलता (जे यावन्ना तहृप्पगारा) अन्य ने अभावी लतनी है (सेत्त लयाओ) भा लागोनी प्र३या एडी छे. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयंबोधिनी टीका प्र, पद १ सू १९ समेदवनस्पतिकायिकनिरूपणम् २६५ मूलम्-से किं तं बल्लीओ? वल्लीओ अणेगविहाओ पण्णताओ, तं जहा पूलफली, कालिंगी, तुंबी, तलीय एल वालंकी। घोलाडइ पंडोला, पंचंगुलि अषणीली २ ॥१७॥ कंगूया कंडुईया, ककोडइ कारियल्लई सुभगा। कुयाय बागली पाववल्ली तह देवदोली य ॥१८॥ ___टीका-अथ लताप्रकारान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं लयाओ' ? 'से'-अथ 'किं तें' कास्ताः,-कतिविधाः इत्यर्थः, लताः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'लयाओ अणेगविहाओ पण्णत्ताओ' लताः अनेकविधा:-लानाप्रसारिकाः प्रज्ञप्ताः सन्ति 'तं जहा-पउमलया, णागलया, असोग चंपगलया य चूतलया । वणलय वासंतिलया अइमुत्तय कुंदसामलया' तद्यथा-'पालता नागलता:-तान्बूललतेत्यर्थः, अशोकचम्पकलते च-अशोकलता, चस्पकलता चेत्यर्थः, चूतलता-आम्रलता, वनलता, वासन्तीलता, अतिमुक्तककुन्द-श्यामलता:-अतिमुक्तकलता, कुन्दलता, श्यामलता चेत्यर्थः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' याश्चाप्यन्यास्तथाग्नकाराः-एवंविधाः सन्ति, ता अपि उपयुक्तलतामध्ये परिगणनीयाः, प्रकृतां लतामुपसंहरन्नाह-'सेतं लाओ' ता एताः-पूर्वोक्ता दशप्रकाराः लताः प्रज्ञप्ताः, टीकार्थ-अब लताओं के प्रकारों की प्ररूपणा करते हैं-लताएं कितने प्रकार की कही हैं ? भगवान् फरमाते हैं-लताएं अनेक प्रकार की होती हैं। वे इस प्रकार हैं-पद्मलता, नागलता, अर्थात् ताम्बूललता, अशोकलंता' चम्पकलता, चूतलता (आघलता) वनलता, वासन्तीलता, अतिमुक्तकलता, कुन्दला, श्यामलता, तथा इसी प्रकार की जो अन्य लताएं हैं, उन्हें भी इनके साथ ही समझ लेना चाहिए। अब उपसंहार करते हुए कहते हैं-यह लता की प्रज्ञापना पूरी हुई ॥२३॥ ટીકાથ-હવે લતાઓના પ્રકારની પ્રરૂપણ કરે છે પ્રશ્ન-લતાઓ કેટલી જાતની છે ? શ્રી ભગવાન કહે છે-લતાઓ અનેક પ્રકારની હોય છે. તેઓ આ પ્રકારે છે પઘસતા, નાગલતા, (નાગરવેલના પાનની તા), અશોકલતા, ચંપકલતા, આમ્ર લતા, વનલતા, વાસનતીલતા, અતિમુક્તલતા, કુન્દનલતા, શ્યામલતા, અને એજ રીતે જે બીજી લતાઓ છે. તેઓને પણ આની સાથેજ સમજી લેવી જોઈએ. હવે ઉપસંહાર કરતા કહે છે. આ લતાની પ્રજ્ઞાપના પુરી થઈ प्र० ३४ Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ प्रशापनासूत्रे मूलम्-अप्फेया अइमुत्तंगणागलया कण्हतूंरवल्ली य । संघट सुमणली कि य, जासुवण कुर्विदेवल्ली य ॥१९॥ अँदिय अवावल्ली, किण्हछिरौली जयंति मोबॉली। पाणी मासीवल्ली, गुंजीवल्ली यवच्छाणी ॥२० सालवी दुगोतफुलिया गिरिकपणइ माटुया य अंजगई। दाहिनोल्ले कागलि मोगली य तह अकबोंदीया ॥२१॥ जे यावन्ना तहप्पगारा । से तं बल्लीओ।५। छाया-अथ कारता वल्ल्यः वल्ल्या अनेकविधाः प्रनताः, तद्यथा-पूसफली? कालिङ्गी२ तुम्बी ३ वपुपी ४ च एला ५ बलुकी ६ । घोपातकी ७ पण्डोला८ पञ्चङ्गुली९ आयनीली१० च ॥१७॥ काइना ११ कण्डकिका १२ कर्कोटकी१३ कारवेल्लकी १४ सुभगा १५ । कुयाया१६ वागली१७ पापवल्ली१८ तथा ___ शब्दार्थ-(से किं तं बल्लीओ ? ) बल्लियां कितने प्रकार की हैं ? (अणेगविहाओ) अनेक प्रकार की (पण्णताओ) कही हैं (नं जहा) वे इस प्रकार हैं-(पृसफली) पूसफली, (कालिंगी) कालिगी, (तुंबी) तुम्बी, (तउसी) पुपी, (एल) एला, (वालुंकी) वालंकी, (घोसाडइ) घोषातकी, (पंडोला) पण्डोला, (पंचुंगुलि) पंचांगुली, (आयणीली) आयनीली, ये वल्ली जातकी वनस्पतियां देश-विशेष में प्रलिद्ध हैं। इन्हें स्वयं समझलेना चाहिए। इसी प्रकार (कंगूया) कंगूका, (कंडझ्या) कण्डकिका, (कक्कोडई) कर्कटिकी, (कारियल्लई) कारवेल्लकी, (सुभगा) सुलगा, (कुयवाय) कुयवाया, (बागली) वागली, (पाचवल्ली) पापवल्ली, (तह) तथा, (देवदाली य) और देवदाली, देशविशेष में प्रसिद्ध इन लताओं को स्वयं ही समझ लेना चाहिए। शहाथ-(से किं तं वल्लीओ ?) पहिलसोटसा ४२नी छ ? (अणेग विहा) भने ४२नी (पण्णत्ताओ) ४४ छ (तं जहा) तेसा ॥ प्रारे छ (पूसफली) धु०५५सी (कालिंगी) सिजी (नुवी) तुमी (तउसी) धुपी (एल) मेसा (वालुंकी) पाली (घोसाडइ) घातही (पंडोल) ५ दर (पंचंगुलि) ५यागुदी (आयणीली) मायनीसी 20 पक्षी वनस्पतिया हे विशेषमा प्रसिद्ध છે. તેને જાતે સમજી લેવા જોઈએ. (कंगूया) ४ (कंडुइया) 381 (कक्डोडइ) ४४ी (कारियल्लई) ४२वेदसी-४२सी (सुभगा) सुभा (कुयवाय) यवाया (वागली) पाली (पाववल्ली) पा५ पदी (तह) तथा (देव दालीय) भने देवी देश विशेषमा પ્રસિદ્ધ લતાઓને જાતે સમજી લેવી જોઈએ. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ समेदवनस्पतिकायिक निरूपणम् ૨૭ दाली १९ च १८ । अप्फेया २० अति मुक्तक २१ - नाग २२ लते कृष्णसूर वल्ली २३ च | संघट्टा २४ मानसाऽपि २५ च जासुवना २६ कुविन्दवल्ली २७ च । १९ । मृद्वीका २८ अम्वावल्ली २९ कृष्णक्षीराली ३० जयन्ती ३१ गोपाली ३२ | पाणी ३३ मासावल्ली ३४ गुञ्जीवल्ली ३५ च विच्छाणी ३६ || २० | ससिवी ३७ द्विगोत्रस्पृष्टा ३८ गिरिकर्णिका ३९ मालुका ४० च अञ्जनकी ४१ । दधिस्फोटकी ४२ काकली ४३ मोकली ४४ च तथा अर्कवोन्दी ४५ । २१ । या धान्या स्तथाप्रकारः । ता एता वल्ल्यः ५ । (अफ्फेया) अफ्फेया, (अमुत्तगलता) अतिमुक्तकलता, (णागलया) नागलता, ( कण्हरवल्ली य) और कृष्णसूरवल्ली, (संघ) संघट्टा, (सुमनसा विय) और सुमनसा भी (जासुवण) जासुवन (कुविंद - वल्ली ) और कुविन्द वल्ली, (मुद्दीय) मुडीका, (अंबावल्ली) अम्बावल्ली, (किन्हीराली ) कृष्णक्षीराली, (जयंति ) जयन्ती, (गोवाली) गोपाली, (पाणी) पाणी, ( मासावल्ली) मासावल्ली, (गुंजीवल्ली) श्रीवल्ली, (विच्छाणी) विच्छाणी, देशविशेष में प्रसिद्ध इन वल्लियों को भी स्वयं समझ लेना चाहिए । (ससिवि) ससिबी (दुगोसफुसिया) द्विगोत्र स्पृष्टा (गिरिकण्णइ ) गिरिकर्णिका, (मालया थ) और मालुका (अंजणई) अंजनकी, (दहिफोeos ) दधिस्फोटक, (कागल) काकली (मोगली य) और मोकली (तह) तथा (अक्कबोंदीया) और अर्कबन्दी (जे यावन्ना तहष्पगारा) इसी प्रकार की अन्य भी जो हैं ( से तं वल्लीओ) यह वल्लियों की प्ररूपणा हुई ||२४|| 5 (अफ्फेया) मइया (अइमुत्तग-लया) अतिभुक्तवता ( णागलता) नागसता (कण्हसूरखल्लीय) ने कृष्णसूरवस्ती (संघट्ट) संघट्टा (सुमणसाविय) अने सुभनस पशु (जासुवण) लसुवन (कुविंद वल्लीय) भने सुविन्द वसी. ( मुहिय) भुद्धि ( अंवावल्ली ) ममा वल्ली ( किण्ह छीराली ) कृष्णु क्षीरासी (जयंती) नयन्ती (गोवाली) गोपाली (पाणी) पाणी ( मासावल्ली ) भासा वसी (गुजीवल्ली) गुं वसी (विच्छाणी) विराणी देश विशेषमां प्रसिद्ध भा વલ્લીઓને પણ જોતેજ સમજી લેવી ોઇએ. (ससिवी) ससिपी (दुगोत्तफुसिया ) द्विगोभस्पृष्टा (गिरिकण्णइ ) गिरि अर्श (मालुयाय) भने भाडा (अंजणई) सनडी (दहिफोल्लइ ) दधिस्टडी (कागलि ) | श्री (मोगली य) भने भोली ( तह) तथा ( अनो दीया) भने बोन्ही (जे यावन्ने तह पगारा) सेवी जतनी मी पण ? होय (से तं वल्लीओ) ते तभाभ वसीवाय लति छे, मा वसीमोनी अ३पणा थ Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६८ प्रज्ञापनासूत्रे, टीका - अथ वल्लीप्रभेदान् प्ररूपयितुमाह- 'से किं तं बल्लीओ ?' 'से' अथ, कास्ताः कतिविधा इत्यर्थः, बल्यः -- ततः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'बल्लीओ अग विहाओ पण्णत्ताओ' वल्ल्यः, अनेकविधाः - नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः सन्ति ताव वल्ली: पञ्चभिर्गायाभिः प्ररूपयति- 'तं जहा - पूसफली, कालिंगी, तुंवी, तउसीय एलवालुंकी | घोसाढ़इपंडोला पंचगुलि, आयणीलीय' । २६। तद्यथा- पूसफली, कालिङ्गी, तुम्बी, पुवीच, एला, वालुङ्की, घोपातकी, पण्डोला, पञ्चाङ्गुगुली, आयनीलो च, एताश्च वल्लीपदवाच्या देश विशेषे प्रसिद्धाः स्वयमेवोन्नेयाः, एवमेव, - " कंगुया कंडुइया, कक्कोडई कारियरलाई सुभगा | कुयवायच वागली पाववल्ली तह. देवदाली ||२७|| कका कण्डकिका, कर्कोटकी, कारवेल्लकी, सुभगा, कुयवाया, वागली, पापवल्ली तथा देवदालीच । एताश्च वल्लीपदवाच्या देशविशेषे : प्रसिद्धाः स्वयमूहनीयाः, 'अप्फेया अहमुत्तगणागलया कण्हसूरवल्लीय | संघमणाविय जासुवणकुविंद वल्लीय' ||२८|| अप्फेया, अतिमुक्तकनाग टीकार्थ- अब वल्ली के भेदों की प्ररूपणा की जाती है- 'वल्लियां'' अर्थात् बेलें कितने प्रकार की हैं ? भगवान् ने कहा- वल्लियां अनेक प्रकार की हैं। उन्हें पांच गयाओं में बतलाते हैं- पूसफली, कालिंगी, तुंबी, त्रपुषकी, एला, वालुंकी, घोषातकी, पंडोला, पंचांगुलि, आयनीली, ये देशविशेष में प्रसिद्ध हैं । इस स्वयं समझ लेना चाहिए । कंका, कण्डलिका, कर्कटिकी, कारवेल्लकी, सुभगा, कुयवाया, वागली, पापवल्ली, देवदाली, ये भी देशविशेष में प्रसिद्ध हैं । इन्हें ' स्वयं समझ लेना चाहिए । अफेया, अतिमुक्तकलता, नागलता, कृष्णसूरवल्ली, संघट्टा, सुमनसा, जासुवना, कुविन्दबल्ली, इन्हें भी स्वयं ही समझ लेना चाहिए । ટીકા :-હવે વલ્લીઓના ભેદાની પ્રરૂપણા કરાય છે— પ્રશ્ન-વલ્લિ અર્થાત્ વેલે કેટલી જાતની છે ? શ્રી ભગવાને કહ્યુ –વલ્લીએ અનેક પ્રકારની છે. તેઓને પાંચ ગાથાઓમાં सभलवे छे यूसइसी, अक्षिणी, तुणी, त्रयुषी, (एल), वासुडी, घोषातडी, डोसा, पथा ગુલી, આયનીલી, આ દેશ વિશેષમા પ્રસિદ્ધ છે તે જાતેજ સમજી લેવી જોઇએ. अगून, इंडसिन, अटिडी, अरवेल्सट्ठी, सुलगा, हुयवाया, बागली, पाय વલ્લી, દેવદાલી, આ પણ દેશ વિશેષમા પ્રસિદ્ધ છે તેને જાતે જ સમજી. सेवी लेखे. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू १९ समेदवनस्पतिकायिकनिरूपणम् २६९ लते,-अतिमुक्तकलता नापलसा वेत्यर्थः, कृष्णसू स्वल्ली च संघट्टा सुमनसाऽपि च, जामुचना कुविन्दवल्लि च एताश्चापि वल्लीपदवाच्या देशविशेषे प्रसिद्धा द्रष्टव्याः, 'मुद्दिय अंबावल्ली, किण्हछीराली जयंति गोवाली। पाणी मासावल्ली गुंजीवल्लीय विच्छाणी ॥९।। मृट्टीका, अम्बावल्ली, कृष्णक्षीराली, जयन्ती, गोपाली, पाणी, मासावल्ली, गुञ्जीवल्ली च, विच्छाणी, एताश्चापि वल्लीपदवाच्याः देशविशेषे प्रसिद्धाः अवसेयाः, एवमेव-'ससिबी, दुगोत्तफुसिया, गिरिकण्णइ मालुया य अंजणई । दहिफोल्लइ कागलि मोगलीय, तह अकबोंदिया ।३०। ससिवी, द्विगोत्रस्पृष्टा, गिरिकणिका, सालुका च, अञ्जनकी। दधिस्फोटकी, काकली, मोकली च, तथा अर्कबोन्दी च, एताश्चापि वल्लीपदवाच्याः देशविशेषे प्रसिद्धाः यथायोग्यसबसेयाः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' याश्चाप्यन्याः, तथाप्रकाराः-एवं विधाः, वल्ल्लो भवन्ति, ता अपि सर्वाः पूर्वोक्तवल्लीषु अन्तर्भावनीयाः, 'से तं बल्लीओ' ता एता:-पूर्वोक्ताः पञ्चचत्वारिंशदभेदाः वल्ल्यः प्रज्ञप्ताः । __ भृद्वीका, अम्बावल्ली, कृष्णक्षीराली, जयन्ती, गोपाली, पाणी, मासावल्ली, गुंजीवल्ली और विच्छाणी, ये भी देशविशेष में प्रसिद्ध हैं। स्वयं समझ लेना चाहिए। (ससिवी) ससिवि, द्विगोत्रस्पृष्टा, गिरिकर्णिका, मालुका, अंजनकी, दधिस्फोटकी, काकली, मोकली, तथा अर्कोन्दी, इन देशविशेष में प्रसिद्ध वल्लियों को यथायोग्य समझ लेना चाहिए। ___ इसी प्रकार की अन्य जो वल्लियां हैं, उन्हें भी वल्ली नामक वनस्पति में ही अन्तर्गत करना चाहिए । इन पैतालीस वल्लियों का यहां उल्लेख किया गया है । यह वल्लियों की प्ररूपणा हुई ॥२४॥ અફયા, અતિમુકતકલતા, નાગલતા, કૃણસૂરવલ્લી, સંઘઠ્ઠા, જાસુમના, જાવના, કુવિકવલ્લી, આ બધી વલ્લીઓને પણ જાતેજ જાણી લેવી. मृदा, मापसी, भने वृक्षारासी, १४यन्ती, गोपासी, पाणी, भासाવલ્લી. અને ગુંજાવલી અને વિચ્છાણી, આ બધીને દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ હાઈ સ્વયં સમજી લેવી જોઈએ. ससिपी (ससिपी) द्विगोत्रस्पृष्टा, Pिs, मासु, मनी , धि ફેટકી, કાકલી, મેકલી, તેમજ અકબેદી, આ દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ વેલેને પણ યથાગ્ય સમજી લેવી જોઈએ. આવી જાતની બીજી જે વલ્લીઓ છે તેમને પણ વલીનામક વનસ્પતી માં જ અન્તર્ગત કરવી જોઈએ. આ પીસ્તાલીસ (૪૫) વલ્લિયોનો અહી ઉલ્લેખ કરાય છે. આ વલીઓની પ્રરૂપણ થઈ. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० प्रशापनासूत्रे ___मूलम्-से किं तं पवगा ? पव्वगा अणेगविहा पण्णता, तं जहा-ईवर य इकछुवाडी वीरुणी तह एकंडे य मासे य। सुंठे सरे य वेत्ते, तिमिरे संतपोरग णले य ॥२२॥ वंसे१२ वेच्छ कणए, कंकावंसे य चाववंसे य । उदएँ कुडएँ विसंए कंडा वेल्ले य कल्लोणे ॥२३॥ जे यावन्ना तहप्पगारा । से तं पवगा ॥६॥ . छाया-अथ के ते पर्वकाः ? पर्वका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-इक्षुश्च१ ईक्षवाटीर वीरुणी३ तथा एकडच४ मापश्च५। सुण्ठः ६ शरश्च७ वेत्र:८ तिमिरः ९ शतपर्वकः १० नलश्च ११।२२। वंशः १२ वेच्छू १३ कनकः १४ कङ्कावंशश्च १५ चापवंशश्च १६ । उदकः १७ कुटनः १८ विसकः १९ कण्डा २० वेल्लश्च २१ कल्याणः २२।२३। ये चान्ये तथाप्रकाराः । ते एते पर्वकाः ६। शब्दार्थ-(से किं तं पव्वया ?) पर्वक वनस्पति कितने प्रकार की है ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार की (पण्णत्ता) कही हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं-(इक्खू य) इक्षु और (इक्खुवाडी) इक्षुबाटी, (वीरुणी) वीरुणी, (तह) तथा (एक्कडेय) एक्कड (मासे य) माष, (सुंठे) सुण्ठ, (सरे) शर (वत्ते) वेत्र, (तिमिरे) तिमिर, (सतपोरग) शतपर्वक, (णले य) और नल, (वंसे) वंश, (वेच्छू) वेच्छू, (कणए) कनक, (कंकावंसे य) और कंकावंश (चावले य) और चापवंश, (उदए) उदक, (कुडए) कुटज, (विसए) विसक, (कंडा) कण्डा, (वेल्ले य) और वेल्ल (कल्लाणे) कल्याण । (जे यावन्ने तहप्पगार) और जो इसी प्रकार के हैं, वे भी पर्वक में ही गिनने चाहिए (ले तं पश्चगा) यह पर्वक की प्ररूपणा हुई।॥२५॥ हाथ-(से कि तं पव्यगा) ५४ पन:पति सी ततनी छ ? (पव्वगा) ५४ (अणेगविहा) मने प्रा२नी (पण्णत्ता) ही छ (तं जहा) तेमा मा प्रकार छ (इक्खूय) शेखी मन (इक्खुबाडी) Jशुपाटि (वीरुणी) वी३४ी (तह) तथा (एकडेय) मे४७३ (मासेय) भाष (सु ठे) सु (सरे) १२ (वेत्ते) वेत्र (तिमिरे) विभि२ (सत्तपोरुग) शतप (णलेय) मने नस (वंसे) वश (वेच्छ) वेधू (कणए) ४ (कंकावंसेय) मने ४४१२ (चाव सेय) मने या५५० (उदए) S६४ (कुडए) ४ (विसए) (वस (कंडा) ४ (वेल्लेय) मने वेस (कल्लाणे) ४च्या (जे याव-ने तहप्पगारा) मने रे मावी andन छ तेसाने पाणु ५१४भां २५ प ध (से तं पव्वगा) २॥ ५४नी ५३५५। २४. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पद १ सु १९ समेदवनस्पतिकायिकनिरूपणम् २७१ टोका - अथ पर्वकप्रकारान् प्ररूपयितुमाह- 'से किं तं पव्वगा !' 'से' - अथ 'किं तं' के ते कतिविधाः पर्वकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'पव्यगा -अणेगविहा पण्णत्ता' पर्वका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तानेवानेकप्रकारानाह गाथाद्वयेन, 'तं जहा इक्खू य, इक्खुवाडी, वीरुणी तह एकडे य मासेय । सुठे सरेय वेत्ते तिमिरे सत पोरगणलेय' ।३१। तद्यथा - इक्षुश्च इक्षुकवाटी, वीरुणी तथा, एकडव, मापश्च । सुण्ठः शरश्च, वेत्रः, तिमिरः, शतपर्व:, नल, एतेषु केचन इक्षुप्रभृतयः पर्वक पदवाच्याः ग्रन्थियुक्ताः लोकप्रसिद्धाः सन्ति, कंचित्तु पर्वकपदवाच्याः, इक्षुवाटी प्रभृतयश्च पर्वकपदवाच्याः देशविशेषे प्रसिद्धाः अवसेयाः, एवमेव 'वंसे बेच्छू कणए, कंकावंसेय चाववंसेय, उदए कुडर, विसए, कंडावेल्लेय कल्लाणे |३२| वंशः, 'वेच्छ्रः, कनकः, कङ्कावंशथ, चापवंशश्च उदकः कुटजा: - गिरिमल्लिकाः, विसकः, कण्डा, वेल्लश्च, कल्याणः, एते च पर्वकपदवाच्याः देशविशेषे प्रसिद्धाः, " टीकार्थ - अब पर्वक वनस्पति की प्ररूपणा करते हैं - पर्वक के कितने प्रकार हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं- पर्वक अनेक प्रकार के हैं । अब उन प्रकारों का नामनिर्देश करते हुए कहते हैं - इक्षु, इक्षुवाटी, वीरुणी, एक्कड, माष, झुण्ठ, शर, वेत्र, तिमिर, शतपर्वक और नल, इनमें से इक्षु आदि पर्वक, जिनमें गांठें होती हैं, लोक में प्रसिद्ध हैं । इक्षुवाटी आदि कई पर्वक देशविशेष में प्रसिद्ध हैं । इसी प्रकार वंश. वेच्छू, कनक, संकावंश, चापवंश, उदक, कुटज, गिरिमल्लिका, विक, कण्डा, बेल्ल, कल्याण, ये सब पर्वक देशविशेष में प्रसिद्ध समझने चाहिए । इनके अतिरिक्त इसी प्रकार के अन्य जो हैं उन सभी को पर्वकों में ही परिगणित कर लेना चाहिए । अब प्रकृत का उपसंहार करते हैं ટીકા—હવે પ ક વનસ્પતિની પ્રરૂપણા કરે છે— પકના કેટલા પ્રકાર છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે—૫ અનેક પ્રકારના છે. હવે તે પ્રકારોના નામ નિર્દેશ કરતા કહે છે—ઇક્ષુ, ઇક્ષુવાડી. વીણી, એકકડ भाष, सुड, शर, वेत्र, तिभिर, शतपर्व, भने नम आभा क्षु विगेरे लेने ગાંઠા (કાતરીચે) હાય છે તે પ કહેવાય છે. અને તે દેશ વિશેષમા પ્રસિદ્ધ છે. ઇક્ષુવાડી વિગેરે કેટલીક પક જાતની વનસ્પતિ દેશ વિશેષમા પ્રસિદ્ધ છે, वंश, यापवंश, ४५, फुट, गिरि भदिसा, विस, डा, वेडा, उड्याणु, या पर्व। पशु देश विशेषमां प्रसिद्ध સમજવાં જોઇએ. मेरी वंश, वेच्छू, न, Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७२ प्रज्ञापनासं 'जे यावन्ना तप्पगारा' ये चाप्यन्ये, तथा प्रकाराः - एवंविधाः सन्ति, तेऽपि सर्वे पर्वकमध्ये अवसेयाः प्रकृतमुपसंहरन्नाह - 'सेते पत्रगा' ते एते - पूर्वोक्ताः द्वाविंशति भेदाः पर्वकाः प्रज्ञाः, " 39 मूलम् - से किं तं तणा ? तणा अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहासेंडिय मंति होत्तिय, दव्म कुत्ते पव्व य पोडइला । अज्जुर्ण असीढए रोहियंसे" सुंय वेयं खीरे भुसे ||२४|| एरंडे कुरुविंदे, करकैर मुटु तहा विंय । महुरत छैरय सिप्पिये, वोद्धव्वे सुकैलित य ॥ २५॥ जे यावन्ने महत्पयारा । से त्तं तणा ॥७॥ छाया - अथ कानि तानि तृणानि ? तृणानि अनेकविधानि प्रज्ञतानि तद्यथा'साण्डिकं १ मान्त्रिकं २ होत्रिकं ३ दर्सः ४ कुशः ५ पर्व ३ पोटलिका ७ । अर्जुनकं८ आषाढकं रोहितांश १० शुक्र ११ वेद १२ क्षीर १३ भुसानि १४ । २४ | एरण्ड १५ कुरुविन्द्र १६ करकरं १० मुट्ठं १८ तथा विभङ्गुथ १९ । - यह वाईस प्रकार के पर्वकों की प्ररूपणा हुई ||२५|| शब्दार्थ - (से किं तं तणा ?) तृण कितने प्रकार के होते हैं ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं( सेंडिय) सेण्डिक, (संतिय) यांत्रिक, (होत्तिय) होत्रिक, (दग्भ) दर्भ, (कुसे) कुश, (पच्चए य) और पर्यक, (पोडहला) पोटलिका (अज्जुण) अर्जुनक (आसाढए) आषाढक (रोहिस) रोहितांश (सुयवेय) शुकवेद (खीरभुसा) क्षीर भुला, (एरंड) एरण्ड, (कुरुविंदे) कुरुबिंद, (करकर) करकर (मुट्ठे) मुट्ठ અના સિવાયના આવી ક્તતના ખીજા જે હોય તે બધાનીજ પકામાં ગણતરી કરી લેવી જોઇએ. હવે આર ભેલાને ઉપસહાર કરે છે. આ ખાવીસ જાતના પકાની પ્રરૂપણા થઈ. शब्दार्थ - (से किं तं तणा ?) तृणु डेटा प्रशरनां होय छे ? (तणा) तृप्यु (अणेगविह।) अनेः प्राश्ना (पण्णत्ता) ह्या छे (तं जहा) तेथे मा अक्षरे छे (सें डिय) से 3ि (मंति) भांत्रि४ (होत्तिय) होत्रि (ढव्भ) हर्भ (कुसे) हुश, (पव्वए य) भने पर्व (पोडइला ) पोउसिड (अज्जुण) मन (आसाढए) भाषाढ५ (रोहियंस) रोहिताश (सुबधेय) शुडवेह (खीर उगलि) क्षीररासि (एर ड) मेरा (कुरुवि दे) हे (करकर) ४२४२ (मुह ) भुट्टू (तहा) तथा (विभंगूय) -भुने विलगु (महुर तण) भधुर पृथु (छुरय) ४२४ (सिपिय) शिल्पि (शुक्तिक) Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ लभेदवनस्पतिकायिकनिरूपणम् २७३ मधुरतृणं २० शुरकं २१ शिल्पिकं (शुक्तिक) २२ बोद्धव्यं स्तु कलितृणं २३. च । २५। यानि चान्यानि तथाप्रकाराणि । तात्येतानि तृणानि ७ । टीका-अथ तृणभेदान् अरूपयितुमाह-से कि तं राणा ?' "से"-अथ 'किं तं' कानि तानि-ऋतिविधानि, तृणानि प्रज्ञसानि ? भगवानाह-'तणा अणेगविहा पण्णत्ता' तृणानि अनेकविधानि-नानाप्रकाराणि, प्रज्ञप्तागि, तान्येवानेकविधानि तृणानि आह-तं जहा-संडिय, मंतिय, होत्तिय, भकुसे, पचए य पोडइला । अज्जुण असाढए रोहियंसे, सुगवेयखीर से' ।३३। तद्यथा-साण्डिक, मान्त्रिक, होत्रिक, दर्भः, कुशः, पर्वकश्च, पाटलिका, अर्जुनकर आषाढकम् रोहितांशं. शुकवेद-क्षीर-भुसानि, एतानि च तृणपदवाच्यानि, देशविशेष प्रसिद्धानि, एवमेव-'एरंडे, कुरुविंदे, करकरमुढे तहा विभंगय । महुरतण, छुरय, सिप्पिय' बोद्धव्वे सुकलितणेय' ।३४। एरण्डं, कुरुविन्दं, करकरम् मुटुं' तथा विभाश्च मधुरतृणं क्षुरकं, शिल्पिकं (शुक्तिक) वोद्धव्यम् सुकलितृणं च, एतानि तृणपद(तह) तथा (विसंगू य) और विभंगु (महुरतण) मधुरतृण (छुरय) क्षुरक (सिप्पय) शिल्पिक-शुक्तिक (बोद्धब्बे) जानना चाहिए (सुकलितणे य) और सुकलितृण (जे यावन्ने लहप्पणारा) जो अन्य इसी प्रकार के हैं वे सभी तृणविशेष में परिगणित जान लेना ॥२६॥ टीकार्थ- अब तृण नामक वनस्पति की प्ररूपणा करते हैं-तृण कितने प्रकार के कहे हैं ? अगवान् उत्तर देते हैं-हण अनेक प्रकार . के कहे गए हैं। उन्हीं अनेकों का कथन करते हैं-सोण्डिक, मान्त्रिक, होत्रिक, दर्भ अश, पर्वक, पोटलिका, अर्जुनक, आषाढक, रोहितांश, शुकवेद और क्षीरभुस, ये तृण कहलाने वाली वनस्पतियाँ देशविशेष में एसिद्ध हैं। ___ इसी प्रकार एरण्ड, कुरुविंद, करकर, मुट्ठ, विरंगु, मधुरतण. शुति (बोद्धव्वे) ना लग (सुकलितणे य) मने गुलि तृY (जे यावन्ने तहप्पगारा) २ मा 20वी तन डाय ते मधाने तृणुमा परिगणित तया.. ટીકાથ–હવે તૃણ નામક વનસ્પતિની પ્રરૂપણા કરે છે તૃણ કેટલા પ્રકારના છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–તૃણ અનેક પ્રકારના કહેલા છે તે અને તેનું કથન કરે છે स, म४ि , हानि, हम, ५१४, पोटा), २०णुन, साधार હિતાંશ. શુકદ, અને ક્ષીરસુન, આ તૃણ કહેવાતી વનસ્પતિ દેશ વિશેષ છે भ प्रसिद्ध छे. એ રીતે એરંડ, કુરૂવિ દ, કરજર, સુર્ડ, વિલ ગુમધુરતૃણ, સુરક, શિલ્પિક प्र० ३५ Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રષ્ટ प्रशापनासूत्रे वाच्यानि देश विशेषे प्रसिद्धानि 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चाप्यन्ये तथा प्रकाराः-एवंविधाः ये सन्ति, तेऽपि सर्वे तृणमध्ये एव परिगणनीयाः, प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तं तणा' एतानि उपर्युक्तानि त्रयोविंशतिः तृणानि प्रज्ञप्तानि । मूलम्-से किं तं क्लया ? वलया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहाताल तमाले तकलि, तोयली लाली य सारकत्ताणे। सरले जावइ केतइ, केयली, तह जम्मरुकखे य ॥२६॥ सुयरुकाव हिंगुरुक्खे, लवंगरुक्खे य होइ बोद्धव्वे । पूयफैली खंज्जुरी, बोद्धव्वा गालिएरी य ॥२७॥ जे यावन्ना तहप्पगारा । से तं वलया।८। छाया-अथ के ते वलयाः ? वलया अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-तालः१ तमालः२ तर्कली३ तोतली ४ शाली५ च सारकत्राणः ६। सरलः ७ जावती८ केतकी९ कदली १० तथा चमवृक्षश्च ११॥॥२६। सुचवृक्षः१२ हिगुवृक्ष:१३ लवङ्गवृक्षश्च१४ भवति वोद्धव्यः। पूगवली १५ खजूरी१६ बोद्धव्या नालिकेरी१७ च ॥२७॥ ये चान्ये तथाप्रकाराः। ते एते वलयाः ।। क्षुरक, शिल्पिक या शुक्तिक और सुकलितण ये भी देशविशेष में प्रसिद्ध हैं। इनके अतिरिक्त इसी प्रकार को जो अन्य वनस्पनियां हैं, वे भी तृण में ही गणनीय हैं। अब उपसंहार करते हैं-ये ऊपर कही हुई तेईस वनस्पतियां तृण कही गई हैं ॥२६॥ ___शब्दार्थ-(से किं तं वलया ?) वलय कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (ताल) ताल (तमाल) तमाल (तक्कलि) तर्कली (तोयली) तोतली, (साली य) और शाली (सारकत्ताणे) सारकत्राण (सरल) सरल, (जावति) जावती, (केतइ) केतकी, (कदली) कदली, (चम्मरुक्खे य) और चर्मवृक्ष અગર શુતિક અને સુકલિતૃણ, આ પણ દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ છે. તદુપરાન્ત આવી જાતની જે બીજી વનસ્પતિ છે, તેઓ પણ તૃણમાં જ ગણાયેલ છે. હવે ઉપસંહાર કરે છે–આ ઉપર કહેલી ત્રેવીસ વનસ્પતિ તૃણ જાતિમાં ४९सी छ. शहाथ-(से कि तं वलया) ११य डेटा प्रा२ना छ ? (वलया) क्रये (अणेगविहा) मन४ ४२॥ (पण्णत्ता) ४ह्या छ (त्त जहा) तया ॥ ४॥ (ताल) ale (तमाल) तभास (तक्कलि) asel (तोयली) तोयी (सालीय) भने मी (सोरकत्ताणे) ॥२४॥ (सरल) स२८ (जावती) Mवती (केतइ) ती Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ सभेदवनस्पतिकायिनिरूपणम् २७५ ___टीका-अथ वलयभेदान् प्ररूपयितुमाह-से किं तं वलया?' 'से' अथ के ते कतिविधा वलयाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-वलया अणेगविहा पण्णत्ता' वलया अनेक विधाः-नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, तानाह-'तं जहा-तालतमाले तक्कलि तोयली, सालीय, सारकत्ताणे । सरले जावतिकेतकीकदली तह चम्मरुक्खेय, ३५। तालः, तमालः, तर्कली, तोतली, शालीच, सारकत्राणः । सरलः, जावती, केतकी, - कदली, तथा चर्मवृक्षश्च ।३५। एतेषु च वलयपदवाच्येषु केचन तालतमालादयः प्रसिद्धा एव सन्ति, केचन तर्कली प्रभृतयो देशविशेषे प्रसिद्धाः सन्ति, एवमेव'मुयरुक्खहिंगुरुक्खे लवंगुरुक्खेय होइ बोद्धव्वे । पूयफली खज्जूरी बोद्धव्वा (सुयरुक्खे) सुचवृक्ष, (हिंगुरुक्ख) हिंशुवृक्ष, (लवंगरुक्खे य) और लवंगवृक्ष, (पूयफली) पूगफली, (खज्जूरी) खजूर, (णालिएरी) नालिकेरी, (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो इसी प्रकार के हो सो वलय में समझें ॥२७॥ टीकार्थ-अब वलय नामक वनस्पति की प्ररूपणा की जाती है-वलय के कितने प्रकार कहे हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-वलय के अनेक प्रकार हैं। वे इस तरह हैं-ताल, तमाल, तर्कली, तोतली, शाली, सारकत्राण, सरल, जावती, केतकी, कदली और चर्मवृक्ष । इनमें से ताल, तमाल आदि कोई-कोई प्रसिद्ध हैं और तर्कलो आदि देशविशेष में प्रसिद्ध हैं। इसी प्रकार मुच नामक वृक्ष जो वलय के आकार के पत्तों वाला होता है, हिंगुवृक्ष प्रसिद्ध है, और वह भी वलयाकार पत्तों वाला होता है, लवंगवृक्ष श्री वलयाकार पत्तों से युक्त होने के कारण वलय कह(कदली) ४४ी (चम्मरुक्खे य) मने यक्ष. (मुयरुक्खे) भुयक्ष (हिंगुरुक्ख) डिशुवृक्ष (लवंगरुक्खे य) मने वृक्ष (पूयफली) पूयसी (खज्जुरी) मनु२ (णाणिएरी) नाली (जे यावन्ने तहप्पगारा) मी २ मा प्रधान डाय તે વલયમાં જાણવા. ટીકાઈ–હવે વલય નામની વનસ્પતિની પ્રરૂપણ કરાય છે વલયના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે. શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે–વલયના અનેક પ્રકાર છે. તેઓ આ પ્રકારે છે तास, तमास, ती , तोdeी. ती, सा२४२], स२८ गती. ती, ४४सी અને ચર્મવૃક્ષ તેઓમાથી તાલ, તમાલ આદિ કઈ કઈ પ્રસિદ્ધ છે. અને તર્કલી વિગેરે દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ છે એજ પ્રમાણે મુસ નામનુ વૃક્ષ જે ગળાકાર પાંદડા વાળું થાય છે તે અને હિંગ વિગેરે વૃક્ષે પ્રસિદ્ધ છે, અને તે પણ ગોળાકાર પાદડાવાળા હોય છે, લવંગવૃક્ષ પણ ગોળાકાર પાંદડાઓને કારણે વલય વૃક્ષ કહેવાય છે. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ प्रयापनासूत्रे __णालिएरीय' ।३६। शुचक्षा, एतन्नामवृक्षविशेषः वलयाकारपत्रसमन्वितः, हिङ्गु वृक्षः-प्रसिद्ध एक, तस्याऽपि बलयाकार पत्रवेष्टितत्वात् लवङ्गवृक्षश्च भवति बोद्धव्यः, अयमपि वलयाकारपायुतत्वात् वलयपदवाच्यो भवति, एवं-पूग'फली-क्रमुकवृक्षः, 'सुपारी' इति भापा प्रसिद्धा, इयमपि वलयाकारपत्रवेष्टित.: त्वात् बलयपदेवाच्या भरति, तथा-खजूरी-बोद्धव्या वलयपद वाच्यतयेत्यर्थः, तस्या अपि 'खजूर' इति-भापामसिद्धाया वलयाकारपत्रवेष्टितत्वात तथैव 'नालि: केरी' चापि क्लयपदेन व्यवहर्तव्या भवति, वलयाकारपत्रसनन्वितत्वात् एवं-'जे . यावन्ना तहप्पणारा' याश्चाप्यन्याः, तथाप्रकाराः एवंविधा लता भवन्ति, ये चाप्यन्ये, एवंविधा वृक्षा भवन्ति, ताः सर्वा अपि, ते सर्वेऽपि च वलयपदेन व्यवहर्तव्या भवन्ति, प्रकृतं वलयनुपसंहरेनाह-'से तं वलया' ते एते-पूर्वोक्ताः सप्तदशभेदाः वलयाः प्रज्ञप्ता । मूलम् -से किं तं हरिया? हरिया अणेगविहा पणत्ता, तं जहा"अजोरुह१ वोडाणे२, हरितग३ तह तंदुलेज्जगतणे य४। वत्थुल५ पोरग मज्जारया३७ बिल्लीय८ पालका९ ॥२८॥ दगपिप्पलीय१० दव्वी११, सोस्थि य१२ साए१३ तहेव मंडुक्की१४ । मूलगर५ सरिलव१६ अंबिल१७ साएय१८ जियंतए१९ चेव ॥२९॥ तुलसी२० कण्ह १ उराले२२, फणिज्जए २३ अज्जए य२४ । भूयणए २५ । चारण२६ दमणग२७ मस्यग२८ सतपुप्फी२९ दीवरे य ३० तहां ॥३०॥ • जे यावन्ना तहप्पगारा। से तं हरिया ॥९॥ लाता है, पूगफली अर्थात् सुपारी का वृक्ष, खजूरी (खजूर का वृक्ष) तथा नालिकेरी (नारियल का वृक्ष), ये सब वलय के आकार के पत्तों वाले होते हैं, अतः इनको वलय कहते हैं। __इनके अतिरिक्त इसी प्रकार की जो लताएं होती हैं या इस प्रकार के जो वृक्ष होते हैं, वे सभी वलय कहलाते हैं । अव उपसंहार करते हैं-यह बलय की प्ररूपणा हुई ॥२७॥ પગફલીસેપારીનુ ઝાડ, ખજુરી—ખજુરનું ઝાડ, તથા નાળીએરી આ બધાંને વલય કહે છે. તદુપરાન્ત આવી જાતની જે લતાઓ થાય છે. અગરતો આવી જાતના જે વૃક્ષ થાય છે તેઓ બધા વલય કહેવાય છે. હવે ઉપસ હાર કરે છે–આ વલયની પ્રરૂપણ થઈ. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पद १ शू.१९ समेदवनरपतिकायिक निरूपणम् ૨૩૭ छाया - अथ के ते हरिताः [वस्था: ] ? हरिता अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा'अद्यावरोह १ न्युदानंर हरितकं३ तथा तान्दुलेचक दृष्४ च । वस्तुलं५ पर्वकं६ मंर्जाtatt fadice पाल्यङ्की ९ ||२८|| दकपिप्पल्ली १० च दव ११ सौत्रिक १२ - शाकं १३ तथैव माण्डूकी १४। मूलकं१५ सर्पप: १६ अम्लं १७ साकेतं १८ जीवा- तर्क १९ चैव ॥२९॥ तु२० कृष्ण२१ उदार: २२ फानेयकम् २३ आर्यक २४ भूतनक२५| वारकं२६ दामनक२७ मरुचक २८ शतपुप्पी२९ इन्दीवरं ३० च तथा ||३०||' यानि चान्यानि तथाप्रकाराणि । तान्येतानि हरितानि ॥ ९ ॥ · शब्दार्थ - (से किं तं हरिया ) ? हरित के कितने भेद कहे हैं ? (अणेगविहा) अनेक नेत्र (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (अजोसिंह) अद्यावरोह, (चोडाणे) व्युदान, (हरितण) हरितक, (तह) तथा : (तंदुलेज्जगतणे य) और तान्दु देयक तृण, (बत्थुल) वस्तुल, (पोरग) पर्वक, (मज्जारयाइ) सारिकादि (बिल्ली घ) और बिल्वी (पालक) पाका, -- (दगपिप्पली) दकपिपली, (द०वी) दर्जी (य) और (सोत्तिय ) सौत्रिक (साए) शार्क, (तहेब) और (मंडुक्की) माण्डूकी, (मूलग) मूलंक, ( सरिसव) सरसौं, (अंबिल) अम्ल, (साएय) साकेत, (जियंतिए) जीवान्तक (चेव) और ( तुलस) तुलसी, (कव्ह ) कृष्ण, (उराले) उदार, (काज्जए ) फानेयक, (अज्जए य) और आर्षक, (भूसगए) भूसनक, (वारग) वारकं, ( दमणग) दामन ( मरुयण) मरुचक ( सतपुष्पी) शतपुष्पी (इंदीवरे) sairat (a) और ( तहा) तथा (जे यावन्ने तहपगारा) अन्य जो शब्दार्थ - (से किं तं हरिया) हरितना डेंटला लेह छे ? (हरिया) हरितना (अणेगविहा) मने लेह (पण्णत्ता) ह्या छे (तं जहा ) तेथे आ रीते छे (अज्जोरुह) अद्यावरोड (वोडाणे) व्युद्वान (हरितगं) (रित ( तह) तथा ( तंदुलेज्जय तणे य) भने तन्दुोय, तृशु (वत्थुल ) वस्तुस ( पोरग ) पत्र ४ ( मज्जारयाइ) भा२४हि (बिल्लीय) भने मिट्टी (पालक्का) पाया. (fra) & funucil (szefi) calo (7) mà (Gifag) uillas (g) शा ( तहेव ) मने (मंडुक्की) भडूडी (मूलग) भुस ( सरिसव ) सरसव (अंबिल) अभ्स (साएय) सात (जियंतिए) लवान्त (चैत्र) भने ( तुलस) तुलसी (कण्ह ) प्णु (उगले) ९४२ (फाणेज्जए ) ईएएस (अज्जए य) ने आर्य (सूसणए) लूतन (बारग) वा२४ ( दमणग) इभन (मरुयग) भय ( सतपुरफी) शत पुष्पी (इदीवरे) हिवर (य) मने (तो) तथा (जे यावन्ने तहप्पगारा जीन ने भाषा प्रारना छे ( से तं हरिया) मा हरित Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७८ प्रशापनासूत्र ____टीका-अथ हरितप्रकारान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं हरिया? 'से' अथ 'किं त' के ते कतिविधाः हरिताः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'हरिया अणेगविहा पण्णत्ता' हरिताः वृक्षाः, अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः, प्रज्ञप्ताः, तानेव गाथात्रयेणाह-'तं जहा'-अज्जोरुह, वोडाणे, हरितग, तह तंदुलेज्जगतणेय । वत्थुल पोरगमज्जारयाइ विल्लीय पालका' ॥३७॥ तद्यथा-'अज्जोरुह'-अद्यावरोहः-अद्य-सद्योभूमौ स्थापितः [आरोपितः] सन् अवरोहति-उद्भवति-हरितो वा भवतीति सोऽद्यावरोहः हरितपदवाच्यो भवति, लघुवृक्षविशेषः, 'एवं वोडाणे'-व्युदानम्-इदमपि हरितपदवाच्यं भवति, 'हरितग' हरितकम्-इदमपि हरितपत्रयुक्तत्वात्-हरितपदेन व्यवह्रियते, 'तह तंदुलेज्जगतणेय'-तान्दुलेयकतृणञ्च-शालि तृण हरितपत्रादियुक्तत्वात् हरितपदवाच्यं भवति, एवमेव 'वत्थुल' वस्तुलम्, इदमपि तृणविशेषरूपं वास्तूकपदवाच्यं हरितपत्रादि युक्तत्वाद् हरितपदेन व्यवह्रियते, एवं इसी प्रकार के हैं । (से तं हरिया) यह हरित की प्ररूपणा हुई। ___टीकार्थ--अब हरित नामक वनस्पति की प्ररूपणा करते हैं-प्रश्न किया गया कि हरित कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् ने उत्सर दिया-हरित वृक्ष अनेक प्रकार के होते हैं। वे इस तरह हैं-अद्यावरोह, अर्थात् जो भूमि में आरोपिन होने पर शीघ्र ही उग जाता है या शीघ्र ही हरा हो जाता है, उसे अद्यावरोह कहते हैं । वह हरित शब्द का वाच्य हैं और छोटासा वृक्ष होता है। इसी प्रकार व्युदान भी हरित कहलाता है । हरितक भी हरे पत्तों से युक्त होने के कारण हरित कहा जाता है। तान्दुलेयक तृण अर्थात् शालि तृण भी हरे पत्तों वाला होने से हरित कहा गया है। इसी प्रकार वत्थुल या वस्तुल, पोरग, मार्जारकादि तृण विशेष रूप ही पत्तों आदि से युक्त होने ની પ્રરૂપણ થઈ. ટીકાઈહવે હરિત નામની વનસ્પતિની પ્રરૂપણ કરે છે–પ્રશ્ન પૂછા છે કે હરિત કેટલા પ્રકારના હોય છે ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યો-હરિત વૃક્ષ અનેક પ્રકારના હોય છે, તેઓ આ રીતના છે–અદ્યાવહ, અર્થાત્ જેને જમીનમાં રોપવાથી જલદીથી ઉગી જાય છે અગર તે જલ્દી લીલુછમ બની જાય છે. તેને અદ્યાવહ કહે છે. આ હરિત શબ્દને વાચ્ય છે. તે નાનું સરખું ઝાડ હોય છે એ જ પ્રમાણે બુદાન પણ હરિત કહેવાય છે હરિતક પણ લીલા પાંદડાઓના લીધે હરિત કહેવાય છે. તન્દુલક તૃણ અર્થાત્ શાલી તૃણ પણ લીલા પાંદડાના હોય છે તેથી હરિત કહેલ છે. તે જ પ્રમાણે વસ્તુલારગ મારક આદિ તૃણ વિશેષ રૂપ જ છે તે પણ હરિત કહેવાય છે. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सु.१९ समेदवनस्पतिकायिकनिरूपणम् २७९ 'पोरग' पर्वकम्-इदमपि तृण विशेषरूपं हरितपत्रादि युक्तत्वात् हरितपदव्यवहर्तव्यं भवति, एवम्-'मज्जारयाइ' मर्जारकादि, तृविशेषरूपं हरितपत्रादि विशिष्टत्वात् हरितपदेन व्यवहियते, 'बिल्लीय' विल्वी च-इयमपि विल्वपदवाच्या हरितपत्रफलादि युक्तत्वात् हरितपदेन व्यवहियते, एवयेव 'पालक्खा' पाल्यङ्का--तूणविशेषरूपा हरितपर्णादि शालित्वात् हरित पदव्यवहर्तव्या भवति एवमेव 'दगपिप्पलीय दब्बी सोत्तिय साए तहेव संडुक्की । मूलग सरिसव अंबिल सासए जियंतए चेव' ॥३८॥ 'दगपिप्पलीय-दकपिप्पली च तणविशेषरूपा हरितपत्रादि विशिष्टत्वात् हरितपदेन व्यपहियते, एवम्-'दव्वी'-दीं, इयमपि तृणविशेषरूपा हरितपत्रादि युक्तत्वात् हरितपदेन व्यवह्रियते, एवम्-'सोत्तिग'-सौत्रिकम् इदमपि तृणविशेषरूपम्, हरितपत्रादि युक्तत्वात् हरितपदवाच्यं भवति, एवम्-'साए'-- शाकम्-वास्तूकप्रभृति हरितपर्णादि विशिष्टत्वाद् हरितपदवाच्यं भवति, 'तहेव' तथैव-'मंडुक्की'-माण्डूकी-तृणविशेषरूपा हरिताकारत्वात् हरितपदेन व्यवहियते, तथा 'मूलग' मूलकम्-हरितपत्रविशिष्टलात् हरितपदवाच्यं भवति, तथा 'सरिसव' सर्षपः प्रसिद्ध एव, अयमपि हरितपत्रादि विशिष्टलात् हरित उच्यते, एवम् - 'अंविल'-अम्लम्-हरितपत्रकारयुक्तत्वात् हरितपदेन व्यपदिश्यते, तथैव से हरित कहलाते हैं । बिल्वी को भी हरित पत्रों और फलों से युक्त होने के कारण हरित कहते हैं। इसी प्रकार पालका अर्थात् पाल्पंक भी हरे पत्तों आदि वाला होने से हरित कहा गया है । दकपिप्पली एक प्रकार का तृण है जो हरे पत्तों आदि से युक्त होने के कारण हरित है । दर्वी भी एक तरह का तृण है और हरित पत्र आदि से युक्त होने से हरित कहलाती है। इसी प्रकार सौत्रिक, साए अर्थात् शाक, मंडुक्की, मूलक, सरिसव अर्थात् सर्षव, अम्ल, साकेत, जीवान्तक यह भी हरे पत्तों आदि से युक्त होने के कारण हरित शब्द से कहे गए हैं। બિલ્વી પણ હરિત પાદડાં અને ફળ યુક્ત હેવાને કારણે હરિતજ કહેવાય છે. એ જ રીતે પાલક અર્થાત્ પાલ્યક પણ લીલાં પાદડા વિગેરે હોવાને કારણે હરિત કહેવાયાં છે. દકપિપ્પલી એક જાતનું ઘાસ છે જે લીલા રંગના પાંદડાંઓથી યુક્ત હોવાના કારણે હરિત કહેવાય છે. દેવી પણ એક જાતનું ઘાસ છે. અને તે પણ લીલા પાદડાંવાળું હોવાને કારણે હરિત કહેવાય છે. એજ રીતે સૌત્રિક, સાએ અર્થાત્ શાક, મંડુકકી, મૂલક, સરસવ, અશ્લ સાકેત, જીવાન્તક આ પણ લીલા પત્તા વાળી હવાને કારણે હરિત શબ્દથી પ્રાગ થાય છે. એમ સમજવું જોઈએ. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८० प्रशापनासूत्रे : 'सासए' साकेतस्'-तृपाविशेषणरूपम्, हरितपर्णादिनालित्या हरितपदेन व्यवहियते, 'जियंतए चेव' जोबान्ताचव-गुणविशेषरूपन्न हस्तिपत्रादि विशिष्टत्वात् हरितपदेन व्यपदिष्टं भवति, एवमेव 'तुलस मह उराले पाणिज्जए अजए भूयणाए । वारग दमणग मरुयग सतपुफी दोवरे य तहा' 'तुलस' तुलसीपदवाच्यं प्रसिद्धम्, हरितपर्णादि गालित्वात् रितपदवाच्यं भवति, एचम्-'कण्ड' कृष्णम्-तृणविशेषरूपस्, हरितादि विशिष्टत्वान् हरितपदेन व्यपदिश्यते, तथा-'उराले'-उदारः रुणविशेषरूपो हरिताकारमात् हरितपदेन व्यपदिष्टो' भवति, एवम्-'फणिज्जए' फालेयकम्-तृणविशेषरूपं हरितवर्णत्वात् हरितपदेन व्यवहियते, तथा 'अज्जएय'-आर्यकञ्च-तृणविशेषरूपम् , हरितपर्णादि विशिष्टत्वात् हरितपदेन व्यपदिश्यते, तथा 'भूयणए' -भूतनकम्-तृणविशेषरूपम् हरित-. पत्रादिविशिष्टत्वेन हरितपदव्यपदेश्यं भवति, तथैव-'वारग'-बारकम्-तृणविशेपरूपम्, हरितपत्राकारयुक्तत्वात् हस्तिपन व्यवहियते, एवम्-'दमणग' दामनकम्-तृणविशेषरूपम्, हरितपत्रादि शालित्वात् हरितपदेन व्यपदिश्यते, एवम्'मरुयगं' मरुचकम्-तृणविशेषरूपम् हरितपर्णादि विशिष्टत्यात् हरितपदवाच्यं । ___इसी प्रकार तुलस अर्थात् तुलही, जो प्रसिद्ध है, हरे पत्तों वाली होने से हरित कही गई है। कण्ह (कृष्ण) भी घास है जो हरे पत्तों आदि से युक्त होने के कारण हरित कहलाता है । उराल अर्थात् उदार नामक तृण भी हरा होने से हरित है । फणिजए या फानेयक, अजए अर्थात् आर्यक, भूलणए अर्थात् स्यूसनक, बारग अर्थात वारक, दाम- : नक, मरुचक, शतपुष्पी-जो बुद्धि वर्धक रूप में प्रसिद्ध है और लघु तृण रूप होती है, हरित शब्द का वाच्य है, क्यों कि इनके पत्ते आदि । हरे रंग के होते हैं। इन्दीवर' का अर्थ है नील कमल, यह भी हरे पत्तों, आदि से युक्त होने के कारण हरित अहलाता है। એજ પ્રમાણે તુલસી કે જે પ્રસિદ્ધ છે તે પણ લીલા પાન વાળી હોય , છે તેથી તેને હરિત કહે છે કહ (કૃષ્ણ) આ પણ ઘાસ છે અને તે પણ લીલા પત્તાઓને કારણે હરિત શબ્દથી સ બોધાય છે. ઉદાર નામનું ઘાસ પણ લીલા રંગનું હોવાથી હરિત શબ્દથી સંબોધાય છે ४२. मानूसनेय४, माय भूतन, पा२४, होमन४, मम ३५४, શત પુષ્પી–જે બુદ્ધિ વર્ધક તરીકે ભણીતી છે અને લઘુ તૃણ આદિ હરિત શબ્દના વાગ્યા છે. કેમકે તેમના પત્તા રિ લીલા રંગના હોય છે ઈન્દિ - વર શબ્દનો અર્થ છે નીલ કમલ આ પણ લીલા પાંદડા વિ. યુક્ત હોય છે. તે કારણથી હરિત કહેવાય છે. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ समेदवनस्पतिकायनिरूपणम् भवति, तथैव-'सतपु'फी'-शतपुष्पी-बुद्धिवद्धिनीरूपेण प्रसिद्धा लघुतृणविशेषरूपा हरितपत्रादि युक्तत्वात् हरितपदेन व्यपदिश्यते, एवम्-'इंदीवरेय तहा' इन्दीवरम् नीलकमलं हरितपत्रादि शालित्वाद् हरितपदेन व्यपशिष्ट भवति, एवमेव-'जे यावन्ना तहप्पगारा' ये चाप्यन्ये, तथाप्रकारा: एविधा भवन्ति ते सर्वेऽपि हरितपदेन व्यपदेष्टुं शक्यन्ते, प्रकृतं हरितमुपसंहरमाह-से तं हरिया' ते एतेपूर्वोक्तास्त्रिंशभेदा हरिताः प्रज्ञप्ताः । मूलम्-से किं तं ओसहीओ ? ओलहीओ अणेगविहाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-साली१ वीही२ गोहुम३, जव४ जवजवाए कलमसूर६ तिल७ सुग्ग८ साल९, निष्फाव १० कुलत्थ११ आलिंसंदग१२ सतीण१३ पतिसंथग१४ । अयसी१५ कुसुंभ१६ कोहव१७, कंगू१८ रालगवरट्ट१९ साम२० कोदूसा २१सण२२ सरीसव२३ मूलगबीया२४ । जे यावन्ना तहप्पगारा से ले ओलहीओ।१०। छाया-अथ कास्ता औषधः ? औषधयोऽनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शालिः१. व्रीहिः२ गोधूमम् ३ यवाः४ यवयवाः५ कल ६-मसूर७-तिल-८ मुद्ग९-माप१० निष्पाव११ कुलत्था१२-ऽऽलिसंदा१३-सतीण१४-पलिमन्था २५ अतसी २६. कुसुम्भ१७ कोद्रवौ१८ कगृ१९ रालक२० श्यामाक२१ कोदंशाः२२। शण२३सर्षप२४ मूलकवीजानि२५, याश्चान्या स्तथाप्रकाराः। ता एता औपधयः ॥१०॥ इनके अतिरिक्त अन्य भी जो इसी प्रकार के होते हैं वे हरित कहे जाते हैं। अब उपसंहार करते हैं-यह हरित की प्ररूपणा हुई। हरित के तीस भेदों का यहां नामोल्लेख किया गया है। शब्दार्थ-(ले किं तं ओसहीओ) ? ओषधियां कितने प्रकार की हैं ? (अणेगविहाओ) अनेक प्रकार की (पण्णत्ताओ) कही हैं (तंजा ) वे इस प्रकार हैं (साली) शालि, (बीही) व्रीहि (गोहम्म) गोधन, (जव)जो, - આ ઉપર કહેવામાં આવેલ વનસ્પતિ સિવાય બીજા પણ જે આવી જાતના હોય તે બધાં હરિત કહેવાય છે. - હવે ઉપસંહાર કરે છે–આ હરિતની પ્રરૂપણા થઈ. હરિતના ત્રીસ ભેદ, ને અહીં નામોલ્લેખ કર્યો છે. शहाथ-(से कि तं भंते ! ओसहीओ) भगवन् मौषधिया टसा पानी छ. (ओसहीओ) यौषधियो (अगेगविहा) मने प्रारनी (एण्णत्ताओ) ४डी छ (त नहा) तेम। २॥ ४ारे छ (साली) सण (वीही) all (गोहूम) घ (जव) सप प्र० ३६ Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८२ प्रतापनासूत्रे टीका-अथौपधिभेदान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं ओसहीओ ?' 'से' अथ 'किं तं' कास्ताः-कतिविधा-इत्यर्थः, औषधयः प्रजाताः। भगवानाह-'ओसहीओअणेगविहाओ पण्णत्ताओ' औषधयः-फलपाकान्ताः-शालिप्रभृतयः, 'अणेगविहा' अनेकविधा:-नानाप्रकारकाः जप्ताः, ता एवाह-'तं जहा-साली-बीही-गोधूमजवजवजवा कलमसूरतिलमुग्गमासणिप्पायकुन्नत्यालिसंदसतीणपलिमंथा, अयसी कुसुंभकोदवकंगरालगमासकोहंसा सणसरिसबमूलगवीया' 'साली'-गालिः 'वीही' व्रीहिः, गोधूमः, यवाः, यवयवाः, कलाय मसूर तिलयुगमाप निप्पावकुलत्थाऽऽलिसन्दसतीणपलिमन्थाः, अतसी, कुमुम्भ-कोद्रवौ, कगु-रालक (जवजवा) यवयवा (कल) कलाय (मरदार) मनर, (तिल) तिल, (मुग्ग) मुद्ग-मूग, (मास) माष-उडद, (णिप्फाय) निष्पाब, (कुलत्य) कुलथ,(आ. लिसंदग) आलिलन्द, (सतीण) सतीण, (पलिमंथा) पलिमन्ध, (अयसी) अतसी-अलसी, (कुसुंभ) कुसुम्स, (कोहय) कोदों, (कंगू) कढ़गू (रालग) रालक, (साम) सामा (कोदंस) कोइंश (सण) गण-सन, (सरिसव) सरसों, (मूलिगवीया) मृलकवीज, (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो इसी प्रकार के हैं। (से तं ओसहीओ) यह ओपधि की प्ररूपणा हुई। ___टीकार्थ--अब ओषधि के भेदों की प्ररूपणा करते हैं-प्रश्न किया गया कि ओषधियां कितने प्रकार की कही हैं ? भावान् ने उत्तर दिया-ओषधियां अनेक प्रकार की कही गई है। शालि आदि जो वनस्पतियां फल-पाक के पश्चात् ही सूख जाती हैं, उन्हें ओषधि कहते हैं । उनके भेद इस प्रकार हैं-शालि, बीहि, गेहूं, जौ, यवयव (जौ का एक प्रकार) (कलाय) मसूर, तिल, लूंग, निप्पाय, कुलथ, आलिसन्द, (जवजवा) १५या (कल) ४साय (मसूर) भसू२ (तिल) तदा (मुग्ग) भाग (मास) २५४ (णिप्फाव) निभा (कुलत्थ) ४सथी (आलिसद) मासिस (सतीण) सताएy (पलिमंथा) पसिमन्य (अयसी) मसी (कुसुभ) सुन (कोदव) अ६२ : (कंगू) ४il (रालग) २२॥ (साम) साभा (436) (कोस) Ea (सण) शष्य (सरिसव) सरसव (मूलगवीया) भूस मीन (जे यावन्ने तहप्पगारा) मीत रे l ४२॥ छे (से त्तं ओसहीओ) ॥ मौषधियो उपाय छ ટીકાર્થ–હવે ઔષધિના ભેદની પ્રરૂપણ કરે છે પ્રશ્ન કરાયેકે ઔષધિઓ કટલા પ્રકારની કહેલી છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે–ઔષધિઓ અનેક પ્રકારની કહેલી છે. શાલી વિગેરે ઔષધિ (વનસ્પતિ) ફલ પાક થયા પછી સૂકાઈ જાય છે માટે તે औषधियो छ, तना हो ॥ शत छे-लि-मील (या ) ९, १५. यवयव, . Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ समेदवनस्पतिकाय निरूपणम् , माप कोशा : शण - सर्पप-मूलकवीजानि, एते फलपाका नन्तर विशीर्यमाणत्वात् औषधिपदेन व्यपदिश्यन्ते ते च प्रसिद्धाः । मूलम् - से किं तं जलरुहा ? जलरुहा अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा - उदए १ अवए२ पणए ३ सेवाले४ कलंबुया ५ हदेय ६ कसेरुया७ कच्छभाणी उप्पले ९, पउमे १० कुमुदे ११ णलिणे १२ सुभए १३ सुगंधिए १४ पोंडरीयए १५ महापुंडरीयए १६ सयपत्ते १७ - सहस्स पत्ते १८ कल्हारे ९९ कोकणदे २० अरविंदे २१ तामरसे२२ भिसे२३ भिसमुणाले २४ पोक्खले२५ पोक्खलत्थिभुए २६ । जे यावन्ना तहप्पगारा । से तं जलरुहा |११| छाया - अथ के ते जलरुहाः ? जलरुहा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - उदकम् १ अवकं२ पनकं३ शैवालः४ कलम्बुका: ५ हठः ६ कशेरुकाः ७ कच्छभाणी ८ उत्पलं - सतीण, पलिमंथ, अलसी, कुसुंभ, कोद्रव, कंगू, रालक, सांबा कोर्द्दश, शण, सरसौं मूलक, बीज, ये सब फल- पाक के अनन्तर नष्ट हो जाने के कारण ओषधि शब्द के वाच्य हैं और प्रसिद्ध हैं । शब्दार्थ - - ' से किं तं जलसहा' जलरुह कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा ) वे इस प्रकार हैं- (उद) उदक, (अवए) अवक (पणए) पनक, (सेवाले) शैवाल (कलंबुया) कलम्बुका, (हढे ) हठ, ( कसेरुया) कशेरुका, (कच्छभाणी) कच्छभाणी, (उप्पले) उत्पल, (पउसे) पद्म (कुमुदे) कुमुद, (णलिणे) नलिन (सुभए) सुभग (सुगंधिए) सौगंधिक, ( पोण्डरीए) पुण्डरीक, भवनी मे लत, उझाय (वटाणा) मसूर, तल, भग, निष्याव, उजथी मादि सन्द. सतीषु, प्रतिभथ, अणसी, सुल, अहरा, डा. राम, साभा अहश, शत्रु સરસવ. મૂલાના ખીજ. આ બધા ફળ પાક પછી નષ્ટ થઇ જાય છે એ કારણે ઔષધિ શબ્દના વાચ્ય છે, અને પ્રસિદ્ધ છે. शब्दार्थ-(से कि तं जलरुहा) सड डेटला अक्षरना ह्या छे ? (जलरुहा) स३डे। (अणेग विहा) भने प्राश्ना (पण्णत्ता) ह्या छे (तं जहा) तेथे या अठारे छे (उदए) ७४४ ( अवए) व (पणए) पन४ (सेवाले ) सेवा (कलं. घुया) ४सय्या (हृढे) डु (कसेरुया ) ४ ३४॥ ( कच्छभाणी) ४२छ्लाथी (उप्पले) यस (पउमे) पद्म (कुमुदे) भुह ( णलिणे) नसिन (सुभए) सुभग (सुगंधिए) सुगंधिः (पोण्डरीए) पुंडरी : ( महापांडरीए ) भडापुंडरी ( सयपत्ते) शतयत्र Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनास्त्रे -९ पझ१० कुमुदं११ नलिनं १२ शुभगं१३ सौंगन्धिकं१४ पुण्डरीकं १५ महापुण्डरीकं१६ शतपत्रं१७ सहलपत्रं१८ कल्हारं१९ कोकनदर२० अरविन्दं२१ तामरसं २२ भिसं२३ मिसमृणालं२४ पुष्करं२५ पुष्करास्तिभुकम्२६। ये चान्ये तथा प्रकाराः । ते एते जलरुहाः ॥११॥ टीका-अथ जलरुहप्रकारान् प्ररूपयितुमाह-'से कि तं जलरुहा ?' 'से' अथ "कि तं' के ते, कतिविधा इत्यर्थः, जलरुहाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'जलरुहा "अणेगविहा पण्णत्ता' जलरुहाः-जले रोहन्ति-उद्भवन्ति इति जलरुहाः-जलोद्भवाः अनेकविधाः नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-'तं जहा-उदए अवए पणए सेवाले, 'कलंयुया, हढे कसेरुया कच्छभाणी उप्पले पउमे कुमुदे णलिणे सुभग सुगंधिए 'पोंडरीयए, महापुंडरीयए सयपत्ते राहस्सपत्ते कल्हारे कोकणदे अरविंदे तामरसे भिसे भिसमुणाले पोक्खले पोक्खलत्थिभूए' तद्यथा-'उदए'-उदकम्, इदं जलरुहपदेन व्यपदिश्यते तस्यापि जलाशये उद्भावात्, 'अवये'-अवकं जलोद्भवं तृणवस्तुविशेषरूपं वर्तते तदपि जलोद्भवात् जलरुहपदेन व्यपदिश्यते, 'पणए' पनकम्-इदमपि पानीयोद्भवं तृणवस्तुविशेषरूपं जलोद्भवात् जलरुहपदेन व्यव(महापुंडरीए) महापुण्डरीक, (सयपत्ते) शतपत्र (सहस्सपत्ते) सहस्रपत्र, (कल्हारे) कल्हार (कोकणदे) कोकनद, (अरविंदे) अरविन्द, (तामरसे) 'तामरस कमल, (भिले) भिस (भिसमुणाले) भिसमृणाल, (पोक्खले) पुष्कर, (पोक्खलस्थिभूए) पुष्करास्तिमुक (जे) यावन्ने (तहप्पगारा) • इसी प्रकार के जो आन्य हैं। (से तं जलरुहा) यह जलरुह की प्ररूपणा की गई है। {, टीकार्थ--अब जलरुह की प्ररूपणा प्रारंभ करते हैं । प्रश्न किया गया कि जलरुह वनस्पतियां कितने प्रकार की हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-जलरुह वनस्पतियां अनेक प्रकार की हैं। वे इस प्रकार हैं-उद्क (सहस्सपत्ते) सहसपत्र (कल्हारे) ४६४१२ (कोकणदे) ६ (अरविदे) मपि (तामरसे) तामस ४भण, (भिसे) ०ीस (भिसमुणाले) मीसभृास (पोक्खरे) पु.४२ (पोक्खलत्थिभूए) ४२॥स्तिसुत (जे यावन्ने तहप्पगारा) सेवी तना मीत छ (से तं जलरुहा) २ ११३७नी ५३५। . ટીકાર્થ-હવે જલ રૂહની પ્રરૂપણાને પ્રારંભ કરે છે– પ્રશ્ન પૂછાયે કે જલરહ વનસ્પતિ કેટલા પ્રકારની છે? શ્રીભગવાન ઉત્તર આપે છે-જલરૂહ વનસ્પતિ અનેક પ્રકારની છે તે આ પ્રકારે છે-ઉદક નામની વનસ્પતિ જલરૂહ છે અર્થાત્ પાણીમાં પેદા થાય છે. અવક નામની વનસ્પતિ જલરૂહ છે કેમકે પાણીમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ઘાસ રૂપે Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ सयेदवनस्पतिकायनिरूपणम् -हियते, ‘से वाले'-शैवालः प्रसिद्ध एव, सोऽपि जलोद्भयाद् जलरुहपदेन व्यवह्रियते, 'कलंबुया'-कलम्बुका:-पानीयोभा स्तृणवस्तुविशेषरूपाः जलरुहपदेन व्यपदिश्यन्ते, 'हढे' हठः-तृणविशेपो जलरुहपदेन व्यपदिश्यते, एवमेव कसेरुया' कशेरुका:-'केशौ' इति भाषा प्रसिद्धाः कन्दविशेपाः जलरुहपदेन व्यपदिश्यन्ते, 'कच्छभाणी' कच्छभाण्यो जलोद्भवाः जलरुहपदेन व्यपदिश्यन्ते, एवमेव'उप्पले' उत्पलम्, 'पउमे' पद्मम् 'कुमुदे'-कुसुदम्, 'णलिणे' नलिनम्, 'सुभए' सुभगम्, 'सुगंधिए' सौगन्धिकम् 'पोंडरीयए'-पुण्डरीकस्-'महापुंडरीए' महापुण्डरीकम्, 'सयपत्ते' शतपत्रम् 'सहस्तपत्ते' सहस्रपत्रम् 'कल्हारे' कल्हारम 'कोकणदे' कोकनदम्, 'अरविंदे' अरविन्दम्, 'तामरसे' तामरसम्, 'भिसे' भिसम् 'भिसमुणाले भिसमृणालम 'पोक्खले' पुष्करम्, 'पोक्खलस्थिभूए'-पुष्करास्तिभुतम्, एतानि जलोद्भवत्वात् जलरुहपदेन व्यपदिश्यन्ते, तानि च प्रायः प्रसिनामक वनस्पति जलरह है अर्थात् जल में उत्पन्न होती है। अवक वनस्पति जलरुह है अर्थात् जल में उत्पन्न होती है और तृण रूप होती है। पनकभी जल में उत्पन्न होती है, अतः जलरुह कहलाती है सेवाल, जिसे संवार कहते हैं, प्रसिद्ध है जल में उत्पन्न होने से वह जलरुह है। कलंवुया वा कलम्बुका एक प्रकार की तृण वस्तु है जो पानी में उत्पन्न होती है । हठ भी एक प्रकार का जल में उत्पन्न होने वाला घास है। कशेरुका को बोलचाल की भाषा में केशोर कहते हैं यह एक प्रकार का कन्द है और पानी में पैदा होता है । कच्छभाणी भी जलज वनस्पति है। इसी प्रकार उत्पल, पद्म, कुमुद, नलिन, सुभग, सौगन्धिक, पुण्डरीक, महपुण्डरीक, शतपत्र, सहस्रपत्र, कल्हार, कोकनद, अरविन्द और तामरस, ये सब कमल की अलग-अलग जातियां हैं और इन सब की उत्पत्ति भी जल में होती है। भिस 'भिसमृणाल, पुष्कर, पुष्करास्तिभुक, ये भी जलोत्पन्न होने से जलહોય છે. પનક પણ પાણીમાં જન્મે છે તેથી જલરૂહ કહેવાય છે. શિવાલ (જે સેવાળ છે) તે તે જાણતેજ છે. પાણીમાં ઉગે છે તેથી તે પણ (जलाल) छ. समुया २०१२ ४१ मु मे ततनी तृण परतु छ.२ ५५मा परे છે, હઠ પણ પાણીમાં ઉત્પન્ન થતુ એક જાતનું ઘાસ છે. કશોરૂકને બેલાતી ભાષામા કેશર કહે છે.આ એક જાતનો કેન્દ્ર છે અને પાણીમાં પેદા થાય છે. કચ્છ ભાણી પણ જલરૂહ વનસ્પતિ છે. એ જ રીતે ઉત્પલ, પ, કુમુદ, નલિન, સુભગ, सौगन्धि पु२ि४, मा ७६२४, शतपत्र, ससपत्र, ४८७२, नअने અરવિંદ તામરસ, આ બધી કમળની જુદી જુદી જાતિ છે. અને આ બધાની ઉત્પત્તિ પણ પાણીમાં થાય છે. મિસ, મિસમૃણાલ, પુષ્કર, પુષ્કરાતિમુક્ત આ પણ Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनासूत्रे द्धानि एव सन्ति, एवमेव 'जे यावन्ना तहप्पगारा' ये चाप्यन्ये तथा प्रकाराः-एवं• विधाः पदार्थी सन्ति तेऽपि सर्वे जलरुहपदेन व्यपदेश्या भवन्ति, प्रकृतं जलरुहमुपसंहरम्नाह–से तंजलरुहा' ते एते पूर्वोक्ताः पविंशतिभेदा जलरुहाः प्राप्ताः । मूलम्-से किं तं कुहणा? कुहणा अणेगविहा पण्णत्ता, त जहाआए१ काएर कुहणे३ कुणके४ वहलिया५ सफाए सज्झाए७ छत्तोए८ वंसीण९ हिताकुरए१०। जे यावन्ने तहप्पगारा । से तं कुहणा। १२॥ छाया-अथ के ते कुहणाः कुहणा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आयं १ कार्यर कुहणं३ कुनकं४ द्रव्यहलिकां५ शफायः६ स्वध्याय:७ छत्रोकः८ वंशीनं९ हिताकुरकम्, ये चान्ये तथाप्रकाराः । त एते कुहणाः ॥१२॥ रुह कही गई हैं । ये सब प्रायः प्रसिद्ध हैं। इनके अतिरिक्त इसी प्रकार की अन्य वनस्पतियां जो जल में उत्पन्न होती हैं, सभी जलरुह कहलाती हैं। अब उपसंहार करते हैंयह जलरुह की प्रज्ञापना हुई । यहां इनके छब्बीस प्रकार गिनाए हैं। शब्दार्थ-(से किं तं कुणा) कुहण वनस्पति कितने प्रकार की हैं ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार की (पण् गत्ता) कही है (तं जहा) वह इस प्रकार है । (आए) आय, (काए) काय, (कुहणे) कुहण, (कुणक्के) कुनक्क, (दव्यहलिया) द्रव्यहलिका, (सफोए) शफाय, (सज्झाए) स्वाध्याय (छत्तोए) छत्रोक, (वंसीण) वंशोन, (हिताकुरए) हिताकुरक (जे यावन्ने तहप्पगारा) इसी प्रकार की जो अन्य हैं । (से तं कुहणा) यह कुहण कहे गए हैं। જત્પન્ન હોવાથી જલરૂહ કહેલી છે. આ બધી વનસ્પતિ મોટે ભાગે પ્રસિદ્ધ છે. એના સિવાય એવી જાતની અન્ય વનસ્પતિ જે પાણીમાં પિટા થાય છે તે બધી જલરૂહ કહેવાય છે. હવે ઉપસંહાર કરે છે–આ જલરૂહની પ્રજ્ઞાપના થઈ. અહીં તેના છવીસ પ્રકાર ગણાવ્યા છે. हाथ-(से कि तं कुहणा) ७ वनस्पति या प्रा२नी छ (कुहणा) '७५ (अणेगविहा) मने प्रा२नी (पण्णत्ता) ४ही छ (त जहा) तेसो सारे छ (आए) माय (काए) आय (कुहणे) (कुणक) हुन४४ (दबहलीया) द्रव्य'ति (सफाए) शाय (सझाए) स्वाध्याय (छत्तोए) छत्रा४ (वंसीण) सीन (हिताकुरए) हिता२४ (जे यावन्ने तएपगाररा) मेवी ततनी २ मी वन२५तिया छ (से त्तं कुहणा) मा ४५ उपाय छे. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ सभेदवनस्पतिकायनिरूपणम् २८७ मूलम्-(गाहा) णाणाविहसंठाणा, रुक्खाणं एगजीविया पत्ता । खंधा वि एगजीवा, ताल-सरल-नालिएरीण।।३१।। जह सगलसरिसवाणं, लिलेसमिस्लाण वटिया बट्टी। पत्तेयसरी.. राणं, तह होति सरीरसंघाया ॥३१॥ जह वा तिलपप्पडिया, बहुएहिं तिलेहिं संहता संती । ____ पत्तेयसरीराणं, तह होति सरीरसंघाया ॥३३॥ से तं पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया ॥सू० १९॥ ___ छाया-'नानाविधसंस्थाना, वृक्षाणाम् एकजीवकानि पत्राणि । स्कन्धा अपि एकजीवाः, ताल-सरल-नालिकेरीणाम्॥३१॥ यथा सकलसर्पपाणां श्लेष्ममिश्राणां वर्तिका-वलिता-वर्ती । प्रत्येकशरीराणां तथेति शरीरसवाताः॥३२॥ यथा वा तिलपर्पटिका बहुभिस्तिलैः संहता सन्त । प्रत्येक शरीराणां तथा भवन्ति, शरीरसङ्घाताः ॥३३॥ ते एते प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः ॥१० १९॥ - शब्दार्थ-(णाणाविह संठाणा) अनेक प्रकार की आकृति वाले (रुक्खाणं) वृक्षों के (एगजीविया) एक जीवबाले (पत्ता) पत्ते (खंधा वि) स्कंध भी (एगजीवा) एक जीव वाले (ताल सरल नालिएरीणं) ताल, सरल और नलियेरी के ॥३१॥ (जह) जैसे (सगलसरिसवाणं) सकल सरसों की (सिलेसमिस्साण) श्लेष द्रव्य से मिलाए हओं की (वट्टिया) वत्ती (विट्टी) एकरूप (पत्तेयसरीराणं) प्रत्येकशरीर वालों के (तह) उसी प्रकार (हति) होते हैं (सरीरसंघाया) शरीरों के संघात । (जह) जैसे (वा) अथवा (तिलपप्पडिया) तिलपापडी (बहहिं) बहुत (तिलएहिं) बहुत से तिलों से (संहता) मिलीन (संघी) होकर (पत्तेयसरीराणं) प्रत्येकशरीर शहाथ-(णाणाविह संठाणा) मने प्रा२नी पातिवा (रुक्खाणं) वृक्षाना (एगजीविया) से 9t (पत्ता) ५६i (खंधावि) २४५ ५ (गजीवा) मे वाण. (ताल सरलनालएरीणं) तास, स२८, २मने नारि ॥ ३१ ॥ (जह) २ (सगलसरिसवाणं) स४ सरसोनी (सिलेसमिस्साण) श्वेष द्रव्याथी भेगवेवासानी (वट्टिया) यत्ति (विट्टी) मे ३५ (पत्तयसरीरा) प्रत्ये४ . शशरणाना (तह) तवी शत (होति) थाय छे (सरीरसंशया) शरी२ संघात.. (जह) २१। (वा) 42वा (तिलपप्पडिया) तस५५७१ (पहूहि) u (तिलएहिं) तसाथी (संहता) भणेस (संती) पनीर २९ छ (पत्तेयसरीराणं) प्रत्ये: शरीर वाना (तह) मे शते (होंति) उत्य छे (सरीरसंघाया) शरीराना सघात डाय छ,' Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ earपनासूत्रे टीका - अथ कुहणभेदान् प्ररूपयितुमाह- 'से किं तं कुणा ?' 'से' अब 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः कुरणाः- कृष्णपदार्थाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - ' कुणा अणेगविद्या पण्णत्ता' कुणाः- कुहणपदार्था:- भूमिस्फोटना सिधानाः अनेकविधाः नानाप्रकारकाः, प्रज्ञप्ताः, तालेवाह - 'तं जहा' आए कार कुरणे कुणके द्रव्यहलिया सफाए सज्झाए, छत्तोए, वंसीण, हिताकुरर' तवा - आर्य, कार्य, कुहणं, कुनक, द्रव्यहलिका, शफायः, स्वाध्यायः, छत्रोकः, बंगीना, हिताकुरकम्, एते पदार्थाः देशविशेषे प्रसिद्धाः कुहणपढेन व्यपदिश्यन्ते ते च भूमिस्फोटाभिधानाः कुहणाः अष्कायप्रभृतयः, तथैव - 'जे यावन्ना तहापगारा' ये चाप्यन्ये तथा प्रकाराः - : -- एवं विधाः सन्ति, तेऽपि सर्वे कुहणपदेन व्यपदेश्याः प्रकृतयुपसंहरनाह - 'सेतं कुहणा' ते एते पूर्वोक्ताः दशभेदाः कुहणाः प्रजाः । " २८८ जीवों के ( तह) उसी प्रकार (होति ) हैं ( सरीरसंघाया) शरीरसंघात (सेत्तं पत्ते सरीर वायरवणफया) यह पूर्वोक्त प्रत्येक शरीर वादर वनस्पतिकायिक कहे गये हैं ॥ १९ ॥ टीकार्थ- -- अब कुहण वनस्पति के भेदों की प्ररूपणा करते हैं । प्रश्न किया गया कि कुहण वनस्पति के कितने भेद हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया- कुहण अनेक प्रकार के होते हैं । भूमि को फोड कर निक लनेवाली वनस्पतियां कुहण कहलाती हैं । उनके अनेक प्रकार ये हैंआय, काय, कुहण, कुनक्क, द्रव्यहलिका, शफाय, स्वाध्याय, छare वंशी वंशीन, हिताकुरक, ये सब कुहण कहलाने वाली वनस्पनियां देशविशेष में प्रसिद्ध हैं । इनके अतिरिक्त इसी प्रकार की जो अन्य वनस्पतियां हैं, उन्हें भी कुहण ही समझना चाहिए | अब उपसंहार करते हुए कहते हैंयह कुहण की प्रज्ञापना हुई । ( से त्तं पत्तेयसरी वायरवणस्सइकाइया) मा पूर्वेत प्रत्येक शरीर माहर વનસ્પતિકાયિક કહેલા છે. ! સૂ ૧૯ ॥ ટીકા-હવે કુહણુ નામની વનસ્પતિના ભેદોની પ્રરૂપણા કરે છે—પ્રશ્ન પૂછાયે કે કુહુણુ વનસ્પતિના કેટલા ભેદ છે ? શ્રીભગવાને ઉત્તર આપ્યા–કુહણ અનેક પ્રકારના હૈાય છે. જમીનને ફાડીને બહાર આવવાવાળી વનસ્પતિએ કુહુણ કહેવાય તેઓના આ અનેક પ્રકાર छे-माय, हाय, टुडेणु, हुनछ, द्रव्यहसिन, शाय, स्वाध्याय, छत्रा, पशीन, હિતાકુરક, આ અધી કુણુ કહેવાતી વનસ્પતિયા દેશ વિશેષમા પ્રદ્ધિ છે તદુપરાન્ત આવા પ્રકારની જે ખીજી વનસ્પતિયા છે, તેઓને પણ કુહણ - જ સમજવી જોઇએ. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.१९ सभेवनस्पतिकायिकनिरूपणम् २८९ __ अथोक्तानुतार्थसंग्रहणार्थमाह--"माणाशिहसंठाणा रुस्लाण' नानाविध संस्थानानि-नानाविध-अनेकप्रकारकं संस्थान-संस्थितियेषां तानि नानाविधसंस्थानानि वृक्षाणां भवन्ति, वृक्षग्रहणयान गुच्छगुल्मादीनामपि उपलक्ष अबसेयम्, “एगजीविया प्रत्ता'-एकजीमशानि-एक जीवाधिष्ठानानि पत्राणि भवन्ति, संधा वि एगजीवा' स्कन्धा अपि, एकजीवना:-क जीवाविष्ठाना भवन्ति, केपां वृक्षाणानित्याह-'तालसरलपालिएरोणं ४०' तालशरलनालिकरीणां वृक्षाणां पत्राणि एक जीवाधिष्ठितानि, स्कन्धाश्च एकजीवाधिष्ठिता भवन्तीत्याशयः किन्त्वत्र तालसरलनालिकेरी ग्रहणमुपलक्षणं बोध्यम्, तेनान्येषामपि यथाऽऽगममेकजीवाधिष्ठानत्वं एकन्धस्यावसेयम्, अन्येषान्तु स्कन्धाः प्रत्येक्रमसंख्यक प्रत्येकशरीरजीवात्मका इति सामान् अतिपतव्यम्, 'वंश वि असंखेय। अब उक्त और अनुक्त अर्थ के संग्रह के लिए शालार कहते हैं वृक्षों की आकृतियां नाना प्रकार की होती हैं। यहां वृक्ष शब्द उपलक्षण है, अतएव उसले शुच्छ गुल्ल आदि का भी ग्रहण समझ लेना चाहिए । इनके पत्ते एक जीपक अर्थात् एक जीव से अधिष्ठित होते हैं। इनके स्कंध भी एक जीव वाले होते हैं । किन वृक्षों के पत्ते और स्कंध एक जीव वाले होते हैं ? इसका उत्तर है-ताल, सरल और नालिकेरी वृक्षों के । किन्तु इन वृक्षों का ग्रहण यहां उपलक्षण ही समझना चाहिए । अतएव अन्य वृक्षों के स्कंध भी आगमानुसार एकजीव वाले समझ लेने चाहिए। किन्हीं-किन्ही पक्षों के स्कंध असंख्यजीवात्मक भी होते हैं, क्यों कि पहले कहा जाचुका है-'खंधावि असंखेयजीविया' अर्थात् स्कन्ध भी असंख्यात जीवों वाले होते हैं। હવે ઉપસ હાર કરતા કહે છે. આ કુહણની પ્રરૂપણ કરાઈ છે. હવે ઉક્ત અને અનુક્ત અર્થના સ ગ્રહને માટે શાસ્ત્રકાર કહે છે વૃક્ષની આકૃતિઓ નાના પ્રકારની બને છે. અહી વૃક્ષ શબ્દ ઉપલક્ષણ છે, તેથી તેનાથી ગુચ્છ, ગુલ્મ વિગેરેના ગ્રહણને સમજી લેવું જોઈએ તેમના પાદડાં એક જીવક અર્થાત્ એક જીવથી વ્યાપ્ત હોય છે. તેના ક ધ પણ એક જીવવાળા હોય છે. કયા વૃક્ષના પાન અને સ્કન્ધ એક જીવ વાળા હોય છે તેનો ઉત્તર છે–તાલ સરલ, અને નાળીએરી વૃક્ષેના. પરંતુ આ વૃનું ગ્રહણ અહીં ઉપલક્ષણજ સમજવું જોઈએ. તેથીજ બીજા વૃક્ષેના રફ પણ આગમાનુસાર એક જીવ વાળા સમજવા જોઈએ. કેઈ કેઈ ના રકલ્પ અસ ખ્યાત છવા म४ या डाय छे. भ पता वायु छ (संधा दि असंख्य जीविया) અર્થાત્ સ્કંધ પણ અસ ખ્યાત જે વાળા હોય છે. प्र० ३७ Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे २९० जीविया' इति पूर्वमुक्तत्वात् ननु यदि प्रत्येक मनेकशरीरजी धिष्ठिता भवन्ति तदा कथमेकखण्डशरीराकाराः दरीदृश्यन्ते ? इत्याशङ्कायामाह - 'जह सगल सरिसवाणं सिलेस मिरसाणं वट्टिया विट्टी । पंतय्सरीराणं तहेति सरीरसंवाया' ॥४१ 'जह' - यथा 'सगलसरिसवाणं' सकल सर्पपाणाम् 'सिलेस मिस्साणं' - श्लेष्ममिश्राणाम् - श्लेष्मद्रव्यविमिश्रितानाम्, 'बटिया' चलिता, 'विकी' वत्तिः वर्त्तिका, एकरूपा भवति, अथ च ते सकलसर्पपाः परिपूर्णणरीराः सन्तः पृथक् स्वस्वावगाहनयाऽवतिष्ठन्ते, 'तहेति' तथा इति अनेनैवौपम्येन 'पत्तेयसरीराणं सरीरसंवाया' प्रत्येकशरीराणां जीवानां गरीन्सवाल:- भिन्नभिन्न स्वस्वावगाहना भवन्ति, अवदं बोध्यम् - श्लेप्स द्रव्यस्थाने रागद्वेषोपचय विशिष्टं तथाविधं कर्म भवति, सकलसर्पपस्थाने च प्रत्येकसरीरा उच्यन्ते, सकलसर्पपग्रहणेन सर्पपविविक्तत्वप्रतिपत्त्या पृथक् स्ववावगाह प्रत्येव शरीर विविक्तत्वप्रतिपत्तिर्भवतीति, अत्रैव दृष्टान्तान्तरं ववित 'जर वा तिलपप्पडिया बहुएहिं तिलेहिं संहता संति । शंका-- अगर प्रत्येक अनेक शरीरवाले जीवों अधिष्ठित हैं तो एकखण्ड शरीराकार कैसे दिखाई देते हैं ? समाधान - जैसे सम्पूर्ण ( पूरे) सर्पपों को यदि श्लेष द्रव्य से मिश्रित कर दिया जाय तो वे सब एकरूप हो जाते हैं, यद्यपि वे सब सरसौं परिपूर्ण शरीरवाले होने के कारण पृथक्-पृथक् अपनी-अपनी अवगाहना से रहते हैं, उसी प्रकार उन प्रत्येकशरीर जीवों के शरीरसंघात भी अपनी-अपनी अवगाहना से रहते हैं, मगर एकरूप प्रतीत होते हैं। यहां यह समझलेना चाहिए कि जैसे सर्पपों को आपस में चिपकाने वाला श्लेषद्रव्य होता है, वैसे यहां राग-द्वेष के उपचय से विशिष्ट कर्म है । सर्वपों के स्थान पर यहां उन जीवों के प्रत्येकशरीर समझना चाहिए | सकल सर्षप शब्द के ग्रहण से जैसे उन सर्षपों શકા—અથવા પ્રત્યેક અનેક શરીર વાળાં જીવાથી અધિષ્ઠિત છે તેા એક ખંડ શરીરાકાર કેવી રીતે દેખાય છે? સમાધાન—જેમ સ પૂર્ણ સરસવેાને જો શ્લેષદ્રવ્યથી મિશ્રિત કરી દેવાય તે તે બધા એક રૂપ થઇ જાય છે, જો કે એ બધા સરસવ પરિપૂર્ણ શરીર વાળા હાવાને કારણે પૃથ-પૃથક્ પોતપોતાની જુદાઈથી રહે છે. એવી જ રીતે પ્રત્યેક શરીર જીવેાના શરીર સ ઘાત પણ પોતપેાતાની અવગાહનાથી રહે છે. છતા એક રૂપ પ્રતીત થાય છે અહી આ સમજી લેવું જોઇએ કે જેમ સરસવેાને પરસ્પર જોડનાર શ્લેષદ્રવ્ય હોય છે. તેમ અહી રાગદ્વેષના ઉપચયથી વિશિષ્ટ ક઼મ છે, સરસવાની જગ્યાએ અહી તે જીવાના Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पदे १ सू.१९ सभेदवन स्पतिकायिकनिरूपणम् २९१ पत्तेयसरीराणं तह होती सरीरसंघाया॥४२॥ 'जह वा' यथा वा-'तिलपप्पड़िया' तिलपर्पटिका-तिलशकुलिका-तिलप्रधाना पिष्टमयी अपूपिका, 'बहुएहि' बहुभिः 'तिलेहिं तिलैः 'संहता संती' संहता-मिश्रिता सती भिन्नभिन्नस्वस्वावगाह तिलस्वरूपा भवति, कथञ्चिदेकरूपा च जायते, 'तह' तथा अनेनैवौपम्येन 'पत्तेयसरीराणं'-प्रत्येकशरीराणां जीवानाम् 'होति-भवन्ति 'सरीरसंघाया' शरीसङ्घाताः कथञ्चिदेकरूपाः भिन्न भिन्न स्वस्वावगाहनाश्च भवन्ति, प्रकृतमुपसंहन्नाह-'से पत्तेयसरीरवणस्सइकाइया' ते एते-पूर्वोक्ताः प्रत्येकशरीरवादरवनस्पस्तिकायिकाः प्रज्ञप्ताः ॥सू०१९॥ की भिन्नता का बोध होता है, उसी प्रकार यहां प्रत्येकशरीर जीवों की भिन्नता की प्रतिपत्ति होती हैं । इसी विषय को समझाने के लिए दूसरा दृष्टान्त देते हैं-जैसे तिलपपडी बहुत-से तिलों के एकमेक होने से बनती है। उस तिलपपडी में प्रत्येक तिल अलग-अलग रहता है, फिर भी तिलपट्टी एक प्रतीत होती है, इसी प्रकार प्रत्येक शरीर जीवों के संघात अलग-अलग होने पर भी एकरूप प्रतीत होते हैं। अब उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं-यह प्रत्येक शरीर बादरवनस्पतिकायिक जीवों की प्रज्ञापना हुई। यहां जहां जितने वनस्पति के भेदों की गणना की है, वहां वस्तुतः उतने प्रत्येक वनमतिकायिकों के भेद समझने चाहिए। प्रकृत सूत्र प्रत्येक वनस्पतिकायिक जीवों की प्ररूपणा के लिए ही है ॥१९॥ प्रत्ये: शरी२ समन्व . 'सकल सर्पप' ना थी म त सरस ની વિભિન્નતાને બંધ થાય છે. એ જ પ્રકારે અહીં પ્રત્યેક શરીર ની વિભિન્નતાની પ્રતીતિ બને છે. આજ વિષયને સમજાવવાને બીજુ દષ્ટાન્ત આપે છે–જેમ તલપાપડી ઘણા તલના એક બીજાના મેળાપથી બને છે. એ તલપાપડીમાં દરેક તલ અલગ અલગ રહે છે. તે પણ તલપાપડી એક જવામાં આવે છે. એવી રીતે પ્રત્યેક શરીર જીવોને સઘાત પણ અલગ અલગ હોવા છતા એક રૂપ પ્રતીત થાય છે. ઉપસ હાર કરતા સૂત્રકાર કહે છે–આ પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિકાયિક જીની પ્રજ્ઞાપના થઈ. અહીં જ્યાં જેટલા વનસ્પતિના ભેદની ગણના કરી છે ત્યાં વસ્તતા તેઓ ના પ્રત્યેક વનસ્પતિ કાયિકના ભેદ સમજવા જોઈએ. પ્રકૃત સૂત્ર પ્રત્યેક વનસ્પતિ કાયિક જીવની પ્રરૂપણાના માટે જ છે. જે સૂ. ૧૯ માં Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे मूलम् - से किं तं सहारणपरीर बायरवणएसइकाइया ? साहारणसरीर वायरवणस्लइकाइया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा - अवए? पणएर पेशाले लोहिणी मिहुत्थु५ हुत्थिभागा य६ । अस्सकन्नी७ सीहकन्लीट लिउंढि९ ततोमुसुढि य॥१०॥ रुरु१९ कुंडरिया १२ जीहा३, छीरविराली १४ तहेव किट्टीया १५ हालिद्दार६ लिंगवेरेय १७ आलुगा १८ मूलएइय१९।२। कंबूयं २० कन्दुक्कइ २१ सुबन्तओ२२ वलइ२३ सहेव सहुलिंगी २४| नीरुह२५ सपसुगंधा छिन्नरुहा२७ चेव वीयरुहा २८ ॥३॥ पाढा२९ नियमाकी३० महुररसा२१ चेव रायवत्ती य३२ । पउमा३३ माढरि३४ दंतीति३५ चंडी३६ किट्टी३७ ति या वरा ||४|| मालपविण३८ मुमापविण३९ जीवियरसहे य४० रेणुया४१ चेव । काओली४२ खीरकाओली ४३ तहा भंगी ४४ नहीइ ४५ ॥५॥ किमिरासि४६ भदमुत्था४७ मंगलई ४८ वेलुगाइय४९ । किण्ह पउले ५० हढे५१ हरतण्या५२ चेत्र लोयाणी ५३॥६॥ कण्हे कंदे ५४ वज्जे५५ सूरणकंदे ५६ तहेव खल्लुरे ५७ । एए अनंतजीवा, जे यावन्ने तहाविहा ॥ ७॥ तणमूल कंदमूले, सीमूले सियावरे । संखिजम संखिजा, बोद्धव्वाणंस जीवा य ॥८॥ सिंघाडगस्स गुच्छो, अणेगजीवो उ होइ नायवो । पत्ता पत्तेय जीवा, दोनि य जीवा फले भणिया ॥९॥ छाया-अथ के ते साधारणशरीर वादरवनस्पस्तिकायिकाः ? साधारण शरीरवादरवनस्पतिकायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अवकः १ पनकः २ शैवाल : ३ लाधारण वनस्पति की प्रज्ञापना शब्दार्थ - (से किं तं साहारणउरीवायरसणसइकाइया ?) साधारण शरीर वाले बादरवनस्पतिकाधिक जीव क्या है ? अर्थात् कितने સાધારણ વનસ્પતિની પ્રજ્ઞાયના शब्दार्थ- (से किं तं साहारणा परवणस्सइकाइया ? ) साधारण शरीर पाणा जाहर वनस्पतिायि पशु छे अर्थात् डेटसी लतना छे ? ( साहा - २९२ Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 प्रमेोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२० साधारणशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः २९३ लोहिणी - स्तुही ४ मिथु५ हुस्थिभाव ६ च । कर्णी सिंहकर्णी सिंउंढी ९ मुकुंदी १० च ॥ १॥ रुरु११ कुण्डरिन १२ जीरु: १३ क्षीरविडाली १४ तथैव किट्टिका१५। हरिद्रा १६ धृङ्गवेरश्च १७ आलुकं १८ मूलकम् १९ इति ॥ २॥ काम्बोजं २० कर्णोत्कटः२१ सुमात्रा २२ वलकी २३ तथैव मधुङ्गी २४ । नीरुहा२५ सर्प सुगन्धा२६ छिनरुहा२८ चैव बीजरुहा२८| ३ || पाठा २९ मृगवालुङ्की ३० मधुररला ३१ चैव राजपत्नी ३२ च पद्मा३३ गा०३४ दन्ती३५ ति चण्डी३६ प्रकार के हैं ? ( अगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णा) कहे हैं (तं जहा ) वे इस प्रकार (अवए) अवक, (पणए) पनक, (सेवाले) शैवाल, (लोहिणी) स्तुही, (मिहुत्यु) मिकुस्यु, (हस्थिभागा ) हस्तिभागा य, और (अस्कन्नि) अश्वकर्णी, (सीहकन्नी) सिंहकर्णी, (सिउंढी) सिउण्डी, (तत्तो) फिर, (सुसु ढी) सुखनी) य और । ( रुरु) रुरु (कुंडरिया) कुंडरिका, (जीह) जीरु, (छीरविराली) क्षीरविडाली, (तच) उसी प्रकार (किडीया) किट्टिका, (हालिदा) हल्दी, (सिंगवेरे) अदरख, य और (आलुगा) आलू, (मूलए) मूली, (कंबू) काम्बोज, (कन्नुक्कड) कर्णोत्कट, (सुमसओ) सुमात्रक, (इ) वलकी, (तव) उसी प्रकार (महसिंगी ) मधुशृङ्गी, (नीरुह ) नीहा, (सम्पबंधा) सर्वसुगन्धा, (छिन्नरुहा) छिन्नरूह, (चेव) और (arrot) बीज म्ह (पाढा) पाढा, (मिघवालु की) मृगवालुंकी, (महुररसा) मधुररसा, (चेव) और (रायवती घ) और राजपस्वी, (पउमा) पद्मा, (भाढरि) रण वायरवणस्सइकाइया) साधारण माहर वनस्पतिहायि । (अणेगविहा) मने अारना (पण्णत्ता) ह्या छे (तं जहा) ते या प्रारे (अवाए) अव४ (पणए) पन (सेवाले) शैत्रास (लोहिणी) स्नुडी (मिहुत्थु ) भिडुत्थु (हत्थिभागा ) स्ति लागा (य) भने (अस्सकन्नि) अवर्णी (सीहकन्नी) सिडी (सिऊढी) सिउडी ( तत्तो) भने ( मुसु ढी) भुसुढी (7) भने (ह) ३३ (कुडरिया) 3. (२४ (जीह) ७३ ( छीरविराली) क्षीरविरादी (तहेब) ये रीते (किट्टिया) डिट्टि (हालिदा) डुणहर (सिगवेरे) आहु (य) भने (आलूगा) भालू (मूलए) भूजा (कंवयं) स्पोट (कन्नुक्कड) ४४८ (सुमत्तओ) सुभान (वलइ) वसी (तहेब) खेळ रीते (महुसिगी) मधुशृगी (निरह) निश्ड (सप्णसुधा) सर्प सुगन्धा (छिन्नरुहा) छिन्न३३ (चेव) भने (बीयरुहा) मीन (पाढा) पाढा (मियवालु की) भृगवासु डी (महुररसा) भधुर रसा (चैत्र) भने (राचवत्तीय) राष्ट्रपत्री (पउमा ) पद्मा (माढरी) भाइरी (ती) हन्ती (इति) मे रीते (चंडी) थन्डी (किट्टित्ति) ईष्टि (यावरा) मने मील Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९४ प्रज्ञापनासूत्रे कृप्टि३७ रिति चापरा॥४॥ माषपर्णी३८ शुद्गयी ३९ जीवितरसह४० श्च रेणुका४१ चैव । काकोली४२ क्षीरकाकोली४३ तथा भङ्गी४४ नखी४५ इति।५। कृमिराशिः ४६ भद्रमुस्ता४७ लाङ्गलकी४८ पेलुका४९ इति कृष्णप्रकुल ५०श्च हढ५१ हरतनुका९२ चैव लोयाणी५३॥६॥ कृष्णः कन्दः५४ वनः (वनकन्दः) ५५ सूरणकन्द:५६ तथैव खल्लूर:५७। एतेऽनन्तजीवाः, ये चान्ये तथाविधा। तृणमूलं वंशीमूलमिति चापरम् । संख्याता असंख्याता वोद्धव्या अनन्तजीवाश्चा८। माठरी, (दंती) दन्ती, (इति) इस प्रकार, (चंडी) चण्डी, (किट्टित्ति) कृष्टि, (पावरा) और (दूसरी) ___ (मासपण्णी) भाषपणि, (सुग्गपण्णी) मुद्गपणी, (जीवियरसहे) जीवितरलह (य) और (रेणुया) रेणुका, (चेव) और (काओली) काकोली, (ग्वीरकाओली) क्षीरकाकोली, (तहा) तथा, (अंगी) भृगी, (नहीं) नवी, (इय) इस प्रकार, (किमिरासी) कृषिराशि, (भद्दनुच्छा) भद्रयुक्ता, (गंगलई) लांगलिकी, (पेलुगा) पेलुका, (इय) इस प्रकार (किण्हपउले) कृष्णपकुल, (हढ) हढ, (हरतणुया) हरतनुका (चेव) और (लोयाणी) लोयाणी, ___ (कण्हे कंदे) कृष्ण कन्द, (वज्जे) वज्रकन्द, (सूरणकंदे) सूरणकन्द, (तहेव) तथा, (खल्लूर) खल्लूर, (एए) ये पूर्वोक्त, (अणंतजीवा) अनन्त जीव वाले हैं। (जे यावन्ने तहाविहा) इनके अतिरिक्त अन्य जो इसी प्रकार के हैं । वे सब अनन्तजीवात्मक है। (मासपण्णी) भाषण (मुग्गपण्णी) भुगी (जीवीयरसहे) वित २४ (य) मन (रेणुया) २।४। (चेव) मने (काओली) सी (खीरकाओली) क्षीर सी (तहा) तथा (भंगी) भृगी (नही) नमी (इय) मा शते . (फिमिरासी) भिराशी (भदमुच्छा) समुस्ता (णंगलई) साली (पेलुगा) ४ा (इय) से शत (किण्ह पउले) ४८ ५८६ (हढ) ७८ (हरत गुया) उतनु (चेव) मने (लोयाणि) सोयाणी ___ (कण्हेकन्दे) 3. (बज्जे) १००४-४ (सूरणकते) सू२३ ४ (तहेव) तथा (खल्लर) मसू२ (एए) मा पूर्वारत (अणंत जीवा) मनत वा (जे यावन्ने तहा विहा) माना सिवायना मी मावा प्रा२ना छ. (तणमूल) तृणमूस (कंदमूले) ४४भूसा (वसीमूल) ५ शभूख (त्ति) ति (यावरे) भने मीत (संखिज्ज) संध्यात व पाय (असंखिज्जा) असे ज्यात छ। पाय (बोद्धव्या) तपा मध्ये (अणंत जीवा य) भने सन्त वाणां Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र, पद १ सू २० साधारण शरीरवार वनस्पतिकायिकाः २९५' शृङ्गाटकस्य शुच्छः, अनेकजीवस्तु भवति ज्ञातव्या। एत्राणि प्रत्येकजीवानि द्वौ च जीवौ फले भणितौ ॥९॥ टीका-अथ साधारण बनस्पतिकायिकप्रकारान् प्रतिपादयितुमाह-'से कि तं साहारणसरीवायरवणस्सइकाइया ?' 'से' अथ 'कि त के ते, कतिविधा इत्यर्थः, साधारण-शरीर बादरवनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'साहारणसरीरवादरवणस्सइकाइया अणेगविहा एण्णत्ता' साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः अनेकविधा:-प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, तानेव अनेकविधानाह-'तं जहा: अवए, पणए, सेवाले, लोहिणी, मिहुत्थुहुत्थिभागाय । अस्सकन्नि सीहकन्नी ___ (तणमूल) तृणमूल,, (कंदमूले) कन्दमूल, (बंसील) वंशीमूल, (त्ति) इति, थावरे) और दूसरे (संखिज्ज) संख्यात जीवों वाले, (असंखिज्जा) असंख्यात जीवों वाले, (बोद्धव्वा) जालने चाहिए, (अणंतजीवा य) और अनन्त जीवों वाले। ___ (सिंघाडगस) सिंघाडे का, (गुच्छो) गुच्छा, (अणेग जीवा) अनेक जीवों वाला, (उ) तो, (होई) होता है, (नायव्वो) जानना चाहिए, (पत्ता) पत्ते, (पत्तेय जीवा) प्रत्येक जीव वाले, (दोन्नि) दो, (य) और (जीवा) जीव, (फले) फल में (अणिया) कहे हैं। टीकार्थ-अब साधारणवनस्पतिकायिक जीवों के भेदों का प्ररूपण करते हैं। प्रश्न है कि साधारण शरीर वाले बादरवनस्पतिकाय के जीव के कितने प्रकार के हैं ? भगवानश्री ने उत्तर दिया-लाधारण शरीर वाले वनस्पतिकाय के बादर जीव नाना प्रकार के होते हैं। उन्हें बतलाते हैं-अबक, पनक, शैवाल, स्तुही, मिहत्थु, हस्तिनागा, अश्वकर्णी, सिंहकर्णी, सिउंटी, मुसुंढी, रुरु, कंडरिका, जीर, छीरविराली, (सिंघाडगस्स) सिवान (गुच्छो) शु२७ (अणेगजीवा) भने ४ वाणा (उ) au (होई) हाय छे (नायव्यो) नये (पत्ता) पान (पत्तेक जीवा) प्रत्ये ७१ mi (दोन्नि) मे (य) मन (जीवा) 04 (फले) मा (भणिया) ४ा छे. ટીકાઈહવે સાધારણ વનસ્પતિ કાયિક જીવેના ભેદની પ્રરૂપણ કરે છે. પ્રશ્ન છે કે સાધારણ શરીરવાળા બાદર વનસ્પતિકાયના જીવ કેટલા ४२॥ छ ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-સાધારણ શરીર વાળા વનસ્પતિકાયના બાદર ७५ मने १२ना उसय छ तेगाने मतावे छे-24१४, पन४, सेवाण, स्नुडी, भित्थु, स्तिमा, मणी', सिsxel', सिटी, भुसुढी, ३३, ४७२४१, ०३, छ।२ विली, 1, , माह, मायू, भूत, ४मार Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रजापनासूत्रे सिउंढि तत्तो मुसुंडीय' ।।४।। 'तं नहा न्यथा 'अबए'-अवकः 'पगए'-पनकः, 'सेवाले' शैवालः, 'लोहिणी'-स्जुही, 'मिहुत्थु' गिहुत्युः, 'हुत्थमागाय-हुत्थिभागा च, 'अस्सकान्त्रि'-अश्वकी, 'सीसकन्नी'-सिंहकर्णी, 'सिउंति'-सिउण्डी, 'तत्तो'-ततः 'मुसुंडीय' सुगुण्डी च ॥४३।। रुरुकुंडरिया जीरु छीरविराली, तहेव किट्टीया । हालिदा जिमेरेर आलुगा मूलए य॥४४। 'हरू-रूः, 'कुंडरिया'-कुण्ड रिका, 'जी' जीसः, सीरनिगाली-बीरविडाली, 'तहेव' तथैव 'किटिया'-किटिया, 'हालिदा' हारिया, गिवेरेय'-शृङ्गबेरश्च-आईकम् 'अलुगा'-आलुकस् 'मूलएदय' मूलकमिति, 'कंव्यं कन्जुकइयुमत्राओ वलइ तहेव महुसिंगी नीरुह सप्पस्छुयंधा, छिनरुहा चेव बीयरुहा' ॥४५॥ 'कंबूयं'काम्बोजम्, 'कन्नुकड-कर्णोत्कटः, 'मुमत्तओ' गुमात्रकः 'वलइ' बलकी, 'तहेव' तयैव 'महंसिंगी'-मधुश्रृङ्गी 'नीरुहा' नीरुहा सध्ययंधा' सर्प पुगन्धा 'छिन्नरुहा'-छिन्नरहा, 'चेव' चैत्र' 'बीयरुता बी जरुता ।४५। 'पाढामियमालंकी महुररसाचेव रायवत्तीय । पउमा माढरिदंगीति चंडी विद्वीति यावरा' ।४६। 'पाढा - पाठा, 'मियवालंकी'-मृगवालकी, 'महुररराा चेव'-मधुररसा चैव 'रायवत्तीय' राजपत्री च, 'पउमा'-पना, 'साढरि'-माठरी, 'दंतीति-दन्ती, इति, 'चंडी' चण्डी, 'किट्ठीति' कृष्टिरिति 'यावरा' च, अपरा, ॥४६॥ 'मासपणि मुग्गपण्णी जीवियरसहेयरेणुया चेव । काओली खीरकाओली तहा अंगीनहीइय ॥४७॥ 'मासपण्णि'-मापपर्णी 'गुग्गपण्णी-मुदपर्णी 'जीवियरराहेय'-जीवितरसहश्च, 'रेणुया चेव' रेणुका चैत्र, 'काओली'-काकोली, 'खीरकाओली-क्षीरकाकोली 'तहा' तथा, संगी भङ्गी 'नहीइय' नखी इति च, 'सिमिरासि भद्दमुच्छा णंगलई पेलुगाईय । किण्हपउलेय ह हरतणुया चेव लोयाणी' ॥४८॥ 'किसिरासि' कृमिराशिः, 'भयुच्छा'-मद्रमुस्ता, 'णंगलई' लागलकी, 'पेलुगाइय' पेलुका इति च, किण्हपउलेय'-कृष्णप्रकुलश्च 'हढे' हदः, 'हरतणुया देव' हरतनुका चैत्र किट्टीका, हल्दी, अबरव, भालू, मूली, काम्बोज, कर्णोत्कट, सुमात्रक, वलकी, मधुश्रृंगी, निराहा, सर्पसुगंधा, छिन्नरुदा, धीजशहा, पाठा, ऋगवालंकी, अधुररसा, राजपत्री, पद्मा, पाठरी, दन्ती, चंडी, कृष्टि माषपर्णी, सुगपर्णी, जीचितरसह, रेणुका, काकोली, क्षीरकाकोली, भंगी, नखी, किमिरासी, भद्रपुत्ता, लांगलिकी, पेलुका, कृष्णप्रकुल, हढ, हरतणुका, लोयाणी, कृष्णकन्द, बजकन्द, रणकन्द और खल्लूर पिट, सुमात्र, पाली, ६, भृगी , मधु२२सा, रात्री , पहभा, भा४, हन्ती, 2 31, भारी , वितरस, २४१, सी, क्षी२ tel, Hiी, नी, भिरासी, मस्त, alleg, , प्रस, ७४, १२-- Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सु.२० साधारणशरीरवादर वनस्पतिकायिकाः २९७ 'लोयाणी' - लोयाणी ||४८ || ' कण्हे कंदे वज्जे सूरणकंदे तदेव खल्लूरे । एए जीवा जे यावन्ने तहाविहा' ||४९|| 'कण्हे कंदे' - कृष्णः कन्दः, ' वज्जे ' - वज्रः - वज्रकन्दः, 'सूरणकंदे' -सूरणकन्दः, 'तहेव' तथैव - 'खल्लूरे' - खल्लूर, 'एए अर्णतजीवा' - एते - पूर्वोक्ताः सप्त पञ्चागद्भेदाः, अनन्तजीवाः - अनन्ताजीवा येषु तथाविधा भवन्ति तथैव 'जे यावन्ने तहाविहा' ये चाप्यन्ये तथाविधाः - एवं प्रकाराः - उपर्युक्तसदृशाः सन्ति, तेऽपि सर्वे साधारण शरीरवादरवनस्पतिकायिकेषु अनन्तजीवत्वेन परिगणिता भवन्ति, 'तणसूलकंदमूले, वंसी मूलेत्ति आवरे । संखिज्जमसंखिज्जा वोद्धव्या पंतजीवांय' ||५० || 'तण मूल' तृणमूलम्, 'कंदमूले' - कन्दमूलम्, 'वैसी मूलेत्ति' - वंशीधूल 'मति 'यावरे' च-अपरम् इत्येते 'संखिज्ज' - संख्याता : 'असंखिज्जा' - असंख्यता: 'बोद्धव्या पंतजीवाय' वोद्धव्याः अनन्तजीवाः तथा चैतत्रिषु मध्ये क्वचिज्जातिभेदतो देशभेदतो वा संख्यात जीवाः क्वचिदसंख्याता अनन्ताश्च अवसेयाः ॥ ५० ॥ | 'सिंघाडगस्स गुच्छो अणेगजीवो उ होइ नायव्वो । पत्ता पत्तेयजीवा दोन्निय जीवा फले भणिया' ॥५१॥' 'सिंघाडेit' श्रृङ्गाटकस्य 'गुच्छो' गुच्छ:, 'अणेगजीवो उ' अनेकजीवस्तु 'होइ' - भवति, यह सत्तावन वनस्पतियां अनन्त जीव वाली हैं अर्थात् इन में अनन्तं जीव होते हैं। यही नहीं बल्कि इनके समान जो अन्य वनस्पतियां हैं, वे भी साधारण शरीर बादरवनस्पतिकाय में ही गिनी जाती हैं और उनमें भी अनन्न जीव होते हैं । तृणमूल, कन्दमूल एवं वंशीसूल, ये संख्यात जीव, असंख्यात जीव और अनन्त जीव समझने चाहिए। इन तीनों में जाति के अर्थवा देश के भेद से किसी में संख्यात, किसी में असंख्यात और किसी में अनन्त जीव होते हैं । सिंघाडे का गुच्छा अनेक जीवों वाला जानना चाहिए। उसके तनुअ, सोयाशी, ईष्णु हुन्छ, वन्नन्छ, सुरहगुहुन्छ, भने जस्सूर, या सत्तावन ' વનસ્પતિ અનન્ત જીવ છે, અર્થાત્ તેમાં અનન્ત જીવ થાય છે. આજ નહીં પણ તેના સમાન જે ીજી વનસ્પતિયા છે. તે પર્ણ સાધારણુ શરીર ખાદર વનસ્પતિ કાયમાં જ ગણાઈ જાય છે અને તેમાં પણ અનન્ત જીવ હાય છે. તૃણમૂલ, કન્દમૂલ તેમજ વંશીમૂલ, તેને સખ્યાત જીવ, અસંખ્યાત જીવ. અને અનન્ત જીવ સમજવા જોઇએ, આ ત્રણેમ જાતિના અથવા દેશના ભેદથી કાઇમા સખ્યાત, અને કાઇમાં અસ ખ્યાત અને કેઇમા અનન્ત જીવ હાય છે. સિઘાડાના ગુચ્છા અનેક જીવા વાળા ડામજવે જોઇએ, તેનાં દરેક प्र० ३८ Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९८ प्रापनासूचे 'नायव्यो'-ज्ञातव्यः 'पत्ता' पत्राणि 'पत्तेयजीवा'-प्रत्येकजीवानि प्रत्येकं जीवो येषु तानि-तथाविधानि भवन्ति, 'दोनिय' हो च 'जीवा'-जीवी 'फले-फले 'भणिया' भणितौ-उक्तौ शङ्गाटकस्य यो गुच्छः सोऽनन्तजीवो ज्ञातव्यः त्वक्शाखादीनामनेकजीवस्वरूपत्वात् केवलं तत्रापि यानि पत्राणि भवन्ति तानि प्रत्येक जीवानि सन्ति, फले पुनः प्रत्येकमेकैतास्मिन द्वो द्वौ जीवावुक्तौ ॥५१॥सू.१९॥ मूलम्-जस्ल मूलस्त भन्गस्त, समोसंगो पदीसए। अणंत जीवे उ से मूले, जे यावन्ने तहाविहा ॥१०॥ जस्स कंदस्स भग्गस्ल, समो संगो पदीसए। अणंतजीवे उ से कंदे, जे यावन्ने तहाविहा ॥११॥ जस्स खंधस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसए । अणंतजीवे उ से खंधे, जे यावन्ने तहाविहा ॥१२॥ जीसे तयाए भग्गाए समो भंगो पदीसए । अणंतजीवा तया सा उ, जे यावन्ना तहाविहा ॥१३॥ जस्स सालस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसए । अणेतजीवे य से साले,जे यावन्ने तहा विहा॥१४॥ जस्त पवालस्स भग्गस्स; समो भंगो पदीसए । अणंतजीवे पवाले से, जे यावन्ने तहाविहा॥१५॥ जस्स पत्तस्स भग्गस्स समो भंगो पदीसए । अणंतजीवे उ से पत्ते, जे यावन्ने तहाविहा॥१६॥ जस्स पुप्फस्स भग्गस्त, समो भंगो पदीसए । अणंतजीवे उ से पुप्फे जे यावन्ने तहाविहा ॥१७॥ जस्स फलस्स भग्गस्स, समोसंगो पदीसए। अणंतजीवे फ़ले से उ, जे यावन्ने तहाविहा॥१८॥जस्स बीयस्ल भगस्त, समो भंगो पदीसए। अणंतजीवे उसे बीएजे यावन्नेतहाविहा॥१९॥सू२०॥ प्रत्येक पत्ते में एक जीव होता है और फल में दो जीव कहे गए हैं। तात्पर्य यह है कि सिंघाडे का अनन्त जीव है, ख्योंकि उसकी छाल और शाखा आदि अनेक जीवरूप हैं। केवल उसके पत्ते प्रत्येक जीव है और फल में दो-दो जीव होते हैं। પાનમાં એક જીવ હોય છે અને ફળમાં બે જીવ કહેલા છે. તાત્પર્ય એ છે કે સિઘાડામાં અનન્ત જીવ છે, કેમકે તેની છાલ અને ડાળ વિગેરે અનેક જીવ રૂપ છે, કેવળ તેના પાન પ્રત્યેક જીવ છે અને ફળમાં બે બે જીવ હાય છે Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ heater टीका प्र. पद १ सू.२१ साधारणशरीरवनस्पतिकायिकाः २९९ 1 छाया -यस्य मूलस्य भग्नस्य, समो भङ्गः प्रदृश्यते । अनन्त जीवं तु तन्पूलम्, यानि चान्यानि, तथाविधानि ||१०| यस्य कन्दस्य भग्नस्य, समो भङ्गः दृश्यते । अनन्त जीवस्तु स कन्दः, ये चान्ये तथाविधाः ॥ ११॥ यस्य स्कन्धस्य भग्नस्य, समो भङ्गः प्रदृश्यते । अनन्तजीवस्तु स स्कन्धः ये चान्ये तथाविधाः ॥१२॥ यस्या स्त्वचो भग्नायाः, समो भङ्गः प्रदृश्यते, अनन्तजीवा त्वक् सा तु 'याश्वान्या स्तथाविधाः ||१३|| यस्य शाखस्य भग्नस्य, समो भङ्गः प्रदृश्यते, अनन्तजीवस्तु स शाखः, ये चान्ये तथाविधाः ॥ १४ ॥ यस्य प्रवालस्य भग्नस्य, 'समो भङ्गः प्रदृश्यन्ते । अनन्त जीवः प्रवालः सः, ये चान्ये तथाविधाः ॥ १५ ॥ यस्य पत्रस्य भग्नस्य, समो भङ्गः प्रदृश्यन्ते । अनन्तजीवं तु तत् पत्र, यानि चान्यानि तथाविधानि ॥ १६ ॥ यस्य पुष्पस्य भग्नस्य, समो भङ्गः प्रदृश्यते । अनन्त जीवं तु तत् पुष्पं यानि चान्यानि तथाविधानि ॥ १७ ॥ यस्य फलस्य भग्नस्य, समो भङ्गः प्रदृश्यते । अनन्तजीवं फलं तत्तु, यानि चान्यानि तथाविधानि || १८ | यस्य वीजस्य भग्नस्य, समो भङ्गः प्रदृश्यते । अनन्तजीवं तु तद् वीजं, यानि चान्यानि तथाविधानि ॥१९॥०२० ॥ शब्दार्थ - (जस्स) जिस, (मूलस्स) मूल के, (भग्गस्स) टूटे हुए का (समो) समान (भंगो) भंग (पदीसह ) दिखाई देता है, (अनंतजावे) अनन्तजीव उसमें (से) वह (मूले) मूल (जे यावन्ने तहाविहा) अन्य जो भी इसी प्रकार के हैं उन्हें भी ऐसा ही समझना चाहिए । 1 (जस्स) जिस (कंदस्स) कंद के शेष पूर्ववत् । (जस्स) जिस (खंधस्स) स्कंध के, शेष पूर्ववत् । (जीसे) जिस, ( तयाए) छाल के, शेष पूर्ववत् । इसी प्रकार ( सालस्स) शाखा के, ( पवालस्स) कोंपल के, (पत्तस्स) पत्ते के, (पुष्कस्स) (पुष्प के, (फलस्स) फल के, (बीयस्स) बीज के, शेष शब्दों के अर्थ पूर्ववत् ही समझ लेना चाहिए सू. ॥ २० ॥ शब्दार्थ - (जस्स) ? (मूलस्स) भूजना ( भग्गस्स) टुटेसाना (समो) समान (भंगो) भ ंग (पदीसइ) जाडे छे (अणंतजीवे) अनत व (उ) तो (से) ते (मूले) भूस (जे यावन्ने तहाविहा) मील ने भाषा प्रहारना है तेमाने पशु भावान समन्वा लेहये. (जस्स) ? (कंदस्स) २४हना शेष पूर्ववत् (जीसे) ? (तयाए) छासना शेष पूर्ववत् श्या रीते (सालस्य) शामाना (पत्रालस्स) पणना ( पत्तस्स) पानना (पुप्फ स्स) पुण्यना (फलस्स) इजना (वीयस्स) मीनना शेष शण्डोनो अर्थ पूर्वनी प्रेम सम सेवा लेाये ॥ सू. २० ॥ Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०० प्रज्ञापनामधे टीका-'जस्स मूलस्स, सखोभंगो पदीसइ । अणतजीवेउ से मृले' 'जस्सयस्य 'मूलस्स' मूलस्य 'अगस्त' भग्नस्य 'समो भंगो पदीसए' समोऽत्यन्त सदृश रूपश्चक्राकारो भङ्ग प्रदृश्यते, 'अणंतजीवे उ' अनन्तजीवंतु 'से मूले'-तन्मूलं 'भवति 'जे यावन्ने'-यानि चाप्यन्यानि अभग्नानि 'तहाविहा' तथाविधानि-एवं 'प्रकाराणि प्रस्तुतमूल भग्नसमप्रकाराणि सन्ति, तान्यपि सर्वाणि अनन्तजीवत्वेन परिगण्यन्ते॥५२॥ 'जस्स कंदस्स भग्गस्स समो भंगो पदीसइ । अणंत जीवे उ से कंदे जे यावन्ने तहाविहा ॥५३॥ यस्य कन्दस्य भग्नस्य समो भगः प्रदृश्यते, अनन्तजीवस्तु स कन्दो भवति, ये चाप्यन्ये तथाविधाः-एवं प्रकाराः सन्ति तेऽपि सर्वे अनन्तजीवत्वेन परिगण्यन्ते, ५३ 'जस्स खंधस्स भग्गस्स, समो भंगो 'पदीसइ । अणंतजीवे उ से खंधे, जे यावन्ने तहाविहा५४' यस्य स्कन्धस्य-भग्नस्य मध्यभागस्य समो भङ्गः प्रदृश्यते, अनन्तजीवस्तु स्कन्धो भवति, ये चाप्यन्ये, क्या विधाः-एवं प्रकारकाः सन्ति, तेऽपि सर्वे अनन्त जीवत्वेन परिगण्यन्ते ॥५४॥ - टीकार्थ-जिस मूल को तोडने से उसमें अत्यन्त समान, चक्र के आकार का भंग दिखाई दे, उस मूल को अनन्त जीव समझना चाहिए इसी प्रकार अन्य जो भी वनस्पतियां हैं, उन्हें भी ऐसा समझना चिाहिए । अर्थात् अनन्त जीव मानना चाहिए। । इसी प्रकार जिस कन्द को तोड़ने पर उसमें समान भंग दृष्टिगोचर हो, उस कन्द को अनन्तजीव समझना चाहिए । अन्य जो भी ऐसे हों उन्हें भी अनन्त जीवों में ही गिनना चाहिए। जिस स्कंध को तोडने पर उसमें चक्राकार समान भंग हो, वह 'अनन्तजीव वाला स्कन्ध कहलाता है। अन्य जो भी ऐसे हों उन्हें भी 'अनन्तजीव ही गिनना चाहिए। ટીકાર્ય–જે મૂળને તેડવાથી તેમા અત્યન્ત સમાન ચકના આકારને ભંગ દેખાઈ આવે, તે મૂળને અનન્ત જીવ સમજવા જોઈએ. એજ પ્રકારે બીજી જે કઈ વનસ્પતિ છે તેઓને પણ એજ રીતે સમજવી જોઈએ. અર્થાત્ અનન્ત જીવ માનવા જોઈએ. એજ રીતે જે કને તોડતાં તેમાં સમાન ભંગ દષ્ટિ ગોચર થાય તે કન્દને અનન્ત જીવ સમજે જોઈએ. બીજા જે કઈ એવા હોય તેઓને પણ અનન્ત જીવમાંજ ગણવા જોઈએ. જે સ્કન્ધને તોડવાથી તેમાં ચક્રાકાર સમાન ભંગ જણાય તે અનન્ત જીવવાળે સ્કન્ધ કહેવાય છે. બીજા જે કઈ એવા હોય તેઓને પણ અનન્ત "જીવ જે ગણવા જોઈએ. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेधिनी टीका प्र. पद १ सू.२१ साधारणशरीरवनस्पतिकायिका ३०१ - "जी से तयाए भग्गाए समो भंगो पदीसए । अनंतजीवा तया साउ, जे यावन्ने तद्दाविहा ॥५५॥ यस्या स्त्वचाया भग्नायाः समो भङ्गः प्रदृश्यते, अनन्तजीवा त्वचा सा तु भवति ये चाप्यन्ये तथाविधाः - एवं प्रकारा भवन्ति, तेऽपि सर्वे अनन्तजीवत्वेन परिगण्यन्ते || १५ || 'जस्स सालस्स भग्गस्स, समो भृंगो पदी.सए । अनंतजीवेय से साले, जे यावन्ने तहाविहा' ||५६ || यस्य शालस्य शाखारूपस्य, भग्नस्य समो भङ्गः प्रदृश्यते, अनन्तजीवश्च स शालो भवति, ये चाप्यन्ये, तथाविधा: - एवं प्रकारा भवन्ति तेऽपि सर्वे अनन्तजीवत्वेन परिगयते ॥५६॥ 'जस पवालस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसए । अनंतजीवे पवाले - से, जे यावन्ने तहाविहा' ||५७|| यस्य प्रवालल्य - नूतन पल्लवरूपस्य भग्नस्य जिस त्वचा (छाल) को तोडने से समान भंग दिखाई दे, वह स्वचा अनन्त जीवों वाली होती है । अन्य जो भी ऐसे हों उन्हें भी अनन्तजीव समझना चाहिए । जिस शाल (शाखा) को तोडने से समान भंग दिखाई दे, उसे अनन्तजीव समझना चाहिए । अन्य जो भी ऐसे हों उन्हें भी अनन्त जीब गिनना चाहिए । जिस प्रवाल (कपल) को तोडने से समान भंग दिखाई दे उसे अनन्तजीव समझना चाहिए । अन्य जो भी ऐसे हों उन्हें भी अनन्तजीव गिनना चाहिए । जिस प्रवाल (कोपल) को तोडने से समान भंग दिखाई दे उसे . अनन्तजीव समझना चाहिए । अन्य जो भी ऐसे हों उन्हें भी ऐसा ही जानना चाहिए | टूटे हुए जिस पत्ते का भंग समान दिखाई दे જે ત્વચા-છાલને તેાડવાથી સમાન ભગ દેખાય તે છાલ અનન્ત જીવા વાળી હાય છે ખીજી જે કઈ વનસ્પતિ એવી હેાય તેએને પણ અનન્ત જીવ વાળી જાણવી જોઇએ, જે શાલ (શાખા) ને તોડવાથી સમાન ભંગ દેખાઇ આવે તેને અનન્ત જીવ સમજવાના છે. બીજા પણ જે કાઈ તેવા પ્રકારના હાય તેને પણ અનન્તજીવ સમજવા જે પ્રવાલ (કુપળ) ને તેડવાથી સમાનભંગ જણાય તેને અનન્ત જીવ સમજવા જોઇએ અને તેવા પ્રકારની જે વનસ્પતી હાય તેને પણુ અનંત જીવ વાળી સમજવી. જે પ્રવાલ કુંપળ ને તેડવાથી સમાન ભગ દેખાય તેને અનન્ત જીવાત્મક સમજવી જોઇએ તથા તેના જેવી ખીજી જે વનસ્પતિ હાય તેના પણ તેના જેવી જ સમજવી. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०२ प्रज्ञापनासूत्रे समो भङ्गः प्रदृश्यते, अनन्तजीवः प्रवालः स भवति, ये चाप्यन्ये तथाविधा:एवं प्रकारकाः सन्ति तेऽपि सर्वे अनन्त जीवत्वेन परिगण्यन्ते ॥ ५७ ॥ 'जस्स पत्तस्स भग्गस, समो भंगो पदीसए । अनंतजीवे उ से पत्ते जे यावन्ने तहाविहा' ॥ ५८ ॥ यस्प पत्रस्य भग्नस्य समो भङ्गः प्रदृश्यन्ते, अनन्तजीवन्तु तत् पत्रं भवति, यानि चप्यन्यानि तथाविधानि एवं प्रकाराणि सन्ति, तान्यपि सर्वाणि अनन्त'जीवत्वेन परिगण्यते ॥५८ | 'जस्स पुप्फस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसए । अतजीवे उसे पुप्फे, जे यावन्ने तहाविहा' । ५९ । यस्य पुष्पस्य भग्नस्य समो भङ्गः प्रदृश्यते, अनन्तजीवन्तु तत् पुष्पं भवति, यानि चाप्यन्यानि तथाविधानि एवं प्रकाराणि भवन्ति तान्यपि सर्वाणि अनन्तजीवत्वेन परिगण्यन्ते ॥ ५९ । 'जस्स फलस्स भग्गरस, समो मंगो पदीसए । अनंतजीवे फले से उ, जे यावन्ने तहा विहा' ॥६०॥ यस्य फलस्य भग्नस्य समो भङ्गः प्रदृश्यते, अनन्तजीवं फलं तत्तु भवति, यानि चाप्यन्यानि तथाविधानि । ६० । 'जस्स बीयस्स भग्गस्स, समो मंगो पदीसए । अणंतजीवे उसे बीए, जे यावन्ने तहाविहा' | ६१ | यस्य वीजस्य भग्नस्य समभङ्गः प्रदृश्यते, अनन्तजीवन्तु तद् वीजं भवति, यानि चाप्यन्यानि उसे अनन्तजीव मानना चाहिए । जो भी ऐसे हों उन्हें अनन्तजीव ही जानना चाहिए । टूटे हुए जिस पुष्प का भंग समान दिखाई दे उस पुष्प को अनन्तजीव समझना चाहिए । जो ऐसे हों उन्हें भी अनन्तजीव गिनना चाहिए । टूटे हुए जिस फलका भंग समान दिखाई दे उस फल को अनन्त जीव समझना चाहिए । जो भी ऐसे हों उन्हें भी अनन्तजीव समझना चाहिए । जिस बीज को तोडने से समान भंग दिखाई दे उसे अनन्तजीव (साधारण) समझना चाहिए । जो भी ऐसे हैं वे सब अनन्तजीव हैं । ટુટેલા જે પાદડાના ભગ સમાન દેખાઈ આવે તેને અનન્ત જીવ માનવા જોઇએ. જે કાઇ એવા હેાય તેને અનન્ત જીવજ જાણવા જોઇએ. તૂટેલા જે કુલના ભગ સમાન દેખાઇ આવે તે પુષ્પને અનન્ત જીવ સમજવા જોઇએ. જે એવા હાય તેએને પણ અનન્તજીવ ગણવા જોઇએ. ટુટેલા જે ફળના ભગ સમાન દેખાઈ આવે તે ફળને અનન્ત જીવ સમજવા જોઇએ. જે કેઇ એવાં હાય તેઓને પણ અનન્ત જીવ સમજવાં જોઇએ જે ખીજને તેાડવાથી સમાન ભંગ દેખાઈ આવે તેને અનન્ત જીવ (સાધારણ) સમજવાં જોઈએ. જે કાઇ પણ એવા હાય, તેઓ બધા અનન્ત જીવ છે. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२१ साधारणशरीरवनस्पतिकायिकाः ३०३ तथाविधानि-एवं प्रकाराणि भवन्ति, तान्यपि सर्वाणि अनन्तजीवत्वेन परिगण्यन्ते, इत्याशयः, अत्रेदं बोध्यम्-एतेषु च पूर्वोक्तेषु केचिदति प्रसिद्धाः, केचित्तु देशविशेषे प्रसिद्धाः सन्ति, ते सर्वेऽपि यथायोज्यं स्वयमूहनीयाः। ६१॥सू० २०॥ मूलम्-जस्ल मूलस्त भग्गस्ल, हिरो भंगो पदीसए । परित्त जीवे उ से मूले, जे यावन्ने तहाविहा ॥१०॥ जस्स कंद स्स. भग्ग स्स, हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे उ से कंदे जे यावन्ने तहाविहा ॥२॥ जस्स खंघरस भग्गस्स हीरो भंगो पदीसए परित्तजीवे उ से खंधे, जे यावन्ने तहाविहा॥३॥ जीसे तयाए भग्गाए, हीरो भंगो पदीसए। परित्त जीवा तया सा उ, जे . यावन्ना तहाविहा ॥४॥ जस्स सालस्स भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए। परित्तजीवे उ से साले, जे यावन्ने तहाविहा॥५॥ जस्स पवालस्स भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए। परित्तजीवे पवाले उ, जे यावन्ने तहाविहा॥६॥ जस्स पत्तस्स, भग्गस्स हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे उ से पत्ते जे यावन्ने तहाविहा॥७॥ जस्स पुप्फस्स भगस्स, हीरो भंगो पदीसए। परित्तजीवे उ से पुप्फे, जे यावन्ने तहाविहा॥८॥ जस्स फलस्स भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए । अणंतजीवे फले से उ, जे यावन्ने तहाविहा ॥९॥ जस्स बीयस्त भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे उ से बीए, जे यावन्ने तहाविहा॥१०॥ जस्त मूलस्त कट्टाओ, छल्ली बहुल तरी भवे । अणंतजीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा॥११॥ जस्त कंदस्स कट्टाओ, छल्ली बहलतरीभवे । अणंतजीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा ॥१२॥ जस्स: पूर्वोक्त साधारणवनस्पतियों में कोई-कोई प्रसिद्ध हैं और कोईकोई देश विशेष में प्रसिद्ध । उन सबको यथायोग्य समझ लेना चाहिए सू०॥२०॥ પૂર્વોક્ત સાધારણ વનસ્પતિમાં કઈ કઈ પ્રસિદ્ધ છે અને કઈ કઈ દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ છે. એ બધા યથા ચોગ્ય સમજી લેવાં જોઈએ. સૂ. ૨૦ | Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ प्रशापनासूत्रे खंधस्स कटाओ छल्लो वहतरी भवे । अर्थतजीया उसा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा॥१३॥ जीसे लालाए कलाओ, छल्ली बहलतरी भवे । अणंतरजीदा उ सा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा ॥१४॥ जस्स मूलस्प्त कटाओ, छल्ली तणुथयरी भवे। परित्त जीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ना नहाविहा ॥१५॥ जस्स कैदस्त कमाओ, छल्ली तणुययरी भवे, परित्तजीवा उ सा छल्ली, जे यावना तहाविहा॥१६॥ जस्त खंधरस कट्राओ, छल्ली तणुययरी भवे । परित्त जीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ना तहा विहा ॥१७॥ जीसे सालाए कटाओ, छल्ली तणुययरी भवे । परित्त जीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा १८॥सु.२१॥ ___ छाया-यस्य मूलस्य भग्नस्य हीरो भङ्गे, प्रदृश्यते । परीतजीवं तु तन्मूलम्, ये चान्ये तथाविधाः ॥१॥ यस्य कन्दस्य भग्नस्य, हीरो भङ्गे प्रदृश्यते । परीतजीवस्तु स कन्दः, ये चान्ये तथाविधाः ॥२॥ यस्य स्कन्धस्य भग्नस्य, हीरो भङ्गे प्रदृश्यते। परीतजीवस्तु स स्कन्धः ये चान्ये तथाविधाः॥३॥ यस्याः त्वचो भग्नायाः, हीरो भङ्गे प्रदृश्यते । परीतजीवा त्वक् सा तु, याश्चान्या स्तथाविधाः ॥४॥ यस्य शाखस्य भग्नस्य, हीरो भङ्गे प्रदृश्यते । परीतजीवस्तु स शाखः, ये चान्ये तथाविधाः ॥५॥ यस्य प्रवालस्य भग्नस्य, हीरो भङ्गे प्रहश्यते । परीतजीवः प्रवालस्तु, ये चान्ये तथाविधाः ॥६॥ यस्य पत्रस्य भग्नस्य हीरो भङ्गे प्रदृश्यते । परीतजीवं तु तत् पत्रं, यानि चान्यानि तथाविधानि॥७॥ यस्य पुष्पस्य भग्नस्य, हीरो भङ्गे प्रदृश्यते । परीतजीवं तु तत् पुष्पमू, यानि चान्यानि तथाविधानि ॥८॥ यस्य फलस्य भग्नस्य, हीरो भङ्गे प्रदृश्यते । ___ शब्दार्थ-(जस्स) जिस (सूलस्स) मूल के (भग्गस्स) टूटे हुए को (हिरो) विषमछेद (भंगे) संगप्रदेश में (पदीसए) साफ दिखाई दें (परित्तजीवे) प्रत्येक शरीर जीव वाला (तु) तो (से) वह (मूले) मूल (जे यावन्ने तहाविहा) अन्य जो भी ऐसे हों, उन्हें भी प्रत्येक शरीर समझना चाहिए ॥६॥ शा-(जस्स) २ (मूलस्स) भूगना (भग्गस्स) टुटेखाना (हिरो) विषय छ। (मंगे) मा प्रदेशमा (पदीसए) साप हे आवे (पत्तेयजीवे) प्रत्ये* शरी२ पाणा (त) ता (से) ते (मुले) भूण (जे यावन्ने तहाविहा) ilana 3rg. એવા હોય, તેઓને પણ પ્રત્યેક શરીર સમજવા જેઈએ છે ૬૩ છે - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२१ साधारणशरीरवनस्पतिकायिकाः ३०५ परीतजीवं फलं तत्तु, यानि चान्यानि तथाविधानि ॥९॥ यस्य वीजस्य भग्नस्य, हीरो भङ्गे प्रदृश्यते । परीतजीचं तु तद् वीजम्, यानि चान्यानि तथाविधानि ॥१०॥ यस्य मूलस्य काष्ठात्, त्वक् वहुलतरा भवेत् । अनन्तजीवा तु सा त्वक, याश्चान्यास्तथाविधाः ॥११॥ यस्य कन्दरय काष्ठात् त्वक बहुलतरा भवेत् । अनन्तजीवा तु सा त्वक, याश्चान्या स्तथाविधाः ॥१२॥ यस्य स्कन्धस्य काष्ठात, त्वकू बहुलतरा भवेत् । अनन्तजीवा तु सा त्वक, याश्चान्या स्तथाविधाः ॥१३॥ यस्याः शाखायाः काष्ठात्, त्वक् बहुलतरा भवेत् । अनन्तजीवा तु सा त्वक, याश्चान्या स्तविधाः॥१४॥ यस्य मूलय काष्ठात्, त्वक तनुकतरा भवेत् । परीत____ आगे की गाथा संख्या ७१ तक का अर्थ पूर्ववत् ही है, अतएव पृथक-पृथक नहीं लिखा जाता। ___ (जस्स) जिस (लूलरस) खूल के (कहाओ) मध्यवर्ती सारभाग से (छल्ली) छाल (बहलतरी) अधिक मोटी (अवे) होती है (अणंतजीवा) अनन्त जीवों वाली (तु) तो (सा) वह (छल्ली) छाल (जे यावन्ने तहाविहा) अन्य जो भी छाल ऐसी हो, उसे भी उसी प्रकार अर्थात अनन्त जीव समझना चाहिए ॥७२॥ गाथांक ७३ से ७५ तक का अर्थ पूर्ववत् । ___ (जस्स) जिस (सूलस्स) मूल के (कट्ठाओ) मध्यवर्तीसार भाग से (छल्ली) छाल (तणुययरी) अधिक पतली (भवे) हो (परित्तजीवा) प्रत्येकजीव वाली (उ) तो (सा) वह छल्ली) छाल (जे यावन्ने तहाविहा) अन्ये जो ऐसी हो उसे भी प्रत्येक शरीर जानना चाहिए ॥७६॥ આગળની ગાથા સ ખ્યા ૭૧ સુધીના શબ્દાર્થ પૂર્વવત્ જ છે. તેથી ભિન્ન ભિન્ન નથી લખેલ (जस्स) २ (मूलस्स) भूगना (कट्ठाओ) मध्यवती सा२ माथी (छली) छाल (बहलतरी) म४ि भाटी (भवे) हाय छे. (अणंत जीवा) मनन्त ७ वाणी (तु) । (छल्ली) छा (यावन्ने तहा विहा) अन्य रे छसेवी डाय तभाने ५४ ते ५४२ना मर्थात् અનન્ત જીવ સમજવા જોઈએ છે ૭૨ છે ગથાંક ૭૩ થી ૭૫ સુધીના અર્થ પૂર્વવત છે. (जस्स) २ (मूलस्स) भूगना (कट्टाओ) मध्यवती सा२ माथी (छल्ली) छास (तणुययरी) अधि४ पाती (भवे) डाय (पस्तिजीवा) प्रत्ये: १ पाणी (उ) तो (सा) ते (छल्ली) छावा (जो यावन्ने तहा विहा) अन्य २ सपा हाय તેને પણ પ્રત્યેક શરીર જાણવી જોઈએ. એ ૭૬ - प्र० ३९ Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०६ प्रशापनासूत्रे जीवा तु सा त्वक, याश्चान्या स्तथाविधाः ॥१५॥ यस्य कन्दस्य काप्ठात् त्वक तनुकतरा भवेत् । परीतजीवा तु सा त्वक्, याश्चान्या स्तथाविधाः ।।१६।। यस्य स्कन्धस्य काप्ठात्, त्वक् तनुकतरा भवेत् । परीतजीवा तु सा त्वक, याश्चान्या । स्तथाविधाः ॥१७॥ यस्याः शाखायाः काष्ठात्, त्वक् तनुकतरा भवेत् । परीतजीवा तु सा त्वक, याश्चान्या स्तथाविधाः ॥१८ सू० २१॥ टीका-अथ साधारण शरीर वादरवनस्पतिकायिकानेव प्रकारान्तरेण मूलादिभेदेन नवगाथाभिः प्ररूपयितुमाह-'जस्स मूलस्स भग्गस्त, हीरो भंगे पदीसए। परीत्त जीवे उ से मूले, जे यावन्ने तहाबिहा' ६२। 'जस्स'-ग्रस्य 'मूलस्स'मूलस्य 'भग्गस्स'-भग्नस्य सतः 'भंगे'-भङ्गप्रदेशे 'हीरो'-विषमच्छेदम् उदन्तुरंवा 'पदीसए'-प्रदृश्यते-प्रकर्पण स्पष्टरूपतया लक्ष्यते, “से मूले' तन्मूलम् 'परित्तजीवे उ' परीतजीवन्तु-प्रत्येकशरीरजीवात्मकं ज्ञातव्यम्, 'जे यावन्ने तहाविहा' यान्यपि चान्यानि भग्नानि, तथाविधानि-तथा प्रकाराणि-प्रकृत सहीरभग्नमूल सदृशानि मूलानि भवन्ति तान्यपि प्रत्येकशरीरजीवात्मकानि विज्ञेयानि । 'जस्स कंदस्स भग्गस्स, हीरो भंगे पदीसए । परीतजीवे उ से कंदे जे गाथांक ७७ से ७९ तक का शब्दार्थ पूर्ववत् । टीकार्थ-अब साधारणशरीर बादरवनस्पतिकायिक जीवों का, दूसरी तरह, मूलादि भेद करके नौ गाथाओं में निरूपण करते हैं जिस मूल कोभांगने (तोडने) से उसके भंगप्रदेश में हीर दिखाई दे, अर्थात् उसके टुकडे समान न टूटें-विषय हों, दंतीले-से स्पष्टमालूम पडे, उस मूल को प्रत्येक जीव रूप समझना चाहिए । अन्य जो ऐसे ही हों उन्हें भी प्रत्येकजीव समझना चाहिए। जिस कन्द को भांगने से उसके भंगप्रदेश में हीर दिखाई दे, अर्थात् उसके टुकडे समरूप न हों, विषम हों, दंतीले हों, उसे प्रत्येक ગાથાક ૭૭ થી ૭૯ સુધી શબ્દાર્થ પૂર્વવત્ છે. ટીકાર્થ-હવે સાધારણ શરીર બાદર વનસ્પતિ કાયિક જીવોના એજ રીતે મૂલાદિ ભેદ કરીને નવ ગાથાઓમાં નિરૂપણ કરતાં કહે છે જે મૂળને ભાંગવાથી તેના ભાગેલા ભાગમાં હીર દેખાઈ આવે અર્થાત તેના કકડા સમાન ન ટુટે, નાના મોટા થાય (દાતીયાપડે) એ મૂળને પ્રત્યેક જીવ રૂપ સમજવા જોઈએ. બીજા જે એવો જ હોય તેઓને પણ પ્રત્યેક જીવ સમજવા જોઈએ જે કંદને ભાગવાથી તેના ભાંગેલા ભાગમાં હીર દેખાય અર્થાત્ એના ટુકડા સમાન રૂપ ન થાય, વિષમ હોય, દાંતીઓ પડેલા હોય, તેને પ્રત્યેક જીવ Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२१ साधारणशरीरवनस्पतिकायिकाः ३०७. यावन्ने तहाविहा' ॥६३।। 'जस्स'-यस्य 'कंदस्स'-कन्दस्य 'भग्गस्स'-भग्नस्य सतः 'हीरो'-विपमच्छेदः, उद्दन्तरो वा 'संगे' भङ्गप्रदेशे, 'पदीसए' प्रदृश्यतेप्रकर्षेण विस्पष्टतया लक्ष्यते, ‘से कंदे'-स कन्दः, 'परित्तजीवे उ'-परीतजीवस्तु प्रत्येकशरीरजीवात्मको ज्ञातव्यः, 'जे यावन्ने तहाविहा' येऽपि चान्ये भग्नाः तथाविधाः-तथाप्रकाराः अधिकृतसहीरभग्नकन्दसदृशाः कन्दा भवन्ति तेऽपि प्रत्येकशरीरजीवात्मका मन्तव्या इत्याशयः। 'जस्स खंधस्स भग्गस्स हीरो भंगे पदीसए । परित्तजीवे उ से खंचे, जे यावन्ने तहाविहा ॥६४॥' 'जस्स'-यस्य 'खंघस्स'-स्कन्धस्य 'भग्गस्स-भग्नस्य सतः, 'भंगे'-भङ्गप्रदेशे 'हीरो'-विषमच्छेदः, उदन्तुरो वा 'पदीसए'-प्रदृश्यते-प्रकर्षेण स्पष्टरूपतया लक्ष्यते, 'से खंधे' स स्कन्धः 'परित्तजीवेउ'-परीतजीवस्तुप्रत्येकशरीरजीवस्तु प्रत्येकजीवा. त्मको मन्तव्यः, 'जे यावन्ने तहाविहा'-येऽपि चान्ये भग्नाः, तथाविधाःतथाप्रकाराः-अधिकृतसहीरभग्नस्कन्धसदृशाः स्कन्धा भवन्ति तेऽपि प्रत्येक शरीर जीवात्मका ज्ञातव्याः, 'जी से तयाए भग्गाए हीरो भंगे पदीसए । परित्त जीवा तया सा उ, जे यावन्ने तहाविहा ॥६५॥' 'जीसे' यस्याः 'तमाया' त्वचायाः 'भग्गाए' भग्नायाः सत्या: 'भंगे' भङ्गप्रदेशे 'हीरो'-विषमच्छेदा. जीव समझना चाहिए । अन्य जो इसी प्रकार के हों, उन्हें भी प्रत्येक जीव ही जानना चाहिए। जिस स्कंध के टूटने पर हीर अर्थात् विषम छेद दिखाई दें उस स्कंध को भी प्रत्येक जीव समझना चाहिए। इसके अतिरिक्त अन्य जो भी ऐसे दिखाई दें उन्हें भी प्रत्येक जीव ही समझना चाहिए। जिस त्वचा के तोडने पर भंगप्रदेश में हीर अर्थात् विषम छेद दिखाई दे उस त्वचा (छाल) को प्रत्येक जीव समझना चाहिए । अन्य जो भी त्वचा इसी प्रकार की हो उसे भी प्रत्येक जीव ही जानना चाहिए। जिस शाखा या टहनी को तोडने पर टूटने की जगह हीर अर्थात विषम छेद दिखाई दे उस शाखा या टहनी को प्रत्येक जीव समझना સમજવા જોઈએ. બીજા જે આવા પ્રકારના હેય, તેઓને પણ પ્રત્યેક જીવ સમજવા જોઈએ. જે છાલને તેડવાથી ભંગ પ્રદેશમાં હીર અર્થાત્ વિષમ છેદ દેખાઈ આવે તે ત્વચા (છાલ) ને પ્રત્યેક જીવ સમજવી જોઈએ બીજી જે કઈ પણ ત્વચા આવી જાતની હોય તેને પણ પ્રત્યેક જીવ જ જાણવી જોઈએ. જે શાખા કે ડાળીને તોડવાથી તુટવાની જગ્યાએ હીર અર્થાત વિષમ છેદ દેખાઈ આવે તે શાખા કે ડાળીને પ્રત્યેક જીવ સમજવી જોઈએ બીજા Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०८ प्रज्ञापनासूत्रे उद्दन्तुरा वा 'पदीसए' प्रदृश्यते - प्रकर्षेण स्पष्टरूपतया लक्ष्यते, 'परीत्तजीवा'परीतजीवा - प्रत्येकशरीर जीवात्मिका 'तया' त्वचा 'सा उ' - सा तु ज्ञातव्या, 'जे यावन्ने तहाविहा' या अपि चान्या भग्नाः, तथाविधाः - तथाप्रकाराः - अधिकृत सहीरभग्नत्वचासदृव्यस्त्वचा भवन्ति ता अपि प्रत्येकशरीरजीवात्मिका मन्तव्याः, 'जस्स सालस्स भग्गस्स, हीरो भंगे पदीसए । परीत्तजीवे उसे साले, जे यावन्ने तहाविहा ||६६' 'जस्स' - यस्य, सालस्स' - लघुशाखारूपस्य शाखस्य 'भग्गस्स' भग्नस्य सतः 'भंगे' भगप्रदेशे 'हीरो' विपमच्छेदः, उदन्तुरो वा ' पदीसर' प्रदृश्यते - प्रकर्षेण स्पष्टरूपतया लक्ष्यते ' से साले' स शाखः 'परित्तजीवे उ' - प्रत्येकशरीरजीवात्मको ज्ञातव्यः, 'जे यावन्ने तहाविहा' येsपि चान्ये भग्नाः, तथाविधाः - तथाप्रकाराः, अधिकृत सहीरभग्नशाख सदृशाः शाखाः भवन्ति तेऽपि प्रत्येकशरीरजीवात्मका मन्तव्याः, ' जस्स पवा लस्स, हीरो भंगे पदीसए । परीत्त जीवे पवाले उ' जे यावन्ने तहाविद्वा ॥६७॥' 'जस्स’-यस्य 'पवाय्स्त' प्रवालस्य नूतनपल्लवस्य 'भग्गस्त'- भग्नस्य सतः 'भंगे' भङ्गप्रदेशे 'हीरो' - विपमच्छेदः, उद्दन्तुरो वा 'पदीसए' प्रदृश्यते - प्रकर्षेण स्पष्टरूपतया लक्ष्यते 'पवाले उ' स प्रवालस्तु नूतनपल्लवः, 'परीतजीवः प्रत्येक चाहिये । अन्य जो भी शाखा इसी प्रकार की हो, उसे भी प्रत्येक शरीर ही समझना चाहिए । जिस प्रवाल (कोपल) को तोडने पर टूटी हुई जगह पर हीर दिखाई दे उसे प्रत्येक जीव समझना चाहिए और अन्य जो कोंपले ऐसी ही हों उन्हें भी प्रत्येक शरीर ही समझना चाहिए । जिस पत्ते के टूटने पर टूटे हुए प्रदेश में हीर अर्थात् विषम छेद दिखाई दे अर्थात् वह समभाग में न टूटे, उसे प्रत्येक जीव समझना चाहिए । अन्य पत्ते भी जो इसी प्रकार के हों उन्हें भी प्रत्येक शरीर ही समझना चाहिए । જે કાઈ ડાળેા આવી જાતની હાય, તેઓને પણ પ્રત્યેક શરીર જ સમજવાની છે. જે પ્રવાલ–કુ પળને તેાડવાથી ટુટેલી જગ્યાએ હીર દેખાઈ આવે તેને પ્રત્યેક જીવ સમજવા જોઇએ અને ખીજી જે કાઈ કુ પળ આવીજ જાતના હાય તેઓને પણ પ્રત્યેક શરીરજ સમજવી જોઇએ. જે પાદડાંના ટુટવાથી ટુટેલા પ્રદેશમા હીર અર્થાત્ વિષમ છેદ્ય દેખાય અર્થાત્ એ સમાન ભાગે ન ટુટે તેને પ્રત્યેક જીવ સમજવા જોઈએ ખીજા પાન પણ જેએ આવા પ્રકારના હેાય તેને પણ પ્રત્યેક શરીર જ સમજ વાના છે. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२१ साधारणशरीरवनस्पतिकायिकाः ३०९ शरीरजीवात्मको ज्ञातव्यः, 'जे यावन्ने तहाविहा' येऽपि चान्ये भग्नाः, तथाविधाः-तथाप्रकाराः अधिकृतसहीरभग्नप्रवालसदृशाः प्रवाला भवन्ति तेऽपि प्रत्येकशरीरजीवात्मकाः मन्तव्या इत्याशयः।। 'जस पत्तस्स भग्गस्स, हीरो भंगे पदीसए । परित्तजीवे उ से पत्ते, जे यावन्ने तहाविहा ॥६८॥' 'जस्स' यस्य 'पत्तस्स' पत्रस्य 'अग्गस्स' अग्नस्य सतः 'मंगे' सङ्गप्रदेशे 'हीरो'-विषमच्छेदम्, उदन्तुरं वा 'पदीसए' प्रदृश्यते प्रकण स्पष्टरूपतया लक्ष्यते 'से पत्ते तत् पत्रम् 'परित्तजीवे उ' परीतजीयन्तु-प्रत्येकशरीरजीवात्मकं ज्ञातव्यम्, 'जे यावन्ने तहाविहा'-यान्यपि चान्यानि भग्नानि, तथाविधानि-तथाप्रकाराणि अधिकृतसहीरभग्नपत्रसदृशानि पत्राणि भवन्ति तान्यपि प्रत्येकशरीरजीवात्मकानि मन्तव्यानि, 'जस्स फुप्फस्स भग्गस्त, हीरो संगे पदीसए । परित्तजोवे उ से पुप्फे, जे यावन्ने तहाविहा ॥६९।। 'जस्त'-यस्य 'पुस्त'-पुष्पस्य 'भग्गस्स' भग्नस्य सतः 'भंगे'-भङ्गप्रदेशे 'हीरो'-विषमच्छेदम्, उद्दन्तुरं वा, 'पदीसए' प्रदृश्यते-प्रकर्षेण स्पष्टतया लक्ष्यते 'से पुप्फे' तत् पुष्पम् 'परित्त जीवे उ'-परीतजीवन्तु-प्रत्येकशरीरजीवात्मकं ज्ञातव्यम्, 'जे यावन्ने तहा. विहा' यान्यपि चान्यानि भग्नानि, तथाविधानि-तथा प्रकाराणि-अधिकृतसहीर भग्नपुष्पसदृशानि पुष्पाणि भवन्ति तान्यपि प्रत्येकशरीरजीवात्मकानि मन्तव्यानि, 'जस्स फलस्स भग्गस्स, हीरो संगे पदीसए । परित्तजीवे फले से उ' जे यावन्ने तहाविहा' ॥७०॥ 'जस्स' यस्य 'फलस्स'-फलस्य 'भग्गरस' भग्नस्य सतः, भंगे' भङ्गप्रदेशे 'हीरो'-विषमच्छेद, उदन्तुरं वा 'पदीसए' प्रदृश्यतेप्रकर्षेण विस्पष्टरूपतया लक्ष्यते 'फले से उ' फलं तत्तु 'परित्तजीवे' परीत जीवं-प्रत्येकशरीरजीवात्मक विज्ञातव्यम् , 'जे यावन्ने तहाविहा' यान्यपि जिस पुष्प के टूटने पर टूटे हुए प्रदेश में हीर अर्थात् विषम छेद दृष्टि गोचर हो अर्थात् जो समभाग में न टूटे, उसे प्रत्येक जीव सम. झना चाहिए । अन्य जो भी पत्ते इस प्रकार के हों उन्हें भी प्रत्येकशरीर ही समझना चाहिए। जिस फल को तोडने से टूटे हुए प्रदेश में हीर अर्थात विषम छेट दिखाई दे अर्थात् जो समभाग में न टूटे, उसे प्रत्येक जीव समझना - જે પુષ્પના ટુટવાથી ટુટેલા ભાગમાં હીર અર્થાત્ વિષમ છેદ જણાઈ આવે અર્થાત્ જે સમભાગમાં ન ટુટે તેને પ્રત્યેક જીવ સમજવા જોઈએ બીજા જે કઈ પુષ્પ આવી જાતના હોય તેઓને પણ પ્રત્યેક શરીરજ સમજવા જોઈએ જે કુળને તેડવાથી ટુટેલા પ્રદેશમાં હીર અર્થાત્ વિષમ છેદ દેખાઈ આવે અર્થાત્ જે સમાન ભાગે ન ટુટે, તેને પ્રત્યેક જીવરૂપે સમજવા જોઈએ Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० प्रज्ञापनासूत्र चान्यनि भग्नानि; तथाविधानि-तथाप्रकाराणि अधिकृतसहीरभग्नफलसदृशानि फलानि भवन्ति तान्यपि प्रत्येकशरीरजीवात्मकानि मन्तव्यानि, 'जस्स वीयस्स भग्गस्स, हीरो मंगे पदीसए' परित्तजीवे उ से वीए, जे यावन्ने तहाविहा ॥७१॥' 'जस्स'-यस्य 'वीयस्स'-वीजस्य 'भग्गस्स'-भग्नस्य सतः, 'भंगे' भङ्गप्रदेशे 'हीरो' विषमच्छे इम्, उद्दन्तुरं वा 'पदीसए'-प्रदृश्यते-प्रकर्षण स्पष्टरूपतया लक्ष्यते 'से बीए' तद् वीजम् ‘परित्तजीवे उ'-परीतजीवन्तु-प्रत्येक जीवात्मकं ज्ञातव्यम्, 'जे यावन्ने तहाविहा' यान्यपि चान्यानि भग्नानि, तथाविधानि-तथाप्रकाराणि अधिकृतसहीरमग्नवीजसदृशानि वीजानि भवन्ति तान्यपि प्रत्येकशरीरजीवात्मकानि अवसेयानि । - अथ मूलादिगतानां वल्कलरूपाणामनन्तजीवत्वपरिज्ञानार्थ गाथा चतुष्टयेन लक्षणानि प्ररूपयितुमाह-'जस्स मूलस्स कट्ठाओ, छल्ली बहुलतरी भवे । अणंत जीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ने तहाविहा' ॥७२॥ 'जम्स' यस्य 'मूलस्समलस्य, 'कटाओ' काष्ठात्-मध्यवर्तिसारात्, 'छच्ली'चल्कलरूपा-छाल पदवाच्या 'बहुलतरी' बहुलतरा 'भवे' भवति, 'सा छल्ली'-सा मूलवल्कलरूपाचाहिए । अन्य फल जो इसी प्रकार के हों उन्हें भी प्रत्येक जीव ही समझना चाहिए। जिस बीज को तोडने पर टूटे हुए प्रदेश में हीर दिखाई दे अर्थात् विषम छेद दीख पडे, जो समभाग में न टूटे, उसे प्रत्येक जीव समझना चाहिए। अन्य बीज भी जो इसी तरह के हों उन्हें भी प्रत्येक जीव ही जानना चाहिए। ___ अब मूल आदि की जो छाल अनन्त जीव होती है, उस की पहचान कराने के लिए चार गाथाएँ कहते हैं। जिस भूल के काष्ठ अर्थात् मध्यवर्ती सार भाग की अपेक्षा छाल अधिक मोटी हो, उस छाल को अनन्त जीव समझना चाहिए। और બીજા ફળ જે આવા પ્રકારના હોય તેઓને પણ પ્રત્યેક જીવજ સમજવાના છે. જે બીજને તેડવાથી ટુટેલા પ્રદેશમાં હીર દેખાય અર્થાત્ વિષમ છેદ 'દેખાઈ આવે એટલે કે જે સમાન ભાગે ન તૂટે તેને પ્રત્યેક જીવ સમજવા જોઈએ બીજો બીજ કે જે આવા પ્રકારના હોય તેઓને પણ પ્રત્યેક જીવ જ જાણવાના છે. હવે મૂળ વિગેરેની જે છાલમાં અનન્ત જીવ હોય છે તેને પરિચય કરવાને માટે ચાર ગાથાઓ કહે છે જે મૂળનું કાષ્ઠ અર્થાત મધ્યવતી સાર ભાગની અપેક્ષાએ છાલ અધિક મોટી હોય તે છાલને અનન્ત જીવ સમજવી જોઈએ. અને આ જે છાલ અનન્ત Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयधोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२१ साधारणशरीरवनस्पतिकायिकाः ३११ त्वक् 'अणंतजीला उ'-अनन्तजीवा तु अनन्ताः जीवा यस्यां सा तथाविधा ज्ञातव्या, 'जे यावन्ने तहाविहा' या अपि चान्या अधिकृतया अनन्तजीवात्मकवेन निश्चितया मूलछल्ल्या समानरूपा छल्ली भवति साऽपि तथाविधा-तथाप्रकारा अनन्त जीवात्मिका अवसेया, 'जरस कंदस्स फटाओ, छल्ली वहलतरी भवे अणंतजीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ने तहाविहा' ॥७३॥ 'जस्स' यस्य 'कंदस्स' कन्दस्य 'कटाओ'-काष्ठात्-मध्यवर्तिसारात् छल्ली'-वल्कलरूपा त्वकू 'बहुलतरी भवे'-बहुलतरा-अधिकतरा भवेत् ‘सा छल्ली' सा कन्द वल्कलरूपा त्वक् 'अणंतजीवा उ'-अनन्तजीवा तु ज्ञातव्या, 'जे यावन्ने तहाविहा'-याऽपि चान्या प्रस्तुतया अनन्त जीवत्वेन निश्चितया कन्दछल्या समानरूपा छल्ली भवति साऽपि तथाविधा-अनन्तजीवात्मिका ज्ञातव्या, 'जस्स खंधस्स कट्ठाओ, छल्ली बहलतरी भवे । अणंत जीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा ||७४॥ 'जस्स'-यस्य 'खंधस्स'-स्कन्धस्य 'कट्टाओ' काष्ठात्-मध्यवर्तिसारात् 'छल्ली' वल्कलरूपा त्वक् 'वहलतरी भवे'-बहुलतरा भवेत, 'सा छल्ली'-सा वल्कलरूपा स्कन्ध त्वक, 'अणतजीवाउ'-अनन्तजीवा तु ज्ञातव्या, 'जे यावन्ना तहाविहा'या अपि चान्या अधिकृतया अनन्तजीवत्वेन निश्चितया स्कन्धच्छल्या समानरूपा छल्ली भवति साऽपि तथाविधा-अनन्तजीवात्मिका ज्ञातव्या, 'जीसे सालाएं कट्ठाओ छल्ली बहुलतरी भवे । अणंतजीवाउ सा छल्ली, जे यावना तहाविहा' ॥७५॥ 'जीसे' यस्याः, 'सालाए'-शाखायाः, 'कट्ठाओ'-काष्ठात्-मध्यवर्तिसारात् यह जो छाल अनन्त जीव रूप से निश्चित है, इसी के समान जो भी अन्य छाल हो, उसे भी अनन्त जीव समझना चाहिए। जिस कन्द के काष्ठ अर्थात् मध्यवर्ती सारभाग की अपेक्षा छाल अधिक मोटी हो, उस छाल को अनन्त जीव समझना चाहिए। अन्य जो भी छाल इस छाल के समान हो उसे भी अनन्त जीव जानना चाहिए। ___ जिस स्कंध के काष्ठ अर्थात् अन्दर के सार भाग की अपेक्षा छाल अधिक मोटी हो, उस छाल को अनन्त जीव समझना चाहिए। अन्य જીવ રૂપે નિશ્ચિત છે. તેના સરખી જે બીજી છાલ હોય તેને પણ અનન્ત જીવ સમજવી જોઈએ. જે કદના કાષ્ઠ અર્થાત્ મધ્યવતી સાર ભાગની અપેક્ષાએ છાલ અધિક મોટી હોય તે છાલને અનન્ત જીવ સમજવી જોઈએ. બીજી જે કઈ છાલ આ છાલની જેમજ હોય તેને પણ અનન્ત જીવ સમજવી જોઈએ. જે સ્કંધનું કાષ્ઠ અર્થાત્ અન્દરના સાર ભાગની અપેક્ષાએ છાલ અધિક મેટી હોય છે તે છાલને અનન્ત જીવ સમજવી જોઈએ. અન્ય જે છાલ આવી Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२ मनापनास्त्रे 'छल्ली'-चल्लरुपालक 'कला' 'मत 'सी'-- रूपा शाखा त्वम् 'अनंतजीचाउ' नाना 'हाय' - याऽपि चान्या पनिया अनवजीवन विविध वागा या समानरूपा छन् भवति साऽपि नवा-वारा-गवानच्या अथ तासामेव छल्दीनां प्रत्येक प्ररूपयितुमाह- 'जम्मा की छल्ली, जे यावना तानि ७' 'जन्म काष्टात् - अन्तर्वर्त्तिसार भागावर कृशतरा, 'भवे'- भवेन, 'साली'ला एक परिचजीवा उ परीतजीवा तु प्रत्येकशरीन्जीवसिताया 'जेताविद्य'याsपि चान्या अधिकृतया प्रत्येक नरूपा छल्ली भरति साऽपि कल्वी तवानिया-प्रत्येक 'जस्स कंद्रस्य कट्टाओ, उल्टी तयारी ने परिजन उनकड़ी ने नावना तद्याविद्या ||७७ || 'जम्स' यस्य'' 'राओ' - काष्ठान अन्तर्वर्तिमारभागात् 'छल्ली' वल्कलस्पा त्व 'तणुबवरी' ननुतरा- मनरा 'भये' भरे. 'मा जो भी छाल इसी प्रकार की हो उसे भी अनन्त जीव ही जानना चाहिए। जिस शाखा के काष्ठ अर्थात् अन्दर के सारभाग की अपेक्षा छाल अधिक मोटी हो, उस काल को अनन्न जीव समजना चाहिए । अन्य जो छाल इसी प्रकार की हो, उसे भी अनन्नजीव जानना चाहिए । जिन मूलकन्द आदि की छाल प्रत्येक जीव होती है, उसकी पहचान बताते हैं । जिस मूल के काठ से अर्थात् अन्दर के सारभाग की अपेक्षा से उसकी छाल अधिक पतली हो, वह काल प्रत्येक शरीर जीव वाली होती है । उसी प्रकार की जो अन्य काल हो उसे भी प्रत्येक शरीर जीव वाली ही जानना चाहिए । गावचक्षणानि वरीपरीवजी सा 'हाथी' 'नवरी' तनुतरा समा अवया, જાતની હાય તેને પણ અનન્ત જીવ સમજવી જેઇએ. જે શાખાનુ કાષ્ટ અર્થાત્ અંદરના સામ્ભાગ કરતાં હાલ વધારે ઝાડી હાય તે છાલને અનત જીવાત્મક સરવી જોઇએ જે ભૂલ કન્દ વિગેરેની છાલ પ્રત્યેક છત્ર હોય છે તેની ઓળખ ખતાવે છે જે મૂળના કાષ્ટથી અર્થાત્ અન્દરના સા ભાગની અપેક્ષાએ તેની છાલ વધારે પાતળી હોય તે છાલ પ્રત્યેક શરીર જીવ વાળી દેય છે. તેવી વ્વતની જે બીજી છાલ હાય તેને પણ પ્રત્યેક શરીર જીત્ર વાળી જ જાણવી જોઇએ. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२१ साधारणशरीरवनस्पतिकायिकाः t छल्ली' - वल्कलरूपा कन्दत्वक् परित्त जीवाउ' - परीतजीवा तु प्रत्येकशरीरजीवात्मिका भवति 'जे यावन्ना तहाविहा' - याऽपि चान्या अधिकतया प्रत्येक शरीर जीवात्मकत्वेन निश्चितया छल्ल्या समानरूपा छल्ली भवति साऽपि तथाविधा - तथाप्रकारा प्रत्येक शरीर जीवात्मिका अवसेया, 'जस्स संघस्स कट्टाओ' छल्ली तणुययरी भवे । परित्तजीवा सा उल्ली, जे यावना तहाविहा' ||७८ || 'जस्स' - यस्य 'खंधस्स'- स्कन्धस्य 'कट्टाओ' - काष्टात् - मध्यसारात् 'छल्ली' - वल्कलरूपा त्वक् 'तणुययरी' तनुतरा 'भवे' भवेत्, सा छल्ली ' - वल्कलरूपा स्कन्धवकू 'परित्त जीवाउ' - परीतजीवा तु - प्रत्येक शरीर जीवात्मिका ज्ञातव्या, 'जे यावन्ना तहाविहा' यापि चान्या अधिकृतया प्रत्येकशरीरजीवात्मकत्वेन निश्चितया स्कन्धच्छल्ल्या समानरूपा छल्ली भवति सा तथाविधा - प्रत्येकशरीरजीवात्मिका अवगन्तव्या, 'जी' सालाए कट्ठाओ, छल्ली तणुययरी भवे । परितजीवा उसा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा' 'जीसे' - यस्याः 'सालाए' - शाखायाः 'कट्ठाओ' - काष्ठात्अन्तर्वर्तिसारभागात्, 'छल्ली - वल्कलरूपा त्वक्रू 'तणुययरी' - तनुतरा - कृशतरा 'भवे' भवेत् 'सा छल्लो' - वल्करूपा शाखा त्वक् परित्तजीवा उ' परीतजीवा तु प्रत्येकशरोरजीवात्मिका ज्ञातव्या 'जे यावन्ना तहाविद्या' याऽपि चान्या अधिकृतया प्रत्येकशरीरजीवात्मकत्वेन निश्चिततया शाखा छल्ल्या समानरूपा छल्ली भवति साऽपि तथाविधा - प्रत्येकशरीरजीवात्मिका अवगन्तव्या इत्याशयः । सू० २१ ॥ ३१३ जिस कन्द के काष्ठ अर्थात् अन्दर के सारभाग की अपेक्षा छाल अधिक पतली हो, उसे प्रत्येकजीव समझना चाहिए । अन्य जो भी छोल ऐसी हो उसे भी प्रत्येक जीव समझना चाहिए । जिस स्कंध के काष्ठ अर्थात् अन्दर के सारभाग की अपेक्षा उसकी - छाल अधिक पतली हो उस छाल को प्रत्येकजीव समझना चाहिए। जो अन्य छाल इसी प्रकार की हो, उसे भी प्रत्येकजीव ही मानना चाहिए। जिस शाखा के काष्ट अर्थात् अन्दर के सारभाग की अपेक्षा उसकी જે કદનું કોષ્ઠ અર્થાત્ અન્દરના સાર ભાગની અપેક્ષાએ છાલ અધિક પાતળી હાય, તેને પ્રત્યેક જીવ સમજવી જોઇએ. ખીજી જે કાઈ છાલ એવી હાય તેને પણ પ્રત્યેક જીવ સમજવાની છે. સ્કન્ધનું કાષ્ઠ અર્થાત્ અન્દરના સારભાગની અપેક્ષાએ તેની છાલ અધિક પાતળી હાય, તે છાલને પ્રત્યેક જીવ સમજવી જોઇએ, જેર્માજી છાલ આવા પ્રકારની હાય, તેને પણ પ્રત્યેક જીવજ માનવી જોઇએ. જે શાખાનુ કò, અર્થાત્ અન્દરના સાર ભાગની અપેક્ષાએ તેની છાલ અધિક પાતળી હાય, તે છાલને પ્રત્યેક જીવ સમવજવી જોઈએ બીજી જે કાંઈ प्र० ४० Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१४ ___ प्रमापनासूत्रे ___मूलम्-चक्कागं भजमाणसस्स, गंठी चुन्नघणो भवे। पुढवि सरिसेण भेएण, अणंतजीवं वियाणाहि ॥१॥ गूढसिरागं पत्तं, सच्छीरं जं च होइ निच्छीरं । जंपि य पणटुसंधि, अणंतजीवं वियाणाहि ॥२॥ पुप्फा जलथलया, य विंटवद्धा य नालवद्धा य। संखिज्जमसंखिज्जा, वोद्धव्वाऽणंतजीवा य ॥३॥ जे केइ नालिया वद्धा, पुप्फा संखिज्जजीवया भणिया। निहुया अणंतजीवा, जे यावन्ने तहाविहा ॥४॥ पउमुप्पलिणीकंदे, अंतरकंदे तहेव झिल्ली य । एए अणंतजीवा, एगो जीवो विसमुणाले ॥५॥ पलंडुलसुणकंदे य, कंदली य कुसुंबए। एए परित्तजीवा, जे यावन्ने तहाविहा॥६॥ पउमुप्पलनलि.णाणं, सुभगसोगंधियाण य। अरविंद कुंकुणाणं, सयपत्तसहस्सपत्ताणं ॥७॥ विटं बाहिर पत्ता य, कन्निया चेव एगजीवस्स । अम्भितरगा पत्ता, पत्तेयं केसरा मिजा ॥८॥ वेणुनल इवखुवाडि य, समासइवखू य इकडे रंडे । करकरसुंठि विहंगू, तणाण तह पध्वगाणं च ॥९॥ अच्छि पव्वं बलिमोडओ य एगस्स होति जीवस्स। पत्तेयं पत्ताई, पुप्फाइं अणेगजीवाइं॥१०॥पूसफलं कालिंगं, तुंवं तउसेय एलवालुकं। घोसड़य पंडोलं, तिंदुयं चेव तेंदूसं ॥११॥ बिटसमं सकडाहं, एयाइं हवंति एगजीवस्स। पत्तेयं पत्ताइं, सकेसरं केसरं मिंजा ॥१२॥ सप्फाए सज्झाए, उठवेहलिया य कुहणकं दुक्के । एए अणंतजीवा, कंदुक्के होइ भयणाउ ॥१३॥सू०२२॥ ___ छाया-चक्रकं भज्यमानस्य, ग्रन्थिश्चूर्णघना भवेत् । पृथिवीसदृशेन भेदेन, छाल अधिक पतली हो, उस को प्रत्येकजीव समझना चाहिए । अन्य जो भी छाल इसी प्रकार की हो, उसे भी प्रत्येकजीव जानना चाहिए॥२१॥ शब्दार्थ--(चक्कागं) चक्र के आकार का (भज्जमाणस्स) तोडा છાલ એવી જાતની હોય, તેને પણ પ્રત્યેક જીવ સમજવી જોઈએ. એ સૂ. ૨૧ साथ-(चक्कांग) या २१२ना (भज्जमाणस्स) Hinामा माता (गंठी) is (चुन्नघणो) २०१ १२४ (भवे) डाय (पुढवी सरीसेणं) पृथ्वीना सामान Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयंबोधिनी टीका प्र, पद १ सू.२२ भाप्रकारेण अनन्तजीवादि 'निर्देश ३१५ अनन्तजीवं विजानीहि ॥१॥ गूढशिराकं पत्रं, सक्षीरं यश्च भवति निःक्षीरम् । यदपि च प्रणष्टसन्धि, अनन्तजीवं विजानीहि ॥२॥ पुष्पाणि जलजानि स्थलजानि च वृन्तबद्धानि च नालबद्धानि च । संख्येयानि वोद्धव्यानि अनन्तजीवानि च ॥३॥ यानि कानिचित् नालिका वद्धानि पुष्पाणि संख्येयजीवकानि भणि जाता हुआ (गंठी) गांठ (चुन्नघणो) रज से व्याप्त (भवे) हो (पुढविसरिसेण) पृथ्वी के समान (भेएण) भेद से (अणंतजीवं) अनन्त जीव (वियाणाहि) जानो। - (गूढसिराणां) जिसकी शिराएं गूढ हो (पत्तं) पत्र (सच्छीरं) दुधसहित (जं) जो (च) और (होइ) होता है (निच्छीरं) विनादूध का (जं पि य) और जो भी (पणहसंधि) अदृश्य संधि वाला (अणंतजीवं) अनन्त जीवों वाला (वियाणाहि) जानो। (पुप्फा) पुष्प (जलया) जल में उत्पन्न (थलया) स्थल में उत्पन्न (विंद बद्धा) जो वृन्त बद्ध हों (य) और (नालबद्वाय) नाल से बद्ध हों (संखिज्ज) संख्यात जीवों वाले (असंखिज्जा) असंख्यात जीवों वाले (योद्धव्वा) जानने चाहिए (अणंत जीवा य) और अनन्त जीवों वाले। (जे) जो (केइ) कोई (नालिकाबद्धा) नालबद्ध (पुप्फा) पुष्प (संखिज्जजीविया) संख्यात जीव वाले (भणिया) कहे गए हैं (निहआ) थूअर के फूल (अणंत जीवा) अनन्त जीवों वाले (जे यावण्णे तहाविहा) जो अन्य थूअर के फूलों के समान हैं, वे भी अनन्त जीव है। (भएण) मेथी (अगत जीव) मनन्त 04 (वियाणाहि) तो। (गूढसिराग) नी शरामा भूट डाय (पत्तं) ५ (सच्छीई) दूध सहित (ज) 2 (च) मने (होई) हाय छ (निच्छिर) धरना (जं पिय) मन. २ ५५ (पणद्वसंधि) मश्य स शिवाणा (अण तजीवा) मनन्त वाणा (वियाणाहि) । (पुप्फा) ५०५ (जलया) माथी उत्पन्न (थलया) थमाथी उत्पन्न (विन्द बद्धा) २ -त पद डाय (य) मने (नालबद्धा व) नसथी माय (संखिज्ज) सध्यात वे वाणा (असंखिज्जा) AA veld on an (बोद्धव्यो) तपा नये. (अण तजीवा य) मने मन्नत व .. (ज)२ (केइ) ध (नालिकाबद्धा) नाम (पुटका) ५०५ (संखिज्ज जीविया) सण्यात १ प (भणिया) ४९ छे (निहुअआ) थुमरन सस (अणत जीवा) मनन्त ७ वाणा (जे यावण्णे तहाविह) २ मा थूमरना साना सरमा છે. તેઓ પણ અનન્ત જીવે છે. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१६ प्रज्ञापनास्त्र तानि स्निहुकानि (स्निहुपुष्पाणि) अनन्तजीवानि, यानि चान्यानि तथाविधानि ॥४i पद्मोत्पलिनी कन्दौ अन्तरकन्द स्तथैव, झिल्ली च । एते अनन्तजीवाः, एको जीवो विसमृणालयोः।।५।। पलाण्डुलशुनकन्दौ च, कन्दलीच कुस्तुम्बकः। एते परीतजीवाः, ये चान्ये तथाविधाः ॥६॥ पद्मोत्पल-नलिनानां, सुभगसौगन्धिकानां च । अरविन्द-कोकलदानां, शतपत्र-सहस्रपत्राणाम् ॥७॥ वृत्तं वाह्य पत्राणि च, कर्णिका चैव एकजीवस्य । अभ्यन्तरिकाणि पत्राणि, प्रत्येकं केसराणि मिञ्जाः ॥८॥ वेणुनडइक्षुवाटिका समासेक्षुश्च इक्कडः रण्डश्च । करकरः __(पउमुप्पलिणीकंदे) पद्मिनीकन्द उत्पलिनी कन्द (अंतरकंदे) अन्तरकन्द (तहेव) इसी प्रकार (झिल्ली य) झिल्ली नामक वनस्पति (एए) ये (अणंत जीवा) अनन्तजीव हैं (एगो) एक (जीवो) जीव (बिस मुणाले) नाल और कृणाल में। (पलंड) पलाण्ड कन्द (ल्हसुणकंदे य) लहसुन कंद (कंदली) कंदलीकंद (कुसुंवए) कुस्तुम्बक नामक वनस्पति (एए) ये (परित्तजीवा) प्रत्येक जीव हैं (जे याचन्ने तहाविहा) अन्य जो भी ऐसे हैं वे भी प्रत्येक जीव हैं। (पउमुप्पलनलिणाण) पद्मों, उत्पलों और नलिनों के (सुभगसोगधियाण य) सुभगों और सौगंधिकों के (अरविंदकुंकणाणं) अरविन्दों और कोकनदों के (सयपत्त सहसपत्ताणं) शतपत्रों तथा सहस्रपत्रों के (बिट) वृन्त इंठल (बाहिरपत्ता य) और बाहर के पत्ते (कणिया चेव) और कर्णिका (एगजीवस्त) एक जीव वाली है (अभितरगा) भीतरी (पत्ता) पत्ते (पत्तेय) प्रत्येक (केसरा) केसर (मिंजा) फल . (पउमुप्पलिणी कंदे) पमिनी ४६ पसि४६ (अंतरकंदे) मन्त२ ४६ '(तदेव) मेवी रीते (झिल्लीय) ही नामनी वनस्पति (एए) तेसा (विस मुणाले) ना मने भृक्षासमा " (पलडु) जी (ल्हसुणकंदे) स] ४-६ (कंदली) सी ४४ (कुसुमए) स्तु५४ नामनी वनस्पति (एर) रेया (पस्त्तिजीवा) प्रत्ये४ ७३ छे. (पउमुग्पलनलिणाण) पद्मी, Bua मने नसिमाना (सुभगसोगंधिकयाणयं 'य) सुलग गने सौगन्धिाना (अरविंदकु कणाण) अवि-हो तथा अनहोना (सयपत्त सहस्सपत्ताण) शतपत्र मने ससपत्राना (विट) वृन्त-312ीयां (बाहिरपत्ताय) अने. पडा२ना पान (कण्णिया चेव) मने ४ि (एगजीवस्स) એકે જીવ વાળી છે. - (अभिंतरगा) म १२ना (पत्ता) पत्र (पत्तेय) प्रत्ये४ (केसरा) स२ (मिजा) ३५ Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२२ भाप्रकारेण सजीवादि निर्देश ३१७ मुण्डी विहङ्गुतृणानां पर्वकानां च ॥९॥ अक्षिपर्ववलिमोटकं च एकस्य भवति जीवस्य । प्रत्येकं पत्राणि, पुष्पाणि अनेकजीवानि ॥१०॥ पूषफलं कालिङ्गं तुम्वं त्रपुषम् एलस् एलवालुकम् । घोपात पंडोलं तेन्दुकं चैव तिन्दुसं ॥११॥ वृन्तसमं सकटाहम्, एतानि भवन्ति एकजीवस्य । प्रत्येकं पत्राणि, सकेसरा अकेसरा मिञ्जाः॥१२॥ सप्फाकं सध्यायम् उद्वेहलिका च कुहणं कन्दुक्यम् । एते अनन्तजीवाः कन्दुक्ये भवति भजना तु ॥१३॥सू०२२॥ ' (वेणु) वांस (नड) एक प्रकार की वनस्पति (इक्खुवाडिय) इक्षु. वाटिका (समासइक्खू य) समालेक्ष (इक्कडे) इक्कड नामक वनस्पति (रंडे) रंड (करकर) करकर (सुठि) सोंठ (विहंगू) विहंगु (तणाण) तृणों का (तह) तथा (पव्वगाणं च) पर्व वालों का .. (अच्छि) अक्षि (पच्वं) पर्व (बलिलोडओ य) और पर्यों को वेष्टित करने वाला गोल भाग (एस्स) एक (जीवस्त) जीव के (पत्तयं) प्रत्येक (पत्ताई) पत्ते (पुक्काई) पुष्प (अणेगजीवाई) अनेक जीवों वाले। (पूसफलं) पूसफल (कालिंग) कालिंगं (तुंबं) तुम्ब (तउसेल) पुष, (एलवालु कं) एलवालुक-चीमडा (घोसाडय) घोषातक (पंडोल) पडोल (तिंदुयं चेव) और तेंदू (ते दुःसं) तिन्दुस _ (बिंटसमं) वृन्त समान (सकडाई) सकटाह (एयाई) ये (हवंति) होते हैं (एगजीवस्स) एक जीव के (पत्तेथ) प्रत्येक (पत्ताई) पत्ते (सकेसर) जटा सहित (अकेसर) जटा रहित __(सप्फाए) सप्फाक (सज्झाए) सध्याय (उध्वेहलिया य) और (वेणु) qia (नड) मे तनी वनस्पति (इक्खुवाडिय) क्षुपाटि (समास इक्खू य) सभासेनु (इक्कडे) ४४४, ४४ वनस्पति (रडे) २ (करकर) ४२४२ (सु ठि) सु (विहंगू) विY (तणाण) तृणना (तह) तथा (पव्वगाण च) ५६ पाणाना (अच्छि) भक्षि (पव्यं) ५६ (बलिमोडओ य) भने पनि थनार an (एगस्स) मे 2मे (जीवस्स) याना (पत्तेय) प्रत्ये: (पत्ताई) पान (पुष्काई) १७५ (अणेगजीवाई) आने वा (पूसफलं) पूस५८ (कालिगं) लि (तु बं) तुभ्य (तउसेय) अधुष (एलवालुकं) मेदावाg४ (घोसाडय) घात (पंडोल) 4 (तिंदुयं चेव) मने तेई (तेदुस) तिन्दुस. (विंटसम) समान (सकडाई) स४ा (एयाई) २ (हवंति) डाय छ (एगजीवस्स) मे अपना (पत्तेय) प्रत्ये (पत्ताई) पान (सकेसर) स२ सहित सडित (अकेसर) १८८ २डित. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१८ प्रधापनासूत्रे - टीका-'जस्स मूलस्स भग्गस्स समो भंगो पदीसए' इत्यादिना पूर्वोक्तं लक्षगं स्पष्टतया प्रतिपादयितुमाह-'चक्कागं भज्जमाणस्स, गंठी चुन्नघणे भवे । पुढवि सरिसेण भेएण, अणंतजीवं वियाणाहि॥८०॥ 'भज्जमाणस्स'-यस्य भज्यमानस्य-त्रोटयमानस्य मूलकन्दस्कन्धत्वक्शाखापत्रपुष्पादे भङ्गस्थानम् 'चक्कागं' चक्रकं-चक्राकारम् एकान्तेन समं भवति तन्मूलादिकम् 'अणंतजीवं' अनन्त जीवम् 'वियाणाहि'-विनानीहि इत्यन्धयः, तथा-यस्य भज्यमानस्य मूलकन्दस्कन्धत्वक्शाखापत्रपुष्पादेः 'गंठी' ग्रन्धिः-पर्वभङ्गस्थानं वा 'चुन्नघणे' चूर्णधनः-चूर्णेन रजसा धनो-व्याप्तः 'भवे' भवति, अथवा यस्य पत्रादे भज्यमानस्य चक्राकारं भङ्गविना, ग्रन्थिस्थाने रजसा व्याप्तिञ्च विनैव 'पुढवि उद्वेहलिका (कुहण) कुहन (कंदुक्के) कन्दुक्य (एए) ये (अणंतजीवा) अनन्त जीवों वाले (कंदुक्के) कन्दुक्य में (होइ) है (भयणा) विकल्प '(तु) तो ॥२२॥ टीकार्थ-'जिस मूल को तोडने पर समान भंग दिखाई दें' इत्यादि जो पहले कहा गया है, उसका स्पष्ट रूप से प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं जिस मूल, कन्द, स्कंध, त्वचा, शाखा, पत्र और पुष्प आदि के तोडे जाने पर भंगस्थान चक्र के आकार का, एकदम सम होता है, वह मूल कन्द आदि अनन्तजीव होते हैं, ऐसा समझना चाहिए। जिस मूल, कन्दः, स्कंध, छाल, शाखा, पत्र और पुष्प आदि के तोडे जाने पर पर्व-गांठ या भंगस्थान रज से व्याप्त होता है, अथवा जिस पत्र आदि को तोडने पर चक्र के आकार का भंग नहीं दिखता (सप्काए) स.४ाय (सज्झाए) सध्याय (उन्धेलिया य) मने सिड (कुहण) डन (कंदुक्के) ४.९४ (एए) २॥ (अण तजीवा) मनन्त ॥ (कंदुक्के) ४न्दुश्यमा (होइ) छ (भयणा विकल्प) (१४६५ (हु) निश्चय ॥ सू. २२ ॥ ટીકાર્ય–જે મળને તેડવાથી સમાન ભ ગ દેખાય, વિગેરે જે પહેલા કહેલું છે. તેનું સ્પષ્ટરૂપે પ્રતિપાદન કરવાને માટે કહે છે જે મૂળ, કન્દ, સ્કન્ધ, ત્વચા, શાખા, પત્ર અને પુષ્પ આદિ તોડવાથી ભંગ ચકના આકારે એકદમ સમ હોય છે તે મૂળ કન્દ આદિ અનન્ત જીવ હોય છે એમ સમજવું જોઈએ. જે મૂળ, સ્કન્દ, છાલ, શાખા, પત્ર અને પુષ્પ આદિને તેડવાથી પર્વ ગાઠ એટલે ભંગસ્થાન રજથી ભરેલ બને છે, અથવા જે પત્ર આદિને તેડવાથી ચકઆકારનો ભગ નથી દેખાતે અને જેનુ ભંગ સ્થાન રજયી વ્યાપ્ત પણ Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२२ भङ्गप्रकारेणअनन्तजीवादि निर्देशः ३१९ सरिसेण'-पृथिवीसदृशेन 'भेएण' भेदेन भङ्गस्थानं भवति, रविकिरणसमूहप्रतप्तक्षेत्रतरिका प्रतरखण्डस्येव समो भवति तम् अनन्तकायं विजानीहीत्याशयः। 'गूढ सिरागं पत्तं सच्छीरं जं च होइ निच्छीरं । जं पिय पणट्ठसंधिं अणंतजीवं: वियाणाहि' 'जंच' यच्च 'पत्त' पत्रम् 'सच्छीरं'-सक्षीरं-क्षीरसहितम् , 'निच्छीरं' निःक्षोरं-क्षीररहितं वा 'गृढसिरागं'-गृढ शिराकम-अविद्यमानशिराविशेपं भवति तदनन्तजीवं विजानीहि, 'जं पिय' यदपि च, 'पणट्ठसंधि'-प्रनष्टसन्धि सर्वथाऽनुपलक्ष्यमाणपत्रार्द्ध द्वयसन्धि भवति, तदनन्तजीयम्-'वियाणाहि'-विजानीहि ___ अथ पुष्पादिगतविशेषप्रतिपादनार्थमाह-'पुप्फा जलया थलया य विंटबद्धा य नालवद्धा य। संखिज्जमसंखिज्जा बोद्धव्वाऽणंतजीवा य'-'पुप्फा' पुष्पाणि सामान्येन चतुर्विधानि भवन्ति, तानि यथा-'जलया'-जलजानिकमलप्रभृतीनि, 'थलया य'-स्थलजानि च-कोरण्डकादीनि, एतान्यपि च और जिसका भंगस्थान रज से व्याप्त भी नहीं होता किन्तु पृथिवी-: सदृश भेद से भंगस्थान होता है अर्थात् जैसे सूर्य की किरणों के समूह से अत्यन्त तपे हुए स्थान पर धूप का गोलाकार दीखता है, वैसा भंग होता है, उसको अनन्त काय समझना चाहिए। जो पत्र दूध वाला हो अथवा विना दूध का हो, किन्तु जिसकी शिराएं दिखाई न देती हों, उसे भी अनन्तजीव समझना चाहिए। जिस पत्र की सन्धि दिखलाई न दे अर्थात् पत्ते के दोनों आधे भागोंको जोडने वाली सन्धि मालूम न हो, उसे भी अनन्तजीव समझना चाहिए। __ अब पुष्प आदि की विशेषता को प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-पुष्प साधारणतया चार प्रकार के होते हैं । वे इस प्रकार हैं-जलज નથી થતું કિન્તુ પૃથ્વી સદશ ભેદથી ભંગસ્થાન બને છે અર્થાત્ જેમ સૂર્યના કિરણોના સમૂહના અત્યન્ત તપેલા સ્થાન પર તાપને ગળાકાર દેખાય છે તે ભગ થાય છે. તે અનન્તકાય સમજવું જોઈએ. જે પાન દૂધવાળું હોય કે દૂધવિનાનું હોય પરંતુ જેની શાખા (શિરાઓ) દેખાતી ન હોય, તેને પણ અનન્ત જીવ સમજવા જોઈએ. જે પાનની સબ્ધિ દેખાય નહી અર્થાત્ પાનના અડધા ભાગને જોડનારી સબ્ધિ માલુમ ન પડે તેને પણ અનન્ત જીવ સમજવા જોઈએ. હવે પુષ્પાદિની વિશેષતાને પ્રતિપાદન કરવાને માટે કહે છે–પુષ્પ સાધારણ રીતે ચાર પ્રકારના હોય છે તેઓ આ પ્રકારે છે-જલજ (પાણીમાં ઉત્પન્ન થનારાં કમળ વિગેરેના) સ્થલજ કરંટ વિગેરે સ્થળમાં ઉત્પન્ન થનાર) આ બન્ને પ્રકારના પુના Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२० प्रशापनास्त्रे प्रत्येकं द्विविधानि, तद्यथा-कानिचित् 'पिंटबद्धा य'-वृन्तबद्धानि च अतिमुक्तक प्रभृतीनि, कानिचित्तु 'नालबद्धा य-नालबद्धानि-जातिपुष्पप्रभृतीनि, अत्रैतेषां मध्ये कानिचित् पत्रादिगत जीवापेक्षया-'संखिज्ज'-संख्येयजीवानि भवन्ति, कानिचित्तु 'असंसिज्जा'-असंख्येयजीवानि कानिचत्तु 'योद्धच्या' योद्धयानि 'अणंतजीवा य' अनन्तजीवानि च, तानि च यथाऽऽगममबसेयानि, अत्रैव कश्चिद विशेपमाह--'जे केइ नालिया बद्धा पुप्फा संखिज्जजीविया भणिया। निहुया अणंतजीवा जे यावण्णे तहाव्हिा ॥८३|| 'जे केद'-यानि कानिचित् 'नालियावद्धा-नालिकाबद्धानि 'पुप्फा'-पुप्पाणि जात्यादिगतानि भवन्ति, तानि सर्वाण्यपि 'संखिज्जजीविया' संख्यातजीवकानि 'भणिया' भणितानि तीर्थकरगणधरैः, 'निहुया'-रिनहुकानि-स्बुही-स्निह पुप्पाणि 'शूअर' इतिभाषाप्रसिद्धानि, पुनः 'अणतजीया' अनन्त जीवानि भणितानि 'जे यावन्ने तहाविहा'-यान्यपि चान्यानि स्निहपुष्पसदृशानि पुप्पाणि भवन्ति, तान्यपि तथाविधानि-अनन्तजीवात्मकानि ज्ञातव्यानि 'पउमुप्प लिणीकंदे अंतरकंदे तहेव झिल्ली य । एए अणंतजीवा एगो जीवो बिसमुणाले' ॥८४|| 'पउमुप्पलिणी (जल से उत्पन्न होने वाले कमल आदिके), स्थलज (कोरंट आदि स्थल में उत्पन्न होने वाले), इन दोनों प्रकार के पुष्पों के भी दो-दो भेद हैं-कोई-कोई वृन्तबद्ध और कोई-कोई नालबद्ध होते हैं । अतिमुक्तक आदि वृन्तबद्ध और जाई के फूल आदि नालबद्ध होते हैं। इन पुष्पों में से पत्रगत जीवों की अपेक्षा कोई-कोई संख्यात जीवों वाले, कोई-कोई असंख्यात जीवों वाले होते हैं और कोई-कोई अनन्त जीवों वाले भी होते हैं । आगम के अनुसार उन्हें समझलेना चाहिए। __इसी विषय में कुछ विशेषता और बतलाते हैं-जो जाई आदि के पुष्प नालबद्ध होते हैं, वे सभी संख्यात जीचों वाले कहे गए हैं। मगर स्तुही अर्थात् थूअर का पुष्प अनन्त जीवों वाला होता है, પણ બબ્બે ભેદ છે. કોઈ કે તે વૃતબદ્ધ અને કઈ કઈ નાલ બદ્ધ હોય છે. અતિમુક્ત વૃતબદ્ધ અને જાઈના કુલ વિગેરે નાલ બદ્ધ હોય છે. આ પુષ્પ માંથી પત્ર ગત જીવની અપેક્ષાએ કોઈ કઈ અસંખ્યાત જી વાળા તે કઈ કઈ સંખ્યાત જીવો વાળાં હોય છે. અને કઈ કઈ અનન્ત જી વાળા પણ હેય છે. આગમના કથન અનુસાર તેમને સમજી લેવા જોઈએ. આ વિષયમાં કાઈક વિશેષતા બતાવે છે-જે જઈ વિગેરેના પુપે નાલ બદ્ધ હોય છે તે બધા સ યાતજી વાળાં કહેવાય છે. પરંતુ સ્તુહી અર્થાત્ थूम२ (था२) ना ५७५ अनन्त वाणा हाय छे सेम टु छे. सान. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टोका प्र. पद १ सू.२२ भङ्गप्रकारेण अनन्तजीवादि निर्देशः ३२१कंदे'-पद्मिनीकन्दः, उत्पलिनीकन्दः, 'अंतरकंदे' अन्तरकन्दः-जलजवनस्पति विशेषकन्दः, 'तहेव'-तथैव 'झिल्लीय' झिल्लिका च-वनस्पतिविशेषरूपा, 'एए'एते सर्वेऽपि 'अणंतजीवा'-अनन्तजीवा भवन्ति, नवर-विशेषस्तु 'एगो जोवें विसमुणाले' पद्मिनी प्रभृतीनां विसे नाले-मृणाले च एको जीवो भवति, एकजीवात्मके विसमृणाले भवतः, इति भावः । ____ 'पलंडूल्हसुणकंदे य कंदली य कुसुंबए। एए परित्तजीवा, जे यावन्ने तहाविहा' ॥८५॥, 'पलंड्रल्हसुणकंदे य'-पलाण्डुकन्दः, लसुनकन्दश्च, 'कंदली - य'-कन्दलीकन्दश्च वनस्पतिविशेषः, 'कुसुंबए' कुस्तुम्बुकोऽपि वनस्पतिविशेप एव, 'एए' एते सर्वेऽपि 'परित्तजीवा' परीतजीवाः-प्रत्येकशरीरजीवात्मको भवन्ति, इति विजेयम् 'जे यावन्ने तहाविहा'-येऽपि चान्ये एवं प्रकारा अनन्तजीवात्मकलक्षणरहिता भवन्ति तेऽपि तथा विधा:-प्रत्येकगरीरजीवात्मका अवसेयाः, 'पउमुप्पलनलिणाणं, सुभग सोगंधियाण य । अरविंदकुंकणागं, सयपत्त सहस्सपत्ताणं' ॥८६॥ विटं बाहिरवत्ता य, कम्निया चेव एगजीवस्त । अभितरगा ऐसा कहा गया है । इसके अतिरिक्त जो अन्य पुष्प थूअर के पुष्प के समान हो, उन्हें भी अनन्तजीव ही समझना चाहिए। पद्मिनीकन्द, उत्पलिनीकन्द, अंतरकंद (जलज वनस्पति विशेष . रूप कन्द) और झिल्लिका नामक वनस्पति, ये सब अनन्तजीव होते हैं। विशेषता यह है कि पद्मिनी कंद आदि के विस एवं कृणाल में एक जीव होता है। पलाण्डुकन्द, लहसुनकन्द, कन्दलीकन्द नामक वनस्पति और कुस्तुम्बुक नामक वनस्पति, ये सब प्रत्येक जीवात्मक होते हैं । इसी प्रकार के जो अन्य हों अर्थात् जिनमें अनन्तजीव के लक्षण न पाये जाएं, उन सबको प्रत्येक शीरजीवात्मक समझना चाहिए। સિવાયના જે બીજા પુપ શૂઅરના પુષ્પના સમાન હોય તેઓને પણ અનન્ત જીવજ સમજી લેવાં જોઈએ.” પતિની કન્દ, ઉત્પલિની કન્દ, અંતર કદ. જલજ વનસ્પતિવિશેષ રૂપ કંદ, અને ઝિલિકા નામ વનસ્પતિ એ બધા અનન્ત જીવ હેાય છે વિશેષતા તે એ છે કે પતિની કંદ આદિમા બિસ અને મૃણાલમાં એક જીવ હોય છે. પલાંડુ (ડુંગળી) કન્ટ, લસણ કન્દ, કન્દલી કન્દ, નામની વનસ્પતિ અને કુતુમ્બક નામક વનસ્પતિ એ બધા પ્રત્યેક જીવાત્મક હોય છે. એવી જાતના જે બીજા હાય અર્થાત્ કે જેમાં અનન્ત જીવના લક્ષણ ન મળતા હોય એ બધાને પ્રત્યેક શરીર જીવાત્મક સમજવાં જોઈએ. प्र० ४१ । Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२२ प्रशापनासूत्र पत्ता पत्तेयं केसरा मिजा' ॥८७॥ 'पउमुप्पलनलिणाणं'-पद्मानाम् उत्पलानाम्नलिनानाम् , 'सुभगसोगंधियाण य-मुभगानाम् , सौगन्धिकानाञ्च, 'अरविंद कुंकणाणं'-अरविन्दानाम् , कोकनदानाम्-रक्तकमलानाम्, 'सयपत्त सहस्सपत्ताणं' -शतपत्राणाम् सहस्रपत्राणाम् प्रत्येकं यत् 'विटं' वृन्त,-प्रसववन्धनम् , यानि च 'वाहिरपत्ता य-बाह्यपत्राणि च प्रायो हरितरूपाणि, या च 'कन्निया चेव' कर्णिकापत्राधाररूपा, एतानि त्रीण्यपि 'एगजीवस्स' एकजीवम्य एकजीवात्मकानि भव. न्ति, यानि तु 'अभितरगा पत्ता'-अभ्यन्तराणि पत्राणि, यानि च 'केसरी'केसराणि, याश्च मिजाः-फलानि भवन्ति, एतानि 'पत्तेयं'-प्रत्येकम् एकैकजीवाधिष्ठितानि भवन्ति, 'वेणुनड इक्खुवाडिय समास इक्खू य इक्कडे रहे। करकर सुठि विहंगूतणाण तहपव्वगाणं च ॥८८॥ 'वेणु'-वेणुः-वंशः, नडः-तृणविशेपः 'हक्खुवाडिय'-इक्षुवाटिकः 'समास इक्खू य' समासेक्षुश्च, 'इक्कठे' इक्कडः, 'रडे'-रण्डः 'करकरः, 'मुंठि' सुण्ठी, विहंग'-विहङ्गः, 'तणाण'-तृणानांदूर्वादीनाम् , 'तह' तथा 'पचगाणं च'-पर्वगाणाम्-पर्वोपेतानाम् यत्'अच्छि पव्वं वलिमोडओ य एगस्स होति जीवस्स पत्तेयं पत्ताई पुप्फाई अणेगजीवाई ॥८९॥' 'अच्छि' - अक्षि यच्च 'पन्चं'-पर्व, यच्च 'वलिमोडओय' पद्म, उत्पल, नलिन, सुभग, सौगंधिक, अरविन्द और कोकनद (लालकमल), शतपत्र तथा सहस्रपत्र, ये सब कमलों की जातियां हैं, इनके जो वृन्त अर्थात् डंठल होते हैं, पत्तों का आधारभूत जो कर्णिका होती है, ये तीनों एक जीव रूप हैं। इनके भीतरी पत्ते, केसर और मिंजा अर्थात् फल भी प्रत्येकजीव वाले होते हैं। __वांस, नड नामक घास, इक्षुवाटिका, समासेक्षु, इक्कड नामक घास, रंड, करकर, सुठि (सोंठ) विहंगु और दूध आदि तृणों तथा पर्व वाली वनस्पतियों के जो-अक्षि, पर्व, बलिमोटक अर्थात् गांठों को ५५, ५, नलिन, सुभा, सौगन्धि, २३२विन्द, अनेन दास કમળ, શતપત્ર અને સહસપત્ર, આ બધી કમળની જાત છે. તેમનું જે વૃન્ત (ડીટીયું) હોય છે અને પ્રાય: લીલા લીલા જે બહારના પાન હોય છે, પત્રના અધાર ભૂત જે કણિકા હોય છે એ ત્રણે એક જીવરૂપ છે. તેમના અન્દરના કેસર અને ફળ પ્રત્યેક જીવ વાળા હોય છે. पांस, नउनाभनु घास, Usवाट, सभासे, 3 नामनु घास, २४, કરકર સુંઠ વિહગુ, અને ધરો વિગેરે તૃણે તથા પર્વવાળી વનસ્પતિયોના જે અક્ષિ, પર્વવાળી ગાઠને આચ્છાદિત કરવાવાળા ચક્રાકાર ભાગ એ બધા એક Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२२ भङ्गप्रकारेण अनन्तजीवादि निर्देशः ३२३ बलिमोटकञ्च-पर्वपरिवेष्टनम् चक्राकारम्, एतानि 'एगस्स' एकस्य ‘जीवस्स' जीवस्य सम्बन्धीनि भवन्ति, एतानि एकजीवात्मकानि भवन्ति इत्याशयः, एतेषाम् 'पत्ताई'-पत्राणि 'पत्तेयं' प्रत्येकम् एकजीवाधिष्ठितानि भवन्ति, 'पुप्फाई'-पुष्पाणि तु 'अणेगजीवाइ' अनेकजीवकानि-अनेकजीवात्मकानि भवन्ति, 'पूसफलं कालिंगं तुंवं तउसे एलवालंके । घोसाडय पंडोलं तिंदूयं चेव तेंदूसं' ॥९०॥ 'पूसफलं' पुष्पफलम्, तथा 'कालिंग' कालिङ्गम् 'तुंब' तुम्बम्, 'तउसेल'-त्रपुपम्, 'एलबालुंक-एलवालुकम्-चिर्भट विशेषरूपम्, वालुकम्-चिर्भटम्,-'ककडी' इति भापा प्रसिद्धम्, तथा-'घोसाडय' घोपातकम्, 'पंडोलं' पंडोलकम्, 'तिंदुयं चेव'-तेन्दुकञ्चैव तेंदूसं च यत्फलम्, एतेषु 'विंटसमं सकडाई एयाई हवंति एगजीवस्स । पत्तेयं पत्ताई सकेसरं मिजा' ॥९१॥ प्रत्येक विंटसम' वृन्तसमम् 'सकडाई' सकटाहम्-समांसं सगिरं तथाकटाहः 'एयाई'-एतानि त्रीणि 'एगजीवस्स' एकजीवस्य 'हवंति'-भवन्ति एकजीवात्मकानि एतानि त्रीणि भवन्तीत्यर्थः, तथा एतेषामेव पुष्पफलादीनां तिन्दुक पर्यन्तानाम् ‘पत्ताई' पत्राणि पृथक् 'पत्तेयं प्रत्येकम्-प्रत्येकशरीरजीवाधिष्ठितानि एकैक जीवाधिष्ठितानि भवन्तीत्यर्थः, तथा-'सकेसरं अकेसरं मिज्जा'-'सकेसरं' सकेसराणि-जटायुक्तानि 'अकेसरं' अकेसराणि-जटारहितानि मिज्जा' बीजानि प्रत्येकमेकैक जीवाधिष्ठितानि भवन्ति, 'सप्काए सज्झाए, उव्वेहलियाय कुहण कुंदुक्के । एए अणंतजीवा कंदुक्के होइ भयणाउ' ॥९२॥ 'सप्फाए'-सप्फाकम्, 'सज्झाए'आच्छादित करने वाला चक्राकार भाग हो, ये सब एक जीव संबंधी हैं अर्थात् एक जीव रूप हैं। इनके पत्ते भी प्रत्येक अर्थात् एक जीव के द्वारा अधिष्टित होते हैं, मगर इनके पुष्प अनेक जीवों वाले होते हैं । - पूसफल, कालिंग, तुम्ब, वपुष, एलवालुक (चिर्भट), वालुक ककडी, घोषातक, पंडोल, तेंदू और तिन्दुस फल इनके- सब पत्ते पृथकपृथक् प्रत्येक जीव से अधिष्ठित होते हैं तथा वृन्त, सकटाह और जटा वाले या विना जटा के बीज एक-एक जीव से अधिष्ठित होते हैं। જીવ સમ્બન્ધિ છે અર્થાત્ એક જીવ રૂપ છે. એમના પાન પણ પ્રત્યેક અર્થાત એક જીવ દ્વારા અધિઠિત હોય છે. પરંતુ તેમના પુષ્પ અનેક જીવાળાં હોય છે. यूस, ति, तुम, धुष, सवायु, पादु४, (1831) घोषात, પડેલ, તે ૬ અને હિન્દુસફળ - એ બધાના પાન પૃથફ પૃથફ પ્રત્યેક જીવથી અધિષ્ઠિત હોય છે. તથા વૃન્ત (ડી) જટાવાળા કે જટાવગરના બી એક એક જીવથી અધિષ્ઠિત હોય છે Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ = प्रक्षापनासूत्रे सध्यायम् ‘उव्वेहलियाय' उद्वेहलिका च, 'कुद्रण'-कुहनम्, 'कंदुक्के कन्दक्यम्, 'एए' एते सप्फाक-सध्याय-कुहनादि वनस्पतिविगेपाः लोकतः प्रतिपत्तव्याः, तेचानन्तजीवात्मकाः अवसेयाः, किन्तु नवरम्-अन्यापेक्षया विशेषस्तु 'कंदुक्के'-कन्दुक्ये-वनस्पति विशेषे 'होट' भवनि 'भयगाए -भजनया अनन्तजीवात्मको भवति, केऽपि च कन्दुक्य वनस्पतिविशेषः असंख्येयजीवात्मको भवति, इत्याशयः । सू० ॥२२॥ ___मूलम्-वीए जोणिसए, जीवो वक्रमइ सो व अन्नो वा । जोवि य मूले जीवा, सोऽवि य पत्ते पढमयाए ॥१॥ सम्वो वि किसलो खलु उगममाणो अणंतो अणिओ। सो चेव विवझेतो, होइ परित्तो अणंतो वा ॥२::सू०१३॥ ___छाया-बीजे योनिभूते जीयो व्युत्क्रामति स वा अन्यो वा । योऽपि च मूले जीवः सोऽपि च पत्रे प्रथमतया ॥१॥ सर्वोऽपि किसलयः खलु उद्गच्छन् अनन्तको भणितः । स एव विवर्द्धमानो भवति परीतः अनन्तो वा ॥२॥ सू० २३॥ . सप्फाक, सज्झाय (सध्याय), उव्वेहलिया, कुहन, एवं कन्दुक्य, इन वनस्पतियों को लोक से समझना चाहिए। ये सब अनन्तं. जीवात्मक होती हैं, किन्तु विशेष यह है कि कंदुक्य नामक वनस्पति में भजना है। अतएव कोई कंदुक्य देशभेद से अनन्त जीवात्मक होती है और कोई असंख्यातजीवात्मक होती है ॥२२॥ शब्दार्थ-(वीजे) बीज में (जोगिभूए) योनिभूत में (जी) जीव (वकमइ) उत्पन्न होता है (सो व) वही (अन्नो वा) या दूसरा (जो विय) और जो भी (भूले) झूल में (जीवों) जीव है (सो वि य) वह भी (पत्ते) पत्र में (पढमयाए) प्रथम रूप से __ (सत्यो वि) सब ही (किसलओ) कोंपल खलु निश्चय से (उग्गम સફફાક, સજઝાય, ઉન્હેતલિયા, તેમજ કન્કા, આ વનસ્પતિઓને લેક પાસેથી સમજી લેવી. આ બધી વનસ્પતિ અનન્ત જીવ વાળી હોય છે. પણ વિશેષતા એ છે કે કન્વય નામની વનસ્પતિમાં ભજના-વિકલ્પ છે તેથી જ કઈક દુય દેશભેદે અનત જીવાત્મક હોય છે. અને કેઈ અસ ખ્યાત જીવાત્મક હોય છે. સૂ. ૨૨ Avail-(बीजे) मीमा (जोणिभूए) योनिभूतमा (जीव) ७१ (वक्कमइ) उत्पन्न थाय छ (सो व) ते (अन्नोवा) मगरमीत (जेविय) सन २ ४ पY (मूले) भूगमा (जीवो) ७१ छ (सो वि य) ते ५ (पत्ते) पानभा (पढमयाए) प्रथम ३५मा Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२३ वीजावस्थानिरूपणम् ___टीका-अथ कि बीजजीव एव मूलादि जीवो भवति, आहोस्थित् तस्मिन् अपगते सति अन्यो जीव उत्पद्यते ? इत्याशङ्कायामाह-वीए जोणिभूए जीवो वक्कमइ सोव अन्नो वा । जोऽवि य मूले सोऽपिय पत्ते पहमाए' ॥९३॥ 'बीए' वीजे 'जोणिभूए'-योनि भूते-योन्यवस्था प्राप्ते-योनिपरिणाममपरित्यजति अयम्भावः-द्विविधाऽवस्था वीजस्य भवति-योन्यवस्था, अयोन्यवस्था च तत्र - यदा वीजं योन्यवस्थां न त्यजति अथ च जन्तुना उज्झितं भवति तदा तद् वीजं योनि भूतमित्यभिधीयते जन्तुना उज्झितञ्च निश्चयेन नावगन्तुं पार्यते तस्मादनतिशायिना साम्प्रतं स चेतनमचेतनं वा अविध्वस्तयोनिभूतमिति, माणो) उगता हुआ (अगंतओ) अनन्तकाय (अणिओ) कहा गया है (सो चेव) वही (विवड्तो ) बढता हुआ (होइ) होता है (परित्तो) प्रत्येक जीव (वा) अथवा (अगंतो) अनन्तजीव । ॥२३॥ टीकार्य-क्या बीज का जीव ही खूल आदि का जीव बन जाता है, अथवा उसके चले जाने पर अन्य जीव उत्पन्न होता है? ऐसी अर्शका होने पर कहते हैं बीज की दो अवस्थाएं होती हैं-योनि-अवस्था और अयोनिअवस्था । जय वीज योनि-अवस्था का परित्याग नहीं करता किन्तु जीव के द्वारा त्याग दिया जाता है, तब वह बीज योनिभूत कहलाता है। बीज जीव के द्वारा त्याग दिया गया है, यह छअस्थ के द्वारा निश्चयपूर्वक जाना नहीं जा सकता, अतएव आजकल चेतन या अचेतन, जो अविश्वस्तयोनि है, वह योनिभूत कहा जाता है। (सब्बोवि) या (किसलओ) ७ ५७ (खलु) निश्चये (उग्गममाणे) ती मते (अण तओ) मनन्तय (भणिओ) ४ा छ (सो चेव) ते (विवढंतो) धान (होइ) ने छ (परित्तो) प्रत्ये: ०१ (वा) अथवा (अण तो) मनन्त ७१. ॥सू. २३॥ ટીકાર્ય–શુ બીજના જીવજ મૂલ આદિના જીવ બની જાય છે, અથવા તેના ચાલ્યા ગયાથી અન્ય જીવ ઉત્પન્ન થાય છે ? આવી આશકા થવાથી કહે છે બીજની બે અવસ્થા હોય છે--મોનિ--અવસ્થા અને અનિ અવસ્થા. જ્યારે બીજ નિ અવસ્થાને પરિત્યાગ ન કરે પરંતુ જીવદ્વારા ત્યાગ કરી દેવાય છે. ત્યારે તે બીજ નિભૂત કહેવાય છે. બીજ જીવના દ્વારા ત્યાગી દેવાયેલ છે. આ છવાસ્થના દ્વારા નિશ્ચય પૂર્વક જાણી નથી શકાતું તેથી જ આજ કાલ સચેતન કે અચેતન જે અવિધ્યસ્ત એનિ છે. તે નિ ભૂત કહેવાય છે, Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફેરર્દ varyare व्यपदिश्यते, विध्वस्तयोनि तु नियमेन अचेतनत्वादयोनिभूतमिति योनिस्वरूपन्तु जन्तोरुत्पत्ति स्थानम् अविध्यस्तशक्तिकं तत्रत्य जीव परिणमन शक्ति सम्पन्न मुच्यते, तस्मिन् वीजे योनिभूते ' जीवो' - जीवः 'चक्कमड़' व्युत्क्रामति उत्पद्यते, जायते इत्यर्थः, 'सोच' स एव पूर्वको जीवः, 'अन्नो वा' अन्यो वा तत्रागत्य उत्पद्यते, एतावता यदा वीज जीव निर्वर्त्तकेन जीवेन स्वायुपः क्षयाद् बीजपरित्यागः कृतो भवति, तस्य च वीजस्य पुनः सलिल कालधरणि मूलादि संयोगरूप सामग्री संभवस्तदा कदाचित् स एव प्राक्तनो वीजजीवो मूलादि नामगोत्रे उपनिवध्य वीजे उत्पद्यते तत्रागत्य परिणमति, कदाचिदन्यः पृथिवी जिसकी योनि विध्वस्त हो चुकी है अर्थात् जो उगने में समर्थ नहीं रहा है, वह नियम से अचेतन होने के कारण अयोनिभूत है । योनि का अर्थ है-जीव की उत्पत्ति का स्थान और अविध्वस्त शक्ति का आशय है बीज में वह शक्ति विद्यमान रहे कि जीव वहां उत्पन्न हो सके | ऐसे योनिभूत बीज में जीव की उत्पत्ति होती है । वह जीव पहले वाला बीज का जीव ही हो सकता है अथवा दूसरा कोई जीव वहां आकर उत्पन्न हो सकता है । तात्पर्य यह है कि बीज में जो जीव था, उसने अपनी आयु का क्षय होने पर बीज का परित्याग कर दिया । वह वीज निर्जीव हो गया । मगर उस बीज को जमीन, जल और काल का संयोग मिल गया, तब कदाचित् वही पहले वाला बीज-जीव मूलादि का नाम गोत्र बांध कर वीज में उत्पन्न हो जाता है और कभी कोई अन्य पृथिवीकायिक आदि नया जीव उस बीज में उत्पन्न हो जाता है । જેની ચેાનિ વિધ્વસ્ત થઈ ચુકી છે. અર્થાત્ જે ઉગવામા સમ નથી રહેલ તે નિયમથી અચેતન હેાવાના કારણે અયેાનિભૂત કહેવાય છે. યાનિના અર્થ છે જીવની ઉત્પત્તિનુ સ્થાન અને અવિશ્વસ્ત શક્તિકના આશય છે ખીજમાં તે શક્તિ વિદ્યમાન રહે કે જીવ ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ શકે આવા ચેનિભૂત ખીજમાં જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. તે જીવ પહેલા વાળા ખીજના જીવ હાઈ શકે છે, અથવા ખીજો કેઇ છત્ર ત્યાં આવીને ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. તાત્પર્ય એ છે કે ખીજમા જે જીવ હતા તેણે પોતાના આયુષ્યના ક્ષય થતાં ખીજને પરિત્યાગ કરી દીધેા. તેથી તે ખીજ નિર્જીવ થઈ ગયુ. પરન્તુ ત ખીજને જમીન, જલ અને કાલ વિગેરેને સ યેાગ મળી ગયા ત્યારે કદાચિત્ તે જ પહેલાતું ખીજ-જીવ મૂલાદિનું નામ ગેાત્ર બાંધીને ખીજમાં ઉત્પન્ન થઇ જાય છે અને કયારેક કઈ અન્ય પૃથ્વીકાયિક આદિ નવા જીવ તે ખીજમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२७ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू २३ वीजावस्थानिरूपणम् कायिकादि जीव इति फलितम् ‘जोऽविय मूले जीवो' योऽपि च मूले जीव:य एव जीवो मूलतया परिणमति सोऽवि य पत्ते पढमयाए' सोऽपि च पत्रे प्रथमतयाऽपि परिणमति इत्येक जीव कर्तृके मूलप्रथमपत्रे भवत इत्याशयः, अथैवं स्वीकारे 'सव्वोऽवि किसलओ खलु उग्गममाणो अणंतओ भणिओ' इत्यादि वक्ष्यमाणवचनेन विरोधापत्तिरिति चेदत्रोच्यते-अत्र वीजजीवः, अन्यो बा बीजमूलत्वेनोत्पद्य तदुत्सूनावस्था सम्पादयति, ततस्तदनन्तरभाविनी किसलयावस्था नियमेन अनन्ता जीवा विदधते, पुनश्च तेषु क्षितिक्षयात्परिणतेषु असावेव मूलजीवोऽनन्तजीवततुं स्वशरीरतया परिणमय्य तावद् वर्द्धते यावत्प्रथमपत्रं भवति, इति न कोऽपि विरोधः, केचितु प्रथमपत्रेणात्र बीजस्य समुच्छ्नावस्था गृह्यते, जो जीव मूल रूप में परिणत होता है, वही जीव प्रथम पत्र के रूप से भी परिणत हो जाता है । इस प्रकार मूल और वह प्रथम पत्र -दोनों एक जीवकतक भी होते हैं। कहा जा सकता है कि सभी किशलय (कोंपल) उगते समय अनन्तकायिक होते हैं। इत्यादि आगे कहे जाने वाले वचन से विरोध आता है, इसका समाधान यह है कि यहां बीज का जीव या अन्य कोई जीव बीज-मूल रूप में उत्पन्न होकर उस में उत्सूनावस्था (अंकुरावस्था से भी पहले की अवस्था) उत्पन्न कर देता है। उसके पश्चात् किसलय अवस्था उत्पन्न होती है और उसे अनन्त जीव ही उत्पन्न करते हैं। तदन्तर स्थिति का क्षय होने पर जब वे जीव परिणत हो जाते हैं तो यही मूल-जीव साधारण शरीर को अपने शरीर के रूप में परिणत करके तब तक बढता है जब तक कि पहला पत्र જે જીવ મૂળ રૂપમાં પરિણત થાય છે તેજ જીવ પ્રથમ પત્રના રૂપમાં પણ પરિણત થઈ જાય છે. આ રીતે મૂળ અને તે પ્રથમ પત્ર અને એક જીવ કર્તક પણ બને છે. કહી શકાય કે બધા કિસલયે (કુંપળ) ઉગતી વખતે અનન્ત કાયિક હોય છે. વિગેરે આગળ કહેવામાં આવનારા વચનથી વિરોધ આવે છે. તેનું સમાધાન એ છે કે આમાં બીજને જીવ અગર અન્ય કોઈ જીવ બીજ મૂળ રૂપમાં ઉત્પન્ન થઈને તેમાં ઉત્સુનાવસ્થા–અંકુરાવસ્થાથી પણ પહેલાની અવસ્થા ઉત્પન્ન કરી દે છે. તેના પછી કિસલય અવસ્થા ઇત્પન્ન થાય છે અને તેમાં અનન્ત જીવ ઉત્પન્ન કરે છે. ત્યાર બાદ સ્થિતિને ક્ષય થતાં જ્યારે તે જીવ પરિણત થઈ જાય છે તે તે મૂળ જીવ સાધારણ શરીરને પોતાના શરીરના રૂપમાં પરિણત કરીને ત્યાં સુધી વધે છે કે જ્યાં સુધીમાં પહેલું પત્ર આવે છે. તેથી Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ - प्रमापनासत्रे तेन एकजीवकर्ता के मूलप्रथमपत्रे इत्यस्य मूलसमुच्छ्नावस्थे एकजीयक के इत्याशयं वर्णयन्ति, तत्कथनेन च मूलसमुच्छ्नावस्थे एकजीवपरिणामिते एव भवतः, शेपन्तु किसलयादिनावश्यं नियमतो मृलजीवपरिणामाविर्भावितमिति, नियमः प्रदर्शितो भवति तथा च 'सव्योऽवि फिसलओ खलु उग्गममाणो अणंतो भणिओ' इत्यादि वक्ष्यमाण वचनेनाऽपि नो विरोधः, मूलसमुच्छ्नावस्थानिर्वर्तनारम्भकाले किसलयत्वविरहादिति, ___ अथ प्रत्येकशरीरवनस्पतिकायिकानां सर्वकालं शरीरावस्थामधिकृत्य कि प्रत्येकशरीरत्वमेव भवति, किं वा कस्मिंश्चिदवस्थाविशेषे अनन्तजीवत्वमपि सम्भहोता है । अतएव किसी प्रकार के विरोध का अवकाश नहीं है। - कोई-कोई आचार्य प्रथम पत्र का अर्थ यहाँ वीज की उत्सनावस्था मानते हैं। उनकी मान्यता के अनुसार 'मृल और प्रथम पत्र एक जीवकर्तृक हैं' इसका अर्थ यह होता है कि-'सल और उत्सन अवस्था एक जीवकर्तक हैं। इस प्रकार उनके कथनानुसार मृल और उत्सन अवस्था एकजीवकर्तृक ही हैं । शेष जो किसलय आदि हैं, वे नियम से एकजीवकर्तृक ही हैं, ऐसा कोई नियम नहीं है । इस प्रकार 'सभी किसलय उगते समय अनन्तकाय कहे हैं' इत्यादि वचन के साथ भी कोई विरोध नहीं होता, क्योंकि मूल की समुच्छ्न अवस्था की उत्पत्ति के समय उसकी किसलय पर्याय नहीं रहती। क्या प्रत्येक शरीर वनस्पतिकायिक जीव शरीरावस्था की अपेक्षा - सदैव प्रत्येक शरीर ही रहते हैं अथवा किसी विशिष्ट अवस्था में કઈ પ્રકારના વિરોધને અવકાશ નથી. કઈ કઈ આચાર્ય પ્રથમ પત્રનો અર્થ બીજની ઉત્સુનાવસ્થા માને છે. તેમની માન્યતા અનુસાર મૂળ અને પ્રથમ પત્ર એક જીવ કર્તક છે. તેને અર્થ એ થાય છે કે મૂળ અને ઉત્સુન અવસ્થા એક જીવ કર્તૃક છે. એ રીતે તેમના કથન અનુસાર મૂળ અને ઉત્સુન અવસ્થા એક જીવ કર્તક જ છે શેષ જે કિસલય આદિ છે તેઓ એક જીવ કતૃક છે જ એ કોઈ નિયમ નથી હોતો. આ રીતે બધા કિસલય નીકળતી વખતે અનન્સ કાય કા છે. ઈત્યાદિ વચનની સાથે પણ કેઈ વિરોધ નથી બનતે, કેમકે મૂળની સમુઠ્ઠન અવસ્થાની ઉત્પત્તિના સમયમાં તેમને કિસલય પર્યાય રહેતું નથી. શું પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિ કાયિક જીવ શરીરાવસ્થાની અપેક્ષાએ સદૈવ પ્રત્યેક શરીર જ રહે છે, અથવા કેઈ વિશિષ્ટ અવસ્થામાં સાધારણ શરીર પણ થઈ જાય છે? Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० ममेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२३ वीजावस्थानिरूपणम् वति ? एवमेव साधारणवनस्पतिकायिकानामपि किं सर्वकालमनन्तजीवत्वमेव भवति किम्वा कदाचित्प्रत्येकशरीरजीवत्वमपि भवति ? इत्याशङ्कायामाह-सव्योऽवि किसलओ खलु उग्गममाणो अणंतो भणिओ। सो चेव विवडूंतो होई परितो अशंतो वा' ॥९४॥ 'सयोऽवि'-सर्वोऽपि-अपरिशेपोऽपि वनस्पतिकायः प्रत्येकशरीरजीव , साधारणो वा 'किसल भो खलु'-किसलयः खलु किसलयावस्थाम् , 'उग्गममाणो'-उद्गच्छन्-उपगतः सन् 'अणंतओ'-अनन्तकायः 'भणिओ'-भणितः-तीर्थकरगणधरै रुका, 'सो चेव'-स एव किसलयरूपोऽनन्तकायिकः, "विवडंतो'-विवर्द्धमान:-प्रद्धिं गच्छन् 'होइ परित्तो अणंतो वा' भवति परितो वा-प्रत्येकशरीरजीवो वा, अनन्तो वा भवतीति शेषः, तत्र यदा साधारणं शरीरं निवर्त्य ते तदा साधारण एव जीवो भवति, यदा तु प्रत्येकशरीर निर्वय॑ते साधारणशरीर भी हो जाते हैं ? इसी प्रकार साधारण वनस्पतिकायिक जीव क्या सदैव अनन्तजीव ही रहते हैं या कभी प्रत्येकशरीर जीव भी हो जाते हैं ? इस प्रश्न का समाधान करते हैं जितने भी किसलय हैं वे सब उगते समय अनन्तकायिक होते हैं प्रत्येक वनस्पतिकाय, चाहे वह प्रत्येकशरीर हो या साधारण, जब किसलय अवस्था को प्राप्त होता है, तब तीर्थकरों और गणधरों द्वारा अनन्तकायिक कही गई है। वही किसलयरूप अनन्तकायिक वृद्धि को प्राप्त होता हुआ प्रत्येकशरीर या अनन्तकाय हो जाता है । जब साधारण शरीर उत्पन्न होता है तब साधारण जीव ही होता है और जब प्रत्येकशरीर उत्पन्न होता है तब प्रत्येकशरीर जीव होता है। प्रश्न-कितने काल के पश्चात् प्रत्येकशरीर जीव हो जाता है ? તેજ રીતે સાધારણ વનસ્પતિકાયિક જીવ શું સદૈવ અનન્ત જી જ રહે છે અથવા કયારેક પ્રત્યેક શરીર જીવ પણ બની જાય છે ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરે છે જેટલાં પણ કિસલય છે તે બધા ઉગતી વખતે અનન્ત કાયિક હોય છે. પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય પછી તે પ્રત્યેક શરીર હોય અથવા સાધારણ. જ્યારે કિસલય અવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તીર્થકરે અને ગણપરે દ્વારા અનન્ત કાયિક કહેવાય છે. તેજ કિસલય રૂપ અનન્ત કાયિક વૃદ્ધિને પામતાં પ્રત્યેક શરીર અથવા અનન્ત કાય બની જાય છે. જ્યારે સાધારણ શરીર ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે સાધારણ જીવ જ હોય છે અને જ્યારે પ્રત્યેક શરીર ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે પ્રત્યેક શરીર જીવ હોય છે. પ્રશ્ન-કેટલે સમય જતાં પ્રત્યેક શરીર છવ બને છે? प्र० ४२ Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनास्त्र तदा प्रत्येकशरीरजीवो भवति, अथ कियत्कालानन्तर प्रत्येकशरीरजीवो भवतीति चेदुच्यते-अन्तर्मुहर्नानन्तर विवर्द्धमानः प्रत्येकगरीरो भवति निगोदानामुत्कर्पतो ऽपि अन्तर्मुहूर्तकालं यावत् स्थिते रुक्तत्वादित्याशयः ॥सू० २३॥ मूलम्-समग वश्कताणं, समग तेसिं सरीरनिव्वत्ती। समग आणुग्गहणं समगं ऊसासनीसासो ॥१॥ इकस्स उ जं गहणं, बहूण साहारणाण तं चेव । जं वहुयाणं गहणं, समा. सओ तं पि इकस्ल ॥२॥ साहारणमाहारो, लाहारणमाणुपाण गहणं च । साहारण जीवाणं, साहारणलक्खणं एवं ॥३॥ जह अयगोलो धंतो, जाओ तत्ततवाणिज्जसंकासो। सम्बो अगणि परिणओ, निगोयजीवे तहा जाण ॥४॥ एगस्स दोण्ह तिण्ह व, संखिज्जाण व न पासिङ सका। दीसंति सरीराई, निगोयजीवा. णऽणताणं ॥५॥ लोगागासपएसे, निगोयजीवं ठवेहि इकिकं । एवं मविजमाणा, हवंति लोगा असंखिज्जा ॥७॥ पत्तेया पज्जत्ता, पयरस्त असंखभागमित्ता उ। लोगाऽसंखा पज्जत्तगाण साहारणमणंता ॥८॥ एएहिं सरीरेहि, पच्चक्खं ते परूविया जीवा । सुहुमा आणागिज्जा, चक्खुप्फासं न ते इंति ॥९॥ जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पण्णत्ता, तं. जहा-पजत्तगा य अपज्जत्तगा य । तत्थ णं जे ते अपज्जत्तगा ते णं असंपत्ता। तत्थ णं जे ते पजत्तगा तेसिणं वन्नादेसेणं गंधादेसेणं रसादेसेणं फासादेसेणं सहस्सग्गसो विहाणाई, संखिज्जाइं जोणिप्पमुहसयसहस्साइं। पज्जत्तगणीसाए अपज्ज. उत्तर-क्रमशः वृद्धि को प्राप्त होता हुआ अन्तर्मुहर्त्त के बाद प्रत्येकशरीर होता है, क्यों कि निगोद जीवों की उत्कृष्ट स्थिति भी अन्तर्मुहर्त प्रमाण ही कही गई है ।।२३॥ ઉત્તર-કમશઃ વૃદ્ધિને પામતે અંતમુહૂર્તના પછી પ્રત્યેક શરીર બને છે,. કેમકે નિગોદ જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણની કહેલી છે, જે સૂ ૨૩ છે Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२४ साधारणजीवलक्षणनिरूपणम् ३३१ त्तगा वक्रांति । जत्थ एगो तत्थ लिय संखिजा लिय असं. खिजा सिय अणंता। एएलि णं इमाओ गाहाओ अणुगंत. वाओ, तं जहा-कंदा ये कंदमूला य, रुक्खसूलाइयावरे । गुच्छा य गुम्न वल्लीय, वेणुयाणि तणाणि य । ॥१॥ पंउमुप्पलें संघाडे, हंढेय सेवाल किन्नेए पर्णए । अवएय कच्छ भाणी, कंदुक्के गूणवीसइमे ॥२॥ तय-छल्लि पवालेसु य, पत्त-पुप्फफलेसु य। मूलग्ग-मज्झ-वीएसु, जोणीकस्स वि कित्तिया॥३॥ से तं साहारणसरीर बायरवणस्सइकाइया (से तं साहारणसरीरवणस्सइकाइया)। से तं बायरवणस्सइकाइया। से तं वणस्सइकाइया। से तं एगिदिया ॥सू०२४॥ छाया- समकं व्युत्क्रान्तानां, समकं तेपां शरीरनिर्वृत्तिः । समकम् आनग्रहणम्, समकम् उच्छ्वासनिःश्वासौ ॥१॥ एकस्य तु यद् ग्रहणं वहूनां साधारणानां तदेव । यद बहुकानां ग्रहणं, समासतस्तदपि एकस्य ॥२॥ साधारणमाहारः, साधारणमानप्राणग्रहणं च । साधारणजीवानां, साधारणलक्षणमेतत् ॥३॥ यथा शब्दार्थ-(समगं) एक साथ (वक्कंताणं) जन्मे हुएं (समर्ग) एक साथ (तेसिं) उनकी (सरीरनिव्वत्ती) शरीर की निष्पत्ति (समगं) एक साथ (आणुग्गहणं) प्राणापान के योग्य पुद्गलों का ग्रहण (समग) एक साथ (ऊसासनीसासो) उच्छ्वास और निश्वाल । (इक्कल्स) एक जीव का (उ) तो (जं) जो (गहणं) ग्रहण (बहूण) बहुत (साहारणाण) साधारण जीवों का (तं चेव) वही (ज) जो (बहुयाणं) बहुतों का (गहणं) ग्रहण (समासओ) संक्षेप ले (तंपि) वह भी (इक्कस्स) एक का। (साहारणमाहारो) साधारण आहार (साहारणमाणपाणगहणं च) शहाथ-(समगं) मे साथे (वक्क ताणं) सन्मदाय (समग) मे साथ (तेसिं) तेमानी (सरीरनिव्वत्ति) शरी२नी निष्पत्ति (समगं) मे४ साथे (आणुग्गहण) प्राणापानने योग्य पुगतानु अडर (समगं) २४ साथै (ऊसासनिसासो) २७पास मन निश्वास (इक्करस) २४ सपना (उ) त(ज) २ (गहण) १ (बहूणं) a (साहारणाण) साधारण वोन (तं चेच) ते (ज) २ (बहुयाण) घाना (गहण) अ५ (समासओ) सपथी (तं पि) ते ५५ (इक्कस्स) सेना Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नापनासत्रे ३३२ अंयोगोलो मातो जातस्तप्ततपनीयसंकाशः । सर्वोऽग्नि परिणतः, निगोदजीवान् तथा जानीहि ||४|| एकस्य द्वयोः त्रयाणां च संख्येयानां वा न द्रष्टुं शक्यानि । दृश्यन्ते शरीराणि, निगोदजीवानामनन्तानाम् ||५|| लोकाकाश प्रदेशे निगोदजीवं स्थापय एकैकम् । एवं मीयमाना भवन्ति लोका अनन्तास्तु ॥६॥ लोकाकाशप्रदेशे, परीतजीवं स्थापय एकैकम् । एवं मीयमाना भवन्ति लोका असंख्येयाः ||७ | प्रत्येकाः पर्याप्ताः प्रतरस्य असंख्य भागमात्रास्तु | लोगा साधारण श्वासोच्छ्वास का ग्रहण (सोहारण जीवाणं) साधारण जीवों का (साहारणलक्खणं) साधारण लक्षण (एयं) यह । 1 (जह ) जैसे (अग्रगोलो) लोहे का गोला (तो) गरम किया (जाओ) हुआ (तत्ततवणिजकासो) तपे हुए सोने के समान (सन्चो ) सारा ( अगणिपरिणओ) अग्नि हा परिणत (निगोयजीवे) निगोद के जीवों को ( तहा) उसी प्रकार (जाण) जानो । (एस्स) एक का ( दोपह) दो का ( तिन्ह व ) अथवा तीन का (संखिजाण व ) अथवा संख्यात का (न पासिउं सक्का) देखना शक्य नहीं है (दीसंति) दीखते हैं ( सरीराई) शरीर (निगोयजीवाण) निगोद जीवों के (अनंताणं) अनन्त के । (लोगागासपएसे) लोकाकाश के एक-एक प्रदेश में (निगोयजीव) निगोद जीव को (वेहि) स्थापित किया जाय (हक्किक्क) एक-एकको ( एवं ) इस प्रकार ( विजमाणा ) स्थापित किये हुए (हति) होते हैं (लोगा) लोक (अनंता ) अनन्त ( उ ) वितर्क । 1 ܀ (साहारणमाहारो) साधारण आहार (साहारण माणप णगहणं च ) साधारण वसोवास एणु (साहारण जीवाण) साधारण भयोनु (साहारणलक्खण) साधारण सक्षषु (एवं) ते (जह ) ?भ (अयगोलो) सोढाना गोणी (घंतो) ग२भ ये (जाओ) होय ( तत्ततवणिज्ज संकासो) तपेला सोनानी प्रेम (सव्वो) सर्व (अगणिपरिणओ) अग्नि ३५ परिणत (निगोयजीवे) निगोहना वे (तहा) ये रीते (जाण) लगे। ( एगस्स) सेना (दोन्ह) मे ना ( तिण्ह व ) अथवा त्रगुना (संखिजाण व ) अथवा संख्यातना (न पासिउ सक्का) लेवु शक्ष्य नथी (दीसंति) देणाय छे (सरीराइ') शरी२ (निगोयजीवाणं) निगोह भवाना (अण ताण) अनंतना (लोगागासपएसे) दो अाशना ४ मे प्रदेशभा (निगोयजीव) निगोह लवने (ठवेहि) स्थापित राय (इक्किकं) गोड गोडने ( एवं ) मा प्रहारे (मविज्जमाणा) स्थापित ४शोदा (हवंति) भने छे (लोगा) से 3 (अणता) अनन्त ( उ ) वित 1 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३३ harat टीका प्र. पद १ सू.२४ साधारणजीवलक्षण निरूपणम् असंख्येयाः, अपर्याप्तकानां साधारणानामनन्ताः ||८|| एतैः शरीरैः प्रत्यक्षं ते प्ररूपिताः जीवाः । सूक्ष्मा आज्ञाग्राह्याः, चक्षुः स्पर्श न ते यन्ति ॥९॥ ये चान्ये तथा प्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पर्याप्तकाश्च तत्र खलु ये ते अपर्याप्तास्ते खलु असंप्राप्ताः । तत्र खलु ये ते पर्याप्तका स्तेपां खलु वर्णादेशेन गन्धादेशेन रसादेशेन स्पर्शादेशेन सहस्राग्रशो विधानानि, संख्येयानि योनिप्रमुखशतसहस्राणि । पर्याप्तकनिश्रया अपर्याप्तका व्युत्क्रामन्ति, यत्रैकस्तत्र स्यात् संख्येयाः, स्यात् असंख्येयाः स्यात् अनन्ताः । एतेषां खलु इमा गाथा अनुगन्तव्याः, तद्यथा - 'कन्दाथ कन्दमूलानि च, वृक्षमूलानि - इति - चापराणि । गुच्छाच गुल्मा वल्ल्यश्च, वेणुका स्तृणानि च ॥ १ ॥ पद्मम् उत्पलं शृङ्गाटं हडश्च शैवालः कृष्णकं पनकः । अवकञ्च कच्छ भाणी कन्दुकः एकोनविंशतितमः त्वक्कू - छल्ली - प्रवालेषु च पत्र - पुष्प - फलेषु च । सूलाग्र - मध्य - बीजेपु, योनिः कस्यापि कीर्त्तिता ||३||' ते एते साधारणशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः ॥ त एते साधारणशरीरवनस्पतिकायिका । त एते वादरवनस्पतिकायिकाः । ते वनस्पतिकायिकाः । त एते एकेन्द्रियाः ॥सू०२४॥ टीका - अथ साधारण जीवप्रस्तावात् तल्लक्षणं प्ररूपयितुमाह- 'समयं वक्क - ताणं समयं तेर्सि सरीर निव्वत्ती । समयं आणुग्गहणं समयं ऊसासनीसासो | ९५| इक्स्स उ जं गहणं वहूण सहारणाण तं चेव । जं वहुयाणं गहणं समासओ पि इकस्स' ९६॥ 'समय' समकम् - युगपत् 'वक्ताणं' - व्युत्क्रान्तानाम् उत्पन्नानां 1 (पत्ता) प्रत्येक वनस्पति जीव (पज्जत्ता) पर्याप्त (पयरस्स) प्रतर - घन किये के ( असंख भागमित्ता उ) असंख्यातवें भाग मात्र (लोगासंग्वा) अपर्याप्त के असंख्य लोक प्रमाण (पजत्तयाण साहारणमनंता) पर्याप्त साधारण जीवों का परिमाण अनन्त लोक है । (एहिं ) इन पूर्वोक्त ( सरीरेहिं) शरीरों से (पच्चक) प्रत्यक्ष (ते) वे (रूविया) प्ररूपे (जीव) जीव (सुमा) सूक्ष्म (आणाजिज्झा) जिनाज्ञा से ग्राह्य हैं (चक्ष्फास न ले इंति) वे आंख से नहीं दिखाई देते ॥ २४॥ (पत्तेया) अत्येक वनस्पति व (पज्जत्ता) पर्यास (पयरस्स) प्रतर ધન उरेक्षाना (असंखभागमित्ताउ ) असण्यातभा लोगो भजीने (लोगा संखा ) पर्याप्तना असंख्य दो प्रभाणु (पज्जत्तयाण साहारण मर्णता) पर्याप्त साधारण જીવાનુ પરિમાણુ અનન્ત લેાક છે (एएहिं मे यूवे (सरीरेहिं ) शरीरथी ( पचकखं ) प्रत्यक्ष (परुविया) प्र३ष्या (जीवा) व (सुहुमा) सूक्ष्म (आणागिज्झा) नाज्ञाथी थाहा छे (चक्खु. फासं न ते इंति) तेथेो भांगोथी हेजाई शअता नथी. ॥ सू० २४ ॥ 13 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे सताम् 'तेसिं' तेषां साधारणजीवानाम्, 'समय-समकम्, सममेव समकम् एककालम् 'सरीरनिव्वत्ती' शरीरनिवृत्तिः-शरीरनिप्पत्ति भवति 'समय'-समकम्युगपच्च 'आणुग्गहणं'-आनग्रहणम् - प्राणापानग्रहणम्-प्राणापानयोग्यपुद्गलोपादानम्, तदनन्तरम् 'समय' समकम्-एककालम्, तदुत्तरकालभाविनी 'ऊसासनीसासो'-उच्छ्वासनिःश्वासौ भवतः, इत्यर्थः तथा-'इक्कस्स'-एकस्य 'उ' तु 'ज' यत् 'आहारादि पुद्गलानाम् ‘गहणं'-ग्रहणम्-उपादानं भवति 'तं चेव' तदेव च 'वहण सहारणाण'-बहूनामपि साधारणानाम् साधारणजीवानां ज्ञातव्यम्, तथा च यदाहारादिकमेको गृह्णाति शेषा अपि तच्छरीराश्रिता वहवोऽपि तदेव गृह्णन्ति, तथा-'ज' यत् 'बहुयाणं गहणं' वहनाम् आहारादि पुद्गलग्रहणं भवति 'तंपि'-तदपि 'समासओ'-समासतः संक्षेपात्-एकत्र शरीरसमावेशात् 'इक्कस्स'-एकस्यापि ग्रहणं भवति, अधोक्तार्थमुपसंहरम्नाह-'साहारणमाहारो टीकार्थ-साधारण जीवों का प्रकरण होने से अब उनके स्वरूप का प्रतिपादन किया जाता है-एक साथ ही उत्पन्न हुए साधारण जीवों के शरीर की निष्पत्ति एक साथ ही होती है। वे जीव एक साथ ही प्राणापान के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करते हैं और एक साथ ही उसके पश्चात् उनका श्वासोच्छ्वास होता है। ____एक जीव का आहार आदि के पुगलों को ग्रहण करना ही बहुत से साधारण जीवों का ग्रहण करना समझना चाहिए । इस प्रकार जय एक जीव आहार आदि को ग्रहण करता है, तभी उस शरीर में अश्रित बहुत-से जीक भी ग्रहण करते हैं । और जो बहुत जीवों का ग्रहण है वही एक जीव का अहण समझना चाहिए, क्योंकि वे सब जीव एक ही शरीर में आश्रित होते हैं। ટીકાર્થ –સાધારણ જીવોનું પ્રકરણ હેવાથી હવે તેઓના સ્વરૂપનું પ્રતિपाहन ४२१य छ એકી સાથે ઉત્પન્ન થયેલા સાધારણ જીવના શરીરની નિષ્પત્તિ એકી સાથે જ થાય છે. તે જીવે એકી સાથે જ પ્રાણપાનને એગ્ય પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે અને એક સાથે જ ત્યાર પછી તેના શ્વાચ્છવાસ થાય છે. એક જીવના આહાર આદિ પુગલેનું ગ્રહણ કરવું જ ઘણા સાધારણ જીનું ગ્રહણ કરવું સમજવાનું છે. એવી રીતે જ્યારે એક જીવ આહાર આદિને ગ્રહણ કરે છે ત્યારે એ શરીરમાં આશ્રિત ઘણુ જીવ પણ ગ્રહણ કરે છે. અને જે ઘણુ જીનું ગ્રહણ છે તેજ એક જીવનું ગ્રહણ સમજવું જોઈએ. કેમકે તેઓ બધા જીવ એક જ શરીરમાં આશ્રિત બને છે Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२४ साधारणजीवलक्षणनिरूपणम् ३३५ 'साहारणमाणुपाण गहणं च । साहारणजीवाणं साहारणलक्खणं एयं' ॥१७॥ सर्वोषामपि एकशरीराश्रितानां जीवानाजुक्तप्रकारेण यत्-‘साहारण माहारो'-- साधारणम्-साधारणः, आहार:-आहारयोग्यपुद्गलोपादानम्, यच्च "साहारणमाणुपाण गहणं च'-साधारणम् आनप्राणग्रहणम् प्राणापानयोग्यपुद्गलोपादानम्, एतस्य उपलक्षणतया यौ साधारणौ उच्छ्रवासनिःश्वासौ च या च साधारणशरीरनिर्वृत्ति भवति 'एयं'-एतत् 'साहारणजीवाणं'-साधारणजीवानाम् 'साहारणलक्खणं'-साधारणं लक्षणं प्रतिपत्तव्यम्, अथ यथा एकस्मिन् निगोदशरीरे अनन्तानां जीवानां परिणामः प्रतीतिपथमवतरति तथा प्ररूपयितुमाह-'जह अयगोली धंतो जाओ तत्ततवणिज्जसंकासो। सव्वो अगणिपरिणओ निगोय-- जीवे तहा जाण' ॥९८॥ 'जह' यथा 'अयगोलो'-अयोगोलकः 'धंतो'-ध्मात सन् 'तत्ततवणिज्जसंकासो'-तप्ततपनीयसंकाशः-सतप्तसुवर्णसदृशः 'सव्वो'-सर्वः अशेषः 'अगणिपरिणओ'-अग्निपरिणतः 'जाओ' जातो भवति, "तहा-तथा 'जाण'-निगोदजीवान् जानीहि, निगोदरूपेऽपि एकैकस्मिन् शरीरे तच्छरीरास्मकतया अनन्तान् जीवान् परिणतान् अवेहीत्यर्थः, तथा सति-'एगस्स दोण्ह तिण्हव संखिज्जाणव न पासिउं सका । दीसंति सरीराई निगोयजीवाणणं___ एक शरीर में अश्रित साधारण जीवों का आहार भी साधारण ही होता है, प्राणापान के योग्य पुद्गलों का ग्रहण एवं श्वासोच्छवास भी साधारण ही होता है, यह साधारण जीवों का साधारण लक्षण समझना चाहिए। ___ एक निगोद शरीर में अनन्त जीवों का परिणमन लमझाने के लिए सूत्रकार उदाहरण देते हैं-अग्नि में खूब तपाया हुआ लोहे का गोला तप्त स्वर्ण के सदृश, सारा का सारा अग्निमय बन जाता है, उसी प्रकार निगोद जीवों को भी समझो। अर्थात् निगोद रूप एक शरीर में अनन्त जीवों का परिणमन होना समझ लेना चाहिए। इसी कारण એક શરીરમાં આશ્રિત સાધારણ જીવને આહાર પણ સાધારણ જ હોય છે. પ્રાણપાનને પુદ્ગલેનું ગ્રહણ અને શ્વાસોચ્છવાસ પણ સાધારણ જ હોય છે. આ સાધારણ જીવનું સાધારણ લક્ષણ સમજવું જોઈએ. એક નિગોદ શરીરમાં અનન્ત જેનું પરિણામને સમજાવવા માટે સૂત્રકાર ઉદાહરણ આપે છે–અગ્નિમાં ખૂબ તપેલે લેઢાને ગાળો તપાવેલ સોનાના સરખો, આખે આ અગ્નિમય બની જાય છે, એજ પ્રકારે નિગોદ જીવોને પણ સમજે. અર્થાત નિગદ રૂપ એક શરીરમા, અનન્ત જીવોનું પરિણમન થવું તે સમજી લેવું " नये. ४।२६-४, मे, न सध्यात अने, 'an ५४थी सध्यात निगाह Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३६ प्रज्ञापनासूत्र ताणं ॥९९॥' 'एगस्स-एकस्य 'दोण्ड'-द्वयोः, 'तिण्हव'-त्रयाणां वा 'संखिज्जा णव' यावत् संख्येयानां, वा शब्दादसंख्येयानां वा निगोदजीवानां शरीराणि 'पासिउं न सका'-द्रष्टुं न शक्तानि, एकादि जीवगृहीतानाम् अनन्तवनस्पति शरीराणामभावात् तेपास् अनन्तजीव पिण्डात्मकत्वात्, कथं तहि तानि उपलभ्यानि? इत्याशङ्कायामाह-'दीसंति' दृश्यन्ते 'सरीराइ' शरीराणि 'निगोयजीवाणऽणंताणं' निगोदजीवानास्-वारदरनिगोदजीवानाम्, अनन्तानाम्, न तु सूक्ष्मनिगोदजीवानाम् , तेषां शरीराणामनन्तजीवसमुदायात्मकत्वेऽपि अनुपलभ्यस्वभावत्वात्-अनुपलभ्यस्वभाव सूक्ष्मनिगोदपरिणामपरिणतत्वात्, निगोदरूपशरीरस्य नियमतोऽनन्तजीवपरिणामाविर्भावितत्वे किं प्रमाणमिति चेत् तीर्थङ्करवचनस्यैव प्रमाणत्वात्, तथाचोक्तं भगवता-'गोलाय असंखेज्जा होति निगोया असंखेया गोले । एक्के कोय निगोओ अणंतजीवो मुणेयव्यो' ॥१॥ गोलाश्चासंख्येया भवन्ति निगोदा असंख्येया गोलके । एकैकश्च निगोदोऽनन्तजीवो ज्ञातव्यः॥१॥ ___एक, दो, तीन, संख्यात और 'वा' शब्द से असंख्यात निगोदजीवों के शरीर हमें दिखाई नहीं दे सकते, क्योंकि उनके पृथक-पृथक शरीर ही नहीं हैं। वे तो अनन्तजीवों के पिण्ड रूप ही होते हैं-अनन्तजीवों का ही एक शरीर होता है। केवल अनन्त जीवों के शरीर ही दिखाई देते हैं। इनमें से भी बादरनिगोद जीवों के शरीर ही दृष्टिगोचर होते हैं, लक्षन निगोदजीवों के नहीं। सूक्ष्म निगोदजीवों के शरीर अनन्त जीवात्मक होने पर भी अश्य ही होते हैं। उनका स्वभाव ही ऐसा है। अनन्त निगोदजीवों का एक ही शरीर होता है, इस विषय में क्या प्रमाण है ? इसका उत्तर यह है कि वीतराग एवं सर्वज्ञ तीर्थकर જીવોના શરીર એમાં દેખાઈ શક્તા નથી. કેમકે તેઓના પૃથફ પૃથફ શરીરજ નથી હોતાં. તેઓ તે અનન્ત જીના પિંડ રૂપજ હોય છે. અનંત જીવનું જ એક શરીર હોય છે. કેવળ અનન્ત જીના શરીર જ દેખાય છે. તેમાંથી પણ બાદર નિગોદ જીવેના શરીર જ દષ્ટિગોચર થાય છે સૂમ નિગદ જના નથી થતા સૂમ નિગદ જેના શરીર અનન્ત જીવાત્મક હોવા છતાં પણ અદશ્ય જ હોય છે. તેઓનો સ્વભાવજ એવે છે. અનન્ત નિગોદ જીવનું એકજ શરીર હોય છે આ બાબતમાં શું પ્રમાણ છે તેને ઉત્તર એ છે કે વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવાનના વચને જ આ બાબતમાં પ્રમાણ ભૂત છે. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू २४ साधारणजीवलक्षणनिरूपण ३३७ अथ तेषामेव निगोदजीवानां प्रमाणं प्रतिपादयितुमाह-'लोगागासपएसे निगोयजीवं ठवेहि इकिकं । एवं मवि जसाणा हवंति लोगा अणंता उ' ॥१०॥ 'एकैकस्मिन् 'लोगागासपएसे' लोकाकाशप्रदेशे 'इक्विक्वं'-एकैकम् “निगोय जीवं'-निगोदजीवम् 'ठवेहि'-स्थापय, एवम् एकैकस्मिन् आकाशप्रदेशे एकैकजीवरचनया 'मविज्जमाणा'-पीयमानाः 'अगंता उ'-अनन्तास्तु 'लोगा' लोको:अनन्तलोकाकाशप्रमागाः निगोदजीवाः 'हवंति'-भवन्ति, अथ प्रत्येकवनस्पति जीव प्रमाणमाह-'लोगागासपए से परितजीचं ठरेहि इक्किमक एवं मविजमाणा हवंति लोगा असंखिज्जा' ॥१०१॥ 'लोमागालपरसे' एकैस्मिन् लोकाकाशप्रदेशे 'इक्किक'- एकैकम् 'परित्तजीवं परीनजीवं-प्रत्येकवनस्पतिजीवम् 'ठवेहि' भगवान के वचन ही इस विषय में परमाणभूत हैं। भगवान ने कहा है-'सूई की नौक में बराबर लिगोदकाम में असंख्यात गोले होते हैं, एक-एक गोले में असंख्यात-असंख्यात निगोद होते हैं और एकएक निगोद में अनन्त-अनन्त जीव होते हैं।' ____ अब निगोदजीदों की संख्या का प्रतिपादन करते हैं-लोकाकाश के एक-एक प्रदेश में यदि एक-एक निगोदजीव स्थापित किया जाय और उनका माप किया जाय तो उन सब जीवों को स्थापित करने के लिए अनन्त लोकों की आवश्यकता होगी। तात्पर्य यह है कि एक लोकाकाश में असंख्यात प्रदेश हैं, ऐसे-ऐसे अनन्त लोकाकाशों के प्रदेशों के बराबर अनन्त निगोदजीवों का परिमाण है। । . अब प्रत्येक बनस्पतिकाय के जीवों का प्रमाण कहते हैं-एक-एक लोकाकाश के प्रदेश में, प्रत्येक वनस्पतिकाय के एक-एक जीव को स्थापित किया जाय और इस प्रकार उनका माप किया जाय तो वे ભગવાને કહ્યું છે–સેયની અણી જેટલા નિગોદ કાયમી અસંખ્ય ગેળા હોય છે, એક એક ગોળામાં અસંખ્યાત અસ ખ્યાત નિગોદ હોય છે. અને એક એક નિગોદમાં અનન્ત જીવ હોય છે. હવે નિગદની સંખ્યાનું પ્રતિપાદન કરે છે કાકાશના એક એક પ્રદેશમાં જ એક એક નિગોદ જીવ સ્થાપિત કરવામાં આવે અને તેનું માપ લેવામાં આવે તો તે બધા જીવોને સ્થાપિત કરવા માટે અનન્તલોકની આવશ્યકતા થશે. તાત્પર્ય એ છે કે એક કાકાશમાં અસંખ્યાત પ્રદેશ છે, એવા એવા અનન્તકાકાશની બરાબર અનન્ત નિગોદજીના પરિમાણ છે. હવે પ્રત્યેક વનસ્પતિ કાયના જીનું પ્રમાણ કહે છેએક એક કાકાશના પ્રદેશમા, પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયના એક એક જીવને म० ४३ Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३३८ प्रमापनासूत्रे स्थापय, 'एवं' एवम्-उक्तप्रकारेण 'मविजमाणा'मीयमानाः प्रत्येकवनस्पतिजीवाः 'लोगा असंखिज्जा'- असंख्येय लोकाकाशप्रदेशप्रमाणाः 'हचंति-भवन्ति, -अथ पर्याप्तकाऽपर्याप्तकभेदेन प्रत्येकसाधारणवनस्पतिजीवानां प्रमाणं प्ररूपयति 'पत्तेया पज्जत्ता पयरस्स असंखभागमिना उ । लोगाऽसंखा पज्जत्तयाण साहा- रणमणंता' ॥१२॥ 'पज्जत्ता' पर्याप्ताः 'पत्तेया'-प्रत्येकवनस्पतिजीयाः घनीकृतस्य सम्बन्धिनः प्रतरस्य 'असंखभागमित्ता उ'-असंख्येयभागमात्रास्तु-असंख्येयतमे -भागे यावन्तः आकाशप्रदेशा स्तावत्प्रसाणा भवन्ति, अपर्याप्तकाणां पुनः प्रत्येक -वनस्पतिजीवानाम् 'लोगाऽसंखा'-असंख्येया लोकाः परिमाणस्, ‘पज्जत्तयाण -सहारण' पर्याप्तकानाम् अपर्याप्तकानाञ्च साधारणजीवानाम् 'अणंता'-अनन्त लोकाः परिमाणमिति, तथाचापर्यप्तकाः प्रत्येकवनस्पतिजीयः असंख्येयलोका"असंख्यात लोकाकाशों के प्रदेशों के बराबर होते हैं। तात्पर्य यह है कि असंख्य लोकालाशों के जितने प्रदेश हों उतने ही प्रत्येकवनस्पतिकाय के जीव हैं, अथवा यों कहा जा सकता है कि लोकाकाश के प्रदेशों से असंख्यातगुणा प्रत्येकवनस्पतिकाय के जीवों का परिमाण है। अब पर्याप्तक और अपर्याप्तक के भेदों से प्रत्येक और साधारण वनस्पति जीवों के प्रमाण की प्ररूपणा करते हैं-प्रत्येक वनस्पति के पर्याप्त जीव घनीकृत प्रतर के असंख्यात भाग मात्र होते हैं अर्थात् 'लोक के असंख्यातवें भाग में जितने आकाशप्रदेश हैं, उतने होते हैं तथा अपर्याप्त प्रत्येक वनस्पतिजीमें का परिमाण असंख्यात लोक के , बराबर है। पर्याप्त तथा अपर्याप्त साधारण जीवों का परिमाण अनन्त लोकाकाशों के प्रदेशों के बराबर हैं। तात्पर्य यह है कि अपर्याप्त प्रत्येक 'वनस्पति जीव असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर हैं और 1 સ્થાપિત કરવામાં આવે અને એ રીતે એમનું માપ કરવામાં આવે તે તેઓ અસંખ્યાત લેકાકાશના પ્રદેશની બરાબર હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે, અસંખ્ય લેકાકાશના જેટલા પ્રદેશ છે તેટલાજ પ્રત્યેક વનસ્પતિ કાયના જીવ છે, અથવા તે એમ કહેવાય કે લેકાકાશના પ્રદેશથી અસંખ્યાત ગણુ પ્રત્યેક વનસ્પતિ કાયના જીવોનું પરિમાણ છે.' હવે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી પ્રત્યેક અને સાધારણ વનસ્પતિ જીના પ્રમાણની પ્રરૂપણ કરે છે પ્રત્યેક વનસ્પતિના પર્યાપ્ત જીવ ઘનીકૃત પ્રતરના અસંખ્યય ભાગ માત્ર હોય છે. અર્થાત્ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જેટલું આકાશ પ્રદેશ છે, તેટલા હોય છે તેમજ અપર્યાપ્ત પ્રત્યેક વનસ્પતિ જીવોના પરિમાણ અસંખ્યાત Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सु.२४ साधारणजीवलक्षणनिरूपणम् काशप्रदेशप्रसाणा भवन्ति, पर्याप्तकापर्याप्तकसाधारणवनस्पतिजीवाश्च अनन्तलोकाकाशप्रदेशप्रमाणाः भवन्तीत्यर्थः, 'एएहिं सरीरेहिं पच्चक्खं ते परूविया जीवा । सुहुमा आणागिज्झा चक्खुप्फासं न ते इंति' 'एएहि' एतैः-पूर्वोक्तैः 'सरीरेहिं' शरीरैः 'पच्चक्खं'-प्रत्यक्ष-स्पष्टरूपतया ते जीवाः-बादरनिगोदजीवाः 'परूविया-अरूपिताः अबसेयाः, 'सुहुमा'-सूक्ष्मा:-निगोदजीवाः 'आणागिज्झाआज्ञाग्राह्या-जिनाज्ञावचनैर्ग्रहीतव्याः-विज्ञेयाः इत्यर्थः 'न ते' सूक्ष्मा- जीवाः 'चक्खुप्फासं’-चक्षुःस्पर्शम्-जयनगोचरत्वम् 'इति' यन्ति-प्राप्नुवन्ति। - ., 'जे-यावन्ने तहप्पगारा'-येऽपि चान्ये अनुक्तरूपास्तथा प्रकाराः-प्रत्येक वनस्पतिरूपाः, साधारणवनस्पतिरूपाश्च भवन्ति, तेऽपि वनस्पतिकायत्वेन अवसेयाः, 'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता'-ते वनस्पतिजीवाः समासतः-संक्षेपेण 'दुविहा'-द्विविधाः-द्विप्रकारकाः, 'पण्णत्ता'-प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'यज्जत्तगाय, अज्जत्तगाय'-पयेप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च 'तत्य णं' तत्र खलु पर्यप्तकापर्याप्त एवं अपर्याप्त साधारण बनस्पतिकाय के जीव अनन्त लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर होते हैं। इन पूर्वोक्त शरीरों के द्वारा स्पष्ट रूप से बाद निगोदजीवों की प्ररूपणा की गई है। सूक्ष्म निगोदजीब सिर्फ आज्ञाग्रात्य हैं अर्थात् जिनेन्द्र भगवान के कथन से ही जाने जा सकते हैं। ये सूक्ष्म निगोदजीव नेत्रों से नहीं दिखाई देते ॥२४॥ __शब्दार्थ-(जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो इसी प्रकार के हैं उन्हें भी वनस्पतिकाय समझना चाहिए (ते) वे (समासओ) संक्षेप से। (दुविहां पन्नत्सा) दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं। લોકના બરાબર છે. પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત સાધારણ જીવના પરિમાણ અનન્ત કાકાશેના પ્રદેશોની બરાબર છે. તાત્પર્ય એ છે કે અપર્યાપ્ત પ્રત્યેક વનસ્પતિ જીવ અસંખ્યાત લેકાકાશના પ્રદેશની બરાબર છે. અને પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સાધારણ વનસ્પતિ કાયના જીવ અનના કાકાશના, પ્રદેશની બરાબર બનતા રહે છે. આ પૂર્વોક્ત શરીરે દ્વારા સ્પષ્ટ રૂપે બાદર નિગોદ જીની પ્રરૂપણું કરાઈ છે સૂક્ષ્મ નિગોદ જીવ ફકત આજ્ઞા ગ્રાહ્ય છે. અર્થાત્ જીતેન્દ્ર ભગવાનના કથનથી જ જાણી શકાય છે. આ સૂક્ષ્મ નિગોદ જીવ આખેથી નથી દેખાઈ શકાતા. शहाथ-(जे यावन्ने तहापगाना) अन्य ७ ५Y माया प्रसारन छतमान ५४ पनस्पति ४य सभा (ते) तसा (समासओ) सपथी(दुविहा पण्णत्ता) मे ॥२॥ ४छ (तं जहा) ते २0 प्रारे छ (पज्जत्तगा. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेमापनासूत्रे पर्याप्तकानां, मध्ये 'जे ते अपज्जत्तगा'-ये ते अपर्याप्तकाः वनस्पतिजीवाः सन्ति - 'ते णं असंपत्ता'-ते खलु असम्प्राप्ताः, स्वयोग्याः पर्याप्तीः साकल्येन असंप्राप्ताः, विशिष्टान् वर्णादीन् अनुपगता भवन्ति, वर्णादि भेदविवक्षाया मेते कृष्णादिना वर्णभेदेन व्यपदेष्टुं न पार्यन्ते, शरीरादि पर्याप्तिषु परिपूर्णासु सतीषु वादराणां वर्णादिविभागः प्रकटो भवति नापरिपूर्णासु ते चापर्याप्ता उच्छ्वासपर्याप्त्याऽपर्याप्ता एव म्रियन्ते तस्मात् न स्पष्टतर वर्णादि विभागस्तत्रति भावः, 'तत्थ णं'-तत्र खलु-पर्याप्तकापर्याप्तकानां मध्ये 'जे ते पज्जत्तगा' ये-ते पर्याप्तकाः परिसमाप्तस्वयोग्यसमस्तपर्यासयः वनस्पतिजीका भवन्ति, 'तेसि णं वनाएसेणं गंधाएसेणं रसाएसेणं'-तेषां खलु पर्याप्तकवनस्पतिजीवानाम् वर्णादेशेन-वर्णभेदविवक्षया, गन्धादेशेन-गन्धभेदविवक्षया, रसादेशेन-रसभेदविवक्षया, 'फासादेसेणं'-स्पर्शादेशेन-स्पर्शभेदविवक्षया 'सहस्सग्गसो'-सहस्राग्रशः-सहस्रसंख्यया 'विहाणाई'-विधानानि भेदा भवन्ति, तद्यथा-वर्णाः कृष्णादिभेदात्पञ्च, गन्धौ सुरभितदितरभेदाद द्वौ, रसाः-तिक्तादयः पञ्च, स्पर्शाः -मृदुकर्कशादयोऽष्टौ भवन्ति इत्यादिरीत्या वर्णाद्यादेशैः सहस्राग्रशो भेदाः, 'संखिज्जाई जोणिप्पमुहसयसहस्लाई-संख्येयानि योनि प्रमुखानि-योनिद्वाराणि शतसहस्राणि पर्याप्तकवनस्पतिजीवानां भवन्ति, तथा हि-एकैकस्मिन् वर्णे गन्धे रसे स्पर्श च संवृतायोनिः वनस्पतिकायिकानाम् इत्यादि पूर्वोक्तरीत्याऽवसेयम्, 'पज्जत्तगनीसाए अपज्जत्तगा ववमंति'-पर्याप्तकनिश्रया-पर्याप्ताश्रयेण, अपर्याप्तकाः (पज्जत्तगा य) पर्याप्त और (अपज्जत्तगा य) अपर्याप्त (तत्थ णं) उनमें (जे ते अपज्जत्तगा) जो अपर्याप्तक हैं 'ते) वे (असंपत्ता) अप्राप्त हैं (तत्थ णं जे ते पजत्तगा) उनमें जो पर्याप्तक हैं (तेसि णं) उनके (वन्नादेसेणं) वर्ण से (गंधादे सेणं) गंध से (रसादेलेणं) रस से (फासादेसेणं) स्पर्श से (सहस्तग्गसो) हजारों (विहाणाई) भेद हैं (संखेज्जाई जोणिप्पमुहसयसहस्साई) संख्यात लाख योनियां हैं (पजत्तणीसाए) पर्याप्त के आश्रय ले (अपज्जत्तगा) अपर्याप्त (वक्कमंति) जन्मते हैं। य) पर्याप्त मने (अपज्जत्तगा य) पर्याH (तत्थ ण) तेसोमा (जे ते अपज्जत्तगा) मा सपर्या छ (ते) तेस। (असंपत्ता) मप्राय छे. __(तत्थण जे ते पण्जत्तगा) तेमाभाथी २ ५४४ (तेसिं ण) तमान (वन्नादेसेण) वर्ष थी (गंधादेसेण) यी (रसादेसेण) २सथी (फासादेसेण) २५श थी (सहस्सग्गसो) । (विहाणाई) से छे (संखेज्जाई जोणिप्पमुहसय. सहस्साई) सण्यात etn योनियो छ (पज्जत्तणीसाए) पर्यासन मायथी (अपज्जत्तगा) २५यांस४ (वक्कमंति) मे छ Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ heater टीका प्र. पद १ सू.२४ साधारण जीवलक्षण निरूपणम् ३४१ वनस्पतिजीवा व्युत्क्रामन्ति - उत्पद्यन्ते, कियन्तः ? इत्याशङ्कायामाह - ' जत्थ एगो तत्थ सिय संखिज्जासिय अखिज्जा सिय अनंता' यत्र एको वादरपर्याप्तको भवति तत्र नियमत स्तम्निश्रया अपर्याप्तकाः स्यात् - कदाचित् संख्येयाः स्यात् - कदाचित् असंख्येकाः, स्यात्-कदाचित् अनन्ता उत्पद्यन्ते तत्र प्रत्येकवनस्पतिजीवाः संख्येया असंख्येया वा, साधारणास्तु नियमादनन्ता उत्पद्यन्ते इति भावः । 'एएसिणं' एतेषां - साधारणप्रत्येकतरुरूपाणां वनस्पतिविशेषाणां वक्ष्यमाणानाम् ' इमाओ गाहाओ' - इमाः - वक्ष्यमाणा विशेषप्रतिपादका गाथा: अणुगंतव्वाओ'–अनुगन्तव्याः - अवसेयाः, ता एव गाथा आह - ' तं जहा ' - तद्यथा 'कंदाय १ कंदमूलाय२, रुक्खमूला ३ इयावरे । गुच्छा य४ गुम्म५ वल्ली य६, वेणुयाणि७ तणाणिय' । १०३ | कुन्दाः १ - सूरणकन्दादयः, कन्दमूलानि च २ वृक्षमूलानि इति चापराणि३ साधारणच नस्पतिविशेषाः, गुच्छाच स्तवकरूपाः४, गुल्माः५ वल्ल्यश्च प्रसिद्धाः ६ वेणुकाः - अंशाः ७ तृणानि - अर्जुनादीनि ८ । 'पउ९ मुप्पल १० संघाडे ११ हढे १२ सेवाल१३ किन्नए १४ पण १५ । अत्रए य १६ कच्छ१७ भाणी १८ कंदुक गूणवीसइये | १०४ | पद्मोत्पल शूङ्गाटकानि प्रसिद्धानि ( जत्थ एगो) जहाँ एक पर्याप्तक होता है (तत्थ) वहां (सिय संखेज्जा) कदाचित् संख्यात (सिय असंखेज्जा) कदाचित् असंख्यात (सिय अनंता ) कदाचित अनन्त होते हैं । (एएसि णं ) इनके विषय में (माओ) ये (गाहाओ ) गाथाएं (अणुगंतव्बाओ) जाननी चाहिए । ( तं जहा ) वे इस प्रकार हैं (कंदा य) कन्द (कंदसूला य) कन्दमूल (रुक्खमूला) वृक्ष के मूल (इयावरे) इस प्रकार दूसरे (गुच्छा य) गुच्छ) (गुम्म) गुल्म (वल्ली य) वल्ली (वेणुयाणि) वांस (तगाणि य) तृण । (पउप्पल संघाडे) पद्म, उत्पल, सिंघाडा (हढे य) हढ वनस्पति (सेवाल) सेवार (किन्नए) कृष्णक (पणए) पनक (अवए य) अवक ( जत्थ एगो) या मे पर्यास होय छे (तत्थ ) त्या ( सिय संखेज्जा ) ४हायित स ंण्यात (सिय असंखेज्जा) हाथित् असण्यात (सिय अण ता) उद्याथित् अनन्त હાય (एएसि ण) तेमोनी जाणतभा (इमाओ) मा (गोहाओ) गाथाओ (अणुगंतव्त्राओ) लणुवी लेखे (तं जहा) तेथे मा अारे छे. (कंदाय) ४-६ (कंदमूला च) ४ भूझ ( रुक्खमूला) आउना भूज (इयावरे) मे रीते जीन्न (गुच्छाय) गुग्छ (गुम्म) गुस्भ (वल्लीय) वहसी ( वेणुयाणि) पांस (तणाणि य) तृथु (पडमुप्पलसंघाडे) पहूभ, उत्पक्ष, सिघाडा (हढेय) डढ वनस्पति (सेवाल ) Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४२. प्रमापनासूत्र त्रिकोणाकारण्-सिङ्गरपदवाच्यम् जलोत्पन्नं फलविशेषरूपं शृङ्गाटकं बोध्यम्, हद्वश्व जल जवनस्पतिविशेप', शैवालः प्रसिद्ध एव कृष्णपनकावक कच्छभाणि, कन्दुकथा-साधारणवनस्पतिविशेषः, एकोनविंशतितमः, 'तय छल्लिपवालेसु य पत्तषुप्फफलेसु य । मूलगमज्झवीएमु जोगीकस्सवि कित्तिया' ॥१०५।। त्वक छल्लोप्रवालेषु च पत्रपुष्पफलेषु च । मूलाग्रम व्यवीजेषु योनिः कस्यापि (कच्छभागी) कच्छ माणी (कंदुक्क) कंदुक्य (एगणवीसइये) उन्नीसवां - (तया छल्लिपवालेसु य) त्वचा, छाल, प्रवाल में (पत्तपुप्फलेसु य) पंत्र; पुप्प, फल में (सूलग्गमज्झवीएसु) मूल, अग्र, दीज में, (जोगी) योनि (कस्स वि) किसी की कुछ२ (कित्तिया) कही है।। __(से तं लाहारणसरीर बायरवणस्लइकाइया) ये साधारण शरीर बादर वनस्पतिकायिक हैं (से त्तं साहारणसरीर वणस्सइकाइया) यह साधारण शरीर वनस्पतिकाथिकों को प्ररूपणा हुई (से त्तं वायरवणस्सइकाइया) यह वादर वनस्पतिकाय की प्ररूपणा हुई (से तं घणस्सहकाइया) यह वनस्पतिकायिकों की प्ररूपणा समाप्त हुई ॥२४॥ टीकार्थ-जिन वनस्पतियों का यहां निर्देश नहीं किया गया है, उनमें जो साधारण वनस्पति के समान हैं, उन्हें साधारण वनस्पति समझ लेना चाहिए और जिनमें साधारण वनस्पति के लक्षण घटित न हों उन्हें प्रत्येकवनस्पति समझना चाहिए। सेवाण (किन्नए) (पणए) 4न (अवएय) २०१४ (कच्छभाणी) ४२७साली (कंडुक्क) ४४य (एगूणवीसइमे) मागणीसभा (तया छाल्ली पवाले य) वया, 'छस भने प्रवासमा (पत्तपु'फफलेसु) पत्र, पुण्य, मने मा (मूलग्गमज्झवीएसु) भूग, मय, भीमा (जोणी) योनि (कस्स वि) 5-10-315.(कित्तिया) ४डी छे (से त्तं साहारणसरीरवायरवण्णस्सइकाइया) मा साधारण शरी२ मा४२ पनस्पतिय छ (से तं साहारणसरीरवणस्सइकाइया) मा साधारण शरीर વનસ્પતિકાયિકેની પ્રરૂપણ થઈ. (सेत्तं वणस्स इकाइया) 20 मा२ वनस्पति यनी प्र३५ (सेत्तं वणस्सइकाइया) २मा बनस्पतियानी प्र३५ समास य । सू. २४ ॥ ટીકા–જે વનસ્પતિકાયિકને અહી નિર્દેશ નથી કરેલો તેઓમાં જે સાધારણ વનસ્પતિની સમાન છે. તેઓને સાધારણ વનસ્પતિ સમજી લેવા જોઈએ અને જેઓમાં સાધારણ વનસ્પતિના લક્ષણે ઘટતાં ન હોય તેઓને. પ્રત્યેક વનસ્પતિ સમજી લેવાં જોઈએ. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सृ. २४ साधारणजीव लक्षणनिरूपणम् वे वनस्पतिकाय के जीव संक्षेप में पर्याप्त और अपर्याप्तक के भेद से दो प्रकार के हैं । इन में जो अपर्याप्तक वनस्पतिकायिक जीव हैं, वे असंप्राप्त हैं अर्थात् अपने योग्य पर्याप्तियों को पूर्ण नहीं कर चुके हैं और विशिष्ट वर्ण आदि को प्राप्त नहीं कर पाये हैं । वर्ण आदि से विभाग करें तो वे काले हैं, नीले हैं, इत्यादि 'रूप से उनका निर्देश नहीं किया जा सकता । शरीर आदि पर्याप्तियां जब पूर्ण हो जाती हैं तभी बादर जीवों में वर्ग आदि का विभाग प्रकट होता है, जब पर्याप्तियां अपूर्ण होती हैं तब यह भेद प्रकट नहीं होता । वे अपर्याप्त जीव उच्छ्वास पर्याप्ति से अपर्याप्त रह कर ही मर जाते हैं, अतएव उनमें वर्ण आदि का विभाग स्पष्टतर नहीं होता । ३४३ इन पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों में से जो पर्याप्त हैं, अर्थात् जो अपने योग्य पर्याप्तियां पूर्ण कर चुके हैं, उनके वर्ण भेद की अपेक्षा “से, रस भेद की अपेक्षा से और स्पर्श भेद की अपेक्षा से हजारों भेद होते हैं, वे इस प्रकार - कृष्ण आदि के भेद से वर्ण पांच हैं, सुरभि और दुरंभि के भेद से गंध के दो भेद हैं, तिक्त आदि रस पांच हैं और मृदु कर्कश आदि स्पर्श आठ प्रकार के हैं । इनके भेद से सहस्त्रों 'भेद हो जाते हैं । इन पर्याप्तक वनस्पति जीवों की योनियां लाख हैं, તે વનસ્પતિકાયના જીવો સક્ષેપમા પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી એ પ્રકારના છે. તેઓમાં જે અપર્યાપ્તક વનસ્પતિ કાયિક જીવે છે, તેએ અસ’પ્રાપ્ત અર્થાત્ પેાતાને ચાગ્ય પર્યાપ્તિાને પૂર્ણ નથી કરી ચુકેલા અને વિશિષ્ટ વણુ વગેરેને પ્રાપ્ત નથી થયેલા વણુ વિગેરેથી વિભાગ કરે તો તે કાળા છે, લીલા છે. વિગેરે રૂપથી તેઓના નિર્દેશ નથી કરી શકાતા. શરીર વિગેરે પર્યાપ્ત જ્યારે પૂર્ણ થઇ જાય છે, ત્યારે ખાદર જીવેલમાં વર્ણાદિના વિભાગ પ્રગટે છે. જ્યારે પર્યાપ્તિયે અપૂર્ણ હાય છે ત્યારે આ ભેદ પ્રગટ નથી થતા. તે અપર્યાપ્ત જીવા ઉચ્છવાસ પર્યાપ્તિથી અપર્યાપ્ત રહીને જ મરી જાય છે, તેથી જ તેઓમા વર્ણાદિના વિભાગ સ્પષ્ટતર નથી થતા. `આ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત જીવામાથી જે પર્યાપ્ત છે અર્થાત્ જે પાતાને યાગ્ય પર્યાપ્તિએ પૂર્ણ કરી ચૂકેલા છે, તેના વર્ણભેદની અપેક્ષાએ, ગન્ધ ભેદની અપેક્ષાએ રસ ભેદની અપેક્ષાએ અને સ્પ ભેદની અપેક્ષાએ હજારો ભેદ પડે છે, તે આ પ્રકારે—કૃષ્ણ અદિના ભેદથી વર્ણ પાંચ છે, સુરભિ અને દુરભિના ભેદે ગન્ધના બે ભેદ પડે છે, તિક્ત વિગેરે રસ પાચ છે અને મૃદુ કર્કશ આદિ સ્પશ આઠ પ્રકારના છે, C Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (३४४ · प्रशापनासूत्रे क्योंकि एक-एक वर्ण, गंध, रस और स्पर्श में बनस्पतिकायिकों की संवृत योनि होती है, इत्यादि पूर्वोक्त प्रकार से समझ लेना चाहिए। पर्याप्तक जीव के आश्रय से अपर्याप्तक वनस्पति जीव उत्पन्न होते हैं। वे कितने उत्पन्न होते हैं ? इस शंका का समाधान यह है कि जहां एक चादर पर्यापाक जीव होता है, वहां नियम से, उसके आश्रय से कदाचित् संख्यात, कदाचित् अदाख्यात और कदाचित् अनन्त प्रत्येक अपर्याप्त जीव उत्पन्न होते हैं । साधारण जीव नियम से अनन्त ही उत्पन्न होते हैं। इन साधारण और प्रत्येक वनस्पति विशेषों का प्रतिपादन करने वाली गाथाएं समझनी चाहिए । बे ये हैं (१) सूरणकन्द आदि कन्द (२) कन्दमूल (३) वृक्षमूल साधारण वनस्पति विशेष (४) स्कवकरूप गुच्छ (५) गुल्म, जिनका कथन पहले हो चुका है (६) वल्ली (७) वेणु-वांस (८) अर्जुन आदि तृण (२) पद्म (१०) उत्पल (११) श्रृंगाटक-जल में उत्पन्न होने वाला त्रिकोणाकार फल जिसे सिंघाडा कहते हैं (१२) हढ-जलोत्पन्न वनस्पति विशेष એમના ભેદોથી હજારે ભેટ થઈ જાય છે. આ પર્યાપ્તક વનસ્પતિ જેની ચનિયે સંખ્યાત લાખ છે. કેમકે એક એક વર્ણ ગંધ રસ સ્પર્શમાં વનસ્પતિ કાચિકેની સંવૃત્ત નિ હોય છે, વિગેરે પૂર્વોક્ત પ્રકારે સમજી લેવું જોઈએ. પર્યાપ્તક જીવના આશયથી અપર્યાપ્તક વનસ્પતિ જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ કેટલા ઉત્પન્ન થાય છે? - એ શંકાનું સમાધાન આ છે કે જ્યાં એક બાદર પર્યાપ્તક જીવ હેય છે. ત્યાં નિયમ કરી, તેને આશ્રયથી કદાચ સંખ્યાત કદાચ અસ ખ્યાત અને કદાચ અનન્ત પ્રત્યેક અપર્યાપ્ત જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. સાધારણ જીવ નિયમ થી અનન્ત જ ઉત્પન્ન થયા જ કરે છે. આ સાધારણ અને પ્રત્યેક વનસ્પતિના વિશેષ પ્રતિપાદન કરવાવાળી ગાથાઓ સમજવી જોઈએ. તેઓ આ છે– (१) सु२९ २६ ४६ (२) ४४भू (3) वृक्षभूरा (४) स्त५४-२२७ (५) शुभ रेनु ४थन २मा मानी गयु छ (6) सी (७) -वांस (८) मर्जुन विगेरे तृए () पम (१०) Bue (११) माट४-पाणीमा નિપજતાં વિકેણુકાર ફળ કે જેને સિ ઘોડાં કહે છે. (૧૨) હઠ જલત્પન્ન વન स्पति विशेष (१३) वास-सेवाण (१४) ४ (१५) पन (१६) २५१४ (૧૭) કચ્છ (૧૮) ભાણી (૧૯) કન્દુક્ય-સાધારણ એક જાતની વનસ્પતિ Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२४ साधारणजीवलक्षणनिरूपणम् .३४५ ५ कीर्तिता, एतषामेकोनविंशति संख्यकानां त्वगादिषु मध्ये कस्यापि कांपि योनिः किमुक्ता भवति ? कस्यापि त्वग्योनिः कस्यापि छल्लीयोनिः कस्यापि प्रवालः) कस्यापि पत्रम्, कस्यापि पुष्पम्, कस्यापि फलम् कस्यापि मूलम्, कस्याप्यग्रम्, कस्यापि मध्यम्, कस्यापि बीजं योनि भवति, प्रकृतमुपसंहरन्नाह - 'से त्तं साहारण सरीर वायरवणस्सइकाइया' ते एते पूर्वोक्ताः साधारणशरीर वांदवनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः 'से त्तं वायरवणस्लइकाइया' - ते एते - उपर्युक्ताः वादरवनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ता, 'से त्तं वणस्स इकाइया' - ते एते - पूर्व दर्शिताः वनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ता, 'सेतं एगिदिका' - ते एते - पूर्वोक्ता एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताःः ।। सू०२४|| ” । (१३) शैवाल - सेवार (१४) कृष्णक (१५) पलक (१६) अवक (१७) कच्छ (१८) भाणी (१९) कन्दुक्य - एक साधारण वनस्पति । 2312 ऊपर बतलाई हुई उन्नीस वनस्पतियों की त्वचा, छाल, प्रवाल पत्र, पुष्प, फल, मूल, अग्र, मध्य और चीज में से किसी की कोई और किसी की कोई योनि होती है । तात्पर्य यह है कि किसी की योनि त्वचा है, और किसी की योनि छाल है, किसी की योनि प्रवाल हैं, किसी की पत्र, किसी की पुष्प, किसी की फल, किसी की मूल, किसी की अग्र, किसी की मध्य एवं किसी की योनि बीज है । S अब प्रस्तुत विषय का उपसंहार करते हैं - यह साधारणशरीर यादरवनस्पतिकायिक जीवों की प्ररूपणा हुई । इस प्ररूपणा के साथ साधारणशरीर वनस्पतिकायिकों की भी प्ररूपणा हो गई और साथ ही वनस्पतिकायिक जीवों की भी प्ररूपणा भी पूरी हुई । वनस्पतिकायिकों की प्ररूपणा के साथ एकेन्द्रिय जीवों की भी प्ररूपणा हो चुकी ॥ ३४|| DAT ७५२- अतावेसी भोगलीश वनस्पतियानी, त्वया, छास, प्रवास यान, पुष्य, ण, સૂલ, અગ્ર, મધ્ય અને ખીજમાંથી કાઇની કાંઇ અને કાઇની કાંઇ ચેાતિ હાર્ય છે; 5 તાત્પય એ છે કે કાઇની ચેાનિ ત્વાચા છે, કેાઈની ચેાનિ છાલ કાઇની ચેત્તિ, પ્રવાલ કોઇની પત્ર કાઇની પુષ્પ, કાઇની ફળ, કાઇની મૂળ, કોઇની અગ્ર કાંઇની મધ્ય તેમજ કાઇની ચેાનિ ખીજ હાય છે. हवे प्रस्तुत विषयना उपसंहार पुरे छे मा साधारण 'शरीर मोटर - વન્નસ્પતિ કાયિક છવાની પ્રરૂપણા થઈ ગઈ અને સાથેજ વનસ્પતિકાયિક છવાની પ્રરૂપણા પણ પુરી થઈ, વનસ્પતિ કાયિકાની પ્રરૂપણાની સાથે એકુ. ન્દ્રિયઃ જીવાની પણ પ્રરૂપણુ થઇ ગઇ. ॥ સૂ. ૨૪૫ प्र० ४४ Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ३४६ . . . . . . . . . . . . . . अशापनास्त्रे + मूलम्-से किं तं बेइंदिय संसारसमावन्नजीवपन्नवणा ? बेइंदिय संसारसमावन्नजीवपन्नवणा अणेगविहा पण्णत्ता, 'तं जहा-पुलाकिमिया कुच्छिकिमिया गंडूयलगा गोलोमा णेउरा सोमंगलगा वंसीमुहा सूइमुहा गोजलोया जालाउया संखा.. संखणगा घुल्ला गुलया खंधा वराडा सोत्तिया मुत्तिया कलुयावासा एगओ वत्ता दुहओ वत्ता नंदिया वत्ता संबुक्का माइवाहा सिप्पि संपुडा चंदणा समुहलिक्खा, जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते संमुच्छिमा नपुंसगा, ते समासओ दुविहा पंन्नत्ता, तं जहा-पजत्तगा य, अपज्जत्तगा य। एएसि णं एवमाइयाणं बेइंदियाणं पज्जत्तगाणं सत्त जाइकुलकोडि जोणीएमुह सयसहस्साई भवंतीति मक्खायं । से तं बेइंदिय संसारसमावन्न. जीवपन्नवणा ॥सू० २५॥ ... छाया-अथ के ते द्वीन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञापना ? द्वीन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञापना अनेकविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पुलाकृमिकाः-पुतकृमयः, कुक्षिकृमिकाः, गण्डूपदाः, गोरोमाः, नूपुराः, सौमङ्गलकाः, वंशीमुखाः, सूची शब्दार्थ-(से किं तं वेइंदिय संसारसमापन्न जीवपन्नवणा ?) द्वीन्द्रिय संसारी जीवों की प्रज्ञापना क्या है ? उनके कितने भेद हैं ? 'वेइंदियसंसारसमावन्नजीवपण्णवणा अणेगविहा' दो इन्द्रिय वाले संसारसमापन्नक; जीवों की प्रज्ञापना अनेक प्रकार की (पण्णत्ता) कही हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं-(पुलाकिमिया) पुलाकृमि, (कुच्छिकिमिया) कुक्षिकृमि (गंड्रयलगा) गंडूपद (गोलोमा) गोरोम (णेउरा) नृपुर (सोमंगलगा) सौमंगलक (वंशीमुहा) वंशीमुख (सूइमुहा) सूचीमुख (गोजलोया) गौजलौकस - विशन्द्रिय वानी प्र३५ो . 11- 17Avat(से कि त बेइंदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा ?) बीन्द्रय सशि यानी प्रज्ञापन शु'छे १ (वेइंदियसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा) मेंद्रिय ससा२ सार समापन्न वानी प्रज्ञापन (अणेग विहा) मन: ४२नी (पण्णत्ता) हा छ (तं जहा) ते २॥ शत छ (पुलाकिमिया) साभि (कुच्छी किमिया) अक्षी मी (गडूयलगा) ५४ (गोलोमा) गाराम : (णेउरा) मूपुर (सोमंगलगा) सौमनस (वंसीमुहा) शी भुम (सुइमुहा)- शूथीभुभ (गोजलोयां) - Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १.सू.२५ समेदद्वीन्द्रियजोवनिरूपणम् -- - .. -- मुखाः, गोजलौकसः, जालायुष्काः, शङ्खाः, शङ्खनकाः, घुल्लाः, खुल्लाः, गुड़ज़ाः, स्कन्धाः, वराटाः, सौत्रिकाः, मूत्रिकाः, कलुकावासाः, एकतोवृत्ताः, 'द्विधातो. वृत्ताः, नन्दिकावर्ताः, शम्बुक्काः, मातृवाहाः, शुक्तिसम्पुटाः, चन्दनाः, समुद्रलिक्षा, ये चान्ये तथाप्रकाराः सर्वे ते संमूच्छिमा नपुंसकाः, ते समासतो "द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाश्च । एतेषां खलु एवमादिकानां द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तानां सप्त जातिकुलकोटि योनिप्रमुख शतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते एते द्वीन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनाः ॥सू० २५॥". (जालाउया) जालायुष्क (संखा) शंख (संखणगा) शंखनका (घुल्ला) घुल्ला (खुल्ला) खुल्ला (गुलया) गुडजा (खंधा) स्कन्ध (वराडा) वराटकौडी (सोत्तिया) सौत्रिक (मुत्तिया) मूत्रिक (कलुयावासा) कलुकावास -(एगओवत्ता) एकतोवृत्त (दुहओ वत्ता) द्विधातो वृत्त (नंदियावस) नन्दिकावर्त (संवुक्का) शम्बूक (माइवाहा) मातृवाह (सिप्पिसंपुडा) शुक्तिसंपुट (चंदगा) चन्दनक (समुद्दलिक्खा) समुद्रलिक्षां (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो भी इस प्रकार के हैं। . (सव्वेते) वे सभी (संमुच्छिमा) संमूर्छिम (नपुंसगा) नपुंसक होते हैं (ते समासओ दुविहा पन्नत्ता) वे संक्षेप से दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) इस प्रकार (पज्जत्तगा य अपज्जत्तगाय) पर्याप्त और अपर्याप्त । ...' (एएसि णं) इनके (एवमाइयाणं) इत्यादि (बेइंदियाणं) द्वीन्द्रियों के (पज्जत्ता पज्जत्तागं) पर्याप्त और अपर्याप्त के (सत्त जाइकुलकोडि सोस (जालाउया) analयु४ (संखा) शम (संखणगा) शमन (घुल्ला) • घुटता (खुल्ला) मुसा (गुलया) Pson (खंधा) २४५ (वरोडा) asी (सोत्तिया) सीनिय (मुत्तिया). भूत्रा (कलुया वासा). ४९४ पासा (एगओ वत्ता) से 'माणु गोण (दुहओ वत्ता) मे. माणु वृत्त (नंदियावत्त) नहीपत्त (संबुक्का) श९४ (मावाहा) भातपाड (सिप्पी संपुडा) शुति संयुट (चंदणा) यहन४ (समुद्दालक्खा) समुद्रसिक्षा (जे यावन्ने तहप्पगारा) ने मीnts मा ५२ना छे. - (सव्वे ते) तसा मया (समुच्छिमा) स भूछिभ (नपुंसगा) नस४ डाय छ (ते समासओ दुविहा पन्नत्ता) तेमा सपथी में प्रा२न। ४ा छ (तं जहा) ते मा ४॥२ (पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य) पति मने २५५र्यात - i(एएसि णं) तेगाना (एवमाइयाणं) विगेरे (वइंदियाण) दीन्द्रियाना (पंजता पज्जत्ताण) पर्याप्त मन अपर्याप्तना- (सत्त जाई कुलकोडि जोणिपमुह सयसहसाई) and earnति स ऑी (भवंतीति मक्खायं) डाय छे म . Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मारनासूत्रे टीका - अथ द्वीन्द्रियजीवप्रभेदान् प्ररूपयितुमाह - 'से किं तं बेइंदिय 'संसार समावन जीवपन्नवणा ?' 'से' - अथ 'किं तं' - का सा - कतिविधा 'इंदिय"संसारसमावन जीवपनवणा' द्वीन्द्रिय संसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'बेईदियसंसार समावण्ण जीवपन्नवणा' - द्वीन्द्रिय संसार समापन्नजीवप्रज्ञा'पना 'अणेगविहा' - अनेक विधा - अनेक प्रकारा 'पण्णत्ता' - प्रज्ञप्ता, ' जहाँतद्यथा 'पुला किमिया' - पूतकृमयः, ते च गुदप्रदेशोत्पन्नाः कृमयः उच्यन्ते, "कुच्छि किमिया'- कुक्षिकृमयः - उदरप्रदेशोत्पन्नाः कृमयः, 'गेहूयलगा' गण्डूपदाः क्षुद्रजन्तु विशेषाः, 'गोलोमा' - गोरामाः, 'णेउरा' - नूपुराः, 'सोमंगलगा' - सौम(ङ्गलका:, ' वंसीमुद्दा' - वंशी मुखाः, 'सूइमुडा' - सूचीमुखाः, 'गोजलोया' 'गोजली--कसः - गौ:- पृथिवी, जलञ्च ओको गृहं येषां ते गोजलौकसः, 'जलोया' - जलो:- सः - जलमेव ओको येषां ते जलौकसः, 'जोक' इति प्रसिद्धाः, 'जालाउया'• जालायुष्काः, 'संखा' - शङ्खाः समुद्रोत्पन्नाः प्रसिद्धा एव, 'संखणगा' - शङ्खनका:(जोणीपमुह सय सहस्साई ) सात लाख जाति कुलकोटि ( भवतीतिमक्खायें) होती हैं, ऐसा कहा है (से तं वेदियसंसार समापन्न जीवपण्णवणा ) यह दीन्द्रिय संसारी जीवों की प्रज्ञापना है ||२५|| ३४८ Ot टीकार्य अब बीन्द्रिय जीवों के भेद-प्रभेदों का निरूपण करते हैं । प्रश्न है कि हीन्द्रिय संसारी जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् उत्तर 1 देते हैं- द्वीन्द्रिय जीव अनेक प्रकार के हैं और इस कारण उनकी प्रज्ञामना भी ( अनेक प्रकार की है । द्वीन्द्रियजीवों में से कुछ का उल्लेख -: करते हैं- पूतकृमि जो गुदा में उत्पन्न होते हैं, पेट में उत्पन्न होने वाले -कुक्षिकृमि, गंडूपद ( गिडौला नामक क्षुद्र जन्तु), इसी प्रकार गौरम, नपुर, सौमंगलक, वंशीमुख, सूचीमुख, गोजलौकस, (जोंक) जालाछे (सेत्तं वेइंदिय, संसारसमा वन्न जीवपण्णवणा) या द्वीन्द्रिय संसारी भवानी प्रज्ञापना छे. ॥.सू. २५ ॥ ટીકા હવે ીન્દ્રિીય જીવાના ભેદ પ્રભેદનું નિરૂપણ કરે છે—પ્રશ્ન એ છે (द्वीन्द्रिय 'स'सारी ♚ डेटा अारना डेला छे?' . શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે દ્વીન્દ્રિય જીવ અનેક પ્રકારના છે. અને એ ! કારણે તેમની પ્રજ્ઞાપના પણ અનેક પ્રકારની છૅ દ્વીન્દ્રિય જીવામા કેટલાકને । उसे छे.. ! પૂતસૃષિ જીવે ગુદામાં ઉત્પન્ન થાય છે. પેટમા ઉત્પન્ન થનારા કુક્ષિકૃમિ यह (गिडुडोला नाभना क्षुद्र भन्तुखेो) तेवीन रीते, गोरोभ, नूपुर, सौभ - "गाडे, वशीभुण, सूर्याीभुण, गौन्लोडस (भणे) लसागुण्ड, श, राजवटी, गुस्सा (नाना शय-समुद्रना शमना भारना) गुडसु, सुन्ध, ओडी, सौत्रि Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२५ समेदद्वीन्द्रियजीवनिरूपणम् ०३४९ शङ्खा एव लघुभूताः, शङ्खनका उच्यन्ते, 'घुल्ला'-घुल्लाः-घुल्लिकाः 'घोघरी' इति. प्रसिद्धाः 'खुल्ला'-लघवः शङ्खा:-सामुद्रशहाकाराः, 'गुलया'-गुडजाः, 'खंधा'-स्कन्धाः, 'वराडा'-वराटा:-कपर्दकाः, 'कौडी' इति भाषाप्रसिद्धाः, . 'सोत्तिया'-सौत्रिकाः 'मुत्तिया'-मूत्रिकाः, 'कलयावासा'-कलुकावासाः, एग.. ओवत्ता'-एकतो वृत्ताः-एकभागे गोलाकाराः, 'दुहओ वत्ता' द्विधातो वृत्ताःउभयभागे गोलाकाराः 'नंदियावत्ता'-नन्दिकावर्ताः, 'सबुक्का'-शम्बूकाः, 'डोला' इति भाषाप्रसिद्धाः, 'माइवाहा'-मातृवाहाः 'सिप्पिसंपुडा'-शुक्तिसम्पुटाः, संपुटाकाराः शुक्तयः, 'चंदणा'-चन्दनका:-अक्षाः, 'समुद्दलिक्खा' समुद्रलिक्षाः, एते. च यथासम्भवं प्रतिपत्तव्याः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा'-येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः एवं विधाः-मृतकशवदेहोत्पन्न कृम्यादयस्ते सर्वेऽपि द्वीन्द्रियाः प्रतिपत्त- व्याः, 'सव्वे ते समुच्छिमा'-सवे ते-पूर्वोक्ताः, संमूच्छिमाः 'नपुंसगा'-नपुंसका भवन्ति, समुच्छिमानामवश्यं नपुंसकत्वात् 'नारक संमूच्छिमा नपुंसका' इति ते समासओ दुविहा पण्णत्ता'-ते द्वीन्द्रियाः, समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-उक्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'पज्जतगा य अपज्जत्तगा. य-पर्यायुष्क, शंख शंखनी, घुल्ला (घोंघरी), खुल्ला (छोटे शंख-समुद्री शंख : के आकार के),,गुटज, स्कंध, कौडी, सौत्रिक, भूत्रिक, कलुकावास, , एकतोवृत्त (एक ओर से गोल जन्तु), नन्दिकावर्त्त, शम्बूक-डोका के नाम से प्रसिद्ध,.मातृवाह, शुक्तिसम्पुट आर्थात् संपुटाकार सीप, -चन्दनक (अक्ष) और समुद्रलिक्षा। इन सब द्वीन्द्रिय जीवों को जिस प्रकार संभव हो, समझ लेना चाहिए । इनके अतिरिक्त भी मृतकदेह -आदि में उत्पन्न होने वाले कीडे आदि बीन्द्रिय होते हैं। । ये सभी द्वीद्रिय सम्मूच्छिम होते हैं, नपुंसक होते हैं, क्योंकि -सब सम्मूछिम जीव नपुंसक ही होते हैं। द्वीन्द्रिय जीव संक्षेप से दो प्रकार के कहे हैं-पर्याप्तक और अपમૂત્રક, કુલુકા, વાંસ એકવૃત્ત (એક બાજુથી ગેળ જતુ) દ્વિધાવૃત્ત બને • माथी सन्तु) ard, शम्भू, भाला, शुत, संपुट' (मर्थात् संपुट।४।२ छी५) यन्न, भने समुद्रसिक्षा .. આ બધા કન્દ્રિય જીને જે રીતે સંભવ થાય તે સમજી લેવા જોઈએ તદુપરાન્ત મરેલા શરીર વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થનારા કીડા વિગેરે દ્વીન્દ્રિય હોય છે. - આ બધા કન્દ્રિય સમૂચ્છિમ હેાય છે, નપુસંક હોય છે, કેમકે બધા , જ સંમૂછિમ જીવ નપુંસકજ હોય છે, ,, દ્વીન્દ્રિય જીવ સ ક્ષેપથી બે પ્રકારના કહ્યા છે-પર્યાપ્તક અને અપર્યાસિક Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५० ● प्रतापन 9 , साथ, अपर्याप्त काश्च चकारद्वयेन योनिकुलभेदेन स्वगतानेकभेदाः सूच्यन्ते, 'एएसि णं' एतेषां द्वीन्द्रियाणाम् 'एवमाइयाणं' - एवमादीनां पुतकृम्यादीनाम् 'बेइंदियाणं' - द्वीन्द्रियाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' - पर्याप्तापर्याप्तादीनाम् सर्वसंख्यया .. 'सत्त जाइकुलको डिजोणीपमुहसयसहस्साई भवतीति मक्खायं' - सप्तजातिकुल- कोटि योनि प्रमुखशतसहस्राणि - सर्वजाति कुलकोटीनां योनिप्रमुखणि योनिप्रव'हाणि योनिशतसहस्राणि भवन्ति, सप्तलक्षजातिकुलकोट्यो भवन्तीत्याशयः इत्याख्यातं तीर्यकृद्भिः अत्रेदं बोध्यम्-जातिकुलयोनीनां परिज्ञानार्थं पूर्वाचार्यै रिदं परिस्थूलमुदाहरणमुपदर्शितम्, तथाहि जातिरितिपदेन तिर्यग्गतिरुच्यते तस्याः- कुलानि कृमिकीटवृश्चिकादीनि, एतानि च कुलानि योनिप्रमुखानि भवन्ति - एकस्यामेव योनों अनेकानि कुलानि भवन्ति, यथा छगणयोनौ कृमिकुलं कीटकुलं - वृश्चिककुलम् इत्यादि, अथवा जातिकुलमित्येकं पदं वर्तते, जातिकुलयोन्यो परस्परं विशेषो भवति, एकस्यामपि योनौ अनेकजातिकुलसंभवात्, - यथा एकस्यामेव योनौ कृमिजातिकुलं, कीटकजातिकुलं, वृश्चिकजातिकुलमित्यादि तथा चैकस्यामपि योनौ अवान्तरजातिभेदभावादनेकानि योनिप्रहाणि जाति र्याप्तक । दोनों जगह 'य' अव्यय के प्रयोग से यह सूचित किया गया . है, कि योनि एवं कुल के भेद से इनके अवान्तर भेद अनेक हैं । इन : पूतकृमि आदि पर्याप्त और अपर्याप्त दीन्द्रियों की दो लाख जाति कुलकोटियां होती हैं, ऐसा तीर्थंकर भगवन्तों ने कहा है । な जाति-कुल- योनियों को समझाने के लिए पूर्वाचार्या ने यह : स्थूल उदाहरण बतलाया है - 'जाति' पद से तिर्थचगति समझना चाहिए । कृमि, कीट आदि कुल कहलाते हैं । ये कुल योनि प्रमुख ~ होते हैं अर्थात् एक ही योनि में अनेक कुल होते हैं, जैसे छगण (कंडा) योनि में कृमि कुल, कीटकुल और वृश्चिककुल, आदि होते हैं, इस मा. બન્ને જગ્યાએ ' અવ્યયના પ્રયાગથી એમ સૂચિત કર્યું છે, કે ચૈનિ અને ર, કુલ વિગેરેના ભેદથી તેમના અવાન્તર ભે અનેક થાય છે. આ કૃમિ આદિ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત દ્રીન્દ્રિયાની એ લાખ જાતિ કુલકોટિ હાય છે એવું તીર્થંકર ભગવન્તાએ ફરમાવ્યુ છે. } 'જાતિ, કુલ ચેાનિયાને સમજાવવાને માટે પૂર્વાચાર્યાંએ આ સ્થૂલ ઉદા र मतान्युछे. 1 "" જાતિ પદથી તિર્યંચગતિ સમજવાની છે, કૃમિ, કીટ વિગેરે કુલ કહે વાય છે, આ કુલ ચેાનિ પ્રમુખ હાય છે અર્થાત્ એકજ - होय छे म छग (छा) योनिमा भिड्डुस भने वृश्चि ચેાનિમા અનેક કુલ स याहि होय छे. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२६ समेदत्रीन्द्रियजीवनिरूपणम्_३५१ कुलानि सम्भवन्ति इत्युपपद्यन्ते द्वीन्द्रियाणां सप्तलक्षजातिकुलकोटीनाम् प्रकृतमुपसंहरमाइ-'से तं बेइंदिय संसारसमावन्नजीवपन्नवणा'-सा एषा द्वीन्द्रिय संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ॥सू० २५॥ : मूलम्-से किं तं तेइंदिय संसारसमावन्नजीवपन्नवणा? तेइंदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-ओवइया रोहिणिया कुंथू पिवीलिया उसगा उद्देहिया उक्कलिया उपाया उप्पडा तणहारा कट्टाहारा मालुया. पत्ताहारा, तणबेंटिया पत्तवेंटिया पुप्फ.टिया फलबेंटिया तेबुरणमिजियातओसिमिजिया कप्पासट्रिमिजिया हिल्लिया झिल्लिया झिंगिरा किंगिरिडा बाहुया लहुया सुभगा सोवत्थिया सुयबेटा इंदकाइया इंदगोवया तुरुतुंबगा कुत्थलबाहगा जृया हालाहला.. पिसुया सयवाइया गोम्ही हस्थिसोंडा, जे यावन्ने तहप्पगारा, सवे ते संमुच्छिमा नपुंसगा। ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-पजत्तगाय अपज्जत्तगा य। एएसि णं एवमाइयाणं, तेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं अट्टलक्ख जाइकुलकोडि जोणिप्पः मुहसयेसहस्साई भवंतीति मक्खायं। से तं तेइंदियसंसार--- समावन्न जीवपन्नवणा ॥सू० २६॥ , छाया-अथ का सा त्रीन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ? श्रीन्द्रिय प्रकार एक योनि में भी अवान्तर भेद होने से अनेक योनिप्रवाह जाति कुल होते हैं, अतएव द्वीन्द्रिय जीवों के सात लाख जाति कुलकोटियां हो सकती हैं । अब प्रस्तुत का उपसंहार करते हैं-यह वीन्द्रिय संसारसमापन्न जीवों की प्रज्ञापना हुई ॥२५॥ ..शब्दार्थ-(से.किं तं तेइंदिय संसारसमापन्न जीवपन्नवणा?) अब - योनिमा ५५ सपान्तर में थवाथी मेने योनि पान्नति કુલ થાર્ય છે. તેથીજ દ્વીન્દ્રિય જીવોની સાત લાખ કુલ કેટી થઈ શકે છે d, હવે પ્રસ્તુતને ઉપસંહાર કરે છે–આ હીન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન જીની प्रज्ञापना २७. सू. २५ । । शहाथ-(से किं-तं तेइंदियसंसारसमोवन्नजीवपन्नवणा ?) व श्रीन्द्रिय Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५२० प्रतपिनास संसार समापन्नजीवप्रज्ञापना अनेकविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - औपयिकाः, रोहि णिका:, कुन्थवः, पिपीलिकाः, उद्देशकाः, उद्देहिकाः, उत्कलिकाः, उत्पादां:) : उत्पटाः, तृणाहाराः, काष्ठाहाराः, मालुकाः, पत्रहाराः, तृणवृन्तिकाः, पत्र वृन्तिकाः, पुष्पवृन्तिकाः, फलधृन्तिकाः, वीजवृन्तिकाः, तेवुरणमिञ्जिकाः, कार्पासास्थिमिञ्जिकाः. डिल्लिका:, झिल्लिकाः, झिंगिराः, किंगिरिटा, बाहुका लघुकाः, सुभगाः, सौवस्तिकाः, शुरुवृन्ता:, इन्द्रकायिकाः, इन्द्रगोपकाः, तु तुम्बेकाः, कुस्थलवाहकाः, यूकाः, हालाहलाः, पिशुकाः, शतपादिकाः, गोम्मयः, त्रीन्द्रिय संसारी जीवों की प्रज्ञापना क्या है ? (अणेगविहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार की कही गई है (तं जहा) वह इस प्रकार है (ओवइया) औपयिक (रोहिणिया) रोहिणिक (कुंधू) कुंथुक (पिवीलिका) पिपीलिका चीटीं (उसगा) उद्देशक (उद्देहिया) उदेही (उक्कलिया) उत्कलिका ( उप्पया) उत्पाद ( उपडा) उत्पट (तणहरा) तृणाहार (कट्टहारा ) काष्ठाहार (मालुया) मालुका (पत्ताहारा ) पत्राहार ( तणवेंटिया) तृणवृन्तिक ( पत्तयेंटिया) पत्रवृत्तिक (पुष्पवेंटिया) पुष्पवृन्तिक (फलयेंटिया) फलवृत्तिक (बीयबेटिका) वीजवृन्तिक ( तेवुरणमिंजिया) तेरणमिजिक (तओसिमिर्जिया) त्रपुषीमिंजिक (कप्पासहिमिंजिया) कार्पासास्थि: मिजिक (हिल्लिया) हिल्लिक (झिल्लिया) झिल्लिक (झिंगिरा) झींगुरु (fififiडा) किंगरट (वाहुया) बाहुक ( लहुया) लघुक (सुभगा) सुभग (सोवत्थिया) सौवस्तिक (सुयधेंटा) शुकवृन्त (इंदकाइया) इन्द्रकायिक ( इदगोवा) इन्द्रगोप (तुरुतुंबगा) तुरुतुम्बक (कुच्छलवाहगा) असोरी लवोनी अज्ञाना शुं શ્રીન્દ્રિય સ’સાર - સમાપન્ન જી प्रज्ञापना (अणेगविहा पन्नत्ता) भने प्रभारनी उडेसी छे (तं जहा) तेथे मारे छे (ओवइया) औपयि४ (रोहि-णियाँ) शडिषि (कुथू) युवा (पिवीलिया) चिपीसीओ-डीडी (उद्देसगो) बुद्ध, शे (उद्देहिया) हेडी (उक्कलियां) उत्सा, (उप्पाया) उत्पाes (उप्पडा) उत्पट (तणाहारा) तृथाद्धार (कट्टाहारा) अष्टांडार (मालुया) भासुंर (पत्ताहारा ) पत्राहार (तणबेटियां) तृणुवृन्ति (पत्तवे टिया) पत्रवृत्ति (पुप्फवे टिया) पुष्पवृत्ति (फलब्रेटिया) इसवृति४ (बीयवेंटिया) मी वृत्तिः (त बुरगमिंजिया) तेषुरभि४. (तओ- सिमिंजिया) त्रयुपी भनि= (कम्पासट्ठिमि जिया) शर्पासास्थिभिः (fecten) (Beels (faf) Clear (f) i (fire) fil रीट (बाहुया) जाडु ( लहुया) सधु (सुभगा ) सुलग : (सोवत्थिया) सोमस्ति (सुयबेटा) शुभप्रवृत्ति (इंदकाईया) इन्द्रायिष्ठा (इंदगोवया) न्द्रगोय (तुरंतु बगा) • छे ? (तेइंदिय संसारसमावण्णजीवपण्णवणा) ! ÷ Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . प्रमेयबोधिनी टीका प्र, पद १ सू.२६ समेदत्रीन्द्रियजीवनिरूपणम् ३५३ हस्थिसौण्डाः, ये चान्ये तथा प्रकाराः, सर्वे ते संमूर्छिमाः नपुंसकाः । ते समा-सतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च । एतेषामेवमादिकानां 'त्रीन्द्रियाणां पर्यप्तापर्याप्तानाम् अष्टजातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । सैषा त्रीन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ॥सू०२६॥ टीका-अथ त्रीन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनां प्ररूपयितुमाह- से कि तं तेइंदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा'-'से'-अथ 'किं तं' का सा, कतिविधा (कुस्थलबाहल (जूया) जू (हालाहला) हालाहल (पिसुआ) पिशुक (सयवाइया) शतपादिका (गोम्ही) गोम्मय (हत्थिसोंडा) हस्तिसौण्ड (जे यावन्ने तहप्पगारा) इसी प्रकार के जो अन्य हैं वे भी ब्रीन्द्रिय हैं (सब्वे ते (समुच्छिमा) वे सभी संमूच्छिम हैं (नपुंसगा) नपुंसक हैं (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) संक्षेप से वे दो प्रकार के हैं (पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य) पर्याप्त और अपर्याप्त (एएसिणं एवमाइयाणं) इन औपयिक आदि (तेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्त एवं अपर्याप्त त्रीन्द्रियों की (अट्ठलक्ख कुलकोडि जोणियप्पमुहसयसहस्साई) आठ लाख योनि प्रमुख जाति कुलकोटियां (भवंतीतिमक्खायं) होती हैं, ऐसा कहा है (सेत्तं तेइंदियसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा) यह त्रीन्द्रिय संसारसमापन्न जीवों की प्रज्ञापना हुई। ॥२६॥ टीकार्थ-अन्न तीन इन्द्रियों वाले संसारी जीवों की प्ररूपणा करते हैं। प्रश्न है कि तीन इन्द्रियों वाले संसारी जीवों की प्ररूपणा कितने तरतु ४ (कुच्छल पाहगा) स्थावा (जूया) (हालाहला) सास (पिसु ओ) पिशु४ (सयवाइ गा) शता४ि (गोम्ही) गाभय (हत्थिसो डा) स्तिसौ (जे यावन्ने तहापगारा) गावी नतनो मीत छे तमा ५ त्रीन्द्रिय छ (सव्वे ते संमुच्छिमा) तेग मा स भूमि छ (नपुंसगा) नपुस छ (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) सोपथी तेयो मे २॥ छ (पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य) पर्याप्त मने मपात ___(एएसि ण एवमाइयाण) २॥ मौयि४ २६ (तेइदियाण पज्जत्ता पज्जत्ताण) पर्याप्त मने म त्रीन्द्रियानी (अट्ठलक्खकुलकोडि जोणिप्पमुहसयसहस्साई) Ad an योनिप्रभु जति सीटीया (भवंतीति मक्खाय) डाय छे म छु छ (से तं तेइन्दियसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा) २॥ श्रीन्द्रिय ससार समापन्न वानी प्रज्ञापन॥ ६ ॥ सू, २६ ॥ ટીકાથ–હવે ત્રણ ઈન્દ્રિય વાળા સંસારી જીની પ્રરૂપણું કરે છે ' પ્રશ્ન–ત્રણ ઈન્દ્રિયે વાળ સંસારી જીની પ્રરૂપણ કેટલા પ્રકારના છે प्र०४५ Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे 'मेत्यर्थः, 'तेइंदिय संसारसमावन्नजीवपन्नवणा'-त्रीन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञा पेना प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'तेइंदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा अणेगविहा "पन्नत्ता' त्रीन्द्रिय संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना अनेकविधा प्रज्ञप्ता, 'तामेव प्रदर्शयति-'तं जहा'-तद्यथा 'ओवइया:-औपयिकाः, 'रोहिणिया'-रोहिणिकाः, 'कुंथू कुन्धवः, 'पिपीलिया'-पिपीलिकाः, “उसगा' उदंशकाः, 'उद्देहिया''उद्देहिकाः, 'उक्कलिया'-उत्कलिका:-'उप्पाया'-उत्पादाः, 'उप्पडा'-उत्पटा, 'तणहरा'-तृणाहाराः, 'कट्ठहारा' काष्ठाहाराः, 'मालया'-मालुकाः, 'पत्ताहारा' पत्राहाराः, 'तणबें टिया'-तृणवृन्तिकाः, 'पत्तवेंटिया'-पत्रवृन्तिकाः, 'पुप्फवेंटिया'-पुष्पवृन्तिकाः ‘फलवेंटिया'--फलवृन्तिकाः, 'वीयवंटिया'-वीजन्तिकाः, 'तेवुरणमिजिया'-तेवुरणमिंजिकाः, तओसिमिजिया' त्रपुपीमिञ्जिकाः, 'कप्पासद्धिमिजिया'-कर्पासास्थिमिञ्जिकाः, 'हिल्लिया'-हिल्लिकाः, 'झिल्लिया"झिल्लिकाः, 'झिंगिरा'-झिङ्गिराः, किंगिरिडा'-किङ्गिरिटाः, 'वाहुया' बाहुका, 'लहुया' लघुकाः, 'सुभगा'-सुभगा 'सोवत्थिया'-सौवस्तिकाः, 'सुयवेंटा'शुकवृन्ताः, 'इंदकाइया'-इन्द्रकायिकाः, 'इंदगोवया'-इन्द्रगोपका:-रक्तकीटविशेषोः, 'तुरुतुंवगा'-तुरुतुम्बकाः, 'कुच्छलवाहगा'- कुस्थलवाहकाः, 'या'युकाः-शिरोरुहस्थप्रसिद्धक्षुद्रजन्तवः, 'हालाहला' हालाहलाः, 'पिसुया'प्रकार की है ? भगवान् ने उत्तर दिया-त्रीन्द्रिय जीवों की प्ररूपणा 'अनेक प्रकार की कही गई है। वह इस प्रकार है-औपथिक, रोहिणिक, कुंथु, पिपीलिका, उदंसक, उद्देही, उत्कलिका, उत्पाद, उत्पट, तृणाहार, काष्ठाहार, मालुक, पत्राहार, तृणन्तिक, पत्रवृन्तिक, पुष्पवृन्तिक, फलवृन्तिक, बीजवृन्तिक, तेवुरणमिजिक, पुषीमिंजिक, कासास्थिमिजिक, हिल्लिक, झिल्लिके, झिंगिर, किगिरिट, वाहुक, लघुक, सुभग, सौवस्तिक, शुकवृन्त, इन्द्रकायिक, इन्द्रगोप, (एक लाल रंग का कीडा) तुरुतुंबक, कुस्थलवाहक, यूका (जू), हालाहल, पिशुक, शतपादिका, गोम्मय શ્રી ભગવાનને ઉત્તર આપે–ત્રીન્દ્રિય જીની પ્રરૂપણ અનેક પ્રકારની છે. તે આ પ્રકારે છે ___मौयि४ ४, पृथु, पिपीlast, ४, द्वेडी, सि1. Gत्पा G५८, तपाइ२, ।२, मा४. ५२, तृन्ति , पत्रवृन्ति४, ०५ વૃન્તિક, ફલવૃત્તિક, બીજવૃત્તિક, તેવુરણમિ જિક, ત્રપુષીમિ જિક, કર્યાસાસ્થિ मिxि , geels, HEA, CHIR, 12, मा. सुला सीवस्ति, શુકવૃન્ત, ઈન્દ્રકાયિક, ઈન્દ્રગેપ (એક લાલ રંગને કીડા) તરૂતુંબક, કુસ્થલ वाड४, ५, साउदी, (पशु४. शता, गोमय, मन स्तिसार, Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२६ समेदत्रीन्द्रियजीवनिरूपणम् ३५५ पिशुकाः, 'सयपाइया'-शतपादिकाः, 'गोम्ही'-गोम्मयः, 'हत्थिसोडा'-हस्तिसौण्डाः, एते च औपयिकादय स्त्रीन्द्रियाः देशविशेषतो लोकतश्चावगन्तव्याः, नवरं गोम्हीपदेन कर्णसियालिया गृह्यते इत्यबसेयम्, 'जे यावन्ने तहप्पगारा'येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः, एवं विधाः जीवाः सन्ति ते सर्वे त्रीन्द्रियाः ज्ञातव्याः 'सम्वे ते संमुच्छिमा नपुंसगा' इति पूर्वोक्तवचनप्रामाण्यात् , 'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता' ते त्रीन्द्रियाः, समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा 'पज्जत्तगा य, अपज्जत्तगा य'-पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाश्च, 'एएसि णं'-एतेषां-त्रीन्द्रियाणाम् , 'एवमाइयाणां'-एवमादीनाम्-औपयिकप्रभृतीनाम् ‘पज्जत्तापज्जत्ताणं'-पर्याप्तापर्याप्तादीनास्, सर्वसंख्यया 'अट्टलक्खकुलकोडिजोणिप्पमुहमयसहस्सा भवंतीति मक्खायं-द्विलक्षकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि जातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखाणि-योनिप्रवाहाणि शतसहस्राणि भवन्ति, अष्टौलक्ष जातिकुल कोटयो भवन्तीत्यर्थः, इत्याख्यातं तीर्थकृद्भिः, प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तं तेइंदियसंसारसमावन्नजीवपण्णवणा'-सा एषा उपर्युक्ता त्रीन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना प्रज्ञप्ता ॥सू० २६॥ और हस्ति सौण्ड, इन त्रीन्द्रिय जीवों को देशविशेष से और लोक से समझना चाहिए । गोम्ही का अर्थ 'कर्णसियालिया है। इनके अतिरिक्त अन्य जो इसी प्रकार के जीव हैं, उन सभी को त्रीन्द्रिय समझना चाहिए। ये त्रीन्द्रिय सभी जीव संसूच्छिम और नपुंसक होते हैं, क्योंकि पहले कहा जा चुका है कि सभी संभूछिम जीव नपुंसक होते हैं। ये त्रीन्द्रिय जीव दो प्रकार के हैं-पर्याप्तक और अपर्याप्तक । इन पर्याप्त और अपर्याप्त त्रीन्द्रिय जीवों के आठ लाख जाति कुलकोटियों के योनिप्रवाह होते हैं, अर्थात् आठ लाख. जाति कुलकोटि हैं, ऐसा तीर्थकरों ने कहा है अब प्रस्तुत का उपसंहार करते हैं-यह त्रीन्द्रिय संसारसमापन्न जीवों की प्रज्ञापना हुई ॥२६।। - આ ત્રીન્દ્રિય અને દેશ વિશેષથી અને લેકવ્યવહારથી સમજવા જોઈએ આના સિવાય બીજા જે આ પ્રકારના જીવો છે. તે બધાને ત્રીન્દ્રિય સમજવા જોઈએ. આ ત્રીન્દ્રિય જીવ બધાજ સંમૂર્છાિમ અને નપુંસક હોય છે. કારણ કે પહેલા કહેવામાં આવ્યું છે કે બધાજ સંમૂર્ણિમ જી નપુંસક હોય છે. આ ત્રીન્દ્રિય જીવ બે પ્રકારના છે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત આ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત શ્રીન્દ્રિય જીવોના આઠ લાખ જાતિ કુલ કેટિયોને નિ પ્રવાહ હોય છે અર્થાત આઠ લાખ જાતિ કુલ કેટી છે. એમ તીર્થકરેએ કહ્યું છે. '' હવે પ્રસ્તુતને ઉપસંહાર કરે છે–આ ત્રિઈન્દ્રિય સંસાર સમાપન જીવો नी प्रज्ञापना २७. ॥ सू. २६ ॥ Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र मूलम्-से किं तं चउरिदियसंसारसमावन्नजीवपाणवणा? चउरिदिय संसारसमावन्नजीवपण्णवणा अणेगविहा पपगत्ता, तं जहा-अंधिय पत्तिय मच्छिय, मसगा कीडे तहा पयंगे या ढंकुण कुकड कुक्कुह, नंदावत्ते य सिंगिरडे ॥१॥ किण्हपत्ता जीवपत्ता लोहियपत्ता हारिदपत्ता सुकिल्लपत्ता चित्तपक्खा विचित्तपक्खा ___ओहंजलिया जलचारिया गंभीरा णीणिया तंतवा अच्छिरोडा अच्छिवेहा सारंगा नेउरा दोला भमरा भरिली जरुला तोटा विच्छया पत्तविच्छ्या छाणविच्छ्या जलविच्छ्या पियंगाला कणगा गोमयकीडा, जे यावन्ने तहप्पगारा, सव्वे ते संमुच्छिमा नपुंसगा। ते समासओ दुविहा पण्णता, तं जहा,-पज्जत्तगा य, अपज्जत्तगा य । एएसि णं एवमाइयाणं चउरिंदियाणं पजत्तापजत्ताणं नवजाइ कुलकोडि जोणिप्पमुह सयसहस्साई भवंतीति मक्खायं । से तं चउरिदियसंसारसमावन्नजीवपण्णवगा।सू.२७॥ छाया-अथ का सा चतुरिन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ? चतुरिन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना अनेकविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-'यन्धिकाः, पत्रिकाः, मक्षिनः, मशकाः, कीटाः, तथा पतंगाश्च । ढंकुणाः, कुकहा कुक्कुडा नन्द्या. वर्ताश्व शृङ्गिरटाः ॥१॥ कृष्णपत्राः, नीलपत्राः, लोहितपत्राः, हारिद्रपत्राः, शुक्ल. __ शब्दार्थ-(से किं तं चउरिंदियसंसारसमापन्नजीवपण्णवणा?) चौइन्द्रिय संसारसमापन्न जीवों की प्रज्ञापना क्या है ? (अणेगविहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार की कही है (तं जहा) वह इस प्रकार है-(अंधिय) अधिक (पत्तिय) पत्रिक (मच्छिय) मक्खी (मसग) मच्छर (कीडे) साथ-(से कि तं चउरि दिय संसारसमावन्नजीवपण्णवणा) यतुरिन्द्रियसंसार समापन्न वानी प्रज्ञापन शु छ ? (चउरिदियसंसारसमावण्णजीवपण्णवणा) यतुरिन्द्रिय संसार समापन्न वानी प्रज्ञापन। (अणेगविहा पण्णत्ता) भने ४२नी ४ी छे (तं जहा) ते २मा शते ___ (अंधिय) मधि४ (पत्तिय) पत्रि४ (मच्छिय) भांजी (मसग) भ२७२ (कीडे) जी (तहा पयंगेय) ने पतीया (ढकुण) १ (कुक्कड) ४१ (कुक्कुह) ४५ (नंदावत्तेय) न धावत (सिंगिरड) श्रृंगी२७ Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ टीका प्र. पद १ सू २७ समैश्चतुरिन्द्रियजीवनिरूपणम् ३५७ " पत्राः, चित्रपक्षाः, विचित्रपक्षाः, ओहाञ्जलिकाः, जलचारिकाः, गम्भीराः, नीनिकाः, तन्तवः, अक्षिरोटाः, अक्षिवेधाः, सारङ्गाः, नूपुराः, दोलाः, भ्रमराः, भरिलयः, जरुला, तोट्टाः, वृश्चिकाः, छगणवृश्चिकाः प्रियङ्गालाः, कनकाः, गोमयकीटाः, ये चान्ये तथा प्रकाराः सर्वे ते संमूच्छिमा नपुंसकाः । ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाश्च । एतेषां खलु एवमादिकानां चतुरिन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तानां नव जातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । सैपा चतुरिन्द्रियसंसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना ||२७|| टीका-अथ चतुरिन्द्रि सारसमापन्नजीवप्रज्ञापनां प्ररूपयितुमाह- 'से किं कीडा ( तहा पयंगे य) और पतंगा (ढंकुण) ढंकुण (कुक्कड) कुक्कड (कुक्कुह ) कुक्कुह (नंदावत्ते य) और नन्द्यावर्त्त (सिंगरड ) श्रृं गिरट ( किण्हपक्खा) कृष्णपक्ष (नीलपक्खा) नीलपक्ष (लोहियपक्खा) लोहितपक्ष (हालिद्दपक्खा) पीतपक्ष (सुकिल्लपक्ष) श्वेतपक्ष (चित्तपक्खा) चित्रपक्ष (विचित्तपक्खा) विचित्रपक्ष (ओहजलिया) ओहाञ्जलिक (जलचरिया) जलचारिक (गंभीरा) गंभीर (णीणिया) नीतिका (तंतवा) तन्तव (अच्छिरोडा) अक्षिरोट (अच्छिवेहा) अक्षिवेध (सारंगा ) सारंग (नेउरा ) नूपुर ( दोला) दोला (अमरा) भ्रमर ( भरिली) भरिली (जरुला) जरुला (तोहा) तोह (विंछुया) विच्छू (पत्तविच्छुया) पत्रवृश्चिक ( छाण विच्छुया) छाणे का विच्छू (जलविच्छुया) जल-विच्छू, (पियंग (ल) प्रियंगाल (कणगा) कनक (गोमय कीडा) गोबर का कीडा, इन अन्धिक आदि चतुरिन्द्रिय जीवों को देशविशेष से और लोक से समझ लेना चाहिए । इसी प्रकार जो अन्य प्राणी हैं उन्हें भी चतुरिन्द्रिय समझना चाहिए | ||२७|| (किह पक्खा) टीकार्थ- ये सभी चौइन्द्रिय जीव संमूर्छिम और नपुंसक होते हैं । पक्ष (नीलपक्खा) नीसपक्ष (लोहियपक्खा) सोहित पक्ष (हालि पक्खा) पीत पक्ष (सुकिल्लपक्खा) श्वेत पक्ष (चित्तपक्खा) चित्र पक्ष (विचित्तपक्खा) विचित्र पक्ष (ओहंजलिया) गोहांसि (जलचरिया ) ४सयारिङ (गंभीरा) गंभीर (णीणिया) नीनिअ ( तन्तवा) तन्तव (अच्छिरोडा) अछिरोड (अच्छिवेहा) अक्षिवेध (सारंगा ) सारग (नेउर) नूपुर (दोला ) होता (भमर) लभरो (भरिली) लरिती (जरुला ) ४३सा (तोहा) तोह (विंछुया) विछी (पत्तविंछया) पत्र वृश्चिक (छाणविच्छुया) छ। वृश्चि (जलविच्छुया) ४५ वृश्चि (पियंगाल) प्रिय गास ( कणगा ) १२४ ( गोमेय कीडा) छानो डीओ ॥ सू. २७ ॥ ટીકા—આ આધિક વિગેરે ચતુરિન્દ્રિત જીવાને દેશવિશેષે કરીને તથા Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५८ प्रमापनावे. तं चउरिदियशासनावन्न नीयमाणगा ?' 'से-'अप, 'कि त'-का सा, कतिविधा, इत्यर्थः, 'चरिदिय संसारसमावन्न नीवपन्नवणा-वनुरिन्द्रियसंसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना प्रज्ञता ? भगवानाइ-च उरिदियसंपारसमावन्न जीवपन्नवणा'-चतुरिन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना 'अणेगविहा'-अनेकविधा:-नानाप्रकारकाः 'पण्णत्ता'-प्रज्ञता, तामेवोपदर्शयति -'तं जहा'-तद्यथा-अंधिय'अन्धिकाः, 'पत्तिय'-पत्रिकाः, 'मच्छिय'-मक्षिकाः, 'मसगा'-मगकाः, 'कीडे'कीटाः, 'तहा' तथा 'पयंगेय'-पतङ्गाश्च 'ढंकुण'-ढङ्कुणा:' 'कुक्कड'-कुक्कडाः, 'कुक्कुह'-कुक्कुहा, 'नंदावत्तेय'-नन्यावर्त्ताश्च 'सिंगिरडे'-शृगिरटार, ॥१०६।। 'किण्हपत्ता'-कृष्णपत्राः, 'नीलपत्ता'-नीलपत्राः, 'लोहियपत्ता'-लोहितपत्राः, 'हालिदपत्ता'-हारिद्रपत्राः, 'सुकिल्लपत्ता' शुक्लपत्रा, "चित्तपक्खा'-चित्रपक्षाः, 'विचित्तपक्खा'-विचित्रपक्षाः, 'ओहंजलिया-ओहाञ्जलिकाः, 'जलचरिया'जलचारिकाः, 'गंभीरा'-गम्भीराः, 'णीणिया'-नीनिकाः, 'तंतवा'-तन्तवाः, 'अच्छिरोडा'-अक्षिरोटाः, 'अच्छिवेहा'-अक्षिवेधाः, 'सारंगा' सारङ्गाः 'नेउरा' -नूपुराः, 'दोला' दोलाः, 'भमरा-भ्रमराः, “भरिली' भरिलयः 'जरुला'जरुलाः, 'तोटा'-तोहाः, “विछुया'-वृश्चिकाः, 'पत्तविच्छुया' पत्रवृश्चिकाः, 'छाणविच्छ्या'-छगणवृश्चिकाः, 'जलविच्छुगा'-जलवृश्चिकाः, 'पियंगाला'प्रियङ्गालाः, 'कणगा' -कनकाः, 'गोमयकीडा'-गोमयकीटाः, एतेच अन्धिकप्रभृतयश्चतुरिन्द्रियाः देशविशेषतो लोकतश्चावगन्तव्याः 'जे यावन्ने तहप्पगारा' -येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः-एवंविधा भवन्ति सर्वे ते चतुरिन्द्रया ज्ञातव्याः, 'सव्वे ते संमुच्छिमा णपुंसगा' सर्वे ते चतुरिन्द्रियाः संमूछिमाः नपुंसकाः प्रति. पत्तव्याः, 'समुच्छिमा णपुंसगा' इति पूर्वोक्तवचनप्रामाण्यात् 'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता'-ते चतुरिन्द्रियाः समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ता स्तानाह-'तं जहा' -तद्यथा-'पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय' पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाच, 'एएसिणं'एतेषां चतुरिन्द्रयाणाम् 'एवमाइयाणं' -एवमादीनाम्-अन्धिकानाम् 'चउरिदियाणं' -चतुरिन्द्रियाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं'-पर्याप्तकापर्याप्तकानाम निवजाइकुलकोडि जोणिण्पमुहसयसहस्साई भवंतीति मक्खायं'-नवजाति कुलकोटियोनि प्रमुखशतक्योंकि सव संमूर्छिम नपुंसक होते हैं, यह पहले बतलाया जा चुका है। - ये चौइन्द्रिय संक्षेप से दो प्रकार के हैं-पर्याप्त और अपर्याप्त । अन्धिक आदि इन पर्याप्त और अपर्याप्त चौइन्द्रिय जीवों के नौ लाख લેકવ્યવહારથી સમજી લેવા જોઈએ. આવી જાતના જે બીજા પ્રાણીઓ છે. તેઓને પણ ચતુરિન્દ્રિય સમજી લેવાં જોઈએ. I ! - આ બધા ચતુરિન્દ્રિય જીવ સંમૂ૭િમ અને નપુંસક હોય છે. કેમકે Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद-१ सु.२८ समेदपञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३५९ - सहस्राणि, जातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखाणि-योनिप्रवहाणि योनिशतसहस्राणि भवन्ति सर्वसंख्यया नवलक्ष जाति कुल कोटिलक्षा-भवन्तीति भावः, इत्याख्यातं तीर्थकृभिः , प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तं चउरिदियसंसारसमावन्नजीवपण्णवणां' -सा एषा-उपर्युका चतुरिन्द्रियं संसारसमापनजीवप्रज्ञापना प्रेज्ञप्ता ॥सू०२७॥ ... मूलम्-से किं तं पंचिंदियसंसारसमावन्नजीवपण्णवणा? पंचिंदिय संसारसमावन्नजीवपण्णवणा चउठिवहा पपणत्ता, तं जहा-नेरईय' पंचिंदियसंसारसमावन्न जीवपणवणा', तिरि खजोणियपंचिंदियसंसारसमावन्नजीवएपणवणा२, भणुस्सपंचिंदियसंसारसमावन्नजीवपणवणा ३, देवपंचिंदियसंसार समावन्नजीवपण्णवणा४ ॥सू० २८॥ .. छाया-अथ का सा पञ्चेन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञापना ? पञ्चेन्द्रियसंसार समापनजीवप्रज्ञापना चतुर्विधा प्रज्ञप्ता तद्यथा-नैरयिक पञ्चन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञापना१, तिर्यग्योनिक पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना२, मनुष्य पञ्चेन्द्रिय संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना३, देवपञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना४॥सू०२८॥ जाति कुलकोटि योनि प्रमुख हैं, ऐसा तीर्थंकरों ने कहा है कि यह 'चौइन्द्रिय संसारसमापन्न जीवों की प्रज्ञापना हुई ॥२७॥ शब्दार्थ-(से किं तं पंचिंदियसंसारसमापन्नजीवपण्णवणा ?) पंचेन्द्रिय संसारसमापन्न जीवों की प्रज्ञापना क्या है ? (चउविहा पण्णत्ता) चार प्रकार की कही है (तं जहा) वह इस प्रकार (नेरइयपंचिंदिय संसारसमावन्न जीवपण्णवणा) नैरयिक संसारसमापन्न पंचेन्द्रिय जीवों की प्रज्ञापना (तिरिक्खजोणिय०) तिर्यंच पंचेन्द्रियों की प्रज्ञापना બધા સંમૂચ્છિમો નપુસક હોય છે તે પહેલા બતાલી દેવાયેલું છે. તે આ ચતુરિન્દ્રિય સ ક્ષેપથી બે પ્રકારના છે–પયત અને અપર્યાપ્ત અધેિક આદિ આ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ચતુરિન્દ્રિય જીનીં નવ લાખ જાતિ કુલ કેટિ એનિ પ્રમુખ છે, એવું તીર્થ કરે કહ્યું છે. આ ચતુરિન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન જીની પ્રરૂપણ થઈ છે સૂ. ૨૭ છે शहाथ-(से किं तं पंचिंदियसंसार समापन्नजीवपण्णवणा) येन्द्रिय ससा२ सभापन्न वानी प्रज्ञापन शु छ ? (पंचिंदियसंसारसमापन्नजीव पण्णवणा) येन्द्रिय ससा२ समापन्न नी प्रज्ञापन (चउबिहा पण्णत्ता) यार २नी ४ी छे (तं जहा) ते मा प्रारे (नरइयपंचिंदियसंसरिसमावन्न जीवपणवणा) नैथि: ससार समापन येन्द्रिय संवानी प्रज्ञापना (तिरिक्ख Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे -- टीका - अथ पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्न जीवप्रज्ञापनां प्ररूपयितुमाह = ' से कि तं पंचेदियसंसारसमाम्नजीवपम्भवणा' - 'अथ 'किं तं' - का सा - कतिविधा 'पंचे'दियसंसारस मावन जीव पण्णवणा' - पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन जीवप्रज्ञापना प्रज्ञता ? भगवानाह - 'पंचिदिय संसार समावन्न जीवपण्णवणा' - पञ्चेन्द्रिय संसारसमापन्नजीवप्रज्ञपना ' चउव्विा' - चतुर्विधा - चतुष्प्रकारा 'पण्णत्ता' - प्रज्ञप्ता, 'तं जहा ' तद्यथा - 'नेरइय पंचिदियसंसार समावन्न जीवपन्नवणा' - नैरयिक पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन - जीव प्रज्ञापना, 'तिक्खिजोणिय पंचिदियसंसार समावण्णजीवपण्णवणा' - तैर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना, 'मणुस्स पंचिदियसंसारसमावनजीव पण्णवणा' - मुनुष्य पञ्चेन्द्रिय संसारसमापन्न जीवप्रज्ञापना 'देवपंचिंदियसंसारसमान्नजीवपण्णवणा' देवपञ्चेन्द्रियसं सारसमापन्न जीवप्रज्ञापना चेति, तत्र नैरिकादि पदव्युत्पत्तयस्तु-अयम्- इष्टफलं कर्म, निर्गतम् अयं येभ्य स्ते निरया:- नरकावासास्तेषु भवा नैरयिका स्ते च पञ्चेन्द्रिय संसारसमापन्न जीवा(मणुस्स पंचिदिय०) मनुष्य पंचेन्द्रियों की प्ररूपणा (देव०) देव पंचेन्द्रियों की प्रज्ञापना ||२८|| टीकार्थ - अब पंचेन्द्रिय संसारसमापन्न जीवों की प्ररूपणा करते । वह इस प्रकार है - पंचेन्द्रिय संसारसमापन्न जीवों की प्रज्ञापना कितने प्रकार की है ? भगवान् ने उत्तर दिया- पंचेन्द्रिय संसारसमापन्न जीवों की प्रज्ञापना चार प्रकार की है - (१) नैरयिक पंचेन्द्रिय संसारसमापन्न जीव प्रज्ञापना (२) तिच पंचेन्द्रिय संसारसमापन्न जीव प्रज्ञापना (३) मनुष्य पंचेन्द्रिय संसारसमापन्न जीव प्रज्ञापना और (४) देव पंचेन्द्रिय संसारसमापन्न जीव प्रज्ञापना । ३६० - 'नैरयिक' शब्द की व्युत्पत्ति इस प्रकार है - 'निर' अर्थात् हृटगया, ''अय' अर्थात् इष्टफल देने वाला (शुभ) कर्म, इस प्रकार जिनसे शुभ जोणिय ० ) तिर्यग्य यथेन्द्रियोनी अज्ञापना (मगुस्स पंचेदिय०) मनुष्य पथे न्द्रियोनी अश्या (देव०) हेव पयेन्द्रियोनी अज्ञायना ॥ सू. २८ ॥ ટીકા હવે પંચેન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન જીવાની પ્રરૂપણા કરે છે તે આ રીતે છે–૫ ચેન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન જીવેાની પ્રજ્ઞાપના કેટલા પ્રકારની છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–૫ ચેન્દ્રિય સ સાર સમાપન્ન જીવેાની પ્રજ્ઞા પના ચાર પ્રકારની છે S (૧) નારયિક ૫ ચેન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન વેાની પ્રજ્ઞાપના (૨) તિય ચ પંચેન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન જીવેાની પ્રજ્ઞાપના (૩) મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય સ ́સાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના (૪) દેવ પંચેન્દ્રિય સ`સાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના १ Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२८ सभेदपञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् श्चेति नैरयिकपञ्चेद्रियसंसारसमापन्नजीवा स्तेपां प्रज्ञापना, एवं तिरः कुटिलम् अञ्चन्ति-गच्छन्तीति तिर्यश्चः, तेषां योनिः-उत्पत्तिस्थानं तिर्यग्योनि स्तत्र भवा स्तैर्यग्योनिका स्ते च पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवाश्चेति तेषां प्रज्ञापना तैर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञापना, तथा मनोरपत्यानि मनुष्यास्ते च ते पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवाश्चेति तेषां प्रज्ञापना मनुष्यपञ्चेन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञापना, तथा दीव्यन्ति यथेच्छं क्रीडन्तीति देवाः भवनपत्यादयस्ते च ते पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवाश्चेति तेषां प्रज्ञापना देवपञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनेत्याशयः । सू०२८॥ कर्म हट गया हो-जहां इष्ट फल की प्राप्ति न होती हो उसे 'निरय' अर्थात् नारकावास कहते हैं । 'निरय' में उत्पन्न होने वाले जीव 'नैरयिक' कहे जाते हैं । ये नैरयिक जीव संसारसमापन्न अर्थात् जन्ममरण को प्राप्त हैं और पांचों इन्द्रियों से युक्त होते हैं, अतएव पंचेन्द्रिय संसारसमापन्न कहलाते हैं। इसी प्रकार जो 'तिर' अर्थात् कुटिल 'अंचन' अर्थात् गमन करते हैं, वे 'तिर्यंच' कहलाते हैं । उनकी योनि अर्थात् उत्पत्तिस्थान को तिर्यगयोनि कहते हैं। तिर्यग्योनिक में जन्मने वाले 'तैर्यग्योनिक' हैं। जो मनु की सन्तार हों वे मनुष्य । और जो दीव्यन्ति अर्थात यथेच्छ क्रीडा करते हैं वे भवनपति आदि देव कहलाते हैं। __ पंचेन्द्रियजीव नारक, तिर्यच, मनुष्य और देव के भेद से चार प्रकार के होते हैं, अतएव उनकी प्रज्ञापना भी चार प्रकार की कही गई है॥२८॥ નિરયિક, શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રકારે છે નિર અર્થાત્ હરીત અય અર્થાત્ ઈષ્ટફળ દેવાવાળા (શુભ) કર્મ આ રીતે જેઓથી શુભકમ હટી ગયેલ છે—જ્યાં ઈષ્ટફળની પ્રાપ્તિ ન થાય તેને “નિરય અર્થાત્ નરકાવાસ કહે છે. નિરયમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા જીવ નિરયિક કહેવાય છે. આ નિરયિક જીવ સંસાર સમાપન્ન અર્થાત્ જન્મ મરણને પામે છે અને પાંચે ઈન્દ્રિયેથી યુક્ત હોય છે. તેથીજ પચેન્દ્રિય સંસાર સમાપન કહેવાય છે એ રીતે જે તિર અર્થાત્ કુટિલ “અંચન” અર્થાત્ ગમન કરે છે. તે તિર્યંચ કહેવાય છે. તેઓની નિ અર્થાત્ ઉત્પત્તિ સ્થાનને તિર્યગૂ યોનિ કહે છે.તિયોનિમાં જન્મવાવાળા તૈયોનિક છે. જે માણસના સન્તાન છે તેઓ મનુષ્ય અને જે દીવ્યતિ અર્થાત યથે૭ કીડા કરે છે તેઓ ભવનપતિ આદિ દેવ કહેવાય છે પંચેન્દ્રિય જીવ નારક, તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવના ભેદથી ચાર પ્રકારના હોય તેથી તેઓની પ્રજ્ઞાપના પણ ચાર પ્રકારની કહી છે કે સૂ. ૨૮ છે प्र० ४६ Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे मूलम् - से किं तं नेरइया ? नेरइया सत्तविहा पण्णत्ता, तं. जहा रयणप्पभापुढवीनेरइया १, सक्करप्पभापुढवीनेरइयार, वालुयप्पभापुढवौनेरइया३, पंकप्पभापुढवीनेरइया ४, धूमप्पभापुढवीनेरइया५, तमप्पभापुढवीनेरइया६, तमतमप्पभापुढवीनेरइया ते समासओ दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-पजत्तगाय अपजत्तगा य। से तं नेरइया ॥ सू०२९ ॥ छाया-अथ के ते नैरयिकाः ? नैरयिकाः सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - रत्नप्रभा - पृथिवीनैरयिका : १, शर्कराप्रभापृथिवी नैरयिकाः २, बालुकाप्रभा पृथिवी नैरयिकाः ३, पङ्कप्रभा पृथिवी नैरयिका : ४, धूमप्रभा पृथिवी नैरयिका: ५, तमः प्रभापृथिवी नैरयिकाः ६, तमस्तमः प्रभापृथिवी नैरयिकाः । ते समासतो द्विविधा प्रज्ञप्ताः तद्यथा - पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाश्च । ते एते नैरयिकाः ||सू०२९|| ३६२ शब्दार्थ - ( से किं तं नेरइया ?) नैरयिक कितने प्रकार के हैं ? ( सत्तविहा पण्णत्ता) सात प्रकार के हैं (तं जहा ) वे इस प्रकार हैं ( रयपुढवीणेरइया) रत्नप्रभा पृथ्वी के नारक (सक्करप्पभा पुढवीणेरइया) शर्कराप्रभा पृथ्वी के नारक (बालुयप्पभा पुढवीणेरइया) वालुकाप्रभा पृथ्वी के नारक (पंकप्पभा पुढवीणेरइया) पंकप्रभा पृथ्वी के नारक (धूमप्पभा पुढचीणेरइया) धूमप्रभा पृथ्वी के नारक (तमप्पभा पुढवीणेरड्या) तमाप्रभा पृथ्वी के नारक (तमतमप्पभा पुढवीणेरइया) तमस्तमः प्रभा पृथ्वी ने नारक (ते समासओ दुबिहा पण्णत्ता) संक्षेप से वे दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) यह इस प्रकार (पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा ) पर्याप्तक और अपर्याप्तक (से तं नेरइया) यह नैरयिकों की प्ररूपणा हुई || २९॥ शब्दार्थ - (से कि तं नेरइया १) रयि डेटा प्रारना छे ? (नेरइया सत्त विहा पण्णत्ता) नैरयि लवासात हारना उसा छे (तं जहा ) ते या अक्षरे ( रयणापभाणेरइया) रत्नग्रला पृथ्वीना पृथ्वीना ना२४ ( सक्करपभापुढवि नेरइया) शरायला पृथ्वीना ना२४ (वालुयप्पभापुरवि नेरइया) वालुअअला पृथ्वीना नार (पंकापभापुढवि नेरइया) पडला पृथ्वीना ना२४ ( धूमप्पभापुढवि नेरइया) धूभयला पृथ्वीना ना२४ (तम पभापुढवि नेरइया) तभ प्रलापृथ्वी नार४ (तम तमप्पभापुढवि नेरइया) तभतभापृथ्वीना ना२४ (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) तेथे स क्षेत्रथी मे प्रारा ४ह्या छे (तं जहा) ते भा रीते (पज्जतगाय अपजत्तगा य) पर्याप्त मने अपर्याप्त४ (से त्तं नेरइया) या नैरयिोनी प्राथ. ॥ सू. २७ ॥ Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेपबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.२९ समे इनरयिक जीवनिरूपणम् ३६३ ____टीका-अथ नैरयिकाभेदान् प्ररूपयितुमाह-से किं तं नेरइया ?' 'से' अथ 'किं तं' के ते- कतिविधाः नैरयिकाः प्रज्ञता ? भगवानाह-'नेरइया सत्तविहा पन्नत्ता'-नैरयिकाः सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तत्र नैरयिकाणां सप्तविधत्वञ्च पृथिवीभेदेन अवगन्तव्यम्, अन्यथा प्रचुरभेदत्वं नैरयिकाणां सम्भवति, अतएव पृथिवीभेदत एव सप्तविधत्वं प्ररूपयितुमाह-'तं जहा'-तद्यथा-'रयणध्यभापुढवी नेरइया - रत्नप्रभापृथिवी नैरयिकाः, रत्नानि-वनवैडूर्यादीनि, प्रभा-स्वरूपं यस्याः सा रत्नप्रभा-रत्नबहुला रत्नमयीत्यर्थः, सा चासौ पृथिवी चेति रत्नप्रभापृथिवी तस्यां नैरयिकाः रत्नप्रभापृथिवी नैरयिकाः१, 'सकरप्पभापुढवी नेरइयार' शर्कराप्रभापृथिवी नैरयिकाः, शर्करा:-प्रस्तरचूर्णखण्डाः, प्रभा-स्वरूपं यस्याः सा शर्कराप्रभा, सा चासौ पृथिवीचेति तस्यां नैरयिकाः२, 'वालयप्पभापुढवी नेरइया३' टीकार्थ-अब नैरयिक जीवों के भेदों की प्ररूपणा करते हैं-प्रश्न है-नैरयिक कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-नैरयिक सात प्रकार के हैं। यहां नैरयिकों के जो सात भेद कहे हैं वे पृथ्वी भेद से ही समझना चाहिए, यों तो नैरयिकों के बहुत भेद हैं । पृथ्वी भेद से उनके सात भेद बतलाते हैं-वन और वैडूर्य आदि रत्न कहलाते हैं। प्रभा अर्थात् स्वरूप । तात्पर्य यह है कि रत्नबहुला था रत्नमयी पृथ्वी रत्नप्रभा कहलाती है। उसमें उत्पन्न होने वाले या रहने वाले नारक जीव रत्नप्रभा पृथ्वी नैरयिक कहलाते हैं। __पाषाणों के चूर्ण-खण्ड अर्थात् छोटे-छोटे कंकड शर्करा कहलाते हैं, वे जिसका स्वरूप हैं, वह पृथ्वी शर्कराप्रभा, और उसमें रहने वाला नारक शर्कराप्रभा नैरयिक कहलाते हैं। ટીકાઈ–હવે નરયિક જીવની પ્રરૂપણું કરે છેપ્રશ્ન–નરયિક કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે કે નરયિક સાત પ્રકારના છે. અત્રે નિરયિકના જે સાત ભેદ કહ્યા છે તેઓ પૃથ્વી ભેદે કરીને સમજ વાના છે. આમતે નરયિકેના ઘણા ભેદ છે. પણ પૃથ્વી ભેદથી તેઓના સાત ભેદ બતાવે છે વા, અને વૈડૂર્ય મણિ આદિ રત્ન કહેવાય છે. પ્રભા અર્થાત્ સ્વરૂપ તાત્પર્ય એ છે કે પ્રચુર અગર રત્નમયી પૃથ્વી જે તે રત્નપ્રભા કહેવાય છે. તેમાં ઉત્પન્ન થનારા અગર રહેનારા નારક જીવ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નિરયિક કહેવાય છે. પથરને ભૂકો અથવા નાના કકડા, શકરા કહેવાય છે કે જેમના સ્વરૂપ છે તે પ્રથવી શર્કરપ્રભા અને તેમાં વસનારા નારક શર્કરા પ્રભા નિરયિક કહેવાય છે. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६४ प्रज्ञापनासूत्र वालुकाप्रभापृथिवी नैरयिका:४, ‘पंकप्पभापुढवी नेरइया५,'--पकप्रभापृथिवी नैरयिकाः४, 'धूमप्पमापुढवी नेरइया ५'-धूमप्रभापृथिवी नैरयिकाः 'तमप्पभापुढवी नेरइया ६, तमप्रभापृथिवी नैरयिकाः, 'तमातमप्पभापुढवी नेरइया ७' तसस्तमप्रभापृथिवी नैरयिकाश्चेति, 'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता'-ते नैरयिकाः, समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा'-तद्यथा-'पजत्तगाय, अपज्जगाय' पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाच, प्रकृतमुपसंहरनाह-'सेत्तं नेरइया'-ते एते-उपर्युक्ता नैरयिकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः ॥सू०२९॥ मूलम् -से किं तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? पंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-जलयरपंचिंदियतिरिक्वजोणिया थलयरपंचिंदियतिरिखक्खजोणिया२, खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य ३ ॥सू० ३०॥ छाया-अथ के ते पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः ? पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः १, स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः२, खेचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाश्च ३। सू० ३०॥ इसी प्रकार वालुकाप्रभा पृथिवी के नैरयिक, पंकप्रभा पृथिवी के नारक, धूमप्रभा पृथिवी के नारक, तमःप्रभा पृथिवी के नारक, और तमस्तमः प्रभा पृथिवी के नारक समझना चाहिए । ये सातों प्रकार के नारक जीव संक्षेप से दो प्रकार के हैं-पर्याप्त और अपर्याप्त । अय प्रस्तुत का उपसंहार करते हैं-यह नैरयिक जीवों की प्ररूपणा हुई ॥२९॥ __शब्दार्थ-(से किं तं पंचिंदिय तिरिक्खजोणिया?) पचेन्द्रिय तिर्यगयोनिक जीव कितने प्रकार के हैं ?) (पचिंदिय तिरिक्खजोणिया) पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव (तिविहा पण्णत्ता) तीन प्रकार के कहे એજ પ્રકારે વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના નિરયિક પંકપ્રભા પૃથ્વીના રિયિક, ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નારક, તમપ્રભા પૃથ્વીના નારક અને તમસ્તમપ્રભા પૃથ્વીના નારક સમજવા જોઈએ. આ સાતે પ્રકારના નારક જીવ સંક્ષેપ કરી બે પ્રકારના છે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત. હવે પ્રસ્તુતનો ઉપસંહાર કરે છે-આ નિરયિક જીની પ્રરૂપણુ થઈ સૂ. ૨ ____watथ-(से किं तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया ?) तिय-योनि पन्द्रिय ७५ सा माना छ ? (पंचिंदियतिरिक्खजोणिया) ५येन्द्रिय तिय-योनि (तिविहा पण्णत्ता) Y ना ४ा छ (तं जहा) ते २ रे (जलयरपंचिंदिय Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ टीका प्र. पर१ सू ३० समेाञ्चैद्रयतिग्योनिक ने ३६५ टीका - अयोद्देशक्रमानुसारेण पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकान् प्ररूपयितुमाह - 'से 'किं तं पंचिदियतिरिक्ख जोणिया' 'से' अथ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः, 'पंचिदियतिरिक्खजोणिया' - पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः प्रज्ञप्ताः भगवानाह - 'पंचि - दियतिरिक्खजोणिया तिविहा पण्णत्ता' - पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' - तद्यथा - 'जलयरपंचिंदियति रिक्ख जोणिया १' - जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश १, 'थलयर पंचिदियतिरिक्खजोगिया य२' -स्वपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च२, 'खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया य३' - खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चेति तत्र जले चरन्ति - पर्यटन्ति, इति जलचरास्ते च ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चेति हैं ( तं जहा ) वे इस प्रकार ( जलयर पंचिंदिय तिरिक्खजोणिया ) जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यच (थलयर पंचिदियतिरिक्खजोणिया) स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंच और ( खरचर पंचिदिय तिरिक्खजोगिया) खेचर पंचेन्द्रिय निर्यच ॥३०॥ टीकार्य - जिस क्रम से नाम गिने हैं, उसी क्रम के अनुसार अब पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवों की प्ररूपणा करते हैं । प्रश्न है कि पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं. पंचेन्द्रिय तिर्यच तीन प्रकार के कहे गए हैं । वे इस प्रकार हैं- (१) जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक (२) स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक (३) खेचर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक । जो निर्यच जल में उत्पन्न होते हैं और रहते हैं, वे मत्स्य आदि जलचर कहलाते हैं । स्थल पर विचरण करने वाले गाय, भैंस, घोडा, तिरिक्खजोणिया) ४सयर पथेन्द्रिय तिर्यय (थल पर पंचिंदयतिरिक्खजोणिया ) स्थसयर यथेन्द्रिय तिर्यय भने ( खहयर पंचिदियजोणिया ) मेयर यथेन्द्रिय तिर्यय योनि छे. ॥ सू. ३० ॥ ટીકા—જે ક્રમે નામ ગણાવ્યા છે. તેજ ક્રમના અનુસાર હવે પંચેન્દ્રિય તિયર્સીંગ ચેાનિક વાની પ્રરૂપણા કરે છે પ્રશ્ન એ છે કે પચેન્દ્રિય તિયક્ ચૈનિક જીવ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે શ્રીભગવાન ઉત્તર આપે છે—પંચેન્દ્રિય તિય ચ જીવ ત્રણ પ્રકારના કહેલા છે. તેઓ આ રીતે છે–(૧) જલચર પંચેન્દ્રિય તિક્ ચૈનિક (૨) સ્થલચર ૫ ચેન્દ્રિય તિર્થંક ચેાનિક (૩) અને ખેચર પચેન્દ્રિય તિયક્ ચેાનિક, જે તિયચા જળમા જન્મે છે અને રહે છે. તેઓ મત્સ્ય આદિજલ. ચર કહેવાય છે સ્થળ ઉપર વિચરણ કરનારા ગાય, ભેંસ, ઘેાડા વિગેરે સ્થલ Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतापनास्त्रे जेलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, स्थले चरन्तीति .स्थलचराः, खे-आकाशे चरन्तीति खचराः, तयोःपूर्ववत् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकशब्देन विशेषणसमासः।सू. ३० ___ मूलम्-से किं तं जलयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया ? जलयरपंचिंदियतिरिक्ख जोणिया पंचविहा पण्णत्ता, तं जहा-मच्छा१, कच्छमार, गाहा३, मगरा, सुंसुमारा५। से किं तं मच्छा ? । मच्छा अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-सोहमच्छा खवल्लमच्छा जुंगमच्छा विज्झडियमच्छा हलिमच्छा मगरिमच्छा रोहियमच्छा हलीसागरा गागरा वडावडगरा गब्भया उसगारा तिमितिमिंगला णका तंदुलअच्छा कणिकामच्छा सालिसत्थिया मच्छा लंभणमच्छा पड़ागा पडागाइपडागा जे यावन्ने तहप्पगारा। से तं मच्छा। से किं तं कच्छमा? कच्छभा दुबिहा पण्णत्ता, तं जहा--अट्रिकच्छमा य संलकच्छभा य, से त्तं कच्छभा। से किं तं गाहा ? गाहा ? पंचविहा पण्णत्ता, तं जहा-दिली१, , वेढगार, मुद्धया३, पुलया४, सीमागारा५, से तं गाहा । से कि तं मगरा ? मगरा दुविहा पण्णता, तं जहा-सोंडमगरा य, मट्ठः 'मगरा य, से तं मगरा ।से किं तं सुंसुमारा? सुंसुमारा एगागारा पण्णत्ता, से तं सुंसुमारा । जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समा'सओ दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-समुच्छिमा य. गब्भवतियो य। तत्थ णं जे ते समुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा। तत्थ गंजे ते गब्भवतिया ते तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-इत्थी पुरिसा नपुंसगा य । एएसि णं एवमाइयाणं जलयरपंचिंदियतिरिक्खआदि स्थलचर कहलाते हैं और आकाश में चलने वाले पक्षी खेचर कहलाते हैं। ये तीन प्रकार के पंचेन्द्रिय तिर्यंच हैं ॥३०॥ ચર કહેવાય છે અને આકાશમાં ઉડનારા પક્ષી ખેચર કહેવાય છે. આ ત્રણ . ४२ना पश्यन्द्रिय तियय छ. ॥ सू. ३० ॥ Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३१ समेदजलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३६७ जोणियाणं पजत्तापज्जत्ताणं अद्धतेरस जाइकुलकोडि जोणिप्पमुहसयसहस्साई भवंतीति मक्खायं । से तं जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ॥सू० ३१॥ ___ छाया-अथ के ते जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ? जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मत्स्याः१, कच्छपाः२, ग्राहाः३, मकराः४, शिशुमाराः५ । अथ के ते मत्स्याः ? मत्स्या अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-लक्षणमत्स्याः, खवल्लमत्स्याः, जुङ्गमत्स्याः, विज्झदितमत्स्याः , इलिमत्स्याः, रोहितमत्स्याः, हलिसागराः, गागराः, वटाः, चटकराः, गर्भजाः, उसगाराः, तिमितिमिङ्गलाः, नकाः, तन्दुलमत्स्याः, कणिकमत्स्याः, शालि शब्दार्थ-(से किं तं जलयरपंचिंदिय तिरिक्खजोणिया ?) जलचर पंचेन्द्रिय कितने प्रकार के हैं ? (पंचविता पण्णत्ता) पांच प्रकार के कहे गए हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं-(मच्छा) मत्स्य (कच्छभा) कच्छप (गाहा) ग्राह (मगरा) मगर (सुसुमारा) सुंस्तुमार। __ (से किं तं मच्छा ?) मत्स्य कितने प्रकार के हैं ? (मच्छा अणेगविहा पण्णत्ता) मत्स्य अनेक प्रकार के हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (सण्हमच्छा) इलक्ष्ण मत्स्य (खवल्लभच्छा) वचल्ल मत्स्य (जुंगमच्छा) जुंग मत्स्य (विज्झडियमच्छा) विज्झटित मत्स्य (हलिमच्छा) हलिमत्स्य (मगरिमच्छा) मकरी मत्स्य (रोहियमा छा) रोहित मत्स्य (हलीसागरा) हलिसागर (गागरा) गागरा (बडा) बट (वडगरा) वटकर (गन्भया) गर्भज (उसगारा) उसगार (तिमितिमिगिला) तिमितिमिगिल (णक्का) शहाथ-(से कि तं जलयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया ?) सय ५येन्द्रियतिय य या प्रा२ना छ ? (जलयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया) रसाय२ पयन्द्रिय तिय य (पंचविहा पण्णत्ता) पांय प्रा२न ४सा छ (तं जहा) तेस। २॥ शत छ (मच्छा) मत्स्य (कच्छमा) ४२७५ (गाहा) आई (मगरा) मगर (सु सुमारा) सुसुभार (से कि तं मच्छ। ?) मत्स्य डेटा प्रा२ना छ (मच्छा अणेगविहा पण्णत्ता) भत्स्य मने प्र४२ना थाय छ (तं जहा) ते २४॥२ छ (सण्ह मच्छा) २६५ मत्स्य (खवल्ल मच्छा) ua भत्स्य (जुगमच्छा) गमत्स्य (ज्झिडिय मच्छा) विटितमत्स्य (हलिमच्छा) लिमत्स्य (मगरिमच्छा) भ४ मत्स्य (रोहिय मच्छा) सास भाछी (हली सागरा) सिसा॥२ (गागरा) २ (वडा) ५८ (वडगरा) १८५२ (गभया) मन (उसगारा) SA२ (तिमितिमिगलिया) Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ · प्रज्ञापनासूत्रे शस्त्रिकमत्स्याः, लम्भनमत्स्याः पताकातिपताका, ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते मत्स्याः १ । अथ के ते कच्छपाः ? कच्छपा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाअस्थिकच्छपाश्च१, मांसकच्छपाश्च२ ते एते कच्छपाः . २ । अथ के ते ग्राहा: ? ग्राहाः पञ्चविघाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - दिली१, बेटकाः २ मूर्धजाः ३, पुलका : ४, सीमाकाराः ५, ते एते ग्राहाः ३ । अथ के ते मकराः ? मकरा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, नक्र ( तंदुलमच्छा) तन्दुल मत्स्य (कणिक्कामच्छा कणिक्का मत्स्य (सालिसत्थियामच्छा) शलिश स्त्रिक मत्स्य (लंमणमच्छा) लंभन मत्स्य (पडागा) पताका (पडागाइ पडागा) पताकातिपतागा (जे यावन्ने तहष्पगारा) इसी प्रकार के जो अन्य हैं । ( से तं मच्छा) यह मत्स्यों की प्ररूपणा हुई ( से किं तं कच्छभा ? ) कच्छप कितने प्रकार के हैं ? ( दुविहा पण्णत्ता) दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (अट्ठिकच्छभा य मंसकच्छा य) अस्थिकच्छप और मांसकच्छप (से त्तं कच्छभा) यह कच्छपों की प्ररूपणा हुई । ३६८ ( से किं तं गाहा ?) ग्राह कितने प्रकार के हैं ?) (पंचविहा पण्णत्ता) पांच प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (दिली) दिली ( वेढगा) वेटक (मुद्दया) सृर्धज (पुलया) पुलक (सीमागारा) सीमाकार ( से तं गाहा) यह ग्राह की प्ररूपणा हुई । (से किं तं मगरा ?) मकर कितने प्रकार के हैं ? (मगरा दुविहा तिभितिभि गीला (णका) 1 3 (तंदुलमच्छा) तन्हुस भत्स्य (कणिक्का मच्छा ) अधि४४ मत्स्य (सालिसत्थिया मच्छा ) शास शास्त्रि भत्स्य (लंभणमच्छा) सलन मत्स्य (पडागा ) पत्रा (पडागाइ पडागा ) पता अतियतागा (जे यावन्ने तहपगारा) शेवी लतना ने मीन छे (से त्तं मच्छा) मा मत्स्योनी अशा थ प्रहारना छे ? (कच्छभा) २छ्यो जहा) तेथे या प्रारे छे (अट्ठि अने भास २४५ (सेत्तं कच्छभा) ( से किं तं कच्छभा) १२० डेटा ( दुविहा पण्णत्ता ) मे अक्षरना उद्या छे (तं कच्छभा य मंस कच्छमाय) अस्थि ४२० આ કચ્છપેાની પ્રરૂપણા થઇ (से किं तं गाहा ) था डेटा अक्षरना छे ? ( गाहा) आहे! (पंच विहा पण्णत्ता) पांय प्रहारना उद्या छे (तं जहा) तेथे या अहारे छे (दिली) हिसी (वेढगा) वेढड (मुद्धया) भूर्ध ४ ( पुलया) पुस (सीमागारा) सीभार (से तं गाहा) मा ग्रानी प्रयाशा थ ( से किं तं मगरा ) भधर डेटा अारना है ? (मगरा दुविहा पण्णत्ता) Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३१ समेदजलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः. ३६९ तद्यथा-सोण्डमकराश्च १, सृष्टमकराश्च २, । ते एते मकराः ४ । अथ के ते शिशुमाराः ? शिशुमारा एकाकाराः प्रज्ञप्ताः, ते एते शिशुमाराः ५। ये चान्ये तथा प्रकाराः, ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-संमूछिमाश्च गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च । तत्र खलु ये ते संपूछिमास्ते सर्वे नपुंसकाः । तत्र खलु ये ते गर्भव्युत्क्रान्तिकास्ते त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-स्त्रियः १, पुरुषाः २, नपुसकाश्च ३ । एतेषां खलु एवमादिकानां जलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां पर्याप्ता पण्णत्ता) मकर दो प्रकार के हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (सोंड मगरा य मट्ठमगरा य) सौण्ड मकर और ऋष्ट मकर (से तं मगरा) यह मकर की प्ररूपणा हुई। ___(से किं तं सुंसुमारा ?) सुसुमार कितने प्रकार के हैं ? (एगागारा पण्णत्ता) एक ही प्रकार के कहे हैं (ले तं सुसुमारा) यह सुसुमार की प्ररूपणा हुई (जे यावन्ने तहप्पगारा) इसी प्रकार के जो अन्य हैं. (ते ‘समासओ दुविहा पण्णत्ता) के संक्षेप से दो प्रकार के कहे हैं। तं जहा) वह इस प्रकार (संमुच्छिमा य गम्भवक्कंतिया य) संमूर्छिम और गर्भज (तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा) उनमें जो संमूर्छिम हैं (ते सब्वे नपुं. सगा) वे सब नपुंसक हैं (तत्थ णं जे ते गम्भवतिया) उनमें जो गर्भज हैं (ते तिविहा पण्णत्ता) वे तीन प्रकार के होते हैं (तं जहा) वह इस प्रकार (इत्थी पुरिला नपुसगा य) स्त्री पुरुष और नपुंसक (एएसि णं एवमाइयाणं जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं) इत्यादि इन भ५२ मे २॥ छे (तं जहा) तेसो २0 ४ारे (सोंडमगरा य मठू मगरा य) सौ3 मध२ भने भृष्ट भघ२ (से त्तं मगरा) मा भरनी प्र३५। ५ । (से किं तं सुंसुमारा) सुसुभा२ टस १२ना छे ? (सुसुमारा) सुसुमार (एगागाराय पण्णत्ता) ४ ॥ २॥ ४॥ छ (से तं सुसुमारा) ॥ सुसु મારની પ્રરૂપણું થઈ (जे यावन्ने तहप्पगारा) की तन र मीना छे (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) तेमा टुभा में प्रा२ना ४था छ (तं जहा) ते ॥ ४॥२ (संमूच्छिमा य गम्भवकंतिया य) सभूमि भने । तथणं जे ते संमुच्छिमा) तेसोमारे सभूछिम छ (ते सव्वे नपुंसगा) તેઓ બધા નપુંસક છે (तत्य णं जे ते गम्भवक्कंतिया) तेमामा रे मन छ (ते तिविडा पण्णत्ता) तया ऋ ४।२। उय छ (तं जहा) तेसो मा २ छ (ईत्थी पुरिसा नपुंसगा य) स्त्री, ५३५, भने नधुस (एएसिणं एवमाइयाण जल प्र० ४७ Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' प्रमापनासूत्र पर्याप्तानाम् अर्द्धत्रयोदशजातिकुलकोटियोनि प्रमुख शतसहाणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते एते जलचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ॥सू ०३१॥ टीका-अथ तेषु जलचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान् प्रस्पयितुमाह-से किं तं जलयरपंचिंदियतिरिक्ख जोणिया । अथ के ते, कतिविधा इत्यर्थः जलचर पञ्चेन्द्रियतिर्ययोनिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'जलचरपंचिंदियतिरिवखजोणिया पंचविहा पप्णत्ता' जलचरपञ्चन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'मच्छा १, कच्छभा२, गाहा ३, मंगरा ४, मुसुमारा ५, मत्स्याः , कच्छपाः, ग्राहाः, मकराः, शिशुमाराश्च जलजन्तुविशेषाः, तेपु मत्स्यभेदान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं मच्छा ?' 'से' अथ 'कि तं' के ते-कतिविधाः 'मच्छा' जलचरपंचेन्द्रिय तियंचयोनिकों के (पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्त और अपर्याप्त के (अद्धतेरस जाइकुलकोडि जोणिप्पमुहसयसहस्साई) साढे वारह लाख जाति कुलकोटियों के योनिप्रवह (भवंतीतिमक्खायं) होते है, ऐसा कहा है (से तं जलयरपंचिंदिय तिरिव खजोणिया) यह जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों की प्ररूपणा हुई ॥३१॥ टीकार्थ-अब जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंचों की प्रस्पणा की जाती है। प्रश्न है कि जलचर पंचेन्द्रिय तिथच कौन हैं अर्थात् वे कितने प्रकार के हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंच जीव पांच प्रकार के कहे गए हैं। वे ये हैं-(१) मच्छ (२) कच्छप (३) ग्राह (४) मकर और (५) सुसुमार। मत्स्य कितने प्रकार के हैं ? अगवान ने कहा-मत्स्य अनेक प्रकार के होते हैं। वे इस प्रकार हैं-लक्ष्ण मत्स्थ, खवल्ल मत्स्य, जुंगमत्स्य, यर पंचिंदिय तिरिक्खजोणियाणं) भ२७ विगैरे माय२ पयन्द्रिय तिय"य योनिडानी (पज्जत्तापज्जत्ताणं) पात भने मर्यात (अद्धतेरस जाई कुल कोडियो जोणिप्पमुहसयसहस्साई) सर मार दास जति टियाना योनि प्रवाड (भवंतीति मक्खाय) उय छ सम धुळे (से तं जलयरपंचिंदिय तिरिक्खजोणिया) २ सय ५'यन्द्रिय तिय यानी अ३५ ७. ॥ सू. 30॥ | ટીકાથ-હવે જલચર પંચેન્દ્રિની પ્રરૂપણ કરાય છે– પ્રશ્ન-જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ કોણ છે? અર્થાત્ તેઓ કેટલા પ્રકારના છે ? : - શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–જલચર પંચેન્દ્રિય તિયચ જીવ પાંચ પ્રકારના ४९सा छ.-(१) मत्स्य (२) ४२७५ (3) र (४) भ४२ अने. (५) सुसुभा२. મત્સ્ય કેટલા પ્રકારના છે ? ૬ શ્રી ભગવાને કહ્યું મત્સ્ય અનેક પ્રકારના હોય છે તે આ પ્રકારે છે ગ્લણ મત્સ્ય, અવલ્લ મત્સ્ય, જુગમસ્ય, વિજઝટિત મત્સ્ય, હલિમસ્ય, Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनो टीका प्र. पद १ सू.३१ संमेदजलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३७१ मत्स्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'मच्छा अणेगविहा पणत्ता'-मत्स्या अनेकविधाः प्रज्ञेप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'सोहमच्छा' लक्ष्ण मत्स्याः , 'खवल्लमच्छा' खवल्लमत्स्याः 'जुंगमच्छा'-जुङ्गमत्स्याः, 'विज्झटियमच्छा'-विज्झटितमस्याः 'हलिमच्छा' हलिमत्स्याः, 'मगरिमच्छा'-मकरीमत्स्याः, रोहियमच्छाः' 'रोहितमत्स्याः 'हलीसागरा' हलिसागराः 'गागरा'-गागराः, 'वडा'-बटाः; 'वडगरा'-वटकराः 'गब्भया'-गर्भजाः 'उसगारा'-उसगाराः 'तिमितिमिगिला'-तिमितिमिङ्गिलाः, 'णका'-नक्राः, 'तंदुलमच्छा'-तन्दुलमत्स्याः , 'कणिकामच्छा'-कणिकमत्स्याः 'सालिसोत्थियामच्छा' शालिस्विकमत्स्याः, 'लंभणमच्छा'-लम्भनमत्स्याः, 'पडागा'-पताकाः 'पडागाइपडागा' पताकातिपताकाः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा-येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः-एवंविधा जलचरा भवन्ति तेऽपि सर्व मत्स्या अवगन्तव्याः, प्रकृतान् मत्स्यान् उपसंहरनाह-'से तं मच्छा'-ते एते उपर्युक्ता मत्स्याः प्रज्ञप्ताः,ते च लोकव्यवहाराद् अवगन्तव्याः। ____ अथोद्देशक्रमप्राप्तान् कच्छपान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं कच्छभा ?'-'सेअथ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः, कच्छयाः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'कच्छमा दुविहा पण्णत्ता'-कच्छपाः द्विविधाःप्रज्ञप्ताः 'तं जहा'-तद्यथा-'अहि कच्छभाय, मंसकच्छमा य-अस्थिकच्छपाश्च, मांसकच्छपाश्चेति, तत्र ये अस्थिबहुला: विज्झटित मत्स्य, सकरी मत्स्य, रोहित मत्स्य, हलिसागर मत्स्य, गागर, वट, वटकर, गर्भज, उसगार, तिमि तिमिंगल, नक, तन्दुल मत्स्य, कणिका मत्स्य, शालिशस्त्रिक मत्स्य, लंभन मत्स्य, पताका, तथा पताकातिपताका इत्यादि ___प्रस्तुत का उपसंहार करते हैं-यह मत्स्यों की प्ररूपणा हुई । अब क्रम के अनुसार कच्छपों की प्ररूपणा करते हैं । कच्छप कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-कच्छप दो प्रकार के कहे गए हैं-अस्थिમકરીમસ્ય, રહિત મત્સ્ય, હલિસાગર મત્સ્ય, ગાગર, વટ વટકર, ગર્ભાજ, ઉસગાર, તિમિતિમિ ગલ, નક, તન્દુલ મત્સ્ય, કણિક્કા મત્સ્ય, શાંતિશસ્ત્રિક મત્સ્ય લંભન મત્સ્ય, પતાકા તથા પતાકાતિપતાકા ઈત્યાદિ. પ્રસ્તુતને ઉપસાર કરે છે–આ મસ્યાની પ્રરૂપણ થઈ. હવે ક્રમાનુસાર કચ્છપની પ્રરૂપણ કરે છે– કચ્છપ કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–કચ્છપ બે પ્રકારના છે–અસ્થિ ક૭૫ અને માંસ કચ્છપ જેમા હાડકાની પ્રચુરતા હોય તે અસ્થિકચ્છપ અને જેમાં Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७२ प्रज्ञापनासूत्रे कच्छपास्ते अस्थिकच्छपा उच्यन्ते, ये तु मांसबहुलाः कच्छपास्ते मांसकच्छपा उच्यन्ते, प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तं कच्छभा-ते एते उपर्युक्ताः कच्छपाः प्रज्ञप्ताः। अथ ग्राहान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं गाहा ?' 'से'-अथ के ते क़तिविधा इत्यर्थ ग्राहाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गाहा पंचविहा पण्णत्ता'-प्राहाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'दिली १, वेढगार, मुद्धया३, पुलया४, सीमागारा५,-दिली, वेटकाः मूर्धजाः, पुलकाः, सीमाकाराः,प्रकृतमुपसंहरबाह 'से तं गाहा' ते एते उपर्युक्ताः ग्राहाः प्रज्ञप्ताः, अथ मकरान् प्ररूपयितुमाह'से कि तं मगरा ?' अथ के ते, कतिविधा इत्यर्थः मकराः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाहमगरा दुविहा पण्णत्ता' मकरा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'सौडमगराय महमगराय' सोण्डमकराश्च, मृष्टमकराश्चेति, प्रकृतमुपसंहरनाइ-'से त्तं मगरा' ते एते उपर्युक्ता मकराः प्रज्ञप्ताः, अयोदेशक्रमप्राप्तान् शिशुमारान् प्ररूपयितुमाह'से किं तं सुसुमारा ?' अब के ते-कतिविधाः, शिशुमारा:-जलजन्तु विशेषाः कच्छप और मांसकच्छप । जिनमें हड्डियों की बहुलता हो वे अस्थिकच्छप और जिनमें मांस की बहुलता हो वे मांसकच्छप कहलाते हैं। यह कच्छपों की प्ररूपणा हुई । • - अब ग्राह की प्ररूपणा करते हैं । ग्राह क्या है अर्थात् कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने कहा-ग्राह पांच प्रकार के होते हैं-(१) दिली (२) वेटर्क (३) सूर्धज (४) पुलक और (५) सीमाकार । यह ग्राहों की प्ररूपणा हुई। अब मगरों की प्ररूपणा करते हैं । मगर कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् ने कहा-दो प्रकार के होते हैं-(१) सोण्ड मगर और मृष्टमंगर । यह मगरों की प्ररूपणा हुई। . अब सुसुमार की प्ररूपणा करते हैं । सुसुमार कितने प्रकार के માંસની પ્રચુરતા હોય તે માંસ કચ્છપ કહેવાય છે. આ કચ્છપની પ્રરૂપણા થઈ. હવે ગ્રહોની પ્રરૂપણ કરે છે– ગ્રહ શું છે અર્થાત્ કેટલા પ્રકારના છે? श्री लगवाने यु-याड पाय प्रा२ना राय छे. (१) हिदी (२) ३८४ (3)भूध (४) ४ (५) भने सीमा१२. २॥ प्राडानी प्र३५। 25, હવે મઘની પ્રરૂપણ કરે છેમઘર કેટલા પ્રકારના હોય છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે ઘર બે પ્રકારના હોય છે (૧) સેપ્ટેમગર અને (૨) મૃષ્ટ મગર. આ મગરની પ્રરૂપણું થઈ. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू. ३१ समेदजलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३७३ प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - - ' खुसुमारा रगागारा पण्णत्ता' - शिशुमाराः - एकाकाराः एकविधा इत्यर्थः प्रज्ञताः, तानुपसंहरति- ' से तं सुसुमारा' - ते एते शिशुमाराः - प्रज्ञप्ताः, . 'जे यावन्ने तह पगारा' येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः - एवं विधा भवन्ति तेऽपि सर्वे जलचराः ज्ञातव्याः, ' ते समासभ दुविहा पण्णत्ता' ते - जलचरपञ्चे - न्द्रिय तिर्यग्योनिकाः समासतः - संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' - तद्यथा - 'संमुच्छिमाय, गव्भवक्कंतियाय' - संमूच्छिमाथ, गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्चेति, तत्र संमूर्च्छन संमूच्छे :- समुच्छ्रायः - अभिवृद्धिः - गर्मोपपातं विनैव प्राणिनामुत्पाद इत्यर्थः तेन निवृत्ताः संमूच्छिमाः, मातापितृसंयोगमन्तरा उत्पद्यमाना इत्यर्थः, गर्भव्युत्क्रान्तिः उत्पत्तिर्येषां ते गर्भव्युत्क्रान्तिकाः गर्भात् गर्भावांसाद् व्युत्क्रान्ति:, निष्क्रमणं येषां ते गर्भव्युत्क्रान्तिका इति वा व्युत्पत्तिः मातापितृसंयोगेनोत्पद्यमाना इत्यर्थः चकारद्वयेन स्वगतानेकभेदाः सूच्यन्ते, 'तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ' हैं ? सुमार एक ही प्रकार के होते हैं । यह सुंसुमार की प्ररूपणा हुई । जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यच जीव दो प्रकार के होते हैं - संमूर्छिम और गर्भज | जो जीव गर्भ और उपपात के विना ही इधर-उधर के पुद्गल इकट्ठे हो जाने से उत्पन्न हो जाते हैं वे संमूर्छिम कहलाते हैं । ये जीव माता-पिता के संयोग के बिना ही उत्पन्न होते हैं । जो जीव गर्भ में उत्पन्न होते हैं वे गर्भव्युत्क्रान्तिक गर्भज कहलाते हैं, अर्थात् मातापिता के संयोग से उत्पन्न होने वाले । दो 'य' अव्ययों का प्रयोग यह सूचित करता है कि इनके अनेक अवान्तर भेद हैं । इन जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों में जो संमूर्छिम हैं, वे सभी नपुंહવે સુસુમારની પ્રરૂપણા કરે છે— સુસુમાર કેટલા પ્રકારના હાય છે. શ્રી ભગવાન–સુ'સુમાર એકજ પ્રકારના હાય છે. આ સુ'સુમારની પ્રરૂ अया था. · જલચર પંચેન્દ્રિય તિય``ચ 'જીવા બે પ્રકારના હાય છે–સમૂષ્ટિમ અને ગજ જે જીવ ગર્ભ અને ઉપપાતના વનાજ આમતેમના પુદ્ગલ એકઠાં મળવાથી ઉત્પન્ન થાય છે તે સ મૂઈિમ કહેવાય છે. આ જીવેા માતાપિતાના સમ્બન્ધ વિનાજ ઉત્પન્ન થાય છે. જે જીવ ગભ માં ઉત્પન્ન થાય છે તે ગવ્યુત્કાન્તિક (ગજ) કહેવાય છે, અર્થાત્ માતા પિતાના સમ્બન્ધથી ઉત્પન્ન થનારા એ ય અવ્યયેાના પ્રયાગ એ સૂચિત કરે છે કે તેઓના અનેક અવાન્તર ભેદ છે. આ જલચર પચેન્દ્રિય તિર્યંચામા જે સમૂમિ છે તે બધા નપુ'. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनास्त्र तत्र खलु-तेषां मध्ये ये ते संमूच्छिमा जलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिका भवन्ति 'ते सव्वे नपुंसगा'-ते सर्वेऽपि नपुंसका अवगन्तव्याः, संमूच्छिमभावस्य नपुंसकत्व व्याप्यखाम्, नपुंसकत्वं विना तत्सत्ताऽनुपपत्तेः, 'तत्थ णं जे ते गम्भवक्कंतिया'-तत्र खलु-तेषां मध्ये ये ते गर्भव्युत्क्रान्तिका भवन्ति 'ते तिविहा पण्णत्ता' ते त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा'-तद्यथा-'इत्थी, पुरिसा, नपुंसगा' स्त्रियः१, पुरुषाः२, नपुंसकाच३, 'एएसिणं' एतेषां खलु 'एवमाझ्याणं-एवमादिकानाम्उपर्युक्तप्रकारादीनाम् ‘जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं' जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् ‘पज्जत्तापज्जत्ताणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम्, 'अद्धतेरसजाइकुलकोडि जोणिप्पमुहसयसहस्सा भवंतीति मक्खाय'-अत्रयोदश जातिकुलकोटियोनि-प्रमुखशतसहस्राणि-सार्द्धद्वादश जातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखाणि-योनिप्रवहाणि योनिशतसहस्राणि-साई द्वादशलक्षाः जातिकुलकोटयो भवन्तीत्याख्यातम्, तीर्थकृद्भिरितिशेपः, प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तं जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' ते एते-उपदशिताः जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः प्रज्ञप्ताः सू०३१॥ मूलम्-से किं तं थलयर पंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? थल. यरपंचिंदियतिरिवखजोणिया दुविहा पण्णता, तं जहा-चउप्पय सक होते हैं, क्योंकि संमूर्छिम सब नपुंसक ही होते हैं । नपुंसकत्व के विनासंमूर्छिम की सत्ता नहीं है । इन जीवों में जो गर्भज हैं, वे तीनों प्रकार के होते हैं-स्त्री, पुरुष और नपुंसक। इन पर्याप्त और अपर्याप्त सभी जलचर पंचेन्द्रिय तिर्थचों के साढे बारह लाख कुलकोटियों के योनिप्रवाह हैं-साढे बारह लाख योनियां हैं, ऐसा तीर्थकर भगवन्तों ने कहा है । अव उपसंहार करते हैं-यह जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों की प्रज्ञापना हुई ॥३१॥ शब्दार्थ-(से किं तं थलयर पंचिंदियतिरिक्खजोणिया?) स्थलचर સક હોય છે. કેમકે સ મૂછિમ બધાજ નપુસક હોય છે. નપુંસકત્વ સિવાય સમૃઈિમની સત્તા નથી હોતી. આ છોમા જે ગર્ભજ છે તેને ત્રણ પ્રકારના હોય છે સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુસક આ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત બધા જલચર પચેન્દ્રિય તિર્યચેના સાડા બાર લાખ કુલ કેટીની નિપ્રવાહ છે. સાડા બાર લાખ યોનિયા છે. એમ તીર્થકર ભગવાને કહ્યું છે. હવે ઉપસ હાર કરતા કહે છે-આ જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યોનીકેની પ્રરૂપણ થઈ. પ સૂ. ૩૧ साथ-(से किं थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ?) स्थसय२ पयन्द्रिय Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र, पद १ सू.३२ समेदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतियग्योनिकाः ३७५ थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया थ, परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य ।। से किं तं चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्ख जोणिया ? चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया चउबिहा पणत्ता, तं जहा-एगखुरा?, बिखुरा, गंडीपया३, सणप्फया।४। से किं तं एगखुरा? एगखुरा अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-अस्सा, अस्सतरा, घोडगा, गद्दभा, गोरव खरा, कंद लगा, सिरिकंदलगा, आवत्तगा, जे यावन्ने तहप्पगारा, से तं एगखुरा ।१॥ से किं तं दुखुरा ? दुखुरा अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-उद्दा, गोणा, गवया, रोज्झा, पसुया, महिसा, मिया, संवरा, वराहा, अया, एलग-रुरु-सरभ-चमर-कुरंग-गोकण्णमाइया जे यावन्ने तहप्पगारा, से तं दुखुरा ।२। से किं तं गंडीपया ? गंडीपया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-हत्थी हत्थीपूयणया मुंकणहत्थी खग्गा गडा, जे यावन्ने तहप्पगारा, से तं गंडीपया।३। से किं तं सणष्फया ? सणप्फया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-सीहा वग्घा दीक्यिा अच्छा तरच्छा परस्सरा सियाला विडाला सुणगा कोलसुणगा (ग्रन्थः ५००) कोकंतिया ससगा चित्तगा चिल्लगा, जे यावन्ने तहप्पगारा, से तं सणप्फया। ते समासओ दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-समुच्छिमा य गब्भवक्कंतिया य । तत्थ पं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा। तत्थ णं जे ते गब्भवक्कंतिया ते तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-इत्थी१, पुरिसार, नपुंसगा३। एएसि णं एवमाइयाणं थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पजत्तापज्जत्ताणं दसजाइकुलकोडिजोणिप्पमुहसयसहस्साई भवंतीति मक्खायं । से तं चउ प्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्ख जोणिया ॥सू० ३२॥ छाया-अथ के ते स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ? स्थलचरपञ्चेन्द्रिय Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे तिर्यग्योनिकाः द्विविधाः प्रज्ञताः, तद्यथा-चतुप्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियनिर्यग्योनिकाच, परिसर्पस्थलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च । अथ के ते चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ? चतुप्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकखुराः१, द्विखुराः २, गण्डीपढाः ३, सनखपदाः ४ । अथ के ते एकखुराः ? एकखुरा अनेकविधाः प्रजप्ताः तद्यथा-अश्याः, अश्वतराः, घोटकाः, गर्दभाः, गोरक्षराः, कन्दलका, श्रीचन्दलकाः, आवर्तकाः, ये चान्ये पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्णत्ता) दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (चउपयथलयरपंचिंदिय०) चतुष्पद स्थलपरचलने वाले पंचेन्द्रिय तिथंच (परिसप्पथल०) और परिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिथंच (से किंतं चउपयथल०) चतुष्पद स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंच कितने प्रकार के हैं ? (उबिहा पण्णता) चार प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (एगखुरा) एक खुर वाले (दुखुरा) दो खुरों वाले (गंडीपया) गंडीपद (सगफया) नाखून सहित पैरों वाले । ___(से किं तं एगखुरा?) एक खुर वाले कितने प्रकार के हैं ?) अणेगविहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (अस्सा) अश्व (अस्सतरा) अश्वत्तर (घोडग) घोडा (गद्दभा) गधा (गोरक्खरा) गोरक्षर (कंदलगा) कन्दलक (सिरिकंदलगा) श्री कन्दलक (आवत्तगा) आवर्तक (जे यावन्ने तहप्पगारा) और जो इसी प्रकार के हैं (से तं एगखुरा) यह एक खुर चाले जीवों की प्ररूपणा हई। तिय योनि४ ७ ८ प्रा२न ४॥ छ ? (थलयरपचिदियतिरिक्खजोणिया) स्थस-य२ पश्यन्द्रिय तिर्थ यो (दुविहा पण्णत्ता) मे ४२॥ ४ा छ (तं जहा) ते २0 ४ारे छे (चउप्पयथलयरपंचिदिय०) यतुप४ स्थस-य२ स्थल ५२ याला थेन्द्रिय तियय (परिसप्प यल०) भने પસિસર્પ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ __(से किं तं चउप्पय थल०) यतु०५४ स्थस-य२ पयन्द्रिय सा ना छ ? (चउप्पय थल०) तु०५६ २५सय२ ५ येन्द्रिय ४ (चउव्विहा पण्णत्ता) यार ४२॥ ४छ (तं जहा) तेसो पाशते (एगखुरा) से भरी ani (टु खुरा) मे भरीयो mi (गंडीपया) 1 डी५४ (साफया) नम साना पाण (से किं तं एगखुरा ?) २४ मरीज 21 ॥ छ ? (अणेग विहा पण्णत्ता) भने ४ ५२ना ४ा छे (तं जहा) तेसो २0 ४२ छ (अस्सा) ।। (अस्सतरा) ५२५२ (घोडग) 1 (गद्दभा) गधाड (गोरक्खरा) ॥२२२ (कंदलगा) ४१४ (सिरि कंदलगा) श्रीस (आवत्तगा) मावत (जे यावन्ने तहप्प. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३२ समेदरथलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका ३७७ तथा प्रकाराः, ते एते एकखुराः ।१। अथ के ते' द्विखुराः, द्विखुरा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उष्ट्राः, गोणाः, गवयाः, रोज्झाः, पशुकाः, महिषाः, मृगाः, शम्बराः, वराहाः, अजाः, एरक-रुरु-शर भ-चमर-कुरङ्ग गोकर्णादिकाः, ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते द्विखुराः २। अथ के ते गण्डीपदाः? गण्डीपदा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हस्तिनः, हस्तिपूतनकाः, मत्कुणहस्तिनः, खगिनः, गण्डाः, ये चान्ये तथा प्रकाराः, ते एते गण्डीपदाः ३ । अथ के ते सनखपदाः ? सनखपदा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सिंहाः, व्याघ्राः, द्वीपिकाः, (से किंतं दुखुरा!) दो खुर वाले कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा) अनेक प्रकार के (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (उट्टा) ऊंट (गोणा) गाय (गवग्रा) नील गाय (रोज्झा) रोज (एसुथा) पशुक (महिला) महिष-भैंस (मिया) मृग (संबरा) सांभर (वराहा) वराह-सूअर (अया) अज-बकरा (एलग-रुरु-सरम-चमर-कुरंग- गोकन्नमादि) एडग, रुरु, शरम, चमर, कुरंग गोकर्ण आदि (जे यावन्ने तहप्पगारा) इसी प्रकार के अन्य भी (से तं दुखुरा) यह दो खुर वालों की प्ररूपणा हुई। (से किं तं गंडीपया ?) गंडीपद कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा पण्णसा) अनेक प्रकार के कहे गए हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (हत्थी) हाथी (हस्थीपूयणया) हस्तिपूतनक (संकुणहत्थी) मत्कुण हाथी (खग्गा) खड्गी (गंडा) गंडा (जे यावन्ने तहप्पगारा इसी प्रकार के अन्य भी (से तं गंडीपया) यह गंडीपद जीवों की प्ररूपणा हुई। गारा) भने २ मा ४२॥ छ (से त्तं एगखुरा) २. मेरी पाया ની પ્રરૂપણા થઈ. (से कि त दुखुरा ?) मे ३Nim मा प्रारना छ ? (दुखुरा) मे रीवi (अणेगविहा) मने प्रारना (पण्णत्ता) ४ii छ (तं जहा) तेयो २॥ ५४२ना (उट्टा) Ba (गोणा) ॥य (गवया) नीमा आय (रोज्झो) । (पसुया) पशु (महिसा) महिप-(मिया) मृग (संबरा) साम२ (वराह) राहु-सुम२ (अया) -५४री (अलग रुरु, सरभ, चमर कुरंगा, गोकन्नमादि) से31, ३३ स२१, यभ२, १२, ४१, विगेरे (जे यावन्ने तहप्पगारा) २॥ी तना मीन ५२ हाय (से तं दुखुरा) मा मे भरीवापानी प्र३५॥ २७. (से कि तं गंडीपया ?) 130 ५६ ८४२॥ छ ? (गंडीपया) 0 3048 (अणेगविहा पण्णत्ता) मने प्रारना डेमा छे (त जहा) तामा प्रशारे छे (हत्थी) हाथी (हत्थीपूयणया) उस्ता पूतन (मंकुणहत्यी) म डाथी (खग्गा) 430 (गंडा) . (जे यावन्ने तहप्पगारा) तेपी नतना ilan प हाय (से तं गडीपया) २ ५४ वानी प्र३५॥ २४ प्र० ४८ Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७८ प्रज्ञापनासूत्रे ऋक्षाः, तरक्षाः, पाराशराः, शृगालाः, विडालाः, श्वानः, कोलश्वानः, (ग्रन्थः . ५००) कोकन्तिकाः, शशकाः, चित्रकाः, चिल्लकाः, ये चान्ये तथा-प्रकाराः, ते एते सनखपदाः ४ । ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-संमूच्छिमात्र, गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च । तत्र खलु ये ते संमूच्छिमास्ते सर्वे नपुंसकाः । तत्र खलु ये ते गर्भव्युत्क्रान्तिकास्ते त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-स्त्रियः १, पुरुषाः २, नपुंसकाः । एतेषां खलु एवमादिकानां स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां पर्याप्तापर्याप्तानां दशजाति कुलकोटियोनि प्रमुखशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते एते चतुष्पदरथलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ॥सू०३२॥ (से किं तं सणप्पया ?) सनखपद कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा पणत्ता) अनेक प्रकार के कहे हैं (त जहा) चे इस प्रकार है (सीहा) सिंह (ग्या) व्याघ्र (दीविया) दीपिक (अच्छा)रीछ (तरच्छा) तरक्ष (पररसरा) पाराशर (सियाला) सियार (विडाला) विडाल (सुणगा) श्वान (कोलसुणगा) कोलवान (कोकंतिया) लोमडी (ससगा) शशक (चित्तगा) चित्ता (चिल्लगा) चिल्लक (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य भी जो इसी प्रकार के हैं (से तं सणफया) यह सनखपदों की प्ररूपणा समाप्त हुई। (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) ने संक्षेप से दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (संमुच्छिमा य गम्भवचकंक्तिया य) संमृछिम और गर्भज (तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा) उनमें जो संमृर्छिम हैं (ते सव्वे नपुसगा) वे सब नपुंसक हैं (तत्थ गंजे ते गम्भवतिया) उनमें जो गर्भज हैं (ते तिविहा पणत्ता) वे तीन प्रकार के कहे हैं (तंजहा) वह इस प्रकार (इत्थी पुरिसा नपुंसगा) स्त्री, पुरुष और नपुंसक (एएसि (से कि तं सणप्पया) Humi पाणी टारना छ (सणप्पया) नभपाणा प्राणी (अगेगविहा पण्णत्ता) भने ४२न। यहां छ (तं जहा) तेस। २॥ ५२ छ (सीहा) सिड (वग्धा) पाच (दीविया) ही५॥ (रिच्छा) रीछ (तरच्छा) त२६ (परस्सरा) पा२२२२ (सियाला) सीया (विडाला) मीसाठी (सुणगा) तरा (कोलसुणगा) असत। (कोकंतिया) ४तीय aissी (ससगा)सससा (चित्तगा) यित्ता (चिल्लगा) सि४ (जे यावन्ने तहप्पगारा) गीत २ मावा प्रश्न छे (से तं सण्णप्पया) २मा सनम पानी प्र३५॥ २४ (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) तेया सोपथी में प्रारना ४ा छ (तंजहा) तया 20 आर (समुच्छिमाय गम्भवस्कंतियाय) स भूछि मने पल (तत्थणं जे ते संमुच्छिमा) तमामा ने सभूछिम छ (ते सव्वे नपुंसगा) तेस। બધા નપસક છે Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू ३२ समैदस्थलवरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३७९ - टीका-अथ स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान् प्ररूपयितुमाह-'से कि तं थलयरपंचिंदियतिरिक्खनोणिया '-अथ के ते, कतिविधा इत्ययः स्थलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगानाह-थलयर पंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहो पण्णत्ता' स्थलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'तद्यथा, 'चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य-चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च 'परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य'-परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाच, तत्र चत्वारि पदानि येषां ते चतुष्पदाः-घोटकादयः, ते च ते स्थलचरपश्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चेति चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, वक्षःस्थलेन भुजाभ्यां वा परिसर्पन्तीति परिसर्पाः सर्पनकुलप्रभृतयः, ते च ते स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चति-परिसर्पपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, णं एवमाइयाणं थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं) इत्यादि इन स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों के (पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्तों और अपर्याप्तों के (दसजाइकलकोडिजोणियप्पसुहसयसहस्साई भवंतीतिमक्खाय) दस लाख जाति कुलकोटि योनिप्रवह होते हैं, ऐसा कहा है (सेत्तं चउप्पयथलयरपंचिंदिय तिरिक्ख जोणिया) यह चतुष्पद' स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों की प्ररूपणा पूर्ण हुई ॥३२॥ टीकार्थ-अब स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंचों की प्ररूपणा करते हैं। स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंच कौन हैं अर्थात् कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-वे दो प्रकार के हैं-चतुष्पद अर्थात् घोडा आदि चौपाये (तत्थणं जे ते गव्भ वक्कंतिया) तमीमा म छे (ते तिविहा पण्णत्ता) तेमात्र प्रश्न छ (तं जहा) ते 20 ते (इत्थी पुरिसा, नपुंसगा) સ્ત્રી, પુરૂષ, અને નપુસંક _ (एएसिणं एवमाइयाणं थलयरपंचिदिय तिरिक्खजोणियाणं) · सनम विगैरे मा स्थाय२ पयन्द्रिय तिय याना (पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्त मने भप्तिान (दस जाइकुलकोडी जोणियप्पमुहसयसहस्साई भवतीति मक्खाय) इस समति टियानि प्रवाई थाय छे मेम ४थु छ (से त्तं चउप्पय धलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया) २॥ यतु०५४ २५सय२ पयन्द्रिय तिय यानी પ્રરૂપણા થઈ. સૂ. ૩૧ છે ટીકાથ– હવે સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિયાની પ્રરૂપણ કરતા કહે છે સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ કેણુ છે અર્થાત્ કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે તે બે પ્રકારના છે–ચતુષ્પદ આદિ અર્થાત પગ અને પરિસર્પ અર્થાત પેટે ચાલતા જેમકે સાપ નેળીયે, વિગેરે Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे चकारद्वयेन सूचित स्वगतानेकभेदतं प्ररूपयति-से कि तं चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ?'-अथ के ते, कतिविधा इत्यर्थः, चतुःपदस्थल. चरपश्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'चउप्पयथलयरपंचिदियंतिरिक्खजोणिया चउबिहा पण्णत्ता'-चतुष्पदस्थलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाचतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा, एगखुरा'-एकखुराः प्रतिपादम् एकः खुरः शफो येषां ते एक खुराः-अश्वादयः, 'विखुरा'- द्विग्वुराः-प्रतिपादं द्वौ बुरौ-गफौ येषां ते द्विखुराः-गवादयः, 'गंडीपया' गण्डीपदाः-गण्डीव-सुवर्णकाराधिकरणीस्थानमिव पदं येषां ते गण्डीपदाः-हस्त्यादयः, 'सणप्फया'-सनखपदाः-सनखानि-दीर्धनखयुक्तानि पदानि येषां ते सनखपदाः-व्याघ्रादयः, अथ एतानेव एक खुरादीन् भेदत:-क्रमेण प्ररूपयितुमारभते-से किं तं एगखुरा ?'-अब के ते-कतिविधाः, एकन्दुराः प्रज्ञप्ताः, भगवानाह-'एगग्बुरा अणेगविहा पण्णत्ता'और परिसर्प अर्थारेंग कर चलने वाले, जैसे सर्प नकुल आदि । यहीं भी दोनों 'य' यह सूचित करते हैं कि इनके भी अवान्तर भेद अनेक हैं। अब प्रश्न यह है कि चतुष्पद स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्थव कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-वे चार प्रकार के कहे गए हैं, यथा-(१) एकखुर अर्थात् जिनके पैर एक खुर वाले हों, जैसे अश्व आदि, (२) हिखुर अर्थात् जिनके प्रत्येक पैर में दो-दो खुर हों, जैसे गौ आदि, (३) गण्डीपद अर्थात् जिनके पांव गंडी (स्वर्णकार की अधिकरणी के स्थान) के समान पैर हों, जैसे हाथी आदि, (४) सनखपर्द अर्थात् जिनके पैरों में लम्बे नाखून हों, जैसे व्याघ्र आदि । अब इनचारों की भेदपूर्वक प्रपणा हैं। एक खुर वाले कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने कहा-अनेक प्रकार અહીં પણું બે ‘ય’ આમ સૂચવે છે કે તેઓના પણ અવાન્તર ભેદ અનેક છે. હવે પ્રશ્ન એ છે કે ચતુષ્પાદે સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિર્થં ચ કેટલા प्रा२ना छ? श्री पाने उत्तर २माया-तेसा यार ४२ ४९सा छ, रेभ (१) એક બુર અર્થાત્ જેમના પગ એક ખરીવાળા છે જેમકે ઘોડા વિગેરે (૨) દિપુર અર્થાત્ જેઓના દરેક પગમાં બે બે ખરી હોય છે, જેમકે ગાય ભેંસ વિગેરે (૩) ચંડીપદ અર્થાત્ જેના પગ સેનાનું ઘડવાની એરણના સરખા પગ હોય જેમકે હાથી વિ. (૪) સખપદ જેના પગમાં ન હોય દા. ત. વાઘ વિગેરે હવે એ ચારેની ભેદ પૂર્વક પ્રરૂપણ કરે છે એક ખરીવાળા કેટલા પ્રકારના છે? Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका प्र. पद १ सू. ३२ सञ्चेन्द्रियतिग्योनिका ३८१ 9 एक खुराः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा- 'अस्सा' - अश्वाः, 'अस्सतरा ' - अश्वतराः 'घोडगां' - वोटकाः, 'दमा' गर्दभाः, 'गोरक्खरा' - गोरक्षराः 'कंदलगा' - कन्दलकाः, 'सिरिकंदलगा' - श्रीकन्दलकाः, 'आवत्तगा' - आवर्तकाः, 'जे यावन्ने तह पगारा' - येsपि चान्ये तथा प्रकाराः एवंविद्या भवन्ति तेऽपि सर्वे एक खुरा अवगन्तव्याः, 'प्रकृतमुपसंहरन्नाह - ' से तं एगखुरा' - ते एतेउपदर्शिताः, एक खुराः प्रज्ञप्ताः, अय द्विखुरान् प्ररूपयितुमाह - 'दुखुरा अंणेगविहा पणता' द्विखुरा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' - तद्यथा - 'उद्या' - उष्ट्राः 'गोणा' - गोणाः - गाव इत्यर्थः ' गवत' गवया: 'रोज्झा' - रोज्झाः 'पुसुया' - पशुकाः, 'महिंसा' महिषाः, 'मिया' मृगाः, 'संरा' शम्बराः, 'वराहा' - वराहाः, 'अया' - अजा-एलग - रुरु - सरभ - चमर - कुरंग- गोकन्नमादिया' - एडक - रुरु - शरभ - चमर - कुरङ्ग - गोकर्णादिका: 'जे यावन्ने तहप्पगारा' - येऽपि चान्ये तथा प्रकाराः, एवं विधा भवन्ति तेऽपि सर्वे द्विखुराः ज्ञातव्याः प्रकृतमुपसंहरन्नाह - ' से तं दुखुरा ' ते एते - उपदर्शिताः, द्विखुराः प्रज्ञप्ताः अथ गण्डीपदान प्ररूपयितुमाह -‘से किं तं गंडीपया ?' ‘से' - अथ, 'किं तं' के ते, कति विधा इत्यर्थः, गण्डी के हैं, जैसे- अश्व, अश्वतर, घोटक, गर्दभ, गोरक्षर, कन्दलक, श्रीकन्दक, आवर्तक तथा इसी प्रकार के अन्य । जो भी एक खुर वाले हैं उन सब की गणना इनके साथ ही करना चाहिए। ये एकखुर तिर्यच बतलाएं गए । # अब दो खुर वाले स्थलचर पंचेन्द्रियों की प्ररूपणा करते हैं - दो खुर वाले कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया- अनेक प्रकार के कहे गए हैं । वे इस प्रकार हैं-ऊंट, गाय, गवय (नीलगाय), रोझ, पशुक, महिष, मृग, सांघर, वराह, अजं (बेकरी), एडंग, रुरु, शरभ, શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે– અનેક પ્રકારના છે, જેમ ઘેાડા, અશ્વતર घोटङ गधाडा, गोरक्षर, उन्हस श्री उन्हाई, भावर्त, तेमनं भेवी लतना અન્ય જે કેાઇ એક ખરીવાળા છે, તેમની ગણતરી આની સાથેજ કરવી જોઇએ આ એક ખરી વાળા તિય ચૈા મતાઝ્યાં. હવે એ ખરીવાળા સ્થલચર પચેન્દ્રિયની પ્રરૂપણા કરે છે ખે ખરીઓ વાળા કેટલા પ્રકારના છે ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યા અનેક પ્રકારના કહ્યાં છે. તે આ રીતે છે अॅट, गाय, गर्वय (नीलगाय,) रोञ, पशु, महिष, भृग, सागर, वराडे, मञ्जरी, भेडग, ३३, शरल, अमर, रंग, तेभन गोउर्नु आदि तदुपरान्तं Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८२ प्रशापनासूत्र पदाः प्रज्ञप्ताः भगवानाह-'गंडीपया अणेगविहा पण्णत्ता' गण्डीपदा अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः प्रज्ञताः, 'तं जहां-तद्यथा 'हत्थी'-हस्तिनः 'इस्थिपूयणया-हस्तिपूतनकाः, 'मंकुणहत्यो'-मत्कुणहस्तिना-दन्तरहित लघुकाय हस्तिन इत्यर्थः 'खग्गा' खङ्गिनः 'गंडा'-गण्डाः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा'येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः-एवंविधाः सन्ति तेऽपि सबै गण्डीपदाः ज्ञातव्याः, प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तं गंडीपया-ते एते उपदर्शिताः गण्डीपदा प्रज्ञप्ताः, अथ सनखपदान् प्ररूपयितुमाह-'से कि तं सणप्फया'-अथ के ते कतिविधा इत्यर्थः, सनखपदाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'सणप्फया अणेगविहा पण्णत्ता' सनखपदाः, अनेकविधाः नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'सीहा'-सिंहाः, 'वग्धा' व्याघ्राः, 'दीविया-द्वीपिका:-द्वीपिन इत्यर्थः, 'अच्छा' ऋक्षाः भल्ल्लूका इत्यर्थः, 'तरच्छा'-तरक्षाः, 'परस्सरा' पाराशराः, 'सियाला' श्रृगालः 'विडाला' विडालाः, 'मुणगा'-श्वानः, 'कोलसुणगा' कोलवान:-कोकंतिया' -कोकन्तिकाः चमर, कुरंग तथा गोकर्ण आदि। इनके अतिरिक्त अन्य जो इसी प्रकार के हों उन्हें भी दिखुर ही समझना चाहिए। यह विखुरों की प्ररूपणा हुई। अब गंडीपदों की प्ररूपणा करते हैं। गंडीपद कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने कहा-गंडीपद अनेक प्रकार के हैं। वे इस प्रकार-हाथी, हस्तिपूतनक, मत्कुणहस्ती अर्थात् विना दांतों का छोटे कद का हाथी, खड्गी, गेंडा, तथा इसी प्रकार के अन्य । यह गंडीपदों की प्ररूपणा हुई। सनखपद कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने कहा-सनखपद अनेक प्रकार के कहे गए हैं। वे इस प्रकार हैं-सिंह, व्याघ, दीपिक (दीपडा) रीछ (भालू), तरक्ष, पराशर,श्रृगाल, विडाल, श्वान, कोलवान, लोमडी, બીજા પણ આવા પ્રકારના જે હોય તેઓને પણ ક્રિખર સમજવા જેઈએ આ બે ખુરાની પ્રરૂપણ થઈ. હવે ગંડીપદની પ્રરૂપણ કરે છે– ગંડીપદ કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને કહ્યું–ગંડીપદ અનેક પ્રકારના છે. તે આ રીતે હાથી હસ્તિ यूतन, भारती, अर्थात् महनीयु (रेने होत नाय) मी, , તેમજ આવી જાતના બીજાં આ ગંડીપદની પ્રરૂપણા થઈ. સનખ પદ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? શ્રી ભગવાને કહ્યું–સખપદ અનેક પ્રકારના કહ્યાં છે, તેઓ આ પ્રકારે छ सिड, पाध, वि५४, (ही५31) रीछ, तरक्ष, पाराशर, शियाण, मीसाडी, શ્વાન, કેલશ્વાન, લેમડી, ખરોદા, ચિત્તો, ચિલાક, તેમજ આવી જાતના Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३२ समेदस्थलचर पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३८३ 'ससगा'- शशकाः, 'चित्तगा' = चित्रका', 'चिल्लगा' - चिल्लकाः, जे यावन्ने तहप्पगारा' - येऽपि चान्ये तयाप्रकारा:- एवं विधा भवन्ति तेऽपि सर्वे सनखपदा ज्ञातव्याः, प्रकृतमुपसंहन्नाह - ' से तं सणप्फया' - ते एते - पूर्वोक्ताः सनखपदाः प्रज्ञप्ता: " ते समासओ दुविहा पण्णत्ता' ते चतुप्पदाः समासतः -संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा, 'संमूच्छिमाय' गव्भववकंतिया य' - संमूच्छिमार्थ, गर्भव्युत्क्रान्तिकाच, 'तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा'' - तत्र खलु तेषां मध्ये ये. ते संमूच्छिमा चतुष्पदा भवन्ति 'ते सव्वे नपुंसका एव भवन्ति 'तत्थणं जे ते गव्भवक्कंतिया' - तत्र खलु - तेषां मध्ये ये चतुष्पदा गर्भव्युत्क्रान्तिका भवन्ति 'ते तिविहा पण्णत्ता' - ते त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' - तद्यथा, 'इत्थी' स्त्रिय: 'पुरिसा' - पुरुषाः, 'णपुंसगा' नपुंसकाच, 'एएसि णं'- एतेषां एतेषां पूर्वोक्तानाम 'एक्माइयाणं' - एवमादिकानाम् 'थलयर पंचिदिय तिरिखखजोणियाणं' - स्थलचर पञ्चद्रियतिर्यग्योनिकानाम् ' पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् ' दसजाइकुलकोडि जोणिप्पमुहसयसहस्सा' - दशजातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि - दशलक्षा जातिकुलकोट्यः 'भवतीति मक्खायं' भवन्तीति आख्यातं तीर्थकृद्भिः प्रकृतमुपसंहना - 'सेतं चप्पयथलयर पंचिंदिय तिरिक्खजोणिया ' - ते एते चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः प्रज्ञप्ताः || सू० ३२॥ खरगोश, चित्ता, चिल्लक, तथा इसी प्रकार के जो अन्य हैं । यह सनखपदों की प्ररूपणा हुई । I वे चतुष्पद जीव संक्षेप से दो प्रकार के हैं ।, यथा-संमूर्छिम और गर्भज । इनमें जो संमूर्छिम हैं, वे सब नपुंसक ही होते हैं और इनमें जो गर्भज हैं, वे तीन प्रकार के हैं- स्त्री, पुरुष और नपुंसक । इत्यादि इन स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों के, जिनमें पर्याप्त और अपर्याप्त दोनों सम्मिलित हैं, दश लाख जाति कुलकोटि योनिप्रवह है, ऐसा तीर्थ - करों ने कहा है । यह चतुष्पद पंचेन्द्रिय स्थलचर तिर्यच जीवों की प्ररूपणा पूर्ण हुई ॥३१॥ , मीन छे. या सनहोनी प्र३या थ४. ચતુષ્પદ્ય જીવ સક્ષેપે એ પ્રકારના છે—જેમકે સમૂમિ અને ગર્ભ་જ તેમાં જે સમૂમિ છે તે નપુસક હાય છે અને તેમાં જે ગજ છે તે ત્રણ પ્રકારના છે, સ્ત્રી, પુરૂષ, અને નપુસક, વિગેરે આ રીતે આ સ્થળચર પ'ચેન્દ્રિય તિય ચા કે જેમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અને સ મિલિત છે તે એની દશ લાખ જાતિકુલ કાટીયેાનિ પ્રવાહ છે એમ તીર્થંકરાએ કહ્યુ છે. આ • સ્ર તુષ્પાદ ૫ ચેન્દ્રિય રથલચર તિર્યંચ જીવેાની પ્રરૂપણા પુરી થઈ. ૫ સ. ૧૩૧ ૫ Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૮૪ प्रशापासूत्रे मूलम् - से किं तं परिसपथलयरपंचिंदियतिरिक्ख जोणिया ? परिसप्पथलयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पणत्ता, तं 'जहा उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिवखजोणिया य, भुयपरिसुप्पथलयर पंचिंदियतिरिक्खजोणिया य । से किं तं उर परिसप्प 'थलयर पंचिदियतिरिक्खजीणिया ? उरपरिसप्पथलयरपंचिंदिय तिरिक्खजोणिया चउव्विहा पण्णत्ता, तं जहा - अहीर, अय 'गराउ, आसालिया३, महोरगाः । से कि तं अही ? अही दुविहा पण्णत्ता, तं जहा - दव्वीकरा य मउलिणो य । से किं तं Goatna ? Goवीकरा अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा आसी विसा, दिट्टिविसा, उग्गविसा, भोगविसा, तयाविसा, लालाविसा, उस्सासविसा, नीसासविता, कण्हसप्पा, सेयसप्पा, काओदरा, दज्झपुप्फा, कोलाहा, मेलिमिंदा, सेसिंदा, जे याव न्ने तहपगारा से तं दव्वीकरा । से किं तं मउलिणो ? अउ लिणो अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा- दिग्वागा, गोणसा, कसाहया, वइउला, चित्तलिणो, मंडलिणो, मालिणो, अही; अहिसलागा, वासपडागा, जे यावन्ने तह पगारा, से तं मउलिणो । से तं अही । से किं तं अयगरा ? अयगरा एगागारा पण्णत्ता, से न्तं अयगरा । से किं तं आसालिया ? कहि णं अंते ! आसालिया संमुच्छइ ? गोयमा ! अंतो मणुस्सखित्ते अड्राइज्जेसु दीवेसु निव्वाधारणं पन्नरससु कम्मभूमिसु, वाघायं पहुच्च पंचसु महाविदेहेसु, चक्कवहिधावारेसु, वासुदेवखंधावारेसु, बलदेवखंधावारेसु, मंडलियखंधावारेसु, महामंडलियखंधावा - रेसु, गामनिवेसेसु, नगरनिवेसेसु, खेडनिवेसेसु, कव्बडनिवे - सेसु, मडंबनिवेसेसु, दोणमुहनिवेसेसु, पट्टणनिवेसेसु, आगरनिवेसेसु, आसमनिवेसेसु, संवाहनिवेसेसु, रायहाणिनि वेसेलु, - Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३३ परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्यानिकाः ३८५ एएलिणं चेव विणालेसु, एत्थ णं आसालिया संमुच्छइ । जह न्ने णं अंगुलस्त असंखेज्जइमागमेत्ताए ओगाहणाए, उको-' सेणं बारसजोयणाई, तयणुरूवं च णं विकखंभबाहल्लेणं भूमि : दोलित्ताणं समुदृइ । असन्नी मिच्छादिट्टी अण्णाणी अंतोमुह ताद्धाउया चेव कालं करेइ २ से तं आसालिया। . . ) __ छाया-अथ के ते परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ? परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उर परिसर्पस्थलचरपंञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिझाश्च, शुजसर्प स्थलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च । अथ के ते उरः परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ? उरःपरिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अहयः१, अजगराः२, आसालिका ३, महोरगाः ४ अथ के ते अहयः ? अहयो द्विविधा प्रज्ञप्ताः तद्यथा-दींकराश्च, मुकुलिनश्च । .. शब्दार्थ-(से किं तं परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया?) परिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिथच कितने प्रकार के हैं ? (दविहा पण्णत्ता) दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वह इस प्रकार (उरपरिसप्पथलयर० सुयपरिसप्पथल०) उर परिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंच और भुजपरिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यच - (से किं तं उरपरिसप्पथलयर०) उर परिसर्प स्थलचर० कितने प्रकार के हैं ? (चउविवहा पण्णत्ता) चार प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वह इस प्रकार (अही) सर्प (अयगरा) अजगर (आसालिया) आसालिका (महोरगर) महा-उरग । -(से कि तं परिसप्प थलयरपंचि दियतिरिक्खजोणिया ?) परि सारसय ५'यन्द्रिय तिटसा प्रा२न। ४ा छ ? (परिसप्पथलचरपंचि दिय तिरिक्खजोणिया) परिसप स्थल-५२ ५येन्द्रिय (दुविहा पण्णत्ता) मे ५४१२॥ ४ा छ (त जहा) ते २॥ रीते (उरपरिसप्प थलयर० भुयपरिसप्प थल०) ७२ परिस Dલયર પચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને ભુજપરીસર્પ સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિયચ .. (से कि त उरपरिसप्प थलयर० स्थसय२० ॥ २॥ छ ? (उर परिसप्प थलयर०) ७२. ५२ सप स्थसय२ (चउविहा पण्णत्ता) या२ ४२ .। छे (त जहा) ते २ रे (अही) सम (अयगररा) २०१२ (आसालिया) (PARसासि (महोरगा) भड:-S२२॥ प्र० ४९ Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८६ प्रज्ञापनासूत्रे अथ के ते दर्वीकराः ? दर्वीकरा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आशीविषाः, दृष्टि विषाः, उग्रविषाः, भोगविषाः, त्वविपाः, लालाविपाः, उच्छ्वासविषाः, निःश्वासविषाः, कृष्णसर्पाः, श्वेतसः, काकोदराः, दयपुप्पाः, कोलाहाः मेलिमिन्दाः, शेषेन्द्राः ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते दर्वीकराः अथ के ते मुकु, लिनः ? मुकुलिनोऽनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-दिव्याकाः, गोनसाः, कपाधिकाः, (से कि त अही ?) अहि-सर्प कितने प्रकार के होते हैं ? (अही दुविहा पण्णत्ता) सर्प दो प्रकोर के कहे हैं (तं जहा) वह इस प्रकार (दव्वीकरा य) फण वाले (मलिणो य) विना फण के (से किं तं चीकरा ? फण वाले कितने प्रकार के हैं ? (अणेगचिहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (आसीविसा) दाढों में विष वाले (दिद्विविसा) दृष्टि में विष वाले (उग्गविसा) उग्र विषवाले (भोगविसा) फण में विष वाले (तयाविसा) त्वचा में विषवाले (लालाविसा) लार में विषवाले (ऊसासविसा) उच्छ्वास में विषवाले (नीसासविसा) निश्वास में 'विषवाले (कण्हसप्पा) कृष्ण सर्प (सेयसप्पा) श्वेत सर्प (काओदरा) काकोदर (दज्झपुष्पा) दह्यपुष्प (कोलाहा) कोलाह (मेलिभिंदा) मेलिभिन्द (सेसिंदा) शेषेन्द्र (जे यावन्ने तहप्पगारा) और भी इसी प्रकार के । (से किं तं मलिणो ?) मुकुली-विना फण के सर्प कितने प्रकार के हैं। (अणेगविहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार के कहे हैं (तं जहा) ने इस प्रकार हैं ' (से कि तं अही ?) मही-स4 सा माना जाय छे (अहि दुविहा पण्णत्ता) सी में ना छ (तं जहा) तेयो २॥ प्रथरे (दव्यीकरा य) शुवाणा (मउलिणी य) ३ पाना (से कि तं दव्वीकरा ?) वाणासी तना छ ? (दवीकरा) ३ पास (अणेगविहा पण्णत्ता) भने ४ ॥२॥ ४i छ (तं जहा) तमा मा ५४ारे छे (आसीविसा) वाढमा २वा (दिट्ठीविसा) टिम रवा (उग्गविसा) अविषाणा (भोगविसा) मा २वा (तयाविसा) पयामा ३२वा (लालाविसा) दाणमा ३२॥ (ऊसासविसा) S२७॥समा ३२॥ (नीसास विसा) निश्वासमा २१॥ (कण्हसप्पा) स५ (सेयसप्पा) श्वेतस५ (काओदरा) ४६२॥ (दज्झ पुप्फा) ५ (कोलाहा) साड (मेलिमिंदा) भलिभिन्। सिसि दा) शेषन्द्र (जे यावन्ने तहप्पगारा) यी ५ मापी जतन (से किं तं मउलिणो ?) भुसी ३ ॥२॥ सपा प्रा२ना ४ छ (अणेगविहा) भने ४१२॥ ४॥ छ (तं जहा) तेमा २ रीते छे (दिव्वागा) Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ । . प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३३ परिसरस्थ लचरपञ्चेन्द्रियतियंग्योनिका ३८७ व्यतिकुलाः, चित्रलिनः मण्डलिनः मालिनः, अहयः, अहिशलाकाः, वासपताकाः, ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते मुकुलिनः । ते एते अहयः । अथ के ते अजगराः अजगरा एकाकाराः प्रज्ञप्ताः । ते एते अजगराः। अथ का सा आसालिका ? कुत्र खलु भदन्त ! आसालिका संमूर्छति ? गोयमा ! अन्तो मनुष्यक्षेत्रे अर्द्ध- तृतीयेषु द्वीपेषु, निर्व्याघातेन पञ्चदशसु कर्मभूमिषु, व्याघातं प्रतीत्य महाविदेहेषु, (दिव्वागा) दिव्याक (गोणसा) गोनस (कसाहीया) कषाधिक (वइउला) व्यतिकुल (चित्तलिणो) चित्रली (मंडलिणो) संडली (मालिणो) माली (अही) अहि (अहिसलागा) अहिशलाका (वासपडागा) वासपताका (जे यावन्ने तहप्पगारा) और भी जो इसी प्रकार के हैं (से तं मउलिणो) यह सुकुली सों की प्ररूपणा हुई । (से तं अही) यह अहिसर्पो की प्ररूपणा पूरी हुई। (से किं तं अयगरा ?) अजगर कितने प्रकार के हैं ? (एगागारा पण्णत्ता) एक प्रकार के कहे हैं (सेत्तं अयगरा) यह अजगर की प्ररूपणा हुई। (से कि त आलालिया ?) आसालिया के कितने प्रकार हैं ? (कहि णं भंते आलालिया संमुच्छइ ?) कहां भगवन् ! आसालिया की उत्पत्ति होती है ? (गोयमा ! अंतो मणुस्सखित्ते) मनुष्य क्षेत्र के अन्दर (अडढाहज्जेस्ट दीयेसु) अढाई द्वीप में (निव्वाघाएणं) विना व्याघात के (पन्नरसस्तु) पन्द्रह (कम्मभूमिसु) कर्मभूमियों में (वाघायं पडुच्च) व्याघात से (पंचसु महाविदेहेसु) पांच महाविदेहों में (चक्कवहि खंधादिव्या (गोणसा) गोनस (फसाहिया) ४ाथि (वइउला) व्यतिरा (चित्तलिणो) यित्री (मंडलिणो) भी (मालिणो) भासी (अही) मा (अहिसलागा) मडि शता (वासपडागा) पासपता (जे यावन्ने तहप्पगारा) मीत पY रे मावी तना छ (से तं मउलिणो) २॥ भुत३५ सोनी प्र३५ २७ (से त्तं अही) આ અહી–સર્પોની પ્રરૂપણા પુરી થઈ (से कि तं अयगर।) म२ ३८प्रा२ना छ? (अयगरा) मगर (एगोगारा पण्णत्ता) ४४ रन ४ह्या छ (से त्तं अयगरा) मा मगरनी પ્રરૂપણ થઈ (से किं तं आसालिया ?) -Ralleuneel andन छ ? (कहिणं भंते आसालिया संमुच्छइ १) भगवन् मासालियानी 6-पत्ति ४यां थाय छ ? (गोयमा अंतो मणुस्सखित्ते) 3 गौतम! मनुष्यक्षेत्रनी म-४२ (अड्ढाइज्जेसु दीवेसु) मध्यावीस दीपभा (निव्याघाएणं) व्याघात सिवायन (पन्नरससु) ५४२ (कम्मभूमिसु) ४म Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ३८८ प्रतापनासूत्रे चक्रवर्तिस्कन्धावारेषु, वासुदेवस्कन्धावारेषु, माण्डलिस्कन्धावारेजु, महामाण्डलिकस्कन्धावारेपु, ग्रामनिवेशेषु, नगरनिवेशेषु, निगमनिवेशेषु, खेटनिवेशेषु, कर्वटनिवेशेषु, मडम्बनिवेशेषु, द्रोणसुखनिवेशेषु, पट्टन-पत्तननिवेशेषु, आकरनिवेशेषु, आश्रमनिवेशेषु, संवाहनिवेशेषु, राजधानीनिवेशेषु, एतेपायेव विनाशेषु, अत्र' खलु आसालिका संसूछति । जघन्येन अंगुलस्यासंख्येयभागमात्रया अवगाहनया वारेसु) चक्रवर्ती के स्कंधावारों-सेनानिवेशों में (वासुदेव खंधावारेसु) वासुदेव के स्कंधाचारों में (बलदेव बंधावारेसु) बलदेव के स्कंधावारों में (मंडलियवंधावारेसु) मांडलिक राजा के स्कंधावारों में (महामंडलियखंधावरेसु) महोमांडलिक के स्कंधावारों में (गासनिनेलेट) ग्राम के निवेशों में (नगरनिवेसेसु) नगर सन्निवेशों में (खेडसन्निवेसेसु) खेटसन्निवेशों में (कन्नडलिवेसेलु) कर्वट नामक वस्ती के निवेशों में (मडंबनिवेसेसु) मडम्ब निवेशों में (दोणमुहनिवे सेसु) द्रोणमुख के निवेशों में (पट्टणनिवेसेस) पट्टन के निवेशों में (आगरनिवेलेसु) आकर के निवेशों में (आलमनिवेसेलु) आश्रम के निवेशों में (संवाहनिवेसेसु) संबाध के निवेशों में (रायहाणीनिवेसेस्ट) राजधानी के निवेशों में (एएसि णं चेव विणासेसु) इन्हीं सब के विनोश में (एत्थ णं आसालिया संमुच्छइ) यहां आसालिका का जन्म होता है। (जहण्णेणं) जघन्य से अंगुलस्स असंखेज्जइभागमेत्ताए ओगाहणाए) अंगुल के भूभियोमा (वाधायं पडुच्च) व्यथातथी (पंचसु महाविदेहेसु) पाय माविडामा (चक्कवट्टी खंधावारेसु) पति ना ४ वाशना निवेशामा (वासुदेवखंधावारेसु) पासुहेवन। २४वारोमा (बलदेण खंधावारेसु) मवाना २४पारोमा (मंडलिय खंधवारेसु) माउसि४ नमाना सवारीमा (महामंडलियखंधावारेसु),मछ। भ3લિકના કંધાવાયા. (गामनिवेसेसु) प्राणुना निवेषोभा (नगरनिवेसेसु) न॥२ स निवेशमा (खेडसन्निवेसेसु) मेट स निवेशामा (कव्वडसंनिवेसेसु) पट नाम४ १२तीन सनिवेशमा (मडंबसंनिवेसेसु) भ७५ सन्निवेशमा (दोणमुह निवेसेसु) द्रो भुमना निवेशमा (पट्टणनिवेसेसु) पट्टा निवेशामा (आगरनिवेसेसु) ४२ना निवेशमा (आसमनिवेसेसु) पाश्रमना निवेशमा (संबाहनिवेसेसु) साधना निमा (रायहाणिनिवेसेसु) २४पानीना निवेशमा (एएसि णंचेव निवेसेसु) 21, थाना निवेशोभा (एत्यणं आसालिया संमुच्छइ) २मासासिनी सन्म थाय छे (जहण्णेणं) धन्यथी (अंगुलस्स असंखेज्जइभागमेत्ताओगाहणाह) अ गुराना मसv-यातभा मा मात्रनी Aqाना Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३३ परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३८९ उत्कण द्वादशयोजनानि, तदनुरूपां च खलु विष्कामवाहल्येन भूमि दारयित्वा - विदार्य खलु समुत्तिष्ठति, अलज्ञिनी, मिथ्यादृष्टिः, अज्ञानिनी, अन्तर्मुहूर्ताद्धायुष्कैव कालं करोति, सा-एपा आसालिका । ___टीका-अथ परिसपस्थलचरपञ्चेन्द्रियतियग्योनिकान प्ररूपयितुमाह-'से किंतं परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ?' अथ के ते, कतिविधा इत्यर्थः परिसर्पस्थलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः प्रज्ञताः ? भगवानाह-'परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' -- परिसर्पस्थलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः 'दुविहा पण्णत्ता'-द्विविधाः-द्विप्रकारकाः, 'तं जहा'-तद्यथा-'उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य'-उर:परिसर्पस्थलचरपञ्चन्द्रियतियग्योनिकाच, उरसा-वक्षअसंख्यातवें भाग मात्र को अवगाहना से (उक्कोसेणं) उत्कृष्ट (वारसजोइणाइं) बारह योजन (तयणुरूवंच) और उसी के अनुरूप (विक्खंभबाहल्लेणं) लम्बाई-चौडाई ले (भूमि) पृथ्वी को (दालिसाणं) विदारण करके (समुढेइ) उत्पन्न होता है (असण्णी लिच्छदिट्ठी अण्णाणी) असंज्ञी, मिथ्याष्टि, अज्ञानी (अंतोसुहुत्ताद्धाउया चेव कालं करेइ) अन्तर्मुहर्त काल तक की आयु भोगकर मर जाता है (से त्तं आसालिया) यह आसालिका की प्ररूपणा हुई ॥३२॥ टीकार्थ-अब परिलप स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्थचों की प्ररूपणा करते हैं । प्रश्न है कि परिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिथंच कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान ने उन्तर दिया-वे दो प्रकार के कहे गये हैं, यथा, उरपरिसर्प और भुजपरिसर्प । जो अपनी छाती से रेंग कर चलते • थी (उक्कोसेणं) उत्कृष्ट (बारस जोयणाइ) मा२ योन (तयणु रूवं च) मन तेना मनु३५ (विक्खंभवाहल्लेग) &ा ५९४थी (भूमि) पृथ्वीने (दालित्ताणं) विहार ४शन (समुद्रुइ) उत्पन्न थाय छ । (असण्णी मिच्छाट्ठिी अण्णाणी) २मसी, मिथ्याट, अज्ञानी (अंतोमुहुत्ताद्धाच्या चेव कालं करेइ) मन्तभुत १५ सुधानु मायुध्या सागवान भश तय छे. (से तं आसालिया) ॥ २मासासिनी प्र३॥ २४. ટીકાર્ય—હવે પરિસર્પ સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિય ચોની પ્રરૂપણ કરે છે પ્રશ્ન એ છે કે પરિસર્પ સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિર્યંચ કેટલા પ્રકારના હોય છે. ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્ય–તેઓ બે પ્રકારના કહેવાય છે, જેમકે ઉર પરિસર્ષ અને ભુજ પરિસર્ષ જે પિતાની છાતીને ઘસે તે રીતે ચાલે છે તે સર્પ વિગેરે તિર્યંચ પ્રાણી ઉરપરિસર્ષ કહેવાય છે, અને જેઓ પિતાની Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे स्थलेन परिसर्पन्तीति उरः परिसर्पाः ते च ते स्थलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्वेति उरः परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाच, 'भुयपरिसप्पथलयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया य' - भुज परिसर्पस्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च - भुजाभ्यां परिसर्पन्तीति भुजपरिसर्पाः ते च ते स्थलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चेतिभुजपरिसर्प स्थलचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः, चकारद्वयेन प्रत्येकं स्वगतानेक भेदाः सूच्यन्ते । अथोरः परिसर्पस्थ उचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान् प्ररूपयितुमाह 'से किं तं उरपरिसप्पथलयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया-अथ के ते कतिविधाः उरः परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'उरपरिसप्पथलयरपंचिदियतिर्यग्यो निकाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' - तद्यथा - 'अही' अहय: - सर्पाः १, 'अयगरा' अजगरा२, आसालिया' - अ लेका: ३, 'महोरगा ' महोरगाः४, तत्र अहीन् प्ररूपयितुमाह-' से किं Dott - अथ के ते कतिविधाः अहयः - सर्पाः प्रज्ञप्ताः, भगवानाह - ' अही दुविहा पण्णत्ता' - 'अहयः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' - तद्यथा - 'दव्यीकरा य, मउलिणो य' - दर्बीकराच, मुकुलिनश्च, हैं वे सर्प आदि च प्राणी उरपरिसर्प कहलाते हैं और जो अपनी भुजाओं के सहारे चलते हैं वे भुजपरिसर्प कहलाते हैं। दो 'य' के प्रयोग से सूचित किया गया है कि इनके भी अवान्तर भेद अनेक हैं । 1 अब उरपरिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों की प्ररूपणा करने के लिये कहते हैं- उरपरिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यच कितने प्रकार के कहे गए हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया- वे चार प्रकार के होते हैं, यथा(१) अहि अर्थात् सर्प (२) अजगर (३) आसालिका और (४) महोरग । अब अहि की प्ररूपणा करते हैं- अहि कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं- अहि अर्थात् सर्प दो तरह के होते हैं - दर्वीकर ભુજાઆની મદદથી ચાલે છે તે ભુજ પિરસ કહેવાય છે, એ ય’ ના પ્રત્યે ગથી સૂચિત કરાય છે કે તેઓના પણ અવાન્તર ભેદ્ય અનેક છે. હવે ૩૨ પરિસર્પ સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિય ચાની પ્રરૂપણા કરવાને માટે કહે છે. • ઉરપરિ સ` સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિય ચ કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. श्री लगवाने उत्तर आयो तेथे यार प्रहारना होय छे, भेडे (१) अडि अर्थात् सर्प (२) अनगर (3) मासादिश (४) भोरग. भार પ્રકારે છે. હવે અહિંની પ્રરૂપણા કરે છે અહિ કેટલા પ્રકારના હાય છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે—અહિં અર્થાત્ સ એ જાતના હાય છે Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३३ परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३९१ 'से किं तं दव्वीकरा' अथ के ते, फतिविधा इत्यर्थः, दर्वीकरा प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'दबीकरा अणेगविहा पण्णत्ता'-दीकराः, दर्वीवद् दी फणा तत्करणश दकिराः अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-उक्ताः सन्ति; 'तं जहा'तद्यथा-'आसीविसा'-आशीविषाः 'दिट्ठीविसा'- दृष्टिविषाः, 'उग्गविसा'-उनविषाः 'भोगविसा'-भोगविषाः, तत्र आश्यां दंष्ट्रायां विषं येषां ते आशीविषा:, दृष्टौ विषं येषां ते दृष्टिविषाः, उग्रं तीव्र विषं येषां ते उग्रविषाः, भोगे-शरीरे फणायां वा विषं येषां ते भोगविषाः, 'तयाविसा'-खगविषाः, त्वचि विषं येषां ते त्वगविषाः 'लालाविसा'-लालाविषाःलालायां-सुखस्याग्रे विपं येषां ते लालाविषाः 'उस्सास विसा'-उच्छ्वासविषाः, उच्छ्वासे विषं येषां ते उच्छ्वासविषाः, 'नीसासविसा'-निःश्वासे विष येषां ते निःश्वासविषाः, 'कण्हसप्पा'-कृष्णसर्पाः, 'सेयसप्पा' -श्वेतसः 'काओदरा'-काकोदराः, 'दज्झपुष्फा'- दह्यपुष्पाः 'कोलाहा' कोलाहाः 'मेलिमिंदा'-मेलिमिन्दाः, 'सेसिंदा'-शेषेन्द्राः, एते च कृष्णसर्पादयो लोकप्रसिद्धाः 'जे यावन्ने तहप्पगारा'-येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः और मुकुली । जो फण वाले होते हैं वे दर्वीकर कहलाते हैं और जो विना फण का होते हैं, उन्हें मुकुली कहते हैं । इनमें दर्वीकर अनेक प्रकार के हैं-आशीविष, जिनकी दाढों में विष होता है, दृष्टिविष, जिनकी दृष्टि में विष होता है, उग्रविष, जिनका विष तीव्र होता है, भोगविष, जिनके शरीर अर्थात् फण में विष होता है, त्वचाविष, जिनकी त्वचा में विष होता है, लालाविष, जिनकी लार में विष होता हैं, उच्छ्वासविष, जिनके उच्छ्वास में विष होता है, निश्वासविष, जिनके निवास में विष होता है, काले सर्प, श्वेत सर्प, काकोदर, दयपुष्प, कोलाहा, मेलिमिन्द, शेषेन्द्र । कृष्णसर्प आदि लोक में प्रसिद्ध દવીકર અને મુકુલી. જે ફેણવાળા હોય છે, તે દવ કરે કહેવાય છે અને જે ફેણ વિનના હોય છે. તેઓ મુકુલી કહેવાય છે. તેમાં દહી કર અનેક પ્રકારના હોય છે આશીવિષ, જેની દાઢમાં ઝેર હોય છે. દક્ટિવિષ–જેની નજરમાં ઝેર હોય છે ઉગ્રવિષ જેનું વિષ તીવ્ર હોય છે. ભેગવિષ જેના શરીર અર્થાત ફણમાં વિષહોય છે ત્વચા વિષ–જેની ચામડીમાં વિષ હોય છે. લાલા વિષ– જેની લાળમાં વિષ હોય છે. ઉચ્છવાસવિષ, જેના ઉચ્છવાસમા ઝેર હોય છે, નિઃશ્વાસવિષ, જેના निवासम॥ २ हाय छ, ४ासा५, श्वेत५५, २, ययुष्य, साह, મલિમિન્ટ, પેન્દ્ર, આ કાળા સર્ષ વિગેરે જગ પ્રસિદ્ધ છે. આવી જાતના બીજા જે કોઈ તેવા પ્રકારના હોય તેઓને દીકર તરીકે જાણવા જોઈએ. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६२ . प्रेमापनासूत्र एवंविधाः सन्ति तेऽपि सर्वे दर्वीकराः ज्ञातव्याः, प्रकृतमुपसंहरनाह-से * दवीकरा-ते एते दर्वीकराः प्रज्ञप्ताः, “से किं तं मउलिणो'-अथ के ते-कति विधा इत्यर्थः, मुकुलिनः प्रज्ञप्ताः ? अगवानाह-'मउलिणो अणेगविहा पण्णत्ता'--- मुकुलिनः, सुकुलं-फणाविरहयोग्या शरीराकृतिः सा विद्यते येपी ते मुकुलिन:-- फणाकरणशक्तिरहिताः, अनेकविधा:- नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः; 'तं जहाँ!-तघाँ 'दिव्वागा--दिव्याकाः 'गोणसा'-गोनसाः, 'कसाहिया' कषाधिकाःवइउला'.व्यतिकुलीः, 'चित्तलिणो'-चित्रलिनः, 'मंडलिणो' मण्डलिन:, “मालिणो' मालिन: 'अही' अहयः 'अहिसलागा'-अहिशलाकाः, . 'वासंपडागा' वासपताका, 'जे यावन्ने तहप्पगाग'-येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः-एवंविधाः भवन्ति, तेऽपि सर्वे मुकुलिनो ज्ञातव्याः, प्रकृतमुपसंहरनाह- से तं मंउलिणो' ते. एते सुकुलिनो ज्ञातव्याः, 'से तं अही'-ते एते अहयः - प्रज्ञप्ताः अथ अजगरान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं अयगरा'-अथ के ते कतिविधा; इत्यर्थः अजगराः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'अयगरा एगीगारा पण्णत्ता'-अजगरी . एकाकारा:-एकविधाः प्रज्ञप्ताः, तेपामवान्तर जाति भेदाभावात्, प्रकृतमुपसंहरबाह'से तं अयगरा:'-ते एते अजगराः प्रज्ञप्ताः, हैं। इसी प्रकार के जो अन्य हों उन्हें दर्वीकर समझना चाहिए। . मुकुलो सर्प कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-वे भी अनेक प्रकार के होते हैं, यथा-दिव्याक, गोनस, कषाधिक, व्यतिकुल, चित्रली, मंडली, माली, अहि, अहिशलाक और वासपताका । इसी प्रकार के जो अन्य हैं उन्हें भी सुकुली सर्प ही समझना चाहिए। यह मुकुली सर्पो की प्ररूपणा हुई और अहि की प्ररूपणा भी पूरी हुई। अब प्रश्न है कि अजगर कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान ने उत्तर में कहा-अजगर एक ही प्रकार के होते हैं । यह अजगर की प्ररूपणा हुई। મુકુલી સર્પો કેટલા પ્રકારના હોય છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–તેઓ પણ અનેક પ્રકારના હોય છે, જેમકે हिन्या, गोनस, पाघिर, व्यतिस, किसी, म उसी, भासी 48, 48 सा, અને વાસપતાકા આવી જાતના જે કઈ હોય તેઓને પણ મુકુલી સર્પ સમર્જમા છે. આ મુકુલી સર્પની પ્રરૂપણા થઈ અને અહિની પણ પ્રરૂપણ પુરી થઈ. .' '- वे प्रश्न से छे २०१२ मा प्रा डाय छ ? " । * શ્રી ભગવાને જવાબમાં કહ્યું અજગર એક જ પ્રકારનો હોય છે. આ .....मी ५३५। ७. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ स.३३ परिसपस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३९३ अथासालिकामभिधातुमाह- से किं तं आसालिया ?'-अथ के ते - कतिविधा आसालिकाः प्रज्ञप्ताः ? 'कहि णं भंते ! आसालिया संमुच्छइ'हे भदन्त ! कुत्र खलु स्थाने क्षेत्रे वा आसालिका संमूच्छति ? एषा आसालिका गर्भजा न भवति किन्तु-संसूछिमा एवेति, अतएवोक्तम्- संमू छंतीति । भगवानाह-'गोयमा ! अंतो मणुस्सखित्ते अड्डाइज्जेसु दीवेसु है गौतम ! अन्तोमनुष्यक्षेत्रे-मनुष्यक्षेत्रस्य मध्ये न बहिरित्यर्थ, एतावता मनुष्यक्षेत्राद् बहिरस्या उत्पादो न भवतीति सिद्धस्, तत्रापि मनुष्यक्षेत्रे न सर्वत्रं भवति, किन्तु अर्द्ध तृतीयेषु द्वीपेपु, इत्यभिप्रायेणाह-अडाइज्जेनु दीवेसु'-अर्द्ध तृतीयेषु द्वीपेषु, अर्द्ध तृतीयं येषां ते अर्द्धतृतीयास्तेषु-सार्द्धद्वयद्वीपेषु इत्यर्थः, एतेन लवणसमुद्रे कालोदेसमुद्रे वा न भवत्युत्पादस्तस्या इति ज्ञेयम्, 'निव्याधाएणं'निर्व्याघातेन-व्याघातस्याभावो निर्व्याघातं तेन-निर्व्याघातेन ‘पन्नरससु कम्म आसालिका के कितने प्रकार हैं ? हे भगवन् ! इस आसालिका की उत्पत्ति कहां होनी है ? आसालिका गर्भज नहीं किन्तु संसूछिन है, अतएव उसके लिए 'संमुच्छइ' क्रियापद का प्रयोग किया गया है। भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! यह आसालिका मनुष्य क्षेत्र के अन्दर ही अर्थात् अढाई द्वीप में ही उत्पन्न होता है। मनुष्य क्षेत्र कह कर अढाई द्वीप का जो कथन किया है, वह स्पष्टता के लिए है, वस्तुतः मनुष्य क्षेत्र अढाई द्वीप को ही कहते हैं । अथवा यो समझना चाहिए कि आसालिका की उत्पत्ति लवण समुद्र या कालोदधि समुद्र में नहीं होती, द्वीपों में ही होती है, यह प्रकट करने के लिए मनुष्यक्षेत्र के साथ 'अढाई द्वीप' का उल्लेख किया है। किसी प्रकार के व्याघात के આસાલિયાને કેટલા પ્રકાર છે? હે ભગવન આ આસાલિકાની ઉત્પત્તિ ક્યાં થાય છે? આસાલિકા ગર્ભ જ નથી પરંતુ સ મૂર્ણિમ છે તેથી તેઓ માટે “મુછ ક્રિયાપદનો પ્રયોગ ४२॥॥ छ ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ ! આ આસાલિક મનુષ્યના ક્ષેત્રની બેદરજ અર્થાત્ અઢી દ્વીપમાજ ઉત્પન્ન થાય છે. મનુષ્ય ક્ષેત્ર કહીને. અઢાઈ હીપનું જે કથન કર્યું છે તે સ્પષ્ટતાને માટે છે વસ્તુતાએ મનુષ્ય ક્ષેત્ર અઢાઈ દ્વીપને જ કહે છે અગરતે એમ સમજવું જોઈએ કે આસાલિકેની ઉત્પત્તિ લવણ સમુદ્ર અગર કાલેદધિ સમુદ્રમાં નથી થતી, દીપમાં થાય છે, આ પ્રગટ કરવાને માટે જ મનુષ્ય ક્ષેત્રની સાથે “અઢાઈ દ્વીપ ને ઉલ્લેખ કર્યો છે. કેઈ જાતના વ્યાઘાતના અભાવમાં એ પંદર કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. प्र० ५० Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९४ प्रज्ञापनासत्रे भूमिसु' पञ्चदशसु कर्मभूमिपु, यदि पञ्चमु भरतेपु पञ्चमु एरवतेषु । मुपममुपमादि रूपो दुप्पमदुष्पमादिरूपश्च कालो व्याघातजनकत्वाद् व्याघातो न भवति तदा पञ्चदशनु कर्मभूमिपु संमूर्च्छति, किन्तु-'वाघायं पडुच्च'-व्याघात प्रतीत्यआश्रित्य, यदि पञ्चसु भरतेपु, पञ्चसु ऐरवतेपु यथोक्तरूपो व्याघातो भवति तदा 'पंचसु पञ्चसु महाविदेहेसु महा विदेहेषु संमूर्च्छति, एतेन त्रिंशत्यपि अकर्मभूमिपु नोपजायते, इत्यावेदितम्, पञ्चदशमु कर्मभूमिपु, पञ्चस वा महाविदेहेषु न सर्वत्र संमूर्च्छति किन्तु-'चक्वट्टिखधावारेपु-चक्रवतिस्कन्धावारेषु वा 'वासुदेवखंधावारेसु'- वासुदेवस्कन्धावारेषु वा, 'बलदेवसंधावारेसु'-बलदेवस्कन्धावारेपु वा 'मंडलियखंधावारेमु'-माण्डलिकस्कन्धावारेषु वा-माण्डलिक:सामान्यराजाऽल्पकिस्तत्स्कन्धावारेषु 'महामंडलियखंधावारेसु'-महामाण्डलिकअभाव में वह पन्द्रह कर्मभूमियों में उत्पन्न होता है। पांच भरत एवं पांच ऐरक्त क्षेत्रों में सुषमसुषम आदि या दुप्पसदप्यम आदि काल व्याघातकारी न हो अर्थात् ये ओर न वर्स रहे हो तो पंद्रह कर्मभूमियों में उसकी उत्पत्ति होती है। अगर पांच भरत और पांच ऐरवत क्षेत्रों में पूर्वोक्त व्याघात हो तो वहां उत्पन्न नहीं होता, पांच महाविदेवहीं में उत्पन्न होता है । इससे यह प्रकट हुआ कि आसालिका की उत्पत्ति तीस अकर्मभूमियों में नहीं होती। पन्द्रह कर्मभूमियों अथवा पांच महाविदेहों में भी सर्वत्र उसकी उत्पत्ति नहीं होती किन्तु चक्रवर्ती के स्कंधावारों में (सेना के पडावों में) वासुदेवों के कंधावारों में, वल. देव के स्कंधावारों में, मांडलिक अर्थात् अल्पबुद्धि वाले साधारण राजाओं के स्कंधाधारों में, महामाण्डलिक (अनेक देशों के स्वामी) के પાંચ ભરત તેમજ પાચ એરવત ક્ષેત્રમાં સુષમ સુષમા આદિ અગર દુપમ દુષમા આદિ કાલ વ્યાઘાત કારી ન હોય તે અર્થાત્ આ આરાઓ ન હોય તે ૫દર કર્મ ભૂમિમાં તેમની ઉત્પત્તિ થાય છે. અગર પાંચ ભરત અને પાચ અરવત ક્ષેત્રમાં પૂર્વોક્ત વ્યાઘાત હોય તો ત્યાં ઉત્પન્ન ન થાય પાચ મહાવિદહેમા ઉત્પન્ન થાય છે તેનાથી આ પ્રગટ થયું કે આસાલિકની ઉત્પત્તિ ૩૦ અકર્મભૂમિમાં નથી થતી ૫દર કર્મભૂમિમાં અથવા પાંચ મહાવિદેહમાં પણ સર્વત્ર તેમની ઉત્પત્તિ નથી થતી પરંતુ ચકવતીના સ્કધાવામા સેનાના પડાવમાં વાસુ દેવના સ્કન્ધાવામાં બળદેવના સ્કન્ધાવા, માડલિક અર્થાત્ અલ્પ સમૃદ્ધિ વાળા સાધારણ રાજાઓના સ્કન્યાવરોમાં, મહા મલિક અનેક દેશના સ્વામી ના સ્કન્ધાવમાં તે ઉત્પન્ન થાય છે, Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू ३३ परिसस्यलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३९५ स्कन्धावारेषु-महामाण्डलिक:-अनेक देशाधिपतिस्तस्मन्धाबारेषु 'गामनिवे सेसु' -ग्रामनिवेशेषु-ग्रसति बुद्धिप्रभृतीन् गुणान् इति ग्रामः वृतिवेष्टितः शास्त्रप्रसिद्धानामष्टादशकराणां वा गम्य इति ग्रामः तत्सन्निवेशेषु इत्यर्थः, 'पगरनिवेसेमु'-नगरनिवेशेषु नगरम्-अष्टादशकरवजितम् 'णिगमनिवेसेसु'-निगमनिवेशेषु-निगमः प्रचुरतरवणिक् समुदायावासस्तन्निवेशेषु 'खेडनिवेसेस्लु-खेटनिवेशेषु खेटं-प्रांशुमाकारनिबद्धा वासस्तन्निवेशेषु, 'कव्वडनिवेसेसु'-कर्वटनिवेशेषुकट-क्षुद्रप्राकारवेष्टितावासः, तन्निवेशेषु, 'मडंवनिवेसेसु'-मडम्बनिवेशेषु-मडस्कंधावारों में वह उत्पन्न होता है। इनके अतिरिक्त ग्राम निवेष में, नगरनिवेश में, निगमनिवेश में, खेटनिवेश में, कर्बटनिवेश में, मडम्बनिवेश में, द्रोण नुस्खनिवेश में, पट्टननिवेश में, आकरनिवेश में, आश्रमनिवेश में, संबाधनिवेश में, एवं राजधानीनिवेश में उसकी उत्पत्ति होती है। ग्राम आदि वस्तियों का लक्षण इस प्रकार है-जो बुद्धि आदि गुणों को ग्रस ले वह वाड से घिरी हुई वस्ती ग्राम कहलाती है। या शास्त्र में प्रसिद्ध अठारह प्रकार के कर जहां लगते हों वह ग्राम । नगर अर्थात् जहाँ अठारह प्रकार के कर न लगते हों। जहां बहुत वणिकूजनों का समूह निवास करता हो वह निगम कहलाता है। खेट या खेडा वह वस्ती है जो धूल की चार दीवारों से घिरी हो। छोटेसे प्राकार से वेष्टित वस्ती कर्बट कहलाती है। जिसके आसपास अढाई તદુપરાન્ત ગ્રામ નિવેશમાં, નગર નિવેશમાં, નિગમ નિવેશમા, ખેટ નિવેશમા, કર્બર નિવેશમા, મડઓ નિવેશમાં દ્રોણમુખ નિવેશમા પટ્ટન નિ. વેશમા, આકર નિવેશમા, આશ્રમ નિવેશમાં, સ બાધ નિવેશમાં અને રાજધાનીના નિવેશમાં એની ઉત્પત્તિ થાય છે. ગ્રામ આદિ વસ્તીનું લક્ષણ આ રીતે છે જે બુદ્ધિ આદિ ગુણેને ગ્રસીલે તે વાડથી ઘેરાએલી વસ્તી ગ્રામ કહેવાય છે. અથવા શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ અઢાર પ્રકારના કર જ્યાં લાગે છે તે ગામ નગર, અર્થાત્ જ્યા અઢાર પ્રકારના કર ન લાગતા હોય જ્યાં ઘણું વણિક જનેને સમૂહ રહેતો હોય તે નિગમ કહેવાય છે. બેટ અથવા ખેડા એ વસ્તી–નિવાસ છે જે ધૂળની ચાર ભીતથી ઘેરાએલી છે. નાના પ્રાકાર કેટથી વીંટળાયેલી વસ્તી કર્બટ કહેવાય છે. જેની આસપાસ અઢી કેશ સુધીમાં બીજી કઈ વસ્તી ન હોય તેને તે મડઓ કહે છે. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे म्वम्-सार्द्ध द्वय गव्युतान्तीमान्तररहितावासः, तन्निवेशेयु 'टोणमुद्दनिवेसेमु'द्रोणमुखनिवेशेपु-द्रोणमुखं-बाहुल्येन जलनिगमप्रवेशम्, तन्निवेशेषु 'पट्टणनिवेसेसु'-पत्तननिवेशेषु पट्टननिवेशेषु वा, तत्र शकटोटके नौभिवागम्यं पत्तनम्, सकलवस्तु प्राप्तिस्थानं वा नौभिरेव गम्यं पट्टनं तन्निवेशेषु 'आगरनिवेसेसु'आकरनिवेशेषु-आकर:-सुवर्णाकरादिस्तन्निवेशेषु 'आसमनिवेसेसु'-आश्रमनिवेशेषु-आश्रमः - तापस जनावसथोपलक्षिताश्रयस्तन्निवेशेषु, 'संवाहनिवेसेस'-- सवाधनिवेशेपु-संवाधः कृषीवलैर्धान्यरक्षार्थ निमितं दुर्गभूमिस्थानम् यात्राप्रसङ्ग समागतप्रभूतजननिवेशस्तत्सन्निवेशेषु, 'रायहाणी निवेसेसु'-राजधानीनिवेशेषु राजधानी-राजाऽधिष्ठान नगरं तन्निवेशेषु 'एएसि णं चेव विणासेतु'-एतेषां चैव चक्रवतिसकन्धावारादीनां विनाशेपु-उपस्थितेषु 'एत्थ णं आसालिया संमुच्छई' अत्र खलु-चक्रवर्तिस्कन्धावारादिषु स्थानेषु आसालिका संमूर्च्छति, सा कोस तक दुसरी कोई वस्ती न हो उसे मडम्ब कहते हैं । जिसमें प्रायः जल के रास्ते आना-जाना हो वह द्रोणमुख । जहां गाडी, घोडा और नौका से पहुंचा जाय वह वस्ती पत्तन कहलाती है और जिसमें सभी वस्तुएं मिलती हों तथा नौका से ही पहुंचा जाय वह पट्टन कहलाता है । आकरनिवेश वह है जहां सुवर्ण आदि को खाने हों। तापसजन जिसमें निवाल करते हों वह स्थान आश्रमनिवेश कहलाता है । किसानों ने धान्य की रखवाली के लिए जो दुर्गम भूमिस्थान बनाया हो या यात्रा के सिलसिले में आये बहुत-से यात्री जहां रहे वह स्थान संबाध कहलाता है। जिस वस्ती में राजा रहता हो वह राजधानी कहलाती है। इन सब स्थानों का जब विनाश होने वाला हो तब आसालिका की उत्पत्ति होती है। आसालिका जघन्य अंशुल के असंख्यानवें भाग જેમાં મોટે ભાગે જલ માર્ગેથી જવાય અવાય છે તે દ્રોણમુખ, જ્યા ગાડી ઘોડાં અને નાવથી જવાય તે વસ્તી પતન કહેવાય છે. અને જેમાં બધી વસ્તુઓ મળતી હોય તેમજ નાવથી જ જઈ શકાય તેને પટ્ટણ કહેવાય છે, જ્યાં સોના વિગેરેની ખાણું હોય તેને આકર નિવેશ કહે છે તપસ્વીજને જેમાં નિવાસ કરે છે તે સ્થાન આશ્રમ નિવેશ કહેવાય છે. ખેડુતોના અનાજની સાચવણી માટે જે દુર્ગમભૂમિ સ્થળ બનાવ્યુ હોય અગરતો યાત્રાએ નિકળેલા ઘણા યાત્રીઓ જ્યા રહે તે સ્થાન સંબધ કહેવાય છે. જે વસ્તીમાં રાજા રહેતા હોય તેને રાજધાની કહે છે. , આ બધા સ્થાને જ્યારે વિનાશ થવાનું હોય ત્યારે આસાલિકાની ઉત્પત્તિ થાય છે. આસાલિકા જઘન્ય આંગળીના અસ ખ્યાતમ ભાગની અવ Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०० प्रज्ञापनासूत्रे theast अपि, योजनशतमपि, योजनशतपृथक्त्वका अपि, योजनसहस्रमपि । तें खलु स्थले जाताः, जलेsपि चरन्ति स्थलेऽपि चरन्ति, ते न सन्तीह, वालेषु द्वीपेषु समुद्रेषु भवन्ति ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते महोरगाः । ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञताः, तद्यथा संमूर्छिमाथ, गर्भव्युत्क्रान्तिका । तत्र खलु येते मूर्छिमस्ते सर्वे पुंकाः । तत्र खलु ये त गर्भव्युत्क्रान्तिकास्ते खलु त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - स्त्रियः, पुरुषाः नपुंसकाः एतेषां खलु एवमादिकानां पर्याप्ताभी ( जोयणपुत्तिया वि) दो से नौ योजन के भी (जोपणसयं पि) सौ योजन के भी (जो सयपुहुत्तिया वि) दोसौ से नौ सौ योजन के भी ( जोयणसहस्सं पि) हजार योजन अवगाहना के भी होते हैं । (ते णं थले जाया) वे स्थल में उत्पन्न होते हैं (जले वि चरंति थले वि चरंति) जल में भी विचरण करते हैं, थल में भी विचरण करते हैं । (ते णत्थि इहं) वे यहां नहीं होते ( वाहिरए दीवेसु समुद्देसु हवंति ) मनुष्य क्षेत्र से बाहर के द्वीप समुद्रों में होते हैं (जे यावन्ने तहष्पगारा) अन्य जो ऐसे हैं । (सेतं महोरगा ) यह महोरगों की प्ररूपणा हुई । (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) उरपरिसर्प संक्षेप से दो प्रकार के कहे हैं (संच्छिमाय गभवक्कंतिया य) संमूर्छिम और गर्भज (तत्थ णं जे ते समुच्छिमा) इनमें जो संमूर्छिम हैं (ते सव्वे नपुंसगा) वे सभी नपुंसक हैं । (तत्थ णं जे ते गम्भवक्कतिया) उनमें जो गर्भज हैं (ते णं तवा पण्णत्त) वे तीन प्रकार के कहे हैं (तं जहा ) वे इस प्रकार (इत्थी पुरिसा नपुंसगा) स्त्री, पुरुष, नपुंसक (एएसि णं एवमाइयाणं 1 (जोयण पुहुत्तिया वि) मसोथी नवसो योजन सुधीना पशु (जोयण सयं वि) सो योन्जन प्रमाणु पशु ( जोयण सयपुहुत्तिया वि) असो थी नवसो योजन पशु (जोयणसहस्सं वि) हुन्नर योजननी अवगाहनाना पशु होय छे ( ते ण थले जाया) तेथे स्थाणमा उत्पन्न थाय छे (जलेवि चरंति थले वि चरति) नभा पाए विवरण उरे, याममा पशु वियर उरे छे. (ते णत्थि 'इहं) तेथेो भाडी नथी थता (बाहिए दीवेसु समुद्देसु हवंति ) मनुष्य क्षेत्रना महारना द्वीप समुद्रमा थाय छे (जे यावन्ने तह पगारा) मील के खावा छे (सेत्तं महोरगा ) या महोगनी उषा थ ( ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) २परिसर्प संक्षेपथी थे प्रारना ह्या छे. ( संमुच्छिमा य गन्भवतिया य) स भूमि भने गर्ल (तत्थणं जे ते संमूच्छिमा) तेभा ने समूर्छिम छे (ते सव्वे नपुंसगा) तेथे। अधा नपुंसक छे (तत्थ णं जे ते गब्भवक्कंतिया) तेथेोभा ने गर्भ छे (तेगं तिविहा पण्णत्ता) तेथे ऋशु अारना छे (तं जहा) ते था अारे (इत्थि, पुरिसा, नपुंसगा) स्त्री, पु३ष, नपुंसक Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेय बोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३३ परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका : ४०१ पर्याप्तानाम् उर परिसर्पाणां दशजाति कुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते एते उरः परिसर्पाः । अथ के ते भुजपरिसर्पाः ? भुजपरिसर्पा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - नकुलाः, सेहाः, शरटाः, शल्याः, सरठाः, साराः, खोराः, गृहकोकिलाः, विषम्भराः, सूपाः, मङ्गुसाः, पयोलातिकाः, क्षीरविडालिकाः, जोहा-चतुष्पादिकाः, ये चान्ये तथाप्रकाराः । ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - स्त्रियः, पुरुषाः, पज्जसापज्जन्त्ताणं) इत्यादि इन पर्याप्त और अपर्याप्त (उरपरिसप्पाणं) उरपरिसर्पों के (दसजाइकुलकोडि जोणियप्पमुहस्य सहरसाई) दस लाख जाति कुलकोटि योनिप्रवह ( भवतीतिमक्खायं) होते हैं, ऐसा कहा हैं । (से तं उरपरिसप्पा ) यह उरपरिसर्प की प्ररूपणा हुई । (से किं तं भुयपरिसप्पा ?) भुजपरिसर्प कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार के कहे हैं (त' जहा) वे इस प्रकार ( नउला) नौला (सेहा) से (सरड) सरट अर्थात् गिरगिट (सल्ला) शल्य (सरठा) सरठ (सारा) सार (खोरा) खोर (घरोइला ) गृह कोकिला (विस्संभरा) विसभरा (मूसा) चूहा ( मुगुंसा) गिलहरी (पयलाइया) पयोलातिका (छीरविरालिया) क्षीर विडालिका (जहा चउप्पया) चौपायों के समान जानना चाहिए । (जे यावन्ने तहप्पणारा) अन्य जो इसी प्रकार के हैं ( ते समासओ दुबिहा पण्णत्ता) वे संक्षेप से दो प्रकार के कहे हैं (त जहा) वे इस प्रकार ( संमुच्छिमा य गग्भवक्कंतिया घ) संमूर्छिम और (एएसि णं एवमाइयाणं पज्जत्ता पज्जत्ताणं) से प्रमाणे मा पर्याप्त अने अपर्याप्त (उरपरिसप्पाणं) २५रिसर्पोंना (दस जाई कुलकोडिजोणियप्पमुहसयसहस्साईं) हरा साथ लति उस अटियोनि प्रवाह ( भतीति मक्खायं ) थाय छे, वु छे (से त्तं उरपरिसपा) मा २५रिसर्चनी अश्या य (से कि तं परिसप्पा ?) लुन्न्यरि सर्प डेटा प्रारना ? (अगेग विहा पण्णत्ता) ने प्रअरना ह्या (तं जहा ) तेयो मा प्रहारे (नउलस्) नाणीया (सेहा) सेडु (सरडा) सरट अर्थात् अय डा गिरगिट (सल्ला) शड्य (सरंठा) २५ ( सारा) सार (खोर) मोर (घरोइल्ला) गृह अडिसा (निस्संभरा) विसलरा (मूसा) १ ४२ (मुगुंसार) गीझोडी (पयलाइया) पायोसाति (छोरबिरालिया) क्षीर विडासि । ( जहा चउपाइया) यार पगानी समान लगवा ले (जे यावन्ने तह पगारा) मीन ? सेवी लवना छे (ते समासओ दुबिहा पण्णत्ता) तेगे। सक्षेये उरीने मे अारना इस छे ( त जहा) तेथे या अरे प्र० ५१ Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०२ प्रशापनासूचे नपुंसकाः । एतेषां एवमादिकानां पर्याप्तापर्याप्तानां भुनपरिसाणां नव जातिकुलफोटियोनि प्रमुखशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते एते भुजपरिसर्पस्यलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः। ते एते परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः।सू३३॥ टीका-अथ महोरगान् प्ररूपयितुमाह-से किं तं महोरगा?' 'से' अथ 'कि तं' के ते-कतिविधा इत्यर्थः, महोरगाः प्रज्ञप्ताः, भगवानाह-'महोरगा अणेगविहा गर्भज (तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा) उनमें जो संमूर्छिम हैं (ते सत्वे नपुंसगा) वे सब नपुंसक हैं (तत्थ णं जे ते गम्भवक्कंतिया) उनमें जो गर्भज हैं (ते तिविहा पण्णत्ता) वे तीन प्रकार के कहे हैं (त जहा) वे इस प्रकार (इत्थी, पुरिसा, नपुंसगा) स्त्री, पुरुष और नपुंसक (एएसि णं एवमाइयाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) इत्यादि इन पर्याप्त-अपर्याप्तों के (भुयपरिसप्पाणं) भुजपरिसों के (नवजाइ कुलकोडिजोणियप्पमुहसयसहस्साई) नौ लाख जातिकुलकोटियों के योनिप्रवह (भवंतीति मक्खाय) होते हैं, ऐसा कहा है (से तं भुयपरिसप्प थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया) यह भुजपरिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रियतियचों की प्ररूपणा हुई (से तं परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया) यह परिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंचों की प्ररूपणा भी पूरी हुई ॥३३॥ टीकार्थ-अव महोरगों की प्ररूपणा करते हैं-महोरग कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-महोरग अनेक प्रकार के होते (समुच्छिमाय गम्भवक्कंतिया य) सभूमि भने म (तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा) तेसामा सछिम छ (ते सव्वे नपुंसगा) ते मधा नस छे (तत्थणं जे ते गम्भवक्कंतिया) तभा २ मा छे (ते तिविहा पण्णत्ता) तेमा प्रा२ना ह्या छ (तं जहा) ते २0 ४ारे (इत्थी, पुरिसा, नपुंसगा) स्त्री, ५३५, मने नथु स४ (एएसि णं एत्रमाइयाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) विगैरे २॥ पर्याप्त अपर्यासाना (भुयपरिसम्पाणं) सुपसिना (नवजाइकुलकोडि जोणियप्पमुह सयसहस्साइं) नव analaga योगा योनिबाड (भवंतीति मक्खाय) डाय छे मेम ४धु छ. (से तं भुयपरिसापथलयरपचिंदियतिरिक्खजोणिया) ॥ सु०४५२सपश्यसय२ ५येन्द्रिय तिर्थ यनी ५३५।। ५४ (से तं परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया) આ પરિસર્પ સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિય એની પ્રરૂપણું થઈ સૂ ૩૩ છે ટીકાર્થ-હવે મહારગની પ્રરૂપણ કરે છે મહારગ કેટલા પ્રકારના હેય છે? Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३३ परिसर्पस्थलवरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ४०३ पण्णत्ता'-महोरगाः अनेकविधा:-नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा'अत्थेगइया'-अस्त्येके-सन्त्येके के वन महोरगाः 'लंपि'-अङ्गुलमपि शरीरावगाहनया भवन्ति, अस्तीति वहुत्ववाचकनिपातोऽत्र गृह्यते, तथा सन्त्येके केचन महोरगाः 'गुलपुहुत्तिया वि'-अतुलपृथक्त्विका अपि, अशुलपृथक्त्वं विद्यते येषां ते अङ्गुलपृथक्त्विकाः-नवाशुलपृथक्त्विका:-नवाशुलप्रमाणाः तादृशा अपि शरीरावगाहनया भवन्ति, अङ्गुलपृथक्त्यमानशरीरावगाहना अपि भवन्तीत्याशयः, एवं सन्त्येके महोरगाः, 'पियत्थि पि'-वितस्तिमपि-द्वादशाङ्गुलप्रमाणमपि, शरीरावगाहनया भवन्ति, तथा सन्त्येके महोरगाः 'वियत्थिपुहुत्तिया वि'-वितस्तिपृथक्त्यिका अपि-वितस्ति-पृथक्त्वं विद्यते येपां ते वितस्तिपृथक्त्यिकाः, वितस्तिपृथक्त्वमानशरीरावगाहना अपि भवन्तीत्यर्थः, एवमेव सन्त्येके महोरगाः, 'रयणि पि'-त्निापि-हस्तप्रमाणमपि शरीरावगाहनया भवन्ति, तथा सन्त्येके महोरगा: 'रयणि पुहुत्तिया वि' रत्निपृथक्त्विका अपि-रत्नि पृथक्त्वं विद्यते येषां ते रत्नि पृथक्त्विका:-रत्निपृथक्त्वमानशरीरावगाहना अपि भवन्ति, 'कुञ्छिपि'-सन्त्येके महोरगाः कुतिमपि-द्विहस्तमानमपि शरीरावगाहनया भवन्ति, 'तथैव सन्त्येके महोरगाः-'कुच्छिपुहुत्तिया वि'-कुक्षिपृथक्त्विका अपि -कुक्षिपृथक्त्वं विद्यते येषां ते कुक्षिपृथक्त्विका:-कुक्षिपृथक्त्वमानशरीरावगाहना अपि भवन्ति, तथैव सन्त्येके महोरगा:-'धणुंपि' धनुरपि-चतुर्हस्तप्रमाणमपि शरीरावगाहनया भवन्ति, सन्त्येके महोरगाः- 'धणुपुहुत्तिया वि'-धनुः पृथक्त्विका अपि-धनुः पृथक्त्वं विद्यते येषां ते धनुः पृथक्त्विका:-धनुः पृथक्त्वहैं। वे इस प्रकार हैं-कोई-कोई महोरग एक अंगुल की अवगाहना वाले होते हैं । कोई-कोई अंगुलपृथक्त्व की अर्थात् दो से नौ अंगुल तक की अवगाहना वाले होते हैं। कोई महोरग एक विलात की अवगाहना वाले तो कोई विलातपृथक्त्व की अवगाहना वोले होते हैं। कोई कोई एक रत्लि (हाथ) की तो कोई रत्निपृथक्त्व की अवगाहना वाले होते हैं। कोई कुक्षि (दो हाथ) की तो कोई कुक्षिपृथक्त्व की अवगाहना वाले होते हैं। कोई एक धनुष (चार हाथ) की तो कोई શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યું મહેરા અનેક પ્રકારના હોય છે. તેઓ આ પ્રકારે છે–કઈ કઈ મહારગ એક આંગળની અવગાહના વાળા હોય છે. કેઈ કેઈ આંગળ પૃથફત્વ અર્થાત્ બે થી નવ આંગળ સુધીની અવગાહના વાળા હોય છે. કેઈ મહેરગ એક વિલાતની અવગાહના વાળા તે કઈ વિલાત પ્રથકત્વની અવગાહના વાળા હોય છે. કેઈ કઈ એક હાથની તે કઈ રત્ની પ્રથકુત્વની અવગાહના વાળા હોય છે. કેઈ કુક્ષિ (બે હાથ) ની તે કઈ ક્ષિ પ્રથકૃત્વની અવગાહનાવાળા હોય છે. કેઇ એક ધનુષ (ચાર હાથ) ની તે કઈ Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे मानशरीरावगाहना अपि भवन्ति, तथा सन्त्येके महोरगाः - 'गाउयं पि' - गव्यूतमपि - द्विधनुः सहस्रप्रमाणमपि शरीरावगाहनया भवन्ति, एवं सन्त्येके महोरगाः - 'गाउयहुत्तिया वि' - गव्यूत पृथक्त्वकाः अपि-गव्युतपृथक्त्वं विद्यते येषां पृथक्त्वकाः - गव्यूतपृथक्लमानशरीरावगाहना अपि भवन्ति, एवमेव सन्त्येके महोरगाः - 'जोयणं पि' - योजनमपि - योजनप्रमाणमपि शरीरावगाहनया भवन्ति, तथा सन्त्येके महोरगाः - 'जोयणपुहुत्तिया वि' योजनपृथक्त्वा अपि, योजनपृथक्त्वं विद्यते येषां ते योजनपृथक्त्विकाः- योजनपृथक्त्वमानशरीरावगाना अपि भवन्तीत्यर्थः, सन्त्येके महोरगाः - 'जोयणसपि' - योजनशतमपि - शतयोजनप्रमाणमपि शरीरावगाहनया भवन्ति, तथा सन्त्ये के महोरगाः- 'जोयसयपुहुत्तिया वि' - योजनशतपृथक्त्वका अपि-योजनशत - पृथक्त्वं विद्यते येषां ते योजनशत पृथक्त्वकाः- योजनशत पृथक्त्वमानशरीरावगाहना अपि भवन्तीत्यर्थः, तथा सन्त्येके महोरगाः - 'जोयणसहस्सं पि' - योजनसहस्रमपि - योजनराहस्रप्रमाणमपि शरीरावगाहनया भवन्ति, 'ते णं थले जाया जलेऽवि चरंति थलेऽवि चरंति - ते खलु - पूर्वोक्तस्वरूपा : महोरगाः स्थलचर विशेषत्वात् स्थले जायन्ते किन्तु स्थले जाताः सन्तो जलेऽपि स्थलवच्चरन्ति, रथलेऽपि चरन्ति तथा भवस्त्राभान्यात्, ते इहलोके कुतो न दृष्टिगोचरा भवन्ति - इत्याशङ्कायामाह - ૪૦૪ धनुषपृथक्त्व को अवगाहना वाले होते हैं । कोई एक गव्यूति की अवगाहना वाले तो कोई गव्यूतिपृथक्त्व की अवगाहना वाले होते हैं । इसी प्रकार कोई एक योजन की, कोई योजनपृथक् की, कोई सौ योजन की कोई सौ योजन पृथक्त्व की, और कोई हजार योजन की भी अवगाहना वाले होते हैं । ये महोरग स्थल में उत्पन्न होते हैं किन्तु जल में भी विचरते हैं और स्थल पर भी विचरते हैं, क्योंकि महोरगभव का स्वभाव ही ऐसा है । ये महोरग यहां दिखाई क्यों नहीं देते ? इस आशंका का समाधान करने के लिए कहा है-महोरग इस मनुष्यक्षेत्र में नहीं ધતુષ પૃથર્ત્યની અવગાહના વાળા હેાય છે કેાઇ એક ગબ્યૂતિની અવગાહના વાળા તો કાઇ ગભૂતિ પૃથની અવગાહના વાળા હાય છે. એવી રીતે કાઇ એક યેાજનની કાઇ ચેાજન પૃથકત્વની, કોઇ સે યાજનની કાઈ સે યાજન પૃથત્વની અને કોઇ હુન્નર ચૈાજનની પણ અવગાહના વાળા હાય છે, આ મહેારગેા સ્થલમા ઉત્પન્ન થાય છે. પરન્તુ પાણીમા પણ વિચરે છે અને સ્થલપર પણ વિચરે છે, કેમકે મહારગના સ્વભાવજ આવા છે. આ મહારગા અહી” દેખાતા કેમ નથી ? આશકાનુ સમાધાન કરવાને માટે કહ્યુ છે-મહેારગ આ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३३ परिसर्वस्वरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका : ४०५ 'ते णत्थि इहं' - ते - महोरगाः- योकलरूपाः इह - मनुष्यक्षेत्रे न सन्ति किन्तु - 'बाहिरए दीवेसु समुह हवंति' - नाद्येषु द्वीपेषु समुद्रेषु च भवन्ति, समुद्रेष्वपि च गिरिदेव नगर्यादिषु स्थळे वृत्पद्यन्ते न जलेषु स्थलतमत्वात् तस्मादिह मनुष्यक्षेत्रे न ते दृश्यन्ते इत्याशयः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' - येऽपि चान्ये अनलदशक दिशरीरावगाहनमानाः तथा प्रकारकाः, एवंविधा भवन्ति तेऽपि सर्वे महोरगा ज्ञातव्याः, तदुपसंहारमाह-' से त्तं महोरगा' ते - एते - पूर्वोक्तस्वरूपा महोरगाः प्रज्ञप्ता, 'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता' - ते - उरः परिसर्पाः समासतः - संक्षेपेण द्विविधा: - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' - तद्यथा - 'समुच्छिमाय गन्भवकंतिया य' संमूच्छिमाथ, गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च तत्र संमूर्च्छन्ति - गर्भोत्पातमन्तरेण वृद्धि - गुपगच्छन्तीति संमूच्छिमाः, गर्भाद्व्युत्क्रान्तिः - उत्पादो येषां ते गर्भव्युत्क्रान्तिकाः 'तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सच्चे णपुंसगा' - तत्र खलु - संमूच्छिम गर्मव्युत्क्रान्तिकेषु खलु ये ते संमूच्छिमा उरः परिसर्पा भवन्ति, ते सर्वे नपुंसका होते, किन्तु उससे बाहर के दोपों और समुद्रों में होते हैं । समुद्रों में भी पर्वत देवनगरी आदि स्थलों में उत्पन्न होते हैं, अत्यन्त स्थूल होने के कारण जल में नहीं उत्पन्न होते । यही कारण है कि वे मनुष्यक्षेत्र में दिखाई नहीं देते । इनके अतिरिक्त इसी प्रकार के दस अंगुल आदि की अवगाहना वाले जो हैं, उन्हें भी महोरग ही समझना चाहिए । अब उपसंहार करते हैं - यह महोरगों की प्ररूपणा हुई । प्रस्तुत उरपरिसर्प संक्षेप से दो प्रकार के कहे हैं - संमूर्छिम और गर्भज । इनमें से संमूर्छिम उरपरिसर्प सभी नपुंसक होते हैं। क्योंकि 'संमूहिमा नपुंसकाः' अर्थात् सभी संमूर्छिम जीव नपुंसक ही होते નથી થતા પરન્તુ તેનાથી બહારના દ્વીપા અને સમુદ્રોમા થાય છે. સમુદ્રોમાં પણ પર્યંત કે દેવનગરી આદિ સ્થલામા ઉત્પન્ન થાય છે. અત્યન્ત સ્થૂલ હાવાને કારણે જળમા ઉત્પન્ન નથી થતા આજ કારણ છે કે તેએ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં देणाता नथी. આના સિવાય આવી જાતના દશ આંગળ આદિની અવગાહના વાળા જે ફાઇ છે તેઓને પણ મહેારગજ સમજવા જોઇએ. હવે ઉપસ હાર કરે છે—આ મહેારગની પ્રરૂપણા થઇ. પ્રસ્તુત ઉરપરિ સપ`સંક્ષેપમા બે પ્રકારના કહ્યા છે-સ મૂમિ અને ગજ, તેએામાંથી સમૂ`િમ, ઉરપરિસર્પ બધાજ નપુસક હોય છે કેમકે 'संमूच्छेिमा नपुंसक' अर्थात् संभूर्च्छिम 21 नपुस ? है। छे. Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०६ प्रज्ञापनासूत्रे एव भवन्ति, संमूच्छिमानां नपुंसकत्वावश्यंभावात्, 'संमूच्छिमा नपु सकाः' इति वचनप्रामाण्यात् 'तत्थ णं जे ते गमवकंतिया ते णं तिविहा पण्णत्ता'-तत्र खलु-संमूच्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकेषु मध्ये ये ते गर्भव्युत्क्रान्तिका उर परिसर्पा भवन्ति ते खलु त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'इत्थी, पुरिसा, णपुसगा' -स्त्रियः, पुरुषाः, नपुसकाच, 'एएसिणं'-एतेषां खलु 'एवमाइया णं'-एवमादिकानाम्-पूर्वोक्तस्वरूपाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्त कानाम् 'उरपरिसप्पाणं'-उरः परिसाणाम् 'दसजाइकुलकोडि जोणिप्पमुहसयसहस्सा भवंतीति मक्खाय' दशजातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि-जातिकुलकोटीनां योनि प्रमुखाणि-योनिप्रवहाणि-योनिशतसहस्राणि-दशजातिकुलकोटि योनि लक्षाणि भवन्तीति, तीर्थकृद्धि भगवदभिराख्यातम् तदुपसंहारमाह - ‘से तं उरपरिसप्पा'-ते एते-पूर्वोक्ता उरः परिसः प्रज्ञप्ताः । अथ मुजपरिसर्पप्रभेदान् प्ररूपयितुमाह-'से कि तं मुयमपरिसप्पा' 'से' -अथ 'किं तं' के ते-कतिविधा इत्यर्थः सुजपरिसः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाहभुयपरिसप्पा अणेगविहा पण्णत्ता'-भुजपरिसर्पाः, अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा'-तद्यथा 'नउला'-नकुला:, 'सेहा'-सेहाः, सरडा'-सरटा: हैं । यह वचन प्रमाण है । और उनमें जो गर्भव्युत्क्रान्तिक होते हैं, वे तीन प्रकार के होते हैं-कोई स्त्री, कोई पुरुष और कोई नपुंसक। इत्यादि इन पर्याप्त और अपर्याप्त उरपरिसों की दश लाख योनियां होती हैं, ऐसा तीर्थंकर भगवन्तों ने कहा है । अब उपसंहार करते हैं-यह उरपरिसपों की व्याख्या हुई। __ अब भुजपरिसर्पो की प्ररूपणा प्रारंभ करते हैं । भुजपरिसर्प कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-भुजपरिसर्प अनेक प्रकार के कहे गए हैं, यथा-नकुल, सेह, सरट (गिरगिट), शल्य, सरठ, सार, આવચન પ્રમાણ છે, અને તેમાથી જે ગર્ભવ્યુત્કાન્તિક હોય છે, તેમાં ત્રણ પ્રકારના અર્થાત્ કઈ સ્ત્રી, કેઈ પુરૂષ અને કેઈ નપુંસક હોય છે. ઈત્યાદિ આ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ઉરપરિસર્પોની દશ લાખ યોનિ યે હોય છે, એમ તીર્થકર ભગવર્નોએ કહ્યું છે. હવે ઉપસંહાર કરે છેઆ ઉરપરિ સર્પોની વ્યાખ્યા થઈ. હવે ભુજ પરિસર્પોની પ્રરૂપણાને પ્રારંભ કરે છેભુજપરિસર્પો કેટલા પ્રકારના હોય છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે–ભુજપરિસર્ષ અનેક પ્રકારના કહેલા છે જેમકે नस सेड, स२८, आय 31, २८य, २२४, सा२, २, भुस ५२। ( Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३३ परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ४०७ (गिरगिट) इति भाषा प्रसिद्धाः, 'सल्ला'-शल्याः, 'सरठा'-सरठाः, “सारा' साराः, 'खोरा' खोराः, 'घरोइला' गृहकोकिलाः, 'विस्संभरा' विषम्भराः मूसा' मृषार, 'मंगुसा' मगुसाः 'पयलाइया' पयोलातिकाः, 'छीरविरालिया' क्षीरविडालिकाः “जहा चउप्पइया' यथा चतुष्पादिकाः उक्तास्तथा प्रतिपत्तव्याः एतेषु च ये भुजपरिसर्प विशेषा अप्रसिद्धाः सन्ति ते लोकव्यवहारतोऽवगन्तव्याः 'जे यावन्ने लहप्पगारा'-येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः-एवंविधाः सन्ति, ते सर्वे भुजपरिसर्पा ज्ञातव्याः, 'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता'-ते सुनपरिसः समासत:संक्षेपेण, द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः 'त जहा'-तद्यथा 'संमुच्छिमाय' गब्भबक्क तियाय'-समूच्छिमाश्च गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च 'तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे णसगा'-तत्र खलु संमूच्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकेषु भुजपरिसपेषु ये ते संमृच्छिमाः भुजपरिसा भवन्ति, ते सर्वे नपु सकाः प्रज्ञप्ताः 'तत्थ णं जे ते गब्भवतिया ते णं तिविहा पण्णत्ता'-तत्र खलु-संमूच्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिक भुजपरिसपेंषु, ये ते गर्भव्युत्क्रान्तिका भुजपरिसर्पा भवन्ति, ते खलु त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः 'त जहा'-तद्यथा 'इत्थी, पुरिसा, णपुंसगा'-स्त्रियः, पुरुषाः, नपुसकाश्च, 'एएसि णं' एतेषां खलु 'एवमाइयाणं'-एवमादिकानाम्-प्रोक्तस्वरूपाणाम, 'पज्जत्तापज्जत्ताणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम्, 'भुयपरिसप्पाण'-भुजपरिसर्पाणाम्, खोर, गरोइला (गृहकोकिला-छिपकली), विषम्भरा (विसभरा), मूष, मंगुस (गिलहरी), पयोलातिक, क्षीरविडाली, जैसे चतुष्पद का कथन किया, वैसा ही इनका समझना चाहिए । इन भुजपरिसर्पो में जो अप्रसिद्ध हैं, उन्हें लोक से समझना चाहिए । इनके अतिरिक्त अन्य जो इसी प्रकार के हैं, उन सब को भुजपरिसर्प समझ लेना चाहिए। __भुजपरिसर्प संक्षेप से दो प्रकार के हैं, यथा-संमूर्छिम और गर्भज। जो संमूर्छिम हैं वे सभी नपुंसक होते हैं और जो गर्भज हैं वे तीन प्रकार के होते हैं-कोई स्त्री, कोई पुरुष और कोई नपुंसक होते हैं। Bill) ७ि५४सी गरोदी, AA२ (विसम२) भूष, भगुस (Mast) यो. લાતિક, ક્ષીર બીલાડી જેમ ચેપગનું કથન કરવામાં આવ્યું તેવુ જ તેમનું સમજવાનું છે. આ ભુજપરિસર્પોમાં જે અપ્રસિદ્ધ છે તેઓને લોકો પાસેથી જાણવા જઈએ આના ઉપરાન્ત બીજા જે આ પ્રકારના છે તે બધાને ભુજ પરિસર્પ સમજી લેવા જોઈએ. ભુજ પરિસર્ષ સુકાણમાં બે પ્રકારના છે. જેમકે સંમૂર્ણિમ અને ગર્ભજ જે સમૂર્ણિમ છે એ બધા નપુંસક હોય છે અને જે ગર્ભજ છે તે ત્રણ પ્રકારના હોય છે-કેઇ સ્ત્રી, કોઈ પુરૂષ, કેઈ નપુસંક હોય છે Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनास्त्रे 'नव जाइकुलकोडिजोणिप्पमुहसयसहस्सा' -नवजातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि-जातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखानि-योनिप्रवहाणि शतसहस्त्राणि नवजातिकुलकोटियोनिलक्षाः 'भवंतीतिमक्खायं'-भवन्तीति तीर्थकृद्भिराख्यातम्-उपदिष्टम्, प्रकृतमुपसंहरबाह-'से तं भुयपरिसप्पथलयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया' ते एते-पूर्वोक्ताः, सुनसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः गज्ञप्ताः । अथ परम्प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तं परिसप्पथलयरपंचिंयतिरिक्खजोणिया' ते एतेपूर्वोक्ताः, परिसर्पस्यलचरपञ्चेन्द्रियतियग्योनिकाः प्रज्ञप्ताः ॥सू० ॥३३॥ ___ मूलम् --से किं तं खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया? खहः यरपंचिंदियतिरिक्ख जोणिया बउबिहा पण्णता, तं जहाचम्मपक्खी१, लोमपक्खी२, समुग्गपाखी, विययपक्खी ४ । से किं तं चम्मपक्खी ? चम्मपक्खी अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहावगुल्ली, जलोया, अडिल्ला, भारंडपक्खी, जीवं जीवा, समुद्दवायसा, करणत्तिया, पक्षिविरालिया,जे यावन्ने तहप्पगारा, से तं चम्मपक्खी।से किं तं लोमपरखी ? लोमपक्खी अणेगविहा पण्णता, तं जहा-ढंका, कंका, कुरला, वायसा, चकागा, हंसा, कलहंसा, रायसा, पायहंसा, आडा, सेडी बगा, वलागा, पारिप्पवा, कोंचा, सारसा, मेसग, मसूरा, मयूरा, सत्तहत्था, गहरा, पोंडरिया, कागा, कामिंजुया, बंजुलगा, तित्तिरा, वट्टगा, लावगा, कवोया,कविंजला, पारेवया, चिचडगा, चासा, कुक्कुडा, ____ पूर्वोक्त शरीर वाले इत्यादि इन पर्याप्त और अपर्याप्त भुजपरिसों की नौ लाख योनियां होती हैं, ऐसा तीर्थंकरों ने कहा है । अब उपसंहार करते हैं-यह भुजपरिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंचों की प्ररूपणा हई। यह मूलतः प्रकृत परिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों की प्ररूपणा हुई ॥३३॥ પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા આ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભુજપરિ સર્પોની ન લાખ નિ હોય છે એમ તીર્થકરોએ કહ્યું છે. હવે ઉપસ હાર કરે છે–આ ભુજપરિસર્પ સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિર્થ એ नी ५३५॥ २७ ॥ सू. ३३ ॥ Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र, पद १ सू.३४ खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः सुगा, बरहिणा, मयणसलागा, कोइला, सेहा, वरिल्लगमाई, से तं लोसपक्खी। से किं तं समुग्गपक्खी ? समुग्गपरखी एगागारा पष्णता, ते णं नत्थि इहं, बाहिरएसु दीवसमुद्देसु भवंति, से तं समुग्गपक्खी । से किं तं वियययक्खी ? विययपक्खी. एगागारा पण्णत्ता, तेणं नस्थि इहं, बाहिरएसु दीवसमुदेसु भवंति, से तं बिययपक्खी । ते समासओ दुविहा पण्णत्ता, तं जहासंमुच्छिमा य, गब्भववंतिया य । तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सव्ये णपुंसगा। तत्थ शं जे ते गम्भवतिया ते णं तिविहा, पण्णता, तं जहा-इत्थीपुरिसा णपुंसगा य। एएसिणं एवमाइ. या खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पजत्तापजत्ताणं बारस जाइकुलकोडी जोणिप्यमहसयसहस्साई भवतीति मक्खायं ॥ सत्ता-जाइकुलकोडिलक्ख नव अद्धतेरसाइं च । दसदस य होंति नवगा, तह बारस चेव बोद्धव्वा ॥१॥ से तं खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया । से तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया ॥४०३४॥ छाया-अथ के ते खचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ? खचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- चर्मगक्षिणः १, लोमपक्षिण२, समुद्पक्षिणः ३. विततपक्षिणः ४ । अथ के ते चर्मपक्षिणः ? चर्मपक्षिण:-अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, शब्दार्थ-(से किं तं खयरपंचिंदियलिरिक्खजोणिया ?) हे भगवन खेचर पंचेन्द्रिय तिथंचयोनिक जीव कितने प्रकार के हैं ? (चउचिहा पण्णत्ता) चार प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (चम्मपक्खी ) चर्मपक्षी (लोमपाखी) लोमपक्षी (ससुग्गपरवी) समुद्गकपक्षी (विय --(से किं तं खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया) १ सावन मेयर पथन्द्रिय तिय य योनिया ७५ टसर ना छ ? (ग्बयरपंचिंदियतिरि. क्खजोणिया) गौतम । ३२ ५येन्द्रिय तिय य ७१ (चउनिहा पण्णता) यार ४२॥ छ (तं जहा) तेसो २॥ ४ारे छ (चम्मपक्खी) यमपक्षी (लोमपक्खी) शभक्षी (समुरगपक्खी) सभु पक्षी (विययपक्खी) वितत५क्षी प्र० ५२ Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे तद्यथा-वल्गुल्यः, जलौकसः, अडिल्लाः, भारण्डपक्षिणः, जीवजीवाः, समुद्रवायसाः, कर्णत्रिकाः, पक्षिविडालिकाः, ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते चर्मपक्षिणः । अथ के ते रोमपक्षिणणः ? रोमपक्षिः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाढङ्काः, कङ्काः, कुरलाः, वायसाः, चक्रवाकाः, हंसाः कलहंसाः, राजहंसाः, पादहंसाः, आडाः, सेडयः, वकाः, बलाकाः, पारिप्लवाः, क्रोञ्चाः, सारसा:, मेसराः, मसूराः मयूराः, सप्तहस्ताः, गहराः, पोण्डरीकाः, काकाः, कमे ४१० पदवी) विततपक्षी (से किं तं चम्मपक्खी ?) चर्मपक्षी कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा पण्णत्ता तं जहां ) अनेक प्रकार के कहे हैं यथा ( वग्गुली) वल्गुली - चमगीदड (जलोया) जलौका (अडिल्ला) अडिल्ल (भारंडपक्खी) भारण्डपक्षी (जीवजीवा) चक्रवाक ( समुद्दवायसा ) समुद्रवास ( कण्णत्तिया) कर्णत्रिक (पक्खिविरालिया) पक्षिविडालिका (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो इसी प्रकार के है । ( से तं चम्पक्खी) यह चर्मपक्षी हुए । (से किं तं लोमपक्खी ?) रोमपक्षी कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार के कहे हैं (तं जहा) जैसे (ढंक) ढंक (कंक) कंक (कुरला) कुरल (वायसा) वायस (चक्कागा ) चकवा (हंसा) हंस ( कलहंसा) कलहंस (रायहंसा) लाल चोंच वाले हंस (पायहंसा) पादहंस (आडा) आड (सेडी) सेडी (बगा) वगुला (बलागा) बलाका (परिप्पचा) पारिप्लव (कोच) क्रौंच (सारसा) सारस (मेसरा ) मेसर ( मसूरा) मसूर ( मयूरा) मयूर (सत्तहस्था ) सप्तहस्त (गहरा ) गहर (पोंडरीया) ( से किं तं चम्मपाखी) यर्भ पक्षी डेंटला प्रारना छे ? (चम्मपक्खी) अर्भ पक्षी (अणेगविहा पण्णत्ता) भने अशरना ह्या छे (तं जहा ) तेमा प्रारे छे (बग्गुली) वङ्गुसी - श्रर्भुजी (जलोया) ४सौ ( अडिल्ला) भरिस (भारं डपक्खी) लार उपक्षी (जीवजीना) वा ( समुदवायसा ) समुद्रवायस (कण्ण त्तिया) त्रि ( पक्खी विरालिया) पक्षीणी असिड (जे यावन्ने तह पगारा) अन्य ? या प्रहारना छे ( से त्तं चम्मपक्खी) मा अर्भ पक्षी थया. (से कि तं लोमपक्खी ?) रोभपक्षी डेटा प्रशरना है ? ( अणेगविहा पण्णत्ता) अनेः प्रहारना उद्या छे (तं जहा) नेम (ढंक) 63 (कंका) 33 (कुरला) रस (वायसा ) वायस अगडी ( चक्कागा) व्यवास (हंसा) डुस (कल हंसा) उडुसा ( राजहसा ) रास दास यांयवाणा स (पायहंसा) पाहडस (आडा) माड (सेड) सेडी (बगा) मगला (बलागा ) जसा (परिप्पवा) पारिव कोंचा) चैन्थ (सारसा) सारस (मेसर ) भेसर (मसूरा) भसूर ( मयूरा) भोर (सत्त Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३४ खेवरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ४११ जुकाः, वजुलकाः, तित्तिराः, वर्तकाः, लावकाः, कपोताः, कपिञ्जलाः, पारावताः, चिटकाः, चापाः, कुक्कुटाः, शुकाः, वहिणः, मदनशलाकाः, कोकिलाः, सेहाः, वरिल्लकादयः, ते एते रोमपक्षिणः । अथ के ते समुद्गपक्षिणः ? समुद्गपक्षिणः एकाकाराः प्रज्ञप्ताः। ते खलु न सन्तीह, बाहोचु द्वीपसमुद्रेषु भवन्ति, ते एते समुद्गपक्षिणः। अथ के ते विततपक्षिणः ? तिततपक्षिण एकाकाराः प्रज्ञमाः । ते खलु न सन्तीह, वाह्येषु द्वीपसमुद्रेषु भवन्ति, ते एते विततपक्षिणः। पोण्डरीक (कागा) काक (कामिंजुया) कामेजुक (वंजुलगा) वंजुलक (तित्तिरा) तित्तिर (वगा) बतक (लावगा) लावक (कबोया) कबूतर (कविंजला) कपिञ्जल (पारेवया) पापित (चिडगा) चिटक (चासा) चाष (कुक्कुडा) कुक्कुट (सुगा) शुक (वरहिणा) बहीं (मयणसलागा) मदनसलाका (कोइला) कोकिल (सहा) सेह (वरिल्लगमाइ) वरिल्लकादि (से तं लोमपक्खी) यह रोमपक्षी हुए। (से किं तं समुग्गपश्खी ?) समुद्ग पक्षी कितने प्रकार के हैं ? (एगागारा पण्णत्ता) एक प्रकार के कहे हैं (ते णं नत्थि इहं) वे यहां नहीं होते (बाहिरएस्सु दीवसमुद्देसु भवंति) बाहर के द्वीप-समुद्रों में होते हैं (से त्तं समुग्गपक्खी) ये समुद्गपक्षी हुए। (से कि तं विययपक्खी? वितत पक्षी कितने प्रकार के हैं ? (एगागारा पण्णता) एक प्रकार के होते हैं (ते णं नत्थि इहं) वे यहां-मनुष्य क्षेत्र में नहीं होते (बाहिरएसु दीवसमुद्देसु भवंति) बाहर के द्वीपहत्था) सस्त (गहरा) २ (पोंडरिया) पौ ३.२४ (कागा) 311 (कामिंजुया) अमेर (जुला) ३४ (तित्तिरा) तत२ (बट्टगा) ४ (लावगा) साप (कबोया) ४भूत२ (कविंजला) Nिara (पारेवया) २१त (चिडगा) सिट (चासा) यास. (कुक्कुडा) ४७८ (सुगा) पोपट (वरहिणा) पडी (मयणसलागा) भहन सा (कोइया) या (सेहा) सेड (वरिल्लगमाइ) परिसी (से तं लोम पक्खी ) मा रोमपक्षी ४ii . (से किं तं समुग्गपक्खी) सभुश पक्षी डेट प्रा२न छ ? (एगोगारा पण्णत्ता) ४ ४२ ह्या छ (ते णं नस्थि इहं) तेथेमाडी नथी मनुष्य क्षेत्रमा लता नयी (बाहिरएसु दीवसमुदेसु भवंति) २ना दी५ समुद्रोभा याय छ (से तं समुग्गपक्खी) समु४ पक्षी ४ा । से कि तं विययपक्खी) वितत पक्षी सा प्रश्न छ? (एगागारा) पण्णत्ता) ४ प्रा२ना डाय छे (ते णं नत्थि इई) तेसो माडी नयी २॥ मनुष्य क्षेत्रमा त नयी (बाहिरएसु दीवसमुदेसु भवति) माना दीप समुद्रोमा थाय Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१२ प्रज्ञापनास्त्रे ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-समूच्छिमाञ्च गर्मव्युत्क्रान्तिकाश्च । तत्र खलु ये ते संमूर्छिमास्ते सर्वे नपुंसकाः । तत्र खलु ये ते गर्भव्युत्क्रान्तिकास्ते खलु विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-खियः, पुरुषाः नपुंसकाः । एतेषामेवमादिकानां खचरपञ्चन्द्रियतिथग्योनिकानां पर्याप्तापर्याप्तानां द्वादशनातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । समुद्रों में होते हैं (से त्तं विययपरवी) यह वितत पक्षी की प्ररूपणा हुई। __(ते समासओ दुविहा पत्ता ) खेचर पंचेन्द्रिय तिथंच संक्षेप से दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (संच्छिमा य गम्भवकतिया य) संमूर्छिम और गर्भज (तत्य णं जे ते संमुच्छिमा) उनमें जो संमृर्छिम हैं (ते सव्वे नपुंसगा) वे सब नपुंसक होते हैं (तत्थ णं जे ते गम्भवतिया) उनमें जो गर्भज हैं (ते णं तिविहा पण्णत्ता) वे तीन प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (इत्थी पुरिसा नपुंसगा य) स्त्री, पुरुष और नपुंसक (एसि णं एच माझ्याणं ग्वहयर पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं) इत्यादि इन खेचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों की (पजत्तापजत्ताणं) पर्याप्त और अपर्याप्त की (वारसजाइ कुलकोडिजोणियप्पमुहसयसहस्साई भवतीति मक्खाय) बारह लाख जातिकुल कोटि योनिप्रवह होते हैं, ऐसा कहा है। (सत्तडजाइकुलकोडिलकावनब अद्भतेरसा च) हीन्द्रियों की सांत छ (से तं विययपाखो) मा पितत पक्षीनी ३५४ ५४ (ते समासओ दुविहा पग्णत्ता) २२ ५२न्द्रिय तिय २५ सपा में माना राय छ (त जहा) तेग मा ४२२ (संमुच्छिमा य गम्भवक्कंति या य) स भूमि गाने म (तत्य णं जे ते संमुच्छिमा) तेसोमारे स भूछिम छ (ते सव्वे नपुंसगा) તેઓ બધા નપુસક હોય છે (तत्यणं जे ते गम्भवतिया) तसभा २ छ (ते णं तिविहा) तेगा प्रभु प्रा२ना ४ह्या छ (त जहा) ते छे (इत्थी पुरिसा, नपुंसगा य) स्त्री, ५३५, भने नपुस । (एएसि ण एवमाइयाण खयरपचिदियतिरिक्खजोणियाण) - मेय२ ५येन्द्रिय विगेरे तिय यानी (पज्जत्ता पज्जत्ताण) पर्यात भने अपर्याप्तनी (वारस जाइ कुलकोडि जोणिप्पमुहसयसहस्साई भवतीति मक्खाय) मा२ onld કુલ કોટિ નિ પ્રવહ હોય છે, એવું કહ્યું છે. (सत्तट्ट जाइ कुलकोडि लक्ख नव अद्वतेरसाइ च) बान्द्रयानी and aur Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३४ खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः . ४२३ सप्ताऽष्ट-जातिकुलकोटिलमाणि, नव-अर्द्धत्रयोदशानि च । दश दश च भवन्ति नव, तथा द्वादश चैव वोद्धव्यानि ॥१॥ ते एते खचरपञ्चेन्द्रियतिर्यज्योनिकाः । ते एने पश्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ।सू०३४। टीका-अथ खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं खहयरपंचिंदियतिरिक्जोणिया'-'से' अथ 'कि त'-केते, कतिविधा इत्यर्थः 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया'- खेचरपञ्चेन्द्रिपतिर्यग्योनिकाः प्रज्ञाताः ? भग वानाह-'खहयरपंचिंदियतिरिकख जोणिया' खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः 'चउबिहा पण्णत्ता'-'चतुर्विधाः तुप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा, 'चरमपक्खी, लोमपक्खी, लाख, त्रीन्द्रियों की आठ लाग्न, चौइन्द्रियों की नौ लाख, जलचरों की साढे बारह लाख योनियां हैं (दस दसय होति नवगा तह वारस 'चेव बोदव्या) चतुष्पदों की दस लाख, उरपरिलो की दस लाख, भुजपरिमों की नौ लाख, और खेचरों की बारह लाख योनियां जानना चाहिए । (से तं खयरपंचिंदियतितिक्खजोणिया) यह खेचर पंचेन्द्रियों की प्ररूपणा हुई (से तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया) यह खेवरपंचेन्द्रिय तिर्यचों की प्ररूपणा हुई ॥३४॥ टीकार्थ-अब खेचर अर्थात् आकाश में विचरण करने वाले पंचेन्द्रिय तिर्यचों की प्ररूपणा की जाती है । खेचर पंचेन्द्रिय तिर्यंच कितने प्रकार के होते हैं ? इस प्रश्न का भगवान् ने उत्तर दिया-खेचरपंचेन्द्रिय तिर्यंच चार प्रकार के होते हैं। वे चार प्रकार यों हैं-चर्मपक्षी, ત્રિીન્દ્રિયની આઠ લાખ, ચાર ઇન્દ્રિયની ની લાખ, જલચરની સાડા બાર elu योनियो छ (दस-दस य होति नवगा तह बारस चेव बोद्धव्या) ॥५॥ ની દશ લાખ, ઉર પરિ સર્પોની દશ લાખ, ભુજપરિ સર્પોની નૌ લાખ અને બેચરોની બાર લાખ નિ જાણવી જોઈએ (से तं खहयक पंचिंदियतिरिक्खजोणिया) २ य२ पयन्द्रिय तिय"य योनीती प्र३५ था (से त्त पंचिंदियतिरिक्खजोणिया) PAL ५ येन्द्रिय तिय"य નીકેની પ્રરૂપણ થઈ સૂ ૩૪ છે ટીકાથ–હવે ખેચર એટલે આકાશમાં વિચરણ કરવાવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોની પ્રરૂપણ કરાય છે બેચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ કેટલા પ્રકારના હોય છે ? આ પ્રશ્નને ભગવાન ઉત્તર આપે છે–ખેચર પચેન્દ્રિય તિય ચાર પ્રકારના હોય છે. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१४ प्रज्ञापनासूत्रे समुग्गपक्खी, विययपक्खी'-चमपक्षिणः, लोमपक्षिणः, समुद्रकपक्षिणः, वितत. पक्षिणश्चेति, तत्र चर्मरूपी पक्षी वर्तते येपां ते चर्मपक्षिणः, एवं लोमरूपी पक्षो विद्यते येषां ते लोमपक्षिणः, तथा गच्छतामपि समुद् कमिव स्थिती पक्षौ येषां ते समुद्कपक्षिणः, एवं सततं विततौ-अनाकुश्चिती पक्षी येषां ते विततपक्षिणः, । अथोद्देशक्रमप्राप्त चर्मपक्षिणं प्ररूपयितुमाह-'से कि त चम्मपक्खी'-'से'-अध किंत'-के ते चर्मपक्षिणः प्राप्ताः ? भगवानाह-'चम्मपक्खी अणेगविहा पण्णत्ता' -चर्मपक्षिणः, अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'वग्गुली' -वल्गुल्यः, 'चमगीदडः' इति भापा प्रसिद्धाः, 'जलोया'-जलौकसः 'अडिल्ला'अडिल्लाः, 'भारंडपक्खी'-भारण्डपक्षिणः, 'जीवं जीवा' -जीवञ्जीवाः-चक्रवाकाः 'समुदवायसा'-समुद्रवायसाः-समुद्रकाकाः, 'कण्णत्तिया'-कर्णत्रिकाः 'पक्खिविडालिया'-पक्षिविडालिकाः, इत्येतेपु अग्रसिद्धाशपक्षिणो लोकव्यवदारादवगन्तव्याः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा'-येऽपि चान्ये तथाप्रकारा:-एवं विधाः रोमपक्षी, समुद्गकपक्षी और विततपक्षी । जिनके पंख चमडे के हों वे चर्मपक्षी, जिनके पंख रोममय (वालों के) हों वे रोमपक्षी, जिनके पंख उडते समय भी समुद्ग (पेटी) जैसे रहें वे समुद्गक पक्षी और जिनके पंख सदा फैले रहें, सिकुडें नहीं, वे विततपक्षी कहलाते हैं। ___ अब सर्वप्रथम निर्दिष्ट चर्मपक्षियों की प्ररूपणा करते हैं-प्रश्न किया गया कि चर्मपक्षी कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया -चर्मपक्षी अनेक प्रकार के कहे है । वे ये हैं-चमगादड, जलौक, अडिल्ल, भारंडपक्षी, चक्रवाक, समुद्रवायस (समुद्री काक), कर्णत्रिक, पक्षिविडालिक । इनमें से कुछ प्रसिद्ध हैं और जो प्रसिद्ध नहीं हैं, તે ચાર પ્રકારો આ છે–ચમપક્ષી, રોમપક્ષી, સમુળ પક્ષી અને વિતત પક્ષી, જેમની પાંખો ચામડાની હેય તે ચમ પક્ષી, જેની પાખ રમમય હોય (पाणी) ते रामपक्षी, 2ी पाणी ती मते ५५ समुह (पट) २वी રહે તેઓ સમુદ્ગ પક્ષી, અને જેની પાંખે સદા એ ફેલાયેલી જ રહે સ કોચાય નહીં તેઓ વિતત પક્ષી કહેવાય છે. હવે સર્વ પ્રથમ નિદિષ્ટ ચમપક્ષીઓની પ્રરૂપણ કરે છે| પ્રશ્ન પૂછે કે ચર્મપક્ષી કેટલા પ્રકારના હોય છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-ચમપક્ષી અનેક પ્રકારના કહ્યાં છે. તેઓ આ રીતના છે–ચમગીદડ, જલૌક, અડિલ્ય, ભારંડ પક્ષી, ચકવાક સમુદ્રવાસ (સમુદ્રને કાંગડા) કર્ણત્રિક પક્ષિ બીલાડીકા, તેમાંથી કેટલાક પ્રસિદ્ધ છે એને જેઓ પ્રસિદ્ધ નથી તેઓને લેકે પાસેથી જાણું લેવા જોઈએ. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेय घोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३४ खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ४१५ सन्ति तेऽपि सर्वे चर्मपक्षिणो ज्ञातव्याः, तेषामुपसंहारमाह- से तं चम्मपक्खी'ते एते-पूर्वोक्ताः, चर्मपक्षिणः प्रज्ञप्ताः, । अथ रोमपक्षिणः प्ररूपयितुमाह- से कि तं लोमपक्खी ? अथ के ते, कतिविधा इत्यर्थः; रोमपक्षिणः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'लोमपक्खी अणेगविहा पण्णत्ता'-रोमपक्षिणः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'डंका'-ढङ्काः. 'कंका'-कङ्काः, 'कुरला'-कुरलाः, 'वायचा'वायसाः, 'चक्कागा'-चक्रवाकाः, 'हंसा हंसाः, 'कलहंसा'-कलहंसाः, अव्यक्तमधुरभाषिणो हंसाः, 'रायहंसा-राजहंसा:-लोहितचञ्चुपादमरालाः 'पायहंसा'पादहंसाः, 'आडा'-आडाः 'सेडी'-सेडयः, 'बगा'-बकाः, 'बलागा'-बलाकाः, 'परिप्पवा' पारिप्लवाः, 'कोचा'-क्रौञ्चाः, 'सारसा'-सारसाः, 'मेसरा'-मेसराः, 'मसूरा'-मसराः, 'मयूरा'-मयूराः, 'सत्तहत्था'-सप्तहस्ताः, 'गहरा'-गहराः, 'पोंडरिया'-पोण्डरीकाः, 'कागा' काकाः, कार्मिजुया' कमेजुकाः, 'बंजुलगा' वजुलकाः, तित्तिरा' तित्तिराः, 'वट्टगा' वर्तकाः, 'लावगा' लावकाः 'कवोया' कपोताः, 'कविजला' कपिञ्जलाः, 'पारेवया' पारावताः, 'चिडगा' चिटकाः, 'चासा' चापाः, 'कुवकुडा' कुक्कुटाः, 'सुगा' शुकाः, 'वरहिणा' बहिणः, मयणसलागा' मदनशलाकाः, 'कोइला' कोकिलाः, 'सेहा'-सेहाः, 'वरिल्लगमाई' उन्हें लोक से समझलेना चाहिए । इसी प्रकार के जो अन्य पक्षी हों उन्हें भी चर्मपक्षी ही समझना चाहिए। यह चर्मपक्षी की प्ररूपणा हुई। रोमपक्षी कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान ने कहा-अनेक प्रकार के होते हैं, जैसे-ढंक, कंक, कुरल, वायस, चक्रवाल, हंस, कलहंस (मधुर पोलने वाले हंस), राजहंस (जिसकी चोंच और पंख लाल रंग के हों), पादहंस, आड, सेडि, बक, बलाका, पारिप्लव, क्रौंच, सारस, मेसर, मसूर, मयूर, सप्तहस्त, गहर, पोण्डरीक, काक, कामेञ्जक, वंजुलक, तीतुर, वतक, लावक, कपोत, कपिञ्जल, परेवा, चिटक, चाष, આ રીતના જે બીજા પક્ષીઓ હોય તેઓ પણ ચર્મપક્ષી જ સમજવા જોઈએ. આ ચમે પક્ષીઓની પ્રરૂપણ થઈ. રોમ પક્ષી કેટલા પ્રકારના હોય છે? श्री मावाने ४यु-अने४ ता य छे. सभडे-४, ४४, २स, वायस, ચક્રવાક, હ સ (મધુર ભાષી હંસ) રાજહ સ, (જેના પગ અને ચાંચ લાલ २ ना खाय छ) पास, २मार, सेडी. पाली, सी, २., य सारस, भेस२, मसूर, मयूर, सतत, गह२, पांड२ि४ ४१४, मनु, पनु स, तीतु२ (तेत२) मत, साप, पोत, पि , पारेवा, यि, याप, ४४, पोपट, पाए भहन, शदा, सि, सेड, परिक्षा विशे२ मा शम Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१६ प्रमापनासूत्र वरिल्लकादयः, 'से तं लोमपक्खी' ते एते रोमपक्षिणः प्रज्ञप्ताः । अथ समुद्कपक्षिणः प्ररूपयितुमाह-'से किं तं सप्लुग्गपक्खी' 'से' अथ 'किं तं' के ते, कति विधा इत्यर्थः, समुद्कपक्षिणः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-समुग्गपक्खी एगागारा पण्णत्ता' समुद्गकपक्षिणः एकाकारा-एक जानीयाः प्रज्ञप्ताः, तेपामवान्तरजाति भेदाभावात, अथ कथं न ते अवलोक्यन्ते, इत्याशङ्कायामाह-'तेणं नत्थि' इहं ते खलु समुद्गकपक्षिणः, इहलोके-मनुप्यक्षेत्रे न सन्ति, 'वाहिरेसु दीवसमुद्देसु भवंति' वाह्यधु द्वीप समुद्रेषु भवन्ति, प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तं समुग्गपक्खी' ते एते पूर्वोक्ताः समुद्कपक्षिणः प्रज्ञप्ताः । अथ विततपक्षिणः प्ररूपयितुमाह-'से किं तं विययपक्खी' 'से' अथ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः, विततपक्षिणः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'विययपक्खी एगागारा पणत्ता'-क्तितपक्षिण:-एकाकाराः -एकजातीयाः प्रज्ञप्ताः, तेपामवान्तरजाति भेदाभावात् , अथ कयं न देऽत्र विलोक्यन्ते, इत्याशङ्कायामाह-'ते णं नत्थि इ' ते खलु विततपक्षिणो न सन्ति इहलोके-मनुप्यक्षेत्रे ते न सन्तीत्यर्थः अपितु 'बाहिरएसु दीवसमुद्देस भवंति' बाह्येषु मुर्गा, तोता, बहिण, मदनशलाका, कोकिल, सेह, वरिल्लक आदि यह रोमपक्षियों का कथन हुआ। ___ समुद्गकपक्षी कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दियासमुद्गक पक्षी एक ही प्रकार के होते हैं। उनमें कोई अवान्तर भेद नहीं है । वे दिखाई क्यों नहीं देते ? इसका उत्तर यह है कि वे मनुष्यक्षेत्र में अर्थात् अढाई बीप में नहीं होते, उससे बाहर के द्वीपों और समुद्रों में ही होते हैं । यह समुद्गक पक्षियों की प्ररूपणा हुई। अब विततपक्षियों की प्ररूपणा करते है। चिलतपक्षी कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-विततपक्षी भी एक ही प्रकार के होते हैं। उनमें भी जाति भेद नहीं है । वे यहाँ क्यों नहीं दिखाई પક્ષીઓના કથનનુ વર્ણન થયુ. સમુગપક્ષી કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે–સમુદ્રગ પક્ષી એકજ જાતનું હોય છે તેમાં કઈ પેટા ભેદ નથી તેઓ દેખાતા કેમ નથી ? તેને ઉત્તર એ છે કે તેઓ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં અર્થાત્ અઢાઈ દ્વીપમાં નથી હતાં. તેનાથી બહારના દ્વીપમા અને સમુદ્રોમાં જ થાય છે, આ સમુદ્ પક્ષી એની પ્રરૂપણા થઈ. હવે વિતતપક્ષીઓની પ્રરૂપણા કરવામાં અાવે છે –વિતતપક્ષી કેટલા પ્રકારના છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી કહે છે કે–વિતતપક્ષી એક જ પ્રકારના હોય છે. તેઓમાં જાતિભેદ હોતો નથી. તેઓ Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३४ खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ४१७ द्वीपसमुद्रेषु भवन्ति, ते विततपक्षिणइति शेषः, तदुपसंहरमाह-'से तं विययपक्खी' तेएते पूर्वोक्ता विततपक्षिणः प्रज्ञप्ताः, 'ते समासओ दुविहा' ते खेचरपञ्चन्द्रियतिर्थग्योनिकाः समासत:-संक्षेपेण द्विविधा:-द्विप्रकारकाः, प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'तद्यथा-'समुच्छिमा य, गम्भवकंतिया य' संमूच्छिमाश्च, गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च, 'तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे णपुंसगा' तत्र खलु समूच्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकेषु खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेषु, ये ते संमूच्छिमा भवन्ति ते सर्वे नपुंसका एव ज्ञातव्याः, संमूच्छिमानां नपुंसकत्वावश्यंभानात्, 'संच्छिमा नपुंसकाः' इति वचनप्रामाण्यात्, 'तत्थ णं जे ते गम्भवातिया' तत्र खलु संमूच्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकखेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेषु, ये ते गर्भव्युत्क्रान्तिका भवन्ति, 'ते णं तिविहा पण्णत्ता' ते खलु निविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा, 'इत्थीपुरिसा, णपुंसगा' स्त्रियः, पुरुषाः, नपुंसकाचेति, 'एएसि णं' एतेषां खलु एवमाइयाणं' एवमादिकानाम्-पूर्वप्रदर्शितानाम् , 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं' खेचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् ‘पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तकापर्याप्तकानाम् , बारसदेते ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि उनका भी यहां मनुष्यक्षेत्र में सद्भाव नहीं है। वे अढाई बीप के बाहर जो द्वीप और समुद्र हैं, उनमें, ही होते हैं। यह विततपक्षियों की प्ररूपणा हुई। । ये खेचर पंचेन्द्रिय तिर्थग्योनिक जीव संक्षेप से दो प्रकार के कहे गए हैं, यथा-संसूर्छिम और गर्भज । इनमें जो संमूर्छिम हैं वे सब नपुंसक बेदी ही होते हैं और जो गर्भज हैं ये तीनों प्रकार के होते हैं -कोई स्त्रीवेदी, कोई पुरुषवेदी और कोई नपुंसकवेदी । इत्यादि इन पूर्जेक्त खेचर पंचेन्द्रिय तिर्थचों के पर्याप्तों और अपर्याप्तों के बारह कुलकोटि योनिप्रवह होते हैं, ऐसा भगवान् तीर्थकर ने कहा है। અહી દેખવામા કેમ આવતાં નથી? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે–તેમને પણ અહીં મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં સભાવ નથી તેઓ અઢાઈ દ્વીપની બહાર જે દ્વીપ અને સમુદ્રો છે, તેમાં જ હોય છે. આ રીતે આ વિતતપક્ષીની પ્રરૂપણા થઈ. આ બેચર પચેન્દ્રિય તિર્યંચ કેનિક જીવ સક્ષેપ કરી બે પ્રકારના કહ્યા છે જેમકે-સમૂર્ણિમ અને ગર્ભ જ, તેઓમાં જે સમુચ્છિમ છે. તેઓ બધા નપુસક વેદવાળા જ હોય છે, અને જે ગર્ભજ છે તેઓ ત્રણ પ્રકારના વેદવાળા હોય છે, કે ઈ સ્ત્રીવેદી, કેઈ પુરૂષવેદી, અને કેઈ નપુસક વેઠી છે વિગેરે એ પૂર્વોક્ત બેચર પચેન્દ્રિય તિય એના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના બાર કુલ કેટિ એનિ પ્રવાહ થાય છે. એવું ભગવાન તીર્થકરે કહ્યું છે, प्र० ५३ Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे जाइकुलकोडिजोणिप्पमुहसयसहस्सा भवंतीति मक्खाय'-द्वादशयोनि प्रवहाणि शतसहस्राणि-द्वादशयोनिकुलकोटिका लक्षा भवन्तीत्याख्यातं भगवता तीर्थकृता, अथ शिष्यवर्गानुग्रहाय द्वीन्द्रियाभृति खेचरान्तजीवानां जातिकुलकोटिशतसहस्रसंख्याज्ञापिका संग्रहगाथामाह 'सत्तट्ट जाइकुलकोडिलक्ख नव अद्धतेरसाई च । दसदस य होंति नवगा तह वारस चेव योद्धव्या' ॥१०७॥ सप्ताष्टौ जातिकुलकोटिलक्षाणि नव अर्द्धत्रयोदशानि च ।। दश दश च भवन्ति नवका स्तथा द्वादश चैव वोद्धव्याः ।। ___ एवञ्चात्र-द्वीन्द्रियाण्यारभ्य यथासंख्यं संख्यापदयोजना निम्नप्रकारेण कर्तव्या तथाहि-द्वीन्द्रियाणां सप्तजातिकुलकोटिलक्षाणि, त्रीन्द्रियाणामष्टी, चतुरिन्द्रियाणां नव जलचरपञ्चेन्द्रियाणामदत्रयोदशानि, चतुप्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियाणां दश, उरःपरिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियाणां दश, भुजपरिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियाणां नव खेचरपञ्चेन्द्रियाणां दश जातिकुलकोटि लक्षाणि भवन्तीत्यवसेयम् , । अथ खचर____ अब शिष्यजनों के अनुग्रह के लिए बीन्द्रिय से लेकर खेचर तक के जीवों की योनियां एक साथ बतलाते हैं। उनकी संग्राहिका गाथा का अर्थ इस प्रकार है-'दीन्द्रिय जीवों की सात लाख जातिकुलकोटि, ब्रीन्द्रियों की आठ लाख, चतुरिन्द्रियों की नौ लाख, जलचरपंचेन्द्रियों की साढे बारह लाख, चतुपदस्थलचरपंचेन्द्रियों की दस लाख, उरपरिसर्प स्थलचरपंचेन्द्रियों की दश लाख, भुजपरिसर्पस्थलचरपंचेन्द्रियों की नौ लाख, खेचर पंवेन्द्रियों की बारह लाख जाति कुलकोटि हैं। गाथा में केवल संख्यारसूचक पदों का प्रयोग किया है, अतएव उन्हें दीन्द्रियादि के साथ अनुक्रम से सम्बद्ध कर लेना चाहिए । હવે શિષ્યજનોના અનુગ્રહ માટે કીન્દ્રિયથી આરંભીને બેચર સુધીના જીવોની નિ એકી સાથે બતાવે છે. તેની સ ગ્રાહક ગાથાનો અર્થ આ રીતે છે કીન્દ્રિય જીવની સાત લાખ, જાતિકુલ કોટિ, ત્રીન્દ્રિયની આઠ લાખ, ચાર ઈન્દ્રિવાળાની નવ લાખ, જલચર પચેન્દ્રિની સાડા બાર લાખ, ચતુષઢ સ્થલચર પચેન્દ્રિયની દશ લાખ, ઉર પરિસર્પ સ્થલચર પચેન્દ્રિય ની દશ લાખ, ભુજ પરિસર્પ સ્થલચર પચેન્દ્રિયની નવ લાખ બેચર પચેન્દ્રિયની બાર લાખ, જાતિ કુલ કેટિ છે. ગાથામાં કેવળ સંખ્યા સૂચક પદને પ્રયોગ કર્યો છે. તેથી જ તેઓને દ્વીન્દ્રિયાદિની સાથે અનુક્રમથી સમ્બન્ધ જોડી લે જોઈએ, Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू ३५ सदमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् पञ्चेन्द्रियानुपसंहरन्नाह से तं खहयरपंचिंदियतिरिक्खनोणिया' ते एतेपूर्वोक्ताः, खचरपञ्चेन्द्रियतियग्योनिकाः प्रज्ञप्ताः, 'सेत्तं पंचिदियतिरिक्खजोणिया' ते एते पूर्वोक्ताः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः प्रज्ञताः ॥सू० ३४॥ मूलम्-से किं तं मणुस्ता ? मणुस्सा दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-समुच्छिममणुस्ता य, गब्भवतियमणुस्सा य ।से किं तं संमुच्छिममणुस्सा ? कहि णं भंते ! संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति ? गोयमा! अंतोमणुस्सखित्ते घणयालीलाए जोयणसय सहस्सेसु, अड्डाइज्जेसु दीवसमुद्देसु, पन्नरलसु कम्मभूमिसु, तीसाए अकस्मभूमिसु, छप्पन्नाए अंतरदीवएसु गब्भवतिय मणुस्साणं चेव उच्चारेसु वा पासवणेसु वा खेलेसु वा सिंघाणएसु वा बंतेसु वा पित्तेसु वा पूएसु वा सोणिएसु वा सुस्केसु वा सुक्कपुग्गलपरिसाडेसु वा विगयजीवकलेवरेसु वा थीपुरिस. संजोएसुवा णगरणिद्धमणेसु वा, सव्वेसु चेव असुइटाणेसु एत्थ णं संमुच्छिममणुस्ता संमुच्छंति, अंगुलस्स असंखेजइभागमे ताए ओगाहणाए । असन्नी मिच्छदिट्टी अन्नाणी सव्वाहिं पज्जत्तीहिं अपजत्तगा अंतोमुहुत्ताउया चेव कालं करेंति । सेतं संमुच्छिममणुस्सा ॥सू० ३५॥ छाया-अथ के ते मनुष्याः? मनुष्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथासंमूच्छिममनुष्याश्च, गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याश्च । अथ के ते संमूच्छिममनुष्या? अब खेचररूपणी का उपसंहार करते हैं-यह खेचर पंचेन्द्रिय तिर्यचों की प्ररूपणा हुई और इसके साथ ही पंचेन्द्रिय तिर्यंच जीवों की भी प्ररूपणा समाप्त हुई ॥३४॥ शब्दार्थ-(से' किं तं मर्गुस्सा ?) मनुष्य कितने प्रकार के हैं? હવે ખેચર જીવેની પ્રરૂપણાને ઉપસંહાર કરે છે–આ બેચર પંચેન્દ્રિય તિય ચાની પ્રરૂપણ થઈ અને તેની સાથેજ પંચેન્દ્રિય તિર્થં ચ ની પ્રરૂ५ समास 25. ॥ सू. ३४ ॥ મનુષ્ય પ્રજ્ઞાપના साथ-(से किं तं मणुस्सा) भनुष्यना सर ५४२॥ छ ? (मगुस्सा) मनुष्य Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२० प्रशापनासूत्रे कुत्र खलु संमूछिममनु गाः रामूच्छनि ? गौतम! अतो मनुष्यक्षेत्रे पश्च चत्वारिंशति योजन शवराहस्रपु, अतृतीयेषु द्वीपसमुद्रे पु, पञ्चदशसु कर्मभूमिपु, विंशति अर्मभूमिपु, पट्पञ्चाशति अन्तरद्वीपेगु, गर्भव्युत्क्रान्तिकमतुष्याणामेव उच्चारेषु वा प्रस्रवणेषु वा खेलेयु वा शिवाणकेषु वा वान्नेषु वा पित्तेपु वा पूयेषु वा शोणितेषु वा शुक्रेषु वा शुक्रपुद्गलपरिशाटेषु वा विगतजीवकलेवरेपु वा (दुविहा पण्णता) दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (संमुच्छिममणुस्सा य गम्भवक्कंतियमणुस्सा य) संमूर्छिम मनुष्य और गर्भज मनुष्य (ले किं तं संमुच्छिममनुस्सा ?) संमृछि सनुप कितने प्रकार के हैं ? (कहि णं भंते ! संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति ?) कहां भगवन् ! संमूर्छिम मनुष्य जन्मते हैं ? (गोयमा ! अंतो मणुस्सखित्ते) हे गौतम ! मनुष्य क्षेत्र के अन्दर (पणयालीसाए जोयणसयसहस्सेसु) पैतालीस लाग्य योजन परिमित (अड्डाइज्जेषु दीवसमुहेसु) अढाईद्वीप समुद्रों में (पन्नरससु) पन्द्रह (कम्मभूमिसु) कर्मभूमियों में (तीसाए) तीस (अकम्मभूमिसु) अकर्मभूमियों में (छप्पन्नाप) छप्पन (अंतरदीवेसु) अन्तर्वीपों में (गम्भवक्कंतिय मणुस्साणं चेव) गर्भज मनुष्यों के ही (उच्चारेसु वा) मल में (पासवणेतुनासूत्र में (खेलेसु वा) कफ में (सिंघाणेसु वा) रेट में-नाक के मल में (वंतेसु वा) वमन में (पित्तेस्तु चा) पित्त में (पूगसु वा) मवाद में (सोणि वा) रुधिर में (सुक्केसु वा) शुक्र में (सुक्कपुग्गलपरिसाडेसु वा) पहले सूखे फिर गीले हुए शुक्र में (विगयजीवकलेवरेसु वा) मृतकजीव-कलेवरों में (दुविहा पण्णत्ता) मे. प्रार। हाछे (त जहा) तेग मारेछ (संमुच्छिममणुस्सा य गमवक्कंतियमगुस्सा य) स भूछि म मनुष्य मने . मनुष्य (से कि त संगुच्छिगमणुरसा) स भूमि मनुष्य ॐ २॥ छ ? (कहिण भंते) । समुच्छिममणुरसा संमुच्छंति ?) मावान् स भूमि भनुष्य ४यान्मता शे? (गोयभा । अंतोमणुस्सखित्ते) गौतम भनुप्य क्षेत्रनी २०६२ (पणयालीसाए जोयणसयसहम्सेसु) पिस्तelu an योन परिमित (अढाइब्जेनु दीवसमुदेश) Aढा दीप-समुद्रामा (पन्नरससु) ५ ६२ (कम्मभूमिसु) भमूभियोमा (तीसाप) श्री (अकम्मभूमिसु) समभियामा (छ'पन्नाए) ७५५न (अंतरदीवएस) मन्त२ दीपामा (गन्भवतियमणुस्साण चेव) गर्भ मनुष्याना (उच्चारेसु वा) भाभी (पासवणेसु वा) भूभा (खेलेतु वा) ४३भा (सिंधाणएसु वा) बीट नाना भाभी (वंतेसु वा) यमनमा (पित्तेसु वा) पितभा (पूण्सु वा) भाभा (सोणिएसु वा) साडिमा (मुस्केसु वा) पीयभा (सुस्कपुग्गलारिसाडेसु वा) पसा सुन्यने ५छाया Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका प्र. पद १ सू.३५ सभेदगनुष्य स्वरूपनिरूपणम् ४२१ स्त्रीपुरुपसंयोगेषु वा नारनिर्वभनेगु वा, सर्वे ध्येय अशुचिस्यानेपु, अत्र खलु संम्रछिममनुष्याः संम्रच्छन्ति, अनालस्य असंख्येयभागमात्रया अवगाहनगा। असंज्ञिनः, मिथ्यादृष्टयः अज्ञानिनः सामिा पर्गाप्तिभिरपर्याप्ताः अन्तर्मुहुर्तायुष्का एव कालं कुर्वन्ति, ते एते संभूछिममनुष्याः। ।०३५॥ टीका-अथ मनुष्यान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं मणुस्पा?' 'से' अथ __'किं तं' के ते कतिविधाः, मनुष्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'मणुस्सा दुविहा पण्णत्ता' मनुष्याः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'संमुच्छिममणुस्सा य' समूच्छिमनुष्याथ, 'गातियमणुस्साय' गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुप्याच, अथ (थीपुरिससंजोएट वा) स्त्री-पुरुष के संयोग ले (नगरणिमणेतु वा) नगर की गटरों में (सम्वेसु चेव असुइट्टाणेसु) सभी अशुचि स्थानों में (एत्थ णं समुच्छिमअणुस्सा संमुच्छति) इन स्थानों में संमूछिम मनुष्य उतन्न होते हैं । (अंगुलस्त असंखेजइभागमेत्तार) अंगुल के असंख्यातवें भाग मात्र (ओगाहणाए) अवगाहना से (असणीमिच्छदिली अण्णाणी) असंज्ञी, मिथ्यादृष्टि, और अज्ञानी होते हैं (सव्वाहि पजत्तीहिं अपजत्ता) सब पर्याप्तियों से अपर्याप्त (अंतोमुत्ताउया चेव) अन्तर्नुहर्त की आयु वाले ही (कालं करे ति) अर जाते हैं (से तं संमृच्छिम मणुस्सा) यह संमूर्छिम मनुष्यों को प्ररूपणा हुई।॥३५॥ टीकार्थ-अब मनु बों को प्ररूपणा प्रारंभ की जाती है। प्रश्न है कि मनुष्य कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-मनुष्य दो प्रकार के कहे हैं-संभूमिमनुष्य और गर्भज मनुष्य । cileu ये शुभ (विगयजीवकलारेसु वा) भरेसा wain सेवरोभा (थीपुरिससंजोएसु वा) वी पु३५ना सयाम (यणिद्धमणेतु वा) नगरानी ४३॥ (सब्वेसु चेव असुइट्ठाणेसु) यी पवित्र यामाना स्थानमा सर्वत्र (एत्थ णं संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति) २॥ स्थानमा स भूमि मनुष्य । उत्पन्न याय छे. (अगुलस्त असंखेजइभागमेत्ताए) 21 यात माग भार (ओगाहणाए) मानायी (असण्गी मिच्छदिट्टि अण्णाणी) २सशी, मिट. मन मज्ञानी हाय छ (समाहिं पज्जत्तीहिं अपज्जत्तगा) धी ५ोतियाथी म५य(अंतोमुहुत्ताउया चेव) मन्तभुहूतनी सायुष्यवाणा ४ (कालं करे ति) भरी तय छ (से त्त समुच्छिममणुस्सा) मा सभूमि મનુષ્યની પ્રરૂપણ થઈ. સૂ. ૩પ છે ટીકર્થ-હવે મનુષ્યની પ્રભુને પ્રારંભ કરાય છેપ્રશ્ન એ છે કે કેટલા પ્રકારના હોય છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-મનુષ્ય બે પ્રકારના કહ્યા છે. સંભૂમિ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२. प्रज्ञापनासूत्रे संमूच्छिममनुष्यान् प्ररूपयति-से किं तं समुच्छिममणुस्सा ?' 'से' अब 'कि तं' के ते-कतिविधाः संमृच्छिममनुष्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवन्तम्प्रति गौतमस्य प्रश्नोक्तिमनुवदति समादरणार्थ भगवान् आर्यश्यामः-'कहि णं भंते ! संच्छिममणुस्सा समुच्छति' हे भदन्त ! कुत्र खलु संमूच्छिममनुष्याः संमूर्च्छन्ति-गर्भोत्पातमन्तरैव उत्पद्यन्ते ? भगवानाह-'गोयमा ! अंतोमणुस्सखित्ते' हे गौतम ! अन्तोमनुष्यक्षेत्रे-मनुष्यक्षेत्रस्य मध्ये इत्यर्थः, 'पणयालीसाए' पञ्चचवारिंशति 'जोयणसयसहस्सेसु' योजनशतसहस्रेषु 'अडाइज्जेसु' अर्द्धतृतीयेषु 'दीवसमुदेसु' द्वीपसमुनेषु ‘पन्नरससु' पञ्चदशसु 'कम्मभूमिसु' कर्मभूमिषु 'तीसाए' त्रिंशति 'अकम्मभूमिसु' अकर्मभूमिषु 'छपनाए अंतर दीवएसु' पट्पञ्चाशति अन्तरद्वीपेषु 'गम्भवकंतियमणुस्साणं चेव' गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याणामेव 'उच्चारेमु वा' उच्चारेषु वा, पुरीषेषु अत्र सर्वत्र वा शब्दो विकल्पार्थः, 'पासवणेमु' प्रस्रवणेषु वा, 'खेलेसुवा, खेलेपु वा सिंघाणएसु वा' शिवाणकेपु-नासिकामलेपु 'वंतेसु वा वान्तेपु-कृतोद्वमनेषु वा, 'पित्तेसु वा' पित्तेषु वा 'पूयेषु वा' पूतेषु वा-पक्वशोणितेपु वा 'सोणिएसु वा' शोणितेपु वा, 'मुक्केसु वां' शुक्रेपु वा, 'मुक्कपुग्गलपरिसाडेसु वा'शुक्रपुद्गलपरिशाटेषु वा-पूर्वशुष्कपश्चादाई-शुक्रेषु इत्यर्थः, 'विगयजीवकलेवरेस ___ संमूछिम मनुष्य कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान के प्रति गौतम के प्रश्न का अनुवाद करते हुए भगवान् आर्यश्याम कहते हैंहे भगवन् ! संमुच्छिम मनुष्य कहां उत्पन्न होते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! इस मनुष्यक्षेत्र के अन्दर अर्थात् पैंतालीस लाख योजन विस्तार वाले अढाई द्वीप-समुद्रों में, पन्द्रह कर्मभूमियों में, तीस अकर्मभूमियों में तथा छप्पन अन्तरद्वीपों में, गर्भजमनुष्यों के ही मल में, मूत्र में, श्लेष्म में, नाक के मल (रेट) में, वमन में, पित्त में, मवाद में, रुधिर में, शुक में, पहले सूख गए और फिर गीले हुए અને ગર્ભજ મનુષ્ય. સમૃમિ મનુષ્યના કેટલા પ્રકારના હોય છે? શ્રી ભગવાનના પ્રત્યે ગૌતમના કરેલા પ્રશ્નનો અનુવાદ કરતાં ભગવાન આર્યશ્યામ કહે છે- હે ભગવદ્ ! સ મૂર્છાિમ મનુષ્ય કયા ઉત્પન્ન થાય છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ !' આ મનુષ્ય ક્ષેત્રની અંદર અર્થાત્ ૪૫ પિસ્તાળીસ લાખ જન વિસ્તાર વાળા અઢાઈ દ્વીપ–સમુદ્રમાં પદર કર્મભૂમિમાં, ગ્રીસ અકર્મ ભૂમિમાં તથા છપ્પન અન્તર દ્વિીપમાં, ગર્ભજ મનુષ્યનાજ મળમાં મૂવમાં ગ્લેમમાં નાકના મળમાં વમનમાં, પિત્તમાં પરૂમ, લેહીમાં શુકમાં પહેલા સુકાઈને લીલા થયેલ શુકમા મરેલાના કલેવરોમાં Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३५ समेदमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् वा' विगतजीवकलेवरेषु वा-विगताजीवा येभ्यस्ते विगतजीवास्ते च ते कलेवराश्चेति विगतजीवकलेवरास्तेषु-मृतकशरीरेषु इत्यर्थः, 'थीपुरिसंजोएमु वा' स्त्रीपुरुषसंयोगेषु वा-योनिषु णगरनिद्धमणेसु वा' नगरनिर्धमनेषु वा-नगरस्य 'गटर' इति प्रसिद्धेषु कचवरस्थापनस्थलेषु वा 'सव्वेसु चेव असुइहाणेसु' सेवेषु चैव अशुचि स्थानेषु-अन्यान्यपि यानि कानिचित् मनुष्यसंसर्गवशादशुचि भूतानि स्थानानि तेषु सर्वेषु इत्यर्थः, 'एत्थ णं संग्रच्छिमणुस्सा संमुच्छति'-एषु खलु-उपदर्शितेषु अपवित्रस्थानेषु, संमूर्छिममनुष्याः संमूच्छन्ति, 'अंशुलस्स असंखेजइभागमेत्ताए'-अगुलस्य असंख्येयभागमात्रया 'ओगाहणाए' आगाहनया 'असन्नी' असंज्ञिनः 'मिच्छादिहो'-मिथ्यादृष्टयः 'अन्नाणी' अज्ञानिनः सन्तः 'सव्याहि' पजत्तोहिं' सर्वाभिः पर्याप्तिभि- 'अपज्जत्तगा'-अपर्याप्तकाः 'अंतो मुहुत्ताउयाचेव' अन्तर्मुहूर्वायुष्काश्चैव-अन्तर्मुहूर्तम्-शुहर्ताभ्यन्तरमेव, आयुर्येषां ते अन्तर्मुहूर्तायुष्काः 'कालं करेंति' कालं-मरणधर्मम् कुर्वन्ति-प्राप्नुवन्ति, प्रकृतमुपसंहरति-'सं तं समुच्छिममणुस्सा' ते एते-पूर्वोक्ताः संच्छिममनुष्याः प्रज्ञप्ताः ॥सू०३५॥ मूलम्-से किं तं गभवतियमणुस्सा? गब्भवक्कंतियमणुस्सा तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-कम्मभूमगा १, अकम्मशुक्र में, मृतक-कलेवरों में, स्त्री-पुरुषों के संयोग में (योनि में), नगर की गटरों में या कचरे के स्थानों में, और सब अशुचि स्थानों में अर्थात् इनके अतिरिक्त मनुष्यों के संसर्ग से अशुचि बने हुए अन्य सब स्थानों में संमूर्छिम मनुष्य उत्पन्न होते हैं । थे संमूर्छिम मनुष्य अंगुल के असंख्यातवें भाग की अवगाहना वाले होते हैं, असंज्ञी, मिथ्याधि और अज्ञानी होते हैं । सब पर्याप्तियों से अपर्याप्त होते हैं और अन्तमुहर्त की आयु वाले होते हैं । अन्तर्मुहूर्त में ही काल को प्राप्त हो जाते हैं । यह संमूछिम मनुष्यो की प्ररूपणा पूर्ण हुई ॥३५॥ સ્ત્રી, પુરૂષોના સંગમા, નિમા) શહેરની ગટરોમાં, મરેલા મડદામા કચરાના સ્થાનોમાં અને બધા અપવિત્ર સ્થાનમાં અર્થાત્ આ સિવાયના માણસના સસગથી અપવિત્ર બનેલા બીજાં બધા સ્થાનેમા સંમૂર્ણિમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. આ સમષ્ઠિમ મનુષ્ય આગળના અસ ખ્યાત ભાગની અવગાહનાવાળા હોય છે, અસ સી, મિથ્યાષ્ટિ. અને અજ્ઞાની હોય છે. બધી પર્યાપ્તિઓથી અપર્યાપ્ત હોય છે અને અન્તર્મુહૂર્તની આયુષ્યવાળા હોય છે. અન્તર્મુહૂર્તમાંજ કુલને પ્રાપ્ત થાય છે. આ સમૂર્છાિમ મનુષ્યની પ્રરૂપણા થઈ. સૂ. ૩૫ છે Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કરછ प्रक्षापनासूत्रे भूमगार, अंतरदीवगा३ । से किं तं अंतरदीवगा? अंतरदीवगा अट्ठावीसविहा पाणता, तं जहा-एगोरुया १, आहासिया २, वेसाणिया३, गंगोलिया४, हयकण्णा५, गयकण्णा६, गोकण्णा७, सबकुलिकण्णाद, आयंसमुहा१०, अयोनुहा११, गोमुहा१२, आसमुहा१३, हस्थिमुहा१४, सोहमुहा१५, वग्घमुहा१६, आसकण्णा१७, हरिकण्णा १८, अकाणा१९, कपणपाउरणा२०, उकामुहा२३, विज्जुदंता२४, घणदंता२५, लटुदंता२६, गूढदंता२७, सुद्धदंता२८। से तं अंतरदीवगा।१। से किं तं अकम्मभूमगा? अकम्मभूमगा तीसविहा पणत्ता, तं गहा-पंचहि हेमवएहिं५, पंचहि हिरणवए हिं५, पंचहि हरिबासेहिं५, पंचहिं रमगवासेहिं५, पंचहिं देवकुरू हिं५, पंवहिं उत्तरकुरुहिं५। ६४५३०। से तं अकस्मभूमगा ।सू०३६॥ __छाया-अथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुप्याः ? गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यात्रिविधा; प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कर्मभूमकाः १, अकर्मभूमकाः २, अन्तरद्वीपकाः ३। अथ के ते अन्तरद्वीपकाः ? अन्तरद्वीपका अष्टाविंशतिविधाः, प्रज्ञप्ताः, तद्यथा शब्दार्थ-(से किं तं गम्भवक्कतियपणुस्सा ?) गर्भज मनुष्य कितने प्रकार के होते हैं ? (गा बक्कंतियप्रणुस्सा तिविहा पण्णत्ता) गर्मज मनुष्य तीन प्रकार के कहे हैं (लं जहा) वे इस प्रकार हैं (कम्मभूमगा) कर्मभूमि में उत्पन्न (अकम्मभूमगा) अकर्मभूमि में उत्पन्न (अंतरदीवगा) अन्तर्टीयों में उत्पन्न । __ (से किं तं अंतरदीवगा ?) अन्तर्वीप में उत्पन्न होने वाले कितने प्रकार के हैं ? (अट्ठावीसविहा पण्णत्ता तं जश) अट्ठाईस प्रकार के कहे wat:-(से किं गभवतियमणुस्सा) भनुष्य 20 ४२॥ थाय छ ? (गम्भवक्कंतियमणुस्सा तिविहा पण्णत्ता) म भनुष्य न ४२॥ छ (नं जहा) ते २॥ ४ारे छे (कम्मभूगग.) भभूमिमा उत्पन (अकम्मभूमगा) २४ भूमिमा Gua (अंतरेतीवगा) मत२ दीपाभा पन्न (से कि तं अंतरदीवगा) मन्त२ दीपमा त्पन्न यना। टसा प्रश्ना छ (अट्ठावीसविहा पण्णत्ता त जहा) यावीस १२॥ ४ह्या छ भ (एगो Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३६ सभेदमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् ४२५ एकोरुकाः १, आभासिकाः २, वैपाणिकाः ३, नाङ्गोलिकाः ४, हयकर्णाः ५, गजकर्णाः ६, गोकर्णाः ७, शष्कुलिकर्णाः ८, आदर्शमुखाः ९, मेण्डमुखाः १०, अयोमुखाः ११ गोमुखाः १२ अश्वमुखाः १३ हस्तिमुखाः १४ सिंहमुखाः १५ व्याघ्रमुखाः १६ अश्वकर्णाः १७ हरिकर्णाः १८ अकर्णाः १९ कर्णप्रावरणाः २० उल्कामुखाः २१ मेघमुखाः २२ विद्युन्मुखाः २३ विद्युदन्ताः २४ गजदन्ताः २५ लष्टदन्ताः २६ गूढदन्ताः २७ शुद्धदन्ताः २८ । ते एते अन्तरद्वीपकाः। हैं, जैसे (एगोरुया) एकोरुक (आहासिया) आभासिक (वेसाणिया) वैषाणिक (णंगोलिया) लांगूलिक-नांगोलिक (यकण्णा) हयकर्ण (गयकण्णा) गजकर्ण (गोकण्णा) गोकर्ण (सक्कुलिकण्णा) शकुलिकर्ण (आयसमुहा) आदर्शमुख (मेंढमुहा) भेण्ड मुख (अयोमुहा) अयोमुख (गोमुहा) गोमुख (आसमुहा) अश्वमुग्व (हत्थिमुहा) हस्तिमुख (सीहमुहा) सिंहमख (बग्घमुहा) व्याघ्रमुख (आसकरणा) अश्वकर्ण (हरिकण्णा) हरिकर्ण (अकरणा) अकणे (कण्गपाउरणा) कर्णप्रावरण (उक्कामुहा) उल्कामुख (मेहमुहा) मेघमुख (विज्जुमुहा) विद्युत्-मुख (विज्जुदंता) विद्युदन्त (घणदंता) घनदन्त (लट्ठदंता) लप्टदन्त (गूढदंता) गूढदन्त (सुद्धदंता) शुद्धदन्त (से तं अंतरदीवगा) यह अन्तर्वीपजों की की प्ररूपणा हुई। _ (से किं तं अकम्मभूमगा ?) अकर्मभूमिज मनुष्य कितने प्रकार के होते हैं ? (तीसविहा पण्णत्ता) तीस प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (पंचहिं हेमवएहिं) पांच हैमवत क्षेत्रों में (पंचहिं हिरणज्या गो (आहासिया) सामासि४ (वेसाणिया) Aug (गांगोलिया) aaples (हयण्कणा) उय (गयकण्णा) २४४ (गोकण्णा) ४ (सक्कुलि कण्णा) शसि (आरंसमुहा) Pाश भुज (मेढमुहा) भेढशुम (अयोमुहा) मयोभुत (गोमुहा) You (आसमुह!) PAY (हत्थिमुहा) यीyu (सीह मुहा) सिंY (वग्पमुहा) पावभुम (आसकण्णा) 244 (हरिकण्णा) ९२४९ (अकण्णा) २४ (कण्ण पाउरणा) ४ प्राव२५ (उक्कामुहा) 31८४Y (मेहमुहा) भेधभुम (पिज्जुमुहा) विधुत-भुप (विज्जुदंता) विधुत (धणदंता) धन त (लट्रदंता) सत (गूढता) दन्त (सुद्धदन्ता) शुद्धत (से त अंतरदीवगा) આ અતર કીપજ ની પ્રરૂપણા થઈ. (से किं त अकम्मभूमगा ?) २ मृभिन मनुष्य 32सा २ना साय छ ? (अकम्मभूमगा) मम भूमिका (तीसविहा पण्णत्ता) तीस प्रान॥ प्र० ५४ Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२६ प्रशापनासूत्रे अथ के ते अकर्मभूमकाः १ अकर्मभूमिका स्त्रिंशद्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पञ्चभिहै मवतैः ५ पञ्चभिहैं रण्यवतैः ५ पञ्चभिर्हरिवः५ पञ्चभीरम्यकव: ५ पञ्चभिदेवकुरुभिः५ पञ्चभिरुत्तरकुरुभिः ५।६४५-३०। ते एते अकर्मभूमकाः ॥सू०३६।। टीका-अथ गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं गम्भववतियमणुस्सा ?' 'से' अथ 'किं तं' के ते, कतिविधा इत्यर्थः, गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्या! प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गम्भवक्कंतियमणुस्सा तिविहा पण्णत्ता'-गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः, त्रिविधा प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'कम्मभूमगा' कर्मभूमकाः १ 'अकम्मभूमगा-अकर्मभूमकाः २ 'अंतरदीवगा' अन्तरद्वीपकाश्च ३। तत्र कर्म भूमकपदव्युत्पत्तिमाह-कृषिवाणिज्यप्रभृति, मुक्तिमार्गानुष्ठान वा कर्म तत्प्रधाना भूमियेषां ते कर्मभूमाः, आपत्वात्समासान्तोऽचप्रत्ययः, कर्मभूमा एव कर्मभूमकाः, अथाकर्मभूमकपदव्युत्पत्तिमाह-अकर्मा-पूर्वोक्तकमरहिता भूमिवएहिं) पांच हैरण्यवत क्षेत्रों में (पंचहि हरिवाहि) पांच हरिवर्ष क्षेत्रों में (पंचहिं रम्मकवासेहिं) पांच रम्यकपर्व क्षेत्रों में (पंचहिं देवकुरुहि) पांच देवकुरु क्षेत्रों में (पंचहिं उत्तरकुरुहिं) पांच उत्तरकुरु क्षेत्रों में (से तं अकम्मभूमगा) यह अकर्मभूमिज मनुष्यों की प्ररूपणा हुई ॥३६॥ टीकार्थ-अब गर्भज मनुष्यों की प्ररूपणा प्रारंभ करते हैं । गर्भज मनुष्य कितने प्रकार के कहे गए हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं गर्भज मनुष्य तीन प्रकार के होते हैं। वे ये हैं-(१) कर्मभूमक (२) अकर्मभूमक और (३) अन्तर्वीपज। यहां कृषि, वाणिज्य आदि जीवन निर्वाह के कार्यो को तथा मोक्ष मार्ग की आराधना को 'कर्म' कहा गया हैं । जो कर्मप्रधान भूमि में रहते हैं या उत्पन्न होते हैं, वे मनुष्य 'कर्मभूमि कहलाते हैं । आर्ष छे (त जहा) तेथे। 20 ४२ छ (पंचहिं हेमवएहिं) पाय डेभक्त क्षेत्रामा (पंचहि हेरण्णवाहि) पाय २९यवत क्षेत्रमा (पंचहि हरिखासेहिं) पाय विवर्ष क्षेत्रमा (पचहिं रम्मकवासेहिं) पाय २२५४ मा (पंचहिं देवकुरूहिं) पांय हेय ३ क्षेत्रमा (पंचहिं उत्तरकुरुहि) पाय उत्तर ७३क्षेत्रमा (से तं अकम्मभूमगा) मा કર્મભૂમિ જ મનુષ્યની પ્રરૂપણા થઈ. છે સ ૩૬ ટીકાથ-હવે ગર્ભજ મનુષ્યની પ્રરૂપણું પ્રારંભ કરે છે–ગર્ભજ મનુષ્ય કેટલા પ્રકારના કહેલા છે. શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–ગર્ભજ મનુષ્ય ત્રણ પ્રકારના હોય છે તે मा रीते छ (१) भभूम (२) २५भभूम (3) Ardsी ५४. मी ती, વાણિજ્ય, વિગેરે જીવન નિર્વાહના કાર્યોને અને મોક્ષ માગની આરાધનાને Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ टीका प्र. पद ? सू ३० सदस्वरूपनिरूपणम् ४२७ येषां ते अकर्मभूताः, त एव अकर्मभूमकाः, अथान्तरद्वीपपदव्युत्पत्तिमाह- अन्तरे लवण समुद्रस्य मध्ये द्वीपा :- अन्तरद्वीपाः, अन्तरशन्दस्य मध्यवाचिलात् तद्गता मनुष्याः - अन्तरद्वीपकाः, अथ सन्निहितत्वात्- 'अस्ति पश्चानुपूर्वी' इतिन्यायाद् वा प्रथमतोऽन्तरद्वीपगान् प्ररूपयति- 'से किं तं अंतरदीवगा' 'से' अथ 'किं तं' के ते - कतिविधाः, अन्तरद्वीपमा मनुष्याः प्रज्ञप्ताः ? गगनाद - 'अंतरदीवगा अट्ठावीसविहा पण्णत्ता' अन्तरद्वीपगा मनुष्याः, अष्टाविंशतिविवा:- अष्टाविंशतिप्रकारकाः मनुष्याः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तथा 'एगोरुया' एकोरुहाः, १ ' आहासिया'अभासिकाः२, 'वेसाणिया' वैपाणिकाः ३, 'गंगोला' नाङ्गोलिकाः ४, 'हयकन्ना' - हयकर्णाः ५, 'गयकण्णा' - गजकर्णाः ६, 'गोकन्ना' - गोकर्णाः ७, 'सक्कु - किन्ना' शकुलकर्णाः ८, 'अयं समुद्दा' - आदर्श मुखाः ९, 'ढ' मेण्ट प्रयोग होने से यहाँ 'अच्' प्रत्यय हो गया है। कर्मभूम ही कर्मभूमक कहलाते हैं। जिन मनुष्यों की भूमि पूर्वोक्त कर्मों से रहित हो वे कर्मभूम कहे गए हैं । लवण समुद्र के अन्तर (अन्दर ) जो द्वीप हैं, वे अन्तर दीप कहलाते हैं । यहां अन्तर शब्द मध्य का वाचक है । उन अन्तर द्वीपों में रहने वाले मनुष्य अन्तरद्वीपक कहलाते हैं । सन्निहित होने के कारण अथवा पञ्चानुपूर्वी भी एक आनुपूर्वी है, सर्वप्रथम अन्त में परिगणित अन्तरद्रीपण मनुष्यों की प्ररूपणा करते हैं । प्रश्न किया गया कि अन्तरदीपण मनुष्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं- अन्तरद्वीपण मनुष्य अड्डाइस प्रकार के हैं । वे इस प्रकार हैं - १ एकोरुक २ आभासिक ३ वैषाणिक ४ नांगोलिक ક હેતુ છે. જે ક`ભૂમિ (પ્રધાન) મા રહે છે અથવા તે જન્મે છે તે मनुष्यो 'मुर्मभूम' अडेवाय छे. मार्प प्रयोग होवाथी आडि' 'अच्' प्रत्यय થયેલા છે, કભૂમિજ કભૂમક કહેવાય છે. જે માણસાની ભૂમિ પૂર્વોક્ત કર્મોથી રહિત હાય તે અક ભ્રમક કહેવાય છે. લવણુસમુદ્રના મધ્યે (અંદર) જે દ્વીપ છે. તેઓ અંતર દ્વીપ કહેવાય છે. આ જગ્યાએ અંતર શબ્દ મધ્યના વાચક છે. આ અંતર દ્વીપમાં રહેનારા મનુષ્ય અંતર દ્વીપક કહેવાય છે. સન્નિહિત હાવાને કારણે અથવા પશ્ચાતુપૂર્વી પણ એક આનુપૂર્વી છે સર્વ પ્રથમ અન્તમા પરિગણિત અન્તર દ્વીપગ મનુષ્યની પ્રરૂપણા કરતા કહે છે પ્રશ્ન કરાયેાકે અન્તદ્વીપગ મનુષ્ય કેટલા પ્રકારના કહેલાં છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે અન્તકી પગ મનુષ્ય અઠયાવીસ પ્રકારના છે. તેઓ આ પ્રકારે છે (१) से४।३४ (२) यालापि४ (3) वैपाणिङ (४) नांगलिक सांगूसिङ (4) Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२८ मुखाः१०, 'अपोमुता' भगुवा:११, 'मोह'-गामा:१२, 'भासमुहा'-अश्वमुखाः१३, 'हस्लिमुद्दा-दस्ति गुवाः१४, 'सीहा'-सिंहाचा:१५, 'बग्ममुहा'व्याप्रमुखा:१६, 'आमाण्णा'-अशकणी: १७, किन्ना' हरिकणी:१८, 'प्रकपणा'-अरुणी:१९, कपाउरणा'-मारणा: २०, 'उनमुहा' उलामुखाः १२, 'हमुदा' मेवमुखाः-२२, 'विजुमुहा'-निगुनना: २३, 'विजुदंता'विशुद-लाः २४, 'धंणदंता'-धनदन्ताः २५, 'लदंता'-लष्टदन्ताः २६, 'पढदंता' - गृढदन्ताः, 'मुद्धदंता'-शुददन्ताय २८, 'से तं अंतरदीवगा'-ते पते-पूर्वोक्ताः, अष्टाविंशतिप्रकारकाः अन्तरद्वीपगा मनुष्याः प्राप्ताः, तथापि अत्यन्तमदृशतया व्यक्तिभेदमनपेक्ष्य अन्तरद्वीपा अष्टाविंशतिविधा एवं विवक्षिताः, इति तजाता भनुप्या अपि अष्टाविंशतिविधाः प्रतिपादिनाः, ने च राप्ताः सन्ति अप्टाविंशतिसंग्न्यसलात एते च प्रत्येक हिमावि शिसरिणि च, वर्तन्ते, तर हिम(लांगलिक) ५ हयग गजकर्ण ७ गोकरी मालिक आदर्शमुग्व १० मेंढमुख ११ अयोमुग्ब १२ गोमुल १३ अश्वमुख १४ हस्तिमुग्ब १५ सिंहमुग्व १६ व्याघमुम्ब १७ अबकर्ण १८ हरिकण १९ अकर्ण २० कर्णप्रावरण २१ उल्कामुग्ब २२ मेवमुख २३ विद्युन्मुख २४ विद्युददन्त २५ घनदन्त २६ लष्टदन्त २७ गृढदन्त और २८ शुद्धदन्त । ये अट्ठाईस प्रकार के अन्तरद्वीपग मनुष्य कहे हैं। जैसा कि कहा गया है, अन्तरदीप हिमवार और शिखरि नामक पवतों की लवण सधुद्र में निकली दाटाओं पर है, किन्तु हिमवान् पर्वत के अन्तरदीपों का वर्णन किया जाता है। ____ जम्बूद्वीप में भरत और हैमवत क्षेत्रों की सीमा का विभाजन करने वाला हिमवान् नामक पर्वत है । वह भूमि के अन्दर पच्चीस डय४ (6) ४४ (७) ४ (८) शशी (e) शभुम (अY५) (१०) धेटाभुग (११) गोमु (१२) भुग (१3) APY (१४) ७२तीभुम (१५) सिमु५ (१६) ०५॥४॥ (१७) APa४ (१८) २४५ (१८) ५४ (२०) प्राव२४ (२१) GY (२२) मेमु (२३) विधुत गुण (२४) विधुत् हन्त (२५) धनन्त (२५) १५३६न्त (२७) गूढढन्त मन (२८) शुदहनत આ અઠ્યાવીસ પ્રકારના અન્તર દ્વીપગ મનુષ્ય છે. જેમકે કહેવુ છે કે-અન્તદ્વીપ હિમવાનું અને શિખરી નામના પર્વતોની લવણ સમુદ્રમાં નીકળેલી દાઢ ઉપર છે. પરંતુ હિમાલય પર્વતના અન્તર દીપનું વર્ણન કરાય છે. દ્વીપમાં ભારત અને હૈમવત ક્ષેત્રોની સીમાનું વિભાજન કરવાવાળા હિમાલય નામે પર્વત છે. તે જમીનની અન્દર પચીસ પેજન ઊડે છે અને Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३६ समेदमनुष्य स्वरूपनिरूपणम् ४२९ " वगतानां वर्णनं क्रियते इह जम्बूद्वीपे भरतस्य दैमवतस्य च क्षेत्रस्य सीमाकारीभूमि निमग्न पञ्चविंशतियोजनो योजनशतोच्छ्रयपरिमाणो भरत क्षेत्रापेक्षया द्विगुणवर्णो विविधव विशिष्ट कान्तिमणि समुदायपरिवेष्टितोभयपार्श्वः, सर्वत्र तुल्यविस्तारः, गगनमण्डल चुम्निरत्नमयैका दशकूटोपशोभितो वज्रमयतनानामणि सुवर्णभूपितवटप्रान्तदश योजनावगाढ पूर्वपश्चिमयोजन सहस्राग्रामदक्षिणोत्तर पञ्च योजनविस्तारः पद्महृदशोभित मध्यभागः परितः कल्पपादपश्रेणिरमणीयः, पूर्वापरपर्यन्ताभ्यां लवगोदार्णवजलसंस्पर्शी हिमवान् नाम पर्वतो विलसति, नरय लवणोदार्णव जलसंस्पर्शादारभ्य पूर्वस्यां पथिमायाञ्च दिशि प्रत्येकं 5 योजन गहरा है और सौ योजन ऊंचा है । भरतक्षेत्र की अपेक्षा उनका दुगना विस्तार है । ममय चीनपह का उसका वर्ग है । उस दोनों का पार्श्वभाग विविधि वर्णों का कान्तिमान मणियों के समूह से मंडित हैं । उसका विस्तार ऊपर-नीचे सर्वत्र समान है । आकाशमण्डलको स्पर्श करने वाले ग्यारह रत्नमय कूटों से सुशोभित है । चज्रमय तल वाला, नाना प्रकार की मणियों एवं सुवर्ण से विभूषित तट प्रान्त वाला, एवं दश योजन का अवगाह वाला है । पूर्व और पश्चिम में हजार योजन लम्बा और दक्षिण-उत्तर में पांच योजन विस्तार वाला है । उसके मध्यभाग में पद्म नामक हद है । चारों ओर कल्पवृक्षों की कतार से अतिशय कमनीय है । अपने पूर्व और पश्चिम छोरों से लवण समुद्र के जल को स्पर्श करता है । लवणसमुद्र के जल का जहां स्पर्श होता है, वहां से आरंभ करके पूर्व और पश्चिम दिशा में સો ચાજન ઊંચા છે ભરતક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તેના એત્રણે વિસ્તાર છે. સુણ્યુક્ત ચીન ટ્ટ સરખા તેને રગ છે. તેના બન્ને પડખએ જાત જાતના રંગવાળા કાન્તિમાન મણિયાના સમૂહથી મંડિત છે. તેના વિસ્તાર ઊપર નીચે સત્ર સમાન છે. ગગન ચુમ્મી અગીયાર રત્નમય ફૂટ (શિખર) થી સુશાણિત છે. વમયતલવાળા, નાના પ્રકારની મણિયા અને સુવણ થી વિભૂષિત તટપ્રાન્તવાળા અને દશ યેાજનના અવગાહ વાળે છે. પૂર્વ અને પશ્ચિમમા હાર ચૈાજન લાંબે અને ઉત્તર દક્ષિણમા પાંચ ચેાજનના વિસ્તારવાળેા છે. એના મધ્યભાગમાં પદ્મ નામનું હદ છે. ચારે માજી કલ્પવૃક્ષાની પક્તિઓથી અતિશય કમનીય છે. પેાતાના પૂર્વ અને પશ્ચિમ છેડાએથી લવણુ સમુદ્રના જળને સ્પર્શી કરે છે. લવણુ સમુદ્રનાં જળના જ્યાં સ્પ થાય છે, ત્યાંથી શરૂઆત કરીને પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામા એ પ્રદેશ છે. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३० मापनासूत्र द्वौ प्रदेशौ वर्तते, तौशान्यां विदिशि वर्तमाने प्रदेश हिमपतः पर्यन्तादारभ्य त्रीणि योजनशतानि लक्णस पुद्रमवगाद्य अत्रान्तरे योजनगायायामविष्कम्म: किश्चिन्यूनै कोनपञ्चाशदविकनायोजनमतपरिविः एकोहफनामा द्वीपो वर्तते, अयश्च पञ्च धनुः शतप्रमाणविष्कम्भया द्विगव्युनोतिया पद्ममग्वेदिकया सर्वतः परिमण्डितो नतेते, तस्यैव हिमवतः पयन्तादारभ्य दक्षिणपूर्वस्यां दिशि त्रीणि योजनशतानि लवणसमुद्रमवगाय द्वितीयप्रदेशस्य उपरि एकोरुकढीपप्रमाणो आभासिफनामा द्वीपो विलसति, ___ एवं तस्यैव हिमवतः पश्चिमायां दिशि पर्यन्तादारभ्य दक्षिणपश्चिमायां नेत कोणे त्रीणि त्रीणि योजनशतानि लवणसमुद्रमवगाह्य प्रदेशस्योपरि एकोरुकद्वीपप्रमाणो वैपाणिकनामा द्वीपो वर्तते, एवं तस्यैव हिमवतः पश्चिमायां दिशि पर्यन्तादो प्रदेश हैं। उनमें से ईशान कोण में विद्यमान प्रदेश में, हिमवान् पर्वत से आरंभ करके लवणसमुद्र तीन सौ योजन की दूरी पर तीन सौ योजन लम्चा-चौडा कुछ कम नौ सौ उनपचास की परिधि वाला एकोलक नामक द्वीप है। यह द्वीप पांच सौ धनुष विस्तार वाली और दो गव्यूति ऊंची पद्मवरवेदिका से सभी ओर मंडित है। इसी हिमवान् पर्वत के पर्यन्त भाग से दक्षिण-पूर्व कोण में, तीन सौ योजन की दूरी पर लवणसमुद्र के अन्दर दूसरे प्रदेश के ऊपर एकोहक दीप के बरावर ही आभासिक नामक दीप विद्यमान है। हिमवान् पर्वत के पश्चिन की ओर, उसके अन्तिम छोर से लेकर दक्षिण-पश्चिम दिशा में अर्थात् नैऋत्य कोण में, लवग समुद्र में तीन सौ योजन की दूरी पर एकोरुक द्वीप के बराबर ही वैषाणिक नामक તેઓમાથી ઇશાન કોણમાં રહેલા હિમાવાન પર્વતથી આરંભ કરીને લવણ સમુદ્રમાં ત્રણસો ભેજન દ્વર ત્રણ સો જન લાખે પહોળો અને થોડા ઓછા નવસે, એગણ પચાસ એજનની પરિધિ વાળો એકરૂક નામને દ્વીપ પાંચસે ધનુષના વિસ્તારવાળી અને બે ગભૂતિ ઊંચી પાવર વેદિકાથી બધી त२३ सुशमित छे. આ હિમવાન પર્વતના પર્યન્ત ભાગથી દક્ષિણ પૂર્વ ખૂણે ત્રણસે જન દર લવણ સમુદ્રની અંદર બીજા પ્રદેશની ઉપર એકરૂક દ્વિીપની બરે બર ' જ આભાસિક નામને દ્વીપ આવેલ છે. હિમાલયની પશ્ચિમ તરફ તેના અન્તિમ છેડેથી લઈને દક્ષિણ પશ્ચિમ દિશામાં અર્થાત્ નૈરૂત્ય ખૂણામાં લવણ સમુદ્રમાં ત્રણસે જન છેટે એકરૂક, દ્વીપની બરાબર જ વૈપાણિક નામે દ્વિીપ છે. હિમવત પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३६ सभेदमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् ४३१ दारभ्य पश्चिमोत्तरस्यां दिशि वायव्यकोणे त्रीणि योजनशतानि लवणसमुद्रमध्ये तत्प्रदेशमुल्लंघ्यान्तरान्तरे एकोरुकहीपप्रमाणो नाङ्गोलिकनामा द्वीपो वर्तते, तथैव एते चत्वारो द्वीपाः हिमवतश्चतसृष्वपि विदिक्षु तुल्यप्रमाणा विलसन्ति, तदनन्तरम् एषामेकोरुतादीनां चतुर्णा द्वीपानां परतो यथाक्रमं पूर्वोत्तरादिविदिक्षु प्रत्येकं चत्वारि चत्वारि योजनशतानि समुल्लङ्घ्य चतुर्योजनशतायामविष्कम्भाः किश्चिन्यूनपञ्चषष्टि सहित द्वादशयोजनशतपरिक्षेपाः यथोक्तपद्मवरवेदिकावनखण्डमण्डितपरिसराः जम्बूद्वीपवेदिकातश्चतुर्योजनशतप्रमाणान्तरा हयकर्ण-गजकर्ण-गोकर्ण-शष्कुलीकर्ण नामानश्चत्वारो द्वीपाः सन्ति, तत्र एकोद्वीप है । हिमवान् पर्वत की पश्चिम दिशा में ही, उसके पर्यन्त भाग से लेकर पश्चिमोत्तर दिशा में अर्थात् वायव्य कोण में, लवण समुद्र में तीन सौ योजन की दूरी पर एकोरुक द्वीप के बरावर नांगोलिक नामक द्वीप है। इस प्रकार ये चारों द्वीप हिमवान् पर्वत से चारों विदिशा ओं में हैं और तुल्य परिमाण वाले हैं। ___ तदनन्तर इन एकोरुक आदि चारों द्वीपों के आगे यथाक्रम से पूर्वोत्तर आदि प्रत्येक दिशाओं में चार-चार सौ योजन आगे चल कर, चारचार सौ योजन लम्बे-चौडे, कुछ कम बारह सौ छप्पन योजन की परिधि वाले, पूर्वोक्त पद्मवरवेदिका एवं वनखण्ड से मंडित, जम्बूद्वीप की वेदिका से चार सौ योजन प्रमाण अन्तर वाले हयकर्ण, गजकर्ण, गोकर्ण, और शष्कुलीकर्ण नामक चार द्वीप है। एकोरुक द्वीप के आगे हयकर्ण द्वीप है, आभासिक के आगे गजकर्ण है, वैषाणिक के आगे गोकर्ण नामक द्वीप है और नांगोलिक के आगे शकुलीकर्ण नामक दीप है। જ તેના છેડેથી આર ભીને પશ્ચિમોત્તર દિશામાં અર્થાત્ વાયવ્ય ખૂણામાં લવણ સમુદ્રમાં ત્રણ એજન દૂર એકરૂક દ્વિીપની બરાબર નાગલિક નામે દ્વીપ છે. આ રીતે આ ચારે દીપિ હિમાવાન પર્વતની ચારે વિદિશાઓમાં છે અને સરખા પરિણામ વાળા છે. - ત્યાર પછી આ એકરૂક આદિ ચારે દ્વીપની આગળ યથાક્રમે ઈશાન વિગેરે પ્રત્યેક ખૂણે ચારસે જિન આગળ જતા ચારસે જન લાખો પહોળા કાઈક ઓછા બારસે છપન ચે જનની પરિદ્ધિવાળા પૂર્વોક્ત પદ્મવર વેદિકા તથા વનખડાથી મડિત, જ બુદ્વીપની વેદિકાથી ચારસો યોજન પ્રમાણ અન્તરવાળા હયક ગજકર્ણ ગોકર્ણ અને શખુલી કર્ણ નામના ચાર દ્વિીપ છે. એકેક કંપની આગળ એક કર્ણદ્વીપ છે, આભાસિકની આગળ ગજકર્ણ છે, વિષાણિકની આગળ ગેકણું છે. અને નાગલિકની આગળ શકુલી કર્ણ નામે દ્વિીપ છે Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्षापनासूत्रे रुकस्य परतो हयकर्णः, आमासिकस्य परतो गजकर्णः, वैपाणिकस्य परतो गोकर्णः, नाङ्गोलिकस्य परतः शय्कुलीकों वर्तते, तदनन्तरम् एतेपामपि ह्यकर्णादीनां चतुर्णा द्वीपानां परतः पुनरपि यथाक्रमं पूर्वोत्तरादि विदिक्षु प्रत्येकं पञ्च पञ्चयोजन शतानि व्यतिक्रस्य पञ्च योजनशतायामविकरभाः, एकाशीत्यधिक पञ्चदशयोजना, शतपरिक्षेपाः, पूर्वोत्तप्रमाण पद्मवरवेदिका वनखण्डपरिमण्डित बाह्यप्रदेशाः जम्बू वेदिकातः पञ्चयोजनशतप्रमाणान्तरा आदर्शमुख १, मेण्डमुख २ अयोमुख ३, गोमुख ४ नामानश्चतारो द्वीपाः सन्ति, तत्र हयकर्णस्य परत आदर्शमुखः, गजकर्णस्य परतो मेण्ड मुखः, गोकर्णस्य परतोऽयोमुखः, शकुलीकर्णस्य परतो गोमुखो, वर्तते, एतेपामपि आदर्शमुखादीनां चतुर्णा द्वीपानां परतो भूयोऽपि यथाक्रम पूर्वोत्तरादिविदिक्षु प्रत्येकं पटू पयोजनशतानि समुल्लद्ध्य पड़योजनशताया___ इन हयकर्ण आदि चार दीपों के आगे, पांच-पांच सौ योजन की दूरी पर चार द्वीप और हैं। ये द्वीप पांच-पांच सौ योजन लम्बे-चौडे हैं। उसी प्रकार चारो विदिशाओं में भी हैं। इनकी परिधि पन्द्रह सौ इक्यासी योजन की है। इनके बाह्य प्रदेश भी पूर्वोक्त पद्मवरवेदिका एवं वनखण्ड से मण्डित हैं । जम्बूद्वीप की वेदिका से पांच सौ योजन प्रमाण अन्तर वाले हैं । इनके नाम हैं-आदर्शमुख, मेण्टमुख, अयोमुख और गोमुग्व । इनमें से हयकर्ण से आगे आदर्शमुख नामक द्वीप, गजकर्ण से आगे मेण्डमुख, गोकर्ण से आगे अयोमुख और शष्कुलीकण से आगे गोमुख द्वीप है। इन आदर्शमुख आदि चारों द्वीपों के आगे, छह सौ योजन को दूरी पर चारों विदिशाओं में, छह-छह सौ योजन की लम्बाई-चौडाई આ હયકર્ણ આદિ ચારે દ્વીપની આગળ પાચ પચસો જન છે. ચાર દ્વીપ છે. આ દ્વીપ પાસે પાસે ચેન લાબા પટોળા છે આવીજ રીતે ચાર વિદિશાઓમાં પણ છે. તેઓની પરિધિ પદર સો એકાસી જનની છે. તેઓના બાહ્ય પ્રદેશ પણ પૂર્વોક્ત પદ્વવર વેદિકા તેમજ વનખડેથી સુશોભિત કબૂ દ્વીપની વેદિકા થી પાચસો ચેાજન પ્રમાણના અ તરવાળા છે. તેના નામ આ પ્રમાણે છે. આ દશમુખ, મઢમુખ, મુખ અને ગોમુખ, તેમાથી હયકર્ણથી આગળ આદર્શ મુખ નામને દ્વીપ ગજકર્ણની આગળ મેઢમુખ, ગેકર્ણની આગળ અમે મુખ અને શખુલી કર્ણની આગળ ગગુખ દ્વીપ છે. આ આદેશમુખ વિગેરે ચાર દીપેની આગળ છ એજનના અતર પર ચારે વિદિશાઓમાં છ-છ જનની લંબાઈ પહોળાઈ વાળા તથા ૧૮૫૭ અઢાર સે સત્તાવન જનની Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू ३६ समेदमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् मविष्कम्भाः, सप्तनवत्यधिकाष्टादशयोजनशत परिक्षेपाः यथोक्तप्रमाणपत्ररवे.दिकावनखण्डमण्डित परिसराः जम्बूद्वीपवेदिकातः पयोजनशतप्रमाणान्तरा अश्वमुख- हस्ति मुख - सिंहमुख - व्याघ्रमुखनामानञ्चत्वारो द्वीपाः सन्ति । एतेषामपि अश्वमुखादीनां चतुणी द्वीपानां परतो यथाक्रमं क्रममनतिक्रम्य इत्यर्थः पूर्वोत्तरा दिविदिक्षु प्रत्येकं सप्तसप्त योजनशतानि अतिक्रम्य सप्तयोजन - शतायामविष्कम्भास्त्रयोदशाधिक द्वाविंशति योजनशत परिधयः पूर्वोक्तप्रमाणपद्म बरवेदिकावनखण्ड समवगूढा जम्बूद्वीपवेदिकातः सप्त योजनशत प्रमाणान्तरा अकर्ण - हरिकर्ण-अकर्ण - कर्णप्रावरण नामान अत्वारो रमणीयाः द्वीपाः सन्ति, तदनन्तरम् एतेपामश्वकर्णादीनां चतुर्णां द्वीपानां परतो यथाक्रमं पूर्वोत्तरादि वाले तथा अठारह सौ सत्तानवे योजन की परिधि वाले, यथोक्त प्रमाण वाली पद्मवरवेदिका एवं वनखण्ड से मण्डित, जम्बूदीप की वेदिका से छह सौ योजन के अन्तर वाले चार द्वीप हैं । उनके नाम हैं - अश्वमुख, हस्तिमुग्व, सिंहमुख और व्याघ्रमुग्व | इन अश्वमुख आदि द्वीपों के आगे, क्रमानुसार पूर्वोक्त आदि विदिशाओं में, सात-सात सौ योजन आगे जाने पर, सात-सात सौ योजन लम्बाई-चौडाई वाले, वाईस सौ तेरह योजन की परिधि वाले, तथा पूर्व कथित परिमाण वाली पद्मवरवेदिका एवं वनखण्ड से मण्डित जम्बूद्वीप की वेदिका से सात सौ योजन प्रमाण अन्तर वाले अश्वकर्ण, हरिकर्ण, अकर्ण और कर्णप्रावरण नामक चार द्वीप हैं । इन अश्वकर्ण आदि चारों द्वीपों के आगे क्रमशः पूर्वोत्तर आदि विदिशाओं में, आठ-आठ सौ योजन आगे जाने पर चार द्वीप और પરિધિવાળી યથાક્ત પ્રમાણવાળી પાવર વેદિકા અને વનખાંડથી રાશેક્ષિત. જમ્મૂદ્રીપની વેદિકાથી છસે ચેાજનના અંતરવાળા ચાર દ્વીપા છે. તેના નામ आा प्रमाणे छे-शश्वभुज, हस्तिगुण, सिहभुख, भने वाघभुख, ४३३ આ અશ્ર્વમુખ વિગેરે દ્વીપાની આગળ કમાનુસાર પૂર્વોત્તર વિગેરે વિદિશાઓમાં સાતસા—સાતસા યેાજન અાગળ જતા સાતસો સાતસે યેાજનની લ ખાઇ પહેાળાઈ વાળા ૨૨૧૩ ખાવીસ સે તેર ચેાજનની પરિધિવાળી તથા પૂર્વોક્ત પ્રમાણવાળી પાવર વેદિકા અને વનખંડથી સુશેાભિત જમ્મૂદ્રીપની વેદિકાથી સાતસો યાજન પ્રમાણના અન્તરવાળા અશ્વક. હરિક, અક અને કર્ણપ્રાવરણ નામના ચાર દ્વીપ છે આ અશ્વકર્ણ આદિ ચારે દ્વીપોની આગળ ક્રમે કરીને પૂર્વોત્તર આદિ વિદિશાઓમા આઠસો આઠસો ચાજન આગળ જવાથી ચાર દ્વીપો બીજા છે, प्र० ५५ Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्षापनास्त्रे विदिक्षु प्रत्येकमष्टावष्टौ योजनशतानि समुल्लङ्ग्य अष्टयोजनशतायामविष्फमाः एकोनत्रिंशदधिक पञ्चविंशतियोजनशतपरिक्षेपाः यथोक्तप्रमाण पद्मवरवेदिका वनखण्डमण्डितपरिसरा जम्बूद्वीपवेदिकातोऽप्टयोजनशतप्रमाणान्तरा उल्कामुखमेघमुख-विद्युन्मुख-विद्युदन्ताभिधानाश्चत्वारो द्वीपाः सन्ति, तदनन्तरम् एतेपामपि उल्कामुखादीनां चतुर्णा द्वीपानां परतो यथाक्रम पूर्वोत्तरादि विदिक्षु प्रत्येकं नव-नव योजनशतानि अतिक्रम्य नवयोजनशतायामविष्कम्भाः पञ्चचत्वारिंशदधिकाष्टाविंशति योजनशतपरिक्षेपाः यथोक्तग्रमाण पद्मवरवेदिका वनखण्ड समवगूढा जम्बूद्वीपवेदिकातो नवयोजनशतप्रमाणान्तरा घनदन्त-लष्टदन्त-गृहदन्त-शुद्धन्ताभिधाना श्चत्वारो द्वीपाः सन्ति, एवमेते हिमवति पर्वते चतसृषु हैं । वे द्वीप आठ-आठ सौ योजन की लम्बाई चौडाई वाले हैं। पच्चीस सौ उनतीस योजन की उनकी परिधि है। पूर्वोक्त प्रमाण वाली पद्मवरवेदिका और वनखंड से युक्त हैं । जम्बूद्वीप की वेदिका से आठ सौ योजन प्रमाण अन्तर वाले हैं। उनके नाम हैं-उल्कामुग्व, मेघमुख, विद्युन्मुग्व और विद्युइदन्त। इन उल्कामुख आदि चारों दीपों के आगे क्रमशः पूर्वोत्तर आदि विदिशाओं में नौ-नौ सौ योजन की लम्बाई-चौडाई वाले और अट्ठाईस सौ पैतालीस योजन की परिधि वाले, पूर्वोक्त प्रमाण वाली पद्मवरवेदिका एवं वनखण्ड से सुशोभित चार दीप और हैं । उनके नाम हैं-घनदन्त, लष्टदन्त, गूढदन्त और शुद्धदन्त । ये जम्बूद्वीप की वेदिका ले नौ सौ योजन प्रमाण अन्तर पर हैं। ___ इस प्रकार हिनबार पर्वत की दाढाओं पर ये अट्ठाईस अन्तरद्वीप તે દ્વીપ આઠ આઠ જનની લબાઈ પહોળાઈ વાળા છે પચીસસ ઓગણત્રીસ જનની તેઓની પરિધિ છે. પૂર્વોક્ત પ્રમાણ વાળી પાવર વેદિકા અને વનખ ડોથી યુક્ત છે. જમ્બુદ્વીપની વેદિકાથી આઠસો જન અખ્તરવાલા છે તેઓના નામ ઉલ્કામુખ, મેઘમુખ, વિદ્યુમ્મુખ અને વિઘુદન્ત છે. આ ઉલકામુખ આદિ ચારે દિપોની આગળ કમશઃ પૂર્વોત્તર આદિ વિદિશાઓમાં નવ નવસે ચોજન દૂર નવસો નવસે જનની લ બાઈ પહોળાઈ વાળા અને અઠડ્યાવિસ સે પસ્તાળીશ જનની પરિધિવાળા, પૂર્વોક્ત પ્રમાણે વાળી પદ્મવર વેદિકા અને વનખડથી સુશોભિત ચાર દ્વિીપ બીજા છે. તેઓના નામ–ઘનદન્ત, લખુદન્ત, ગૂઢદન્ત અને શુદ્ધદન્ત. એ પ્રમાણે છે એ જમ્મુ દ્વિીપની વેદિકાથી નૌસે જન પ્રમાણ અન્તર પર છે. આ રીતે હિમવાન પર્વતની દાઢાઓ પર આ અઠયાવીશ અન્તર દ્વિીપ Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३६ समैदमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् ४३५' विदिक्षु व्यवस्थिताः सर्वसंख्ययाऽष्टाविंशति संख्यका भवन्ति, तथैव-हिमवत्तुल्य वर्णप्रमाणे पादप्रमाणायामविष्कम्भावगाह पुण्डरीकहूदाल कृते शिखरिण्यपि पर्वते लवणोदार्णवजलसंस्पर्शादारभ्य यथोक्तप्रमाणान्तरासु चतसृषु विदिक्षु व्यवस्थिता एकोरुकाद्यभिधाना अक्षुणापान्तरालायामविष्कम्माः अष्टाविंशति संख्यका द्वीपा वक्तव्याः, सर्वसंख्यया पटू पञ्चाशद् अन्तरद्वीणा भवन्ति एतद् द्वीपगता मनुष्या अपि उपचाराद् एतनामभि यंपदिश्यन्ते, तात्स्यात्तद् व्यपदेश इति, ते च मनुप्याः वज्जभनाराचसंहननिनः कङ्कपक्षिपरिणामा अनुलोमवायुवेगाः सुललित समचतुरस्त्रसंस्थानाः सुप्रतिष्ठित कूर्मचारुचरणाः, अत्यन्त कोमल हैं । इसी प्रकार हिमवान् पर्वत के समान वर्ण और परिमाण वाले तथा पद्महूद के मार लम्बे, चौडे और गहरे पुण्डरीक हूद से सुशोभित शिखरि पर्वत पर, लवणसमुद्र के जलसंस्पर्श से आरंभ करके पूर्वोक्त दूरी पर चारों विदिशाओं में एकोरुक आदि नामों वाले अट्टाईस द्वीप हैं। उनकी दूरी, लम्बाई, चौडाई और परिधि आदि सब पूर्ववत् ही समझना चाहिए। दोनों ओर के मिलकर अन्तरद्वीप छप्पन हैं। इनमें रहने वाले मनुष्य भी उपचार से इसी नाम से व्यवहत होते हैं, क्योंकि जो जहां रहता है वह उसी नाम से कहा जाता है। अन्तर दीपों के मनुष्य वज्र-ऋषभनाराच संहनन वाले होते हैं. कंक पक्षी के समान परिणमन वाले, अनुकूल वायुवेग वाले और समचतुरस्र संस्थान वाले होते हैं । उनके पैर सुन्दर बनावट वाले और कूर्म जैसे होते हैं । उनके जंघायुगल चिकने, विरलरोमों वाले और છે. આ પ્રકારે હિમવાન પર્વતના સમાન વર્ણ અને પરિમાણવાળા તથા પદમ હદના સમાન લાબા-પહોળા અને ઊંડા પુડરિક હદથી સુશોભિત શિખરી પર્વતપર, લવણ સમુદ્રના જળસંસ્પર્શથી આર ભીને પૂર્વોક્ત અ તરપર ચારે દિશાઓમાં એકરૂક આદિ નામેવાળા અઠયાવીસ દ્વિીપ છે. તેનું અન્તર, લંબાઈ પહોળાઈ અને પરિધિ વિગેરે બધું પૂર્વવત સમજવું જોઈએ. અને બાજુના મળીને અતર દ્વીપ છપ્પન છે. તેઓમાં રહેનારા મનુષ્ય પણ ઉપચારથી તેજ નામથી વ્યવહાર પામે છે, કેમકે જે જ્યાં રહે છે તેને તેજ નામથી બોલાવાય છે. અત્તર દીપના મનુષ્ય વજ ત્રષભ નારા સંહનન વાળા હોય છે. કેક પક્ષીના તુલ્ય પરિણમનવાળા અનુકૂલ વાયુવેગવાળા, અને સમચતુરસ, સંસ્થાન વાળા હોય છે. તેમના પગ સુંદર બનાવટવાળા અને કાચબા જેવા હોય છે. તેમની Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनासूत्र स्निग्धप्रविरलोमरुपिन्दर तजवायुगमाः निम्ह मुश्मिसन्धिमानुप्रदेशाः, हस्तिशुण्डादण्ड-रामवृत्तोरवः सिंहमहश कटि प्रदेशाः इन्द्रायुधमममध्यभागो दक्षिणावर्तनाभिमण्डलाः, श्रीव-सलान्छित विशालमांसल (क्षः स्वलाः, पुरपरिषसदृशदीर्घ धुजाः, सुसंबद्धमणियन्याः, र कमलपत्रानुकारि रकपाणि पादतलाश्चतुरङ्गुलप्रमाण समवृत्त कम्बग्रीवाः शरचन्द्रशास्यवदनाः । कमण्डल्यादि चामरान्तप्रशस्तोत्तमहानिशल्लक्षण वग गान्ति, नार्योऽपि मुजात सर्वाङ्ग सुन्दर्यः समस्तवनितागुणशालिन्यः संहनालिपादलात्मकुमारकर्मसंस्थान मनोहारिचरणा रोभवर्जित प्रशस्तलक्षणोपेतज जुगला निगृढमांसल जानुकुरुविन्द के समान गोलाकार होते हैं। उनके जानुभाग निगृढ और सुश्लिष्ट (बढिया जुडे हुए) होते हैं। उनके उभाग हाथी की सुंड के समान गोलाई के युक्त होते हैं। कमर सिंह के समान. मध्य भाग वन के सामान, नाभिमंडल दक्षिणावर्त तथा वक्षस्थल श्रीवत्स के चिहन से युक्त, विशाल और पुष्ट होता है। उनकी भुजा किली नगर के फाटक की आगल के समान होती हैं । कलाइयां सुसंबद्ध होती हैं। हाथों और पैरों के तलवे लाल कमल के समान रक्त होते हैं। ग्रीवा चार अंगुल प्रमाण, सम और वृत्ताकार शंख जैसी होती है। मुखमंडल शरदऋतु के चन्द्रमा के सदृश सौम्य होता है। कमंडल से लेकर चामर पर्यन्त प्रशस्त और उत्तम बत्तीस लक्षणों से युक होते हैं। वहां की नारियां भी सुनिर्मित सर्वा गों से सुन्दरी होती हैं । उनमें स्त्रियों के सभी गुण विद्यमान रहते हैं। उनके चरण एक दूसरी से બને જ ચીકણું આછાવાળ વાળી અને કુરૂવિન્દના સમાન ગળાકારે હોય છે. તેમને જાનુ ભાગ નિગૂઢ અને સુશ્લિષ્ટ અર્થાત્ સારી રીતે જોડાયેલ હોય છે તેમનો ઉભાગ હાથીની સુ હની જેમ ગેળાઈવાળે હોય છે. કમર સિંહની જેમ, મધ્ય ભાગ વજની જેમ, નાભિમંડળ દક્ષિણાવર્ત તથા વક્ષસ્થળ શ્રીવત્સના ચિથી યુક્ત તેમજ વિશાળ અને પુષ્ટ હોય છે. તેમના હાથો કઈ નગરના દરવાજાની સુંગળના સમાન હોય છે પહોંચા સુસ બદ્ધ હોય છે. હાથ અને પગના તળીયાં લાલ કમળની જેથ લાલ હોય છે ડોક ચાર આંગલી પ્રમાણુ સમ અને વૃત્તાકાર શ ખ જેવી હોય છે. મુખમડલ શર૬ રૂતુના ચન્દ્રમાના સરખુ સૌમ્ય હોય છે કમ ડળથી તે ચામર સુધી પ્રશસ્ત અને ઉત્તમ બત્રીસ લક્ષણોથી યુક્ત હોય છે- ત્યાની સ્ત્રીઓ પણ ઘાટીલા સર્વાગેથી સુન્દર હોય છે તેમાં સ્ત્રીઓ ના બધા ગુણ વિદ્યમાન હોય છે. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू३३ सदस्वरूपनिरूत् , प्रदेशाः कदलीस्म्मसदृश संस्तसुकुमारपीवरोरतः, मांसल विशालनयनधारिण्यः स्निग्धकान्तिरोमराजयः, प्रदक्षिणावर्त्ततरङ्गमङ्ग गुरनाभिकुहराः, कृशोदर्यः, सुवर्णकलशोपमोन्नत पीवर पयोधराः, सुकुमारवाहुलतिकाः विकसितनीलोत्पल विशालकमनीयनयनाः, मदनवापयष्टिभ्र रतिकाः सुस्निग्धकान्त कचकलापाः, भव्य शृङ्गारचारुवेपाः स्वभावत एव हास्यविलास - विषयपरमनैपुण्यवत्यः एवं मनुष्यामनुष्यश्च प्रकृत्यैव सुरभिवदनाः प्रतनुक्रोधमानमायालोमाः सन्तोपिणो सरी हुई जंगलियों वाले, कमल-दल के सदृश सुकुमार, कूर्म के आकार के एवं मनोहर होते हैं । उनको दोनों जावें रोमों से रहित और प्रशस्त लक्षणों से युक्त होती है । उनके जानुभाग निगूढ और पुष्ट होते हैं । उरु कदली-स्तंभ के समान, संहत, सुकुमार और पुष्ट होती हैं। जांघें भी मांसल और विशाल होती हैं । उनकी रोमराजि मुलायम और कान्ति एवं कोमल होती हैं । नाभि दक्षिणावर्त तरंगों वाली, उदर कुश और स्तन स्वर्ग के सदश, ऊंचे उठे हुए और पुष्ट होते हैं । बाहुलताएं बडी सुकुमार होती है । नयन विकसित नील कमल के समान, सुन्दर और विशाल होते हैं। भौं हें काम के धनुष के सदृश एवं केश नरम और कान्तिमान् होते हैं । उनका श्रृंगार भव्य और वेष सुशोभन होता है । स्वभाव से ही हास्य, विलास एवं विषय में परम निपुणता को धारण करने वाली होती हैं । वहां के मनुष्य स्वभाव से ही सुगंधमय वदन वाले, अत्यन्त मन्द क्रोधमान माया लोभ वाले, सन्तोषशील, उत्सुकताविहीन, मृदुता और ऋजुला ४३७ તેના પગ એક બીજી આગળીયાથી જોડાયેલા કમલ દલની સમાન સુકેામળ, કૂના આકારના અને મને હર હાય છે તેઓની બન્ને જા ઘા રામરહિત અને પ્રશસ્ત લક્ષણાથી યુક્ત હાયછે. તેમના જાનુભાગ ભરાવદાર અને પુષ્ટ હેાય છે. જ ઘાઓ પણ કેળના સ્ત’ભની જેમ પુષ્ટ માંસલ અને વિશાલ હાય છે. તેમની રામ પંક્તિ મુલાયમ અને કાન્તિયુક્ત હાય છે. નાભિ દક્ષિણા વતર ગોવાળી, ઉત્તર કૃશ અને સ્તન સુવર્ણ કળશ સરખા ઉડાવદાર અને પુષ્ટ હાય છે. માહુલતાએ ઘણી સુકાળ હાય છે. નયના વિકસિત કમલની સમાન સુન્દર અને વિશાલ હેાય છે. ભમરા કામદેવના વૃનુષના સરખી અને કેશ કાન્તિમાન અને સુવાળા હાય છે. તેમના શૃંગાર ભવ્ય અને વેષ સુશેભિત હાય છે. સ્વભાવથી જ હાસ્ય વિલાસ અને વિષયામાં પરમ નિપુણતાને ધારણુ કરનાર હેાય છે. ત્યાના મનુષ્ય સ્વાભાવિક પણે સુગન્ધમય વદનવાળા, અત્યન્ત Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनामूत्र निरौत्सुक्याः मार्दवासम्पन्नाः सन्यपि मनोहारिणि मणिमुवर्णमौक्तिकादी ममत्वकारणे ममत्याभिनिवेशरहिताः परस्परप्रेन्यग्रेपकभावरहितत्वात् ते इन्द्रा भवन्ति, इत्यादिरीत्या अन्तरद्वीपगा वणिनाः । ___ अथ अर्म भूमकान अल्पयितुमाह-'से कि तं अकम्मभूमगा?-अथ के ते कतिविधा इत्यर्थः, अकर्मभूमकाः प्रज्ञताः ? भगवानाद-'अम्मभूमगा तीसविदा पग्णत्ता' -अर्मभूमकाः त्रिंशद्विधाः प्रज्ञताः, 'तं जहा' नद्यया-पंचहि हेमवरहि' पञ्चभिः हेमपतैः ५, 'पंवहिं हिरणवाहि-पञ्चमि हिरण्यवतः 'पंचहि हरिवासेहि'-पञ्चभिर्हरिवः, 'पंचहि रम्मगवासेहि-पञ्चभिः रम्यकवः, 'पंचहिदेवकुरूहि'-पञ्चभि देवकुरुभिः, 'पंचहि उत्तरकुरूटिं'-पञ्चभिरुत्तरकुरुभिः, भिधमाना स्विंशद्विधा भवन्ति, पभिः पञ्चानां गुणितत्वे निंगसंख्यात्मकत्वात् । से सम्पन्न तथा मनोहर मणि स्वर्ण मौक्तिक आदि ममत्व के कारणों के विद्यमान रहते हुए भी ममत्व के अभिनिवेश से रहित होते हैं । उनमें परस्पर स्वामी-सेवक-व्यवहार नहीं होता, अतएव सभी 'अहः मिन्द्र' होते हैं । इत्यादि रूप से अन्तरढीपगों का वर्ण किया गया है। अब अकर्मभूमकों का वर्णन करते हैं। अकर्मभूमक मनुष्य कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् ने कहा-अकर्मभूमक मनुष्य तीस प्रकार के कहे गए हैं। अढाई द्वीप रूप मनुष्यक्षेत्र में पांच हैमवत, पांच हैरण्यवत, पांच हरिवर्प, पांच रम्यकवर्ष, पांच देवकुरु और पांच उत्तरकुरु, यो तीस अकर्मभूमि-क्षेत्र हैं। इनके भेद से मनुष्य भी तीस प्रकार के गिनाये गए हैं। यह संख्या का पांच के साथ गुणा करने पर तीस संख्या आती है। इनमें से पांच हैमवत और पांच हैरण्यवत મંદધ માન માયા અને લેભવાળા, સતિષ શીલ ઉત્સુકતા વગરના મૃદુતા અને રૂજુતા યુક્ત તથા મનહર મણિ સુવર્ણ મૌક્તિક આદિ મમત્વના કારણે ની વિદ્યમાનતામાં રહેવા છતાં મમત્વના અભિનિવેશથી રહિત હોય છે. તેમાં એક બીજામાં સ્વામી સેવકને વ્યવહાર નથી હોતું. તેથીજ બધા અહ મિન્દ્ર હોય છે આ પ્રકારે અન્તર દ્વીપનું વર્ણન કરાયેલું છે. હવે અકર્મ ભૂમિનું વર્ણન કરે છે– અકર્મ ભૂમક મનુષ્ય કેટલા પ્રકારના હોય છે? શ્રી ભગવાને કહ્યુ -અકર્મ ભૂમક મનુષ્ય ત્રીસ પ્રકારના કહેલાં છે અઢાઈ દ્વિીપ રૂપ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં પાચ હૈમવત, પાચ હૈરણ્યવત, પાંચ હરિ વર્ષ, પાંચ રમ્યવર્ષ, પાચ દેવકુરૂ, આમ ત્રીસ કર્મભૂમક ક્ષેત્ર છે. તેમના ભેદથી માણસે પણ ત્રીસ પ્રકારના ગણાવેલાં છે. છે ને પાંચની સાથે ગુણાકાર કરવાથી ત્રીસ સંખ્યા Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सु.३६ सभेदमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् - तत्र पञ्चमु हैमवतेषु, पञ्चसु हैरप्यवतेषु मनुप्या गच्युतप्रमाणोच्छृितशरीराः एक पल्योपमायुष्काः वज्रर्पभनाराचसंहननाः समचतुरस्रसंस्थाना श्चतुर्थातिक्रमभोजनशीला:, एकोनाशीति दिनानि अपत्यपालकाः भवन्ति, पञ्चसु रम्यकेषु द्विपल्योपमायुष्काः द्विगव्युतप्रमाणशरीरोच्छ्या वज्रऋपनाराच संहनना समचतुरस्रसंस्थानाः, षष्ठभक्तातिक्रमे भोजनग्राहिण चतुःषष्टिदिनान्यपत्यपालका भवन्ति, पञ्चसु देवकुरुषु, पञ्चसु उत्तरकुरुषु त्रिपल्योपमायुष्काः गव्युतत्रयप्रमाणशरीरोच्छ्रायाः, समचतुरस्रसंस्थानाः वज्रऋपभनाराच संहननिनः अष्टमभक्ताति,क्रमाहारग्राहकाः, एकोनपश्चाशदिनानि अपत्यपालका भवन्ति एतेषु सर्वेष्वपि क्षेत्रों में मनुष्य एक गव्यूति ऊंचे शरीर वाले होते हैं। उनकी आयु एक पल्योपम की होती है । वन-ऋषभनाराच संहनन वाले, समचतुरस्त्रसंस्थान वाले, एकान्तर भोजी और ७२ दिनों तक अपनी सन्तान का पालन करने वाले होते हैं। पांच हरिवर्ष एवं पांच रम्यकवर्ष क्षेत्रों में दो पल्योपम की आयु वाले, दो गव्यति ऊंचे शरीर वाले, वऋषभनारोच संहनन वाले, समचतुरस्रसंस्थान वाले, दो दिन छोडकर आहार करने वाले और चौसठ दिनों तक सन्तान का पालन करने वाले होते हैं। पांच देवकुरु और पांच उत्तरकुरु क्षेत्रों में तीन पत्योपम की आयु वाले, तीन गम्यूति ऊंचे शरीर वाले, समचतुरस्रसंस्थान और वज्र-ऋषभनाराच संहनन वाले होते हैं। तीन दिन बीच में छोडकर आहार करते हैं। उनपचास दिनों तक सन्तान का पालन करते हैं। इन सभी क्षेत्रों में, अन्तरद्वीपों की भांति, मनुष्यों के भोगोंથાય તેમાથી પાચ હૈમવત અને પાંચ હરણ્યવત ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય એક ગભૂતિના જેટલા ઊંચા શરીરવાળા હોય છે તેમનું આયુષ્ય કપમ ગણેલ છે (હોય છે) વજ રૂષભ નારાચ સ હનનવાળા, સમ ચતુરસ સ સ્થાનવાળા એકાન્તર જમનારા અને ૭૯ દિવસ સુધી પિતાના સ તાનોનુ પાલન કરવાવાળાં હોય છે. પાંચ હરિવર્ષ તેમજ પાચ રમ્યક વર્ષ ક્ષેત્રમાં બે પલ્યોપમની આયુષ્ય વાળા બે ગભૂતિ ઊ ચા શરીરવાળા, વજ, રૂષભ નારા સહનવાળા, સમ ચતુરસ સંસ્થાન વાળા બે દિવસ બાદ રાક ખાનારા અને ચોસઠ દિવસ સુધી સંતાનનું પાલન કરવા વાળા હોય છે પાચ દેવકુફ અને પાચ ઉત્તરકુરૂ ક્ષેત્રમાં ત્રણ પલ્યોપમની આયુષ્યવાળા ત્રણ ગભૂતિ ઊ ચા શરીરવાળા, સમચતુરસ સ સ્થાનવાળા અને વજ રૂષભ નારાચ સહનનવાળા હોય છે. ત્રણ દિવસ વચમાં છોડીને આહાર કરે છે, ૪૯ દિવસે સુધી સંતાનનું પાલન કરે છે. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૦ प्रज्ञापनासूत्रे क्षेत्रेषु, अन् दीपेष्विव मनुष्याणामुपभोगाः कल्पवृक्षसंपादिता भवन्ति, अन्तरद्वीपापेक्षया विशेषस्तु पञ्चसु हैमवतेपु, पञ्चरा हैरण्यवतेषु मनुष्याणामुत्थान बलवीर्यादिकं कल्पपादपफलानामास्नादो भूमेर्माधुर्यमित्येवमादिका भावाः पर्यायानविकृत्य अनन्तगुणा अवसेयाः, तेभ्योऽपि पञ्चसु हरिवर्षेपु, पञ्चसु रम्यकवर्णेषु अनन्तगुणा भवन्ति, रेभ्योऽपि पञ्चसु उत्तरकुरुषु अनन्तगुणा भवन्ति, इत्येवं रीत्या 'से त्तं अकम्मभूमगा' - ते एते - पूर्वोक्ता आर्मभूमकाः प्रज्ञप्ताः ||५०३६ ॥ मूलम् - से किं तं कम्मभूमगा ? कम्मभूमगा पन्नरस विहा पण्णत्ता, तं जहा - पंचहिं भरहेहिं ५, पंत्रहिं एखए हिं५, पंचहिं महाविदेहिं । ३५ - १५ । ते समासओ दुबिहा पण्णत्ता, तं जहा - आरिया य मिलिक्खू य से किं तं मिलिक्खू ? मिलि क्यू अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा - सगा, चिळाया, सवरबव्वर-मुरंडो-ह-भंडग-निष्णग- पक्कणिया- कलक्ख-गोड-सि हल - पारसगांधा कोंच-अंबडगद मिल - चिल्लल पुलिंद-आरोस दोब - पोक्काण - गंधाहारया बहलिय- अज्झल - रोम - मास - लपपभोग के साधन कल्पवृक्षों से ही सम्पादित होते हैं। हां, अन्तरद्वीपों की अपेक्षा विशेषता यह है कि पांच हैमवत और पांच हैरण्यवत क्षेत्रों में मनुष्यों के उत्थान, बल, वीर्य आदि एवं कल्पवृक्षों के फों का आस्वाद तथा भूमि का माधुर्य आदि पर्याय की अपेक्षा अनन्तगुणा होता है । यही सब चीजें पांच हरिवर्ग और पांच रम्यक क्षेत्रों में उन से भी अनन्तगुणित अधिक होती हैं और देवकुरु तथा उत्तरकुम में उनसे भी अनन्तगुणित होती हैं । इस प्रकार यह अकर्मभूमक मनुष्यों की प्ररूपणा हुई || ३६॥ આ બધા ક્ષેત્રેમા, ઉત્તર દ્વીપાની જેમ મનુષ્યના ભાગેાપભાગ સાધન કલ્પવૃક્ષાથીજ મેળવાય છે. ઉત્તર દ્વીપાની અપેક્ષાએ વિશેષતા એ છે કે પાચ હૈમવત અને પાચ હૈરણ્યવત ક્ષેત્રેમા મનુષ્યાનુ ઉત્થાન, ખલ' વીય આદિ તેમજ કલ્પવૃક્ષના લેાના આસ્વાદ તથા ભૂમિની મધુરતા વિગેરે પર્યાયની અપેક્ષાએ અનન્તગણા થાય છે. આ બધી ચીજે પાચ હરિવ અને પચ રમ્યક ક્ષેત્રમા તેનાથી પણ અનન્તગણી વધારે થાય છે અને દેવકુરૂ તથા ઉત્તરકુરૂમા તેનાથી પણ અનન્તગણી पधारे थाय छे, या शेते आ र्भलूभङ मनुष्योनी अ३पाथ छे. ॥ सू. ३६ ॥ Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३७ कर्मभूमकादिमनुष्यनिरूपणम् ४४१ उसा मलया य चुचुया य बंधुया य, चूलिय-कोंकणग-सेयपल्हव-मालव-जग्गर-आभासिया कपणवीर-ल्हसिय-खसाखा: सिय णेदूर मोंढडोंबिल गलओस पओस ककोय अक्खागहण रोमगममररुय चिलाय विसयवासी य एवमाई। से तं मिलिक्खू ।।सू० ३७॥ - छाया-अथ के ते कर्मभूमकाः ? कर्मभूमकाः पञ्चदशविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा पञ्चभिर्भरतैः५, पञ्चभिरैरवतैः५, पञ्चभिर्महाविदेहैः ५ । ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा आर्याश्च म्लेच्छाश्च । अथ के ते म्लेच्छाः ? म्लेच्छा 'अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शकाः, यवनाः, चिलाताः, शवर-वर्वर-मुरुण्ड-उइंडकभण्डक-निष्णक-पकणिकाः, कुलाक्ष-गौड-सिंहल-पारसकाऽऽन्ध्रोः, क्रौञ्चा.. शब्दार्थ-(से किं तं कम्मभूमगा?) कर्मभूमक जीव कितने प्रकार के कहे हैं ? (पन्नरसविहा परगत्ता) पन्द्रह प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (पंचहिं भरहेहिं) पांच भरतक्षेत्रों में (पंचहि एरवएहिं) पांच ऐरवत क्षेत्रों से (पंचहिं महाविदेहेहिं) पांच महाविदेहाँ से (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) वे संक्षेप से दो प्रकार के कहे गए हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (अरिया य मिलिक्खू य) आर्य और म्लेच्छ ।। (से कि तं मिलिक्ख ?) म्लेच्छ कितने प्रकार के कहे हैं ? (मिलिक्खू अणेगविहा पण्णत्ता) म्लेच्छ अनेक प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (रुगा) शक (जवणा) यवन (चिलाया) किरात (सबर -बवर-मुरंडो-ह-अंडग-निष्णग-पक्कणिया) शबर, बर्बर, मुकण्ड, हाथ-(से कि त कम्मभूमगा ?) भभूम डेटा प्रारना यहां छ ? (कम्मभूमगा पन्नरसविहा पण्णता) भभूम४ ५४२ ५४२॥ ४ह्या छे. (त जहा) ते॥ २॥ प्ररे छ (पचहि भरहे हि ) पाय मरत क्षेत्री (पंचहि एरवगहि ) पाय ॥२वनक्षेत्राथी (पचहि महाविदेहेहि ) ५२५ मा विडीयो (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) तथा सपथी ये माना ॥ छ (त जहा) तेयो २४२ छ (आरिया य मिलिय) मा मने २७ (से कि त मिलिख) ? २७ ४८॥ ५४॥२॥ छे ? (मिलिस्खू अगेग विहा पण्णत्ता) २७ मने २0 ४ा छ (त जहा) तेसो २ (सगा) श४ (जवणा) यवन (चिलाया) 31 (सतर-चब्बर मुरंडो भंडग निण्णग पकणिया) २५२, ५२, भु३७, ७३८, ४, नि५५, ५४४५ (कुलक्ख) गोड सीहल -पारसतगाधा) २६ गांड, सि हुन पा२४६ २ia (कोच, प्र० ५६ Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४२ प्रज्ञापमास्त्र ४वडक-द्राविड चिल्वल-पुलिन्द-आरोप-डोव-पोकाण-गन्धहारकाः, वल्हीकअल्ल-रोम-माप-लवकुशाः, मलकाश्च चुञ्चुकाश्च वन्धुकाश्च-चूलिक.-कोकणकभेद-परहव-मालव-मकराऽऽभापिकाः, कणवीर-ल्लासिक-खसाः, खासिकाः न दुराः, मौण्ढा:-डोम्बिलाः, गलओसाः प्रदोपाः केकेयाः अक्खागाः, हूणाः, रोमकाः, भ्रमररुताः, चिलात विषयवासिनश्च एव मादयः। ते एते म्लेच्छाःसू.३७) टीका-अथ कर्मभूमकान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं कम्मभूमगा ?'-अय के ते-कतिविधा इत्यर्थः कर्मभूमकाः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'कम्मभूमगा पन्नरसउड्ड, भण्डक, निण्णक, पक्कणिक (कुलक्ख-गोंड-सिंहल-पारसतगांधा) कुलाक्ष, गोंड' सिंहल, पारसक, आन्ध्र (कोंच-अंबडय-दमिल -चिल्लक-पुलिंद-हारोस-दोब-पोक्काण-गंधाहारया) क्रौंच, अम्बडक, द्राविड, चिल्लक, पुलिंद, हारोष, डोव, पोक्काण, गन्धहारक: (प) ब (हलिय-अज्झल-रोम-मास-(ल) बउसा, बल्हीक, जल्ल, रोम माष, (ल) बकुश, (मलया य) मलक (बंधुया य) बन्धुक (चूलियकोंकणग-मेय-पल्हव-मालव-मग्गर-आभासिया) चूलिक, कोंकणक, मेद, पल्हव, मालव, मग्गर, आभाषिक (कणवीर-ल्हसिय-खसा) कणवीर, ल्हासिक, खास (खासिय-णेदूरमोंढ, डोंबिल-गलओसपओस-कक्कोय-अक्खाग-हूण-रोमग-भमररुय-चिलाय-विसयवासी य एवमाई) खासिक, नेदूर, मोंढ, डोम्बिल, गलओस, प्रदोष, कैकेय, अक्खाग, हूण, रोमक, भ्रमररुत, चिलात देशवासी इत्यादिक (से त्तं मिलिक्खू) यह सब म्लेच्छ हैं ॥३७॥ टीकार्थ-अब कर्मभूमक मनुष्यों की प्ररूपणा करते हैं। प्रश्न हैकर्मभूमक मनुष्य कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् ने उत्तर दियाअंबडय, दमिल, चिल्लल पुलिंद, हारोस, दोव पाक्काण गंधाहारया) य, मम्॥3, द्राविड, सिस, पुलि, शस, मि, पा४४, अन्य।२४ (प) (ब) (हालिय अज्झलग रोममास, ल ब उसा) पा४ि , or, राम, भाष, स, प, श (मलया य)मस (बन्धुयाय) मधु (चूलिय कोंकणग मेय, पल्हव मालव मग्गर आभासिया) यूलि, १४९४४, भे ५६७१, मास, भ२, २माप४ (कणवीर ल्हसिय खसा) ४वी२, सि४, मस (खासिय णेदूर मोढडोंबिल गलओस पओस कक्कोय अवखाग हूणरोमग भमररूय चिलायविसय वासीय एवमाई) पासी, नवर.मौढ सि , समोस. अहोप य २१५॥1, दुप, शभ3, अभ२३त, Aिad, देशवासी विगैरे (से त्तं मिलिकख) २॥ या दो२७ छ ॥ सू. ३७ ટીકાઈ-હવે કર્મભૂમક મનુષ્યની પ્રરૂપણ કરે છે Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र, पद १ सू ३७ कर्मभूमकादिमनुष्यनिरूपणम् ४४३ विदा पण्णत्ता-कर्मभूमकाः पञ्चदशविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'पंचहिं भरहेहि'-पञ्चभिः भरतैः ५, 'पंचहि एरवरहि'-पञ्चभिरैरवतैः५, पंचहि 'महा विदेहि'-पञ्चभिर्महाविदेहैः ५, भिद्यमानाः पञ्चविधा भवन्ति, 'ते समासो दुविहा पण्णत्ता'-ते-कर्मभूमकाः पञ्चदशविधा समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'आयरियाय, मिलिक्खूय'-आर्याश्च, म्लेच्छाश्च, तत्र आरात्-हेयधर्मेभ्यो दूरात् याताः, प्राप्ता उपादेयधमै रित्याः श्रेष्टा इत्यर्थः, पृपोदरादिवात्साधु, म्लेच्छाः-अव्यक्त-वचनसमाचाराः 'म्लेच्छ अव्यक्ते शब्दें' इति धातुपाठात्, शिष्टासम्मतसकलव्यवहारा म्लेच्छपदवाच्या भवन्ति, तत्र कर्मभूमक मनुष्य पन्द्रह प्रकार के होते हैं। वे इस प्रकार समझना चाहिए।-पांच भरत, पांच ऐरवत और पांच महाविदेह क्षेत्रों के भेद से पन्द्रह भेद समझना चाहिए । यहां और आगे भी क्षेत्र के आधार पर मनुष्यों का वर्गीकरण किया गया है। कर्मभूमि क्षेत्र पन्द्रह हैं, अतएव कर्मभूमक मनुष्य भी पन्द्रह प्रकार के ही कहे गए हैं। ये कर्मभुमक मनुष्य संक्षेप से दो प्रकार के हैं, यथा-आर्य और म्लेच्छ । जो हेय धर्मों से दूर रहें और उपादेय धर्मों को प्राप्त हों वे आर्य कहलाते हैं । पृषोदरादि गण में होने से 'आर्य' शब्द निष्पन्न हुआ है। जिनका वचन और आचार व्यक्त (स्पष्ट) न हो वे म्लेच्छ कहे जाते हैं । 'म्लेच्छ' धातु अव्यक्त बोली के अर्थ का वाचक है। तात्पर्य यह है कि म्लेच्छ मनुष्य वे हैं जिनका सकल आचार शिष्ट પ્રશ્ન છે-કર્મભૂમક મનુષ્ય કેટલા પ્રકારના હોય છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-કર્મભૂમક મનુષ્ય પંદર પ્રકારના હોય છે. તેઓ આ રીતે જાણવા જોઈએ. પાંચભરત, પાંચરવત, અને પાંચ મહાવિદેહ ક્ષેત્રના ભેદે કરી પંદર ભેદ સમજવા જોઈએ, અહીં અને આગળ પણ ક્ષેત્રના આધાર પર મનુષ્યનું વર્ગીકરણ કરાચેલું છે. કર્મભૂમિના ક્ષેત્રે પંદર છે. તેથી કર્મભૂમક મનુષ્ય પણું પંદર પ્રકા૨ના જ કહેલા છે. આ કર્મભૂમક મનુષ્ય ટૂંકાણમાં બે પ્રકારના છે, જેમકે આર્ય અને પ્લેચ્છ જે હેય ધર્મોથી દૂર રહે અને ઉપાદેય ધર્મને પ્રાપ્ત થાય તેઓ આર્ય કહેવાય છે. પૃષોદરાદિ ગણમા હેવાથી “આય” શબ્દ નિષ્પન્ન થયે છે. જેઓ ને આચાર અને વચન વ્યક્ત (સ્પષ્ટ) ન હોય તેઓ સ્લેચ્છ કહેવાય છે. સ્વેચ્છ, ધાતુ અવ્યક્ત બેલીના અર્થને વાચક છે. તાત્પર્ય એ છે કે સ્વેચ્છ મનષ્ય તેઓ છે કે જેમને બધે આચાર શિષ્ટજના સમાન નથી હોતે. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे सूचीकटाहन्यायेन अपय व्यतया प्रथमं म्लेच्छयक्तव्यतामेवाह-'से कि तं मिलिख? ___ अथ "कि तं'-के ते-कतिथिवा इत्यर्थः, म्लेच्छाः प्रजमाः ? भगवानाह'मिलिय अगेगविहा पण्णता'-म्लेच्छा अनेकविधाः-नानाप्रकारका प्रज्ञप्ताः 'त जहा'-तद्यया 'सगा'-शकाः, 'जवणा-यवना !'चिलाया' चिलाताः, 'सबरवव्यरमुरंडोट्टमंडगनिजगपाणिया'-शवर-वर-मुरुण्ड-उड्डमण्डकनिण्णकपकणिकाः। 'कुलक्खगोड सिहलपारसगोधा'-फुलाक्ष-गौड-सिंहल-पारसकाऽऽन्ध्राः, 'कांघअंबडगदमिल चिल्लल पुलिंद-आरोस दोवपोकाणगंधाहारया-क्रौञ्चाम्बडक, द्राविड फुलिन्द-आरोप-डोव-पोकाण गन्धहारकाः; 'पहलिय अझलरोमपासपउसा'- बल्हीक-जल्लरोम-मापळ्यकुशाः; मलयाय'-मलकाश्च 'बंधुयायबन्धकाच, 'चुंचुयाय' चुम्बुकाश्च, 'चूलिय कोंकणगमेयपलवमालय मग्गर आमासिा '-चूलिक-कोकणक-सद पल्दव-मालव-मगर-आमापिकाः, 'कणवीरल्हसिय खसा'-कर्णपीर-हासित-खसाः, 'खासिय-खासिकाः, 'णेदर'नेदराः, 'मों'-मौण्डाः-मौष्ठिका:-'डोंबिल-डोम्बिलाः 'गलओम'-गलओसाः जनसम्मत,न हो । सूची कटाह न्याय से पहले कथन होने के कारण म्लेच्छों की प्रज्ञापना करते हैं। प्रश्न किया गया है कि म्लेच्छ कितने प्रकार के होते है। ? भगवान् ने उत्तर दिया-ग्लेच्छ नाना प्रकार के होते है। इस प्रकार हैं-शक, यवन, चिलात (किरात), शवर, पर्वर, गुरुण्ड, उड्ड, भण्डक, निष्णक, पक्कणिक, कुलाक्ष, गोंड (गोड), सिंहल, पारसक, आन्ध्र, कौंच, अम्बडक, द्राविड, चिल्वल, पुलिन्द, आरोष, डोय, पोक्काण, गन्धहारक, वल्हीक, जल्लरोम, ल (ब) कुश मलक, बंधुक, चूलिक, कोंकणक, मेद, पल्हव, मालब, मग्गर, आभापिक, कणवीर, ल्हासिक, ग्वस, खासिक, नेदूर, मोंढा, डोम्बिल, गलओस, प्रदोष, कैकेय, સૂચિકટાહ ન્યાયથી પહેલા અલ્પ કથન હોવાને કારણે ટ્વેની (પ્રથમ) પ્રરૂપણ કરે છે. પ્રશ્ન એ છે કે મ્યુચ્છ કેટલા પ્રકારના હોય છે ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે–પ્લેચ્છ અનેક પ્રકારના હોય છે. તેઓ આ પ્રકારે છે २४, यवन, fed शत श२, २, मु३७, 833, , निए ५ ४, मुसाक्ष, 13, (गोड) सिंडस, पारस, मान्न, य, अ५३४. द्रविड, पिस, सिन्द, मा५, ७, पy, गन्या२४, डीs, asa ३१, ८ (५) ४२, भर, मधु, यूलि, १४, मे, ५६७५, माप, भ२ Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र, पद १ सू ३८ देश मेदेनायर्यादिकनिरूपणम् 'पोस'-प्रदोपाः, 'कक्केय'-कैकेयाः, 'अखाग अखागाः 'हण रोमगहूणाः, रोमकाः, 'भमररुय'-भ्रमररुताः, 'चिलाय वियवासीय'-चिलात विषय वासिनश्च ‘एवमाई'-एवमादिकाः, एवमादय इत्यर्थः, तथा च म्लेच्छानामनेकविधत्वं शक-यवन-चिलात शवर--वर्वरादि देशभेदात्, तत्र शकदेशनिवासिनः शका उच्यन्ते, यवन देशनिवासिनो यवना उच्यन्ते, इत्यादिरीत्या पूर्वोक्ता अप्रसिद्धा नानादेशाः लोकतोऽवसेयाः प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तं मिलिक्खू'ते एते-पूर्वोक्ता-म्लेच्छाः प्राप्ताः ॥सू० ३७॥ . मूलम् से किं तं आरिया ? आरिया दुविहा पाणत्ता, तं जहा-इडिपत्तारिया य, अणिविपत्तारिया य। से किं तं इडि. पत्तारिया ? इड्डिपत्तारिया छबिहा पण्णता, त जहा-अरहंता? चकवट्टी२, बलदेवा३, वासुदेवा४, चारणा५, विजाहरा६। सेत्तं इडिपनारिया ? से किं तं अणिडिपत्तारिया ? अणिविपत्तारिया नवविहा पण्णत्ता, तं जहा-खेत्तारिया१, जाइ आरियार, कुलारिया३, कम्मारिया४, सियारिया५, भासारिया, दसणारियाद चारित्तारिया९। से किं तं खेत्तारिया ? खेत्तारिया अद्धछठवीसइविहा पण्णत्ता, तं जहाअक्खाग, हूण, रोमक, भ्रमरस्त, चिलान देशवासी इत्यादि । इस प्रकार देशादि के भेद से म्लेच्छों के अनेक प्रकार हैं। शक देश के निवासी शक और यवनदेश के निवासी यवन कहलाते हैं। इसी प्रकार अन्य भी समझ लेना चाहिए । जो अप्रसिद्ध देश हैं उन्हें लोक से समझना चाहिए अब उपसंहार करते हुए कहते हैं-यह म्लेच्छों की प्ररूपणा हुई ॥३७॥ सामापि४, ४४वी२, ८सि४, स, rulex, २६२, मौदा, 1ि , 14 सास, प्रोप, य, २०५मा, डू, शभ, प्रभ२, ३त, यिसात देशवासी विगैरे . આ રીતે દેશાદિના ભેદે પ્લેછેના અનેક પ્રકાર છે. શકદેશના નિવાસી શક અને યવન દેશના નિવાસી યવન કહેવાય છે. એ જ રીતે બીજા પણ સમજી લેવા જોઈએ. જે અપ્રસિદ્ધ દેશ છે તેમને લેકેથી જાણી લેવા. હવે ઉપસંહાર કરતા કહે છે આ સ્વેચ્છની પ્રરૂપણ થઈ. એ સૂ. ૩૭ Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४६ प्रहापनासूचे रायगिह मगह, चंपा अंगा, तह तामलित्ति वंगा य । कंचणपुरं कलिंगा, वाणारसी चेव कासी य ॥१॥ साए य कोसला गय; पुरं च कुरु सोरियं कुसहा य। कंपिल्लं पंचाला, अहिछत्ता जंगला चेव ॥२॥ वौरवई सोरट्टा, मिहिले विदेहा य वच्छ कोसंवी । नंदिपुर संडिल्ला, भदिलैपुरमेव मलया य ॥३॥ वैइराड वच्छ वरणा, अच्छा, तहमैत्तिया वइ दसण्णा। सोत्तियेवई य चेदी, वीयभयं सिंधुसोवीरा ॥४॥ मेहुरा य सूरसेणा, पौवा भंगी य मार्सपरिवहा । सावत्थी य कुणाला, कोडी वैरिसं च लाटा य ॥५॥ सेयविया वि य णयरी, केकय अद्ध च आरियं भणियं । इत्थुप्पत्ती जिणाणं, चक्कीणं रामकहाणं ॥६॥ से तं खेत्तारिया ॥१॥ से किं तं जाइ आरिया ? जाइ आरिया छविहा पण्णत्ता, तं जहा-अंबटा य १, कलिंदा य २, विदेहा ३, वेदंगाइया ४। हरिया५ चुंचुणा६ चेव, छ एया इन्भजाईओ॥१॥ से तं जाइ आरिया २। से किं तं कुलारिया ? कुलारिया छव्विहा पण्णत्ता तं जहा-उग्गा? भोगा२ राइन्ना३ इक्खागा४ णाया५ कोरबाद। से तं कुलारिया।३॥ से किं तं कम्मारिया ? कम्मारिया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-दोसिया, सुत्तिया, कप्पासिया, सुत्तवेयालिया, भंडवेयालिया, कोलालिया, नरवाहणिया, जे यावन्ने तहप्पगारा । से तं कम्मारिया।४।से किं तं सिप्पा रिया? सिप्पारिया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-तुण्णगा, तंतु५. वाया, पट्टागा, देवडा, वरुट्टा, छव्विया, कट्टपाउयारा, मुंजपा Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू ३८ देशमेदेनार्यादिकनिरूपणम् ४४७ उयारा, छत्तारा, वज्झारा, पुच्छारा, लेप्पारा, चित्तारा, संखारा, दंतारा, भंडारा, जिज्झगारा, सेल्लगारा, कोडिगारा, जे यावन्ने तहप्पगारा । से तं सिप्पारिया ।५। से किं तं भासारिया ? भासारिया जे णं अद्धमागहाए भासाए भासेंति, तत्थ वि यणं जत्थ बंभी लिवी पवत्तइ। बंभीए लिवीए अटारसविहे लेक्ख विहाणे पण्णत्ते, तं जहा-बंभीर, जवणाणियार, दोसापुरिया३, खरोट्टी४, पुक्खरसारिया५, भोगवइया६, पहराइया७, अंतक्खरियाद, अक्खरपुठिया९, वेणइया १०, निण्हइया ११, अंकलिवी१२, गणियलिवी१३, गंधवलिवी१४, आयंसलिवी१५, माहेसरी१६, दोमिलिवी१७, पोलिंदी१८ । से तं भासारिया।। से किं तं नाणारिया? नाणारिया पंचविहा पण्णत्ता तं जहा -आभिणिबोहियनाणारिया१, सुयनाणारिया२, ओहिनाणा. रिया ३, मणपजवनाणारिया।४, केवलनाणारिया ५। से तं नाणारिया ॥७॥सू०३८॥ छाया-अथ के ते आर्याः ? आर्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ऋद्धिप्राप्ताश्चि, अनृद्धि प्राप्ताश्चि । अथ के ते ऋद्धिप्राप्तार्याः ? ऋद्धिप्राप्ताः षविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अर्हन्तः१, चक्रवर्तिनः२, बलदेवाः३, वासुदेवा४, ___ शब्दार्थ-(से किं तं आरिया ?) आर्य कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्णत्ता) दो प्रकार के कहे हैं (इडिपत्तारियो य अणिडिपत्तारिया य) ऋद्विप्राप्त आर्य और जो ऋद्धि-प्राप्त न हों ऐसे आर्य (से किं तं इडिपत्तारिया ?) ऋद्धिप्राप्त आर्य कितने प्रकार के कहे हैं ? (छविहां पण्णत्ता) छह प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (अरहंता) शहाथ-(से कि त आरिया) माय साना डाय छे ? (आरिया) माय (दुविहा पण्णत्ता) मे. १२॥ ४॥ छ (इढिपत्तारिया य अणिइढिपत्तारिया य) ३ पास माय भने ३द्धिात न य तपा माय (से कि त इडूढिपत्तारिया ?) ३द्धिात माय टदा २॥ छ ? (इढिपत्तारिया) ad आर्या (छ विहा पण्णत्ता) ७ ४२ छ (तौं जहा) तेसो २॥ प्रारे छे (अरहंता) तीथ २ (चक्कवट्टी) यवती (वलदेवा) Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे चारणाः५, विद्याधराः ६। ते एते ऋद्धि प्राप्तार्याः |१| अथ केते अवृद्धि प्राप्तार्याः ? अवृद्धि प्राप्तार्या नवविवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा = क्षेत्रार्या: १, जात्यार्याः २, कुलार्याः ३, कर्मार्या: ४, शिल्पार्या: ५, मापार्या:६, ज्ञानार्याः ७, दर्शनार्या:८, चारित्रार्याः ९ । अथ के ते क्षेत्रार्या: ? क्षेत्रार्या :- अर्थ पविंशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा'राजागृहं १, मगवः, चम्पा३, अङ्गः, तथा तामतिलिप्तिः ३, वङ्गव । काञ्चनपुरं ४, कलिङ्गः, वाराणसी५, चैत्र काशी च ॥१॥ तीर्थंकर (चक्कबट्टी) चक्रवर्ती (बलदेवा) बलदेव (वासुदेवा) वासुदेव (चारणा) चारण ऋद्धि वाले (विजाहरा) विद्याधर (सेत्तं इडिपत्तारिया) यह ऋद्धि प्राप्त आर्य हैं । (से किं तं गिपित्तारिया ?) ऋद्धि-अप्राप्त आर्य कितने प्रकार के हैं ? (नवविहा पण्णत्ता) नौ प्रकार के कहे हैं (तं जहा ) वे इस प्रकार ( खेत्तारिया) क्षेत्र से आर्य (जाइ आरिया) जाति से आर्य ( कुलारिया) कुल से आर्ग (कम्मारिया) कर्म से आर्य (सिप्पारिया) शिल्प से आर्य (भाषारिया) भाषा से अर्थ (नागारिया) ज्ञान से आर्य (दंसगारिया) दर्शन से आर्य (चारितारिया) चारित्र से आर्य । ( से किं तं खेत्तारिया ?) क्षेत्रार्य कितने प्रकार के हैं ? (अद्बलच्चीसइविहा पण्णत्ता तं जहा) साढे पच्चीस प्रकार के कहे गए हैं, वे इस प्रकार हैं- ( रायगिह) राजगृह नगर ( जगह) मगध (चंपा ) चम्पा (अंगा) अंगदेश (तामलित्ति) तात्रलिप्ति (बंगा ब) और बंगदेश (कंचणपुरं) देव (वासुदेवा) वासुदेव (चारणा ) धारण ३द्विवाणा (विज्जोहरा) विद्याधर ( से त इढिपत्तारिया) मा ३द्विप्रास भार्य है (से कि त अणिढिपत्तारिया) ३द्धि प्राप्त सार्य डेटा प्रहारना छे ? ( नवविहा पण्णत्ता) नौ प्रारना उडेझा छे (तं जहा) तेथे या प्रकारे (खेत्तारिया) क्षेत्रथी गार्य (जाई अरिया) अतिथी गार्य (कुल: रिया) डुणथी (कम्मा(रिया) उर्मी आर्य (सिम्प. रिया) शिक्षपथी आर्य (भासः स्यिा) भाषाथी आर्य (नाणारिया) ज्ञानथी भार्य ( हंसगारिया ) दर्शनथीगार्य (चारिता रिया ) यस्त्रिभार्य ( से किं त खेत्तारिया) क्षेत्रार्य डेंटला प्रारना छे ? ( अद्व छवीसइविहा पण्णत्ता तं जहा ) साडा पन्थीस प्रारना ऐसा આ પ્રકારે છે છે તેઓ ( रायगिह) राष्ट्रगृडनगर ( मगह ) भगव (चंपा ) थपा (अंगा) ग ( ताम Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४९ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३८ देशमेदेनार्यादिकनिरूपणम् साकेतं ६, कौशलो, गजपुरं७, च कुरुः सौरिकं८, कुशावर्तश्च । काम्पिल्य९, पाञ्चालः, अहिच्छत्रा१०, जङ्गलश्चैव ॥२॥ द्वारावती११, सौराष्ट्रः, मिथिला१२ विदेहश्च, वत्सः१३, कौशाम्बी नन्दिपुरं १४, शाण्डिल्यः, अदिल१५, पुरमेव मलयश्च ॥३॥ वैराटं१६, वत्सः, वरणा१७, [पुरी] अच्छ स्तथा मृतिकावत्ती१८ दशाणः । शौक्तिकावती१९, च चेदिः, वीत२०, भयं सिन्धुसौवीरः ॥४॥ मथुरा२१ च शूरसेनः, पापा२२ भङ्गश्च मासा २३, पुरिवर्तः। श्रावस्ती२४, च कुणालः, कोटि२५ वर्ष च लाटश्च ॥५॥ कंचनपुर (कलिंगा) कलिंग (वाणारसी चेव) बनारस नगरी (कासी य) और काशी देश (साएय) साकेत (कोसला) कौशल (गयपुरं च) गजपुर (कुरु) कुरु (सोरियं) सौरिक (कुसहा य) और कुशावर्त (कंपिल्लं) काम्पिल्य (पंचाला) पांचाल (अहिच्छत्ता) अहिच्छन्न (जंगला चेव) और जंगलदेश (बारवई) द्वारिका (सोरहा) सौराष्ट्र (मिहिल) मिथिला (विदेहा य) और विदेह (वच्छ) वत्स (कोसंबी) कौशाम्बी (नंदिपुरं) नन्दिपुर (संडिल्ला) शांडिल्य (भद्दिलपुर मेव) अद्दिलपुर (मलया य) और मलय (वइराड) वैराट (वच्छ) वत्स (वरणा) वरणा पुरी (अच्छा) अच्छ (तह) तथा (मत्तियावइ) मृत्तिकावती (दसण्णा) दशार्ण (सोत्तियवई य) और शुक्तिकावती (चेदी) चेदि (वीयअयं) वीतभय (सिंधुसोवीर।) सिन्धुसौवीर (महुरा य) और मथुर। (सूरसेणा) शूरसेन (पावा) पाया (भंगी य) और भंग (मास) मास (पुरिवटा) पुरिवर्त लित्ति) लिHि (बंगाय) मने देश (कंचणपुर) ४ यन५२ (कालिंगा) लि (वाणारसी चेव) मने मना२सनगरी (कासीय) अने. शीश (साएय) साडेत (कोसला) र (गयपुर च) २४५२ (कुरु) ३३ (सोरिय) सौ.२४ (कुसट्रा य) भने इर्शावत (कापल्ल) ५८ (पंचाला) ५ यात (अहिच्छत्ता) मडि (जंगला चेव) म. देश (बारवइ) २४५ (सोरदा) सौराष्ट्र (मिहिला) मिथिला (विदेहाय) मने विहेड (वच्छा) परस (कोसंबी) औशी (नंदिपुर) नही५२ (संडिल्ला) २॥य (भदिलपुरमेव) हिसपुर (मलया य) मने मसय (वइराड) वैराट (वच्छ) पल्स (वरणा) १२४ापुरी (अच्छा) २५२७ (तह्) तथा (मत्तिया वइ) भृत्तिती (दसण्णा) ४शा (मोत्तिय वईय) मने शुतिपती (चेदी) येही (वीयभय) पीतमय (सिन्धु सोवीरा) सिन्यु सौवी२ (महुरा य) मने मथु२॥ (सूरसेणा) १२सेन (पावा) पा॥ (भंगी य) मने म' (मास) भाम (पुरिवद्वा) पुस्वितः (सावत्थीय) भने श्रावस्ती (कुणाला) 3Y (कोडी वरिसं च) विष Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५० प्रहारमास श्वेताम्बिकाऽपि च नगरी, केकंगाध च आर्य भणितम् । अनोत्पत्ति जिनानां, चक्रिणां रामकणानाम् ॥६॥ ने गते क्षेत्रायः । अथ के ते जात्यायः ? जात्यार्याः परविधा: प्रनता, नद्यया-अम्बाम, कलिन्दाश्च२, वैदेहाः३, वेदनादिकाः ४ । हरिताः५, चुन्नुणाधव ।६। पढेते ३-यजातयः ॥१॥ ते एते जात्यार्याः ।२। अब के ने कुलायाः ? लायर्याः १ विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उग्राः१, भोगा:२, गजन्याः३, देवाकया, जाता, कौरव्याः ६। एते कुलार्याः ।३। अव के ने कार्याः ? कर्मागर्गा अनेकविधाः (सावत्थी य) और श्रावस्ती (कुणाला) दुणाल (कोटी वरिमंच) और कोटिवर्प (लाटा य) और लाट (सेयविया वि य गरी) तथा श्वेताम्बिा नगरी (केकय अहं न) आमाकेका देश (आरियं नाणिय) अर्य क्षेत्र कहा है (इत्युप्पत्ती शिणाणं चाकीण रामकहाi) इन क्षेत्रों में तीर्थंकरों, चक्रवतियों, पलदेवों और वासुदेवों की उत्पत्ति होती है। (से तं खेत्तारिया) गह क्षेत्रार्य की पपणाई । ___ (रो कि तं जाइआरिया ?) जाति से आर्म कितने प्रकार के हैं ? (छविहा पण्णत्ता) छह प्रकार के हैं (तं जहा) व दम प्रकार (अंयट्टा य) अंबष्ट (कलिंदा य) कलिद) (विदेता) वदेह (वेदंगादिया) वैदड्गादिक (हरिया) हरित (चुणा चेव) और चुण (छ) कह (गया) ये (इभजाईओ) इजानियां है । (से तं जाइआरिया) यह जादि-आर्य हुए। (से किं तं बुलारिया ?) कुल से आर्ग कितने प्रकार के हैं ? (छविता पण्णता तं जहा) प्रकार के कहे हैं वे इस प्रकार (उग्गा) उग्र (भोगा) भोग (राइन्न) राजन्य (इग्बागा) इक्ष्वाकु (णाया) ज्ञात (लाटा य) गोवा (संयविया विगणयरी) ant री (क्रिय अ च) गने यी ३४ ३५ (आरिव भणिय) गाय छ (इत्युपत्ती जिणाणं चाकी गाण्डाण) । भात , सी, सो अने पासुवानी अतिशय (से तं सत्तारिया) या क्षेत्र पानी ५३५९ ५४ (गे किं तं जाइआरिया) aldil २ ८ २ना छ ? (जाई आरिया) तिथी २ (छ तिहा पण्णत्ता) ७ ॥२॥ छ (त जहा) तेथे A सारेछे (अदाय) २५७५७ (कालिदा य) सि (विदेहा पेटेड (वेदंगादिया) ३६ ४ि (हरिया) उरित (Qचुणाचेव) गने यु २५ (छ) छ। (एया) । (इन्भ जाईआ) aadli छ (से तं जाइ आरिया) anी आर्या छ (से किं त कुलारिया) सन २॥ों टसा ना छ ? (कुलारिया) __.. यी मार्य (छ विहा पण्णत्ता) ७ ५२ना ह्या छ (त जहा) ते॥ २॥ Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३८ देशभेदेनायर्यादिकनिरूपणम् प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-दोपिकाः, सौत्रिकाः, काासिकाः, सूत्रवैतालिकाः भाण्डवैतालिकाः, नरवाहनिकाः, ये चान्ये तथाप्रकाराः । ते एते कर्माः ।४। अथ के ते शिल्पार्याः ? शिलार्या अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-तुन्नाकाः, तन्तुवायाः पट्टकाः [पट्टकारकाः] देयडाः, वरुट्टाः, छर्विकाः, काष्ठपादुकाकाराः, मुंजपादुकाकारा छत्रकाराः बच्छरा१, पृ-पु-च्छाकाराः, लेप्यकाराः, चित्रकाराः, शसकाराः, दन्तकाराः, भाण्डकाराः, जिज्झकाराः१, सेल्लकाराः, कोटिकाराः, ये चान्ये (कोरव्वा) कौरव कुल में उत्पन्न (से किं तं कम्मारिया?) कार्य कितने प्रकार के हैं ? (अणेगविहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार के कहे हैं (तं जहा) में इस प्रकार (दोसिया) दोषिक-दष्यक (सुत्तिया) सौत्रिक (कपासिया) कापासिक (मुत्तवेयालिया) सूत्रवैतालिक (भंडवेयालिया) माण्डवैतालिक (कोलालिया) कुलालकर्मी (नरवाहणिया) नरवाहनिक । (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो इसी प्रकार के हैं (से तं कम्मारिया) ये कार्य हुए। ___ (से किं तं सिप्पारिया ?) शिल्पार्य कितने प्रकार के हैं ? (अणेविहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (तुण्णागा) दर्जी (तंतुवाया) जुलाहे (पट्टागा) पट्टकार (देयडा) दृति-मशक बनाने वाले (वल्हा) वट-पिच्छिक (छविया) चटाई आदि बनाने वाले (कटपाउयारा) खडाऊं बनाने वाले (झुंजपाउयारा) मूंज की पादका बनाने वाले (छत्तार।) छत्र बनाने वाले (वज्झार।) बहे बनाने वाले (पुच्छारा) प्रहार छ (उग्गा) SA (भोग) र (राइन्ना) २०४न्य (इक्खागा) ६ (णाया) सात (कोरव्या) औ२५ मा भेला (से कि त कम्मारिया) ४ाय 31 ४२ना छे ? (कम्मारिया) माय (अणेगविहा पण्णत्ता) भने ४२ ४द्या छे (तं जहा) तमाम प्रार (दोसिया) होषि-इध्य (सुत्तिया) सौत्रि (कापासिया) असि (सुत्तवेयालिया) सूत्र वैतानि (भंडवेयालिया) Hisales (कोलालिया) Bार भी (नरवाहणिया) न२वा नि४ (जे यावन्ने तहप्पगोरा). मन्य रे मावी ताछे (से त्तं कम्मारिया) मा भय थया। से किं तं सिप्पारिया) शिपाय ॐटया AIRन छ ? (अणेग विहा पण्णता) मने प्रारना ४ा छ (तं जहा) तमाम प्रारे (तुण्णागा) हल तिवाया) १९४२ (पट्टागा) ५४२ (देयडा) भ६४ मनावना२ (वरुट्टा) १३१ पि२७४ (छविया) २४ विगेरे मनाना२३ (कट्टपाउयारा) यापीये. मनापन। (मंजपाउयारा) मुनी पाहुये। नाचना२। (छत्तारा) छत्र मनावा (वज्झारा) Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५२ ग्रंशापनासूत्रे तथाप्रकाराः, ते एते शिल्पायीः ।।। अब के ते मागायीः ? भापार्याः ये खलु अर्धमागध्या भापया भाषन्ते । तत्रापि च खलु यत्र ब्राह्मी लिपिः प्रवर्तते । ब्राह्मयां लिपौ अष्टादशविधं लेखविधानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-ब्राह्मीर, यवनानिका२, दोपापुरिका३, खरोट्टी४, पुष्करणारिका५, भोगवतिका६, प्रहरादिका७. अन्ताक्षरिका८, अक्षर पृ-पु-प्टिका९, वैनयिकी १०, निहविना११, अङ्कलिपिः १२, गणितलिपिः १३, गन्धर्व लिपिः१४, आदर्शलिपिः १५, माहेश्वरी १६, पुच्छकार (लेप्पारा) लेप्य बनाने वाले (चित्तार।) चित्रकार (संखारा) शंग्वकार (दंतारा) दन्तकार (भंडारा) भाण्डकार (जिज्झगारा) जिज्झकार (सेल्लारा) सेल्लकार (कोडिगारा) कोटिकार (जे यावन्ने तहप्पगारा) अन्य जो इसी प्रकार के हैं। (ले त्तं सिप्पारिया) ये शिल्पार्य हुए। (से किंत भासारिया ?) भाषा से आर्य कितने प्रकार के हैं ? (जे अदमागहाए भासाए भासे ति) जो अर्द्धमागधी भाषा बोलते हैं (तत्थ वि य णं जत्थ बंभी लिवी पबत्तइ) उनमें भी जहां ब्राह्मी लिपि का व्यवहार होता है (अट्ठारसविहे) अारह प्रकार का (लेखविहाणं) लिपिविधान (पण्णत्ते) कहा है (तं जहा) वह इस प्रकार (बंभी) ब्राह्मी (जवणागिया) यवनी (दोसापुरिया) दोषापुरिका (खरोटी) खरोही (पुक्खरसरिया) पुडकरशारिका (भोगवइया) भोगवनी (पहराइया) प्रहरादिका (अंतक्खरिया) अन्ताक्षरी (अक्खरपुरिट्ठया) अक्षर पुष्टिका (वेगइया) वैनयिकी (लिण्हइया) निहविका (अंकलिपी) अंकमनावना। (पुच्छारा) २७४१२ (लेप्पारा) देय मनाना। (चित्तारा) (यार (संखारा) २१२ (दंतारा) २ (भंडारा) Hist२ (जिज्झगारा) २ (सेल्लारा) सेस४।२ (कोडिगारा) आ४ि२ (जे यावन्ने तहापगरा) मी आपा मान छ (से तं सिप्पारिया) मा शि५ मा छे. (से किं त भासारिया ?) भाषाथी मार्यो । २॥ छ ? हापाथी माय (जे णं अद्धमागहाए भासाए भासंति) यी म भागधी मारी छ (तत्य वि य णं जत्थ बंभी लिबी पवत्तइ) तेमा ५न्यां प्राझी लिपीन व्यवहार थाय छ (अद्वारसविहे) 24.२ प्रा२ना (लेक्ख विहाण) सिपी विधान (पण्णत्ते) मधु छ (त जहा) ते मा शत छ। (वभी) प्राझी (जवणिया) यवनी (दोसा पुरिया) हो। पु४ि (खरोटी) रोट्टी (पुक्खरसारिया) १०४२ सा२ि१ (भोगवइया) गवती (पहराइया) प्र. शाि (अंतक्खरिया) अन्ताक्षरी (अक्खर पुट्टिया) AA२ पृष्टि। (वेणइया) वैनायि। (निण्हइया) नि-वि। (अंकलिवी) ५४ सिपी (गणियलिवी) गति लिपी Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रचिती टीका प्र. पद १ सू.३८ देश ने देनार्यादिक दोमिलिपि: १७, पोनि १८ । ते एते मापार्याः |६| अथ के तेज्ञाः ? ज्ञानायाः पञ्चविवाः प्रज्ञतः तय-आभिनिवोधिकज्ञानार्याी: १, श्रुतज्ञानार्याः २, आधिज्ञाना: ३ मा ४, केवलज्ञानार्याः ५ । ते एते ज्ञानार्याः |७|| सू० ३८|| टीका - अथार्यप्रभेदान् प्ररूपयितुमाह - ' से किं तं आयरिया ?' - ' से ' - अथ - के-कतिविधा इत्यर्थः आर्याः प्रज्ञताः ? भगवाना- 'आयरिया दुबिहा पण्णत्ता' आर्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जा' - तद्यथा - " [ -' इड्डि पत्तायरियाय' - ऋद्धिप्राप्तार्यांश्च, 'अणिड्डि पत्तायरियाय' - अवृद्धि प्राप्तार्याश्च तत्र ऋद्धि प्राप्तार्यान् प्ररूपयितुमाहलिपि (गणियलिवी) गणितलिपि (गंधव्चलिवी) गन्धर्वलिपि (आयं सलिवी) आदर्शलिपि ( माहेसरी) माहेश्वरी ( दोमिलिवी) दोमिलिपि (पोलिंदी) पौलिन्दी ( से त आसारिया) ये भावार्य हुए । ( से किं तं नाणारिया ?) ज्ञानार्य कितने प्रकार के हैं ? (पंचविहा पण्णत्ता) पांच प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार ( आभिणिबोहिय नाणारिया) आभिनियोधिक ज्ञानार्य (सुचनाणारिया) श्रुतज्ञानार्य (ओहि नाणारिया) अवधिज्ञानार्य (मणपजवनाणारिया) मनः पर्यवज्ञानार्य (केवलनाणारिया) केवल ज्ञानार्य (से से नाणारिया) ये ज्ञानार्थ हुए ॥ ३८ ॥ टीकार्थ- अब आर्य मनुष्यों की प्ररूपणा करते हैं । प्रश्न है कि आर्य कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान ने उत्तर दिया- आर्यजन दो प्रकार के होते हैं - ऋद्धिप्राप्त और अवृद्धिप्राप्त । जिन्हें किसी प्रकार (गंधञ्च लिवी) गन्र्धव दियी (आयंसलिबी) महर्शसिपी (मादेसरी) माहेश्वरी (दो लिबी) होभिसिपी (पालिंदी) पोतिन्ही ( से तं भासारिया) मा लापार्य थया ४५३ ( से कि त नाणारिया ) ज्ञानार्य डेटा प्रहारना छे ? (नाणारिया) ज्ञानार्य (पंचविहा पण्णत्ता ) यांन्य अारना उडेला छे ( त जहा) तेथे या रीते (आभिणिब्रोहियनाणारिया) मालिनियोधि ज्ञानार्य (सुयणाणारिया ) श्रुतज्ञानार्य (ओहिनाणारिया) अवधिज्ञानार्य (मणपज्जवनाणारिया) मनःपर्यव ज्ञानार्य (केवलनाणारिया) वस ज्ञानार्य (से त नाणारियां) मा ज्ञानार्यो थया ॥ सू ३८ ॥ ટીકા હવે આય મનુષ્યાની પ્રરૂપણા કરે છે પ્રશ્ન એ છે કે આ કેટલા પ્રકારના હાય છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યા—આજન એ પ્રકારના હેાય છે. રૂદ્ધિપ્રાપ્ત અને અનુદ્ધિપ્રાપ્ત. જેઓને કઇ પ્રકારની રૂદ્ધિપ્રાપ્ત હેાય તે રૂદ્ધિપ્રાપ્ત કહેવાય છે. જેએને કાંઇ રૂદ્ધિપ્રાપ્ત ન હોય પરન્તુ આય હાય તેએ અનુદ્ધિપ્રાપ્ત આ કહેલા છે. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 방방 प्रज्ञापनासूत्रे 'से किं तं इडिपत्तायरिया ?' - ' से' - अथ के ते - कतिविधा इत्यर्थः ऋद्धि प्राप्ता: ? भगवानाह - 'इडिपत्तायरिया छव्विहा पण्णत्ता' - ऋद्धिप्राप्तार्याः पड़विधाः प्रज्ञताः 'तं जहा' - तथथा - 'अरहंता' - अर्हन्तः १, 'चक्कबट्टी' - चक्रवर्तिनः २, 'वलदेवा' - बलदेवाः ३, 'वासुदेवा' वासुदेवा: ४, 'चारणा' - चारणाः ५, 'विज्जाहरा' विद्याधराः६,–प्रकृतमुपसंहरन्नाह - ' से तं इड्डिपत्तायरिया' - ते एते - पूर्वोक्ताः, ऋद्धि प्राप्तार्याः प्रज्ञप्ताः । अथावृद्धि प्राप्तार्यान् प्ररूपयितुमाह - 'से किं तं अणिडिपत्तायरिया ? -अथ के ते कतिविधा इत्यर्थः अनृद्धिप्राप्तार्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'अणिडिपत्तायरिया वविहा पण्णत्ता ?' - अनृद्धिप्राप्तार्या नवविधाः : - नव प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा - ' खेत्तारिया' - क्षेत्रार्या: १, 'जाति आयरिया' - जात्यार्याः २, 'कुलारिया ' कुलार्याः ३, 'कम्मायरिया' - कर्मार्याः ४, 'सिप्पारिया' - शिल्पार्याः ५, 'भासारिया' भापार्याः६, ‘नाणारिया’--ज्ञानार्या : ७, 'दंसणा रिया' - दर्शनार्याः ८, 'चारितारिया' चारित्रार्याश्च तत्र क्षेत्रम् - उत्पत्तिस्थानम् आर्य- श्रेष्ठं क्षेत्रं येषां ते क्षेत्रार्याः की ऋद्धि प्राप्त हो वे ऋद्धिप्राप्त आर्य कहलाते हैं और जिन्हें कोई ऋद्धि प्राप्त न हो, मगर आर्य हो वे अमृद्धिप्राप्त आर्य कहे गए हैं । " अब ऋद्धिप्राप्त आर्यों की प्ररूपणा का जाती है - ऋद्धिप्राप्त आर्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने कहा- वे छह प्रकार के होते हैं - (१) तीर्थकर (१) चक्रवर्त्ती (३) बलदेव (४) वासुदेव (५) चारण और (६) विद्याघर | ये ऋद्धिप्राप्त आर्य हैं । अनुद्धिप्राप्त आर्य नौ प्रकार के हैं । वे इस प्रकार हैं- (१) क्षेत्रार्य (२) जात्यार्य (२) कुलार्य (४) कर्मा (५) शिल्पार्य (६) भाषा (७) ज्ञानार्य (८) दर्शनार्य और (९) चारित्रार्य क्षेत्र अर्थात् जन्म स्थान जिनका श्रेष्ठ हो वे क्षेत्रार्य कहलाते हैं, क्योंकि वे श्रेष्ठ क्षेत्र में उत्पन्न हुए हैं । जिनकी आगे कही जाने वाली હવે રૂદ્ધિપ્રાસ આĆની પ્રરૂપણા કરાય છે રૂદ્ધિપ્રાપ્ત આ કેટલા પ્રકારના છે ? श्री लगवाने उ-तेसो छ प्रहारना छे (होय छे) - (१) तीर्थ ४२ (२) यवर्ती (3) जसदेव (४) वासुदेव (4) थारण भने (६) विद्याधर भा३द्धि પ્રાપ્ત આ છે. अनृद्धियास सार्य नौ अझरना छे. तेथे या रीते - (१) क्षेत्रार्य (२) न्नत्यार्य (3) सार्थ (४) उर्भार्य (4) शिचार्य (६) भाषार्य (७) ज्ञानार्य (८) दर्शनार्य (2) यारित्राय ક્ષેત્ર અર્થાત્ જન્મ સ્થાન જેએનુ શ્રેષ્ઠ હાય તેઓ ક્ષેત્રાય કહેવાય છે. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५५ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३८ देशभेदेनार्यादिकनिरूपणम् क्षेत्रोत्पन्नत्वात् श्रेष्ठक्षेत्रा उच्यन्ते, जातिः-वक्ष्यमाणा अम्बष्ठात्यादिरूपा आर्याअभ्यही येषां ते जात्यार्याः-अभ्यर्हजातय इत्यर्थः, कुलं-वंशः, आय-श्रेष्ठं येषां ते कुलार्याः श्रेष्ठकुला:-कुलीना इत्यर्थः-कर्म-कृषि वाणिज्यादि, आर्य-श्रेष्ठं येषां ते कार्याः अभ्यर्हकर्माण इत्यर्थः, शिल्प-कला चतुष्पष्टिरूपा आर्य-शोभनं येषां ते शिल्पार्याः, भाषा-वचनम्, आर्या-श्रेष्ठा येषां ते भाषाः , अभ्यईवचना इत्यर्थः, ज्ञानम्-आर्यम्-यथार्थ येपां ते ज्ञानार्या:-यथार्थज्ञानिनः, दर्शनम्-आर्य-यथार्थ येषां ते दर्शनार्याः-यथार्थदर्शनश लिनः, चारित्रम्-आर्यम्श्रेष्ठं येषां ते चारित्रार्या:-अभ्यर्हचारित्रवन्तः । ___अथ-क्षेत्रार्यान् प्ररूपयितुमाह-से किं तं खेत्तारिया ?' 'से'-अथ, 'किं तं' के ते-कतिविधा इत्यर्थः क्षेत्रार्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'खेत्तारिया'-क्षेत्रार्याः 'अद्धछब्बीसइविहा पण्णता'-अर्द्धपविंशतिविधाः-सार्द्धपञ्चविंशतिभेदाः, प्रज्ञप्ताः अम्बष्ट आदि जाति उत्तम हो वे जात्यार्य । जिनका कुल (वंश) श्रेष्ठ हो वे कुलार्य कहलाते हैं । जिनका कृषि वाणिज्य आदि कर्म अर्थात् जीविका का साधन उत्तम हो वे कार्य कहे गए हैं। जिनका शिल्प अर्थात् चौसठ कलाएं उत्तम हो वे शिल्पार्य । जो आर्य भाषा का प्रयोग करते हों वे भाषार्य, जो ज्ञान से उत्तम हों अर्थात् जिनका ज्ञान यथार्थ हो वे ज्ञानार्य, जिनका दर्शन श्रेष्ठ हो वे दर्शनार्य और जिनका चारित्र उत्तम हो वे चारित्रार्य कहलाते हैं। अब क्षेत्रार्यों की प्ररूपणा की जाती है । प्रश्न हुआ कि क्षेत्रार्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-क्षेत्रार्य साढे पच्चीस કેમકે તેઓ શ્રેષ્ઠ ક્ષેત્રમાં જન્મેલા છે. જેઓની આગળ કહેવામાં આવનારી અનુષ્ઠ આદિ જાતિ ઉત્તમ હોય તેઓ જાત્યાય છે. જેઓનું કુલ (વંશ) શ્રેષ્ઠ હોય તેઓ કુલાર્ય કહેવાય છે. જેઓની ખેતી વેપાર વિગેરે કામ અર્થાત આજીવિકાનુ સાધન ઉત્તમ હોય તેઓ કર્માય કહેલા છે. જેઓનુ શિલ્પ અર્થાત્ ચોસઠ કલા ઉત્તમ છે તેઓ શિલ્પા, જેઓ આર્ય ભાષાનો પ્રયોગ કરતા હોય તેઓભાપાય, જે જ્ઞાનથી ઉત્તમ હોય અર્થાત્ જેમનું જ્ઞાન યથાર્થ છે તેઓ જ્ઞાનાર્ય, જેઓનું દર્શન શ્રેષ્ઠ હોય તેઓ દર્શનાર્ય, જેનું ચરિત્ર ઉત્તમ હોય તેઓ ચારિત્રાર્ય કહેવાય છે, ક્ષેત્રોની પ્રરૂપણ કરાય છે પ્રશ્ન થાય કે ક્ષેત્રાયે કેટલા પ્રકારના હોય છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્ય-ક્ષેત્રાર્થ સાડા પચીસ પ્રકારના છે. તેઓ આ प्रकारे छे. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५६ प्रतापनासूत्र 'तं जहा'-तद्यथा-रायगिहमगह १'-राजगृहं नगरं, मगधो जनपदः, तथा च मगधेषु जनपदेषु राजगृह नगरं क्षेत्रार्यत्वेन उच्यते 'चंपा अंगार' चम्पानगरम्, अङ्गो जनपदः, अङ्गेषु जनपदेपु चम्पानगरं क्षेत्रार्यत्वेन प्रसिद्धमित्यर्थः, 'तह'तथा 'तामलित्तिवंगाय३' तामलिप्तः नगरम् वङ्गश्च जनपदः, वङ्गेपु जनपदेपु ताम लिप्तिनगर क्षेत्रार्यत्वेन उच्यते, 'कंचणपुरं कलिंगा४'-काश्चनपुर नगरम्, कलिंगो जनपदः, कलिङ्गेषु जनपदेषु काञ्चनपुर नगरं क्षेत्रार्यत्वेनोच्यते, 'वाणारसी चेव कासीय५'-वाराणसीचैव नगरम् काशी च जनपदः, तथा च कागीजनपदेषु वाराणसी नगरं क्षेत्रार्यत्वेन उच्यते ॥१०८॥ 'साएयकोसला ६'-साकेतो नगरं, कोशलो जनपदः, कोशलजनपदेषु साकेतनगरं क्षेत्रायत्येनोच्यते, 'गयपुरं च कुरु७'-गजपुरश्चनगरं, कुरुश्चजनपदः, कुरुषु जनपदेपु गजपुरं नगरं क्षेत्रार्यत्वेन प्रसिद्धम्, 'सोरियं कुसट्टाय८' सौरिकं नगरं, कुशावर्तश्च जनपदः, कुशावर्तजनपदेपु सौरिकं नगर क्षेत्रार्यत्वेन प्रसिद्धम् 'कंपिल्लं पंचाला९'-काम्पिल्यं नगरम्, पञ्चालो जनपदः, पञ्चालेषु जनपदेपु काम्पिल्यं नगरं क्षेत्रार्यत्वेन व्यपदिश्यते, 'अहिच्छत्ता जंगलाचेव १०' अहिच्छत्रा नगरम् , जङ्गलश्च जनपदः, तथा च जङ्गलजनपदेषु अहिच्छत्रा नगर क्षेत्रार्यत्वेन व्यवयिते ॥१०९॥ 'वारवई सोरहा ११' द्वारावती नगरम् सौराष्ट्रो जनगदः, सौराष्ट्रेषु जनपदेषु द्वारावती नगरं क्षेत्रार्यत्वेन प्रकार के हैं । वे इस प्रकार हैं-(१) मगध देश में राजगृह नगर आर्य क्षेत्र है (२) अंग देश में चम्पानगरी आर्य क्षेत्र है (३) बंगदेश में तामलिप्ति नगरी आर्य क्षेत्र है । (४) कलिंग देश में कांचनपुर आर्य क्षेत्र है । (५) काशी देश में वाराणसी नगरी आर्य क्षेत्र है (३) कोशल देश में साकेतनगर आर्य क्षेत्र है। (७) कुरुदेश में गजपुर (हस्तिनापुर) आर्य क्षेत्र है। (८) कुशावर्त्त देश में सोरियपुर (सौरिकनगर) आर्य क्षेत्र है। (१) पंचालदेश में काम्पिल्यपुर (१०) जांगल देश में अहिछत्रनगर (११) सौराष्ट्र में बारावती (द्वारिका) (१२) विदेह जन (१) मगध देशमा २०२ सय क्षेत्र छ (२) महेशमा य ५॥ नारी मात्र छ, (3) महेशमा सिसि नगरी मात्र छ (४) કલિંગ દેશમાં કાંચનપુર નગર આય ક્ષેત્ર છે (૫) કાશી દેશમાં વારાણસી નગરી આર્ય ક્ષેત્ર છે. (૬) કેશલ દેશમાં સાકેતનગર આર્ય ક્ષેત્ર છે (૭) કુરૂદેશમા હસ્તિનાપુર माय क्षेत्र छ (८) शावत देशमा सोरिय५२ (सौरि ना२) आय क्षेत्र छे. (6) पयादा देशमा ४iपिझ्यपु२ (१०) one देशमा २७३ नग२ (११) સૌરાષ્ટ્રમાં દ્વારાવતી (દ્વારકા) (૧૨) વિદેહ જનપદમાં મિથિલા નગરી (૧૩) Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३८ देशभेदेनार्यादिकनिरूपणम् व्यवह्रियते, 'मिहिलविदेहाय १२' मिथिला नगरम्, विदेहो जनपदश्च, विदेहेषु जनपदेषु मिथिलानगरं क्षेत्रार्यत्वेन व्यपदिश्यते, 'वच्छकोसंबी १३'-वत्सो जनपदः, कौशाम्बी नगरम्, वत्सपदेषु कौशाम्बी नगरं क्षेत्रार्यत्वेन प्रसिद्धम् 'नंदिपुरं संडिल्ला १४'-नन्दिपुरं नगरम्, शाण्डिल्यो जनपदः, शाण्डिल्यजनपदेषु नन्दिपुरं नामनगरं क्षेत्रार्थत्वेन प्रसिद्धम् 'भद्दिलपुरमेव मलयाय १५'-भदिलपुरमेव नगरम् मलयश्च जनपदः, मलयजनपदेषु भद्दिलपुरं नाम नगरं क्षेत्रार्यत्वेन व्यपदिश्यते ॥११०॥ 'वइराडवच्छ १६'- वैराटं नाम नगरं, वत्सो जनपदः, वत्सजनपदेषु वैराटं नगरं क्षेत्रार्यत्वेन व्यवह्रियते, 'वरणा अच्छा १७'-वरणो नाम जनपदः, अच्छा-पुरी, वरणजनपदेषु अच्छापुरी क्षेत्रार्यत्वेन व्यपदिश्यते, 'तहमत्तियावईदसण्णा १८'-तथा मृत्तिकावती नामपुरी, दशाों जनपदः, दशार्ण जनपदेषु मृत्तिकावतीपुरी क्षेत्रार्यत्वेन व्यपदिश्यते, 'सोत्तियवईयचेदी १९'शौक्तिकावती च पुरी, चेदिः जनपदः, चेदिजनपदेषु शौक्तिकावतीपुरी क्षेत्रार्यत्वेन व्यवह्रियते, 'वीयभयं सिंधु सोवीरा२०'-वीतभयं नगरम् सिन्धु सौवीरो जनपदः, सिन्धुसौवीरजनपदेषु वीतभयं नगरं क्षेत्रार्यत्वेन व्यवह्रियते ॥१११॥ 'महुरायसूरसेणा २१' मथुराचपुरी, शूरसेनो जनपदः, शूरसेनजनपदेषु मथुरापुरी क्षेत्रार्यत्वेन प्रसिद्धा, ‘पावा भंगीय२२-पापा नामपुरी, भङ्गश्च जनपदः, भङ्गजनपदेषु पावापुरी क्षेत्रार्यत्वेन प्रसिद्धा वर्तते, 'मासपुरिवट्टा२३'-मासानामपुरी, पुरिवों जनपदः, पुरिवर्तजनपदेषु मासापुरी क्षेत्रार्यत्वेन प्रसिद्धा, 'सावत्थी य कुणाला २४'-श्रावस्तीनामपुरी, कुणालो जनपदः, कुणालजनपदेषु पद में मिथिला नगरी (१३) वत्स देश में कौशाम्बी नगरी (१४) शांडिल्य देश में नन्दिपुर (१५) मलय देश में भदिलपुर (१६) वत्स देश में वैराट नगर (१७) वरण जनपद में अच्छा नगरी (१८) दशार्ण देश में मृत्तिकावती नगरी (१९) चेदि जनपद में शौक्तिकावती नगरी (२०) सिन्धु सौवीर देश में वीतभय नामक नगर (२१) सरसेन देश में मथुरानगरी (२२) अंग नामक जनपद में पावापुरी (२३) पुरिवर्त्त जनपद में मासा नामक नगरी (२४) कुणाल देश में श्रावस्ती વત્સદેશમાં કૌશામ્બી નારી (૧૪) શાડિલ્યદેશમાં નન્દિપુર (૧૫) મલયદેશમાં ભદિલપુર (૧૬) વત્સદેશમાં વિરાટ નગર (૧૭) વરણ જનપદમા અચ્છા નગરી (૧૮) દશાર્ણ દેશમાં મૃત્તિકાવતી નગરી (૧૯) ચેદિજનપમાં શૌક્તિકાવતી નગરી (૨૦) સિધુ સૌવીર દેશમા વીતભય નામક નગર (૨૧) શુરસેન દેશમાં મથુરા નગરી (૨૨) અ ગ નામક જનપદમાં પાવાપુરી (ર૩) પુરીવર્ત જનપદમાં માસાનામક નગરી (૨૪) કુણાલ દેશમાં શ્રાવસ્તી નામક નગરી (૨૫) લાદેશમાં प्र०५८ Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५८ प्रशापनासूत्रे श्रावस्तीपुरी क्षेत्रार्यत्वेन व्यपदिश्यते, 'कोडीवरिसंच लाटाय२५'-कोटिवपञ्च नगरम्, लाटश्च जनपदः, लाटजनपदेषु कोटियपं नाम नगर क्षेत्रार्यत्वेन व्यपदिश्यते ॥११२॥ 'सेगवियावि य णयरी केकय अद्धं च आरियं भणियं २६'श्वेताऽम्विकाऽपि च नगरी क्षेत्रार्यत्वेन व्यपदिश्यते, केकयार्द्धश्च आर्यभणितम्क्षेत्रार्यत्वेन कथितं वर्तते २६ । एवञ्च मगोपु जनपदेषु राजगृहं नगरम् १, अङ्गषु चम्पा२, बङ्गेषु तामलिप्ती ३, कलिङ्गेपु काञ्चनपुरम्'४ काशीपु वाराणसी५, कोसलासु साकेतम् ६, कुरुपु गजपुरम् ७, कुशावर्तेपु सौरिकम् ८, पाञ्चालेषु काम्पिल्यम्९, जङ्गलेपु अहिच्छना१०, सौराष्ट्रेपु द्वारावती११, विदेहेषु मिथिला १२, वत्सेपु कौशाम्बी १३, शाण्डिल्येषु नन्दिपुरम् ? ४, मलयेषु भदिलपुरम् १५, वत्सेषु वैराटपुरम् १६, वरणेषु अच्छापुरी १७, दशार्णपु मृत्तिकावती १८, चेदिषु शौक्तिकावती १९, सिन्धुसौवीरेषु वीतभयम् २०, शूरसेनेपु मथुरा२१, भङ्गेषु पावा २२, पुरिवर्तेषु माराा२३, कुणालेषु श्रावस्ती२४, लाटामु कोटिवर्पम् २५, श्वेताविकानगरी २६ । केकयजनपदादञ्च २६॥ एतावत् पञ्चविंशति जनपदात्मकं क्षेत्र मार्य भणितम् इति फलितम् तत्र हेतुमाह-'इत्यु पत्तीजिणाणं, पंचकीणं रामकहाणं ॥११३।। अत्र उपयुकेषु सार्द्ध पञ्चविंशतिक्षेत्रेषु, उत्पत्तिजिनानां-तीर्थकराणाम् चक्रिणाम्- चक्रवर्तिनां राज्ञाम्, रामकृष्णानाम्-रामाणां बलदेवानाम्, कृष्णानाम्-वासुदेवानां सञ्जाताः, अतः पूर्वोक्तसार्द्ध पञ्चविंशति जनपदात्मकम् आर्यमुकम् । प्रकृतमुपसंहरति-से २ खेत्तारिया'-ते एते-पूर्वोक्ताः क्षेत्रार्याः प्रज्ञप्ता, एवञ्च यत्र तीर्थकर चक्रवर्तिवलदेववासुदेवादीनामुत्पादस्तदायमिति क्षेत्रार्यानार्यव्यवस्था प्रतिपादिता, नामक नगरी (२५) लाट देश में कोटिवर्षि नामक नगरी और (२५॥) केकयाई जनपद में श्वेताम्बिका नगरी, ये सब क्षेत्र आर्यक्षेत्र कहलाते हैं और यहां के निवासी मनुष्य क्षेत्र की अपेक्षा आये हैं। इन्हें आर्य क्षेत्र कहने का कारण यह है कि साढे पच्चीस क्षेत्रों में तीर्थकरों का, चक्रवर्तियों की, बलदेवों ग्वं वासुदेवों का जन्म होता है। इस प्रकार फलिताच यह हुआ कि जहां तीर्थकरों आदि का जन्म होता है, वे क्षेत्र आयोन कहलाते हैं और शेष अनायें। કેટિવર્ષ નામક નગર અને (૨ પા) કેકયારાદ્ધ જપદમા શ્વેતામ્બિકા નગરી, આ બધા ક્ષેત્રે આર્યક્ષેત્ર કહેવાય છે. અને હિ ને રહેનારા મનુષ્ય ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ આર્ય છે. આમને આર્યક્ષેત્ર કહેવાનું કારણ એ છે કે સાડા પચ્ચી ક્ષેત્રમાં તીર્થ કરેની. ચકવતીઓની, બલદેવના તેમજ વાસુદેવના જન્મ થાય છે. આ પ્રકારે ફલિતાર્થ એ થયો કે જ્યાં તીર્થકર વિગેરેના જન્મ થયા તે ક્ષેત્રે આર્યક્ષેત્ર કહેવાય છે અને બાકીના અનાર્ય, Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र, पद १ सू.३८ देशभेदेनार्यादिकनिरूपणम् ___ अथ जात्यार्थप्ररूपणार्थमाह-से कि तं जाइ आरिया ?'-'से' -अथ 'कि तं' के ते-कतिविधाः, जात्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'जाइ आरिया छबिहा पण्णत्ता'-जात्यार्याः पविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'अंबढाय' -अम्वप्ठाश्च १, 'कालिंदाय'-कलिन्दाश्च २, विदेहा ३' वैदेहाः, 'वेदंगाइया ४'-वेदङ्गादिकाः, 'दरिया ५' हरिताः, 'चुचुणाचेव ६' चुचुणाथैव, 'छएया इभजाईओ'-पडे ते इभ्यजातयः-अभ्यर्चनीयमान्य जातयः प्रसिद्धाः, तेन शास्त्रान्तरेषु अनेकजातीनां वर्णनसत्त्वेऽपि लोके एतासामेव अभ्वष्ठ-कलिन्द-वैदेह-वेदङ्ग हरित-चुञ्चुणरूपाणाम् अभ्यर्ह-जातित्वेन एताभिः पइमि जातिभिरुपेता जात्यार्या व्यपदिश्यन्ते न शेष जातिभिरुपेता इत्याशयः, प्रकृतमुपसंहरन्नाह'से तं जाइ आरिया' ते एते-पूर्वोक्ताः पड़ जात्याः प्रज्ञप्ताः, अथ कुलार्यान् प्ररूपयितुमाह-से कि तं कुलारिया ?'-अथ के ते-कतिविधा इत्यर्थः, कुलार्याः अब जाति-आर्य की प्ररूपणा की जाती है। प्रश्न है कि जाति से आर्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-जात्यार्य छह प्रकार के कहे गए हैं। उनके नाम इस तरह हैं-(१) अम्बष्ठ (२) कलिन्द (३) वैदेह (४) वेदंगादिक (५) हरित और (६) चुचुण । ये छह इभ्य अर्थात् माननीय, अवनीय जातियां हैं। अतएव अन्य शास्त्रों में अनेक प्रकार की जातियों का वर्णन उपलब्ध होने पर भी लोक में इन अम्बष्ठ आदि छह जातियों से सम्पन्न जनही जाति से आर्य कहलाते हैं इनके अतिरिक्त अन्य जाति वाले जात्याय नहीं कहलाते। इस प्रकार जात्यार्यों की प्ररूपणा की गई। अब कुलार्यों की प्ररूपणा की जाती है । प्रश्न है कि कला अति હવે-જાતિ–આર્યની પ્રરૂપણું કરાય છે. પ્રશ્ન એ છે કે જાતિથી આય કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-જાત્યાય છે પ્રકારના કહેલા છે, તેઓના નામ આ રીતે છે (१) अम्म७४ (२) सिन्ह (3) वैटेड (४) ३६ues (५) डरित मन (8) ચુ ચુણ. આ છ ઈભ્ય અર્થાત્ માનનીય અર્ચનીય જાતીઓ કહેલી છે. ને તેથી જ અન્ય શાસ્ત્રમાં અનેક પ્રકારની જાતિનું વર્ણન ઉપલબ્ધ થવા છતાં પણ લોકોમાં આ અમ્બઠ આદિ જાતિયાના માણસેજ જાતિથી આર્ય કહેવાય છે. એનાથી અતિરિક્ત અન્ય જાતિ વાળા જાત્યાય કહેવાતા હવે કુલાની પ્રરૂપણ કરાય છે– પ્રશ્ન છે કે કુલાર્ય અર્થાત્ કુળની અપેક્ષાને આર્ય કેટલા પ્રકારના હોય છે? Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६० प्रतापनासूत्रे प्रज्ञप्ताः ? 'कुलारिया छबिहा पणत्ता'-कुयाः पइविधाः प्रनताः, 'तं जहा''उग्गा-उग्राः १, 'भोगा'--भोगाः२, 'राइना'-राजन्याः३, इक्खागा' ईवाकवः४, 'णाया'-ज्ञाताः ५, 'कोरव्या-कौरव्याः६, प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तं कुलारिया'-ते एते-पूर्वोक्ताः पट कुठार्याः प्रज्ञप्ताः अथ कार्यान् प्ररूपयितुमाह-'से कि तं कम्मारिया ?'-भय के ते-कतिविधा इत्यर्थः, कायाः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'कम्मारिया अणेगविहा पग्णत्ता' कार्याः अनेकविधाः-नानाप्रकारकाः, प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'दोसिया'-दोपिकाः, 'सुत्तिया'सौत्रिकाः, 'कप्पासिया'-कासिकाः, 'मुत्तवेयालिया'-सूत्रवैतालिकाः, भंड वेतालिया'-भाण्डवैतालिकाः, 'कोलालिया'-कौलालिकाः, 'नरवाहणिया'नरवाहनिकाः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा'-येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः-एवं विधाः सन्ति तेऽपि सर्वे कर्मार्या ज्ञातव्याः, प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तं कम्मारिया'-ते एते-पूर्वी काः कार्याः प्रजप्ताः अथ, शिल्पायर्यान् प्ररूपमिनुमाह -'से कि तं सिप्पारिया ?'-अथ के ते-कतिविधा इत्यर्थः, शिल्पार्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'सिप्पारिया अणेगविहा पण्णत्ता'-शिल्पार्या अनेकविधाः नानाप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-तुण्णागा'-तुन्नाका:-सूच्या जीविनः 'तंतुवाया' कुल की अपेक्षा आय कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान ने कहाकुलायें छह प्रकार के हैं, जो इस तरह हैं-(१) उग्र (२) योग (३) राजन्य (४) इक्ष्वाकु (५) ज्ञात और (६) कौरव्य । तात्पर्य यह है कि इन कुलों में जन्म लेने वाले कुलाय कहलाते हैं। यह कुलार्य की प्ररूपणा हुई। ____अब कार्य की प्ररूपणा करते हैं। कार्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-कर्मार्य अनेक प्रकार के कहे गए हैं । वे इस तरह हैं-दोषिक, सौत्रिक, कार्पासिक, सूत्रवैतालिक, माण्डवैतालिक, कौलालिक और नरवाहनिक । इनके अतिरिक्त इसी प्रकार के जो अन्य हों उन्हें भी कार्य समझना चाहिए । यह कार्य की प्ररूपणा हुई। શ્રી ભગવાને કહ્યું–કુલાય છે પ્રકારના છે. જે આ રીતે છે–(૧) ઉગ્ર (२) र (3) २००८न्य (४) या (५) ज्ञात मन (6) औ२०य छे. તાત્પર્ય એ છે કે આ કુળમાં જન્મ લેવાવાળા કુલા કહેવાય છે. આ કુલાર્યોની પ્રરૂપણ થઇ. હવે કર્માની પ્રરૂપણા કરે છે, કર્માયે કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્ય-કર્માય અનેક પ્રકારના કહેલા છે. તેઓ આ शते थे-होप, सौ४ि. सि४, सूत्रतालि, लाएऽवैतासि४. हौसालिs, અને નરવાહનિક. તદુપરાન્ત આવા પ્રકારના જે બીજા હોય તેઓને પણ કર્યાય સમજવા જોઈએ. આ કર્માર્યની પ્રરૂપણ થઈ Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रूपणम् ४६१ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३८ देशभेदेनार्यादिक नरूपणम् -तन्तुवायाः-कुविन्दाः, 'पट्टागा'-पट्टकारा:-पट्ट-दुकूलकुविन्दाः, 'देयडा'दृतिकाराः, 'वरुटा-स्टा:-पिच्छि काः, 'छनिया' छविका:-कटादि कारकाः, 'कट्टपाउयारा'-काष्ठपादुकाकाराः, 'मुंजपाउयारा'-शुञ्जपादुवा काराः, 'छत्तारा'छत्रकाराः 'वज्झारा'-बहकाराः, 'पुच्छारा' पुच्छ काराः, 'लेप्पारा-लेप्यकाराः, 'चित्तारा'-चित्रकाराः, 'संखार। -शङ्ककाराः, 'दंतारा'-दन्तकाराः, 'मंडारा' भण्डाकाराः, जिज्झगारा'-जिज्झकाराः, 'सेल्लारा'-सेल्लकाराः, 'कोडिगारा' - कोटिकाराः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा'-येऽपि चान्ये तथाप्रकारा.-एवंविधा भवन्ति, तेऽपि सर्वे शिल्पाः ज्ञातव्याः, अथ भापार्यान् प्ररूपयितुमाह-'से कि तं 'भासारिया ? -अथ के ते-कतिविधा इत्यर्थः, भापार्या प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह'भासारिया जे णं अद्धमागहाए भासाए भासें ति'-मापार्याः खलु ते प्रज्ञप्ताः, ये खलु अर्द्धमागल्या भाषया भाषन्ते, 'तत्थऽवि य णं जत्थ वंभी लिबी पवत्तइ'___अब शिल्पार्य की प्ररूपणा की जाती है । शिल्पाय कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-शिल्पार्य अनेक तरह के होते हैं । वे इस प्रकार हैं-दर्जी, जुलाहे, पट्टकार, दृतिकार, वरुट्ट (पिच्छिक) छर्विक, कट (चटाई) आदि बनाने वाले, खडाऊ बनाने वाले, मंज की पादुका बनाने वाले, छत्रकार, बहकार, पुच्छकार, लेप्यकार, (मिट्टी के खिलौना आदि बनाने वाले, चित्रकार, शंखकार, दन्तकार, भाण्डकार, जिज्झकार, सेल्लकार, कोटिकार, तथा इसी प्रकार के अन्य जो हैं उन सबको भी शिल्पार्य ही समझना चाहिए । __ अब भाषार्य की प्ररूपणा की जाती है । प्रश्न है कि भाषार्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने कहा-जो अर्द्धमागधी भाषा बोलते हैं और હવે શિ૮પાર્યની પ્રરૂપણ કરાય છે. શિલ્પાય કેટલા પ્રકારના હોય છે ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-શિલ્પાય અનેક જાતના હોય છે. તેઓ આ પ્રકારના છે ल, १४४२, ५४४२ ति(२, १३, (4 ) छवि'४, ४८ (211) આદિ બનાવનારા, ચાખડી બનાવનાર, મુંજની પાદુકા બનાવનાર, છત્રકાર, બહંકાર, પુચ્છકાર, લેપ્યકાર (માટીના રમકડા વિગેરે બનાવનાર) ચિત્રકાર, શંખ કાર, દન્તકાર, ભાડુકાર, જિજઝકાર, સેવાકાર, કટિકાર, તેમજ તેના સરખા બીજા જે હોય એ બધાને પણ શિલ્પાર્ય સમજવા જોઈએ હવે ભાષાયની પ્રરૂપણ કરાય છે. પ્રશ્ન એ છે કે ભાષાયે કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને કહ્યું-જે અર્ધમાગધી ભાષા બેલે છે અને અર્ધમાગધી Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६२ प्रशापनासूत्रे तत्राचि च खलु-अर्द्धमागध्या भाषया भापमाणेप्वपि जनेषु ते एव भापार्याः प्रज्ञप्ताः, यत्र खलु जनेषु ब्राह्मी लिपिः प्रवर्तते, अर्द्धपागध्या मापया मापमाणा अपि ये जना ब्रह्मया लिप्या व्यवहरन्ति ते एव भाषाहीः प्रज्ञप्ता इत्यर्थः, बंभी. एणं लिवीए अट्ठारसविवे लेखविहाणे पण ते' ब्रह्मयां खलु लिप्याम् अष्टादशप्रकारकम्, लेखविधानं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा'-तद्यथा-'वंभी'-त्रामी१, 'जवणाणिया' यवनानिकार, यवनानीत्यर्थः, 'दोसापुरिया' दोपापुरिका३, 'खरोट्टी'-खरोटी४, 'पुक्खरसारिया'-पुष्करशारिका५, 'भोगवदया' -भोगवतिका६, 'पहराइया'प्रहरादिका७, 'अंतक्खरिया'-अन्ताक्षरिका८, 'अक्खरपुट्टिया'-अक्षरपुष्टि का९, वेणइया'-चैनयिकी१०, 'निण्हइया'-निह्नविका११, 'अफलिवी'-अङ्कलिपिः१२, 'गणियलिवी'-गणितलिपिः१३, 'गंधवलिवी'-गन्धर्वलिपि:१४, आयंसलिवी' आदर्श लिपिः१५, 'माहेसरी'-माहेश्वरी १६, 'दोमिलिवी'-दोमिलिपि:१७, 'पोलिंदी'-पोलिन्दी१८, प्रकृतमुपसंहरम्नाह- से भासारिया -ते एते-पूर्वोक्ताः भापार्याः प्रज्ञप्ताः, अथ ज्ञानार्यान् प्रख्पयितुमाह-"से कि तं नाणारिया ?' अथ के ते-कतिविधाः,ज्ञानार्याः प्रज्ञप्ताः ? 'नाणारिण पंचविहा पण्णत्ता'-ज्ञानार्याः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'आभिणियोहियनाणारिया'-आभिनिअर्धमागधी भाषा बोलने वालों में भी जिनमें ब्राह्मी लिपि का प्रयोग किया जाता है, वही भाषार्य कहलाते हैं । ब्राह्मी लिपि में अठारह प्रकार का लेख विधान है, जो इस प्रकार है-१ ब्राह्मी २ यवनानी ३ दोषापुरिका ४ खरोटी ५ पुष्करशारिका ६ भोगवतिका ७ प्रहरादिका *८ अन्ताक्षरिका ९ अक्षरपुष्टिका १० बैनयिकी ११ निहविका १२ "अंकलिपि १३ गणितलिपि १४ गन्धर्वलिपि १५ आदर्शलिपि १६ माहेश्वरी १७ दोमिलिपि १८ पोलिन्दी यह भाषायें का विवरण हुआ। अब ज्ञानार्यों की प्ररूपणा करते हैं-ज्ञानार्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-ज्ञानार्य पांच प्रकार के कहे हैं-१ आभिनिબેલનારાઓમાં પણ જેઓમાં બ્રાહ્મી લિપિને પ્રયોગ કરાય છે તેઓ ભાષાર્થ કહેવાય છે. બ્રાહ્મી લિપિમાં અઢાર પ્રકારનું લેખ વિધાન છે જે આ ४ारे छ-(१) प्राझी (२) यवनानी (3) पा२ि४ (४) मशट्टी (५) ४०४२ ॥२४ (6) साति : (७) प्रड (८) मन्तaRat (6) अक्षरपुष्टि (१०) वैनी (११) निवि४ (१२) २५ सिपि (१३) तिलिपि (१४) गन्धर्व सिपि (१५) मासिप (१६) भाडेश्वरी (१७) मिलिपि (१८) यौसिन्ही આ ભાષાર્યનું વિવરણ થયું. હવે જ્ઞાનાર્યની પ્રરૂપણ કરે છે, જ્ઞાનાર્ય કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્ય–જ્ઞાનાર્ય પાચ પ્રકારના કહ્યા છે. (૧) આભિનિ Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३९ सभेददर्शनार्यनिरूणाम् बोधिकज्ञानाः-आभिनिवोधिकज्ञानम् आर्यम्-यथार्थ येषां ते तथाविधाः तेन वा आर्याः, 'ओहिनाणारिया'-अवधिज्ञानार्याः, अवधिज्ञानम् आर्य-यथार्थ येषां ते तेन वा आर्याः अवधिज्ञानार्याः, 'मणपज्जवनाणारिया'-मनःपर्यवज्ञानार्या:-मनापर्यवज्ञानम् आर्य-यथार्थ येषां ते, तेन वा आर्यास्तथाविधाः, 'केवलनाणारिया'-केवलज्ञानार्याः, केवलज्ञानम् आर्य-श्रेष्ठं येषां ते, तेन वा आर्याः केवलज्ञानार्याः प्रज्ञताः, प्रकृतमुपसंहरनाद-से तं नाणारिया'-ते एतेपूर्वोक्ताः ज्ञानार्याः प्रज्ञप्ताः ॥सू० ३८॥ ____ मूलम्-से किं तं दसणारिया ? दंसणारिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-सरागदंसणारिया य बीयरागदंलणारिया च । से किं तं सरागदंसणारिया ? सरागदंसणारिया दसविहा पण्णत्ता, तं जहा-निसग्गुवएसई, आणाई सुत्त बीयरुइ मेव । अभिगम-वित्थाररुई, किरिया-संखेव - धम्मरुई ॥१॥ भूयत्थेणाहिगया, जीवाजीव य पुषण-पावं च । सहसंमुइया आसव, संवरे य रोएइ उ निसग्गो ॥२॥ जो जिणदिट्टे भावे, चउठिवहे सदहइ सयमेव । एमेव नन्नह-त्ति य, निसग्गरुइ-त्ति नायव्यो ॥३॥ एएचेव उ भावे, उवइटे जो परेण सद्दहइ । छउमत्थेण जिणेणव, उवएसरुइ-त्ति नायवो ॥४॥ जो हेउ मयाणंतो, आणाए रोयए पवयणं तु । एमेव नन्नहत्ति य, एसो आणारुई नाम ॥५॥ चोधिक ज्ञानार्य २ श्रुतज्ञानार्य ३ अवधि ज्ञानार्य ४ मनापर्यव ज्ञानार्थ और ५ केवल ज्ञानार्य । जिन्हें आभिनिवोधक ज्ञान समीचीन प्राप्त हो वे आभिनियोधिक ज्ञानाय कहलाते हैं। इसी प्रकार पांचों का स्वरूप समझ लेना चाहिए। यह ज्ञानार्य की प्ररूपणा हुई ॥३८॥ माधि ज्ञानायः, (२) श्रुतज्ञाना, (3) अपविज्ञाना, (४) भना५य सानाय सने (५) उपस जानाय. જેઓને આભિનિબોધિક જ્ઞાન સારી રીતે પ્રાપ્ત હોય તેઓ આભિનિધિક જ્ઞાનાર્ય કહેવાય છે. એ જ રીતે પાચેનું સ્વરૂપ સમજી લેવું જોઈએ, આ જ્ઞાનાર્યની પ્રરૂપણ થઈ. એ સૂ. ૩૮ છે Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६४ प्रशापनास्त्रे जो सुत्तमहिज्जतो, सुएण ओगाहई उ सम्मत्तं । अंगेण बाहिरेणं व, सो सुत्तइत्ति णायव्यो ॥६॥ एगपएऽणेगाई, पयाइं जो पसरई उ सम्पत्तं । उदएब तेल्लबिंदू, सो बीयरुइत्ति नायव्यो ॥७॥ सो होइ अभिगमलई, सुयनाणं जस्स अत्थओ दिटुं । एकारस अंगाई, पइन्नगा दिदिवाओ य ॥८॥ दवाण सवभावा, सम्वपमाणेहि जस्स उवलद्वा। सव्याहिं नयविहीहि, वित्थाररुइत्ति नायम्बो ॥९॥ दसणनाणचरित्ते, तबविणए सव्वसमिइ गुतीसु । जो किरियाभावरुई, सो खलु किरियारुई नाम ॥१०॥ अणभिगहिय कुदिट्टी, संखेव रुइत्ति होइ नायव्यो। अविसारओ पवयणे, अणभिग्गहीओ य सेसेसु ॥११॥ जो अस्थि कायधम्मं खलु चरित्तधम्मं च।। सदहइ जिणाभिहियं, सो धम्मरुइत्ति नायव्वो ॥१२॥ परमत्थ संथवो वा, सुदिट्ट परमत्थ सेवणा वा वि। वावन्नकुदंसणवज्जणा य सम्मत्त सदहणा ॥१३॥ निस्संकिय निक्कंखिय, नियितिगिच्छा अमूढदिट्री य। उववूहथिरीकरणे, वच्छल्लपभावणा अटु ॥१४॥ से तं सरागदंसणारिया। छाया-अथ के ते दर्शनार्याः ? दर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथासरागदर्शनार्याश्च वीतरागदर्शनार्याश्च । अथ के ते सरागदर्शनार्याः ? सरागदशे शब्दार्थ-(से किं तं दसणारिया ?) दर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्णत्ता) दो प्रकार के कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (सरागदंसणारिया य वीयरागदसणारिया य) सरागदर्शनार्य और वीतराग___हाथ-(से किं तं दसणारिया ?) A नाय 320 २छ ? ((सणारिया) शनाय (दुविहा पणण्ता) मे ४२ना ह्या छ (तं जहा) तेगा मा प्रशारे छ (सराग Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३९ सभेददर्शनार्यनिरूपणम् नार्या दशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा । 'निसर्गोपदेशरुची २, आज्ञारुचिः ३, सूत्र-बीज रुची ५ एव । अभिगम-विस्ताररूची ७, क्रिया-संक्षेप-धर्मरुचयः ॥१०॥१॥ भूतार्थेनाऽधिगता, जीवा अजीवाश्च पुण्यं पापं च । सहसंमत्या आश्रयः संवरश्च (तान्) रोचयतितु निसर्गः ॥२॥ यो जिनदृष्टान् भावान् चतुर्विधान् श्रद्दधाति स्वयमेव । एवमेव नान्यथेति च, निसर्गरुचिरिति ज्ञातव्यः ॥३॥ दर्शनार्य (से किं तं सरागर्दसणारिया ?) सरागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? (दसविहा पण्णत्ता तं जहा) दश प्रकार के कहे हैं, यथा____ (निसग्गुबएसरुई) (निसर्गरुचि, उपदेशरुचि (आणाझई) आज्ञारुचि (सुत्तबीयरुइ मेव) सूत्ररुचि और बीजरुचि (अभिगमवित्थाररुई) अभिगमरुचि, विस्ताररुचि (किरिया संखेव धम्मरुई) क्रियारुचि, संक्षेपरुचि, धर्मरुचि (१) (भूयत्थेण) तथ्य रूप से (अहिणया) जाने (जीवाजीवे य) जीव और अजीव (पुष्णपावं य) पुण्य और पाप (सहसंमुइया) स्वमति से (आसवसंवरे य) आश्रव और संवर (रोएइ उ) अद्धा करता है (निसग्गो) यह निसर्गरुचि है। (२) (जो जिणदिष्ट्रे भाई) जो तीर्थकरोक्त भावों को (चउब्धिहे) चार प्रकार के (सहइ) श्रद्धा करता है (सयमेव) स्वयं ही (एमेच नन्नह दसणारिया य वीयरागदसणारिया ?) स२।२शनाय ने पीत शनाय (से किं तं सरागर्दसणारिया ?) स नाया जाना छ १ (सराग दसणारिया) स२॥ शनाय (दसविहा पण्णत्ता) ४२५ ५४१२ना छ (तं जहा) ते मा शत (निसग्गुवएसरुई) निसरी ३थि, भने ७५१२१ ३थि (आणारुई) माज्ञाइयि (सुत्तबीयरुइ चेन) सूत्र३थि मने मी ३५ (अभिगमवित्थारमई) गलिगम३ िमने पिता२ ३यि (किरियासंखेवधम्मरुई) या३यि, स२५३यि, धमयि (१) (मुयत्थेण) तथ्य३५थी (अहिगा) Mणे (जीवाजीवेय) 0 गने २०७१ (पुग्णपानं च) धुच्य मने पा५ (सह संमुइया) स्वभतिथी (आसवसंवरे य) मा04 मने स १२ (रोण्इ3) श्री राणे छ (निमग्गो) २मा निमा ३थि छ (२) (जो जिणदि भावे) २ तीर्थ शना खाने (चविहे) ॥२ ५४२न (सदहइ) श्रद्धा ४२ छ (सयमेव) स्वयं पात (एमेव नन्नहत्तिय) तया प्र० ५९ Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६६ एतां तु भावान्, उपदिष्टान् यः परेण श्रदधाति । छद्मस्थेन जिनेन वा, उपदेशरुचिरिति ज्ञातव्यः ॥४॥ यो हेतुमानानः, आज्ञया रोचयति प्रवचनं तु । एवमेव नान्यथेति च, एप आज्ञारुचिर्नाम ||५|| यः सूत्रमधीयानः, श्रुतेन अवगाहते तु सम्यक्त्वम् । अङ्गेन अङ्गवान वा स सूत्ररुचिरिति ज्ञातव्यः ||६|| प्रज्ञापनासूत्रे त्ति य) ये ऐसे ही हैं, अन्यथा नहीं हैं, इस प्रकार ( निसग्ग रुइ त्ति नायव्वो) निसर्ग रुचि है, ऐसा जानना चाहिए । (३) (एए चेव उ भावे) इन्हीं भावों को (उवइट्ठे जो परेण सद्दहइ) दुसरे के द्वारा उपदिष्ट पर जो श्रद्धा करता है (छउमत्थेण जिणेण व) छद्मस्थ या केवली द्वारा ( उबएसकइत्ति नाथच्चो) उपदेशरुचि जानना चाहिए । (४) (जो हेउयाणं तो) जो हेतु को न जानता हुआ (आणाए) जिनाज्ञा से ( रोए पचवणं तु) प्रवचन पर श्रद्धा करता है (एमेव नन्नहन्ति य) यह ऐसा ही है, अन्यथा नहीं, इस प्रकार ( एसो आणाकई नाम ) यह आज्ञारुचि सम्यग्दर्शन है (५) (जो सुत्तम हिज्जेतो) जो सूत्र का अध्ययन करता हुआ (सुएण ओगाहई उ सम्मत्तं) श्रुत के द्वारा सम्यक्त्व प्राप्त करता है (अंगण बाहिरेण व) अंग शास्त्रों से या अंगवाह्य शास्त्रों से (सो सुत्तरुइ ति णायचो) उसे सूत्ररुचि समझना चाहिए (६) तेभो अन्यथा नथी, सेवी रीते ( निसग्गारुइत्ति नायव्वो) निसर्ग ३ छे तेभ, लावु लेयो (3) (एए चैव उभावं) या लावाने (उवइडे जो परेण सद्दहइ) जीन्नना द्वारा उपदिष्ट पर ने श्रद्धा राजे छे (छउगत्येण जिणेणव) छमस्थ गजर ठेवली द्वारा (एसइत्ति नायको) उपदेश ३थि लगवा लेखे (४) (जो हेउ मत्राणंतो) ? हेतुने भएया विना । ( आणाए ) निनाज्ञाथी ( रोयए पवयणं तु) प्रवथन पर श्रद्धा रे छे (एमेव नन्दत्तिय) भनछे अन्य था नथी, थे प्रारे (एसो आणा रुई नाम) मा आज्ञा ३थि सम्यग्दर्शन छे. (4) ( जो सुत्त महिज्जेत्तो) ने सूत्र अध्ययन पुरता ४२ता (सुएण ओगाहई उ संमत्तं) श्रुत द्वारा सभ्यत्व प्राप्त उरे छे (अंगेण वाहिरेण वा ) मग शास्त्रोथी अगर बाह्य शाखोथी ( सो सुत्तरइत्ति नायव्वो) तेने सूत्र ३थि नएवो लेहो (९) Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रबोधिनी टीका प्र. पद १ सू. ३१ समेददर्शनार्य निरूपणम् एकपदेनानेकानि पदानि । उदके इव तैलविन्दुः, स बीजरुचिरिति ज्ञातव्यः ॥७॥ स भवति अभिगमरुचिः, श्रुतज्ञानं यस्य अर्थतो दृष्टम् | एकादश अङ्गानि, प्रकीर्णकानि दृष्टिवाद ||८|| द्रव्यानां सर्वभावाः, सर्वप्रमाणैर्यस्य उपलब्धाः । सर्वैर्नयविधिभिः, विस्ताररुचिरिति ज्ञातव्यः ॥ ९ ॥ दर्शने ज्ञाने चरित्रे तपसि विनये सर्वसमितिगुप्तिषु । यः क्रियाभावरुचिः, स खलु क्रियारुचिर्नाम ॥ १०॥ * ૨૭ ( एप येणेगाई पयाई जो) जो एक पद से अनेक पदों को (पसरई उसम्मत्तं सम्यक्त्व का प्रसार होता है (उदव्य तेल्लबिंदू) पानी में तेल की बूंद के समान ( सो बीयरुइ त्ति नायव्वो) उसे बीजरुचि जानना चाहिए (७) (सो होइ अभिगमरुई) वह अभिगमरुचि है (सुयनाणं) श्रुतज्ञान (जस्स अत्यओ दिट्ठ) जिसने अर्थ से देखा है (एक्कारस अंगाई) ग्यारह अंग ( पन्नगा) प्रकीर्णक (दिट्टिवाओ य) और दृष्टिवाद (८) (दव्वाण सव्वभावा) द्रव्यों के समस्त पर्याय (सव्व पमाणेहिं) मव प्रमाणों द्वारा (जस्स उवलद्वा) जिसे ज्ञात हैं (सव्वाहिं नयविही सब नय विधानों से ( वित्थारइत्ति नायव्वो) उसे विस्तार रुचि समझना चाहिए (९) (दंसणनाणचरिते ) दर्शन, ज्ञान चरित्र में (तवविए) तप और विनय से (सव समितीसु) सब समितियों और गुप्तियों में (जो ( एगपणेगाइ पयाई जो मे पहथीने होने (पसरई उ सम्म ) सभ्यद्दत्वनो प्रचार थाय छे ( उदपव्य तेल्लबिंदु) पालीमा तेस जिन्हुनी समान (सो बीयरुइति नायव्वो) तेने मीन्नरुथि लगी सेवा लेहासे (७) (सो होई अभिगमरुई) ते अभिगम ३थि छे (सुयनाणं) श्रुतज्ञान (जस्स अत्थओ दिट्ठ) ? मर्थ थी लेभेल छे (एक्कारस अंगाई) अगीयार अंग (पइणगा) अडीए (दिट्टिवाओय) भने दृष्टिवाह (c) (दव्याण सव्वभावा) द्रव्योथी समस्त पर्याय (सव्यमाणे हि सर्व प्रमाणे द्वारा (जस्स उचलद्धा) ?ने ज्ञात छे (सव्वाहिं नय विहिहिं सर्वनय विधानार्थी (वित्थाररुइत्ति नायव्वो) तेने विस्तार ३थि समन्वी मेधसे (E) (दंसणनाणचरित्ते) दर्शन ज्ञान यस्त्रिभां (तवविणए ) तप भने विनयथी (सव्वसमिइ गुत्तिसु) मधी समित्तियो भने गुतियामां (जो किरियाभावरुई) ने डिया Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४६८ प्रशापनासूत्र अनभिग्रहीतसुदृष्टिः, सोपसचिवति जातव्यः । अविशारदः प्रवचने, अनभिगृहीतथ शेपेषु ॥११॥ यः अस्ति कायधर्म, श्रुतधर्म खलु चारित्रधर्मश्च । श्रद्दधाति जिनाभिहितं, स धर्मरुचिरिति ज्ञातव्यः ।।१२।। परमार्थसंस्तवो वा, सुदृष्टपरमार्थ सेवनावाऽपि । व्यापन्न कुदर्शनवर्जनं च सम्यक्त्वश्रद्धानम् ॥१३॥ किरिया भाव रुई) जो किया भाव मवि वाला है (सो ग्वलु किरियाई नाम) वह निश्चय से क्रिया रुचि है (१०) ___ (अणभिगहिय कुदिठ्ठी) जिसने मिथ्या दृष्टि नहीं ग्रहण की (संखेव रुइत्ति होइ नायनों) उसे संक्षेप रूचि जानना चाहिए (अविसारओ पवयणे) प्रवचन में अकुशल (अणभिग्गहिओ य सेसेसु) अन्य दर्शनों का भी ज्ञान नहीं (११) _ (जो अस्थिकाय धम्) जो अस्तिकाय धर्म को (सुधधम्म) श्रुतधर्म को (खल) निश्चय (चारित्तधम् च) और चारित्रधर्म को (सहइ) श्रद्धा करता है (जिणाभिहिय) जिनोक्त (सो धम्नरुइ त्ति नायचो) उसे धर्मरूचि जानना चाहिए। (१२) (परमत्व संधबो वा) परमार्थ का परिचय या आदर करना (सुदिह परमत्थ सेवणा वावि) परमार्थ को सम्यक प्रकार से देखने वालों की सेवा करना (वावन्नकुसणव जगा य) समकित का वमन कर देने मा ३शिवाजा छे (सो खलु किरियारूई नाम) ते निश्चये ४२ या ३थि छ (१०) (अणभिगहिय कुदिट्री) २२ मिथ्या ष्टि नथी अY ४१ (सखेवरुइत्ति होइ नायव्वो) तेन स २५ ३ aaja को (अविसारओ पवयणे) अवयनमा मधुशा गविशा२६ (अणभिग्गहीओ य सेसेसु) अन्य दशनानु ५ ज्ञान नहीं (११) __(जो अस्थिकायधम्म) रे मस्तिथ यमन (सुयधम्म) श्रुतमन (खल) न४ि४ (चोरित्तधम्मं च) मने या२त्र (सदहइ) श्री राजे छ (जिणाभिहिय) foransa (सो धम्मरुइत्ति नायब्यो) तेने यम ३थि त नये (१२) (परमत्थ संथवो वा) ५२भाय ना पश्यिय म॥२ मा४२ ४२३१. (सुदिट्ठ परमत्य सेवणावा वि) ५२मान सभ्य५ अरे नारायानी सेवा ४२वी (वा वन्न कुदसणा वज्जणाय) समतिनु वमन ४२ना२तया मिथ्याशनायाथा २ २ (सम्मत्त सदहणा) सभ्यत्वमा-Na! राणे छ (१३) Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३९ समेददर्शनार्यनिरूपणम् निश्शङ्कितो निष्काक्षितः, निर्विचिकित्सा अम्मूढदृष्टिश्च । उपबृहण स्थिरीकरणे, वात्सल्य प्रभावना अष्ट ॥१४॥ ते एते सरागदर्शनार्याः । टीका-अथ दर्शनार्यान् प्ररूपयितुमाह-से कि तं ईसणारिया ?' -अथ के तेकतिविधा दर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'दसणारिया दुविहा पण्णता'-दर्शनार्याः द्विविधाः प्रज्ञताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'सरागसणारियाय' --सरागदर्शनाश्चि, 'वीयरागदसणारिया य-वीतरागदर्शनार्याच, तत्र सराग-रागेण-कपा येण सहितं दर्शनम् आर्य ये ते, तथाविधेन वा आर्याः श्रेष्ठाः सरागदर्शवालों तथा मिथ्याष्टियों से दूर रहना (सम्मत्तसदहणा) वह समस्यक्त्व-श्रद्धा है । (१३) (निस्तंकिय) शंका काम करना (निक्कंचिय) कांक्षा न करना (निधितिगिच्छा) घृणा न करना या धर्म के फल में संदेह न करना (अमूढदिट्ठी य) मूढ दृष्टि न होना (उबवूह) अपने गुणों को और शासन को बढाना (थिरीकरणे) धर्म से चलायमान आत्मा और पर को स्थिर करना (वच्छल्ल) सार्मिकों पर प्रीति करना (पभावणा) प्रभावना करना (अ) ये आठ दर्शन के आचार हैं । (१४) (से तं सरागदसणारिया) यह सरागदर्शनार्य की प्ररूपणा हुई ॥३९॥ टीकार्थ-अब दर्शनार्यो की प्ररूपणा की जाती है । प्रश्न है कि दर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? भावान ने उत्तर दिया-दर्शनार्य दो प्रकार के कहे हैं:-सरागदर्शनार्य और वीतरागदर्शनार्य । जो दर्शन राग अर्थात् कषाय से युक्त होता है, वह सरागदर्शन (निःसंकिय) २४ न. ४२वी (निस्कंखिय) ४१क्षा न ४२वी (निवित्तिगिच्छा) धृ। न ४२वी अथवा यम ना ३०मा स हेड न ४२३। (अभूढदिवी) भूट ष्टि न थयु (उबवूए) पोताना मुखाने मने शासनने पधारयु (थिरीकरणे) भथी ચલાયમાન આત્મા અને પરને સ્થિર કરવાં (વછર૪) સાધમીઓ પર પ્રીતિ २१४वी (पभावणा) प्रभावना ४२वी (अट्ठ) २ मा ६शनना माया२ छ (१४) (से त सरागदसणारिया) 21 स२॥२॥ शनायनी ५३५ २४. ટીકા_હવે દર્શનાર્યોની પ્રરૂપણ કરાય છે આ વિષયમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને પ્રશ્ન કરતાં કહે છે કે દર્શનાર્થે કેટલા પ્રકારના છે? - શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-દર્શનાર્ય બે પ્રકારના તે–સરાગદર્શનાર્ય અને વીતરાગ દર્શનાર્ય. જે દર્શન રાગ અર્થાત્ કપાયથી યુક્ત હોય છે તે સરાગદશન કહેવાય Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७० प्रापनासूत्रे नार्याः वीतरागम्-उपशान्त-कपायं क्षीणकपायं वा यदर्शनं तेनायाः वीतरागदर्शनार्याः, अथ सरागदर्शनार्यान् प्ररूपयितुमाह-'से कि तं सरागदंसगारिया ?'आ के ते, कतिविधा इत्यर्थः, सारागदर्शनाया: प्रताः ? भगवानाद-'सरागदसणारिया दसविहा पण्णत्ता'-सरागदर्शनार्याः दशविधाः प्रजाताः, तं जहा' तद्यथा-'निसरगुवएसरुई'-निसर्गोपदेशरुची-रुचिपदस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात्, निसर्गरुचिः१ उपदेशरुचिः२ इत्यर्थः, तत्र निसर्गः-स्वभाव स्तेन रुचिः-अई. त्प्रणीतागमखाभिलापरूपा यस्य स निसर्गरुचिः, उपदेश-आचार्यगुर्वादीनां वस्तुकहलाता है । ऐसे दर्शन जो आर्य हैं वे सरागदर्शनार्य कहलाते हैं। जो दर्शन राग अर्थात् कपाय से रहित हो वह वीतरागदर्शन कहा गया है। उसके कारण जो आर्य हों वे वीतरागदर्शनार्य । मनुष्य दो प्रकार से वीतराग कहलाता है-एक तो कयाय का उपशम होने से दूसरे क्षय होने से। इन दोनों का ही दर्शन वीतरागदर्शन कहलाता है। __सरागदर्शनार्य कितने प्रकार के होते हैं ? इस प्रश्न का भगवान् ने उत्तर दिया है-सरागदर्शनार्य दश प्रकार के होते हैं, जो ये हैं (१) निसर्गरुचि-निसर्ग अर्थात् स्वभाव से ही अर्हन्त भगवन्त द्वारा उपदिष्ट आगमतत्व के प्रति रुचि अर्थात् अभिलापा होना निसर्ग रुचि है। (२) उपदेशरुचि-आचार्य एवं गुरु आदि के उपदेश से पूर्वोक्त रुचि का उत्पन्न होना। છે. આવા દર્શનથી જે આર્ય છે તેઓ સરાગ દર્શનાર્ય કહેવાય છે. જે દર્શન રાગ અર્થાત્ કપાય રહિત છે તે વીતરાગ દર્શન કહેવાય છે. તેને કારણે જે આર્યો છે તેઓ વીતરાગ દર્શનાર્ય છે. મનુષ્ય બે રીતે વીતરાગ કહેવાય છે–એક કપાયને ઉપશમ થવાથી, બીજે ક્ષય થવાથી. આ બન્નેનું દર્શન કે વીતરાગ દર્શન કહેવાય છે. સરગદર્શના કેટલા પ્રકારના હોય છે? આ પ્રશ્નને શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે છે–સરાગ દર્શનાર્ય દશ પ્રકાર ના હોય છે જે આ પ્રમાણે છે (१) निसाय निसय पातू स्यमाथा मन्तवन्त ॥ ७५દિષ્ટ આગમ તત્વની પ્રત્યે રૂચિ અર્થાત્ અભિલાષા થવી તે નિસર્ગ રૂચિ • उपाय छे. (૨) ઉપદેશ રૂચિ-આચાર્ય તેમજ ગુરૂ વિગેરેના ઉપદેશથી પૂર્વોક્ત રૂચિ નું ઉત્પન્ન થવુ. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टोका प्र. पद १ सू.३९ समेददर्शनार्यनिरूपणम् • ५५ र सू.२९ समददशनायानरूपणम् ४७१ सत्त्वनिर्वचनं तेन रुचिा-प्रोक्तस्वरूपा यस्य स उपदेशरुचिः, 'आणाई'-आज्ञारुचिः३, आज्ञा-सर्वज्ञवचनात्मिका तस्यां रुचिः-अभिलाषो यस्य स आज्ञारुचिः अहंदाज्ञैव मम तत्त्वं न किमप्यन्यद् युक्तिजातमिति योऽभिमन्यते स आज्ञारुचि रित्याशयः, 'मुत्तबीयरुइमेव'-सूत्र बीजरुची एव-अत्रापि रुचि शब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात्, सूत्ररुचिः४ बीजरुचिः५ इत्यर्थः, तत्र सूत्रम्-आचाराङ्गाद्यङ्गप्रविष्टम् अङ्गबाह्यम् आवश्यकदशवैकालिकादि, तेन रुचि यस्य स तथाविधः, आचारादिकमङ्ग प्रविष्टम् अङ्गबाह्यमावश्यकादिकं सूत्रमधीयानः सम्यक्त्वमवगाथप्रसनप्रसन्नतर प्रसन्नतमाध्यवसायः सूत्ररुचिरित्याशयः, वीजमिववीजं यदेकमप्यनेकार्थप्रबोधोत्पादकं वचस्तेन रुचिर्यस्य स बीजरुचिः, 'अभिगमवित्थार रुई'-अभिगमविस्ताररुचि-अत्रापि रुचि शब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात्, अभिगमरुचिः ६, विस्ताररु९ि७, इत्यर्थः, तत्र अधिगमः-विशिष्टज्ञानं तेन रुचि ___(३) आज्ञारुचि-आज्ञा अर्थात् सर्वज्ञ की वाणी, उस पर जिस की रुचि हो वह आज्ञारुचि । 'अर्हन्त की आज्ञा ही मेरे लिए तत्व है, अन्य कोई युक्तियां नहीं ऐसा जो मानता है वह आजारुचि कहा जाता है। (४) सूत्ररुचि-आचारांग आदि अंगप्रविष्ट सूत्र और आवश्यक दशवैकालिक आदि अंगबाह्य सूत्र के कारण उत्पन्न होने वाली रुचि मुत्ररुचि है । तात्पर्य यह है कि आचार आदि अंगप्रविष्ट और आधश्यक आदि अंगबाह्य सूत्रों का अध्ययन करते-करते सम्पनत्व को प्राप्त करके जो प्रसन्न और प्रसन्नतर अध्यवसाय होता है उसे सूत्ररुचि कहते हैं। (५) बीजरुचि-बीज के समान एक पद भी जिसके लिए अनेक अर्थों का बोधक हो जाए वह बीजरुचि कहलाता है । ___(६) अभिगमरुचि-अभिगम का अर्थ है विशिष्ट ज्ञान, उसके | (૩) આજ્ઞારૂચિ-આજ્ઞા અર્થાત્ સર્વજ્ઞ વાણી ઉપર જેમની રૂચિ હોય તે આજ્ઞારૂચિ અહંન્તની આજ્ઞા જ મારે માટે માત્ર છે, અન્ય કઈ પ્રક્રિયાઓ નહીં એવું જે માને છે તે આજ્ઞારૂચિ કહેવાય છે. (૪) સૂવરૂચિ-આચારાંગ આદિ અગપ્રવિષ્ટ સૂત્ર અને આવશ્યક દશ વૈિકાલિક આદિ અ ગ બાહ્ય સૂત્રેના કારણે ઉત્પન્ન થવાવાળી રૂચ્ચિ સૂત્ર રૂચિ છે તાત્પર્ય એ છે કે આ ચાર અગપ્રવિષ્ટ અને આવશ્યક આદિ અંગબાદ સવનું અધ્યયન કરતા કરતા સમ્યકત્વને પામીને જે પ્રસન્ન અને પ્રસન્ન તર અધ્યવસાય થાય છે, તેને સૂત્રરૂચિ કહે છે. (૫) બીજરૂચિ—બીજની જેમ એક પદ પણ જેને માટે અનેક અર્થોનું બેધક હોય તે બીજ રૂચિ કહેવાય છે. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनासूत्र यस्यासौ अधिगमरुचिः, विस्तार:-व्यासः सकलद्वादशागस्य नयैः पर्यालोचनं तेनोपहिता रुचि यस्य स विस्ताररुचिः 'किरियासंखेव धम्मई-क्रियासंक्षेप-धर्मरुचयः, अत्रापि रुचिशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात् क्रियारुचि८, धर्मरुचिः१० इत्यर्थः, तत्र क्रियाया सम्यक्त्वेन संयमानुष्ठाने रुचि यस्य स क्रियारुचिः, संक्षेपे-संग्रहे रुचि यस्य विस्तारापरिज्ञानात् स संक्षेपरुचिः, धर्म-अस्तिकायधर्म श्रुतधर्मादौ वा रुचि यस्य स धर्मरुचिः, इति संक्षेपेण गाथार्थ: विस्तारेण गाथार्यस्तु निम्नप्रकारेण अवगन्तव्यः- भूयत्थेणाहि गया'-भूतार्थेनानिमित्त से जिसे पूर्वोक्त चि उत्पन्न हो जाय वह अभिगमरुचि है। - (७) विस्ताररुचि-विस्तार अर्थात् व्यास अर्थात् सम्पूर्ण द्वादशांग का विविध नयों की अपेक्षा पर्यालोचन करना, ऐसा करने से उत्पन्न होने वाली रुचि विस्तारसचि कहलाती है। (८) कियारुचि-क्रिया में अर्थात् सम्यक प्रकार से संयम के अनुष्ठान में जिसकी मचि हो वह क्रियारुचि है। (२) संक्षेपाचि-विस्तृत अर्थ का परिज्ञान न होने से संक्षेप में ही जिसकी रुचि हो वह संक्षेप रुचि है। (१०) धर्मरुचि-अस्तिकाय रूप धर्म में अथवा श्रुतधर्म आदि में जिसकी रुचि हो वह धर्मरुचि है। यह गाथाओं का संक्षेप अर्थ है । उनका वितृत अर्थ निम्नलिखित है जिस पुरुष ने जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आस्रव, संवर तथा 'च' शब्द से बन्ध आदि पदार्थों को, अपनी ही मति से, परोपदेश के विना 1 (૬) અભિગમરૂચિ અભિગમને અર્થ છે વિશિષ્ટ જ્ઞાન, તેના નિમિત્તથી જેને પૂર્વોક્ત રૂચિ ઉત્પન્ન થાય તે અભિગમ રૂચિ છે. () વિસ્તાર રૂચિ-વિસ્તાર અર્થાત્ વ્યાસ અર્થાત્ સંપૂર્ણ દ્વાદશાગનું વિવિધ નયેની અપેક્ષાએ પર્યાલચન કરવું એમ કરવાથી ઉત્પન્ન થતી રૂચિ તે વિસ્તાર રૂચિ કહેવાય છે. (૮) ક્રિયારૂચિ-ક્રિયામાં અર્થાત્ સમ્યફ પ્રકારે સંયમના અનુષ્ઠામા જેની રૂચિ હોય તે કિયા રૂચિ છે. * (૯) સક્ષેપરૂચિ–વિસ્તૃત અર્થનું પરિજ્ઞાન ન હોવાથી સક્ષેપમાજ જેની રૂચિ થાય તે સંક્ષેપ રૂચિ છે (૧) ધર્મચિ–અસ્તિકાય રૂપ ધર્મમાં અથવા કૃત આદિમાં જેમની રૂચિ હોય તે ધર્મ રૂચિ છે. આ ગાથાઓને સ ક્ષિપ્ત અર્થ છે તેઓને વિસ્તૃત અર્થ નીચે પ્રમાણે છે જે પુરૂષે જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સંવર તથા “” થી બન્યું આદિ પદાર્થોને પિતાની બુદ્ધિથી પરેષદેશ વિના જતિ સ્મરણાદિ દ્વારા યથાર્થ Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू ३९ समेददर्शनार्यनिरूपणम् ४७३ धिगताः-भूतार्थत्वेन सद्भूता एते पदार्थाः' इत्येवं रूपेण यस्य जनस्य अधिगताः-परिज्ञाता भवन्ति 'जीवाजी वेय' जीवाजीवाश्च 'पुण्णपावं च'-पुण्यं पापश्च 'आसव संवरेय' अश्रवं सम्बरञ्च, चकारेण बन्धादय आक्षिप्यन्ते, अधिगतिहेतुमाह-'सहसंमुइया'-सहसंमत्या-सह आत्मना संगतया मत्या-परोपदेशनिरपेक्षया जातिस्मरणप्रतिभादिरूपया न केवलमधिगता एव भवन्ति, अपि तु तान् जीवान् पदार्थान् 'रोएइ उ निसग्गो'-अनुरोचयति वेदयते तत्त्वरूपतया आत्मसात् परिणामयतीति भावः, एप तु निसर्गरुचि विज्ञातव्यः ॥११६॥ 'जो जिणदिढे भावे-यो जिनदृष्टान् भावान् द्रव्य-क्षेत्रकाल-भावभेदात्, 'चउब्धिहे'-चतुर्विधान् 'सदहाइ सयमेव-श्रद्दधाति स्वयमेव-उपदेशापेक्षारहितः सन् विश्वरािति 'एमेव' एवमेव-तथैव एतत् जीवादि यथा जिनदृष्टम्, 'नन्नहत्तिय'-नान्यथेति च 'निसग्ग रुइत्ति णायव्यो'-निसर्गरुचिरिति ज्ञातव्यः ॥११७॥ जातिस्मरण आदि के द्वारा यथार्थ रूप से जान लिया है और न केवल जान लिया है वरन् उन पर रुचि भी की है, तत्त्व रूप से आत्मसात् परिणत किया है, उसके सम्यक्त्व को निसर्गरुचि समझना चाहिए । ___ जो तीर्थंकर भगवान् द्वारा उपदिष्ट भावों का चार प्रकार सेद्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव से स्वयं ही परोपदेश के विना श्रद्धान करता है और ऐसा विश्वास करता है कि जीवादि तत्त्वों का स्वरूप जैसा तीर्थकर भगवान ने कहा है, वैसा ही है, अन्यथा नहीं है, उसका सम्यक्त्व निसर्गशचि समझना चाहिए । પણે જાણી લીધાં છે અને કેવળ નામ જ નથી લીધાં પણ તેઓ પ્રત્યે રૂચિ પણ કરી છે, તત્વ રૂપે આત્મસાત્ પરિણત કરેલ છે. તેના સમ્યકત્વને નિસર્ગ રૂચિ સમજવી જોઈએ. જે તીર્થકર ભગવાન દ્વારા ઉપદેશેલા ભાવની ચાર પ્રકારથી દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાલ, અને ભાવથી પોપદેશ વિના જાતેજ શ્રદ્ધા કરે છે. અને એ વિશ્વાસ કરે છે કે જીવાદિ તત્વનું સ્વરૂપ જેવું તીર્થકર ભગવાને કહ્યું છે તેવું જ છે. તેમાં ફેરફાર નથી તેમનુ સમ્યકત્વ. નિસર્ગરૂચિ સમજવું જોઈએ જે છત્મસ્થ અગર જિનના દ્વારા ઉપદિષ્ટ જીવાદિ તત્વે પર શ્રદ્ધા કરે છે તેમનું સમ્યફત્વ ઉપદે રૂચિ કહેવાય છે. જે છવાસ્થ અગર જેના દ્વારા ઉપદેશાયેલ જીવાદિક તપર શ્રદ્ધા કરે છે. તેનું સમ્યકત્વ ઉપદેશ રૂચી કહેવાય છે. प्र०६० Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७४ प्रशापनास्त्रे अथोपदेशरुचिमाह-एए चेव उ भावे'-एतांश्चैव तु भावान जीवादि पदार्थान, 'जो परेण' यः परेण 'छउमस्थेण जिणेण व'-छद्मस्थेन जिनेन वा "उव द?'-उपदिष्टान् ‘सदहइ'-श्रदधाति-विश्वसिति, 'उवदेस रुइत्ति नायव्यो' एप उपदेशरुचिरिति ज्ञातव्यः, अथ आज्ञारुचिमाह-'जो हेउ मयाणंतो'-यो हेतुम्-विवक्षितार्थ- साधव म् अजानन 'आणाए रोयए पवयणं तु-आज्ञायैव केवलया प्रवचनातु रोचयति, ‘एमेव'-एवमेव तत् प्रवचनोक्तमर्थजातम् 'नन्नहत्तिय' नान्यथेति च 'एसो आणारुई नाम'-एप आज्ञारुचिर्नाम विज्ञातव्यः ॥११९॥ अथ सूत्ररुचिमाह-'जो सुत्त महिज्जतो सुएण'-यः सूत्रमधीयानः श्रुतेन 'ओगाह ते तु 'सम्मत्त-सम्यक्त्वम्, 'अंगेण'-अङ्गेन-पूर्वोक्त द्वादशाङ्ग प्रविप्टेन 'वाहिरेण व'-अङ्गवाह्येन वा, 'सो सुत्तरुइत्ति णायचो'–स सूत्ररुचिरिति ज्ञातव्यः ।१२०॥ अथ वीजरुचिमाह-एगपएणेगाई'-एकपदेन, अनेकानि 'पयाई'- पदानि 'जो परारई उ सम्मत्त'-यो यस्य प्रसारयति-प्रसरति तु सम्यक्त्वम् 'उदएव्व'-उदके इव 'तिल्लविदु'-तैलविन्दुः- यथा रदकैकदेशगतोऽपि तैलविन्दुः समस्तमुदक जो छदास्थ या जिन के दाग उपदिष्ट जीवादि तत्वों पर श्रद्धा करता है, उसका सम्यक्त्व उपदेशरुचि कहलाता है। जो पुरुष किसी अर्थ के साधक हेतु, यक्ति या तर्क को न जानता हुआ केवल जिनाज्ञा से ही तत्त्वों पर श्रद्धा करता है और समझता है कि ये तत्व ऐसे ही हैं, अन्यथा नहीं, उसका सम्यक्त्व आज्ञारुचि कहलाता है। जो पुरुष सूत्रों का अध्ययन करता-करता श्रुत के द्वारा ही सम्यक्रव को अवगाहना करता है, चाहे वह श्रुत अंगप्रविष्ट हो अथवा अंगवास हो, उसका सम्यक्त्व सूत्ररुचि कहा जाता है। जल में पड़े हुए तेल के चिन्द्र के समान जिसके लिए सूत्र का एक पद अनेक रूप में परिणत हो जाता है उसे बीजरुचि कहते हैं। જે પુરૂષ અર્થના સાધક હેતુ યુક્તિ તથા તર્કને ન જાણતો હોય પણ કેવળ જિનાજ્ઞાથીજ તત્વોપર શ્રદ્ધા કરે છે અને સમજે છે કે આ તો આવાં જ છે તેમાં ફેરફાર નથી તેનું સમ્યકત્વ આજ્ઞા રૂચિ કહેવાય છે. જે પુરૂષ સૂત્રોનું અધ્યયન કરતા કરતાં શ્રત દ્વારા જ સમફત્વમાં આવગાહના કરે છે, પછી તે શ્રુત અગ પ્રવિષ્ટ હોય અથવા અગ બાહ્ય હોય તે સમ્યક્ત્વ સૂત્ર રૂચિ કહેવાય છે. પાણિમા પડેલા તેલના ટીપાંની જેમ જેને માટે સૂત્રનુ એક પદ અનેક રૂપમાં પરિણત બની જાય છે તેને બીજા રૂચિ કહેવાય છે, Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू ३९ सभेददर्शनार्यनिरूपणम् मुपर्युपरि प्रमरति तथा एकपदोत्पन्नरुचिरप्यात्मा तथाविध क्षयोपशम मावादशेषेषु तत्त्वेषु रुचिमान् भवति, 'सो वीयरुत्ति णाययो'-स वीजरुचिरिति ज्ञातव्यः, अथाभिगमरुचिमाह-'सो होइ अभिगमरुई-स भवति अभिगमरुचिः 'सुयनाणं जस्स अत्यओ दिलु'-श्रुतज्ञानं यस्य अर्थतो दृष्टम्, 'इक्कारस अंगाई' एकादश अगानि, 'पनगा दिट्टियाओय'- प्रकीर्णकानि, दृप्टिवादश्च ॥१२२॥ अथ विस्ताररुचिमाह-'दव्याण' द्रव्याणाम् धर्मास्तिकायादीनां सर्वेपामपि 'सव्वभावा' सर्वभावाः सर्वे पर्यायाः 'सव्वपमाणेहि'-सर्वेप्रमाणे : 'जस्स'--यस्य 'उवलद्धा'-उपलब्धा भवन्ति, 'सव्वाहि'-सर्वैः 'नयविहीहि नयविधिभिः-नैगमादिनय प्रकारैः 'वित्थाररुइत्ति णायव्यो'-विस्ताररुचिरिति ज्ञातव्यः, सर्वपदार्थपर्यायसमुदायावगमेन तस्यारुचेरतिनिर्मलरूपतया सद्भावात्, ॥१२३॥ अथ क्रियारुचिमाह-'दसणनाणचरित-दर्शने ज्ञाने, चारित्रे 'तवविणए'-तपसि विनये तात्पर्य यह है कि जल में पड़ा तेल का एक विन्दु भी समस्त जल में फैल जाता है, उसी प्रकार एक पद से उत्पन्न रुचि बाला जो आत्मा विशिष्ट क्षयोपशम के कारण समस्त पदों में रुचिमान बन जाता है, उसे बीजरुचि समझना चाहिए । जिसने एकादश अंगों को, प्रकीर्णकों को अथवा दृष्टिवाद नामक वारहवें अंग को अर्थ से जाना है, उसका सम्यक्त्व अभिगमरुचि समझना चाहिए। जिसने समस्त भावों को, समस्त प्रमाणों द्वारा एवं सर्वनयविवक्षाओं से जान लिया है, उसका सम्यक्त्व विस्ताररुचि है। लव पदार्थों के पर्यायसमूह का ज्ञान होने से उसकी रुचि अति निर्मल होती है। दर्शन, ज्ञान और चारित्र में, तप में, विनय में, ईर्या आदि समि તાત્પર્ય એ છે કે પાણીમાં પડેલુ તેલનુ એક ટીપું પણ સમસ્ત પાણી માં ફેલાઈ જાય છે, એ રીતે એક પદથી ઉત્પન્ન રૂચિવાળે જે આત્મા વિશિ > ક્ષયોપશમના કારણથી સમસ્ત પદાર્થોમાં રૂચિમાન બની જાય છે, તેને બીજ રૂચિ સમજવું જોઈએ. જેણે અગીયાર અગોને પ્રકીર્ણને અથવા દષ્ટિવાદ નામના બારમા અગને અર્થ સહિત જાણેલ છે. તેના સમ્યક્ત્વને અભિગમ રૂચિ જાણવું જોઈએ. જેણે સમસ્ત ભાવને સમસ્ત પ્રમાણે દ્વારા તેમજ સર્વનય વિવક્ષાએથી જાણેલ છે. તેનું સમ્યક્ત્વ વિસ્તાર રૂચિ છે. બધા પદાર્થોના પર્યાય સમૂહનું જ્ઞાન થવાથી તેની રૂચિ અતિ નિર્મળ હોય છે. Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७६ प्रशापनासूत्र 'सव्य समि, पुतोनु'-ममिति एप्ति-सर्वरामिनिपु-पमित्यादिषु सामु च गुप्तिपु-मनोगुप्ति प्रभृतिषु 'जो फिरिया भावसई'-यः क्रिया भावरुचिर्भवति 'सो खलु किरिया रुई नाम'-स खल्लु क्रियारुचिनीम ।। एवञ्च यम्य भावतो दर्शनाद्याचारानुष्ठाने रुचिर्भवति स कियारुचिरित्यर्थः । अथ संक्षेपरुचि विस्तारेण प्ररूपयितुमाह-'अणभिग्गहिय कुदिट्टी संखव हटत्ति हीइ नायव्यो' अनभिगृहीत कुदृष्टि:-न अभिगृहीता कुदृष्टिन सोऽनभिगृहीतकुदृष्टिः, संक्षेपरुचिभपति ज्ञातव्यः 'अविसारो पायणे'-अविशारदः-अक्षः, अपटुरित्यर्थः, आत्मणी ते प्रवचने रा भवति, अथ च 'अणभिग्गहिओय से सेमु-शेपेपु-कपिलादि प्रणीतेषु प्रवचनेषु अनभिगृहीतः-न विद्यते आभिमुख्येन उपादेयतया गृहीतं ग्रहणं यस्य सोऽनभिगृहीतः, प्रयगेन अनभिग्रहीत कुदृप्टिपदेन दर्शनान्तरपरिग्रहो निपिद्धः, द्वितीयेन अनभिगृहीतपदेन तु परदर्शनपरिज्ञानमात्रमपि प्रतिपिद्धमिति न पौनरुक्तयम् स तथाविधः संक्षेपरुचिरिति ज्ञातव्यः ॥१२५॥ अथ धर्मरुचि प्ररूपयितुमाह-'जो अस्थिकायधम्म'-यः खलु जीवः, अस्तिकाय तियों तथा मनोगुप्ति आदि गुप्तियों में जो क्रिया भाव रुचि वाला होता है अर्थात् दर्शन आदि के आचारों के अनुष्ठान में जिसकी रुचि होती है, वह क्रियारूचि है। ___ अब संक्षेपरुचि का विस्तार से प्ररूपणा करते हैं-जिसने कुदृष्टि अथवा मिथ्यादृष्टि को ग्रहण नहीं किया है और जो अहत्प्रणीत प्रवचन में भी पर नहीं होता, जो कपिलादि द्वारा प्रणीत प्रवचन को उपादेय नहीं मानता, वह संक्षेपमचि है । यहां गाथा में प्रयुक्त पहले 'अनभिगृहीत' पद से अन्य दर्शनों के परिग्रह का निषेध किया गया है और दूसरे 'अनभिगृहीत' पद से परदर्शन के परिज्ञान मात्र का निषेध किया गया है, अतएव पुनरुक्ति नहीं है। દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં. તપમા, વિનયમ, ઈર્યા આદિ સમિતિઓ તથા મને ગુપ્તિ આદિ ગુણિમા જે કિયા ભાવ રૂચિવાળા હોય છે અર્થાત્ દર્શન આદિન આચારના અનુષ્ઠાનમાં જેની રૂચિ થાય છે તે ક્રિયા રૂચિ છે. હવે સક્ષેપ રૂચિની વિસ્તારથી પ્રરૂપણ કરે છે-જેણે કુદષ્ટિને અર્થાત ધ્યાષ્ટિને ગ્રહણ નથી કરી. અને જે અત્ પ્રણીત પ્રવચનમાં પ્રવીણ નથી થતા. જે કપિલાદિ પ્રણીત પ્રવચનને ઉપાદેય નથી માનતા તેઓ સક્ષેપ રૂચિ છે. અહી ગાથામાં આવતા પ્રયુકત પહેલા અનભિગૃહીત પદથી અન્ય દર્શનો ના પરિગ્રહનો નિષેધ કરેલ છે અને બીજા અનતિગૃહીત પદથી પરદશનના પરિજ્ઞાન માત્રને નિષેધ કર્યો છે. તેથીજ પુનરૂક્તિ દોષ આવતો નથી. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका प्र, पद १ सू.३९ सभेददर्शनार्यनिरूपणम् ४७७ धर्मम्-अस्तिकायादीनां धर्म-गत्युपष्टम्भकत्वादिरूपं स्वभावम् 'सुयधम्म'श्रुाधर्मम् 'चरित धम्मं च -चारित्रधर्मश्च 'जिगाभिहिय-निनानिहितं-तीर्थकरप्रतिपादितम् 'सदहाइ' श्रद्दधाति, 'सो धम्मरूदत्ति नायव्यो'-स धर्मरुचिरिति ज्ञातव्यः । १२६।। तदेव निसर्गाद्युपाधिभेदाद् दशप्रकारकं रुचिरूपं दर्शनं प्रतिपादितम्, अथ तदुत्पत्ति लिङ्गानि प्रदर्शयितुमाह-'परमत्थ सथवो वा'-परमार्थसंस्तवो वा-परमाश्च तात्त्विकाश्च तेऽर्थाश्च जीवादय इति परमार्थास्तेषु संस्तवःपरिचयः, तत्परतया बहादरपूर्वकं जीवादि पदार्थावगमायाभ्यास इत्यर्थः, वा शब्दः समुच्चयार्थकः, 'सुदिट्ट परमत्थ सेवणा चा वि'-मुष्टपरमार्थ सेवनावाऽपि, सुष्टुसम्यक्तया दृष्टाः परमार्थाः-जीवादयो यैस्ते सुदृष्ट परमार्थाः तेषां सेवनंपर्युपासनम्, सुदृष्टपरमार्थ सेवनम्, वा शब्दस्य अनुक्तसमुच्चयार्थकतया यथाशक्ति तद् वैयावृत्यप्रवृत्तिश्च, अपि समुच्चये, तथैव 'वागनकुदसणवज्जणाय'___ जो पुरुष तीर्थकर भगवान द्वारा प्रतिपादित अस्तिकायधर्म पर अर्थात् धर्मास्तिकाय आदि के गतिलहायकत्व आदि धर्मो पर श्रुतधर्म तथा चारित्रधर्म पर श्रद्धा करतो है, उसका सम्यक्त्व धर्मरूचि समझना चाहिए। निसर्ग आदि उपाधियों के भेद से दश प्रकार के रुचिरूप दर्शन का प्रतिपादन किया गया, अब उसकी उत्पत्ति के कारणों को दिखलाने के लिए कहते हैं परमार्थ अर्थात् जीवादिक तात्विक पदार्थों का संस्तव अर्थात् परिचय प्राप्त करना, बहुमानपूर्वक उन्हें समझने के लिए प्रयत्न करना, जिन्होंने जीवादि तत्वों को समीचीन रूप से जान लिया है और उन की सेवना अर्थात् उपासना करना एवं उनकी यथाशक्ति वैयावत्य करना तथा जिन्होंने सम्यक्त्व को बमन कर दिया है ऐसे निहन જે પુરૂષ તીર્થકર ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદિત અસ્તિકાય ધર્મપર અર્થાતુ ધર્મસ્તિકાય આદિના ગતિસહાયકત્વ આદિ ધર્મોપર, કૃતધમ તથા ચારિત્ર ધર્મપર શ્રદ્ધા કરે છે, તેનું સમ્યકત્વ ધર્મચિ સમજવું જોઈએ. - નિસર્ગ આદિ ઉપાધિના લોદ વડે દશ પ્રકારના રૂચિરૂપ દર્શનનું પ્રતિ पाहन ४२यु छ. . હવે તેની ઉત્પત્તિના કારણોને દેખાડવા માટે કહે છે પરમાર્થ અર્થાત્ જીવાદિક તાત્વિક પદાર્થોને સસ્તવ અર્થાત્ પરિચય પ્રાપ્ત કરવો, બહુમાન પૂર્વક તેને સમજવાનો પ્રયત્ન કરો. જેઓએ જીવાદિ તને સારી રીતે જાણી લીધા છે અને તેની સેવા અર્થાત્ ઉપાસના કરવી તેમજ તેઓનું યથાશક્તિ વૈયાવૃત્ય કરવું તથા જેઓએ સમ્યક્ત્વનું વમન કરેલું Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७८० - प्रहापनाम व्यापन्न कुदर्शनवर्जनश्च-दर्शनशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धाद् व्यापन्नं विनएं दर्शन-सम्यक्त्वं येषां ते व्यापम्नदर्शना:-निवप्रभृतयः, एवं कुत्सितं दर्शनं यपां ते कुदर्शना:--शाक्यादयः, तेषां वर्जनं व्यापनकुदर्शन वर्जनम् 'सम्मत्त सहहणा'सम्यक्त्वश्रद्धानम्, पूर्वोक्तः परमार्थसस्तवादिभिः सम्यक्त्वमस्तीति श्रद्धां करोतीत्यर्थः ॥१२७।। उपर्युक्तस्य दर्शनस्य अप्टी आचारा स्तेषां सम्यक्तया परिपालनं परमावश्यकं तदतिक्रमे दर्शनस्यापि अतिक्रमसंभवात्, तानप्टी आचारान् उपदर्शयितुमाह-'निस्संकिय निकंखिय निबितिगिच्छा अमूढदिट्ठीय, उवणथिरिकरणे वच्छल्लपभावणे अट्ट'-निःशङ्कितः१, निष्काइक्षितः२, निविचिकित्सः३, अमूढदृष्टिश्च४, उपबृंहणस्थिरीकरणे६, वात्सल्यप्रभावना८, अष्ट) तत्र शङ्कनं शङ्कितं-देशशङ्का, सर्व-शङ्का चेत्याशयः, निर्गतं शङ्कितं यस्मात् स आदि से और मिथ्यादृष्टियों से दूर रहना उनके साथ प्रगाढ सम्पर्क न रखना सम्यक्त्व श्रद्धान है, अर्थात् जो इनका पालन करता है उसमें सम्यक्त्व होता है। उपर्युक्त दर्शन के आठ आवार हैं। उनका सम्यक प्रकार से पालन करना अतीव आवश्यक है। उनका अतिक्रमण करने पर सम्यक्त्व का भी अतिक्रमण हो जाता है। अतएव उन आचारों को बतलाने के लिए कहते हैं-(१) निःशंकित (२) निष्कांक्षित (३) निविचिकित्स (४) अमूढदृष्टि (५) उपवृहण (६) स्थिरीकरण (७) वात्सल्य और (८) प्रभावना, ये आठ सम्यक्त्व के आचार हैं। इनका स्वरूप इस प्रकार है (१) निःशंकित-देशतः अथवा सर्वतः शंका न करना निःशंकित છે એવા નિવ વિગેરેથી અને મિથ્યાષ્ટિઓથી દૂર રહેવું, તેઓની સાથે પ્રગાઢ સંપર્ક ન રાખવે સમ્યક્ત્વ શ્રદ્ધાન છે અર્થાત્ જે એનું પાલન કરે છે તેઓમાં સમ્યફ થાય છે. ઉપર્યુક્ત દર્શનના આઠ આચાર છે. તેમનું સમ્યફ પ્રકારે પાલન કરવું અતીવ આવશ્યક છે તેઓનું અતિક્રમણ કરવાથી સમ્યક્ત્વનું પણ અતિકમણ થઈ જાય છે. તેથી જ એ આચારેને બતાવવા માટે કહે છે-(૧) નિ શક્તિ (२) निक्षित (3) निविस (४) भूट (५) ५५ (१) (२५२। કરણ (૭) વાત્સલ્ય અને (૮) પ્રભાવના આ આઠ સમ્યક્ત્વના આચાર છે. તેઓનું સ્વરૂપ આ પ્રકારે છે , (१) नि-शत-शत: Aथा सवत १४ । ४२वी ते नि:शत मा ચાર છે. કેઈ એક જિનેતિ વિષયમાં શક કરવી તે દેશ શંકા છે અને Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टोका प्र, पद १ सू. ३९ सभेददर्शनार्यनिरूपणम् ४७९ निःशङ्कितः- देश सर्वशङ्कावर्जित, तत्र देशशङ्का यथा - जीवत्वे सामानेऽपि कथमेको भव्यः, अपरस्त्वभव्यः ? इति सर्वशङ्का यथा - निखिलमेवेदं प्रवचनं परिकल्पितं भविष्यति प्रावृत निबन्धत्वादिति, किन्तु इयं देशङ्का, सर्वशङ्का वा न युक्ता तथा हि-रेाहात्येन अग्राह्यत्वेन च भावानां द्वैविध्यात, तत्र हेतु ग्राह्याः जीवास्तित्वादयः, तत्साधक प्रमाणरुद्भादात, अरेतुग्राह्या अभव्याः, तद्धेतृनां प्रकृष्ट ज्ञानगोचरतया अरमदाद्यपेक्षया तत्साधक हेतृनामसम्भगत, प्रचचनस्य प्राकृतोsपि च निबन्धो वालाद्यनुग्रहार्थः कृतः, तथाचोत्तम्- 'वाल स्त्री मूढमूर्खाणां नृणां चारित्रकाङ्क्षिणाम् । अनुग्रहार्य तत्वज्ञैः सिद्धान्तः प्राकृतः स्मृतः ॥' इति, आचार है । किसी एक जिनोक्त विषय में शंका करना देशशंका है और सामान्य रूप से समस्त प्रवचन पर शंका करना सर्वशंका है जैसे - जब सभी जीव स्वभावतः समान हैं तो फिर किसी को भव्य और किसी को अभव्य क्यों कहा गया है ? यह देश शंका है । यह सारा ही प्रवचन कहाँ कल्पनिक तो नहीं है, क्यों कि प्राकृत भाषा में रचित है, ऐसी शंका होना सर्वशंका है । किन्तु यह देशशंका अथवा सर्वशंका करना उचित नहीं । भाव दो प्रकार के होते हैंहेतुग्राह्य और अहेतुग्राह्य । जीव की संज्ञा आदि हेतुग्राह्य हैं क्योंकि उन्हें सिद्ध करने वाले प्रमाण विद्यमान हैं | अभव्यत्व आदि भाव अहेतुग्राह्य हैं, क्योंकि उनके हेतु लोकोत्तर ज्ञान के द्वारा ही जाने जा सकते हैं । हमारी अपेक्षा उनके साधक हैंतु संभव नहीं हैं । सिद्धान्त की प्राकृतभाषा में जो रचना की गई है सो बाल आदि जीवों के अनुग्रह के लिए है । कहा भी है- चारित्र के अभिलाषी बाल, સામાન્ય રૂપે સમસ્ત પ્રવચન ઉપર શકા કરવી તે સશંકા છે. યથા—જ્યારે મધાજીવ સ્વભાવથી સમાન છે તે પછી કાઈને ભવ્ય અને કાઇને અભવ્ય કેમ કહેલ છે ? . આ દે શ’કા છે, આ આખુ એ પ્રવચન શુ કલ્પિતતે નહિ હેાયને કેમકે પ્રાકૃત ભાષામા રચિત છે એવી શકા થવી તે સ શંકા છે. કિન્તુ દેશ શકા અગરતા સર્વાં શંકા કરવી તે ઉચિત નથી જણાતુ . ભાવ એ પ્રકારના હૈાય છે-હેતુગ્રાહ્ય અને અહેતુ ગ્રાહ્ય. જીવની સત્તા આદિ હેતુ ગ્રાહ્ય છે. કેમકે તેમને સિદ્ધ કરનારા પ્રમાણ વિદ્યમાન છે. અભ વ્યત્વ આદિ ભાવ અહેતુ ગ્રાહ્ય છે. કેમકે તેમના હેતુ લેકેત્તર જ્ઞાન દ્વારાજ જાણી શકાય છે. અમારી દૃષ્ટિએ તેમને સાધક હેતુને સ ભવ નથી સિદ્ધાન્તની પ્રાકૃત ભાષામાંજ રચના કરી છે. તે ખાલ આદિ વાના અનુગ્રહ માટે છે કહ્યુ પણ Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८० प्रशापनासूत्र अथ च प्रवचनस्य प्राकृतोऽपि निवन्धो न दृष्टेष्टमोक्षविरोधी वर्तते, अतः कथमवान्तर परिकल्पना शङ्का सम्भवति ? सर्वज्ञं विना अन्यस्य दृष्टेप्टा विरोधिवचनाऽसंभवात्, नि:शङ्कित इति जीव एव जिनशासनप्रतिपनो दर्शनाचरणात , तत्प्राधान्यविवक्षायां दर्शनाचारपदेन व्यपदिश्यते दर्शनदर्शनिनोः कथञ्चिद् भेदात, एकान्तदंतु अदर्शनिवत् दर्शनिनोऽपि तत्फलयोगभावेन मोक्षाभावापत्तिः, तथा निष्काक्षितः-काइक्षणं-काङ्कितं, निर्गतं काक्षितं यस्मास्त्री, मन्द एवं मूर्ख मनुष्यों के अनुग्रह के लिए तत्त्वज्ञानी पुरुषों ने प्राकृत में सिद्धान्त की रचना की है।' इसके अतिरिक्त सिद्धान्त का प्राकृतभाषा में रचा जाना प्रत्यक्ष या अनुमान प्रमाण हे विरुद्ध नहीं है। ऐसी स्थिति में उसके कल्पित होने की आशंका कैसे की जा सकती है ? सर्वज के सिवाय अन्य किसी का वचन प्रत्यक्ष-अनुमान से विरोधी नहीं होता। जिन शासन असंदिग्ध है, इस प्रकार समझ कर जो जीव जिनशासन को स्वीकार करता है दर्शन का आचरण करने के कारण वही जीव, उसकी प्रधानता की विवक्षा करने से दर्शनाचार कहलाता है। क्योंकि दर्शन और दर्शनी में कथंचित् अभेद होता है । यदि दर्शन और दर्शनी में सर्वथा भेद माना जाय तो अदर्शनी के समान दर्शनी को भी दर्शन का फल प्राप्त न होना चाहिए। और मोक्ष का अभाव हो जाना चाहिए। ' (२) निष्कांक्षित-कांक्षा अर्थात् अभिलाषा जिसमें न रह गई हो છે ચારિત્રના અભિલાષી બાલ, સી, મન્ટ તેમજ ભૂખ મનુષ્ય પર અનુગ્રહ ! કરવા માટે તત્વજ્ઞાની પુરૂએ પ્રાકૃતમાં સિદ્ધાન્તની રચના કરી છે. તેનાથી અતિરિક્ત સિદ્ધાન્તનું પ્રાકૃત ભાષામાં રચાવું તે પ્રત્યક્ષ કે અનુ માન પ્રમાણથી વિરૂદ્ધ નથી. આ સ્થિતિમાં તેનું કલ્પિત હોવાની આશંકા કેમ કરી શકાય? સર્વજ્ઞ સિવાય અન્ય કોઈના વચન પ્રત્યક્ષ અનુમાનથી વિધી નથી થતાં જિન શાસન ચાસ દિગ્ધ છે એ પ્રકારે સમજીને જે જીવ જનશાસનનો સ્વીકાર કરે છે. દર્શનનું આચરણ કરવાને કારણે તેજ જીવ તેની મુખ્યતાની વિવક્ષા કરવાથી દશનાચાર કહેવાય છે કેમકે દર્શન અને દર્શનીમા કથંચિત્ અભેદ હોય છે. જે દર્શન અને દર્શનીમાં સર્વથા ભેદ મનાય તે અદશનીના સમાન દર્શનીને પણ દર્શનનું ફલ પ્રાપ્ત ન થવું જોઈએ અને મોક્ષને અભાવ થ જોઈએ, Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र, पद १ सू ३९ सभेददर्शनार्यनिरूपणम् ४८१ दसौ निष्काक्षितः, देशसर्वाकाङ्क्षावर्जित इत्यर्थः, तत्र देशाकाङ्क्षा-यथा-- एकं दिगम्बरादि दर्शनमभिकाङ्क्षति, सर्वाकाङ्क्षा यथा-सर्वाण्येव दर्शनानि शोभनानि वर्तन्ते इत्येवमनुचिन्तनम्, परन्तु नेदम् आकाङ्क्षाद्वयमपियुक्तम् अन्यदर्शनेषु पड् जीवनिकाय पीडाया असत्प्ररूपणायाश्च सद्भावात्, तथा विचिकित्सा-मतिविभ्रमः, फलं प्रति संशय इत्यर्थः, निर्गता विचिकित्सा यस्मादसौ निर्विचिकित्सः-जिनशासनं सुष्ठु वर्तते किन्तु प्रवर्तमानस्य मम अस्मात्फलं भविष्यति न वा ? कृषीवलादिषु क्रियाया उभयथाऽप्युपलब्धेः, इत्यादि विकल्पचर्जितः, सर्वथा परिपूर्ण उपाय उपेयवस्तु प्रापको भवत्येवेति सञ्जातनिश्चयो निर्विचिकित्सः, इत्याशयः, एवम् अमूढदृष्टिः-न मूढा-बालतपस्वितपो विद्याति उसे निकांक्षित कहते हैं, अर्थात् जो देशकांक्षा और सर्वकांक्षा से रहित हो वह निष्कांक्षित । देशकांक्षा जैले कोई दिगम्बरादि दर्शन की कांक्षा करता है और सर्वकांक्षा जैसे सभी दर्शन अच्छे हैं, ऐसा सोचना, मगर यह दोनों कांक्षा युक्त नहीं हैं क्योंकि अन्य दर्शनों में षड्जीवनिकाय की पीडा और असत्प्ररूपणा का सद्भाव है। (३) निर्विचिकित्सा-चिचिकित्सा का अर्थ है अतिभ्रम अर्थात् फल में संदेह करना । जिसमें इस प्रकार की विचिकित्सा न हो वह निर्विचित्स कहलाता है। 'जिनशासन है तो अच्छा किन्तु इसमें प्रवृत्ति करने पर मुझे इससे फल की प्राप्ति होगी या नहीं, क्योंकि किसानों की क्रिया दोनों प्रकार की देखी जाती है। इस प्रकार के विकल्पों से जो रहित हो और जिसे यह विश्वास हो कि परिपूर्ण उपाय से उपादेय की प्राप्ति होती ही है, वह निर्विचित्त कहलाता है। . | (૨) નિષ્કાંક્ષિત કક્ષા અર્થાત્ અભિલાષા જેમાં ન રહિ ગઈ હોય તેને નિશ્ચિત કહે છે. અર્થાત્ જે દેશકાક્ષા અને સર્વકાંક્ષાથી રહિત છે તે નિષ્ણાં- - સિત દેશકાંક્ષા જેમકે કઈ દિગારાદિ દર્શનની કક્ષા કરે છે, અને સર્વ કક્ષા જેમકે બધાં દર્શને સારા છે એમ વિચારવું પરંતુ આ બન્ને કાંક્ષાઓ યોગ્ય નથી કેમકે અન્ય દર્શનમાં પહૂ જીવનિકાયની પીડા અને અસત્યરૂ. પણને સદભાવ છે (૩) નિર્વિચિકિત્સ-વિચિકિત્સાને અર્થ છે મતિ ભ્રમ અર્થાતુ ફળીમાં સહ કરે. જેમાં આ પ્રકારની વિચિકિત્સા ન હોય તે નિર્વિચિકિત્સ કહેવાય છે. જિન શાસન છે તે સારું પણ તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી મને તેનાથી ફળની પ્રાપ્તિ થશે કે નહી. કેમકે એડની ક્રિયા બને પ્રકારની જોવામાં આવે છે. આવા પ્રકારના વિકલ્પ વગરના જે છે અને જેમને આ વિશ્વાસ હોય કે પરિપૂર્ણ ઉપાયથી ઉપેયની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ નિવિચિકિત્સ કહેવાય છે, प्र० ६१ Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८२ प्रज्ञापनासूत्रे शयदर्शनैः स्वभावात् न चलिता दृष्टि:-सम्यग्दर्शनरूपा यस्यासौ अमूढदृष्टिः, यथा मुलसा श्राविका, सा च अम्बडश्रमण-समृद्धीरुपलभ्यापि न संमुमोह, इत्येवं गुणि प्रधानमाचारमुक्त्वा अथ गुणप्रधानमाचारमाह-'उपदणस्थिरीकरणे उपबृहणञ्च स्थिरीकरणञ्चति उपडणस्थिरीकरणे; तत्रोपवृहणं नाम समान धार्मिकाणां सद्गुणप्रशंसनेन तद् वृद्धिकरणम् , स्थिरीकरणन्तु धर्माद् ग्लायतां जीवानां तत्रैव दृढतया नियोजनम्, अथ वात्सल्यप्रभावने प्रतिपादयति-वात्सल्यञ्च प्रभावना च इति वात्सल्यप्रभावने; तत्र वात्सल्यं समानधार्मिकाणां प्रीत्योपकारसम्पादनं, प्रभावना च-धर्मप्रवचनादिभि स्तीर्थप्रग्यापना, एतचतु___ (४) अमृढदृष्टि-जिसकी दृष्टि नृढ न हो अर्थात् बालतपस्वियों के तप एवं विद्या संबंधी अतिशयों को देख कर भी जिसकी श्रद्धा चलायमान न हो, वह अमृढष्टि कहलाता है, जैसे सुलसा श्राविका । अम्बड संन्यासी की सवृद्धि को देख कर भी वह मोह को प्राप्त नहीं हुई थी। इस प्रकार गुणिप्रधान आचारों का कथन करके अव गुणप्रधान आचार का कथन करते हैं (५) उपवृहण-सार्मिक जनों के सद्गुणों की प्रशंसा करके उनकी वृद्धि करना उपवृहण आचार है। (६) स्थिरीकरण-धर्म से डिगते हुए जीवों को धर्म में दृढ करना स्थिरीकरण आचार है। (७) वात्सल्य-समान धार्मिक जनों का प्रेमपूर्वक उपकार करना वात्सल्य आचार है। (८) प्रभावना-धर्म का व्याख्यान आदि करके तीर्थ की ख्याति वढाना। (૪) અમૂઢદષ્ટિ-જેની દ્રષ્ટિ મૂઢ ન હોય અર્થાત્ તપસ્વીના તપ તેમજ વિદ્યા સ બન્ધી અતિશયોને જોઈને પણ જેમની શ્રદ્ધા ચલાયમાન ન થાય તે અમૂઢ દષ્ટિ કહેવાય છે-જેમકે સુલક્ષા શ્રાવિકા અાડ સંન્યાસીની સમૃદ્ધિ ને જોઈને પણ તે મેહને પ્રાપ્ત ન થઈ હતી. એજ રીતે ગુણિ પ્રધાન આચારનું કથન કરીને હવે ગુણ પ્રધાન આચારોનું કથન કરે છે . (૫) ઉપબૃહ–સાધમિક જિનેના સગુણોની પ્રશંસા કરીને તેમની વૃદ્ધિ કરવી તે ઉપબૃહણ આચાર છે. (૬) સ્થિરીકરણ-ધર્મથી ડગતા જીવોને ધમમાં દઢ કરવા તે સ્થિરી કરણ આચાર છે. (૭) વાત્સલ્ય-સમાન ધાર્મિક જનેને પ્રેમ પૂર્વક ઉપકાર કરે તે વાત્સલ્ય આચાર છે. (૮) પ્રભાવના-ધર્મનું વ્યાખ્યાન આદિ કરીને તીર્થનો ખ્યાતિ વધારનાર Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઇંટરૢ प्रबोधिनी टीका प्र. पद १ सू३९ समेदवीतरागदर्शनार्थनिरूपणम् गुणप्रधाननिर्देशेन गुणगुणिनोः कथञ्चिदभेदः सूचितः, एकान्ताभेदे तु गुणनिवृत्तौ गुणिनोऽपि निवृत्त्या शुन्यतापत्तिः स्यात्, एतेऽष्टौ दर्शनाचाराः प्ररूपिताः, प्रकृतमुपसंहरन्नाह - ' से तं सरागदंसगारिया' - ते एते - पूर्वोक्ताः सरागदर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः । मूलम् - से किं तं वीयरागदंसणारिया ? वीयरागदंसणारिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा उवसंतकसाथ वीयरागदंसणारिया य. खीणकसायवीयरागदंसणारिया य से किं तं उबसंतकसायवीयरागदंसणारिया ? उवसंतकसायवीयरागदंसणारिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा- पढमसमयउवसंतकसायवीयरागदंसणारिया य, अपढमसमयउवसंत कसायवीयरागदंसणारिया य | अहवा चरिमसमय वसंतकसायवीयरागदंसणारिया य, अचरिमसमय उवसंतकसायवीयरागदंसणारिया य । से किं तं खीणकायवीयरागदंसणारिया ? खीणकसायवीयरागदंसणारिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा छउमत्थ खीणकसायवीयरागदंसणारिया य, केवलि खीणकसायवीयरागदंसणारिया य । से किं तं छउमत्थ खीणक सायवीयरागदंसणारिया ? । इन चार में गुणप्रधान निर्देश करके गुण और गुणी का कथंचित् अभेद सूचित किया गया है। अगर दोनों में एकान्त अभेद माना जाय तो गुण की सत्ता नहीं रहेगी और गुण के अभाव में गुणी का भी अभाव हो जाएगा । इस प्रकार गुण और गुणी का अभाव होने से शुन्यता का प्रसंग होगा । ये आठ दर्शनाचार बतलाए गए हैं, अब प्रस्तुत का उपसंहार करते हैं - यह सराग दर्शनार्य की प्ररूपणा हुई । આ ચારેમા ગુણ પ્રધાનતાના નિર્દેશ કરીને ગુણુ અને ગુણીના કથ ચિત્ અભેદ સૂચિત કરેલા છે અગર તેઓમાં એકાન્ત અભેદ માનવામાં આવે તે ગુણની સત્તા નહી રહે અને ગુણુના અભાવમા ગુણીના પણ અભાવ થઈ જશે. એ માટે ગુણ અને ગુણીના અભાવ થવાથી શૂન્યતાના પ્રસંગ આવશે. આ આઠ દર્શાનાચાર બતાવ્યાં છે. હવે પ્રસ્તુતના ઉપસ’હાર કરે છે—આ સરાગ દનાની પ્રરૂપણા પુરી થઇ. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र छ उपत्थखीणकसानवीयरागदसणारिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-सयंबुद्ध छउमत्थखीणकसायवीयरागदंसणारिया य, बुद्ध बोहिय छउमत्थ खीणकसायदंसणारिया य । से किं तं सयंवुद्ध छउमत्थ खीणकसायवीयरागदंसणारिया ? सयंवुद्ध छउमस्थ खीकसायवीयरागदंसणारिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-पढम समय सयंबुद्ध छउमत्थखीणकसायवीयरागदंसणारिया य, अपढमसमय सयंबुद्ध छउमत्थखोणकसायवीयरागर्दसणारिया य। अहवा-चरिमसमय सयंबुद्ध छउमत्थखीणकसायवीयरागदसणारिया य, अचरिमसमय सयंबुद्ध छउपत्थखीणकसायवीयरागदंसणारिया थ। से तं सयंबुद्ध छउमत्थखीणकसायवीयरागदसणारिया। से किं तं बुद्वबोहिय छउमत्थखीणकसा. यवीयरागदंसणारिया ? बुद्धबोहिय छउमत्थखीणकसायवीयरागर्दसणारिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-पढमसमय बुद्धबोहिय छउपत्थखीणकसायवीयरागदंसणारिया २, अपढमसमय बुद्ध. बोहिय छउमत्थखीणकसायवीयरागदंसणारिया य। अहवाचरिमसमय बुद्धबोहिय छउमत्थखीणकसायवीयरागदंसगारिया य. अचरिमसमय बुद्धबोहिय छउमत्थखीणकसायवीयरागदसणारिया य । से तं बुद्धबोहिय छउमत्थखीणकसायवीयरागर्दसणारिया य । से तं छउमत्थखीणकसायवीयरागदसणारिया। से किं तं केवलिखीणकसायवीयरागदसणारिया ? केवलि. खीणकसायवीयरागदंसणरिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-सजोगि केवलिखीणकसायवीयरागदंसणारिया य, अजोगि केवलिखीणकसायवीयरागदसणारिया य। से किं तं सजोगिकेवलिखीण कसायवीयरागदसणारिया ? सजोगिकेवलि खीणकसायवीयरागदसणारिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-पढमसमय सजोगिकेवलि खीणकसायवीयरागदसणारिया य, अपढमसमय स. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrafat टीका प्र. पद १ सू. ३९ समेदवीतरागदर्शनार्थनिरूपणम् કેટલ जोगि केवल खोण कसायवीय रागदंसणारिया य अहवाचरिमसमय सजोगि केवल खीणकसायवीयरागदंसणारिया य अचरिमसमय सजोगि केवल खीणकसायवीयरागदंसणा रिया य से संजोग के लिखाण कसायवीयरागदं सणारिया । से किं तं अजोगि केवल खीणकस ( यवीयरागदंसणारिया ? अजोगिकेवलिखीणक सायवीय रागदंसणारिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा - पढमसमय अजोगिकेवलि खीणक सायवीयरागदं सणारि या य, अपढमसमय अजोगि केवल खीणकसातवीय रागदंसणारिया य | अहवा - चरिमसत्रय अजोगिकेवलि खीणकसायवीयरागणारया य, अवरिमसमय अजोगि केवल खीणकसायवीयरागदंसणारिया य । से तं अजोगि केवल खीणकसायवीयरांगदंसणारिया | से त्तं केवलि खीणकसायवीयरागदंसणारिया । से तं खीणक सायवीयरागदंसणारिया । से तं दंसणारिया ||८||सू० ३९॥ छाया - अथ के ते वीतरागदर्शनार्याः ? वीतरागदर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उपशान्तकपायवीतराग दर्शनार्याथ, क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च । अथ के ते उपशान्तकपात्रीतरागदर्शनार्याः ? उपशान्तकपायवीतरागदर्शनार्याः शब्दार्थ - ( से किं तं वीघरागदंसणारिया ?) वीतर रोगदर्शनार्य. कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्णत्ता तं जहा ) दो प्रकार के कहे हैं यथा ( उवसंतकसायवीयरागदंसणारिया य खीणक सायवीयरागदंसणारिया ) उपशान्त कषाय वीतरागदर्शनार्य और क्षीणकषाय वीतरागदर्शना (से किं तं वसंतक सायवीयरागद सणारिया ?) उपशान्त हार्थ (से किं तं वीयरामदंसणारिया १) वीतराग दर्शनार्य डेटा प्रा२ना छे ? (वीयर (गाणारिया) वीतराग दर्शनार्य (दुविहा पण्णत्त । तं जहा ) मे अारना उद्यानेभडे ( उब संतकसायवीय रागदंसणारिया य खीणकसाय वीरागसणारया य) उपशान्त उपाय वीतराग दर्शनय भने क्षीणु उपाय વીતરાગ દના ( से कि तं उवसंतकसा यवीयरागणा सारिया ?) उपशान्त उपाय वीतराग Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनास्त्रे द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमसमयोपशान्तकपायवीतरागदर्शनार्याच, अप्रथमसमयोपशान्त कपायवीरागदर्शनार्याश्च । अथवा-चरमसमयोपशान्तकपायवीतरागदर्शनायांच, अचरमसमयोपशान्तकपायवीतरागदर्शनायाश्च । अथ के ते क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः ? क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च, केवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनायांश्च । अथ के ते छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः ? छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-स्वयम्वुद्ध छद्मस्थक्षीणकपाययीतकषाय वीतरागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्णत्ता तं जहा) दो प्रकार के कहे हैं, यथा (पढमसमय उव० अपढमसमयउव०) प्रथम समयवर्ती उपशान्तकषाय वीतरागदर्शनार्य और अप्रथम समयवती उपशान्तकपाय वीतरागदर्शनार्य (अहवा) अथवा (चरिमसमय० अचरिम० य) चरमसमयवर्ती उपशान्तकषाय वीतरागदर्श नार्य और अचरम समयवर्ती उपशान्तकषाय वीतरागदर्शनार्य (से किं तं खीणकसायवीयरागर्दसणारिया ?) क्षीगकपाय वीत. रागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्णत्ता तं जहा) दो प्रकार के कहे हैं, यथा (छउमत्थ खीणकसाय० य केवलि खीणकसाय०) छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य और केवली क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य । (से किं तं छउमत्थखीण०) छद्मस्थ क्षीणकषाय वीत. रागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्गत्ता तं जहा) दो प्रकार हैं, यथा (सयंवुद्धछउमत्थखीण. वुद्धयोहियछ उमत्थखीण०) स्वयं वुद्ध शनायट प्रा२ना छ ? (उवसंतकसायवीयरागर्दसणारिया) -1 पाय पीत।॥ शनाय (दुविहा पण्णत्ता तं जहा) मे ४२॥ ४॥ छ भ3 (पढमसमयउव० अपढमसमयउब०) प्रथम समय पती शान्त पाय वी1२।२१ ४श ना माने. प्रथम समययती शान्त पाय वीतराग शनाय (अहवा) मया (चरिमसमय० अचरिमसमय० य) २२म समयवती शान्त पाय વીતરાગ દર્શનાર્ય અને અચરમ સમયવતી ઉપશાન્ત કષાય વીતરાગ દર્શનાર્યા (से किं तं खीणकसायवीयरागदसणारिया ?) क्षी पाय पीत शनाय असा प्रश्न छ ? (खीणकसायवीयरागदसणारिया) क्षी ४ाय पीत। नाय (दुविहा पण्णत्ता तं जहा) मे. १२॥ ४ा छ, म (छउमत्थखीणकसाय० य केवलीखीरकसाय०) २६६२५ क्षीर ४ाय पीत। शनाय मन सी क्षी ४पाय पीत शनाय (से कि तं छउमत्थखीण०) छ भस्थ क्षी४पाय वीत। शनाय 32॥ ५४२ना छ ? (दुविहा पण्णत्ता तं जहा) मे ४२ना छ भ3 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३९ समेदवीतरागदर्शनार्यनिरूपणम् ४७ रागदर्शनार्याश्च, वुद्धवोधितछझस्थक्षीणकषायवीतरागदर्शनार्याश्च ? अथ के ते स्वयंबुद्धछमस्थक्षीणकषायवीतरागदर्शनार्याः ? स्वयम्बुद्ध छद्मस्थक्षीणकषायवीतरागदर्शनार्याः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमसमयस्वयम्बुद्धछास्थक्षीणकषायवीत. रागदर्शनार्याश्च, अप्रथमसमयरवयम्बुद्ध छद्मस्थक्षीणकपायचीतरागदर्शनार्याच, अथवा-चरमसमयस्वयम्बुद्धछद्मस्थक्षीणकषायवीतरागदर्शनार्याश्च । अचरमसमयस्वयम्बुद्धछद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च । ते एते स्वयम्बुद्धछद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः । अथ के ते बुद्धबोधित छद्मस्थक्षीणकषायवीतरागदर्शछद्मस्थ क्षीणकषाय वीतराग दर्शनार्य और बुद्धवोधित छद्मस्थ क्षीण कषाय वीतराग दर्शनार्य । (से किं तं सय युद्धखीण०) स्वयं बुद्ध छदमस्थ क्षीणकलाय वीतरागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? (दविहा पण्णत्ता तं जहा) दो प्रकार के कहे हैं, यथा (पढमसमयसयं बुद्धछउ० य अपढमसमयसय बुद्धछउ० य) प्रथम सभयवर्ती स्वयं'बुद्ध छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य और अप्रथम समयवर्ती स्वयं बुद्ध छद्मस्थ क्षीपकषाय वीतरागदर्शनार्य (अहवा) अथवा (चरिमसमयसय बुद्ध य अचरिमसमयसयं बुद्ध०) चरम समयवर्ती स्वयं बुद्ध छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य और अचरम समयवर्ती स्वयंबुद्ध छदमस्थ क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य (से तं सयंवुद्धछउम०) यह स्वयंवयुद्ध छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य की प्ररूपणा हुई। ___(से किं तं वुद्धघोहियछउमत्थ० ?) बुद्धयोधित छदमस्थ क्षीणक सरं बुद्ध छउमस्थखीण० बुद्धमोहिय छउमत्यखीण०) २५य मुद्ध छभस्थ क्षी पाय વીતરાગ દર્શનાર્ય અને બુદ્ધ બધિત છદ્મસ્થ ક્ષણિકષાય વીતરાગ દશના (से कि तं सयंबुद्धखीण० १) स्वय मुद्ध छ स्थक्षी ४ाय पीताश नाय Bean ४२॥ छ ? (सयंबुद्धखीण०) स्वय सुद्ध छस्थक्षी पाय वीतराशनाय (दविहा पण्णत्ता त जहा) मे २0 ४ा छे रेभ (पढमसमयसयंयुद्ध० य अपदमसमयसयंबुद्धछउ० य) प्रथमसमयवतीय मुद्ध भस्थ क्षी ४ाय वीतरामशः નાય અને અપ્રથમ સમયવતી સ્વયં બુદ્ધ છમસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય, (अहवा) अथवा (चरिमसमयसयंबुद्ध० य अचरिमसमयसयंवुद्व०) ५२मयमय વતી સ્વયંબુદ્ધ છદ્મસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરાગદશનાય અને અચરમ સમયવતી स्वयमुर छभयक्षी पाय पीत नाय (से तं सबुद्धछउ०) मा સ્વય બુદ્ધ છદ્મસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્યની પ્રરૂપણ થઈ, (से कि त बुद्धयोहिय छउमत्थ० ?) मुद्ध गाधित छमस्य क्षी४पाय पीत शनाय ॥ ५३२॥ छ ? (बुद्ववोहियछउमत्थ०) सुध मोचित ७५ Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्र ना यः ? बुद्धयोधित छदास्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा --प्रथमसमय बुद्धबोधित छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च, अप्रथमसमयबुद्धवोधितछदमस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च । अथवा-चरमसमयवृद्धवोधितछमस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च अचरमसमयबुद्धबोधितउनस्थक्षीकपायवीत. रागदर्शनार्याश्च । ते एते बुद्धयोधितछद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः। ते एते छदमरथक्षीणक पायवीतरागदर्शनार्याः। अथ के ते केवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः ? केवलि.क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सयोगिकंवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च, अयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याचा पाय चीतरागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्णता तं जहा) दो प्रकार के हैं, यथा (पढमसमयबुद्धबोहिय० य अपढमसमयबुद्ध० य) प्रथम समयवर्ती युद्धवोधित छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य और अप्रथम समयवर्ती० (अहवा) अथवा (चरिमसमययुद्ध० य अचरिमसमयबुद्ध य) चरम समयवर्ती बुद्धयोधित छद्मस्थ क्षीणकपाय वीतरागदर्शनार्य और अचरम समयवर्ती० (से तं बुद्धयोहिय०) यह बुद्धबोधित छद्मस्थ क्षीणकथाय वीतरागदर्शनार्य की प्ररूपणा हुई (से तं छउमत्थ०) यह छदमस्थ क्षीणकपाय वीतरागदर्शनार्य की भी प्ररूपणा पूरी हुई। (से किं तं केवलिखीणकसायवीयरागदसणारिया ?) केवली क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्णत्ता तं जहा) दो प्रकार के कहे हैं, यथा (सजोगिकेवलि० य अजोगिकेवलि०) स्य क्षीपाय पात। शनाय (दुविहा पण्णत्ता तं जहा) में प्रश्न छ, रेमो (पटमसमयबुद्वबोहिय० य अपडमसमयबुद्वव्य) प्रथम समययता मुद्ध બધિત છદ્મસ્થ ક્ષીણકપાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અને અપ્રથમ સમય વતી બુક બધિત છમસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય. (अहवा) अथवा (चरिमसमयबुद्व० व अचरिमसमयबुद्ध० य) ५२म समय વતી બુદ્ધ બધિત છમસ્થ ક્ષીણકપાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અને અચરમ સમય पती मुगापित ४५स्य क्षी पाय वीत शनाय (से तं वुद्ववोहिय०) मा मुद्ध माधित ४६२५ क्षीपाय पीत।श नायनी ३॥ २७. (से तं छउमत्थ०) २॥ भस्थ क्षीपाय पीत। शनाय नी ५९ प्र३५ए। 26. (से किं तं केवलिखीणकसायवीयरागसणारिया ?) साक्षी पाय वीत २॥३॥ शनाय 21 मारना छ ? (केवलिखीणकसायवीयरागदसणारिया दुविहा पण्णत्ता) Deीक्षी पाय पीत शनाय मे. प्रा२ना ४इसा छे (तं जहा) Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टाका प्र. पद १ सू.३९ समेदवीतरागदर्शनार्यनिरूपणम् -अथ के ते सयोगिकेवलिक्षीणकषायवीतरागदर्शनार्याः ? सयोगिकेवलिक्षीणकगायवीतरागदर्शनाद्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - प्रथमसमगसयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्यांच, अप्रथमसमयसयोगिकेवलि क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च । अथवा - चरमसमय सयोगिकेवलिक्षीणक पायवीतरागदर्शनार्याश्च, अचरमसमयसयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च । ते एते सयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः । अथ के ते अयोगिकेवलि क्षीणकपायनीतरागदर्शनार्याः ? अयोगिकेवलि क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - प्रथमसमसयोगी केवली क्षीणकषाय० और अयोगी केवली क्षीणकषाय० । (से किं तं सजोगिकेवलि खीणकसायवीयरायदंसणारिया ? ) योगी केवली क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? (दुविहा पण्णत्ता तं जहा) दो प्रकार के कहे हैं, यथा (पढमसमयसजोगि० य अपदमसमय सजोगि० य) प्रथम समवर्त्ती सयोगी केवली क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य और अप्रथम समवर्त्ती ० ( अहवा) अथवा (चरिमसमयसजोगिकेवलि० य अचरिमसमयसजोगि० य) चरम समयवर्त्ती सयोगिकेवली क्षीणकषाय वीतरादर्शनार्थ और अचरम समयवर्त्ती ० । (सेत्तं सजोगिकेवली खीणकसाय०) यह सजोगकेवली क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य की प्ररूपणा हुई । ४८९ (से किं तं अयोगकेवलि० ?) अयोगिकेवली क्षीणकषाय चीतरागदर्शनार्य लिने प्रकार के हैं ? (दुचिहा पण्णत्ता तं जहा) दो प्रकार ते या प्रमाणे छे (सजोगी केली० य अजोगी केवली ० ) सयोगी वसी क्षीण પાય અને અચેગી કેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગ દનાય (से कि तं सजोगी केवलीखीणकसायवीय रागदंसणारिया ?) सगोणी देवसी श्रीशुउपाय वीतराग दर्शनार्य डेटा अमरना उद्या छे (सजोगीकेवलि० दुबिहा पण्णत्ता) सयोगी ठेवसिलीगुडेपाय वीतराग दर्शनार्य मे प्रअरना अडेल छे. ( तं जहा ) ते मे प्रहार | प्रमाणे छे ( पढमसमयसजोगी० य अपढम समय सजोगी० य) प्रथम सभयवर्ती सयोगी विसी क्षीणुपाय वीतराग दर्शनार्थ मने अप्रथम सभयवर्ती संयोजी डेवसी श्रीपुरुषाय वीतराग दर्शनार्य ( अहवा) अथवा (चरिमसमयसजोगी के लि० च अचरिमसमयसजोगी० य) यरभसमयवर्ति सयोगी કેવલીક્ષીણકષાય વીતરાગઢના અને અચરમસમયર્તિ. સયેાગી કેવલી श्रीशुषाय दर्शनाय (से त्तं सजोगिवेल लिखीणकसाथ) या सयोगी वसीक्षीण કષાયવીતરાગ દ નાની પ્રરૂપણા થઈ (रो किंत अयोगिकेवली० १) गयोजि उससी क्षीणुपायवीतराग दर्शनार्य ईटमा प्रहारना छे (अयोगीकेवलि०) मयोगी डेवली क्षी उपाय ( दुविहा पण्णत्त प्र० ६२ Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९० प्रमापनास्त्रे या योगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च' अप्रथमसमयायोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च । अथवा-चरमसमयायोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शना श्चि, अचरमसमयायोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च । ते एते अयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः । ते एते केवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः ते एते क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः । ते एते दर्शनार्याः ॥८॥सू०३९॥ _____टीका-अथ वीतरागदर्शनायादिभेदान् प्ररूपयितुमाह-'से किं तं वीयरायदंसणारिया ?'-'से'-अथ 'किं तं' के ते कतिविधा इत्यर्थः, वीतरोगदर्शनार्याः के कहे हैं, यथा (पढमसमयअजोगिकेवलि य अपढमसमयअजोगिकेवलि० य) प्रथम समयवर्ती और अप्रथम समयवर्ती (अहवा) अथवा (चरिमसमयअजोगिकेवलि. य अचरिमसमयअजोगिकेवलि. य) चरमसमयवर्ती अयोगिकेवलि क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य और अचरमसमयवर्ती अयोगिकेवलि क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य (से तं अयोगिकेवलि०) यह अयोगिकेवलिक्षीण की प्ररूपणा हुई (से तं केवलिखीण०) यह केवलि क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य की प्ररूपणा हुई (से तं वीणकसायवीयराबदसणारिया) यह क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य की प्ररूपणा हुई (से तं दसणारिया) यह दर्शनार्य की प्ररूपणा हुई। ॥३॥ टीकार्थ-अब वीतरागदर्शनार्य की प्ररूपणा की जाती है । वीत. रागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-वीतरागदर्शनार्य दो प्रकार क होते है वे इस प्रकार हैं-उपशान्तकषाय वीतरागदर्शनार्य अर्थात् जिनके समस्त कपायों का उपशम हो चुका है तं जहा) गे प्रा२ना ह्या छ ते मा प्रमाणे (पढमसमय अयोगिकेवलि० य अपढमसमयअजोगिकेवलि० य) प्रथम समयपती मने मप्रथमपती. (अहवा) अथवा (चरिमसमयअजोगिकेवलि० य अचरिभमेमयअजोगिकेवलि० य) २२मसभયુવતી અગિકેવલિ ક્ષીણકાપવીતરાગ અને અચરમસમયવર્તિ અગી ક્ષીણ ४पायचीत। शनाय (से त्तं अजागिकेवलि०) 20 अयोनि सिक्षानी ५३५॥ थ६ (से तं केवलिखीण०) २ पतिक्षी चाय पीत॥॥ शनायनी प्र३५॥ २७ (से तं दंसाणारिया) २मा शनाय नी ३५॥ . ॥सू. 3८ ॥ ટીંકાથ–હવે વીતરાગ દર્શનાર્યની પ્રરૂપણ કરાય છેવીતરાગ દશનાર્ય કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે–વીતરાગદર્શનાર્ય બે પ્રકારના હોય છે, તે આ પ્રમાણે છે-ઉપશાન્ત કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અર્થાત જેમના બધા કષાયોનું Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३९ समेदवीतरागदर्शनार्यनिरूपणम् ४९१ प्रज्ञता ? भगवानाह-वीयरायदंसणारिया दुबिहा पणत्ता'-वीतरागदर्शनार्या:वीतरागदर्शनेन-वीतराग सम्बन्धि दर्शनेन आर्या:-प्ठा द्विविधाः प्रज्ञताः, "तं जहा'-तद्यथा-'उवसंतकसायवीयरायदंसणारिया य'-उपशान्त कपायवीतरागदर्शनार्याश्च, उपशान्ताः-उपशमं प्राप्ताः कपायाः येषां ते उपशान्तरूपायाः वीत:-व्यपातो रागो येषां वीतरागाः, उपशान्तकवायाश्च ते वीतरागाश्वेति उपशान्तकपायावीतरागाः, तेषां यदर्शनज्ञानं तेन आर्या इति उपशान्तकपायवीत. रागदर्शनार्याः, 'खीणकसायवीरायदंसणारिया य'-क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्चेति-क्षीणा:-क्षयं प्राप्ताः, कपायाक्रोधमायालोमा येषां ते क्षीणकपायाः, ते च ते वीतरागाश्चेति क्षीणकपायवीतरागा स्तेषां यदर्शनं तेन आर्या इति क्षीणकपाय वीतरागदर्शनार्या इत्यर्थः, अथोपशान्तकपायवीतरागदर्शनार्यान् प्ररूपयति-'से किं तं उवसंतकसायवीयरायदसणारिया ?'-अथ के ते, कतिविधा इत्यर्थः, उपशान्त-कथायमीतरागदर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'उपसंतकसायवीयरायदंसगारिया दुविहा पण्णत्ता'- उपशान्त पायवीतरागदर्शनार्याः द्विविधाः प्रज्ञताः 'तं जहा' तद्यथा पढमसनव उपसंतकसायवीयरायदसणारिया' प्रथमसमयोपशान्तकवायवीतरागदर्शनार्याच, ये तेपामेवोपशान्तकपायत्वादीनां विशेपाणां प्रथमे समये वर्तन्ते ते प्रथमसमयोपशान्तकपाया इत्यर्थः, "अपढमसमयउवसंतकसायवीयरायदंसणारिया य-अत्रथमसमयोपशान्तकपायवीतराग और इस कारण जिनमें वीतराग दशा प्रकट हो गई है, ऐसे ग्यारहवें गुणस्थानवी मुनि के दर्शन से आर्य-श्रेष्ठ और क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य अर्थात् जिनके समस्त कषाय समूल क्षीण हो चुके हैं ऐसे महामुनि के दर्शन के कारण जो श्रेष्ठ हैं। अब उपशान्तकपायवीतरागदर्शनार्य की प्ररूपणा करते हैं। ये उपशान्तकषाय वीतरागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-दो प्रकार के हैं, यथा-प्रथमसमयवती और अप्रथमसमयઉપશમન થયેલ છે અને તે કારણે જેમનામાં વીતરાગ દશા પ્રબળ થઈ ગઈ છે, એવા અગીયારમાં ગુણસ્થાન વતી મુનિના દર્શનથી આર્ય શ્રેષ્ઠ અને ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દશનાર્ય અર્થાત્ જેમના સમસ્ત કષાય સમૂલ ક્ષીણ થઈ ગયા છે એવા મહામુનિના દર્શનના કારણે જે શ્રેષ્ઠ છે હવે ઉપશાન્ત કષાય વીતરાગ દર્શનાર્યની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે. આ ઉપશાન્ત કપાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કેટલા પ્રકારના છે ? હિોય છે, શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યો–બે પ્રકારના છે. જેમકે પ્રથમ સમયવતી અને અપ્રથમ સમયવતી, ઉપશાન્ત ઠવાય વીતરાગ અવસ્થામાં અર્થાત્ અગી Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९२ प्रशापनासूत्रे दर्शनार्याच, तत्र अनयमलगगे द्वयादिसमये गाना उपशान्तरूपायवीतरागदर्शनायी इत्यर्थः, 'अहवा'-अथवा-'चरिमसमयउवसंतफसायवीयरायदंसणारिया य'-चरमसमयोपशान्तरूपायवीतरागदर्शनार्याश्च, ये तेपामेवोपशान्तकपायखादीनां विशेषाणामन्यसमये वर्तते ते चरमसमया इत्यर्थः, 'अवरिमसमय उपसंतकसायवीयरायदसणारिया य-अचरमसमयोपशान्तकपायवीतरागदर्शनायो वेति, ये ततः प्राय् द्विचरमत्रिचरमचतुःपञ्चचरभादिपु समयेपु वर्तन्ते ते अचरमरामगा इत्याद्यर्थः कर्तव्यः। अथ क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्यान् प्ररूपयितुमाह-रो कि तं खीणकसायवीयरायदंसणारिया -अथ के ते, कतिविधा इत्यर्थः क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'खीणकसा. यवीयरायदंगणा रिया दुविहा पणत्ता'-क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या द्विविधाः वर्ती । उपशान्तकपायवीतराग अवस्था में अर्थात् ग्यारहवें गुणस्थान में पहुंचे जिन्हें पहला ही समय है, वे प्रथमरामयवर्ती उपशान्त कषाय वीतराग कहलाते हैं और जिन्हें उस अवस्था में पहुंचे एक समय से अधिक हो गया हो वे अप्रथम समयवर्ती उपशान्त कपायवीतराग कहलाते हैं। इस प्रकार स्वामियों के भेद से यहां दर्शन के भेद बतलाए गए हैं।आगे भी इसी प्रकार समझ लेना चाहिए। उपशान्त कषाय वीतरागदर्शनार्य के दूसरे प्रकार से भी दो भेद हैं, यथा-चरसमयवर्ती और अचरमसलयवर्ती। इनके दर्शन भी दो प्रकार के हैं और इसी कारण इनके निमित्त से आर्यत्व भी दो प्रकार का है। अब क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य की प्ररूपणा करते हैं । क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान ने उत्तर યારમા ગુણસ્થાનમાં પહોચ્યાને જેમને પ્રથમજ સમય છે, તેઓ પ્રથમ સમય વતી ઉપશાન કષાય વીતરાગ કહેવાય છે. અને જેમને તે અવસ્થામાં પહોંચે એક સમયથી અધિક સમય થઈ ગયું હોય તેઓ અપ્રથમ સમયવતી ઉપશાન્ત કષાય વીતરાગ કહેવાય છે. આ પ્રકારે સ્વામિના ભેદથી અહીં દર્શનના દ બતાવ્યા છે. આગળ પણ એ રીતે સમજી લેવું જોઈએ. ઉપશાન્ત કપાય વીતરાગ દર્શનાર્યના બીજા પ્રકારે પણ બે ભેદ છે-જેમકે ચરમ સમયવર્તી અને અચરમ સમયવતી. તેમના દર્શન પણ બે પ્રકારના છે. અને તે કારણે તેમના નિમિતે આર્થવ પણ બે પ્રકારના છે, હવે ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્યની પ્રરૂપણ કરે છે ક્ષણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્શ કેટલા પ્રકારના છે? ”, શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે–એ પણ બે પ્રકારના છે જેમકે છદ્મસ્થ Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३९ समेदवीतरागदर्शनार्यनिरूपणम् ४९३ प्रज्ञप्ताः, 'त जहा' तयथा-'छ उमस्थतीणकसायवीयरायदंसणारिया स'-छद्मस्थक्षीण कसायवीतरागदर्शनार्याश्च, 'केवलिखीणकसायबोयरागदंसगारिया च' केवलिक्षीण रुपायवीतरागदर्शनार्याश्च, तत्र छद्मष्यक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्यान् प्ररूपयितुमाह-'से कि त छ उपत्य वीणकसायवीयरायदंगणारिया ?'-अय के ते, कतिविधा इत्यर्थः छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः प्रज्ञता:' ? भगवानाह'उउमत्थखीणकलायवीयरागसणारिया दुविहा पणत्ता'-छद्भत्यक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्या-'सयंबुद्ध छउन्मत्थखीणकनायवीयरायदंसणारिया य-लयम्बुद्धछद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्च, 'बुद्धबोहियछउमत्ववीणकसायवी रायदसणारिया य-बुद्धबोधितच्छद्मस्थक्षीणकपाय वीतरागदर्शनार्याच, स्वयम्बुद्धेन बोधितच्छमस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या इत्यर्थः, अथ सायम्वुद्धच्छद्मस्थक्षीण कपायवीतरागदर्शनार्यान् प्ररूपयितुमाह-से कि त सयंबुद्धछ उमत्थखीणकसायचीयरायदसणारिया?-अब के ते, कतिविधा इत्यर्थः, स्वयबुद्धच्छद्मस्वक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः भगवानाह -'सयं बुद्धछ उमत्थखीणसायवीयरायदसणारिया दुविहा पण्णत्ता'-स्वयम्बुद्धच्छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'पढदिया ये भी दो प्रकार के हैं, यथा-छद्मत्थ-क्षीणकायवीतरागदर्शनार्य और केवली-क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्य । तात्पर्य यह है कि जिनके कषायों का सर्वथा क्षय हो जाता है, वे क्षीणकषाय कहलाते हैं। बारहवें, तेरहवे और चौदहवे गुणस्थान वाले क्षीणकषाय होते हैं । इनमें से बारहवें गुणस्थानवाले जीव छद्मस्थ होते हैं और तेरहवे तथा चौदहवें गुणस्थान वाले केवली होते हैं। इस प्रकार क्षीणकषाय के छद्मस्थ और केवली के मेद से दो भेद हुए। इन में जो बारहवें गुणस्थान वाले छद्भस्थ क्षीणकपायवीतराग हैं वे दो प्रकार के हैं-स्वयंवुद्ध और बुद्धबोधित । इन दोनों के भी ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અને કેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય તાત્પર્ય એ છે કે જેમના પાયે સર્વથા ક્ષય થઈ જાય છે. તેઓ વલણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કહેવાય છે. બારમા તેરમા અને ચૌદમ ગુણસ્થાન વાળા ક્ષીણ કપાય હોય છે તેમાંથી બારમા ગુણ સ્થાનેવાળા જ છદ્મસ્થ હોય છે અને તેરમા કથા ચૌદમા ગુણ સ્થાન વાળા કેવલી થાય છે. આ રીતે ક્ષીણકષાયના છદ્મસ્ય અને કેવલીન ભેદે કરીને બે ભેદ થયા તેમાં જે બારમા ગુણસ્થાનવાળા છમસ્થ ક્ષીણ કપાય વીતરાગ છે તેઓ બે પ્રકારના છે-ટ્યૂબુદ્ધ અને બુદ્ધ બધિત આ બેના પણ બે રીતે બે બે ભેદ થાય છે. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ৪২৪ प्रज्ञापनासत्रे मसमयसयंबुद्धछ उमत्थाखीण सायपीयरायदसणारिया य'-प्रथम समयस्वयम्बुद्ध च्छद्मस्थक्षीणकपायवीतगगदर्शनार्याच, 'अपढमसमयसयंबुद्ध छ उमन्यखीणकसायवीयरायदंसणारिया य'-अप्रथमसमयस्त्रयम्बुद्धच्छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनाश्चि,-अप्रथम समये-द्वयादिसमये स्वयम्बुद्धच्छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या इत्यर्थः, 'अहवा'-अयवा 'चरिमसमयसयंबुद्धछ उमत्थखीणकसायवीयरायद सगारिया य'-चरमसमयसायबुद्धच्छद्मस्थतीणकपायवीतरागदर्शनार्याथ; 'अच रिमसमयसयंयुद्ध उउमत्यखीणकसायवीयरायदंसणारिया य'-अवरमसमयस्वयम्बुद्वच्छद्मस्थक्षीणकपावीतरागदर्शनार्याथ, इतिरीत्या प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तं सयंबुद्धछ उमत्थखीणकसायवीयरायदसणारिया'-ते एते-उपर्युपदर्शिताः स्वयम्बुद्धच्छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनायीः प्रज्ञप्ताः।। ___ अथ बुद्धबोधितच्छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्यान् प्रख्पयितुमाह'से किं तं बुद्धयोहियछ उमत्थखीणकसायवीयरायदसणारिया ?'-प्रथ के ते, दो तरह से दो-दो भेद होते हैं । यथा-प्रथमसमयवर्ती और अप्रथम समयवर्ती अर्थात् जिन्हें बारहवें गुणस्थान में पहुंचे पहला ही समय है और जिन्हें उसमें पहुंचे दो तीन चार आदि समय हो चुके हैं। अथवा चरम समयवर्ती और अचरम समयवर्ती, अर्थात् जो वारहवें गुणस्थान के अन्तिम समय में वर्तमान हों वे चरम समयवर्ती और जिन्हें अन्तिम समय नहीं है वे अचरम समयवर्ती। इन भेदों के कारण दर्शन में भी भेद होता है और दर्शनभेद से आर्यत्व में भी भेद हो जाता है । इस प्रकार छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य के दो भेद हुए-स्वयंबुद्ध और बुद्धयोधित । स्वयंवुद्ध दो प्रकार के हैंप्रथमसमयवर्ती और अप्रथमसमयवर्ती अथवा चरमसमयवर्ती और अचरमसमयवर्ती । इसी प्रकार बुद्धयोधित के भी दोनों तरह से જેમકે–પ્રથમ સમયવતી અને અપ્રથમ સમયવતી અર્થાત્ જેમને બારમા ગુણસ્થાનમાં પહોચ્યાને પહેલે જ સમય છે અને જેમને તેમાં પહોંચ્યાને બે ત્રણ ચાર વિગેરે સમય વીતી ગયા છે અથવા ચરમ સમયવતી અને અચરમ સમયવતી અર્થાત્ જે બારમાં ગુણસ્થાનના અન્તિમ સમયમાં વર્તમાન હોય તે ચરમ સમયવતી અને જેઓને અન્તિમ સમય નથી તેઓ અચરમસમયવતી છે. આ બે ભેદને કારણે દર્શનના પણ ભેદ પડે છે અને દર્શન ભેદથી આર્યસ્ત્રમાં પણ ભેદ પડી જાય છે. આ પ્રકારે છમસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્યના બે ભેદ પડયા સ્વય બુદ્ધ અને બુદ્ધાધિત. સ્વય બુદ્ધ બે પ્રકારના છે–પ્રથમ સમયવતી અને Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९५ प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.३९ समेदवीतरागदर्शनार्य निरूपणम् कतिविधा इत्यर्थः, बुद्धवोषितच्छद्मस्थक्षीणकषायवीतरागदर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'बुद्धवोहियछ उमत्थखीण कसा यवीयरा यदसणारिया दुविहा पण्णत्ता ?' - बुद्धबोधितच्छद्मस्थक्षीणकषायवीतरागदर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः ? 'तं जहा ' -तद्यक्षा-'पढमसमयबुद्धवोद्दियछ उमत्थखीण कसायवीयरायदंसणारियाय' - प्रथमसमयबुद्धबोधित च्छद्मस्थक्षीण कपायवीतरागदर्शनार्याश्च प्रथमसमये बुद्धेन बोधितच्छद्मस्थक्षीणकषायवीतराग दर्शनार्या इत्यर्थः ' अपढमसमयबुद्ध वोहिय छउमत्थखीणकसायवीय रागदंसणारिया य' अप्रथमसमयबुद्धबोधित च्छद्मस्थक्षीणकषायवीतराग दर्शनार्याश्च - अप्रथमसमये -द्वयादि समये बुद्धेन बोधितच्छद्मस्थक्षीणपायवीतरागदर्शनार्या इत्यर्थः ' अहवा' - अथवा - ' चरिमसमपबुद्धवो हियछउमत्थखीणकसायवीयरा यदसणारिया य' - चरमसमयबुद्धवोधित च्छद्मरक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याच, 'अचरिमसमयबुद्धवोडियछ उमत्थखीण कसायवीयरायदंसणारिया य' - अचरमसमयबुद्धबोधितच्छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनायश्चेति, प्रकृतमुपसंहरन्नाह - 'सेत्तं बुद्धवोहियछ उमत्थखीणकसायवीयासणारिया' - ते एते पूर्वोक्ताः बुद्धबोधित च्छद्मस्थक्षीण रुपायवीतरागदर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः, 'से मत्थखीणकायवीयरायदंसणा रिया' - ते एते पूर्वोक्ताः छद्मस्थक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः, - 1 अथ केवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्यान् ग्ररूपयितुमाह - 'से कि तं केवलखीण कसायवीयरायदंसणारिया ?' - अथ के ते, कतिविधा इत्यर्थः, केवलिक्षीणकषायवीतरागदर्शनार्याः- केवलिनश्च ते क्षीणकपायाञ्चते वीतरागाचेति केवलक्षीणकपायवीतरागास्तेषां यदर्शनं तेन दर्शनेन आर्याः, इति केवलक्षण रुपायवीतरागदर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'केव लिखीण कसायवीयरायदंसणारिया दुविहा पण्णत्ता' केवलक्षीणकषायवीतरागदर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' - तद्यथा - 'सजोगि केवलखीणकसायवीयरायदंसणारिया य' -सयोगिकेवलिक्षीणकपायदो भेद हैं । यह छद्मस्थ क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य की प्ररूपा हुई । अच प्रश्न यह है कि केवलि-क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया- इन के दो भेद हैं-सयोगिकेवलि અપ્રથમ સમયવતી, અથવા તે ચરમ સમયવતી અને અચરમ સમયવતી એજ રીતે બુદ્ધાધિતના પણ બન્ને રીતે બે ભેદ છે. આ છદ્મસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરાગ દનાય ની પ્રરૂપણા થઇ હવે પ્રશ્ન એ છે કે કેવલિ ક્ષીણકષાય વીતરાગ દના કેટલા પ્રકારના છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યા તેમના બે ભેદ છે—સયેાગિ કેવલિ ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શાનાય અને અયાગિ કેવલ ક્ષીણકષાય વીતરાગ દના, જેઓ Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रसापनासूत्रे वीतरागदर्शनार्याच,-सयोगिनश्च योगेन सहिताः गयोगाः वाङ्मनः कायलक्षणासते येषां ते सयोगिनस्ते च ते केवलिनश्चेति सयोगिकेवलिनस्ते च ते क्षीणकपायाश्चेति सयोगिकेवलिक्षीणकपायास्ते च ते वीतरागाश्चेति ते तथाविवास्तेषां यदर्शन तेन आर्या इत्यर्थः, 'अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया य'अयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याश्चेति, अयोगिनः योगरदितास्ते च ते केवलिनथेत्यादिरीत्या समासः पूर्ववद्विधेयः, अथ सयोगिकेवलिक्षीण रूपायवीतरागदर्शनार्यान् प्ररूपयितुमाह-से किं तं स नोगिकेवलिखीण कसावीयरायदसणारिया ?'-अथ के ते-कतिविधाः सयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'सजोगिकेवलिखीण हसायवीयरायदंसणारिया दविहा पग्णत्ता' -सयोगिकवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या द्विविधाः प्रतप्ताः, 'तं जहा'तद्यथा 'पढममम पराजोगिफेवलिखीण सायपीयरायदंगणारिया य'-प्रथमसमयसयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्या व 'अपढमममयमजोगिकेवलितीणकसायवीयायदंगणारि । य-अप्रथमसमयसयोगिकेवलिक्षीणकपागवीतरागदर्शनार्याच -अप्रथमसम-द्वयादिसमये संयोगिनच ते केवलिनच ते इत्यादि पूर्वोक्तरीत्या समासः स्वयमहनीयः, 'अहवा' -अथवा 'चरिमसमयसजोगिकेवलिखीणफसायवोयरायदंसणारिया य-चरमसमयसयोगिकेवलिक्षीणकपायवीतरागदर्शनार्याच, क्षीणकषाय वीतरागदर्शनार्थ और अयोगिकेवलि क्षीणकषाय वीत. रागदर्शनायें जो केवलज्ञान प्राप्त कर दुके हैं मगर योगों से युक्त हैं ऐसे तेरहवें गुणस्थान वाले अरिहन्त सयोगी केवली कहलाते हैं और जो केवली अयोगदशा प्राप्त कर चुके हैं ऐसे चौदहवें गुणस्थान वाले अयोगि केवली कहलाते हैं । भयोगिकेवलि क्षीणकपाय वीतरागदर्शनार्य कितने प्रकार के हैं ? भगवान ने कहा-दो प्रकार के हैं। यथा-प्रथमसमथ सयोगिकेवलि क्षीणकपायवीतरागदर्शनार्य और अप्रथमसमय-सयोगिकेवलिक्षीणકેવળજ્ઞાન મેળવી ચૂક્યા છે પણ ગોથી યુક્ત છે એવા તેરમાં ગુણસ્થાન વાળા અરિહન્ત સગી કેવલી કહેવાય છે. અને જે કેવલી અયોગદશા પામેલા છે એવા ચૌદમા ગુણસ્થાનવાળા અગિ કેવલી કહેવાય છે. સશિ કેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કેટલા પ્રકારના છે ? શ્રીભગવાને કહ્યું-બે પ્રકારના છે. જેમકે પ્રથમ સમયસગિ કેવલીક્ષીણ કપાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અને અપ્રથમ સમય સાગિ કેવલિ ક્ષીણકપાય વીત २० हर्शना -- - Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९६ प्रशापनासूत्र दरवनस्पतिकायिका वर्तन्ते, तथा 'अहोलोए'-अधोलोके पायालेसु'-पातालेषु 'भवणेसु'-भवनेषु 'भवणपत्थडेसु'-भवनप्रस्तटेपु तथा 'उडुलोए'-ऊर्श्वलोके'कप्पेसु'-कल्पेषु 'विमाणेसु'-विमानेषु वेयकादिषु 'विमाणावलियामु'-विमानावलिकासु 'विमाणपत्थडेसु'-विमानप्रस्तटेपु चादरपर्याप्तवनस्पतिकायिका वर्तन्ते तथा-तिरियलोए-तिर्यग्लोके अगडेसु-अगढेषु अवटेपु-कूपेषु, 'तडागेसु'-तडागेषु 'नदीसु-नदीपु-गङ्गासिन्धुप्रभृति नदीषु 'दहेसु'-हूदेपु-पद्मादिहदेपु-वावीसु' -वापीपु, 'पुक्खरिणीसु'-पुष्करिणीपु 'दीहियामु'-दीपिकासु गुंजालियामु'गुञ्जालिकासु-लघुदीर्घिकासु 'सरेसु'-सरःसु 'सरपंतियासु'-सर पङ्क्तिकामुपूर्वोक्तरूपायु 'सरलरपंतियासु'-सरःसर पक्तिकासु-पूर्वप्रतिपादित रूपामु 'विलेसु'-विलेषु 'विलपंतियासु'-विलपङ्क्तिकानु-पूर्वप्रतिपादितरूपासु ‘उज्झरेसु' उज्झरेषु-गिर्यम्भसां प्रसवेषु 'निज्झरेगु-निर्झरेपु-पूर्वोक्तरूपेषु 'चिल्ललेसु' -चिल्लकेपु-उपर्युक्तरूपेषु 'पल्ललेसु'-पल्वलेपु 'वप्पिणेमु'-वणेपु-क्षेत्रेषु 'दीवेसु'-द्वीपेषु 'समुद्देसु'-समुद्रेषु किमविकम् ? 'सव्वेसु चेव जलासएमु'-सर्वेषु चैव में बादर वनस्पतिकायिक जीव होते हैं । तथा अधोलोक में पातालों में, भवनों में, भवनों के पाथडों में, ऊर्ध्वलोक के अन्दर सौधर्म आदि कल्पों में विमानावलियों में, विमानों के पाथडों में यादर वनस्पतिकायिक जीव होते हैं । ति लोक के अन्दर कूपों में, तडागों मे , गंगा सिन्यु आदि नदियों में, पद्म आदि हुदों में, वावड़ियों में, पुष्करिणियों में, दीर्घिकाओं में, गुंजालिकाओं में, सरोवरों में, सरोवरों की पंक्तियों अर्थात् पंक्तिबद्ध सरोवरों में, सर-सरपंक्तियों में अर्थात् पंक्तिवद्ध बने हुए ऐसे सरोवरों में जिनमें नाली के द्वारा पानी का संचार होता है, बिलों में, विलपंक्तियों में, उज्झरों में (पहाडी पानी बहने के स्थानों में) झरनों में, चिल्लकों (गडहों) में, पोखरों में, क्षेत्रों मे, द्वीपों में, समुद्रों मे, अधिक क्या कहा जाय-सभी जलाशयों અધલોકમાં, પાતાલોમાં ભવનોમા, ભવનના પરથારમાં, ઉર્વિલોકની અન્દર સૌધર્મ આદિ કમાં વિમાનમાં વિમાનાવલિમાં, વિમાનના પરથારેમા બાદરવનસ્પતિકાયિક જીવ થાય છે. તિર્યલોકની અંદર કૃપમાં તલામાં, ગંગા સિબ્ધ આદિ નદીમાં પદ્મ આદિ હદમાં, વાવડિમાં પુષ્કરણિયેમાં દીધિ કાઓમાં, શું જાલિકાઓમાં, સરોવરમાં, સર–સર પંક્તિમાં અર્થાત્ પંકિત બદ્ધ બનેલા એવા સરોવરમાં કે જેમાં નળી દ્વારા પાણીને સંચાર થાય છે. બીલોમાં, બિલપંકિતમાં, પુષ્કરોમાં, (પહાડી પાણી વહેવાના સ્થાનમાં) ઝરણાઓમાં, ચિલ્લકે મા, પુષ્કરમાં, ક્ષેત્રમા, દ્વીપમા, સમુદ્રોમાં, વિશેષ શું Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.५ वादरवनस्पतिकायिकानां स्थानानि ५९७ जलाशयेषु जलहाणेमु'-जलस्थानेषु 'एत्थणं'-अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'वायरवणस्सइकाइयाणं'-बादरवनस्पतिकायिकानाम् ‘पज्जत्तगाणं'-पर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णता'-स्थानानि स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, "उववाएण'उपपातेन उपपातापेक्षयेत्यर्थः, 'सव्वलोए'-सर्वलोके-पर्याप्तवादरवनस्पतिकायिका वर्तन्ते, तथाहि-पर्याप्तबादरवनस्पतिकायिकानां स्वस्थानं घनोदध्यादि वर्तते, तत्र वादरनिगोदानां शैवालादीनां सम्भवात्, सूक्ष्मनिगोदानां मूहूर्ताभ्यन्तरमेव भवस्थितिर्भवति तदनन्तरं ते वादरनिगोदेषु पर्याप्तकेषु समुत्पद्यमाना वादरनिगोदपर्याप्तायुर्वेदयमानाः सुविशुद्धऋजुसूत्रनयाभ्युपगमेन लब्धवादरपर्याप्तवनस्पतिकायिकव्यपदेशा उपपातापेक्षया सकलकालं सर्वलोकं व्याप्नुवन्ति, इत्याशयः, 'समुग्घाएणं सव्यलोए' - समुद्घातेन-समुद्घातापेक्षया सर्वलोके पर्याप्तबादरवनस्पतिकायिका भवन्ति, तथाहि यदा बादरनिगोदाः सूक्ष्मनिगोदेषु आयु. एवं जलस्थानों में, बादरवनस्पतिकायिक पर्याप्त जीवों के स्वस्थान कहे हैं । उपपात की अपेक्षा वादर वनस्पतिकायिक पर्याप्त सर्वलोक में होते हैं, क्योंकि उनका स्वस्थान घनोदधि आदि है और वहां शैवाल आदि बाद निगोद जीव होते हैं । सूक्ष्मनिगोद जीवों की भवस्थिति अन्तर्मुहूर्त की ही होती है। तत्पश्चात् वे बादर पर्याप्त निगोद में उत्पन्न होते हुए और बादर पर्याप्त निगोद की आयु का वेदन करते हए सुविशुद्ध बाजुसूत्र नय की अपेक्षा से बादर पर्याप्त वनस्पतिकायिक कहलाने लगते हैं और उपपात की अपेक्षा समस्त काल और समस्त लोक को व्याप्त करते हैं समुद्घात की अपेक्षा सर्वलोक में हैं, क्यों कि जब बादर निगोद सूक्ष्मनिगोद संबंधी आयु का बन्ध करके और अन्त में मारणान्तिक કહેવું બધા જળાશયોમાં તેમજ જળસ્થામાં, બાદર વનસ્પતિકાયિક પર્યાપ્ત જીના સ્વસ્થાન કહ્યો છે ઉપપાતની અપેક્ષાએ બાદર વનસ્પતિ કાયિક પર્યાપ્ત સર્વલોકમાં થાય છે, કેમકે તેમના સ્વાન ઘનધિ આદિ છે અને ત્યાં શિવાલ આદિ બાદર નિગોદ જીવ થાય છે સૂક્ષ્મ નિગોદના જીવોની ભવસ્થિતિ અન્ત મુહૂર્તની હોય છે. તત્પશ્ચાત્ તે બાદર પર્યાપ્ત નિગોદમાં ઉત્પન્ન થાય છે તે બીજા બાદર પર્યાપ્ત નિમેદની આયુષનું વેદન કરતાં છતાં સુવિશુદ્ધ ત્રાજુસૂત્ર નયની અપેક્ષાએ બાદર પર્યાપ્ત વનસ્પતિ કાયિક કહેવાવા લાગે છે, અને ઉપપાતની અપેક્ષાએ સમસ્ત કાલ અને સમસ્ત લોકોને વ્યાપ્ત કરે છે. સમુદ્યાતની અપેક્ષાએ સર્વલોકમા છે, કેમકે જ્યારે બાદર નિગોદ સૂક્રમ નિગદ સંબધી આયુષ્યને બન્ધ કરીને અને અત્તમા મારણાન્તિક સમુઘાત Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६९८ - प्रज्ञापनासूत्र वद्धाः सन्तः मारणान्तिक समुद्घातेन समवहताः सन्तः आत्मप्रदेशान् उत्पत्तिदेशं यावद्विक्षिपन्ति तदा वादरनिगोदपर्याप्तायुष्याम् अधुनाऽपि न क्षीणमिति घादरपर्याप्तनिगोदा एव समुद्घातगताः सकललोकव्यापिनो भवन्तीत्याशयः,. 'सटाणेणं लोयस्स असंखेज मागे' स्वस्थाने न-स्वरथानापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे भवन्ति, बनोदध्यादीनां सर्वेपामपि समुदितानां लोकस्यासंख्येयभागमा वत्तित्वादित्याशयः, अथ पुनरपि गौतमः पृच्छति-कहि णं भंते ! वायरवणस्सइकाइयाणं'-हे भदन्त ! कुत्र खलु बादरवनस्पतिकायिकानाम् 'अपज्जत्तगाणं'अपर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-गोयमा'हे गौतम ! 'जत्थेव'-यत्रैव 'वायरवणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं'-यादरवनस्पतिकायिकानां पर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, 'तत्थेव'-तत्रैव 'वायरवणस्सइकाइयाणं अपजत्तगाणं ठाणा पण्णता'-यादरवनस्पतिकायिकानाम् अपर्याप्त कानां स्थानानि स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि सन्ति 'उववाएणं सबलोए'-उपपातेन -उपपासमुद्घात करते हुए आत्मप्रदेशों को उत्पत्ति देश तक फैलाते हैं, तब तक भी उनकी बादर निगोद पर्याप्त की आयु क्षीण नहीं होती अतएव वे उस समय भी वादर निगोद हो कहलाते हैं और समुद्घात की अवस्था में सम्पूर्ण लोक व्यापी होते हैं । स्वस्थान की अपेक्षा से पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिक लोक के असंख्येय भाग में होते हैं, क्योंकि वनोदधि आदि पूर्वोक्त सब स्थान मिलकर भी लोक का असंख्यातवा भाग मात्र ही हैं। गौतम स्वामी पुनः प्रश्न करते हैं-भगवन् ! बादरवनस्पतिकायिकों के अपर्याप्त जीवों के स्थान कहां है ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! जहाँ बादर वनस्पतिकाय के पर्याप्त जीवों के स्थान हैं वहीं बादरवनस्पतिकाय के अपर्याप्तक जीवों के भी स्वस्थान हैं। ये अपर्याप्त जीव કરતા રહિને આત્મ પ્રદેશોને ઉત્પત્તિ દેશ સુધી ફેલાવે છે. ત્યા સુધી પણ તેઓનું બાદર નિગોદ પર્યાપ્તનું આયુષ્ય ક્ષીણ નથી થતું તેથી જ તેઓ તે સમયે પણ બાદર નિગેટ જ કહેવાય છે અને સમુદ્દઘાતનો અવસ્થામાં સંપૂર્ણ લોક વ્યાપી હોય છે. સ્વસ્થાનની અપેક્ષાથી પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિક લોકના અસંખ્યય ભાગમાં થાય છે, કેમકે ઘનેદધિ આદિ પૂર્વોક્ત બધા સ્થાન મળીને પણ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગ માત્રજ છે. - શ્રી ગૌતમ સ્વામી પુનઃ પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન ' બાર વનસ્પતિકાયિક અપર્યાપ્તકેના સ્થાન કયાં કહેવામા આવ્યા છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.६ वादरवनपतिकायिकानां स्थानानि ५९९ तापेक्षया, सर्वलोके खलु अपर्याप्तकबादरवनस्पतिकायिका वर्तन्ते उक्तयुक्तः, समु ग्घाएणं सव्वलोए'-समुद्घातेन समुद्घातापेक्षयेत्यर्थः सर्वलोके तावद अपर्याप्तवादरवनस्पतिकायिका भवन्ति, 'सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे'-ट्वस्थानेनस्वस्थानापेक्षया अपर्याप्तकवादरवनस्पतिकायिकाः लोकस्य असंख्येयतमे भागे भवन्ति प्रागुक्तयुक्तेः, गौतमः पृच्छति-कहि णं' भंते ! सृहुमवणस्सइकाइयाणं'हे भदन्त ! कुत्र खलु सूक्ष्मवनस्पतिकायिकानाम् ‘पज्जत्तगाणं अपज्जत्तगाणय'पर्याप्तकानाम् अपर्याप्तकानाञ्च 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-गोयमा' हे गौतम ! 'सुहुमवणस्सइकाइया'-मूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः 'जे य पज्जत्तगा, जे अपज्जत्तगा' ये पर्याप्तकाः ये चापर्याप्तकाः सन्ति 'ते सव्वे'-ते सर्वे पर्याप्तकापर्याप्तकाः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः 'एगविहा' - एकविधाः-एकप्रकारकाः, 'अविसेसा'-अविशेषाः-विशेषरहिताः, 'अणाणत्ता' -अनानात्वा:-नानात्ववजिताः 'सव्वलोयपरियावनगा पण्णत्ता'-सर्वलोकपर्यापन्नाः-सर्वलोकव्यापिनः प्रज्ञप्ताः-प्ररूपिताः सन्ति मया-महावीरेण अन्यैस्तीर्थकृद्भिश्च 'समणाउसो'-हे श्रमणायुप्मन् ! इति भावः ॥सू० ५ ॥ पूर्वोक्त युक्ति के अनुसार उपपात की अपेक्षा से सर्वलोक में होते हैं। समुद्घात की अपेक्षा सर्व लोक में है और स्वस्थान की अपेक्षा अपर्याप्तक बादर वनस्पतिकाधिक लोक के असंख्यातवे भाग में कहे कहे गए हैं। इसका कारण भी पहले बतलाया जा चुका है। ____ गौतम स्वामी फिर प्रश्न करते हैं-भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिकों के स्थान कहां हैं ? भगवान् ने उत्तर दियासूक्ष्मवनस्पतिकायिकों में जो अपर्याप्त और पर्याप्त हैं, वे सब एक આપતાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! જ્યાં બાદર વનસ્પતિ પર્યાપ્ત જીવોના સ્થાન છે ત્યાજ બાદર વનસ્પતિ કાયના અપર્યાપ્ત જીવના પણ સ્વસ્થાન છે. આ અપર્યાપ્ત જીવ પૂર્વોક્ત યુક્તિ અનુસાર ઉપપાતની અપેક્ષાથી સર્વ લોક મા થાય છે સમુઘાતની અપેક્ષાએ સર્વલોકમાં છે અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિક લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં કહેલાં છે. એનું કારણ પણ પહેલા બતાવી દિધેલ છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરીથી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિ કાચિકેના સ્થાન કયાં છે ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યો-સૂમ વનસ્પતિકાયિકોમાં જે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત છે, તેઓ બધા એક પ્રકારના છે, વિશેષતા રહિત છે, તેમાં કઈ નાના_નથી અને તેઓ સંપૂર્ણ લોકમાં વ્યાપ્ત છે Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०० प्रनापनासूत्रे मूलम्-कहि णं भंते ! वे दियागं पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! उडलोए तदेकदेसमाए, अहोलोए तदेक देसमाए, तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नईसु दहेसु बावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु विलेसु विलपंतियासु उज्झरेसु निझरेसु चिल्ल. लेसु पल्ललेसु वपिरणेसु दीवेसु समुद्दे सव्वेसु चेव जलासएसु जलदाणेसु, एत्य णं वेइं दियाणं पजत्तापज्जनगाणं ठाणा पण्णत्ता, उववाएणं लोगल्ल असंवज्जइभाए, समुग्घाएणं लोयस्स असंखेजजइभाए, सटाणेगं लोयरस असंखेज्जइभाए। ___ कहि णं भंते ! तेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता ? गोयमा! उडुलोए तदेकदेसमाए, अहोलोए तदेकदेसभाए, तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नईसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु मुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु विलेसु विलपंतियासु उज्झरेसु निज्झरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीवेसु समुदेसु सम्वेसु चेव जलासएसु जलठाणेसु, एत्थ णं तेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता। उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभाए, समुग्घाएणं लोयस्त असंखेज्जइभाए, सटाणेणं लोयस्त असखेज्जइभागे। ___ कहि णं भंते ! चरिंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! उडलोए तदेकदेसभाए, अहोलोए तदेक देसभाए, तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नईसु दहेसु वावीसु प्रकार के हैं, विशेषता रहित हैं, उनमें कोई नानात्व नहीं है और वे सम्पूर्ण लोक में व्याप्त हैं । हे आयुष्मान् श्रमण ! ऐसा मैंने और अन्य सव तीर्थंकरों ने भी प्ररूपण किया है ॥६॥ હે આયુષ્યન્ શ્રમણ ! એવું મે અને અન્ય સર્વ તીર્થકરોએ પણ પ્રરૂપણ કર્યું છે છે Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू ६ होन्द्रियादीनां स्थानानि ६०१ पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निज्जरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीबेसु ससुद्देसु, सव्वेसु चेव जलासएसु जलढाणेसु, एत्थ णं चउरिदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता। उववाएणं लोयस्स असंखेजइभाए समुग्याएणं लोयस्स असंखेजइभाए, सटाणेणं लोयस्त असंडेजाभागे । कहि णं भंते ! पंचिंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! उडलोए तदेकदेसभाए, अहोलोए तदेकदेसभाए, तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नईसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निज्झरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीवेसु समुद्देसु, सव्वेसु चेव जलासएसु जलढाणेसु, एत्थ णं पंचिंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता। उववाएणं लोयस्स असंखेजइभाए, समुग्घाएणं लोयस्स असंखेजइभाए, सटाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभाए॥सू० ६॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! ऊर्ध्वलोके-तदेकदेशभागे, अधोलोके-तदेकदेशभागे, तिर्यग्लोके अवटेषु तडागेषु नदीषु द्रहेषु वापीपु पुष्करिणीषु दीविकास गुजालिकासु सरस्सु सरःपडूक्तिकासु सरःसर पडूक्तिकासु विलेषु विलपक्तिकासु उज्झरेषु निर्झरेषु चिल्ललेषु पल्वलेषु बप्रेषु द्वीपेषु समुद्रेषु सर्वेषु चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, अत्र खलु द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्या संख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे। कुत्र खलु भदन्त ! त्रीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! ऊर्ध्वलोके तदेकदेशभागे, अधोलोके तदेकदेशभागे तिर्यग्लोके अवटेषु तडागेषु नदीषु इदेषु वापीपु पुष्करिणीषु दीर्घिकासु गुञ्जालिकामु सरस्सु सरःपक्तिकासु विलेषु विलपक्तिकासु उज्झरेपु निर्झरेपु चिल्ललेषु पल्बलेषु वप्रेषु द्वीपेषु समुद्रेषु सर्वेषु चैत्र जलाशयेपु जलस्थानेषु, अत्र खलु त्रीन्द्रि प्र० ७६ Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 प्रज्ञापनासूत्रे याणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येय भागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे । ६०२ कुत्र खलु भदन्त ! चतुरिन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! ऊर्ध्वलोके तदेकदेशभागे, अधोलोके तदेकदेशभागे, तिर्यग्लोके अवटेषु तडागेषु नदीषु हृदेषु वापीषु पुष्करिणीषु दीर्घिकासु गुञ्जालिकासु सरस्यु सरःपंक्तिकासु सरःसरः पङ्क्तिकासु विलेषु विलपङ्क्तिकासु उज्झरेषु निर्झरेषु चिल्लay पeady वप्रेषु द्वीपेषु समुद्रेषु सर्वेषु चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, अत्र खल चतुरिन्द्रियाणां पर्याप्त पर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे । कुत्र खलु भदन्त ! पञ्चेन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! ऊर्ध्वलोके तदेकदेशभागे, अधोलोके तदेकदेशभागे, तिर्यग्लोके अवटेषु तडागेषु नदीषु ह्रदेषु वापीषु पुष्करिणीषु दीर्घिकास गुञ्जालिकासु सरस्सु सरःपङ्क्तिकासु सरस्सरः पङ्क्तिकासु विलेषु विलपङ्क्तिकासु उज्झरेषु निर्झरेषु चिल्लले पल्वलेषु वप्रेषु द्वीपेषु समुद्रेषु सर्वेषु चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, अत्र खलु पञ्चेन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे ॥ सू० ६ ॥ टीका - अथ पर्याप्तापर्याप्तकद्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय सामान्यपञ्चेन्द्रियाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह - 'कहि णं भंते ! वेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं शब्दार्थ - ( कहि णं भंते ! वेइंदियाणं पज्जन्त्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त द्वीन्द्रिय जीवों के स्थान कहां कहे हैं ? (गोयमा ! उडूलोए तदेक्कसभाए ) हे गौतम! ऊर्ध्व लोक के अन्दर उसके एक देश भाग में (अहोलोए तदेकदेसभाए) अधोलोक में उसके एक भाग मे इत्यादि पूर्ववत् शब्दार्थ समझलेना चाहिए || ६ | टीकार्थ-: - अब पर्याप्त और अपर्याप्त द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चौइन्द्रिय तथा पंचेन्द्रिय जीवों के स्वस्थान आदि की प्ररूपणा करते हैं । गौतम ! शब्दार्थ - (कहि णं भंते । वेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) लगवन् । पर्याप्त भने अपर्याप्त द्वीन्द्रिय लवाना स्थान इयां छे ? ( गोयमा ! उडूढलोए तदेकदेसभाए) हे गौतम व सोनी सहर तेना मे देश लागभां ( अहोलोए तदेकदे सभाए ) अधोमां ने तेना गोड देश लागमां इत्यादि પૂર્વવત્ શબ્દાર્થ સમજી લેવા જોઇએ ૫ ફ્ ॥ ટીકા”—હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાંસ દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય તથા Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू ६ द्वीन्द्रियादीनां स्थानानि ठाणा पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति -हे भदन्त ! कुत्र खलु द्वीन्द्रियाणाम्. पर्याप्तापर्याप्तकानाम् स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! "उडलोए' ऊर्ध्वलोके 'तदेकदेसभागे' तदेकदेशभागे- मेरुपर्वता दिवाप्यादिषु 'अहोलोए तदेकदेसमागे'-अधोलोके, तदेकदेशभागे अधोलौकिकग्रामकूपतडागादिषु पर्याप्तापर्याप्तकद्वीन्द्रियाणां वहूनां प्रायशो जलसंभूतानां शङ्खप्रभृतीनां स्थानानि भवन्ति, 'तिरियलोए'-तिर्यग्लोके 'अगडे सु'अवटेषु-कूपेषु 'तलाएम'-तडागेषु 'नदीसु'-नदीए 'दहेसु'-द्रहेपु-इदेषु 'वावीसु' -चापीपु-चतुरस्राकारखातरूपासु 'पुक्खरिणीमु' पुष्करिणीपु-वृत्ताकारखातभूमिरूपासु 'दीहियासु'-दीर्घिकासु 'गुंजालियासु'-गुञ्जालिकासु-लघुदीर्घिकासु 'सरेसु-सरस्म ‘सरपंतियासु'-सरः पक्तिकामु 'सरसरपंतियासु'-सर:सरःपङ्क्तिकासु-पूर्वोपदर्शितासु 'विलेसु'-विलेषु 'बिलपंतियासु'-विलपङ्क्तिकासु 'उज्झरेसु'-उज्झरेषु-गिर्यम्भसां प्रस्रवेषु 'निज्झरेसु'-निर्झरेपुस्वामी ने प्रश्न किया-भगवन् ! दो इन्द्रिय वाले पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों के स्वस्थान कहां कहे गए हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! 'ऊर्ध्वलोक में उसके एक भाग में अर्थात् मेरुपर्वत आदि की वापी आदि में होते हैं, अधोलोक के एक भाग में अर्थात् अधोलौकिक ग्राम, कूप, तालाब आदि में पर्याप्त तथा अपर्याप्त जल में उत्पन्न होने वाले शंख आदि बहुत-से दीन्द्रिय जीवों के स्थान होते हैं। तिछे लोक में कूपों में, तालाबों में, नदियों में, द्रहों में, चौकोर खोदी हुई वावडियों में, वृत्ताकार खोदी हुई भूमि मे , दीर्घिकाओं (लम्बी वावड़ियों) में, गुजालिकाओं (लघु दीपिकाओं) में, सरोवरों में, पंक्तिबद्ध सरोवरों में, पूर्वोक्त सर-सरपंक्तियों में, विलों में, પંચેન્દ્રિય જીવોના સ્વાસ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરે છે. શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યા–ભગવન્! બે ઈન્દ્રિયવાળા પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત જીના સ્વસ્થાન કયાં કહેલાં છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે- હે ગૌતમ ! ઉર્વલેકમાં તેના એક ભાગમાં અર્થાત્ મેરૂ પર્વત આદિની વાપી આદિમા થાય છે, અલકના એક ભાગમાં અર્થાત અલૌકિક ગ્રામ, કૂપ, તલાવ આદિમા પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત જળમાં ઉત્પન્ન થનારા શખ આદિ ઘણા કન્દ્રિય જીના સ્થાન હોય છે. તિર્ય લેમ, કૂવાઓમા, તલવેમા, નદીમા, કહે મા, ચતુરસ દેલી વાવડી મા. ઘનાકાર દેલી જમીનમા, લાબી વાવડિચોમ, શું જાલિકાઓમાં (નાની વા), સરોવરમાં, પંક્તિબદ્ધ સરવમાં, પૂર્વોક્ત સરસર પંક્તિઓમાં, Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०४ __ प्रशापनासूत्र गिर्यम्भसां सदावस्थायिप्रस्रवेपु 'चिल्ललेसु'-चिल्लरेपु-अखातस्तोकजला.. श्रयेषु भूप्रदेशेषु गिरिप्रदेशेषु वा, 'पल्लले सु'-पल्वलेपु-अखाताल्पजलाश्रयेषु 'पल्ललेसु'-पल्वलेपु-अखाताल्पजलाश्रयेषु 'वप्पिणेसु'-चप्रेषु 'दीवेसु'-द्वीपेषु 'समुद्देसु' समुद्रेषु किमधिकम् ? 'सब्वेसु चेव जलासएसु जलढाणेसु'-सर्वेषु चैव जलाश्रयेषु जलस्थानेषु 'एत्थ णं'-अत्र खलु-उपर्युक्तस्थानेषु 'वेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता'-द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि, 'उववाए णं'-उपपातेन उपपातापेक्षयेत्यर्थः 'लोगस्स असंखेजइभागे' -लोकस्य असंख्येयभागे 'समुग्याए णं लोगस्स असंखेज्जइभागे' समुद्घातेनसमुद्घातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे 'सहाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे'स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे'-पर्याप्तापर्याप्तका द्वीन्द्रियाः वर्तन्ते प्रागुक्तयुक्तः, अथ पर्याप्तापर्याप्तकत्रीन्द्रियाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुं गौतमः पृच्छति-कहि णं भंते ! तेइंदियाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता ? हे भदन्त ! विलपंक्तियों में, उज्झरों में, निझरों में, चिल्लरों में (विना खोदे अपने आप बने हुए छोटे गडहों में या गिरिप्रदेशों में) पल्बलों, (पोखरो) मे, वप्रो मे, द्वीपो मे , समुद्रो में, अधिक क्या कहा जाय, सभी जलाशयो मे, सभी जलस्थानो में, दीन्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीवो के स्थान कहे हैं। उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग मे, समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, और स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग में, पर्याप्तक और अपर्याप्तक द्वीन्द्रिय जीव होते हैं । इसका कारण बतलाए अनुसार ही समझ लेना चाहिए। ___ अव श्रीगौतम स्वामी त्रीन्द्रिय पर्याप्नक एवं अपर्याप्तक जीवों के विषय में, प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त त्रीन्द्रिय બિલમાં, બિલપ તિઓમા, ઉજઝરોમાં, નિઝામા, ચિલ્લરમાં (વિનાદે આપોઆપ બનેલા નાના ખાડાઓમા, અગર ગિરિપ્રદેશમા) (પલે-અલ્પ જળાશમા) વપ્રે (કેટ)મા, દ્વીપમા, સમુદ્રોમા, વિશેષ શું કહેવું, બધા જળા શમા, બધા જળસ્થાનેમા, હીન્દ્રિય પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત જીવોના સ્થાન કહ્યા છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસ ગ્યાતમા ભાગમા, સમુદુઘાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક દ્વીન્દ્રિય જીવ કહેવાય છે. તેનું કારણ પહેલા બતાવ્યા પ્રમાણે જ જાણવાનું છે. - હવે શ્રી ગૌતમસ્વામી શ્રીન્દ્રિય પર્યાપ્તક તેમજ અપર્યાપ્તક જીના વિષયમાં Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.६ द्वीन्द्रियादीनां स्थानानि कुत्र खलु त्रीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? भगवान् उत्तरयति- 'गोयमा'-हे गौतम ! 'उडलोए'-ऊर्ध्वलोके 'तदेक्कदेसभाए'-तदेकदेशभागे-मन्दरादियाप्यादिपु 'अहोलोए तदेकदेसभाए'-अधोलोके तदेकदेशभागे-अधोलोकस्य ग्रामकूपतडागादिपु 'तिरियलोए' तिर्यग्लोके 'अगडेसु'-अवटेषु-कूपेषु 'तलाएसु'-तडागेपु 'नदीसु'-नदीषु 'दहेसु'-द्रहेषुहदेषु 'वावीसु'-चापीपु 'पुक्खरिणीमु'- पुष्करिणीषु-पूर्वोक्तरूपासु 'दीहियासु' दीपिकामु 'गुंजालियासु'-गुञ्जालिकासु-पूर्वोपदर्शितरूपासु 'सरेसु'-सरःसु 'सरपंतियासु'-सरः पक्तिकामु 'सरसरपंतियासु' सरः सरः पङ्क्तिकासु-प्रागुक्तरूपासु 'विलेसु'-विलेषु 'विलपंतियासु' विलपक्तिका 'उज्झरेसु' उज्झरेषु 'निज्झरेसु'-निर्झरेपु 'चिल्ललेमु' चिल्लरेषु-पूर्वोक्तरूपेषु 'पल्ललेसु' पल्वलेषु 'वप्पिणेसु'-चप्रेषु 'दीवेसु'-द्वीपेषु 'समुहेसु' समुद्रेपु किं बहुना-सव्वेसु चेव जलासएमु जलहाणेसु'-सर्वेषु चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, 'एत्थणं' अत्र जलु -उपयुक्तस्थानेषु 'तेदंदिया णं' त्रीन्द्रियाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं'-पर्याप्ता पर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि प्रज्ञप्तानि, 'उववाए णं लोयस्स असंजीवों के स्थान कहां हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-ऊर्ध्वलोक के अन्दर उसके एक भाग में, अर्थात् भेल आदि की वापी आदि में, तथा अधोलोक में भी उसके एक भाग में अर्थात् अधोलौकिक ग्राम, कूप, तालाय आदि में भी त्रीन्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीव होते हैं। ति; लोक में भी कपों में, तालाबों में, नदियों में, द्रहों में, वापियों में, पुष्करणियों में, दीर्घिकाओं में, गुंजालिकाओं में, सरोवरों में, सरोवरों की पंक्तियों में, सर-सरपंक्तियों में, बिलों में, बिलपंक्तियों में, उज्झरों में, निर्झरों में, चिल्लरों में, पल्वलों में, वनों में, द्वीपों और समुद्रों में, अधिक क्या कहा जाय, सभी जलाशयों एवं सभी जलપ્રશ્ન કરે છે હે ભગવન્ ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ત્રીયિ જીવોના સ્થાન કયા છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–ઉર્વ લેકના અંદર તેના એક ભાગમાં અર્થાત્ મેરૂ વિગેરેની વાપી આદિમા તથા અલકમાં પણ તેના એક ભાગમાં અર્થાત્ અલૌકિક ગ્રામ, કૃપ, તલાવ, આદિમા ત્રીન્દ્રિય પર્યાય અને અપર્યાપ્ત જીવ થાય છે. તિર્યકમા પણ કૂવાઓમાં, તલામ, નદીઓમ, હદોમા, પુષ્કરિણિયોમાં, દીધિ કાએમા (લાબીવાવ) ગુ જાલિકાઓમા, સરોવરમાં, સરોપતિઓમા, સર–સર ૫ કિતામા, બિલેમ, બિલપંકિતમાં, ઉજઝરેમાં, निजशमा, शिसभा, ५८५ोभा, वोमा (Real) द्वीपोमां, मने समुद्रीमा, વિશેષ શું કહેવું, બધા જળાશયમાં તેમજ જળસ્થાનમાં પર્યાપ્ત અને અપ Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०६ प्रतापनासूत्रे खेज्जइभागे'-उपपातेन-उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे, 'समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे'-समुद्घातेन-समुद्घातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे' 'सहाणे ण लोयस्स असंखेजइभागे'-स्वस्थानेन स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे पर्याप्तापर्याप्तकास्त्रीन्द्रिया वर्तन्ते प्रागुक्तयुक्तेः, गौतमः पृच्छति'कहि णं भंते ! चउरिंदिया णं पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता' ?, हे भदन्त ! कुन खलु-कस्मिन् स्थाने चतुरिन्द्रियाणं पर्याप्तापर्याप्तकानाम् स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'उडूलोए तदेकदेसभागे'-ऊर्ध्वलोके तदेकदेशमागे मन्दरादिवाप्यादिषु 'अहोलोए तदेकदेसभागे'-अबोलोके तदेकदेशभागे--अधोलोकस्थग्रामकूपतडागादिपु 'तिरियलोए -तिर्यग्लोके 'अगडेसु'-अवटेपु-कूपेषु 'तलाएमृ'-तडागेषु 'नदीम' नदीषु-गङ्गायमुनासिन्धु प्रभृतिषु 'दहेसु'-द्रहेपु-हूदेषु 'वावीसु'-वापीपु-चतुरस्थानों में पर्याप्त और अपर्याप्त त्रीन्द्रिय जीवों के स्थान कहे गए हैं। उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुद्घात की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में, और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवे भाग में, पर्यास एवं अपर्याप्त त्रीन्द्रिय जीव होते हैं। इस संबंध में युक्ति पहले कही जा चुकी हैं। गौतम स्वामी अब चौइन्द्रिय जीवों के स्थानों के विषय में प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त चौइन्द्रिय जीवों के स्वस्थान कहां हैं ! अगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! ऊर्ध्वलोक के अन्दर उसके एक भाग में, अर्थात् मेरु पर्वत आदि की वापियों आदि में, अधोलोक के अन्दर भी उसके एक भाग में अर्थात् अधोलौकिक ग्राम, कूप, तालाब आदि में तथा तिर्छ लोक में, कूप, तालाब, गंगा यमुना सिन्धु યાત ત્રીન્દ્રિય જીના સ્થાને કહેવાયેલા છે. ઉપ૨ાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં, સમુદ્દઘાતની અપેક્ષાએ પણ લોકના અસંખ્યાતમાંભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં પર્યાપ્ત તેમજ અપર્યાપ્તક ત્રીન્દ્રિય જીવ થાય છે. એ બાબતમાં યુકિત પહેલા કહેવાઈ ગએલી છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી હવે ચતુરિન્દ્રિય જીના સ્થાનના વિષયમાં પ્રશ્ન કરે છે-ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ચતુરિન્દ્રિય જીવોના સ્થાન કયા છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ ! ઉર્વલકની અંદર તેમના એક ભાગમા અર્થાત્ મેરૂ પર્વત આદિની વાપીયે વિગેરેમા, અલેકના અદર પણ તેના એક ભાગમાં અર્થાત અલૌકિક ગ્રામ, કૃપ, તલાવ આદિમા તથા તિર્યક્ર લેકમાં કૂવા, તલાવ, ગંગા યમુના સિધુ આદિ નદીમાં હદોમાં, વમાં, Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सु.६ द्वीन्द्रियादीनां स्थानानि ६०७ स्रखातरूपासु 'पुक्खरिणीसु'-पुष्करिणीपु-वृत्ताकारखातरूपासु 'दीहियासु'दीर्घिकासु 'गुंजालियासु'-गुञ्जालिकासु-लघुदीधिकारूपासु 'सरेसु'-सरसु 'सरपंतियासु'--सरः पङ्क्तिकासु' 'सरसरपंतियासु'-सरः सरः पक्तिकासुपूर्वोक्तस्वरूपामु पक्तिवद्धसरोवरेणु विलेपु 'विलपंतियासु'-विलपक्तिकासुपूर्वोक्तस्वरूपामु 'उज्झरेसु' - उझरेषु-गिर्यम्भसा प्रस्रवेषु 'निज्झरेसु-गिर्यम्भसां सदावस्थायिप्रस्रवेपु 'चिल्ललेसु'-चिल्ललेषु'-पूर्वोक्तरूपेषु 'पल्ललेसु' पल्वलेषुक्षुद्रजलाशयेषु 'वप्पिणेमु'-वप्रेषु 'दीवेमु'-द्वीपेषु 'समुद्देसु'-समुद्रेषु किं बहुना ?'सव्वेमु चेव जलासएसु'-सर्वेषु चैव जलाशयेषु 'जलढाणेसु'-जलस्थानेषु 'एत्थ गं'-अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'चरिंदियाणं'-चतुरिन्द्रियाणाम् ‘पजत्तोपज्जत्तगाणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा एण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानिप्ररूपितानि सन्ति, 'उववाएणं लोयस्स असंखेजइमागे'-उपपातेन-उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे 'समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे-समुद्घातेन समुदघातापेक्षया लोकस्य असंख्येयमागे 'सट्टाणेण लोयस्स असंखेजभागे' स्वस्थानेनस्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे पर्याप्तापर्याप्तकाश्चतुरिन्द्रया वर्तन्ते, प्रागुक्तयुक्तः, गौतमः पृच्छति-'कहिणं भंते ! पंचिंदियाणं -हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् आदि नदियों, द्रहों, वापियों, पुष्करिणियों, दीपिकाओं, गुजालिकाओं, सरोवरों, सरपंक्तियों तथा सर-सरपंक्तियों में, बिलों, विलपंक्तियों, उज्झरों, निर्झरों, चिल्लरों, पोखरों, वनों, द्वीपों और समुद्रों में, अधिक च्या कहा जाय, सभी जलाशयों एवं सभी जलस्थानों में, चौइन्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों के स्वस्थान निरूपण किए गए है। उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुदघात की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में पर्याप्त एवं अपर्याप्त चतुरिन्द्रिय जीव पूर्वोक्त युक्ति के अनुसार होते हैं। પુષ્કરિણિમા, દીઘિકાઓમાં, ગુંજાલિકાઓ, સરોવરોમ, સરપંકિતઓમાં તથા સરસર પંકિતમાં, બિલોમાં બિલપંક્તિોમાં, ઉજઝરમાં નિઝર, ચિલ્લર પુષ્કરે, વ, દ્વીપ, અને સમુદ્રમાં અધિક શું કહેવું, બધા જળાશયો તેમજ જળસ્થાનના, ચતુરિન્દ્રિય પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત જીના સ્થાન નિરૂપણ કરા ચેલાં છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં, સમુદ્દઘાતની અપેક્ષાએ પણ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ચતુરિન્દ્રિય જીવ પૂર્વોકત યુકિતના અનુસાર થાય છે. Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०८ प्रशापनासूत्रे स्थले सामान्यपञ्चेन्द्रियाणाम् 'पज्जत्तापजत्तगाणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि?-प्ररूपितानि ? भगवान उत्तरयति 'गोयमा !' हे गौतम ! 'उडलोयस्स तदेकदेसभाए' अवलोकस्य तदेकदेशभागेमन्दरादिकूपादिषु 'अहोलोयस्स तदेकदेसभाए' अधोलोकस्य तदेकदेशभागे-अधोलोकस्थग्रामकूपतडागादिपु तिरियलोए'तिर्यग्लोके 'अगडेसु' अवटेपु-कूपेषु 'तलाए मु'-तडागेषु नदीसु'-नदीपु-गङ्गायमुना सिन्धुप्रभृतिषु 'दहेसु'-द्रहे पु-हूदेषु-पद्महूदादिषु 'वावीसु'-वापीपु-चतुरस्रखातरूपासु 'पुक्खा जीसु'-पुष्करिणीपु-वृत्ताकार खातभूमिषु 'दीहियासु-दीर्घिकासु-पूर्वोपदर्शित रूपामु 'गुंजालियासु'-गुजालिकासु-लघुदीधिकासु, 'सरेसु'-सरः सु 'सरपंतियासु'-सर पक्तिकासु'सर सरपंतियासु'-सरःसर पङ्क्तिकामु-पूर्वोपदर्शितासु 'विलेसु'-विलेपु 'विलपंतियासु'-विलपङ्क्तिकासु-पूर्वोपदर्शितस्वरूपासु 'उज्झरेसु'-उज्झरेपु-गिर्यम्भसां प्रस्रवेषु 'निज्झरेसु'-निर्झरेपु-गिर्यभसां सदावस्थायिप्रस्रवेषु 'चिल्ललेसु' चिल्लरेपु-अखातस्तोक जलाश्रयेषु भूमिभागेपु गिरिभागेषु वा, 'पल्ललेसु'-पल्ललेषु-अखातलघुसरःसु 'वप्पिणेसु'-चप्रेषु-क्षेत्रेषु केदारेषु 'दीवेसु'-द्वीपेषु 'समु इस'-किमधिकेन ? 'सव्वेसु चेव जलासएसु'-सर्वेषु चैव जलाश्रयेषु 'जलवाणेसु' -जलस्थानेषु 'एत्थ णं'-अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'पंचिंढियाणं'- पञ्चन्द्रिया गौतम स्वामी अब पंचेन्द्रियों के स्थानों के विषय में प्रश्न करते हैं हे-भगवन् ! सामान्य पंचेन्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों के स्थान कहां हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-गौतम ! ऊर्ध्व लोक के अन्दर उसके 'एक भाग में अर्थात् मन्दर पर्वत आदि के कूप आदि में, अधोलोक के एक भाग में अर्थात् अधोलौकिक ग्राम, कूप, तालाब आदि में, तिर्छ लोक में कूप, तालाब, नदी, द्रह, वापी, पुष्करिणी, दीपिका, गुजालिका, सर, सरपंक्ति, सर-सरपंक्ति, बिल, बिलपंक्ति, उज्झर, निर्झर, चिल्लर, पोखर, वप्र, द्वीप और समुद्र आदि स्थानों में, अधिक क्या कहा जाय, सभी जलाशयों और सभी जलस्थानों में सामान्य पंचे શ્રી ગૌતમસ્વામી હવે પંચેન્દ્રિયેના સ્થાનની બાબતમાં પ્રશ્ન કરે છે– હે ભગવન! સામાન્ય પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત જીના સ્થાન કયાં છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપ્ય-ગૌતમ ! ઉર્વલકની અંદર તેના એક ભાગમાં અર્થાત્ મંદર પર્વત આદિના પ આદિમાં અવેલેકના એક ભાગમાં અર્થાત અલૌકિક ગ્રામ, કૃપ તલાવ આદિમાં, તિય લેકમા, કૂપ, તલાવ, નદી, ઘરા વાવ, પુષ્પરિણિ, દીધિકા, ગુંજાલિકા, સર, સરપંકિત, સર સર પકિત, બિલ બિલપંકિત, ઉજઝર, નિર્મર ચિલ્લર, પ્ર. દ્વીપ, અને સમુદ્ર આદિ સ્થાનમાં Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.६ नैरयिकाणां स्थानानि णाम्. साधारणपञ्चेन्द्रियाणामित्यर्थः 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि 'उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे'-उपपातेन उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे इत्याशयः, 'समुग्धाएणं लोयल्स असंखेज्जइमागे'-समुद्घातेन-समुद्घातमङ्गीकृत्य समुद्घातापेक्षयेत्यर्थः लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे, 'सट्ठाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे-स्वस्थानेन-स्वस्थानमगीकृत्य स्वस्थानापेक्षयेत्यर्थः लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे, पर्याप्तापर्याप्तकाः सामान्यपञ्चेन्द्रिया वर्तन्ते, पर्याप्तनिश्रयाऽपर्याप्तानामुत्पादात्, पर्याप्तानाञ्च स्थानादिकंम्नुप्यक्षेत्रादिकम्, तच्च लोकस्यासंख्येयतमभागमात्रं वर्तते इत्याशयः ॥सू०६॥ मूलम्-कहि णं भंते ! नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पष्णता? कहि णं भंते! नेरइया परिवसंति ? गोयमा! सटाणेणं सत्तसु पुढवीसु, तं जहा-रयणप्पभाए१, सकरप्पभाए२, वालुयप्पभाए३, पंकप्पभाए४, धूमप्पभाए५, तमप्पभाए ६, तमतमप्पभाए७ । तत्थ णं नेरइयाणं चउरासीइ निरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं । तेणं नरगावासा अंतो वट्टा, बाहिं चउरंसा, न्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों के स्वस्थान कहे गए हैं । उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुदघात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यात भाग में पर्याप्त और अपर्याप्त सामान्य पंचेन्द्रिय जीव होते हैं। तात्पर्य यह है कि पर्याप्त के आश्रय से अपर्याप्त जीवों की उत्पत्ति होती है और पर्याप्तों का स्थान तिर्छालोक आदि है और वह लोक का असंख्यातवा भाग मात्र है ॥६॥ અધિક શું કહેવાનું હોય બધાં જળાશયોમાં અને બધાં જળસ્થાનમાં સામાન્ય પંચેન્દ્રિય પર્યાય અપર્યાપ્ત જીવોના સ્વાસ્થાન કહેલાં છે. - ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં, સમુદુઘાતની અપે ક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સામાન્ય પંચેન્દ્રિય જીવ થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે પર્યાપ્તના આશય વડે અપર્યાપ્ત ની ઉત્પત્તિ થાય અને પર્યાપ્તકના સ્થાન તિર્યલોક આદિ છે અને તે લેકના અસ ખ્યાત मा भात्र छ. ॥ ६ ॥ प्र०७७ Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रवापनासूत्रे अहे खुरप्पसंठाणसंठिया, निच्चंधयारतमसा, ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियप्पहा, मेयवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिललिताणुलेवणतला, असुइवीसा, परमदुभिगंधा, काउयअगणिवनाभा, कक्खडप्फासा, दुरहियासा, असुभा नरगाअसुभा नरगेसु वेयणाओ, एत्थ णं नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता। उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, समुग्घाएणं लोयस्स असं. खेज्जइभागे, सटाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे, एत्थ णं वहवे नेरइया परिवसंति-काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकव्हा वन्नेणं पण्णत्ता समणाउसो ?। तेणं तत्थ निच्चं भीया, निच्चं तत्था निच्चं तलिया, निच्चं उठिवग्गा निच्चं परमसुह संबद्धं णरगभयं पञ्चणुभवमाणा विहरति ।सु.७॥ - छाया-कुत्र खलु भदन्त ! नैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खल भदन्त ! नैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! स्वस्थानेन सप्तसु पृथिवीपु, तद्यथा-रत्नप्रभायाम् १, शर्कराप्रभायाम् २, वालुकाप्रभायाम३, पकप्रभायाम् ४, धूमप्रभायाम् ५, तमः प्रभायाम् ६, तमस्तमः प्रभायाम् ७ । शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! नेरइयाणं पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त नारकियों के स्थान कहां हैं ? (कहि णं भंते ! नेरइया परिवसंति) हे भगवन् ! नैरयिक कहाँ निवास करते हैं ? (गोयमा ! सहाणेणं) हे गौतम ! स्वस्थान की अपेक्षा से (सत्तसु पुढवीसु) सात पृथिवियों में (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (रयणप्पभाए) रत्नप्रभा में (सक्करप्पभाए) शर्कराप्रभा में (वालु यप्पभाए) वालुकाप्रभा में (पंकप्पभाए) पंकप्रभा में (धूमप्पभाए).धूमप्रभा में (तमप्पभाए) तमःप्रभा में (तमतमप्पभाए) तमस्तमःप्रभा में watथ--(कहि णं भंते । नेरइयाणं पज्जत्तोपज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) उ मापन । यति मन पर्याप्त ना२योना स्थान ४५i Bहा छ ? (कहिणं भंते । नेइया परिवसत्ति) भगवन । नयि ४या निवास ४२ छे ? (गोयमा । सटाणेण) हे गीतमा स्वस्थाननी अपेक्षाथी (सत्तसु पुढवीसु) सात पृथ्वीयामा (तं जहा) तेगा 20 प्ररे छ (रयणापभाए) २त्नप्रसामा (सकरप्पभाए) श४२ --सामा (वालुयप्पभाए) वायु प्रमाभा (पंकप्पभाए) ५४मामा (धूमप्पभाए) Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका हि. पद २ सू.७ नैरयिकाणां स्थानानि 'अत्र खलु नैरयिकाणां चतुरशीतिनिरयावासशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते खलु नरका (वासाः) अन्तो वृत्ताः, बहिश्चतुरस्त्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, नित्यान्धकारतामसाः, व्यपगतग्रहचन्द्रसरनक्षत्रज्योतिपिकपथाः, मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः, अशुचिविस्राः, परमदुरभिगन्धाः, कापोताग्निवर्णामाः, कर्कशस्पर्शाः, दुरध्यासाः, अशुभा नरकाः, अशुभा नरकेषु (एत्थ णं) इन पृथ्विीयों में (चउरालीइ निरयावाससयसहस्सा भवं. तीति मक्खायं) चौरासी लाख नारकावास होते हैं, ऐसा कहा गया है। (ते णं नरगा) वे नरक (अंतो वट्टा) अन्दर से गोल (बाहिं चउरंसा) बाहर से चौकोर (अहे खुरप्प संठाणसंठिया) नीचे छुरे के आकार के (निच्चंधयारतमसा) सतत अंधकार से अंधेरे (चवगयगह-चंद-सूरनक्खत्त-जोइलियप्पहा) ग्रह, चन्द्र, सूर्य, नक्षत्र इन ज्योतिष्कों कीप्रभा से रहित (मेय-वसा-पूयपडल-रुहिर-सचिखललित्ताणुलेवणतला) मेद, चर्वी, मवाइपटल, रुधिर और मांस के कीचड के लेप से लिप्त तलभाग वाले (असुइ वीसा) अशुचि, वीभत्स (परमदुभिगंधा) अत्यन्त दुर्गध युक्त (काउय अगणिवन्नाभा) कालोत अग्नि के वर्ण जैसे (कक्ख'डफासा) कठोर स्पर्श वाले (दुरहियासा) दुस्सह (असुभा) अशुभ (नरगा) नरक हैं (असुमा नरगेसु वेयणाओ) नरकों में अशुभ वेदनाएं हैं (एत्थ णं नेरझ्याणं पजत्तापजत्तगाणं ठाणा पणत्ता) इनमें पर्याप्त-अपर्याप्त नारकों के स्थान हैं । धूमप्रनामा (तमप्पभाए) तभ.प्रलामा (तमतमप्पभाए) तमस्तम प्रभामा (एत्थणं) (चउरासीइ निरयावाससयसहस्सा भयंतीति मक्खायं) यौरासी साम न२४वास डाय छे. सेभ यु छ (तेणं नरगा) ते न२ (अंतो वद्वा) मरथी गोल (वाहिं चउरंसा) पा२यी योरस (अहे खुरप्पसंठाणसंठिया) नीय ससाना मारना (निच्चंधयारतमसा) सतत २५४२थी २५ था। (ववगयगहचंद-सूरनक्खत्तजोइसियापहा) अड, यन्द्र, सूर्य नक्षत्र भने न्यातिनी प्रमाथी २हित (मेयवसा-पूयपडल-रुहिर-मंसचिक्खिल्लालित्ताणुलेवणतला) मेह-यमी-भपाह५८स ५३ ३वि२ मने भासना ीयउना वेपथी सिपायेस तन सापा (असुइ वीसा) शुथि, मानस (परमदुन्भिगंधा) अत्यन्त हुन् युत (काउय अग णिवन्नाभा) पति नन पशु वा (कक्खडफासा) ४२ २५शवाय (दुरहियासा) हुसड (असुभा) अशुखा (नरगा) न२४ छ (असुभा नरगेसु वेयणाओ) नरसीमा सशुम वहनासा छ (एत्थर्ण नेरइयाण पज्जत्ता पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता) એમા પર્યાપ્ત, અપર્યાપ્ત નારકેના સ્થાન છે. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रयापनास वेदनाः, अत्र खलु नैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, अत्र खल बहवो नैरयिकाः परिवसन्ति-कालाः कालावभासाः गम्भीरलोमहर्पाः भीमाः उत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णन प्रज्ञप्ताः श्रममायुष्मन् ! ते खलु तत्र नित्यं भीताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यं त्रासिताः, नित्यमु. द्विग्नाः, नित्यं परमासुखसंवद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ।।०७।। टोका-अथ पर्याप्तापर्याप्सनेरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह- 'कहिणं भंते ! नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् (उववाएणं लोयस्स असंखेनइभागे) उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में (समुग्घाएणं लोयस्स असंखेजइभागे) समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में (सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइ. भागे) स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में (एत्थ णं बहवे नेरच्या परिवसंति) यहां बहुत-से नैरयिक निवास करते हैं (काला) काले (कालोभासा) काली आभा वाले (गंभीरलोमहरिसा) अत्यंत रोमांचकारी (भीमा) भयानक (उत्तासणगा) त्रासजनक (परमकण्हा वन्नेणं पण्णत्ता) अतीव कृष्ण वर्ण वाले कहे हैं (समणाउसो) हे आयुष्मन् श्रमण ! (ते णं तत्थ णिच्च भीया) वे वहां नित्य भयभीत रहते हैं (निच्च तत्था) नित्य त्रास युक्त हैं (निच्चं तसिया) नित्य त्रास पहुंचाए हुए (निच्वं उविग्गा) नित्य घबराए हुए (निच्वं परममसुहसंबद्धं णरगलयं पच्चगुभवमाणा) नित्य अत्यन्त अशुभ नरक के भय का अनुभव करते हुए (विहति) रहते हैं ॥७॥ (उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे) ७५पातनी अपेक्षा सोना सध्या . तमा लामा (समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे) समुद्धातनी अपेक्षा ४॥ मस यातमा मामा (सहाणेण लोयस्स असंखेज्जइमागे) २२स्थाननी अपेक्षाये दोन मसण्यातमा मामा (एत्थणं वहवे नेरइया परिवसति) मडिपशु! सधा न२थि४ निवास ४२ छ (काला) ॥ (कालोभासा) आणी मालाml (गंभीरलोमहरिसा) सत्य त रामाय४।२री (भीमा) अयान (उत्तासणगा) शासन (परमकण्हा वन्नेणं पण्णत्त) मती वाणा (समगाउसो) मायुष्मन श्रभो। (तेणं तत्य णिच्चं भीया) तो त्या नित्य भयभीत २७ छ (निच्वं तस्या) नित्य त्रास यु४त छ (निच्वं तसिया) ४४ वास २५ता से। (निच्वं उब्धिगा) नित्य (निच्च परमममुहसंबद्ध णरगमय पच्चगुभत्रमाणा) नित्य --- अत्यन्त शुम न२४ सय अनुसार ४२॥ २९॥ (विहरति) २७ छ ॥ ७ ॥ Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.७ नैरयिकाणां स्थानानि ६१३ स्थळे नैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानाम्, स्थानानि - स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? तदेव प्रकान्तरेण पृच्छति 'कहिणं भते ! नेरइया परिवसंति ?' - हे भदन्त ! कुत्र खलकस्मिन् स्थळे नैरयिकाः परिवसन्ति : भगवान् उत्तरयति - 'गोयमा' हे गौतम! 'सहाणेणं सत्तसु पुढवीसु' - स्वस्थानेन - स्वस्थानमङ्गीकृत्य स्वस्थनापेक्षयेत्यर्थः, सप्तसु पृथिवीषु नैरयिकाः परिवसन्ति, ता एव सप्त पृथिवीराह - 'तं जहा ' - तद्यथा 'रयणप्पभाए' - रत्नप्रभायाम् 'सक्करप्पभाए' - शर्कराप्रमायाम्, 'बालुयप्पभाए'वालुकाप्रभायाम्, ‘पंकप्पमाए' - पङ्कप्रभायाम्, 'धूमप्पभाए' - धूमप्रभायाम्, 'तम भाए' - तमः प्रभायाम् ' तमतमप्पभाए' - तमः तमः प्रभायाम्, 'एत्थणं नेरइयाणं' अत्र खलु - उपर्युक्तासु रत्नप्रभादिसप्तपृथिवीषु नैरयिकाणाम् 'चउरासी इनिरयावाससय सहस्सा भवतीति मक्खायं' - चतुरशीतिर्निरयावासशतसहस्राणि चतुशी तिलक्षनरकावासाः भवन्तीत्याख्यातं तीर्थकृद्भिः तथा च पूर्वोक्तासु सप्तसु पृथिवीषु नैरयिकाणां सर्व संख्यया चतुरशीतिलक्षनरकावासाः, तत्र रत्नप्रभायां " टीकार्थ- अब पर्याप्त और अपर्याप्त नैरयिकों के स्थान आदि की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं - हे भगवन् ! पर्याप्तक और अपर्यातक नारक जीवों के स्वस्थान कहां हैं ? यही प्रश्न प्रकारान्तर से यों किया गया है - हे भगवन् ! नारक जीव कहां निवास करते हैं ? भगवान् ! उत्तर देते हैं - हे गौतम ! स्वस्थान की अपेक्षा से सात पृथिवियों में रयिक रहते हैं । वे सात पृथ्वियां ये हैं- (१) रत्नप्रभा (२) शर्कराप्रभा (३) वालुकाप्रभा (४) पंकप्रभा (५) धूमप्रभा (६) तमः प्रभा और (७) तमस्तमःप्रभा, इस सात पृथिवियों में नारक के चौरासी लाख नारकावास होते हैं, ऐसा तीर्थकरों ने निरूपण किया है । पूर्वोक्त सातों पृथ्वियों में सब को मिला कर जो चौरासी लाख नारकावास ટીકા હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારિયકાના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરવાને માટે કહે છે હે ભગવન ! પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક નારક જીવાના સ્વસ્થાન કયા છે ? આજ પ્રશ્ન પ્રકારાન્તરે આમ કરાયેલેા છે-હે ભગવન ! નારક જીવ કયા નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે કે ગૌતમ ! સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ સાત પૃથિવીયેામાં નયિક રહે છે. તે સાત પૃથ્વીયેા આપ્રમાણે છે. (१) २त्नप्रभा (२) शशला ( 3 ) वालुअयला (४) अला (4) घूमપ્રભા (૬) તમ પ્રભા (૭) તમસ્તમપ્રભા. આ સાત પૃથિવીયામા નરકેાના ચેારાસી લાખ નારકાવાસ છે, એવુ તીર્થંકરાએ નિરૂપણુ ક" છે. પૂર્વોકત સાતે પૃથિવીયેામાં બધા મળીને જે ચેારાસી લાખ નરકાવાસ છે, તે આ પ્રકાર છે. Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे त्रिशल्लक्षनरकावासाः, शर्कराप्रभायां पञ्चविंशतिलक्षाणि, वालुकाप्रभायां पञ्चदशलक्षाणि, पङ्कप्रभायां दशलक्षाणि, धूमप्रभायां त्रीणिलक्षाणि, तमः प्रभायां पञ्चीनं लक्षमेकम्, तमस्तमः प्रभायां पञ्चनरकावासा भवन्तीति फलितम्, 'तेणं नरगा अंतो वट्टा' - ते खलु चतुरशीतिलक्षप्रमाणा नरकावासाः सर्वेऽपि प्रत्येकम् अन्त:आभ्यन्तरे मध्यभागे, वृत्ताः - वृत्ताकाराः, गोलाकारा इत्यर्थः, 'वाहि चउरंसा'बहिर्भागे चतुरस्राकाराः, 'अहे खुरप्पसंठाणसंठिया' - अधः - अवोभागे भूमितले संस्थानस्विताः क्षुरप्रस्थ- आयुवविशेषस्येव यत्संस्थानम् - आकार विशेष'स्तीक्ष्णतास्वरूपस्तेन संस्थिताः, तेषां हि नरकावासानां भूमितलस्य शर्करावत्वेन मसृणखाभावान्, तत्र पादन्यासे शर्करामात्र संस्पर्शेऽपि क्षुरप्रेणेव पादानां कर्त्तनात्, 'निच्चंधयार तमसा'- नित्यान्धकारतामसाः - तमसा नित्यान्धकाराः, प्रकाशोभावेन सर्वकालमन्धकारास्तत्र तिष्ठन्ति इत्यर्थः, अतएवाह - 'ववगयगह चंद-सूरनक्खतजोइसियपहा' - व्यपगतग्रह चन्द्रखर नक्षत्र ज्योतिषिकपथाः, व्यपगतः-परिभ्रष्टः, ग्रह चन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणाम् उपलक्षणत्वात् तारारूपाणाञ्च ज्योतिष्काणां हैं, वे इस प्रकार हैं - रत्नप्रभा में तीस लाख, शर्कराप्रभा में पच्चीस लाख, वालुकाप्रभा में पन्द्रह लाख, पंकप्रभा में दश लाख, धूमप्रभा में तीन लाख, तमःप्रभा में पाँच कम एक लाख और तमस्तमःप्रभा में केवल पांच नारकावास हैं । ६१४ वे सब नारकावास भीतर से गोलाकार हैं, बाहर से चौकोर हैं और नीचे तलभाग में क्षुर (खुरपा) के आकार के तीखे हैं । नारकावासों का भूमितल कंकरीला होने से चिकना नहीं होता । वहां पांच रखने पर कंकरों का स्पर्श होते ही ऐसा लगता है जैसे क्षुरम से पैर कर गया हो ! वे सदैव अंधकारमय रहने से अंधेरे में होते है अर्थात् प्रकाश का अभाव होते हैं सदैव वहां अंधकार रहता है । इसी बात રત્નપ્રભામાં ત્રીસ લાખ શરાપ્રભામાં પચીસ લાખ, વાલુકાપ્રભામા પંદર લાખ પકપ્રભામાં દશ લાખ, ધૂમપ્રભામા ત્રણ લાખ,' તમ.પ્રભામા પાચ ઓછા એક લાખ અને તમસ્તમઃ પ્રભામાં કેવલ પાંચ નરકાવાસ છે. તે બધા નરકાવાસ અદરથી ગેળાકાર છે. ખહારથી ચતુરમ્ર છે અને નીચે તલ ભાગમાં અસ્થાના (સજાયા) આકારના તોઙ્ગ છે. જેવા નારકાવાસાના ભૂમિતલ કાકરીએવાળા હેાવાથી ચીકણા નથી થતા, ત્યા પગ રાખવાથી કાકરા એને સ્પર્શ થતાજ એવુ લાગે છે કે સાયાથી પગ કપાઇ ગયા હાય ! · તેએ સદા અંધકારમય રહેવાથી અંધારામા હેાય છે. અર્થાત્ પ્રકાશના અભાવ વાથી સદૈવ ત્યાં અન્ધકાર રહે છે. એજ વાતને સ્પષ્ટ કરવાને માટે કહ્યુ છે Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.७ नैरयिकाणां स्थानानि पन्थाः-मार्गों येभ्यस्ते व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्क्रपथाः, तथा 'मेयवसापूयपडलरुहिरमांसचिविखल्ललित्ताणुलेवणतला-मेदो वसा पूतिपटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः, स्वभावसिद्धर्मदोवसापूतिरुधिरमांसर्यश्चिक्खिल्लः पङ्कस्तेन लिप्तम् उपचितम् अनुलेपनेन-सकल्लिप्तस्य पौनः पुन्येन उपलेपनेन तलं-भूमियेषां ते मेदोवसापूतिरुधिरमांसचिक्खिल्ललिप्तानुलेपनतलाः इत्यर्थः, अत एव असुइवीसा'-अशुचिवीभत्साः, अशुचयः-अपवित्राः वीभत्सा:-अतिजुगुप्सिताः वित्रावा-आमगन्धिकाः, 'परम दुनिभगंधा'-परमदुरभिगन्धाः मृतगोमहिपादिकलेवरेभ्योऽपि अतीवानिष्टदुरभिगन्धा इत्यर्थः, 'काउयअगणिवन्नाभा'-कापोताग्निवर्णाभाः लोहेध्मायमाने यादृक् कपोतो वहुकृष्णरूपोऽग्नेर्वों भवति-यादृशी बहुकृष्णवर्णभूता अग्निज्वाला विनिर्गच्छति, तादृशी आमा-आकारो येषां ते कपोताग्निवर्णाभाः, ध्मायमानलोहाग्निज्वालासदृशा इत्यर्थः, नारकोत्पत्तिस्थानव्यतिरेकेणान्यत्र सर्वत्रापि उष्णरूपत्वात्, एतच्च षष्ट सप्तमपृथिवीवर्जमवगन्तव्यम्, को स्पष्ट करने के लिए कहा है-वहां प्रह, चन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्र और ताराओं की प्रभा नहीं होती, अर्थात् वहां ज्योतिष्कों का सर्वथा अभाव है। उनका तलभाग स्वभावसिद्ध मेद, चर्वी, सडे रुधिर और मांस के कीचड के लेप से लिप्त रहता है । वे नारकावास अशुचि एवं अत्यन्त घृणा जनक होते हैं । घोर दुर्गध वाले होते हैं। वहां की दुर्गध मृत गाय, भैंस आदि के कलेवरों की दुर्गध से भी अतीव अनिष्ट होती है। लोहे को खूब गर्म करने पर जैसा कपोत-अत्यन्त कृष्ण अग्नि का वर्ण होता है अर्थात् गहरी नीली-काली आग की ज्वाला निकलती है, वैसी आभा वाले होते हैं, तात्पर्य यह है कि नारकावास धों की जाती हुई लोहाग्नि की ज्वाला के समान हैं, क्योंकि नारकों की उत्पत्ति के स्थानों को छोड कर सर्वत्र उष्ण होते हैं। यह कथन ત્યાં ગ્રહ, ચન્દ્રમા, સૂર્ય, નક્ષત્ર અને તારાઓની પ્રભા હોતી નથી અર્થાત્ ત્યાં તેજને સદાય અભાવ હોય છે. તેના તલભાગમા સ્વભાવસિદ્ધ મેદ, ચબી સલા લેહી પરૂ અને માંસના કીચડના લેપથી લિપ્ત રહે છે. તે નરકાવાસ અશુચિ તેમજ અત્યન્ત ઘણાજનક હોય છે. ઘોર દુર્ગધવાળા હોય છે ત્યાંની દુર્ગન્ધ મરેલી ગાય, પાડા- ભેસ આદિના કલેવરેની દુર્ગધેથી અતીવ અનિષ્ટ હોય છે. લેઢાને ખૂબ ગરમ કરવાથી જેમ કપાત-અત્યન્ત કૃષ્ણ અગ્નિને રંગ થાય છે અર્થાત્ નીલ અને કાળી આગની જવાળા નિકળે છે, તેવી આભાવાળા હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે નારકાવાસ ધમવામાં આવેલા હાગ્નિની વાળાના સમાન છે કેમકે નારકની ઉત્પત્તિના સ્થાને સિવાય બધે ઉણતા હોય છે. આ Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनासूत्रे वक्ष्यते च 'नवरं छतृसत्तमीसुणं काउअगणिवन्नाभा न भवंति' इति तथा 'कक्सडफासा'-कर्कशस्पर्शा:-कर्वशः-अतीव दुःसहः सोहमशक्यः, असिपत्रधारायाइव स्पर्णी येषु ते कर्कशस्पर्शाः अत एवाह- 'दुरहियासा' दुरध्यासाः,दुःखेनाध्यास्यन्ते-सद्यन्ते इति दुरध्यासाः, दुःसहा इत्यर्थः, 'अमुभा'-अशुभाः दर्शनेन अमनोरमाः 'नरगा'-'नरकाः भवन्ति, तथा-'अशुभाः-गन्धरसस्पर्शशब्दैरतीवासातरूपाः 'नरगेसु वेयणाओ'-नरकेपु वेदना भवन्ति, 'एत्थणं'-अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'नेरइयाणं'-नैरयिकाणास् ‘पज्जत्ताप. तगाण'-पर्याप्तापयप्तिकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति मया-महावीरेण, अन्यैस्तीर्थकृद्भिश्च, "उववाएणं लोयस्स असंखेजडभागे'-उपपातेनउपपातमाश्रित्य उपपातापेक्षयेत्यर्थः, लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे 'समुग्धाएणं लोयरस असंखेजइभागे'-समुद्घा तेन-समुद्घातापेक्षया लोकस्य असंख्येय भागे-असंख्येयतमे मागे, 'सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे'-स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे पर्याप्तापर्याप्तका छठी और सातवीं पृथ्वी के सिवाय अन्य पृध्वियों के विषय में समझना चाहिए। आगे कहेंगे कि छठी और सातवीं पृथ्वी के नारकावास कपोताग्नि के वर्ण जैसे नहीं होते । उनका स्पर्श तलवार की धार के समान अतीव कर्कश और दुस्सह होता है। इसी कारण उन्हें 'दुरध्यास' अर्थात् दुस्सह कहां है। वे नरक अशुभ होते हैं और नरक की वेदनाएं भी गंध, रस, स्पर्श तथा शब्द से अत्यन्त अशुभ-असाता रूप होती हैं । इन स्थानों में पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थस्थान कहे गए हैं। । उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा लोक કથન છટ્રી અને સાતમી પૃથ્વીના સિવાય અન્ય પૃથ્વીના વિષયમાં સમજવાનું છે. આગળ કહેશે કે છઠ્ઠી અને સાતમી પૃથ્વીમાં નરકાવાસ કપોતાગ્નિ ન જેવા દેતા નથી. તેમના સ્પર્શ તલવારની ધારના જેવા અતીવ તીક્ષ્ણ અને દુસહ હોય છે. તે કારણે તેમને દુરધ્યાસ અર્થાત્ દુસહ કહ્યા છે. એ નરક અશુભ હોય છે અને નરકની વેદનાઓ પણ ગંધ, રસ, સ્પર્શ તથા શબ્દથી અત્યન્ત અશુભ અસુખ રૂપ હોય છે. આ સ્થાનોમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકના સ્વસ્થાને કહેવાયેલાં છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંયાતમા ભાગમાં સમુદુઘાતની અપેક્ષાએ લકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં અને સ્વરથાનની અપેક્ષાએ લોકના અસંખ્યામાં Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.७ ३रयिकाणां स्थानानि ___ ११७ नैरयिका वर्तन्ते 'एत्थणं बहवे नेरइया परिवसंति' - अत्र खलु पूर्वोक्तस्थानेषु. बयो नैरयिकाः परिवसन्ति, ते नैर यिकाः 'काला'-कृष्णाः 'कालोमासा'-कालावभासोः, कालः,-कृष्णः, अवभासः-प्रभाविनिर्गमो येभ्यस्ते कालावभासाः कृष्णकान्तिपटलोपचिता इत्यर्थः' अत एव 'गंभीरलोमहरिसा'-गंभीरलोमहर्षा:गम्भीरः-अतीवोत्कटो लोमहर्षी-रोमाञ्चोद्गमो भयवशायेभ्यस्ते गम्भीरलोमहर्पाः, तथ चा तादृशाः कृष्णाः कृष्णावभासा भवन्ति यद्दर्शनमात्रेऽपि शेपना रक जन्तूनां भयसंपादनेन पराकाष्ठां लोमहर्षमुत्पादयन्ति इत्याशयः, अत एव ___ 'भीमा' भीमाः-भयानकाः, भयानकलादेव 'उत्तासणगा'-उत्वासनका:-उत्त्रा स्यन्ते-उद्वेज्यन्ते शेपनारक-जन्तवो यैस्ते उबासनास्तएवोत्त्रासनकाः, किमधिकेन ? 'परमकण्हा'-परमकृष्णाः यतः परं न किमपि कृष्णमस्ति भयानकं ताहशकृष्णाः सर्वातिशायि कृष्णवणी इत्यर्थः, 'वन्नेणं पण्णत्ता-वर्णेन-वर्णमाश्रित्य वर्णापेक्षया प्रज्ञप्ताः-प्ररूपिताः सन्ति मया महावीरेण शेपैश्च तीर्थशिः 'सभगाउसो !' भोश्रमणायुष्मन् ! 'ते णं तत्थ निच्चं भीता'-ते खलु नैरयिकाः तत्रके असंख्यातवें भाग में पर्याप्त एवं अपर्याप्त नारक रहते हैं। वे नारक काले होते हैं । उनके शरीर से काली आमा निकलती है-वे काली आमा वाले होते हैं। उनको देखने मात्र से भय के कारण रोमांच हो आता है, अर्थात् वे दूसरे नारकों को पराकाष्टा का भय उत्पन्न करके रोमांच खडा कर देते हैं। इसी कारण वे भयानक होते हैं और भयानक होने के कारण अन्य नारकों को त्रास उत्पन्न करते हैं। अधिक क्या कहा जाय, वे वर्ण से परमकृष्ण होते है। 'परमकृष्ण' का तात्पर्य यह कि उनके समान दूसरी कोई काली वस्तु ही नहीं है, उनका कालापन सर्वोत्कृष्ट होता है। हे आयुष्मन् श्रयण, नारकावास और नारक सभी तीर्थकसे हास इस प्रकार के कहे गए हैं। ભાગમાં પર્યાપ્ત તેમજ અપર્યાપ્ત નારક રહે છે. તે નારકે કાળાં હોય છે તેમના શરીરમાથી કાળી આભ નિકળે છે. તેઓ કાળી આભા વાળા હોય છે. તેમને જોવા માત્રથી ભયના કારણે માચ થઈ આવે છે. અર્થાત્ તેઓ બીજા નારકોને પરાકાષ્ઠાનો ભય ઉત્પન્ન કરીને રોમાંચ ખડાં કરી છે. એ કારણે તેઓ ભયા નક છે. અને ભયાનક હેવાના કારણે અન્ય નારકેને ત્રાસ ઉત્પન્ન કરે છે. વિશેષ શું કહેવું, તેઓ વર્ણથી પરમ કૃષ્ણ હોય છે. પરમ કૃષ્ણનું તાત્પર્ય આ છે કે તેમના સરખી બીજી કોઈ ડાળી વસ્તુ જ નથી હોતી, તેમનું કાળા પણું સર્વેકૃષ્ટ હોય છે. તે આયુષ્યમન શ્રમણ ! નારકાવાસ અને બધા નારક તીર્થકરે દ્વારા આ પ્રકારના કહેવાયા છે. प्र० ७८ Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनास्त्रे उपवर्णितनरकायासेषु नित्यं -सर्वदा भीताः क्षेत्रममावजन्यमहाघोरान्धकारदर्शनेन भयभीतास्तिप्ठन्ति, निच्चं तत्था' नित्यम्-सर्वकालम्, त्रस्ता:-परमाधार्मिकपरस्परोक्तदुःखपरम्परासंपातमयादग्रेऽपि त्रासोपपन्ना भवन्ति 'निच्चं तसिया'-नित्यं-सर्वकालम्, परमाधार्मिकैरन्योन्यं वा त्रासिताः-त्रासं प्रापितास्तिष्ठन्ति, तथा-'निच्चं उबिग्गा' नित्य-सततं परमदुःसहाधिव्याधिद्वन्द्व जतापवेदनानुभवेन, परमाधार्मिकान्योन्योपवर्णितःखातु भवेन च, उद्विनाः-तद्वासपराङ्मुख चेतसो भवन्ति, 'निच्चं परसमसुहसंबद्धं णरगमयं'-नित्यम्-सर्वकालम्, परममशुभम्-अत्यन्तानिष्टम, सम्बद्धम्-अनुवद्धम् न तु कदाचिदपि-मनागपि मध्ये व्यवच्छिन्नम्, नरकभयम्-नारकदुःखम् ‘पच्चणुभवमाणा'-प्रत्यनुभवन्तः-प्रत्येकं वेदयमानाः 'विहरंति'-विहरन्ति-तिष्ठन्ति ॥ सू० ७ ।। मूलम्-कहि णं भंते ! रयणप्यभा पुढवी नेरइयाणं पजत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते! रयणप्पभापुढवी ___ वे नारक जीव उन नारकावासों में क्षेत्र स्वभाव जनित अतीव घोर अंधकार को देख कर लदैव भयभीत रहते हैं । सदैव त्रस्त रहते हैं अर्थात् परमाधार्मिकों द्वारा तथा आपस में एक-दूसरे को उत्पन्न किये गये दुःख से सदा घबराए रहते हैं। परमाधार्मिक भी उन्हें त्रास पहुंचाते हैं। वे अत्यन्त दुस्सह आधि व्याधि, हद्धजनित ताप एवं वेदना का अनुभव करते हुए सदैव उद्विग्न रहते हैं अर्थात् नरक -वास से विमुख चित्त वाले बने रहते हैं। उन्हें निरन्तर ही ऐसा अत्यन्त अनिष्ट नरक दुःख रहता है जो बीच में कभी थोडी देर के लिए भी नहीं रुकता । नारक जीव इस प्रकार के दुःख का वेदन करते हुए नरक में रहते हैं ॥७॥ તે નારક છે તે નરકાવાસમા ક્ષેત્ર સ્વભાવ જનિત અતીવા ઘેર અન્ય કારને જોઈને સદૈવ ભયભીત રહે છે. સદેવ ત્રસ્ત રહે છે. અર્થાત્ પરમધામિક દ્વારા તથા આપસમા એક બીજાને ઉત્પન્ન કરાયેલા દુ ખેથી સદા ગભરાયેલા રહે છે. પરમાધાર્મિક પણ તેઓને ત્રાસ પહોંચાડે છે અને આપસમાં પણ તેઓ એક બીજાને ત્રાસ પહોચાડયા કરે છે. તેઓ અત્યંત દુસહ આધિ વ્યાધિ દ્વજનિત તાપ તેમજ પીડાને અનુભવ કરવા છતા સદૈવ ઉદ્વિગ્ન રહે છે. અર્થાત્ નરકાવાસથી વિમુખ ચિત્તવાળા બની રહે છે. તેઓને નિરન્તર જ એવા અત્યન્ત અનિષ્ટ નરક સબન્ધી દુ:ખ રહે છે જે વચમાં પણ કયારેક થોડીવાર માટે પણ નથી અટકતા, નારક જીવ આ પ્રકારના દુઃખ જોગવતાसागवता न२४मा छे. ॥ ७ ॥ Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.७ ३रयिकाणां स्थानानि नेरइया परिवसंति ? गोयला! इसीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्स बाहल्लाए उवरि एगं जोयणसहस्स मोगाहित्ता, हेटा, वेगं जोयणसहस्सं वजित्ता, मज्झे अटू. हुत्तरे जोयणसयसहस्से, एत्थ णं श्यणप्पमापुढवी नेरइयाणं तीसं निरयावालसयसहस्सा भवंतीति भक्खाय । ते णं णरगा अंतो वट्टा, बाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया, निच्चं धयारतलसा, ववगयगहचंद सूरणक्खाजोइलियप्पहा, मेयवसा पूयपडलरुहिरसंसचिक्खिल्ललिताणुलेवणतला, असुइवीसा, परमदुभिगंधा, काउयअगणिवण्णाभा, कक्खडप्फासा, दुरहियासा, असुभा जरगेसु वेवणाओ, एत्थ णं रयणप्पमापुढवी नेरइयाणं पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा पक्ष्णता। उववाएणं लोय. स्त असंखेजइमागे, समुग्याएणं लोयस्त असंखेजइमागे, सट्राणेणं लोयस्स असंखेजहभागे । तत्थ णं बहये रयणप्पभापुढवी नेरइया परिवति, काला कालोमाला गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तालणमा परमकिण्हा वण्णेणं पण्णत्ता समणाउसो!। ते णं निच्चं भीया, निच्चं तत्था, निच्चं तसिया, निच्चं उबिग्गा, निच्चं परममसुहसंबद्धं णरमभयं पचणुब्लवमाणा विहरंति।सू.८। छाया-कुत्र खलु भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? शब्दार्थ-(कहि णं अंते ! रयणप्पभा पुढवीनेरइयाणं पजत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पणत्तो ?) हे भगवन् ! रत्नप्रभा पृथ्वी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां हैं ? (कहिणं भंते ! रयणप्पमा पुढवी णेरइया परिवति ?) हे भगवन् ! रत्नप्रभा पृथ्वी के नैरयिक कहां हा-कहि णं भंते । रयणप्पभापुढवी नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् । २त्नमा पृथ्वीना पर्याप्त मने अपर्याप्त नाना स्थान ४या हा छ ? (कहि णं अते रयणापमापुटवीणेरडया परिवसंति ) , सपन ! २.नप्रमा पृथ्वीना नै२यि २९ छ ? (गोयमा | इमीसे रयणापभाए पुढबीए) Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र गौतम ! अस्याः रत्नप्रसायाः पृथिव्या अशीत्युत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्याया उपरि एकं योजनशतसहस्रमवगाय, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्या, मध्ये अष्टसप्ततो योजनशतसहस्रे, अत्र खलु रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाणां त्रिंशत् नरकावासशतसह स्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते खलु नरका अन्तोवृत्ताः, बहिश्चतुरस्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, नित्यान्धकारतामसाः, व्यपगतग्रहचन्द्रसूरनक्षत्रज्योतिपिकपथाः, मेदवसापूतिपटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः, अशुचिविस्राः, परमदुरभिगन्धाः, कापोताग्निवर्णाभाः, कर्कशस्पर्शाः, दुरध्यासाः, अशुभा नरकाः, अशुभा नरकेपु वेदनाः । अत्र खलु रत्नप्रभापृथिवीनेरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे । तत्र खलु बहवो रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति-कालाः कालावभासाः, गम्भीरलोमहर्पाः भीमा उत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुप्मन् ! तत्र खलु नित्यंभीताः, नित्यंत्रस्ताः, नित्यं त्रासिता :, नित्यमुद्विग्नाः, नित्यं परमासुखसम्बद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥ सू ० ८॥ टीका--अथ पर्याप्तापर्याप्तकरत्नप्रभा पृथिवी नैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहिणं भंते ! रयणप्पभापुढवी नेरइयाणं'-गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! रहते हैं ? (गोयमा ! इसीसे रयणपाए पुढवीए) इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (असीउत्तरजोयण सयराहस्सवाहल्लाए) एक लाख अस्सी हजार योजन मोटाई वाली के (उपरि एग जोयणसहस्स सोगाहित्ता) ऊपर एक हजार योजन छोडकर (हेहा चेग जोयणसहस्सं वजित्ता) नीचे भी एक हजार योजन छोडकर (मझे) मध्य में (अठहत्तरे जोयणसयसहस्से) एक लाख अठहत्तर हजार योजन में (एत्थ णं) यहां (रयणप्पभा पुढवीनेरझ्याणं) रत्नप्रभा पृथ्वी के नारकों के (तीसं निरयावाससयसहस्सा) तीस लाख मारकावास (भवंतीति मक्खाय) होते हैं ऐसा कहा गया है। शेष शब्दार्थ पूर्ववत् ॥८॥ मा २त्नप्रमा पृथ्वीना (असीउत्तर जोयण सयसहस्स बाहल्लाए) मे सास मेसी हु०२ थान मोटर माना (उयरि एग जोयणसहस्समोगाहित्ता) ५२ से डत२ योभन त्यने (हेटा चेग जोयणसहस्सं वज्जित्ता) नाय ५४ मे १२ योन छोडीन (मज्ञ) मध्यमा (अठहत्तरे जोयणसयसहस्से) मे atm 24821 ते२ ॥२ योनिमा (एत्यणं) मी (रयणप्पभा पुढवी नेरइयाणं) २त्नप्रमा पृथ्वीना नाछीना (तीसं निरयावाससयसहस्सा) श्रीम ना२४१स (भवंती तिमक्खाय) २ छे. मेम ४वायेस छ शेष हा पूर्ववत् ॥ ८ ॥ Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयंबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू ८ नैरयिकाणां स्थानानि कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे-रत्नप्रभापृथिवीनेरयिकाणाम् ‘पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? तदेव प्रकारान्तरेण विस्पष्टार्थ पृच्छति 'कहिणं भंते ! र यणप्पमापुढवी नेरच्या परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाः परि-वसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'इसीसे रयणप्पभाए पुढवीए'-अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'असीउत्तर जोयणसयसहस्सवाहल्लाए उवरि'-- अशीतिसरसोत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्याया:-अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः, उपरि 'एग जोयणसहस्तमोगाहित्ता'-एकं योजनसहस्त्रमवगाह्य 'हेहाचेगंजोयणसहस्सं वज्जित्ता'-अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा 'मज्झे अट्टहुत्तरे जोयणसयसहस्से' मध्ये अष्टसप्ततौ योजनशतसहस्र-अष्टसप्ततिसहस्राधिकलक्षयोजनेषु 'एत्थ णं अत्र खलु-उक्तस्थानेषु 'रयणप्पमापुढवीनेरइयाणं' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम् 'तीसं निरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं'-त्रिंशग्निरयावासशतसहस्राणि-त्रिंशल्लक्षनरकावासाः, भवन्तीत्याख्यातम्-कथितं मया___टीकार्थ-अब रत्नप्रभा पृथ्वी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान आदि की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं । गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-भगवन् ! रत्नप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां हैं । इसी विषय को अधिक स्पष्टता के लिए प्रश्न किया गया-भगवन् ! रत्नप्रभा के नारक कहां रहते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! यह रत्नप्रभा पृथिवी एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी (जाडी) है । इसके ऊपरी भाग से एक हजार योजन अवगाहन करने पर अर्थात् एक हजार योजन ऊपरी भाग को छोड कर तथा नीचे भी एक हजार योजन छोड कर बीच के एक लाख अठहत्तर हजार योजनों में, रत्नप्रभा पृथिवी के नारकों के ટીકાર્થ-હવે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાય અને અપર્યાપ્ત નારકના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરવાને માટે કહે છે. શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો હે ભગવન્ ! રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેના સ્થાન કયા છે ? એ વિષયની અધિક સ્પષ્ટતાને માટે પ્રશ્ન કરાયો–હે ભગવન' રત્નપ્રભાના નારક કયા રહે છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તરદે છે–હે ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વી એક લાખ એંસી હજાર જન મટી (જાડી) છે તેના ઉપરના ભાગથી એક હજાર જન અવ ગાહન કરવાથી અર્થાત એક હજાર યોજન ઉપરના ભાગને તથા નીચે પણ એક હજાર યોજન છોડીને વચલા એક લાખ અડસઠ હજાર જનમાં રત્ન Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे महावीरेण अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः, 'ते णं नरगा अंतो बट्टा'-ते खलु नरका:-रत्नप्रभापृथिवी त्रिशल्लक्षनरकावासाः, अन्तः-मध्ये आभ्यन्तरे इत्यर्थः, वृत्ताः-वृत्ताकाराः 'वाहिं चउरसा'-बहिर्भागे चतुरस्त्रा:-चतुस्राकाराः, 'अहे खुरप्पसंठाणसंठिया'अधः-अधोभागे भूमितले इत्यर्थः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, क्षुरप्रस्य प्रहरणविशेप स्येवसंस्थानम्-तीक्ष्णतारूप आकार स्तेन संस्थिता, इति क्षुरग्रसंस्थानसंस्थिताः 'निच्चंधयारतमसा'-नित्यान्धकारतामसाः, नित्यं-सर्वकालम् अन्धकारतामसा:-तमसा सर्वकालान्धकाराः, अतएव 'ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा -व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्यथाः, व्यपगतः परिभ्रष्टः ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणाम् उपलक्षणवात् तारारूपाणाश्च ज्योतिष्काणां प्रभायुक्तानां देवानां पन्थाः-मागों येभ्य स्ते व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिप्कपथाः, 'मेदवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणातला'-मेदोवसापूति पटलरुघिरमांस चिक्खिललिप्तानुलेपनतलाः, स्वभावनिष्पन्नै मेंदोवसापूतिरुधिरमांसर्यश्चिक्खिल्लः कर्दमस्तेन लिप्तम्-उपदिग्धम्, अनुलेपनेन-सकृल्लिप्तस्य पौनः पुन्योपलेपनेन, उपचितं तलं-भूमिभागो येषां ते तथाविधाः, अतएवाह-'असुइवीसा'अशुचिवीभत्साः, अशुचयः-अपवित्रा:-अपक्वगन्धाः वीभत्सा:-अत्यन्तजुगुतीस लाख, नार कायाप्त हैं ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थंकरों ने भी कहो 'है । वे रत्नप्रभा के तील लाग्ख नारकावाल अन्दर से गोलाकार हैं, बाहर के भाग में चौकोर हैं और नीचे क्षुरम (खुरपे) नामक शस्त्र के समान तीखे आकार वाले हैं । सदैव अन्धकार युक्त होने से अंधेरे हैं, क्यों कि वहां ग्रह, चन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्र आदि ज्योतिषकों का संचार नहीं होता है। उपलक्षण से वहां तारों का भी अभाव समझ लेना चाहिए। वे नारकावास स्वभावसिद्ध मेद, चर्वी, सडे रुधिर और मांस के कीचड के लेप से लिप्त तल वाले हैं। इसी कारण अशुचि हैं और वीभत्स हैं या अपक्व गंध वाले हैं। बहुत ही घृणाजनक પ્રભા પૃથ્વીના નારકના નરકાવાસ ત્રીસ લાખ છે, એવું મે તથા અન્ય તીર્થ કરેએ પણ કહ્યું છે. તે રત્નપ્રભાના ત્રીસ લાખ નારકાવાસ અંદરથી ગોળાકાર છે. બહારથી ચતુરસ છે (ચેરસ) અને નીચે (સજાયા) સુરપ્રના સમાન તીર્ણ આકારવાળા છે. સદૈવ અન્ધકાર યુક્ત હેવાથી અંધારાવાળા છે. કેમકે ત્યા ગ્રહ, ચન્દ્રમાં સૂર્ય, નક્ષત્ર વિગેરે જોતિકનો સંચાર નથી થતો. ઉપલક્ષણે થી ત્યાં તારાઓનો પણ અભાવ સમજી લેવા જોઈએ તે નારકાવાસ સ્વભાવ સિદ્ધ મેદ, ચબી સડેલ લેહી અને માંસના કીચડના લેપથી લિપ્ત તળવાળા છે એ કારણે અપવિત્ર છે અને બીભત્સ છે અગર અપવગંધ વાળા છે. પૂબ જ ધૃણાજનક છે. પરમ દુગ્ધવાળા છે મૃત ગાય આદિના સડેલા કલે Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका हि. पद २ सू.८ रयिकाणां स्थानानि प्सिताश्चेति तथाविधाः 'परमभिगंधा' परमदुरभिगन्धा:-मृतगवादिकलेबरेभ्योऽपि अत्यन्तानिष्टदुरभिगन्धाः, 'काउय अगणिवन्नामा' कापोताग्निवर्णाभाः -ध्मायमानलोहाग्निज्वालासदृशाः 'कक्खड फासा'-कर्कशस्पर्शाः, कर्कशाःकठोराः, अतीवदुःसहाः स्पर्शा येषां ते कर्कशस्पर्शाः, 'दुरहियासा'-दुरध्यासाः, दुःसहा इत्यर्थः, 'असुभा गरगा' अशुभाः-अरमणीयाः, नरका:-नरकावासा भवन्ति, 'असभा णरगेसु वेयणाओ' अशुभाः नरकेपु वेदना भवन्ति, 'एत्थ णं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थानेषु 'रयणप्पभापुढवीनेरझ्या ण'-रत्नप्रभा पृथिवीनैरयिकाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि सन्ति, 'उववाएणं लोयस्स असंखेज्जाइमागे' -उपपातेन-उपपातापेक्षया लोव स्यासंख्येयतमेमागे, 'समुग्धाएणं लोयस्स ३.संहे.ज्ज इमागे' समुद्धातेन-समुद्घातापेक्षया लोक स्य असंख्येयतमे भागे, 'सहाणेणं लोयरस असंडेज्जइ भागे । स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयतमे भागे पर्याप्तापर्याप्तकाः हैं । दुर्गध वाले हैं-मृत गाय आदि के सडे हुए कलेवरों से भी अधिक अनिष्ट बदबू वाले हैं। कापोत अग्नि के समान वर्ण वाले हैं अर्थात् धों की जाती हुई लोहाग्नि की ज्वालाओं के सदृश हैं । उनका स्पर्श इतना कठोर होता है कि सहना कठिन होता है । इसी कारण वे दुरध्यास कहे जाते हैं। वे नरकावास अशुभ अर्थात् अरमणीय होते हैं और वहां की वेदनाएं भी अशुभ होती हैं। इन उपर्युक्त स्थानों अर्थात् नारकावासों में रत्नप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्वस्थान कहे हैं । वे उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग में होते हैं, समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यात वे भाग में होते हैं और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें साग में होते हैं । इन स्थानों में बहुत-से रत्नવરોથી પણ અધિક અનિષ્ટ બદબ વાળા છે. કૉંત અગ્નિના સમાન વર્ણવાળા છે અર્થાત્ કુંકાતા એવા હાગ્નિની જ્વાળાઓના સદશ છે. તેઓને સ્પર્શ એટલે બધે કઠેર હોય છે કે સહન કરવું કઠણ પડે છે એ કારણે તેઓ દુરધ્યાસ કહેવાય છે. તે નરકાવાસે અશુભ અર્થાત્ અરમણીય હોય છે અને ત્યાંની વેદનાઓ પણ અશુભ હોય છે. આ ઉપર્યુક્ત સ્થાને અર્થાત્ નારકાવાસમાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકોના સ્વસ્થાન કહ્યાં છે. તેઓ ઉપપાતની અપેક્ષાએ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં હોય છે. સમુદુઘાતની અપેક્ષાએ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં હોય છે. અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२४ प्रज्ञापनासूत्रे रत्नप्रभापृथिवी नैरिथिका वर्तन्ते, 'दत्य णं कहवे रयणप्पभापुढदी नेरझ्या परिवसंति' तंत्र खल- उपर्युक्तस्थानेषु बहवो रत्नप्रभापृथिवी नैरयिकाः परिवसन्ति, ते च नैरयिका: 'काला कालोमासा' कृष्णावभासाः - अत्यन्त - कृष्णवर्णाः 'गंभीर लोमहरिसा' - गम्भीरलोमहर्षा:- गम्भीराः - अत्यन्दोत्कटाः, लोमहर्पाः- रोमाञ्चोद्रमाः, भयवशाद्येभ्यस्ते तथाविधा इत्यर्थः, अत एव 'मीमा': - सीमा:- भयानकाः 'उत्तासणगा'- उत्त्रासनकाः - उत्त्रासजनकाः, : अत्यन्तातङ्कोत्पादका इत्यर्थः, 'परम किण्हा' - परमकृष्णाः - अत्यन्तकृष्णवर्णाः 'येणं पण्णत्ता' वर्णन - वर्णापेक्षया अतीव कृष्णाः प्रज्ञप्ता. सन्ति सया सहावीरण, अन्यैश्व तीर्थकृद्भिः, 'समपाउसो !" भो श्रमणायुप्मन् ! 'ते णं निच्चं भीया' ते खलु रत्नप्रभा पृथिवीनैरयिकाः, नित्यं - सर्वकालं भीताः - भयभीता भवन्ति, 'निच्चं तत्था' - नित्यं - सर्वकालं त्रस्ताः - त्रायुक्तास्तिष्ठन्ति 'निच्च तसिया' नित्यं - सदा त्रसिताः- परस्परं परमाधामिकैर्वा त्रास प्रापिता भवन्ति 'निच्चं उच्चग्गा' नित्यम् - सर्वकालम् उद्विग्नाः- उद्वेगवन्तस्तिष्ठन्ति, 'निच्चं परमसुहसंबद्धं णरगभयं' - नित्यम् - सततं परसमशुभम् अत्यन्ताकमनीयम् सम्बद्धम् - अनुबद्धम् - मध्ये विच्छेदवर्जितम् नरकभयम् 'पच्चणुभवमाणा' - प्रत्यतु भवन्तः, प्रत्येकं वेदयमानाः 'विहरंति' विहरन्ति तिष्ठन्ति ॥ सू० ८ ॥ प्रभा पृथिवी के नारक रहते हैं । वे काले और अत्यन्त काली आभा वाले होते हैं । उनको देखने से ही भय के कारण रोमांच हो आता है । इस कारण वे भयंकर हैं और अत्यन्त आतंकजनक हैं । वे वर्ण से अत्यन्त ही काले कहे गए हैं हे आयुष्मन् श्रमण ! वे नारक जीव सदैव भयभीत बने रहते हैं, हमेशा त्रास युक्त रहते हैं । और परम्पर तथा परमधार्मिकों द्वारा त्रास को प्राप्त ही रहते हैं । सदैव उद्विग्न रहते हैं और सदा अत्यन्त अनिष्ट एवं लगातार बने रहने वाले नरकभय का अनुभव करते हैं | ||८|| હાય છે. આ સ્થાનેમાં ઘણા રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારક રહે તેઓ કાળા અને અત્યન્તકાળી આભાવાળા હાય છે, તેને જોવાથી જ ભયને લીધે શમાંચ થઈ આવે છે. એ કારણે તે ભય કર છે અને અત્યન્ત આત’કજનક છે. તે રંગે અત્યંતજ કાળા કહેલા છે હું આયુષ્યમન શ્રમણ તે નારક જીવે સદૈવ ભયભીત રહ્યા કરે છે હંમેશા ત્રાસ યુક્ત રહે છે અને પરસ્પર તથા પરમા ધાર્મિકા દ્વારા કરાયેલા ત્રાસથી ત્રસ્ત જ રહે છે, સદૈવ ઉદ્વિગ્ન રહે છે અને સદા અત્યન્ત અનિષ્ટ તેમજ સતત થનારા નરઙ ભયને અનુભવ કરતા રહે છે ! ૮ Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.९ नैरयिकाणां स्थानानि ___ मूलम्-कहि णं भंते ! सकरप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जतगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहिणं भंते ! सकरप्पसापुढवीनेरइया परिवसंति ? गोयमा ! सकरप्पमापुढवीए बत्तीसुत्तर जोयणसयसहस्स बाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता, हेटा चेगं जोयणसहस्सं वजिन्ता मञ्झे तीसुत्तरे जोयणसयसहस्से, एत्थ णं सकरप्पभापुढवीनेरइयाणं पणवीसं निरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं । तेणं णरगा अंतोट्टा, बाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निच्चंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनवखत्तजोइसियप्पहा मेयवसापूयपडलरहिरमंसचिक्खिल्ल. लित्ताणुलेवणतला असुइवीला परमदुब्मिगंवा काउय अगणि. वन्नाभा करखडप्फासा दुरहियासा असुभा णरगा, असुभा णरगेसु वेयणाओ, एत्थ णं सक्करप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णता, उववाएणं लोगस्स असंखेज्जइभागे, समुग्घाएणं लोगस्स असंखेजइभागे, सटाणेणं लोगस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे सकरप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वन्नेणं पण्णत्ता समणाउसो! । तेणं निच्चं भीया, निच्चं तत्था, निच्चं तसिया, निच्चं उव्विग्गा, निच्चं परममसुहसंबद्धं नगरभयं पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति ॥सू० ९॥ छाया-कुत्र खल भदन्त ! शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! शर्कराप्रभापृथिव्या द्वात्रिंशदुत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्या या उपरि एक शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! सक्करप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! शर्कराप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और शहाथ-(कहि णं भते । सकरप्पभा पुढवी नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता) हे भगवन् । शमा पृथ्वीना पर्याप्त मने मारत नाना प्र० ७९ Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२६ प्रज्ञापनासूत्रे योजनसहस्त्रमवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये त्रिंगदुत्तरे योजनशतसहस्र, अत्र खलु शर्कराप्रभापृथिवीनरयिकाणां पञ्चविंशतिनिरयावासशत सहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते खलु नरका अन्तो वृत्ताः, वहिश्चतुरस्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, नित्यान्धकारतामसा व्यपतग्रहचन्द्रसूरनक्षत्रज्योतिपिकपथाः मेदवसापूति पटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः अशुचिविस्राः, परमदुरभिगन्धाः कापोताग्निवर्णाभाः कर्कशस्पर्शाः दुरध्यासा अशुभा नरकाः, अशुभा नरकेपु वेदनाः, अत्र खलु शर्कराप्रभापृथिवी नैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि | उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुदातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, तत्र खलु बहवः शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति, कालाः कालावभासा गम्भीरलोमहर्या भीमा उत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुप्मन् ते खलु नित्यं भीताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यं प्रस्ताः, नित्यमुद्विग्नाः, नित्यं परमासुखसम्बद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥सू०९।। अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि णं भंते ! सक्करप्पभा पुढवीनेरइया परिवसंति ?) हे भगवन् ! शर्कराप्रभा के नारक कहां रहते हैं ? (गोयमा ! सक्करप्पभाए पुढचीए उरि) हे गौतम ! शर्कराप्रभा पृथिवी के ऊपर (एगं जोयणसहस्सं अवगाहित्ता) एक हजार योजन अवगाहन करके (हेहा चेगं जोयणसहस्सं) और नीचे एक हजार योजन (वज्जित्ता) छोड कर (मज्ञ) मध्यभाग में (तीसुत्तरे जोयणसहस्से) एक लाख तीस हजार योजन में (एत्थ णं) यहां (सक्करप्पभा पुढवीनेरइयाणं) शर्कराप्रभा पृथिवी के नारकों के (पणवीसं) पच्चीस (निरयावाससयसहस्सा) लाख नारकावास (भवंतीति मक्खायं) हैं ऐसा कहा है (ते णं णरगा) वे नरक (अंतो वहा) अन्दर गोलाकार हैं (वाहिं चउरंसा) वाहर चौकोर हैं (अहे खुरप्पस्थान या i १ (कहिणं भते । सक्करप्पभा पुढवीनेरइया परिवसंति ।) 3 सावन् । ४२प्रमान ना२४ ४यां २ छ ? (गोयमा ! सकरप्पभाए पुढवीए उवरि) गौतम । ॥४२॥ममा पृथ्वीना ५२ (एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता) से उत्तर योन A403न प्रशन (हेट्ठा-वेगं जोयणसहस्स) मने नये ४ ९०१२ यान वज्जित्तो) छाडीने (मज्झे) मध्यभागमा (तीसुत्तरे जोयणसयसहस्से) मे साम त्रीस डन्तर योनिमा (एत्थणं) गडी (सकरप्पभा पुढवी नेरइयाणं) शरामा पृथ्वीना नना (पणवीस) ५-यास (निरयावाससयसहस्सा) am ना२४ावास (भवंतीति मक्खाय) छे सेम युछे (ते णं णरगा) ते नरहे। (अंतो वट्टा) ४२ ४२ छ (बाहिं चउरंसा) मा२ यतु२ख यारस छ (अहे खुप्पसंठाण संठिया) Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.९ नरयिकाणां स्थानानि ६२७ टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकशर्कराप्रभा पृथिवीनैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! सकरप्पभापुढवी नेरइयाणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खल-कस्मिन् प्रदेशे शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम् ‘पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानास् 'ठाणा एण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि ? तदेवविशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि णं भंते ! सकरप्पभापुडवीनेरइया परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा 'हे गौतम ! सकरप्पभापुढवीए'-शर्कराप्रभापृथिव्याः , 'वत्तीसुत्तरजोयणसयसहससबाहल्लाए' -द्वात्रिंशत्सहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्यायाः-द्वात्रिंशत्सहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः, 'उवरिं' उपरि-ऊर्ध्वम् ‘एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता' --एक योजनसहस्रमवगाद्य 'हेटा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता'-अधश्च-अधोभागे एकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा 'मज्झे तासुत्तरे जोयणसयसहस्से-मध्ये त्रिंशदुत्तरे योजनशतसहस्र-त्रिंशत्सहस्राधिकलक्षयोजनेसु 'एत्थ णं'-अत्र खलुसंठाणसंठिया) नीचे खुरपा के आकार के तीक्ष्ण-हैं (निचंधयारतमसा) नित्य अंधकार से तामस है इत्यादि पूर्ववत् ।।९।। टीकार्थ-अव शर्कराप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान आदि की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं । गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-भगवन् ? शर्कराप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां कहे गए हैं ? इसी को स्पष्ट करने के लिए कहा है-भगवन् ! शर्कराप्रभा के नारक कहां निवास करते हैं ? भगवान ! उत्तर देते हैं-हे गौतम ! एक लाख बत्तीस हजार योजन मोटाई वाली शर्कराप्रमा पृथिवो के ऊपर के एक हजार योजन भाग को छोड कर तथा नीचे से भी एक हजार योजन भाग को छोड कर नाय सुरपाना २४१२वा तley छे (निच्चंधयारतमसा) नित्य स-५४१२था તામસ છે. ઈત્યાદિ પૂર્વવત્ + ૯ ટીકાઈ–હવે શર્કરપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરતા કહે છે. શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો-હે ભગવન્ ! શર્કરામભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકોના સ્થાન કયા કહેવાયેલા છે ? તેને સ્પષ્ટ કરવાને માટે ४घुछ-मापन । २४२२ लाना ना२४ च्या निवास ४२ छ? - શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ એક લાખ બત્રીસ હજાર યોજન મોટા વાળી શર્કરપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના એક હજાર જન ભાગને છોડીને Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे उक्तस्थले 'सकरप्पभापुढवीनेरझ्याणं' शर्कराप्रमापृथिवीनैरयिकाणाम् ‘पणवीस निरयावाससयसहस्सा हवंतीति मक्खायं-पञ्चविंशतिनरकावासशतसहस्राणिपञ्चविंशतिलक्षनरकावासा भवन्तीत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः, 'तेणं णरगा अंतो वट्टा'-ते खलु-पूर्वोक्ता नरकाः पञ्चविंशतिलक्षनरकावासाः, अन्तः-मध्ये आभ्यन्तरे वृत्ताः-वृत्ताकाराः वाहिं चउरंसा'-बहिर्भागे चतुरस्राःचतुरस्राकाराः 'अहे खुरप्पसंठाणसंठिया'-अध:-अधोभागे, क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताःक्षुरप्रस्य-प्रहणविशेपस्येव संस्थानम्-आकारस्तीव्रतालक्षणं तेन संस्थिताः 'निच्चंधयारतसा'-नित्यान्धकारतामसाः, नित्यं-सर्वकालम् प्रकाशाभावेन अन्धकारावृता इत्यर्थः, 'ववगयगहचंदसरनरक्खत्तजोइसियप्पहा'-व्यपगतग्रहचंद्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्कपथाः-व्यपगतः-परिभ्रष्टः ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणाम् उपलक्षणखात् तारारूपाणाञ्च ज्योतिप्काणां पन्थाः मार्गी येभ्यस्ते तथाविधा इत्ययः, तथामेदवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललिताणुलेवणतला'- मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसैर्यश्चिक्खिल्ल:-कईमस्तेन लिप्तम्-उपदिग्धम्, अनुलेपनेन-पौनः पुन्यानुलेपनेन उपचितं तलं-भूमिभागो येपा ते तथाविधाः, अतएव-'असुइवीसा'-अशुमध्य में, एक लाख तीस हजार योजन में शर्कराप्रभा पृथिवी के नारका के पच्चीस लाख नारकावास है, ऐसा मैंने और सभी अन्य तीर्थंकरों ने निरूपण किया है। वे पच्चीस लाख नरक अन्दर गोलाकार हैं, बाहर चौकोर हैं, नीचे खुरपा के समान तीखे हैं। प्रकाश का अभाव होने के कारण सदैव अंधकार से व्याप्त रहते हैं। वहां ग्रह, चन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्र और उपलक्षण से तारो रूप ज्योतिषकों का संचार नहीं होता वे मेद, चर्वी, मवाद तथा रुधिर और मांस के कोचड के लेप से पुनः पुनः लिप्त तले वाले होते हैं, इस कारण अशुचि और घृणास्पद हैं या તથા નીચેથી પણ એક હજાર જન ભાગને છોડીને મધ્યમાં એક લાખ ત્રીસ હજાર એજનમાં શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના નારકના પચ્ચીસ લાખ નરકાવાસ છે. - એવું મેં અને બધા તીર્થકરેએ નિરૂપણ કર્યું છે. તે પચ્ચીસ લાખ નરક અન્દર ગોળાકાર છે. બહાર ચતુરસ છે. નીચે ખુરપાના સરખા તીક્ષણ છે. પ્રકાશને અભાવ હેવાના કારણે સદૈવ અંધારાથી વ્યાપ્ત રહે છે. ત્યા ગ્રહ, ચન્દ્રમા, સૂર્ય, નક્ષત્ર અને ઉપલક્ષણથી તારા રૂપ તિષ્કને સ ચાર થતો નથી. તે મેદ, ચબી, મવાદ પર તથા લોહી અને માસના કીચડ લેપથી પુન પુન લિપ્ત તળવાળા હોય છે. આ કારણે અશુચિ Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२९ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.९ नैरयिकाणां स्थानानि चिवीभत्साः, अशुचय:-अपवित्राः,वीभत्सा:-अत्यन्तजुगुप्सिता विसावा अपक्वगन्धाः 'परमदुभिगंधा'-परमदुरभिगन्धाः, अत्यन्तदुर्गन्धयुक्ताः, 'काउअगणिवन्नाभा'-कापोताग्निवर्णाभाः--मायमानलोहाग्निवर्णकान्तयः 'कख्खडफासा' -कर्कशस्पर्शाः, कर्कशः-कठोरः स्पर्शी येपां ते तथाविधाः, 'दुरहियासा'-दुरध्यासाः, दुःखेन अध्यास्यन्ते-सह्यन्ते इति दुरध्यासाः-'असुभा णरगा'-अशुभाः नरकाः-नरकावासाः 'अशुभा णरगेसु वेयणाओ' अशुभाः नरकेषु वेदनाः भवन्ति, "एत्थ णं'-अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले 'सकरप्पभापुढवानेरइयाणं' शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्था नानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि, 'उववाएणं, समुग्धाएणं,सट्टाणेण'-उपपातेन-उपपातापेक्षया, समुद्घातेन-समुद्घातापेक्षया, स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया 'लोगस्स असंखेज्जइभागे'-लोकस्य असंख्येयभागे पर्याप्तापर्याप्तकाः शर्कराप्रभापृथि. वीनैरयिका वर्तन्ते, 'तत्थ णं वहवे सकरप्पभापुढवी नेरइआ परिवसंति-तत्र खलु -पूर्वोक्तस्थानेषु वहवः शर्कराप्रभापृथिवीनेर यिकाः परिवसन्ति, ते च शर्कराप्रअपक्व गंध वाले हैं, घोर दुर्गन्ध से युक्त हैं, कापोत अग्नि के वर्ण सरीखे हैं अर्थात् धोंकी जाती हुई लोहाग्नि के सदृश आभा वाले हैं। उनका स्पर्श बडा ही कठोर होता है, अतएव वे दुस्सह हैं । वे सभी नरक अशुभ हैं और वहां को वेदनाएं भी अशुभ हैं । इनमें शर्कराप्रभा के पर्याप्त अपर्याप्त नारकों के स्वस्थान कहे गए हैं। ___ उपपात की अपेक्षा, समुद्घात की अपेक्षा और स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग में पर्याप्त और अपर्याप्त शर्कराप्रभा के नारक रहते हैं। इन पूर्वोक्त स्थानों में शर्कराप्रभा के वहतसे नारक निवास करते हैं । वे कृष्ण वर्ण, कृष्ण आभा वाले, अत्यन्त उत्कृष्ट रोमांचजनक, भयानक और वासोत्पादक हैं । हे आयुष्मन् અને ઘણાસ્પદ છે અથવા અપક્વગ ધવાળા છે. ઘેર દુર્ગધેથી યુક્ત છે કપિત અગ્નિના ૨ગ સરખા છે. અર્થાત્ ધમાતા હાગ્નિના સરખી આભાવાળા છે. તેમને સ્પર્શ ખૂબજ કઠેર હોય છે. તેથી જ તેઓ દુ સહ છે. તે બધાં નરક અશુભ છે અને ત્યાની વેદનાઓ પણ અશુભ છે. તેમાં શર્કરા પ્રજાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકોના સ્વાસ્થાન કહેલા છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ સમુઘાતની અપેક્ષાઓ અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ લોકના અસ ગ્યાતમા ભાગમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત શર્કરપ્રભાના નારક રહે છે. આ પૂર્વોક્ત સ્થાનોમાં શર્કરામભાન ઘણું નારક નિવાસ કરે છે. તેઓ કૃષ્ણવર્ણ, કૃષ્ણ આભાવાળા, અત્યન્ત ઉત્કટ રામા જનક ભયાનક અને Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे भापृथिवीनैरयिकाः 'काला'-कृष्णाः-कृष्णवर्णाः, 'कालोभासा'-प्णावभासोरे गंभीरलोमहरिसा'-गम्भीरलोमहर्पाः-गम्भीर:-अत्यन्तोत्कटः, लोमहर्षः-रोमाश्वोद्गमो येपां ते गम्भीरलोमहर्पाः, अतएव 'भीमा,-भीमाः-भयानकाः उत्तासणगा' उत्त्रासनका:-उत्त्रासजनकाः, 'परमकिण्हा'-परमकृष्णाः -अत्यन्तकृष्णवर्णाः, 'वण्णेणं पण्णत्ता'-वर्णन-वर्णापेक्षया प्रज्ञप्ताः प्ररूपिताः सन्ति, 'समणाउसो ! हे श्रमणायुष्मन् ! 'ते णं निच्चं भीता'-ते खलु-पर्याप्तापर्याप्तकाः शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाः, नित्य-सर्वकालम्, भीताः-भयभीतास्तिप्ठन्ति, 'निच्चं तत्था'-नित्यं-सर्वकालम् त्रस्ताः-त्रासयुक्ताः, 'निच्चं तसिया'-नित्यं-सर्वकालं -त्रासिताः-त्रासं प्रापिताः, 'निच्चं उब्बिग्गा'-नित्यं सततम् उद्विग्ना:-उद्वेग वन्तः, 'निच्चं परममसहसंबद्धं गरगभयं'-नित्यं-सर्वकालम् परममशुभम्-अत्यन्तानिष्टम्, सम्बद्धम्-अनुबद्धं मध्ये विच्छेदवर्जितं नरकभयम् 'पच्चणुभवमाणा' -प्रत्यनुभवन्तः- प्रत्येकमनुभवन्तः 'विहरंति'-विहरन्ति-तिष्ठन्ति ॥सू०९।। ___ मूलम्-कहि णं भते ! वालुयप्पभापुढवीनेरइयाणं पजत्ता. पजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! वालुयप्यभापुढवीनेरइया परिवसति ? गोयमा ! वालुयप्पभापुढवीए अट्ठावीसुत्तर जोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहिता, हेटा चेगंजोयणसहस्सं वज्जित्तामझे छठवीसुत्तर जोयणसहस्से, एत्थ णं वालुयप्पभानेरइयाणं पन्नरसनिरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं । ते णं णरगा, अंतो वट्टावाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया, निच्चंधयारतमसा, क्वगयगह चंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा, मेयवसा पूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला, असुइवीसा, परमदुब्भिगंधा, काउयअश्रमण ! वे वर्ण की अपेक्षा से परमकृष्ण कहे गए हैं। वे नारकं सदैव भयभीत रहते हैं, सदैव त्रासयुक्त होते हैं, सदैव त्रास को प्राप्त रहते हैं, सदैव उद्वेगयुक्त रहते हैं और निरन्तर बने रहने वाले अत्यन्त अशुभ नरकभय का अनुभव करते हुए वहां रहते हैं ॥९॥ ત્રાપાદક છે હે આયુષ્યનું શ્રમણ ! તેઓ વર્ણની અપેક્ષાએ પરમ કૃષ્ણ કહેલાં છે તે નારકે સદૈવ ભયભીત રહે છે. સદૈવ ઉગ ચુત રહે છે અને નિરંતર બનનારા અત્યન્ત અશુભ નરક ભયને અનુભવ કરતા થકા ત્યાં રહે છે ! Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३१ प्रमेयवोधिनी टीका हि. पद २ सू.१० नैरयिकाणां स्थानानि गणिवन्नाभा, कक्खडफासा, दुरहियासा असुभा णरगा, असुभा रगेसु वेयणाओ, एत्थ णं वालुयव्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता, उववाएणं लोयस्त असंखेज्जइ भागे, समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, सटाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ जं वहवे वालुयप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति - काला कालोभासा गंभीर लोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वण्णं पण्णत्ता समणाउसो ! । ते णं निच्चं भीया निच्चं तत्था, निच्वं तसिया, निच्चं उच्विग्गा निच्च परममसुहसंबद्ध रगभयं पञ्चणुब्भवमाणा विहति ॥ सू० १०॥ छाया— कुत्र खलु भदन्त ! वालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाणं पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! वालुका प्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! वालुकाप्रभा पृथिव्या अष्टाविंशत्युत्तरयोजनशतसह ह्रवाहल्याया उपरि एकं योजनसहस्रमवगाह्य, अधथैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये पविंश शब्दार्थ - (कहि णं भंते ! वालुयप्पभा पुढवीनेरइयाणं पज्जन्त्तापज्जताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! वालुकाप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहाँ कहे गए हैं ? ( कहि णं भंते ! वालुयापुढवीनेरइया. परिवसंति ?) हे भगवन् ! वालुकाप्रभा के नारक कहाँ निवास करते हैं ? (गोयमा ! वालुयप्पभापुढचीए अट्ठावीसुत्तरजोयणसय सहस्सबाहल्लाए ) हे गौतम ! एक लाख अट्ठाईस हजार योजन मोटी वालुकाप्रभा पृथिवी के (उवरिं) ऊपर के (एग जोयणसहस्सं) एक एजार योजन (ओगाहित्ता) अवगाहन करके (हेडा चेगं जोयणसहस्सं वजित्ता) और नीचे एक हजार योजन छोडकर (मज्झे शब्दार्थ - ( कहिणं भंते । वालुयष्पभा पुढवी नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन वासुप्रला पृथ्वीना पर्याप्त भने अपर्याप्त नारन स्थान यासां छे ? ( कहिणं भंते । वालुयप्पभा पुढवी नेरइया परिवसंति 1) लगवन् वासुडायलाना ना२५ श्या निवास उरे छे ? (गोयमा । वालुयप्पभा पुढवीए अट्ठावीसुत्तरजोयणसयसहम्सवाहल्लाए ) हे गौतम । भेड परना हुन्नर योजन भोटी वासुप्रला पृथ्वीना (उअरिं) मेड डलर थोन्न (ओगाहित्ता) भवगाहन पुरीने લાખ અશ્ચાવીસ ( एगं जोयणसहसं) (हेट्टा चेंगं जोयणसहसं Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ દરર प्रक्षापनासूत्रे त्युत्तरयोजनसहस्रे, अत्र खलु पालुकाप्रमापृथिवीनैरयिकाणां पञ्चदशनरकावासशतसहस्राणि भवन्तीत्या ख्यमम् । ते खलु नरका अन्तो वृत्ताः, वहिश्चतुरस्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थान संस्थिताः, नित्यान्धकारतामसाः, व्यपगतग्रहचन्द्रसूरनक्षत्र ज्योतिप्कपथाः, मेदवसापूतिपटलरुधिरमांस कर्दमलिप्तातुलेपनतलाः, अशुचिविस्राः परमदुरभिगन्धाः कापोताग्निवर्णाभाः वर्कशस्पर्शाः दुरध्यासाः, अशुभा नरकपु वेदनाः, अत्र खल वालुकाप्रमापृथिवीनरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपतेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, तत्र खलु बहवो वालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति-कालाः कालावभासाः गम्भीरलोमहर्पाः भीमाःउत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुपन ! । ते खलु नित्यं भीताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यं त्रासिताः, नित्यमुद्विग्नाः, नित्यं परमामुखसम्बद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ।। सू० १०॥ टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकवालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! वालुयप्पभापुढवीनेरइयाण'-हे भदन्त ! कुत्र खलु वालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् छच्चीसुत्तरजोयणसहस्से) बीच में एक लाख छब्बीस हजार योजन भाग में (एत्थ णं) यहां (वालयप्पभापुढवीनेरइयाणं) वालुकाप्रभा पृथ्वी के नारकों के (पन्नरसनिरयाससयसहस्सा) पन्द्रह लाख नारका. वास (भवंतीति मक्खायं) होते हैं, ऐसा कहा है (ते णं णरगा) वे नरक (अंतो वट्टा) भीतर से गोल हैं इत्यादि पूर्ववत् ॥१०॥ टीकार्थ-अब वालुकाप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है । गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-भगवनू ! वालुकाप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां कहे हैं ? इसी को स्पष्ट करने के लिए. कहा-भगवनू वालुकाप्रभा प्रथिवी के नारक कहां निवास करते हैं ? हे भगवान ने वजित्ता) मने नीये मे ७०२ रन छोडीन. (मज्झे छब्बीसुत्तरजोयणसय. सहस्से) क्यमा ४ सय ७०वीस २ योरन Ani (एत्थणं) मही (वालुयापभा पुढवी नेरइयाणं) वायुप्रमा पृथ्वीन ना२३। (पन्नरसनिरयावाससयसहरसा) ५४२ सा ना२पास (भवंतीति मक्खाय) थाय छे सेभ यु छ (तेणं णरगा) ते न२४ (अंतो वट्टा) २५ ४२थी गौण छ. त्याशिवाय पूर्ववत् ॥१०॥ ટીકાઈ–હવે વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે. Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१० नैरयिकाणां स्थानानि 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञन्तानि ? प्ररूपितानि ? सन्ति, तदेव प्रकारान्तरेण स्फुटयितुमाह-'कहि णं भंते ! वालुयप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन प्रदेशे वालुकाप्रमापृथिवीनैरयिकाः परिवसंति ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'वालयप्पभापुढवीए'-चालुकाप्रभाषथिव्याः, 'अट्ठावीसुत्तरजोयणसयसहस्तवाहलाए' अष्टानिंगयुत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्यायाः अष्टाविंशतिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः उपरि उपरि-अप्रभागे एग जोयणसहस्सं ओगाहित्ता'-एकं योजनसहस्रम् अश्गाद्य 'हेटा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता'-अधश्च-अधस्तात् एकं योजनसहा वर्जयित्वा 'मज्झे छब्बीमु. त्तर जोयणसयसहस्से'-मध्ये-मध्यभागे, पड़विंगत्युत्तरयोजनगतसहस्र-पइविंशतिसहस्राधिकलक्षयोजनेमु एत्थ णं'-अत्र खलु-उपयुक्तस्थले 'वालयप्पमापुढयो नेरइयाणं-बालुकाप्रभापृथिवीनरयिकाणाम् 'पम्नरस निरयावाससयसहस्सा'पञ्चदश नरकावासगतसहस्राणि-पञ्चदशलक्षनरकावासाः, "भवंतीति मक्खायं भवन्तीत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैस्तीर्थकृद्भिश्च, 'तेणं णरगा अंतो वट्टा'ते खलु-पूर्वोक्ताः, नरका:-पञ्चदशलक्षनरकावासाः, अन्तो-मध्ये-आभ्यन्तरे इत्यर्थः वृत्ताः-वृत्ताकाराः, 'वाचिउरंसा' वहिभांगे चतुरस्त्राः-चतुरस्नाकाराः, 'अहे खुरप्पसंठाणसठिया'- अधः-अधोभागे क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिता:-क्षुरप्रस्यउत्तर दिया-एक लाख अट्ठाईस हजार योजन सोटी वालकाप्रभा पृथ्वी के ऊपर के एक हजार योजन और नीचे से भी एक हजार योजन भृभाग को छोडकर बीच में जो एक लाख छब्बीस हजार योजन भूमि भाग है, उसमें वालुकाप्रमा के नारकों के पन्द्रह लाख नारकावास हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थकरों ने भी कहा है। वे नारक अर्थात् नारकावाम भीतर से गोलाकार हैं, बाहर से શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેના સ્થાન કયા કહ્યા છે ? તેને સ્પષ્ટ કરવાને માટે ફરીથી કહ્યું હે ભગવન | વાલુકાપ્રભા પૃથિવીના નારક કયા નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યો–એક લાખ અડચાવીસ હજાર ચોજન મોટી વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના એક હજાર જન અને નીચેથી પણ એક હજાર જિન ભૂભાગને છોડીને વચમા જે એક લાખ છવ્વીસ હજાર જન ભૂમિ ભાગ છે, તેમાં વાલુકાપ્રભાના નારકના પદર લાખ નારકાવાસો છે. એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરેએ પણ કહ્યું છે તે નરક અથવા નરકાવાસ અંદરથી ગોળાકાર છે, બહારથી ચરસ છે. प्र० ८० Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतापनासूत्र प्रहरण विशेपस्येव संस्थानम्-तीक्ष्णतालक्षण आकारस्तेन संस्थिताः-व्यवस्थिताः तथाविधा इत्यर्थः, 'निच्चंधयारतमसा-नित्यान्धकारतामसाः, नित्यं-सर्वकालं तमसा प्रकाशाभावेन अन्धकारावृता इत्यर्थः 'ववगयगहचंदसूरनक्सत्तजोइसप्पहा' -व्यपगतग्रहचंद्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्कपथाः-व्यपगतः-परिभ्रष्टः, ग्रह चन्द्र सूर्य नक्षत्ररूपाणां तारारूपाणाञ्च ज्योतिप्काणां-पन्थाः-मागी येभ्यस्ते तथाविधा इत्यर्थः, 'मेदवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललिताणुलेवणतला'-मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसचिक्खिल्ललिप्तानुलेपनतला:-दोवसापूतिपटलरुधिरमांसर्यश्चिक्खिल्ल:-कर्दमस्तेन लिप्तम्-उपदिग्धम्, अनुलेपनेन-सकल्लिप्तस्य पौनः पुन्योपलेपनेन उपचितम्,तलम्-अधोभूमिमागे येषां ते तथाविधाः, 'असुइ. वीसा'-अशुचिवीभत्साः, अशुचयः-अपवित्राः, वीभत्सा:-अत्यन्त जुगुप्सिताः वित्रावा-अपक्वगन्धयुक्ता इति तदर्थः, 'परमदुनिभगंधा'-परमदुरभिगन्धाःअत्यन्तदुर्गन्धयुक्ताः, 'काउअगणिवन्नाभा'-कापोताग्निवर्णामा:-मायमान लोहाग्निवर्णकान्तयः 'कक्खडफासा'-कर्कशरपर्शाः-कर्कगः-अत्यन्तकठोरः स्पर्शी येषां ते कर्कशस्पर्शाः, 'दुरहियासा'-दुरध्यासाः, दुःखेन अध्यास्यन्ते सह्यन्ते इति दुरध्यासाः, दुःसहा इत्यर्थः, 'अनुभा णरगा'-अशुमा नरका:-पूर्वोक्तनरकावासा, 'असुभा णरगेसु वेयणाओ'-अशुभा नरकेषु वेदना, भवन्ति, "एत्थ णं'-अत्र खलु -उपर्युक्तस्थले 'वालयप्पभापुढवीनेरइयाणं'-बालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम्, चौकोर हैं और नीचे क्षुरन नामक शस्त्र के समान-तीक्ष्ण है । वे सदैव प्रकाश का अभाव होने से अंधकारमय रहते हैं। वहां ग्रह, चन्द्र, सूर्य, नक्षत्र आदि ज्योतिष्क नहीं हैं। वे मेद, चर्बी, मवाद, रुधिर और सांस के कीचड के लेप सेलिप्त तलभाग वाले हैं । अशुचि और वीभत्स हैं या अपक्व गंध से युक्त हैं, घोर दुर्गन्ध वाले हैं। कापोत अग्नि के रंग के हैं अर्थात् धौं की जाती हुई लोहाग्नि के समान वर्ण वाले हैं। उनका स्पर्श अत्यन्त ही कठोर है, वे दुस्सह हैं। इस प्रकार वे नरक अशुभ हैं और वहां की वेदनाएं ली अशुभ हैं। અને નીચે મુર, અસ્સાના સરખા તીણ છે. તેઓ સદૈવ પ્રકાશને અભાવ હવાથી અધિકાર મય રહે છે. ત્યાં ગ્રહ. ચન્દ્ર, સૂર્ય, નક્ષત્ર આદિ તિષ્ક નથી હોતાં. તેઓ મેદ ચબી, મવાદ પરૂ લેહી અને માસના કીચડના લેપથી લિસ તળભાગવાળા છે. અશુચિ અને બીભત્સ છે એમ અપકવ ગધથી ચુક્ત છે. ઘોર દુર્ગધવાળા છે કાપત અગ્નિના રગના છે અર્થાત્ ધમેલા લેહાગ્નિના સમાન રંગવાળા છે. તેમને સ્પર્શ અત્યન્ત કઠોર હોય છે. તેઓ દુસહ છે. આવી જાતના તે નરકે અશુભ છે અને ત્યાંની વેદનાઓ પણ અશુભ છે. Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१० नैरयिकाणां स्थानानि 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा' एण्णत्ता' -स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे'-उपपातेन-उपपातापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे, 'समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइमागे' समुद्घातेन लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे इत्मर्थः 'सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइमागे'-स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे इत्यर्थः 'तत्थ णं वहवे वालयप्पभापुढवीनेरइया परिवसति'-तत्र खलु-उपयुक्तस्थाने बहवो वालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति, ते च नैरयिकाः काला'-कृष्णाः 'कालोभासा' -कृष्णावभासा:-अत्यन्तकृष्णवर्णकान्तयः, अत एव 'गंभीरलोहरिसा'- गम्भीरलोमहर्षाः-गम्भीरः -अतीवोत्कटः, दर्शनेन लोमहर्षः-रोमाञ्चोद्गमो येभ्यस्ते तथाविधाः, अतएव 'भीमा-भयङ्कराः 'उत्तासणगा'-अतीव त्रासोत्पादकाः 'परमकृष्णाः-अतीय कृष्णवर्णाः, 'वण्णेणं पण्णत्ता' वर्णेन-वर्णापेक्षया प्रज्ञप्ताः 'समणाउसो !' हे श्रमणायुष्मन् ! 'तेणं निच्च भीता' ते खलु नैरयिकाः नित्यं-- सर्वकालं भीताः-भययुक्तास्तिष्ठन्ति, 'पिच्चं तत्था'-नित्यं-सर्वकालं त्रासिताः ____ उपर्युक्त स्थानों में वालुकाममा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहे गए हैं । उपपान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, लसुद्धात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में होते हैं। वहां वालुकाममा पृथिवी के बहुत-से नारक रहते हैं। वे नारक जीव काले हैं, अत्यन्त कालो कान्ति बाले हैं, अतएव उन को देखने मात्र से उत्कृष्ट रोमांच हो आता है । वे भयंकर और तीव्र त्रासजनक होते हैं । हे आयुप्मन् अमग ! वे वर्ण से अत्यन्त ही कृष्ण होते हैं । वे नारक निरन्तर भययुक्त रहते हैं, सर्वदा त्रासयुक्त बने रहते हैं और उन्हें सदैव त्रास पहुंचाया निरन्तर रहता है-वे आपस में भी एक दूसरे को ઉપર્યુક્ત સ્થાનોમા વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકના સ્થાન કહેલા છે. ઉપ૨ાતની અપેક્ષાએ લેકના અસ ખ્યાતમા ભાગમા, સમદ ઘાતની અપેક્ષાએ લેકના અસ યાતમાં ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં થાય છે. ત્યા વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના ઘણા નારક રહે છે. તે નારક જીવ કાળા છે. અત્યન્તકાળી કાન્તિવાળા છે. તેથી જ તેમને જોવા માત્રથી ઉત્કૃષ્ટ રામા થઈ આવે છે. તેઓ ભયંકર અને તીવ્ર વાસ જનક હોય છે. તે આયુમન્ શ્રમણ ! તેઓ રગે ખૂબજ કૃણ હેય છે. તેઓ (નાર) નિરન્તર ભયયુક્ત રહે છે, સર્વદા ત્રાસ યુક્ત રહે છે. અને Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३६ प्रज्ञापनासूत्रे - त्रास प्रापिताः परस्परं, परमाधार्मिक, निच्चं उच्चिग्गा' - नित्यं सततम् उद्विग्नाः- उद्वेगवन्तस्तिष्ठन्ति, 'निच्चं परमममुहं संबद्धं णरगमय' - नित्यम्सर्वकालम् परमामुखसम्बद्धम् - अत्यंत दुःखानुबद्धम् अन्तराव्यवच्छेदरहितं नरकभयम्, 'पचणुभवमाणा'- प्रत्यनुभवन्तः - प्रत्येकं वेदयमानाः 'विहरंति'विहरन्ति - तिष्ठन्ति || सू० १० ॥ मूलम् - कहि णं भंते! पंकष्पभापुढवीनेरड्याणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते! पंकप्पभापुढवी नेरइया परिवसंति ? गोयमा ! पंकप्पभापुढवीए वीसुत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिं एवं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हेट्रा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता मज्झे अट्ठारसुत्तरे जोयणसय सहस्से, तत्थ णं पंकप्पापुढवीनेरयाणं दसनिरयावास सय सहस्सा भवतीति मक्खायं । ते णं णरगा अंतो वहा, वाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निच्चधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा, मेयवसाप्यपडलरुहिरमं सचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुभिगंधा काउय अग णिवन्नाभा कश्खडप्फासा दुरहियाला असुमा णरंगा, असुभा रगेस वेचणाओ, एत्थ णं पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं पजत्तापज्जन्तगाणं ठाणा पण्णा । उबवाएणं लोयस्स असंखेज्जइ भागे, समुग्धाएणं लोयस्त असंखेजइभागे, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे पंकप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति-व - काला कालोभासा गंभीर लोमहरिसा भीमा उत्तासणगा सताते रहते हैं और परमाधार्मिक देव भी उन्हें सताते रहते हैं, इस कारण वे निरन्तर उद्विग्न बने रहते हैं । सदैव चालू रहने वाले अत्यन्त दुःखमय नरकभय का अनुभव करते रहते हैं ॥१०॥ તેને હુ મેશા ત્રાસ પહેાચાડવામા આવે છે તેએ આપસમા પણ એક બીજાને સતત સતાવે છે અને પરમાધામિઁક દેવ પણ તેઓને સતાવ્યા કરે છે. તે કારણે તેઓ નિરન્તર ઉદ્વિગ્ન થઇ રહે છે. સદૈવ ચાલુ રહેવાવાળા અને અત્યન્ત દુઃખમય નરકાગારના ભયના અનુભવ કર્યાં કરે છે, ૫ ૧૦ ॥ Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू ११ नैरयिकाणां स्थानानि ६३७ परमकिण्हा वष्णेणं पण्णता समणाउसो!। तेणं निच्च भीया, निच्च तत्था, निच्चं तसिया, निच्चं उबिग्गा, निच्चं परमलसुहसंबद्धं णरगभयं पञ्चणुभवमाणा विहरंति ॥सू० ११॥ छाया कुत्र खलु भदन्त ! पङ्कप्रभा पृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तकानां स्था. नानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! पङ्कप्रभा पृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! पङ्कप्रभापृथिव्या विंशत्युत्तरोयोजनशतसहस्रवाहल्याया उपरि एकं योजनसहस्रमवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये अष्टादशोत्तरे योजनशतसहस्र, अत्र खलु पङ्कप्रभापृथिवीनैरयिकाणां दश निरयावासशतसहस्राणि भव शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं पजत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! पंकप्रभा के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि णं भंते ! पंकप्पभा पुढवीनेरइया परिसंति ?) हे भगवन् ! पंकप्रभा के नारक कहां रहते हैं ? (गोयना ! पंकप्पभापुढवीए वीसुत्तरजोयणसयलहस्सवाहल्लाए) हे गौतम ! एक लाख बीस हजार योजन मोटी पंकप्रभा के (उचरिं एगं जोयणसहस्स) ऊपर काएक हजार योजन (ओगाहित्ता) अवगाहन करके (हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) नीचे एक हजार योजन छोडकर (मज्झे) मध्य में (अट्ठारसुत्तरे जोधणसयसहस्से) एक लाख अठारह हजार योजन में (एत्थ णं) यहां (पंकप्पमापुढवीनेरइयाणं) पंकप्रभा पृथिवी के नारकों के (दस निरयावाससयसहस्सा) दश लाख नरकावास (भवंतीति मक्खायं) हैं ऐसा कहा है। शेष शब्दार्थ पूर्ववत् ॥११॥ हाथ-(कहि णं भंते । पकप्पभा पुढवी नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन । ५४मलाना पर्यात भने २५५र्यात नाना स्थान ध्या ४३॥ ४॥ छ ? (कहि ण भंते । पंकापभा पुढवी नेरइया परिवसंति ?) भगवन् ! ५४प्रसाना ना२४ ४या २७ छ ? (गोयमा | पंकपमा पुढवीए वीसुत्तरजोयणसयसहस्स बाहल्लाए) 3 गौतम : Atm वीस १२ योन मोटी ५४प्रमाना (उपरि एग जोयणसहस्सं) ५२ मे २ यान (ओगाहित्ता) माउन ४शने (हिट्ठा चेंगे जोयणसहसं वज्जित्ता) नायना मे १२ योरन त्याने (मज्ञ) मम (अट्ठारसुत्तरे जोयणसयसहरसे) मे स २१ढा२ १२ योरानमा (पत्थण) गडी (पंकापमा पुढवी नेरइयाण) ५४मा पृथ्वीना नासाना (दसनिरयावासमयसहम्सा) श स ना२५पास (भवंतीति मक्खाय) छे सेम કહ્યું છે શેષ શબ્દાર્થ પૂર્વવત્ છે ૧૧ છે Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे -त्रास प्रापिताः परस्परं, परमाधार्मिकैा, 'निच्चं उचिग्गा'-नित्यं-सततम् उद्विग्नाः-उद्वेगवन्तस्तिष्ठन्ति, 'निच्चं परममसुहं संबद्धं णरगभयं'-नित्यम्सर्वकालम्, परमासुखसम्बद्धम्-अत्यंतदुःखानुबद्धम् अन्तराव्यवच्छेदरहित नरकमयम्, 'पञ्चणुभवमाणा'-प्रत्यनुभवन्तः-प्रत्येकं वेदयमानाः 'विहरंति'विहरन्ति-तिष्ठन्ति ।।सू० १०॥ मूलम्-कहिणं भंते! पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता ? कहि णं भंते! पंकप्पभापुढवी नेरइया परिवसंति ? गोयमा ! पंकप्पभापुढवीए वीसुत्तरजोयणसयसहस्लबाहल्लाए उरि एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वजित्ता मज्झे अट्ठारसुत्तरे जोयणसयसहस्से, तत्थ णं पंकप्पभापुढवोनेरझ्याणं दसनिरयावाससयसहस्ला भवंतीति भक्खायं । ते णं णरगा अंतो वट्टा,, बाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निच्चंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा, मेयवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुभिगंधा काउय अग. णिवन्नाभा कश्खडप्फासा दुरहियासा असुभा णरगा, असुभा णरगेसु वेयणाओ, एत्थ णं पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता । उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइ भागे, समुग्धाएणं लोयस्त असंखेजइभागे, सटाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहके पंकप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति-काला कालोभासा गंभीर लोमहरिसा भीमा उत्तासणगा सताते रहते हैं और परमाधार्मिक देव भी उन्हें सताते रहते हैं, इस कारण वे निरन्तर उद्विग्न बने रहते हैं। सदैव चालू रहने वाले अत्यन्त दुःखमय नरकभय का अनुभव करते रहते हैं ॥१०॥ તેઓને હમેશા ત્રાસ પહોચાડવામાં આવે છે–તેઓ આપસમાં પણ એક બીજાને સતત સતાવે છે અને પરમધામિક દેવ પણ તેઓને સતાવ્યા કરે છે. તે કારણે જો નિરન્તર ઉદ્વિગ્ન થઈ રહે છે. દેવ ચાલુ રહેવાવાળા અને અત્યન્ત ખમય નરકાગારના ભયને અનુભવ કર્યા કરે છે. જે ૧૦ છે Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.११ नैरयिकाणां स्थानानि ६३७ परमकिण्हा वष्णेणं पण्णत्ता समणाउलो ।। ते णं निच्च भीया, निच्च तत्था, निच्चं तलिया, निच्चं उठिवग्गा, निच्चं परममसुहसंबद्धं णरगमयं पञ्चणुभबमाणा विहरति ।।सू० ११॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! पङ्कप्रभा पृथिवीनरयिकाणां पर्याप्तकानां स्था. नानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! पङ्कप्रभा पृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! पङ्कप्रभापृथिव्या विंशत्युत्तरोयोजनशतसहस्रवाहल्याया उपरि एकं योजनसहस्रमवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये अष्टादशोत्तरे योजनशतसहस्र, अत्र खलु पङ्कप्रभापृथिवीनैरयिकाणां दश निरयावासशतसहस्राणि भव शब्दार्थ-(कहि णं अंते ! पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं पजत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! पंकप्रभा के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहिणं भंते ! पंकप्पमा पुढवीनेरइया परिबसंति ?) हे भगवन् ! पंकप्रभा के नारक कहां रहते हैं ? (गोयला ! पंकप्पभापुढवीए वीसुत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए) हे गौतम ! एक लाख बीस हजार योजन मोटी पंकप्रभा के (उपरि एगं जोयणसहस्सं) ऊपर काएक हजार योजन (ओगाहित्ता) अवगाहन करके (हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) नीचे एक हजार योजन छोडकर (मज्झे) मध्य में (अहार सुत्तरे जोधणसयसहस्से) एक लाख अठारह हजार योजन में (एत्य णं) यहां (पंकप्पभापुढवीनेरइयाणंपंकप्रभा पृथिवी के नारकों के (दस निरयावाससयसहस्सा) दश लाग्व नरकावास (भवंतीति मक्खायं) हैं ऐसा कहा है ।शेष शब्दार्थ पूर्ववत् ॥११॥ हाथ-(कहि णं भंते | पकप्पभा पुढवी नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) मापन । ५४मान पर्याप्त मने २५५र्यास नाना स्थान ४यां ४या ४ा छ ? (कहि णं भंते । पंकापभा पुढवी नेरइया परिवसंति ?) मापन् । ५४माना ना२४ ४या २९ छ ? (गोयमा । पंकापभा पुढवीए वीसुत्तरजोयणसयसहस्स बाहल्लाए) 3 गौतम | ४ सा वीस २ योरन मोटी ५४माना (उचरिं एग जोयणसहस्स) ७५२ १२ योन (ओगाहित्ता) अपमान ४शन (हिट्टा चेगे जोयणसहसं वज्जित्ता) नायना से २ योरन त्याने (मझे) भ६मा (अद्वारमुत्तरे जोयणमयसहस्से) मे atm २०१२ २ योनिमा (एत्थण) गडी (पंकापमा पुढवी नेरइयाण) ५४असा पृथ्वीना नानो (दसनिरयावासमयसहम्सा) ६० स ना२४ास (भवंतीति मक्खाय) छे सेम કહ્યું છે શેપ શબ્દાર્થ પૂર્વવત્ છે ૧૧ Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०० - प्रशापनास्त्रे मूलम्-कहि णं संते ! ये दियागं एज्जत्तापज्जत्तगाणे ठाणा पण्णता ? गोयमा ! उडुलोए तदेकदेसभाए, अहोलोए तदेक देसभाए, तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नईसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निझरेसु चिल्ल. लेसु पल्ललेसु वप्रिणेसु दीवेसु लमुद्दे सव्वेसु चेव जलासएसु जलदाणेसु, एत्य णं वेइं दियाणं पजत्तापज्जनगाणं ठाणा पण्णत्ता, उववाएणं लोगश्त असंखज्जइभाए, समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइभाए, सटाणेगं लोयस्स असंज्जइभाए। कहि णं भंते ! तेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता ? गोयमा ! उडलोए तदेकदेसभाए, अहोलोए तदेकदेसभाए, तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नईसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निज्झरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीदेसु समुदेसु सव्वेसु चेव जलासएसु जलढाणेसु, एत्थ णं तेइंद्रियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता । उववाएणं लोयस्स असंखेज्जईभाए, समुग्घाएणं लोयस्त असंखेज्जइभाए, सट्टाणेणं लोयस्त असखेज्जइभागे। कहि णं भंते ! चरिंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! उडलोए तदेकदेसभाए, अहोलोए तदेकदेसभाए, तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नईसु दहेसु वावीसु प्रकार के हैं, विशेषता रहित हैं, उनमें कोई नानात्व नहीं है और वे सम्पूर्ण लोक में व्याप्त हैं। हे आयुष्मान् अमण ! ऐसा मैंने और अन्य सब तीर्थकरों ने भी प्ररूपण किया है ॥६॥ હે આયુમન્ શ્રમણ ! એવું મેં અને અન્ય સર્વ તીર્થકરોએ પણ પ્રરૂપણ કર્યું છે કે ૫ છે Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू ६ दोन्द्रियादीनां स्थानानि पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निज्जरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीबेसु समुद्देसु, सव्वेसु चेव जलासएसु जलटाणेसु, एत्थ णं चउरिदियाणं पज्जत्तापज्जतगाणं ठाणा पण्णत्ता। उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभाए समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइभाए, सटाणेणं लोयस्स असंवेजहभागे। कहि णं भंते ! पंचिंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! उद्दलोए तदेकदेसभाए, अहोलोए तदेकदेसभाए, तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नईसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निज्झरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीवेसु समुद्देसु, सव्वेसु चेव जलालएसु जलटाणेसु, एत्थ णं पंचिंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता। उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभाए, समुग्घाएणं लोयस्त असंखेज्जइभाए, सटाणेणं लोयस्त असंखज्जइभाए॥सू०६॥ छाया कुत्र खलु भदन्त ! द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! ऊर्ध्वलोके-तदेकदेशभागे, अधोलोके-तदेकदेशभागे, तिर्यग्लोके अवटेषु तडागेषु नदीपु द्रहेषु वापीषु पुष्करिणीवु दीर्घिकासु गुजालिकामु सरस्सु सरःपडूक्तिकासु सरःसरःपडूक्तिकामु विलेषु विलपक्तिकामु उज्झरेषु निझरेषु चिल्ललेषु पल्वलेषु वप्रेषु द्वीपेषु समुद्रेषु सर्वेषु चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, अत्र खल द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्या संख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे। कुत्र खलु भदन्त ! त्रीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! ऊर्ध्वलोके तदेकदेशभागे, अधोलोके तदेकदेशभागे तिर्यग्लोके अवटेषु तडागेपु नदीषु ह्रदेषु वापीपु पुष्करिणीपु दीर्घिकासु गुञ्जालिकासु सरस्सु सरःपक्तिकामु विलेषु विलपइक्तिकासु उज्झरेपु निर्झरेपु चिल्ललेषु पल्वलेषु वप्रेषु द्वीपेषु समुद्रेपु सर्वे चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, अत्र खलु त्रीन्द्रि प्र० ७६ Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासन ६०२ याणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञातानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येय भागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे। कुत्र खलु भदन्त ! चतुरिन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! ऊर्ध्वलोके तदेकदेशभागे, अधोलोके तदेकदेशभागे, तिर्यग्लोके अवटेषु तडागेषु नदीपु हूदेपु वापीषु पुष्करिणीपु दीपिकामु गुञ्जालिकामु सरस्नु सरःपंक्तिकासु सरःसर पक्तिकामु विलेपु विलपक्तिकामु उज्झरेषु निझरेपु चिल्ललेपु पल्वलेषु वप्रेषु द्वीपेषु समुद्रेषु, सर्वेषु चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, अत्र खलु चतुरिन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्ययभागे। कुत्र खलु भदन्त ! पञ्चन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि? गौतम ! ऊर्ध्वलोके तदेकदेशभागे, अधोलोके तदेकदेशभागे, तिर्यग्लोके अवटेषु तडागेषु नदीषु इदेषु वापीपु पुष्करिणीषु दीर्घिकास गुञ्जालिकामु सरस्सु सरःपङ्क्तिकासु सरस्सर पङ्क्तिकासु बिलेषु विलपक्तिकासु उज्झरेषु निर्झरेषु चिल्ललेषु पल्वलेषु वप्रेषु द्वीपेषु समुद्रेपु सर्वेषु चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, अत्र खलु पञ्चेन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे । सू०६॥ टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकद्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय सामान्यपश्चेन्द्रियाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! वेइंदियाणं पज्जत्तापजत्तगाणं शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! वेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता?) भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त डीन्द्रिय जीवों के स्थान कहां कहे हैं ? (गोयमा ! उड्डलोए तदेकदेसभाए) हे गौतम ! ऊर्ध्व लोक के अन्दर उसके एक देश भाग में (अहोलोए तदेकदेसभाए) अधोलोक में उसके एक भाग मे इत्यादि पूर्ववत् शब्दार्थ समझलेना चाहिए ॥६॥ टीकार्थ-अब पर्याप्त और अपर्याप्त द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चौइन्द्रिय तथा पंचेन्द्रिय जीवों के स्वस्थान आदि की प्ररूपणा करते हैं। गौतम! शहाथ-(कहि णं भंते | वेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ) 3 लान् । पर्याप्त मने अपर्याप्त वीन्द्रिय योना स्थान या छ ? (गोयमा ! उडूढलोए तदेकदेसभाए) गौतम Bq सोनी १२ तेना में देश भागमा (अहोलोए तदेकदेसभाए) मधासोमा मने तेना मे टेश मागमा त्या પૂર્વવત્ શબ્દાર્થ સમજી લેવા જોઈએ છે ? ટીકાર્થ–હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત દ્વિન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય તથા Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrafat टीका द्वि. पद २ सू६ द्वीन्द्रियादोनां स्थानानि ६०३ ठाणा पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कुत्र खलु द्वीन्द्रियाणाम् . पर्यातापर्याप्तकानाम् स्थानानि - स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह - 'गोयमा' हे गौतम ! 'उडूलोए' ऊर्ध्वलोकं 'तदेकदेसभागे' तदेकदेशभागे- मेरुपर्वता दिवाप्यादिषु 'अहोलोए तदेकदेस भागे' - अधोलोके, तदेकदेशभागे अधोलौकिक ग्रामकूपतडागादिपु पर्याप्तापर्याप्तद्वीन्द्रियाणां बहूनां प्रायशो जलसंभूतानां शङ्खप्रभृतीनां स्थानानि भवन्ति, 'तिरियलोए'- तिर्यग्लो के 'अगढेसु'अवटेषु - कूपेषु 'तलाएसु' - तडागेषु 'नदीसु' नदीषु 'दहेसु' - द्रहेषु - हदेषु 'बावीस ' वापीषु चतुरस्राकारखातरूपामु 'पुक्खरिणी छु' पुष्करिणीपु- वृत्ताकार खातभूमिरूपासु 'दीहियासु' - दीर्घिकासु 'गुंजालियासु' - गुञ्जालिकासु - लघुदीर्घिकासु 'सरेछु' - सरस्सु 'सरपंतियासु' - सरः पक्तिका 'सरसरपंतियासु' - सरःसरः पङ्क्तिका सु-पूर्वोपदर्शितासु 'विलेसु' - विलेषु 'विलपंतियासु' - विलपक्तिकासु 'उज्झरेमु ' -उज्झरेषु - गिर्यम्भसां प्रस्रवेषु 'निज्झरेसु' निर्झरेषुस्वामी ने प्रश्न किया- भगवन् ! दो इन्द्रिय वाले पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों के स्वस्थान कहाँ कहे गए हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं - हे गौतम! 'ऊर्ध्वलोक में उसके एक भाग में अर्थात् मेरुपर्वत आदि की वापी आदि में होते हैं, अधोलोक के एक भाग में अर्थात् अधोलौकिक ग्राम, कूप, तालाब आदि में पर्याप्त तथा अपर्याप्त जल में उत्पन्न होने वाले शंख आदि बहुत-से दीन्द्रिय जीवों के स्थान होते हैं । तिछे लोक में कूपों में, तालाबों में, नदियों में, द्रहों में, चौकोर खोदी हुई बावडियों में, वृत्ताकार खोदी हुई भूमि में दीर्घिकाओं (लम्बी वावडियों) में, गुंजालिकाओं (लघु दीर्घिकाओं) में, सरोवरों में, पंक्तिबद्ध सरोवरों में, पूर्वोक्त सर-सरपंक्तियों में, बिलों में, પચેન્દ્રિય જીવેાના સ્વસ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરે છે. , શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્સો-ભગવન્! એ ઇન્દ્રિયવાળા પર્યાસ અને અપર્યાપ્ત જીવાના સ્વસ્થાન કયાં કહેલાં છે? શ્રી ભગવાન્ ઉત્તર આપે છેડે ગૌતમ! ઉર્ધ્વ લેાકમાં તેના એક ભાગમા અર્થાત્ મેરૂ પર્યંત આદિની વાપી આદિમા થાય છે, અધેલાકના એક ભાગમાં અર્થાત્ અલૌકિક ગ્રામ, રૂપ, તલાવ આદિમા પર્યાપ્ત તથા અપર્યાસ જળમાં ઉત્પન્ન થનારા શંખ આદિ ઘણા દ્વીન્દ્રિય જીવેાના સ્થાન હાય છે. તિ ્ सोभा, वामोभां तसावोभा, नहीयोभा, डोभा, यतुरस मोहेसी वावडीयो મા, ઘૃત્તાકાર ખાદેલી જમીનમાં, લાખી વાડિયેામા, ગુ જાલિકાઓમાં (નાની થાવા), સરાવામાં, પંક્તિબદ્ધ સરાવરામાં, પૂર્વોક્ત સરસર પક્તિઓમાં, - - Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०४ प्रज्ञापनासूत्र गिर्यम्भसां - सदावस्थायिप्रस्रवेषु 'चिल्ललेसु'-चिल्लरेषु-अखातस्तोकजलाश्रयेषु भूप्रदेशेषु गिरिप्रदेशेषु वा, 'पल्ललेसु'-पल्वलेपु-अखाताल्पजलाश्रयेषु 'पल्ललेसु'-पल्वलेपु-अखाताल्पजलाश्रयेषु 'वप्पिणेसु'-वप्रेषु 'दीवेमु'-द्वीपेषु 'समुद्देसु' समुद्रेपु किमधिकम् ? 'सव्वेसु चेव जलासएम जलढाणेसु'-सर्वेषु चैव जलाश्रयेषु जलस्थानेषु 'एत्थ णं'-अत्र खल-उपर्युक्तस्थानेषु 'बेइंदियाणं पजत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता'-द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि, 'उववाए थे'-उपपातेन उपपातापेक्षयेत्यर्थः 'लोगस्स असंखेजइभागे' -लोकस्य असंख्येयभागे 'समुग्याए णं लोगस्स असंखेजइभागे' समुद्घातेनसमुदघातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे 'सहाणेणं लोयस्स असंखेजइभागेस्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे-पर्याप्तापर्याप्तका द्वीन्द्रियाः वर्तन्ते प्रागुक्तयुक्तेः, अथ पर्याप्तापर्याप्तकत्रीन्द्रियाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुं गौतमः पृच्छति-कहि ण भंते ! तेइंदियाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? हे भदन्त ! बिलपंक्तियों में, उज्झरों में, निझरों में, चिल्लरों में (विना खोदे अपने आप बने हुए छोटे गडहों में या गिरिप्रदेशों में) पल्वलों, (पोखरो) मे , वप्रो मे, दीपो मे, समुद्रो में, अधिक क्या कहा जाय, सभी जलाशयो में, सभी जलस्थानों में, द्वीन्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों के स्थान कहे हैं। उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग मे, समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, और स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, पर्याप्तक और अपर्याप्तक दीन्द्रिय जीव होते हैं। इसका कारण बतलाए अनुसार ही समझ लेना चाहिए। ___ अब श्रीगौतम स्वामी श्रीन्द्रिय पर्याप्नक एवं अपर्याप्तक जीवों के विषय में, प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त त्रीन्द्रिय બિલમાં, બિલપતિઓમાં, ઉજઝમા, નિઝામા, ચિલ્લરમ (વિનાદે આપોઆપ બનેલા નાના ખાડાઓમાં, અગર ગિરિપ્રદેશમાં) (૫૦–અલ્પ જળાશયમાં વપ્રે (કેટ)માં, દ્વીપમાં, સમુદ્રોમા, વિશેષ શું કહેવું, બધા જળા શોમા, બધા જળસ્થાનેમા, ક્રિીન્દ્રિય પર્યાય અપર્યાપ્ત જીના સ્થાન કહ્યા છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમા, સમુદુઘાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં પર્યાપક અને અપર્યાપ્તક પ્રિન્દ્રિય જીવ કહેવાય છે. તેનું કારણ પહેલા બતાવ્યા પ્રમાણે જ જાણવાનું છે. હવે શ્રી ગૌતમસ્વામી શ્રીન્દ્રિય પર્યાપ્તક તેમજ અપર્યાપક જીના વિષયમાં Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.६ द्वीन्द्रियादीनां स्थानानि कुत्र खलु त्रीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? भगवान् उत्तरयति- 'गोयमा' हे गौतम ! 'उडलोए'-ऊर्ध्वलोके 'तदेक्कदेसभाए-तदेकदेशभागे-मन्दरादिवाप्यादिपु 'अहोलोए तदेकदेसभाए'-अधोलोके तदेकदेशभागे-अधोलोकस्य ग्रामकूपतडागादिषु 'तिरियलोए' तिर्यग्लोके 'अगडेसु'-अवटेषु-कूपेषु 'तलाएसु'-तडागेषु 'नदीसु'-नदीषु 'दहेसु'-द्रहेपुहदेपु 'वावीसु'-चापीषु 'पुक्खरिणीनु'- पुष्करिणोघु-पूर्वोक्तरूपासु 'दीहियासु' दीर्घिकासु 'गुंजालियासु'-गुञ्जालिकासु-पूर्वोपदर्शितरूपासु 'सरेसु'-सरःसु 'सरपंतियासु'-सरः पतितकासु 'सरसरपंतियासु' सरः सरः पङ्क्तिकासु-प्रागुक्तरूपासु 'विलेसु'-विलेषु 'विलपंतियासु' विलपक्तिका 'उज्झरेसु' उज्झरेषु 'निज्झरेसु'-निर्झरेपु 'चिल्ललेसु' चिल्लरेषु-पूर्वोक्तरूपेषु 'पल्ललेसु' पल्वलेषु 'वप्पिणेसु'-वप्रेषु 'दीवेसु'-द्वीपेषु 'समुद्देसु' समुद्रेषु किं बहुना-'सव्वेसु चेव जलासएसु जलवाणेसु'-सर्वेषु चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, 'एत्थणं' अत्र जलु -उपर्युक्तस्थानेषु तेइंदिया णं' त्रीन्द्रियाणाम् ‘पज्जत्तापज्जत्तगाणं -पर्याप्ता पर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि प्रज्ञप्तानि, 'उववाए णं लोयस्स असंजीवों के स्थान कहां हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-ऊर्ध्वलोक के अन्दर उसके एक भाग में, अर्थात् मेरु आदि की वापी आदि में, तथा अधोलोक में भी उसके एक भाग में अर्थात् अधोलौकिक प्राम, कूप, तालाब आदि में भी त्रीन्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीव होते हैं। तिर्छ लोक में भी कपों में, तालाबों में, नदियों में, द्रहों में, वापियों में, पुष्करणियों में. दीर्घिकाओं में, गुंजालिकाओं में, सरोवरों में, सरोवरों की पंक्तियों में, सर-सरपंक्तियों में, बिलों में, बिलपंक्तियों में, उज्झरों में, निर्झरों में, चिल्लरों में, पल्बलों में, वप्रों में, द्वीपों और समुद्रों में, अधिक क्या कहा जाय, सभी जलाशयों एवं सभी जलપ્રશ્ન કરે છે-હે ભગવન્! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ત્રિીન્દ્રિય જીના સ્થાન ક્યા છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-ઉર્ધ્વ લોકના અદર તેના એક ભાગમાં અર્થાત્ મેરૂ વિગેરેની વાપી આદિમા તથા અધોલકમાં પણ તેના એક ભાગમાં અર્થાત્ અલૌકિક ગ્રામ, કૃપ, તલાવ, આદિમા ત્રીન્દ્રિય પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત જીવ થાય છે. તિર્યલોકમાં પણ કૂવાઓમાં, તલામ, નદીઓમાં, હદમાં, Y०४२णियोमा, हासभा (सामीवा५) शुaalistोमा, सरोवरामी, स પક્તિઓમા, સર–સર ૫ કિતયોમા, બિલેમાં, બિલપંકિતમાં, ઉજઝમા, निजशभा, यिसमां, पल्पसभा, पोमा (Bel) दीवाभां, मने समुद्रीमा, વિશે શું કહેવું, બધા જળાશયોમાં તેમજ જળસ્થાનમાં પર્યાપ્ત અને અપ Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०६ प्रज्ञापनासूत्रे खेज्जइभागे' - उपपादेन - उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे, 'समुग्धारणं लोयस्स असंखेज्जइभागे' - समुद्घातेन समुद्घातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे' 'सहाणे णं लोयस्स असं खेज्जइभागे' - स्वस्थानेन स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे पर्याप्तापर्याप्तकाखीन्द्रिया वर्तन्ते प्रागुक्तयुक्तेः, गौतमः पृच्छति - 'कहि णं भंते ! चउरिंदिया णं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता' ?, हे भदन्त ! कुन खलु कस्मिन् स्थाने चतुरिन्द्रियाणं पर्याप्तापर्याप्तकानाम् स्थानानि वस्थानानि प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि ? भगवान् उत्तरयति - 'गोयमा !' हे गौतम ! 'उड्डलोए तदेकदेसभागे' - ऊर्ध्वलोके तदेकदेशमागे मन्दरादिवाप्यादिषु 'अहोलोए तदेकदेस भागे' - अवोलोके तदकदेशभागे - अधोलोकस्थग्रामकूपतडागादिषु 'तिरियलोए - तिर्यग्लोके 'अगडेसु' - अवटेषु-कूपेषु 'तलाएसु' - तडागेषु 'नदीसु' नदीषु - गङ्गायमुना सिन्धु प्रभृतिषु 'दहेसु' - द्रहेषु-हुदेषु 'बावीसु' वापीषु चतुरस्थानों में पर्याप्त और अपर्याप्त त्रीन्द्रिय जीवों के स्थान कहे गए हैं। उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुद्घात की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में, और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवे भाग में, पर्याप्त एवं अपर्याप्त त्रीन्द्रिय जीव होते हैं । इस संबंध में युक्ति पहले कही जा चुकी हैं । Mad गौतम स्वामी अब चौइन्द्रिय जीवों के स्थानों के विषय में प्रश्न करते हैं - हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त चौइन्द्रिय जीवों के स्वस्थान कहाँ हैं ! भगवान् उत्तर देते हैं - हे गौतम ! ऊर्ध्वलोक के अन्दर उसके 'एक भाग में, अर्थात् मेरु पर्वत आदि की वापियों आदि में, अधोलोक के अन्दर भी उसके एक भाग में अर्थात् अधोलौकिक ग्राम, कूप, तालाब आदि में तथा तिछे लोक में, कूप, तालाब, गंगा यमुना सिन्धु ચર્ચાસ ત્રીન્દ્રિય જીવાના સ્થાન કહેવાયલા છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસ ખ્યાતમા ભાગમાં, સમુદ્ધાતની અપેક્ષાએ પણ લોકના અસ`ખ્યાતમાંભાગમા અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેાકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં પર્યાપ્ત તેમજ અપર્યાપ્તક શ્રીન્દ્રિય જીવ થાય છે. એ ખાખતમા યુકિત પહેલા કહેવાઈ ગએલી છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી હવે ચતુરિન્દ્રિય જીવાના સ્થાનેાના વિષયમાં પ્રશ્ન કરે છે–ભગવત્ । પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ચતુરિન્દ્રિય જીવેાના સ્થાન કયા છે? શ્રી ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે–ડે ગૌતમ ! ઉર્ધ્વ લેાકની અંદર તેમના એક ભાગમાં અર્થાત્ મેરૂ પર્વત આદિની વાપીયા વિગેરેમાં, અધેલાકના અંદર પણ તેના એક ભાગમા અર્થાત્ અધેાલૌકિક ગ્રામ. કૂપ, તલાવ આદિમા તથા તિકૂ લેાકમાં કૂવા, તલાવ, ગંગા યમુના સિન્ધુ આદિ નદીયામા હૃદમાં, વાવેામા, Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सु. ६ द्वीन्द्रियादीनां स्थानानि ६०७ खातरूपासु 'पुत्रखरिणीसु' - पुष्करिणीषु वृत्ताकारखातरूपासु 'दीहियासु - दीर्घिकासु 'गुंजालियासु' -गुञ्जालिकासु-लघुदीर्घिकारूपासु 'सरेसु' - सरःसु 'सरपंतियासु' - सरः पङ्क्तिकासु' 'सरसरपंतियामु'- सरः सरः पङ्क्तिकासुपूर्वोक्तस्वरूपामु परतिवद्धसरोवरेषु विलेषु 'विलपतियासु' - विलपक्तिकालुपूर्वोक्तस्वरूपामु 'उज्झरेसु ' -उज्झरेषु - गिर्यम्भसां प्रस्रवेषु 'निज्झरेसु - गिर्यम्भसां सदावस्था प्रस्रवेषु 'चिल्लले सु' - चिल्ललेपु'- पूर्वोक्तरूपेषु 'पल्लले सु' पल्वलेषुक्षुद्रजलाशयेषु 'वप्पिणेसु' - वप्रेषु 'दीवेसु' - द्वीपेषु 'समुदेछु' - समुद्रेषु किं बहुना ? - 'सव्वे चैव जलास एसु' - सर्वेषु चैव जलाशयेषु 'जलट्ठाणेसु' - जलस्थानेपु 'एत्थ णं'-अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'चउरिंदियाणं' - चतुरिन्द्रियाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं' - पर्याप्ता पर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' - स्थानानि - स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि सन्ति, 'उववाएणं लोयस्स असं खेज्जइभागे'- उपपातेन - उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे 'समुग्याएणं लोयस्स असंखेज्जइ भागे' - समुद्घातेन समुद्घातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे 'सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जभागे' स्वस्थानेनस्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे पर्याप्तापर्याप्तकाश्चतुरिन्द्रया वर्तन्ते, प्रागुक्तयुक्तः, गौतमः पृच्छति - 'कहि णं भंते ! पंचिंदियाणं' - हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् आदि नदियों, द्रहों, वापियों, पुष्करिणियों, दीर्घिकाओं, गुंजालिकाओं, सरोवरों, सरपंक्तियों तथा सर-सरपंक्तियों में, बिलों, बिलपंक्तियों, उज्झरों, निर्झरों, चिल्लरों, पोखरों, वप्रों, द्वीपों और समुद्रों में, अधिक क्या कहा जाय, सभी जलाशयों एवं सभी जलस्थानों में, चौइन्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों के स्वस्थान निरूपण किए गए हैं । उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुद्घात की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में पर्याप्त एवं अपर्याप्त चतुरिन्द्रिय जीव पूर्वोक्त युक्ति के अनुसार होते हैं । પુષ્કરિણિયામા, દી િકાએમાં, ગુ જાલિકાઓ, સરવરેશમ, સ૨૫કિતએમા તથા સરસર પતિચેમા, ખિલેામા ખિલપતિયેામાં, ઉજઝરામા નિઝરા, ચિલ્લા પુષ્કર, વપ્રેા, દ્વીપા, અને સમુદ્રોમા અધિક શું કહેવુ, ખધા જળાશયે તેમજ જળસ્થાનાનાં, ચતુરિન્દ્રિય પર્યાસ અને અપર્યાપ્ત જીવેાના સ્થાન નિરૂપણ કરા ચેલા છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેાકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં, સમુદ્ઘાતની અપેક્ષાએ પણ લેાકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લાકના અસંખ્યાતમા ભાગમા પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ચતુરિન્દ્રિય જીવ પૂર્ણાંકત યુકિતના અનુસાર થાય છે, Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०८ प्रशापनासूत्रे स्थले सामान्यपञ्चन्द्रियाणाम् 'पज्जत्तापजत्तगाणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि?-प्ररूपितानि ? भगवान् उत्तरयति 'गोयमा !' हे गौतम ! 'उडलोयस्स तदेकदेसभाए' ऊलोकस्य तदेकदेशभागेमन्दरादिकूपादिपु 'अहोलोयस्स तदेकदेसभाए' अधोलोकस्य तदेकदेशभागे-अधोलोकस्थग्रामकूपतडागादिषु तिरियलोए तिर्यग्लोके 'अगडेसु' अबटेषु-कूपेषु 'तलाए सु'-तडागेपु नदीसु'-नदीषु-गङ्गायमुना सिन्धुप्रभृतिषु 'दहेसु'-द्रहेषु-हूदेषु-पद्महूदादिपु 'वावीसु'-वापीपु-चतुरस्रखातरूपासु 'पुक्खा णीसु'-पुष्करिणीषु-वृत्ताकार खातभूमिपु 'दीहियासु-दीर्घिकासु-पूर्वोपदर्शित रूपामु 'गुंजालियासु'-गुजालिकासु-लघुदीर्घिकासु, 'सरेसु'-सरः सु 'सरपंतियासु'-सर पक्तिकासु'सर सरपंतियामु'-सरःसर पतितकासु-पूर्वोपदर्शितासु 'विलेसु'-बिलेषु 'विलपंतियासु'-विलपस्तिकासु-पूर्वोपदर्शितस्वरूपासु 'उज्झरेसु'-उज्झरेषु-गिर्यभसां प्रस्रवेषु 'निज्झरेसु'-निर्झरेपु-गिर्यभसां सदावस्थायिप्रस्रवेषु 'चिल्ललेसु' चिल्लरेपु-अखातस्तोक जलाश्रयेषु भूमिभागेषु गिरिभागेषु वा, 'पल्ललेसु'-पल्ललेषु-अखातलघुसरःसु 'वप्पिणेसु'-वप्रेषु-क्षेत्रेषु केदारेषु 'दीवेसु'-द्वीपेषु 'समु द्देसु'-किमधिकेन ? 'सव्वेसु चेव जलासएसु'-सर्वेषु चैव जलाश्रयेषु 'जलट्ठाणेस' -जलस्थानेषु 'एत्थ णं'-अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'पंचिंदियाण'- पञ्चेन्द्रिया- गौतम स्वामी अव पंचेन्द्रियों के स्थानों के विषय में प्रश्न करते हैं हे-भगवन् ! सामान्य पंचेन्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों के स्थान कहां हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-गौतम ! ऊर्ध्व लोक के अन्दर उसके एक भाग में अर्थात् मन्दर पर्वत आदि के कूप आदि में, अधोलोक के एक भाग में अर्थात् अधोलौकिक ग्राम, कूप, तालाब आदि में, तिर्छ लोक में कूप, तालाब, नदी, द्रह, वापी, पुष्करिणी, दीधिका, गुजालिका, सर, सरपंक्ति, सर-सरपंक्ति, बिल, बिलपंक्ति, उज्झर, निर्झर, चिल्लर, पोखर, वप्र, द्वीप और समुद्र आदि स्थानों में, अधिक क्या कहा जाय, सभी जलाशयों और सभी जलस्थानों में सामान्य पंचे. શ્રી ગૌતમસ્વામી હવે પચેન્દિના સ્થાનની બાબતમાં પ્રશ્ન કરે છેહે ભગવન! સામાન્ય પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત જીવોના સ્થાન ક્યાં છે શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપેગૌતમ ! ઉર્વલકની અંદર તેના એક ભાગમાં અર્થાત મંદર પર્વત આદિના ફૂપ આદિમાં અલકના એક ભાગમાં અર્થાત અલૌકિક ગ્રામ, કૃપ તલાવ આદિમાં, તિર્યફ લેકમાં, ફૂપ, તલાવ, નદી, ઘરા વાવ, પુરિણિ, દીકિ, ગુ જાલિકા, સર, સરપંકિત, સર સર પંકિત, બિલ બિલપ કિત, ઉજઝર, નિર્ઝર ગ્રિલ્સર, પ્ર. દ્વીપ, અને સમુદ્ર આદિ સ્થાનમાં Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.६ नैरयिकाणां स्थानानि णाम्. साधारणपञ्चेन्द्रियाणामित्यर्थः ‘पजत्तापज्जत्तगाणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि 'उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे'-उपपातेन उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे. भागे इत्याशयः, 'समुग्धाएणं लोयरस असंखेजइमागे'-समुद्घातेन-समुद्घातमङ्गीकृत्य समुद्घातापेक्षयेत्यर्थः लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे, 'सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे-स्वस्थानेन-स्वस्थानमङ्गीकृत्य स्वस्थानापेक्षयेत्यर्थः लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे, पर्याप्तापर्याप्तकाः सामान्यपञ्चेन्द्रिया वर्तन्ते, पर्याप्तनिश्रयाऽपर्याप्तानामुत्पादात्, पर्याप्तानाञ्च स्थानादिकंमनुष्यक्षेत्रादिकम्, तच्च लोकस्यासंख्येयतमभागमात्रं वर्तते इत्याशयः ॥सू०६॥ ... मूलम्-कहि णं भंते ! नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते! नेरइया परिवसंति ? गोयमा ! सटाणेणं सत्तसु पुढवीसु, तं जहा-रयणप्पभाए१, सकरप्पभाए २, बालुयप्पभाए३, पंकप्पभाए४, धूमप्पभाए५, तमप्पभाए६, तमतमप्पभाए७ । तत्थ णं नेरइयाणं चउरासीइ निरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं । तेणं नरगावासा अंतो वहा, बाहिं चउरंसा, न्द्रिय पर्याप्त और अपर्याप्त जीवों के स्वस्थान कहे गए हैं । उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग में पर्याप्त और अपर्याप्त सामान्य पंचेन्द्रिय जीव होते हैं । तात्पर्य यह है कि पर्याप्त के आश्रय से अपर्याप्त जीवों की उत्पत्ति होती है और पर्याप्तों का स्थान तिर्छालोक आदि है और वह लोक का असंख्यातवा भाग मात्र है ॥६॥ અધિક શું કહેવાનું હોય બધાં જળાશયમાં અને બધા જળસ્થાનમાં સામાન્ય પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત જીવોના સ્વાસ્થાન કહેલાં છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં, સમુદ્દઘાતની અપે ક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સામાન્ય પચેન્દ્રિય જીવ થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે પર્યાપ્તના આશ્રય વડે અપર્યાપ્ત ની ઉત્પત્તિ થાય અને પર્યાપ્તકના સ્થાન તિલોક આદિ છે અને તે લેકના અસંખ્યાત साग मात्र छे. ॥ ६ ॥ प्र० ७७ Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१० प्रज्ञापनासूत्रे " अहे खुरख्पसंठाणसंठिया, निच्चधयारत ससा, ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसिय पहा, मेयवसाय पडलरुहिरमंस चिक्खिल लिताणुलेवणतला, असुड़वीसा, परमदुभिगंधा, काउयअगणिवन्नाभा, कक्खडप्फासा, दुरहियासा, असुभा नरगा असुभा नरगेसु वेणाओ, एत्थ णं नेरइयाणं पजत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता । उववाएणं लोयस्स असंखेजड़भागे, समुग्धाएणं लोयस्स असं खेजइभागे, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे, एत्थ णं बहवे नेरइया परिवसंति - काला कालो भासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकव्हा वन्नेणं पण्णत्ता समणाउसो ? | तेणं तत्थ निच्चं भीया, निच्च तत्था निच्चं तसिया, निच्चं उव्विग्गा निच्च परमसुह संबद्धं णरगभयं पञ्चणुभवमाणा विहरंति । सु. ७ छाया -- कुत्र खलु भदन्त ! नैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! नैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! स्वस्थानेन सप्तस्रु पृथिवीषु, तद्यथा-रत्नप्रभायाम् १, शर्कराप्रभायाम् २, वालुकाप्रभायाम् ३, पङ्कप्रभायाम् ४, धूमप्रभायाम् ५, तमः प्रभायाम् ६, तमस्तमः प्रभायाम् ७ । शब्दार्थ - ( कहि णं संते ! नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त नारकियों के स्थान कहां हैं ? ( कहि णं भंते! नेरइया परिवर्तति) हे भगवन् ! नैरयिक कहां निवास करते हैं ? (गोयमा ! सहाणेणं) हे गौतम ! स्वस्थान की अपेक्षा से (सत्तसु पुढवीसु) सात पृथिवियों में (तं जहा ) वे इस प्रकार हैं (रणपभाए ) रत्नप्रभा में (सक्करपभाए) शर्कराप्रभा में (वालु प्पभाए) वालुकाप्रभा में (पंकप्पभाए) पंकप्रभा में (धूमप्पभाए) धूमप्रभा में (तमप्पभाए) तमः प्रभा में (तमतमप्पभाए) तमस्तमः प्रभा में शब्दार्थ - (कहि णं भंते । नेरइयाणं पज्जत्तपिज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन | पर्याप्त भने अपर्याप्त नारयिोना स्थान ह्या छे ? ( कहिणं भंते । नेइया परिवसंत्ति) हे भगवन ! नैरयि या निवास अरे छे ? ( गोयमा ! सट्टाणेणं) डे गौतम! स्वस्थाननी अपेक्षाथी (सत्तसु पुढवीसु) सात पृथ्वीयेाभां (तं जहा तेथे या प्रारे छे ( रयणापभाए ) रत्नप्रलामा ( सक्कर पभाए) शुश प्रलाभां (वालुयप्पभाए) पालुङा प्रलाभां (पंकापभाए) पॐ अलाभा (धूमप्पभाए) Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.७ नैरयिकाणां स्थानानि 'अत्र खलु नैरयिकाणां चतुरशीतिनिरयावासशतसहस्त्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते खलु नरका (वासाः) अन्तो वृनाः, वहिश्चतुरस्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, 'नित्यान्धकारतामसाः, व्यपगतग्रहचन्द्रसूरनक्षत्रज्योतिपिकपथाः, मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः, अशुचिवित्राः, परमदुरभिगन्धाः, कापोताग्निवर्णाभाः, कर्कशस्पर्शाः, दुरध्यासाः, अशुभा नरकाः, अशुभा नरकेषु (एत्थ णं) इन पृथ्विीयों में (चउरालीइ निरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खाय) चौरासी लाख नारकावास होते हैं, ऐसा कहा गया है। (ते णं नरना) वे नरक (अंतो वहा) अन्दर से गोल (वाहिं चउरंसा) , बाहर से चौकोर (अहे खुरप्प संठाणसंठिया) नीचे छुरे के आकार के (निच्चंधयारतमसा) सतत अंधकार से अंधेरे (ववगयगह-चंद-सूरनक्खत्त-जोइसियप्पहा) ग्रह, चन्द्र, सूर्य, नक्षत्र इन ज्योतिष्कों की प्रभा से रहित (मेय-वसा-पूयपडल-रुहिर-सचिखललित्ताणुलेवणतला) मेद, चर्चा, भवादपटल, रुधिर और मांस के कीचड के लेप से लिप्त तलभाग वाले (असुइ वीसा) अशुचि, वीभत्स (परमदुन्भिगंधा) अत्यन्त दुर्गध युक्त (काउय अगणिवन्नामा) कालोत अग्नि के वर्ण जैसे (कक्ख'डफासा) कठोर स्पर्श वाले (दुरहियाला) दुस्सह (असुभा) अशुभ (नरगा) नरक हैं (असुभा नरगेसु वेयणाओ) नरकों में अशुभ वेद'नाएं हैं (एत्थ णं नेरझ्याणं पजत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता) इनमें पर्याप्त-अपर्याप्त नारकों के स्थान हैं । धूमप्रमामा (तमापभाए) तम:लामा (तमतमप्पभाए) तमस्त प्रमामा (एत्थणं) (चउरासीइ निरयावाससयसहस्सा भयंतीति मक्खाय) यारासी सा न२४३वास डाय छे. अभ यु छ (तेणं नरगा) ते न२॥ (अंतो वट्ठा) ४२थी गाण (चाहिं चउरंसा) (२थी यारस (अदे खुरपसंठाणसंठिया) नीये मस्त्राना २४२ना (निच्चंधयारतमसा) सतत २५४१२थी मधा। (ववगयगहचंद-सूरनक्खत्तजोइसियप्पहा) अड, यन्द्र, सूर्य नक्षत्र मने ज्योतिष्ठानी प्रमाथी २डित (मेयवसा-पूयपडल-रुहिर-मंसचिक्खिल्लालित्ताणुलेवणतला) मेह-यमी-भपाध्यक्ष પરૂ રૂધિર અને માસના કીચડના લેપથી લિંપાયેલ તલ ભાગવાળા (બgg वीसा) २५शुथि, मानस (परमदुन्मिगंधा) अत्यन्त हुन्य युत (काउय अग णिवन्नामा) ४ायात मनना सेवा (कक्खडफासा) ४१२ २५शवाणा (दुरहियासा) हुस (असुभा) २५शुला (नरगा) न२४ छ (असुभा नरगेसु वेयणाओ) नामा मशुल वहनामा छ (एत्यणं नेरइयाणं पज्जत्ता पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता) એમાં પર્યાસ, અપર્યાપ્ત નારકના સ્થાન છે. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१२ प्रज्ञापनासूत्रे वेदनाः, अत्र खलु नैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, अत्र खलु वहवो नैरयिकाः परिवसन्ति - कालाः कालावभासाः गम्भीरलोमहर्षाः भीमाः उत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते खलु तत्र नित्यं भीताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यं त्रासिताः, नित्यमु'द्विग्नाः, नित्यं परमामुखसंबद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥ ०७ ॥ टोका - अथ पर्याप्तपर्याप्त नैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह- 'कहिणं 'भंते! नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! कुत्र खलु - कस्मिन् ( उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे) उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में (समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे) समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग में (सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे) स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में (एत्थ णं बहवे नेरइया परिवसंति) यहां बहुत-से नैरयिक निवास करते हैं (काला) काले (कालो भासा) काली आभा वाले (गंभीर लोमहरिसा) अत्यंत रोमांचकारी (भीमा) भयानक (उत्तासणग) त्रासजनक (परमकण्हा वन्नेणं पण्णत्ता) अतीव कृष्ण वर्ण वाले कहे हैं (समणाउसो) हे आयुष्मन् श्रमण ! (ते णं तत्थ णिच्चं भीया) वे वहां नित्य भयभीत रहते हैं (निच्च तत्था) नित्य त्रास युक्त हैं (निच्चं तसिया) नित्य त्रास पहुंचाए हुए (निच्वं उब्विग्ग) नित्य घबराए हुए (निच्वं परममसुहसंबद्धं णरगभयं पच्चणुभवमाणा) नित्य अत्यन्त अशुभ नरक के भय का अनुभव करते हुए (विहति) रहते हैं ॥७॥ ( उववाएगं लोयस्स असंखेज्जइभागे) उपयातनी अपेक्षाये तोङना असण्या. तभा लागभा (समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे) समुद्घातनी अपेक्षाये बोना असण्यातमा लागभां (साणेण लोयस्स असंखेज्जइमागे) स्वस्थाननी अपेक्षा सोङना असंख्यातमा लागभां ( एत्थणं बहुवे नेरइया परिवसंति) अडि ध गधा नैरयि निवास पुरे छे (काला) आजा (कालोभासा) अणी मालावाजा (गंभीर लोमहरिसा) अत्यत शेभायारी (भीमा) लयान (उत्त/सणगा) त्रास न (परमकण्हा वन्नेणं पण्णत्ता) अतीव हृष्णु वर्षावाणा (समगाउसो) डे आयुष्भन श्रमशो '( तेणं तत्य णिच्चं भीया) तेथे त्यां नित्य लयभीत रहे छे (निच्वं तत्या) नित्य त्रास युक्त छे (निच्वं तसिया) हरो त्रास आपता सेवा (निच्वं उचिग्गा) નિત્ય गलराखेया (निच्वं परममहसंबद्वे णरगमयं पञ्चभत्रमाणा) नित्य अत्यन्त अशुल नरपुना लयतो अनुभव पुरी रझा (त्रिहरंति) रहे छे॥७॥ Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.७ नैंयिकाणां स्थानानि ६१३ स्थले नैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानाम्, स्थानानि स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? तदेव प्रकान्तरेण पृच्छति 'कहिणं भंते ! नेरइया परिवसति ?'-हे भदन्त ! कुत्र खलुकस्मिन् स्थले नैरयिकाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा' हे गौतम ! 'सहाणेणं सत्तसु पुढवीसु-स्वस्थानेन-स्वस्थानमङ्गीकृत्य स्वस्थनापेक्षयेत्यर्थः, सप्तसु पृथिवीषु नैरयिकाः परिवसन्ति, ता एव सप्त पृथिवीराह-'तं जहा'-तद्यथा 'रयणप्पभाए'-रत्नप्रभायाम् 'सक्करप्पभाए'-शर्कराप्रभायाम्, 'वालयप्पभाए'वालुकाप्रभायाम्, 'पंकप्पभाए'-पङ्कप्रभायाम्, 'धूमप्पभाए'-धूमप्रभायाम्, 'तमप्पभाए'-तम प्रभायाम् 'तमतमप्पभाए-तमः तमः प्रभायाम्, 'एत्थणं नेरइयाणं' अत्र खलु-उपर्युक्तासु रत्नप्रभादिसप्तपृथिवीपु नैरयिकाणाम् 'चउरासीइनिरयावाससयसहस्सा भयंतीति मक्खाय-चतुरशीतिनिरयावासशतसहस्राणि-चतुशीतिलक्षनरकावासाः भवन्तीत्याख्यातं तीर्थकृभिः, तथा च पूर्वोक्तासु सप्तसु पृथिवीपु नैरयिकाणां सर्वसंख्यया चतुरशीतिलक्षनरकावासाः, तत्र रत्नप्रभायां टीकार्थ-अब पर्याप्त और अपर्याप्त नैरयिकों के स्थान आदि की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्तक और अपर्यातक नारक जीवों के स्वस्थान कहां हैं ? यही प्रश्न प्रकारान्तर से यों किया गया है-हे भगवन् ! नारक जीव कहां निवास करते हैं ? भगवान् ! उत्तर देते हैं-हे गौतम ! स्वस्थान की अपेक्षा से सात पृथिवियों में नैरयिक रहते हैं । वे सात पृश्चियां ये हैं-(१) रत्नप्रभा (२) शर्कराप्रभा (३) वालुकाप्रभा (४) पंकप्रभा (९) धूमप्रभा (६) तमःप्रभा और (७) तमस्तमःप्रभा, इस सात पृथिवियों में नारक के चौरासी लाख नारकावास होते हैं, ऐसा तीर्थंकरों ने निरूपण किया है। पूर्वोक्त सातों पृथिवयों में सब को मिला कर जो चौरासी लाख नारकावास ટીકાઈ-હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નરયિકના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરવાને માટે કહે છે–હે ભગવન પર્યાપક અને અપર્યાપ્તક નારક જીના સ્વસ્થાન કયાં છે? આજ પ્રશ્ન પ્રકારાન્તરે આમ કરાયેલ છે હે ભગવન! નારક જીવ કયા નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે–ડે ગૌતમ ! સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ સાત પૃથિવીમાં નરયિક રહે છે. તે સાત પૃથ્વી આપ્રમાણે છે. (१) २त्नप्रभा (२) २४२५५मा (3) वायुआना (४) ५४५मा (५) धूमअसा (6) तमामा (७) तमस्तमममा. PAL सात पृथिवीयोमा नोना यासी લાખ નારકાવાસ છે, એવું તીર્થકરોએ નિરૂપણ કર્યું છે. પૂર્વોકત સાતે પ્રથિવીમાં બધા મળીને જે ચોરાસી લાખ નરકાવાસ છે, તે આ પ્રકારે છે. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र त्रिंशल्लक्षनरकावासाः, शर्कराप्रभायां पञ्चविंशतिर्लक्षाणि, बालुकाप्रभायां पञ्चदशलक्षाणि, पङ्कप्रभायां दशलक्षाणि, धूमप्रभायां त्रीणिलक्षाणि, तमःप्रमायां पञ्चोनं लक्षमेकम्, तमस्तमः प्रमायां पश्चनरकावासा भवन्तीति फलितम्, 'तेणं नरगा अंतो वट्टा'-ते खलु चतुरगीतिलक्षप्रमाणा नरकाबासाः सर्वेऽपि प्रत्येकम् अन्त:आभ्यन्तरे मध्यभागे, वृत्ताः-वृताकाराः, गोलाकारा इत्यर्थः, 'वाहिं चउरंसा'बहिर्भागे चतुरस्राकाराः, 'अहे खुरप्पसंठाणसंठिया'--अधः-अयोभागे भूमितले क्षुरप्रसंस्थान पंस्थिताः, क्षुरप्रस्य-आयुधविशेषस्येव यत्संस्थानम् आकार विशेषस्तीक्ष्णतास्वरूपस्तेन संस्थिताः, तेपां हि नरकावासानां भूमितलस्य शर्करावत्वेन मसणवाभावान्, तत्र पादन्यासे शर्करामात्रसंस्पर्गेऽपि क्षुरप्रेणेव पादानां कर्तनात, - 'निच्चंधयारतमसा'-नित्यान्धकारतामसा:- तमसा नित्यान्धकाराः, प्रकाशाभा,वेन सर्वकालमन्धकारास्तत्र तिष्टन्ति इत्यर्थः, अतएवाह-ववगयगह चंद-मूरनक्खत्तजोइसियपहा'-व्यपगतग्रह चन्द्रसूर नक्षत्र ज्योतिपिकपथाः, व्यपगतः-परिभ्रष्टः, ग्रह वन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणाम् उपलक्षणत्वात् तारारुपाणाञ्च ज्योतिष्काणां -हैं, वे इस प्रकार हैं-रत्नमभा में तीस लाख, शर्कराप्रभा में पच्चीस लाख, वालुकाप्रमा में पन्द्रह लाख, पंकप्रभा में दश लाख, धूमप्रभा में तीन लाख, तमःप्रभा में पांच कम एक लाख और तमस्तमःप्रभा में केवल पांच नारकावास हैं। वे सब नारकावास भीतर से गोलाकार हैं, बाहर से चौकोर हैं और नीचे तलभाग में क्षुर (खुरपा) के आकार के तीखे हैं। नारकावासों का भूमितल कंकरीला होने से चिकना नहीं होता । वहां पांव रखने पर कंकरों का स्पर्श होते ही ऐसा लगता है जैसे क्षुरप्र से पैर कट गया हो! वे सदैव अंधकारमय रहने से अंधेरे में होते है अर्थात् प्रकाश का अभाव होते हैं सदैव वहां अंधकार रहता है । इसी बात રત્નપ્રભામાં ત્રીસ લાખ શર્કરામભામાં પચીસ લાખ, વાલુકાપ્રભામાં પંદર લાખ પંકપ્રભામાં દશ લાખ, ધૂમપ્રભામાં ત્રણ લાખ, તમ પ્રભામાં પાચ ઓછા એક લાખ અને તમસ્તમઃ પ્રભામાં કેવલ પાચ નરકાવાસ છે. તે બધા નરકાવાસ અંદરથી ગળાકાર છે. બહારથી ચતુરસ્ત્ર છે અને નીચે તલ ભાગમાં અસ્ત્રાના (સજાયા) આકારના તોફણ છે જેવા નારકાવાસોના ભૂમિતલ કાકરીઓવાળા હોવાથી ચીકણ નથી થતા ત્યાં પગ રાખવાથી કાકરા એનો સ્પર્શ થતાજ એવું લાગે છે કે સજાયાથી પગ કપાઈ ગયો હોય ! - તેઓ સદા અંધકારમય રહેવાથી અંધારામાં હોય છે. અર્થાત પ્રકાશને અભાવ હોવાથી સદૈવ ત્યાં અન્ધકાર રહે છે. એજ વાતને સ્પષ્ટ કરવાને માટે કહ્યું છે Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.७ नैरयिकाणां स्थानानि ६१५ पन्थाः-मार्गों येभ्यस्ते व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्क्रपथाः, तथा ‘मेयवसापूयपडलरुहिरमांसचिविखल्ललित्ताणुलेवणतला'-मेदो वसा पूतिपटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः, स्वभावसिद्धेमदोवसापूतिरुधिरमांसैर्यश्चिविखल्लः पङ्कस्तेन लिप्तम् उपचितम् अनुलेपनेन-सकल्लिप्तस्य पौनः पुन्येन उपलेपनेन तलं-भूमिथेपां ते मेदोवसापूतिरुधिरमांसचिक्विल्ललिप्तानुलेपनतलाः इत्यर्थः, अत एव असुइवीसा'-अशुचिवीभत्साः, अशुचयः-अपवित्राः वीभत्सा:-अतिजुगुप्सिताः विस्रावा-आमगन्धिकाः, 'परम्.दुनिभगंधा'-परमदुरभिगन्धाः मृतगोमहिपादिकलेवरेभ्योऽपि अतीवानिष्टदुरभिगन्धा इत्यर्थः, 'काउय अगणिबन्नाभा'-कापोताग्निवर्णाभाः लोहेमायमाने यादृक् कपोतो वहुकृष्णरूपोऽग्नेर्वर्णो भवति-यादृशी बहुकृष्णवर्णभूता अग्निज्वाला विनिर्गच्छति, तादृशी आभा-आकारो येषां ते कपोताग्निवर्णाभाः, मायमानलोहाग्निज्वालासदृशा इत्यर्थः, नारकोत्पत्तिस्थानव्यतिरेकेणान्यत्र सर्वत्रापि उप्णरूपत्वात्, एतच्च पष्ट सप्तमपृथिवीवर्जमवगन्तव्यम्, को स्पष्ट करने के लिए कहा है-वहां ग्रह, चन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्र और ताराओं की प्रभा नहीं होती, अर्थात् वहां ज्योतिषकों का सर्वथा अभाव है । उनका तलभाग स्वभावसिद्ध मेद, चर्वी, सडे रुधिर और मांस के कीचड के लेप से लिप्त रहता है । वे नारकावास अशुचि एवं अत्यन्त घृणा जनक होते हैं । घोर दुर्गंध वाले होते हैं। वहां की दुर्गंध मृत गाय, भैंस आदि के कलेवरों की दुर्गध से भी अतीव अनिष्ट होती है । लोहे को खूब गर्म करने पर जैसा कपोत-अत्यन्त कृष्ण अग्नि का वर्ण होता है अर्थात् गहरी नीली-काली आग की ज्वाला निकलती है, वैसी आभा वाले होते हैं, तात्पर्य यह है कि नारकावास धों की जाती हई लोहाग्नि की ज्वाला के समान हैं, क्योंकि नारकों की उत्पत्ति के स्थानों को छोड कर सर्वत्र उष्ण होते हैं। यह कथन ત્યા ગ્રહ, ચન્દ્રમા, સૂર્ય, નક્ષત્ર અને તારાઓની પ્રભા હોતી નથી અર્થાત ત્યાં તેજન સદાય અભાવ હોય છે. તેના તલભાગમાં સ્વભાવસિદ્ધ મેદ, ચબી સડેલા લેહી પરૂ અને માંસના કીચડના લેપથી લિપ્ત રહે છે. તે નરકાવાસ અશુચિ તેમજ અત્યન્ત ધૃણાજનક હોય છે. ઘોર દુર્ગધવાળા હોય છે ત્યાંની દુર્ગધ મરેલી ગાય, પાડા- ભેસ આદિના કલેવની દુર્ગધથી અતીવ અનિષ્ટ હોય છે. લેઢાને ખૂબ ગરમ કરવાથી જેમ કપત–અત્યન્ત કૃષ્ણ અગ્નિનો રંગ થાય છે અર્થાત્ નીલ અને કાળી આગની જવાળા નિકળે છે, તેવી આભાવાળા હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે નારકાવાસ ધમવામાં આવેલા હાગ્નિની વાળાના સમાન છે કેમકે નારકની ઉત્પત્તિના સ્થાને સિવાય બધે ઉષ્ણતા હોય છે. આ Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१६ प्रज्ञापनासूत्रे वक्ष्यते च 'नवरं छहसत्तमीसुणं काउअगणिवन्नाभा न भवति' इति तथा 'कक्खडफासा' - कर्कश स्पर्शाः- कर्वशः - अतीव दुःसह : सोहुमशक्यः, असिपत्रधारायाव स्पर्शो येषु ते कर्कशस्पर्शाः अत एवाह 'दुरहियासा' दुरध्यासाः, दुःखेनाध्यास्यन्ते - सह्यन्ते इति दुरध्यासाः, दुःसहा इत्यर्थः, 'असुभा' - अशुभाः दर्शनेन अमनोरमाः 'नरगा'-'नरकाः भवन्ति, तथा - 'अशुभाः - गन्धरसस्पर्शशब्दैरतीवासातरूपाः 'नरगेसु वेयणाओ' - नरकेषु वेदना भवन्ति, 'एत्थ णं' - अत्र खल- उपर्युतस्थलेषु 'नेरइयाणं' - नैरयिकाणाम् 'पजत्ताप गाणं' - पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' - स्थानानि - स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि सन्ति मया -महावीरेण, अन्यैस्तीर्थकृदभिच, 'उबवाएणं लोयल्स असंखेज्जडभागे' - उपपातेनउपपातमाश्रित्य उपपातापेक्षयेत्यर्थः, लोकस्य असंख्येयभागे असंख्येयतमे भागे 'समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जडभागे' - समुद्घातेन - समुद्घातापेक्षया लोकस्य असंख्येय भागे असंख्येयतमे भागे, 'सहाणेण लोयस्स असंखेज्जइभागे' - स्वस्थानेन - स्वस्थानापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे - असंख्येयतमे भागे पर्याप्तापर्याप्तका छठी और सातवीं पृथ्वी के सिवाय अन्य पृथ्वियों के विषय में समझना चाहिए । आगे कहेंगे कि छठी और सातवीं पृथ्वी के नारकावास कपोताग्नि के वर्ण जैसे नहीं होते । उनका स्पर्श तलवार की धार के समान अतीव कर्कश और दुस्सह होता है। इसी कारण उन्हें 'दुरध्यास' अर्थात् दुस्सह कहीं है । वे नरक अशुभ होते हैं और नरक की वेदनाएं भी गंध, रस, स्पर्श तथा शब्द से अत्यन्त अशुभ असाता रूप होती हैं । इन स्थानों में पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्वस्थान कहे गए हैं । उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा लोक કથન છઠ્ઠી અને સાતમી પૃથ્વીના સિવાય અન્ય પૃથ્વીયાના વિષયમાં સમજવાનુ છે. આગળ કહેશે કે છઠ્ઠી અને સાતમી પૃથ્વીમાં નરકાવાસ કપોતાગ્નિ ના જેવા હાતા નથી. તેમના સ્પર્શી તલવારની ધારના જેવા અતીવ તીક્ષ્ણ અને દુઃસહ હાય છે. તે કારણે તેમને દુરથ્યાસ અર્થાત્ દુઃસહ કહ્યા છે. એ નરક અશુભ હોય છે અને નરકની વેદનાએ પણ ગંધ, રસ, સ્પર્શી તથા શબ્દથી અત્યન્ત અશુભ અસુખ રૂપ હોય છે. આ સ્થાનેમા પર્યાસ અને અપર્યાપ્ત નારકેટના સ્વસ્થાન કહેવાયેલા છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેાકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં સમુદ્ધાતની અપેક્ષાએ લેાકના અસખ્યાતમા ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ લેપ્ટના અસ ́ખ્યાતમા Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयपोधिनी टीका हि. पद २ सू.७ नैरयिकाणां स्थानानि नैरयिका वर्तन्ते 'एत्थणं वहचे नेरल्या परिवसंति' -अत्र खलु पूर्वोक्तस्थानेषु. वयो नैरयिकाः परिवसन्ति, ते नैरयिकाः 'काला'-कृष्णाः 'कालोभासा'-कालावभासाः, कालः,-कृष्णः, अवभासः-प्रभाविनिर्गमो येभ्यस्ते कालावभासाः कृष्णकान्तिपटलोपचिता इत्यर्थः' अत एव 'गंभीरलोमहरिसा'-गंभीरलोमहर्षा:गम्भीरः-अतीवोत्कटो लोमहो- रोमाञ्चोद्गमो भयवशायेभ्यस्ते गम्भीरलोमहर्पाः, तथ चा तादृशाः कृष्णाः दृष्यावशाला मनन्ति यद् इर्शनमात्रेऽपि शेषनारक जन्तूनां भयसंपादनेन पराकाप्ठ लोसहर्पमुत्पादयन्ति इत्याशयः, अत एव 'भीमा' भीमाः-सयानकाः, भगानकखाडेर 'उन्नासणगा'-उत्वासनका:-उत्त्रास्यन्ते-उवेज्यन्ते शेपनारक-जन्तबो यैस्ते उबासनास्तएवोत्वासनकाः, किमधिकेन ? 'परमपहा'-परमकपणाः यतः परं न किमपि कृष्णमरित भयानकं ताह कृष्णाः सर्वातिगायि कृष्णवणी इत्यर्थः, 'वन्नेणं पण्णत्ता-वर्णन-वर्णमाश्रित्य वर्णापेक्षया प्रज्ञप्ताः-प्ररूपिताः सन्ति मया महावीरेण शेपैश्च तीर्थकृभिः 'सभणाउसो !' भो श्रमणायुप्मन् ! 'ते णं तत्थ निच्चं मीता'-ते खलु नैरयिकाः तत्रके असंख्यातवें भाग में पर्याप्त एवं अपर्याप्त नारक रहते हैं। वे नारक काले होते हैं। उनके शरीर से काली आभा निकलती है-वे काली आमा वाले होते हैं। उनको देखने मात्र से भय के कारण रोमांच हो आता है, अर्थात् के दूसरे नारकों को पराकाष्ठा का भय उत्पन्न करके रोमांच खडा कर देते हैं। इसी कारण वे भयानक होते हैं और भयानक होने के कारण अन्य नारकों को त्रास उत्पन्न करते हैं । अधिक क्या कहा जाय, वे वर्ण से परमकृष्ण होते है । 'परमकृष्ण' का तात्पर्य यह कि उनके समान दूसरी कोई काली वस्तु ही नहीं है, उनका कालापन सर्वोत्कृष्ट होता है। हे आयुष्मन् श्रमण, नारकावास और नारक सभी तीर्थंकरों द्वारा इस प्रकार के कहे गए हैं। ભાગમાં પર્યાપ્ત તેમજ અપર્યાપ્ત નારક રહે છે. તે નારકે કાળા હોય છે તેમના શરીરમાંથી કાળી આભા નિકળે છે. તેઓ કાળી આભા વાળા હોય છે. તેમને જેવા માત્રથી ભયના કારણે મારા થઈ આવે છે. અર્થાત્ તેઓ બીજા નારકને પરાકાષ્ઠાનો ભય ઉત્પન્ન કરીને મારા ખડા કરી દે છે. એ કારણે તેઓ ભયા નક છે. અને ભયાનક હોવાના કારણે અન્ય નારકોને ત્રાસ ઉત્પન્ન કરે છે વિશેષ શું કહેવું, તેઓ વર્ણથી પરમ કૃષ્ણ હોય છે. પરમ કૃષ્ણનું તાત્પર્ય આ છે કે તેમના સરખી બીજી કઈ કાળી વસ્તુ જ નથી હોતી, તેમનું કાળા પણું સકૃષ્ટ હોય છે. હે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! નારકાવાસ' અને બધા નારક તીર્થક દ્રારા આ પ્રકારના કહેવાયા છે. -भू० ७८ Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१८ प्रज्ञापनासूत्रे उपवर्णितनरकायासेषु नित्यं -सर्वदा भीताः क्षेत्रमावजन्यमहाघोरान्धकारदर्शनेन भयभीतास्तिष्ठन्ति, निच्चं तत्था' नित्यम्-सर्वकालम्, त्रस्ता:-परमाधार्मिकपरस्परोक्तदुःखपरम्परासंपातभयादग्रेऽपि त्रासोपपन्ना भवन्ति 'निच्चं तसिया'-नित्यं-सर्वकालम्, परमाधार्मिकैरन्योन्यं वा आसिताः-त्रासं प्रापितास्तिष्ठन्ति, तथा-'निच्चं उबिग्गा' नित्यं-सततं परसदुःसहाधिव्याधिद्वन्द्वजतापवेदनानुभवेन, परमाधार्मिकान्योन्योपवर्णितदुःखातु भवेन च, उद्विग्नाः-तद्वासपराङ्मुख चेतसो भवन्ति, 'निच्चं परमसमुहसंवद्धं णरगमयं'-नित्यम्-सर्वकालम्, परममशुभम्-अत्यन्तानिष्टम, सम्बद्धम्-अनुवद्धस् न तु कदाचिदपि-मनागपि मध्ये व्यवच्छिन्नम्, नरकभयम्-नारकदुःखम् ‘पच्चणुभवमाणा'-प्रत्यनुभवन्तः-प्रत्येकं वेदयमानाः 'विहरंति'-विहरन्ति-तिष्ठन्ति ॥ सू० ७॥ मूलम्-कहि णं भंते ! रयणप्पभा पुढवी नेरइयाणं पजत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता ? कहि णं भंते! रयणप्पभापुढवी __वे नारक जीव उन नारकावासों में क्षेत्र स्वभाव जनित अतीव घोर अंधकार को देख कर सदैव भयभीत रहते हैं । सदैव त्रस्त रहते हैं अर्थात् परमाधार्मिकों द्वारा तथा आपस में एक-दूसरे को उत्पन्न किये गये दुःख से सदा घबराए रहते हैं। परमाधार्मिक भी उन्हें त्रास पहुंचाते हैं । वे अत्यन्त दुस्सह आधि व्याधि, इन्द्रजनित ताप एवं वेदना का अनुभव करते हुए सदैव उद्विग्न रहते हैं अर्थात् नरक -वास से विमुख चित्त वाले बने रहते हैं। उन्हें निरन्तर ही ऐसा अत्यन्त अनिष्ट नरक दुःख रहता है जो बीच में कभी थोडी देर के लिए भी नहीं रुकता। नारक जीव इस प्रकार के दुःख का वेदन करते हुए नरक में रहते हैं ॥७॥ તે નારક છે તે નરકાવાસમાં ક્ષેત્ર સ્વભાવ જનિત અતીવ ઘોર અન્ય કારને જોઈને સદૈવ ભયભીત રહે છે. સદૈવ ત્રસ્ત રહે છે. અર્થાત્ પરમધામિકે દ્વારા તથા આપસમાં એક બીજાને ઉત્પન્ન કરાયેલા દુ ખોથી સદા ગભરાયેલા રહે છે. પરમધાર્મિક પણ તેઓને ત્રાસ પહોચાડે છે અને આપસમાં પણ તેઓ એક બીજાને ત્રાસ પહોચાડ્યા કરે છે. તેઓ અત્યન્ત દસહ આધિ વ્યાધિ ક દ્વજનિત તાપ તેમજ પીડાનો અનુભવ કરવા છતા સદૈવ ઉદ્વિગ્ન રહે છે. અર્થાત નરકાવાસથી વિમુખ ચિત્તવાળા બની રહે છે. તેઓને નિરન્તર જ એવા અત્યંત અનિષ્ટ નરક સંબધી દુ ખ રહે છે જે વચમાં પણ કયારેક ડીવાર માટે પણ નથી અટકતા, નારક જીવ આ પ્રકારના દુખ ભોગવતાભેગવતા નરકમાં રહે છે. ૭ | Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयोधिनी टीका हि. पद २ सू.७ नैरयिकाणां स्थानानि ६१९ नेरइया परिवसंति ? गोयला ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणस्य सहस्त बाहल्लाए उवरिं एवं जोयणसहस्स मोगाहिता, हेट्रा, चेगं जोयणसहस्सं वजित्ता, मज्झे अट्ट हुत्तरे जोयणसमसहस्से, एत्थ णं स्यणप्पभापुढवी नेरइयाणं तीसं निरयावास सय सहस्सा भवतीति मक्खायं । ते णं णरगा अंतो वहा, वाहिं चउरंसा, अहे खुरख्पसंठाणसंठिया, निच्चं धयारतनसा, ववगयगह चंद सूरणक्खसजोइसियप्पहा, मेयवसा पूय पडलरुहिरमंस चिक्खिल्ललित्ताणुले वणतला, असुइवीसा, परमदुभिगंधा, काउयअगणिवण्णाभा, कक्खडप्फासा, दुरहियासा, असुभा णरगेसु वेचणाओ, एत्थ णं रयणप्पभापुढवी नेरइयाणं पज्जन्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता । उववाएणं लोय. स्स असंखेजड़भागे, समुग्धाएणं लोयस्स असं खेजड़भागे, सट्टाणं लोयस्स असंखेजइभागे । तत्थ णं वहवे रयणप्पभापुढवी नेरइया परिवर्तति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तालगंगा परसकिरहा वण्णेणं पण्णत्ता समणाउसो ! । ते णं निच्चं भीया, निच्च तत्था, निच्च तसिया, निच्चं उद्विग्गा, निच्च परममसुहसंवद्धं परमभयं पच्चणुब्भवमाणा विहति।सू. ८ । छाया - कुत्र खलु भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवीनैर विकाणां पर्याप्तापर्यातकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिकाः परिवसन्ति : शब्दार्थ - (कहिणं भंते ! रयणप्पभा पुढवीनेरइयाणं पजत्तावज्जतगाणं ठाणा पण्णत्तो ? ) हे भगवन् ! रत्नप्रभा पृथ्वी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां हैं ? ( कहिणं भंते ! रयणप्पभा पुढवी णेरइया परिवसंति ?) हे भगवन् ! रत्नप्रभा पृथ्वी के नैरयिक कहां शब्दार्थ-कहि भते । रयणापभापुढवी नेरइयाण पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! २त्नयला पृथ्वीना पर्याप्त भने पर्यास नारोना स्थान १ (कहि णं भंते रयण'पभापुढवीणेरइया परिवसंति 1 ) हे भगवन ! કયા કહ્યાં रत्नप्रला पृथ्वीना नैरयिष्ठ ४या र छे ? (गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए) Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्र गौतम ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्या अशीत्युत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्याया उपरि एकं योजनशतसहस्रमवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा, मध्ये अष्टसप्ततौ योजनशतसहस्र, अत्र खलु रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाणां त्रिंशत्नरकावासशतसह स्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते खलु नरका अन्तोवृत्ताः, बहिश्चतुरस्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, नित्यान्धकारतामसाः, व्यपगतग्रहचन्द्रसूरनक्षत्रज्योतिपिकपथाः, मेदवसापूतिपटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः, अशुचिविताः, परमदुरभिगन्धाः, कापोताग्निवर्णाभाः, कर्कशस्पर्शाः, दुरध्यासाः, अशुभा नरकाः, अशुभा नरकेषु वेदनाः । अत्र खलु रत्नप्रभापृथिवीनेरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे । तत्र खलु वहवो रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति-कालाः कालावभासाः, गम्भीरलोमहर्पाः भीमा उत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुप्मन् ! तत्र खलु नित्यंभीताः, नित्यंत्रस्ताः, नित्यं त्रासिता :, नित्यमुद्विग्नाः, नित्यं परमासुखसम्बद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥ सू ० ८ ॥ टीका--अथ पर्याप्तापर्याप्तकरत्नप्रभा पृथिवी नरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहिणं भंते ! रयणप्पभापुढवी नेरइयाण'-गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! रहते हैं ? (गोयमा ! इसीसे रयणपाए पुढवीए) इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (असीउत्तरजोयण सयराहस्सवाहल्लाए) एक लाख अस्सी हजार योजन मोटाई वाली के (उपरि एग जोयणसहस्त मोगाहित्ता) पर एक हजार योजन छोडकर (हेहा चेगं जोयणसहस्सं वजित्ता) नीचे भी एक हजार योजन छोडकर (मझे) मध्य में (अहहुत्तरे जोयणसयसहस्से) एक लाख अठहत्तर हजार योजन में (एल्थ णं) यहां (रयणप्पभा पुढवीनेरड्याण) रत्नप्रभा पृथ्वी के नारकों के (तीसं निरयावाससयसहस्सा) तीस लाग्य मारकावास (भवंतीति भक्खाय) होते हैं ऐसा कहा गया है । शेष शब्दार्थ पूर्ववत् ॥८॥ मा २त्नप्रभा पृथ्वीना (असीउत्तर जोयण सयसहस्स पाहल्लाए) मे साम मेसी ९०१२ योन मीट खाना (उचरि एग जोयणसहम्समोगाहित्ता) 6५२ हुन२ योसन त्यने (हवा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्त) नीये ५ ४ १२ योनि छोडीन. (मज्झे) मध्यभा (अठहत्तरे जोयणसयसहस्से) ४ ५ २५४ये। ते२ ७०२ योनिमा (एत्यण) भी (रयणप्पभा पुढवी नेरइयाणं) २.नप्रमा पृथ्वीना नाना (तीम निरयावाससयसहस्सा) जीम साम ना२४ास (भवंती तिमक्खायं) २९ छे. ओम पायेद छ शेष शहा पूर्ववत् ॥ ८ ॥ Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.८ नैरयिकाणां स्थानानि कुत्र खलु-स्मिन् प्रदेशे-रत्नाभापृथिवीनेरयिकाणाम् ‘पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? तदेव प्रकारान्तरेण चिस्पष्टार्थ पृच्छति 'कहिणं भंते ! इसणप्पमापुढवी नेरदया परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोगमा !' हे गौतम ! 'इसीसे रयणप्पभाए पुढवीए'-अस्या रत्नप्रमायाः पृथिव्याः 'अतीउत्तर जोयणसयसहस्सवाहल्लाए उवरि'- अशीतिसरमोत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्यायाः-अशीतिसहस्राधिकलक्षयो__ जनविस्तारायाः, उपरि 'एगं जोयणसहस्तमोगाहित्ता'-एकं योजनसहस्त्रमवगाह्य 'हेटाचेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता'-अधश्चक योजनसहखं वर्जयित्वा 'मज्झे अहुत्तरे जोयणसयसहस्से' मध्ये अष्टसप्ततौ योजनशतसहते-अष्टसप्ततिसहस्राधिकलक्षयोजनेषु 'एत्थ णं अत्र खल-उक्तस्थानेषु 'रयणप्पभापुढवीनेरइयाणं' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम् 'तीसं निरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं-त्रिंशग्निरयावासशतसहस्राणि-शिल्लक्षनरकावासाः, भवन्तीत्याख्यातम्-कथितं मया____टीकार्थ-अथ रत्नप्रभा पृथ्वी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान आदि की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं । गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-भगवन् ! रत्नप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां हैं । इसी विषय को अधिक स्पष्टता के लिए प्रश्न किया गया-भगवन् ! रत्नप्रभा के नारक कहां रहते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! यह रत्नप्रभा पृथिवी एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी (जाडी) है। इसके ऊपरी भाग से एक हजार योजन अवगाहन करने पर अर्थात् एक हजार योजन ऊपरी भाग को छोड कर तथा नीचे भी एक हजार योजन छोड कर बीच के एक लाख अठहत्तर हजार योजनों में, रत्नप्रभा पृथिवी के नारकों के ટીકાઈહવે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાય અને અપર્યાપ્ત નારકેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરવાને માટે કહે છે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો હે ભગવદ્ ' રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકના રથાન કયા છે ? એ વિષયની અધિક સ્પષ્ટતાને માટે પ્રશ્ન કરા–હે ભગવન ' રત્નપ્રભાન નારક કયા રહે છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તરદે છે-હે ગૌતમ ! આ રતનપ્રભા પૃથ્વી એક લાખ એંસી હજાર જન મોટી (જાડી) છે. તેના ઉપરના ભાગથી એક હજાર જન અવ ગહન કરવાથી અર્થાત્ એક હજાર રોજન ઉપરના ભાગને તથા નીચે પણ એક હજાર જન છોડીને વચલા એક લાખ અડસઠ હજાર એજનમાં રત્ન Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२२ प्रज्ञापनासूत्रे महावीरेण अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः, 'ते णं नरगा अंतो बट्टा'-ते खलु नरकाः-रत्नप्रभापृथिवी त्रिंगल्ठक्षनरकाबासाः, अन्तः-मध्ये आभ्यन्तरे इत्यर्थः, वृत्ताः-वृत्ताकाराः 'वाहिं चउरंसा'-बहिर्मागे चतुरस्त्रा:-चतुस्राकाराः, 'अहे खुरप्पसंठाणसंठिया'अधः-अधोभागे भूमितले इत्यर्थः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, क्षुरप्रस्य ग्रहरणविशेष स्येवसंस्थानम्-तीक्ष्णतारूप आकार स्तेन संस्थिता, इति क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः 'निच्चंधयारतमसा'-नित्यान्धकारतामसाः, नित्यं-सर्वकालम् अन्धकारतामसा:-तमसा सर्वकालान्धकाराः, अतएव 'ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा-व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिप्कपथाः, व्यपगतः परिभ्रष्टः ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणाम् उपलक्षणखात् तारारूपाणाञ्च ज्योतिप्काणां प्रभायुक्तानां देवानां पन्थाः-मागों येभ्य स्ते व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिप्कपथाः, 'मेदवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणातला'-मेदोवसापूति पटलरुघिरमांस चिक्खिललिप्तानुलेपनतलाः, स्वभावनिष्पन्नै मेंदोवसापूतिरुधिरमांसैर्यश्चिक्खिल्ल: कर्दमस्तेन लिप्तम्-उपदिग्धम्, अनुलेपनेन-सकृल्लिप्तस्य पौन: पुन्योपलेपनेन, उपचितं तलं-भूमिभागो येषां ते तथाविधाः, अतएवाह-'असुइवीसा'अशुचिवीभत्साः, अशुचय:-अपवित्रा:-अपक्वगन्धाः वीभत्सा:-अत्यन्तजुगुतीस लाख, नारकायाप्त हैं ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थंकरों ने भी कहो है। वे रत्नप्रभा के तीस लाख नारकाबास अन्दर से गोलाकार हैं, बाहर के भाग में चौकोर हैं और नीचे क्षुरन (खुरपे) नामक शस्त्र के समान तीखे आकार वाले हैं। सदैव अन्धकार युक्त होने ले अंधेरे हैं, क्यों कि वहां ग्रह, चन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्र आदि ज्योतिष्कों का संचार नहीं होता है। उपलक्षण से वहां तारों का भी अभाव समझ लेना चाहिए। वे नारकावास स्वभावसिद्ध मेद, चर्वी, सडे रुधिर और मांस के कीचड के लेप से लिप्त तल वाले हैं। इसी कारण अशुचि हैं और वीभत्स हैं या अपक्व गंध वाले हैं। बहुत ही घृणाजनक પ્રભા પૃથ્વીના નારકેના નારકાવાસ ત્રીસ લાખ છે, એવું મેં તથા અન્ય તીર્થ” કરેએ પણ કહ્યું છે. તે રત્નપ્રભાના ત્રીસ લાખ નારકાવાસ અંદરથી ગળાકાર છે. બહારથી ચતુરસ છે (ચારસ) અને નીચે (સજાયા) ભુરખના સમાન તીર્ણ આકારવાળા છે. સદેવ અન્ધકાર યુક્ત હોવાથી અંધારાવાળા છે. કેમકે ત્યા ગ્રહ, ચન્દ્રમાં સૂર્ય, નક્ષત્ર વિગેરે તિષ્કને સંચાર નથી થતું. ઉપલક્ષણ થી ત્યાં તારાઓને પણ અભાવ સમજી લેવા જોઈએ તે નારકાવાસ સ્વભાવ સિદ્ધ મેદ, ચબી સડેલ લેહી અને માસના કીચડના લેપથી લિપ્ત તળવાળા છે એ કારણે અપવિત્ર છે અને બીભત્સ છે અગર અપક્વગંધ વાળા છે ખૂબજ ધૃણાજનક છે. પરમ દુધવાળા છે મૃત ગાય આદિના સડેલા કલે Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.८ रयिकाणां स्थानानि ६२३ प्सिताचेति तथाविधाः 'परमदुभिगंधा' परमदुरभिगन्धाः-मृतगादिकलेवरेभ्योऽपि अत्यन्तानिष्टदुरभिगन्धाः, 'काउय अगणिवन्नाभा' कापोताग्निवर्णाभाः -मायमानलोहाग्निज्वालासदृशाः 'कक्खडफासा'-कर्कशस्पर्शाः, कर्कशाःकठोराः, अतीवदुःसहाः स्पर्शा येषां ते कर्कशत्पर्शाः, 'दुरहियासा'-दुरध्यासाः, दुःसहा इत्यर्थः, 'अमुभा णरगा' अशुभाः-अरमणीयाः, नरकाः-नरकावासा भवन्ति, 'अमुभा णरगेसु वेयणाओ' अशुभाः नरकेपु वेदना भवन्ति, 'एत्थ णं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थानेषु 'रयणप्पभापुढवीनेरझ्या ॥'-रत्नप्रभा पृथिवीनैरयिकाणाम् ‘पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि सन्ति, 'उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे' -उपपातेन-उपपातापेक्षया लोव स्या संख्येयतमेभागे, 'समुग्धा एणं लोयस्स असंहे.ज्जइमागे' समुद्घातेन-समुदघातापेक्षया लोक स्य असंख्येयतमे भागे, 'सहाणेणं लोयरस असंखेजइ भागे । स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयतमे भागे पर्याप्तापर्याप्तकाः हैं। दुर्गध वाले हैं-मृत गाय आदि के सडे हुए कलेवरों से भी अधिक अनिष्ट बदबू वाले हैं। कापोत अग्नि के समान वर्ण वाले हैं अर्थात् धों की जाती हुई लोहाग्नि की ज्वालाओं के सदृश हैं। उनका स्पर्श इतना कठोर होता है कि सहना कठिन होता है । इसी कारण वे दुरध्यास कहे जाते हैं। वे नरकावास अशुभ अर्थात् अरमणीय होते हैं और वहां की वेदनाएं भी अशुभ होती हैं। ____ इन उपर्युक्त स्थानों अर्थात् नारकावासों में रत्नप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्वस्थान कहे हैं। वे उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में होते हैं, समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यात में भाग में होते हैं और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में होते हैं । इन स्थानों में बहुत-से रत्नવરોથી પણ અધિક અનિષ્ટ બદબ વાળા છે. કપોત અગ્નિના સમાન વર્ણવાળા છે અર્થાત્ ફેંકાતા એવા લેહાગ્નિની જવાળાઓના સદશ છે. તેઓને સ્પર્શ એટલે બધે કઠોર હોય છે કે સહન કરવું કઠણ પડે છે. એ કારણે તેઓ દુરવ્યાસ કહેવાય છે. તે નરકાવાસે અશુભ અર્થાત્ અરમણીય હોય છે અને ત્યાંની વેદનાઓ પણ અશુભ હોય છે - આ ઉપર્યુક્ત સ્થાને અર્થાત્ નારકાવાસમાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકોના સ્વાસ્થાન કહ્યા છે. તેઓ ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં હોય છે. સમુઘાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંગ્માતમાં ભાગમાં હોય છે. અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रधापनासूत्र रत्नप्रभापृथिवीनैरियिका वर्तन्ते, 'दत्य णं कह रयणप्पभापुहवी नेरझ्या परिवति' तत्र खलु-उपयुक्तस्थानेषु वयो रत्नप्रमापृथिवी नरयिकाः परिवसन्ति, ते च नैरयिकाः 'काला कालोभासा' कृष्णावभासाः-अत्यन्त-कृष्णावणः 'गंभीरलोमहरिसा'-गम्भीरलोमही:-गम्भीरा:-अत्यन्तोत्कटाः, लोमहर्पा:-रोमाञ्चोद्गमाः, भयवशाद् येभ्यस्ते तथाविधा इत्यर्थः, अत एव भीमा':-भीमा:-भयानकाः 'उत्तासणगा'-उत्तासनका:-उत्त्रासजनकाः, अत्यन्तातकोत्पादका इत्यर्थः, 'परम किण्हा'-परमकृष्णाः -अत्यन्तकृष्णवर्णाः मेणं पण्णत्ता' वर्णन-वर्णापेक्षया अतीव कृष्णाः प्रज्ञप्ता' सन्ति मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः, 'समगाउसो !' भो श्रमणायुप्मन ! ते णं निच्चं भीया' ते खलु रत्नप्रभापृथिवीनरयिकाः, नित्यं-सर्वकालं भीताः-भयभीता भवन्ति, 'निच्च तत्था'-नित्यंसर्वकालं त्रस्ताः-त्रा५युलास्तिष्ठन्ति 'निच्च तसिया' नित्यं-सदा त्रसिताः-परस्परं परमाधामिकै त्रासं प्रापिता भवन्ति 'निच्चं उबिग्गा' नित्यम्-सर्वकालम् उद्विग्ना:-उद्वेगवन्तस्तिष्ठन्ति, 'विच्चं परमसुहसंबद्धं गरगभयं'-नित्यम्सततं परममशुभम् अत्यन्तामनीयम् सम्बद्धम्-अनुबद्धम्-मध्ये विच्छेदवर्जितम् नरकमयम् 'पच्चणुभवमाणा'-प्रत्यतुमवन्तः, प्रत्येकं वेदयमानाः 'विहरंति' विहरन्ति तिष्ठन्ति ॥ सू० ८॥ प्रभा पृथिवी के नारक रहते हैं। वे काले और अत्यन्त काली आभा वाले होते हैं । उनको देखने से ही भय के कारण रोमांच हो आता है । इस कारण वे भयंकर हैं और अत्यन्त आतंकजनक हैं । वे वर्ण से अत्यन्त ही काले कहे गए हैं हे आयुष्मन् श्रमण ! वे नारक जीव सदैव भयभीत बने रहते हैं, हमेशा त्रास युक्त रहते हैं। और परम्पर तथा परमाधार्मिकों द्वारा त्रास को प्राप्त ही रहते हैं । सदैव उद्विग्न रहते हैं और सदा अत्यन्त अनिष्ट एवं लगातार बने रहने वाले नरकभय का अनुभव करते हैं । ॥८॥ હોય છે. આ સ્થાનમાં ઘણું રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારક રહે છે તેઓ કાળા અને અત્યન્તકાળી આભાવાળા હોય છે. તેઓને જોવાથી જ ભયને લીધે મારા થઈ આવે છે એ કારણે તે ભય કરે છે અને અત્યન્ત આતંકજનક છે. તેઓ રંગે અત્યંત કાળ કહેલી છે. આયુષ્યમાન શ્રમણ તે નારક જીવ સદૈવ ભયભીત રહ્યા કરે છે હમેશા ત્રાસ યુક્ત રહે છે અને પરસ્પર તથા પરમા ધાર્મિક દ્રારા કરાયેલા ત્રાસથી ત્રસ્ત જ રહે છે, સદૈવ ઉદ્વિગ્ન રહે છે અને સદા અત્યન્ત અનિષ્ટ તેમજ સતત થનારા નરફ ભયને અનુભવ કરતા રહે છે. ૮ Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.९ नैरयिकाणां स्थानानि ___ मूलम्-कहि णं भंते ! सकरप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहिणं भंते ! सकरप्पमापुढवीनेरइया परिवसंति ? गोयमा ! सकरप्पमापुढवीए बत्तीसुत्तर जोयणसयसहस्स बाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता, हेट्रा चेगं जोयणसहस्सं वजित्ता मञ्झे तीसुत्तरे जोयणसयसहस्से, एत्थ णं सक्करप्पभापुढवीनेरइयाणं पणवीसं निरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं । तेणं णरगा अंतोट्टा, बाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निच्चंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनवखत्तजोइसियपहा मेयवसापूयपडलरुहिरसंसचिक्खिल्ल. लित्ताणुलेवणतला असुइवीला परमदुब्मिगंवा काउय अगणि. वन्नाभा कवखडप्फासा दुरहियासा असुभा परगा, असुभा णरगेसु वेयणाओ, एत्थ णं सक्करप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जतापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता, उववाएणं लोगस्स असंखेजइभागे, समुग्धाएणं लोगस्स असंखेज्जइभागे, सटाणेणं लोगस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं वहवे सकरप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वन्नेणं पण्णत्ता समणाउसो! । तेणं निच्चं भीया, निच्चं तत्था, निच्च तसिया, निच्च उव्विग्गा, निच्चं परममसुहसंबद्धं नगरभयं पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति ॥सू० ९॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! शर्कराप्रभापृथिव्या द्वात्रिंशदुत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्या या उपरि एक शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! सक्करप्पभापुढवीनेरइयाणं पजत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्तो ?) भगवन् ! शर्कराप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और शहाथ-(कहि णं भंते । सक्करप्पभा पुढवी नेरइयाणं पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ) 3 मापन् । २४२मा पृथ्वीना पर्याप्त मने मत ना सोना प्र० ७९ Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२६ प्रज्ञापनासूत्रे योजनसहरमवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये त्रिंगदुत्तरे योजनशतसहस्र, अत्र खलु शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाणां पञ्चविंशतिनिरयावासशत सहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते खलु नरका अन्तो वृत्ताः, वहिश्चतुरस्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, नित्यान्धकारतामसा व्यपतग्रहचन्द्रसूरनक्षत्रज्योतिपिकपथाः मेदवसापूति पटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः अशुचिवित्राः, परमदुरभिगन्धाः कापोताग्निवर्णाभाः कर्कशस्पर्शाः दुरध्यासा अशुभा नरकाः, अशुभा नरकेषु वेदनाः, अत्र खलु शर्कराप्रभापृथिवी नैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समु द्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, तत्र खलु बहवः शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति, कालाः कालावभासा गम्भीरलोमहर्षा भीमा उत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुप्मन् ते खलु नित्यं भीताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यमुद्विग्नाः, नित्यं परमासुखसम्बद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥सू०९।। अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि णं भंते ! सक्करप्पभा पुढवीनेरड्या परिवसंति ?) हे भगवन् ! शर्कराप्रभा के नारक कहां रहते हैं ? (गोयमा ! सक्करप्पभाए पुढवीए उवरिं) हे गौतम ! शर्कराप्रभा पृथिवी के ऊपर (पगं जोयणसहस्सं अवगाहित्ता) एक हजार योजन अवगाहन करके (हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं) और नीचे एक हजार योजन (वज्जित्ता) छोड कर (मज्झे) मध्यभाग में (तीसुत्तरे जोयणसहस्से) एक लाख तीस हजार योजन में (एत्थ णं) यहां (सक्करप्पभा पुढवीनेरइयाणं) शर्कराप्रभा पृथिवी के नारकों के (पणवीसं) पच्चीस (निरयावाससयसहस्सा) लाख नारकावास (भवंतीति मक्खायं) हैं ऐसा कहा है (ते णं णरगा) वे नरक (अंतो वहा) अन्दर गोलाकार हैं (वाहिं चउरंसा) बाहर चौकोर हैं (अहे खुरप्पस्थान ४यां हां छे ? (कहिणं भंते । सक्करप्पभा पुढवीनेरइया परिवसंति ) 3 भगवन् । ०४२प्रमाना ना२४ ४यां रहेछ ? (गोयमा । सक्करप्पभाए पुढवीए उवरि) गौतम । शरामा पृथ्वीना ५२ (एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता) मे उतर यो मवान शने (हेद्वा-चेगं जोयणसहस्स) मन नाये ये तर योन वज्जित्तो) छ।डीन (मझे) मध्यभागमा (तीसुत्तरे जोयणसयसहस्से) के साथ त्रीस २ योनम (एत्थणं) मही (सकरप्पभा पुढवी नेरइयाणं) शरामा पृथ्वीना नना (पणवीस) पच्चीस (निरयावाससयसहस्सा) anu ना२४वास (भवंतीति मक्खाय) छे सेभ यु छ (ते णं गरगा) ते न२है। (अंतो वट्टा) म४२ ४५२ छ (वाहिं चउरंसा) ५.२ यतु२ख थे।२स छे (अहे खुप्पसंठाण संठिया) Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.९ नरयिकाणां स्थानानि ६२७ टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकशर्कराप्रमा पृथिवीनैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! सकरप्पभापुढवीनेरइयाणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे शर्कराप्रभापृथिवीनैर यिकाणाम् ‘पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि ? तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि णं भंते ! सकरप्पभापुडवीनेरइया परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! सकरप्पभापुढवीए'-शर्कराप्रभापृथिव्याः , 'वत्तीसुत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए' -द्वात्रिंशत्सहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्यायाः-द्वात्रिंशत्सहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः, 'उपरि' उपरि-ऊर्ध्वम् ‘एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता' --एक योजनसहस्रमवगाह्य 'हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता'-अधश्च-अधोभागे एकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा 'मज्झे तासुत्तरे जोयणस यसहस्से'-मध्ये त्रिंशदुत्तरे योजनशतसहस्रे-त्रिंशत्सहस्राधिकलक्षयोजनेसु 'एत्थ णं'-अत्र खलुसंटाणसंठिया) नीचे खुरपाके आकार के तीक्ष्ण-हैं (निचंधयारतमसा) नित्य अंधकार से तामस है इत्यादि पूर्ववत् ॥९॥ टीकार्थ-अव शर्कराप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान आदि की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं । गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-भगवन् ? शर्कराप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां कहे गए हैं ? इसी को स्पष्ट करने के लिए कहा है-भगवन् ! शर्कराप्रभा के नारक कहां निवास करते हैं ? भगवान् ! उत्तर देते हैं-हे गौतम ! एक लाख बत्तीस हजार योजन मोटाई वाली शर्कराममा पृथिवो के ऊपर के एक हजार योजन भाग को छोड कर तथा नीचे से भी एक हजार योजन भाग को छोड कर नाय सुरपाना मारवाणा ती छे (निच्चंधयारतमसा) नित्य अन्यथा તામસ છે. ઈયાદિ પૂર્વવત્ ૯ છે ટીકાઈ—હવે શર્કરપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરતા કહે છે. શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો–હે ભગવન્ ! શર્કરામભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકના સ્થાન કયા હેવાયેલા છે તેને સ્પષ્ટ કરવાને માટે કહ્યું છે–ભગવન | શર્કરપ્રભાના નારક કયા નિવાસ કરે છે ? * શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ એક લાખ બત્રીસ હજાર જન મોટાઈ વાળી શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના એક હજાર જન ભાગને છેડીને Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्षापनासूत्रे उक्तस्थले 'सकरप्पभापुढवीनेरइयाणं' शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम् 'पणवीसं निरयावाससयसहस्सा हवंतीति मक्खायं-पञ्चविंशतिनरकावासशतसहस्राणिपञ्चविंशतिलक्षनरकावासा भवन्तीत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्यकृद्भिः, 'तेणं गरगा अंतो वट्टा'-ते खलु-पूर्वोक्ता नरकाः पञ्चविंशतिलक्षनरकावासाः, अन्तः-मध्ये आभ्यन्तरे वृत्ताः-वृत्ताकाराः बाहिं चउरंसा'-बहिर्भागे चतुरस्राःचतुरस्राकाराः 'अहे खुरप्पसंठाणसंठिया'-अध:-अधोभागे, क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः क्षुरप्रस्य-ग्रहणविशेपस्येव संस्थानम्-आकारस्तीव्रतालक्षणं तेन संस्थिताः 'निच्चं. धयारतसा'-नित्यान्धकारतामसाः, नित्यं-सर्वकालम् प्रकाशाभावेन अन्धकारावृता इत्यर्थः, 'ववगयगहचंदसूरनरक्खत्तजोइसियप्पहा' -व्यपगतग्रहचंद्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्कपथा:-व्यपगतः-परिभ्रष्टः ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणाम् उपलक्षणखात् तारारूपाणाञ्च ज्योतिष्काणां पन्थाः मार्गों येभ्यस्ते तथाविधा इत्यर्थः, तथामेदवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिललित्ताणुलेवणतला'- मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसैयश्चिक्खिल्ल:-कईमस्तेन लिप्तम्-उपदिग्धम्, अनुलेपनेन-पौनः पुन्यानुलेपनेन उपचितं तलं-भूमिभागो येपा ते तथाविधाः, अतएव-'असुइवीसा'-अशुमध्य में, एक लाख तीस हजार योजन में शर्कराप्रभा पृथिवी के नारका के पच्चीस लाख नारकावास हैं, ऐस। मैंने और सभी अन्य तीर्थंकरों ने निरूपण किया है। वे पच्चीस लाख नरक अन्दर गोलाकार हैं, बाहर चौकोर हैं, नीचे खुरपा के समान तीखे हैं । प्रकाश का अभाव होने के कारण सदैव अंधकार से व्याप्त रहते हैं । वहां ग्रह, चन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्र और उपलक्षण से तारो रूप ज्योतिषकों का संचार नहीं होता वे मेद, चर्वी, मवाद तथा रुधिर और मांस के कोचड के लेप से पुन: पुन: लिप्त तले वाले होते हैं, इस कारण अशुचि और घृणास्पद हैं या તથા નીચેથી પણ એક હજાર યોજન ભાગને છેડીને મધ્યમાં એક લાખ ત્રીસ હજાર જનમા શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના નારકોના પચ્ચીસ લાખ નરકાવાસ છે. - એવું મે અને બધા તીર્થ કરેએ નિરૂપણ કર્યું છે. તે પચ્ચીસ લાખ નરક અન્દર ગળાકાર છે. બહાર ચતુરસ છે. નીચે ખુરપાના સરખા તીણ છે. પ્રકાશને અભાવ હોવાના કારણે સદૈવ અ ધારાથી વ્યાપ્ત રહે છે. ત્યા ગ્રહ, ચન્દ્રમા, સૂર્ય, નક્ષત્ર અને ઉપલક્ષણથી તારા રૂપ તિષ્કને સ ચાર થતું નથી. તે મેદ, ચબી, મવાદ પરૂ તથા લેહી અને માસના કીચડ લેપથી પુન પુન લિપ્ત તળવાળા હોય છે. આ કારણે અશુચિ Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका हि. पद २ सू.९ नैरयिकाणां स्थानानि ६२९ चिवीभत्साः, अशुचयः - अपवित्राः, वीभत्सा:- अत्यन्तजुगुप्सिता विस्रावा अपक्वगन्धाः ‘परमदुब्भिगंधा' - परमदुरभिगन्धाः, अत्यन्त दुर्गन्धयुक्ताः, 'काउअगविनाभा' - कापोताग्निवर्णामाः- ध्मायमानलोहा ग्निवर्णकान्तयः 'करूखडफासा' - कर्कशस्पर्शाः, कर्कशः- कठोरः स्पर्शो येपा ते तथाविधाः, 'दुरहियासा' - दुरध्यासाः, दुःखेन अध्यास्यन्ते - सह्यन्ते इति दुरध्यासाः - ' असुभा गरगा' - अशुभाः नरकाः-नरकावासाः ‘अशुभा परगेसु वेयणाओ' अशुभाः नरकेषु वेदनाः भवन्ति, 'एत्थ णं' अत्र खलु - उपर्युक्तस्थले 'सक्करप्प भापुढवानेरइयाणं' शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' - स्था नानि - स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि, 'उववाएणं, समुग्धाएणं, सहाणेण' - उपपातेन - उपपातापेक्षया, समुद्घातेन समुद्वातापेक्षा स्वस्थानेन स्वस्थानापेक्षया 'लोगस्स असंखेज्जइभागे'-लोकस्य असंख्येयभागे पर्याप्ता पर्याप्तकाः शर्कराप्रमापृथि - वनैरयिका वर्तन्ते, 'तत्थ णं बहवे सकरप्पमापुढवीनेरइआ परिवसंति' - तत्र खलु - पूर्वोक्तस्थानेषु वहवः शर्कराप्रमापृथिवीनेरयिकाः परिवसन्ति, ते च शर्कराप्रअपक्व गंध वाले हैं, घोर दुर्गन्ध से युक्त हैं, कापोत अग्नि के वर्ण सरीखे हैं अर्थात् धोंकी जाती हुई लोहाग्नि के सदृश आभा वाले हैं । उनका स्पर्श वडा ही कठोर होता है, अतएव वे दुस्सह हैं । वे सभी नरक अशुभ हैं और वहां को वेदनाएं भी अशुभ हैं । इनमें शर्कराप्रभा के पर्याप्त अपर्याप्त नारकों के स्वस्थान कहे गए हैं । उपपात की अपेक्षा, समुद्घात की अपेक्षा और स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग में पर्याप्त और अपर्याप्त शर्करा - प्रभा के नारक रहते हैं । इन पूर्वोक्त स्थानों में शर्कराप्रभा के बहुतसे नारक निवास करते हैं । वे कृष्ण वर्ण, कृष्ण आभा वाले, अत्यन्त उत्कृष्ट रोमांचजनक, भयानक और त्रासोत्पादक हैं । हे आयुष्मन् અને ઘૃણાસ્પદ છે અથવા અપવંગ ધવાળા છે. ધેાર દુન્યથી યુક્ત છે કપાત અગ્નિના રગ સરખા છે. અર્થાત્ ધમાતા લેહાગ્નિના સરખી આભાવાળા છે. તેમના સ્પર્શ ખૂબજ કઠાર હાય છે. તેથી જ તે ૬ સહુ છે. તે બધાં નરક અશુભ છે અને ત્યાની વેદનાએ પણ અશુભ છે. તેમા શરાપ્રભાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેાના સ્વસ્થાન કહેલા છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ. સમ્રુદ્ધાતની અપેક્ષાએ અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ લેાના અસ ખ્યાતમા ભાગમા પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત શર્કરાપ્રભાના નારક રહે છે. આ પૂર્વોક્ત સ્થાનેામાં શરાપ્રભાના ઘણા નરક નિવાસ કરે છે. તે सॄष्णुवर्श, ईष्णु मालावाणी. અત્યન્ત ઉત્કટ રામાંચ જનક ભયાનક અને Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेशापनासूत्र भापृथिवीनैरयिकाः 'काला'-कृष्णाः-कृष्णवर्णाः, 'कालोभासा'-कृष्णावभासोरे गंभीरलोमहरिसा'-गम्भीरलोमहर्पाः-गम्भीर:-अत्यन्तोत्कटः, लोमहर्पः-रोमाचोद्गमो येषां ते गम्भीरलोमहर्पाः, अतएव 'भीमा,-भीमाः-भयानकाः उत्तासणगा' उत्त्रासनकाः-उत्त्रासजनकाः, 'परमकिण्हा'-परमकृष्णा:-अत्यन्तकृष्णवर्णाः, 'वण्णेणं पण्णत्ता'-वर्णेन-वर्णापेक्षया प्रज्ञप्ताः प्ररूपिताः सन्ति, 'समणाउसो ! हे श्रमणायुष्मन् ! 'ते णं निच्चं भीता'-ते खलु-पर्याप्तापर्याप्तकाः शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकाः, नित्यं-सर्वकालम्, भीताः-भयभीतास्तिष्ठन्ति, 'निच्चं तत्था'-नित्यं-सर्वकालम् त्रस्ताः-त्रासयुक्ताः, 'निच्चं तसिया'-नित्यं-सर्वकालं --त्रासिताः-त्रासं प्रापिताः, 'निच्चं उचिग्गा'-नित्यं सततम् उद्विग्ना:-उद्वेग वन्तः, 'निच्चं परममसुहसंवद्धं गरगभयं'-नित्यं-सर्वकालम् परममशुभम्-अत्यतानिष्टम्, सम्बद्धम्-अनुबद्धं मध्ये विच्छेदवर्जितं नरकभयम् “पच्चणुभवमाणा' -प्रत्यनुभवन्तः- प्रत्येकमनुभवन्तः 'विहरंति'-विहरन्ति-तिष्ठन्ति ।।सू०९॥ ___ मूलम्-कहिणं भते ! वालुयप्पभापुढवीनेरइयाणं पजत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता ? कहि णं भंते ! वालुयप्पभापुढवीनेरइया परिवसति ? गोयमा ! वालुयप्पभापुढवीए अट्ठावीसुत्तर जोयणसयसहस्सवाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहिता, हेटा चेगंजोयणसहस्सं वज्जित्तामझे छब्बीसुत्तर जोयणसहस्से, एत्थ णं वालुयप्पभानेरइयाणं पन्नरसनिरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं । तेणं णरगा, अंतो वट्टावाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया, निच्चंधयारतमसा, ववगयगह चंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा, मेयवसा पूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला, असुइवीसा, परमदुभिगंधा, काउयअअमण ! वे वर्ण की अपेक्षा से परमकृष्ण कहे गए हैं । वे नारकं सदैव भयभीत रहते हैं, सदैव त्रासयुक्त होते हैं, सदैव त्रास को प्राप्त रहते हैं, सदैव उद्वेगयुक्त रहते हैं और निरन्तर बने रहने वाले अत्यन्त अशुभ नरकभय का अनुभव करते हुए वहां रहते हैं ॥९॥ ત્પાદક છે. હે આયુમન શ્રમણ ! તેઓ વર્ણની અપેક્ષાએ પરમ કૃષ્ણ કહેલાં છે તે નાકે સદૈવ ભયભીત રહે છે. સદૈવ ઉગ ચુત રહે છે અને નિર તર બનનારા અત્યત અશુભ નરક ભયને અનુભવ કરતા થકા ત્યાં રહે છે ત્યાં Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टोका द्वि. पद २ सू.१० नैरयिकाणां स्थानानि गणिवन्नाभा, कक्खडफासा, दुरहियासा असुभा णरगा, असुभा णरगेसु वेयणाओ, एत्थ णं वालुयप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता, उववाएणं लोयस्ल असंखेज्जइ भागे, समुग्घाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, सटाणेणं लोयस्त असंखेज्जइभागे, तत्थ जं वहवे वालुयप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति-काला कालोभासा गंभीर लोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वणेणं पण्णता समणाउसो ! । तेणं निच्चं भीया निच्चं तत्था, निच्चं तसिया, निच्चं उठिवग्गा निच्चं परममसुहसंबद्धं णरगभयं पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति ॥सू० १०॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! वालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाणं पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! वालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! वालुकाप्रभापृथिव्या अष्टाविंशत्युत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्याया उपरि एकं योजनसहस्रमवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये पइविंश शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! वालुयप्पभा पुढवीनेरइयाणं पजत्तापज्जताणं ठाणा पण्णत्ता?) हे भगवन ! वालुकाप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहाँ कहे गए हैं ? (कहि णं भंते ! वालुयप्पभापुढचीनेरझ्या .परिवसंति ?) हे भगवन् ! वालुकाप्रभा के नारक कहाँ निवास करते हैं ? (गोयमा ! वालुयप्पभापुढवीए अट्ठावीसुत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए) हे गौतम ! एक लाख अट्ठाईस हजार योजन मोटी वालुकाप्रभा पृथिवी के (उवरिं) ऊपर के (एगं जोयणसहस्सं) एक एजार योजन (ओगाहित्ता) अवगाहन करके (हेटा चेगं जोयणसहस्सं वजित्ता) और नीचे एक हजार योजन छोडकर (मज्झे ___४ाथ-(कहिणं भंते । वालुयापभा पुढवी नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन वायुमा पृथ्वीना पर्याप्त मने सात नारी स्थान :यां सां छे ? (कहिणं भंते । वालुयप्पभा पुढवी नेरइया परिवसंति !) भगवन् वायुप्रमाना ना२४ ४यां निवास ४२ छ १ (गोयमा । वालुयप्पभा पुढवीए अट्ठावीसुत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए) 3 गौतम । मे४ सा मध्यावास डत२ योन मोटी पाखुमा पृथ्वीना (उबरिं) ५२ना (एगं जोयणसहस्सं) मे १२ यान (ओगाहित्ता) २माउन ४शन (हेडा गं जोयणसहस्सं Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे त्युत्तरयोजनसहस्रे, अत्र खलु वालुकाप्रमा पृथिवी नरयिकाणां पञ्चदशनरकावासशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यमम् । ते खलु नरका अन्तो वृत्ताः, वद्दिश्चतुरस्राः, अधः क्षुरप्र संस्थान संस्थिताः, नित्यान्धकारतामसाः, व्यपगतग्रह चन्द्रसूरनक्षत्र ज्योतिष्कपथाः, मेदवसापूतिपटल रुधिरमांस कर्दमलिप्तानुलेपनतलाः, अशुचिविस्राः परमदुरभिगन्धाः कापोताग्निवर्णाभा : कर्कशरपर्शाः दुरध्यासाः, अशुभा नरकषु वेदनाः, अत्र खलु वालुकाप्रसापृथिवी नैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपतेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, तत्र खल बहवो वालुकाप्रभा पृथिवी नैरयिकाः परिवसन्ति - कालाः कालावभासाः गम्भीरलोमहर्पाः भीमाःउत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुप्फन ! । ते खलु नित्यं भीताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यं त्रासिताः, नित्यमुद्विग्नाः, नित्यं परमामुखसम्बद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ।। सू० १० ॥ ६३२ टीका - अथ पर्याप्तापर्याप्त कवालुकाप्रभा पृथिवी नैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह- 'कहि णं भंते ! वालुयप्पभापुढवी नेरइयाणं' - हे भदन्त ! कुत्र खल बालुकाप्रभा पृथिवीनैरयिकाणाम् ' पज्जत्तापज्जत्तगाणं' - पर्याप्तापर्याप्तकानाम् छब्वीसुत्तरजोयणसहस्से) बीच में एक लाख छब्बीस हजार योजन भाग में ( एत्थ णं) यहां (वालयप्पभापुढवीनेरइयाणं) वालुकाप्रभा पृथ्वी के नारकों के (पम्नरस निरयास सयसहस्सा) पन्द्रह लाख नारकावास ( भवतीति मक्खायं) होते हैं, ऐसा कहा है (ते णं णरगा) वे नरक (अंतो वहा ) भीतर से गोल हैं इत्यादि पूर्ववत् ॥१०॥ टीकार्थ-उ - अब वालुकाप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है । गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं- भगवन् ! वालुकाप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहाँ कहे हैं ? इसी को स्पष्ट करने के लिए कहा- भगवन् वालुकाप्रभा प्रथिवी के नारक कहां निवास करते हैं ? हे भगवान् ने वज्जित्ता) रमने नीथे थे उन्नर थोल्न छोडीने (मज्झे छत्रीसुत्तरजोयणसयसहस्से) पथभा मे साथ छव्वीस हुनर योनन लागमां (एत्थणं) अडीं ( वालुयप्पभा पुढवी नेरइयाणं) वाडायला पृथ्वीना नार। ( पन्नरसनिरयावास - सयसहरसा) पंढरसाथ नारावास ( भवतीति मक्खायें) थाय छे सेभ उ छे (तेणं णरगा) ते न२४ (अंतो वट्टा) रथी गोण छे. छत्याहि शब्दार्थ पूर्ववत् ॥१०॥ ટીકા હવે વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકાના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરાય છે. Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१० नैरयिकाणां स्थानानि ६३३ 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? प्ररूपितानि ? सन्ति, तदेव प्रकारान्तरेण स्फुटयितुमाह-'कहि णं भंते ! वालुयप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे वालुकाप्रमापृथिवीनैरयिकाः परिवसंति ? भगवानाह-'गोयमा'-हे गौतम ! 'वालयप्पमापुढवीए'-वालुकाप्रभापृथिव्याः, 'अट्ठावीसुत्तरजोयणसयसहस्साहल्लाए' अष्टाविंशयुत्तरयोजनशतसहस्त्रवाहल्यायाः अष्टाविंशतिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः उपरि' उपरि-ऊर्ध्वभागे एग जोयणसहस्सं ओगाहित्ता'-एकं योजनसहस्रम् अश्गाह्य 'हेटा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता'-अधश्च-अधस्तात् एकं योजनसहस्त्र वर्जयित्वा 'मज्झे छव्वीसुत्तर जोयणसयसहस्से'-मध्ये-मध्यभागे, पविंशत्युत्तरयोजनशतसहस्र-पइविंशतिसहस्राधिकलक्षयोजनेछु एत्थ णं'-अत्र खलु-उपयुक्तस्थले 'बालुयप्पभापुढवी नेरइयाणं'-वालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम् 'पनरस निरयावाससयसहस्सा'पञ्चदश नरकावासगतसहस्राणि-पञ्चदशलक्षनरकावासाः, 'भवंतीति मक्खाय' भवन्तीत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैस्तीर्थकृद्भिश्च, 'तेणं णरगा अंतो वट्टा'ते खलु-पूर्वोक्ताः, नरका:-पञ्चदशलक्षनरकावासाः, अन्तो-मध्ये-आभ्यन्तरे इत्यर्थः वृत्ताः-वृत्ताकाराः, 'वाहिं चउरंसा' बहिर्भागे चतुरस्रा:-चतुरलाकाराः, 'अहे खुरप्पसंठाणसठिया'- अधः-अधोभागे क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिता:-क्षुरप्रस्यउत्तर दिया-एक लाख अट्ठाईस हजार योजन लोटी वालुकाप्रमा पृथ्वी के ऊपर के एक हजार योजन और नीचे से भी एक हजार योजन भूभाग को छोडकर बीच में जो एक लाख छन्चीस हजार योजन अमि भाग है, उसमें वालुकाममा के नारकों के पन्द्रह लाख नारकावास हैं, ऐसा मैने तथा अन्य तीर्थंकरों ने भी कहा है। वे नारक अर्थात् नारकावास भीतर से गोलाकार हैं, बाहर से શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે હે ભગવદ્ વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેના સ્થાન કયા કહ્યા છે? તેને સ્પષ્ટ કરવાને માટે ફરીથી કહ્યું હે ભગવન ! વાલુકાપ્રભા પૃથિવીના નારક કયાં નિવાસ કરે છે ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યોએક લાખ અઠયાવીસ હજાર યોજન મોટી વાલુકાપ્રભ પૃથ્વીના ઉપરના એક હજાર જન અને નીચેથી પણ એક હજાર જન ભૂભાગને છોડીને વચમા જે એક લાખ છવ્વીસ હજાર જન ભૂમિ ભાગ છે, તેમાં વાલુકાપ્રભાના નારકેના પદર લાખ નારકાવાસો છે એમ મેં તથા અન્ય તીર્થ કરેએ પણ કહ્યું છે. તે નરક અથવા નરકાવાસ અંદરથી ગળાકાર છે, બહારથી ચેરસ છે. प्र० ८० Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्षापनासूत्रे प्रहरण विशेषस्येव संस्थानम्-तीक्ष्णतालक्षण आकारस्तेन संस्थिताः-व्यवस्थिताः तथाविधा इत्यर्थः, 'निच्चंधयारतमसा'-नित्यान्धकारतामसाः, नित्यं-सर्वकालं तमसा प्रकाशाभावेन अन्धकारावृता इत्यर्थः 'ववगवगहचंदसूरनक्खत्तजोइसप्पहा' -व्यपगतग्रहचंद्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्कपथाः-व्यपगतः-परिभ्रष्टः, ग्रह चन्द्र सूर्य नक्षत्ररूपाणां तारारूपाणाञ्च ज्योतिष्काणां-पन्थाः-मार्गा येभ्यस्ते तथाविधा इत्यर्थः, 'मेदवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललिताणुलेवणतला'-मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसचिक्खिल्ललिप्तानुलेपनतलाः- मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसैर्यश्चिक्खिल्ल:-कर्दमस्तेन लिप्तम्-उपदिग्धम्, अनुलेपनेन-सहल्लिप्तस्य पौनः पुन्योपलेपनेन उपचितम्,तलम्-अधोभूमिभागे येषां ते तथाविधाः, 'असुइवीसा'-अशुचिवीभत्साः, अशुचयः-अपवित्राः, बीभत्सा:-अत्यन्त जुगुप्सिताः विस्रावा-अपक्वगन्धयुक्ता इति तदर्थः, 'परमदुभिगंधा'-परमदुरभिगन्धाःअत्यन्तदुर्गन्धयुक्ताः, 'काउअगणिवन्नाभा'-कापोताग्निवर्णाभा:-मायमान लोहाग्निवर्णकान्तयः 'कक्खडफासा'-कर्कशस्पर्शाः-कर्कश:-अत्यन्तकठोरः स्पर्शी येषां ते कर्कशस्पर्शाः, 'दुरहियासा'-दुरध्यासाः, दुःखेन अध्यास्यन्ते सह्यन्ते इति दुरध्यासाः, 'दुःसहा इत्यर्थः, 'असुभा णरगा' -अशुभा नरका:-पूर्वोक्तनरकाचासा, 'अमुभा णरगेसु वेयणाओ'-अशुभा नरकेषु वेदना, भवन्ति, 'एत्थ णं'-अत्र खलु -उपर्युक्तस्थले 'वालयप्पभापुढवीनेरइयाणं'-बालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम्, चौकोर हैं और नीचे क्षुरन नामन शस्त्र के समान-तीक्ष्ण है । वे सदैव प्रकाश का अभाव होने से अंधकारमय रहते हैं । वहां ग्रह, चन्द्र, सूर्य, नक्षत्र आदि ज्योतिष्क नहीं हैं। वे मेद, चर्बी, मवाद, रुधिर और मांस के कीचड के लेप से लिप्त तलमाग वाले हैं। अशुचि और वीभत्स हैं या अपश्व गंध से युक्त हैं, घोर दुर्गन्ध वाले हैं। कापोत अग्नि के रंग के हैं अर्थात् धौ की जाती हुई लोहाग्नि के समान वर्ण वाले हैं। उनका स्पर्श अत्यन्त ही कठोर है, वे दुस्सह हैं । इस प्रकार वे नरक अशुभ हैं और वहां की वेदनाएं भी अशुभ हैं । અને નીચે મુરખ અસ્સાના સરખા તીણ છે તેઓ સદૈવ પ્રકાશને અભાવ હેવાથી અધિકાર મય રહે છે. ત્યાં ગ્રહ. ચન્દ્ર, સૂર્ય, નક્ષત્ર આદિ તિષ્ક નથી હતાં. તેઓ મેદ ચબી, મવાદ પરૂ લેહી અને માસના કીચડના લેપથી લિત તળભાગવાળા છે. અશુચિ અને બીભત્સ છે એમ અપકવ ગધથી યુક્ત છે ઘર દુર્ગ ધવાળા છે કાપત અગ્નિના ૨ગના છે અર્થાત્ ધમેલા લેહાગ્નિના સમાન રંગવાળા છે. તેમનો સ્પર્શ અત્યન્ત કઠેર હોય છે. તેઓ દુહ છેઆવી જાતના તે નરકે અશુભ છે અને ત્યાંની વેદનાઓ પણ અશુભ છે. Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१० नैरयिकाणां स्थानान દેશ્ય - 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं' - पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा' पण्णत्ता' - स्थानानि - स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि सन्ति, 'उववारणं लोयस्स असंखेज्जइभागे' - उपपातेन - उपपातापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे, 'समुग्वाणं लोयस्स असंखेज्जइभागे' समुद्घातेन लोकस्य असंख्येयभागे असंख्येयतमे भागे इत्मर्थः ' सहाणेणं लोयस्त असंखेज्जइभागे' - स्वस्थानेन - स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयमागे - असंख्येयतमे भागे इत्यर्थः ' तत्थ णं बहवे वालुयभापुढवीनेरया परिवसंति' तत्र खल्लु - उपर्युक्तस्थाने बहवो वालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति, ते च नैरयिकाः काला' - कृष्णा : 'कालोभासा' —कृष्णावभासाः-अत्यन्तकृष्णवर्णकान्तयः, अत एव 'गंभीर लोहरिसा' - गम्भीरलोमहर्पाः - गम्भीरः - अतीवोत्कटः, दर्शनेन लोमहर्षः - रोमाञ्चोद्गमो येभ्यस्ते तथाविधाः, अतएव 'भीमा : ' - भयङ्कराः 'उत्तासणगा' - अतीव त्रासोत्पादकाः 'परमकृष्णाः - अतीव कृष्णवणी', 'वणेणं पण्णत्ता' वर्णेन - वर्णापेक्षया प्रज्ञप्ताः 'समणाउसो !' हे श्रमणायुष्मन् ! ' तेणं निच्चं भीता' ते खलु नैरयिकाः नित्यं -- सर्वकालं भीताः - भययुक्तास्तिष्ठन्ति, 'णिच्च तत्था' - नित्यं - सर्वकालं त्रासिताः -- उपर्युक्त स्थानों में वालुकाप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहे गए हैं । उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में होते हैं । वहां वालुकामा पृथिवी के बहुत-से नारक रहते हैं । वे नारक जीव काले हैं, अत्यन्त काली कान्ति वाले हैं, अतएव उन को देखने मात्र से उत्कृष्ट रोमांच हो आता है । वे भयंकर और तीव्र त्रासजनक होते हैं | हे आयुष्मन् श्रमण ! वे वर्ण से अत्यन्त ही कृष्ण होते हैं । वे नारक निरन्तर भययुक्त रहते हैं, सर्वदा त्रासयुक्त बने रहते हैं और उन्हें सदैव त्रास पहुंचाया निरन्तर रहता है- वे आपस में भी एक दूसरे को ઉપર્યુક્ત સ્થાનામા વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેાના સ્થાન કહેલા છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેાકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં, સમુદ્ ઘાતની અપેક્ષાએ લેાકના અસ ખ્યાતમા ભાગમા અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેાકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં થાય છે. ત્યા વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના ઘણા નારકા રહે છે. તે નારક જીવ કાળા છે. અત્યન્તકાળી કાન્તિવાળા છે. તેથીજ તેમને જોવા માત્રથી ઉત્કૃષ્ટ રામાચ થઇ આવે છે. તેએ ભયંકર અને તીવ્ર ત્રાસ જનક હાય છે. હું આયુષ્મન્ શ્રમણ ! તેઓ ૨ ગે ખૂબજ કૃષ્ણ હેાય છે. તેએ (નારકા) નિરન્તર ભયયુક્ત રહે છે, સદા ત્રાસ યુક્ત રહે છે. અને Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amat-ALISA प्रमापनासूत्रे -त्रास प्रापिताः परस्परं, परमाधार्मिक, 'निच्चं उचिग्गा'-नित्यं-सततम् उद्विग्नाः-उद्वेगवन्तस्तिष्ठन्ति, 'निच्चं परमममुहं संबद्धं णरगभयं'-नित्यम्सर्वकालम्, परमासुखसम्बद्धम्-अत्यंतदुःखानुवम् अन्तराव्यवच्छेदरहितं नरकभयम्, 'पञ्चणुभवमाणा'-प्रत्यनुभवन्तः-प्रत्येकं वेदयमानाः 'विहरंति'विहरन्ति-तिष्ठन्ति ।।सू० १०॥ ____ मूलम्-कहिणं भंते ! पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता ? कहि णं भंते ! पंकप्पभापुढवी नेरइया परिवसंति ? गोयमा ! पंकप्पभापुढवीए वीसुत्तरजोयणसयसहस्तवाहल्लाए उवरि एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हेट्टा चेगं जोयणसहस्सं बज्जित्ता मझे अट्टारसुत्तरे जोयणसयसह. स्से, तत्थ णं पंकप्रभापुढवोनेरझ्याणं दसनिरयावाससयसहस्सा अवंतीति मक्खायं । ते णं णरगा अंतो वट्टा,, वाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निच्चंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनरखत्तजोइसियपहा, मेयवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खि. ल्ललित्तागुलेवणतला असुइवीसा परमदुभिगंधा काउय अग णिवन्नाभा कश्खडफासा दुरहियासा असुभा णरगा, असुभा णरगेसु वेयणाओ, एत्थ णं पंकप्पमापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता । उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइ भागे, समुग्घाएणं लोयस्त असंखजइभागे, सटाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं वहवे पंकप्पभापुढवीनेरझ्या परिवसंति-काला कालोमासा गंभीर लोमहरिसा भीमा उत्तासणगा सताते रहते हैं और परमाधार्मिक देव भी उन्हें सताते रहते हैं, इस कारण वे निरन्तर उद्विग्न बने रहते हैं। सदैव चालू रहने वाले अत्यन्त दुःखमय नरकभय का अनुभव करते रहते हैं ॥१०॥ તેઓને હમેશા ત્રાસ પહેચાડવામાં આવે છે–તેઓ આપસમાં પણ એક બીજાને સતત સતાવે છે અને પરમાધાર્મિક દેવ પણ તેઓને સતાવ્યા કરે છે. તે કારણે તેઓ નિરન્તર ઉદ્વિગ્ન થઈ રહે છે. સદૈવ ચાલુ રહેવાવાળા અને અત્યન્ત દુખમય નરકાગારના ભયને અનુભવ કર્યા કરે છે. તે ૧૦ છે Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३७ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.११ तैरयिकाणां स्थानानि परमकिण्हा वण्णेणं पण्णत्ता समणाउसो ! | ते णं निच्चं भीया, निच्च तत्था, निच्चं तसिया, निच्चं उब्बिग्गा, निच्चं परमजसुहसंबद्धं णरगभयं पञ्चणुभवमाणा विहरति ॥ सू० १९ ॥ छाया—कुत्र खलु भदन्त ! पङ्कप्रभा पृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! पङ्कप्रभा पृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! पङ्कप्रभा पृथिव्या विंशत्युत्तरोयोजनशतसहस्रवाहल्याया उपरि एकं योजनसहस्रमवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये अष्टादशोत्तरे योजनशतसहस्रे, अत्र खलु पड्ङ्कप्रभापृथिवी नैरयिकाणां दश निरयावास शतसहस्राणि भव शब्दार्थ - ( कहि णं अंते ! पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जतगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! पंकप्रभा के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहाँ कहे हैं ? ( कहि णं भंते ! पंकप्पा पुढवीनेरइया परिवति ?) हे भगवत् ! पंकप्रभा के नारक कहां रहते हैं ? ( गोयसा ! पंकष्पभावीए वीसुत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए) हे गौतम ! एक लाख वीस हजार योजन मोटी पंकप्रभा के (उवरि एगं जोयणसहस्सं) ऊपर काएक हजार योजन (ओगाहित्ता) अवगाहन करके (हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) नीचे एक हजार योजन छोडकर (मज्झे) मध्य में (अट्ठारसुत्तरे जोयणसयसहस्से ) एक लाख अठारह हजार योजन में (एत्य णं) यहां (पंकप्पापुढवीनेरइयाणं ) पंकप्रभा पृथिवी के नारकों के ( दस निरयावास सय सहस्सा) दश लाख नरकावास (भक्तीति मक्खायं ) हैं ऐसा कहा है । शेष शब्दार्थ पूर्ववत् ॥ ११॥ शब्दार्थ - (कहि णं भंते । पकापभा पुढवी नेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पलाना पर्याप्त भने अपर्याप्त नारोना स्थान यां या ह्या छे ? (कहि णं भंते । पंकापभा पुढवी नेरइया परिवसंति ?) हे भगवन् । च ४अलाना ना२४ ४या रहे छे ? (गोयमा ! पंकप्पभा पुढवीए वीसुत्तरजोयणसयसहस्स बाहल्लाए) हे गौतम! मेड साथ पीस हुनर योन्जन मोटी पडलाना (बरिं एग जोयणसहस्सं) (५२ मे हुनर योन (ओग हित्ता) अवगाहन रीने (हिट्टा चेंगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) नाथेना मे हुन्नर योन्जन त्यकने (मज्झे) भाभा (अट्ठारसुत्तरे जोयणसयस हम्से) भेउ साज અઢાર હાર योन्टनमा ( एत्थण) अड्डी (पंकापसा पुढवी नेरइयाणं) पशुप्रला पृथ्वीना नारोनो (इस निरयावाससय सहम्सा ) ह साथ नारश्वास ( भवतीति मक्खायं) छे भ કહ્યુ છે શેષ શબ્દા પૂર્વવત્ ॥ ૧૧ ૫ Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतापनासूत्रे न्तीत्याख्यातम् । ते खलु नरका अन्तोवृत्ताः, बहिश्चतुरस्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, नित्यान्धकारतामसा व्यपगतग्रहचन्द्रसूरनक्षत्रज्योतिपिकपथाः मेदवसापूतिपटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतला अशुचिवित्राः परमदुरभिगन्धाः कापोताग्निवर्णाभाः, कर्कशस्पर्शा दुरध्यासाः, अशुभा नरकाः, अशुभा नरकेषु वेदनाः, अत्र खलु पङ्कप्रभापृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्लानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, तत्र खलु बहवः पङ्कप्रमापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति, कालाः, कालावभासा गम्भीरलोमहर्षा भीमा उत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते खलु नित्यं भीताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यं त्रासिताः, नित्यमुद्विग्नाः, नित्यं परमासुखसम्बद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥सू.०११॥ टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकपङ्कप्रभापृथिवी नैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुं गौतमः पृच्छति-'कहि णं भंते ! पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे पङ्कप्रभा पृथिवीनैरयिकाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णता ?' स्थानानि स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि प्ररूपितानि सन्ति ! तदेवं विस्पष्टयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि णं भंते ! पंकप्पभापुढवी. नेरइया परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले पङ्कप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? भगवानुत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'पंकप्पमा पुढवीए' पङ्कप्रभापृथिव्याः 'वीसुत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए' विशत्युत्तरयोजनशतसह स्रवाहल्यायाः-विंशतिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः उपरि' उपरि-ऊर्ध्वदेशे 'एगं जोयणसहस्समोगाहित्ता' एकं योजनसहस्रं वर्जयिखा, 'मज्झे अहारसुत्तरे टीकार्थ-अब पंकप्रभा के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों आदि की प्ररूपणा करते हैं । गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त पंकप्रभा के नारकों के स्थान कहां कहे गए हैं ? इसी प्रश्न को स्पष्ट करते हैं-भगन्न ! पंकप्रभा के नारक किस जगह रहते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! पंरुपमा पृथिवी की मोटाई एक लाख और वीस हजार योजन की है। उसके ऊपर का एक हजार ટીકાર્ય—હવે પ્રજાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકના સ્થાન આદિની ५३५। ४२ छे. * શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો ભગવન ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત પક પ્રભાના નારકેના સ્થાન કયા કહેલા છે ? આ પ્રશ્નને સ્પષ્ટ કરે છે ભગવન | પંકપ્રભાના નારક કઈ જગ્યામાં રહે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ ! પંકપ્રભા પ્રિથિવીની મોટાઈ એક લાખ અને વીસ હજાર જનની છે. તેની ઉપર એક હજાર અને નીચેના Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.११ नैरयिकाणां स्थानानि जोयणसयसहस्से' मध्ये-मध्यभागे, अष्टादशोत्तरे योजनशतसहस्रे-अष्टादशाधिकलक्षयोजनेषु 'एत्थ णं' अत्र खलु उपर्युक्तस्थाने 'पंकप्पभा पुढबीनेरइयाणं दसनिरयावाससयसहस्सा' चतुर्थ पङ्कप्रभापृथिवी नैरयिकाणाम् दश निरयावासशतसहस्राणि-दशलक्षनरकावासाः, 'भवंतीतिमक्खायं भवन्तीत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृभिः , 'ते णं णरगा अंतो वट्ठा' ते खलु पूर्वोक्ता नरकाः-दशलक्षनरकावासाः, अन्तः-मध्ये-आभ्यन्तरे वृत्ताकाराः, 'वाहिं चउरंसा' बहिर्भागे चतुरस्त्रा:-चतुरस्राकाराः 'अहे खुरप्पसंठाणसंठिया' अधः-अबस्तात् क्षुरप्रसंस्थान संस्थिता:-क्षुरप्रस्य-प्रहरणविशेषस्येव संस्थानम् तीक्ष्णतालक्षण आकारस्तेन संस्थिताः-व्यवस्थिताः, 'निच्चंधयारतमसा' नित्यान्धकारतामसा:-अत्यन्तान्धकारावृताः 'वायगडचंदसूरनरखत्तजोइसियपदा' व्यपगलग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रयोतिष्कपथाः-व्यपगतः-परिभ्रष्टः, ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणां तारारूपाणाञ्चज्योतिप्काणां पन्थाः-साी येभ्य स्ते तथाविधा इत्यर्थः, 'मेदोवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला' मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसचिक्खिल्ललिप्तानुलेपननला:-मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसैर्यश्चिक्खिल्ला-कर्दमस्तेन लिप्तं -भूमिभगो येषु तथाविधाः, अत एव 'असुइवीसा' अशुचिवीभत्सा:-अशुचय:अपवित्राः वीभत्सा:-अत्यन्तजुगुप्सिताः, विस्त्रा वा अपक्वगन्धयुक्ताः, 'परमयोजन और नीचे का भी एक हजार योजन भाग छोडकर बीच में जो एक लाख और अठारह हजार योजन का स्थान है, उसमें पंकप्रभा के दश लाख नारकावास हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थंकरों ने भी कहा है । वेदन लाख नारकाबास अन्दर से गोलाकार हैं, बाहर से चौकोर हैं और नीचे क्षुरप्र नामक शस्त्र के समान तीक्ष्ण आकार-स्वरूप वाले हैं । वे सदैव अंधकार से आवृत रहते हैं, वहां ग्रह, चन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्र आदि ज्योतिष्कों का संचार नहीं है । मेद, चवीं, मवाद, रुधिर और मांस के कीचड से उनका तलमाग अनुलिप्त रहता है. इस कारण वे अपवित्र और वीभत्स बने रहते हैं या विस्त्र अर्थात એક હજાર જન ભાગ ત્યજીને વચમા જે એક લાખ અને અઢાર હજાર જનનું સ્થાન છે, તેમા ૫ કપ્રભાના નારકેના દશ લાખ નારકાવાસ છે. એવુ મેં તથા અન્ય તીર્થ કરોએ કહ્યું છે. તે દશ લાખ નારકાવાસ અંદરથી ગળાકાર છે, બહારથી ચેરસ છે અને નીચે શરમ નામના શસ્ત્રના સમાન તીણ અર્થાત્ અસ્ત્ર જેવા આકારવાળા છે. તેઓ સદેવ અન્ધકારથી આવૃત્ત રહે છે, ત્યા ગ્રહ, ચન્દ્રમાં, સૂર્ય, નક્ષત્ર તારા આદિ જ્યોતિષ્કને સ ચાર છે નહિ. મેદ. ચબી. મવાદ, લેહી અને માસના કી ચડથી તેને તલ ભાગ અનુલિપ્ત રહે છે, એથી તેઓ અપવિત્ર અને બીભત્સ Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४० प्रज्ञापनासूत्रे दुभिगंधा'-परमदुरभिगन्धाः-अत्यन्त दुर्गन्धयुक्ताः, 'काउ अगणिरनामा' कापोताग्निवर्णाभाः-रसायमानलोहाग्निवर्षायाः, 'कक्सड फासा'-कर्कशस्पर्शा:कर्कशः-अत्यन्तकठोरः स्पर्शो येषां ते कर्कशस्पति, 'दुरहियासा'-दुरध्यासाःदुःखेन अध्यास्यन्ते-सह्यन्ते इति दुरध्यासाः, दुःसहाः, इत्यर्थः, 'अमुभा णरगा' अशुभा नरका:-उपर्युक्तदशलक्षनरकाबासाः सन्ति, 'अशुभा नरगेसु वेयणाओ' अशुभा नरकेषु-प्रागुक्तसंख्यकनरकावासेषु वेदनाः, भवन्ति, 'एत्थ णं' अत्र खलु -उपर्युक्तस्थले 'पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं' पङ्कप्रा.पृथिवीनैरयिकाणाम्, 'पज्जतापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्त कानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थनानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, “उववाएणं लोयस्प असंखेज्जइभागे'-उपपातेन -उपपातापेक्षया लोकस्य-असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे 'समुग्घाए णं लोयस्स असंखेज्जइ भाग समुदघातेन-समुदघातापेक्षया लोकस्य असंख्येय भागे, "सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइ मागे' स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया, लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे 'तत्थ णं' तत्र खलु उपअपक्व गंध वाले होते हैं । उनमें अत्यन्त बदबू होती है। वे कापोत अग्नि के वर्ण वाले अर्थात धोंकी जाती हई लोहाग्नि के जैसे रंग के होते हैं । उनका स्पर्श अत्यन्त कठोर होता है। वे बडे ही दुस्सह होते हैं। वे नारकावास अशुभ होते हैं और उनमें वेदनाएं भी अत्यन्त अशुभ होती हैं। इस प्रकार उक्त दश लाख नारकावासों में पंकप्रभा पृथिवी के नारकों के स्थान हैं। वे उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में समुद्धात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवे भाग में हैं। इन उपर्युक्त स्थानों में पंकप्रभा पृथिवी के बहुत-से नारक रहते બનેલા રહે છે. અગર વિસ અર્થાતુ અપકવ ગ ધવાળા હોય છે. તેઓમાં ' અત્યન્ત બદબૂ હોય છે. તેઓ કાપત અગ્નિના ૨ ગવાળા અર્થાત્ ધમવામાં આવેલ લેહાનિના જેવા ૨ ગના હોય છે. તેઓનો સ્પર્શ અત્યન્ત કઠેર હોય છે. તેઓ ખૂબ જ દુસ્સહ હેય છે. તેઓ નારકાવાસ અશુભ હોય છે આ રીતે ઉક્ત દશ લાખ નારકાવાસમાં ૫ કપ્રભા પૃથ્વીના નારકાના રથાન છે. તેઓ ઉપપાતની અપેક્ષાએ લોકના અસ ખ્યાતમાં ભાગમાં. સમુદુઘાતની અપેક્ષાએ લોકના અસ યાતમા ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેાકના અસ ખ્યાતમા ભાગમાં છે. આ ઉપર્યુક્ત સ્થાનમાં પંકપભા પૃથ્વીના ઘણા નારક રહે છે. તે નારકી કળા છે, અત્યન્ત કાળી કાન્તિવાળા છે. તેમને જોવા માત્રથી રૂવાડા ઉભા થઈ - Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१२ नैरयिकाणां स्थानानि र्युक्तस्थानेषु 'वहवे पंकप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति'-बहवः पङ्कप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति, तेच नैरयिकाः 'काला' कृष्णाः 'कालोभासा' कालावभासाः-अत्यन्त कृष्णकान्तयः 'गंभीरलोमहरिसा' गम्भीरलोमहः-गन्भीरःअतीवोत्कटः दर्शनेन लोमहर्षः-रोमाञ्चोद्गमो येभ्यस्ते गम्भीरलोमहर्पाः, दर्शनमात्रेण भयजन्यरोमाश्चोत्पादका इत्यर्थः, अत एव 'भीमा' भीमा:-भयङ्कराः 'उत्तासणगा'-उत्त्रासनकाः-उत्त्रासजनकाः, 'परमकिण्हा वण्णे णं पण्णत्ता' वर्णन -वर्णापेक्षया परमकृष्णाः-अत्यन्तकृष्णवर्णाः प्रज्ञप्ताः प्ररूपिताः सन्ति, 'समणाउसो !' भो प्रमणायुप्मन् ! 'तेणं निच्चं भीया' ते खलु-पङ्कप्रभापृथिवीनैरयिकाः नित्यं-सर्वकालं भीताः-भयवन्तस्तिष्ठन्ति, 'णिच्चं तत्था' नित्यं-सर्वकालं त्रस्ताः-त्रासयुक्ता भवन्ति, 'णिच्चं तसिया' नित्यं सततं परस्परं त्रासिताः -त्रासं प्रापिताः सन्ति 'णिच्चं परममसुहसंवद्धं परगभयं' नित्यं-सर्वकालं परमासुखसंवद्धम्-अत्यन्त दुःखानुविद्धं मध्ये विच्छेदरहितं नरकमयम् 'पञ्चणुभवमाणा विहरंति'-प्रत्यनुभवन्तः-प्रत्येकमनुभवन्तो विहरन्ति-तिष्ठन्ति ॥सू०११॥ मूलम्-कहि संते ! धूमप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! धूमप्पभापुढवी. नेरइया परिवसंति ? गोयमा ! धूमप्पभापुढवीए अटारसुत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता, हेटा चेगं जोयणसहस्तं वजित्ता मज्झे सोलसुत्तरजोय. णसयसहस्से, एत्थ णं धूमप्पभापुढवीनेरइयाणं तिन्नि निरया.वाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं । तेणं णरगा अंतो वट्टा, हैं । वे नारक काले हैं, अत्यन्त काली कान्ति वाले हैं, उनको देखने मात्र से रोंगटे खडे हो जाते हैं, वे बडे ही भयंकर होते हैं, अत्यन्त त्रासजनक हैं, वर्ण से अत्यन्त कृष्णवर्ण हैं । हे आयुष्मन् श्रमण ! वे निरन्तर भयभीत रहते हैं, निरन्तर त्रासयुक्त होते हैं, आपस में एक दूसरे को त्रास पहुंचाते रहते हैं । निरन्तर दुःखमय नरकमय का वेदन करते रहते हैं। उन्हें बीच में कभी चैन नहीं मिलती ॥११॥ જાય છે. તેઓ ખૂબજ ભયંકર હોય છે. અત્યન્ત ત્રાસજનક છે. રગે અત્યન્ત કૃષ્ણવર્ણન છે. હે આયુમન શ્રમણ તેઓ નિરન્તર ભયભીત રહે છે. નિરન્તર ત્રાસ યુક્ત હોય છે, આપસમાં એક બીજાને ત્રાસ પહોચાડે છે. નિરન્તર દુઃખમય નરકનું વેદન કર્યા કરે છે. તેમને વચમાં કયાય ચેન નથી મળતું ! ૧૧ છે प्र० ८१ Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४२ प्रशापनासूचे बाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निच्चंधयारतमसा ‘ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा, मेयवसापूयपडलरुहिरमंसंचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुभिगंधा काउयअगणिवण्णाभा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा णरगा, असुभा णरगेसु वेयणाओ, एत्थ णं धूमप्पभापुढवीनेरइयाणं ‘पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता। उववाएणं लोयस्स असं खेज्जइभागे, समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, सटाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं वहवे धूमप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति-काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वन्नेणं पण्णत्ता समाउसो! । तेणं निच्चं भीया, निच्चं तत्था, निच्चं तसिया निच्चं उदिवग्गा निच्चं परममसुहसंबद्धं णरगभयं पच्चणुब्भवमाणा विहरति ।।सू०१२॥ छाया-कुत्र खल भदन्त ! धुमप्रभापृथिवीनैरयिकाणां- पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि-प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! धूमप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! धूमप्रमापृथिव्या अष्टादशोत्तर योजनशतसहस्रबाहल्याया उपरि एकं योज शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! धूमप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता) भगवन् ! धूमप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपप्ति नारकों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि णं भंते ! धूमप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति ?) भगवन् ! धूमप्रभा के नारक कहां निवास करते हैं ? (गोयमा ! धूमप्पभापुढवीए अट्ठारसुत्तर जोयणसयसहस्सयाहल्लाए) एक लाख अठारह हजार योजन मोटाई वाली धूमप्रभा पृथिवी के (जोयणसहस्सं ओगाहित्ता) एक हजार योजन अवगाहन करते साथ-(कहि णं भंते ! धूमप्पभा पुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता) भगवन ! धूमप्रमा पृथ्वीना पर्याप्त भने पर्याप्त नीना स्थान १४यi gai ? (कहि णं भंते । धूमप्पभा पुढवी नेरइया परिवसंति ?) 3 लावन् धूमप्रसाना ना२४ ४यां निवास ४२ छ ? (गोयमा । धूमप्पभा पुढवीए अट्ठारसुत्तर जोयणसयसहस्सबाहल्लाए) मे साम मढ२ ९०१२ योन मोटापाजी धूम VAL पृथ्वीना (जोयणसहस्सं ओगाहेत्ता) मे १२ यौन माना ४शन Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेोधितो टीका हि. पद २ सू.१२ नैरयिकाणां स्थानानि ६४३ अधः 1 नसहस्रमवगाह्य, अत्र खलु धूमप्रभा पृथिवीनैरयिकाणां त्रीणि निरयावासशत- सहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । ते खलु नरका अन्तो वृत्ताः, वहिश्चतुरस्राः, क्षुरप्र संस्थानसंस्थिता नित्यान्धकारतामसा व्यपगतग्रहचंद्रसूरनक्षत्रज्योति पिकपथाः मेदवसापूतिपटलरुधिरमांस कर्दम लिप्तानुलेपनतला अशुचिवित्राः परमदु- रभिगन्धाः कापोताग्निवर्णाभाः कर्कशस्पर्शाः दुरध्यासा अशुभा नरका, अशुभा नरकेषु वेदनाः, अत्र खलु धूमप्रभापृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां - स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्वातेन लोकस्यासंख्ये• भागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, तत्र खलु वहवो धूमप्रभा पृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति - कालाः कालावभासा गम्भीरलोमहर्षा भीमा उत्त्रासनकाः परम कृष्णाः वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! । ते खलु नारका नित्यं भीताः, नित्यं - त्रस्ताः, नित्यं त्रासिताः, नित्यमुद्विग्नाः, नित्वं परमामुखसंबद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥ सू० १२ ॥ ★ टीका - अथ पर्याप्तापर्यातक धूमप्रभा पृथिवीनैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुं गौतमः पृच्छति - 'कहि णं भंते ! धूमप्पभापुढवी नेरइयाणं' - हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थळे धूमप्रभा पृथिवीनैरथिकाणाम्, 'पज्जत्तापज्जतगाणं' पर्याप्ता'पर्याप्तकानाम् 'ठाणा. पण्णत्ता' - स्थानानि - स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? प्ररूपितानि (हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) और नीचे एक हजार योजन छोड कर (मज्झे) मध्य में (सोलसुत्तर जोयणसय सहस्से) एक लाख सोलह हजार योजन में (एत्थ - णं) यहां (धूमप्पभापुढवीनेरइयाणं) धूमप्रभा पृथिवी के नारकों के (तिन्नि निरयावास सय सहस्सा) तीन लाख नारकावास ( भवतीति मक्खार्थ) हैं ऐसा कहा है । शेष पूर्ववत् ॥१२॥ टीकार्थ - अब धूमप्रभा पृथ्वी के नारकों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है । गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं- भगवन् ! धूमप्रभा पृथिवी के पर्यास और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां हैं ? इसी को (हेठा चेंग जोयणसहस्सं वज्जित्ता) मते नीथे: मेड डलर योजन छोडीने (मज्झे) मध्यभां (सोलसुत्त (जो यणसयस हस्से) मे साथ सोस हुनर योननमा (एत्थण) अडीं (धूम'पभापुढवीनेरइयाणं ) धूभयला पृथ्वीना नारअना (तिन्नि निरयावास संयसहस्सा ) भ લાખ नावास ( भवतीति मक्खायं) छे भ કહ્યું છે શેષ પૂર્વાવત્ ॥ ૧૨ ॥ ટીકા હવે ધૂમપ્રભાના નારકના સ્થાન આઢિની પ્રરૂપણા કરાય છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે-ભગવન | ધૂમપ્રભા પૃથિવીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તક નારકાના સ્થાન કયા છે ? તેને સ્પષ્ટ કરવાને માટે પ્રકારાન્તરથી Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___.. - ... प्रतापनासत्रे सन्ति ? तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि णं भंते ! धूमप्पभापुढवीनेरइआ परिवसति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले धूमप्रभापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? भगवानुत्तरयति-'गोयमा !" हे गौतम ! धूमप्पभापुढवीए' धूमप्रभापृथिव्याः 'अट्ठारसुत्तरजोयणसयसहस्सपाहल्लाए'-अष्टादशोत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्यायाः-अष्टादशसहस्राधिक लक्षयोजनविस्तारायाः, 'उवरि'उपरि-ऊ भागे 'एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता' एकं योजनसहस्रमवगाह्य 'हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता'-अधश्च-अधस्तात, एकं योजनसहस्र वर्जयित्वा 'मझे सोलसुत्तरजोयणसयसहस्से'-मध्ये मध्यभागे इत्यर्थः, पोडशोत्तरयोजनशतसहस्र-पोडशाधिकलक्षयोजनेषु 'एत्थ णं' अत्र खलु-उक्तस्थले 'धूमप्पभापुढवीनेरइयाण'-धूमप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम्, 'तिम्नि निरयावाससयसहस्सा'त्रीणि निरयावासशतसहस्राणि, लक्ष त्रयनरकावासाः भवंतीति मक्खायं'भवन्तीत्याख्यातं मया-महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृभिः , 'तेणं णरगा अंतो वट्टा' .-ते खलु पूर्वोक्ताः, नरकाः-लक्ष त्रयनर कावासाः, अन्तः-मध्ये आभ्यन्तरे इत्यर्थः "वृत्ताः-वृत्ताकाराः, 'वाहिं चउरंसा' बहिर्भागे चतुरस्त्रा:-चतुरस्राकाराः 'अहे . खुरप्पसंठाणसंठिया' -अधः-अधोभागे क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिता:-क्षुरप्रस्य-प्रहरण'विशेपस्येव संस्थानम्-तीक्ष्णता लक्षण आकारस्तेन संस्थिताः, 'निच्चंधयारतमसा' नित्यान्धकारतामसा:-अत्यन्तान्धकारावृताः, 'ववगयगहचंदबरनवखत्तजोइस्पष्ट करने के लिए प्रकारान्तर से प्रश्न किया गया है-हे भगवन् ! धूमप्रभा पृथिवी के नारक कहां निवास करते हैं ? भगवान उत्तर देते हैंधूमप्रभा पृथिवी एक लाख अठारह हजार योजन मोटी है। उसके ऊपर के और नीचे के एक-एक हजार योजन क्षेत्र को छोडकर मध्य के एक - लाख सोलह हजार योजनों में धूमनमा थिवी के नारकों के तीन लाख 'नारकावास हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य समस्त तीर्थकरों ने भी कहा है। , वे तीन लाख नारावास अन्दर से गोलाकार हैं, बाहर से चौकोर हैं और नीचे क्षुरप्र नामक शस्त्र के समान तीक्ष्ण हैं । सदैव પ્રશ્ન કરાવે છે-હે ભગવન ધુમપ્રભાના નારક કયા નિવાસ કરે છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–ધૂમપ્રભા પૃથ્વી એક લાખ અઢાર હજાર જન મટી છે. તેના ઉપરના અને નીચેના એક એક હજાર યોજન ક્ષેત્રને છેડીને મધ્યના એક લાખ સેલ હજાર યોજનમાં ધૂમપ્રભ પૃથ્વીના નારકેના ત્રણ લાખ નારકાવાસ છે, એમ મેં તથા અન્ય સમસ્ત તીર્થકારેએ પણ કહ્યું છે. તે ત્રણ લાખ નારકાવાસ અંદરથી ગોળાકાર છે, બહારથી ચરસ છે. અને નીચે મુરઝ (સજા) નામક શસ્ત્રના સમાન તીક્ષણ છે. તે બધા સંદેશ Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१२ नैरयिकाणां स्थानानि ફળ , सियपहा'-व्यपगतग्रहचन्द्र सूर्य नक्षत्र ज्योतिष्क पथाः - व्यपगतः - परिभ्रष्टः, ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणाम् उपलक्षणत्वात् तारारूपाणाम् ज्योतिष्काणां पन्थाः - मार्गों - येभ्यस्ते तथा इत्यर्थः ' मेदवसापूयपडलरुहिर मंस चिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला'मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसचिक्खिल्ल लिप्तानुले पनतलाः, मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसैर्यश्चिक्खिल्लः-कर्दमस्तेन लिप्तम् - उपदिग्धम् अनुलेपनेन उपचितम् तल भूमिभागो येषां ते तथाविधाः इत्यर्थः, 'अमुवीसा' - अशुचिवीभत्सा:अशुचय - अपवित्राः वीभत्साः - अत्यन्तजुगुप्सिताः, विस्नावा - आमगन्धयुक्ताः परमदुभिगन्धाः - अत्यन्त दुर्गन्धयुक्ताः, 'काउअगणिवण्णाभा' - कापोताग्निवर्णाभाः - ध्मायमानलोहाग्निवर्गसदृशाः, 'कक्खडफासा' कर्कश स्पर्शाः - कर्कशः - अत्यन्त कठोरः स्पर्शो येषु ते कर्कशस्पर्शा', 'दुरहियासा' - दुरध्यासाः - दुःखेन अध्यास्यन्ते-सह्यन्ते इति दुरध्यासाः, दुःसहा इत्यर्थः 'असुभा गरगा' - पूर्वोक्ताः नरकत्रयनरकावासाः, 'अनुभा णरगेसु वेयणाओ' अशुभाः नरकेपु-पूर्वोक्त नरकावासेषु वेदना भवन्ति, ‘एत्थ णं’- अत्र खलु - उपर्युक्तस्थले 'धूम' पभापुढवी ने रइयाणं' - धूमप्रभापृथिवीनैरयिकाणाम्, पज्जत्तापज्जत्तगाणं' - पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'स्थानानि - स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि सन्ति, 'उववारणं लोयस्स असंखेअन्धकार से व्याप्त रहते हैं, क्योंकि वहां ग्रह, चन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्र आदि ज्योतिष्कों का अभाव है । मेद, चर्बी, मवाद, रुधिर और मांस के कीचड के लेप से उनके तलभाग लिप्त रहते हैं, अतएव वे अत्यन्त अशुचि और बीभत्स होते हैं अथवा अपक्व गंध से युक्त हैं । अत्यन्त दुर्गंध युक्त हैं । कापोत अग्नि के जैसे वर्ण वाले हैं अर्थात् धौं की जाती हुई लोहाग्नि की ज्वालाओं जैसे हैं । उनका स्पर्श बहुत ही कठोर है और वे दुस्सह हैं । वे सभी अशुभ हैं और वहां की वेदनाएं भी अतीव अशुभ हैं । - वे नारकावास उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, અન્ધકારથી વ્યાપ્ત રહે છે, કેમકે ત્યા ગ્રહ, ચન્દ્ર, સૂર્ય નક્ષત્ર આદિ જ્યે तिष्ठनो अलाव छे. भेट, थर्मी, भवाद, बोडी भने भासना डीयडना तेथी તેમના તળભાગ લિપ્ત રહે છે, તેથી જ તેએ અત્યન્ત અશુચિ અને ખીભત્સ હાય છે. અથવા અપકવ ગન્ધથી યુક્ત હેાય છે. અત્યન્ત દુન્ય યુકત છે. કપાત અગ્નિ જેવા ૨ગવાળા અર્થાત્ ફુંકાતા લેાહાગ્નિની જવાલાએ જેવા છે. તેમને સ્પર્શ ઘણેાજ કઠોર છે અને તેએ દુસ્સહ છે. તેએ બધા અશુભ છે અને ત્યાંની પીડાએ પણ અતીવ અશુભ છે, તે નારકાવાસ ઉપપાતની અપેક્ષાએ લોકના અસ‘ખ્યાતના ભાગમાં Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४६ शापासू ज्जइभागे' - उपपातेन - उपपातापेक्षया लोकरूपासंख्येयभागे, 'समुग्वाणं लोयस्स असंखेज्जइभागे' - समुद्वातेन समुद्वातापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे, 'सहाणेणं 'लोयस्स असं खेज्जइभागे' - स्वस्थानेन स्वस्थानापेक्षया लोकस्यासंख्येभागे 'तत्थ णं' - तत्र खल- उपर्युक्तस्थले 'बहवे धूमप्पभापुढवी नेरइया परिवसंति' बहवो घूमप्रभापृथिवी नैरयिकाः परिवसन्ति, ते च नैरयिका: 'काला' कृष्णाः 'कालोभासा' - कालावभासा:- कृष्णावभासाः, 'गंभीर लोमहरिसा' - गम्भीरलोमहर्पाः - गम्भीर:aalatine दर्शनमात्रेण लोमहर्षः - रोमाञ्चोद्गमो येभ्यस्ते गम्भीरलोमहर्पा, अतएव 'भीमा' भीमा:- भयानका', 'उत्तासणगा' - उत्त्रासनकाः, 'परम किण्हा' - परमकृष्णाः 'वेण्णेणं पण्णत्ता' - वर्णेन वर्णापेक्षया अत्यन्त कृष्णवर्णाः प्रज्ञप्ताःप्ररूपिताः सन्ति, 'समणाउसो ! । भो श्रमणायुष्मन् ! ते णं णरगा निच्चभीता' - ते खलु पूर्वोक्ताः नारकाः - लक्षत्रयनरकावासस्था नैरयिकाः नित्यं सर्वकालम्, भीतांस्तिष्ठन्ति, 'निच्चं तत्था' - नित्यं - सततं त्रस्ताः त्रासयुक्तास्तिष्ठन्ति 'निच्च "तसिया' - नित्यं सर्वदा त्रासिताः - परमाधार्मिकैः परस्परं चा त्रास प्रापितास्तिष्ठन्ति, - 'निच्चं 'उन्चिग्गा' - नित्यं - सर्वकालम् उद्विग्नाः - दुःख वेदनादिभिरुद्वेगयुक्त चित्ता भवन्ति, 'निच्च परममसुहसंबद्धं णरगभयं - परमासुखसम्बद्धम् - अत्यन्तदुःखानुषक्तम् - नितान्तदुःखानुविद्धं वा अन्तरा व्यवच्छेदरहितं नरकभयम्, 'पच्चणुभवमाणा विहरंति' - प्रत्यनुभवन्तः - प्रत्येक मनुभवन्तो- वेदद्यमाना विहरन्ति । सू० १२ ॥ समुदात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में हैं । इन स्थानों में घूमप्रभा पृथिवी के नारक निवास करते हैं । वे नारक काले हैं, काली कान्ति वाले हैं, उन्हें देखते ही भय के कारण रोंगटे खडे हो जाते हैं, वे भयंकर हैं, त्रासजनक हैं और वर्ण से अत्यन्त ही कृष्ण हैं, हे आयुष्मन् श्रमण ! वे नारक सदैव भय युक्त रहते हैं और त्रास भोगते रहते हैं । सदा दुःखमय वेदनाएं भुगतते रहने से उनको हमेशा उद्वेग बना रहता है । वे निरन्तर સમુદ્ધાતની અપેક્ષાએ લોકના અસખ્યાતમા અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ એ પણ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમા છે. આ સ્થાનામાં ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નારક નરકાવાસ · સ’મ ધી દુખનેા અનુભવ કરતા થકા નિવાસ કરે છે. તે નારક કાળા છે. કાળી કાન્તિવાળા છે, તેમને જોતાજ ભયના કારણે રૂવાડા ઉભાં થઇ જાય છે. તેઓ ભયંકર છે, ત્રાસ જનક છે અને રંગે અત્યન્ત કૃષ્ણે છે. હે આયુષ્યમન્ શ્રમણ ! તે નારકે! સદૈવ ભયવાળા રહે છે અને ત્રાસ ભાગવતા રહે છે. સદા દુઃખમય વેદનાએ ભાગવતા રહેવાથી તેઓને હમ્મેશા - Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका हि. पद २ सू.१३ नैरयिकाणां स्थानानि ६४७ ___ मूलम्-कहि णं भंते ! तनापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तारज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? 'कहि णं भंते ! तमापुढवीनेरइया परिवसंति ? गोयमा! तमाए पुढवीए सोलरुत्तरजोयणसयसहस्स बाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता, हिट्रा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता मञ्झे चउद्दसुत्तरजोयणसयसहस्से, एत्थ णं तमप्पभापुढवीनेरइयाणं एगे पंचूणे णरगावाससय. सहस्से भवंतीति मक्खायं । ते णं णरगा अंतो वट्टा, बाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणसंठिया, निच्चंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनवखत्तजोइसियपहा मेयवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुन्भिगंधा कक्खड फासा दुरहियासा असुभा णरगा, असुभा णरएसु वेयणाओ, एत्थ णं तमापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता। उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, सटाणेणं लोयस्त असंखेज्जइभागे, तत्थ णं वहवे तमप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति-काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वणेणं .पण्णत्ता समणाउसो!। तेणं निच्चं भीया, निच्चं तत्था, निच्चं तसिया, निच्चं उबिग्गा, निच्चं परममसुहसंबद्धं णर“गभयं पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति ॥सू० १३॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! तमा पृथिवीनैरयिकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? दुःख-वेदना का वेदन करते ही रहते हैं-उन्हें बीच में तनिक भी छुटकारा नहीं मिलता ॥१२॥ शब्दार्थ-(कहिणं भंते ! तमापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ઉદ્વેગ રહ્યા કરે છે. તેઓ નિરન્તર દુ ખ વેદનાને અનુભવ કરતા જ રહે છે તેમને વચમાં જરાય છુટકારે થતું નથી . ૧૨ છે Awथ-(कहि णं भंते | तमापुढवी नेरइयाणं पजत्तापज्जत्तगाणं ठाणा प्रण्णत्ता?) Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४८' प्रज्ञापनासूत्रे कुत्र खलु भदन्त ? तमा पृथिवीनै/यिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! तमायाः पृथिव्याः पोडशोत्तरयोजनशतसहस्र नाहल्याया उपरि एकं योजनसह समवगाद्य अधश्चैकं योजनसहस्त्र वर्जयित्वा मध्ये चतुर्दशोत्तरयोजनशतसहस्रे, अत्र खलु तमः प्रभापृथिवी नेर विकाणाम् एकं पञ्चानं नरकावासगतसहस्रं भवतीत्याख्यातम् । ते खलु नरका अन्तोवृत्ताः, वहिचतुरस्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः नित्यान्धकारतामसा व्यपगतग्रहचन्द्रसूरनक्षत्र ज्योतिपिकपथाः, मेदोवसापूयपटलरुधिर मांसकर्दमलिशानुलेपनतला, अशुचिवित्राः परमदुर्रा अन्धाः कर्कणस्पर्शा दुरध्यासा अशुभा नरकाः, अशुभा नरकेषु वेदनाः, अत्र खलु तमापृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, तत्र खल बहवः तमः प्रभा पृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति - कालाः कालावभासाः, गम्भीरलोमहर्षा भीमा उत्त्रासनकाः परमकृष्णा वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते खलु नित्यं भीताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यं त्रासिताः, नित्यमुद्विग्नाः, नित्यं परमासुखसंबद्धं नरक भयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ||सू०१३ || 1 ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! तमःप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहाँ कहे हैं ( कहि णं भने ! तमापुढवीनेरड्या परिवसंति ?) तमः प्रभा पृथिवी के नारक कहां निवास करते हैं ? (गोयमा ! तमाए पुढवीए सोलसुत्तरजोयणसयस हस्सबाहल्लाए ) एक लाख सोलस हजार योजन मोटी तमःप्रभा पृथिवी के (उचरिं एवं जोयणसहस्सं ओगाहिता) ऊपर के एक हजार योजन अवगाहन करके (हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) और नीचे एक हजार योजन छोडकर (मज्झे) मध्यभाग में (चउदसुत्तरजोगणसयसहस्से) एक लाख चौदह हजार योजन में (एत्थ गं) यहां (तमप्पभापुढवीने रइयाणं) तम:प्रभा पृथिवी के नारकों के (एंगे पंचूणे परगावास सय सहस्से) पांच હે ભગવન્ ! તમ પ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યંમ નારકેાના સ્થાન કયાં ४ह्यां छे ? ( कहिणं भंते । तमा पुढवी नेरइया परिवसंति ? ) तभःप्रला पृथ्वीना ना२४ ४यां निवास पुरे छे ? ( गोयमा । तमाए पुढवीए सोलसुत्तर जोयणसयसहस्स बाहल्लाए) से साथ सोण जर योजन भोटी तम असा पृथ्वीना (उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता) ७५२ भेट हुन्नर योन्जन अवगाहना उरीने ( हिट्ठा चेगं जोयणसयसहस्सं वज्जित्ता) भने नीचे ४ हुन्नर योन्जन छोडीने (मज्झे) मध्यभा (चउदसुत्तरजोयणसयस हस्से) भेड साथ यौह हुन्नर योन्नभां (एत्थ णं) अड्डी (तमप्पभा पुढवी नेरयाइयाणं) तमःप्रला पृथ्वीना नारअना (एंगे पंचूणे Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१३ नैरयिकाणां स्थानानि टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तक तमा पृथिवीनैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुं गौतमः पृच्छति-'कहि णं भंते ! तमा पुढवी नेरइया णं' हे भदन्त ! कुत्र खलुकस्मिन् स्थले, तमापृथिवीनैरयिकाणाम् ‘पजत्तापज्जतागाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव स्फुटयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि णं भंते ! तमा पुढवीनेरइया परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे तमा प्रभा पृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति? भगवाजुत्तरयति 'गोयमा !' हे गौतम ! 'तमाए पुढ़वीए' तमायाः पृथिव्याः 'सोलसुत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए उवरिं' पोडशोत्तरयोजनशतसहस्त्रवाहल्यायाः-पोडशसहस्राधिकलक्षयोजनविस्ताराया उपरि-ऊर्बभागे 'एग जोयणसहस्सं ओगाहित्ता' एकं योजनमहसमवणाद्य 'हिट्ठा वेगं जोयणसहस्सं यज्जित्ता' अधश्च एक योजनसहसं वजेयिला 'मज्झे चउदसुत्तरजोयणसयसहस्से' मध्येमध्यभागे चतुर्दशोत्तरयोजनशतसहस्त्रे-चतुर्दशाधिकलक्षयोजनेषु 'एत्थ णं' अत्र खलु-उक्तस्थले 'तमप्पभा पुढवीनेरइयाणं' तमा प्रभा पृथिवीनैरयिकाणाम् ‘एगे कम एक लाख नारकावोस (भवंतीति मक्खायं) होते हैं, ऐसा कहा है। शेष शब्दार्थ पूर्ववत् ॥१३ । टीकार्थ-अब तमाप्रमा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है । गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-भगवन् ! तमःप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां कहे गए हैं ? अर्थात् तमःप्रभा पृथिवी के नारक कहाँ निवास करते हैं ? भगवाल उत्तर देते हैं-हे गौतम ! तमप्रभा पृथिवी एक लाख और सोलह हजार योजन मोटी है । उसके ऊपर के एक हजार और नीचे के भी एक हजार योजन छोडकर मध्य के एक लाख चौदह हजार योजन के भूभाग में तमःप्रभा पृथिवी के नारकों के णरगावोससयसहस्से) पाय ४. मे न२पास (भवंतीतिमक्खाय) डाय છે તેમ કહ્યું છે બાકીને શબ્દાર્થ પૂર્વવત્ સમજીલે ૧૩ ટીકાઈ-હવે તમ પ્રભા પૃથ્વીના પર્યાય અને અપર્યાપક નોરકેના સ્થાન વિગેરેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને પૂછે છે કે-હે ભગવન તમ પ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તક નારકેના સ્થાન કયાં કહેવામાં આવેલા છે ? અર્થાત્ તમ પ્રભા પૃથ્વીના નારકે કયા નિવાસ કરે છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે ગૌતમ તમપ્રભા પૃથ્વી એક લાખ સોળ હજાર જન મોટી છે. તેની ઉપર એક હજાર અને નીચેના એક હજાર યોજન છેડીને વચલા એક લાખ ચૌદ प्र० ८२ Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५० प्रज्ञापनासूत्रे पंचूणे परगावाससयराहस्से' एकं पञ्चनम् - पञ्चन्यूनम् नरकावासशतसहस्त्रम्, पञ्चन्यूनैकलक्षनरकावासाः 'ढवतीति मक्खायं' भवन्तीत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्व तीर्थकृद्भिः, 'तेणं णरगा अंतो वट्टा' ते खलु-पूर्वोक्ता नरका:पश्ञ्चन्यूनैकलक्षनरकावासाः, अन्तः - मध्ये - आभ्यन्तरे वृत्ताः - वृत्ताकाराः ' वाहि चउरंसा' वहिर्भागे चतुरस्राः - चतुरस्राकाराः 'अहे खुरपसंठाणसंठिया' अधः अधो भागे क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः = क्षुरप्रस्य-प्रहरणविशेषस्येव संस्थानम् - तीक्ष्णतालक्षण आकारस्तेन संस्थिताः - - व्यवस्थिताः, 'निच्चधयारतमसा ' नित्यान्धकार तामसाः, अत्यन्तान्धकारावृता इत्यर्थः, 'ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा' व्यपगतग्रह चन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्कपथाः, व्यपगतः-परिभ्रष्टः, ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणाम् उपलक्षणत्वात् तारारूपाणाञ्च ज्योतिष्काणां पन्थाः - मार्गों येभ्यस्ते तथाविधा इत्यर्थः ' मेदवसापूयपडलरुहिर मंसचिक्खिल्ल लित्ताणुळेवणतला' मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसैर्यश्चिक्खिल्ल:- कर्दमः तेन लिप्तम् - उपदिग्धम् अनुलेपनेन - सकुल्लिप्तस्य पौनः पुन्योपलेपनेन उपचितं तलम् - भूमिभागो येषां ते तथाविधा इत्यर्थः, अतएव 'अमुवीसा' अशुचिवीभत्साः, अशुचयः - अपवित्राः, वीभत्साः - अत्यन्तजुगुप्सिताः, विस्रा वा - आमगन्धयुक्ताः, 'परमदुभिगंधा' परमदुरभिगधा: - अत्यन्तदुर्गन्धयुक्ताः, 'कक्खड पांच कम एक लाख नारकावास हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य सभी तीर्थकरों ने कहा है । वे नरकावास भीतर गोलाकार हैं, बाहर चौकोर हैं और नीचे क्षुरप्र नामक शस्त्र की धार के समान तीक्ष्ण हैं । वे सदैव घोर अन्धकार से व्याप्त रहते हैं । वहां ग्रह, चन्द्र, सूर्य, नक्षत्र और उपलक्षणं से तारा रूप ज्योतिष्क नहीं हैं । उनके तलभाग मेद, चर्बी, मवाद, रुधिर और मांस के कीचड के लेप से अनुलिप्त रहते है, इस कारण वे अशुचि और अत्यन्त ही घृणास्पद हैं या अपक्व गंध से युक्त हैं। હજાર ચેાજનના ભૂભાગમાં તમ.પ્રભા પૃથ્વીના નારકાના પાચ ઓછા તેવા એક લાખ નારકાવાસ છે એમ મેં તથા અન્ય બધા તી કરાએ કહ્યુ` છે. તે નારકાવાસ અંદરથી ગાળાકાર છે. અને બહાર ચારઞ છે. અને નીચે અન્નાની ધારના સમાન તીક્ષ્ણ છે. તેએ સદૈવ ઘેાર અન્ધકારથી વ્યાપ્ત રહે છે. ત્યાં ગ્રહ, ચન્દ્રમા, સૂર્ય નક્ષત્ર અને ઉપલક્ષણથી તારા રૂપ જ્યેાતિકદેવા હતાં નથી. તે નરકાવાસાના તળીયા મેદ, ચી મવાદ પરૂ લેાહી અને માંસના કીચડ વાળા લેપથી અનુલિપ્ત રહે છે, તે કારણે તેઓ અશુચિ અને અત્યંત ઘૃણાસ્પદ છે અગર અપકવ ગન્ધથી યુક્ત છે ખૂબ દુન્ય મય છે. તેમના સ્પ Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ f प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१३ नैरयिकाणां स्थानानि ६५१ फासा' कर्कशस्पर्शाः - कर्कशः - अत्यन्त कठोरः स्पर्शो येषां ते कर्कशस्पर्शाः, 'दूरहियासा' दुरध्यासाः - दुःखेन अध्यास्यन्ते - सह्यन्ते इति दुरध्यासा : - दुःसहा इत्यर्थः, 'असुभा णरगा' अशुभा नरका:- पूर्वोक्तपञ्चन्यूनैकलक्षन र कावासाः सन्ति, 'असुभा परगे वेयणाओ' अशुभा नरकेषु पूर्वोक्तपञ्चन्यूनैक लक्षनरकावासेषु वेदनाः भवन्ति, 'एत्थ णं' अत्र खलु - उक्तस्थले 'तमापुढवीनेरइया णं' तमापृथिवीनेरयिकाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि सन्ति, 'उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे' उपापातेन - उपपातापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे - असंख्येयतमे भागे 'समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जइ भागे' समुद्घातेन समुद्वातापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे - असंख्येयतमे भागे 'सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइ भागे' स्वस्थानेन - स्वस्थानापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे - असंख्येयतमे भागे इत्यर्थः ' तत्थ णं' तत्र खलु - उपर्युक्तस्थले 'बहवे तमप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति' वहवः प्रचुराः तमः प्रभा पृथिवी नैरयिकाः परिवसन्ति, 'ते च नैरयिका : 'काला' कृष्णाः 'कालोभासा' बहुत बदबूदार हैं । उनका स्पर्श अत्यन्त कठोर होता है । वे दुस्सह होते हैं । इस प्रकार ये सभी नारकावास अशुभ हैं और वहां की वेदनाएं भी अतीव अशुभ हैं । उन नारकावासों में तमः प्रभा पृथिवी के नारकों के स्थान कहे गए हैं । वे नारकाबास उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में हैं, मसुद्यात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में हैं और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में हैं । इन नारकावासों में बहुत-से तमःप्रभा पृथिवी के नैरयिक निवास करते हैं । वे नैरयिक काले, काली-काली कान्ति वाले, उनको देखने मात्र से ही भय के कारण रोंगटे खडे हो जाते हैं । वे भयंकर और घोर त्रास 1 અત્યન્ત કઠોર હાય છે. અને નસહી શકાય તેવા હેાવાથી દુઃસહ છે. આ રીતે તે બધાં જ નારકાવાસ અશુભ છે અને ત્યાંની પીડાએ પણ અતીવ અશુભ છે. તે નરકાવાસે।મા તમ પ્રભા પૃથ્વી ના નારકાના સ્થાન કહેલાં છે. તે નારકાવાસ ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેાકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે, સમુદ્ધાતની અપેક્ષાએ લેાકના અસ ખ્યાતમા ભાગમાં છે અને સ્વસ્થાનની અપે ક્ષાએ પણ લેાકના અસંખ્યાતમા ભાગમા છે. આ નારકાવાસામાં ઘણાજ તમા પ્રભાના નારયિક નિવાસ કરે છે. તે નૈચિકા કાળા, કાળી કાન્તિવાળા, તેમને જોવા માત્રથીજ ભયના કારણે વાડા ઉભા થઇ આવે છે. તેએ ભય'કર અને ધાર ત્રાસ જનક છે તથા હું આયુષ્યમન શ્રમણ । તે રંગની દૃષ્ટિએ પરમકૃષ્ણ Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५२ प्रनापनास्त्र कृष्णावभासाः कृष्णप्रभापटलोपचिताः, 'गंभीरलोमहरिसा' गम्भीरलोमहर्पा:गम्भीरः-अत्यन्तोत्कटः दर्शनमात्रेण लोमहर्षः-रोमाञ्चोद्गमो येभ्यस्ते गम्भीरलोमहर्पाः, अत एव 'भीमा' भीमा:-भयानकाः 'उत्तासणगा' उत्त्रासनकाः, अतीव त्रासोत्पादकाः, 'परमकिहा वण्णे णं पन्नत्ता' वर्णेन-वर्णापेक्षया परमकृष्णा:-अत्यन्तकृष्णवर्णाः प्रज्ञताः प्ररूपिताः सन्ति 'समणाउसो !' हे श्रमणायुष्मन् ! 'ते णं निच्चं भोया' ते खलु नैरयिकाः नित्यं-सर्वकालम् भीता:-- भययुक्तास्तिष्ठन्ति, 'निच्चं तत्था' नित्यं सततम् त्रस्ताः-त्रासयुक्ता, 'निच्चं तसिया' नित्यं-सर्वदा त्रासिता:-त्रासं प्रापितास्तिष्ठन्ति, 'निच्चं उम्बिग्गा' नित्यं-सततम् उद्विग्नाः-उद्वेगयुक्तचेतसो भवन्ति, 'निच्चं परमममुहसंवद्धं नित्यं -सर्वकालम् परमासुखसम्बद्धम्-अत्यन्तदुःखानुविद्धम्-अन्तराव्यवच्छेदरहितम् 'णरगमयं नरकमयम् ‘पच्चणुभवमाणा'-प्रत्यनुभवन्त:-प्रत्येकमनुभवन्तो-वेदयमानाः 'विहरंति' विहरन्ति-तिष्ठन्ति ।।सू०१३॥ मूलम्-कहिणं भंते ! तमतमापुढवी नेरइया पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! तमतमापुढवीनेरइया परिवसंति ? गोयमा! तसतसाए पुडवीए अटुत्तरजोयणसयसहस्स बाहल्लाए उरि, अद्धतेवन्नं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता, हेटा वि अद्धतेवन्नं जोयणसहस्साई वजित्ता मज्झे तिसु जोयणसहस्सेसु, एत्थ णं तमतमापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं पंचदिसि पंचअणुत्तरा महइमहालया महानिरया पणत्ता, तं जहा-काले१ महाकाले२ रोरुए३, महारोरुए४, अपइटाणे५ । तेणं गरगा अंतो वट्टा, वाहिं चउरंसा, अहे खुरप्पसंठाणजनक होते हैं तथा हे आयुष्मत् असण! वे वर्ण की अपेक्षा परम कृष्ण होते हैं वे निरन्तर भययुक्त रहते हैं निरन्तर त्रासयुक्त रहते हैंआपस में ही एक दूसरे को ब्रास देते रहते हैं। उनके चित्त में निरन्तर उद्वेग बना रहता है। वे घोर दुःखों का वेदन करते रहते हैं-थोडी देर के लिए भी कभी उन्हें विश्राम नहीं मिलता ॥१३॥ હોય છે, તેઓ નિરન્તર ભયયુક્ત રહે છે, નિર તર ત્રાસયુક્ત રહે છે, આપ સમાં જ એક બીજાને ત્રાસ આપ્યા કરે છે. તેમના ચિત્તમાં નિરન્તર ઉદ્વેગ રહ્યા કરે છે. તેઓ ઘેર દુ ખમય નરક્યાતનાને અનુભવ કરે છે- ડીવાર પણ કદી તેઓને વિશ્રામ નથી મળતું ! ૧૩ . Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१४ नैरयिकाणां स्थानानि संठिया निच्चंधयारतमला बरगयाहचंदसूरणकखत्तजोइसियप्पहा मेयवसायपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुभिगंधा करखडफाला दुरहियासा असुभा गरगा, असुभा णरगेसु वेषणाओ, एत्थ णं तमतमापुढवीनेरइयाणं ठाणा पणत्ता। उववाएणं लोयल्स असंखेज्जइ भागे, समुग्घाएणं लोयस्त असंखेज्जइलागे, सटाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे तमतमापुढवीनेरइया परिवसंति-काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा बन्नेणं पण्णत्ता समणाउसो!। ते णं निच्चं भीया, निच्चं तसिया, निच्चं उधिग्गा, निच्चं परममसुहसंबद्धं णरग भयं पच्चणुभवमाणा विहरति । छाया - कुत्र खलु भदन्त ! तमस्तमा पृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! तमस्तमापृथिवीनरयिकाः परिवसन्ति ? गौतम ! तमस्तमायाः पृथिव्या अष्टोत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्यायाः उपरि साध शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! तमतमापुढवीनेरइयाणं पजन्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णता ?) हे भगवान् ! तमस्तमाप्रमा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां कहे गए हैं ? (कहि णं भंते ! तमतमापुढवीनेरइया परिवसंति ?) हे भगवन् नमस्तमःप्रभा पृथिवी के नारक कहां निवास करते हैं ? (गोषमा ! तमतमापुढवीए अठुत्तरजोयणसयसहस्साहल्लाए) गौतम ! एक लाख आठ हजार योजन मोटी तमस्तनाममा पृथिवी के (उबार अद्धतेवन्नं जोयणसहस्साई ओगाहित्ता) ऊपर से साढे वावन हजार योजल जा कर (हेहा वि अद्धतेवन्न साथ-(कहि णं भंते । तमतमापुढवी नेरइयाण पज्जत्तापज्जत्तगाण ठाणा पण्णत्ता) भगवन तमतमामा पृथ्वीना पर्यास्त सने अपयति नारसीना स्थान च्यां वाम मावेस छ ? (कहि णं भंते । तमतमा पुढवी नेरइया परिवसंति) भगवन | तमस्तमा नीना ना२हैं। या निवास परेछ ? (गोयमा ! तमतमा पुढवीए अटूठत्तर जोयणसयसहस्सबाहल्लाए) 3 गौतम ! ४ ५ २४ ७००२ योजना विस्तार वाजी तमस्तमप्रमा पृथ्वीनी (उवरिं अद्ध तेवन्न जोयणसहस्साई ओगाहित्ता) 6५२ना साडी पावन २ यौन Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - प्रज्ञापनाचे त्रिपञ्चाशद्योजनसहस्त्राणि अवगाह्य, अधोऽपि सार्वत्रिपञ्चाशयोजनसहस्राणि वर्जयिखा मध्ये त्रिषु योजनसहस्रबु. अत्र खलु तमस्तमापृथिवीनैरयिकाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां पञ्चदिक्षु पञ्च अनुत्तरा महातिमहालया महानिरयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-काल: १, महाकालः २, रौरवः ३, महारौरवः ४, अप्रतिष्ठानः ५ । ते खलु नरकाः, अन्तो वृत्ताः, बहिश्चतुरस्त्राः, अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः, नित्यान्धकारतामसाः, व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिषिकपथाः, मेदवसापूतिपटलरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः, अशुचिविनाः, परसदुरभिगन्धाः, कर्कशस्पर्शाः, दुरध्यासाः, अशुभाः नरकाः, अशुभा नरकेषु वेदनाः, अत्र खलु तमस्तमापृथिवीनैरयिकाणां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, तत्र खलु बहव स्तमस्तमापृथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति-कालाः, कालावभासाः, गम्भीर लोमहर्याः, भीमाः, उत्त्रासनकाः, परमकृष्णाः वर्णेन प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! । ते खलु नित्यं भीताः, नित्यं त्रस्ताः, नित्यं त्रासिता , नित्यमुद्विग्नाः, नित्यं परमासुखसम्बद्धं नरकभयं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥ टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकतमस्तमापृथिवीनैरयिकाणां स्थानादिकं प्ररूपयितुं गौतमः पृच्छति-'कहि ण भंते ! तमतमापुढवीनेरइयाणं'-हे भदन्त ! कुत्र जोयणसहस्साई वज्जित्ता) नीचे भी साढे बावन हजार योजन छोडकर (मज्झे तिस्तु जोयणसहस्लेसु) बीच में तीन हजार योजनों में (एस्थ णं) यहाँ (तमतमापुढवीनेरइयागं पज्जत्तापज्जत्तगाणं) तमस्तमःप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के (पंचदिसि) पांच दिशाओं में (पंचअणुत्तरा) पांच अनुत्तर (महइमहालया) बहुत बडे (महोनिरया) महानरक (पण्णत्ता) कहे हैं (नं जहा) वे इस प्रकार (काले) काल (महाकाले) महाकाल (रोरुए) रौरव (महारोरुए) महारौरव (अपइट्टाणे)अप्रतिष्ठान शेष पूर्ववत् । पाथी (हेद्वावि अद्धतेपनं जोयगसहस्साई वज्जित.) नीयन५ सामावन २ योनिने छीन (मझे तिसु जोयणसहस्सेसु) पयसा त हुन२ यानाम (एत्थणे) २मडीया (तमतमा पुढवी नेरइयाणं पजत्तापज्जत्तगाण) तभस्तमा पृथ्वीना पर्याप्त मरे अपर्याप्त नाना (पंचदिसि) पाय दिशामामा • (पंचअणुत्तर) पाय मनुत्तर (महइमहालया) घए। मोटा (महा निरया) भडान२४ (पण्णत्ता) ४३पामा मा०या छ (तं जहा) ते २ प्रमाणे छे. (काले) (महाकाले) मा (रोरुए) शैरव (महारोफए) भडारी२५ (अपइटाणे) मप्रतिष्ठान બાકીનું કથન પૂર્વવત સમજવું Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१४ नैरयिकाणां स्थानानि खलु-कस्मिन् प्रदेशे तमस्तमापृथियीनैरविकाणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाण'-पर्यातापर्याप्तकानाम्, 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि णं भंते ! तमतमापुढची नेरइया परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले तमस्तमाथिवीनैरयिकाः परिवसन्ति ? भगवानुत्तरयति-'गोयमा !'-हे गौतम ! 'तमतमाए पुढवीए-तमस्तमायाः पृथिव्याः अट्टोत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए उवरिअष्टोत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्यायाः-अष्टसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः, उपरि -ऊर्वभागे, "अद्धतेवन्नं जोयणसहस्सई ओगाहित्ता-सार्धत्रिपञ्चाशदयोजनसहस्राणि अवगाह्य 'हेहावि अद्धतेवन्नं जोयणसहस्साई वजित्ता' -अधोऽपि-अधोभागेऽपि सार्धत्रिपञ्चाशद्योजनसहस्राणि वर्जयित्वा 'मझे तीसु जोयणसहस्सेसु' -मध्ये-मध्यभागे त्रिषु योजनसहस्रेषु-त्रिसहस्रयोजनेषु 'एत्थवि'-अत्र खलुउपदर्शितस्थले 'तमतमापुढवीनेरइयाणं'-तमस्तमापृथिवीनैरयिकाणाम् पज्जत्तापजत्तगाणं'- पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'पंचदिसि'-पञ्चदिक्षु 'पंचअणुत्तरा'-पञ्चानुत्तराः 'महइमहालया'-महातिमहालयाः- अतिविस्ताराः 'महानिरया'-महानि टीकार्थ-अब तमस्तमःप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान आदि का निरूपण किया जाता है। श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! तमस्तमःप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के स्थान कहां हैं ? इस प्रश्न का स्पष्टीकरण करने के लिए पुनः पूछते हैं-तमस्तमाप्रमा पृथिवी के नारक कहां निवास करते हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-हे गौतम ! एक लाख आठ हजार योजन मोटी तमस्तमःप्रभा पृथिवी के ऊपर के साढे बावन हजार योजन और नीचे के साढे बावन हजार योजन छोड कर मध्य के तीन हजार योजनों में तमस्तमःप्रभा पृथिवी के पर्याप्त और अपर्याप्त नारकों के. ટીકાર્થ-હવે તમસ્તમપ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેના સ્થાન આદિનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. શ્રી ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે-ભગવન ! તમસ્તમ પ્રભા પૃથિવીના પર્યાસ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકના સ્થાન કયા છે? આ પ્રશ્નનું સ્પષ્ટીકરણ કરવાને માટે પુનઃ પૂછે છે–તમસ્તમપ્રભા પૃથ્વીના નારક ક્યાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે– હે ગૌતમ ! એક લાખ આઠ હજાર યોજના મોટી તમ પ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના સાડા બાવન હજાર રોજન અને નીચેના સાડા બાવન હજાર જન ત્યજીને મધ્યના ત્રણ હજાર એજનમા તમસ્તમઃ Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्र रया:-महानरकावासाः 'पण्णत्ता' --भज्ञता:-प्ररूपिताः सन्ति 'तं जहा'-तद्यथा'काले-कालः१, 'महाकाले'-महाकालः२, रोहए'-रोरवः ३, 'महारोरुए' महारौरवः ४, 'अपइटाणे'-अप्रतिष्ठानश्च ५, 'ते णं परगा अंतो वट्टा' ते खलु-उपयुक्ताः पश्चनरकाः-नरकावासाः, अन्त:-मध्ये-आभ्यन्तरे वृत्ताः, 'बाहिं चउरंसा'-वहिभीगे चतुरस्त्रा:-चतुरस्त्राकाराः 'अहे खुरप्पसंठाणसंठिया'-अधः अधोभागे झुरमसंस्थानसंस्थित्ताःक्षुरग्रस्य-प्रहरणविशेषस्येव संस्थानेन-तीक्ष्णता लक्षणेन आकारेण संस्थिताः-व्यवस्थिताः सन्ति, 'निच्चंधयारतमसा'-नित्यान्धकारतामसा:-अत्यन्तान्धकारावृता इत्यर्थः, 'बरगयगढचंदपुग्नक्यत्तनोइसियपहा'-व्यपगत ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्र ज्योतिष्कपथाः-व्यपगतः-परिभ्रष्टः, ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्ररूपाणां तदुपलक्षणखात् तारारूपाणाश्च ज्योतिप्काणां पन्थाः-मार्गों येभ्यस्ने तथाविधाः इत्यर्थः, 'मेदवापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला'मेदोवसापूतिपटलरुधिरमांसचिक्खिल्ललिप्तानुलेपनतला:- मेदोवसापूतिपटलरुघिरमांसैर्यश्चिक्खिल्ल:-कर्दमस्तेन लिप्तम्-उपदिग्धम् अनुलेपनेन-सकृल्लिप्सस्य पौनः पुन्योपलेपनेन उपचितम्, तलम्-अधोभूमिभागो येषां ते तथाविधा इत्यर्थः, पांच दिशाओं में पांच अनुत्तर, अत्यन्त विस्तार वाले महानारकावास कहे गए हैं। उनके नाम इस प्रकार हैं-(१) काल (२) महाकाल (३) रौरव (४) महारौरव (५) और अप्रतिष्ठान । वे नारकावास भीतर से गोलाकार हैं, बाहर से चौकोर हैं और नीचे क्षरण नामक शस्त्र के समान तीक्ष्ण हैं । वे सदैव अंधकार से आवृत रहते हैं, वहां ग्रह, चन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्र आदि ज्योतिष्कों की प्रभा नहीं है। यहां उपलक्षण से तारों का भी अभाव समझ लेना चाहिए। उनके अधोभाग मेद, ची, मवाद, रुधिर और मांस के कीचड के लेप से अनुलिप्त रहते है, इस कारण वे अशुचि और अत्यन्त बीभत्स हैं या अपक्व પ્રભા પૃથ્વીના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નારકેના પાંચ દિશાઓમા પાચ અનુ. ત્તર અત્યન્ત વિસ્તારવાળા મહાનારકાવાસ કહેવાયેલાં છે. તેમના નામ આ ४२ -(१) ४ादा, (२) मा (3) शैरव (४) महाशै२५ (५) भने અપ્રતિષ્ઠાન તે નરકાવાસ અંદરથી ગોળાકાર હોય છે. બહારથી ચેરસ અને નીચે અસ્ત્રાની જેવા તીક્ષણ હોય છે તેઓ સદૈવ અન્ધકારથી આવૃત્ત રહે છે, ત્યાં, ગ્રહ, ચન્દ્રમા, સૂર્ય નક્ષત્ર આદિ તિષ્કનું તેજ નથી હોતું. અહીં ઉપલક્ષણથી તારાઓને પણ અભાવ સમજી લે જોઈએ. તેમના નીચેનો ભાગ मेह, यी. भवाह, डी. मने भासना पीयउना सेपथी मनुसित २ छ, તે કારણે તેઓ અત્યન્ત અશુચિ, અને અત્યન્ત બીભત્સ છે અગર અપકવ Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१४ नैरयिकाणां स्थानानि अतएव असुइवीसा'-अशुचिवीभत्साः, अशुचयः-अपवित्राणि वीभत्साः-अत्यन्तजुगुप्सिताः, विस्रा वा-आमगन्धयुक्ताः, 'परमदुभिगंधा' परमदुरभिगन्धा:अत्यन्तदुर्गन्धयुक्ताः 'कक्खडफासा' कर्कशस्पर्शा:-कर्कशः-अत्यन्तकठोरः स्पर्शों येषां ते कर्कशस्पर्शाः, 'दुरहियासा' दुरध्यासाः, दुःखेन अध्यास्यन्ते-सह्यन्ते इति दुरध्यासाः, दुःसहा इत्यर्थः, 'असुझा णरगा' अशुभाः-अनिष्टास्तेनरका.-पश्चीक्तनरकावासाः, 'असुभा णरगेसु वेयणाओ' अशुभाः, नरकेषु-प्रागुक्तपञ्चनरकावासेषु वेदनाः भवन्ति, 'एत्थ णं तमतमापुढवीनेरइयाणं' अत्र खलु-उपर्युक्त स्थले तमस्तमा पृथिवीनैरयिकाणाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि -प्ररूपितानि सन्ति, 'उववाए णं लोयस्स असंखेज्जइभागे' उपपातेन-उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे इत्यर्थः 'समुग्याएणं लोयस्स असंखेज्जइ भागे' समुद्घातापेक्षया लोकस्य असंख्येयतमे भागे, 'सट्टाणे णं लोयस्स असंखेज्जइभागे' स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येय भागे-असंख्येयतमे भागे इत्यों वोध्यः, 'तत्थ णं' तत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु गंध से युक्त होते हैं, अत्यन्त दुर्गन्ध से युक्त होते हैं । उनका स्पर्श अत्यन्त ही कठोर होता है। वे दुस्सह हैं वे पूर्वोक्त पांचों नरक अनिष्ट हैं और वहां की वेदनाएं भी अत्यन्त अशुभ हैं। इस प्रकार पूर्वोक्त स्थलों में तमस्तनाप्रभा पृथिवी के नारकों के स्वस्थान कहे गए हैं। वे उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में हैं, समुद्घात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में हैं और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। इन पूर्वोक्त स्थानों में तमस्तमःप्रभा पृथिवी के नैरयिक निवास करते है। वे नैरयिक काले हैं, काली प्रभा वाले हैं । उनको देखने मात्र से भय के ગંધથી ગંધાતા હોય છે. અત્યન્ત દુર્ગધથી યુક્ત હોય છે. તેઓનો સ્પર્શ અત્યન્ત કઠેર હોય છે. તેઓ દુસહ છે આ પૂર્વોક્ત પાસે નરક અનિષ્ટ છે. અને ત્યાંની વેદનાઓ પણ અત્યન્ત અશુભ છે. આ રીતે પૂર્વોકત સ્થળમાં તમસ્તમપ્રભા પૃથ્વીના નારકના સ્વસ્થાન કહેલાં છે. તેઓ ઉપપાતની અપેક્ષાએ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે, સમુદ્રઘાતની અપેક્ષાએ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે આ પૂર્વોકત સ્થાનમાં તમ સ્તમપ્રભા પૃથિવીને નરયિક નિવાસ કરે છે તે નરયિકે કાળા છે કાળીપ્રભા વાળાં છે. તેમને જેવા માત્રથી ભયને કારણે રૂવાડા ઉભા થઈ આવે છે. તેઓ અત્યન્ત ભયાનક છે. ત્રાસ કારક છે–આત ક ઉત્પન્ન કરનારાં છે અને રંગે प्र० ८३ Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५८ 'यहवे तमतमापुढवीनेरइया परिवति' वध्यः, नमस्तमापृथिवी नरयिका परिवसन्ति, ते च नैरयिका 'काला' कृष्णाः, 'कालोभाया' कृष्णावमामाः कृष्णप्रभापटलोपचिता भवन्ति, तथा 'गंभीरलोमहरिसा' गम्भीरलोमहर्पाः, गम्भीरः अतीवोत्कटः, दर्शनमात्रेण लोमहर्षः-रोमाञ्चोद्गमो येभ्य स्ते गम्भीरलोमहर्पाः सन्ति, अत एव ते 'भीमा' भीमाः-अत्यन्तभयानकाः 'उत्तामणगा' उत्त्रासनका:-उत्त्रासजनकाः-अत्यन्तानकोत्पाटका भवन्ति इत्यागयः, 'परम किण्हा घण्णे णं पण्णत्ता' वर्णेन-वर्णापेक्षया परमपणा:-अत्यन्तकृष्णवर्णाः प्रज्ञप्ता:प्ररूपिताः सन्ति 'समणाउसो !' भो श्रमणायुष्मन ! 'ते णं निच्च भीता' ने खलु नैरयिकाः, नित्यम्-सर्वकालम् भीताः-भययुक्ता स्तिष्ठन्ति, दुःखमयवेदनावत्त्वात् 'निच्चं तत्था' नित्यं-सर्वदा प्रस्ताः-त्रासयुक्ता भवन्ति, दुःस्थितिमत्वात् 'निच्च-सर्वकालम् त्रासिता:-परस्परं त्रासं प्रापिता भवन्ति, 'निच्चं उब्धिगा' नित्यं-सर्वकालम् उद्विग्नाः-उद्वेगयुक्तचित्तारित टंति 'निच्चं परममसुदृसंबद्धं' नित्यं-सर्वकालम् परमामुखसंबद्धम् अन्तराविच्छेदरहितम् 'णरगभयं नरकभयम् 'पचणुभवमाणा' प्रत्यनुभवन्तः-प्रत्येकमनुभवन्तः-वेदयमानाः 'विहरंति' विहरन्ति-तिप्ठन्ति, अत्रेदम् अबधेयम्-त्नप्रभादि सप्तप्रथिवीनैरयिकाणां स्वस्थानादिकं समानरूपतयैव यथा योगमुपवर्णितम् केवलकारण अतीच उत्कृष्ट रोमांच हो आता है। वे अत्यन्त ही भयानक हैं, त्रासकारक हैं-आतंक उत्पन्न करने वाले हैं और वर्ण से अत्यन्त ही काले होते हैं । हे आयुष्मन् श्रमण ! वे नैरयिक निरन्तर भयभीत रहते हैं, क्योंकि दुःखमय वेदना से युक्त बने रहते हैं, सदैव प्रासयुक्त होते हैं-परस्पर में एक दूसरे को त्रास पहुंचाते रहते हैं। इस कारण उनका चित्त सदा उद्विग्न रहता है। वे सर्वकाल घोर दुःखमय नरकभय का अनुभव करते हैं। यहाँ यह समझ लेना चाहिए-रत्नममा आदि सातों पृथिवियों के नारकों के स्वस्थान आदि की यथायोग्य समान रूप में ही प्ररूपणा અત્યન્ત કાળાં હોય છે. હે આયુમન શ્રમણ ! તે નરયિકો નિરતર ભયભીત રહે છે, કેમકે તેઓ સદાકાળ દુઃખમય પીડાથી પીડિત રહે છે. સદૈવ ત્રાસ યુક્ત રહે છે. પરસ્પરમાં એક બીજાને ત્રાસ પહોંચાડ્યા કરે છે. એ કારણે તેમનાં ચિત્ત સદા ઉદ્દવિગ્ન રહે છે. તેઓ બધે સમય ઘોર દુઃખમય નરક ભયને અનુભવ કરતા રહે છે. અહીં એ સમજી લેવું જોઈએ-રત્નપ્રભા આદિની યથાગ્ય સમાન રૂપમાં જ પ્રરૂપણું કરાઈ છે. કેવળ છઠી અને સાતમી પૃથ્વીઓના નારકલાસા Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१४ ३रयिकाणां स्थानानि षष्ठपृथिव्यां सप्तमपृथिव्याञ्च नरकावासाः कापोताग्निवर्णाभाः नोक्ताः, नरकोत्पत्तिस्थानव्यतिरेकेण अन्यत्र सर्वत्रैव तेषां शीतपरिणामत्वात् तथाचोक्तम्'नवरं छट्ठसत्तमीसु णं काउअगणि वनाभा न भवंति' इति, अथ पूर्वोक्तपृथिवी वाहल्यपरिमाणप्रतिपादिकाम् संग्रहगाथामाह । • मूलम्-आसीयं बत्तीसं, अट्ठावीसं च हुंति वीसं च । अट्ठारस सोलसगं, अठुत्तरमेव हिटिमिया ॥१॥ अठुत्तरं च तीसं, छव्वीसं चेव सयसहस्सं तु। अटारस सोलसगं, चउद्दसमहियं तु छटीए ॥२॥ अद्धतिवन्नसहस्सा, उवरि महे वज्जिऊणतो भणियं । मझे ति सहस्सेसु, होति उ णरगा तमतमाए॥३॥ तीसा य पन्नवीसा, पन्नरस दसेव सयसहस्साइं। तिन्नि य पंचूणेगं, पंचेव अणुत्तरा णरगा॥४॥सू०१४॥ छाया--आशीतं १ द्वात्रिंशम् २ अष्टाविंशं ३ च भवन्ति विंशतिश्च ४। अष्टादश ५षोडशकं ६, अष्टोत्तरमेव अधस्तनायाः ७॥१॥ अष्टोत्तरं १ च त्रिंशत् २, पविशतिश्चैव ३, शतसहसंत । अष्टादश ४ पोडशकं ५, चतुर्दशाधिकं तु पष्टयाः ॥ २॥ की गई है, केवल छठी और सातवीं पृथिवी के नारकावासों को कापोत अग्नि के समान नहीं कहा है । इसका कारण यह है कि नारकों की उत्पति के स्थानों को छोडकर अन्यत्र सर्वत्र उनका परिणमन शीत रूप होता है । कहा भी है-'छठी और सातवीं पृथ्वी के नारकावास कापोत अग्नि जैसे वर्ग के नहीं होते । ___ शब्दार्थ-(आसीयं) अस्सी (बत्तीस) बत्तीस (अट्ठावीस) अट्ठाईस (च) और (हति) होते हैं (वोसंच) और वीस (अट्ठारस) अठारह (सोलसर्ग) सोलह (अछुत्तर मेव) आठ अधिक ही (हिहिमिया) नीचे की॥१॥ તે કાપત અગ્નિના સમાન નથી કહ્યા. એનું કારણ એ છે કે નારકની ઉત્પત્તિના સ્થાન સિવાય અન્યત્ર સર્વત્ર તેઓના પરિણમન શીલરૂપ બને છે. કહ્યું પણ છે છઠી અને સાતમી પૃથ્વીના નારકાવાસ કાપત અગ્નિ જેવા રંગના હોતા નથી. हाथ-(आसीय) मेसी (बत्तीसं) पीस (अट्ठावीस) २५४यावीस (च) मन (हति) डाय छे (वीसं च) मने वीश (अट्ठारस) मा२ (सोलसगं) सोण (अटूठुत्तरमेव) मा मधि४ (हिडिमिया) नीयनी ॥ १ ॥ Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - मापनासूत्र . . सार्धत्रिपञ्चाशत्सहस्राणि उपर्यधो वर्जयित्वा ततो भणितम् । - मध्ये त्रिसहस्रेषु भवन्ति तु नरकास्तमस्तमायाम् ।। ३ ।। त्रिंशच्च पञ्चविंशतिः, पञ्चदश दशैव शतसहस्त्राणि । त्रीणि च पश्चोनकं पञ्चव अनुत्तरा नरकाः॥ ४ ॥ सू० १४॥ टीका-'आसीयं' आशीतम् अशीतिसहस्राधिकं योजनलक्षं रत्नप्रभायाः पृथिव्याः वाहल्यं वर्तते, 'बत्तीस' द्वात्रिंशम्-द्वात्रिंशदधिकं योजनलक्षं वाहल्यं शर्कराप्रभायाः अट्ठावीसं च होति' अष्टाविंशश्च-अष्टाविंशतिसहस्राधिकं योजन ___ (अठुत्तरं च) आठ अधिक (तीसं) तीस (छब्बीस) छन्वीस (चेव) और (सयसहस्सं तु) लाख (अट्ठारस) अठारह (सोलसगं) सोलह (चउद्दसं) चौदह (अहियं तु) अधिक (छट्ठीए) छठी भूमि में ॥२॥ ' (अतिवन्न सहस्सा) साढे वाचन हजार (उचरिमहे) ऊपर और नीचे (धज्जिऊण) छोड कर (ता) तो (भणियं) कहा है (मज्झे) मध्य में (तिसहस्से लु) तीन हजार योजनों में (होंति उ णरगा तमतमाए) तमस्तमप्रभा में नारकायास होते हैं ॥३॥ (तीसा य) तीस (पन्नवीसा) पच्चीस (पन्नरस) पन्द्रह (दसेव) दश (सयसहस्साई) लाख (तिन्नि) तीन (पंचूणेगं) पांच कम एक लाख (पंचेव) पांच ही (अणुत्तरा) अनुत्तर (णरगा) नरकावास ॥१४॥ , टीकार्य-सातों पृथिचियों को जो मोटाई पहले कही गई है, उसकी संग्रहणी गाथा कहते हैं-रत्नप्रभा पृथिवो की मोटाई एक लाख अस्सी 1 , (अत्तरंच) 2418 मथि (तीसं) बीस (छब्बीसं) छवीश (चेव) मने (सय सहस्संतु) 4 (अट्ठारस) मढार (सोलसगं) सोल (चउद्दस) यौह (अहियंत) मधि (छट्ठीए) छी भूभिभा ॥२॥ * : (अद्धतिवन्न सहस्सा) सा31 मावन २ (अरि महे) ७५२ मने नये (वज्जिऊग) त्यने (तो) ते (मणि) यु छ (माझे) भयमा (तिसहस्सेसु) त्रि १२ योनमा (होंति उणरगा तमतमाए) तम: तम: प्रभामा ना२४॥ વાસ હોય છે ૩ છે . (तीसाय) श्रीस (पन्नवीसा) पचीस (पन्नरसं) ५४२ (दसेव) स (सय सहस्साई) I (तिन्निय) ! (पंचूगेगं) पांय छ। २४ साप (पंचेव) पांय " (अणुत्तरा) मनुत्त२ (णरगा) न२४वास ॥ १४ ॥ , ટીકાથ–સાતમી પૃથિવીની જે મોટાઈ પહેલાં કહેલી છે, તેની સંગ્રહણી ગાથા કહે છે–રત્નપ્રભા પૃથ્વીની મોટાઈ એક લાખ એંસી હજાર જન Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१४ नैरयिकाणां स्थानानि लक्षं वालुकाप्रभायाः बाहल्यं भवति, 'वीसं च' विशश्च-विंशतिसहस्राधिक योजनलक्षं बाहल्यं पङ्कप्रसायाः, 'अट्टारस' अष्टादशसहस्त्राधिकं योजनलक्ष बाहल्यं धूमप्रभायाः, 'सोलसगं' पोडशसहस्राधिकं योजनलक्षं वाहल्यं तमः प्रभायाः, 'अछुत्तरमेव हिटिसिया' अष्टोत्तरम्-अष्टसहस्राधिकं योजनलक्षं सर्वाधस्तन्या स्तयस्तमःप्रमायाः बाहल्यं वर्तते इत्याशयः । १, अथोपर्यधश्चैकैकं योजनसहस्रं परित्यज्य यावत्प्रमाणं नरकावासयोग्य पृथिवीवाहल्यं वर्तते तावत् संग्रहीतुमाहगाथाद्वयेन-'अठुत्तरं च तीसं छव्वीसं चेव सयसहस्संतु' अष्टोत्तरं च-१, त्रिंशत् २, षड्विंशतिश्चैव ३, शतसहस्सन्तु, 'अट्ठारस, सोलसगं चउद्दस महियंतु छट्ठीए' अष्टादश ४, पोडशकम् ५, चतुर्दशाधिकन्तु पप्ठ्याः ६, २॥ _ 'अद्धतिवन्नसहरसा उवरिमहे वजिउणतो भणियं' सार्द्ध त्रिपञ्चाशत्सहस्राणि, उपर्यधो वर्जयित्वा ततो भणितम् 'मज्झे तिसहस्सेस्नु होति उ णरगा तमतमाए'।३।, मध्ये जिसहस्रेषु भवन्ति तु नरकास्तमस्तमायाम् ॥३॥ तथा च रत्नप्रभाया वाहल्यपरिमाणम् अशीति सहस्राधिकं योजनलक्षं भवति तस्योपरितन मेक योजनसंहस्रमेकञ्चाधस्तनं योजनसहस्र वर्जयित्वा अवशिष्टं नरकावासाधारभूतं हजार योजन की है। शर्कराप्रभा पृथिवी की मोटाई एक लाख बत्तीस हजार योजन की है । चालुकाप्रभा पृथिवी की मोटाई एक लाख अहाईस हजार योजन की है । पंकप्रभा की मोटाई एक लाख वीस हजार योजन की है । धूमप्रभा की मोटाई एक लाख अठारह हजार योजन की है । तमाप्रभा को मोटाई एक लाख सोलह हजार योजन की है और तमस्तमःप्रभा की मोटाई एक लाख आठ हजार योजन की है। ऊपर और नीचे एक-एक हजार योजन भाग छोडकर जितने भमिभाग में नारकावास होते हैं, उसे दो गाथाओं द्वारा दिखलाते हैं-रत्नप्रभा पृथिवी की कुल मोटाई एक लाख अस्सी हजार योजन की है, उसमें से एक हजार योजन ऊपर और एक हजार योजन नीचे के भूमिभाग छोडकर शेष एक लाख अठहत्तर हजार योजन क्षेत्र ની છે શર્કરપ્રભા પૃથ્વીની મોટાઈ એક લાખ બત્રીસ હજાર જનની છે. પકપ્રભાની મોટાઈ એક લાખ અઢાર હજાર જનની છે. તમઃપ્રભાની મોટાઈ એક લાખ આઠ હજાર એજનની છે. ' ઉપર અને નીચે એક એક હજાર જન ભાગ છોડીને જેટલા ભૂમિ ભાગમાં નારકાવાસ હોય છે, તેને બે ગાથાઓ દ્વારા બતાવે છે-રત્નપ્રભાપૃથ્વી ની મોટાઈ એક લાખ એંસી હજાર જનની છે, તેમાંથી એક હજાર એજન ઉપર અને એક હજાર રોજના નીચેના ભૂભાગને છોડીને બાકી રહેલ એક Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूब भवति तेन रत्नप्रभाया नरकावासयोग्यं वाहल्यपरिमाणम् अष्ट सप्ततिसहस्राधिक योजनलक्षं भवति, एवं रीत्या सप्तानामपि पृथिवीनाम् नरकावासयोग्यानि वाहल्यपरिमाणानि स्वयमूहनीयानि, अथ नरकावाससंख्या प्रतिपादिकां संग्राहक गाथामाह-'तीसायपनवीसा, पन्नरसदसेच सपसहस्साई' त्रिशच, पञ्चविंशतिः, पश्चदश, दशैव शतसहस्राणि, .'तिम्निय पंचूणेणं पंचेव अणुत्तरा णरगा' ॥४॥ त्रीणि च पञ्चोनैकं पञ्चैव अनुत्तरा नरकाः ॥४॥ गाथार्थः प्राक्प्रतिपादित एवेति भावः ॥सू०१४॥ मूलम्-कहि णं संते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता ? गोयमा ! उडुलोए तदेकदेसभाए, अहोलोए तदेकदेसभाए, तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नईसु दहेसु बावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु विलेसु विलपंतियासु उज्झरेसु निझरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु दीवेसु समुद्देसु सव्वेसु चेव जलासएसु जलदाणेसु, एत्थ णं पंचिंदियतिरिक्ख जोणियाणं पज्जत्ता. पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता। उववाएणं लोगस्स असंखेज्जइ. भाए, समुग्घाएणं लोयस्स असंखेज्जइभाए, सटाणेणं सव्व. लोयस्ल असंखेज्जइभागे।सू० १५॥ में नारकावास हैं । इसी प्रकार सातों पृथिवियों के नारकावासों के पाहल्य का परिमाण स्वयं ही समझ लेना चाहिए। . अब नारकावासों की संख्या बतलाने वाली गाथा का अर्थ कहते हैं-पहली पृथिवी में तीस लाख, दूसरी में पच्चीस लाख, तीसरी में पन्द्रह लाख, चोथी में दश लाख, पांचवीं में तीन लाख, छठी में पांच कम एक लाख और सातवीं में पांच नारकावास हैं ॥१४॥ લાખ અડસઠ હજાર જન ક્ષેત્રમાં નારકાવાસ છે. એ પ્રકારે સાત પૃથિવીના નારકાવાસેના બાહુલ્યનું પરિણામ જાતેજ સમજી લેવું જોઈએ. હવે નારકાવાસની સંખ્યા બતાવવા વાળી ગાથાનો અર્થ કહે છે પહેલી પૃથ્વીમાં ત્રીસ લાખ, બીજીમાં પચીસ લાખ, ત્રીજીમાં પંદર લાખ ચેથીમાં દશ લાખ, પાંચમીમાં ત્રણ લાખ, છઠીમા પાચ ઓછા એક લાખ અને સાતમી માં પાંચ નારકાવાસ છે. ૫ ૧૪ છે Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१५ पञ्चन्द्रियतिरश्चां स्थानानि ६६३ छाया--कुत्र खलु भदन्त ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! ऊर्ध्वलोके तदेकदेशभागे, अधोलोके तदेकदेशभागे, तिर्यग्लोके अवटेषु तडागेषु नदीषु हूदेषु वापीपु पुष्करिणीषु दीर्घिकासु गुञ्जालिकामु सरस्सु सरःपङ्क्तिकासु सर सरः पङ्क्तिकार रिलेषु विलपङ्क्तिकामु उज्झरेषु निर्झरेषु चिल्ललेषु पल्वलेपु वप्रेषु द्वीपेषु समुद्रेषु, सर्वेषु चैव जलाशयेषु जलस्थानेषु, अत्र खलु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुदघातेन लोकस्या संख्येयभागे स्वस्थानेन सर्वलोकस्यासंख्येयभागे ॥ सू० १५ ॥ शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पजत्तापजत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त पंचेन्द्रिय तिर्यचों के स्थान कहां कहे गए हे ? (गोयमा !) हे गौतम ! (उडलोए तदेक्कदेसभाए) ऊर्ध्वलोक में उसके एक देश-भाग में (अहोलोए तदेकदेसभाए) अधोलोक में उसके एक देश-भाग में (तिरियलोए) तिर्छ लोक में (अगडेसु) कूपों में (तलाएसु) तालावों में (नईसु) नदियों में (दहेसु) हृदो में (वावीसु) वावडियों में (पुग्वरिणीसु) पुष्करिणियों में (दीहियासु) लंबी वावडियों में (गुंजालियासु) गुंजालिकाओं में (सरेसु) सरोवरों में (सरपंतियासु) पंक्तिबद्ध सरोवरों में (सरसरपंतियासु) सर-सरपंक्तियों में (बिलेसु) बिलों में (बिलपंतियासु) पंक्तिवद्ध बिलों में (उज्झरेसु) उज्झरों में (निज्झरेसु) झरनों में (चिल्ललेसु) चिल्लरों में (पल्ललेसु) पोखरों में (वप्पेसु) केदारों में (दीवेसु) द्वीपों में (समुद्देसु) समुद्रों में (सव्वेसु चेव जलासएसु) सभी जला साथ-(कहि णं भंते । पंचिंदियत्तिरिक्खजोणिथाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् । पर्याप्त मने अपर्याप्त पायेन्द्रिय तिय याना स्थान ¥यां घi छ ? (गोयमा ।) 3 गौतम (उड्ढलोए तदेक्कदेसभाए) Belawi तना में प्रदेश लामा (अहोलोए तदेक्कदेसभाए) मो सोभा तना से मामा (तिरियलोए) तिf सभा (अगडेसु) सुवासभा (तलाएसु) तामा (नईसु) नही मामा (दहेसु) मा (वावीसु) पावडीयोमा (पुक्खरिणीसु) ५४रि शामा (दीहियासु) सामी पापडीयामा (गुंजालियासु) Yaleमामा.(सरेस) सशवराम (सरपंतियासु) ५तिम स भा (सरसर पंतियासु) स२-१२ पतियोमi (विलेसु) मीसामi (विलपंतियासु) ५ति ५५ मीसम (उज्झरेस) GNभा (निज्झरेसु) नियमां-१२यमा (चिल्ललेसु) सिरोमो (पल्ललेसु) योमरोमा (बप्पेसु) मा (दीबेसु) दीयामा (समुद्देसु) समुद्रीमा (सव्वेसु चेव Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . . . प्रशापनासूत्रे टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां स्थानादिकं प्ररू- पयितुं गौतम पृच्छति-'कहि णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं' हे भदन्त ? कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनि कानाम् ‘पज्जत्तापज्जत्तगाणं' - पर्या- प्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? प्ररूपितानि सन्ति ? भगवानाह-'गोयमा !' उडलोए तदेकदेसमाए'-ऊर्ध्वलोके तदेकदेशभागे मन्दरादिवाप्यादिपु मत्स्यादीनां तिर्यक्रपञ्चन्द्रियाणां सत्वात्, 'अहो लोए तदेकदेसमाए'-अधोलोके तदेकदेशभागे-सको लोकस्यग्रामकूपादिषु तेषां शयों में (जलहाणेसु) जल के स्थानों में (एत्थ णं) इन स्थानों में (पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं) पंचेन्द्रिय तिर्यचों के (पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्तों और अपर्याप्तों के (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) कहे हैं । (उववाएणं) उपपात की अपेक्षा (लोयस्स असंखेज्जाभागे) लोक के असंख्यातवें भाग में (समुग्घाएणं) समुद्घात की अपेक्षा (लचलोयस्स असंखेज्जइभागे) सर्व लोक के असंख्यातवें भाग में (सहाणेगं) स्वस्थान की अपेक्षा (सव्वलोयस्स असंखेज्जहभाए) सर्व लोक के असंख्यातवें भाग में ॥१५॥ - टीकार्थ-अब पर्याप्त एवं अपर्याप्त पंचेन्द्रिय तिर्थचों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है । गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त पंचेन्द्रिय तिर्यचों के स्वस्थान कहाँ कहे हैं ? । भगवान् उत्तर देते हैं-ऊर्वलोक के अन्दर उस के एक देश भाग में - अर्थात् मन्दर पर्वत की वावड़ियों आदि में मत्स्य आदि पंचेन्द्रिय तिथचों का अस्तित्व होता है। अधोलोक के अन्दर उसके एक देश जलासयेसु) या शोभा (एत्थ ण) मा स्थानाभा (पंचिंदियतिरिक्खजोणि याणं) पयन्द्रिय तिय याना (पज्जत्तापज्जत्तार्ण) पर्यात मन. अपर्याप्ताना (ठाणा) स्थानों (पण्णत्ता) ४द्या छ (उववाएणं) उतनी अपेक्षाये- (लोयस्स असंखेज्जइभाए) aौन सस च्यातमा मागमा (समुग्घाएण) समुद्धातनी अपेक्षा (सव्वलोयस्स असंखेज्जइभाए) सोना मन्यातमा मामा (सहाणेणं) २१स्थाननी मपेक्षा (सव्वलोयस्स असंखेज्जइभाए) स साना અસંખ્યાતમા ભાગમાં ૧૫ ૧ . ટીકાથ-હવે પર્યાપ્ત તેમજ અપર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિય તિય ના સ્થાન આદિની પ્રરૂ પણ કરાય છે. ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે કે–ભગવાન ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત પચેન્દ્રિય તિર્યંચાના સ્થાન કયા કહ્યા છે? ભગવાન ઉત્તર આપે છે-ઉદ્ઘ લોકના અંદર તેના એક ભાગમાં અર્થાત્ મદર પર્વતની વાવડી આદિમાં મત્સ્ય આદિ પચેન્દ્રિય તિર્યચેનું અસ્તિત્વ હોય છે. અલેકની અંદર Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१५ पञ्चेन्द्रियतिरश्चां स्थानानि .. ६६५' सत्वात्, 'तिरियलोए' तिर्यग्लोके 'अगडेसु' अवटेपु कूपेषु 'तलाएसु'-तडागेपु' 'नदीसु'-नदीषु-गङ्गादिनदीषु 'दहेसु'-इदेषु-पद्मादि-हृदेषु 'वावीसु'-बापीषु' -चतुरस्रखातरूपासु 'दीहियासु'-दीपिकामु 'गुंजालियानु'-गुञ्जालिकासु-लघुदीर्घिकासु 'सरेसु'-सरःसु ‘सरपंतियासु'-सरःपक्तिकासु, 'सरसरपंतियासु'-' सरःसरःपक्तिकासु-पूर्वोपणितरूपासु, "विलेसु'-विलेपु 'विलपंतियासु'विलपङ्क्तकासु 'उज्झरेसु'-उज्झरेपु-गिर्यम्भसां प्रसवेपु 'निज्झरेमु'-निर्झरेपु-गिर्यम्भसां सदावस्थायिप्रस्रवेषु, 'चिल्ललेमु'-चिल्लरेपु-अखातस्तोकजलाश्रयेषु भूप्रदेशेषु गिरिप्रवेशेषु वा 'पल्लले मु'-पल्बलेसु-अखाताल्पजलाश्रयेषु 'वप्पिणेसु'-वप्रेषु-केदारेपु 'द्वीपेसु'-द्वीपेषु, 'समुद्देसु'-समुद्रेषु, किंबहुना ? 'सव्वेसु चेव जलासएसु'-सर्वेषु चव जलाशयेषु, 'जलठाणेसु'-जलस्थानेषु' 'एत्थणं'-अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'पचिंदियतिरिक्खजोणियाणं'-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'भाग में अर्थात् अधोलोक संबंधी ग्रामों और कूपों आदि में उनकी सत्ता होती है । तिर्छ लोक में कूपों में, तालाबों में, गंगा आदि नदियों में, पद्म आदि हृदों में, चौकोर खोदी हुई वावडियों में, पुष्करिणियों अर्थात् वृत्ताकार बावडियों में, दीर्घिकाओं-लंबी वावडियों में, गुंजालिकाओं अर्थात् छोटी दीर्घिकाओं में, सरों में, पंक्तिबद्ध सरोवरों में, सर-सरपंक्तियों में जिनका स्वरूप पहले बतलाया जा चुका है, बिलों में, बिलपंक्तियों में, उज्झमें अर्थात् पहाडी जल के नालों में, निझरों -पहाडी जल के सदा वहने वाले झरनों में, चिल्लरों में अर्थात् विना खोदे बने थोडे-से जल के स्थानों में, पोखरों में (वप्पिणेतु) केदारों में, द्वीपों में, समुद्रों में, अधिक क्या कहा जाय, सभी जलाशयों में, जल के स्थानों में, इन सभी पूर्वोक्त स्थानों में पर्याप्त और अपर्याप्त તેમના એક દેશ ભાગમાં અર્થાત્ અલેક સંબ ધી ગ્રામ અને કૃષિ આદિમાં તેઓની સત્તા હોય છે. તિર્થીલોકમાં, કુવાઓમાં, તલામાં, ગંગા આદિ નદીમાં. પમ આદિ હદમાં, ચેરસ દેલી વાવડીમાં, પુષ્કરણિયામાં અર્થાત્ વૃત્તાકાર વાવડીમાં, દીર્ઘકાઓ–લાંબી વાવડિયામાં ગુંજાલિકાઓ અર્થાત્ નાની દીઘિકાઓમાં, સરોવરમાં, પક્તિ બદ્ધ સવારમાં સર–સર પંક્તિમાં જેનું સ્વરૂપ આગળ બતાવેલ છે. બીલોમાં, બીલપ કિતમાં, ઉજઝરો અર્થાત્ પહાડી પાણીના સાદા વહેતાં ઝરણાઓમાં ચિલ્લરોમાં અર્થાત भौधा १२ पनेसा थापीना स्थानमा पोशमा (वप्पिणेसु) हाशमा દ્વિીપમાં સમુદ્રોમાં વિશેષ શું કહેવું સર્વ જળાશયમાં જળના સ્થાનમાં આ प्र० ८४ Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रज्ञापनासूत्रे स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे'-उपपातेन-उपपातमाश्रित्य उपपातापेक्षयेत्यर्थः, लोकस्य असंख्येयमागे-असंख्येयतमे भागे पर्याप्तापर्याप्तकपञ्चेन्द्रियतिर्यगूयोनिका वर्तन्ते, पर्याप्तनिश्रया अपर्याप्तानां समुत्पादात्, पर्याप्तानाञ्च पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मनुष्यादिक्षेत्रवर्तिखात् 'ससुग्घाएणं सचलोयस्स असंखेज्जइभागे-समुद्घातेनसमुद्घातमाश्रित्य-समुद्घातापेक्षया सर्वलोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमेभागे पर्याप्तापर्याप्तकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका वर्तन्ते, प्रगुक्तयुक्तेः, 'सहाणेणं सव्वलोयस्स असंखेजइभागे'-स्वस्थानेन-स्वस्थानमधिकृत्य स्वस्थानापेक्षयेत्यर्थः, सर्वलोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे इत्यर्थः, पर्याप्तापर्याप्तक पश्चन्द्रियतिर्यग्योनिका वर्तन्ते इत्याशयः ॥ सू० १५ ॥ - मूलम्-कहि णं भंते ! मगुस्साणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? गोयमा! अंतोमणुस्सखेत्ते पणयालीसाए जोयणसहस्सेसु अडाइज्जेसु दीवसमुद्देसु, पन्नर ससु, कम्मभूमिसु, तीसाए अकम्मभूमिसु, छप्पन्नाए अंतरदीवेसु, एत्थ णं मणुस्साणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता । उववाएणं लोयस्स पंचेन्द्रिय तिर्यंचों के स्वस्थान कहे गए हैं। ये स्वस्थान उपपात की अपेक्षा से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं, अर्थात् पर्याप्त और अपर्याप्त पंचेन्द्रिय तिर्यंचों के स्थान हैं क्यों कि पर्याप्त जीवों के आश्रय से अपर्याप्तों की उत्पत्ति होती है और पर्याप्त पंचेन्द्रिय तिर्यच मनुष्य क्षेत्रवर्ती होते हैं । समुद्घात की अपेक्षा सर्व लोक के असंख्यातवें भाग में पूर्वोक्त युक्ति के अनुसार होते हैं और स्वस्थान की अपेक्षा सर्वलोक के असंख्यातवें भाग में पर्याप्त एवं अपर्याप्त पंचेन्द्रिय तिर्यंच पाये जाते हैं ॥१५॥ બધાં પૂર્વોક્ત સ્થાનમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિય તિયોના સ્વસ્થાન કહેલાં છે. તેઓ સ્વસ્થાનની અને ઉપપાતની અપેક્ષાએ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે અર્થાત્ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત પચેન્દ્રિય તિર્યંચના સ્થાન છે, કેમકે પર્યાપ્ત જીના આશ્રયથી અપર્યાપ્તોની ઉત્પત્તિ થાય છે. અને પર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ મનુષ્ય ક્ષેત્રવતી હોય છે. સમુદ્દઘાતની અપેક્ષાએ સર્વ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં પૂર્વોકત યુકિતના અનુસાર હોય છે અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ સર્વ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં પર્યાપ્ત તેમજ અપર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ મળી આવે છે, જે ૧૫ . Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१६ मनुष्याणां स्थानानि असंखेज्जइभागे, समुग्घाएणं सव्वलोए, सटाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे ॥सू० १६॥ - छाया-कुत्र खलु भदन्त ! मनुष्याणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! अन्तो मनुष्यक्षेत्रे पञ्चचत्वारिंशत्सु योजनशतसहस्रेषु सार्ध तृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु, पञ्चदशसु कर्मभूमिषु, त्रिंशत्सु अकर्मभूमिषु, पट्पञ्चाश'सु अन्तरद्वीपेषु, अत्र खलु मनुष्याणां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घातेन सर्वलोके, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे ॥ सू० १६॥ ____टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकमनुष्याणां स्थानादिकं प्ररूपयितुं गौतमः . शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! मणुस्साणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त मनुष्यों के स्थान कहां कहे गए हैं ? (गोयमा ! अंतो मणुस्सखेत्ते) गौतम ! मनुष्य क्षेत्र के अन्दर (पणयालीसाए जोयणसयसहप्सेसु) पैंतालीस लाख योजनों में (अड्राइज्जेतु दीवसमुद्देसु) अढाई द्वीप-समुद्रों में (पन्नरससु कम्मभूमिसु) पन्द्रह कर्मभूमियों में (तीसाए अकम्मभूमिसु) तीस अकर्मभूमियों में (छप्पन्नाए अंतरदीवेसु) छप्पन अन्तर द्वीपों में (एत्थ णं) इन स्थानों में (मणुस्साणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) पर्याप्त और अपर्याप्त मनुष्यों के स्थान हैं (उववाएणं) उपपात की अपेक्षा से (लोयस्स असंखेज्जहभागे) लोक के असंख्यातवें भाग में (समग्याएणं) समुद्घात की अपेक्षा (सव्वलोए) समस्त लोक में (सहाणेणं) स्वस्थान की अपेक्षा (लोयस्स) लोक के (असंखेज्जइंभागे) असंख्यातवें भाग में ॥१६॥ हाथ-(कहि णं भंते मणुस्साणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) लगवन ! पर्याप्त 'न्मने अपर्याप्त मनुष्योना स्थान ४या ४९सा छ ? (गोयमा ! अंतो मणुस्सखेत्ते) भनुध्यक्षेत्रानी म.४२ (पणयालीलाए जोयणसहस्सेसु) पिस्तीस साम योनमा (अढाइज्जेसु दीवसमुदेसु) 24615 द्वीप-समुद्रामा (पन्नरससु कम्मभूमिसु) ५.४२ शुभमूभियोमा (तीसाए अकम्मभूमिसु) त्रीस २५४म भूमिमां (छप्पनाए अंतर. दीवेसु) ७.५न मत२ दीपामा (एत्थण) 240 स्थानमा (मणुस्साणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) पर्याप्त मने पर्याप्त मनुष्याना स्थान छ (उवावाएण) 84. पातनी अपेक्षा (लोयस्स अससेज्जइभागे) सोना मसण्यातमा मामा (समुग्याएण) समुद्धातनी अपेक्षा (सबलोए) समस्त सोमi (सठ्ठाणेण) ५५स्थाननी मपेक्षाध्ये (लोवस्स) साना (असंखेज्जइ भागे) मन्यातमा लामो ॥ १६ ॥ Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६८ प्रमापनासूर्य प्रश्नयति-'कहि णं भंते ! 'मणुस्सणं' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे मनुप्याणाम् ‘पज्जत्तापज्जत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि -स्वस्थानानि-प्रज्ञप्तानि ? प्ररूपितानि सन्ति ? भगवानुत्तरयति-'गोयमा ! हे गौतम ! 'अंतो मणुस्सखेत्ते'-अन्तो मनुष्यक्षेत्रे-मनुष्यक्षेत्रस्य मध्ये इत्यर्थः, पणयालीसाए जोयणसयसहस्सेसु'-पञ्चचत्वारिंशति योजनशतसहस्रपु-पश्चचवारि'शल्लक्षयोजनेषु 'अड्डाइज्जेसु दीवसमुद्देमु' - सार्धत्तीयेपु-सार्द्धः तृतीयो येषु ते सार्द्ध तृतीयास्तेषु द्वीपेषु समुद्रेषु ‘पन्नरसगु कम्मभूमीसु'-पञ्चदशसु कर्मभूमिपुपञ्चभरतेषु पञ्चरावतेषु पञ्चमहाविदेहेपु 'तीसाए अकम्मभूमीसु' त्रिंशत् अकर्मभूमिपु प्रागुक्तासु 'छप्पन्नाए अंतरदीवेसु'-पट्पञ्चाशति अन्तरद्वीपेषु 'पत्थणेअत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'मणुस्साणं'-मनुष्याणाम् 'पज्जत्तापज्जत्तगाणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता'-स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, "उववाएणं लोयस्स असंखेजइमागे'-उपपातेन-उपपातमधिकृत्य, उपपाता, पेक्षयेत्यर्थः, लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे पर्याप्तापर्याप्तका-मनुष्या वर्तन्ते, पर्याप्तनिश्रया अपर्याप्तानां समुत्पादात् पर्याप्तानाश्च मनुष्यक्षेत्रवर्तित्वात, - टीकार्थ-अव पर्याप्त और अपर्याप्त मनुष्यों के स्थान आदि की प्ररूपणा करने के लिए गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त मनुष्यों के स्थान कहां कहे गए हैं ? भगवान् उत्तर , देते हैं-हे गौतम ! मनुष्य क्षेत्र के अन्दर, पैंतोलीस लाख योजनों में, ', अढाई द्वीप-समुद्रों में, पन्द्रह कर्मभूसियों में अर्थात् पांच भरत, पांच ऐरवत और पांच महाविदेहों में, तीस पूर्वोक्त अकर्मभूमियों में, • छप्पन अन्तर्वीपों में, इन सब स्थानों में पर्याप्त और अपर्याप्त मनुष्यों . के स्थान प्ररूपित किये गए हैं। उपपात की अपेक्षा से लोक के असं ख्यातवें भाग में पर्याप्त और अपर्याप्त मनुष्य होते हैं, क्यों कि पर्याप्तों के आश्रय से अपर्याप्तों की उत्पत्ति होती है। और पर्याप्त ટીકાઈ-હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત મનુષ્યના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરવાને માટે ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે હે ભગવન ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત भनुष्याना स्थान ज्यां सां छ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ! મનુષ્યક્ષેત્રની અંદર પિસ્તાવીસ લાખ જનમ, અઢાઈ દ્વીપ-સમુદ્રોમા, પદર કર્મભૂમિમાં અર્થાત પાંચ ભરત, પાચ ચિરવત અને પાંચ મહા વિદેહમા, ત્રીસ પૂર્વોકત અકર્મ ભૂમિમા, છપ્પન અન્તર દ્વીપમાં આ બધાં સ્થાનમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ' મનુષ્યોના સ્થાન પ્રરૂપિત કરાયાં છે. ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત મનુષ્ય થાય છે, કેમકે પર્યાપ્તોના આશ્રયે Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६९ trafat टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि ‘समुग्घाएणं सव्वलोए’–समुद्वातेन - समुद्घातमाश्रित्य, समुद्घातापेक्षयेत्यर्थः सर्वलोके पर्याप्तापर्याप्तकमनुप्या वर्तन्ते केवलिसमुद्घातस्य सर्वलोके सम्भवात् 'सहाणेण लोयस्स असंखेज्जइभागे' - स्वस्थानेन - स्वस्थानापेक्षया लोकस्यासंख्येभागे - असंख्येयतमे भागे पर्याप्तापर्याप्तकमनुष्याणां सत्वात् । सू० १६ ॥ मूलम् - कहि णं भंते ! भवणवासीणं देवाणं पज्जन्तापज्जन्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते! भवणवासी देवा परिवसंति ? गोयमा ! इमीसे स्यणप्पभाए पुढवीए असीइसहस्स उत्तरजोयणसयस हस्सबाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता, हेट्टा चेगं जोयणसहस्सं वज्जिन्त्ता मज्झे अट्टहुतरे जोयणसयसहस्से, एत्थ णं भवणवासीणं देवाणं सत्त भवणकोडीओ, बावन्तरि भवणावाससय सहस्सा भवतीति मक्खायं । ते णं भवणा वाहिं वहा, अंतो चउरंसा, अहे पुक्खरकन्निया संठाणसंठिया उकिन्नंतर विउलगंभीरखातफलिहा पागारद्दालगकवाडतोरणपडिदुवा र देस भागा जंत सयग्घीमुसलमुसंढि परियारिया अउज्झा सया ज्या सया गुत्ता अडयाल कोटूगरइया अडयाल कयत्रणमाला खेमा सिवा किंकरामरदंडोवरक्खिया लाउलोइयमहिया गोसीससरसरत्तचंदनद दरदिन्न पंचंगुलितला उवचियचंद कलसा चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागा आसत्तोसत्तविउलग्घारियमल्लदामकलावा पंचवन्न सरससुरभिमुक्क पुंजोवयारकलिया [ ग्रन्थानम् १००० ] कालागुरुपवर मनुष्य मनुष्यक्षेत्र में ही होते हैं । समुद्घान की अपेक्षा पर्याप्त और अपर्याप्त मनुष्य सर्व लोक में होते हैं, क्यों कि केवलि समुद्घात सर्व लोक में संभव है । स्वस्थान की अपेक्षा से लोक के असंख्यातवे भाग में पर्याप्त और अपर्याप्त मनुष्य होते हैं ॥१६॥ અપર્યાપ્તાની ઉત્પત્તિ થાય છે અને પર્યાપ્ત મનુષ્ય મનુષ્યક્ષેત્રમા જ પેદા થાય છે સમુદ્ધાતની અપેક્ષાએ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત મનુષ્ય સર્વલોકમાં થાય છે. કેમકે કેવિલ સમુદ્ઘાત સ લેાકમાં સ’ભવે છે. સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ લાકના અસ`ખ્યાતમાં ભાગમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત મનુષ્ય હાય છે ! ૧૬ ॥ Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ફ્૭૦ प्रज्ञापासू कुंदुरुक्कतुरुक्कधूवमघमघंतगंधुद्ध्याभिरामा सुगंधवरगंधिया गंधवहिभूया अच्छा सण्हा लण्हा घट्टा मट्टा णीरया णिम्मला frrier freiesच्छाया सप्पभा सस्सिरीया समरीइया सउजोया पासाईया दरिस णिज्जा अभिरुवा पडिरूवा, एत्थ णं भवणवासि देवाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता । उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभाए, समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जइभाए, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे भवणवासी देवा परिवसंति तं जहा असुरा नागसुवन्ना, विज्जू अग्गी य दीव उवहीय । दिसिपवणथणियनामा, दसहा एए भवणवासी ॥१॥ चूडामणिमउडरयणं भूसण णागफेड - गरुलै - वइर - पुणे कलसंके उप्फेसा सीह - मँगर - गयंर्क - अस्सवर - वद्धमाणं निज्जुत्त चित्तविधगया सुरूवा महिड्डीया महज्जुइया महब्बला महाजसा, महाणुभावा महासोक्खा हारविराइयवच्छा कडगतुडिय थंभियाभूया अंगय कुंडलम गंडयलकण्णपीठधारी विचि हत्थाभरणा विचित्तमालामउलिमउडा कल्लाणगपवरवस्थ परिहिया कल्लाणगपवर मल्लाणुलेवणधरा भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा दिव्वेणं वण्णेणं, दिव्वेणं गंधेणं, दिव्वेणं फासेणं, दिव्वेणं संघयणेणं, दिव्वेणं संठाणेणं, दिव्वाए इड्डीए, दिव्वाए जुईए, दिव्वाए पभाए, दिव्वाए छायाए, दिव्वाए अच्चीए, दिव्वेणं तेएणं, दिव्वाए लेस्साए दसदिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा ते णं तत्थ साणं साणं भवणावाससय सहस्ताणं, साणं साणं सामाणियसाहस्सीणं, साणं साणं तायत्तीसाणं, साणं साणं लोगपालाणं, साणं साणं अग्गमहिसीणं, साणं साणं परिसाणं, साणं सार्ण Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि ६७१ अणीयाणं, साणं साणं अणीयाहिवईणं, साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्तीणं अन्नेसिं च बहूणं भवणवासीणं देवाण य देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं सामित्तं भट्टित्तं महत्तरगत्तं आणाईसर सेणावच्चं कारेमाणा पालेमाणा महया हयनदृगीयवाइय तंतितलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्वाई भोगभोगाई भुंजमाणा विहरति ॥ सू० १७ । छाया-कुत्र खलु भदन्त ! भवनवासिनां देवानां पर्याप्ता पर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! भवनवासिनो देवाः परिवमन्ति ? गौतम ! अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्या अशीतिसह स्रोत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्याया उपरि एकं योजनसहस्रमवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये अष्टसप्ततिसहस्रोत्तरे योजनशतसहस्रे, अत्र खलु भवनवासिनां देवानां सप्तभवनकोटयः, द्वासप्ततिर्भवनावासशतसहस्त्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । तानि खलु भवनानि, बहिर्वृत्तानि अन्तश्च शब्दार्थ - (कहि णं भंते ! भवणवासीणं देवाणं पज्जत्तापज्जन्त्तार्णं ठाणा पण्णत्ता !) हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त भवनवासी देवों के स्थान कहाँ कहे हैं ? ( कहि णं संते ! भवणवासी देवा परिवसंति ?) हे भगवन् ! भवनवासी देव कहां निवास करते हैं ? ( गोयमा !) हे गौतम ! ( इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए) इस रत्नप्रभा पृथिवी के (असीइसहस्स उत्तरजोगणसय सहस्सबाहल्लाए) एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी के (उवरिं) ऊपर (एगंजोयणसयसहस्सं ओगाहित्ता) एक हजार योजन अवगाहन करके (हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) नीचे भी एक हजार योजन छोड कर (मज्झे) बीच में (अट्ठहत्तर जोयणसय सहस्से) एक लाख अठहत्तर हजार योजन में ( एत्थ णं) यहां 'शब्दार्थ - (कणिं भंते । भवणवासिणं देवाणं पज्जत्ता पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) हे लगवन् ! पर्याप्त मने अपर्याप्त लवनवासी हेवाना स्थान या छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम (इमीसे रयणप्पभए पुढवीए) मा रत्नला पृथ्वनी (असीइ सहस्स उत्तर जोयणसयसहस्सबाहल्लाए) भे લાખ એસી હજાર ચેાજન માટીના (उवरि) ५२ना (एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता) भेउ हुन्नर योन अवगाहना रीने (हिट्ठाचेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) नीचे यशु मेड डेलर योजन छोडीने (मज्झे) मध्यभा (अट्ठहुत्तर जोयणसयसहस्से) मे साम मध्येोतेर इन्नर योननभां ( एत्थ ) अड़ी ( भवनवासिण देवाणं) लवनवासी हेवाना (सत्त भवणकोडीओ Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्षापनासूत्रे ક૭૨ तुरस्राणि, अधः पुष्करकर्णिका संस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखानि प्राकाराष्ट्राल ककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि यन्त्रशतघ्नीमुशलमु. सण्ढीपरिवारितानि अयोध्यानि सदा जयानि सदा गुप्तानि अष्ट चखारिंशत्कोष्ठकरचितानि अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि क्षेमानि शिवानि किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि लाउल्लोइयमहितानि गोशीसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गालितलानि (भवणवासीणं देवाणं) भवनवाली देवों के (सत्त भवणकोडीओ बावत्तरि भवणावासस यसहस्सा) सात करोड बहत्तर लाख भवन (भवतीति मक्खाय) होते हैं, ऐसा कहा गया है। . (ते णं भवणा) वे भवन (बाहि) बाहर से (वटा) गोल (अंतो चउरंसा) अन्दर से चौकोर (अहे) नीचे (पुक्खरकन्निया संठाणसंठिया) पुष्कर के आकार के (उक्किन्नंतरविउलगंभीरखातफलिहा) प्रकट अन्तर वाले, विस्तीर्ण तथा गंभीर खाई तथा परिखा वाले (पागारहालगकवाडतोरण पडिकुवारदेसभागा) प्राकार, अटारो, किवाड, तोरण तथा प्रतिद्वारों से युक्त (जंतसयग्धी मुसलमुसंढी परियारिया) यंत्र, शतघ्नी, मूसल और सुसंढी नामक शस्त्रों से युक्त (अउज्झा) शत्रुओं द्वारा अयोध्य (लदा जया) सदैव जयशील (सयावृत्ता) सदा सुरक्षित (अडयालकोटगरइया) अडतालीस कोठों से रक्षित (अडयालकयवणमाला) अडतालीस प्रकार की वनमालाओं से युक्त (खेमा) उपद्रवरहित (सिवा) मंगलमय (किंकरामरदंडोवरक्खिया) किंकर देवों के दंडों से रक्षित (लाउल्लोइयमहिया) लिपे-पुते होने से प्रशस्त बावत्तरि भवणावाससयसहस्सा) सात ४२।७ माते२ दाम सपन (भवंतीति मक्खाय) डाय छे से उपाय छे. (तेणं भवणा) ते सपना (वाहि) डा२थी (वट्टा) गण (अंतो चउरसा) मरथी यो२४ (अहे) नीय (पुक्खरकन्निया संठाणसंठिया) ५०४२॥ मारना (उक्किन्नंतरविउलगंभीरखातफलिहा) प्रट मत२पाणा, विस्ती तथा मीर म तथा परियार (पागारट्टालगकवाडतोरणपडिदुवारदेसभागा) प्रा.२ 24211, ४, २, तथा प्रतिmi (जंतसयग्वीमुसलमुसढी परिवारिया) यत्र, शतनी, भुसस भने मुसटी नाम४, शस्त्रोथी युत (अउज्झा) शत्रुमाथी अयोध्य (सदा जया) सदैव arieी (सया गुत्ता) सहा सुरक्षित (अडयालकोट्टगर इया) 243तालीस माथी २येस (अडयालकयत्रणमाला) मसीस प्रा२नी पनमाणामाथी युद्धत (खेमा) उपद्रव २हित (सिवा) भगसमय (किंकरामरदंडोवरक्खिया) ४२ वाना थी २क्षित (लाहल्लोइयमहिया) सीस Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७३ 'प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि उपचितचन्दनकलशानि चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि आसक्तोसक्तविपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि पञ्चवर्ण सरससुरभिमुक्त पुञ्जोपचारकलितानि (ग्रन्थानम् १०००) कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धूताभिरामाणि सुगन्धवरगन्धितानि गन्धवर्तिभूतानि अप्सरोगणसङ्घसंविकिर्णानि दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रणादितानि सर्वरत्तसयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि मसृणानिघृष्टानि पृष्टानि नीरजांसि निर्मलानि निष्पङ्कानि निःशङ्कटच्छायानि सप्रमाणि (गोसीससरसरत्त चंदणददरदिन्नपंचंगुलितला) गोशीर्ष तथा सरस लाल चंदन के हाथे जिनमें लगे हैं (उवचियचंदणकलसा) चंदन के कलशों से युक्त (चंदणघडणुकयतोरणपडिदुवारदेलागा) द्वार देश में चन्दन चर्चित घटों से युक्त (आसत्तोसत्त विउलचट्ट वग्धारियमल्लदामकलावा) ऊपर से नीचे लटकने वाली विपुल एवं गोलाकार मालाओं से युक्त (पंचवन्न सरससुरभिमुकपुंजोवधारकलिया) पांच रंगों से ताजे एवं सुगंधित पुष्पों के उपचार से युक्त (कालागुरु पवरकुंदुरुक्क तुरुक्क धूवमघमघंतगंधूदुयाभिरामा) काले अगर, उत्तम चीडा, लोबान तथा धूप की महकती हुई सुगंध से अत्यन्त रमणीय (सुगंधवरगंधिया) उत्तम सुगंध से सुगंधित (गंधवहिभूया) गंध की वही के समान (अच्छरगण संधसंविगिमा) अप्सराओं के समूह के समूहों से व्याप्त (दिव्वतुडियसद्दसंपणाइया) दिव्य वाद्यों के शब्दों से शब्दायमान (सव्वरयणालया) सर्व रत्नमय (अच्छा) स्वच्छ (सहा) चिकने (लण्हा) कोलल (घट्ठा) घिले (पट्ठा) पौंछे (णीरया) रज से धुपेसा डावाथी प्रशस्त (गोसीससरसरत्तचंदणदहरदिन्नपंचंगुलितला) गोशीप-यन विशेष तथा सरस साल यहनना था मा साजेसा छ (उवचियचंदणकलसां) यहनना शाथी युत (चंदणघडकयतोरणपडिदुवारदेसभागा) द्वार देशमा यहन यथित घडान ता२शुथी युक्त (आसत्तोसत्तवि उववट्टवग्धारिय मल्लदामकलावा) ७५२थी नीये सुधी सटवाजी विधुत तेभन १२ भासामाथी युत (पंचवन्नसरससुरभिमुक्कपुंजोवयारकलिया) पांय २ गाना विसित dion तेभर सुधित पुष्पाना पयार्थी युक्त (कालागुरु पवरकुंदुरुकतुरुक्क धूव मघमघंतगंधुद्वयाभिरामा) आणु मायन, उत्तम यी सामान तथा धूपनी भवमयी भरती मेवी सुधयी मयत २मणीय (सुगंधवरगंधिया) उत्तम सुगधयी सुधित) (गंधवट्टिमूया) धनी गोटीना समान (अच्छर गणसंग संविगिन्ना) २५५२सरामाना समूहाथी व्यास (दिव्वतुडियसहसंपणाइया) हव्य पाधोना शहीमाथी हायमान (सव्वरयणामया) सर्व रत्नमय (अच्छा) २१२७ प्र० ८५ Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७४ प्रथापनास्त्रे सश्रीकाणि समरीचिकानि सोयोनानि प्रायादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि, अत्र खलु भवनवासि देवानां पर्याप्तापर्याप्पकानां स्थानानि प्रनतानि । उपपातेन लोकस्यासंख्येयभागे, समुद्घानेन लोकस्यासंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, तत्र खलु बहवो भवनवामिनी देवाः पग्वियन्ति, तघया अनुरा १ नागाः २ मुपर्णाः ३ विद्युत् ४ अग्निश्च ५ द्वीपः उदधिश्च ७ । दिक ८-पवन ९--स्तनिन १० नामानः, दशधा पने भवनवासिनः ॥१॥ रहित (णिम्मला) निर्मल (निप्पका) पंक (बार्दम) रहिन (निक्कंकडच्छाया) आवरण रहित कान्ति बाले (मप्यमा) प्रभायुक्त (मस्सिरीया) श्री से सम्पन्न (समरीया) किरणों से युक्त (मजोया) प्रकाशमय (पासाईवा) प्रसन्न करने वाले (दरिमाणिज्जा) दर्शनीय (अभिरुवा) अत्यन्त रमणीय (पडिरूबा) मुन्दर रूप वाले । __(एत्थ णं) यहां (भवणवासिदेवा पन्जत्तापजत्ताणं) पर्याप्त और अपर्याप्त भवनवासी देवों के (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) कहे हैं (उववाएणं) उपपात की अपेक्षा (लोयस्म असंखेजहभाग) लोक के असं. ख्यातवें भाग में (समुग्घाएणं) समुद्घात की अपेक्षा (लोयस्स असंखेज्जइभागे) लोक के असंख्यातवें भाग में (सहाणेणं) स्वस्थान की अपेक्षा (लोयस्स असंखेज्जहभागे) लोक के असंख्यातवें भाग में (तत्थ णं) वहां (रहवे) बहुत (भवणवासी देवा परिवसति) भवनवासी देव निवास करते हैं (नं जहा) वे इस प्रकार हैं (असुरा) असुरकुमार (नाग-सुबन्ना) नागकुमार सुवर्णकुमार (सहा) !ि (लण्हा) भ (घा)बसेस (महा) यूठेस (गीरया) २०४५१२ना (णिम्मला) निमण (निप्पंका) ६१ २हित (निक्कंकडच्छाया) आ१२५१ २ति न्ति 41(सप्पभा) असा युद्धत (सम्सिरीवा) श्रीथापन (समरीडया) यी युन्त (सउज्जोया) प्राशमय (पासाईया) प्रभन्न ४२११॥ (दरिमणिज्जा) शनीय (अभिरुवा) मत्यन्त २मणीय (पडिरूवा) सुन्द२ ३५॥ (एत्थणं) माडी (भवणवासि देवाणं पज्जत्ता पज्जत्ताग) ५र्यात भने अ५' यति मन्ने ४२ वनवासी हेवोना (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) ४ छ (उववाएणं) ५५ाननी अपेक्षाये (लोयम्स असंखेज्जइभाप) अध्यातमा लामा (समुग्घाएणं) समुद्धातनी अपेक्षाणे (लोयम्स असंखेन्इभाग) सोना सध्यात भा लामा (सटाणेणं) स्वस्थाननी अपेक्षा (लोयरस असंखेजइभागे) all भसध्यातमा सागमा (तत्थ ण) त्या घशा (भवणावासी देवा परिवसति) नवनवासी देवा निवास ४२ छ (तं जहा) तेसो २॥ मारे छ Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि ६७६ ___ चूडामणिमुकुटरत्न १ भूपणनागस्पटा २ गरुड ३ वन ४ पूर्णकलशाङ्कोप्फेसाः, ५ सिंह ६ मकर ७ गजाङ्का ८ श्ववरं ९ वर्धमाननियुक्तचिह्नगताः मुरूपा महद्धिका महाद्युतिकाः, महावला महायशसो महानुभावा महासौख्या हारविराजितवक्षसः कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः अङ्गदकुण्डलमृष्ट गण्डतलकर्णपीठ धारिणः, विचित्रहस्ताभरणा विचित्रमौलिमुकुटाः कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिताः (विज्जू) विद्युत्कुमार (अग्गी य) अग्निकुमार (दीव) दीपकुमार (उदही य) उदधिकुमार (दिसि-पक्षण थणियनामा) दिशाकुसार, वायुकुमार, स्तनितकुमार नाम वाले (दसहा) दश प्रकार के (एए) ये (भवणवासी) भवनवासी देव हैं । (चूडामणि) चूडा रत्न (मउड) मुकुट (रयण) रत्न (भूलण) आभूषण (णागफड) नाग का फन (गरुल) गरुड़ (वइर) वज्र (पुण्णकलसंकउपफेसा) पूर्ण कलश के चिह्न से युक्त मुकुट (सीह) सिंह (मगर) मकर (गयंक) हाथी का चिह्न (अस्सवर) श्रेष्ठ अश्व (बद्धयाण) शरावसंपुट (निज्जुत्तचित्तचिंधगया) इनसे युक्त विचिन चिह्नों वाले (सुरूवा) सुन्दर रूप वाले (महिड्डिया) महा ऋद्धि वाले (महज्जया) महा कान्ति वाले (महब्बला) महान् बल वाले (महाजसा) महान् यशस्वी (महागुमावा) महान् अनुभाव वाले (महासोक्खा) महा सुख वाले (हारविराइयवच्छा) हार से सुशोभित वक्षस्थल वाले (कडग तुडियर्थभियभुया) कडों और केयूरों से स्तंभित भुजा वाले (अंगयकुंडलमहगंडयलकण्णपीढधारी) अंगद कुंडल तथा कर्णपीठ ___ (असुरा) असु२४भा२ (नाग-सुवन्ना) नागभा२, सुवर्णभा२, (विज्जू) विद्युत्भार (अग्गीय) मनभा२ (दीव) दीपभा२ (उदहीय) धिमा२ (दिसि -पवण थणियनामा) हिमा२, वायुभा२, स्तनितभार नभवा (दसहा) ४० ५४२ना (एए भवणवासी) सवनवासी हे छ (चूडामणि) यूडा२त्न (मउड) भुगट (रयण) २त्न (भूसण) मा ३८ (गागफग) नागनी (गरुल) 1३७ (वइर) 4* (पुण्ण-कलसंकउप्फेसा) पूर्ण प्रशन यिहथी युत भुगट (सीह) सिंह (मगर) भघ२ (गयक) यीनु थिटे (अस्सवर) श्रेष्ठ २५4 (वद्धमाण) शरा सपुट (निज्जूत्त चित्त चिधगया) तमनाथी युत PAणा (सुरुवा) सु१२३५ १॥ (महिड्ढिया) भडान समृद्धिपा (महज्जुइया) महातपा (महव्वला) भडान मण पा (महाजसा) भडान यशस्वी (महाणुभावा) भडान अनुमावअलावा (महासोक्खा) म सुम पाणा (हारविराइयवच्छा) २थी सुशलित पक्षस्था (कडगतुडिय थभियभुया) ४i मने मgu पायी तमित या (अंगय कुंडल मढगंडयलकण्णपीढधारी) मा ७५ तथा ४ पीने पा२६५ Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७६ पिनासूत्र कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधराः भासुरवोन्दि प्रलम्बमानमालाधराः, दिव्येन वर्णेन, दिव्येन स्पर्शेन, दिव्येन संहननेन, दिव्येन संस्थानेन, दिव्यया ऋद्धया, दिव्यया शुत्या, दिव्यया प्रभया, दिव्यया छायया, दिव्येन अचिपा, दिव्येन तेजसा, दिव्यया लेश्यया दशदिश उद्योतयन्तः प्रभासयन्त स्ते खलु स्वेषां स्वेषां भवनावासशतसहस्रणां, स्वासां स्वासां सामानिकसाहस्रीणां स्वेषां के धारक (विचित्तहत्याभरणा) हाथों के विचित्र आभरण वाले (विचित्तमालामउलिमउडा) मस्तक पर विचित्र पुष्पमाला तथा मुकुटवाले (कल्लाणग पवरवत्थपरिहिया) कल्याणकारी उत्तम वस्त्र धारण किये हए (कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा) कल्याणकारी श्रेष्ठ माला एवं अनुलेपन के धारक (भासुरबोंदी) देदीप्यमान शरीर वाले (पलंबवणमालधरा) लंबी वनमाला धारण करने वाले (दिव्येणं वन्नेणं) दिव्य वर्ण से (दिव्वेणं गंधेगं) दिव्य गंध से (दिश्वेगं फासेगं) दिव्य स्पर्श से (दिव्वेणं संघयणेणं) दिव्य संहनन से (दिव्वेणं संहाणेणं) दिव्य संस्थान आकृति से (दिव्याए इडीए) दिव्य ऋद्धि से (दिवाए जुईए) दिव्य कान्ति से (दिव्वाए पभाए) दिव्य प्रभा से (दिव्वाए छायाए) दिव्य शोभा से (दिव्वाए अच्चीए) दिव्य ज्योति से (दिव्वेणं तेएणं) दिव्य तेज से (दिव्याए लेसाए) दिव्य लेश्या से (दस दिसाओ) दशों दिशाओं -को (उज्जोवेमाणा) प्रकाशित करते हुए (पभासेमाणा) शोभित करते हुए (तेगं) वे भवणवासी देव (तत्थ) वहाँ (साणं साणं) अपने अपने (भवणावोससयसहस्साणं) लाखों भवनावासों का (साणं साणं सामा४२ना। (विचित्तहत्थाभरणा) याना विचित्र माला (विचित्तमाला मउलिमउडा) भरत: ५२ वियित्र ५०५भा तथा भुटवा (कल्लाणग पवर वत्यपरिहिया) ४ारी उत्तम पत्र पा२१ ४२वा (कल्लाणग पवरमल्लाणु लेवणधरा) ४८या री श्रेष्ठ मादा तेभर मनुखेपनना घा२४ (भासुरवोदी) हीप्यमान शरी२१(पालंबवणमालधरा) सinी वनमान धारए ४२॥२॥ (दिव्वेणं वन्नेणं) दिया थी (दिव्वेणं गंवेणं) ६०य थी (दिव्वेणं फासेणं) हिव्य २५शथी (दिव्वेणं संघ यणेण) दिव्य सननथी (दिव्वेणं संठाणेणं) दिव्य यातिथी (दिवाए इड्डीए) हिव्य३द्धिया (दिवाए जुईए) हिव्यतिथी (दिव्याए पभाए) दिव्यप्रमाथी (दिव्वाए छायाए) हि०५ छायाथी (दिव्याए अञ्चीए) हिव्य शमाथी ज्योतिथी (दिव्वेणं तेएणं) हिय तेथी (दिव्याए लेसाए) दिव्यश्याथी (दस दिसाओ) हरी हिशासाने (उज्जोवेमाणा) प्रशित ४२ना। (पमासेमाणा) शालित ४३ २७सा (तेणं) ते भवन पासीहे। (तत्थ) त्या (साणं साणं) पात Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि ६७७ स्वेषां त्रायस्त्रिंशकाणां, स्वेपां स्वेपां लोकपालानां, स्वासां स्वासाम् अग्रमहिपीणां स्वासां स्वासां परिपदाम् स्वेषां स्वेषास् अनीकानास् स्वेपां स्वेपाम् अनीकाधिपतीनाम् स्वास्वां स्वासास् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् अन्येपाञ्च वहूनां भवनवासिनां देवानां च देवीनां च आधिपत्यं पौरपत्यं स्वामित्वं महत्तरकत्वम् आजेश्वरसेनापत्यं कारयन्तः पालयन्तः महदाहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यानि भोगभोगानि भुञ्जन्तो विहरन्ति ॥सू०१७॥ णियसहस्सीणं) अपने-अपने हजारों सामानिक देवों का (साणं साणं तायत्तीसाणं) अपने-अपने त्रायस्त्रिंश देवों का (साणं साणं लोगपालाणं) अपने-अपने लोकपालों का (लाणं साणं अग्गमहिसीणं) अपनी-अपनी अग्रनहिषियों का (साणं साणं परिसाणं) अपनी-अपनी परिषदाओं का (साणं साणं अणीयाण) अपने-अपने अनीकों का (साणं साणं अणिआहिवईणं) अपने अपने अनीकाधिपति देवों का (साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं) अपने-अपने हजारों आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिंच वरणं) तथा अन्य बहुत-से (भवणवासीणं) सवनवासी (देवाण य देवीण य) देवों और देवियों का (आहेवच्चं) अधिपतिन्व (पोरेवच्चं) पौरपत्य (सामित्तं) स्वामित्व (भहित्तं) भर्तृत्व (महत्तरगत्तं) महत्तर पन (आणाईसरसेणाबच्च) आज्ञा-ईश्वर-सेनापतित्व (कारेमाणा) करते हुए (पालेमाणा) पालन करते हुए (महयायनदृगीय वाइयतंतितलतालतुडियधणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं) आहत नृत्य, गीत, वादित एवं तंत्री तल ताल घनदंग के बजाने से उत्पन्न महान ध्वनि पोताना (भवणावाससयसहस्साण) सामी मनापासना (सोणं साणं सामाणियसाहस्सीणं) पात-पाताना त सामानि हेवाना (साणं साणं तायत्तीसाणं) पोत पाताना त्रायणि २ हेवानी (साणं-साणं लोगपालाणं) पोत पाताना als पासना (साणं-साण अग्गमहिसीणं) पोत-पोतानी अभडिषीयोना (साणं-साणं परिसाणं) पातपातानी ५२५हाना (साणं साणं अणीयाणं) पात पोताना १४२ ना (साणं-साण अणिआहिवईण) पति-पोताना गनिधिपति वोना (साणं-साणं आयरक्खदेवसाहम्सीणं) पात-पाताना । मात्भ२२५ देवाना (अन्नेसिं च बहणं) तथा ilan ag! (भवणवासीणं) लवन-सी (देवाण य देवीण य) ११ मने हेवीयाना (आहेवच्चं) धिपतित्व (पोरेवच्च) पारपत्य (सामित्त) स्वामित्व (भट्टित्तं) मतत्व (महत्तरगत्तं) मोटापा (आणाईसरसेणावच्चं) २॥शा व२ सेनापतित्व (कारेमाणा) ४२२१२वता (पालेमाणा) पालन ४५॥ २॥ (महया हयनद्वगीयवाइय. तंति तलतालतुडियधणमुइंग पडुप्पयाइयरवेणं) माउत, नृत्य, गीत, पात्रतभर Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ___टीका--अथ पर्याप्तापर्याप्तकभवनपतिदेवादीनां स्थानादिकं प्ररूपयितुं गौतमः पृच्छति-'कहि णं भंते ! भवणवासीणं देवाणं' हे भदन्त ! कुत्र खलु कस्मिन् प्रदेशे भवनवासिनां देवानाम् ‘पज्जत्तापजत्तगाणं'-पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण स्पष्टयितुं प्रश्नयति-'कहि णं भंते ! भवणवासी देवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे भवनवासिनो देवाः परिवसन्ति ? भगवाउत्तरयति-'गोयमा ! हे गौतम ! 'इसीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'असीइसहस्स उत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए' अशीतिसहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्याया:- अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजन विस्तारायाः, उपरि-ऊयभागे 'एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता' एकं योजनसहस्रम् अवगाह्य, 'हेहा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता' अधो भागे च, ए योजनसहस्रम् वर्जयित्वा 'मज्झे अट्ठहुत्तरे जोयणसयसहस्से' मध्ये-मध्यभागे अष्ट सप्ततिसहस्रोत्तरे योजनशतसहस्र-अष्ट सप्ततिसहस्राधिकलक्षयोजनेषु 'एत्थ णं सवणवासीणं देवाण'अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु भवनवासिनां देवानाम् ‘सत्तभवणकोडीओ' सप्तभवनसे (दिव्वाई) दिव्य (भोग-भोगाई) भोग-उपभोगों को (भुंजमाणा) भोगते हुए (विहरंति) विचरते हैं ॥१७॥ टीकार्थ-अब पर्याप्त और अपर्याप्त भवनवासी देवों की प्ररूपणा की जाती है। श्रीगौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त भवनवासी देवो के स्थान कहां कहे गए हैं ? इसी को स्पष्ट करने के लिए पुनः पूछते हैं-हे भगवन् ! भवनवासी देव कहां निवास करते हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-हे गौतम ! एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के एक हजार योजन ऊपरी भाग में अवगाहन करके और एक हजार नीचे के भाग को छोड कर, मध्य के एक लाग्ब अठहत्तर हजार योजनों में भवणवासी तत्री त त धन भृ 1 43थी यता महान निधी (दिव्याई) हि-य (भोगभोगाई) पगाना (सुजमाणा) लागवता (विहरति) वियरे छे ॥ १७ ॥ ટીકાઈ–વે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભવન વાસી દેવેની પ્રરૂપણ કરાય છે. શ્રીૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન્ ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભવનવાસી દેના સ્થાન ક્યાં કહેવાયેલા છે ? તેને સ્પષ્ટ કરવાને વાસ્તુ પુન પૂછે છે.-હે ભગવદ્ ! ભવનવાસી દેવ કયા નિવાસ કરે છે? ભગવાને ઉત્તર આપ્યો હે ગૌતમ ! એક લાખ એ સી હજાર યોજન મોટી એવી આ રત્નપ્રભા નામની પહેલી પૃથ્વીના એક હજાર એજન ઉપરના ભાગમાં અવગાહન કરીને અને એક હજાર ચાજન નીચેના ભાગને છોડીને મધ્યના એક લાખ અડસઠ હજાર જનોમાં ભવન Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि १७९ कोटयः 'वाबत्तरिं भवणावाससयसहस्सा' द्वासप्ततिभवनावासशतसहस्राणि 'भवंतीतिमक्खाय' भवन्तीत्याख्यातम् मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थदिः , 'तेणं भवणा वाहि वटा' तानि खलु भवनानि बहिर्भागे वृत्तानि-वृत्ताकाराणि 'अंतोचउरंसा' अन्तः-मध्ये - आभ्यन्तरे चतुरस्राणि-चतुरस्त्राकाराणि 'अहे पुक्खरफाणियासंठाणसंठिया' अधोभागे पुष्करकणिकासंस्थानसंस्थितानि, तत्र पुष्कर -कमलस् तस्य कर्णिकावत् संस्थानम्-आकारस्तेन संस्थितानि-व्यवस्थितानि सन्ति 'उकिन्नंतर विउलगंभीरखातफलिहा'-उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखानि-उत्कीर्णमिव उत्कीर्णम्-नितान्तव्यक्तम् उत्कीर्णम् अन्तरं यासां खातपरिखाणां ताः-उत्कीर्णान्तराः, विपुलगम्भीराः-विपुलाः-विस्तीर्णाः गम्भीराः -अलब्धमध्यभागाः, खातपरिखा:-खातानि च परिखाच-खातपरिखाः येषां भवनानां परितः सन्ति तालि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखानि, तत्र परिखानाम उपरि विशाला अधो भागे संकीर्णा खातं पुनरुभयत्रापि समानमिति भेदः, 'पागारहालयकवाडतोरणपडिदुवारदेसभागा' प्राकाराट्टालककपाटतोरणदेवों के सात करोड बहत्तर लाख भवन हैं, ऐसा मैने तथा अन्य सब तीर्थकरों ने कहा है । उन भवनो का वर्णन इस प्रकार है भवनवासी देवों के भवन बाहर से गोलाकार हैं, अन्दर से चौकोर हैं और नीचे कमल की कणिका के समान हैं। उन भवनों के चारो ओर खाइयां और परिखाएं हैं जिनका अन्तर स्पष्ट है और जो विस्तीर्ण हैं। वे इतनी गहरी हैं कि उनके मध्य भाग का भी पता नहीं लगता। यहां परिखा एवं खात (खाई) इन दो शब्दों का प्रयोग किया गया है। दोनों में थोडा अन्तर होता है। परिखा ऊपर से चौडा और नीचे से संकडी होती है जब कि खान का विस्तार ऊपर-नीचे समान होता है। उन भवकों के प्राकारों के ऊपर अटारियां, कपाट, વાસી દેવના સાત કરોડ બેતેર લાખ ભવન છે, એવું મેં અને અન્ય સર્વ તીર્થકરેએ કહ્યું છે. તે ભવનના વર્ણન આ રીતે છે—ભવનવાસી દેના ભવન બહારથી ગોળાકાર છે, અંદરથી ચેરસ છે અને નીચે કમળની કણિકા જેવાં છે. તે ભવનની ચારે બાજુએ ખાઈએ અને પરિખાઓ છે જેનું અન્તર સ્પષ્ટ છે અને જે વિસ્તીર્ણ છે. તે એટલી ઊંડી છે કે તેના મધ્યભાગને પણ પત્તો લાગતો નથી. અહીં પરિખા અને ખાત (ખાઈ) એ બબ્બે શબ્દોનો પ્રયોગ કર્યો છે. બન્નેમાં થોડું અન્તર હોય છે પરિખા ઉપરથી પહોળી અને નીચેથી સાંકડી હોય છે. જ્યારે ખાતનો વિસ્તાર ઉપર નીચે સમાન હોય છે. આ ભવનેના પ્રકારની ઉપર અટારિયા, કપાટ, તેરણ અને દ્વાર બનેલા Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्र प्रतिद्वारदेशभागानि-प्रतिभवनं प्राकारेषु वरणेषु सालेषु इत्यर्थः, अट्टालककपाटतोरणप्रतिद्वाराणि-अट्टालककपाटतोरणप्रतिद्वाररूपा, देशभागा-देशविशेषा येषु तानि प्राकाराहालककपाट तोरण प्रतिद्वारदेशभागानि, तत्राहालका:-प्राकारस्योपरि भित्त्याश्रयविशेषाः, कपाटानि-पतोलीद्वारसत्कानि, तोरणानि प्रतोलीद्वारेषु प्रतिद्वाराणि-विशालद्वारापान्तरालवर्तीनि लघुद्वाराणि, 'जंतसयग्धीमुसलमुसंढि परियारिया'-यन्त्रशतघ्नी नुशलयुसण्डीपरिवारित्तानि' यन्त्राणि-विविधरूपाणि, शतघ्न्यः-महायष्टयो महाशिला वा कोर' इति भापा प्रसिद्धाः, याः पातिताः सत्यः पुरुषाणां शतानि नन्ति, मुशलानि प्रसिद्धान्येव, मुसण्याप्रहरणविशेषा स्तैः परिवारितानि-समन्ताद् वेष्टितानि, अतएव 'अउज्झा'अयोध्यानि-पौधुमशक्यानि, अयोध्यत्वादेव 'सदा जया' सदा जयानि, सदा-सर्वदा जयो येषु तानि, 'सदा गुत्ता' सया गुप्तानि-सर्वकालं गुप्तानि प्रहरणैः तोरण और द्वार बने हुए हैं। प्राकार के ऊपर विशेष प्रकार के भित्याश्रय जो बने रहते हैं उन्हें अहालक कहते हैं और जो 'अटारी' शब्द से प्रसिद्ध हैं । फाटकों के हारों के कपाट यहां समझना चाहिए । फाटकों अर्थात् बडे दरवाजों के निकट जो छोटे द्वार होते हैं, वे यहां 'तोरण' शब्द से कहे गए हैं । वे भवन यंत्रों, शतनियों, मूसलों और मुसुंढी नासक शस्त्रों से युक्त हैं। वहां विविध प्रकार के यंत्र हैं। महान यष्टि (लकडी) या शिला को शतघ्नी कहते हैं, जो एक वार पडकर सैकडों पुरुषों का घात करती है । भाषा में उसे 'तोप' कह सकते हैं। सूसल प्रसिद्ध है और मुसुंढी एक प्रकार का शस्त्र है। इन शस्त्रों से युक्त होने के कारण वे भवन अयोध्य हैं-इन भवनों के ऊपर शत्रु युद्ध नहीं कर सकते और इसी से वे सदा जयवन्त हैं । वे योद्धाओं और शस्त्रास्त्रों से परिवृत होने के હોય છે. પ્રાકારના ઉપર વિશેષ પ્રકારના ભિત્યાશ્રય જે બનેલાં હોય છે. તેમને અટ્ટાલ કહે છે અને અટારીત શબ્દથી જ પ્રસિદ્ધ છે. ફાટક-મોટા દરવાજાની બાજુમાં જે નાનું દ્વાર હોય છે. તેમને આહીં તોરણ શબ્દથી કહેલ છે. તે ભવનો યંત્ર, શતનીઓ (૫) મૂસલે, અને મુસુંઢી નામક શસ્ત્રોથી ચુક્ત છે. ત્યાં વિવિધ જાતના યંત્ર છે મહાનયષ્ટિ (લાકડી) અથવા શિલાને શતની કહે છે. જે એક વાર પડવાથી સેંકડો પુરૂષને સંહાર કરે છે. ભાષામાં તેને તોપ કહે છે મુસલ પ્રસિદ્ધ છે અને મુસંઢી એક જાતનું શસ્ત્ર છે. આ શસ્ત્રોથી યુક્ત હોવાને કારણે તે ભવન અયોધ્ય છે કોઈ શત્રુ યુદ્ધ નથી કરી શકતા અને તેથી તેઓ સદા જયવન્ત છે. તેઓ યોદ્ધાઓ અને શસ્ત્રાસોથી Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि ઘો लाउ पुरुषैश्च योद्धृभिः सर्वतः समन्तात् निरन्तरं परिवारिततया परेषामसहमानानां मनागपि प्रवेशासंभवात् 'अडयालको गरइया' - अष्टचत्वारिंशत्कोष्ठकरचितानि - अष्टचत्वारिंशद्भेदभिन्नच्छटाकलिताः कोष्ठकाः - अपवरका ः रचिताः - स्वयमेव रचनां प्राप्ता येषु तानि अष्टचत्वारिंशत् कोष्ठकरचितानि, ओरगइति भाषाप्रसिद्धानि 'अडयालकयवणमाला' अष्टचत्वारिंशत्कृत वनमालानि - अटचत्वारिंशदभेदभिन्नच्छटा कृताः वनमाला येषु तानि अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि, एवमेव 'खेमा' क्षेमाणि परकृतोपद्रवरहितानि 'सिवा' शिवानि - सदा सङ्गलोपेतानि 'किंकरामरदंडोवरक्खिया' किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि - किङ्कराः किङ्करभूता येऽमरास्तैः दण्डैः कृत्वा उपरक्षितानि सर्वतः समन्तात् रक्षितानि किङ्करामरदण्डोपराक्षितानि 'लाउल्लोइयमहिया' लाउल्लोइयमहितानि, तत्र लाइयं नाम भूमे गमयादिनोपलेपनम् देशीयोऽयं शब्दः, उल्लोइयं - कुडचानां मालस्य च सेटिकादिभिः संसृष्टीकरणम् अयमपि देशीयः शब्दः, लाउल्लोइयाभ्यां महितानि - पूजितानि, ल्लोइ येव महितानि तथा 'गोसीससरसरत्तचंदणददरदिनपंचंगुलितला' गो. शीर्ष सरसरक्तचन्दनदर्दरदत्त पञ्चाङ्गुलितलानि - गोशीर्षेण - गोशीपनामचन्दनेन सरसरक्तचन्दनेन च दर्दरेण - चहलेन चपेटा प्रकारेण वा दत्ताः पञ्चाङ्गुकारण सदैव इतने सुरक्षित रहते हैं कि शत्रु का वहां जरा भी प्रवेश नहीं हो सकता। उनमें अडतालीस कोठे (कमरे) होते हैं । जो विशिष्ट छटा से युक्त हैं और स्वयं ही रचना को प्राप्त हैं । उनमें अडतालीस वनमालाएं बनी हुई हैं। वे परकृत उपद्रव से रहित हैं, सदा मंगलम हैं और सेवक देवों के दंडो से सदैव सुरक्षित रहते हैं । 'लाइय' का अर्थ है भूमि का गोवर आदि से लीपना और 'उल्लोइय' का अर्थ है कलई आदि से दीवार आदि को पोतना । इस प्रकार लिपे - पुते होने के कारण वे प्रशस्त रहते हैं । गौशीर्ष नामक चन्दन तथा सरस रक्त चन्दन के पांचों उंगलियों वाले हाथ लगे हुए हैं । उनमें चन्दन 1 પરિવૃત હેાવાને લીધે સદૈવ એટલા સુરક્ષિત રહે છે કે શત્રુઓના ત્યા જરા પણ પ્રવેશ થઈ શકતા નથી. તેમાં અડતાલીસ કાઠા (એરડા) હેાય છે જેએ વિશિષ્ટ તાઓથી ભરેલા હાય છે અને સ્વયમ જ રચાયેલા છે. તેમાં અડતાલીસ વનમાળાએ બનેલી હેાય છે. તે પરકૃત ઉપદ્રવ વગરના હોય છે. સદા भांगण भय छे, याने सेव देवाना हुडामाथी सदैव सुरक्षित छे. 'लाइय' ने अर्थ छे भभीनने छाशु सहिथी सींचवी गने 'उल्लोइय' नो थुना विगेरेथी ભીંતને ધેાળવી. આ રીતે ધેાળેલ લીપેલ હેાવાને કારણે તેઓ પ્રશસ્ત રહે છે. ગાશી નામચન્દ્રન (ગાર્ચંદન) તથા સરસ લાલ ચન્દનના થાપા દિધેલ હેાય प्र० ८६ Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८२ प्रज्ञापनासूत्रे लितलानि 'उवचियचंदणकलसा' - उपचितचन्दनकलशाः- उपचिताः - निवेशिताः, चन्दनकलशाः–माङ्गल्यकलशा येषु तानि उपचितचन्दनकलशानि 'चंदणघडसुकयतोरण पडियारदेसभागा' चन्दनचट सुकृत तोरणप्रविद्वार देशभागानि, चन्दनघटैः- चन्दनकलशैः सुकृतानि मुसम्पादितानि यानि तोरणानि तानि चन्दनघट सुकृततोरणानि प्रतिद्वारदेशभागे येषु तानि चन्दनघटक तितोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, 'आसतोस तविउलबट्टबग्घारिय मल्लदासकलावा' आसक्तोत्सक्तविपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि - था- अवा अधो भूमौ सक्तः- आसक्तः- भूमौ संलग्न इत्यर्थः, ऊर्ध्वं सक्तः - उत्सक्तः, उल्लोचतले उपरि संबद्ध इत्यर्थः, विपुल, - प्रचुरः- विस्तीर्णो वा वृत्तः - वर्तुलः, व्याधारितः - प्रलम्वितो माल्यदामकलापःपुष्पमालासमुदायो येषु तानि आसतोत्सक्तविपुलवृचव्याधारितमाल्यदामकलापानि, तथा - पंचवन्नसरसमुरभिमुक्क पुप्फपुंजोवयारकलिया' पञ्चवर्णसरसमुरभिमुक्त पुष्पपुञ्जोपचारकलितानि, पञ्चवर्णेन सुरभिणा मुक्तेन - क्षिप्तेन पुप्पपुञ्ज्ञ्जलक्षन उपचारेण - पूजनेन कलितानि - पञ्चवर्णमुरभिमुक्तपुष्पपुञ्चोपचारकलितानि, तथा - 'काला गुरपवर कुंदुरुक्कतु रुकधूवमघम घेतगंधुद्धूयाभिरामा' कालागुरुप्रवरकुन्दु. रुष्कतुरुष्क धूपमघमवायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि, कालागुरुः अगरेतिलोके प्रसिद्धो गन्धद्रव्यविशेषः, प्रवरः - श्रेष्ठः कुन्दुरुष्कः -चीडा, तुरुष्कम् - सिहकम् एतेषां धूपस्य मघमघायमानेन गन्धेन उद्धृतेन इतस्ततो विप्रसृतेन अभिरामाणिकमनीयानिं इति कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्क तुरुष्कमघमघायमानगन्धोद्धताभिरामाणि एवम् -'सुगंधवरगंधिया' सुगन्धवरगन्धितानि शोभनो गन्धो येषां ते सुगन्धास्ते चं ते वरगन्धाश्च श्रेष्ठगन्धाः - वासा इति सुगन्धवरगन्धा स्तेषां गन्धोऽस्ति एषु चर्चित मंगलकलश सजाए हुए रहते हैं तथा चन्दन - कलशों के सुन्दर तोरण बने हुए हैं । उनमें ऊपरी छत भाग से ठेठ नीचे तक विस्तीर्ण . एवं गोलाकार पुष्पमालाओं के समूह से सुशोभित होते हैं। पांच रंगों के ताजे और सुगंधित बिखरे हुए पुष्पों के उपचार से युक्त हैं । काले अगर, श्रेष्ठ चीडा, लोबान एवं धूप की महकती हुई गंध. समूह से वे अतिशय रमणीय प्रतीत होते हैं । उत्तम सुगंध से सुगं છે. તેમા ચન્તન ચર્ચિત મગળ કળશ તૈયાર કરેલા હેાય છે. તથા 'ચન્દ્રન ખુલશેાના સુન્દર તેારણ અનેલા હૈાય છે. તેમાં ઉપરની છતથી તે સળીયા સુધી વિસ્તી તેમજ ગાળાકાર બનેલ હોય છે અને પુષ્પમાળાઓના સમૂહથી સુશાલિત હાય છે. પાચ રંગાના તાજા અને વિખરાયેલા સુગ ંધી પુષ્પાના ઉપચારથી યુક્ત છે. કાલાગરૂ, લેાખાન તેમજ સુગંધિત ગ્ધ સમૂહથી તે અતિશય રમણીય દેખાય છે. ઉત્તમ સુગધથી સુગ ંધિત છે- તેથી સુગંધની के X Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि इति सुगन्धवरगन्धिकानि, अतएव 'गंधवहिश्रूया' गन्धवत्तिभूतानि-सौरभ्यातिशयेन गन्धद्रव्यगुटिकाकल्पानि, तथा-'अच्छरगणसंघसंविगिन्ना'-अप्सरोगणसंघसंविकीर्णानि, अप्सरसां गणस्य सवेन-समुदायेन सम्यक्तया परमरमणीयतया विकीर्णानि-व्यासानि इति अप्सरोगणसंघसंविकीर्णानि, तथैव 'दिव्यतुंडियसदसंपणादिया' दिव्यत्रटितशब्दसंप्रणादितानि, दिव्यानां त्रुटितानाम-वीणावेणुमृदङ्गादि वाद्यविशेषाणां शब्दैः संप्रणादितानि-सम्यक्तया सामाजिकश्रोतृजनमनोहारितया प्रकर्षेण सर्वकालं नादितानि शब्दायितानि इति दिव्यत्रुटित शब्दसंप्रणादितानि, 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नमयानि, सर्वात्मना-कात्स्न्येन नत्ववयवेन एकदेशेन' रत्नमयानि समस्तरत्नमयानीत्यर्थः, अच्छानि-स्फटिक वदत्यन्त स्वच्छानि 'संण्हा' श्लक्ष्णानि-चिक्कणपुद्गलस्कन्धनिष्पन्नानि, 'लण्हा' मसृणानि 'घट्टा' घृष्टानि-खरशाणेन पापाण प्रतिमावद् घृष्टानीव 'मटा' मृष्टानि-कोमलशाणेन पापाणप्रतिमावत् अत एव 'णीरया' नीरजांसि, स्वाभाविकजोराहित्यम् 'निम्मला' निर्मलानि-आगन्तुकम लाभावात् 'निप्पंका' निष्पकानि-ककङ्करहितानि-कर्दमशून्यानि वा तथा 'निकंकडच्छाया' निष्कङ्कटच्छा. यानि, निष्कङ्कटा:-आवरणरहिता निरुपघाता छाया-कान्तियेषां तानि-निष्कङटच्छायानि, 'सप्पहा' सप्रमाणि-स्वरूपतः प्रमायुक्तानि, 'सस्सिरिया' सश्रीकाणिधित हैं। इस कारण सुगंध की अधिकता से वे ऐसे जान पडते हैं जैसे सुगंधद्रव्य की गुटिका हो । अप्सराओं के समूह के समूहों से परम रमणीय रूप में व्याप्त हैं । वीणा, वेणु, मृदंग आदि दिव्य वाद्यों के ध्वनि से सदैव गुंजायमान रहते हैं और श्रोतृजनों के मन को हरण करते हैं। वे भवन एक देश से नहीं वरन् सर्वदेश से रत्नमय हैं, स्फटिक के समान अत्यन्त स्वच्छ होते हैं, चिकने पुद्गलों से निष्पन्न, मुलायस, पाषाणमय प्रतिमा के समान खर एवं कोमल शाण के द्वारा घिसे हुए, इस कारण स्वाभाविक रज से रहित, आगन्तुक मल से रहित, कलंक रहित या कर्दम से रहित होते हैं । उनकी कान्ति आवઅતિશયતાને કારણે તેઓ એવા જણાય છે કે જાણે સુગંધની ગોટી હોય. અપ્સરાઓના સમૂહથી પરમરમણીય રૂપે પ્રગટ થાય છે. તેનાથી વ્યાપ્ત છે. વીણ વેણું, મૃદંગ, આદિ દિવ્ય વાદ્યોના ઇવનિથી સદૈવ ગુંજાયમાન, રહે છે. અને શ્રોતાઓના મનનું હરણ કરતા રહે છે. તે ભવને એક દેશથી નહીં પરન્ત સર્વદેશથી રત્નમય છે. સ્ફટિકના સરખાં અત્યન્ત સ્વચ્છ હોય છે. ચિકણા પદગલોથી બનાવેલા, મુલાયમ. પાષાણમય, પ્રતિમા સરખા તીણ અને કમળ ખરશાણુ ઉપર ઘસેલા, એ કારણે સ્વાભાવિક રજ વગરના, આગન્તુકમળથી રહિત Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रशोपनासूत्र श्रिया-लक्ष्म्या सहितानि सश्रीकाणि, 'समिरिया' समरीचिकानि-मरीचिभिःकिरणैः सहितानि समरीचिकानि-बहिर्देशविप्रमृतकिरणजालानि, अत एवं 'सउज्जोया' सोद्योतानि-उद्योतै:-प्रकाशैः सहितानि सोद्योतानि-बहि: प्रदेशस्थित वस्तु जातप्रकाशकानि 'पासादीया' प्रासादोयानि-प्रसादाय-मनस: प्रसत्तये आनन्दायेत्यर्थः, हितानि प्रासादीयानि-स्वान्तानन्दजनकानि, अतएव 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयानि दर्शनयोग्यानि, तानि पश्यतश्चक्षुपी न तृप्यतः, इत्याशयः, 'अभिरूवा' अभिरूपाणि, अभि-आभिमुख्येन द्रष्टुंणां चित्तानन्द जनकतया रमणीयं रूपं येषां तानि अभिरूपाणि, अत्यन्तरमणीयानि, 'पडिरूवा' प्रतिरूपाणि-प्रतिविशिष्टं रूपं येषां तानि प्रतिरूपाणि, प्रतिक्षणं नवं नवं रूपं वा येषां तानि प्रतिरूपाणि, 'एत्थणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'भवणवासिदेवाणं' भवनवासिदेवानाम् 'पज्जत्तापजत्तगाणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे' उपपातेन-उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागे, 'समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे' समुद्घातापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे, 'सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे' स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकस्यासंख्येयभागे रण रहित होती है । वे प्रभा युक्त एवं श्रीसे सम्पन्न होते हैं । उन की किरणों का समूह बाहर निकलता रहता है। अतएव वे उद्योत युक्त होते हैं अर्थात् बाहर की वस्तुओं को भी प्रकाशित करते हैं। हृदय को आनन्द प्रदान करने वाले एवं दर्शनीय हैं-उन्हें देखने से आंखें तृप्त नहीं होती। उनका रूप अत्यन्त रमणीय होता है और वह रूप क्षण-क्षण में नया-नया प्रतीत होता है। इन उपर्युक्त स्थलों में भवनवासी देवों के, जिनमें पर्याप्त एवं अपर्याप्त सम्मिलित हैं, स्थान कहे गए हैं। वे स्थान उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में हैं, समुद्घात और स्वस्थान की अपेक्षा કલંક રહિત અથવા કમથી રહિત હોય છે. તેમની કાન્તિ આવરણ રહિત - હેાય છે. તેઓ પ્રભાવવાળાં અને શ્રીથી સી પન્ન હોય છે. તેમના કિરણેને સમૂહ બહાર નિકળયા કરે છે તેથી તેઓ પ્રકાશ વાળા હોય છે. અર્થાત્ બહાર ની વસ્તુઓને પણ પ્રકાશિત કરે છે. હૃદય ને આનંદ પ્રદાન કરવા વાળાં તેમજ દર્શનીય હોય છે–તેમને જોવાથી આ તૃપ્ત થાય છે. તેમના રૂપ અત્યન્ત રમણીય હોય છે. અને તે રૂપ ક્ષણ ક્ષણમા નવીન બને છે. આ ઉપર્યુક્ત સ્થળમાં ભવનવાસી દેના, જેમાં પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત બનને સંમિલિત છે તેમના સ્થાન કહેલા છે, તે સ્થાને ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. સમુઘાત અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષા થી પણ Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टोका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि ६८५ 'तत्थ थे' तत्र खलु-उपर्युक्तस्थानेषु, 'बहवे भवणवासीदेवा परिवसंति' वहयो दशप्रकारका भवनवासिनो देवाः परिसन्ति, तानेव दशप्रकारान् आह-'तं जहा' तद्यथा-'असुरा' असुरकुमाराः १, 'नाग' नागकुमाराः २, 'सुवन्ना' सुवर्ण कुमाराः ३, 'विज्जू' विद्युत्कुमाराः ४, 'अग्गीय' अग्निकुमाराः ५, 'दीव' द्वीपकुमारा:६, "उदहीय उदधिकुमाराश्च७, 'दिसि दिककुमाराः ८, 'पवण' पवनकुमारा: ९, 'थणियनामा' स्तनित नामान:-स्तनितकुमाराः १० इत्यर्थः, 'दसहा एए भवणवासी' दशधा-दशमकारकाः, एते पूर्वोक्ताः, भवनवासिनो देवाः प्रज्ञप्ताः।।१२९॥ ते च असुरकुमारादयो भवणवासी' दशधा-दशप्रकारकाः, एते पूर्वोक्ताः, भवन वासिनो देवाः प्रज्ञप्ताः ॥१२९। ते च असुरकुमारादयो भवनवासिनो देवाः यथाक्रमम् 'चूडामणि मउडरयणभूसणणागफडगगरुलवइरनकलसंकउपफेसा सीहमगरगयंकअस्सवरवद्धमाणनिज्जुत्तचित्तचिंधगता' चूडामणि मुकुट १ रत्नभूषणनागस्फटा २ गरुड ३ बज्न ४ पूर्ण कलशाकोप्फेसाः, सिंह ६ मकर ७ गजाङ्काश्ववरवर्धमाननियुक्तचिह्नगताः, तत्र असुरकुमारा:-चूडामणिमुकुटरत्नाः, चूडामणिर्मुकुटे रत्नं येषां ते तथाविधाः, नागकुमारा:-भूपणनियुक्त नागस्फटा से भी लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। उनमें बहुसंख्यक भवनवासी देव निवास करते हैं । उनके दश प्रकार हैं, यथा-(१) असुरकुमार (२) नागकुमार (३) सुपर्णकुमार (४) विद्युत्कुमार (4) अग्निकुमार (६) द्वीपकुमार (७) उदधिकुमार (८) दिशाकुमार (९) पवनकुमार और (१०) स्तनितकुमार, ये दश प्रकार के भवनवासी देव कहे गए हैं। इन भवनवासी देवों की जो दश जातियां कही गई हैं, उनके अलग-अलग चिह्न होते हैं और वे चिह्न उनके मुकुट एवं भूषणों में घने रहते हैं । यथा-(१) असुरकुमारों के मुकुट में चूडामणि होता है (२) नागकुमारों के मुकुट में सर्प के फण का चिह्न होता है (३) सुपर्ण લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે, તેમાં બહુસંખ્યા વાળા ભવનવાસી દેવ निवास ४२ छ, तमना ४२ ५४२ छ भ3 (१) मसु२भार (२) नासहुभार (3) सुपामा२ (४) विधुभा२ (५) मनमा२ (6) दीपभार, (७) धिमा२ (८) हिमा२ (6) ५वनमार (१०) स्तनितभार, माश પ્રકારના ભવનવાસી દેવ કહેલા છે. આ ભવનવાસી દેવાની જે દશ જાતિઓ કહેવાયેલી છે, તેમના અલગ અલગ ચિહ્ન હોય છે. અને તે ચિહ્ન તેમના મુગટ તેમજ ભૂપમાં લાગેલા રહે છે, જેમ કે (૧) અસુરકુમારના મુગટમાં ચૂડામણિ હોય છે (૨) નાગકુમારના મુગટમાં સર્પની ફણનું ચિહ્ન હોય છે, (૩) સુપર્ણકુમારના મુગટ ગરૂડના ચિહ્ન Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे रूपचिह्नधराः, सुवर्णकुमाराः भूपणनियुक्तगरुडरूपचिह्नधराः, विद्युत्कुमारा:भूपणनियुक्त वज्ररूपचिह्नधराः; अग्निकुमाराः-मुकुटनियुक्तपूर्णकलशरूपचिह्नधराः, उदधिकुमाराः-भूषणनियुक्ताश्ववररूपचिह्नधराः, दिक्कुमारा:-भूपणनियुक्तगजरूपचिह्नधराः-पवनकुमाराः - भूपणनियुक्तमकररूपचिह्नधराः, स्तनितकुमारा:-भूपणनियुक्तवरवर्द्धमानरूपचिह्नधराः, तत्र वर्द्धमानकम्-शरावसंपुपटम्, उप्फेसो-मुकुटः विग्रहस्तु-भूपणेषु नागस्फटागरुडवनाणि येपां ते भूपणनागस्फटागरुडवाः , पूर्णकलशेन अङ्कितः उपफेलो मुकुटो येषां ते पूर्णकलशाङ्कितोफेसाः, एवं सिंहमकरगजा अङ्काश्चिह्नानि भूपणेषु नियोजिते, चित्रे-आश्चर्यरूपे चिहने गते-स्थिते येषां ते अश्ववरवर्द्धमानक नियुक्त चित्रचिह्नगता इत्येवं बोध्याः, पुनःसर्वेषां विशेपणान्याह-'सुरूवा'-सुरूपाः, शोभनं रूपं येषां ते सुरूपाः, अत्यन्तरमणीयरूपाः 'महडिया'-महद्धिकाः-महती ऋद्धिः-भवनपरिवारादि संपत्तियेषां ते महद्धिकाः 'महज्जुइया'-महाद्युतिकाः, महती धुतिः-कान्ति]पां ते तथा, 'महब्बला'-महाबलाः, महद्वलं-शारीरिकप्राणा येषां ते महावलाः, 'महाजसा'-महायशसः, महद्यश:-ख्याति येषां ते तथा, 'महाणुभावा'-महानुभावा, माहान् अनुभाग:शापानुग्रहादि.सामथ्र्य येषां ते महानुभागाः, 'महासोक्खा'-महासौख्याः,महत कुमारों का सुकुट गरुड के चिह्न वाला होता है (४) विद्युत्कुमारों के मुकुट में वन (५) अग्निकुमारों के मुकुट में पूर्ण कलश (६)द्वीपकुमारों के मुकुटों में सिंह (७) उदधिक्कुमारों के मुकुटों में मकर (८) दिशाकुमारों के मुकुटों में हस्ती (९) पवनकुमारों के मुकुटों में अश्व और (१०) स्तनितकुमारों के मुकुटों में वर्द्धमानक का चिह्न होता है । इन चिह्नों से उनकी पहचान होती है। ये सभी देव शोभन रूप वाले अर्थात् अत्यन्त रमणीय रूप से सुशोभित, महान भवन एवं परिवार संबंधी ऋद्धि के धारक, महान् कान्ति से युक्त, तथा महान् बल से युक्त, महान् यश से सम्पन्न, महान् अनुभाग अर्थात् शाप एवं अनुग्रह વાળા હોય છે (૪) વિઘુકુમારના મુગટમાં વજ (૫) અગ્નિકુમારોના મુગટમાં પૂર્ણકળશ (૬) દ્વીપકુમારના મુગટમાં સિંહ (૭) ઉદધિકુમારના મુગટમાં મકર (૮) દિશાકુમારના મુગટમાં હાથી (૯) પવનકુમારનાં મુગટોમાં અશ્વ અને (૧૦) સ્વનિતકુમારના મુગટમાં વર્ધમાનકના ચિહ્ન હોય છે, આ ચિહ્નોથી તેઓની ઓળખણ થાય છે. આ બધા દેવ શોભન રૂપ વાળા અર્થાત્ અત્યન્ત રમણીય રૂપ થી સુશોભિત, મહાન ભવન તેમજ પરિવાર સબંધી રૂદ્ધિના ધારક, મહાકાન્તિવાળા તથા મહાન બળવાળા, મહા યશથી સંપન્ન મહાન અનુભાગ, અર્થાત્ શાપ તેમજ અનુગ્રહ આદિના સામર્થ્યથી યુક્ત, તથા Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि ६८७ सौख्यं-प्रचुरसद्वेद्योदयवशायेषां ते महासौख्याः, महेशाख्या वा, 'हारविराइय वच्छा'-हारविराजितवक्षसः, हारैविराजितं वक्षो येषां ते हारविराजितर्वक्षसः, 'कडगतुडियर्थभियभुआ'-कटकत्रुटितस्तम्भितभुनाः, कटकानि-वलयरूपाणि कलाचिकाभूषणानि, त्रुटितानि-केयूवाहुरक्षकाभरणानि, तैःस्तम्भिताविवस्तम्भितौ भुजौ येषां ते तथा, 'अंगदकुंडलमढगंडतलकन्नपीठधारी'-अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डतलकर्णपीठधारिणः, अङ्गदानि-बाह्याभरणानि, कुण्डले-कर्णाभरणे,तथा मृष्टौ मृष्टीकृतौ गण्डौ-कपोलौ यैस्तानि मृष्ट गण्डानि कर्णपीठानि कर्णाभरणानि च धारयितुं शीला इति तथाविधाः, 'विचित्तहत्थाभरणा'-विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्राणि-नानारूपाणि हस्ताभरणानि येषां ते तथाविधाः, 'विचित्तमालामउलिमउडा'-विचित्रमालामौलिमुकुटाः, विचित्रा माला-पुष्पस्रक मौलौ शिरसि, मुकुटंच येषां ते तथाविधाः, तथा 'कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया'-कल्याणकप्रवरवस्त्र परिहिताः, कल्याणकं-कल्याणकारि प्रवरं-श्रेष्ठं वस्त्रं परिहितं यैस्ते तथाविधाः, 'कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा' - कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधराः 'भासुरबोंदिपलंबवणमालधरा'-भास्वरवोन्दिप्रलम्बवनमालाधराः, भास्वरा-देदीप्यमाना, आदि के सामर्थ्य से युक्त तथा महान सुख के धनी होते हैं । उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित होता है। उनकी भुजाएं कलाई में पहने हुए कटकों तथा केयूरों से स्तब्ध-सी होती है । उनकी बाहुओं में अंगद एवं कानों में कुंडल सुशोभित होते हैं। जिनके कारण कपोल भाग झिलमिलाते रहते हैं। वे विचिन्न प्रकार के हाथों के आभरणों को धारण करते हैं। उनके मस्तक पर चित्र-विचित्र पुष्पमालाएं तथा मुकुट शोभित रहते हैं। वे कल्याणकारी श्रेष्ठ वस्त्रों को धारण करते हैं । कल्याणकारी एवं श्रेष्ठ मालाओं तथा अनुलेपन के 'धारक होते हैं । लम्बी लटकती हुई वनमाला को धारण करते हैं और उन का शरीर देदीप्यमान होता है। મહાન સુખના ઘણી બને છે, તેમના વક્ષસ્થળ હારથી સુશોભિત હોય છે, તેમના હાથ કાંડામાં પહેરેલા કડાં તથા બાજુબંધોથી વિભૂષિત હોય છે, તેમના હાથમાં અંગદ તેમજ કાનમાં કુંડળ શોભિરહ્યા હોય છે. જેના કારણે કપિલભાગ જળહળી રહ્યો હોય છે. તેઓ વિચિત્ર પ્રકારના હાથના આભર:ણેને ધારણ કરે છે. તેમના માથા ઉપર ચિત્ર વિચિત્ર પુષ્પ માળાઓ તથા મુગટ શેભિ રહે છે તેઓ કલ્યાણકારી શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોને ધારણ કરે છે. કલ્યાણકારી તેમજ શ્રેષ્ઠ માળાઓ તથા અનુલેપન ધારણ કરનારા હોય છે. લાબી લતી વનમાળાને ધારણ કરે છે અને તેમના શરીર ઘણાજ દેદીપ્યમાન હોય છે, Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनासूत्रे बोन्दिः-शरीरं येषां ते भारवरमोन्नयः, प्रलन्वा वनमाला धरन्तीति ते तथाविधाः, 'दिव्वेणं वन्नेणं'-दिव्येन वर्णेन, 'दिव्येणं गंवेणं-दिव्येन गन्धेन 'दिव्वेणं फासेणं'-दिव्येन स्पर्शेन 'दिव्वेणं संघयणेणं-दिव्येन संहनेनेव शक्तिविशेषमपेक्ष्य संहननेन, न तु साक्षात् संहननेन, देवानां संहननासंभवात, देवानाम् अस्थ्यभावेन अस्थिरचनात्मकसंहननासंभवादित्याशयः, तथा चोक्तम, जीवाभिगमे -'देवा असंवयणी, जम्हा तेसि नेवट्ठी नेव सिरा' इति, 'दिव्वेणं संठाणेणं' - दिव्येन संस्थानेन, 'दिव्याए इड्डीए'-दिगया-प्रधानया ऋद्धया-भवनपरिवारादिकया 'दिव्वाए जुईए'-दिव्यया धुत्या-कान्त्या, इष्टार्थ संप्रयोग रूपया वा, 'दिव्याए पभाए' दिव्यया प्रभया भवनावासगतया, 'दिव्वाए छायाए'दिव्यया छायया-शोभया, 'दिव्याए अच्चीए' दिव्येन अर्चिपा-शरीरस्थरत्नादि ज्योतिपा, 'दिवेणं तेएण'-दिव्येन तेजसा शरीरजन्येन 'दिव्याए लेस्साए'दिव्यया लेश्यया-देहवर्णसौन्दर्येण, 'दसदिसाओ'-दशदिशः 'उज्जोवेमाणा'उद्योतयन्तः- प्रकाशयन्तः 'पभासेमाणा'-प्रभासमानाः-शोभमानोः, 'ते णं ये भवनवाली देव दिव्य वर्ग, दिव्य गंध, दिव्य स्पर्श, दिव्य संहनन, दिव्य संस्थान, दिव्य ऋद्धि, दिव्य द्युति, दिव्य भवनावास संबंधी प्रभा, दिव्य शोभा, दिव्य रत्न आदि संबंधी ज्योति, दिव्य शरीर जनित तेज तथा दिव्य लेश्या अर्थात् शरीर के वर्ण सौन्दर्य से दशों दिशाओं को प्रकाशित तथा प्रभासित करते रहते हैं। यहां यह बात ध्यान में रखनी चाहिए कि संहनन अस्थियों की रचना विशेष को कहते हैं और अस्थियां औदारिक शरीर में ही होती हैं । देव वैक्रिय शरीर के धारक होते हैं, अतएव उनमें साक्षात संहनन नहीं होता। यहां जो संहनन कहा है वह शक्ति विशेष की अपेक्षा से ही समझना चाहिए । जीवाभिगम सूत्र में कहा है-'देव असंहननी होते हैं अर्थात् उनमें संहनन नहीं होता, क्योंकि उनका આ ભવનવાસી દેવ દિવ્ય વર્ણ, દિવ્ય ગધ, દિવ્ય સ્પર્શ દિવ્ય સંહનન, દિવ્ય સંસ્થાન, દિવ્ય ત્રાદ્ધિ, દિવ્ય શુતિ, દિવ્ય ભવનાવાસ સંબંધી પ્રભાથી, દિવ્ય શોભા, દિવ્ય રત્ન, આદિ સંબન્ધી પ્રકાશ દિવ્ય શરીર જનિત તેજ, તથા દિવ્ય લેશ્યા અથાત્ શરીરના વણું સૌંદર્ય થી દશેદિશા એને પ્રકાશિત તથા પ્રભાસિત કરતા રહે છે, આહી આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ કે સંહનન અસ્થિની રચના વિશેષને કહે છે. અને અસ્થિ દારિક શરીરમાં જ થાય છે. દેવ વેકિય શરીરના ધારક હોય છે, તેથી જ તેઓમાં સાક્ષાત્ સંહનન નથી થતું અહીં જે સંહનન કહ્યુ છે તે શક્તિ વિશેષની અપેક્ષાએજ સમજવું જોઈએ Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१७ भवनपतिदेवानां स्थानानि ते खलु भवनवासिनो देवाः, 'तत्थ'-तत्र-स्वस्थाने 'साणं साणं'- स्वेषां स्वेपाम्आत्मीयात्मीयानाम्-'भवणावाससयसहस्साणं' -भवनावासशतसहस्राणाम् 'साणं सांणं सामाणिय साहस्सीणं'-स्वासां स्वासां सामानिकसाहस्रीणाम्, 'साणं साणं तायत्तीसाणं'-स्वेषां स्वेषां त्रायस्त्रिशकानाम् 'साणं साणं लोगपालाणं'-स्वेषां स्वेषां लोकपालानाम्, 'साणं साणं अग्गमहिसीण -स्वासां स्वासाम् अग्रमहिपीणाम् 'साणं साणं परिसाणं -स्वासां स्वासां परिपदाम् . 'साणं साणं अणीआणं'स्वेषां स्वेषाम् अनीकानाम्, 'साणं साणं अणी आहिबईणं-स्वेषां स्वेपाम् अनीकाधिपतीनाम् ‘साणं साणं आयरक्खदेव साहस्सीणं'- स्वासां स्वासाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् 'अन्ने सिं च बहणं भवणवासीणं'-अन्येषाञ्च वहूनां भवनवासिनाम् , 'देवाण य दवीण य'-देवानाञ्च देवीनाच 'आहेबच्चे' आधिपत्यम् पोरेवच्चं'पौरपत्यम् 'सामित्त-स्वामित्वम् ‘भट्टित्त'-मत त्यम्, 'महत्तरगत्त'-सहत्तरकत्वम्, 'आणाईसरसेणावच्चं'-आज्ञेश्वरसेनापत्यम्, 'कारेमाणा'-कारयन्तः 'पालेमाणा' पालयन्तः, 'महयाहयनदृगीयवादयतंतितलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं'महतारवेण इत्यग्रेणान्वयः, कीदृशेन रवेण, इत्याह-महतानि-आख्यानक प्रतिवशरीर अस्थियों तथा शिराओं से रहित है।' __ वे भवनवासी देव अपने स्थानों में अपने-अपने लाखों भवनावासों का, अपने-अपने सहस्रों सामानिक देवों का, अपने-अपने त्रायस्त्रिंशक देवों का, अपने-अपने लोकपालों दा, अपनी-अपनी अग्रमहिषियों का, अपनी-अपनी परिषदों का, अपने-अपने अनी काधिपतियों का, अपने-अपने हजारों आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य बहुत-से भवनवासी देवों तथा देवियों का आधिपत्य करते हुए, पौरपत्य करते हुए, स्वामित्व करते हुए, भर्तृत्व करते हुए, महत्तेरस करते हुए, आज्ञा-ईश्वर-सेनापतित्वं करते रहते हैं। उनका पालन વાભિગમ સૂત્રમાં કહ્યું છે–દેવ અસ હનની હોય છે, અર્થાત્ તેઓમાં સંહનન થતું નથી, કેમકે તેમના શરીર હાડકાં અને શિરાઓ વગરના હોય છે. તે ભવનવાસી દેવ પિતાના સ્થાનમાં પિત–પિતાના લાખો ભવનાવાસેના, પિત–પિતાના હજારો સામાનિકદેના, પિત પિતાના ત્રાયસ્ત્રિ શક દેના, પિત પિતાના લોકપાલના, પિત પિતાની અગમહિષિના, પિત–પિતાની પરિષદના; પિોતપોતાના અનીકાધિપતિના, પિત–પિતાના હજારે આત્મ રક્ષક દેવોના તથા અન્ય ઘણું ભવનવાસી દે તથા દેવીના આધિપત્ય કરતા થકા પરિપત્ય કરત શંકા સ્વામિત્વ કરતા થકા ભવકરતે છતે, મહત્તરત્વ કરતા શંકા આજ્ઞા, ઈશ્વર, સેનાપતિ કરતા થકા રહે છે, તેમનું प्र० ८७ Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे द्धानि अव्याहतानि यानि नाट्यगीतवादितानि तन्त्रीतलतालत्रुटितानि च यश्च घनमृदङ्गः पटुप्रवादितस्तेषां रवेण 'दिव्वाई' दिव्यान्-दिवि भवान् प्रधानान् 'भोगभोगाई' भोगभोगान्-भोगयोग्या भोगा:-शब्दादयस्तान् भुंजमाणा' भुञ्जानाः विहरंति'-विहरन्ति-तिष्ठन्ति ॥ सू० १७ ॥ मूलम्-कहि णं भंते! असुरकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णता ? कहि णं संते ! असुरकुमारा देवा परिबसंति ? गोयमा! इसीसे रयणप्पसाए पुढवीए असीउत्तर जोयणसयसहस्स बाहल्लाए उवरि एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हेटा चेगं जोयणसहस्सं बजित्ता मज्झे अद्वैत्तरे जोयणसय. सहस्से एत्थ णं असुरकुमाराणं देवाणं चउसद्धिं भवणावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं, ते णं भवणा वाहिं वट्टा अंतो चउरंसा अहे पुक्खरकन्निया संठाणसंठिया उकिन्नंतरविउलगंभीरखायफलिहा पागारद्यालयकवाडतोरणपडिदुवारदेसभागा जंतसयग्घिमुसलमुसंढि परियारिया अउज्झा सदा जया सदा गुत्ता अडयालकोटगरइया अडयालकयवणमाला खेमा सिवा किंकरामरदंडोवरक्खिया लाउल्लोइयमहिया गोसीलसरसरत्तचंदणददरदिन्न पंचंगुलितला उबचिय चंदणकलसा चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागा, आसत्तोसत्तविउलववग्धारियमल्लदामकलावा पंचवन्नसरससुरभिमुकपुप्फ़पुंजोवयारकलिया, कालागुरुपवरकुंदरुकतुरुक्कडझंतधूवमघलधंतगंधुधुयाभिरामा सुगंधवरगंधिया, गंधवटिभूया, अच्छरगणसंधसंविगिन्ना दिव्वकरते हैं । विविध प्रकार के असंख्यातकों से सम्बद्ध नाटय, गीत, वादिन आदि के तथा तंत्री, तल, ताल, मृदंग आदि के कुशल वादन संबंधी एवं अनेक प्रकार के दिव्य भोगोपभोग को भोगते हुए विचरते रहते हैं ॥१७॥ પાલન કરે છે, વિવિધ પ્રકારના આખ્યાનકેથી સંબદ્ધ નૃત્ય, ગીત, વારિત્ર, આદિના તથા તંત્રી, તલ, તાલ મૃદંગ આદિના કુશલ વાદન સંબંધી તેમજ અનેક પ્રકારના દિવ્ય ભેગોપભેગેને ભેગવતા રહીને વિચરતા રહે છે ૧ણા - Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू १८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ६९१ तुडियस संपणादिया सव्वरयणासया अच्छा सण्हा लण्हा घट्टा : मट्टा णीरया निम्मला निष्पंका निक्कंकडच्छाया सप्पभा सस्सिरीया समिरीया सउज्जोया पासादीया दरिसणिजा अभिरुवा एत्थ णं असुरकुमाराणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे समुग्धारणं लोयस्स असंखेजइभागे, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं बहवे असुरकुमारा देवा परिवसंति, काला लोहियक्खविंबोटा, धवलपुष्पदंता, असियकेसा वामे एगकुंडलधरा, अद्दचंदणाणुलित्तगत्ता, ईसीसिलिंधपुष्पगासाई असंकिलिट्टाई सुहुमाई वस्थाई पत्ररपरिहिया वयं च पढमं समइकंता, बिइयं च वयं असंपत्ता भद्दे जोव्वणे वट्टमाणा तलभंगयतुडियपवर भूसणणिम्मलमणिरयणमंडियभुया, दसमुद्दा मंडियग्गहत्था चूडामणिविचित्तविधगया सुरूवा महिढिया, महज्जुइया, महायसा, महन्बला, महाणुभागा, महासोक्खा, हारविराइयवच्छा, कडयतु डियर्थभियभुया, अंगयकुंडल मट्टगंडयलकन्नपीठधारी -विचित्त हत्थाभरणा, विचित्तमालामउलीकल्लाणगपवरवत्थपरिहिया कल्लाणगमल्लाणुलेवणधरा भासुरबोंदि पलंबवणमालधरा दिव्वेणं वण्णेणं दिव्वेणं गंधेणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं संघयणेणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इड्ढीए दिव्वre जुईए दिव्वा पभाए दिव्वाए छायाए दिव्वाए अच्चीए दिव्वेणं तेषणं दिव्वाए लेसाए दसदिसाओ उज्जोवे - माणा पभासेमाणा, तेणं तत्थ साणं साणं भवणावाससयसहस्साणं, साणं साणं सामाणियसाहस्सीणं, साणं साणं तायत्ती. साणं, साणं साणं लोगपालाणं, साणं सानं अग्गमहिसणं, साणं साणं परिसाणं, साणं साणं अणियाणं, साणं सांगं : Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Don - ६१२ प्रमापनासूचे अणियाहिबईणं, साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसि च बहूणं भवणवासीणं देवाण य देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं सामित्तं भट्टित्तं महत्तरगत्तं आणाईसर सेणावच्चं कारेमाणा पालेमाणा महयाहयनमृगीयवाइयतंतीतलतालतुड़िय- घणमुइंग पडुप्पवाइयरबेणं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणा विहरंति, चमबलिणो एत्थ दुवे असुरकुमारिंदा असुरकुमार रायाणो परिवसंति, काला महानीलसरिसा णीलगुलियगवल अयसिकुसुमप्पगासा वियसियसयवत्तणिम्मलईसिसितरत्ततंव- प्रयणा गरुलायय उज्जुतुंगनासा उवचिय सियप्पबाल बिंब फलसंनिहाररोट्टा पंडुरससिसगलविमलनिम्मलदहियणसंखयो.क्खीरकुंददगरयमुणालियाधवलदंतसेढी हुयवह निद्वंतत्ततव-णिज्जरत्ततालुजीहा अंजणघण कसिणगं रुयगं रमणिज्ज -णिद्धकेसा वामेयकुंडलधरा, अदचंदणाणुलित्तगत्ता ईसि सिलिं. .धपुप्फपगासाइं असंकिलिलाई सुहुमाइं वत्थाई पवरपरिहिया • वयं च पढ़मं समइकंता बिइयं तु असंपत्ता भद्दे जोवण- वट्टमाणा तलभंगयतुड़ियपवरसूसणनिम्मलमणिरयणमंडिय भुया दसमुदामंडियग्नहत्था चूडामणिचित्तचिंधगया सुरूवा, - महड्डिया महज्जुईया महायला महाबला महाणुभागा, महासोक्खा हारविराइयवच्छा, कडयतुडियर्थभियभुया अंगदकुंडल. मट्टगंडतलकन्नपीठधारी विचित्तहत्थाभरणा, विचित्तमालामउलीकल्लाणगपवरवत्थपरिहिया कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा, भासुरवोंदी पलंबवणमालधरा, दिव्वेणं वन्नेणं, दिव्वेणं गंधेणं, दिव्वेणं फासेणं, दिवेणं संघयणेणं, दिव्वेणे संठाणेणं, दिव्वाए इड्डीए, दिव्वाएं जुईए, दिवाए पभाए, दिव्वाए छायाए, दिव्वाए अच्चीए, दिव्वेणं तेएणं, दिव्वाए लेसाए, दस दिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा तेणं तत्थ साणं साणं Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ६९३ भवणावाससय सहस्साणं, साणं साणं सामाणिय साहस्सीणं, साणं साणं तायत्तीसाणं, साणं साणं लोगपालाणं, साणं साणं अग्ग महिसणं, साणं साणं परिमाणं, साणं साणं अणियाणं, साणं साणं अणियाहिवईणं, साणं साणं आयरक्खदेव साहस्सीणं अन्नेंसिं च बहूणं भवणवासीणं देवाण य देवीण य, आहेवच्चं, पोरेवच्चं सामित्तं, भट्टित्तं, महत्तरगतं आणाईसर सेणाबच्चं कारेमाणा, पालेमाणा, महयाहतनट्टगीयवाइय तंतीतलतालतुडियघणमुईंगपडुप्पवाइयरवेणं, दिव्वाई भोगभोगाई भुंजमाणा विहति ॥ सू० १८ । छाया—कुत्र खलु भदन्त ! असुरकुमाराणां देवानां पर्याप्तापर्यातकानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! अमुरकुमारादेवाः परिवसन्ति ? गौतम ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अशीतिसहस्रो त्तरयोजनशतसहस्रवाहल्याया उपरि एकं योजनसहस्रम् अवगाह्य अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा, मध्ये अष्टसप्तति सहस्रोत्तरे योजनशतसहस्रे, अत्र खलु असुरकुमाराणां देवानां चतुः पष्टि भवना शब्दार्थ - (कहि णं भंते ! असुरकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जताण ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त असुरकुमार देवों के स्थान कहां कहे हैं ? ( कहि णं भंते ! असुरकुमारा देवा परिवसंति) हे भगवन् ! असुरकुमार देव कहां निवास करते हैं (गोयमा !) हे गौतम! (इमी से रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तर जोयणसयस हस्स बाहल्लाए) एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के ( उवरिं) ऊपर ( एगं) एक (जोयणसहस्सं ) हजार योजन (ओगाहित्ता) अवगाहन करके (हेट्ठा चेगें जोयणसहस्सं) और नीचे एक शब्दार्थ - ( कहि णं भंते । असुरकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता १) हे भगवन् पर्याप्त भने अपर्याप्त असुरकुमार देवाना स्थान या उद्यां छे ? (कहि णं भंते ! असुरकुमारा देवा परिवसंति) हे लगवान् । असुरकुमार देव निवास पुरे छे ? (गोयमा । ) हे गौतम (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असी उत्तर जोयणसयसहासत्राहल्लाए ) मेड साम मेसी हुन्नर योजन सोटी मा रत्नअला पृथ्वीना (खरि) अपर (एगं) मे (जोयणसहस्सं ) उत्तर योजन (ओगाहित्ता) अवगार्डेन ने (हेट्ठाचेगं जोयणसहस्सं), अने नीचे मे उत्तर Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - अंशापासूत्रे वासशतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं, तानि खलु भवनानि वहिर्वत्तानि अन्तश्चतुरस्राणि, अधः पुष्करकर्णिकासंस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तविपुलगम्भीरखातपरिखाणि, प्राकाराडालककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि यन्त्रशतघ्नीमुशलमुसण्डीपरिवारितानि अयोध्यानि सदा जयानि, सदा गुप्तानि अष्टचत्वारिंशत्कोष्ठकरचितानि अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि क्षेमाणि, शिवानि किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि, लाउल्लोइयमहितानि गोशीर्पसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलानि, उपचितचन्दनकलशानि चन्दनघट मुकृत्ततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, आसक्तोत्सतविपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि, पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितानि कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि, सुगन्धवरगन्धितानि, गन्धवर्तिभूतानि, अप्सरोगगसङ्घसंविकीर्णानि,दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रणादितानि, सर्वरत्नमयानि, अच्छानि, श्लक्ष्णानि, मसृणानि, पृष्टानि,मृष्टानि नीरजांसि, निर्मलानि, निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि, सप्रभाणि, सश्रीकाणि समरीचिकानि, सोद्योतानि, प्रासादीयानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि, प्रतिरूपाणि, अत्र खलु असुरकुमाराणाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तकानाम् स्थानानि प्रज्ञसानि, उपपातेन लोकस्य असंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्य असंख्येयभागे, 'स्वस्थानेन लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु बहवः अमुरकुमाराः देवाः परिवसन्ति, कृष्णाः, लोहिताक्षविम्वौष्ठा धवलपुष्पदन्ताः, असितकेशाः, वामे एककुहजार योजन (वज्जित्ता) छोड कर (मज्झे) मध्म में (अट्ठहुत्तरजोयणसहस्से) एक लाख अठहत्तर हजार योजन में (एत्थ णं) यहां (असुरकमाराणं देवाणं) असुरकुमार देवों के (चउसहि भवणावाससयसहस्सा) चौसठ लाख भवन (भवंतीति मक्खायं) हैं ऐसा कहा गया है। (ते णं भवणा) वे भवन (बाहिं वट्टा) बाहर से गोल हैं (अंतो 'चउरंसा) अन्दर से चौकोर हैं (अहे पुक्खरकन्निया संठाणसठिया) नीचे कमल को कर्णिका के आकार के हैं इत्यादि पूर्ववत् । . । (काला) काले (लोहियक्खविंवोट्ठा) लोहिताक्ष रत्न तथा बिम्यफल -यसन (वज्जित्ता) छ। (मज्झे) मध्यम (अट्ठहत्तर जोयणसयसहस्से) मेसा भयोते२७१२ यरनमा (एत्थ णं) माडी (असुरकुमागणं देवाण) मसुरशुभारवाना (चउसट्ठि भवणोबाससयसहस्सा) योसHIMANन (भवंतीति मक्खाय) छ म तीथ ४२। द्वारा पाये छे. .. (ते णं भवगा) ते सपना (वाहिं वद्वा) महारथी गाण (अंतो चउरसा) "म ४२थी यतु२२२ छ (अहे पुक्खरकन्निया संठाणसठिया) नाय भजनी કર્ણિકાના આકારના છે, ઇત્યાદિ પૂર્વવતું. Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू १८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ६९५' ण्डलधराः, आम्रचन्दनानुलिप्तगात्राः, ईपच्छिलिन्ध्रपुष्पप्रकाशानि असंक्लिष्टानि सूक्ष्माणि वस्त्राणि प्रवराणि परिहिताः, वयश्च प्रथमं समतिक्रान्ताः, द्वितीयञ्चवयोऽसंप्राप्ताः, भद्रे यौवने वर्तमानाः तलभङ्गकटितप्रवर भूपणनिर्मल मणिरत्नमण्डितभुजाः, दशमुद्रामण्डिताग्रहस्ताः, चूड़ामणिचित्रचिद्गताः, सुरूपाः महके समान ओठों वाले (धवलपुप्फदंता) श्वेत पुष्पों के समान दांतों वाले (असियकेसा) काले केशों वाले (वामे) बाएं (एगकुंडलधरा) एक कुंडल धारण करने वाले (अद्द चंदणाणुलित्तगत्ता) गोले चंदन से लिप्त शरीर वाले (इसीसिलिंधपुप्फपगासाई) किंचित् सिलिंध पुष्प के समान (असंकिलिट्ठाई) संक्लेश न उत्पन्न करने वाले (सुहुमई) सूक्ष्म (वत्थाई) वस्त्रों का (पवर) श्रेष्ठ (परिहिया) पहिने हुए (वयं च पढमं समइक्वंता) प्रथम वय को पार कर चुके (विड्यं च वयं असंपत्ता) दूसरे वय को नहीं प्राप्त हुए (भद्दे) भद्र (जोवणे) यौवन में (वट्टमाणा) वर्तमान (तलभंगयतुडियपवर भूसण निम्मलमणिरयण मंडियभुया) तलभंग, त्रुटित तथा अन्य श्रेष्ठ आभूषणों में जडी निर्मल मणियों तथा रत्नों से मंडित भुजाओं वाले (दस मुद्दा मंडियग्नहत्था) दस मुद्रिकाओं से मंडित अंगुलियों वाले (चूडामणि विचित्तचिंधगया) चूडामणि रूप अद्भुत चिह्न वाले (सुरूवा) सुन्दर रूप वाले (महिइंढिया) महायश शाली (महव्यला) महावली इत्यादि पूर्ववत् । (काला) ४i (लोहियक्ख विबोट्ठा) सोडिताय २त्न तथा साना समान डाणा (धवलपुप्फदंता) श्वेत पुष्पाना समान हात पाय (असियकेसा) ॥ शवा (वामे) 2. (एगकुंडलधरा) मे सने पा२६१ ४२ना। (अहचंदणाणुलित्तगत्ता) सिसायन्थी सित मात्रा (इसीसिलिंघ पुप्फपगासाई) * सिसि युयना समान (असंकिलिट्ठाइ) सवेश न उत्पन्न ४२पापा (सुहुमाई) सूक्ष्म (वत्थाई) पत्रोन (पवर) श्रेष्ठ (परिहिया) परेसा (वयंच पढम समइक्कता) प्रथम भरने की यू (विइयं च वयं असंपत्ता) मा क्यन नही पामेसा (भद्दे) मद्र (जोव्वणे) यौवनभा (वट्टमाणा) २सा (तलमंगय तुडिय पवरभूसण निम्मलमणिरयणमंडियभुया) anol, त्रुटित तथा मी श्रेष्ठ આભૂષણો માં જડેલા નિર્મલ મણિ તથા રત્નોથી મંડિત ભુજાઓ વાળા (दस मुद्दामंडियग्गहत्या) ४॥ विटीयोथी सुशमित मांजीयो पास (चुडामणि विचित्तचिंधगया) यूडामणि ३५ मभुत बिहार (सुरूवा) सुन्४२ ३५वाणा (महढिया) भडान् समृद्धिधारी (महज्जुइया) महान् धुतिवाणा (महायसा) भड़ायश दी (महब्बला) भ गवान् त्या पूर्ववत्. Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रापries ६९६ र्द्धिकाः, महाद्युतिकाः, सहायशसः, महावन्यः, महानुभागाः, महासौख्याः, हारविराजितवक्षसः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डतलकर्णपीठधारिणः, विचित्रहस्ता भरणाः, विचित्रमाला मौलयः, कल्याणकप्रवरवस्त्र परिहिताः, कल्याणकमाल्यानुलेपनधराः, भास्वरवोन्दयः, प्रलम्बवनमालवराः, दिव्येन - वर्णेन दिव्येन गन्धेन, दिव्येन स्पर्शन, दिव्येन संहननेन दिव्येन संस्थानेन, दिव्यया ऋद्धया, दिव्ययाद्युत्या, दिव्यया प्रभया, दिव्यया छायया, दिव्येन अर्चिपा, दिव्येन तेजसा, दिव्यया लेश्यया दशदिश उद्योतयन्तः, मनासयन्तस्ते खलु तत्र स्वेषां स्वेषां भवनावासशतसहस्राणाम्, स्वासां स्वासां सामानिकसाहस्त्रीणाम्, स्वेपां स्वेषां त्राखििशकानाम्, स्वेषां स्वेपां लोकपालानाम् स्वासां स्वासाम् अग्रम पीणाम् स्वासां स्वासां परिपदां स्तेषां स्त्रेपाम् अनीकानाम् स्वपाम् स्वपाम् अनीकाधिपतीनाम् स्वासां स्वासाम् आत्मरक्षकदेव साहस्रीणाम्, अन्येषां च बहूनां भवनवासि - नाम देवानाञ्च देवीनाच आधिपत्यम् पौरपत्यम्, स्वामित्वम्, भर्तृ त्वम्, महत्तरकत्वम् आज्ञेश्वरसेनापत्यम्, कारयन्तः पालयन्तः, महताऽहतनृत्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनप्रदङ्ग पटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति, चमरवलिनौ अत्र हौ असुरकुमारेन्द्रौ असुरकुमारराजानौ परिवसतः, कृष्णा महानीलसदृशौ नीलगुटिकागवलातसीकुसुमप्रकाशौ, विकसितशन पत्र निर्मलेपत् सितरक्तताम्रनयनौ गरुडायर्जुतुङ्गनासौ, उपचितशिलाप्रवालविम्बफलसंनिभाध ( चमरवलिणो) चमर और वली (एत्थ ) इनमें (दुवे) दो (असुरकुमारिंदा) असुर कुमारों के इन्द्र (असुरकुमाररायाणो) असुरकुमारों के राजा (परिवसंति) निवास करते हैं (काला) कृष्णवर्ण (गोलगुलिय गवलअयसिकुसुमप्पमासा) नील की गोली, भैंस के सींग तथा अलसी के फूल के समान रंग वाले ( वियसियस्यवत्तणिम्मलईसिसितरत्तंतंवणणा) विकसित कमल के समान निर्मल, कहीं श्वेत, रक्त तथा तांत्रवर्ण के नेत्रों वाले (गरुलाययउज्जु तुंगनासा) गरुड के समान विशाल, सीधी और ऊंची नाक वाले (उवचित्र सियप्पवाल बिंब (चमरबलिणो) अभ२ अने मसि (एत्थ ) तेथेोभा (दुवे) जे. (असुरकुमारिंदा) मसुरङ्कुभारोना ईन्द्र (असुरकुमाररायाणा) मासुरहुभाना २ ( परिवसंति) निवास १रे छे (काला) कृष्णुवर्णु (णील गुलियगवल अयसिकुसुमप्पगासा) नीसनी गोणी, लेंसना सींगडां तथा अणसीना हुसना समान रंगवासा (वियसियर्सयपत्तणिम्मलईसिसितरत्ततंवणयणा) विसित भजना સમાન નિમ`ળ કયાક શ્વેત, રક્ત तथा ताम्र वर्णुना नेत्रोवाजा (गरुलायच उज्जुतु गनासा) गडना समान विशास सीधा भने अया नावाना (उचचिय सियप्पवाल वित्रफलसंनिहाहरोट्ठा) युष्ट Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ६९७ रौष्ठौ, पाण्डुरशशिशकल विमलनिर्मलदधिधनशखगोक्षीरकुन्ददकरजोमृणालिकाधवलदन्तश्रेणी, हुतवहनिर्मातधौततप्ततपनीयरक्ततलतालुजिह्वौ, अञ्जनधनकृष्णरुचकरमणीयस्निग्धवेशौ, वामे कुण्ड लधरौ, आर्द्रचन्दनानुलिप्तगात्रौ, ईपच्छिलिन्ध्रपुष्पप्रकाशानि असंकलिष्टानि सूक्ष्माणि वस्त्राणि वराणि, प्रपरिहितौ, वयञ्च प्रथम समतिक्रान्तौ, द्वितीयञ्चासंप्राप्तौ, भद्रे यौवने वर्तमानौ, तलभङ्गकत्रुटितप्रवरभूपफलसंनिहाहरोहा) (पुष्ट मूंगा तथा विस्मफल के समान अधरोष्ठ वाले (पंडुरससिसगलविमलनिम्मलदहिघणसंखगोक्खीरकुंददगरयमुणालि - याधवलदंतसेढी) श्वेत तथा विलल एवं निर्मल चन्द्रखण्ड, जमे हुए दही, शंख, गाय के दूध, कुन्द, जलकण, भृणालिका के समान श्वेत दन्तपंक्ति वाले (हुयवहनिद्रुतधोयतत्ततवणिज्जरत्ततलतालुजीहा) आग में तपाकर धोये हुए तप्त तपनीय के समान लाल तलवों। तालु तथा जिह्वा वाले (अंजणघणकलिणगरुयगरमणिज्जणिद्ध केसा) अंजन तथा मेघ के समान काले एवं रुचक रत्न के समान रमणीय चिकने केशों वाले (वामेयकुंडलधरा) बायें कान में कुंडल धारण करने वाले (अद्दचंदणाणुलित्तगत्ता) गीले चंदन से लिप्त शरीर वाले (ईसिंसिलिंधपुप्फपगासाइं). किंचित् शिलिन्ध्र पुष्प के समान लाल वर्ण वाले (असंकिलिट्ठाई) क्लेश न उत्पन्न करने वाले (सुहुमाइ) बारीक (बत्थाई) वस्त्रों को (पवर) श्रेष्ठ (परिहिया) पहने हुए (क्यं च पढम) प्रथम वय को (समइक्कंता) पार किये हुए (विइयं तु असंपत्ता) दूसरी वय को अप्राप्त (जोव्वणे) यौवन में (वट्टमाणा) वर्तमान (तलभंगयभूसा-सासरत्न तथा ५ जना समान अध।४yi (पंडुरससिसगलपिमल निम्मलदहिघणसंखगोक्खीरकुंददगरय मुणालिया धवलदंतसेढी) श्वेत तथा विभy तमा नि, यन्द्रम, कमेडी , , आयनु , हुन्। (भा ). समि भृणालिन समान वेतन तियो ! (हुयवहनिद्रंतधोयतत्ततवणिज्जरत्ततलतालुजीहा) मागमा तावीन घायदा सुवर्णसमान पानातीय, ताg तथा हावा (अंजणघणकसिणगरुयगरमणिज्जणिद्धकेसा) RA- तथा મેઘના સમાન કાળા તેમજ રેચક રત્નના સમાન રમણીય ચિકણા સુંવાળા वाण (वामेयकुंडलधरा) अ॥ ४ानमा ४० घा२९४२।२। (अद्दचंदणाणु लितगत्ता) सीसा यन्दनथी सिस शरीरात (ईसिसिलिंधपुप्फपगासाई) था। शिलान्, ०५ना समान सपना (असंक्रिलिट्ठाई) ४सेश उत्पन्न नही ४२ना२। (सुहुमाइ) मारी४ (वत्थाइं) पत्रोन (पवर) श्रेष्ठ (परिहिया) पाडेरेसा (वयं च पढम) प्रथमवयना (समइक्कता) भा२४२।येसा (बिइयं तु असंपत्ता) मायने मप्रास प्र० ८८ Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे णनिर्मलमणिरत्नमण्डितभुजौ, दशमुद्रामण्डिताग्रहस्तौ, चूड़ामणिचित्रचितगतौ, सुरूपौ महाद्धिकौ, महाद्युतिको, महायश.सौ, महावलौ, महानुभागौ, महासौख्यो, हारविराजितवक्षसौ, व टकत्रुटितस्तम्मित् भुजौ, अगदकुण्डल मृष्टगतलवर्णपीठधारिणौ, विचित्रहस्ताभरणौ, विचित्रमालामौली, कल्याणक प्रवरवस्त्रपरिहितो, . कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधरौ, भास्वरवोन्दी, प्रलम्बवनमालधरौ, दिव्येन तुडियपवरभूसणणिस्मलमणिरयणमंडियभुया) तल भंग, त्रुटित तथा अन्य निर्मल मणियों एवं रत्नों से भूषित भुजाओं वाले (दसमुद्दा मंडियग्गहत्था) दश मुद्रिकाओं से अंडित उंगलियों वाले (चूडामणि चित्तचिंधगया) विचित्र चूडामणि के चिह्न से युक्त (सुत्वा) सुन्दर रूप वाले (महडिया) महाऋद्धिमान (महज्जुईया) महान् घुति वाले (महायसा) अत्यात यशस्वी (महाबला) महाबलवान् (महाणुभावा) महान् प्रभाव वाले (महासोवखा) अत्यन्त सुखी (हारविराइयवच्छा) हार से सुशोभित वक्षस्थल वाले (कडयतुडियर्थभियभुया) कटकों तथा त्रुटितों से स्तब्ध भुजा वाले (अंगदकुंडलमट्टगंडतलकन्नपीढधारी) अंगद, कुंडल तथा कपोल भाग को मर्पण करने वाले कर्णपीठ नामक आभूषण को धारण करने वाले (विचित्तहत्याभरणा) अद्भुत हाथों के आभूषण वाले (विचित्तमालामाली) अदभुत मालाओं से युक्त मुकुट वाले (कल्लाणगपवर वत्थपरिहिया) कल्याणकारी श्रेष्ठ स्त्र पहने हुए (कल्लाणगमल्लाणुलेवणधरा) कल्याणकारी मालाओं तथा लेपन (भद्दे) भद्र (जोव्वणे) यौवनमा (वट्टमाणा) पतमान (तलभंगतुतडियपवरभूसण-- णिम्मलमणिरयणमंडियभुया) तस, त्रुटित तथा अन्य नि भणियो तमन रत्नाथी भूषित मुनम प (दस मुद्दामडियग्गहत्था) ४१ वीटयोथी महित, मांजीय वा (चूडामणि चित्तचिंधगया) .वियित्र यूमिना स्यह्न पणा, (सुरूवा) सुन्४२ ३५१५। (महड्ढिया) महाद्धिमान् (महज्जुईया) महान् धुति ain (महायसा) मत्यन्त यशस्वी (महाबला) भडान् वान् (महाणुभागा) भडान प्रमाण (महासोक्खा) अत्यन्त सुभी. (हारविराइयवच्छा) डारथी सुशासित पक्षस्थल वा (कडय तुडिय थंभियभुया) ४८ तथा त्रुटितोथी स्थि२ सुतोवा (अंगद कुडल मट्ठगंडतल कन्नपीढधारी) म ६, ७, तथा કપિલ ભાગને મર્ષણ કરવા વાળા કર્ણપીઠ નામક આભૂષણને ધારણ કરવા पास (विचित्तहत्थाभरणा) महमुत थाना माभूषए पाप (विचित्तमालामउली) मभूत म माथी युन्त भुगट वाणा (कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया) ४क्ष्या Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ६९९ वर्णेन, दिव्येन गन्धेन, दिव्येन स्पर्शेन, दिव्येन संहननेन, दिव्येन संस्थानेन, 1. दिव्यया ऋचा, दिव्यवा द्युत्या, दिव्यया प्रभया, दिव्यया छायया, दिव्येन अर्चिषा दिव्येन तेजसा, दिव्यया लेश्यया, दशदिशः उद्योतयन्तौ प्रभासयन्तौ तौ खलु तत्र स्वेषां स्वेषां भवनावासशतसहस्राणाम्, स्वासां स्वासां सामानिक- साहस्रीणाम्, स्वेषां स्वेषां त्रायस्त्रिंशकानाम्, स्वेषां स्वेषाम् लोकपालानाम्, स्वासां धारण करने वाले (भासुरबोंदी) देदीप्यमान शरीर वाले (पलंबवणमालधरा) लम्बी बनमालाओं के धारक (दिव्वेणं वन्नेणं) अद्भुत वर्ण से (दिव्वेणं घेणं) अद्भुत गंध से (दिव्वेणं फासेणं) अद्भुत स्पर्श से (दिव्वेणं संघयणेणं) दिव्य संहनन से (दिव्वेण संठाणेणं) दिव्य - आकृति से (दिव्वार इड्डीए) दिव्य ऋद्धि से (दिव्वाए जुईए) दिव्य द्युति से (दिव्वाए पभाए) दिव्य प्रभा से (दिव्वाए छायाए) दिव्य कान्ति से (दिव्वा अच्चीए) दिव्य ज्योति से (दिव्वेणं तेएणं) दिव्य तेज से (दिव्बाए लेस्साए ) दिव्य शारीरिक वर्ण सौन्दर्य से (दस . दिसाओ) दशों दिशाओं को (उज्जोवेमाणा) प्रकाशित करते हुए (पभासेमाणा) शोभित करते हुए (तेणं) वे असुरकुमार (तत्थ ) वहां (साणं साणं भवणावास सय सहस्साणं) अपने-अपने लाखों भवनों का (सागं साणं सामाणियसाहस्सीणं) अपने-अपने हजारों सामा'निक देवों का (साणं साणं तायतीसाणं) अपने - अपने चायत्रिंशक देवों का (साणं साणं लोगपालाणं) अपने-अपने लोकपालों का (साणं કારી શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર पडेरेसा (कल्लाणगमल्लाणुलेवणधरा) दयालुारी भाषाओ तथा क्षेय ने धारणुं १२वा वाणा ( भासुरबोंदी ) हेहीप्यमान शरीरवाजा ( पलंबवण मालाधरा) साखी वनभाणामना धा२४ (दिव्वेणं वन्नेणं) अद्दभुत वर्णु थी (दिव्वे णं गंघेणं) मद्दूलुत सुगंधथी (दिव्वेणं फासेणं) महूलुत स्पर्शथी (दिव्वेणं संघयणे णं) द्विव्य सडुननथी (दिव्वेणं संद्वाणेणं) दिव्य यातिथी (दिव्वाए इड्ढीए) द्विव्य समृद्धि थी (दिव्वाए जुइए) हिव्यतिथी (दिव्याए पभाए) द्विव्थ अलाथी (दिव्वाए छायाए) द्विव्यधुतिथी ( दिव्वार अच्चीए) द्विव्य ज्योतिथी (दिव्वे णं.तेएणं) द्विव्य तेभ्थी (दिव्याए लेसाए) द्विव्य शारीरि४ वर्षा सौन्दर्यथी (दस दिसाओ) हशेहिशामाने (उज्जोवेमाणा) प्राशित ४२ ( पभा से माणा ) शोलित - ५२ता (तेणं) ते असुरकुमारी ( तत्थ ) त्या ( साणं साणं भवणावाससयसहस्साणं) पोत पोताना साचो लवनाने (साणं साण सामाणियसाहस्रिणं) पोत पोताना डलरो सामानि हेवाना (साणं साणं तायत्तीसाणं) पोतपोताना त्रायस्त्रिशदेवाना Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०० प्रोपनाले स्वासाम् अग्रहिषीणाम्, स्वासां स्वासां परिपदाम्, स्वेपां स्वेपाम् अनीकानाम् स्वेषां स्वेषाम् अनीकाधिपतीनाम्, स्वासां स्वासाम् आत्मरक्षकदेवसाहसीणाम्, अन्येपाञ्च बहूनाम् भवनवासिनाम् देवानाञ्च देवीनाश्च आधिपत्यम्, पौरपत्यम्, स्वामित्वम् भरी त्वम्, महत्तरकत्वम्, आज्ञेश्वरसेनापत्यं कुर्वन्तः पालयन्तः 'महता. ऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदगपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् मोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति ।।सू० ।। १८ ॥ साणं अग्गमहिसीणं) अपनी-अपनी पटरानियों का (साणं साणं परिसाणं) अपनी-अपनी परिषदों का (साणं साणं अणियाण) अपनी -अपनी अनीकाओं का (साणं साणं अणियाहिवईणं) अपने-अपने अनीकाधिपतियों का (साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं) अपनेअपने सहस्रों आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिंच चहणं) अन्य भी यहतसे (भवणवासीणं देवाण य देवीण य) भवनवासी देवों और देवियों का (आहेवच्च) अधिपतित्व (पोरेवच्चं) पुरपतित्व-अग्रेसरपन (सामिस) . स्वामीपन (भहित) भर्तृत्व (महत्तरगतं) महत्तरपन (आणाईसरसेणाचच्चं) आज्ञा-ईश्वर-सेनापतित्व (कारेमाणा) कराते हुए (पालेमाणा) पालते हुए (महताहतनगीत वाइयतंतीतलताल तुडियघणमुइंगपडुप्प वाइयरवेणं) आहत नृत्य, गीत, वादन एवं तंत्री तल ताल घन मृदंग के बजाने से उत्पन्न महान् ध्वनि से (दिव्वाइं भोगभोगाई) दिव्य भोगोपभोग (भुंजमाणा) भोगते हुए (विहरति) रहते हैं ॥१८॥ . (सार्ण साणं लोगपाला 'ण) पात पातामा ४पासना (साणं साणं अग्गमहीसीणं पोत पतनी ५८२४ायोना (साणं साणं परिसार्ण) पात पातानी परिषहीना (साणं साणं अणियाणं) पात पातानी सेनाना (साणं साणं अणियाहिवईणं) पात पातानी सेनामा मधिपतियाना (साणं साणं आयरक्खदेवसहस्सीणं) पात घाताना डा। माम२६४ हेवाना (अन्नेसिच बहूणं) ilan Yध (भवणचासीणं देवाण य देवीण य) सवनवासी हेवे। सने हवीयाना (आहेचच्च) मधिपति पार (पोरेवच्चं) पु२५तित्व-मस२पा (सामित्त) स्वाभीपा (भट्टित्त) मतत्व (महत्तरगत्त) भउत्त२५ (आणाईसरसेणावच) माज्ञा-श्व२-सेनापति१ (कारेमाणा) ४२ता य४i. (पालेमाणा) nal it (महयाहतनZगीतवाइयतंतीतलतालतुडियघनमुइंगपडुप्पवाइयरवेण) माउत, नृत्य, गीत, पाहन तभर तत्री तो तो धन मुहान उपाथी उत्पन्न यता महान् पनिथी (दिव्वाई भोग भोगाई) हिव्य-लोगो५ लोप (मुंजमाणा) लागवता (बिहरंति) रहेछ. ॥१८॥ Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ०१ टीका-अथासुरकुमारादीनां पर्याप्तापर्याप्तकानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! असुरकुमाराणां देवाणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले, असुरकुमाराणां देवानां 'पज्जत्तापज्जत्ताणं पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि णं भंते ! असुरकुमारा देवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले, असुरकुमारादेवाः परिवसन्ति ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः, 'अभी उत्तर जोयणसयसहस्सवाहल्लाए उवरि' अशीतिसहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्यायाः-अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तरायाः उपरि-ऊर्ध्व भागे 'एग जोयण सहस्सं ओगाहित्ता' एकं योजनसमस्रम् अवगाह्य-अवतीर्य 'हेटाचेगं जोयणसहस्संवज्जित्ता' अधः अधोभागे चैकं योजनसहस्र वर्जयित्वा' 'मज्झे अट्ठहुत्तरे जोयणसयसहस्से' मध्ये-मध्यभागे, अष्टसप्ततौ योजनशतसहस्र-अष्टसप्ततिसहस्राधिक लक्षयोजनेषु 'एत्थ णं असुरकुमाराणं देवाणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थाने, असरकुमाराणाम् देवानाम् 'चउसहिं भवणावासयसहस्सा भवंतीति मक्खाय' चतुष्पष्टिः ___टीकार्थ-अब पर्याप्त और अपर्याप्त असुरकुमार आदि के स्थान आदि की प्ररूपणा प्रारंभ की जाती है । गौतम स्वामी ने प्रश्न कियाभगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त असुरकुमार देवों के स्थान कहां है? इस प्रश्न को स्पष्टता के लिए प्रकारान्तर से कहते हैं-भगवन् ! असुरकुमार देव कहां निवास करते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! एक लाख अस्सी हजार योजन -मोटी इस रत्नप्रभा पृथिवी के ऊपरी भाग से एक हजार योजन अव. गाहन करके और नीचे से एक हजार योजन को छोड कर बीच के एक लाख अठहत्तर हजार योजनों में असुरकुमार देवों के चौसठ ટીકાઈ—હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અસુરકુમાર આદિના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણને પ્રારંભ કરાય છે. ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો-હે ભગવન ! પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત અસુરકુમાર દેના સ્થાન કયા છે ? આ પ્રશ્નની સ્પષ્ટતાને માટે - પ્રકારાન્તરથી કહે છે–ભગવદ્ ! અસુરકુમાર દેવ કયા નિવાસ કરે છે? શ્રીભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ ! એક લાખ એંસીહજાર યોજન મોટી આ રત્ન પ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના ભાગથી એક હજાર એજન અવગાહન કરીને અને નીચેના એક હજાર એજનનને છોડીને વચલા એક લાખ અડસઠ હજાર યોજનમાં અસુરકુમાર દેના ચેસઠ લાખ ભવનાવાસ છે, એમ મેં તથા અન્ય તીર્થ કરે એ કહ્યું છે. તે ભવનનું વર્ણન આ પ્રકારે છે. Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०२ प्रज्ञापनासूत्र भवनावासशतसहस्राणि-चतुष्पष्टिलक्षभवनावासा भवन्ति इति आख्यातम् - कथितम् मया महावीरेण, अन्यैस्तीर्यद्भिश्चेत्याशयः, अथ तद् भवनस्वरूपमाह-'तेणं भत्रणा बाहिं वहा अंतो चउरंसा' तानि खलु चतुष्पष्टिर्भवनानि वहिर्मागे, वृत्तानि-वर्तुलानि, अन्तः-मध्ये, आभ्यन्तरे इत्यर्थः, चतुरस्राणि-समचतुरस्राकाराणि, 'अहे पुक्खरकन्नियासंठाणसंठिया' अधः-अधस्तनभागे पुष्करकर्णिका संस्थानसंस्थितानि तत्र कणिका खलु उन्नत समचित्रविन्दुकिनीरूपा वोध्या, पुष्करस्य-कमलस्य या कर्णिका तस्याः संस्थानम्-आकारस्तेन संस्थितानि-व्यवस्थितानि इत्यर्थः, 'उक्किण्णंतरविउलगंभीरखायफलिहा' उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि, उत्कीर्णमिव उत्कीर्णमतीवव्यक्तमित्यर्थः, उत्कीर्णमन्तरं यासां खातपरिखाणाम् ता उत्कीर्णान्तराः खातपरिखाः खाताश्च - परिखाश्चेति खातपरिखाः, उत्कीर्णान्तरा:-विपुला:-विस्तीर्णाः, प्रचुरा वा, गम्भीराः-अलब्धमध्यभागाः खातपरिखा येपां भरनानां परितस्तानि उत्कर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखानि, तत्र परिखानाम उपरिविशाला अधः संकुचिता भवति, खातन्तु उभयत्रापि सममिति उभयोः परस्परं विशेषः, 'पागारट्टालयकवाड - तोरणपडिदुवारदेसभागा' प्रकाराहालककपाटतोरण प्रतिद्वारदेशभागानि प्रति- लाख भवनावास हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थकरों ने कहा है। उन भवनों का वर्णन इस प्रकार है___ असुरकुमारों के वे भवन बाहर से वर्तुलाकार हैं, भीतर से चौकोर हैं और नीचे पुष्कर की कर्णिका के आकार के हैं । कणिका उन्नत एवं समान :चित्र-विचित्र विन्दु रूप समझनी चाहिए । उन भवनों के चारो ओर खाइयां और परिखाएं हैं, जिनका अन्तर स्पष्ट - प्रतीत होता है । वे इतनी गहरी हैं कि उनके मध्यभाग का पता नहीं लगता। इनमें जो ऊपर चौडी हो और नीचे संकडी हो वह परिखा कहलाती है और ऊपर-नीचे समान हो उसे खात (खाई) कहते हैं। यही परिखा और खाई में अन्तर है । प्रत्येक भवन में प्राकार, साल, અસુરકુમારના તે ભવન બહારથી ગેળ છે, અંદર થી ચોરસ છે અને નીચે પુષ્કર (કમળ) ની કણિકાના આકારના છે. કર્ણિક ઉન્નત તેમજ સમાન ચિત્ર વિચિત્ર બીન્દુરૂપ સમજવી જોઈએ. તે ભવનોની ચારે બાજુએ ખાઈઓ અને પરિખાઓ છે. તે એટલી ઊંડી છે કે તેમના મધ્ય ભાગને પત્તો નથી લાગતો, તેમાં જે ઊપરથી પહોળી હોય અને નીચેથી સાકડી હોય તે પરિખાં કહેવાય છે અને જે ઉપર નીચે સમાન હોય તેને ખાત કહે છે. આજ પરિખા અને ખાઈમાં તફાવત છે પ્રત્યેક વનમાં પ્રાકાર, સાલ, અટ્ટાલક, કપાટ, તેરણું Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७०३ , भवनं प्राकारेषु सालेषु अट्टालक पाटतोरणप्रतिद्वाराणि अट्टालका पाटतोरण प्रतिद्वाररूपा देशभागा देशविशेषा येषु तानि प्राकाराट्टालककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, तत्राट्टालकाः - प्राकारस्योपरि भृत्याश्रयविशेषाः, कपाटानि - प्रतोलद्वारसत्कानि. तोरणानि - प्रतोलीद्वारेषु, प्रतिद्वाराणि - -स्थूलद्वारापान्तराल-, aaf लघुद्वाराणि, तथा 'जंतसयग्धिमुसलसंढि परियारिया' यन्त्रशतघ्नीमुशलमुसण्ढीपरिवारितानि, यन्त्राणि नानाविधानि शतघ्न्यः - महायष्टयः 'तोप' इति प्रसिद्धा वा आयुद्धविशेषा, यासां पातेन पुरुषशतम् हन्यते इत्यर्थः, मुशलानिं प्रसिद्धानि, मुसण्ढः प्रहरणविशेषाः, तैः परिवारितानि समन्ताद् वेष्टितानि, अतएव-'अउज्झा' अयोध्याः, शत्रुभिर्योढुमशक्यानि, अयोध्यत्वादेव 'सदा जया' सदा जयाः- सदा सर्वकालं जयो येषु तानि सदा जयानि सर्वकालं जयवन्तीत्याशयः, तथा 'सया गुत्ता' 'सदा गुप्तानि - सर्वकालं प्रहरणैः पुरुषैश्च योद्धृभिः रक्षितानि अट्टालक, कपाट, तोरण और प्रतिहार बने हुए हैं । प्राकार के ऊपर भृत्यवर्ग के रहने के लिए बने हुए स्थान अहालक कहलाते हैं । कपाट प्रतोली द्वारों के समझने चाहिए । बडे बडे द्वारों के निकट जो छोटे द्वार बने रहते हैं, वे प्रतिद्वार कहलाते हैं । असुरकुमारों के वे भवन यंत्रों, शतनियों, मुशलों तथा मुसंदियों से युक्त होते हैं । इनमें से यंत्र वहां नाना प्रकार के होते हैं । महायष्टि को अथवा 'तोप' नाम प्रसिद्ध शस्त्र को शतघ्नी कहते हैं, जिसके एक बार चलने से सौ पुरुषों का घात हो जाता है । मुसल प्रसिद्ध है जिसे 'मूसल' कहते हैं। मुसण्डी भी एक प्रकार का शस्त्र है । इन सब शस्त्रों से वे भवन सुसजित रहते हैं, इस कारण वहां शत्रु युद्ध करने में असमर्थ रहते हैं और इसीसे वे सदैव जयशील होते हैं । वे सदा शस्त्रास्त्रों से तथा योद्धाओं से रक्षित रहते हैं । उन भवनों અને પ્રતિદ્વાર ખનેલા છે. પ્રાકારના ઊપર નૃત્ય વર્ગને રહેવાને માટે અનેલા ” સ્થાન અટ્ટાલિક કહેવાય છે. કપાટ પ્રતાલિદ્દારના સમજવાં જોઈએ. મેટાં મેટા દ્વારાની સમીપ નાના દ્વાર આવેલા હાય તે પ્રતિદ્વાર કહેવાય છે. + અસુરકુમારેાના ભવન યંત્રા, શતનીઓ, મુસલા તથા મુસડીયેા વાળાં હાય છે. તેમાં યંત્રા નાના પ્રકારના હૈાય છે. મહાયષ્ટિ અગર તેાપના નામે જાણીતા શસ્રને શતઘ્ની કહે છે કે જેને એકવાર ચલાવવાથી સે પુરૂષોને સંહાર થાય છે. મુસલ પ્રસિદ્ધ છે જેને સાંબેલું કહેવામાં આવે છે. મુસડી પણ એક જાતનુ શસ્ત્ર છે. આ ખધા શસ્રો થી તે ભવના સુસજ્જિત હાય છે, તેથી શત્રુએ યુદ્ધ કરવામા અસમ અને છે, તેથી તેઓ સદૈવ જયશીત થાય Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०४ प्रज्ञापनासूत्रे 'अडयालको गरइया' अष्टचत्वारिंशम् कोष्टकरचितानि - अष्टचत्वारिंशदभेदभिन्नविच्छित्तिकलिताः कोष्ठकाः - अपवरकाः रचिता - निर्मिता येषु तानि तथा विधानि, ‘अडयालकयवणमाला' अष्टचत्वारिंशत् कृतवनमालानि-अष्टचत्वारिंशभेदभिन्नविच्छित्तयः कृता वनमाला येषु तानि अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि, पुनः की शानि इत्याह- ' खेम ।' क्षेमाणि परकृतोपद्रवरहितानि, 'सिवा' शिवानि सर्वदा माङ्गल्योपेतानि 'किंकरामरदंडोवरक्खिया' किङ्करामरदण्डो परक्षितानि किरा - भृत्यभूता ये मरास्तै दण्डैः करणभूतैः, उाक्षितानि 'लाडल्लोइयमहिया' लिप्तोपलिप्तम हितानि 'लाइय' लिप्तं भूमेर्गोमयादि नोपलेपनम् 'उल्लोइयं उपलिप्तं कुख्यानां संसृष्टीकरणम् ताभ्यां लिप्तोपलिप्ताभ्यां महितानि अर्चितानि, गोसीससरसरत्तचंदणददर दिनपंचगुलितला' गोगी पैसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चागुलितलानि गोशीर्षनामकचन्दनेन सरसरक्तचन्दनेन च दर्दरेण बहुलेन, चपेटाप्रकारेण वा दत्ताः पञ्चाङ्गुलयस्तला हस्तका येषु तानि गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्त पञ्चाङ्गुलितलानि, 'उवचितचंदणकळसा' उपचितचन्दनकलशानि उपचिताः - निवेशिताः, चन्दनकलशाः - माङ्गल्यघटा येषु तानि उपचित'चन्दनकलशानि 'चंदणघड सुकयतोरणपडिदुवार देस भागा' चन्दनघटैः - चन्दनकलशैः सुकृतानि सुष्ठु विहितानि शोभितानीत्यर्थः, यानि तोरणानि तानि में अडतालीस कोष्ठ (कोठे) बने हुए हैं । अडतालीस ही वनमालाएं बनी रहती हैं । वे शत्रुकून उपद्रव से रहित एवं सदैव मंगल से युक्त होते हैं। किंकर देवों के दंडों से रक्षित होते हैं । लिपे पुते रहने के कारण अत्यन्त प्रशस्त प्रतीत होते हैं । गोशीर्ष नामक चन्दन तथा सरस लाल चन्दन के वहां हाथ लगे हुए हैं जिनमें पांचों रंगलियाँ उछरी हुई होती हैं । उनमें मंगलघट स्थापित किए हुए हैं । उनके प्रतिहार देशभाग में चन्दन चर्चित घंटों के सुन्दर तोरण बने हुए हैं। वहां भवनों के अधोभाग- फर्श से लेकर ऊपरी भाग छत છે. તેઓ સદા શસ્ત્રોથી તથા ચેÇાએથી રક્ષિત રહે છે. આ ભવનેામાં અડતાલીસ કેાઠા ખનેલા હેાય છે. અડતાલીસવનમાળાએ બનેલી હેાય છે. તેએ શત્રુકૃત્ ઉપદ્રવે વગરના અને સદૈવ મંગલ થી યુક્ત હેાય છે. કિરદેવાના દડાઓથી રક્ષિત હાય છે ગેશી (ગેરી) ચન્તન તેમજ સરસલાલ ચન્દનના ત્યાં થાપા દિધેલા હાય છે કે જેમા પા૨ે આગળીએ પડેલી હેાય છે. તેમાં મંગલ ઘડાઓ મૂકેલા હાય છે. તેમના દરેક દ્વાર પ્રદેશમાં ચન્તન ચર્ચિત ઘડાના સુન્દર તેારણુ ખનેલા હેાય છે. ત્યાં ભવાની નીચેના ભાગમા ફેશ તેમજ ઊપરના ભાગની છત સુધી લાખી લાંખી ગેાળાકાર પુષ્પ માળાઓ Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७०५ 2 चन्दनघटसुकृततोरणाणि - प्रतिद्वार देशभागे येषु तानि चन्दनघटसुकृत तोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, तथा 'आसत्तोसत विउलग्घारियमल्लदामकलावा' आसक्तोत्सक्तविपुलवृत्तन्याघारित माल्यदामकलापा: आ-आवाङ् अधोभूमौ सक्तः - आसक्तः, भूमौ संलग्नः इत्याशयः, ऊर्ध्वम् उपरि सक्तः - उत्सिक्तः, उल्लोच ले संबद्ध इत्यर्थः, विपुल:- प्रचुरः, विस्तीर्णो वा वृत्तः वर्तुलः, गोलाकार इत्यर्यः, व्याधारितः - प्रलम्बितो माल्यदामकलापः - पुष्पमाला समुदायो येषु तानि आसक्तो - त्सक्तविपुल वृत्तप्रलम्बितमाल्यदामकलापानि तथा 'पंचवन्न सरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिया' पञ्चवर्ण सरससुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितानि पञ्च वर्णेन सरसेन सुरभिणा मुक्तेनाक्षिप्तेन पुष्पपुञ्जस्वरूपेण उपचारेण-प्रक्षिप्तेन कलितानि युक्तानि इति पञ्चवर्ण सरस सुरभिमुक्तपुप्पपुञ्जोपचारकलितानि तथा 'कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्क डज्अंतधृवमघमत्रंत गंधुद्ध्याभिरामा' कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्क धूपमघायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि तत्र कालागुरुः - प्रसिद्धो गन्धद्रव्यविशेषः, कुन्दुरुष्क: - चीडापदवाच्यः सुगन्धद्रव्यविशेषः तुरुष्कम् - सिल्हाकम् 'लोवान' इति भाषाप्रसिद्धम् एतेषां धूपस्य सघमघायमानेन प्रसृतेन गन्धेन उद्घृतेन - इतस्ततो विप्रसृतेन अभिरामाणि - रमणीयानि 'सुगंध वरगंधिया' सुगन्धवरगन्धिताः वासास्तेषां गन्धोऽस्ति एषु इति सुगन्धवरगन्धितानि, अतएव 'गंधवट्टिभूया' गन्धवर्ति-भूतानि - सौरभ्यातिशयेन गन्धद्रव्यगुटिका सहशानि, ' अच्छरगण संघसंविभिन्ना' अप्सरोगण सङ्घविकीर्णानि, अप्सरसां गणानां संवेन-समुदायेन सम्यग् - रमणीयतया विकीर्णानि - व्याप्तानि इत्यप्सरो गणसंघ विकीर्णानि, 'दिव्वतुडियसद्द संपणादिया' दिव्य त्रुटितशब्दसंप्रणादितानि, तक लम्बी-लम्बी गोलाकार पुष्पमालाएं लटकी हुई होती हैं । वे पांच वर्णों के बिखरे हुए ताजा एवं सौरभमय पुष्पों के उपचार से युक्त हैं । काले अगर, कुन्दुरुक्क अर्थात् चीडा तथा लोबान की महकती हुई धूप की सुगंध के कारण वे भवन अतिशय रमणीय प्रतीत होते हैं । उत्तम सुगंध से सुगंधित हैं । इस कारण ऐसे जान पडते हैं जैसे सुगंध द्रव्य की गुटिका हों । वे अप्सरा गणों के समूह से व्याप्त होते લટકી રહેલી હેાય છે. તે પાંચ રંગના વિખરાયલા તાજા અને ખીલેલા. પુષ્પાની સુગન્ધથી ભરપુર અને ખુશમેાદાર હેાય છે. કાળું અગરૂ ચન્દન, કુન્તક અર્થાત્ ચિડા તથા લેાખાનના મહેકતા સુગન્ધથી સુગન્ધિત અને તેથી અતિશય રમણીય જણાતા હતા આમ ઉત્તમ સુગન્ધથી સુગન્ધિત છે. તેથી એમ જણાય છે કે જાણે સુગન્ધ, દ્રવ્યેાની શુટિકાએ છે. તેઓ અપ્સરાગણાના સમૂહથી વ્યાપ્ત છે. ત્યાં દિવ્યવીણા, વેણુ, મૃદંગ આદિ વાદ્યોના મનેાહર ધ્વનિ શ્રેતાએના મનને प्र० ८९ Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०६ प्रधापनासूत्र दिव्यानाम्-अपूर्वाणाम् त्रुटितानाम्-वीणावेणु मृदगादीनां वाद्यविशेषाणाम् शब्दैः कलकलध्वनिभिः संप्रणादितानि-सम्यक् श्रोतृजनमनोहारितया प्रकृष्टतया शब्दायितानि 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नमयानि, सर्वात्मना-कात्स्न्र्येन, रत्नमयानि सकलरत्नमयानि इत्यर्थः, 'अच्छा' अच्छानि-स्फटिकादिवदतिरबच्छानि, 'सण्डा' श्लक्ष्णानि-स्निग्ध पुद्गलस्कन्धनिर्मितानि 'लण्हा' ममृणानि-कोमलानि, 'घट्टा' घृष्टानि पापाणादि शिलावत् तीक्ष्णशाणेन घृष्टानीव 'महा' मृष्टानि-पापाणवत् सुकुमारशाणया संशोधितानि ‘णीरया' नीरजांसि-स्वाभाविक रजोराहित्येन, 'निम्मला' निर्मलानि-आगन्तुकमलाभावात् 'निप्पंका' निप्पङ्कानि-कलकरहितानि, 'निकंकडच्छाया' निष्कङ्कटच्छायानि-निष्कङ्कटा-निष्कवचा उपघातरहिता इत्यर्थः, छाया-कान्ति]पां तानि निष्कङ्कटच्छायानि देदीप्यमानकान्ति युक्तानि 'सप्पभा' सप्रमाणि-स्वरूपेण प्रभावन्ति, 'सस्सिरीया' सश्रीकाणि श्रिया परमशोभया, युक्तानि-सश्रीकाणि 'समिरीझ्या समरीचिनि-बहिनिर्गतकिरणसमूहानि, 'सउज्जोया' सोद्योतानि, वहिः स्थितवस्तुसमुदायप्रकाशनहैं। वहां दिव्य वीणा, वेणु, मृदंग आदि वाद्यों की मनोहर ध्वनि श्रोताओं के मन को हरण करती रहती है और वे भवन उस ध्वनि से सदा गूंजते रहते हैं । असुरकुमारों के वे भवन पूर्ण रूप से रत्नमय होते हैं, स्फटिक आदि के समान अतीव स्वच्छ होते हैं, स्निग्ध पुद्गल स्कंधों से निर्मित्त और कोमल होते हैं । पापाण आदि की शिला के समान घिसे हुए और अत्यन्त बारीक छैनी से घिसी हई पाषाण प्रतिमा के समान चिकने होते हैं। वे नीरज अर्थात् स्वाभाविक रज से रहित, निर्मल अर्थात् आगन्तुक मल से रहित, निष्पंक अर्थात् कलंक से रहित तथा उपघात या आवरण से रहित छाया वाले होते हैं । स्वरूप से ही प्रभा युक्त होते हैं । परम शोभा से सम्पन्न होते हैं। उनमें से किरणों का समूह बाहर निकलता रहता है । वे उद्योत- હરીલે છે. અને તે ભવન આ વિનિથી સદા ગુંજ્યા કરે છે. અસુરકુમારના આ ભવન પૂરેપુરા રત્નમય છે. સ્ફટિક વિગેરેની જેમ અતીવ સ્વચ્છ હોય છે. સિનગ્ધ પુદ્ગલ સંઘથી નિર્મિત અને કેમલ હોય છે. પાષાણની શિલાની જેમ ઘસેલા અને અત્યન્ત બારિક છીણીથી ઘસેલી પાષાણુ પ્રતિમાઓના સરખા સુંવાળા હોય છે તેઓ નીરજ અર્થાત સ્વાભાવિક રજ રહિત, નિર્મળ અર્થાત આગન્તુક મળ વિનાના નિપંક કલંકરહિત તથા ઉપઘાત અથવા (આવરણ) રહિત છાયાવાળી હોય છે. સ્વરૂપથી જ પ્રભાવાળાં હોય છે પરમ શોભાથી સંપન્ન હોય છે, તેઓમાથી કિરણોને સમૂહ બહાર નિકળતા રહે છે, તેઓ Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि -७०७ कराणि, 'पासाईया' प्रसादीयानि-प्रसादाय आनन्दाय हितानि इति प्रसादीयानि मनसः प्रसत्तिकारीणि, 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयानि-दर्शनयोग्यानि यानि अवलोकयतश्चक्षुपी न श्राम्यतः न वा तृष्यतः 'अभिरूवा' अभिरूपाणि-अभिसर्वद्रष्ट्रमनः प्रसादानुकूलतया अभिमुखा संमुखागतमिवरूपं येषां तानि अभिरूपाणि-अत्यन्तरमणीयानि इत्याशयः अत एव 'पडिरूवा' प्रतिरूपाणि, प्रतिविशिष्टं रूपं येषां तानि-प्रतिरूपाणि द्रष्टणां प्रतिरूपग्राहकाणि प्रतिक्षणं वा नवं नवं रूपं येषां तानि प्रतिरूपाणि तत्र-द्रष्टारः सहस्रशः प्रतिविम्बिता सन्ति, 'एत्थ णं असुरकुमाराणं देवाणं' अत्र खलु-उपयुक्तस्थलेषु असुरकुमाराणाम् देवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि सन्ति, 'उववाए णं लोयस्स असंखेज्जइसागे' उपपातेन-उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमो भागो यस्य सः भागः, 'समुग्धाए णं' समुद्घातेन-समुद्घातापेक्षया, इत्यर्थः, 'लोयस्स असंखेजइ भागे' लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमभागो भवति, 'सहाणे णं लोयस्स असंखेजइभागे'स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमभाग इत्यर्थः, तत्थ णं वहवे असुरकुमारा देवा परिवसंति' तत्र खल बहवः-अनेके-असुरकुमारा देवाः परिवयुक्त होते हैं अर्थात् बाहर स्थित वस्तुओं को भी प्रकाशित करते हैं।' मन में प्रसन्नता उत्पन्न करते हैं। उन्हें देखते-देखते नेत्रों को तृप्ति नहीं होती । सर्व दर्शकों को रुचिकर होते हैं और अतिशय रमणीय होते हैं। उनमें प्रतिक्षण नया-नया रूप दृष्टि गोचर होता है। इन उपर्युक्त स्थलों में पर्याप्त तथा अपर्याप्त असुरकुमारों के स्वस्थान कहे गए हैं। उपपात की अपेक्षा वे लोक के असंख्यातवें भाग में हैं, समुद्घात को अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में हैं और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। इन स्थानों में बहुत-से असुरकुमार देव निवास करते हैं। ઉદ્યોત યુક્ત હોય છે અર્થાત્ બહાર રહેલી વસ્તુ ને પણ પ્રકાશિત કરે છે, મનમાં પ્રસન્નતા ઉત્પન્ન કરે છે. તેઓને જોઈ જોઈને આંખો ઘરાતી જ નથી. બધા જોનારાને રૂચિકર હોય છે અને અતિશય રમણીય હોય છે તેમાં ક્ષણે ક્ષણે નવું રૂપ દ્રષ્ટિ ગોચર થાય છે. આ ઉપર્યુક્ત સ્થાનમાં પતે તથા અપર્યાપ્ત અસુરકુમારના સ્થાન કહેલાં છે. ઉપ૨ાતની અપેક્ષાએ તેઓ લેકના અસંખ્યતમ ભાગમાં છે. સમુદ્ર ઘાતની અપેક્ષાએ પણ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે. Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivate ઉન્ટ " " सन्ति, ते असुरकुमारा देवाः 'काला' - कृष्णवर्णाः, 'लोहियक्खविंवोट्ठा' लोहिताक्षबिम्बोष्ठाः, लोहिताक्षरत्नवद्विम्बफडवच रक्की ओष्ठौ येषां ते लोहिताक्षविम्बष्ठाः, अत्यन्त रक्तौष्ठा इतिभावः, 'धवलपुप्फदंता' धवलपुष्पदन्ताः, धवलपुष्पं कुन्दादि'असियकेसा' असितकेशाः पुष्पम्, तदिव श्वेताः दन्ता येषां ते धवलपुष्पदन्ताः, - असिताः - कृष्णवर्णाः केशाः येषां ते असितकेशाः, ते च दन्ताः केशाश्चैषाम् वैक्रिया द्रष्टव्याः, नो नैसर्गिकाः तेषां वैक्रियशरीरत्वात, 'वामे एगकुंडलधरा' वामे एककुण्डलधराः, वामकर्णावसक्तकुण्डलधारिणः तथा 'अदचंदणाणुलित्तगत्ता' आर्द्रचन्दनानुलिप्तगात्राः, आर्द्रेण क्लिन्नेन सरसेन इति भावः, चन्दनेन अनुलिप्तम्, गात्रं येषां ते आर्द्रचन्दनानुलिप्तगात्राः, 'ईसीसिलिंध पुप्फपगासाई' ईपच्छिलिन्धपुष्पप्रकाशानि, ईपत् - किञ्चित् शिलिन्त्रपुष्पप्रकाशानि, शिलिन्धपुष्पसहशवर्णानि किञ्चिद्रक्तानि, 'असंकिलिट्ठाइ' असंक्लिष्टानि, नितान्तानन्दजनकतया किञ्चिदपि संक्लेशानुत्पादकानि, 'सुहुमाई वत्थाई" सूक्ष्माणि - मृदुलघुस्पर्शानि वस्त्राणि 'पवरपरिहिया' प्रवराणि, परिहिताः - परिहितवन्तः, एवं 'वयं च पढमं समइकंता' वयश्च प्रथमम्-कौमारस्वरूपम्, समतिक्रान्ताः - उल्लधितवन्तः 'विइअसुरकुमार देव कृष्णवर्ग होते हैं। उनके ओष्ठ लोहिताक्ष रत्न एवं विम्बफल के समान रक्तवर्ण होते हैं । कुन्द आदि के श्वेतवर्ण पुष्पों के समान उनके दांत श्वेत होते हैं । केश काले होते हैं । ये दांत और केश वैक्रिय समझने चाहिए, औदारिक पुद्गलों के नहीं, क्योंकि उनका शरीर वैक्रिय होता है । असुरकुमार देव अपने वाएं कान में कुंडल धारण करते हैं । उनका शरीर सरस चन्दन से अनुलिप्त रहता है । वे किंचित् शिलिन्ध पुष्प के सदृश अर्थात् हल्के लाल रंग के तनिक भी संक्लेश न उत्पन्न करने वाले अतीव आनन्दजनक तथा मुलायम एवं बारीक वस्त्र को पहनते हैं । वे सदा ऐसे तरुण આ સ્થાનમા ઘણા બધા અસુરકુમારદેવ નિવાસ કરે છે. અસુરકુમારદેવ કાળા રંગના હેાય છે. તેમના હાઠ લેાહિતાક્ષરન અને બિમ્બ ફળના સમાન લાલરગના હેાય છે. કુન્દ આદિના શ્વેત પુષ્પાના સમાન તેમના દાંત શ્વેત હાય છે. કેશ કાળા હેાય છે. આ દાત અને કેશ વૈક્રિય સમજવા જોઇએ ઔદ્યારિક પુદ્ગલેાના સમજવા નહી. કેમ કે તેમના શરીર વૈકિય હાય છે. 1 અસુરકુમાર દેવ પેાતાના ડાબા કાનમાં કુડલ ધારણ કરે છે. તેમના શરીર સરસ ચન્તનથી અનુલિસ હાય છે. તેઓ કંઇક શિલિન્ત્ર પુષ્પની જેમ આછા લાલ રંગના, જરાપણ સ ́કલેશ ઉત્પન્ન નહી કરનારા—ખૂબ આનંă જનક તથા મુલાયમ તેમજ ખારીક વસ્ત્ર પહેરે છે. તેઓ હમેશા એવા તરૂણુ Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७०९ यं च वयं असंपत्ता' द्वितीयञ्च वयः-मध्यमलक्षणं युवत्वम्, असंप्राप्ताः, तदेवाह'भद्दे जोव्वणे वट्टमाणा' भद्रे यौवने वर्तमानाः, भद्रे-अतिप्रशस्ये, यौवने-युवत्वलक्षणे वयसि, विद्यमाना इत्यर्थः, 'तलभंगयतुड़ियपवरभूसणनिम्मलमणिरयणमंडियभुया' तलभङ्गकत्रुटितप्रवरभूषणनिर्मलमणिरत्नमण्डितभुजाः, तलभङ्गकाःभुजालङ्करेण विशेषाः, त्रुटितानि-बाहुरक्षिकाः, अन्यानि च यानि प्रवराणिश्रेष्ठानि भूषणानि-वाहाभरणानि तेषु ये निर्मलाः मणयः-चन्द्रकान्तादयः, यानि च रत्नानि-इन्द्रनीलमभृितीनि तैर्मण्डितौ भुजौ हस्ताग्रौ येषां ते तलभङ्गकत्रुटितप्रवरभूपणनिर्मलमणिरत्नमण्डितसुजाः 'दसमुद्दामंडियग्गहत्या' दशमुद्रामण्डिताग्रहस्ताः, दशभिर्मुद्राभिर्मण्डितौ,-भूषितौ, अग्रहस्तौ येषां ते दशमुद्रामण्डि. ताग्रहस्ताः 'चूड़ामणिविचित्तचिंधगया' चूड़ामणिविचित्रचिह्नगताः, चूड़ामणिरूपं, चित्रम्-आश्चर्यजनकम् अद्भुतमित्यर्थः, चिह्न, गतं विद्यमान, येषां ते चूड़ामणि विचित्रचिह्नगताः 'सुरूवा' सुरूपाः-शोभनं रूपं सौन्दर्य येषां ते सुरूपाः परमसौन्दर्यसम्पन्नाः, 'महिडिया' महद्धिकाः, महतीऋद्धिर्भवनपरिवारादि सम्पतिर्येषां ते महद्धिकाः, 'महज्जुइया' महाद्युतिकाः महतीद्युतिः कान्तिर्येषां ते महाद्युतिकाः आभरणातिसम्पन्नाः 'महायसा' महायशसः महद्यशः सर्वदिव्यापिनीख्यातियेषां ते महायशसः 'महव्वला' महावताः-अद्वितीयऋद्धिरूपवलादिकिर्तियुक्ताः, प्रतीत होते हैं मानों प्रथम वय को पार कर चुके हों और द्वितीय वय को अभी तक प्राप्त न हुए हों, अर्थात् भद्र नव युवा अवस्था में रहते हैं । तलभंग नामक भुजाओं के आभूषणों में, त्रुटित अर्थात् बाहुरक्षकों -बखोरों में तथा अन्यान्य उत्तम आभूषणों में जडी हुई चन्द्रकान्त आदि मणियों एवं इन्द्रनील आदि रत्नों से उनकी भुजाएं मंडित रहती हैं । इन के अग्रहस्त दश मुद्रिकाओं से भूषित होते हैं । वे चूडामणि नामक अद्भुत चिह्न से युक्त होते हैं । उनका रूप अतिशय शोभन होता है। उनकी भवन एवं परिवार आदि ऋद्धि महान होती है। उनकी कान्ति तथा ख्याति महान् होती है । उनका अनुપ્રતીત થાય છે કે જાણે પ્રથમ વયવિતાવી ચૂક્યા હોય અને દ્વિતીય વયમા હજુ પ્રવેશ્યા ન હોય અર્થાત્ ભદ્ર નવ યુવા અવસ્થામાં રહે છે. તલભંગ નામના હાથના અભૂષણોમાં, ત્રુટિત નામના તથા બીજા આભૂષણોમાં જડેલી ચન્દ્રકાન્ત મણિ આદિ મણિ તેમજ ઈન્દ્રનીલ આદિ દિવ્ય રત્નોથી તેમની ભુજાઓ મડિત રહે છે. તેમના આગ્રહસ્ત મુદ્રિકાઓથી વિભૂષિત હેાય છે. તેઓ ચૂડા મણિ નામના અદ્ભુત ચિહ્ન થી યુક્ત હોય છે. તેમના રૂપ ખૂબ સુશોભિત હોય છે. તેમના ભવન અને વિશાલ પરિવાર આદિની ઋદ્ધિ મહાન હોય છે. તેમની Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१० . .. - अंडापनास 'महाणु भागा' महानुभागाः, अनुभावो वा शापानुग्रहादि सामर्थं येषां ते महानुभागाः, 'महासोक्खा' महासौख्याः, महत् सौख्यं येपां ते महासौख्याः, अनुपमसुखसम्पन्नाः 'हारविराइयवच्छा हारविराजितवक्षस्काः, हारेण-मुक्ताहारादीना विराजिते शोभिते वक्षस्थलं येषां ते हारविराजितवक्षस्काः, 'कडयतुडिययंभियभुया' कट कत्रुटितस्तम्भितभुजाः, कटकैः-वलयैः ‘पहुंचा' इति भाषा प्रसिद्धा, कलाचिकाभूपणविशेषैः, त्रुटितैः-केयूरैश्च, स्तम्भितौ संवद्धौ भुजौ हस्तौ येषां ते कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, 'अंगयकुंडलमट्टगंडयलकनपीठधारी' अङ्गादकुण्डलमृष्टगण्डतलकर्णपीठधारिणः अङ्गदानि-बाहुशीर्षभूपणविशेषरूपाणि, कुण्डले -कर्णभूषणविशेषरूपे एवं मृष्टी गण्डी कपोलो यैस्तानि मृष्टगण्डानि, कर्णपीठानि-कर्णभूषणविशेषरूपाणि धारयितुं शीलं येषां ते अगदकुण्डलमृष्टगण्डकर्णपीठधारिणः 'विचित्तहत्थाभरणा' विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रम्-अदभुतम् नानावर्णयुक्तं वा हस्ताभरगं-करभूपगं येषां ते विचित्रहस्ताभरणाः, 'विचित्तमालामउलीमउडा' विचित्रमालामालिमुकुटाः, विचित्रा नानावर्णा, पुष्पदामतयायुक्तानि मौलौ मस्तके मुकुटानि येषां ते विचित्रमालामौलिमुकुटाः, 'कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया' कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिताः, कल्याणकम्-कल्याणकारि, प्रवरं श्रेष्ठ, वस्त्रं परिहितं यैस्ते कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिताः 'कल्लाणगमल्लाणुलेभाग अर्थात् शाप एवं अनुग्रह का सामर्थ्य भी महान् होता है । वे अनुपम सुख से सम्पन्न होते हैं । उनका वक्षस्थल मोतियों आदि के हार से सुशोभित होता है । उनकी कलाइयां कटकों-वलयों से सुशोभित होती हैं और भुजाएं केयूरों से । वे अंगद, कुडल और कर्णपीठ के धारक होते हैं। हाथों में भी अद्भुत आभरणों को धारण करते हैं । उनके मस्तक का मुकुट अनेक वर्ग पुष्पमालाओं से युक्त होता है। वे कल्याणकारक और अत्युत्तम वस्त्र को धारण करते हैं। कल्याणकारी एवं श्रेष्ठ पुष्पमाला तथा अनुलेपन से युक्त होते हैं। ‘કાન્તિ તથા ખ્યાતિ મહાન હોય છે. તેમના શાપ અને અનુગ્રહ નું સામર્થ્ય પણ મહાન હોય છે. તેઓ અનુપમ સુખથી સંપન્ન હોય છે. તેઓના વક્ષ સ્થળ મેતિ આદિના કારણથી સુશોભિત હોય છે. તેમના કડાં કટક, વલયથી સુશોભિત હોય છે. અને ભુજાઓ કેયૂરોથી (સુભિતહાય છે.) તેઓ અગદ કડલ અને કર્ણ પીઠના ધારક છે. હાથમાં પણ અદ્દભુત આભરણોને ધારણ કરે છે. તેમના માથાના મુગટ અનેક ૨ગના પુષ્પમાળાઓથી યુક્ત હોય છે. તેઓ કલ્યાણકારક અને અત્યુત્તમવસ ને ધારણ કરનારા છે. કલ્યાણ કારી તેમજ શ્રેષ્ઠ પુષ્પમાલા તથા અનુપનથી યુક્ત હોય છે. તેમના શરીર Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७१२ वणधरा' वल्याणक माल्यानुलेपनधराः, कल्याणकम्-कल्याणकारि प्रवरं-श्रेष्ठम्, माल्यं-पुष्पसक, अनुलेपनञ्च धरन्तीतिकल्याणकप्रदरमाल्यानुलेपनधराः, तथा 'भासुरवोंदी' भास्वरवोन्दयः, भारवरा:-देदीप्यमानाः वोन्दयः-शरीराणि येषां ते भास्वरवोदय: शरीरयात्रको वोग्दिशब्दो, देशीयः, 'पलंवत्रणमालधरा' प्रलम्ववनमालाधराः, प्रलम्वाः वनमाला: धरतीति प्रलम्बवनमालाधराः 'दिवेणं वण्णेणं' दिव्येन-अपूर्वेण, वर्णन 'दिवेणं गंधेणं' दिव्येन गन्धेन, 'दिव्वेणं फासेणं' दिव्येन स्पर्शन, 'दिव्वेणं संघयणेणं' दिव्येन संहननेन, संहनेनेवशक्तिविशेपमपेक्ष्य संहनेन, न तु साक्षात् संहननेन, देवानाम् अस्थ्यभावेन अस्थिरचनात्मक संहननस्याभावात् 'दिव्वेणं संठाणेणं' दिव्येन संस्थानेन, 'दिव्वाए इड्डीए' दिव्यायाऋया धनपरिवारादिरूपया, 'दिव्वाए जुईए' दिव्यया घुत्या, 'दिव्याए पभाए' दिव्यया प्रभया, भवनावासव्याप्तया, 'दिव्याए छायाए' दिव्यया छायया-कान्त्या 'दिव्वाए अच्चीए' दिव्येन अर्चिपा, शरीरस्थितमणिरत्नादि ज्योतिषा, 'दिव्वेण उनके शरीर देदीप्यमान होते हैं। वे लम्बी वनमाला को धारण करते हैं । अपने दिव्य अपूर्व वर्ण से, दिव्य गंध से, दिव्य स्पर्श से, दिव्य संहनन से, दिव्य संस्थान से, दिव्य ऋद्धि-धनपरिवार आदि विभूति से, दिव्य घुति से, दिव्य भवन संबंधी प्रभा से, दिव्य कान्ति से, शरीर पर धारण किये हुए दिव्य मणि रत्न आदि की ज्योति से, दिव्य शारीरिक तेज से, दिव्य लेश्या से अर्थात् शरीर के वर्ण संबंधी सौन्दर्य से दशों दिशाओं को प्रकाशित करते हैं। - यहां 'संहनन' शब्द से साक्षात् संहनन नहीं समझना चाहिए, बल्कि संहनन जैसी एक प्रकार की शक्ति समझनी चाहिए । देवों के शरीर में अस्थियां नहीं होता, अतएव अस्थि रचना रूप संहनन भी नहीं होता । દેદીપ્યમાન હોય છે. તેઓ લાંબી વનમાળા ધારણકરે છે. પિતાના દિવ્ય અપૂર્વ વર્ણથી. દિવ્ય ગંધથી, દિવ્યપર્શથી, દિવ્ય સંહનનથી, દિવ્ય સંસ્થાનથી દિવ્યઋદ્ધિ-ધન પરિવાર આદિ વિભૂતિથી, દિવ્યવૃતિથી, દિવ્ય ભવનસંબન્ધી પ્રભાથી, દિવ્યકાન્તિથી. શરીર પર ધારણ કરેલા દિવ્યમણિ રતન આદિની તિથી દિવ્યશારીરિક તેજથી, દિવ્ય લેશ્યાથી અર્થાત શરીરના વર્ણ સબંધી સૌન્દર્યથી દશે દિશાઓને પ્રકાશિત કરે છે, Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१२ प्रमापनासूत्रे तेएणं' दिव्येन तेजसा, शरीरप्र नमन नावेग, 'दिव्याए लेस्साए' दिव्यया लेश्यया -शरीरवर्णसौन्दर्येण 'दसदिसाओ' दशदिशः, 'उज्जोवेमाणा' उद्योतयन्तः प्रकाशयन्तः 'प्रभासेमाणा' प्रभासयन्तः-शोमयन्तः, 'ते णं' ते खलु-अमुरकुमाराः, 'तत्थ' तत्र-उपर्युक्त स्थानेषु 'साणं साणं भवणावाससयसहस्साणं' स्वेपां स्वेपाम्-आत्मीयात्मीयानां, भवनावासशतसहस्राणां भवनावासलक्षाणाम्, 'साणं साणं सामाणियसाहस्तीणं' स्वसां स्वासाम्-आत्मीयात्मीयानाम्, सामानिकसाहस्रीणाम्, 'साणं साणं तायत्तीसाणं' स्वेपां स्वेताम् आत्मीयात्मीयानाम् त्रायस्त्रिंशकानाम्, 'साणं साणं लोगपालाणं, स्वेषां स्वेपां लोकपालानाम् 'साणं साणं अग्गमहिसीणं' स्वासां स्वासाम्, अग्रमहिपीणाम् पट्टराज्ञीनाम्, 'साणं साणं परिसाणं' स्वासां स्वासाम् आत्मीयात्मीयानाम् परिपदाम् 'साणं साणं अणियाणं' स्वेषाम् स्वेपाम्, अनीकानाम्-सैन्यानाम् 'साणं साणं अणियाहिबईणं' स्वैपां स्वेषाम् अनीकाधिपतीनाम्, 'साणं साणं आयरक्ख देवसाहस्सीणं स्वासां स्वासाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् 'अन्ने सिं च बहूणं' अन्येपाञ्च वहनाम् 'भवणवासीणं वे असुरकुमार उपर्युक्त स्थानों में अपने-अपने लाखों भवनावासों का, अपने-अपने सहस्रों सामानिक देवों का, अपने-अपने वायस्त्रिंश देवों का, अपने-अपने लोकपालों को, अपनी-अपनी अग्रमहिषियों का, अपनी-अपनी परिषदों का, अपनी-अपनी सेनाओं का, अपने -अपने सेनाधिपतिओं का, अपने-अपने सहस्रों आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य बहुसंख्यक भवनवासी देवों और देवियों का अधिपतित्व -रक्षण करते हुए, अग्रेसरपन करते हुए, स्वामित्व, भर्तृत्व महत्तरकत्व तथा आज्ञा-ईश्वर-सेनापतित्व करते हुए अर्थात् अपने-अपने આહીં સંહનન શબ્દથી સાક્ષાત્ સંવનન સમજવું ન જોઈએ પરંતુ સંહનન સરખી એક પ્રકારની શક્તિ સમજવી જોઈએ દેના શરીરમાં અસ્થિ એ નથી હોતાં, તેથીજ અસ્થિ રચના રૂપ સંહનન પણ નથી હોતું. આ અસુરકુમારે ઉપર્યુકત સ્થાનમાં પિત પિતાના લાખો ભવનાવાશેનો. પિત પિતાના હજારે સામાનિક દેના, પોત પોતાના ત્રાયશ્ચિંશ દેના, પિતપોતાના લેકપોલેના, પિતપતાની અગ્રમહિષિના. (પત્નિ) પિત–પિતાની પરિષદના પિત પિતાની સેનાઓના, પિત–પિતાના સેનાધિપતિના, પિતપિતાના હજારે આત્મરક્ષક દેવેના તથા અન્ય બહુ સ ખ્યક ભનવાસી દે અને દેવીના અધિપતિત્વ-રક્ષણ કરતા થકા અગ્રેસર પણું કરતા રહી, સ્વામિત્વ, ભવ, મહરકત્વ, તથા આજ્ઞા–ઈશ્વર–સેનાપતિત્વ પણું કરતા Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७१३ देवाण य देवीण य' भवनवासीनाम् देवानाञ्च देवीनाश्च ‘आहेवच्चं पोरेवच्छ' अधिपत्यम्, पौरपत्यम्, तत्र अधिपतेः कर्म आधिपत्यम्-रक्षणम्, पुरपतेः कर्म पौरपत्यम्, सर्वेपामात्सीयानाम् अग्रेसरत्वम्, 'सामित्त' स्वामित्वम् नायकत्वम् 'भट्टित्तं' भर्तृ त्वम्-पोषकत्वम्, 'महत्तरगत्तं' महत्तरकत्वम्-महाश्रेष्ठत्वम्, 'आणाईसर सेणावच्चं' आजेश्वरसेनापत्यम्, आज्ञया ईश्वरः आज्ञेश्वरः, सेनायाः पतिः सेनापतिः, आज्ञेश्वरश्चासौ सेनापतिथेति, आज्ञेश्वरसेनापतिस्तस्य कर्म आज्ञेश्वरसेनापत्यम्, निजनिज-सैन्यम्प्रतिअद्भुतमाज्ञाप्रधानत्वमित्यर्थः, 'कारेमाणा' कारयन्तः अन्यपुरुषद्वारा सम्पादयन्तः पालेमाणा' पालयन्तः, स्वयमेव रक्षयन्तः, 'महताहतनगीतवाइयतन्तीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं' महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण, महतारवेणेति सम्बन्धः, कीदृशेन रवेणेत्याह-अहतानि-अव्याहतानि, नित्यानुवन्धीनि यानि नाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितानि, तत्र नाट्यम्-नृत्यम् गीतम्-गानम्, तन्त्री-वीणा, तलौ-हस्ततलौ, ताल:-कंसिका 'झारि' इति भाषाप्रसिद्धः, त्रुटितानि-वादित्राणि तथा यश्च घनमृदङ्गः, पटुना पुरुषेण प्रवादितः, तत्र घनमृदङ्गस्तावद् मेघसमानध्वनिस्तेषां रवेण-कलकलशब्देन 'दिव्याई भोगभोगाई दिव्यान, दिविभवान् प्रधानान् अपूर्वानित्यर्थः, भोगभोगान्-भोगार्हाभोगा भोगभोगास्तान् ‘भुजमाणा विहरंति' भुञ्जानाः, विहरन्ति-तिप्ठन्ति, अथ उपयुक्तासुरकुमाराणाम् दाक्षिणात्यानाम् औदीच्यानाञ्च चमरवलिनामानौ द्वौ इन्द्रौ. वर्तेते तयोर्वर्णनमारभते-'चमरवलिणो एत्थ दुवे' अत्र-उपर्युक्तासुरकुमाराणां स्थानेषु, चमरवलिनौ-चमरवलिनामानौ द्वौ 'असुरकुमारिंदा' असुरकुमारेन्द्री, 'असुरसैन्य की आज्ञा प्रधानता करते हुए, उनका पालन करते हुए रहते हैं । उनके यहां सदा नाट्य, गीत, एवं वीणा, तल (हस्ततल), ताल (झारी) मृदंग आदि का कुशल वादकों द्वारा वादन होता रहता है। वे दिव्य भोगोपभोगों को भोगते रहते हैं। दक्षिण और उत्तर दिशा के असुरकुमारों के दो इन्द्र हैं-चमर और बली । अब उनका वर्णन आरंभ किया जाता हैરહી અર્થાત્ પિત પિતાના લશ્કરની આજ્ઞા પ્રધાનતા કરતા થકા, તેઓનું પાલન કરતા રહીને રહે છે. તેમને ત્યાં સદા નાટય, ગીત, તેમજ વીણા, તાલ, તલ, મૃદંગ આદિ કુશલવાદ દ્વારા વાદન (વગાડાય છે) તેઓ દિવ્ય ગોપભેગોને ભેગવતા રહે છે. દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશાના અસુરકુમારના બે ઈન્દ્ર છે–ચમર અને બલી હવે તેના વર્ણનને અરંભ કરાય છે, प्र० ९० Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनाचे ७१४ कुमाररायाणो' अमुरकुमारराजानौ 'परिवति' परिवसतः, नौ विगिनष्टि 'काला' कृष्णवणौँ, तदेवोपमानद्वारा प्रतिपादयति-'महानीलसरिसा' महानीलसदृशौ, महानीलवस्तुतुल्यौ, एतदेव स्फुटयति -'णीलगुलियगवलअयसिकुमुमप्पगासा' नीलगुटिकागवलातसीकुसुमप्रकाशौ, नील्या गुटिका, गवलं-महिपं शृङ्गम् अतसीकुसुमम् प्रसिद्धम् तेषामिव प्रकाशः कान्तिः ययोस्तौ नीलगुटिकागवलातसीकुमुमप्रकाशौ, तथा 'वियसियसयवत्तणिम्मलईसिसितरत्तत्तवणयणा' विकसितशतपत्रनिर्मलेपत् सितरक्तताम्रनयनौ विकसितशतपत्रमिव प्रफुल्लक मल मिर, निर्मले-अतिस्वच्छे, ईषत् किञ्चित्, देशविशेषे सिते-शुक्ले, रक्ते-लोहिते ताने च नयने ययोस्ते विकसितशतपत्रनिर्मलेपत् सितरक्तताम्रनयनौ, तथा 'गरुलायय उज्जुतुंगनासा' गरुडायतर्जुतुङ्गनासौ, गरुडस्येवायता विशाला, ऋज्वी-सरला अवक्रा इत्यर्थः तुङ्गा-उन्नता, नासा-नासिका ययोस्तौ गरुडायतर्जुतुङ्गनासौ, 'उवचियसियप्पवालविवफलसंनिहाहरोहा' उपचितशिलाप्रबालविम्बफलसन्निभाधरोष्ठौ-उपचितस्य-तीक्ष्णीकृतस्य शिलाप्रवालस्य-विद्रुमरत्नस्य, विम्बफलस्य च सन्निभः-सदृशः अधरोष्ठो ययोस्तौ उपचितशिलाप्रवालविम्बफलसन्निभाधरोष्ठौ, 'पंडुरससिसगलविमलनिम्मलदहिघणसंखगोक्खीरकुंददगरयमुणालियाध. वलदंतसेढी' पाण्डुरशशिशकलविमलनिर्मलदधिधनशवगोक्षीरकुंददकरजोमृणालिकाधवलदंतश्रेणी, पाण्डुरम् यत् शशिशकलम्-इन्दुखण्डम् कीदृशं तदित्याहविमलम् कलङ्करूपमलरहितम्, रजोरहितं वा, तथा यो निर्मलो दधि धनः, शङ्गः, • इन असुरकुमारों में चमर और बली नामक दो इन्द्र हैं। वे दोनों कृष्णवर्ण हैं । महानील वस्तु के समान हैं। नील की गुटिका, भैंस के सींग एवं अलसी के फूल के समान उनका वर्ण है । उनके नेत्र खिले हुए कमल के समान, अति स्वच्छ, कहीं श्वेत, कहीं लाल और कहीं ताम्रवर्ण हैं । उनकी नासिका गरुड के समान विशाल, सीधी और ऊंची है । उनका अधरोष्ठ (नीचे का होठ) मूगे के समान या बिम्बफल के समान रक्तवर्ण है । उनके दांतों की पंक्ति विमल આ અસુરકુમારેમાં ચમર અને બલી નામના બે ઇન્દ્રો છે. તે બને કાળારંગના છે. મહાનલ વસ્તુના સરખા છે. નીલની ગોટી. ભેંસના શિગડાં તેમજ અળસીના કુલના જેવો તેમને રંગ છે. તેમના નેત્ર ખિલેલા કમળના સમાન હોય છે. અતિસ્વચ્છ, કયાંક વેત ક્યાંક લાલ અને કયાંક તામ્ર વર્ણ છે. તેમનું નાક ગરૂડ સરખું વિશાળ સીધું અને ઊંચું છે. તેમના અધરોષ્ટ નીચે હોઠ પ્રવાલન સમાન અગરતે બિંબના સરખા લાલ રંગના છે. તેમના દાંતની પંકિત ચન્દ્રાર્ધને સરખી અથવા જામેલા નિર્મ Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७१५ गोक्षीरश्च, यानि च कुन्दानि-कुन्दकुसुमानि, दकरजः-जलकणाः, मृणालिका च-विसतन्तुः, तेषामिव धवला स्वच्छा, दन्तश्रेणीर्ययोस्तौ पाण्डुरशशिशकलविमलनिर्मलदधिधनशङ्खगोक्षीरकुन्ददकरजोमृणालिकाधवलदन्तश्रेणी, एवम्-'हुयवहनिदंतधोयतत्ततवणिज्जरत्ततलतालुजीहा' हुतवहनिर्मातधौततप्ततपनीयरक्ततलतालुजीहौ, हुतवहेन अग्निना निर्मातं, धौतम्-स्वच्छम्-तप्तम्-उत्तप्तम्-तपनीयम् ईपद्रक्तसुवर्णम् तदिवरक्तानि हस्तपादतलानि तालुजिह्वौ च ययौस्तौ हुतववनिर्मातधौततप्ततपनीयारक्ततलतालजिह्वौ, तथा 'अंजणघणकसिणगरुयगरमणिज्जणिजकेसा' अञ्जनधनकृष्णरुचकरमणीयस्निग्धकेशौ, अजनम्-सौवीराञ्जनादि, धनः -वर्षाकालिकः पयोदः, तद्वत् कृष्णः, रुचकरत्नवत् रमणीया:-कमनीयाः, स्निग्धाश्च केशा ययौस्तौ अञ्जनघनकृष्णरुचकरमणीयस्निग्धकेशौ 'वामेयकुंडलधरा वामे कर्ण एक कुण्डलधरौ 1 'अद्दचंदणाणुलित्तगत्ता' आर्द्रचन्दनानुलिप्तगात्री, आर्द्रण-सरसेन-चन्दनेन अनुलिप्तम् गात्रं शरीरं ययोस्तौ आर्द्रचन्दनानुलिप्तगात्रौ, ईसिसिलिंधपुप्फपगासई ईपच्छिलिन्ध्रपुष्पप्रकाशानि ईपत्-किञ्चित् शिलिन्ध्रपुष्पसदृशरक्तवर्णानि 'असंकिलिट्टाई" असंक्लिष्टानि नितान्तानन्दसन्दोहजनकतया चन्द्रखण्ड के सदृश अथवा जमे हुए निर्मल दधि के सदृश, या गाय के दूध, कुन्द के पुष्प, जल के कण तथा मृणालिका के सदृश धवल है। उनके तलवे ताल और जिहा आग में तपाकर धोये हुए तपनीय -रक्तवर्ण-के समान होती है। उनके केश सोवीर आदि अंजन तथा वर्षाकालिक मेघों के समान काले, रुचक नामक रत्न के सदृश रमणीय और चिकने होते हैं। वे अपने वोये कान में एक कुडल पहनते सरस चन्दन से उनका शरीर अनुलिप्त रहता है। वे शिलिन्ध्र पुष्प के समान किंचित् रक्त वर्ण के, अतीव आनन्दोत्पादक-तनिक भी क्लेशन उत्पन्न करने वाले, मृदु और लघु स्पर्श वाले उत्तम वस्त्रों દહિંની જેમ, અગર ગાયના દુધ, કુન્દ (મેગ) ના પુષ્પ, જલના કણ તથા મૃણાલિકાના સમાન ધળા છે. તેમના તળીયા તાલુ અને જીલ્લા આગમાં તપાવી અને બેચેલા તપનીય–લાલ સેના જેવા હોય છે તેમના કેશ સૌવીર આદિ અંજન તથા વર્ષાકાલિક મેઘના સમાન કાળા, રૂચકનામના રસ્તના સદશ રમણીય છે અને ખુમાશદાર હોય છે. તેઓ પોતાના જમણા કાનમાં એક કુંડલ પહેરે છે. સરસચન્દનથી તેમનાં શરીર અનુલિત રહે છે. તેઓ શિલિમ્બ (કેળનાકુલ) પુષ્પની સમાન જરા લાલરંગનાં, અતી આનન્દો ત્પાદક–જરા જેટલા પણ કલેશ ઉપન નહી કરનારા, કમળ અને લઘસ્પર્શ વાળ ઉત્તમ વસ્ત્રો ધારણ કરતા રહે છે. તેઓ પ્રથમ વયને ઓળઘેલા તથા Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१६ प्रशापना किश्चिदपिक्लेशाकारकाणि, 'सुहुमाई' सूक्ष्माणि-मृदुललघुस्पर्शानि, वत्थाई' वस्त्राणि 'पवरपरिहिया' प्रवराणि-श्रेष्ठानि परिहितौ-परिहितवन्तौ, 'वयं च पढमं समइकंता' वयश्च प्रथमं-कौमारलक्षणम्-समतिक्रान्तौ तत्पर्यन्तवर्तिनौ, 'बिइयंतुअसंपत्ता' द्वितीयन्तु वयो यौवनलक्षणम्, असंप्राप्तौ, असम्पन्नौ वा, अतएव 'भद्देजोवणे वट्टमाणा' भद्रे उत्तमे भव्ये यौवने वर्तमान 'तलभंगयतुडियपवरभूसणणिम्मलमणिरयणमंडियभूया' तलभङ्गकत्रुटितप्रवर भूपणनिर्मलमणिरत्नमण्डितभुजौ :-तलभङ्गका-वाहाभरणविशेषाः, त्रुटितानि- वाहुरक्षिकाः, अन्यानि च, यानि घराणि भूषणानि भुजालङ्करणानि, तेषु निर्मलैः मणिभिश्चन्द्रकान्तादिभिः, रत्नश्च इन्द्रनीलादिभिर्मण्डितौ-भूपितौ, भुजौ हस्ताग्रौ-ययोस्तौ तलभङ्गकत्रुटितप्रवरभूषणनिर्मलमणिरत्नमण्डितभुजौ, तथा 'दसम्मुद्दामंडियग्गहत्था' दशमुद्रामण्डिताग्रहस्तौ, दशभिर्मुद्राभिर्मण्डितौ भूपितौ अग्रहस्तौ ययोस्तौ दशमुद्रामण्डिताग्रहस्तो, तथा 'चूड़ामणिचित्तचिंधगया' चूड़ामणिचित्रचिह्नगतो, चूड़ामणिनामकं चित्रम्आश्चर्यजनकम् अद्भुतमित्यर्थः चिह्नप् गतं वर्तमानं ययोस्तौ चूडामणिचिहगतो, 'मुरूवा' सुरूपौ, शोभनं रूपं ययोस्तौ सुरूपौ, 'महड्रिया' महद्धिकौ, महतीऋद्धिः-भवनपरिवादि-सम्पत्तिर्ययोस्तौ महर्द्धिकौ, 'महजुईआ' महाद्युतिको, महतीधुतिययोस्तौ महाधुतिको 'महायसा' महायशसौ, 'महावला' महाबलौ, 'महाणुभागा' महानुभागो, महान् अनुभाग:-शापानुग्रहादिसामथ्र्य ययोस्तौ महाभागौ, 'महासोक्खा' महासौख्यौ, महत्-सौख्यं ययोस्तौ महासौख्यौ, 'हारविको धारण करते हैं । वे प्रथम वय को लांघ चुके और दूसरे वय को प्राप्त नहीं हुए अर्थात् नवयुवक अवस्था में रहते हैं । इसी कारण स्पष्ट किया गया है कि वे सदैव भद्र यौवन में वर्तमान रहते हैं। तलभंग नामक बाहु के आभूषणों, बाहुरक्षकों-बखोरों तथा भुजाओं के अन्य उत्तम आभूषणों में जटित चन्द्रकान्त आदि मणियों एवं इन्द्र नील आदि रत्नों से उनकी भुजाएं विभूषित रहती हैं। उनके अंगुलियों दश मुद्रिकाओं से मण्डित होते हैं । वे चूडामणि नामक अद्भुत चिह्न के धारक होते हैं । शोभन रूप वाले, महान् ऋद्धि के બીજી વયને પ્રાપ્ત નહીં-થયેલા અર્થાત્ નવયુવક અવસ્થામાં રહે છે. એ કારણે સ્પષ્ટ કરાયેલું છે કે તેઓ સદૈવ ભદ્ર યૌવનમાં વર્તમાન રહે છે. તલભંગ નામના હાથના આભૂષણો, બાહુરક્ષક, તથા ભુજાઓના અન્ય ઉત્તમ આભૂ પણથી જડેલા ચન્દ્રકાન્ત આદિ મણિયે તેમજ ઈન્દ્રનીલ આદિ રત્નથી તેમની ભુજાઓ વિભૂષિત રહે છે. તેમની આગળ દશ મુદ્રિકાઓથી મંડિત હિય છે. તેઓ ચૂડામણિ નામના અદ્દભુત ચિહ્નના ધારક હોય છે. શોભનરૂપ Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७१७ राइयवच्छा' हारविराजितवक्षसौ, हारेण विराजिते - सुशोभिते वक्षसि ययोस्तौ हारविराजितवक्षसौ, 'कडयतुडियथंभियभूया' कटकत्रुटितस्तम्भितभुजै' कटकेन - वलयेन, त्रुटितेन वाह्नाभरणविशेषेण स्तम्भितौ प्रतिबद्धौ भुजौ बाहू ययोस्तौ कटक त्रुटितस्तम्भितनी, 'अंगद कुंडलमट्टगंडतलकण्णपीठधारी' अंगदकुण्डलमृगण्डतल कर्णपीठधारिणौ, अङ्गानि बाहुशीर्पालङ्करण विशेषरूपाणि, कुण्डलेकर्णभूषण विशेषरूपे यथा सृष्टो गंडस्तले कपोलपाली यैस्तानि मृष्टगण्डस्तलानि कर्णपीठानि कर्णभूषणविशेपरूपाणि धारयत इत्येवं शीलौ अङ्खदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणौ, विचित्त हत्था भरणा ' 'विचित्र हस्ताभरणौ, विचित्रम् नानावर्णयुक्तम् हस्ताभरणं करभूषणं ययोस्ती विचित्रहस्ताभरणौ तथा 'विचित्तमालामउलीमुगुडा' विचित्रमालामौलिमुकुटी विचित्रा - नानावर्णा, माला - पुष्पसर, मौलौ - शिरसिमुकुटञ्च ययोस्तौ विचित्रमालामौलिमुकुटी, 'कल्लाणगपवरमल्लाणु ठेवणधरा' कल्याणक प्रवरमाल्यानुलेपनधरौ, कल्याणकम् - मङ्गलकारि, प्रवरम् श्रेष्ठं माल्यम् अनुलेपनञ्च धरतः इति कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधरौ 'भासुरखोंदी' भास्वर वोन्दी भास्वरे देदीप्यमाने बोन्दी शरीरे ययोस्तौ भास्वरवोन्दी 'पलंचवणमालधरा' धारक, महान् श्रुति वाले, महायशस्वी, महाबलशाली, महान् अनुभाग- शाप एवं अनुग्रह के सामर्थ्य से युक्त, महान् सुख वाले, हार से सुशोभित वक्षस्थल वाले, कटक अर्थात् कडे और त्रुटित (बाहु के आभूषण) से युक्त भुजाओं वाले, अंगद, कुंडल तथा गण्डस्थलों का मर्पण करने वाले कर्णपीठ नामक आभूषणों को धारण करने वाले, तथा हाथों में अद्भुत भूषण पहनने वाले है । उनके मस्तक पर विविध वर्णों के फूलों की माला और मुकुट शोभायमान होता है । वे मंगलकारक और श्रेष्ठ वस्त्र को धारण करते हैं । कल्याणकारी तथा - अतिश्रेष्ठ माला और अनुलेपन से युक्त होते हैं । उनका शरीर देदीप्यमान रहता है और वे लम्बी वनमाला को धारण करते हैं । વાળા, મહાન્ ઋદ્ધિના ધારક, મહાન વ્રુતિવાળા, મહાયશસ્વી મહામલશાલી, મહાનુભાગ, શાપ અને અનુગ્રહના સામવાળા, મહાન્ સુખવાળા, હારથી સુશેાભિત વક્ષસ્થળ વાળા, કડા અને ત્રુટિત (હાથનું આભૂષણુ) થી ચુત ભુજાઓ વાળા, અ ગઢ, કુંડળ તથા ગંડસ્થલેાને મણ કરતા કણ પીઠ નામના આભૂષણાને ધારણ કરવાવાળા. તેમજ હથેામ અદ્ભુત ભૂષણ પહેરનારા છે, તેમના માથા ઉપર વિવિધ ૨ગાના ફુલેાની માળા અને મુગટ શાભાયમાન હાય છે. તેઓ મ ગલ કારક અને શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોના ધારક છે. કલ્યાણકારી તેમજ અતિ શ્રેષ્ઠ માલા અને અનુલેપન થી યુકત હાય છે. તેમનાં શરીર દૈદિપ્યુ Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनास ૮ प्रलम्बवनमालाधरौ - प्रलम्बां वनमालां धरत इति प्रलम्बवनमालाघरौ चमरवलिनी असुरकुमारेन्द्रौ 'दिव्वेणं वन्नेणं' दिव्येन वर्णेन, 'दिव्वेणं गंवेणं' दिव्येन गन्धेन 'दिव्वेणं फासेणं' दिव्येन स्पर्शेन, 'दिव्वेणं संघयणेणं' दिव्येन संहनेन 'दिव्वेणं संठाणेणं' दिव्येन संस्थानेन ‘दिव्त्राए इड्डीए' दिव्यया ऋद्धया, 'दिव्वाए जुईए' दिव्या त्या 'दिव्वा' पभाए' दिव्यया प्रभया, 'दिव्वाए छायाए' दिव्यया छायया, 'दिव्वाए अच्चीए' दिव्येन अर्चिपा, 'दिव्वेणं तेएणं' दिव्येन - तेजसा, 'दिव्याए लेसाए' दिव्यया लेश्यया 'दस दिसाओ' दशदिशः 'उज्जोवेमाणा' उद्द्योतयन्तौ, प्रकाशयन्तौ 'पभासेमाणा' प्रभासयन्तौ, तेणं' तौ खलु चमरवलिनौ 'तत्थ' तत्र उपर्युक्त स्थानेषु 'साणं साणं भवणावास सयस हसणं' स्वेपां स्वेपां भवनावा सशतसहस्राणाम् ' साणं साणं सामाणियसाहस्सी' स्वासां स्वासाम् सामानिकसाहस्रीणाम् 'साणं साणं तायत्चीसाणं' स्वेषां स्वेषां त्रयस्त्रिंशकानाम् 'साणं साणं लोगपालाणं' स्वेषां स्वेषां लोकपालानाम्, 'साणं साणं अग्गमहिसीनं ' स्वासाम् स्वासाम् अग्रमहपीणाम् 'साणं साणं परिमाणं' स्वासां स्वासां पदाम्, 'साणं साणं अणियाणं' स्वेषां स्वेषाम् अनीकानाम् 'साणं साणं अणियाहिवईणं' स्वेषां स्वेषां अनोकाधिपतीनाम्, 'साण साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' स्वासां स्वा“साम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् 'अन्नेसिं च बहूणं भवणवासीगं' अन्येषाञ्च बहूनाम् ये चमर और बली नामक असुरेन्द्र दिव्य वर्ण, दिव्य गंध, दिव्य 'स्पर्श, दिव्य संहनन, दिव्य संस्थान, दिव्यं ऋद्धि, दिव्य श्रुति, दिव्य प्रभा, दिव्य कान्ति, दिव्य ज्योति, दिव्य तेज और दिव्य लेश्या से -दशों दिशाओं को उद्योतित करते हुए, प्रभासित करते हुए रहते हैं । वे अपने-अपने लाखों भवनावासों का, अपने-अपने सहस्रों सामा"निक देवों का अपने-अपने त्रायस्त्रिंश देवों का अपने-अपने लोकपालों का, अपनी-अपनी अग्रमहिषियों ( पटरानियों) का, अपनीअपनी परिषदों का अपने-अपने अनीक देवों का अपने-अपने अनीकाधिपतियों का, अपने-अपने हजारों आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य અને માન રહે છે અને તેએ લાખી વનમાળાને ધારણ કરે છે તે ચમર ખલી નામના અસુરેન્દ્ર દિવ્યવ, દિવ્ય ગંધ, દિવ્ય સ્પર્શી, દિવ્ય સહુનન (हेड) दिव्य संस्थान, दिव्य ऋद्धि, द्विव्यधुति, हिव्ययला, हिव्यमन्ति, हिव्य જ્યાતિ, દિવ્ય તેજ અને દિવ્ય લેશ્યા થી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત કરતા, પ્રભાસિત કરતા રહે છે. તે પાત પેાતાના ત્રાયન્નિશ દેવાના, ખેત પેાતાના લેાકપાલાના,પાત પેાતાની અગ્રમહિષીયાના (પઢરાણીચે) પાત પાતાની પરિષદના, પોત પોતાના લશ્કરના, પેત પેાતાના અનીકાધિપતિચેાના, પાત પેાતાના હંજારા આત્મ રક્ષક દેવાના તથા અન્ય બહુસ`ખ્યક ભવનવાસી Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि 'देवाण य देवीण य' देवानाञ्च देवीनाञ्च 'आहेबच्चं पोरेवच्चं' आधिपत्यम्, पौरपत्यम्, 'सामित्त' स्वामित्वम् 'भट्टित्त' भर्तृत्वम् ‘महत्तरगत्त' महत्तरकत्वम् 'आणाईसरसेणावच्चं' आज्ञेश्वर सेनापत्यम् 'कारेमाणा' कारयन्तौ, अन्यद्वारा सम्पादयन्तौ, 'पालेमाणा' पालयन्तौ-स्वमेवरक्षन्तो, 'महयाहयनट्टगीयवाइयतंतीतलतोलतुडियघणमुइंगपडप्पवाइयरवेणं' महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटित घनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण, महतारवेण इत्यग्रेणान्वयः, कीदृशेन रवेण इत्याह -अहतानि अव्याहतानि यानि नाटयगीतवादिततन्त्रीतलतावत्रुटितानि यश्व धनमृदङ्गः पटुना पुरुषेण प्रवादितस्तेषां रवेण कलकलमधुरशब्देन 'दिव्बाइ भोगभोगाइ"दिव्यान्-अपूर्वान्, भोगभोगान्-भोगार्हा भोगा भोगभोगास्तान 'भुंजमाणा विहरंति' भुञ्जानौ विहरतः तिष्ठतः ॥ सू०॥ १८॥ ___ मूलम्-कहि णं भंते ! दाहिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं पंज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! दाहिणिल्ला असुरकुमारा देवा परिवसंति ? गोयमा ! जंबूद्दीवे दोवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असी उत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वजित्ता मज्झे अट्ठहु त्तरे जोयणसयसहस्से, एत्थ णं दाहिणिल्लाणं. असुरकुमाराणं देवाणं चउत्तीसं भवणावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं, तेणं भवणा बाहिं वहा अंतो चउरंसा सो चेव वण्णओ बहुसंख्यक भवनवासी देवों और देवियों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व और आज्ञा के द्वारा सेनापतित्व कराते हुए एवं स्वयं उनका पालन करते हुए रहते हैं । वे सदैव नाटक, गीत तथा कुशल वादकों द्वारा वजाये हुए वीणा, तल, ताल, मृदंग, आदि वाद्यों के वादन की मधुर ध्वनि का आनन्द अनुभव करते रहते हैं । अपूर्व दिव्य भोगोपभोगों का अनुभव किया करते हैं ॥१८॥ દેવે અને દેવીના અધિપતિત્વ, અગ્રેસરત્વ, સ્વામિત્વ, ભર્તૃત્વ, મહત્તરકર્વ, અને હુકમદ્વારા સેનાપતિત્વ કરાવતા તેમજ સ્વયં તેઓનું પાલન કરતા થકા રહે છે. તેઓ સદૈવ નાટક, ગીત, તથા કુશલ વાદકે મારફતે વગાડેલી વીણ તલ, તાલ મૃદંગ આદિ વાઘોના વાદનના મધુર અવનિના આનંદનો અનુભવ કરતાં રહે છે. અપૂર્વ દિવ્ય ભેગેપ ભેગેના અનુભવ પૂર્વક નિવાસ કરે છે. ૧૮ Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२० प्रशापनासूत्रे जाव पडिरूवा, एत्थ णं दाहिणिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णता, तीसु वि लोगस्स असंखेज्जइ. भागे, तत्थ णं बहवे दाहिणिल्ला असुरकुसारा देवा देवीओ य परिवसंति, काला लोहियखा, तहेव जाव सुंजसाणा विहरंति, एएसि णं तहेव तायत्तीसगलोगपाला भवंति, एवं सव्वस्थ भाणियवं, भवणवासी णं चमरे इत्थ असुरकुमारिंदे असुरकुमारराया परिवसति, काले महानीलसरिसे जाव पभासेमाणे, से णं तत्थ चउतीसाए सवणावाससयसहस्साणं चउसटीए सामाणियसाहस्तीणं तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोग पालाणं पंचण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं, तिण्हं परिसाणं, सत्तण्डं अगियाणं, सत्तण्हं अगियाहिबईणं, चउण्ह य चउसट्टीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं, अन्नेसिं च बहणं दाहिणिल्लाणं देवाणं देवीण य आहेबच्चं पोरेवच्चं जाव विहरंति, कहि णं भंते ! उत्तरिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते! उत्तरिल्ला असुरकुमारा देवा परिवसंति ? गोयमा ! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्त पव्वयस्स उत्तरेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढबीए असी उत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता चेगं जोयणसहस्सं वजित्ता मज्झे अटूहुत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थ णं उत्तरिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं तीसं भवणावाससयसहस्ला भवंतीति मक्खायं, तेणं भवणा बाहिं वट्टा अंतो चउरंसा सेसं जहा दाहिणिल्लाणं जाव विहरंति, बली एत्थ वइरोयणिदे वइरोयणराया परिवसति, काले महानीलसरिसे जाव पभासेमाणे, से णं तत्थ तीसाए भवणावाससयसहस्साणं सट्टीए सामाणियसाहस्तीणं तायत्तीसाए तायत्तीसगाणि Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमरदेवानां स्थानानि ७२१ . चउण्हं लोगपालाणं, पंचण्हं अग्गमहिसीणं लपरिवाराणं, तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अणियाणं, सत्तण्हं अणियाहिवईणं, चउण्ह य सट्टीणं आयरक्खदेवसाहस्लीणं, अन्नेसिं च बहूणं उत्तरिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाण य देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं, कुव्वमाणे विहरइ ॥सू० १९॥ ___ छाया–कुत्र खलु भदन्त ! दाक्षिणात्याताम् असुरकुमारणाम् देवानां पर्यातापर्याप्तकानाम् स्थानानि प्रज्ञतानि ? कुत्र खलु भवन्त, ! दाक्षिणात्याः असुरकुमाराः देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन अस्याः रत्नप्रभायाः प्रथिव्याः अशीतिमहस्नोत्तर योजनशतसहस्रवाहल्यायाः उपरि एकं योजनसहस्रम् अवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्र वर्जयिखा मध्ये अष्टसप्त___ शब्दार्थ-(कहि णं अंते ! दाहिणिल्लाणं असुर कुमाराणं देवाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त दक्षिणी असुरकुमार देवों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि णं भंते ! दाहिणिल्ला असुरकुमारा देवा परिवसंति ?) हे भगवन् ! दक्षिण दिशा के असुरकुमार देव कहाँ निवास करते हैं ? (गोयमा !) हे गौतम ! (जंबुद्दीवे दीवे) जम्बूद्वीप नामक द्वीप में (नंदरस्स पव्वयस्स) सुमेरु पर्वत के (दाहिणेणं) दक्षिण में (इसीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयण सयसहस्सवाहल्लाए) एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (उवरिं) ऊपर (एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता) एक हजार योजन अवगाहन करके (हिट्ठा चेगं जोयणसहस्स) और नीचे एक हजार योजन (वजित्ता) छोडकर (मज्झे) मध्य में साथ-(कहि णं भंते । दाहिणिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं पज्जत्ता पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता !) सरापन् पर्यात तथा २५५र्यात दक्षिणी असु२. हुभा२हेवाना स्थान ४यां घi छ ? (कहि णं भते । दहिणिल्ला असुरकुमारा देवा परिवसन्ति ?) हे सरापन् । क्षिा हिशाना असु२शुभा२हेव ४यां निवास ४२ छे ? (गोयमा ।) हे गौतम । (जवुद्दीवे दीवे) दीपनाम द्वीपमा (मंदरस्स पब्वयस्स दहिणेणं) सुभे३ ५ तनी सभा (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए) से सामोसी डलर यान मोटी २॥ २त्नमा पृथ्वीना (उवरि) १५२ (एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता) २४ २ योन साउन ४शन (हिट्टी चेगं जोयणसहस्स) मने नीये मे डन्तर योन (वज्जित्ता) छोडी (मझे) प्र० ९१ Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२२ प्रज्ञापनासूत्रे तिसहस्रोत्तरे योजनशतसहस्र, अत्र खलु दाक्षिणात्यानाम् असुर कुमाराणाम् देवानाम् चतुस्त्रिंशद् भवनावासशतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं, तानि खलु भवनानि बहिर्वृत्तानि, अन्तश्चतुरस्राणि, तानि चैव वर्णतो यावत् प्रतिरूपाणि, अत्र खल बहवो दाक्षिणात्याः असुरकुमारादेवा, देव्यः परिवसन्ति, कृष्णाः लोहिताक्षास्तथैव यावद्भुञ्जाना विहरन्ति, एतेषां तथैव त्रायस्त्रिंशकलोकपाला भवन्ति, एवं सर्वत्र भणितव्यम् भवनवासी खलु चमरः, अत्र असुरकुमारेन्द्रः असुरकुमारराजः परिवसति, कृष्णो महानीलसदृशो यावत् प्रभासयन् स खलु तत्र चतुस्त्रिंशतो (अहहुत्तरे जोयणसहस्से) एक लाख अहहत्तर हजार योजनों में (एत्थ णं) इन स्थानों में (दाहिणिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाण) दक्षिण दिशा के असुरकुमार देवों के (चउत्तीसं भवणावाससयसहस्सा) (चौत्तीस लाख भवनावास (भवंतीति मक्खायं) होते हैं, ऐसा कहा है। __(ते णं भवणा) वे भवन (बाहिं वद्या) बाहर से गोल (अंतो चउरंसा) अन्दर से चौकोर (सो चेव वण्णओ) वही पूर्वोक्त वर्णन समझ लेना चाहिए (जाव) यावत् (पडिख्वा) प्रतिरूप हैं (एत्थ णं) यहां (दाहिणिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं (पजत्तापजत्ताणं) पर्याप्त और अपर्याप्त दक्षिणी असुरकुमार देवों के (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) कहे हैं (तीसु वि) तीनों अपेक्षाओं से (लोगस्स) लोक के (असंखेनइभागे) असंख्यातवें भाग में हैं (तत्थ णं) वहां (बहवे) बहुत-से (दाहिणिल्ला असुरकुमारा) दक्षिणी असुरकुमार (देवा देविओ) देव और देवियां (परिवसंति) निवास करते हैं (काला) काले (लोहिभभयां (अट्ठहुत्तरे जोयणसयसहस्से) मे दाम मध्यत्तिक १२ योरनमा (एत्थ णं) मा स्थानमा (दाहिणिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं) दक्षिण हिशान मसुमार वान (चउत्तीसं भवणावाससयसहस्सा) यात्रीससा सवनावास (भवंतीति मक्खायं) थाय छ, मेम ४यु छ. (तणं भवणा) ते सपना (बाहिं वदा) माथी १२ (अंतो चउरसा) मरथी या२स (सो चेव वण्णओ) ते पूर्व ४९ वर्णन समय मध्ये (जाव) यावत् (पडिरूवा) प्रति३५ छ (एत्थणं) माडी (दाहिणिल्लाणं असुरकुमार राणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्यात भने मर्यात क्षिणी मसुरशुभारवाना (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) ४i छ (तीसु वि) ऋणे अपेक्षामाथी (लोगस्स) सोना (असंखेन्नइ भागे) अस-यातमा मागमा छे. (तत्थ ण) त्यां (वहवे) घर। (दाहिणिल्ला असुरकुमारा) दृक्षिी मसुरभार (देवा देवीओ) ३५ मने हेवी (परिवसंति) निवास ४२१ २२स छ (काले) ॥ (लोहियक्खा ) २६त नेत्र व Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमबोधिती टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७२३ भवनावासशतसहस्राणाम्, चतुष्पष्टेः सामानिकसाहस्रीणाम्, त्रयस्त्रिंशत् स्त्रायस्त्रिंशकानाम्, चतुर्णा लोकपालानाम्, पञ्चानाम् अग्रमहिपीणाम् सपरिवाराणाम तिसृणाम् पर्षदास्, सप्तानाम् अनीकानाम्, सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् चतसयक्खा) रक्त नेत्रों वाले (तहेव) उसी प्रकार-पूर्ववत् (जाव) यावत् (भुंजमाणा) मोगते हुए (वहरंति) रहते हैं । ' (एएसिं णं) इनके (तहेव) उसी प्रकार (तायत्तीसगलोगपाला) त्रायस्त्रिंशक और लोकपाल (अवंति) होते हैं (एवं) इस प्रकार (सव्वत्थ) सभी जगह (भाणियव्वं) कहना चाहिए। (भवणवासीणं) भवनवासी देवों का (चमरे) चमर (इत्थ) यहां (असुरकुमारिंदे) असुरकुमारों का इन्द्र (असुरकुमारराया) असुरकुमारों का राजा (परिवसंति) निवास करता है (काले) कृष्णवर्ण (महानीलसरिसे) महान् नील के समान (जाव पभासेमाणे) यावत् प्रकाशित करता हुआ (से णं) वह (तत्थ) वहां (चउतीसाए भवणावाससयसहस्साणं) चौतीस लाख भवनों का (चउसडीए सामाणियसाहस्सीणं) (चौसठ हजार सामानिक देवों का (तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं) तेतीस त्रायस्त्रिंशक देवों का (चउण्हं लोगपालाणं) चार लोगपालों का (पंचण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं) पांच सपरिवार अग्रमहिषियों का (तिण्हं परिसागं) तीन परिषदों का (सत्तण्हं अणियाणं) सात अनीकों का (सत्तण्हं अणियाहिवईणं) सात अनीकाधि. (तहेव) मे रे (जाव) यावत् (भु जमाणा) लागवत २६12 (विहरंति) रहेछ. (एएसि णं) तेमना (तहेव) ते ४ारे (तायत्तीसग लोगपाला) त्रायशि मन ४ा (भवति) डाय छ (एव) ये ४ारे (सव्वत्थ) मधी यामे (भणियव्वं) ४ सय (भवनवासीणं) अपनवासीवाना (चमरे) यम२ (इत्थ) माडी (असरकुमारिंदे) मसु२४माना छन्द्र (असुरकुमारराया) मसु२माना Rion (परिवसंति) निवास ४२ छ (काले) पृष्पर्ण (महानीलसरिसे) भडान् नीदाना समान (जाव प्पभासेमाणे) यावत् शत ४२री २७ छ (से णं) ते (तत्थ) त्यां (चउतीसाए भवणावाससयसहस्साणं) यात्रीस enसपनाना (च उसट्ठीए सामाणिय साहस्सी) यास सामानि वाना (तापत्तीसाए तापत्तीसगाणं) तेत्रीस त्रायशि : हेवाना (चउण्डं लोगपालाणं) यार सोपासना (पंचण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं) पाय सपरिवार मप्रभाषीयाना (तिण्हं परिसाणं) त्रय परिषहीना (सत्तण्हं अणियाणं) सात मनीना (सत्तण्हं अणियाहिवईणं) सात मनीधिपतियाना (चठण्ड Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७२४ प्रशापनासो णाम् च चतुष्पष्टीनाम् आत्मरक्षकदेवसाहत्रीणाम्, अन्येपाञ्च बहूनाम् दाक्षिणात्यानाम् देवानां देवीनाश्च आधिपत्यम् पौरपत्यम् यावद्विहरति कुत्र खलु भदन्त ! औत्तराहाणाम् असुरकुमाराणाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त औत्तराहाः असुरकुमारा देवाः परिवसन्ति ! गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरेण अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अशीतिसहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्याया उपरि एकं योजनसहस्रम् अवगाह्य, अधपतियों का (चउण्ह य चउसट्टीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं) चार चौसठ हजार अर्थात् दो लाख छप्पन हजार आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिं च) अन्य (बहूर्ण) बहुत (दाहिणिल्लाणं) दक्षिण दिशा के -(देवाणं) देवों का (देवीण य) और देवियों का (आहेवच्चं) अधि'पतित्व (पोरेवच्चं) अग्रेसरपन (जाव) यावत् (विहरइ) विचरता है । .. (कहि णं भंते ! उत्तरिल्लाणं असुरकुमागणं देवाणं पञ्चत्तापञ्चताणं ठाणा पण्णता?) हे भगवन् ! उत्तर दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त असुरकुमार देवों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि णं भंते ! उत्तरिल्ला अस्तुरकुमारा देवा परिवति ?) हे भगवन् ! उत्तर दिशा के असुरकुमार देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जंबुद्दीचे दीवे) जम्बूद्वीप नामक द्वीप में (मंदरस्स पव्वयस्स) मन्दर पर्वत के (उत्तरेणं) उत्तर में (इमोसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तर जोयणसयसहस्सबाहल्लाए) एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (उपरिं) ऊपर (एगं जोयणसहस्स) एक हजार य चंउसट्ठीण आयरक्खदेवसाहस्सीण) या२ यास डलर अर्थात् मापन २ माम२३४ हेवाना (अन्नेसि च) अन्य (बहूग) ५९॥ (दोहिणिल्लाणं) दक्षिा शान (देवाणं) हेवन। (देवीणय) मन हेवीयाना (आहेवच्चं) मधिपतित्व (पोरेवच्च) मस२पार (जाव) यावत् (विहरइ) पियरे छे. (कहिणं भंते । उत्तरिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पणत्ता ?) 3 मावन् । उत्तर दिशा पर्यास मने अपर्याप्त मसु२४भार हेवाना स्थान ४यां ह्या छ ? (कहिणं भंते ! उत्तरिल्ला असुरकुमारा देवा परिवसति ?) गवन् । उत्तर दिशा मसु२शुभा२४३ ४ निवास ४२ छ ? (गोयमा !) है गौतम (जंबुदीवे दीवे) गुदीप नाम४ द्वीपमा (मंदरस्स पव्वयस्स) ४२ पता (उत्तरेणं) उत्तरभा (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए) मे मेसी डार योन मोटी २॥ २त्नप्रा पृथ्वीना (उवरिं) ६५२ (एग जोयणसंहस्सं) मे १२ योन (ओगाहित्ता) Aqाना रीन Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ अनुरकुमारदेवानां स्थानानि ७३५ चैकं योजनसहत्रं वर्जयिखा मध्ये अष्टसप्ततिसहस्रोत्तरे योजनशतसहस्रे, अत्र खल औत्तराहाणाम् असुरकुमाराणाम् देवानाम् त्रिंशदभवनावासशतसह लाणि भवन्ति इत्याख्यातम् तानि खलु भवनानि बहिर्वृत्तानि, अन्तश्चतुरस्राणि, शेपं यथा दाक्षिणात्यानां यावद् विहरन्ति, बली अत्र वैरोचनेन्द्रो वैरोचनराजः परिवसति, कृष्णो महानीलसदृशो यावत् प्रभासयन् स खलु तत्र त्रिंशतो भवनावासशत सहस्राणाम्, पष्टेः, सामानिकसाहस्रीणास् त्रयस्त्रिंशतस्त्रायस्त्रिंशकानाम्, चतुणी लोयोजन (ओगाहित्ता) अवगाहन करके (हिट्ठा) नीचे (चेगं) एक (जोयणसहस्सं) हजार योजन (वज्जित्ता) छोडकर (मज्झे) मध्य में (अट्ठहुत्तरे जोयणसयसहस्से) एक लाख अठहत्तर हजार योजन में (एत्थ f) यहां (उत्तरिल्लाणं असुर कुमाराणं) उत्तर दिशा के असुरकुमार देवों के (तीसं भवणावाससयसहस्सा) तीस लाख भवन (भवंतीति मक्खायं) हैं, ऐसा कहा है (ते णं भवणा) वे भवन (बाहिं वहा) बाहर से गोल हैं (अंतो चउरंसा) अन्दर से चौकोर हैं (सेसं जहा दाहिजिल्लाणं) शेष दक्षिण दिशा के देवों के समान (जाव) यावत् (विहरंति) विचरते हैं (बली) बलीन्द्र (एत्थ) यहां (वइरोयणिदे) वैरोचनेन्द्र (वहरोयणराया) वैरोचनराज (परिवसइ) निवास करता है (काले) कृष्णवर्ण (महानीलसरिसे) महान् नील द्रव्य के समान (जाव) यावत् (पभासेमाणे) प्रकाशित करता हुआ (से णं) वह (तत्थ) वहाँ (तीसाए भवणावाससयसहस्साणं) तीस लाख भवनों का (सट्ठीए सामाणियसाहस्सीणं) साठ हजार सामानिक देवों का (तायत्तीसाए तायत्तीस. (हिदा) नाय () मे (जोयणसहस्सं) 31२ यान (वज्जित्ता) छोडीन (मझे) मध्यम (अहुत्तरे जोयणसहस्से) २४८ २४याते२७०५२ योनिमा (एत्थ ण) मडी (उत्तरिल्लाणं असुरकुमाराण) उत्त२६शाना असु२४मा२हेवान! (तीसं भवणावाससयसहस्सा) श्रीस मयन (भतीतिमक्खाय) छ, सेभ यु छ (तेणे भवणा) ते भवन। (बाहिं वहा) मा२यी छ (अंतो चांस.) म-४२थी यारस (सेस जहा दहिणिल्लाणं) शेष ४थन क्ष] [६शाना हवाना समान सभा (जाव) यावत् (विहरंति) वियरे छ (बली) मसीन्द्र (एत्य) मडि (वइरोयणिदे) वैशेयनेन्द्र (वइरोयणराया) वैशयन IM (परिवसइ) निवास ४२ छ (काले) १ (महानील सरिसे) महान् नीस द्रश्यना समान (जाव) यायन (पभासे मागे) शित ४२। ७ निवास ४२ छ (सेणं) ते (तत्थ) त्या (तीसोए भावणावाससयसहस्माणं) त्रास at aaiना (सट्ठीर सामाणियसाहस्सीणं) A16 M२ सामानि वाना (तायः Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२६ प्रज्ञापनासूत्रे कपालानाम्, पश्चानास् अग्रमहिपीणाम् सपरिवाराणाम्, तिसृणां पर्पदाम्, सप्तानाम् अनीकानाम्, सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् चतमृणाश्च पष्टीनाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम्, अन्येपाश्च बहूनाम् औत्तराहाणाम् असुरकुमाराणाम् देवानाञ्च देवीनाच आधिपत्यम्, पौरपत्यम् कुर्वन् विहरति ॥ सू०॥१९॥ टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्त कदाक्षिणात्यासुरकुमाराणाम् स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह -'कहिणं भंते ! दाहिणिल्ला णं असुरकुमाराणं'-गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु कस्मिन् प्रदेशे, दाक्षिणात्यानाम् असुरकुमाराणाम्, 'देवाणं पज्जत्तापज्जगाणं) तेतीस त्रायस्त्रिंशक देवों का (चउण्हं लोगपालाणं) चार लोकपालों का (पंचण्हं अग्गमाहिवीणं) पांच अग्रमहिषियों का (सपरिवाराणं) परिवार सहितों का (तिण्हं परिसाणं) तीन परिषदों का (सत्तण्हं अणियाणं) सात अनीकों का (सत्तण्हं अणियाहिवईणं) सात अनीकाधिपतियों का (चउण्ह य सट्ठीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं) चार साठ हजार अर्थात् दो लाख चालीस हजार आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिं च बहूर्ण) और भी बहुत-से (उत्तरिल्लाणं) उत्तर दिशा के (असुरकुमाराणं देवाण य देवीण य) असुरकुमार देवो और देवियों का (आहेवच्चं) अधिपतित्व (पोरेवच्चं) अग्रेसरत्व (कुवमाणे) करता हुआ (विहरइ) विचरता है ॥१९॥ ___टीकार्थ-अब दक्षिण दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त असुरकुमार देवो के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है। श्री गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-हे भगवन् ! दक्षिण दिशा के पर्याप्त और तीसाए तायत्तीसगाणं) तेवीस नासशि वाना (चउण्हं लोगपालाणं) यार ४ पासना (पंचण्हं अग्नमहिसीणं) पाय २५ मडिषीयाना (सपरिवाराणं) परिवारसडितना (तिण्हं परिसाणं) त्रय परिषहीना (सत्तण्हं अणियाणं) सात ११४रोना (सत्तण्हं अणियाहिवईणं) सात मनीधिपतियाना (चउण्ह य सट्ठीणं आयरक्ख देवसाहस्सीणं) यार सा8 1२ मात् मे ९५ यादीसत२ माम२६५ वाना (अन्नेसिं च बहूण) ilon पy ! (उत्तरिल्लाणं) उत्तर हिना (असुरकुमाराण देवाणय देवीणय) असुरशुमार हे। मने पायोना (आहे वच्चं) मधि. पतित्व (पोरेबच्चं) मसरत्व (कुममाणे) ४२ता २हिने (विहरइ) वियरे छे, ॥१६॥ ટીકાઈ—હવે દક્ષિણ દિશાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અસુરકુમારના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે. શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન -ભગવદ્ દક્ષિણ દિશાના પર્યાપ્ત અને Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका हि. पद २ सू १८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि -७२७ त्ताणं, देवानाम् पर्याप्तापर्याप्तानां 'ठाणा-पष्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि, प्रज्ञतानि प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण विशदयितुमाह-'कहिणं भंते ! दाहिजिल्ला असुरकुमारा देवा परिवसन्ति ? हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले, दाक्षिणात्याः असुरकुमारा देवाः परिवसन्ति ! भगवान् उत्तरयति-'गोयमा! हे गौतम! 'जंबूद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे 'मंदरस्स पव्वयस्स' मन्दरस्य-मेरोः, पर्वतस्य 'दाहिणेणं' दक्षिणेन, दक्षिणभागे इत्यर्थः, 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए!' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'असी उत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए' अशी तिसहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्यायाः, अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः' उवरिं' उपरि-ऊर्यभागे, एग जोयणसहस्सं ओगाहित्ता' एक योजनसहनम् अवगाह्यभविश्य 'हिट्ठा चेगं जोयणसहरसं वजित्ता' अधश्च अधोभागे च, एकं योजनसहसम्, वर्जयित्वा मज्झे अवृहत्तरे जोर ण सय सहर से मध्ये-मध्यभागे, अटसप्ततिसहस्रोत्तरे योजनशतसहस्र, अप्टसप्ततिसहस्राधिकलक्षयोनेपु इत्यर्थः, 'एत्थ णं' 'अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले 'दाहिणिल्लाणं' दाक्षिणात्यानाम्, 'असरकुमाराणं-देवाणं असुरकुमाराणाम् देवानाम्, चरत्तीस भरणावाससयसहस्सा' चतु स्त्रिंशत् भवनावासशतसहस्राणि-चतुस्त्रिशद भवनावासलक्षाणि 'भवंतीति मवखायं भवन्ति-इत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः , ते णं भवणा वाहि वट्टा' तानि अपर्याप्त असुरकुमार देव के स्थान किस प्रदेश में हैं ? इसी प्रश्न को स्पष्ट करने के लिए कहा गया है-हे भगवन् ! दक्षिण दिशा के असुरकुमार देव कहाँ निवास करते हैं ? ___ भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामक द्वीप में स्थित मेरु पर्वत के दक्षिण भाग में, एक लाख अस्सी हजार योजन मोटाई वाली इस रत्नप्रभा पृथ्वी के ऊपरी एक हजार योजन में प्रवेश करके -एक हजार योजन नीचे जाकर तथा एक हजार योजन छोडकर, बीच के एक लाख अठहत्तर हजार योजल में दक्षिणात्य असुरकुमार देवों के चौतीस लाख भवनावास हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थंकरों ने भी અપર્યાપ્ત અસુરકુમાર દેવ ક્યા પ્રદેશમાં રહે છે? આ પ્રશ્નને સ્પષ્ટ કરવા માટે કહેવાયું છે કે હે ભગવન દક્ષિણ દિશાના અસુરકુમારદે કયાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ ! જમ્બુદ્વીપનામક દ્વીપમાં રહેલા મેરૂ પર્વતના દક્ષિણ ભાગમાં, એકલાખ એ સી હજાર જન મોટા વાળી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઊપર એક હજાર એજનને ત્યાગ કરીને તથા નીચેના એક હજાર જન ત્યજીને, વચલા એક લાખ અઠોતેર હજાર એજનમાં દાક્ષિણાત્ય અસુરકુમાર દેવના ચેત્રીસ લાખ ભવનાવાસ છે. એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરેએ કહ્યું છે. તે ભવને બહારથી ગોળ છે Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२८ प्रज्ञापनासूत्रे खलु-उपर्युक्तानि भवनानि, यहिगे वृत्तानि वर्तुलानि, 'अंतो चउरंसा' अन्तोमध्यभागे इत्यर्थः चतुरस्राणि-चतुरस्त्राकाराणि भवन्ति, 'सो चेव वण्णो जायपडिरूवा' तानि चैव वर्णकः-अन्यत्र कृतवर्णनानि, यावत्-अधः पुष्करकणिकासं. स्थानसंस्थितानि, उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि, प्राकाराहालककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, यन्त्रशतघ्नीमुगलमुसण्डी परिवारितानि, अयोध्यानि सदा जयानि सदा गुप्तानि अष्टचत्वारिंशत् कोष्ठानचितानि, अप्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि, क्षेमाणि शिवानि, झिङ्करामरदण्डोपरमितानि लिप्तोपलिप्तमहितानि, गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलानि, उपचितचन्दनकलशानि, चन्द नघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, आसक्तोत्सतविपुलवृत्तव्याघारितमाल्यकहा है। वे भवन बाहर से गोल हैं और अन्दर से चौकोर हैं। उनका वर्णन पहले के समान समझ लेना चाहिए । अर्थात् नीचे कमल की कर्णिका केसमान स्पष्ट अन्तर से युक्त विपुल एवं गंभीर खाइयों तथा परिखाओ से युक्त हैं। प्राकार, अदालक, कपाट, तोरण तथा प्रतिद्वारों वाले हैं । वे यंत्रों, शतनियों, मुशलो एवं मुसंढी नामक शस्त्रों से युक्त हैं। शत्रुओं द्वारा अयोध्य हैं और इस कारण सदा जयशील हैं, सदा सुरक्षित हैं, अडतालीस कोठों वाले हैं, अडतालीस वनमालाओं से सुशोभित हैं । शत्रुकृत उपद्रव से रहित, मंगलमय एवं किंकर देवों के दण्ड से सुरक्षित हैं । लिपे पुते होने के कारण प्रशस्त हैं। उनमें गोशीर्ष चन्दन तथा सरस रक्त चन्दन के पांचों उंगलियो वाले हत्थे लगे रहते हैं। उनमें मंगलघट स्थापित किए हुए हैं। उनके प्रतिद्वार देश में चन्दन चर्चित घटो के सुन्दर तोरण અને અન્દરથી ચરસ છે. તેમનું વર્ણન પહેલાંની માફક સમજવું જોઈએ અર્થાત્ નીચે કમળની કણિકા, સરખુ અન્તરથી યુક્ત વિપુલ અને ગંભીર ખાઈ તથા પરિખાઓથી યુક્ત છે. તે બધા પ્રકાર, અટ્ટાલક, કપાટ, તરણ તથા પ્રતિદ્વાર વાળા છે. તેઓ યંત્ર, શતદિન મુસલે, તેમજ મુસંઢી નામક યંત્રથી યુક્ત છે. શત્રુઓ દ્વારા અધ્ય છે, અને તે કારણથી સદા જય શીલ છે. સદા સુરક્ષિત છે, અડતાલીસકોઠાવાળા છે. અડતાલીય વનમાલાઓ થી સુશોભિત છે. શત્રુકૃત ઉપદ્રવથી રહિત, મંગળમય તેમજ કિંકર દેવાથી તેમનાદ ડથી) સુરક્ષિત છે. લિ પેલ–ધુપેલ હોવાને કારણે પ્રશસ્ત છે. તેમાં ગોરોચન ચન્દન તથા સરસ રક્ત ચન્દનના પાચે આગળીવાળા થાપા પાડેલા હોય છે. તેમાં મંગલ ઘટ, સ્થાપિત કરેલા છે. તેમના પ્રતિદ્વાર–દેશ- - ભાગમાં ચન્દન ચર્ચિત ઘડાઓના સુદર તેરણ રચેલા હોય છે. ઊપર થી Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७२९ - दामकलापानि, पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुप्पपुञ्जोपचार मलितानि, कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूएमघमघायमानगन्धोख़्ताभिरामाणि, सुगन्धवरगन्धिकानि गन्धत्तिभूतानि अप्सरोगणसंघसंविकीर्णानि, दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रणादितानि, सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि, मलणानि, घृष्टानि, मृष्टानि नीरजांसि, निर्मलानि, निष्पङ्कानि, निष्वङ्कटच्छायानि सप्रमाणि लश्रीकाणि-समरीचिकानि, सोयोतानि, प्रासादिकानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि, प्रतिरूपाणि, 'एत्थणं' अत्र खलु उपयुक्त स्थलेषु 'दाहिणिल्लाणं' दाक्षिणात्यानाम् 'अस्तुर कुमाराणं' अमुरकुमाराणाम् 'देशणं' देवानाम् ‘पञ्च तापज्जत्ताणं' पर्याप्शायर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रजातानि-प्ररूपितानि, सन्ति 'तीसुबने हैं। ऊपर से नीचे तक लकले हुए माल्यदामकलाप हैं । पांचों रंगों के विखरे हुए सरस ओर सुगंध युक्ल पुष्पों के उपचार से युक्त हैं । अगर, चीडा, लोबान आदि की महकती हुई धूप के सत्रह से रमणीय प्रतीत होते हैं । उत्तल लुगंध से गंधित हैं । गंधद्रव्य की गुटिका जैसे जान पडते हैं । अप्सराओं के समूह से व्याप्त हैं । दिव्य वाद्यों की ध्वनि से युक्त रहते हैं। सर्व रत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, स्निग्ध पुद्गलों द्वारा निर्मित और कोमल हैं। रझ से रहित, निर्मल, निष्पंक एवं आवरण रहित छाया वाले हैं। प्रभा से युक्त श्रीसम्पन्न, किरणों वाले, उद्योतवान्, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। इन स्थानों में, दक्षिण दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त असुरकुमार देवों के स्थान-लस्थान-कहे गए हैं। ये स्थान तीनों अपेનીચે સુધી લટકતી પુષ્પ માળાઓના સમૂહ હોય છે. પાંચેરંગે ના વેરેલા સરસ તેમજ સુગન્ધ યુક્ત પુષ્પોના ઉપચારોથી યુક્ત છે. અગરૂચન્દન, ચિડા માર, લેબાન આદિના મહેકવાળી સુગન્ધીદાર ધૂપના સમૂહથી રમણીય જણાય છે. ઊત્તમ સુગન્ધથી સુગન્ધિત છે. ગંધ દ્રવ્યની ગોટીના જેવું જણાય છે. અપ્સરાઓના સમૂહથી વ્યાપ્ત હોય છે. દિવ્ય વાદ્યોના વિનિથી યુક્ત રહે છે. બધું જ રત્નમય છે. સ્વચ્છ છે. સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ દારા નિર્મિત અને કોમળ છે. રજથી રહિત, નિર્મળ, નિપંક, તેમજ આવરણ રહિત છાયા વાળી પ્રભા થી યુક્ત છે. શ્રીસંપન્ન, કિરણવાળા ઉદ્યોતવાળા પ્રકાશવાળા, પ્રસન્નતા જનક, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ સ્થાનમાં, દક્ષિણ દિશાના પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત અસુરકુમારદેવના સ્વસ્થાન, મૂલસ્થાન કહેલાં છે. એ સ્થાન ત્રણે અપેક્ષાઓથી અર્થાત્ ઉપપાત, प्र० ९२ Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३० प्रथापना विलोगस्स असंखेज्जयभागे त्रिप्वपि स्वस्थानोपपातसमुद्घातरूपेषु स्थानेषु लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्ये यतमो भागो वक्तव्यः इत्याशयः 'तत्थ णं वहवेदाहिणिल्ला' तत्र खलु-उपर्युक्तस्थाने पु, वयो दाक्षिणात्याः 'अमुरकुमारा देवा' असुरकुमाराः देवाः, 'देवीओ' देव्यश्च 'परिवसंति' परिवसन्ति, ते चामुरकुमारा दाक्षिणात्याः देवाः 'काला' कृष्णाः 'लोहियक्खा' लोहिताक्ष विम्बोप्टाः 'तहेव जाव' तथैव-पूर्वोक्तासुरकुमार वर्णनव देव वर्णनं कर्तव्यम्, यावत्-धवलपुप्पदन्ताः, असितकेशाः वामे एककुप्डलधराः, आम्रचन्दनानुलितगात्रा: ईपछिलिघ्रपुष्पप्रकाशानि असंक्लिष्टानि सूक्ष्माणि वस्त्राणि प्रवराणि परिहितवन्तः, प्रथमं वयश्चातिक्रान्ताः, द्वितीयञ्चवयः असंप्राप्ताः भद्रे यौवने वर्तमानाः इत्यादि पूर्वोक्तविशेपणविशिष्टाः सन्तो महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदगपटु क्षाओं से अर्थात् उपपात, समुद्घात तथा रवस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। इन उपर्युक्त स्थानों में बहुत-से दाक्षिणात्य असुरकुमार देवों तथा देवियों का निवास है। वे दक्षिण दिशा के अस्तुरकुमार देव वर्ण से काले हैं, लाल नेत्रों वाले हैं, बिम्बफल के समान होठ वाले हैं, इत्यादि असुरकुमारों के वर्णन के समान इनको सी वर्णन समझ लेना चाहिए, यावत् श्वेत पुष्प के समान दांतों वाले, कृष्ण केशों वाले, वायीं ओर एक कुंडल को धारण करने वाले, सरस चन्दन से लिप्त अंगोपांगों वाले, तथा शिलिन्ध्र पुष्प के समान आनन्दप्रद बारीक वस्त्रों के धारक होते हैं। वे प्रथम एवं द्वितीय वय के मध्य में-भद्र यौवन में सदा वर्तमान रहते हैं । इत्यादि पूर्वोक्त सभी विशेषणों से युक्त वे देव नाट्य, संगीत तथा वीणा, तल, ताल, मृदंग आदि के वादन की मधुर ध्वनि के आनन्द સમુઘાત તથા સ્વાસ્થાનની અપેક્ષાથી લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. આ પૂર્વોક્ત સ્થાનમાં ઘણાજ દાક્ષિણાત્ય અસુરકુમાર દે તથા દેવીના નિવાસ છે. - તે દક્ષિણ દિશાના અસુરકુમારદેવ રંગે કાળા છે. લાલ નેત્રોવાળા છે, બિમ્બફળના સમાન હોઠ વાળ છે. એમ અસુરકુમારોના વર્ણનની જેમ આનું પણ વર્ણન સમજી લેવું જોઈએ. શ્વેત પુપિના સમાન દાંત વાળા કૃષ્ણ કેશ વાળા, ડાબી બાજુએ એક કુડળ ને ધારણ કરનારા, સરસ ચંદનથી લિત અંગે પાંગ વાળા તથા શિલિન્દ પુષ્પની જેમ આનન્દ દાયક ઝીણું વસ્ત્રોને ધારણ કરનાર હોય છે. તેઓ પહેલી અને બીજી વયની મધ્યમાં ભદ્રયૌવનમાં સદા વર્તમાન રહે છે. ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત બધાવિશેષણોથી યુક્ત તે દે નાટય, સંગીત, તથા વીણ, તલ, તાલ મૃદંગ આદિના વાદનની મધુર ધ્વનિના Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrafat टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुंरकुमारदेवानां स्थानानि प्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् 'भुंजमाणा विहरंति' भुञ्जानाः, विहरन्ति - तिष्ठन्ति, 'एएसि णं' एतेषां खलु दाक्षिणात्यानाम् असुरकुमाणाम् देवानाम् 'तदेव' तथैव सामान्यामुरक्कुमारदेव व देव 'तायत्तीसगलो गपाला' त्रायस्त्रिशकलोकपाला 'भवंति' भवन्ति, 'एवं सव्वत्थ भाणियव्वं' एवं रीत्या सर्वत्र स्थलेषु भणितव्यम् - कव्यम्, अथ दाक्षिणात्यासुरकुमारेन्द्रं चमरं वर्णयितुमाह - 'भवणवासीणं चमरे' भवनवासी खलु चमरः ' इत्थ' अत्र दक्षिणदिग्भागे 'अमरकुमारिंदे अमुरकुमारराया' . असुरकुमारेन्द्रः, असुरकुमारराजः 'परिवसति' परिवसति स खलु चमरः कशः इत्याह- 'काले' कृष्णवर्ण', 'महानीलसरिसे' महानीलसदृशः, 'जाव पभासे माणे' यावत्-नीलगुटिकागवलातसीकुसुमप्रकाशः, विकसितशतपत्रनिर्मलेपत् सितरक्तताम्रनयनः गरुडायतर्जुतुङ्गनासः, उपचितशिलाप्रवालविस्वफलसन्निभाधरौष्ठः पाण्डुरशशिसकलविमलनिर्मलदधिघनशंख गोक्षीरकुन्ददका अनुभव करते रहते हैं और दिव्य भोगोपभोगों को भोगते हैं । इन दक्षिण दिशा के असुरकुमार देवों के सामान्य असुरकुमार देवों की तरह त्रयस्त्रिंशक और लोकपाल होते हैं । इस प्रकार सभी स्थलों में कह लेना चाहिए । " अब दक्षिण दिशा के असुरकुमारों के इन्द्र चमरेन्द्र का वर्णन करते हैं- दक्षिण दिशा में चमर नामक असुरकुमारेन्द्र एवं असुरकुमारों का राजा है । वह चमरेन्द्र कृष्णवर्ण है, महानील के समान है, यावत् नील की गुटिका, भैंस के सींग, एवं अलसी के फूल के समान वर्ग वाला है | उसके नेत्र विकसित कमल के समान, किंचित् श्वेत रक्त और ताम्रवर्ण के हैं । नासिका गरुड की नासिका के समान सरल, लम्बी और ऊंची है । पुष्ट मूंगा तथा बिम्बफल के समान अधरोष्ठ है । श्वेत, विमल एवं निर्मल चन्द्रखण्ड, जमे हुए આનંદનેા અનુભવકરતા રહે છે. અને દિવ્ય ભાગપભાગને ભાગવે છે. આ દક્ષિણ દિશાના અસુરકુમારને સામાન્ય અસુરકુમારદેવે ની જેમ ત્રાયઅિશક અને લેાકપાલ હેાય છે. એ પ્રકારે બધાં સ્થળેામાં કહીલેવુ જોઇએ. ' હવે દક્ષિણ દિશાના અસુરકુમારેાના ઇન્દ્ર ચમરનું વર્ણન કરે છે. દક્ષિણદિશામાં ચમર નામના અસુરકુમારેન્દ્ર અસુરકુમારેાના રાજા છે. તે ચમરેન્દ્ર કાળા રંગના છે, મહાનીલના સમાન છે. નીલની ગોળી ભેંસના શિંગડા અને અળસીના ફુલની સમાન ૨૫ વાળા છે. તેમના નેત્ર ખીલેલાં કમળના સમાન કાંઇક શ્વેત રક્ત અને તામ્ર વણુના હૈાય છે. નાસિકા ગરૂડની નાસિકાના સમાન સરલ લાંખી અને ઊંચી હાય છે. પુષ્ટ પ્રવાલ તથા ખમ્મફળના Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ७३२ प्रापमा करजोमृणालिकाधवलदन्तश्रेणिः, हुतबहनितिधौततप्ततपनीयरक्ततलतालुजिहः, अञ्जनघनकृष्णरुचकरमणीयस्निग्धकेशो, बाये एककुण्डलधरः आईचन्दना'नुलिप्तगात्रः इपच्छिलिन्ध्रपुष्पप्रकाशानि असंलिप्टनि सूक्ष्माणि वस्त्राणि प्रवराणि परिहितः, वयश्च प्रथमं समतिक्रान्तः, द्वितीयञ्च वयोऽसंप्राप्तो भद्रे यौवने वर्तमा- नस्तलभङ्गकत्रुटितप्रवरभूपणनिर्मलमणिरत्नमण्डितभुजोदशमुद्रामण्डिताग्रहस्तश्चडामणिचित्रचिह्नगतः सूरूपो महद्रिको महाद्युतिको महायशाः महावलो महादही, शंख गाय के दूध, कुन्दप, जलकण और मृणालिका के समान सफेद दंतपंक्ति वाला है। उसके हाथो-पैरों के तलवे, तालु तथा जीभ आग में तपाकर धोये हुए तपनीय-स्वर्ण के सदृश है। उनके .केश अंजन, तथा मेघ के समान काले एवं कचक रत्न के समान रम. णीय तथा चिकने हैं । वह बाये कान में एक कुंडल को धारण करता है । उनका शरीर गोले चन्दन से अनुलिप्त रहता है । सिनिन्द्र पुष्प के समान किंचित् लाल वर्ण के, आनन्दप्रद एवं सूक्ष्म श्रेष्ठ वस्त्रो को धारण किये रहता है । प्रथम वय को लांघा हुआ और द्वितीय क्य 'को प्रास न हुआ अर्थात् दोनों अवस्याओं के मध्यवर्ती, भद्र यौवन में वर्तमान रहता है। तल भंग, त्रुटित तथा अन्य निर्मल मणियो एवं रत्नो से उसको भुजाएं विभूषित रहती हैं । उंगलियां दश मुद्रिकाओं से मंडित होती हैं। वह अद्भुत चूडामणि के चिह्न से युक्त है। सुन्दर रूप से सम्पन्न, महान् ऋद्धि का धारक, महान् घुतिमान, महा - સમાન નીચે હોઠ હોય છે. વિમલ શ્વેત તેમજ નિર્મળ ચખંડ તથા જમાવેલા દહિ, શ ખ ગાયના દૂધ, કુન્દપુષ્પ જળકણ અને મૃણાલિકાના સમાન સફેદ દતપક્તિ વાળા હોય છે. તેમના હાથ પગના તળીયા, તાલુ તથા જીભ, આગમાં તપાવી છે અને સ્વચ્છ કરેલ સેના સમાન હોય છે. તેમના કેશ અંજન તથા મેઘના સરખા કાળા તેમજ રૂચક રત્નની સમાન રમણીય તથા ચીકણા હોય છે. તેઓ ડાબા કાનમાં એક કુડળ ધારણ કરે છે. તેમના શરીર આ ચદન થી અનુલિત રહે છે. શિલિ% પુષ્પની સમાન કંઈક લાલ રંગના આ દપ્રદ તેમજ સૂક્ષ્મ શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોને ધારણ કરે છે. પ્રથમ વય વિતાવી ચૂકેલા દ્વિતીય વયને પ્રાપ્ત નહી થયેલા અર્થાત્ બને અવસ્થાને એના મધ્યવત્તી ભદ્ર યૌવનમાં વર્તમાન રહે છે. તલભ ગ, ત્રુટિત તથા અન્ય નિર્મળ મણિયો તેમજ રત્નોથી તેમની ભુજાઓ વિભૂષિત રહે છે. દશે આંગળી વિંટીયેથી વિભૂષિત હોય છે. તે અદ્ભુત ચૂડામણિના ચિહ્નને ધારણ કરે છે. સુંદર સુરૂપથી સંપન્ન મહાન સમૃદ્ધિ વાળા મહાન ઇતિમાન Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७३३ भागो महासौख्यो हारविराजितवक्षाः कटकत्रुटितस्तम्भितभुजा, अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डतलकर्णपीठधारी, विचित्रहरतामरणो विचित्रमालामौलिमुकुटः कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहितः कल्याणकामवरमाल्यातुलेपनधरो मारबरवोन्दिः प्रलम्बव“नमालधरो दिव्येन वर्णगन्धादिना दश दिश उद्द्योतयन् 'पभासेमाणे' प्रभासयन् ‘से णं तत्थ' स खलु चमरस्तत्र-उपर्युक्त स्थले, 'चउतीसाए भवणावाससयसहस्साणं' चतुस्त्रिंशतो भवनावासशतसहस्राणाम्, चतुस्त्रिशद् भवनावासलक्षाणाम्, 'चउसट्ठीए सामाणिय साहस्सीणं' चतुष्पष्ठे। सामानिकसाहस्रीणाम "तायत्तीसाए-तायत्तीसगाणं' त्रयस्त्रिशतस्त्रायस्त्रिशकानाम्, 'चउण्हं-लोगपालाणं' चतुणी लोकपालानाम् , 'पंचण्हं अगमहिसीणं' पश्चानाम् अग्रमहिपीणाम्, यश, महाबल, महानुभाग तथा महान् सुख से युक्त है। उसका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है । कडों और त्रुटित नामक - आभूषण से उसकी सुजाएं स्तब्ध रहती हैं। वह अंगद, कुंडल तथा कपोल भाग को मर्पण करने वाले कर्णपीठ नामक आभूषण को धारण करता है । उसके हाथों में अद्भुत आभूषण होना है। उसका मुकुट विचित्र मालाओं से युक्त है। कल्याणकारी श्रेष्ठ वस्त्र पहनता है। कल्याणकर तथा उत्तम मालाओं एवं अनुलेपन को धारण करता है। उसका शरीर देदीप्यमान है। वह लम्बी लटकती हुई वनमला का धारक होता है । दिव्य वर्ण तथा गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रकाशित करता है। , वह चमरेन्द्र चौतीस लाख भवनालों का, चौसठ हजार सामा. निक देवों का, तेतीस त्रायस्त्रिंश देवों का, चार लोकपालों का, पांच -परिवार सहित अग्रमहिषियों का, तीन प्रकार की परिषदों का, सात મહાયશ, મહાબલ, મોટાનસીબ તથા મહાન સુખથી યુક્ત હોય છે. તેમની છાતી હારથી સુશોભિત રહે છે. કડા અને ત્રુટિત નામના આભૂષણથી યુક્ત તેમની ભુજાઓ અકકડ રહે છે. તેઓ અંગદ કુંડળ તથા કરેલ ભાગને ઘસાતા કણપીઠ નામના આભૂષણને ધારણ કરે છે. તેમના હાથમાં અભૂત આભૂષણ હોય છે. તેમના મુકુટ વિચિત્ર માળાએથી યુક્ત હોય છે. તેઓ કલ્યાણકારી શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર પહેરે છે. કલ્યાણકર તથા ઉત્તમ માળાઓ તથા અનુ લેપન ધારણ કરે છે. તેમના શરીર દેદીપ્યમાન છે લાબી લટકતી વનમાલાને -ધારણ કરનાર છે. દિવ્ય વર્ણ તથા ગંધ આદિથી દશ દિશાઓને પ્રકાશિત કરે છે, તે ચમરેન્દ્ર ચૌત્રીસ લાખ ભવનાવાસના, ચોસઠ હજાર સામાનિક દેના તેત્રીસ ત્રાયશ્ચિંશક દેના, ચાર લેકપલેના, પાંચ પરિવાર સહિત અગ્ર Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ प्रशांपासूत्र सपरिवाराणं' सपरिवाराणाम्, 'तिण्डं परिसाणं' तिलणाम् पर्पदाम्, 'सत्तण्ड अणियाणं' सप्तानाम् अनीकानाम् ‘सत्तण्हं अणियादिवईणं' सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् 'चउण्ह य चउसहोणं आयरक्ख देवसाहस्सीणं' चत्रसृणाञ्च चतुप्पष्टीनाम् आत्मरक्षकदेरसाहस्रीणाम् -पट्पञ्चाशदधिकलक्षद्वयात्मकरक्षकदेवानाम्, 'अन्नेसिंच बहूणं दाहिणिल्लाणं' अन्येपाञ्च बहूनां दाक्षिणात्यानाम् 'देवाणं देवीण य' देवानाम् देवीनाच 'आहेवच्चं' आधिपत्यम्, 'पोरेवच्चं' पौरपत्यम्, 'जाव' यावत्-स्वामिखम्, भर्तृ खम्, महत्तरकतम्, आज्ञेश्वरसेनापत्यम् कारयन् पालयन् महताऽहतनटयगोतवादिततन्त्रोतलतालत्रुटितवनमृदङ्ग पटुप्रवादितरवेण दिव्यान् -भोगभोगान् भुञ्जानो 'विहरइ' विहरति-आस्ते, अथ उत्तरदिग्भवानाममुरकुमाराणाम् पर्याप्तापर्याप्त कदेवानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह - 'कहिणं भंते ! उत्तरिल्लाण' गौतमः पृच्छति -हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे औत्तरा हाणाम्-उत्तरदिग्भवानाम्, 'अपुरकुमाराण' अतरकुमाराणाम् 'देवाणं' देवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठागा पणता ?' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया अनीकों का, सात अनोकाधिपतियों का, चार चौसठ हजार अर्थात् दो लाख छप्पन हजार आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य बहुसंख्यक दक्षिणी देवों और देवियों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, यावत् स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तर रुत्व, सेनापतित्व करता-कराता हुआ और उनका पालन करता हुआ रहता है। वह नाटय, गीत एवं वीणा, तल, ताल, मृदंग आदि वाद्यों संबंधी भोगों को भोगता रहता है । - अब उत्तर दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त असुरकुमार देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैं-गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-हे भगवन् ! उत्तर दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त असुरकुमार देवों के स्वस्थान किस प्रदेश में हैं ? इसी को दूसरे प्रकार से મહિષીના ત્રણ પ્રકારની પરિષદના, સાત અનીકેના, સાત અનીકાધિપતિચેના, ચાર ચોસઠ હજાર અર્થાત્ બે લાખ છપન હજાર આત્મરક્ષક દેવના તથા અન્ય બહુસ ખ્યક દક્ષિણી દેવો અને દેવિઓના અધિપતિત્વ, અગ્રેસરત સ્વામિત્વ, ભર્તૃત્વ, મહત્તરકત્વ, સેનાપતિત્વ, કરતા તેમજ કરાવતા થકા તેમજ તેમનું પાલન કરતા રહે છે. તેઓ નાટય, ગીત તેમજ વીણા, તલ, તાલ, મૃદ ગ આદિ વાદ્યો સ બન્ધી ભેગોને ભેગવતા રહે છે. હવે ઉત્તર દિશાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અસુરકુમાર દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણું કરવાને માટે કહે છે ગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો–હે ભગવન્! ઉત્તર દિશાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અસુરકુમાર દેવોના સ્વાસ્થાન કયા Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७३५ स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि ? प्ररू पितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण प्ररूपयितुमाह-'कहिणं भंते !-उत्तरिल्ला' हे भदन्त ! कुत्र खलु-करिमन् प्रदेशे, औत्तराहा उत्तरदिग्वासिनः 'असुरकुमारा' असुरकुमाराः 'देवा परिवसति' देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-गोयमा !' हे गौतम ! 'जंबूद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे 'मंदरस्स पव्वयस्स' मन्दरस्य-मेरोः, पर्वतस्य 'उत्तरेणं' उत्तरदिग्भागे, 'इमीसे रयणप्पभा पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः, 'असी उत्तरजोयण सयसहस्सबाहल्लाए' अशीतिसहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्यायाः, अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजक विस्तारायाः 'उवरि' उपरि-ऊर्वभागे इत्यर्थः, 'एगं योजणसहस्सं ओगाहित्ता' एकं योजनसहस्रम्, अवगाह्य-प्रविश्य 'हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता' अधश्च-अधरतात, एकं योजनसहस्रम् वर्जयित्वा 'माझे अट्टहुत्तरे जोयणसयसहस्से' मध्ये-मध्यभागे, आभ्यन्तरे इत्यर्थः, अष्टसप्ततिसहस्रोत्तरे योजनशतसहस्र अष्टसप्ततिसहस्राधिकलक्षयोजने 'एत्थणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले 'उत्तरिल्लाणं' ओत्तराहाणाम्-उत्तरदिग्भवानाम् 'असुरकुमाराणं' असुरकुमाराणाम्, 'देवाणं' देवानाम्, 'तीसं भवणावाससयसहस्सा' त्रिंशद् भवनावासशतसहस्राणि 'भवंतीतिमवखायं भवन्ति इत्याख्यातम्, मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः , 'तेणं भवणा बाहिं वट्टा' तानि खलु भवनानि बहिर्भागे वृत्तानिकहते हैं-हे भगवन् उत्तरदिशा के असुरकुमार देव किस प्रदेश में निवास करते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामक द्वीप में, मेरु पर्वत के उत्तर में, एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के ऊपर के एक हजार योजन और नीचे के एक हजार भाग को छोडकर मध्य के एक लाख अठहत्तर हजार योजन भाग में, उत्तर दिशा के अस्सुरकुमार देवों के तीस लाख भवनावास हैं, ऐसा मैने तथा अन्य तीर्थकरों ने कहा है। उत्तरदिशा के असुरकुमारों के ये भवन बाहर से गोलाकार हैं, પ્રદેશમાં છે જે તેને બીજા પ્રકારે કહે છે-હે ભગવન | ઉત્તરદિશાના અસુરકુમાર દેવ કયા પ્રદેશમાં નિવાસ કરે છે ? શ્રીભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ ! જમ્બુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં, મેરૂપર્વતના ઉત્તરમાં, એક લાખ એંસી હજાર જન મેટી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના એક હજાર જન અને નીચેના એક હજાર જન ભાગને છેડીને મધ્યના એક લાખ અઠતેર હજાર યોજન ભાગમાં, ઉત્તરદિશાના અસુરકુમાર દેના ત્રીસ લાખ ભવનાવાસ છે. એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરોએ કહ્યું છે. ઉત્તર દિશાના અસુરકુમારના આ ભવન બહારથી ગોળાકાર છે, અંદરથી Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३६ raterres " वर्तुलानि, 'अंतो चउरंसा' अन्तः- सध्यभागे चतुरस्राणि चतुरस्राकाराणि 'सेसं जहा ' शेषं यथा 'दाहिणिल्याणं' दाक्षिणात्यानाम् असुरकुमाराणाम् आवासादिकमुक्तं तथैव उत्तरदिग्मवानामपि आवासादिकम् वक्तव्यम्, 'जाव' यावद् दिव्यान भुञ्जानो विहरति- तिष्ठति, अधोतरासमुस्कुमारेन्द्रपलि स्पयितुमाह- 'वटी एत्थ बरोयणिदे' अत्र - उपर्युक्तस्थळे, वहीरीचनेन्द्रः, 'चरायणराया' वैरोचनराजः, 'परिवसति' परिवसति स बली की इत्याह- 'काठे' कृष्णवर्णः, 'महानीलसरिसे' महानीलसहरा', 'जाव' यावद - नीलकुटिकावलातसीकुसुम प्रकाशः, विकसितशतपत्रनिर्मले पकवान्द्रनयनः इत्यादि पूर्वोविशेषणविशिष्टो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उद्योतयन् 'पमासेमाणे' प्रभासयन् 'से णं तत्थ' स खलु वली तत्र-उपर्युक्तरथले, 'तीसार भवगावामसवसहस्ताणं' त्रिंशतो भवनावासशतसहस्राणास् 'सहीए सामाविनमा हस्तीर्ण' पष्टेः सामानिकसाहस्रीअन्दर से चौकोर हैं, इत्यादि वर्णन जैसे दक्षिण दिशा के भवनावासों का किया गया है, वैसा ही इनका भी समझ लेना चाहिए यावत् दिव्य भोगों को भोगता हुआ विचरता है । 9 अब उत्तर दिशा के बलीन्द्र की प्ररूपणा करते हैं - उत्तर दिशा में बली नामक वैरोचनेन्द्र या वैरोचनराज निवास करता है । वह बलीन्द्र वर्ण से कृष्ण है, अत्यन्त नील द्रव्य के समान है, यावत् नील की गुटिका, भैंस के सींग तथा अल्ली के फूल के समान वर्ण वाला है । उसके नेत्र विकसित कमल के लहदा है-निर्मल, किंचित् रक्त तथा ताम्रवर्ण के । इत्यादि पूर्वोक्त सभी विशेषण समझ लेने चाहिये । वह दिव्य वर्ण, दिव्य गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रकाशित करता रहता है । वह तीस लाख भवनावासों का, साठ ચારસ છે ઇત્યાદિ વર્ણન જેવુ દક્ષિણ દિશાના ભવનાવાસેતુ કર્યું છે તેવુ જ આમનું પણ સમજી લેવુ જોઇએ યાવત્ તેઓ વધાજ દિવ્ય ભેગાને ભાગવતા થકા વિચરે છે. હવે ઉત્તર દિશાના ખલીન્દ્રની પ્રરૂપણા કરે છે—ઉત્તરક્રિશામાં મલી નામે વેરાચનેન્દ્ર અથવા વેરાચન રાજા નિવાસ કરે છે. તે ખલીન્દ્ર ર ંગે કાળા છે અત્યન્ત નીલ દ્રવ્યના સમાન છે. યાત્ નીલગોટી, પાડાના શિંગાડાં અને અળસીના કુલ સમાન ણુ વાળાં હોય છે તેમના નેત્ર વિકસિત કમળના જેવા હાય છે. નિર્માળ કંઇક લાલ તથા તામ્રવર્ણના ઇત્યાદિ પૂર્વોક્ત અધા વિશેષણા સમજી લેવા જોઇએ. તે દિવ્યવ દિવ્યંગ ધ આદિથી દસે દિશાઓને ઊદ્યોતિત તેમજ પ્રકાશિત કરતા રહે છે. તેએ ત્રીસ લાખ ભવનાવાસાના સાઠ Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका हि. पद २ सू १८ असुरकुमारदेवानां स्थानानि ७३७ णाम्, 'तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं' त्रयस्त्रिंशतः त्रायस्त्रिंशकानाम् 'चउण्हं लोगपालाणं' चतुणी लोकपालानाम्, 'पंचण्हं अग्गमहिसीणं' पञ्चानाम्, अग्रमहिपीणाम्, 'सपरिवाराणं' सपरिवाराणाम् 'तिण्हं परिसाणं' तिसृणां पर्पदाम् 'सत्तण्हं अणियाणं' सप्तानाम् अनीकानाम्-सैन्यानास्, 'सत्तण्हं अणियाहिवईणं' सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम्, 'चउण्ह य-सट्ठीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' चतसृणां च षष्टीनाम्-चत्वारिंशत् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् चत्वारिंशत्सहस्राधिकल: कात्मरक्षकाणाम् इत्यर्थः, 'अन्नेसिं च वहूर्ण उत्तरिल्लाणं' अन्येषां च बहूनाम् औत्तराहाणाम्- उत्तरदिग्वासिनाम् ‘असुरकुमाराणं' असुरकुमाराणाम्, 'देवाणय देवीणय' देवानाञ्च देवीनाच, 'आहेबच्चं' आधिपत्यम् 'पोरेवच्चं' पौरपत्यम्, 'कुचमाणे विहरइ' कुर्वन् विहरति-आस्ते ॥सू०॥ १९॥ __मूलम्-कहि णं भंते ! नागकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! नागकुमारा देवा परिवसंति ? गोयमा ! इभीसे रयणप्पभाए पुढवीए असी उत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता, हिट्रा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता मज्झे अट्टहुत्तरे जोयणसयसहस्से, एत्थ णं नागकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं चुलसीइ भवणवाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं, तेणं भवणा बाहिं वट्टा, अंतो चउरंसा जाव पडिरूवा, तत्थ णं हजार सामानिक देवों का, तेतीस त्रायस्त्रिंश देवों का, चार लोकपालों का, पांच सपरिवार अग्रमहिषियों का, तीन प्रकार की-बाय, मध्यस, और अन्तरंग परिपदों को, सात अनीकों का, सात अनीकाधिपति देवों का, चार साठ हजार अर्थात् दो लाख चालीस हजार आत्मरक्षक देवों का तथा बहुल-से अन्य असुरकुमार देवों और देवियों का आधिपत्य एवं अग्रेसरपन करता हुआ रहता है ॥१९॥ હજાર સામાનિક દેના, તેત્રીસ ત્રાયસ્ત્રિ શક દેના, ચાર લોકપાલેના, પાચ સપરિવાર અમહિષીને ત્રણ પ્રકારની–બાહ્ય, મધ્યમ અને અન્તરંગ પરિષદના, સાત અનીકેના, સાત અનીકાધિપતિ દેના. ચાર સાઠ હજાર અર્થાત્ બે લાખ ચાલીસ હજાર આત્મરક્ષક દેવોના તથા ઘણુ બધા અન્ય ઉત્તરીય અસુરકુમાર દો તેમજ દેવિના આધિપત્ય તેમજ અગ્રેસરપણું કરતા રહે છે ? प्र० ९३ Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमापनास्ते णागकुमाराणं पजत्तापजताणं ठाणा पणता, तीमुवि लोगस्स असंखेज्जइभागे तत्थ णं बहवे नाशकुमारा देवा परिवसंति, महिडिया महज्जुईया, सेसं जहा ओहियाणं जाव विहरंति, धरणभूयाणंदा एत्य पं दुवे नागकुसारिंदा णागकुमाररायाणो परिवसंति, महडिया, सेसं जहा ओहियाणंजाब विहरति, कहिणं भंते ! दाहिणिल्याण नागकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पषणता ? कहि घ संते! दाहिणिला नागकुमारा देवा परिवसंति ? गोयमा! अंदीवे दीवे मंदररस पध्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणसाए पुढवीए असी उत्तरजोयणसयसहस्सबाहरुलाए उरिएगं जोरणसहरसं ओगाहित्ता हिट्रा चेगं जोय. गरसहस्सं वजिता सज्झे अबहत्तरे जोयणलयसहस्से एत्थ णं दाहिणिल्लाणं नागकुमारणं देवाणं चउयालीसं भवणावाससयसहस्सा अवंतीति अवखाचं, तेणं भवणा वाहिं वट्टा जाव पडिरूवा, एत्थ णं दाहिणिल्लाणं नागकुमाराणं पजत्तापज्जताणं ठाणा पणत्ता, तीसु वि लोयस्स असंखेज्जइभागे, एत्थ णं दाहिणिल्ला नागकुमारा देवा परिवरांति, महिड्डिया, जाव विहरति, धरणे इत्थ नागकुमारिंदे नागकुमार राया परिवसइ, महड्दिए जाव पक्षालेसाणे से गं तत्थ चउयालीसाए भवणावाससयसहस्साणं छह सामाणिय साहस्सीणं, तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोगपालाणं, छपहं अगमहिसीणं सपरिवाराणं, तिहं परिसाणं, सत्तण्हं अणियाणं, सनण्हं अणियाहिवईणं चाउव्वीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं दाहिणिल्लाणं नागकुमाराणं देवाण य देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं कुटवसाणे विहरइ, कहि णं भंते ! उत्तरिल्लाणं मागकुमाराणं देवाणं पजत्तापजताणं ठाणा पण्णता ? कहिणं Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ___ ७३९ भंते ! उत्तग्ल्लिा नागकुमारा देवा परिवसंति ? गोयमा ! जंबूद्दीवे दीवे सन्दरस्त पव्ययस्स उत्तरेणं इसीसे रयणप्पाए पुठवीए असी उत्तरजोयणसहस्त बाहल्लाए उबरि एग जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हेदा चेगं जोयणलहरुसं वज्जित्ता सज्झे अट्टहुत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थ णं उत्तरिल्लाणं नागकुमाराणं देवाणं चत्तालीसं सरणावाससयसहस्सा भवतीति मक्खायं, तेणं भवणा बाहिं वहा सेसं जहा दाहिणिल्लाणं जाव विहरंति, भूयाणंदे एत्थ नागकुमानि दे नागकुमारराया परिवसइ, महिड्डिए जाव पभासेमाणे से णं तत्थ चत्तालीसाए भवणावाससयसहस्साणं आहेबच्चं जाव विहश्इ । छाया-कुत्र खलु भदन्त ! नागकुमाराणाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! नागकुमारा देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अशीतिसहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्यायाः उपरि एक योजन पहस्रम् आगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये अष्ट शब्दार्थ-(कहि णं संते ! नागकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त नागकुमार देवों के स्वस्थान कहां हैं ? (कहि णं भंते ! नागकुलारा देवा परिवसंति ?) हे भगवत् नागकुमार देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा !) हे गौतम ! (इमीसे रथणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए) एक लाख अस्सी हजार मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (उवरिं) ऊपर (एगं) एक (जोयणसहस्स) हजार योजन (ओगाहित्ता) अवगाहन करके (हिट्ठा) नीचे (चेगं) एक (जोयणसहस्सं) हजार योजन शाय--(कहि णं भंते ! नागकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता १) डे लावन् पर्यात भने भात नागभा२ हेवाना स्वस्थान ४यां २७या छ ? (कहि णं भंते ! नागकुमारा देवा परिवसंति ?) भगवन् ! नसभा२ व ४यां निवास ४२ छे (गोयमा) गौतम । (इमीसे रयणप्पभोए पुढवीए असी उत्तरजोयण सयसहस्स बाहल्लाए) मे र मेसी हुन२ योन भाटी । रत्नमा पृथ्वीना (उवरि) १५२ (एग) ४ (जोयणसहस्स) १२ योन (ओगाहित्ता) 44॥डन रीन (हिट्ठा) नीय (चेग) ये (जोयणसहस्स) Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४० प्रशापनास्त्रे सप्ततिसहस्रोतरे योजनमतसहमे अन खलु नागकुमाराणाम् देवानां पर्याप्मापर्याप्तानाम् चतुरशीति, भवनावासगतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यानम्, तानि खलु भवनानि वहिर्बु तानि, अन्नथमाणि यायन प्रतिरूपाणि, तत्र सल नागकुमाराणाम् पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिवपि लोकस्य असंख्येयभागः, तत्र खलु बहवो नागकुमारा देवा परिवसंनि, महदिकाः,महाद्युतिका, शेपं यथा औधिकानाम्, यावद् विहरते, धरण भूतानन्दी अत्र खलु द्वौ नागकु(वजित्ता) छोडकर (मज्झे) मध्य में (अट्ठहत्तरे जोयणसयसहस्से) एक लाग्च अठहत्तर हजार योजन में (पत्य णं) यहां (नागकुमाराणं) नागकुमार (देवाणं) देवों के (पजलापजत्तगाणं) पर्याप्त तथा अपर्यासों के (चुलसीइ सवणाचासमयसहस्ला) चौरासी लाख भवनावास (भवंतीति मक्खाय) हैं ऐमा कहा है (ते णं सवणा) वे भवन (वाहिं वटा) बाहर से गोलाकार हैं (अंतो च उसा) अन्दर से चौकोर हैं (जाव) यावत् (पडिरूवा) अतीव सुन्दर हैं (तत्थ णं) वहां (णागकुमाराणं पज्जत्तापज्जत्तोणं) पर्याप्त और अपर्याप्त नागकुमारों के (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) कहे हैं (तीसु वि) तीनों अपेक्षाओं से (लोगस्स असंखेज्जहभागे) लोक के असंख्यातवें भाग में । (तत्थ णं) वहां (बहवे) बहुत-से (नागकुमारा देवा (नागकुमार देव (परिवर्मति) निवास करते हैं (महिडिया) महान् ऋद्धि के धारक (महज्जुईया) महान् कान्ति वाले (सेसं जहा ओहियाणं) शेप वर्णन सामान्य भवनवासी देवों जैसा (जाव) यावत् (विहरंनि) विचरते हैं। हुन२ यान (वज्जित्ता) त्यने (मझे) भयमा )अट्टहुत्तरे जोयणसहस्से) सा मयाते२ ॥२ यौनमा (एत्थणं) अडी (नागकुमाराणं) नागभार (देवाणं) हेवाना (पज्जत्ता पजत्ताणं) पर्याप्त तथा मर्याशीना (चुलसीइ भवणावाससयसहस्सा) थारासी L सवनापास (भवंतोति मक्खाय) छे सभ यु छ. (तेण भवणा) के सपनो (वाहिं वट्टा) महारथी गो१२ छ (अंतो चउरंसा) अन्तरथी था२स छ (जाब) यावत् (पडिरूवा) मतीय सुन्दर छ (तत्थणं) त्यां (नागकुमाराणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) पति गने पर्याप्त नागभाना (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) ४i छ (तीमु वि) त्राणे अपेक्षागाथी (लोगस्स असंखेजइ भागे) साना अस ज्यातमा मागमा (नस्थणं) त्या (बहवे) घyा था (नागकुमारा देना) नागभार हेव (परिवसंति) निवास ४२ छे (महिइढिया) महान् समृद्धिना धा२४ (महज्जुइया) भडन् न्तिवा (सेसं जहा ओहियाणं) शेष पान सामान्य सवनवासी Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका हि. पद २ सू १९ नाग कुमारदेवानां स्थानानि ७४१ मारेन्द्रौ नागकुमारराजानी परिवसतः महाद्धिको शेष यथा औधि कानाम्, यावत् विहरतः, कुत्र खलु भदन्त ! दाक्षिणत्यानां नागकुनाराणाम् देवानाम् पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! दाक्षिणात्या नागकुमाराः देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतत्य दक्षिणेन अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अशीतिसहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्यायाः उपरि एक योजनसहस्रम् अवगाह्य, अवश्चक यो ननसहस्रं वर्जयिखा मध्ये अष्टसप्ततिसह (धरणभूयाणंदा) धरण और भूनानन्द (एल्थ गं) इनमें (दुवे) दो (नागकुमारिदा) नागकुमारों के इन्द्र 'नागकुमारराया) नागकुमारों के राजा (परिवति) निवास करते हैं (महिडिया) महान ऋद्विधारी (सेसं जहा ओहियाण) शेष वर्णन सामान्य भवनवासियों जैसा (जाव विहरंति) यावत विचरते हैं। (कहिणं भंते ! दाहिणिल्लाणं नागकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठोणा पण्णता ?) हे अगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त दक्षिण के नागकुमार देवों के स्थान कहां हैं ? (कहि ण संते ! दाहिणिल्ला नागकुमारा देवा परिवसति ?) हे भगवन् ! दक्षिण दिशा के नागकुमार देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा !) हे गौतम ! (जंबुद्दीवे दीवे) (जंबद्धीप नामक द्वीप में (मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं) मेरु पर्वत से दक्षिण में (इमीसे रयणप्प माए पुढवीए असीउत्तर जोयणसयसहस्स चाहल्लाए) एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (उवरिं) ऊपर के (एग जोयणसहस्सं) एक हजार योजन (ओगाहेव रेवु (जाव) यावत् (विहरति) पियरे छे. __ (धरण भूयाणंदा) १२ गते भूतानन्द (एत्थणं) तेयाम (दुवे) मे (नागकुमरिंदा) नागभाना छन्द्र (नागकुमार राया) नागभाशना २०n (परिवसंति) निवास ४२ छे (महिड्ढिया) महान् द्विधारी (सेसं जहा ओहियाणं) शेप पाणुन सामान्य सवनवासीय स२९ (जाव विहर ति) यावत् वियरे छे. (कहि णं भंते । दाहिणिल्लाणं नागकुमाराण देवाण पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ?) 3 गवन् पर्याप्त गने अपर्यास मिथु हिशान नाभा२ हेवाना स्थान ४या ? (कहि णं भंते । दहिणिल्ला नागकुमारदेवा परिवमंति) 3 सापन् दक्षिण दिशाना नामा२ देव ४या (नास ४२ छे? (गोयमा ।) गौतम । (जम्बहीवे दीवे) दीप नाम दी५मा (मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं) भे३५तिथी दृक्षिामा (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तर जोयणसयसहस्सवाहल्लाए) से am मेसी २ यात मोटी ॥ २त्नाला पृथ्वीना (उबरिं) ५२ना Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "७४२ प्रतापनासूत्रे स्रोत्तरे योजनशतसहस्रे अत्र खलु दाक्षिणात्यानां नागकुमाराणाम् देवानाम् चतुश्चत्वारिंशद् भानावास शतसहस्राणि भान्ति इत्याल पातम्, तानि खलु भवनानि वहिवृतानि, यावत् प्रतिरूपाणि, अन खलु दाक्षिणात्यानां नागकुमाराणाम् पर्याप्तापर्याप्तनाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिनपि लोकस्य असंख्येयभागे, अत्र खलु दाक्षिणात्या नागकुमारा देवाः परिवसन्ति, महद्धिका यावद् विहरन्ति, धरणः अत्र नागकुमारेन्द्रो नागकुमारराजा परिवसति, महर्द्धिको यावत् प्रभासयन, स खलु तत्र चतुश्चवारिंशतो भवनावासशतसहस्राणाम् पणाम् सामानिहित्ता) अवगाहन करके (हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) और नीचे एक हजार योजन छोड कर (मज्झे) मध्य में (अट्टहुत्तरे जोयण. सयसहस्से) एक लाख अठहत्तर हजार योजन में (एत्य णं) यहां (दाहिणिल्लाणं णागकुमाराणं देवाणं) दक्षिण दिशा के नागकुमार देवों के (चउयालीसं भवणावाससयसहस्सा) चवालीस लाग्य भवन (भवंतीति मक्खायं) हैं, ऐसा कहा है (ते णं भवणा) वे भवन (बाहिं वट्टा) बाहर से गोलाकार हैं (जाव पडिरूवा) यावत् प्रतिरूप हैं (एत्थ दाहिणिल्लाणं नागकुमाराणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) यहां दक्षिणी पर्याप्त और अपर्याप्त नागकुमारों के स्थान कहे हैं (तीसु वि लोयस्त असंखेज्जइभागे) तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में (एत्थ णं) यहां (दाहिणिल्ला) दक्षिण के (नागकुमारा देवा) नागकुमार देव (परिवसंति) निवास करते हैं (महिडिया) महर्दिक (जाव विहरंति) यावत् विचरते हैं (धरणे) धरण नामक (इत्थ) यहां (ग्गं जोयणसहस्सं) मे उन२ योन (ओगाहित्ता) भगाउन प्रशने (हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) गने नीये मे तार यौन छोडीन (मज्ञ) मध्यम (अदृहुत्तरे जोयणसयसहस्से) मे म २४योत्तर १२ योनिमा (एत्थणं) गाडी (दाहिणिल्लाणं णागकुमाराणं देवाणं) lay हिशान नागभार हेवाना (चउयालीसं भवणावाससयसहस्सा) यासीस दास मन (भवंतीति मक्खायं) छ. ओम ४थु छ (तेणं भवणा) ते सपना (बाहिं वट्टा) 8थी - ४॥२ छ (जाव पडिरूवा) यावत् प्रति३५ छ (एत्थ णं दाहिणिल्लाणं नागकुमाराणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पणत्ता) माडी क्षिा शान पर्याप्त मने अपर्याप्त नागभाना स्थान ४ा छ (तीसु वि लोयस्स असंखेज्जइभागे) त्रणे अपेक्षासाथी सेना मध्यातमा लामा (एत्थण) माडी (दाहिणिल्ला) क्षिाना (नागकुमारा देवा) नाभार ४५ (परिवसंति) निवास ४२ छ (महिढिया) भधि (जाव विहरंति) यावत् वियरे छे (धरणे) ५२ नाम (एत्थण) माडी Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सु.१९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ७४३ कसाहस्रीणाम् त्रयस्त्रिंशत् त्रायस्त्रिंशकानाम्, चतुणां लोकपालानाम् पण्णाम् अग्रमहिपीणाम् सपरिवाराणाम्, तिसृणां पर्षदाम्, सप्तानाम् अनी कानाम्, सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् चतुर्विशतेः आत्मरक्षक देवसाहस्त्रीणाम्, अन्येपाश्च बहूनाम् दाक्षिणात्यानाम् नागकुमाराणाम्, देवानाञ्च देवीनाञ्च आधिपत्यम् पौरपत्यम् कुर्वन विहरति, कुत्र खलु भदन्त ! औत्तराहाणाम् नागकुमाराणाम् देवानाम् पर्या(नागकुमारिंदे) नागकुमारों का इन्द्र (नागकुमारराया) नागकुमारों का राजा (परिवसइ) वसला है (महिडिए जाव पभासेमाणे) महद्धिक यावत् प्रकाशित करता हुआ ___ (से णं) वह धरणेन्द्र (तत्थ) वहां (चउयालीसाए भवणावाससयसहस्साणं) चवालीस लाख भवनों का (छह सामाणीयसाहस्सीणं) छह हजार सामानिक देवों का (तापत्तीसाए तायत्तीसगाणं) तेतीस ब्रायस्त्रिंशक देवों का (चउण्हं लोगपालाणं) चार लोकपालों का (छण्हं अगमहिसीणं) छह अग्रमहिपियों का (सपरिवाराणं) परिवार सहितों का (तिण्हं परिसाणं) तीन परिपदों का (सत्तण्हं अणियाणं) सात अनीकों का (सत्तण्हं अणियाहिबईणं) सात अनीकाधिपतियों का (चउच्चीसाए आयरक्वदेवसाहस्सीणं) चौवीस हजार आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिं च बहणं) और अन्य बहुत-से (दाहिणिल्लाणं णागकुमारणं देवाण य देवीण य) दक्षिण दिशा के नागकुमार देवों और देवियों का (आहेबच्च) आधिपत्य (पोरेवच्चं) अग्रेसरपना (कुव्वमाणे) करता हुआ (विहरइ) रहता है। (नागकुमारिंदा) नागभाराना /न्द्र (नागकुमार राया) नागभाना IN (परिवसइ) पसे छे (महिड्ढिया जाव पभासेमाणे) भऽपि यावत् प्राशित ४२१ २३सा. (सेणं) ते घणेन्द्र (तत्थ) त्या (चउयालीसाए भवणावाससयसहस्साण) युमालीस सा. अपनाना (छण्हं सामाणियसाहस्सीणं) ७ हुन२ सामानि वाना (तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं) तेत्रीस त्रायलिश हेवाना (चउण्हं लोगपालाणं) या सोपालना (छण्हं अग्गमहिसीणं) ७ महिषीयाना (सपरिवाराणं) परिवार सायना (तिण्हं परिसाणं) र परिहाना (सत्तण्हं अणियाण) सात सनीछाना (सत्तण्हं अणियाहि बईणं) सात मनाधिपतियाना (चवीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं) योवीस तर मात्भरक्ष वाना (अन्नेसि च वहूर्ण) भने vilan घy! धा (दाहिणिल्लाणं नागकुमाराणं देवाणं य देवीण य) दक्षिण हिशान नागमा२ । मने वियाना (आहेवच्चं) माथिपत्य (पोरेवच्चं) मोस२पा (बु.८८माणे) ४२ता (विहरइ) २७ Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४४ प्रज्ञापनासूत्रे प्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ! कुन खलु भदन्त ! औतराहा : नागकुमारा देवाः परिवसन्ति ! गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरेण, अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अशीतिसहसोत्तर योजनशतसहस्रवाहल्याया उपरि एक योजनसहस्रम् अवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये अष्टसप्तति सहस्रोत्तरे योजनशतसहस्रे, अत्र खलु औत्तराहाणाम् नागकुमाराणाम् देवानां चत्वारिंशद् भवनावासशतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातम्, तानि खलु भवनानि वहि ( कहि णं भंते ! उत्तरिल्लाणं नागकुमाराणं देवाणं पज्जन्त्ता पज्जताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त उत्तरदिशा के नागकुमार देवों के स्थान कहां हैं ? ( कहि णं भंते ! उत्तरिल्ला नागकुमारा देवा परिवसंति ?) उत्तर दिशा के नागकुमार देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा !) हे गौतम ! (जंबुद्दीचे दीवे) जम्बूद्वीप नामक द्वीप में (मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं) मंदर पर्वत से उत्तर में (इसीसे ( रंणपभाए पुढवीए असीउत्तर जोयणसयमहसबाहल्लाए) एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता ) ऊपर के एक हजार योजन छोडकर (हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) और नीचे एक हजार योजन छोडकर (मज्झे) मध्य में (अट्ठहत्तरे जोयणसयस हस्से) एक लाख अठहत्तर हजार योजन में ( एत्थ णं) यहां (उत्तरिल्लाणं नागकुमाराणं देवाणं) उत्तरदिशा के नागकुमार देवों के (चत्तालीस भवणावासस्यसहस्सा भवतीति मक्खायं) चालीस लाख भवनावास कहे गये हैं । 1 ( कहि णं भंते । उत्तरिल्लाणं णागकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् । पर्यास भने अपर्याप्त उत्तर दिशाना नागङ्कुभार हेवाना स्थान या छे ? ( कहि ण मंते । उत्तरिल्ला नागकुमारा देवा परिवसंति ? ) उत्तर द्विशाना नागकुमार देव या निवास उरे छे ? (गोचमा ।) हे गौतम | (जंबुद्दीचे दीवे) ०४ मुद्वीप नामना द्वीपभां (मंदरम्स पव्वयस्स उत्तरेणं) भहर पर्वतना उत्तरमा (इमीसे रयणापभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसय सहस्स बाहल्लाए ) मेड साथ मेसी हुन्नर योग्न भोटी आ रत्नपला पृथ्वीना (उबरिं एगं जोयणसहसं ओगाहित्ता) ७५२ना मे हुन्नर योन्नने छोडीने (हेट्ठाचेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता) भने नीथे शेड डलर थोल्न त्यने (मज्झे) मध्यमा (अट्ठहुत्तरे जोयणसयसस्से) खेः सा गयोतरे हुन्नर योनमां (एत्यणं) भाडी (उत्तरल्लाणं नागकुमाराणं देवानं ) उत्तर दिशाना नागभार हेवाना (चत्तालीसं भवणावास सयसहस्सा भवतीति मत्रखायं) यदीस साथ लवनावास उवायेदा छे. Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयधोधिनी टीका द्वि. पद २ स.१९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ७४५ त्तानि, शेषं यथा दाक्षिणात्यानां यावद् विहरन्ति भूतानन्दः, अत्र नागकुमारेन्द्रो नागकुमारराजा परिवसति, महद्धिको यावद् प्रभासयन् स खलु तत्र चत्वारिंशतो भग्नावासशतसहस्राणाम् आधिपत्यं यावद् विहरति, टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तक नागकुमारादीनां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह'कहि णं गते ! नागकुमाराणं देवाणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु कस्मिन् प्रदेशे नागकुमाराणाम् देवानां 'पज्जत्तापज्जताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता ? स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि इत्यर्थः प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि ? तदेव प्रकारान्तरेण विशदयितुं पृच्छति-'कहिणं भंते ! नागकुमारा (ते णं भवणा) वे भवन (बाहिं वहा) बाहर से गोल हैं (सेसं जहा दाहिणिल्लाणं) शेष दक्षिणात्यों के समान (जाव विहरंति) यावत् विचरते हैं (भूयाणंदे) भूतानन्द नामक (एत्थ) इनमें (नागकुमारिंदे) नागकुमारों का इन्द्र (नागकुमारराया) नागकुमारों का राजा (परिक्सइ) वसता है (महिड्डिए) महद्धिक (जाव पभासेमाणे) यावत् प्रकाशित करता हुआ। (से णं) वह भूतानन्द (तत्थ) वहाँ (चत्तालीसाए भवणावाससयसहस्साणं) चालीस लाख भवनों का (आहेच्च जाव विहरइ) अधिपतित्व करता हुआ यावत् रहता है। ___टीकार्थ-अब पर्याप्त तथा अपर्याप्त नागकुमार आदि देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा करते हैं । श्री गौतम स्वामी ने प्रश्न किया -हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त नागकुमार देवों के स्वस्थान कहां हैं ? इसी प्रश्न को दूसरे प्रकार उपस्थित करते हैं-हे भगवन् ! (तेणं भवणा) d सपने। (बाहिं वट्टा) हाथी गाण छे (सेसं जहा दाहिणिल्लाणं) शे५ दक्षिणात्यांना समान (जाव विहरंति) यावत् वियरे छ (भूयाणंदे) भूतानन्द नामना (एत्थ) तेयोमा (नागकुमारिन्दे) नामा। न। छन्द्र (नागकुमार गया) नामाना रात (परिवसइ) पसे छे (महिड्ढिए) महधि (जाव पभासेमाणे) प्रोशित ४२शन २ छ (सेणं) ते भूतानन्द (तत्थ) त्यां (चत्तालीसाए भवणावाससयसहस्साणं) यादीस ern सपनाना (आहेवच्चं जाव विहरइ) विपतित्व ४२॥ ३४॥ २ छ. ટીકાથ-હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નાગકુમાર આદિ દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરે છે. શ્રીગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો છે-હે ભગવન્ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નાગકુમાર દેના સ્થાન ક્યા છે? એજ પ્રશ્ન ને બીજી રીતે ઉપસ્થિત કરે प्र० ९४ Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ৩৪৭ प्रशापनास्त्रे देवा परिवसंति ?' हे भदात ! कुछ खलु-करिमन स्थले, नाकुमारा देवाः परिवसन्ति ? भगवान् आह-'गोरमा !' हे गौतम ! 'इमीसे रयण्णप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'असीउत्तरजोणसयसहस्सवाहल्लाए उवरि' अंशीतिसहस्रोत्तरयोजनशतसहस्त्रबाहल्यायाः, अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः, प्रथमपृथिव्याः उपरि-उ-भागे 'एग जोयणसहस्सं ओगाहित्ता' एक योजनसहस्रम् अवगाह्य प्रविश्य, 'हिटाचेगं जोयणसहस्सं वजित्ता' अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा 'मज्झे अट्ठहत्तरे जोयणसयसहस्से' मध्ये-मध्यभागे, अष्टसप्तति सहस्रोत्तरे योजनशतसहस्र-अटसप्तति सहस्राधिकलक्षयोजने 'एत्थ णं' अत्र खलुउपर्युक्तस्थलेषु 'नागकुमाराणं देवाण' नागकुमाराणाम् देवानाम् ‘पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'चुलसीइभवणावाससयसहरसा' चतुरशीतिः भवनावासशतसहस्राणि 'भवंतीति मक्खायं भवन्ति इयारण्यातम्, 'ते णं भवणा वाहिं वट्टा' तानि खलु भवनानि वहिर्भागे वृत्तानि-तुलानि तो चउरंसा' अन्तोमध्यभागे चतुरस्राणि-चतुरसाकाराणि 'जाव' यावत-अधः-पुष्करकणिका संस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुल गम्भीरखातपरिखाणि प्राकाराट्टालककनागकुमार देव कहां निवास करते हैं ? ___भगवान उत्तर देते हैं-यह रत्नप्रभा पृथिवी एक लाख अस्सी हजार योजन सोटी है । इसके एक हजार योजन ऊपर के और एक हजार योजल नीचे के भाग को छोड कर बीच के एक लाख अठहत्तर हजार योजनों में पर्याप्त-अपर्याप्त नागकुमार देवों के भवनः हैं, ऐसा मैने तथा अन्य सब तीर्थंकरों ने कहा है । ये भवन चौरासी लाख हैं। वे बाहर से गोलाकार हैं, अंदर से चौकोर हैं, यावत् कमल की कणिका की आकृति के हैं । विशाल एवं गंभीर खाइयों तथा परिखाओं से युक्त हैं। प्राकारों, अद्यालको, कपाटों तोरणों और प्रतिहारो से युक्त हैं। यंत्रों, शतनियो, मुशलों और मुसण्ढी नामक છે-હે ભગવદ્ " નાગકુમાર દેવ કયાં નિવાસ કરે છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે આ રત્નપ્રભ પૃથ્વી એક લાખ એંસી હજાર જન મોટી છે. તેના એક હજાર એજન ઉપરના અને એક હજાર જન નીચેના ભાગને છોડીને વચલા એક લાખ અઠોતેર હજાર એજનમાં પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત નાગકુમાર દેવોના ભવન છે. એમ મેં અને અન્ય સર્વ તીર્થકરેએ કહ્યું છે. તે ભવન ચોરાસી લાખ છે. તે બધા બહારથી ગોળાકાર છે. અન્દરથી ચરસ છે. યાવત્ કમળની કર્ણિકાની આકૃતિના સમાન છે. વિશાળ તેમજ ગભીર ખાઈઓ તથા પરિખાએથી યુક્ત છે. પ્રાકારે, અટ્ટदा, पाटी, तारण। मने प्रतिद्वाराथी युन्त छे. यात्री, शमनिया, भुसता Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ७४७ पाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि . यन्त्रशतघ्नीनुशलमुसण्ढीपरिवारितानि अयोध्यानि सदा जयानि सदा गुप्तानि अष्टचत्वारिशत् कोप्ठकरचितानि, अष्टचत्वारिंशत् कृतवनमालानि क्षेमाणि शिवानि किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि लिप्तोपलितमहितानि, गोशीर्षकसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्त पञ्चालितलानि उपचितचन्दनकलशानि चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, आसक्तोत्सितविपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुप्पपुञ्जोपचारकलितानि कालागुरुप्रवरकुन्दरुकतुरुष्कधूपमघमघामायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि सुगन्धवरगन्धिकानि गन्धिवर्तिभूतानि, अप्सरोगणसंघसंचिकीर्णानि, दिव्यत्रुटितशब्दसंशस्त्रों से परिवृत हैं । शत्रुओं द्वारा अयोध्य हैं, सदा जयशील हैं, रक्षित हैं, अडतालीस कोठों वाले तथा अडनालीस बनमालाओं से सुशोभित हैं । उपद्रव रहित, संगलमय तथा किंकर देवों के दंड से सुरक्षित हैं । लिपे-पुते रहने के कारण अतीव प्रशस्त प्रतीत होते हैं। उनमें गोशीर्ष तथा रक्त चन्दन के हाथे लगे रहते हैं जिनमें पांचों उंगलियां उसरी हुई हैं । वे चन्दन चर्चित कलशों से व्याप्त हैं और उनके प्रतिहार-देश में मांगलिक घटों के सुन्दर तोरण बने हुए हैं। वहां ऊपर से नीचे तक लटकते हुए विशाल और गोलाकार माल्य दामों के समूह सुशोभित रहते हैं । पंचवर्ण पुष्प विखरे रहते हैं। कृष्ण अगर, उत्तम चीडा तथा लोबान की धूप के महकने से अतिशय रमणीय प्रतीत होते हैं। वे भवन श्रेष्ठ सुगंध से सुगंधित, एवं गन्ध द्रव्य की गुटिका के समान प्रतीत होते हैं । अप्सराओं के समूहों અને મુસંઢિ નામના શસ્ત્રોથી પરિવૃત્ત–ઘેરાયેલા છે. શત્રુઓ દ્વારા અયોધ્ય સામનો ન કરાય તેવા છે. સદા જયશીલ છે. રક્ષિત છે. અડતાલીસ કેઠા વાળા તથા અડતાલીસ વનમાલાઓથી સુશોભિત છે. ઉપદ્રવ રહિત છે મંગળમય તથા કિંકર દેના દંડથી સુરક્ષિત છે. લી પેલ ઘૂંપેલ રહેવાને કારણે અતીવ પ્રશસ્ત જણાય છે. તેમા ગોચન તથા લાલ ચન્દનના થાપા લાગેલા હોય છે. જેમાં પાચે આગળીઓ પડેલી હોય છે. તેઓ ચન્દન ચર્ચિત કલશેથી વ્યાપ્ત છે અને તેમના પ્રતિદ્વાર દેશમાં માંગલિક ઘટના સન્દર તેરણ બનેલાં હોય છે. ત્યા ઉપરથી નીચે સુધી લટકતી વિશાળ અને ગોળાકાર પુષ્પ માળાઓના સમૂહ સુશોભિત હોય છે. પંચવર્ણ વાળા પુષ્પ વિખરેલાં હોય છે. કૃષ્ણાગરૂ, ચિડા તથા લેખાનના ધૂપની સુગન્ધથી અતિશય રમણીય જણાય છે. તે ભવને શ્રેષ્ઠ સુગંધથી સુગંધિત, તેમજ ગંધ દ્રવ્યની ગેટીના સમાન પ્રતીત થાય છે. અપ્સરાઓના સમૂહથી વ્યાપ્ત રહે છે. દિવ્ય Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४८ मापनासत्र . प्रडापनासूत्र प्रणादितानि, सर्वरत्नमयानि अच्छानि, श्लक्ष्णानि,ममृणानि, घृष्टानि, मष्टानि, नीरजांसि निर्मलानि, निप्पकानि, निष्ककटच्छायानि, सप्रमाणि, सश्रीकाणि, समरीचिकानि सोधोतानि प्रासादिकानि दर्शनीयानि, अमिरूपाणि 'पडिरूवा' प्रतिरूपाणि सन्ति 'तत्थ णं' तत्र खलु-उपयुक्तस्थलेषु णागकुमाराणं' नागकुमाराणाम् ‘पज्जत्तापजत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पणत्ता' स्थानानि प्रज्ञप्तानि- प्ररूपितानि सन्ति 'तीसु वि लोगस्स असंखेजइभागे' त्रिप्वपि-स्व. स्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेषु लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः आश्रयरूपतयेति शेपः, 'तत्थणं वहवे नागकुमारा देवा परिवसंति' तत्र खलु -उपर्युक्त स्थानेषु वयो नागकुमारा देवाः परिवसंति, ते च नागकुमारा ‘महिड्डिया' मद्दद्धिकाः, 'महज्जुईया' महाद्युतिकाः 'सेसंजहा ओहियाणं जाब विहरंति' शेपम् अवशिष्टं यथा औधिकानाम्-समुच्चयभवनपतीनां प्रतिपासे व्याप्त रहते हैं । दिव्य वाद्यों के शब्द से गूंजते रहते हैं। वे सर्व रत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, चिकने हैं, सुकोमल हैं, घृष्ट और पृष्ट (घिसे हुए और खूब घिसे हुए) हैं । नीरज, निर्मल और निष्पंक हैं । आवरण रहित कान्ति वाले, प्रभासम्पन्न, श्रीसम्पन्न, किरणों से युक्त, उद्योतवान , प्रसन्नता जनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। इन उपर्युक्त स्थलों में पर्याप्त तथा अपर्याप्त नागकुमार देवों के स्वस्थान कहे गए हैं । वे स्वस्थान, उपपात और समुद्घात की अपेक्षा से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। इन स्थानों में बहुत-से नागकुमार देव निवास करते हैं । वे नागकुमार महान् ऋद्धि के धारक तथा महान युति से युक्त हैं । उनका शेष वर्णन उसी प्रकार का समझना चाहिए जैसा सामान्य भवनवासियों का किया गया है । વાદ્યોના શબ્દોથી ગુ જતા રહે છે તેઓ સર્વ રત્નમય છે. સ્વચ્છ છે. ચિકણા छ, मुमण छ, घृष्ट भने भृष्ट छ, नी२०४, नि , मने निध्य छ, આવરણ રહિત કાન્તિવાળા, પ્રભાસંપન્ન, શ્રીસંપન્ન. કિરણોથી યુક્ત, ઉદ્યોતવાન, પ્રસન્નતાજનક, દર્શનીય અતિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ ઉપર્યુક્ત સ્થળમાં પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત નાગકુમાર દેવોના સ્થાન કહેલા છે–તેઓ સ્વસ્થાન, ઉ૫પાત અને સમુદ્દઘાતની અપેક્ષાથી લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. આ સ્થાનમાં ઘણા બધા નાગકુમાર દેવ નિવાસ કરે છે. તે નાગકુમાર મહાન સમૃદ્ધિના ધારક છે તથા મહાન ધતિથી યુક્ત છે તેમનું બાકીનું વર્ણન તેવી રીતથી સમજવું જોઈએ કે જેમ સામાન્ય Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ७४९ दितम् तथा प्रतिपत्तव्यम्, यावत्-महायशसः, महाबलाः, महासौख्याः, महानुभागाः, हारविराजिनवक्षतः, कटकत्रुटितहाम्भिासुनाः, अङ्गदकुण्डलमष्टगण्डस्सलकर्णपीठधारिणो विचित्रहस्ताभरणाः विचित्रमालामालिमुकुटाः, कल्याणकावरवस्त्रपरिहिता कल्यण कमाल्यानुलेपनवराः, भास्थरवोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधराः, दिव्येन वर्णन्धादिना दशदिशउद्योतयन्तः, प्रभसयन्तः, स्वेपां स्वेषां भवनावासादीनामाधिपत्यं पौरपत्यम् कुर्वन्तः पालयन्तो कुशलवादकैमहताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितवनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति-आसते 'धरणभूयाणंदा एत्थणं' धरणभूतानन्दौ, अत्र-उपयुक्त स्थानेषु खलु 'दुवे नागकुमारिंदा' द्वौ नागकुमारेन्द्रौ 'णागकुमायावत्-वे महायशस्वी, महाबलशाली, महासुखवान्, महान् अनुभाग वाले हैं। उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। उनकी भुजाएं कटकों तथा त्रुटित नामक आभूषणों से स्तब्ध रहती हैं। वे अंगद, कुंडल तथा गण्डस्थल को सर्षण करने वाले कर्णपीठ को धारण करते हैं। हाथों में अद्भुत आभरण धारण करते हैं। उनके मस्तक पर अद्भुत मालाओं से सुशोभित मुकुट होते हैं। वे कल्याण कारक उत्तम वस्त्र पहनते हैं। तथा कल्याण कर मालाओं एवं अनुलेपन को धारण करते हैं। उनका शरीर देदीप्यमान होता है। लम्बी लटकती हुई वनमाला के धारक होते हैं। अपने दिव्य वर्ण एवं गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्यातित तथा प्रकाशित करते रहते हैं और अपने -अपने भवनावास आदि का अधिपतित्व तथा अग्रेसरत्व करते हुए, उनका पालन करते हैं । वे नाटय, गीत तथा वीणा, तल, ताल, मृदंग ભવનવાસિનું વર્ણન કરાયેલ છે. યાવત્ તેઓ મહાયશસ્વી, મહાબલશાલી, મહાસુખવાન, મહાન નસીબદાર હોય છે. તેમની છાતી હારથી સુશોભિત બનેલી હોય છે તેમની ભુજાઓ કટકે તેમજ ત્રુટિત નામના આભૂષણથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ કુડળથી ગંડસ્થળને ઘસતા કર્ણ પીઠ ને ધારણ કરે છે હાથમા અદ્ભુત આધારણ ધારણ કરે છે. તેમના મસ્તક પર અદ્ભુત માળાઓથી સુશોભિત મુગટ હોય છે. તેઓ કલ્યાણકારક ઉત્તમ વસ્ત્રો પહેરે છે. તથા કલ્યાણકર માલાઓ તેમજ અનુપન ધારણ કરે છે. તેમના શરીર દેદીપ્યમાન હોય છે. લાંબી લટકતી વનમાલાના તેઓ ધારક છે. પિતાના દિવ્યવણું તેમજ ગધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત તથા પ્રકાશિત કરતા રહે છે. અને પિત પિતાના ભવનાવાસ આદિનું અધિપતિત્વ તથા અગ્રેસરત્વ કરે છે. તેમનું પાલન કરે છે. તેઓ નાટય, ગીત તથા વીણ તલ, તાલ, મદંગ Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे रयाण' नागकुमारजानौ 'परिवसंति' परिवसतः, तौ च दक्षिणोत्तरनागकुमारेन्द्रौ घरभूतान्द्रो' महडूढिया' महद्धिको 'सेसं जहा ओहियाणं जाव विहरंति' शेषं यथा औधिकानाम् - समुच्चय भानपतीनां प्रतिपादितम् तथा प्रतिपत्तव्यम् तथा च यावत् महाद्युतिकौ महायशसौ महाबलौ महानुभाग महासौख्यौ पूर्वोक्त भवनपतीन्द्रचमर वलि विशेषणविशिष्टौ दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उदद्योतयन्तौ दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानौ विहरतः - तिष्ठतः, अथ दाक्षिणात्य नागकुमाराणां पर्याप्तायर्याप्तानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह'कहिणं- भंते ! दाहिणिल्लाणं' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कुत्र खलु - कस्मिन् प्रदेशे, दाक्षिणात्यानाम् - दक्षिणदिग्भवानाम्, 'नागकुमाराणं' नागकुमाराणाम् आदि, जो कुशल वादकों द्वारा बजाये जाते हैं, उनके वादन की मधुर ध्वनि के द्वारा दिव्य भोगों को भोगते रहते हैं । - इन स्थानों में धरण और भूतानन्द नामक दो नागकुमारों के इन्द्र या नागकुमारों के राजा हैं । दक्षिण और उत्तर दिशा के ये धरणेन्द्र और भूतानन्देन्द्र महान ऋद्धि के धारक हैं । इनका शेप वर्णन वैसा ही समझ लेना चाहिए जैसा सामान्य भवनपति देवों का किया गया है । यावत् वे महान् द्युति वाले, महान् यश वाले, महान् बल वाले, महान् अनुभाग अर्थात् शाप तथा अनुग्रह के सामर्थ्य वाले और महान् सुख वाले हैं । इनके सब विशेषण वही समझना चाहिए जो चमरेन्द्र और क्लीन्द्र के कहे गए हैं । यावत् वे अपने वर्ण - गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित तथा प्रभासित करते हुए एवं दिव्य भोगोपभोग भोगते हुए रहते हैं । اق . આદિ કે જે કુશલ વાઢકા દ્વારા વગાડાય છે તેમના મધુર ધ્વનિથી યુક્ત દિવ્ય ભાગા ભગવે છે. " ' f આ સ્થાનમાં ધરણુ અને ભૂતાનન્દ નામના બે નાગકુમારાના ઇન્દ્ર અગર નાગકુમારેાના રાજા છે દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશાના આ ધરણેન્દ્ર અને ભૂતાનન્દેન્દ્ર મહાન્ ઋદ્ધિના ધારક છે. તેમનું શેષ વન તેવુ જ સમજવું જોઇએ કેજેવુ સામાન્ય ભવનપતિ દેવાનુ કરાયેલુ' છે. યાવત્ તેએ મહાન્ વ્રુતિવાળા, મહાન્ યશવાળા, મહાનુભાગ અર્થાત્ શાપ તથા અનુગ્રહના સામર્થ્ય વાળા અને મહાન્ સુખી હાય છે તેમના ખધાં વિશેષણા તેજ સમજવાના છે કે જે ચમરેન્દ્ર અને ખલીન્દ્રના કહેલા છે. યાવત્ પોતાના વર્ણ, ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત તથા પ્રકાશિત કરતા થકા તેમજ દિવ્ય ભાગે ભેગ ભાગવતા રહે છે. : Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ स.१९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ७५१ 'देवाणं' देवानाम् ‘पज्जत्तापजत्ताण' पर्याप्तापर्याप्तानाम् ‘ठाणा पणत्ता' स्थानानिस्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहिणं भंते ! दाहिणिल्ला नागकुमारा देवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलुकस्मिन् स्थले दाक्षिणात्या नागकुमारा देवाः परिवसन्ति ? भगवानं उत्तरयति --'गोयमा! हे गौतम ! 'जंबूद्दीवे दीवे मदरस्स पव्ययस्स' जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य 'दाहिणेणं' 'दक्षिणेन-दक्षिणदिग्भागे 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्या रत्नप्रायाः पृथिव्याः ‘असी उत्तरंजोयणसयसहस्सवाहल्लाए' अशीतिसहस्रोत्तरयोजनशतसहस्रवाहल्यायाः- 'अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः 'उवरि' उपरि, ऊर्ध्वदेशे 'एग जोयणसहस्स ओगाहित्ता' एकं योजनसहस्रम् अवगाह्य-प्रविश्य, 'हिट्ठा गं जोयसहस्सं-वजित्ता' अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा मज्झे-'अट्टहत्तरे जोयणसहस्से' मध्ये अष्टसप्ततिसहस्राधिकलक्षयोजने ___ अब दक्षिण दिशा में रहने वाले पर्याप्त तथा अपर्याप्त नागकुमारों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है । श्री गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-हे भगवन् ! दक्षिण दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त नागकुमार देवों के स्वस्थान कहां कहे हैं ? यही प्रश्न प्रकारान्तर से उपस्थित किया गया है-हे भगवन् ! दक्षिण दिशा के नागकुमार देव कहां निवास करते हैं ? . भगवान उत्तर देते हैं-हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामक द्वीप में, मेरु पर्वत के दाहिने दिग्भाग में एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के ऊपर और नीचे के एक-एक हजार योजन भाग को छोडकर, बीच के एक लाख अठहत्तर हजार योजन प्रदेश में दाक्षिणात्य नागकुमार देवों के चवालीस लाख भवनावास हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य सभी तीर्थंकरों ने भी कहा है। वे भवनावास बाहर હવે દક્ષિણ દિશામાં રહેનારા પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત નાગકુમારના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે. શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન હે ભગવન્! દક્ષિણદિશાના પર્યાય અને અપર્યાપ્ત નાગકુમારદેવના સ્થાન કયાં કહ્યા છે? એજ પ્રશ્નને પ્રકારાન્તરે ઉપસ્થિત કરાય છે હે ભગવન્! દક્ષિણ દિશાના નાગકુમારદેવ કયાં નિવાસ કરે છે ? શ્રી ભગવત્ ઉત્તર દે છે-હે ગૌતમ ! જમ્બુદ્વીપ નામના કપમાં, મેરૂ પર્વતના દક્ષિણ ભાગમાં એક લાખ એંસી હજાર જન મોટી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઊપર તથા નીચેના એક એક હજાર પેજનેને છોડીને વચલા એક લાખ અડ્યોતેર હજાર જન પ્રદેશમાં દાક્ષિણાત્ય નાગકુમાદેવના ચુંમા Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५२ प्रज्ञापनास: इत्यर्थः 'एत्थ णं दाहिणिल्लाणं अत्र खलु-उपर्युक्त स्थले, दाक्षिणात्यानाम् नागकुमाराणं' नागकुमाराणाम् 'देवाणं' देवानाम् 'चउयालीसं भवणावाससयसहस्सा' चतुश्चवारिशद् भवनावासशतसहस्राणि-चतुश्चत्वारिंशल्लक्षभवनावारााः, 'भयंतीतिमदखायं' भवन्ति इत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृभिरित्यर्थः 'ते णं भवणा वाहिं वट्टा' तानि खलु भवनानि बाहि गे वृत्तानि वर्तुलानि 'जाव पडिस्वा' यावत्-अन्तः-मध्यभागे चतुरस्राणि-चतुरस्राकागणि, अधः पुष्करकर्णिका संस्थानसस्थितानि, उत्कीर्णान्तरनिपुलगम्भीरखातपरिखाणि, प्राकाराहालककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि यन्त्रशतघ्नीमुशलमुसण्ढी परिवारितानि अयोध्यानि सदा जयानि सदा गुप्तानि अष्टचत्वारिंशत् कोष्ठक रचितानि अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि वैमाणि शिवानि विकरामदण्डोपरक्षितानि लिप्सोपलिप्तमहितानि गोशीपसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपंचागुलितलानि उपचितच. से वृत्ताकार हैं यावत् अतीच सुन्दर हैं । यावत् शब्द से इतना समझ लेना चाहिए-मध्य में चौकोर हैं, नीचे कमल जी कर्णिका के आकार के हैं, जिनका अन्तर स्पष्ट प्रतीत होता है ऐसी विशाल एवं गंभीर खाइयों और परिखाओं से युक्त हैं । प्राकार, अद्यालक, कपाट, तोरण और प्रतिद्वारों से युक्त हैं। यंत्रों, शतनियों, मुशलों तथा मुसंढी नामक शस्त्रों से परिवृत हैं । शत्रुओं द्वारा आक्रमण करने योग्य नहीं हैं, सदा जयशील हैं, सदैव सुरक्षित हैं । अडतालीस कोठों और अडतालीस वनमालाओं से सुशोभित हैं । निरूपद्रव, मंगलमय और किंकर के दण्डों से रक्षित रहते हैं। लिपे पुते रहने के कारण प्रशस्त प्रतीत होते हैं । गोशीर्ष तथा सरस लाल चन्दन के वहां हाथे लगे લીસ લાખ ભવનાવાસ છે, એવું મે તથા અન્ય બધાજ તીર્થ કરેએ કહ્યું છે. તે વનાવાસે બહારથી વૃત્તાકાર છે તેમજ ઘણા સુંદર છે. યાવત્ મધ્યમાં ચોરસ છે. નીચે કમળની કણિકાના આકારના છે. જેમનું અંતર સ્પષ્ટ જણાય છે એવી વિશાળ અને ગભીર ખાઈઓ તેમજ પરિણાઓ થી યુક્ત છે. પ્રાકાર, અટ્ટાલક, કપાટ, તોરણ અને પ્રતિદ્વારે થી યુક્ત છે યંત્ર, શતનિ, મુશલે, તથા મુસુંઢી નામના શસ્ત્રો થી ઘેરાયેલ છે. શત્રુઓથી આક્રમણ કરી શકાય તેવા નથી, સદા જયશીલ છે, સદૈવ સુરક્ષિત છે. અડતાલીસ કેઠા, અને અડતાલીસ વનમાળાઓ થી સુશોભિત છે. નિરૂપવ, મંગલમય, અને કિંકર દેના દડાઓથી રક્ષિત રહે છે. લિપ્યાં ઘૂમ્યા હોવાને કારણે પ્રશસ્ત જણાય છે. ગેરચન તથા સરસ લાલ ચન્દનના ત્યાં થાપાઓ પાડેલા હોય છે. જેમાં પાંચે આંગળીના ચિહ્ન જણાય છે. તે ચન્દનકલશથી યુક્ત તથા માંગ Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ७५३ न्दनकलशानि चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि आसक्कोसिक्तविपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि पश्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुप्पपुञ्जोपचारकलितानि कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि सुगन्धवरगन्धितानि गन्धर्तिभूतानि अप्सरोगणसंविकीर्णानि दिव्युटितशब्दसंप्रणादितानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि ममृणानि घृष्टानि पृष्टानि नीरजांसि निर्मलानि निप्पकानि, निष्कङ्कटच्छायानि सप्रमाणि, सश्रीकाणि समरीचिकानि सोद्योतानि प्रासादिकानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि, 'एत्थयं दाहिपिल्लाणं नागकुमाराणं देवाणं' अत्र खलु-उपर्युक्त स्थले दाक्षिणात्यानास् रहते हैं जिनमें पांचों उंगलियां उछरी रहती हैं। वे चन्दन कलशों से युक्त तथा-मांगलिक कलशोंके बने हुवे तोरणों से सुशोभित हैं। ठेठ ऊपर से टेट नीचे तक लटकती हुई विशाल और गोलाकार मालाओं के समूह से शोभायमान हैं। वहां पांच वर्ण के सरस और सुगंधित पुष्यों के समूह बिग्वरे रहते हैं । कृष्ण अगर, चीडा और लोवान की महकती हुई सुगंध के समूह से अतीव रमणीय जान पडते हैं, उत्तम सुगंध से सुगंधित रहते हैं मानों गंधद्रव्य की गुटिका हों। वे अप्सराओं के समूह से युक्त हैं। दिव्य वाद्यों की ध्वनि से गूंजते रहते हैं । सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, चिकने, मृदुल और घटारे -मठारे हैं । नीरज, निर्मल और निष्पंक हैं । निरावरण छाया वाले, प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न और किरणों से युक्त हैं, प्रकाशमय हैं, प्रसन्नताजनक हैं, दर्शनीय हैं, अभिरूप और प्रतिरूप अर्थात् अत्यन्त सुन्दर हैं। इस उपर्युक्त स्थल में दक्षिण दिशा के पर्याप्त और अपर्यास नागલિક કળશેના બનેલા તેરણ થી સુશોભિત છે. ઠેઠ ઊપર થી ઠેઠ નીચે સુધી લટકી રહેલી વિશાલ અને ગોળાકાર માળાઓના સમૂહથી ભાયમાન હોય છે. ત્યાં પાચ રંગના સરસ અને સુગંધિત પુપોના સમૂહ પથરાયેલા રહે છે. કૃષ્ણ અગરૂ ચન્દન, ચીડા, લેબાનની મહેકતી સુગધથી સુગન્ધિત સુગન્ધ સમૂહ થી. પૂબરમણીય જણાય છે. ઉત્તમ સુગંધથી સુગ ધિત રહે છે. જાણે ગંધ દ્રવ્યની ગોટીયે ન હોય ! તેઓ અપ્સરાઓના સમૂહ થી યુક્ત છે. દિવ્ય વાદ્યોના ધ્વનિથી ગુ જતા રહે છે. સર્વ રત્નમય છે. સ્વચ્છ છે. ચિકણ મૃદુલ છે. નીરજ નિમલ અને નિયંક છે. નિરાવરણ છાયાવાળા, પ્રભા યુક્ત, શ્રી સંપન્ન અને કિરણોથી યુક્ત છે. પ્રકાશમય છે. પ્રસન્નતા જનક છે, દર્શનીય છે, અભિરૂપ છે અને પ્રતિરૂપ અર્થાત્ અત્યન્ત સુંદર છે. આ ઉપર્યુક્ત સ્થળમાં દક્ષિણ દિશાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નાગકુમાર દેના સ્વસ્થાનનું નિરૂ प्र० ९५ Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५४ प्रज्ञापनासूत्रे नागकुमाराणाम् देवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-रवस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'तीसु वि लोयस्स असंखेजइभागे' त्रिप्वपि-स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेषु लोकस्य असख्येयभागः-असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः, 'एत्थणं' अत्र खलु-उपयुक्तिस्थानेषु 'दाहिणिल्ला नागकुमारा' दाक्षिणात्या नागकुमाराः 'देवा परिवसंति' देवाः परिवसन्ति, 'महडिया जाव विहरंति' महद्धिका यावद्-महाद्युतिकाः महायशसः, महावलाः, महानुभागाः, महासौख्याः, हारविस्तरितवक्षसः, कटकटितस्तम्भितभुजाः अगदकुण्डलमृष्टगण्डरतल वर्णपीठधारिणः विचित्रहरताभरणाः, विचत्रमालामौलिमुकुटाः कल्याणक प्रबरवस्त्रपरिहिताः कल्याणव माल्यानुलेपनधराः भास्वर कुमार देवों के स्वस्थान निरूपण किये गए हैं। ये स्थान तीनों अपेक्षाओं से अर्थात् स्वस्थान, उपपात और समुदघात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में हैं । इल उपर्युक्त स्थानों में दाक्षिणात्य नागकुमार देव निवास करते हैं। ये नागकुमार महान ऋद्धि के धारक हैं यावत् विचरते हैं । यहां 'यावत्' शब्द से इतना समझ लेना चाहिए-वे महाद्युतिमान हैं, महायशस्वी, महान् बलशाली, महात् अनुभाग वाले और महान् सुखसम्पन्न हैं । उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित होता है। उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटित नालक आभूषण से युक्त होती है । वे अंगद कुंडल और गण्डस्थल को भर्षण करने वाले कर्णपीठ के धारक होते हैं। हाथों में अद्भुत आभरण धारण करते हैं। विचित्र माला से सुशोभित मुकुट पहनते हैं । कल्याणकर उत्तम वस्त्र पहनते हैं। પણ કર્યું છે. આ સ્થાને ત્રણે અપેક્ષાથી અર્થાત્ સ્વસ્થાન ઉપપાત અને સમુદ્ ઘાતની અપેઢાથી લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. આ ઉપર્યુક્ત સ્થાનમાં દક્ષિણાત્ય નાગકુમાર દેવ નિવાસ કરે છે. આ નાગકુમારો અત્યન્ત સમૃદ્ધિમાન છે. યાવત્ વિચરે છે અહિં “ભાવ” શબ્દથી એટલું સમજવું જોઈએ કે તેઓ મહાન ઇતિમાન છે, મહાયશસ્વી, મહાન બલશાલી, મહાન અનુભાગવાળા અને મહાન સુખ સંપન્ન છે. તેમ નાવસ્થલ હારથી સુશોભિત હોય છે. તેમની ભુજાઓ કટકે અને ત્રુટિત નામના અભૂષણથી યુક્ત હોય છે. તેઓ અગદ કુડળ અને ગંડસ્થલ ને સ્પર્શ નારા કણપીઠ ને ધારણ કરનાર છે. હાથમાં અદ્ભુત આભરણ ધારણ કરે છે, વિચિત્ર માલાથી સુશોભિત મુગટ પહેરે છે. કલ્યાણ કર ઉત્તમ વસ્ત્ર પહેરે છે, કલ્યાણકારી માલા તેમજ અનુપનના ધારક છે. તેમના શરીર દેદિપ્ય Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रोटीका हि. पद २ सू १९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ७५५ वोन्दयः प्रलम्वनमालाधरा: दिव्येन वर्णगन्यादिना दगदिश - उद्योतयन्तः, उद्भासयन्तः, ते खलु तत्र स्वेषां स्वेषां भवनावासादीनाम् आधिपत्यं पौरपत्यं स्वामित्वं भर्तृत्वं महत्तरकत्वं कुर्वन्तः पालयन्तो महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलताल त्रुटितघनमृदङ्गपटुवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान भुञ्जाना 'विहरंति' विहरन्ति, अथ दाक्षिणात्य नाकुमारेन्द्रधरणं वर्णयति' धरणे इत्थ नागकुमारिंदे' अत्र खलु - उपर्युक्तस्थानेपु, धरणो नागकुमारेन्द्रः 'नाकुमारराया' नागकुमारराजा 'परिवसति' पविसति, 'महड्डिए जाव पभासेमाणे' स धरणो महर्षिको यावत्- महद्युतिकः, यहायशाः, सहवल: महानुभागः, महासौख्यः, हारविरजितवक्षाः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजः अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्तकल्याणकारी माला एवं अनुलेपन के धारक होते हैं । उनका शरीर देदीप्यमान होता है । लम्बी वनमाला धारण करते हैं । दिव्य वर्ण एवं गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रकाशित करते रहते हैं । वे अपने-अपने भवनावास आदि का आधिपत्य, अग्रेसरत्व, स्वामित्व, भतृत्व तथा महत्तरकत्व करते हुए तथा पालन करते हुए नाटक, संगीत, वीणा, तल, तोल, मृदंग आदि के कुशल वादकों द्वारा वादन की ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोगों को भोगते हुए रहते हैं । अव दक्षिण दिशा के नागकुमारेन्द्र धरण का वर्णन करते हैं । धरण इन दाक्षिणात्य नागकुमारों का इन्द्र है । वह नागकुमारों का राजा है | धरणेन्द्र महान ऋद्धि का धारक, यावत् महाद्युति, महायश महावल, महानुभाग और महासौख्य है । उसका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है । भुजाएं कटक एवं त्रुटिक नामक आभूषणों से માન હૈાય છે. લાંખીવનમાળા ધારણ કરે છે, દિવ્ય વણુ તેમજ ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રકાશિત કરતા રહે છે. તેએ પેાત પેાતાના ભવનાવાસ આદિના આધિપત્ય, અગ્રેસરત્વ સ્વામિત્ત્વ, ભતૃત્ત્વ, તથા મહત્તર उत्त्व १२ता रहिने तथा पादान डरना रडीने नाटड संगीत, वीणा, तस, तास, મૃદંગ આદિના કુશલ વાદકા દ્વારા વાદિત ધ્વનિના શ્રવણ સાથે દિવ્ય ભાગેગાપ ભાગાને ભાગવતા રહે છે. હવે દક્ષિણ દિશાના નાગકુમારેન્દ્ર ધરણુનું વર્ણન કરે છે. ધરણ આ દક્ષિણાત્ય નાગકુમારના ઇન્દ્ર છે. તે નાગકુમારેાના રાજા છે. ધરણેન્દ્ર મહાન ઋદ્ધિના ધારક છે, મહાદ્યુતિ, મહાયશ, મહાખલ. મહાનુભાગ અને મહાસૌખ્ય છે. તેમનું વક્ષસ્થળ હારથી સુશૅાભિત રહે છે. ભુજાએ કટક તેમજ ત્રુટિત નામના આભૂષણાથી સ્તબ્ધ રહે છે. અંગદ, કુંડલ, તથા ગડસ્થલથી ઘસાતા Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 ७५६ प्रशोपनासूत्रे लकर्णपीठधारी, विचित्रहस्ताभरणः, विचित्रमालामौलिमुकुटः कल्याणकप्रवर वस्त्रपरिहितः कल्याणकावरमाल्यानुलेपनधरो मस्वरवोन्दिः प्रलम्बवनमालधरो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उद्योतयन् प्रभासयन् ‘से णं तत्थ' स खलु धरणस्तत्र -उपर्युक्तस्थानेषु 'चउयालीसाए भवणावाससयसाहस्साणं' चतुश्चत्वारिंशतो भवनावासशतसहस्राणाम्, चतुश्चत्वारिंशल्लक्ष भवनावासानाम्, 'तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं' त्रयस्त्रिंशतस्त्रायस्त्रिंशकानाम् 'चउण्हं लोगपालणं' चतुर्णाम् लोकपालानाम् 'छण्हं अग्गम हिसीणं' पण्णाम् अग्रमहिपीणाम् 'सपरिवाराणं' सपरिवाराणाम्, 'तिण्ह परिसाणं' तिसृणाम् पर्पदाम्, 'सत्तण्हं अणियाणं' सप्तानाम् अनीकानाम्, 'सत्तहं अणियाहिवईणं' सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् 'चउन्धी. साए आयरक्खदेवसाहस्तीणं' चतुर्विगतेः आत्मरक्षक देवसाहस्रीणाम, 'अन्नेसिच वहणं' अन्येपाञ्च बहूनाम् 'दाहिल्लाणं' दाक्षिणात्यानाम् 'नागकुमाराणं' स्तलब्ध होती हैं। अंगद कुडल तथा गण्डस्थल को मर्पण करने वाले कर्णपीठ नामक आभूपण का धारक है। उसके हाथों में अद्भुत आभरण होते हैं। अद्भुत मालायुक्त मुकुट को धारण करता है। कल्याणपरी उत्तम वस्त्र पहनता है । कल्याण कारी और अतीव उत्तम माला एवं अनुलेपन को धारण करता है । उसका देह देदीप्यमान होता है । लम्बी वन माला से शोभित होता है । दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रकाशित करता है । धहणेन्द्र वहां चवालीस लाख भवनावासों का, छह हजार सामानिक देवों का, तेतीस त्रास्त्रिंशक देवों का, चार लोकपालों का, छह सपरिवार अग्रमहिषियों का, तीन प्रकार की परिषदों का सात अनीको का, सात अनीकाधिपतियों का, चौवीस हजार आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य बहुत-से दाक्षिणात्य नागकुमार देवों तथा देवियों का अधिपतित्व, કણપીઠ નામના આભૂષણના ધારક છે. તેમના હાથમાં અભુત આભરણ હોય છે. તેઓ અદભુત માલાયુક્ત મુગટને ધારણ કરે છે. કલ્યાણકારી ઉત્તમ વસ્ત્ર પહેરે છે કલ્યાણકારી, અને અતી ઉત્તમમાલા તેમજ અનુપન ને ધારણકરે છે. તેમના દેહ દેદીપ્યમાન હોય છે. લાંબી વનમાલાથી શેશિત હોય છે. દિવ્યવર્ણ, ગધ આદિથી દશે દિશાઓ ને ઉદ્યોતિત અને પ્રકાશિત કરે છે. ધર ન્દ્ર ત્યા સુમાલીસ લાખ ભવના વાસેના, છ હજાર સામાનિક દેના, તેત્રીસ ત્રાયસ્ત્રિ શકદેના, ચાર લોકપાલેના, છ સપરિવાર અગ્રમહિષીયાના, ત્રણ પ્રકારની પરિષદના, સાત અનીકેના, સાત અનીકાધિપતિના. વીસહજાર આત્મરક્ષક દેના તથા અન્ય ઘણા બધા દક્ષિણાત્ય નાગકુમાર દે તથા Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.१९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ७५७ नागकुमाराणाम् 'देवाणय' देवीणय' देवानाञ्च देवीनाञ्च 'आहेबच्चं पोरेवच्चं कुव्यमाणे विहरइ' आधिपत्यम् पौरपत्यम् कुर्वन् विहरति, अयोत्तरदिवासिनां नागकुमाराणां स्थानादिकं प्ररूपयति-'कहिणं मंते ! उत्तरिल्लाणं णागकुमाराण' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, औत्तराहाणाम् उत्तरदिग्यासिनार नागधाराणाम् देवाणं' 'देवानाम् 'पजत्तापजताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? तदेव प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि णं भंते ! उत्तरिल्ला नागकुमाग देवा-परिवसंति' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे औत्तराहाः उनरदिग्यासिनो नागकुमारा देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उतरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'जंबूद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे 'संदरस्स-पच्चयस्स' मन्दरस्थ-मेरोः, पर्वतस्य ,उत्तरेणं' उत्तरेण, उत्तरदिग्भागे 'इमीसे रय. णप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रमायाः पृथिव्याः 'असीउत्तरजोयणस यसहस्स वाहल्लाए' अशीतिमहस्रोचरयोजनशतसहस्त्र गहल्याया:-अशी तिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तरायाः ‘उवरि' उपरि, उ भागे ‘एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता' एक योजनसहनम् अवगाव-प्रविश्य, 'हेटाचेगं जोयणसहस्सं पज्जित्ता' अधअग्रेसर करता हे । ___ अत्र उत्तरदिशा के लागकुमारों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है। श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! उत्तरदिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त नागकुमार देने के स्थान कहाँ हैं ? प्रकारान्तर से फिर पूछते हैं-हे भगवन् ! उत्तर दिशा के नागकुमार किस प्रदेश में निवास करते हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-हे गौतम ! जम्बूद्रोप नामक द्वीप में, मेरुपर्वत से उत्तर में, एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के ऊपर और नीचे के एक-एक हजार योजन भाग को छोड कर मध्य के एक लाख अठहत्तर हजार योजन के प्रदेश में उत्तर દેવીના અધિપતિત્વ. અગ્રેસર ત્વના કરે છે. હવે ઉત્તર દિશાના નાગકુમારના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે હે ભગવન્ ઉત્તરદિશાના પર્યાપ્ત અને અપમ નાગકુમાર દેવના સ્થાન ક્યા છે ? અર્થાત્ –હે ભગવન માં ઉત્તરદિશાના નાગકુમાર દે કયા પ્રદેશમાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્ય–હે ગૌતમ ! જમ્બુદ્વીપ નામક દ્વીપના મેરૂ પર્વતથી ઉત્તરમા એકલાખ રમી હજાર યોજન મેટી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઊપર અને નીચેના એક એક હજાર જન. ભાગને છેડીને વચલા એક Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८ प्रशार्पनास्त्रे चैकं योन सहस्र वर्जयित्वा 'मज्झे अट्टहुत्तरे जोयणसहस्से" मध्ये अप्टसप्तति सहस्रोत्तरे योजनशत महस्रे-अष्टसप्ततिसहस्राधिकलक्षयोजने “एत्थ णं' अत्र खलु -उपर्युक्तस्थले 'उत्तरिल्लाणं' औत्तराहाणाम्-उरत्तरदिग्वासिनाम् 'नागकुमाराणं' नागकुमाराणाम्, 'देवाणं' देवानाम् 'चत्तालीसं भवणावाससयसहस्सा' चत्वारिंशद भवनावासशतसहस्राणि-चत्वारिंशल्लक्षभवनावासाः भवंतीति मक्खायं' भवन्ति इत्यख्यातं मया महवीरेण अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः , 'ते णं-भवणा वाहिं वट्टा' तानि खलु-उपयुक्तानि भवनानि, वहिर्भागे वृत्तानि-वर्तुलानि 'सेमं जहा दाहिल्लाणं जाव विहरंति' शेपं यथा दाक्षिणात्यानाम् नागकुमाराणां प्रतिपादितम् तथैवीत्तराहाणामपि प्रतिपादनीयम्, तथा च यावत्-अन्तः-मध्यभागे, चतुरस्राणि-चतुरस्राकाराणि, अधोभागे पुष्करकणिकासंस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुल-गम्भीरखातपरिखाणि प्राकाराहालककपाटतोरण प्रतिद्वारदेशमागानि, यन्त्रशतघ्नीमुशलमुसण्डीपरिवारितानि अयोध्यानि सदा जयानि सदा. गुप्तानि अष्टचत्वारिंशत्-कोष्टकरचितानि, अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि क्षेमाणि शिवानि किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि लिप्तोपलिप्तमहितानि गोशीर्षसरसरक्तदिशा के नागकुमार देवों के चालीस लाख भवनावास हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य सभी तीर्थकरों ने कहा है। वे भवन बाहर से वर्तुलाकार हैं, इत्यादि वर्णन दक्षिणी नागकुमारों के भवनों के समान ही समझ लेना चाहिए। यथा-वे मध्य भाग में चौकोर हैं, नीचे पुष्कर की कणिका के आकार के हैं । विशाल और गंभीर खाइयों और परिखाओं से युक्त हैं तथा प्राकारों, अद्यालकों. कपाटों, तोरणों एवं प्रतिद्वारों से सुशोभित हैं । यत्रों, शतन्नियों, मुशलों तथा मुसण्डी नामक शस्त्रों से सज्जित हैं । शत्रुओं द्वारा अयोध्य, सदा जयशील और सुरक्षित हैं । अडतालीस कोठों और अडतालीस वनमालाओं से युक्त हैं । उपद्रव रहित. मंगलमय तथा किंकर देवों के दंडों से रक्षित લાખ અશોતેર હજાર જન પ્રદેશમાં ઉત્તર દિશાના નાગકુમાર દેવોના ચાલીસ લાખ ભવનાવાસ છે એમ મેં તેમજ અન્ય બધાજ તીર્થકરેએ કહ્યું છે. તે ભવનો બહારથી વર્તુલાકાર છે ઈત્યાદિ વર્ણન દક્ષિણી નાગકુમારોના ભવનોના સમાનજ સમજી લેવું જોઈએ, જેમ કે–તે મધ્ય ભાગમાં રસ છે. નીચે કમળની કણિકાના આકારના છે. વિશાલ અને ગંભીર ખાઈ અને પરિણાઓથી યુક્ત છે તથા પ્રાકારે, અટ્ટાલકો, કપાટ તેરણો તેમજ પ્રતિદ્વારથી સુશોભિત છે ય 2, શતની મુલે તથા મુસંઢી નામક શસ્ત્રથી સજિજત છે. શત્રુઓ દ્વારા અધ્ય, સદા યશીલ અને સુરક્ષિત છે, અડતાલીસ કોઠા અને અડતાલીસ વનમાળાઓથી યુક્ત છે. ઉપદ્રવરહિત, મંગલમય Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सु.१९ नागकुमरदेवानां स्थानानि चन्दनदर्दरदत्तपश्चाङ्गुलिलानि उपचितचन्दनकलशानि चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, आसक्तोत्सितविपुलवृत्तव्याघारितपश्चमात्यदामकलापानि पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितानि इत्यादि समुच्चय भवनपति भवनवासविशेषणविशिष्टानि सन्ति, अत्र खलु औत्तराहाणाम् नागकुमाराणां देवानाम् पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिष्वपि-स्वस्थनोपपातसमुद्घात. लक्षणेषु लोकस्य असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः, अत्र खलु उत्तरदिग्रवासिनो नागकुमारा देवाः परिवसन्ति, ते चापि महद्धिकाः, महायशसः महाबलाः, महानुभागाः, महासौख्याः सन्तो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उद्योतयन्तः, हैं । लिपे-पुते रहने के कारण प्रशस्त हैं। उनमें गोशीर्ष एवं सरस लाल चन्दन के ऐसे हाथे लगे हैं जिनमें पांचों उंगलियां उछरी हैं। मांगलिक कलशों से सुशोभित हैं । उनके प्रतिहार देश में चन्दनघटों के सुन्दर तोरण बने हुए हैं। ऊपर से नीचे तक विशाल और गोलाकार माल्यदामों के समूह सुशोभित हैं । पांच वर्ण के सरस और सुगंधित पुष्प वहां विखरे रहते हैं, इत्यादि सामान्य भवनवासी देवों के भवनों के वर्णन के समान वर्णन यहां भी समझ लेना चाहिए, यावत् वे अभिरूप एवं प्रतिरूप हैं । उत्तरीय पर्याप्त और अपर्याप्त नागकुमार देवों के ये स्थान-स्वस्थान, उपपात और समुदघात की अपेक्षा से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। इन स्थानों में उत्तरीय नागकुमार देव निवास करते हैं। वे देव महर्द्धिक, महायुतिक, महायश, महारल, महानुभाग और તથા કિકર દેવોના દંડ થી રક્ષિત છે. લિ પેલ ઘૂંપેલ હેવાના કારણે પ્રશસ્ત છે, તેમાં ગોરોચન તેમજ સરસ લાલ ચન્દનના એવા થાપા લાગ્યા છે કે જેમાં પાંચે આંગળીઓ પડી રહી હોય છે. માંગલિક કલશથી સુશોભિત છે. તેમના દરેક દ્વારદેશમાં ચન્દન ઘડાના સુન્દર તેરણ બનેલાં હોય છે. ઉપરથી નીચે સુધી વિશાળ અને ગોળાકાર કુલહારના સમૂહ શેભિરહ્યા હોય છે. પાંચ વર્ણના સરસ અને સુગ ધિત પુષ્પ ત્યાં વેરાયેલા રહે છે. ઈત્યાદિ સામાન્ય ભવનવાસી દેના ભવનના વર્ણનના સમાન વર્ણન આહીં પણ સમજીલેવું જોઈએ, તેઓ અભિરૂપ અને અને પ્રતિરૂપ છે. ઉત્તરીય પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નાગકુમાર દેવેના આ સ્થાન-સ્વસ્થાન ઉપપાત અને સમુદ્દઘાતની અપેક્ષાથી લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. આ સ્થાનમા ઉત્તરીય નાગકુમારદેવ નિવાસ કરે છે. તે દેવે સમૃદ્ધિમાન, મહાઘતિ માન મહાયશ, મહાબલ, મહાનુભાગ, અને મહાન સુખથી સંપન્ન છે. પિતાના Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६० प्रज्ञापनासूत्रे प्रभासयन्त स्वेषां स्वेषां भवनावासादीनाम् आधिपत्यं पौरपत्यम् कुर्वन्तः पालयन्तः निपुणगात्रकै महताहतनाट्यगीत वादित तन्त्रीतलतालछुटितधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति, अर्थोत्तराह नागकुमारेन्द्र भूतानन्दं वर्णयति - 'भूयाणंदे एत्थ नागकुमारिंदे' अत्र खलु - उपर्युक्त स्थानेषु भूतानन्दो - नाम नागकुमारेन्द्रः 'नागकुमारराया' नागकुमारराजा ' परिवस' परिवसति, स च भूतानन्दोऽपि 'महिड्डिए जात्र पभासेमाणे' महर्द्धिको यावत् महाद्युतिकः, महा यशाः, महाबलः, महानुभागः, महासौख्यः, हारविराजितवक्षाः, कटकतुटितस्तम्भितजः अङ्गदकुण्डलसृष्टगण्डस्तल कर्णपीठधारी, विचित्रहस्ताभरणः, विचित्रमालामौलिमुकुटः, कल्याणकावरवस्त्र परिहितः, कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधरः भास्वरवोन्दिः प्रलम्वनमालाधरो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश महान् सुख से सम्पन्न हैं । अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रकाशित करते हुए तथा अपने-अपने भवनावास का अधिपत्य तथा अग्रेसर करते हुए रहते हैं । वे नाट्य, गीत तथा वीणा, तलताल, त्रुटित, हृदंग आदि की मधुर ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोगों को भोगते हुए विहार करते हैं । 3 अब उत्तर दिशा के नागकुमारेन्द्र भूतानन्द का वर्णन किया जाता है । इन स्थानों में भूतानन्द नामक नागकुमारेन्द्र एवं नागकुमारों का राजा निवास करता है । भूतानन्द इन्द्र भी महान ऋद्धि का धारक है यावत् महाद्युति, महाशय, महाबल, महानुभाग और महासुख है । उसका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है । भुजाएं कटकों और त्रुटिन से स्तब्ध रहती हैं। वह अंगद, कुंडल एवं कर्णपीठ का धारक उसके हाथों में अद्भुत अभूषण होते हैं । मुकुट चित्र-विचित्र દિવ્ય વર્ણ, ગધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત તેમજ પ્રકાશિત કરતા તથા પાત પેાતાના ભવનાવાસેાનુ આધિપત્ય તથા અગ્રેસત્ત્વ કરતા છતાં રહે छे. तेथेो नाट्य, गीत तथा वीणा, तस, तास, त्रुटित, सृडंग माहिना भधुर વની ના શ્રવણુ સાથે દિવ્ય ભાગેાપભાગાને ભાગવતા રહિને વ્હિાર કરતા રહે છે. હવે ઉત્તરદિશાના નાગકુમારેન્દ્ર ભૂતાનન્દનું વર્ણન કરાય છે. આસ્થાસ્થાનેમા ભૂતાનન્ત્ર નામના નાગકુમારેન્દ્ર તેમજ નાગકુમા૨ેશના રાજા નિવાસ કરે છે. ભૂતાનન્દ ઈન્દ્ર પણ મહાન્ સમૃદ્ધિના ધારક છે. ચાવત્ મહાધુતિ, મહાયશ, મહાખલ, મહાનુભાગ અને મહાસુખી છે. તેમના વક્ષસ્થળ હારથી સુશોભિત રહે છે. ભુજાએ કટકા અને ત્રુટિત થી સ્તબ્ધ રહે છે. તે અંગદ, કુંડલ તેમજ કઈપીના ધારક છે, તેમના હાથેામાં, અદ્ભુત આભૂષણ હાય છે. Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका वि. पद २ सू.१९ नागकुमारदेवानां स्थानानि ७६१ उद्योतयन् प्रभागयन् ‘से णं' स खलु भूतानन्दो नागकुमारेन्द्रः 'तत्थ चत्तालीसाए भवणावाससयसहस्साणं जाव' तत्र उपर्युक्त स्थानेषु चत्वारिंशतो भवनावासशतसहस्राणाम् चत्वारिशल्लक्षभवनावासानाम् यावत्-पण्णां सामानिकसाहस्त्रीणाम् त्रयस्त्रिंशतस्त्रायस्त्रिंशकानास् चतुर्णा लोकपालानाम्, पण्णाम् अग्रमहिपीणाम् सपरिवाराणाम् तिसृणाम् पर्पदाम्, सप्तानाम् अनीकानाम्, सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् चतुर्विशतेः आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम्, अन्येषां च वहूनाम् औत्तराहाणां नागकुमाराणाम् देवानाम् च देवीनाञ्च आहेबच्च-जाव विहरइ' आधिपत्यम् यावत् पौरपत्यम् कुर्वन् विहरति । मूलम्-कहि णं भंते! सुवष्णकुमाराणं देवाणं पज्जत्ता. पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं संते! सुवण्णकुमारा देवा माला से मंडित है । वह कल्याणकारी उत्तम वस्त्र पहनता है । कल्याणकारी एवं उत्तम माला तथा अनुलेपन को धारण करता है। उसका शरीर देदीप्यमान है। लम्बी वनमाला का धारक है । अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रभासित करता रहता है। यह भूतानन्द नामक नागकुमारेन्द्र चालीस लाख भवनावामों का छह हजार सामानिक देवों का, तेतीस त्रायस्त्रिंश देवों का, चार लोकपालों का, छह सपरिवार अग्रमहिषियों का, तीन प्रकार की परिपदों का, सात अनीकों का, सात अनीकाधिपतियों का, चौवीस हजार आत्मरक्षक देवों का, तथा अन्य बहुत से उन्तरदिशा के निवासी देवों और देवियों का अधिपतित्व एवं अग्रेसरत्व करता हुआ निवास है। મુગટ ચિત્ર વિચિત્ર માલાઓથી મ ડિત હોય છે. તે કલ્યાણકારી ઉત્તમ વસ્ત્ર પહેરે છે. કલ્યાણકારી તેમજ ઉત્તમ માલા તથા અનુલપનને ધારણ કરતા રહે છે. તેમના શરીર દેદીપ્યમાન છે તેઓ લાંબી વનમાલાને ધારણ કરે છે. પિતાના દિવ્ય વર્ણગ ધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત તેમજ પ્રભાસિત કરતા રહે છે આ ભૂતાનન્દ નામના નાગકુમારેન્દ્ર ચાલીસ લાખ ભવનાવા. સોના, છ હજાર સામાનિક દેના તેત્રીશ ત્રાયસ્ત્રિ શ દેવોના, ચાર લેકપોલેના, છ સપરિવાર અમહિષિાના, ત્રણ પ્રકારની પરિષદના, સાત અનીકેના, સાત અનીકાધિપતિના, વીસ હજાર આત્મરક્ષક દેવાના તથા અન્ય ઘણા બધા ઉત્તર દિશાના નિવાસી દે તેમજ દેવિયેના અધિપતિત્વ તેમજ - સરત્વ કરતા રહિને નિવાસ કરે છે, H० ९६ Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६२ प्रज्ञापनासूत्रे परिवसंति ? गोयसा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए जाव एत्थ णं सुवणकुमाराणं देवाणं बावन्तरि भवणावास सय सहस्सा. भवतीति मक्खायं, तेणं भवणा बाहिं वहा जाव पडिरूवा तत्थ णं सुवण्णकुमाराणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, जाव तिसु वि लोगस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं बहवे सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति, महट्टीया सेसं जहा ओहियाणं जाव विहरति, वेणुदेवे वेणुदाली य इत्थ दुवे सुवण्णकुमारिंदा सुवण्णकुमाररायाणो परिवसंति, महड्डिया जाव विहरंति, कहि णं भंते! दाहिणिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते! दाहिणिल्ला सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति ? गोयमा ! इसीसे जात्र मज्झे अट्टहुत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थ णं दाहिणिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं अट्ठत्तीसं भवणाबाससय सहस्सा भवतीति नक्खायं, ते णं भवणा बाहिं वहा जाव पडिवा, एत्थ णं दाहिणिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं पजतापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, तिसु वि लोगस्स असंखेजड़भागे, एत्थ णं बहवे सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति, वेणुदेवे य इत्थ सुवष्णकुमारिंदे सुवणकुमारराया परिवसइ, सेसं जहा नागकुमाराणं, कहि णं भंते ! उत्तरिल्लाणं सुवणकुमाराणं देवाणं पज्जन्तापज्जत्तानं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते! उत्तरिल्ला सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति ? गोयमा ! इसीसे रयणप्पभाए जाव एत्थ णं उत्तरिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं चउत्तीसं भवणा वाससय सहस्सा भवतीति मक्खायं, ते णं भवणा जाव एत्थ णं बहवे उत्तरिल्ला सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति महड्डिया जाव विहरंति, वेणुदाली इत्थ सुवष्णकुमारिंदे सुवण्णकुमार राया परिवसइ महिडीए सेसं जहा नागकुमाराणं, एवं जहा Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२० सुवर्णकुमारदेवानां स्थानानि ७६३ सुवण्णकुमाराणं वत्सव्वया अणिया तहा सेसाण विच उदसण्हं * इंदाणं भाणियव्वा, नवरं अवगणाणत्तं इंदणाणतं, वण्णणाणत्तं परिहाणणाणत्तं च, इमाहि गाहाहि अणुगंत-चउसटिं असुराणं चुलसीइं चेव होंति नागाणं । बावत्तरि सुवण्णे वाउकुमाराण छन्न उई ।।१३०॥ दीव दिसा उदहीणं विज्जुकुमारिंद थणियमग्गीणं । छण्हंपि जुयलयाणं बावत्तरिमो सयसहस्सा ॥१३१॥ चउतीसा चउयाला अट्टतीसं च सयसहस्लाई। पन्ना चंत्तालीसा दाहिणओ इंति भवणाई ॥१३२॥ तीसा चत्तालीसा चउतीसं चेव सयसहस्साई । छायाला छत्तीला उत्तरी हुंति भवणाई ॥१३३॥ चउसटी सट्टी खलु छच्च सहस्साइं असुरवज्जाणं । सामाणिया उ एए चउग्गुणा आयरक्खा उ॥१३४॥ चमरे धरणे तह वेणुदेवे हरिकंते अग्गिसीहे य। पुन्ने जलकंते या अमियविलम्बे य घोसे य ॥१३५॥ बलि भूयाणंदे वेणुदालि हरिस्सहे अग्गिसाणव विसिटे। जलपह तहऽमियवाहणे पभंजणे य महाघोसे ॥१३६॥ उत्तरिल्लाणं जाव विहरंति काला असुरकुमारा नागा उदही य पंडुरा दो वि । वरकने निहसगोरा हुंति सुवण्णा दिसा थणिया ॥१३७॥ उत्तत्तकणगवन्ना विज्जू अग्गी य होंति दीवा य। सामा पियंगु वण्णा बाउकुमारा सुणेयव्वा ॥१३८॥ असुरेसु हति रत्ता सिलिंधपुप्फप्पभा य नागुदही। आसासगवसणधरा होति सुवण्णा दिसा थणिया॥१३९॥ नीलाणुरागवसणा विज्जू अग्गी य हंति दीवा य । संझाणुरागवसणा बाउकुमारा मुणेयव्वा ॥१४०॥सू० २०॥ Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '७६४ प्रशापनास्त्र __ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! सुवर्णकुमाराणाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि १ कुत्र खलु भदन्त ! सुवर्णकुमाराः देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः यावत् अत्र खलु मुवर्णकुमाराणाम् देवानां द्वासप्ततिर्भवनावासशतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यानम् तानि खलु भवनानि वहिवृत्तानि, यावत् प्रतिरूपाणि, तत्र खलु सुवर्णकुमाराणाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तकानाम् स्थानानि प्रज्ञप्लानि, यावत् त्रिष्णपि लोकस्य असंख्येयभागः, तत्र खल बहवः सुवर्णकुमाराः देवाः परिवसन्ति, महद्धिकाः, शेपं यथा औधिकानाम् ___ शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! सुवण्णकुमाराणं देवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?).हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त सुपर्णकुमार देवों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि ण संते ! सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति ?) हे भगवन् ! सुपर्णकुमार देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा !) हे गौतम ! (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए) इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (जाव) यावत् (एत्थ णं) यहां (सुवष्णकुमाराणं देवाण) सुपर्णकुमार देवों के (बावत्तरि) वहत्तर (भवणावाससयसहस्सा) लाख भवन (भवंतीति भक्खायं) हैं, ऐसा कहा है (ते णं भवणा) वे भवन (बाहिं) बाहर से (वटा) गोल (जाव) यावत् (पडिरूवा) प्रतिरूप -अतीव सुन्दर (तत्थ णं सुवण्णकुमाराणं देवाणं पजत्तापज्जत्ताणं) वहां पर्याप्त तथा अपर्याप्त सुपर्णकुमार देवों के (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) कहे हैं (जाव) यावत् (तिसु वि) तीनों अपेक्षाओं से (लोगस्स) लोक के (असंखेज्जइलागे) असंख्यातवें भाग में (तत्थ णं) वहां (घहवे) हाथ-(कहि णं भंते । सुवण्णकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) है सावन् ! यति मन पर्याप्त सुपा भार होना स्थान ४या ४ा छे. (कहि णं भंते । सुवण्णकुमारा देवा परिवसति ?) उ मगवन् । सुपमा२ हे ४यां निवास ४२ छ. (गोयमा ।) 3 गौतम ! (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए) २॥ २नमा पृथ्वीना (जाव) यावत् (एत्थण) माडी (सुवण्णकुमाराणं देवाणं) सु भा२ हेवोन (वायत्तरि) मात२ (भवणावाससयसहस्सा) atm सपन (मवंतीति मक्खाय) छ. म ४धु छे. (ते णं भवणा) ते सपना (बाहिं) ५७२थी (वट्टा) गण (जाव) यावत् (पडिरूवा) प्रति३५मतीव सुन्४२ (तत्थ णं सुवण्णकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) त्या पयात तथा अपर्याप्त सुवर्ष भा२ वाना (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) sai . (जाव) यावत् (तिसुवि) त्रणे अपेक्षामाथी (लोगस्स) सोना (असंखेज्जइभागे) मसयातमा लामा (तत्थणं) त्यां (बहवे) घ (सुपण्णकुमारा देवा) सुवर्णभार Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२० सुवर्णकुमारदेवानां स्थानानि ७६५ यावद् विहरन्ति, वेणुदेवो, वेणुदालिश्च अत्र द्वौ सुवर्णकुमारेन्द्रौ सुवर्णकुमारराजानौ परिवसतः, महर्दिकी यापद् विहरतिः, कुत्र खलु भदन्त ! दाक्षिणात्यानाम् सुवर्णकुमाराणाम् पर्याप्ता पर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुन खलु भदन्त ! दक्षिणात्याः सुवर्णकुमागः देवाः परिवान्ति ? गौतम ! अश्या यावत् मध्ये अष्ट सप्रतिसहस्रोत्तरे योजनशनस स्टे, अत्र खलु दाक्षिणात्यानाम् सुवर्णकुमाराणाम् वहुन (सुवण्णकुमारा देवा) सुपर्णकुमार देव (परिवसंति) बसते हैं (महिडिया) महान् ऋद्धि के धारक (सेस) शेष (जहा) यथा (ओहियाणं) सामान्य भवनपतियों का (जाव विहरंति) यावत् विचरते हैं (वेणुदेवे बेगुहाली य) वेणुदेव और वेणुदाली (इत्थ) यहां (दुवे) दो (सुवण्णकुमारिंदा सुपर्णशुमारों के इन्द्र (सुवण्णकुमाररायाणो) सुपर्णकुमारों के राजा (परिवति) वसते हैं (महिड्डिया) महर्दिक (जाव) यावत् (चिहरंति) विचरते हैं । __(कहि णं मंते ! दाहिजिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त दाक्षिणात्य सुपर्णकुमारों के स्थान कहीं कहे हैं ? (कहि णं संते ! दाहिणिल्ला सुवण्णकुमारा देया परिवसंति ?) हे भगवन् दक्षिण दिशा के सुपर्णकुमार देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा !) है गौतम ! (इमीसे) इस (जाव) यावत् (मडो) मध्य में (अट्ठहत्तरे जायणसयसहस्से) एक लाख अठहत्तर हजार योजलों में (एत्यणं) यहाँ (दाहिणिल्लाणं) दक्षिण दिशा के (सुवण कुमाराणं) सुपर्ण कुमारों के (अत्तीसं) अडतीस हेव (परिमंति) से छे (महिढिया) महान् द्वना पा२४ (सेम) शेष (जहा) यथा (ओहियाणं) सय सवनपतियोना (जाव विहरंति) यावत् वियरे छ (वेणुदेवे गुदाली) हे। मने वेली (इत्थ) माडी (दुवे) ये (सुवण्णकुमारिदा) सुवर्ण माना न्द्र (सुवण्णकुमाररायाणो) सुवर्णभाशना २०॥ (परिवसंति) से छे (महिइढिया) मद्धि' (जाव) यावत् (पिहरंति) वियरे छ. (काह णं भंते । दाहिणिल्लाणं सुवण्णकुमारणं पज्जत्तोपज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) હે ભગવન ! પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત દાક્ષિણાત્ય સુવર્ણકુમારોના સ્થાન કયાં ४i छ ? (कहिणं भंते ! दाहिणिल्ला सुबण्णकुमारा देवा परिवसंति ?) सायन् ! क्षिy हिशाना सुवर्ण शुभा२ ३ ४ निवास ४२ छ ? (गोयमा) गौतम । (इमीसे) ॥ (जाव) यावत् (मझे) मध्यमा (अहुत्तरे जोयणसयसहस्से) मे ety २५४योतेर ७०१२ योनमा (एत्थणं) माउ (दाहिणिल्लाण) क्षिय शाना (सुवण्णकुमाराणं) सुवर्णभावना (अट्टत्तीस) २५त्रीस (भवणावास Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६६ प्रशापनासूत्रे अष्टत्रिंशद् भवनावासशतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं, तानि खलु भवनानि वहिर्वृत्तानि यावत् प्रतिरूपाणि, अत्र खलु दाक्षिणात्यानां सुवर्णकुमाराणाम् पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिप्यपि लोकस्य असंख्येयभागः, अत्र खलु बहवः सुवर्णकुमारा देवाः परिवसन्ति, वेणुदेवश्चात्र सुवर्णकुमारेन्द्रः, सुवर्णकुमारराजः परिवसति. शेपं यथा नागकुमाराणाम् कुत्र खलु भदन्त ! औत्तरा हाणाम् सुवर्णकुमाराणाम् देवानाम् पर्याप्ता पर्याप्तकानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र (भवणावाससयसस्सा) लाख भवन (भवंतीति मक्खायं) हैं, ऐसा कहा है (ते णं भवणा) वे भवन (वाहिं वट्टा) बाहर से गोल (जाव पडिख्वा) यावत् प्रतिरूप हैं (एत्थ णं) यहां (दाहिणिल्लाणं) दक्षिणी (सुवण्णकुमाराणं) सुपर्णकुमारों के (पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्तों और अपर्याप्तों के (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) कहे हैं (तिसु वि) तीनों अपेक्षाओं से (लोगस्स) लोक के (असंखेज्जइभागे) असंख्यातवें भाग में (एत्थ ण) यहां (वहवे) बहुत (सुवण्णकुमारा देवा) सुपर्णकुमार देव (परिवसंति) वसते हैं (वेणुदेवे य) वेणुदेव (इत्थ) यहां (सुवण्णकुमारिंदे) सुपर्णकुमारेन्द्र (सुवण्णकुमार राया) सुपर्णकुमार राजा (परिवसइ) वसता है (सेस) शेष (जहा) जैसे (नागकुमाराणं) नागकुमारों का ___ (कहि णं भंते! उत्तरिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं देवाणं पज्जत्ता पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! उत्तर दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त सुपर्णकुमार देवों के स्थान कहां कहे हैं ?) (कहि णं भंते ! सयसहस्सा) ann लवन (भवंतीति मक्खाय) छे सेम ४यु छ (ते णं भवणा) ते सपना (वाहिं वट्टा) माथी गो (जाव पडिरूवा) यावत् प्रति३५ छ (एत्थ गं) माडि (दाहिणिल्लाण) दक्षिणी (सुवण्णकुमाराण) सु माराना (पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्यात भने २५५र्याप्ताना (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) ४i छे (तिसु वि) त्रो अपेक्षामाथी (लोगस्स) सोना (असंखेजइभागे) असभ्यातमा सामा (एत्थणं) माडी (बहवे) घ! (सुवण्णकुमारा देवा) सुवर्ण भा२ । (परिवमंति) से छे (वेणुदेवेय) वाशुहेव (इत्थ) माडी (सुवण्णकुमारिंदा) सुवर्णसुमारेन्द्र (सुवण्णकुमार राया) सुपर्णमा२ २an (परिवसइ) पसे छे (सेस) शेष ४थन (जहा) यथा (नागकुमाराणं) नागभाना (कहि णं भंते । उत्तरिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) सावन् त्त२ हिशानां पति मन अपर्याप्त सुवर्ण भार हेवान स्थान ४यां घi छ १ (कहि णं भंते ! उत्तरिल्ला सुपण्णकुमारा देवा Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२० सुवर्णकुमारदेवानां स्थानानि ७६७ खलु भदन्त ! औत्तराहाः सुवर्णकुमारा देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! अस्या रत्न प्रभायाः यावत् अत्र खलु औत्तराहाणाम् सुवर्णकुमाराणाम् चतुस्त्रिंशद् भवनावासशतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातम्, तानि खलु भवनानि यावत् अत्र खल बहवः औत्तराहाः सुवर्णकुमाराः देवाः परिवसन्ति, महद्धिकाः यावद् विहरन्ति, वेणुदालिश्चात्र सुवर्णकुमारेन्द्रः सुवर्णकुमारराजः परिवसति, महर्द्धिकः शेपं यथा नागकुमाराणाम् एवं यथा मुवर्णकुमाराणाम् वक्तव्यता भणिता तथा शेषाणामपि उत्तरिल्ला सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति ?) हे भगवन् ! उत्तरदिशा के सुपर्णकुमार देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा !) हे गौतम ! (इमीसे) इस (रयणप्पभाए) रत्नप्रभा के (जाव) यावत् (पत्थणं) यहां (उत्तरिल्लाणं) उत्तर दिशा के (सुवष्णकुमाराणं) सुपर्णकुमारों के (चउतीसं भवणावाससयसहस्सा) चौतीस लाग्च भवन (भवंतीति मक्खाय) हैं, ऐसे कहा है (ते णं भवणा) वे भवन (जाव) यावत् (एत्थणं) यहां (बहवे) बहुत (उत्तरिल्ला) उत्तरीय (सुवण्णकुमारा देवा) सुपर्णकुमार देव (परिवसंति) निवास करते हैं (महिडिया) महईिक (जाव) यावत् (विहरंति) विचरते हैं (वेणुदाली) वेणुदाली नामक (एत्थ) इनमें (सुवण्णकुमारिंदे) सुपर्णकुमारों का इन्द्र (सुवण्णकुमार राया) सुपर्णकुमारों का राजा (परिवसइ) निवास करता है (महिडिए) महान् ऋद्धि का धारक (सेसं जहा नागकुमाराणं) शेप जैसे नागकुमारों का । (एवं) इस प्रकार (जहा) जैसी (सुवण्णकुमाराणं) सुपर्णकुमारों परिवसंति ?) है सावन् । उत्तर दिशाना सुवर्ण भार हेव ४यां निवास ४२ छ ? (गोयमा ।) 3 गौतम । (इमीसे) 24. (रयणापभाए) २त्नप्रभान (जाव) यावत् (एत्थणं) गाडी (उत्तरिल्लाण) उत्त२ हिशान (मुपण्णकुमाराणं) सुपर्णसुभाना (चउतीसं भवणावाससयसहस्सा) यात्रीस सास भवन (भवंतीति मक्खायं) छे, मेम ४घु छे (ते णं भवणा) ते अपने। (जाव) यावतू (एल्थणं) माडि (बहवे) घर (उत्तरिल्ला) उत्तरीय (सुवण्णकुमारा देवा) सुवर्ष भा२ हेय (परिखसंति) निवास ४२ छ (महड्ढया) मद (जाव) यावत् (विदरति) वियरे छे (वेणुदाली) येशुदासी नाम (इत्थ) तेसोमा (सुवण्णकुमारिंदे) सुपाउभाराना) (इन्दे) छन्द्र (सुवष्णकुमार राया) सु मारानी Pun (परिपसइ) निवास ४२ छे. (महिड्ढिए) महान ऋद्विना पा२४ (सेसं जहा नागकुमाराणं) શેષ જેવું નાગકુમારનું કથન. (एवं) २॥ शते (जहा) म (सुवण्णकुमाराणं) सुपशु भाशनी (वत्तव्यया) Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६८ प्रज्ञापनासूत्रे चतुर्दशानाम् इन्द्राणाम् भणितव्या, नवरं भवननानात्वम्, इन्द्रनानासम्, वर्णनानात्वम् परिधाननानात्वम् च, आभिर्गाथाभिरनुगन्तव्यम्-चतुप्पष्टिरसुराणाम्, चतुरशीतिश्चैव भवन्ति नागानाम् । द्वासप्ततिः सुवर्णे, वायुकुमाराणाम् पण्णवतिः ॥१३०॥ द्वीपदिशोदधीनाम्, विद्युत्कुमारेन्द्रस्तनिताग्नीनाम् । पण्णामपि युगलानाम् द्वासप्ततिः शतसहस्राणि ॥१३१॥ चतुस्विंशत् चतुश्चत्वारिंशद् की (वत्तब्धया) वक्तव्यता (भणिया) कही (तहा) वैसी (सेसाण वि चउदसण्ह इंदाणं) शेष चौदह इन्द्रों की भी (भाणियव्वा) कहनी 'चाहिए (नवर) विशेषता (भवणणाणत्तं) भवनों की भिन्नता (इंदणाणत्तं) इन्द्रों की भिन्नता (वण्णणाणत्तं) रंगों की भिन्नता (परिहाणणाणतं) वेप की भिन्नता (इमाहिं) इन (गाहाहि) गाथाओं द्वारा (अणुगंतव्व) जान लेना चाहिए (चउसहि असुराणं) असुरकुमारों के चौसठ लाख (चुलसीतं चेच होंति नागाणं) नागकुमारों के चौराली लाख (वायत्तरि सुरणे) सुपर्णकुमारों के वहत्तर लाख (वाउकुमाराण छन्नउई) वायुकुमारों के छयानवे लाख ॥१३०॥ (दीवदिसाउदहीणं) द्वीपकुमारों, दिशाकुमारों, उद्धिकुमारों के (विज्जुकुमारिंद थणियमग्गीणं) विद्युत्कुमार, स्तनितकुमार एवं अग्निकुमार (छहंपि जुअलाण) इन छहों के युगलों के (छावत्तरियो सयसहस्सा) छहत्तर-छहत्तर लाख भवनावास हैं ॥१३॥ (चउतीसा) चौतीस (चउयाला) चवालीस (अट्ठतीसं च) अडतीस पढ़तव्यता (भणिया) ४डी छ (तहा) तेवी (सेणाण वि चउपसण्ह इंदाणं) शेष यौहे द्रोनी ५ (माणियब्वा) ४वी नगे (नबर) विशेषता (भवणणाणत्त) भवनानी भिन्नता (इंदणाणत्तं) छन्द्रोनी भिन्नता (वण्णणाणत्तं) २ गोनी भिन्नता (परिहाणणाणत्त) वेपनी मिन्नता (इमाहि) PAधी (गाहाहिं) या द्वारा (अणुगतव्व) ती सेवा नये. ___ (चउसट्ठि असुराणं) यास सा. २१सु२७माशना (चुलसीतं चेव होति नागाण) नमाराना थारासी are (वावत्तरि सुवण्णे) सुमाराना मांतर र (वाउकुमाराण छन्नई) वायुमासना छन्नु साम ॥१3०॥ (दीव दिसा उदहीण) बीमारी, दिशामा२ घिसाशना (विज्जुकुमारिदयणीयमग्गीण) विधुभार, स्तनितभा२ तेभ मनमा२ (छण्हं पि जुअलाण) २॥ छमेना युगसोना (छवत्तरियो सयसहरसा) छ तर छीतरमा मनापास छ. १३१॥ Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२० सुवर्णकुमारदेवानां स्थानानि ७६९ अष्टत्रिंशश्च शतसहस्राणि । पञ्चाशत् चत्वारिंशत् दक्षिणतो भवन्ति भवनानि ॥१३२॥ त्रिंशत् चत्वारिंशत्, चतुस्त्रिंशत् चैव शतसहस्राणि पट् चत्वारिंशत् पट्टत्रिंशत् उत्तरत्तो भवन्ति भवनानि ॥१३३॥ चतुप्पष्टिः षष्टिः खलु पट् च सहस्राणि असुर वर्जानाम् । सामानिकास्तु एते चतुर्गुणा आत्मरक्षास्तु ॥१३४॥ चमरो घरणस्तथा वेणुदेवो हरिकान्तः अग्निसिंह, पूर्ण जलकान्तथामितो विलम्बच घोपश्च ॥ १३५ ॥ वलिर्भूतानन्दो वेणुदार्हिरिस्सहः अग्निमाणको विशिष्टः । जल(सयलहस्साई ) लाख (पूजा) पचास (चन्तालीसा) चालीस लाख (दाहिओ) दक्षिणदिशा में (हुति) हैं (भवणाई) भवन ॥१३२॥ (तीसा) तीस ( चालीसा) चालीस (चउतीसं) चौतीस (चेव) और ( ससस्साई ) लाब ( छायाला) छयालीस (छत्तीसा) छत्तीस (उत्तरओ) उत्तर दिशा में (हुति) हैं (अवगाइ ) भवन ॥ १३३॥ (चउसट्ठी) चौसठ (सट्ठी) साठ (खलु) निश्चय (छच्च) छह (सहस्सा) हजार (असुरबज्जाण) असुरों को छोडकर (सामाणिआ उ एए) ये सामानिक देव हैं (चउग्गुणा आयरक्खा उ) आत्मरक्षक चौगुने हैं ॥१३४॥ ( चमरे) चमर ( धरणे धरण (तह) तथा ( वेणुदेवे) वेणुदेव ( हरिकंते) हरिकान्त ( अग्गिसी हे य) अग्निसिंह (पुन्ने) पूर्ण (जलकंते य) और जलकान्त ( अमिय) अमित (विलम्बे ) विलम्ब (घ) और (घोसे य) घोष ॥१३५॥ (चउतीसा) तीस (चण्याला) युभातीस (अट्टतीसं ) उत्रीस (सयसहस्साइं ) साथ (पन्ना) पन्यास ( चत्तालीसा ) यासीस दाम (दाहिणओ) दक्षिण दिशामां (हुति) छे (भवणाईं) भवन ॥१३२॥ (तीसा) श्रीस ( चत्तालीसा ) थालीस (चउतीसं) यात्रीस (चेव ) अने (सयसहस्साईं) साण (छायाला) तालीस ( छत्तीसा) छत्रीस ( उत्तरओ) उत्तर हिशामां (हुति) छे (भवणाई ) लवन ॥१३३॥ (चउसठ्ठी) थे।सठ (सट्ठी) साठ ( खलु) निश्चय (छच्च) छे। (सहस्साइं ) हर (असुर वज्जाणं) मसुरोने छोडीने (सामाणिआउ एए) मा सामानि देव छे (चउग्गुणा आयरक्लाउ) आत्मरक्ष४ यार है ॥१३४॥ (चमरे) अभ२ (धरणे) ध२५ ( तह) तथा ( वेणुदेवे) वेलुदेव ( हरिकंते) रान्त (अग्गिसीहे य) अग्निसिड (पुन्ने) पूर्य (जलकंते य) मने सान्त ( अमिय ) अभित (विलम्बे ) विसभ्य (य) अने (घोसे य) घेोष ॥१३५॥ (बलि) जसी (भूयाणंदे) लूतानन्द ( वेणुदाली) वेगुहाली (हरिस्सहे ) (रिस्स प्र० ९७ Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे प्रभस्तथाऽमितवाहनः प्रभञ्जनश्च महाघोपः ॥१३६।। औत्तराहाः खलु यावद् विहरन्ति । कृष्णाः असुरकुमाराः, नागाः उदधयश्च पाण्डुरा उभयेऽपि । वरकनकनिघर्षगौराः भवन्ति सुवर्णाः दिशः स्तनिताः ॥१३७॥ उत्तप्तकनकवर्णा विधुतोऽग्नयश्च भवति द्वीपाश्च । श्यामाः प्रियङ्गुवर्णाः वायुकुमारास्तु ज्ञातव्याः ॥१३८॥ असुरेषु भवन्ति रक्तानि शिलिन्ध्रपुष्पप्रभाणि च नागोदधिषु । अश्वास्यगवसनधराः भवन्ति सुवर्णाः दिशः स्तनिताः।१३९। नीलानुरागवसनाः विद्युतोऽग्नयश्च भवन्ति द्वीपाश्च । सन्ध्याजुरागवसनाः वायुकुमारास्तु ज्ञातव्याः ।सू०२०। (बलि) बली (भूयाणदे) भूतानन्द (वेणुदालि) वेणुदाली (हरिस्सहे) हरिस्सह (अग्गिमाणव) अग्निमाणव (विसिडे) विशिष्ट (जलपह) जलप्रभ (तहऽमियवाहणे) तथा अमित बाहन (पभंजणे) प्रभंजन (य) और (महाघोसे) महाघोष (उत्तरिल्लाण) उत्तर दिशा के (जाव विहरंति) यावत् रहते हैं ॥१३६।। (काला असुरकुमारा) असुरकुमार कृष्णवर्ण हैं (नागा उदही य पंडुरा दोवि) नागकुमार और उद्धिकुमार दोनों शुक्ल वर्ण हैं, (वरकणगनिहलगोरा) उत्तम स्वर्ण की रेखा के समान गौरवर्ण (हुंति) होते हैं (सुवण दिसाथणिया) सुपर्ण, दिशा और स्तनितकुमार।१३७॥ (उत्तत्तकणगवन्ना) तपे हुए सोने जैसे वर्ण वाले (विज्जू अग्गी य होति दीवा य) विद्युत्कुमार, अग्निकुमार और डीपकुमार होते हैं (सामा पियंगुवण्णा) श्याम प्रियंगु वर्ण के (वाउकुमारा) वायुकुमार (मुणेयवा) जानने चाहिए ॥१३८॥ ____ (असुरेसु हुंति रत्ता) असुरकुमारों के वस्त्र लाल होते हैं (सिलिंध (अग्गिमाणव) निभानव (विसिट्टे) विशिष्ट (जलप्प) सप्रन (तह अमिय वाहणे) तथा ममित पाउन (पभंजणे) अमन (य) मने (महाघोसे) भ31धौष (उत्तरिल्लाण) उत्तर दिशा (जाव विहरंति) यावत् २हे ते ॥१३॥ (काला असुरकुमारा) असुरमा२ वर्णन छ (नाग उदहीय पंडुरा दोवि) नागभा२ २मरे अधिभार भन्ने सटे व ना छे (वरकणगनिहसगोरा) उत्तम पणु नी रेभाना समान गौरवणु (हुति) डाय छ (सुवण्णा दिसा थणिया) સુવર્ણકુમાર, દિશાકુમાર અને સ્વનિતકુમાર ૧૩છા ___(उत्तत्तकणगवन्ना) तपेसा सोना स२॥ २१॥ (विज्जू अग्गीय होति दीवा य) विधुसुमार, मनिभा२ मने दीपाभार डाय छ (सामापियंगुवण्णा) श्याम प्रिय शु पना (वाउकुमारा) वायुभार (मुणेयव्वा) ayan नये ॥१३८॥ ___ (असुरेसु हुति रत्ता) मसुरभाराना पत्र सादाय छ (सिलिंध पुप्फाप Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७१ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू २० सुवर्ण कुमारदेवानां स्थानानि टीका-अथ सुवर्णकुमाराणां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्वस्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! सुवण्णकुमाराणं देवाणं' हे भदन्त ! कुत्र खलुकस्मिन् प्रदेशे,' सुवर्णकुमाराणाम् देवानाम् ‘पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण पृच्छति 'कहिणं भंते ! सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, सुवर्णकुमारा देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'इमी से रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः पुष्फल्पना व नागुदही) नागकुमारों और उद्धिकुमारों के शिलिन्ध्र पुष्प के समान नीले (आसासगवसणधरा) अश्व के सुख के फेन के समान-श्वेत वस्त्रों के धारक हैं (सुवण्णा दिसा थणिया) सुपर्णकुमार दिशाकुमार और स्तलितकुमार ॥१३९॥ _ (नीलाणुरागवसणा) नीले रंग के वस्त्र वाले (विज्जू अग्गी य हुति दीवा य) विद्युत्कुमार, अग्निझुमार और द्वीपकुमार होते हैं । (संझाणुराग वसणा) संध्या की लालिमा जैसे वस्त्र वाले (वाउकुमारा) वायुकुमार (लुणेयव्या) जालना चाहिए ॥१४०॥ टीकार्थ-अब पर्याप्त और अपर्याप्त सुवर्णकुमारों की प्ररूपणा की जाती है-श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त सुवर्णकुमारों के स्थान कहां हैं ? प्रकारान्तर से यही प्रश्न पुनः किया गया है-हे भगवन् ! सुवर्णकुमार देव कहां निवास करते हैं ? भगवान उन्तर देते हैं-हे गौतम ! एक लाख अस्सी हजार योजन भाय नागुदही) नागामा। 24. पिछुभाशना शिलिन् ०५ना समान नीस (आसासगवसणधरा) मन भुगना राना समान श्वेत पखना धा२४ छ (सुवण्णादिसायणिया) सुवा भा२, हिमा२ मने स्तनितभा२ ॥१६॥ ___ (नीलाणुरागवसणा) नle २ना पक्षपात (विज्जू, अग्गीय हुति दीवा य) विद्यमा२, २ममा२ मने दीपभार डाय छे (संझाणुरागवसणा) सध्या नी दहीमा २ पक्षणा (वाउकुमारा) वायुभार (मुणेयव्वा) atyal नये. । सू. १४० ॥ ટીકાઈ-હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સુવર્ણકુમારની પ્રરૂપણ કરાય છે શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત સુવર્ણ કુમારના સ્થાન કયા છે? પ્રકારાન્તરે એજ પ્રશ્ન પુનઃ કરાય છે- હે ભગવાન સુવર્ણકુમાર દેવ કયાં રહે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ ! એક લાખ એંસી હજાર એજન Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे ७७२ रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'जाव' यावत्-अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजनविस्तारायाः उपरि-ऊर्श्वभागे एक योजनसहस्रम् अवगाह्य-प्रविश्य, अधश्चकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा, मध्ये अष्ट सप्ततिसहस्रोत्तरे योजनशतसहस्र 'एत्थ णं' अत्र खलुउपर्युक्तस्थलेषु 'सुवण्णकुमाराणां देवाणं' सुवर्णकुमाराणाम् देवानाम् 'वावत्तरि भवणावाससयसहस्सा द्वासप्तति भवनावासशतसहस्राणि-द्वासप्ततिलक्षभवनावासाः 'भवंतीति मक्खायं भवन्ति इत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृदभिः, 'ते णं भवणा वाहिं वट्टा जाव पडिरूवा' तानि खलु भवनानि वहिर्भागे वृत्तानिवर्तुलानि, यावत्-अन्तश्चतुरस्राकाराणि, अधोमागे पुष्करकर्णिका संस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि प्रकाराहालककपाटतोरण प्रतिद्वारदेशभागानि, यन्त्रशतघ्नीमुशलमुसण्डीपरिवारितानि अयोध्यानि सदा जयानि सदा गुप्तानि अष्ट चत्वारिंशत्कोष्टकरचितानि, अष्टचत्वारिंशत् कृतवनमालानि क्षेमाणि शिवानि किङ्करासरदण्डोपरक्षितानि लिप्तोपलिप्तमहितानि गोशीर्पसरसरक्त मोटी इस रत्नप्रभा पृथ्वी के ऊपर और नीचे के एक-एक हजार योजन भाग को छोड कर मध्य के एक लाख अठहत्तर हजार योजनों में सुवर्णकुमार देवों के बहत्तर लाख भवन हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य सभी तीर्थंकरों ने निरूपण किया है। वे भवन बाहर से वर्तुलाकार हैं, अन्दर से चौकोर हैं और नीचे पुष्कर की कणिका के आकार के हैं। वे खाइयों और परिखाओं से युक्त हैं तथा प्राकारों, अट्टालकों, कपाटों, तोरणों और प्रतिद्वारों से युक्त हैं। वे यंत्रों, शतनियों, मुशलों और मुसण्डी नालक शस्त्रों से परिवृत हैं, इस कारण शत्रुओं द्वारा अयोध्य हैं और अयोध्य होने से सदा जयशील हैं, सदा रक्षित हैं । अडतोलीस कोठों और अडलालीस बनमालाओं से युक्त हैं। सब प्रकार के उपद्रवों से रहित हैं, मंगलमय हैं और किंकर देव अपने दंडों से उनकी रक्षा करते रहते हैं । वे लिपे-पुते रहने से प्रशस्त प्रतीत होते મોટી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વી ઉપર અને નીચે એક એક હજાર જન ભાગને છોડીને એક લાખ અયોતેર હજાર એજનમાં સુવર્ણકુમાર દેવના બોતેર લાખ ભવન છે, એવું મેં તથા અન્ય બધાજ તીર્થકરોએ નિરૂપણ કર્યું છે તે ભવને બહારથી વર્તુલાકાર છે. અન્દરથી ચરસ છે અને નીચે કમળની કર્ણિ કાના આકારના છે. તેઓ ખાઈઓ તથા પરિખાઓથી યુક્ત છે તેમજ પ્રાકારે અટ્ટાલકે, કપાટ, તારણે અને પ્રતિકારથી યુક્ત છે. તેઓ યંત્ર, શતક્રિયા મુસલે, અને મુસંઢીનામક શસ્ત્રોથી પરિવૃત છે. એ કારણે શત્રુઓ દ્વારા અધ્ય છે. અને અધ્ય હોવાથી સદા જય શીલ છે, સદારક્ષિત છે. અડતા લીસ કેઠા અને અડતાલીસ વનમાળાઓથી યુક્ત છે. બધી જાતના ઉપદ્રવથી - મુક્ત છે. મંગલમય છે અને કિંકર દેવ પિતાના દંડેથી તેમની રક્ષા કરતા Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२० सुनकुमारदेवानां स्थानानि ७७३ चन्दन दर्दरदत्तपञ्चालितलानि उपचितचन्दनकलगानि चन्दनकृततोरण प्रतिद्वारदेगभागानि आसकोत्सिक्तविपुलवृत्तव्याधारितमाल्यदायकलापानि पञ्चवर्णसरमछुरभिमुक्तपुष्पपुञ्चोपचारकलितानि काला गुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्क धूपमघमधायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि, अतएव सुन्दराणि सुगन्धवरगन्धिकनि गन्धवर्तिभूतानि अप्सरोगणसंघ संविकीर्णानि दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रणादितानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि मतृणानि घृष्टानि सृष्टानि नीरजांसि निर्मलानि निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि सप्रमाणि सश्रीकाणि समरीचिकानि सोद्योतानि प्रासादिकानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि सन्ति, 'तत्थ णं सुवण्णकुमाराणं हैं । गोशीर्ष एवं सरस रक्त चन्दन के हाथे उनमें लगे है जिनमें पांचों उंगलियाँ उछरी हुई हैं । चन्दन चर्चित कलशों से सुशोभित हैं । उनके प्रतिद्वार देशभाग में मांगलिक घटों के सुन्दर तोरण बने हुए हैं। वहां ठेठ ऊपर से ठेठ नीचे तक विशाल और वृत्ताकार माल्यदामों के समूह लटकते हैं । बिखरे हुए पांच वर्गों के सरस और सुगंधित पुष्पों के उपचार से युक्त हैं । काले अगर, चोडा और लोबान को धूप की महकती हुई गंध के समूह से अत्यन्त रमणीय लगते हैं । उत्तम सुगंध से सुगंधित हैं । सुगंध की वत्ती के समान प्रतीत होते हैं । अनेक अप्सराओं के समूहों से व्याप्त हैं । दिव्य वाद्यों की ध्वनि से गूंजते रहते हैं । सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, चिकने हैं, मृदु हैं, घटारे महारे हैं, नीरज हैं, निर्मल और निष्क हैं । निरावरण छाया वाले प्रभामय, श्रीसम्पन्न, किरणों से युक्त, प्रकाशमय, प्रसन्नता जनक, दर्शनीय तथा अभिरूप और प्रतिरूप हैं । वहां पर्याप्त तथा રહે છે. તેઓ લિખ્યા ઘુખ્યા રહેવાથી પ્રશસ્ત પ્રતીત થાય છે. ગોરોચન તથા લાલ ચન્દનના હાથના તેમા થાપા લાગેલા હાય છે જેમાં પાંચે આંગળીચે પડેલી હાય છે ચન્દ્રન ચાĆત કલશેાથી સુÀાભિત છે. તેમના પ્રતિદ્વાર દેશભાગમા માગલિક ઘડાઓના સુન્દર તારણુ મનેલાં હેાય છે. ત્યા ઠેઠ ઉપરથી ઠેઠ નીચે સુધી વિશાલ અને વૃત્તાકાર પુષ્પહારાના સમૂહ લટકે છે. વેરાએલા પાચ રગના સરસ અને સુગ બિહાર પુષ્પાની શેાભાથી યુક્ત છે. કાળું અગર ચન્દન ચીડા અને લેાખાનના ધૂપની મઘમઘથી સુગન્ધિત છે સુગન્ધની ગેાટીના સમાન જણાય છે. અપ્સરાએનો સમૂહથી વ્યાપ્ત છે દ્વિવ્ય વાદ્યોનાં ध्वनिथी गून्र्ता रहे छे. सर्व रत्नभय, २१२० हे. विषा है, अभण छे. નિર્મળ છે અને નિષ્પક છે. નિરાવરણ છાયાવાળા પ્રણામય, શ્રી સપન્ન, કિરણાથી યુક્ત પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા જનક, દર્શનીય તથા અભિરૂપ અને Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७४ এয়াগ देवाणं' तत्र खलु -उपयुकस्यले सुवर्णकुमागणां देवानां पन्जतापजनाणं' पर्याप्तापर्याप्तानां 'ठाणा पाणना' म्यानानि स्थिन्यपेक्षया स्थानानि प्ररूपितानि सन्ति पति वियोगमा अनपेजहभागे' त्रिवपि-स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेपु लोकस्य असंख्येय मागः असंख्येयनमा भागः आश्रयतया वक्तव्यः तत्य णं वहये गुरागकुमार देवा पग्विति 'महिडिया तत्र खल्लु-उपर्युक्तस्थानेषु बहवः सुपर्णकुमाराः देवाः पविमन्ति, नेच सेसं जहा' महन्द्रिकाः, शेपं यथा 'ओरियाणं गाव विरंति' औधिकानाम्-समुच्चय भवनपतीनाम् प्रतिपादितम् नया प्रतिपादनीयम्, यावत्महाधुनिकाः, मलायशसः महाबलाः, महानुभागाः, महासोन्याः, हारविराजिनवक्षसः, कटककत्रुटितस्तम्भिताजाः, अगदडलमाटगटस्तलकर्णपीट धारिणो विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमालामालिमुकुटाः, कल्याणकमवस्यव अपर्याप्त सुवर्णकुमार देवों के स्थिति की अपेक्षा के स्वस्थान कहे गए हैं। ये स्थान स्वस्थान. उपपात तथा समुदघान, इन नीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में कहे गए हैं। इन उपर्युक्त स्थानों में बहुसंख्यक सुवर्ण कुमार देव निवास करते हैं । वे महान ऋद्धि के धारक हैं। उनका वर्णन वैमा ही समझ लेना चाहिए जैसा सामान्य भवनपति देवों का है । यावत्-वे महायुतिमान् हैं, महायशस्वी हैं, महाबलवान हैं, सहान् अनुभाग-शाप एवं अनुग्रह के समय से सम्पन्न हैं, महान् सुग्ब वाले हैं। उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। उनकी सुजाएं कटको और ऋदित नामक आभूपणों से स्तब्ध रहती हैं। वे अंगद, कुंडल और कर्ण पीठ नामक आभूयणों को धारण करते हैं। हाथों में अद्भुत आभूषण पहनते हैं। પ્રતિરૂપ છે. ત્યાં પર્યાત તથા અપર્યાપ્ત સુવર્ણકુમાર દેવાની સ્થિતિની અપભાએ સ્વસ્થાન કહેલાં છે. તે સ્થાને સ્વસ્થાન, ઉપપાત તથા સમુઘાત આ ત્રણે અપેક્ષાઓથી લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં કહેલ છે. આ ઉપર્યુક્ત સ્થાનમાં બહુ સંખ્યક સુવર્ણકુમાર દેવ નિવાસ કરે છે. તે દેવે મહાન સમૃદ્ધિના ધારક છે. તેમનું વર્ણન તેવુ જ સમજવું જોઈએ કે જેવાં સામાન્ય ભવનપતિ દેવાનું છે. યાવતુ-તેઓ મહાતિમાન છે, મહા થશસ્વી છે. મહા બળવાન છે. મહાન અનુભાગ–શાપ તેમજ અનુગ્રહ કરવાના સામર્થ્ય વાળા મહાન મુખવાળા છે. તેમને વક્ષસ્થલ હારથી સુરક્ષિત રહે છે. તેમની ભુજાએ કટકે અને ત્રુટિત નામના આભૂષણથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ, કુંડલ કણપીઠ નામના આભૂષણેને ધારણ કરે છે. હાથમાં અદૂભૂત આભૂષણ પહેરે છે. તેમના મુગટમાં અભૂત માળા સુશેજિત રહે છે. Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२० सुवर्णकुमारदेवानां स्थानानि परिहिताः कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधराः, भास्वरवोन्दयः प्रलम्बनमालाधराः दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उद्योतयन्तः, प्रभासयन्तः, ते खलु तत्र स्वेपां स्वेषां भवनावासादीनाम् आधिपत्यं पौरपत्यम् स्वामित्वं भर्तृवम् कारयतः पालयन्तो महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलता लघुटि घनदंङ्ग पटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् सुजाना विहरन्ति ससुखं आसते, अथ सुवर्णकुमारेन्द्राणाम् वर्णनमारभते - 'वेणुदेवे वेणुदालीय' वेणुदेवः, वेणुदालिय-' इत्थ दुवे सुवण्णकुमारिंदा' अत्र - उपर्युक्तस्थानेषु द्वौ सुवर्णकुमारेन्द्रो 'सुवण्णाकुमार रायाणो' सुवर्णकुमारराजानौ ‘परिवसंति' परिवसतः, तौ च वेणुदेव - वेणुदाली 'महड्डिया जाव विहरंति' महर्द्धिकौ यावत्-महाद्युतिकौ, महायशसौ महाबलौ, महानुभागौ, उनके मुकुट में अद्भुत माला सुशोभित रहती है । वे कल्याणकारी और उत्तम वस्त्र पहनते हैं । कल्याणकारी और उत्तम माला एवं अनुलेपन के धारक हैं । उनकी देह देदीप्यमान होती है । लम्बी लटकती हुई वनमाला को धारण करते हैं । अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रकाशित करते हुए अपने भवनवासों आदि का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, स्वामित्व, भर्तृत्व करते कराते हुए और उनका पालन करते हुए रहते हैं । वे नाटक गीत और वीणा, तल, ताल, त्रुटित, हृदंग आदि की ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोगों को भोगते हुए विचरते हैं । अब सुवर्ण कुमारों के इन्द्रों का वर्णन करते हैं- इन पूर्वोक्त स्थानों में वेणुदेव और वेणुदाली नामक दो सुवर्णकुमारों के इन्द्र या सुवर्णकुमारों के राजा हैं । ये वेणुदेव और वेणुदाली महान् ऋद्धि के धारक ७७५ તેઓ કલ્યાણકારી અને ઉત્તમ વસ્ત્ર પહેરે છે, કલ્યાણકારી અને ઉત્તમ માળા તેમજ અનુલેપનના ધારક છે. તેમના દેડ ક્રેકીયમાન હેાય છે. લાંખી લટકતી વનમાળાઓને ધારણ કરે છે. પેાતાના દિવ્યવ` ગધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રકાશિત કરતા રહીને પેાતાના ભત્રનાવાસે આદિનું અધિપતિત્વ અગ્રેસરત્વ સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ કરતા કરતા અને તેમના પાલન કરતા થકા રહે छे. तेथे। नाट गीत भने वीणा, तस, तास, त्रुटित, गृहण महिना ध्वनी સાથે દિવ્ય ભાગે પલાગેાને ભેગવતા વિચરે છે. હવે સુવર્ણ કુમારાના ઇન્દ્રોનું વર્ણન કરે છે—આ પૂર્વોક્ત સ્થાનામાં વેણુ દેવ અને વેણુદાલી નામક એ સુવર્ણકુમારના ઈન્દ્ર અગર સુવર્ણકુમારેાના રાજા છે. આ વેણુદેવ અને વેણુદાલી મહાન રૂદ્ઘિના ધારક, મહાદ્યુતિ સંપન્ન મહા યશસ્વી, મહાખલી. મહાનુભાગ તેમજ મહા સૌખ્ય છે. તેમના વક્ષસ્થળહારથી Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७६ प्रशापनासूत्रे महासौख्यौ हारविराजितवक्षती लटकाटितस्तम्भितभुजौ अगदकुण्डलमृष्टगण्डस्थलकर्णपीठधारिणौ वित्तित्रहस्ताभरणौ विचित्रमालामौलिमुकुटौ, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहितो रल्याणसावरखाल्यानुलेपनधरौ भास्वरवोन्दी प्रलस्ववनमालाधरौ दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन्तः, प्रशासयन्तस्तौ खलु तत्र स्वेषां भवनावासादीनाम् आधिपत्यं पौरपत्यम् कुर्वन्तौ पालयन्तौ महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितवनमृदङ्गपटुवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानौ विहरत:-तिष्ठनः, अथ दाक्षिणात्य-सुवर्णकुमाराणां स्थानादिकं महाद्युति सम्पन्न, महायशस्वी, महाबली, महानुभाग एवं महासौख्य हैं । उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं । वे अंगद, कुडल और गण्डस्थल को मर्जण करने वाले कर्णपीठ के धारक हैं। हाथों में विचित्र आभूषण पहनते हैं। उनके मुकुट में अदभुत माला सुशोभित रहती है। कल्याणकारी एवं श्रेष्ठ वस्त्रों का परिधान करते हैं। कल्याणकर एवं उत्तम माला और अनुलेपन को धारण करते हैं। उनका शरीर देदीप्यमान होता है । लम्बी बनमाला के धारक होते हैं । अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रकाशित करते रहते हैं। वे अपने-अपने लवनावासों आदि का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व करते हुए तथा पालन करते हुए, नाटक, संगीत और कुशल बादकों द्वारा बजाये हुए वीणा, तल, ताल, वृदंग आदि की मधुर ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपलोगों को भोगते हुए रहते हैं। ___ अब दक्षिण दिशा के सुवर्ण कुमारों के स्थान आदि की प्ररूपणा સુશોભિત રહે છે તેમની ભુજાઓ કટક અને ત્રુટિતેથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ, કુંડલ અને ગંડસ્થળને ઘસાતાં કર્ણ પીઠક ધારણ કરે છે. હાથમાં વિચિત્ર આભૂષણો પહેરે છે. તેમના મુગટમાં અભુતમાલા સુશોભિત રહે છે. કલ્યાણકારી તેમજ શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રો પરિધાન કરે છે કલ્યાણ કર તેમજ ઉત્તમ માલા અને અનુલેપનને ધારણ કરે છે. તેમના શરીર દેદીપ્યમાન હોય છે. લાંબી વનમાળાના ધારક હોય છે. પિતાના દિવ્ય વર્ણ ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત તેમજ પ્રકાશિત કરતા રહે છે. તેઓ પિતાપિતાના ભવના વાસે આદિનુ અવિપતિત્વ, અમરત્વ કરતા થકા પાલન કરતા થકા નાટક, સંગીત અને કુશલ વાદકો દ્વારા વગાડાતા વીણા તલ, તાલ, મૃદંગ આદિના મધુર ધ્વનિની સાથે દિવ્ય ભોગપભેગોને ભેગવતાથકા રહે છે. હવે દક્ષિણ દિશાના સુવર્ણકાના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે. Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२० सुवर्णकुमारदेवानां स्थानानि ७७७ . प्ररूपयितुमाह-'कहिणं भंते ! दाहिणिल्लाणं सुबण्णकुमाराण' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, दाक्षिणात्यांनां-दक्षिणदिग्वासिनां सुवर्णकुमाराणाम् 'पंज्जत्तापज्जत्तीणं' पर्याप्तांपर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि । तदेव प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि णं भंते ! दाहिणिल्ला सुवणकुमारा देवा परिवसंति ? हे भदन्तं ! कुन खलु-ऋस्मिन् स्थले, दाक्षिणात्याः सुवर्णकुमाराः देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा! हे गौतम ! 'इमीसे जाव सज्झे अट्टहुत्तरे जोयणसयसहरसे' 'अस्याः यावत्-रत्नप्रभाया' पृथिव्याः, अशीति सहस्रोत्तरलक्षयोजनविस्तारायाः उपरि-अर्ध्वमागे एक योजनसहस्रमवगाह्य, अधश्चैक योजनसहस्रं वर्जयित्वा मध्ये अष्टसप्ततिसहस्रोत्तरे योजनशतसहस्रे 'एत्थं णं' अत्र- खलु-उपर्युकस्यले 'दाहिणिल्लाणं --सुवण्णकु-- माराणं' दाक्षिणात्यानां सुवर्णकुमाराणाम् देवानाम् 'अट्टत्तीसं भवणावाससयसहस्सा' अष्टत्रिंशद्भवनावासशतसहस्राणि-अष्टत्रिंशल्लक्षभवनावासाः ‘भवंतीति की जाती है । श्री गौतम स्वामी 'प्रश्न करते हैं-हे भगवन् । दक्षिण दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त सुवर्णकुमारों के स्थान किस प्रदेश में कहे गए हैं ? प्रकारान्तर से पुनः यही प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! सुवर्णकुमार देव कहां निवास करते हैं ? .. भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! यह रत्नप्रभा पृथिवी एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी है। इस के ऊपर • और नीचे के एक-एक हजार योजन भाग को छोड कर मध्य के एक लाख अठहत्तर हजार योजनों में दक्षिण दिशा के सुवर्णकुमार देवों के अडतीस लाख अवनास हैं, ऐसा मैने तथा अन्य सभी तीर्थकरी ने निरूपण किया है। वे भवनावास बाहर से वर्तुलाकार भीतर से चौकोर और नीचे कमल' की कर्णिका के आकार के हैं। जिनका શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવન! દક્ષિણ દિશાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સુવર્ણકુમારેના સ્થાને કયા પ્રદેશમાં કહેલાં છે? પ્રકારાન્તરે ફરી આજ પ્રશ્ન કરાય છે–ભગવદ્ સુવર્ણકુમાર દેવ કયા રહે છે ?' શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ !' આ રત્નપ્રભા પૃથિવી એક લાખ એંસી હજાર જન મેટી છે તેના ઉપર નીચે એક એક હજર જને ભાગને ત્યજીને, મધ્યના એક લાખ અઠોતેર હજાર એજનમાં દક્ષિણ દિશાના સુવર્ણ કુમાર દેવોના અડતાલીસ લાખ ભવનાવાય છે. એમ મેં તથા અન્ય બધાજ તીર્થકરેએ નિરૂપણ કરેલ છે. તે ભવનાવાસ બહારથી ગેળ અને અંદરથી ચેરસ અને નીચે કમળની કણિકાના આકારના છે. જેમનું અન્તર સ્પષ્ટ પ્રતીત प्र० ९८ Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७८ प्रमापनासूत्रे मक्खाय' भवन्ति इत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थऋद्भिः , 'तेणं भवणा बाहि-चट्टा जाव पडिरूवा' तानि खलु भवनानि बहिर्भागे वृत्तानिवर्तुलानि, यावत्-अन्तश्चतुरस्राणि अधोभागे पुष्करकणिकासंस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि प्राकाराहालककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि यन्त्रशतघ्नीमुशलमुसण्ढीपरिचारितानि अयोध्यानि सदा जयानि सदा गुतानि अष्टचत्वारिंशत्कोप्ठकरचितानि अप्टचत्वारिंशत् कृतवर्णमालानि, क्षेमाणि शिवानि किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि लिहोपलिममहितानि गोशोपसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलानि उपचितचन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि आसक्तोत्सितविपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपु. अन्तर स्पष्ट प्रतीत होता है ऐसी खाइयों और परिखाओं से युक्त हैं । प्राकारों, अदालको, कपाटो तोरणों और प्रतिहारों से युक्त हैं। यंत्रों, शतन्नियों, मुशलों तथा सुसंढी नामक शस्त्रों से परिवृत हैं और इस कारण शत्रुओं द्वारा अयोध्य हैं और अयोध्य होने से सदा विजयशील हैं । सदा सुरक्षित हैं । अडतालीस कोप्टों से उनकी रचना हुई है । वे अडतालीस वनमालाओं से युक्त हैं । सब प्रकार के उपद्रवों से रहित और मंगलयुक्त हैं । किंकर देव अपने दण्डों से उनकी रखवाली करते हैं । लिपे-पुते रहने के कारण प्रशस्त प्रतीत होते हैं । गोशीर्ष तथा सरस रक्त चन्दन के हत्थे उनमें लगे हैं जिन में पांचों उंगलियां उछरी हैं । मांगलिक कलशों से युक्त हैं । वहां चन्दन चर्चित कलशों के सुन्दर तोरण बने हैं। ठेठ ऊपर से ठेठ नीचे तक विशाल और वृत्ताकार माल्यदामों के समूह लटकते हुए हैं। पांच થાય છે તેવી ખાઈ અને પરિખાઓથી યુક્ત છે. પ્રાકારો અટ્ટાલકે, કપાટો તેરશે અને પ્રતિદ્વારેથી યુક્ત છે. યંત્ર, શતનિયે, મુસલે તથા મુસંઢી નામના શસ્ત્રોથી પરિવૃત્ત છે અને તે કારણે શત્રુઓ દ્વારા અધ્ય છે અને અધ્ય હોવાથી સદા વિજય શીલ છે. સદા સુરક્ષિત છે. અડતાલીસ કોઠાઓથી તેમની રચના થઈ છે. તેઓ અડતાલીસ વનમાલાઓથી યુક્ત છે. બધા પ્રકારના ઉપદ્રવ રહિત અને મંગલમય છે. કિકર દેવ પિતાના દડાઓથી એમની રખ વાળી કરી રહ્યા છે. લીંપેલ છુપેલ હોવાથી પ્રશસ્ત પ્રતીત થાય છે. ગરૂચન્દન તથા સરસ લાલ ચન્દનના થાપા કે જેમાં પાંચે આંગળી ઉઠી આવેલી હોય છે તેનાથી યુક્ત હોય છે. માંગલિક કળશથી યુક્ત હોય છે. ત્યાં ચન્દન ચર્ચિત કળશોના સુન્દર તોરણે બનેલા છે. ઠેઠ ઉપરથી નીચે સુધી વિશાલ અને ગોળ આકારના પુષ્પહારના અનેક સમૂહ લટકે છે. પાંચ વર્ણોના સરસ Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद२ सू.२० सुवर्णकुमारदेवानां स्थानानि ७७२ ष्पपुञ्जोपचारकलितानि कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धताभिरामाणि, सुगन्धवरगन्धिकानि गन्धवतिभूतानि अप्सरोगणसंघसंविकीर्णानि दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रणादितानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि, मसृणानि घृष्टानि मृष्टानि नीरजांसि निर्मलानि निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि सप्रभाणि सश्रीकाणि समरीचिकाणि सोयोतानि प्रासादिकानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि सन्ति ! 'एत्थ णं' अत्र खलु-उपयुक्तस्थले 'दाहिणिल्लाणं' दाक्षिणात्यानाम् 'मुण्णकुमाराणं' सुवर्णकुमाराणाम् ‘पज्जत्तापजत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णता' स्थानानि-स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति 'तिसु वि लोगस्स असंखेजइभागे' त्रिष्वपि-स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेषु लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः, 'एत्थ णं' वहवे सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थानेषु वहवः सुवर्णकुमाराः वर्गों के सरस तथा सुगंध युक्त पुष्प विखरे रहते हैं । कृष्ण अगर, चीडा लोवान आदि की महकती हुई सुगंध के समूह से रमणीय, उत्तम गंध से सुगंधित, गंधद्रव्य की गुटिका के समान, अप्सरागणों के समूह से व्याप्त, दिव्य वाचों की ध्वनि से गूजते हुए सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकने, मृदु, घटारे, मटारे, नीरज, निर्मल, निष्पंक, निरावरण छाया (कान्ति) वाले, प्रभामय, श्रीसम्पन्न, किरणों से युक्त, प्रकाशोपेत, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । इन स्थानों में दक्षिण दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त सुवर्णकुमारों के स्वस्थान हैं । स्वस्थान, उपपात और समुद्घात, तीनों अपेक्षाओं से वे लोक के असंख्यातवें भाग में हैं । इन स्थानों में बहुत-से सुवर्णकुमार देव निवास करते हैं। वहां वेणुदेव नामक सुवर्णकुमारों का इन्द्र और सुवर्णकुमारों તથા સુગન્ધ યુક્ત પુષ્પ વેરાયેલા રહે છે. તે કૃષ્ણ અગરૂ, ચીડી, લેબાન આદિની મહેકતી સુગન્ધના સમૂહથી વ્યાસ, દિવ્ય વાદ્યોના ધવનિથી ગુંજતા, સર્વ રત્નમય, સ્વચ્છ, ચીકણું, કમળ, નીરજ નિર્મળ, નિષ્પક. નિરાવણ છાયા (કાન્તિ) વાળા, પ્રભામય, શ્રી સંપન્ન કિરણેથી યુક્ત પ્રકાશ પત, પ્રસજતાજનક, દર્શનીય અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ છે. આ સ્થાનમાં દક્ષિણ દિશાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સુવર્ણકુમારેના સ્થાન છે. સ્વસ્થાન ઉપપાત અને સમદુઘાત ત્રણે અપેક્ષાઓથી તેઓ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે. એ સ્થાનોમાં ઘણો સુવર્ણકુમાર દેવ નિવાસ કરે છે. ત્યાં વેણુદેવ નામના સુવર્ણકુમારોના ઈન્દ્ર અને સુવર્ણકુમારેના રાજા Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ देवाः परिवसन्ति, 'वेणुदेवे य इत्थ सुब्बण्णकुमारिंदे सुवण्णकुमारराया परिखसइ' वेणुदेवश्च अत्र-उपयुक्तस्थानेपु, - सुवर्णकुमारेन्द्रः सुवर्णकुमारराजः परिवसति, 'सेस, जहा नागकुमाराणं' शेषं यथा नागकुमाराणाम् इन्द्रस्य प्रतिपादितम् तथा प्रतिपादयितव्यम्, - अथोत्तरदिग्वासिसुवर्णकुमाराणाम् वक्तव्यतामाह-'कहिणंभंते ! उत्तरिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं देवाणं' हे. भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, 'औत्तराहाणाम्'-उत्तरदिग्वासिनां, सुवर्णकुमाराणाम् देवानाम् ‘पजत्तापज्जताणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहिणं भंते ! . उत्तरिल्ला सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति ?'. हे भदन्त ! कुत्र खल-कस्मिन् प्रदेशे औत्तराहाः उत्तर दिग्वासिनः सुवर्णकुमाराः देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तयति-'गोयमा ! 'इमीसे रयणप्पभाए जाव' अस्याः रत्नप्रभायाः उपरिउर्वभागे एकं योजनसहसं अवगाह्य, अधश्चैकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा अष्टसप्ततिसहस्राधिकलक्षयोजनेषु 'एत्थणं उत्तरिल्लाणं सुवष्णकुमाराण' अत्र खलु का,राजा निवास करता है । उलका वर्णन उसी प्रकार का समझना चाहिए जैसे नागकुमारों के इन्द्र का वर्णन किया गया है। 4. अब उत्तरदिशा के सुवर्णकुमारों का वर्णन किया जाता है। श्री गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-हे भगवन् । उत्तर दिशा के पर्याप्त और अपर्याप्त सुवर्ण कुमार देवों के स्थान कहां हैं ?, अर्थात् हे भृगवन् ! उत्तर दिशा के सुवर्णकुमार देवं कहां निवास करते हैं. ? .. भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! यह रत्नप्रभा पृथिवी. एक लाख अस्सी हजार योजन मोटी है। इसके ऊपर और नीचे के एक --एक हजार योजन क्षेत्र को छोड़,कर, मध्य के एक लाख अठहत्तर निवास ४२ . छ. 'तमनु-वन ते तनु समन्यु न वु नागामा। ના ઇન્દ્રનું વર્ણન કરાયું છે. * હવે ઉત્તર દિશાને સુવર્ણકુમારનું વર્ણન કરાય છે, * શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો–ભગવન! ઉત્તર દિશાના પર્યાપ્ત અને અન્ય - પર્યાપ્ત સુવર્ણકુમાર દેના સ્થાન ક્યાં છે ? અર્થાત્ હે ભગવન્! ઉત્તર દિશાના 'સુવર્ણકાર દેવ કયાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર, દે છે–હે ગૌતમ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના એક લાખ એંસી હજાર જન મેટી છે. તેના ઉપર અને નીચે એક એક હજારજન ક્ષેત્રને છેડીને, મધ્યના એક લાખ અઠતેર હજાર જેને વિસ્તારવાળા ભાગમાં - ઉત્તર દિશાના સુવર્ણકુમાર દેના ચિત્રીસ લાખ લાવનાવાસ છે એમ મેં તથા Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२० सुत्रर्णकुमारदेवानां स्थानानि. - उपर्युक्तस्थलेषु औत्तराहाणाम् उत्तरदिग्वासिनाम् सुवर्णकुमाराणाम् देवानां 'चउतीस भवणावाससयसहस्सा' चतुखिगद् भवनावासशतसहस्राणि चतुस्त्रिंशल्लक्षभवनावासाः 'भवतीति मक्खायं भवन्ति इत्याख्यातं महावीरेण मया, अन्यैव तीर्थकुद्भिः 'तेणं भवणा जाव' तानि खलु भवनानि यावत् - वहिर्भागे वृत्तानि वर्तुलानि अन्तश्चतुरस्राकाराणि अवथ पुष्करकर्णिकासंस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्मीखातपरिखाणि प्राकाराट्टालककपाट तोरणप्रतिद्वार देशभागानि इत्यादिसमुच्चय भवनपति भवनविशेषणविशिष्टानि सन्ति, 'एत्थ णं बहवे उत्तरिल्ला सुवणकुमारा देवा परिवसंति' अत्र खलु - उपर्युक्तस्थानेषु बहवः औतराहाः सुवर्णकुमाराः देवाः परिवसन्ति निवसन्ति ते च 'मडिया' महर्द्धिकाः 'जाव विहरति यावत् - महाद्युतिकाः, महायशसः, महाबलाः, महानुभागार, महासौख्याः, हारविराजितवक्षसः, इत्यादि पूर्वोक्त समुच्चय भवनपति हजार योजन भाग में उत्तर दिशा के सुवर्ण कुमार देवों के चौतीस लाख भवनावास हैं, ऐसा मैने तथा अन्य तीर्थकरों ने कहा है । वे भवन शहर से गोलाकार, अन्दर से चौकोर और नीचे पुष्कर की कर्णिका के आकार के हैं । जिनका अन्तर स्पष्ट प्रतीत होता है ऐसी 'खाइयों और परिखाओं से युक्त हैं तथा प्राकारों, अहालकों, कपाटों, तोरणों और प्रतिद्वारों से युक्त हैं, इत्यादि वर्णन समुच्चय भवन: पति के वर्णन के सदृश समझ लेना चाहिए। इन उपर्युक्त स्थानों + " में बहुत-से उत्तर दिशा के सुवर्ण कुमार देव निवास करते हैं । वे देव महर्द्धिक यावत् विचरते हैं। यहां 'यावत्' शब्द से यह समझना चाहिए - वे महागुति, महायश, महाबल, महानुभाग और महासुखवान् हैं । उनका वक्षस्थल: हार से सुशोभित रहता है, इत्यादि १ 19 1. -अन्य-मधानं तीर्थ पुरो धु- छे. ते लवनी-महारथी - गोणार मन्दर- श्री ચેારસ અને નીચે કમળની કળી ના જેવા આકારવાળા છે. જેનુ અન્તર સ્પષ્ટ વીત થાય છે એવી ખાઇયા અને પરિખાઓથી યુક્ત તથા પ્રાકારો, અદ્ભાલકા પાટા, તારા અને પ્રતિદ્રારાથી યુક્ત હાય છે. ઇંત્યાદિ વ`ન સમુચ્ચય ભવન પતિના વનના સમાન સમજી લેવું જોઇએ. આ ઉપર્યુક્ત સ્થાનેામાં ઘણા બધા સુવર્ણ કુમારદેવ નિવાસ કરે છે. તે દેવા મહકિ યાવત્ વિચરે છે. અહી યાવત્ શબ્દથી એમ સમજવું જોઈ એ તેએ મહાદ્યુતિ, મહાયશ, મહાબળ મહાનુભાગ અને મહાસુખાન છે. તેમના વક્ષસ્થલ હારથી સુશૈલિત રહે છે. ઇત્યાદિ સામાન્ય ભવનપતિયાના સમાન વર્ણન કરી લેવુ જોઇએ. તે પેાતાના Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे विशेषणविशिष्टाः सन्तो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन्तः, उद्भासयन्तो महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलताल त्रुटितघनमृदपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति, अथ उत्तरदिग्वासिसुवर्णकुमारेन्द्र वेणुदालिवक्तव्यतां प्ररूपयति- 'वेणुदाली एत्थ - सुवण्णकुमारिंदे' अत्रउपर्युक्तस्थले वेणुदालिश्च सुवर्णकुमारेन्द्रः 'सुवण्णकुमारराया' मुवर्णकुमारराज:'परिवस' परिवसति, स च वेणुदालि: 'महिडिए' महर्द्धिकः 'सेसं जहा - नागकुमाराणं ' शेषं यथा नागकुमाराणाम् इन्द्रस्य प्रतिपादितम् तथा सुवर्णकुमारेन्द्रस्यापि प्रतिपादनीयम् ' एवं जहा - सुवण्णकुमाराणं वतव्वया भणिया तहा सेसा पवि चउदसहं - इंदाणं भाणियन्त्रा' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा सुवर्णकुमाराणाम् इन्द्रस्य वक्तव्यता भणिता-उक्ता तथा शेषाणामपि सप्तद्विगुणितानाम् अग्निकुमारेन्द्रप्रभृतीनां स्तनितकुमारपर्यन्तानाम् चतुर्दशानाम् इन्द्राणाम् भणितव्या - वक्तव्या 'नवरं' पूर्वापेक्षया विशेषस्तु केवलं 'भवणणाणत्तं इंदणाणत्तं वण्णणाणत्तं, परिहाणणात्तं च ' भवननानात्वम् - भवनपृथक्त्वम्, भवनानां विभिसामान्य भवनपतियों के समान वर्णन कर लेना चाहिए। वे अपने दिव्य वर्ण - गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रभासित करते हुए, नाट्य, संगीत तथा कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि की महान् ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोगों को भोगते हुए विचरते हैं । ७८२ यहां वेणुदाली नामक सुवर्णकुमारों का इन्द्र, सुवर्ण कुमारों का राजा निवास करता है । वह महान् ऋद्धि का धारक है । उसका शेष वर्णन नागकुमारों के इन्द्र के वर्णन के समान जानना चाहिए । जैसी वक्तव्यता सुवर्ण कुमारों के इन्द्र की कही है, वैसी ही शेष चौदह इन्द्रों की समझ लेनी चाहिए । विशेषता यह है उनके भवनों की संख्या में, इन्द्रों के नामों में, उनके वर्ण में तथा परिधान अर्थात् દિવ્ય વણુ —ગ ધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત તેમજ પ્રભાસિત કરતા નાહ્ય, સંગીત તથા કુશલવાદકા દ્વારા વાદિત વીણા તલ, તાલ, ત્રુટિત, મૃદંગ આદિના મહાન્ અવાજની સાથે દિવ્ય ભાગેાપભાગાને ભાગવતા વિચરે છે. અહીં વેણુદાલી નામના સુવર્ણ કુમારના ઇન્દ્ર સુવર્ણ કુમારેશના રાજા નિવાસ કરે છે. તેઓ મહાન સમૃદ્ધિ સંપન્ન છે. તેમનુ ખાકીનું વર્ણન નાગકુમારના ઇન્દ્રના વર્ણનના સમાન જાણવું જોઇએ. જે વક્તવ્યતા સુવર્ણ કુમારાના ઇન્દ્રની કરી છે તેવીજ માકીના ચૌદ ઈન્દ્રોની સમજી લેવી જોઇએ. વિશેષતા એ છે કે તેમના લાવનેાની સંખ્યામાં, ઈન્દ્રોના નામેામાં તેમના વધુમાં તથા પરિધાન Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८३ प्रमेयबोधिनी टोका द्वि. पद २ सू.२० सुवर्णकुमारदेवानां स्थानानि नत्यम्, इन्द्रनानात्वम् - इन्द्राणाम् विभिन्नत्वम्, वर्णनानात्वम्-वर्णानाम् विभि त्वम् परिधाननानात्वम् - वस्त्राणाम् विभिन्नत्वम् च 'इमाहिं गाहाहिं अणुगंतव्यं' आभिः - अधस्तात् वक्ष्यमाणाभिः, गाथाभिः - अनुगन्तव्यम् - अवगन्तव्यम्, तत्र सामान्यतोऽसुरमारादीनां भवनसंख्याप्रतिपादकं गाथाद्वयमाह - 'चउसठिं असुराणं चुलसीतं चेव होंति नागाणं | बावत्तरिं सुवण्णे वाउकुमाराण छनउड् ॥ १३० ॥ चतुष्पष्टिः असुराणां शतसहस्राणि चतुष्पष्टिलक्षाणि इत्यर्थः असुराणां भवनावासा भवन्ति, चतुरशीतिश्च भवनावासशतसहस्राणि चतुरशीशीति लक्ष भवनावासाश्चैव भवन्ति नागानाम्, द्वासप्ततिः भवनावासशतसहस्राणि - द्वासप्ततिलक्षभवनावासाः सुवर्णकुमाराणं - भवन्ति, वायुकुमाराणाम् पण्णवतिः भवनवासशतसहस्राणि - पण्णव तिलक्षभवनावासाः भवन्ति ॥ १३० ॥ 'दीवदिसाउदहीणं, - विज्जु कुमारिंदथणियमग्गीणं । छण्हंपि जुयलयाणं वाक्त्तरिसयसहस्सा' द्वीपदिशोदधीनाम् विद्युत्कुमारेन्द्रस्त निताग्नीनाम् - द्वीपकुमारदिशाकुमार - उदधिकुमार विद्युत्कुमारस्त नितकुमार - अग्निकुमारेन्द्राणाम् इत्यर्थः एतेषाम् पण्णामपि युगलानाम् द्वासप्ततयः शतसहस्राणि द्वासप्ततयो लक्षाणि भवनवासा भवन्ति ॥ १३१ ॥ अथ दाक्षिणात्यानामसुर कुमारादीनां भवनसंख्याप्रतिपादिकां गाथामाह - 'चउतीसा चउयाला अद्वतीसं च सयसहस्साई । वस्त्रों में भेद होता है । वह भेद निम्न गाथाओं से समझ लेना चाहिए । प्रथम सामान्य रूप से असुरकुमार आदि के भवनों की संख्या का प्रतिपादन करने वाली दो गाथाएं कहते हैं: 1 -- - असुरकुमारों के भवनावास चौसठ लाख हैं, नागकुमारों के चौरासी लाख, सुवर्णकुमारों के बहत्तर लाख हैं और वायुकुमारों के छियाणवे लोख भवनावास हैं ॥१३०॥ (दीपकुमारों, दिशाकुमारों, उदधिकुमारों, विद्युत्कुमारों, स्तनितकुमारों और अग्निकुमारों के छहत्तर- छहत्तर लाख भवनावास होते हैं ॥१३१॥ અર્થાત્–વસ્ત્રોમાં ભેદ હાય છે. તે ભેદ નિમ્ન ગાથાઓથી સમજી લેવા જોઇએ પ્રથમ સામાન્ય રૂપથી અસુરકુમારાદિના ભવનેાની સંખ્યાનું પ્રતિપાદન કરનારી એ ગાથાએ કહેલ છે. અસુરકુમારાના ભવનાવાસ ચેાસઠ લાખ છે. નાગકુમારાના ચેારાસી લાખ સુવહુ કુમારાના એતેર લાખ છે અને વાયુકુમારેાના છન્નુ લાખ ભવનાવાસે છે।૧૩૦ન દ્વિપકુમાર, દિશાકુમારા, ઉદધિકુમારા વિદ્યકુમારા સ્તનિતકુમાર અને અગ્નિકુમારોના છેતેર તેર લાખ ભવનાવાસ હાય છે, ૫ ૧૩૧ ૫ Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८४ प्रज्ञापनासूत्रे न चालीसा दाहिणओ हुताई ॥ १३२ ॥ दक्षिणतः - दक्षिणस्यां दिशि असुंरकुमाराणां भवनानि चतुखिंशच्छतसहस्राणि चतुस्त्रिंशल्लक्षाणि इत्यर्थः, नागकुमाराणां चतुश्चत्वारिंशत् शतसहस्राणि भवनानि, सुवर्णकुमाराणाम् अष्टा त्रिंशत् सहस्राणि भवनानि, वायुकुमाराणां पञ्चाशत् शतसहस्राणि भवनानि, द्वीपदिदधि विद्युत्स्तनिताग्निकुमाराणाम् षण्णां प्रत्येकं चत्वारिंशच्छतसहस्राणि भवनानि भवन्ति ॥ १३२ ॥ अयौत्त राहाणा मसुरकुमारादीनां भवनसंख्यांप्रतिपादिकां गाथामाह - ' तीसा चालीसा चउतीसं चैव सयसहस्साई | छायालाछत्तीसा उत्तरओ हुँति भवाई ॥ १३३ ॥ उत्तरतः - उत्तरस्यां दिशि असुरकुमाराणां त्रिंशत् शतसहस्राणि भवनानि, नागकुमाराणाम् चत्वारिंशत् शतसहस्राणि भवनानि, सुवर्णकुमाराणाम् चतुस्त्रिंशत् शतसहस्राणि भवनानि, वायुकुमाराणां षट्चत्वारिंशत् भवनानि द्वीपदिगुद्धिविद्युत्स्तनिताग्निकुमाराणां पण प्रत्येकं पत्रिंशत् शतसहस्राणि भवनानि भवन्ति ॥१३३॥ अथे सामानिकात्मर " 9 2. दक्षिण दिशां के असुरकुमारों आदि की भवन संख्या प्रतिपादक गाथा कहते हैं - दक्षिण दिशा में असुरकुमारों के चौतीस लाख, नागकुमारों के चवालीस लाख, सुवर्ण कुमारों के अडतीस लाख एवं वायुकुमारों के पचास लाख भवन हैं । द्वीपकुमारों, उदधिकुमारों विद्युत्कुमारों, स्तनितकुमारों और अग्निकुमारों में से प्रत्येक के चाली -चलीस लाख भवनावास हैं ॥१३२॥ उत्तर दिशां के असुंरकुमार आदि के भवनों की संख्या 'इस प्रकार है- उत्तर दिशा के असुरकुमारों के भवन तीस लाख, नागकुमारों के चालीस लाख, सुवर्ण कुमारों के चौतीस लाख, वायुकुमारों के छयालीस लाख, द्वीपकुमारों, दिशाकुमारों, उदधिकुमारों, विद्यु દક્ષિણ દિશાના અસુરકુમાર આદિની ભવન સખ્યા પ્રતિપાદન કરતી गाथा आहे : દક્ષિણ દિશામાં અસુરકુમારોના અડતાલીસ લાખ, નાગકુમારીના ચાલીસ લાખ, સુવર્ણ કુમારાના અડનાલીસ લાખ તેમજ વાયુકુમારના પાસ લાખ ભવન છે. દ્વીપકુમાર, ઉદધિકુમારા, વિદ્યુત્સુમાર, સ્તનિતકુમાર અને અગ્નિ કુમારામાંથી પ્રત્યેકના ચાલીસ ચાલીસ લાખ ભવનાવાસ છે ! ૧૩૨ ॥ ઉત્તર દિશાના અસુરકુમાર આદિના ભવનેાની સંખ્યા આ પ્રકારની છે ઉત્તર દિશાના અસુરકુમાર આદિના ભધનાની સંખ્યા ત્રીસ લાખ, નાગકુમારે ના छत्रीस सांग, दीपकुमारी, हिशाकुमारी, उदधिभारी, विद्युत्कुभाशे, स्तेनित કુમાર અને અગ્નિકુમા૨ેશના પ્રત્યેકના છત્રીસ છત્રીસ લાખ ભવન છેડા ૧૩૩ ૫ Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२० सुवर्णकुमारदेवानां स्थानानि ७८५. क्षकदेवानां संख्या प्रतिपादिका संग्राहकगाथामाह-'चउसट्ठी सट्ठी खलु छच्च सहस्साई असुरवज्जाणं। सामाणिया उ एए चउग्गुणा आयरक्खा उ ॥१३४॥ दाक्षिणात्यस्याउरकुमारेन्द्रस्य सामानिका देवाः चतुप्पष्टिः सहस्राणि, उत्तराहस्य असुरकुमारेन्द्रस्य पप्टिसहस्त्राणि, अथ च असुरवर्जानाम्-असुरकुमारेन्द्र वर्जितानाम् शेपाणां सर्वेषामपि दाक्षिणात्यानाम् औत्तराहाणाश्च प्रत्येकं षट् पटू सहस्राणि भवन्ति, एते-उपर्युक्तसंख्यका देवाः सामानिकास्तु अवगन्तव्याः, आत्मरक्षकास्तु पुनः सर्वत्रापि सामानिकेभ्यश्चतुर्गुणाः अवसेयाः-इत्याशयः । अथ दाक्षिणात्याना मौत्तराहाणाञ्चासुरकुमारादीनां यथायोग मिन्द्रादीन् प्ररूपयति-'चमरे धरणे तह वेणुदेवे हरिकंत अग्गिसी हे य । पुण्णे जलकंते य अमिय विलंबेय घोसेय ॥१३५॥ चमरो दक्षिणात्यानामसुरकुमाराणामधिपतिः, हरिकान्तो विद्युत्कुमाराणामधिपतिः, अग्निसिंहश्च अग्निकुमाराणामधिपतिः, पूर्णीद्वीपकुमाराणामधिपतिः, जलकान्तश्च उदधिकुमाराणामधिपतिः, अमितोदिक्कुकुमारों, स्तनितकुमारों और अग्निकुमारों के प्रत्येक के छत्तीसछत्तीस लाख भवन हैं ॥१३३।। । सामानिक और आत्मरक्षक देवों की संख्या इस प्रकार हैदक्षिण दिशा के अस्तुरकुलारेन्द्र के सामानिक देव चौसठ हजार और उत्तरदिशा के असुरेन्द्र के साठ हजार हैं । इनके सिवाय शेष सब उत्तर एवं दक्षिण दिशा के इन्द्रों के छह-छह हजार सामानिक देव हैं। आत्मरक्षक देव सामानिक की अपेक्षा चौगुले-चौगुने सभी के समझ लेने चाहिए ॥१३४॥ दक्षिण और उत्तर दिशा के असुरकुमार आदि के इन्द्रों के नाम इस भांति हैं-दक्षिण दिशा के असुरकुमारों का इन्द्र 'चमर' नागकुमारों का इन्द्र धरण, सुवर्णकुमारों का इन्द्र वेणुदेव, विद्युत्कुमारों का हरिकान्त, अग्निकुमारों का अग्निसिह (अग्निशिख), द्वीप સામાનિક અને આત્મરક્ષક દેવોની સંખ્યા આ પ્રકારની છે–દક્ષિણદિશાના અસુરકુમારેન્દ્રના સામાનિક દેવના ચેસઠ હજાર ઉત્તર દિશાના અસુરેન્દ્રના સાઠ હજાર તેમના સિવાયના બાકીના ઉત્તર તેમજ દક્ષિણ દિશાના ઇન્દ્રોના છ-છ હજાર સામાનિક દેવ છે. આત્મરક્ષક દેવ સામાનિકની અપેક્ષાએ કરી ચાર ચાર ગણુ બધાને સમજી લેવા જોઈએ ! ૧૩૪ છે દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશાના અસુરકુમારાદિના ઈન્દ્રોના નામ આ પ્રકારના છે–દક્ષિણ દિશાના અસુરકુમારના ઈન્દ્ર ચમર, નાગકુમારેના ઈન્દ્ર ધરણ, સુવર્ણકુમારના ઈન્દ્ર વરૂણ દેવ, વિઘુકુમારના હારિકાન્ત, અગ્નિકુમારોના प्र० ९९ Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे 3 माराणामधिपतिः, वेलम्बश्च वायु कुमाराणामधिपतिः, घोपश्च स्तनित कुमाराणामधिपतिः, "बलिभूयाणंदेवे णुदालि हरिस्सहे अग्गिमाणवविसि । जलपह तहऽमियवाहणे पसंजणेय महाघोसे ॥ १३६ ॥ वलिरुत्तर दिग्वासिनामसुरकुमाराणामधिपतिः, भूतानन्दो नागकुमाराणामधिपतिः, वेणुदालिः सुवर्णकुमाराणांमधिपतिः, हरिस्सो विद्युत्कुमाराणामधिपतिः, अग्निमाणवोऽग्निकुमाराणामधिपतिः, विशिष्टो द्वीपकुमाराणामधिपतिः, जलप्रभः उदधिकुमाराणाम् अधिपतिस्तथा अमितवाहनो दिक्कुमाराणामधिपतिः प्रभञ्जनथ वायुकुमाराणामधिपतिः, महाघोषः स्तनितकुमाराणामधिपतिः, अथ वर्ण संग्रहार्थमाह - 'काला असुरकुमारा नागा उदही य पंडरा दोषि । वरकणगनिहसगोरा हुति सुवण्णा दिसा थणिया ॥१३७॥ उत्तत्तकणगवन्ना विज्जू अग्गीय होंति दीवा य । सामा पिरंगुवन्ना वाउकुमारा मुणेयव्वा ॥१३८ || असुरकुमाराः सर्वेऽपि कृष्णाः - कृष्णवर्णाः, नागः नागकुमाराः, उदधयश्च- उदधिकुमाराः, द्वयेऽपि - उभयेऽपि इमे पाण्डुराः - शुक्लवर्णाः, सुवर्णकुमाराः, दिक्कुमाराः स्तनितकुमाराश्च वरकनकनिघर्षगौराः - वरं कुमारों का पूर्ण, उदधिकुमारों का जलकान्त, दिक्कुमारो का अमित, वायुकुमारो का वेलम्ब, स्तनितकुमारों का घोष इन्द्र है । उत्तरदिशा के असुरकुमारों का अधिपति बलि, नागकुमारों का भूतानन्द, सुवर्ण कुमारों का वेणुदालि, विद्युतकुमारों का हरिस्सह, अग्निकुमारों का अग्निमाणव, दीपकुमारों का विशिष्ट, उदधिकुमारों का जलप्रभ, उदधिकुमारों का अमित वाहन, बायुकुमारों का प्रभंजन और स्तनितकुमारों का इन्द्र महाघोष है ॥१३५-३६॥ अव वर्णों का कथन किया जाता है - सभी असुरकुमारों का वर्ण कृष्ण होता है, नागकुमारों और उदधिकुमारों का वर्ण पाण्डुर (शुक्ल) होता है, सुवर्ण कुमार, दिक्कुमार और स्तनितकुमार कसौटी અગ્નિસિંહ (અગ્નિશિખ) દ્વીપકુમારાના પૂર્ણ, ઉદધિકુમારેના જલકાન્ત દિક્કુમારા અમિત વાયુકુમારાના વેલમ્મ, સ્તનિતકુમારોના ઘાષ ઇન્દ્ર છે. ઉત્તર દિશાના અસુરકુમારના અધિપતિ ખલિ, નાગકુમારેાના ભૂતાનન્દ, સુવર્ણ કુમારે ના વેદાલિ, વિદ્યુત્ક્રમાના હરિસહ, અગ્નિકુમારના અગ્નિમાણુવ તેમજ દ્વીપકુમારેાના જલપ્રભ ઉદ્ઘષિકુમારેાના અમિતવાહન, વાયુકુમારોના પ્રભજન અને સ્તનિતકુમારીના ઇન્દ્ર મહાધેાષ છે. ॥ ૧૩૫–૧૩૬ ॥ ७८६ હવે વર્ણોનું કથન કરાય છે—બધા અસુરકુમારા વર્ણ કૃષ્ણ હાય છે. નાગકુમાર અને ઉદધિકુમારોના વર્ણ પાડુર (શુકલ) હેાય છે. સુવર્ણ કુમાર દિકુમાર અને સ્તનિતકુમાર કસોટીના પત્થરે પડેલ સુવર્ણ રેખાના સમાન (ગૌર) Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेय बोधिनो टीका द्वि. प६२ सू.२० सुवर्ग कुमारदेवानां स्थानानि ७८७ जात्यापरपर्यायं श्रेष्ठं यत्कनक-सुवर्णस्, तस्य निधपः-निकपः पापाणे रेखा तद्वत् गौरा भवन्ति इत्याशयः, उत्तप्तकनकवर्णाः संतप्तसुवर्णवर्णाः किश्चिद्रक्तवर्णा इत्यर्थः, विद्युत्कुंमाराः, अग्निकुमाराश्च तथा द्वीपकुमाराश्च भवन्ति, श्यामाः प्रियङ्गुवर्णाः वायुकुमारास्तु भवन्ति विज्ञातव्याः, अथ वस्त्रगत वर्णप्रतिपादनार्थ गाथाद्वयमाह-"अरेसु हुंति रत्ता सिलिंधपुप्फप्पभाय नागुदही। आसासगवसणधरा होति सुवण्णा दिसा थणिया ॥१३९॥ नीलाणुरागवसणा विज्जू अग्गी य हुति दीवाय । संझाणुरागवसणा बाउकुमारा सुणेयव्वा ॥ १४० ॥ अमुरेषु-असुरकुमारेषु वस्त्राणि रक्तानि भवन्ति, नागकुमारेषु उदधिकुमारेषु च वस्त्राणि शिलिन्ध्रपुष्पप्रमाणि-नीलवर्णानि भवन्ति, सुवर्णकुमाराः, दिक्कुमाराः, स्तनितकुमाराः अश्वास्यगवसनधरा:-अश्वस्य घोटकस्य आस्यं वदनं तद्गतः फेनः अश्वास्यगस्तद्वद्धवलं वसनं वस्त्रं धरन्तीति अश्वास्यगवसनधराः, आदिव्येन शुक्लवस्त्रपरिधानशीलाः भवन्ति विद्युत्कुमाराः अग्निकुमाराश्च द्वीपकुमाराश्च नीलानुरागवसनाः भवन्ति, वायुकुमारास्तु सन्ध्यानुरागवसनाः भवन्ति इति भावः ॥ सू० २०॥ पाषाण पर बनी हुई स्वर्ण को रेखा के समान गौरवर्ण होते हैं, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार और दीपकुमार तपे हुए स्वर्ण के वर्ण जैसे अर्थात् किंचित रक्तवर्ण होते हैं और वायुकुमार प्रियंगु के सदृश वर्ण के होते हैं ॥१३७-३८॥ उपर्युक्त देवों के वस्त्रों का वर्ण इस प्रकार होता है-असुरकुमारों के वस्त्र लाल होते हैं, नागकुमारों तथा उद्धिकुमारों के वस्त्र शिलिन्ध्र पुष्प के समान नील होते हैं, सुवर्णकुमारों, दिक्कुमारों और स्तनितकुमारो के वस्त्र घोडे के मुख के फेन के सदृश अत्यन्त श्वेत होते हैं, विद्यकुमारों, अग्निकुमारी और दीपकुमारों के वस्त्र વર્ણ હોય છે. વિદ્યમાર, અગ્નિકુમાર અને દ્વીપકુમાર તપેલા સોનાના રંગ સરખા અર્થાત્ કાંઈક લાલ રંગના હોય છે. અને વાયુકુમાર પ્રિયંગુના સરખા રંગના હોય છે. ૧૩૭–૧૩૮ છે ઉપર્યુક્ત દેવોના વસ્ત્રોનું વર્ણન આ રીતે થાય છે–અસુરકુમારોના વઓ લાલ હોય છે. નાગકુમારે તથા ઉદધિકુમારના વસ શિલિ% પુષ્પના સમાન નીલ હોય છે. સુવર્ણકુમારના, દિકુમારોના અને સ્વનિતકુમારના વસ્ત્રો ઘેડાના મેઢાના ફીણની જેમ અત્યન્ત સફેદ હોય છે. વિદ્યકુમારે, Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रयापनाचे वानव्यन्तरादि स्थानादि वक्तव्यताप्रस्तावः मूलम्-कहि णं भंते! वाणमंतराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णता ? कहि णं भंते ! वाणमंतरा देवा परिवसंति ? गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए रयणामयस्स कंडस्स जोयणसहस्सबाहल्लस्स उवरिं एगं जोयणसयं ओगाहित्ता हिट्रा वि एगं जोयणसयं वजित्ता मज्झे अट्रसु जोयणसएसु एत्थ णं वाणमंतराणं देवाणं तिरियमसंखेज्जा भोमेजा गरा वाससयसहस्सा भवतीति मक्खायं, ते णं भोसेज्जा णगरा बाहिं वटा अंतो चउरंसा अहे पुक्खरकन्निया संठाणसंठिया उकिपणंतरविउलगंभीरखायफलिहा पागारद्यालयकवाडतोरणपडिदुवारदेसभागा जंतसयग्घिमुसलमुसंढिपरिवारिया अउज्झा सदा जया सदा गुत्ता अडयालकोटगरइया अडयालकयवणमाला खेमा सिवा किंकरामरदंडोवरक्खिया लाउल्लोइयमहिया गोसीससरसरत्तचंदणददरदिन्नपंचंगुलितला उवचियचंदणकलसा चंदगघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागा आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारियमल्लदामकलावा पंचवण्णसरससुरहिमुक्क पुप्फपुंजोवयारकलिया कालागुरुपवरकुंदुरुकतुरुकधूवमघमघंतगंधुद्ध्याभिरामा सुगंधवरगंधिया, गंधवहिभूया अच्छरगणसंघसंविकिन्ना दिव्वतुडियसहसंपणादिया पडागमालाउलाभिरामा सवरयणामया अच्छा सहा लण्हा घट्टा मट्टा नीरया निम्मला निप्पंका निकांकडच्छाया सप्पहा सस्तिरीया समि. रीया सउज्जोया, पालाइया, दारिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा, नीले रंग के होते हैं और वायुकुमारों के वस्त्र संध्याकाल की लालिमा के समान वर्ण के होते हैं ॥१३९-४०॥ અગ્નિકુમારે. અને દ્વીપકુમારના વસ્ત્રનીલ રગના હોય છે અને વાયુકુમારના વસ્ત્ર સંધ્યાકાળની લાલિમાના સમાન રંગ હોય છે. જે ૧૩૯–૧૪૦ છે Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.११ पानव्यन्तरदेवानां स्थानानि ७८९ एत्थ णं बाणमंतराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, तिसु वि लोयस्त असंखेजहभागे, तत्थ णं वहवे वाणमंतरा देवा परिवसंति, तं जहा-पिसाया झूया, जक्खा, रक्खसा किंकरा किंपुरिसा अयगवइणो महाकाया, गंधवगणा य निउणगंधवगीयरइणो अणवणिय पणवनिय इसिवाइय भूयवाइय कंदिय महाकंदिया य कुहंडपयंगदेवा चंचलचल चवलचित्तकीलणदवप्पिया गहिरहसियगीयणचणरइवणमालामे. लमउडकुंडलस छंद विउठिश्याभरणचारुभूसणधरा सब्बोउयसुरभिकुसुमसुरइयपलंबसोहंतकंतविहसंतचित्तवणमालरइयवच्छा कामकामाकामरूवदेहधारी णाणाविह वष्णरागवरवत्थ ललंतचित्तचिल्ललगनियंसणा वित्रिह देखि नेवत्थगहियवेसा पमुइयकंदप्पकलहकेलिकोलाहलप्पिया हासबोलबहुला असिमुग्गरसत्तिकुंतहत्था, अणेगमणिश्यणविविहनिज्जुत्तविचित्तचिंधगया महिड्डिया महज्जुइया महायसा, महाबला महाणुभागा, महासुक्खा हारविराइयवच्छा, कड्यतुडिय थभियभुया, संगयकुंडलमगंडयलकन्नपीठधारी विचित्तहत्थाभरणा विचित्तमालालउली, कल्लाणगपवरवस्थररिहिया कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा, भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा दिव्वेणं वण्णेणं दिव्वेणं गंधेणं दिवेणं फासेणं दिव्वेणं संघरणेणं दिव्वेणं संठाणेणं, दिव्वाए इड्डीए दिव्वाए जुईए, दिव्वाए पभाए, दिवाए छायाए, दिव्याए अञ्चीए, दिव्वेणं तेएणं दिवाए लेस्साए दसदिसाओ उज्जोवेभाणा, पक्षासेमाणा तेणं तत्थ साणे साणं असंखेज्जमोमेजलगरावालसयसहस्लाणं साणं साणं सामाणियसाहल्लीणं साणं साणं अग्गमहिसीणं साणं साणं परिसाणं साणं साणं अणीयाणं, साणं साणं अगियाहि Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे वईणं साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्तीणं अन्नेसिं च वहणं वाणमंतराणं देवाण य देवीण य आहेबच्चं पोरेवच्चं सामित्तं भहित्तं महत्तरगतं आणाईसरसेणारच्चं कारेसाणा पालेमाणा महयाहयनहगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेगं दिव्वाइं भोगभोगाइं सुंजसाणा विहरंति ॥सू० २१॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! वानव्यन्तराणां देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रजतानि ? कुत्र खलु भदन्त ! वानन्यन्तरा: देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः रत्नमयस्य काण्डस्य योजनसहस्र वाहल्यस्य उपरि एकं योजनशतम् अवगाह्य, अवश्चापि एकं योजनशतं वर्जयित्या मध्ये अप्टसु योजनश तेषु अत्र खलु वानव्यन्तराणां देवानां निर्यगसंख्ये शब्दार्थ-(कहिण भंते ! वाणमंतराण देवाण पज्जत्तापज्जत्ताण ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन ! पर्याप्त और अपर्याप्त वाणव्यन्तर देवों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि ण भंते ! वाणमंतरा देवा परिवसंति ?) हे भगवन् ! वाणव्यन्तर देव कहां निवास करते हैं ? (गोयसा) हे गौतम ! (इमीसे) इस (रयणप्पभाए) रत्नप्रभा (पुढवीए) पृथ्वी के (रयणामयस्स) रत्नमय (कंडस्स) काण्ड के (जोयणसहस्सबाहल्लाए) एक हजार योजन मोटे (उवरिं) ऊपर से (एग) एक (जोयणसय) सौ योजन (ओगाहित्ता) प्रवेश करके (हिट्ठा वि) नीचे भी (एगं जोयणसयं) एक सौ योजन (वज्जित्ता) छोडकर (मज्झे) मध्य में (अट्ठसु जोयणसएलु) आठ सौ योजनों में (एत्थ णं) यहां (वाणमंतरागं देवाणं) वाणव्यन्तर देवों के (तिरियं) तिर्छ (असंखेना) - વાણવ્યંતર દેના સ્થાનાદિકનું નિરૂપણ शहाथ-(कहि णं भंते ! वाणमंतराणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् ! पर्यास मने २५५र्यात पाणुव्यन्तर हेवाना स्थान ४i द्या छ १ (कहिणं भंते ! वाणमंतरा देवा परिवसति । ) सावन् । पाव्यन्त२ व ४यां निवास ४२ छ ? (गोयमा) ॐ गौतम (इमीसे) २. (रयणप्पभाए) २त्नाला (पुढवीए) पृथ्वीना (रयणामयस्स) २त्नभय (कंडस्स) उन (जोयणसहस्सबाह ल्लरस) मे १२ योन मोटा (उवरि) 6५२थी (एग) से (जोयण संयं) सो योन (ओगाहित्ता) प्रवेश ४रीन (हिट्टा वि) नीय ५४ (एगं जोयणसयं) से सो योगन (वज्जिता) त्यने (मज्झ) मध्यमा (अदृसु जोयणसएस) 18 से योनिमा (एत्थणं) मडि (वाणमंतराणं देवाणं) पाणुयन्त२ हेवाना - Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९१ " प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२१ वानध्यन्तरदेवानां स्थानानि यानि भौमेयनगरावासशतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातम् तानि खलु भौमेयानि नगराणि वहिर्वृत्तानि' अन्तथतुरस्राणि अधः पुष्करकर्णिकासंस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि प्राकाराट्टालककपाट तोरणप्रतिद्वार देशभांगानि यन्त्रशतघ्नीमुशलमुसण्डी परिवारितानि अयोध्यानि सदाजयानि सदागुप्ता नि, अष्टचत्वारिंशत्कोष्ठरचितानि, अष्टचत्वारिंशत्कृतवर्णमालानि क्षेमाणि शिवांनि, किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि लिप्नोपलिप्तमहितानि गोशीर्पसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलानि उपचितचन्दनकलशानि चन्द्रनघटसुकृततोरणप्रतिद्वार देशभागानि आसक्तोत्सिक्त विपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि पञ्चवर्ण सरस सुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितानि कालागुरुप्रवर कुन्दुरुष्कतुरुष्क धूपमघमघायमानगन्धोदताभिरामाणि सुगन्धवरगन्वितानि, गन्धवर्तिभूतानि, अप्सरोगण संघसंविकीर्णानि दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रणादितानि, पताकामाला मुकुलाभिरामाणि, सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि ससृणानि घृष्टानि सृष्टानि, नीरजांसि निर्मलानि निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि, सप्रभाणि, सश्रीकाणि, समरीचिकानि सोदद्योतानि प्रासादिकानि दर्शनीयानि, अभिरूपरणि, प्रतिरूपाणि, अत्र खलु वानव्यन्तराणां देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञतानि, त्रिष्वपि लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु बहवो वानव्यन्तराः देवाः परिवसन्ति, तद्यथा पिशाचाः, भूताः, यक्षाः, राक्षसाः, किन्नराः, किम्पुरुषाः, असंख्यात (भोमेज्जनगरावास सय सहस्सा) भूगृह के समान लाखों नगरावास ( भवतीति मक्खायं) होते हैं, ऐसा कहा है (ते णं भोमेज्जा नगरा) पे भौमेय नगर (बाहिं वहा) बाहर वर्तुलाकार (अंतो चउ रंसा) अंदर चौकोर (अहे पुक्खरकन्निया संठाणसंठिया) नीचे कमल की कर्णिका के आकार के इत्यादि शब्दार्थ पूर्ववत् समझ लेना चाहिए । (तत्थ i) वहां (बहवे वाणमंतरा देवा) वहां बहुत-से वाणव्यन्तर देव (परिवसंति) निवास करते हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (पिसाया) पिशाच ( भूया) भूत (जक्खा) यक्ष (रक्खसा) राक्षस (तिरियं ) तिरछ (असंखेज्जा) असण्यात ( भोमेज्जनगरावाससयसहस्सा) लूगृहना समान साणे नगरावास ( भवतीति मक्खायं) होय छे ( ते भोमेज्जा णगरा) ते लौभेय नगरे। ( वाहिं वट्टा ) महार थी गोणार (अंतो चउरसा) अन्दर यतुरस ( अहे पुक्खरकन्निया संठाणसंठिया) नीचे भजनी अर्थाना आझरना छत्यादि शब्दार्थ पूर्ववत् समल सेवेा लेाये (तत्य णं ) त्यां (बहवे वाणमंतरा देवा) त्यां धा धा वानव्यन्तर देवे (परिवसंति) निवास ४२ छे (तं जहा) ते या अक्षरे छे (पिसाया) पिशाथ (भूया) भूत (जक्खा) छे. - Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९२ प्रज्ञापनासूत्रे भुजगपतयः, महाकायाः, गायणाश्च निपुणगन्धर्वगीतरतिकाः अणपर्णिक पणपन्निक ऋषिवादित भृतवादितकन्दितमहाकन्दिताश्च कूष्माण्ड पतङ्गदेवाः, चञ्चलचल चपलचितवीडन्द्रवद्रियाः गम्भीर ह सिरगीतनर्तनरतयो वनमालापीडमुकुटकुण्ड लस्वच्छादि कुहितामणचार पण धराः सर्व व रभि सुमसुरचित प्रलम्ब शोभमानका तचिव सचिनमालारचित सः, कासकामाः, कामरूपदेह(किंनरा) किन्नर (किंपुरिक्षा) किरपुरूष (भुयगवइणो) भुजगपति (महाकाया) महाकाय (गंधवगणा य) और गंधर्वगण (निजणगंधचगीयरइणो) निपुण गंधर्व-गीत रुचि वाले (अणवप्णिय) अणपर्णिक (पणवन्निय) पणपन्निक (इलिवाइय) ऋषिवादित (भूयवाइय) भूतवादित (कंदिय) क्रन्दित (महाकंदिय) महाक्रांदित (य) और (कुहंड) कूष्माण्ड (पयंगदेवा) पतंगदेव (चंचलचल चवलचित्तकीलणदवप्पिया) चंचल तथा अत्यन्त चपल क्रीडा एवं परिहास प्रेमी (गहिरहसियगीयणच्चणरई) गंभीर हंसी, गीत और नृत्य की रुचि वाले (वणमालामेल मउडकुंडलसच्छंदविधियाभरणचारुभूसणधरा) वनमाला, कलंगी, मुकुट, कुंडल तथा इच्छानुसार विकुर्वे हुए आभरणों से सुन्दर खूषण धारण करने वाले (सव्वोउयसुरभिसुकुम सुरश्यपलंबसोहंतकंतविहसंत चित्तवणमालारइयवच्छा) सब ऋतुओं के सुगंधित फूलों से बनी, लम्बी, शोभनीय, सुन्दर खिलती हुई विचित्र वनमाला को वक्षस्थल पर धारण करने वाले (कामकामा) इच्छानुसार कामभोग सेवन करने वाले (कामस्वदेहधारी) इच्छानुसार यक्ष (रक्खसा) २राक्षम (किंनरा) २२ (किंपुरिसा) By३५ (भुयगवइणो) भु आपति (महाकाया) भ७४ाय (गंधव्व गणाय) मने गध (निउणगीयरइणो) निपुण अन्य गीत उशिवाय (अणवणिय) अशुपाणि (पण्णवन्निय) पY पनि (इसिवाइय) ३षिवाहित (भूयवाइय) मुतवाहित (कंदिय) अन्हित (महाकंदिया) भन्हित (य) भने (कुहंड) भांड (परंगदेवा) पतगडेव (चंचलचलचवलचित्त कीलणदवप्पिया) यय तथा अत्यन्त यसही। तभर परिहा२ प्रेमी (गहिरहसियगीपणचणरई) मी२ सेवा गीत मने नृत्यनी या (वणमालामेलमउडकुंडलसच्छंदविउव्वियाभरणा चारुभूसणधरा) वनमाला, ४सी, મુગટ, કુડલ, તથા ઈચ્છાનુસાર વિક્ર્વણથી બનાવેલા સુન્દર ભૂષણ धारण ४२ना। (सव्वोउय सुरभि सुमसुरइयपलबसोहंतकंतविहसंतचित्तवणमालारइयवच्छा) यी ३तुमाना सुपित सोथी गनेसी. दांगी शालायभान सुन्४२ मिसेसी विचित्र वनमासाने पक्षस्थ१५२ घा२३ ४२वावा, (कामकामा) ४२छानुसा२ मनोगानु सेवन ४२न।२। (कामरूपदेहधारी) ४२छानुसार ३५ Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयथोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२१ वानव्यन्तरदेवानां स्थानानि ७९३ धारिणः, नानाविधवर्णरागवरवस्खललं तचित्रचिल्ललगनिवसनाः, विविधदेशीयनेपथ्यगृहीतवेपाः, प्रमुदितकन्दर्पकलहकेलिकोलाहलप्रियाः, हासबोलबहुलाः, असिमुद्गरशक्तिकुन्तहस्ताः, अनेकमणिरत्नविविधनियुक्तनिचित्रचिह्नगताः, महद्धिकाः, महाद्युतिकाः, महायशसः, महाबलाः, महानुभागाः, महासौख्याः, हारविराजितवक्षसः, कटकत्रुटितस्तम्भितशुजाः, संगतकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णरूप और देह के धारक (णाणाविहवण्णरागवरवत्थललंतचित्तचिल्ललगनियंसणा) नाना प्रकार के वर्गों वाले, श्रेष्ठ, विचित्र चपकते वस्त्रों के धारक (विविहदेखिनेवस्थगहियवेला) विविध देशों के वेष भूषा धारण करने वाले (पक्ष्यकंदपकलहकेलि कोलाहलप्पिया) प्रसन्न तथा कंदर्प-कलह-केलि-कोलाहल प्रेमी (हालबोलबहुला) हास्य और बोल-कोलाहल की बहुलता वाले (अलिमुग्गर सत्तिकुंतहत्था) हाथों में असि, मुद्गर, शक्ति तथा भाला वाले (अणेग मणिरयण विविहनिज्जुत्तविचित्तचिंधगया) अनेक और विविध मणियों तथा रत्नों के विचित्र चिह्न वाले (महिड्ढिया) महान ऋद्धि के धारक (महज्जुइया) महान् कान्ति वाले (महायसा) महान् यश वाले (महाबला) अति बलवान् (माणुमागा) महाप्रभाव वाले (महासुक्खा) महान् सुखयुक्त (हारविराइयवच्छा) हार से सुशोभित वक्षस्थल वाले (कडयतुडिय थंभियभुया) कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध भुजा वाले (संगयकुंडलमट्टगंडथलकन्नपीठधारी) सुन्दर कुडलों तथा गंडस्थलों को भर्षण करने वाले कर्णपीठ नामक आभूषणों को धारण मन इन पा२१ ४२ना। (णाणाविहवण्णरागवरवत्थललंतचित्तचिल्लल्लगनि नियंसणा) नाना प्रधान व वाण, श्रेष्ठ, वियत्र यमता पखोना था२४ (विविहदेसि नेवत्थ गहियवेसा) विविध शानी वेष भूषाधारण ४२नारा, (पमुइय कंदप्पकलहकेलिकोलाहलप्पिया) प्रसन्न तथा ४१५४ी-सिसाडस प्रिय (हासबोलवहला) हास्य मने मासना वासना प्रेमी (असिमुग्गरकुंतहत्या) डायामा मसि, महार, शत, तथा arain (अणेगमणिरयणविविहनिज्जुत्त विचित्त चिंधगया) मने मने विविध भयो तथा २त्नाना वियित्र शिवाजी (महिडढिया) महान ३द्विना पा२४ (महज्जुइया) महान् अन्तिवा (महायसा) महान यशवा (महाणुमागा) मा प्रभावामा (महा सुक्खा) महान सप यरत हारविराइय वच्छा) डाकथा सुशामत पक्षस्थण पाणा (कडपतुडिय भिय भयो) । मन त्रुटितथा स्तम्य सुनसावा (संगतकुडलमगंडयल प्र० १०० Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९४ प्रहापनास पीठधारिणो विचित्र हस्ताभरणः, विचित्रमालामौलि मुकुटाः, कल्याणकप्रवरवसुपरिहिताः, व त्याणक प्रवरमाल्यानुले पन्धराः, भारदरवोन्दयः, प्रलम्बग्नवनमालाधराः, दिध्ये न दणे न, दिव्येन गन्धेन, दिध्वेन स्पर्दैन, दिव्येन संहननेन, दिव्येन संस्थानेन, दिव्यया ऋद्धचा, दिव्ययायुत्या, दिव्यया प्रभया, दिव्यया छायया, दिव्येन अर्चिपाः, दिव्येन तेजसा, दिव्यया लेश्यया दशदिशः उद्योतयन्तः, प्रभासयन्तस्ते खलु तत्र स्वेपाम् स्पेपाम् असंख्येय करने वाले (विचित्तहत्थाभरणा) हाओं में विचित्र भूषण पहनने वाले (विचित्तमालामउली) विचित्र आला वाले मुकुट के धारक (कल्लाणग पवरवत्थपरिहिया) काल्याणकारी उत्तम वस्त्र पहने हुए (कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा) कल्याणकर माला एवं अनुलेपन को धारण करने वाले (भासुरवोंदी) देदीप्यमान शरीर वाले (पलंबवणमालधरा) लम्बी वनमाला पहनने वाले (दिवेणं वणेणं) दिव्य वर्ण से (दिवेणं गंधेणं) दिव्य गंध से (दिव्वेणं फासेणं) दिव्य स्पर्ग से (दिव्वेणं संघयणेणं) दिव्यणं संहनन से (दिव्वेणं संठाणेणं) दिव्य संस्थान से (दिवाए इड्डीए) दिव्य ऋद्धि' से (दिवाए जुईए) दिव्य द्युति से (दिव्याए पभाए) दिव्य प्रभा (से दिव्याए छायाए) दिव्य कान्ति से (दिवाए अच्चीए) दिव्य ज्योति से (दिव्वेणं तेएणं) दिव्य तेज से (दिवाए लेस्साए दिव्य लेश्या से (दस दिसाओ) दशों दिशाओं को (उज्जोवेमाणा) उद्योतित करते हुए (पभासेमाणा) प्रकाशित करते हुए (तेणं) वे (तत्थ) वहां कन्नपीठधारी) सुन्४२, at तथा 3थगाने साता पी8 नामना माभूषणाने धारण ४२वावा (विचित्तहत्थाभरणा) डायामा वियित्र भूषा धारा ४२वावा (विचित्तमालामउली) विचित्रमाणावा भुगटन। घा२४ (कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया) ४८यार उत्तम पर था२९५ ४२सा (कल्लाणग पवर मल्लाणुलेवणधरा) ४या ४२ भासा तेभर मनुलेपनने घा२७ ४२वाणा (भासुरवोंदी) हीप्यमान शरी२वा (पलंबवणमालधरा) सामी वनमा ५१२ना। (दिव्वेणं वण्णेणं) दिव्य व थी (दिव्वेणं गंघेणं) दिव्य धथी (दिव्वेणं फासेणं) हिव्य २५ थी (दिव्वेणं संघयणेणं) दिव्य सउननथी (टेड) (दिव्वेणं संठाणेणं) हव्य संस्थानथी (दिव्वाए इंड्ढीए) दिव्य ऋद्धिश्री (दिव्वाए जुइए) हिव्यतिथी (दिव्याए पभाए) हिव्यप्रसाथी (दिव्वाए छायाए) दिव्य तिथी (दिव्वाए अच्चीर) हिव्य न्यतिथी (दिव्वेणं तेएणं) दिव्य तेथी (दिव्वाए लेस्साए) हिव्य वेश्याथी (दस दिसाओ) शे हिशमान (उज्जोवेमाणा) प्रशित ४२ता (पभासेमाणा) प्रधातित ५२ता (तेणं) ते (तत्थ) त्या (साणं साणं) पात Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ टीका. पद २ सू.२१ वानव्यन्देवानां स्थानानि ७९५ भौमेयनगरावासशतसहस्राणाम्, स्वसां स्वासां सामानिकसाहस्रीणाम् स्वासां स्वासाम् अग्रसहपीणाम्, स्वासां स्वासां पर्पदाम्, स्वेषां स्वेषाम् अनीकानाम्, स्वपाम् अनीकाधिपतीनाम्, स्वासां स्वासाम् आत्मरक्षकदेव साहस्रीणाम्, अन्येपाञ्च बहूनाम् वानव्यन्तराणां देवानाञ्च देवीनाम् च आधिपत्यं पौरपत्यम् स्वामित्वम् भर्तृस्वम् महत्तरकत्वम् आज्ञेश्वरसेनापत्यम् कारयन्तः पालयन्तो, (सागं साग) अपने-अपने (भोमेजनगरावास सय सहस्साणं) लाखों भोमेय नगरावासों का (साणं साणं सामाणियसाहस्सीणं) अपनेअपने हजारों सामानिक देवों के ( साणं साणं अग्गमहिसीणं) अपनीअपनी अग्रमहिषियों का ( साणं साणं परिमाणं) अपनी-अपनी परिषदों का ( साणं साणं अणीयाणं) अपने-अपने अनीकों का (साणं सागं अणीयाहिवईण) अपने - अपने अनीकाधिपतियों का ( साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्त्रीणं) अपने-अपने हजारों आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिं च) और अन्य (बहूणं) बहुत से (वाणमंतराणं देवाण य देवीण य) वाण व्यन्तर देवों और देवीओं का ( आहे बच्च) अधिपति - त्व (पोरेवच्च) अग्रेसरत्व (सामित्तं) स्वामित्व (भहितं) पोषकत्व (महन्तरगतं ) मुखियापन ( आणाईसरसेणा वच्चे) आज्ञा - ईश्वर सेनापतित्व (कामना) कराते हुए (पालेमाणा) पालन करते हुए (महयाहृय नगीव वाइय संतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं) नृत्य, गीत और कुशल वादकों द्वारा बजाए हुए वीणा, तल ताल, त्रुटिट, पोतपोताना (भोमेज्जनगरावाससयसयसहस्साणं) दाणो लोभेय नगरावासोना · (साणं साणं सामाणियसाहस्सीणं) पोतपोताना डुलरो सामानि देवाना (साण साणं अग्गमहिसीणं) पोतपोतानी अग्रभडिषीयोनी ( साणं साणं परिसाण ) योतपोतानी परिषहोना (साणं साणं अणीयाण) पोतपोतानी अनीना (साण साणं अणियाहिवईण) पोतपोताना अनीश्रधिपतियाना (साणं साणं आयरकंक्ख देवसाहस्सीण) पोतपोताना मरो आत्मरक्ष हेवाना (अन्नेसिंच) अने मील (बहूण) धएणु। (वाणमंतरण देवाण य देवीण य) वानव्यन्तर दे॒वा अने देवीयाना' ( आहेवच्चं ) अधिपतित्व (पौरेवच्चं ) अग्रेसर (सामित्त) स्वामित्व (भट्टित्तं) पोष (महत्तरगत्त) भगवानप (ओणाईसरसेणावच्च) आज्ञा-४श्वर सेनापतित्व (कारेमाणा) उरावती ( पालेमाणा) पालन ४२ता (महयाहयनट्टगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइँग पडुपवाइयरवेण ) नृत्य, गीत भने कुशल वाह द्वारा वगाडेस वीथा, तस, तास, सृह आहि वाद्योना ध्वनिनी साथै (दिव्वाई भोग. Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनास्त्र महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितवनमृदङ्गपटुप्रादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् शुञ्जाना विहरन्ति ॥सू० २१ ॥ टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकवानव्यन्तरदेवानां स्वस्थानादिकं प्ररूपयितु माह-'कहि णं भंते ! वाणमंतराणं देवाणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे वानव्यन्तराणां देवानां 'पज्जत्तापज्जत्ताण पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णता ?' स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररुपितानि सन्ति? तदेव प्रकारान्तरेण विशदयितुं पृच्छति-'कहि णं भंते ! वाणमंतरा देवा परिवसंति' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले, वानव्यन्तरा देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा ' हे गौतम ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'रयणामयस्त कंडस्स' रत्नमयस्य काण्डस्य-उपरि सन्निहितभागस्य 'जोयणसहस्सवाहल्लस्स' योजनसहस्ववाहल्यस्य-सहस्रयोजनविस्तारस्य 'उवरि' उपरि अर्ध्वमागे 'एग जोयणसयं ओगाहित्ता' एकं योजनशतम् अवगाद्य-प्रवेशं कृत्वा 'हिट्ठा वि एकं जोयणमृदंग आदि बाघों की महान् ध्वनि के साथ (दिवाई भोगभोगाई) दिव्य भोगोपभोग को (भुजमाणा) भोगते हुए (विहरंति) रहते हैं।॥२१॥ ____टीकार्थ-अव पर्याप्त और अपर्याप्त वानव्यन्तर देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा को जाती है___ गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त वाणव्यन्तर देवों के स्वस्थान कहां कहे गए हैं ? यही प्रश्न प्रकारान्तर से करते हैं-भगवन् ! वाणव्यन्तर देव किस स्थान में निवास करते हैं ? ___ भगवान ने उत्तर दिया-हे गौतम ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के सबसे ऊपर के रत्नमय काण्ड के, जिसका विस्तार एक हजार योजन है, ऊपर से एक सौ योजन प्रवेश करके और नीचे के भी एक सौ योजन भोगाई) हव्य पा (मुंजमाणा) लापता (विहरंति) २७ छ ॥ सू. २१ ॥ ટીકાથ-હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત વાનગંતર દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત વાનવ્યન્તર દેના સ્વાસ્થાન કયાં કહેવાયેલા છે તેને જ પ્રકારાન્તરે કહે છેભગવદ્ ! વનવ્યન્તર દેવ કયા સ્થાને મા નિવાસ કરે છે? શ્રીભગવાને ઉત્તર આપ્યો –હે ગૌતમ ! આ રતનપ્રભા પૃથ્વીના બધાથી ઉપરના રત્નમય કાંડને કે જેને વિસ્તાર એક હજાર ચોજન છે, ઊપરથી Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२१ वानव्यन्तरदेवानां स्थानानि ७९७ सयं वज्जित्ता' अधश्चापि-अधोमागेऽपि एकं योजनशतं वर्जयित्वा 'मझे अट्ठसु जोयणसएसु' मध्ये मध्यभागे अष्टमु योजनशतेषु अष्टशतयोजनेषु इत्यर्थः, 'एत्थ णं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले 'वाणमंतराण' देवाणं ' वानव्यन्तराणाम् देवानाम् 'तिरियमसंखेज्जा' तिर्यग् असंख्येयानि-असंख्यातयोजनपर्यन्तम् 'मोमेज्जनगरावाससयलहस्सा' भौमेयनगराधासगत सहस्त्राणि-भूमिगृहतुल्यलक्षनगरावासाः 'भवंतीति सखायं' भवन्ति इत्याख्यातम् मया महावीरेण, अन्यैश्चतीर्थकृभिः 'ते णं-भोमेज्जा णगरा' तानि खल्लु-उपर्युकानि, भौमेयानि नगराणि 'वाहिं वट्टा' वहिर्मागे, वृत्तानि-वर्तुलालि 'अंतो चउरंसा' अन्तः-मध्यभागे, चतुरस्त्राणि-चतुरस्त्राकाराणि 'अहे पुक्खरकग्निया संठानसंठिया' अधःअधोभागे, पुष्करकणिकासंस्थानसंस्थितानि-पुष्करस्य कमलस्य, कणिकाउन्नतसमचित्रविन्दुकिनी, तस्याः संस्थानमिव संस्थानम्-आकारविशेषस्तेन संस्थितानि-व्यवस्थितानि 'उकिन्नंतरविउलगंभीरखायफलिहा' उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि-उत्कीर्णमिवोत्कीर्णमत्यन्तस्पष्टस्, उत्कीर्णमन्तरं यासां खातपरिखागां ता उत्कीर्णान्तराः, उत्कीर्णान्तराः, विपुलाः-प्रचुराः, विस्तीर्णा वा गम्भीरा:-अतलस्पर्शिन्यः खातपरिखाः येषां नगराणां परितः सन्ति तानि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि नगराणि इत्यर्थः, पुनस्तानि कीदृशानि सन्तीत्याह-'पागाराहालयकवाडतोरणपडिदुवारदेसभागा' प्राकाराट्टाछोडकर मध्य के आठ सौ योजनों में वाणव्यन्तर देवों के तिछे संतख्यात योजनों में लाखों औमेय अर्थात् भूमिगृह (भोयरे) के समान नगरावास हैं. ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थकरों ने भी कहा है। वे भौमेय नगर बाहर से गोलाकार है, मध्य भाग में चौकोर हैं और नीचे कमल की काणिका के आकार के हैं। उन नगरों के चारों ओर प्रचुर या विस्तीर्ण तथा अथाह जल से परिपूर्ण खाइयां और परिखाएं हैं, जिनका अन्तर स्पष्ट प्रतीत होता है। प्रत्येय नगर के એક રે જન પ્રવેશ કરીને અને નીચેના એક રસો જનને છોડીને મધ્યના આઠ સે જનમાં વાવ્યર દેવના તિ અસંખ્યાત જનમાં લાખે ભૌમેય અર્થાત્ ભૂમિગૃહ (યરા) ના સમાન નગરાવાસ છે, એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરેએ પણ કહ્યું છે. તે ભૌમેય નગર બહારથી ગોળાકાર છે. મધ્યભાગમાં ચતુર અને નીચે કમળની કર્ણિકાના આકારના છે. તે નગરની ચારે બાજુ વિસ્તીર્ણ તથા અથાહ નિર્મલ પાણીથી ભરેલી ખાઈ અને પરિણાઓ છે. જેમનું અત્તર સ્પષ્ટ પ્રતીત હોય છે. પ્રત્યેક નગરના પ્રાકાર કેટ પર અટ્ટાલક, કપાટ, તારણ તેમજ Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ७९८ प्रशापनासूत्र लककपाटतोरणप्रतिद्वार देशभागानि, प्रतिनगरम्, प्राकारेपु पालेपु अट्टालककपाटतोरणप्रतिद्वाराणि-अट्टालककपाटतोरणप्रतिद्वाररूपा इत्यर्थः, देशभागाप्रदेशविशेषा येषु तानि प्राकाराहालककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि तत्रअट्टालकाः-प्राकारस्योयसागस्थितभृत्याश्रयविशेषाः, कपाटानि प्रतोलीद्वारसम्वधानि, प्रतोलोद्वारेषु तोरणानि, प्रतिद्वाराणि-प्रधानविशालद्वारापन्तरालव नि लघुद्वाराणि इत्यर्थः, 'जंतसयग्धिमुसलमुसंढिपरिवारिया' यन्त्रशतघ्नीमुशलमुसाहोपरिवारितानि तत्र यन्त्राणि विविधप्रकाराणि, शतघ्न्यो-महायष्टयः 'तोप' इति प्रसिद्धा वा, यासां पातेन शतं पुरुपा हन्यन्ते वा इत्यर्थः, मुशलानि-प्रसिद्धान्येव सन्ति, मुसण्डयः-प्रहरणविशेपाः तैः परिवारितानि-परिवोष्टितानि सन्ति, अतएव-'अउज्झा' अयोध्यानि शत्रुभिर्योधुमशक्यानि 'सदा जया' सदा जयानि, अयोध्यतादेव सदा-सर्वकालं जयो येषु तानि सदा जयानि, 'सदा गुत्तानि' सदा गुप्तानि-सदा-सर्वकालं गुप्तानि योद्धृभिः पुरुषैः प्राकारों पर अद्यालक, कपाट, तोरण और प्रतिद्वार बने हुए हैं। प्राकार के ऊपरी भाग में भृत्यवर्ग के रहने के लिए बने हुए विशेष प्रकार के स्थान अद्यालक कहलाते हैं। प्रतोली द्वारों के किवाड कपाट कहलाते हैं । प्रतोलीद्वारों पर बने हुए चन्द्रवा समान तोरण समझना चाहिए और प्रधान बडे द्वार के पास जो छोटेदार होते हैं, उन्हें प्रतिद्वार कहा गया है। वे नगर विविध प्रकार के यंत्रों से, शतघ्नियों अर्थात् महायष्टियों या तोपों से, जिनके द्वारा एक ही बार में सौ पुरुषों का घात हो सके, तथा मूशलों और सुसंढी नाषक शास्त्रों से परिवृत हैं। इस कारण वे अयोध्य हैं-शत्रु वहाँ युद्ध करने में समर्थ नहीं हैं और इसीसे वे सदैव जयशील हैं । वे सदा योद्धाओं और शस्त्रों से रक्षित हैं, પ્રતિદ્વાર બનેલા હોય છે. પ્રાકારના ઉપરના ભાગમાં સેવક વર્ગને રહેવા માટે બનાવેલા વિશેષ પ્રકારના સ્થાન અટ્ટાલક કહેવાય છે. પ્રતેલી દ્વારના કમાડ કપાટ કહેવાય છે. પ્રતોલી દ્વાર ઉપર બનેલા (ચન્દરવા) તરણ સમજવા જોઈએ અને મુખ્ય દ્વારની બાજુમાં નાના દ્વાર હોય છે તેમને પ્રતિદ્વાર કહેવાય છે. તે નગરે વિવિધ પ્રકારના યંત્રેથી, શતનિ અર્થાત્ તેથી કે જેમને એકજ વખત ફેડવાથી સે પુરૂષને ઘાત થાય છે. તથા મૂશલ તેમજ અસંઢી નામક શસ્ત્રોથી પરિવૃત છે. એ કારણે તેઓ અયોધ્ય છે-શત્રુ ત્યા યુદ્ધ કરવામાં સમર્થ થતા નથી અને તેથી જ તેઓ સદૈવ જયશીલ છે. તેઓ સદા દ્ધાઓ અને શસ્ત્રોથી રક્ષિત છે. કેમકે બધી બાજુથી પરિવૃત હેવાને લીધે શત્રુઓને તેમાં પ્રવેશ થઈ શકતું નથી. અદ્ભૂત છટાવાળા અડતાલીસ Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२१ वानव्यन्तरदेवानां स्थानानि ७९९ प्रहरणैश्च रक्षितानि, योद्धृभिः समन्तात् परिवेष्टितत्वेनासहमानानां परेपां कथमपि प्रवेशासंभवात् 'अडयालकोटगरइया' अष्टचत्वारिंशत्कोष्ठकरचितानि-अष्टचत्वारिंशद् विभिन्नच्छटाकलितानि, कोष्ठकानि-प्रकोष्ठानि, तेपां रचितानि येषु तानि अष्टचत्वारिंशत्कोष्ठकरचितानि, 'अडयालकयवणमाला' अप्टचत्वारिंशत्कृतवर्णमालानि-अष्टाचत्वारिंशभेदभिप्नच्छटाः कृता वनमाला येषु तानि अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि 'खेमा' क्षेमाणि-दुष्टजनकृतोपद्रवाशान्तिरहितानि 'सिवा' शिवानि-सर्वदा मङ्गलोपेतानि अततव सर्वोपद्रवरहितानि 'किंकरामरदंडोपरक्खिया' किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि-किङ्कराः सेवकभूता येऽमरा देवास्तैः दण्डैः करणभूतैरुपरक्षितानि इति किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि 'लाउल्लोइयमहिया' लिप्तोपलिप्तमहितानि-लिप्त-भूमेगोमयादिनोपलेपनम् उपलिप्तं-कुडयानां सेटिकादिभिः संसृष्टीकरणं, ताभ्यां सहितानि समचितानि इव तथा 'गोसीस सरसरत्तचंदणदद्दरदिनपंचंगुलितला' गोशीर्पकसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलानि, गोशी र्पण-एतन्नामक चन्दनेन सरसरक्तचन्दनेन च दर्दरेण-बहुलेन प्रस्तकरतलेन वा दत्ताः पञ्चाङ्गुलयस्तला हस्तका येपु तानि इव गोशीर्षे सरस रक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलानि "उवचियचंदणकलसा' उपचितचन्दनकलशानि, उपचिताः-संस्थापिताः, चन्दनकलशा:- मङ्गल्यसूचककुंम्भा येषु तानि उपचितचन्दनकलशानि, 'चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागा' चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि-चन्दनघटै श्चन्दनकलशैः सुकृतानि सम्यक्तया क्योंकि सब ओर से परिवृत होने के कारणशत्रुओं का उनमें प्रवेश नहीं हो सकता। अद्भुत छटा वाले अडतालीस कोठों की रचना से युक्त हैं। उनमें अडतालीस वनमालाएं बनी हुई हैं । वे दुष्टजनों द्वारा किये जाने वाले उपद्रव से रहित, सदैव मंगलमय तथा किंकर देवों के दण्डों से रक्षित हैं । लिपे-पुते होने के कारण अत्यन्त प्रशस्त हैं । उनमें गोशीर्ष एवं लाल चन्दन के हाथे लगे हुए हैं जिनमें पांचों उंगलियां उछरी हैं। उनमें मंगलसूचक चन्दन-घट स्थापित हैं। उनके प्रतिद्वार प्रदेशों में चन्दन-कलश के तोरण शोभायमान हो रहे हैं। જેઠાની રચનાથી યુકત છે. તેમાં અડતાલીસ વનમાલાઓ બનેલી હોય છે. દુષ્ટજનથી કરાતા ઉપદ્રવોથી રહિત છે. સદૈવ મંગલમય તથા કિ કર દેના ડેથી સુરક્ષિત છે. લિંપેલ ઘૂંપેલ હોવાના કારણે અત્યન્ત પ્રશસ્ત છે. તેમાં ગેરેચન અને લાલ ચન્દનના થાપા પડેલા હોય છે કે જેમાં પાંચે આંગળીચેના ભાગ ઉપસી આવેલા દેખાય છે. તેમા મંગલ સૂચક ચન્દન ઘટ સ્થાપિત હેય છે, તેમના પ્રતિકાર દેશોમાં ચન્દન કળશના તરણુ શોભાયમાન બની Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे " शोभमानानि तोरणानि प्रतिद्वार देशभागे येषु तानि चन्दनघटसुकृत तोरणप्रतिद्वार देश भागानि, एवमेव ' आसत्तोसत्तविउलबट्टवग्धारियमल्लदामकलावा' आसक्तोत्सिक्तविपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि, आ - अवाङ् अधस्तात् भूमौ सक्तः आसक्तः, भूमौ संलग्नः, ऊर्ध्व सक्तः सम्बद्धः, उल्लोचतले उपरि संसक्त इत्यर्थः, विपुल:- विस्तीर्णः, वृतः वर्तुलाकारः, व्याधारितः - प्रलम्बितो माल्यदामकलापः प्रसूनस्रक् समूहो येषु तानि आराक्तोत्सिक्तविपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि, तथा 'पंचवण्णसरसमुर हिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिया' पञ्चवर्णेन सुरभिणा सुगन्धेन, एकेन - क्षिप्तेन पुप्पपुञ्जरवरूपेण उपचारेण विन्यासेन कलितानि युक्तानि इव इति पञ्चवर्णसुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितानि, तथा 'कालागुरुपवरकुन्दुरुतुरुक्क ध्रुव मघमघंत गंधुद्धृयाभिरामा' कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्क तुरुष्क धूपमघमत्रायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि तत्र कालागुरुः प्रसिद्धो गन्धद्रव्यविशेषः प्रवरः श्रेष्ठः कुन्दुरुष्क :- चीडा, तुरुप्के - सिल्हके, तेषां धूपस्य मघमायमानेन गन्धेन उद्भूतेन इतस्ततश्चतुर्दिक्षु प्रसनेन, अभिरामाणि कमनीयानि, इति कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्क धूपमघमघायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि, 'सुगंधवरगंधिया' सुगन्धवरगन्धिकानि - शोभना गन्धाः येषां ते सुगन्धास्ते च ते वरगन्धाश्च-वासाः इति सुगन्धवरगन्धास्तेषां गन्धोऽस्ति एषु इति सुगन्धवरगन्धिकानि, अतएव गंधवट्ठभूया' गन्धिवर्तिभूतानि, सौरभ्यातिशयेन गन्धद्रव्य गुटका सानि इति भावः, तथा - ' अच्छरगणसंघसंविकिन्ना' अप्सरोगणसङ्घसंविकीर्णानि अप्सरसो गणानां संवेन-समूहेन, सम्यक्तया विकीर्णानि - व्यातानि इत्यप्सरोगणसङ्घसं विकीर्णानि, 'दिव्वतुडियस संपणाइया' दिव्यत्रुटित शब्दसंप्रणादितानि दिव्यानाम् अपूर्वाणाम् त्रुटितानाम् वीणा वेणुमृदङ्गादिवाद्यविशेषाणां शब्दैः कलकलध्वनिभिः संप्रणादितानि सम्यक्तया श्रोतृजनमनोहारितया प्रकर्पेण सततं नादितानि - शब्दायितानि 'पडागमालाउलाभिरामा' पताकामालाकुलाभिरामाणि पताकायां सम्बद्धानि पताकारूपाणि वा यानि मालाकुलानि तैरभिरामाणि रमणीयानि 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नमयानि - सर्वात्मना ऊपर से नीचे तक लटकती हुई, विस्तीर्ण और गोलाकार मालाओं के समूह सुशोभित होते हैं । पाँच वर्गों के सरस एवं सुगंधयुक्त पुष्पों के समूह के उपचार से युक्त हैं । इन स्थानों में बहुसंख्यक वान - व्यन्तर देव निवास करते हैं । 1 ८०० રહે છે ઊપરથી નીચે સુધી લટકતી વસ્તીણુ અને ગેળાકાર માળાઓનાં સમૂહથી સુશોભિત હેાય છે. પાંચ રંગના સરસ તેમજ સુગંધયુકત પુષ્પાના સમૂહ વિખરાયેલા હેાય છે. આ સ્થાનેામાં વાન−તર ધ્રુવ નિવાસ કરે છે. Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रमेयबोधिनी टीका डि. पद २सू२१ वानव्यन्तरदेवानां स्थानानि - कास्यैन, न तु एकभागेन रत्नमयानि समस्तरत्नमयानि इत्यर्थः, अच्छानि स्फटिकादतिनिर्मलानि, 'सम्हा' श्लक्ष्णानि - चिकणपुद्गल स्कन्धविनिर्मिता 'लण्हानि' मसृणानि, अत्यन्त कोमलानि, मटणवाचको देशीयो लण्हः शब्दः, 'घट्टा' घृष्टानि - पापाणादि मूर्तिवत् तीक्ष्णशाणादिना वृष्टानीव 'महानि' मृष्टानि, कोमलशान प्रस्तारप्रतिमेव प्रक्षितानि, अत एव 'नीरया' नीरजांसि - स्वाभाविक रजोराहित्येन 'निम्मला' निर्मलानि अतिस्वच्छानि आगन्तुकमलवर्जितत्वात् 'निष्पंका' निष्पङ्कानि - पङ्करहितानि निष्कलङ्कानि इत्यर्थ: 'निक्कंकडच्छाया' निष्कङ्कटच्छायानि निष्कङ्कटाः कवचरहिता, आवरणवर्जिता इत्यर्थः, छाया कान्तिर्येषां तानि निकटच्छायानि निरावरणकान्तियुक्तानि - ८०१ 'अच्छा' " 'सप्पा' सप्रभाणि, स्वाभाविकतया ग्रमायुक्तानि 'सस्सिरिया' सश्रीकाणिश्रिया - लक्ष्म्या शोभया सहितानि युक्तानि इति सश्रीकाणि, समरीइया । 'समरीचिकानि - मरीचिभिः किरणैः सहितानि वहिःप्रसृतकिरणसमू हानि 'सउज्जोया' सोद्योतानि बाह्यवस्तुसमुदायप्रवशकप्रकाशयुक्तानि - 'पासाइया' प्रसादीयानि - प्रसादाय आनन्दाय हितानि प्रासादीयानि, स्वान्ता- नन्दसन्दोहजनकानि इत्यर्थः प्रासादिकानि वा 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयानि - परम रमणीयतया दर्शनयोग्यानि 'अभिरूपा' अभिरूपाणि, अत्यन्तकमनीयानि, 'पडिरुवा' प्रतिरूपाणि - अत्यन्त - सुन्दराणि प्रतिक्षण नव नव रूपसम्पन्नानि सन्ति इत्यर्थः ' एत्थ णं' अत्र खल- उपर्युक्तस्थलेषु ' वाणमंतराणं देवाणं' वानव्यन्तराणां देवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि - स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि सन्ति, 'तिसृ विलोयस्स असंखेज्जइभागे' त्रिप्वपि स्वस्थानोपपातसमुद्घातरूपेषु त्रिष्वपि स्थानेषु विषये लोकस्य असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः, 'तत्थ णं बहवे वाणमंतरा देवा परिवसंति' तत्र खलु - उपर्युक्तस्थानेपु, बहवो वानव्यन्तरा देवाः परिवसन्ति, 'तं जहा ' तद्यथा 'पिसाया' पिशाचाः १, 'भूया' भूताः २, 'जक्खा ' यक्षाः ः ३, 'रक्खसा' राक्षसा : ४, 'किनारा' किन्नराः ५, 'किंपुरिसा' किम्पुरुपाः, ६, 'भुयगवइणो' भुजगपतयः, 'महाकाया' महाकायाः महोरगाः ७ वे वा - व्यन्तर देव इस प्रकार हैं- ( १ ) पिशाच (२) भूत (३) यक्ष (४) राक्षश (५) किन्नर (६) किम्पुरुष, (७) भुजगपति महाकाय महोरग और (८) गन्धर्व । ये देव अत्यन्त कुशल गन्धर्व जाति के वानव्यन्तर देवा अझरना छे - ( १ ) पिशाय (२) लूत (४) यक्ष (४) राक्षस (4) छिन्नर (६) भ्यु३५ (७) सुभगयति महाक्षय भोरंग अने (૮) ગન્ધ†. આ દેવા અત્યન્ત કુશળ ગન્ધવ જાતિના દેવાના ગીતેામાં અનુ प्र० १०१ Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०२ प्रशापनासूत्रे 'गंधव्वगणा' गन्धर्वगणाश्च-गन्धर्वसमूहाः, किंविशिष्टास्ते इत्याह-'निउणगंधव्वगीरइणो' निपुणगन्धर्वगीतरतयः, निपुणानाम्-अत्यन्त कौशलयुक्तानाम्, गन्धर्वाणाम् गन्धर्वजातीय देवानाम् यद् गीतं-गानं, तत्र रति रनुरागो येषां ते निपुणगन्धर्वगीतरतयः, एते च व्यन्तराणां मूलभेदा अष्टौ वर्तन्ते, अथाऽवान्तरभेदान् अष्टौ प्रदर्शयितुमाह-'अणवन्निय-पणवन्निय इसिवाइय भूयवाइय कंदिय महाकंदियाय' अणपणिक, १, पणपन्निक २, ऋषिवादित ३, भूतवादित ४, स्कन्दिक ५, महास्कन्दिकाश्च ६, 'कुहंडपयंगदेवा' कूप्माण्ड पतङ्गदेवाः ८, एते पोडशा पि व्यन्तरदेवाः कथं भूता इत्याह-'चंचलचलचक्लचित्तकीलणदवप्पिया' चञ्चलचलचपलचित्तक्रीडनद्रवप्रियाः, चञ्चला-अव्यवस्थितचेतसः, तथा चलचपलम्-अतिशयचपलं चित्ते क्रीडनं रमणम्, द्रवः परिहासश्च प्रियो येषां ते चञ्चलचलचपलचित्तक्रीडनद्रवप्रियाः, तथा 'गहिरहसियगीयणचणरई' गम्भीरहसितगीतनर्तनरतयः, गम्भीरेषु हसितगीतनर्तनेषु रतिर्येषां ते गम्भीर हसितगीतनर्तनरतयः, विलासप्रिया इत्यर्थ तथा 'वणमाला मेलमउडकुंडलसच्छंदविउब्धियाभरणचारुभूसणधरा' वनमालापीडमुकुटकुण्डलस्वच्छन्दविकुर्विताभरणचारुभूसणधराःवनमाला रूपैः-आमेलमुकुटकुण्डलैः, स्वच्छन्दविकुर्विताभरणैश्च-यथेच्छवैक्रियलब्धिनिष्पादितालङ्करणैरित्यर्थः, चारुभूषणम् मण्डनम् धरन्तीति वनमालापीडमुदेवों के गीतों में अनुरागी होते हैं। ये व्यन्तर देवों के आठ मूल भेद हैं । अब इनके अवान्तर भेद दिखलाने के लिए कहते हैं-(१) अणपर्णिक (२) पणपर्णिक (३) ऋषिवादित (४) भृतवादित (५) स्कन्दिक (६) महास्कन्दिक (७) कूष्माण्ड और (८) पतंगदेव । ये सोलह प्रकार के व्यन्तर देव किस प्रकार के हैं ? यह प्ररूपण करते हैं-ये वानव्यन्तर देव चंचल अर्थात् अव्यवस्थित चित्त वाले तथा अतिशय चपल क्रीडा एवं परिहास के प्रेमी होते हैं। गंभीर हास्य, गीत और नृत्य की रुचि वाले होते हैं । वनमाला, कलंगी, मुगुट, कुण्डल तथा यथेष्ट विक्रियालब्धि द्वारा बनाये हुए अलंकारों से विभूषित रहते રાગી હોય છે. આ વ્યન્તર દેવના આઠ મૂળ ભેદ છે. હવે તેમના અવાન્તર लेह हेमावाने भाट ४७ छ:-(१) २४५४ (२) ५४५४ (3) ३षिवाहित (४) भूतवाहित (५) २४६४ (6) म ४ि (७) मा (८) तहेव સેલ જાતના વ્યક્તર દેવ કેવા છે જે તેનું પ્રરૂપણ કરે છે–આ વાન વ્યખ્તર દેવ ચંચલ અર્થાત્ અવ્યવસ્થિત ચિત્તવાળા તથા અતિશય ચપલ ક્રીડા તેમજ પરિહાસના પ્રેમી હોય છે. ગંભીર હાસ્ય, ગીત અને નૃત્યની રૂચિવાળા હોય છે, વનમાળા, કલગી, મુગટ, કુંડળ તથા યથેષ્ટ વિકિયા લબ્ધિ દ્વારા બનાવેલા Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनो टीका द्वि. पद २ सू.२१ वानव्यन्तरदेवानां स्थानानि ०३ 'कुटकुण्डलस्वच्छन्दविकुर्विताभरणचारुभूपणधराः, अत्र आमेलशब्दः आपीडरूपशिरोभूपणवाचको बोध्यः तथा 'सब्बोउयसुरभिकुसुमसुरइयपलंबसोहंतकंतविहसंतचित्तवणमालरइयवच्छा' सर्वतुकसुरभिकुसुमसुरचितप्रलम्बशोभमानकान्तविकसच्चित्रवनमालारचितवक्षसः, सर्वतुकैः सर्वऋतुभाविभिः सुरभिकुसुमैः सुगन्धिपुष्पैः मुरचिता-सम्यक् सम्पादिता, प्रलम्बा-लम्बायमाना, शोभमाना, कान्ता-कमनीया, विकसन्ती-प्रफुल्लत्वं प्राप्नुवती. मलानिरहित पुष्पमयीत्यर्थः, चित्रा- नानाप्रकारिका वनमाला रचिता-स्थापिता, वक्षसि-उर:स्थले यैस्ते सर्वर्तुकसुरभिकुसुमसुरचित प्रलम्व शोभमान कान्तविकसच्चित्रवनमालारचितवक्षसः 'कामकामा' कामकामाः, कामेन स्वेच्छानुसारं कामो विषय सेवनं येषां ते कामकामाः, यथेच्छकामा इत्यर्थः, कामगमा वा काम-स्वेच्छया गमो येषां ते कामगमाः स्वेच्छाचारिण इति तदर्थः, 'कामरूबदेहधारी' कामरूपदेहधारिणः, काम-स्वेच्छानुसारं, रूपं येषां ते कामरूपास्ते च ते देहाश्चेति कामरूपदेहास्तान धरन्तीत्येवं शीला इति कामरूपदेहधारिणः, स्वच्छन्दवैक्रियविविधरूपधारिण इत्याशयः, तथा 'णाणाविहवण्णरागवरवत्थललतचित्तचिल्ललगनियंसणा' नानाविधवर्णरागवरवस्त्रचित्रचिल्ललगनिवसनाः, नानाविधैः-विविधप्रकारकैः, वर्णैः रागो रक्तता येषां तानि नानाविधवर्णरागाणि वराणि-श्रेष्ठानि चित्राणि-विविधानि आश्चर्यकारकाणि वा चिल्ललगानि भासमानानि वस्त्राणि, निवसनं-परिहैं। यहां 'आमेल' शब्द 'आपीड' अर्थात् एक प्रकार के शिर के आभूषण का वाचक है, जिसे बोल चाल की भाषा में कलगी या कलंगी कहते हैं। उनके वक्षस्थल पर समस्त ऋतुओं के सुरांधित पुष्पों द्वारा सुरक्षित, लम्बी, शोभायमान कमनीय, खिलती हुई और विचित्र वनमाला होती है। वे यथेच्छ विषय सेवन करते हैं, यथेच्छ गमन करते हैं, और इच्छानुसार बनाये हुए रूप वाले देह के धारक होते हैं । अर्थात् विक्रिया लब्धि का प्रयोग करके जैसा चाहते हैं, वैसा ही रूप बना लेते हैं। वे जिन वस्त्रों का परिधान करते हैं वे અલંકારથી વિભૂષિત રહે છે. અહીં “આમેલ, શબ્દ આપીડ, અર્થાત્ એક જાતના માથાના આભૂષણને વાચક છે. જેને બોલચાલની ભાષામાં કલગી કે કલંગી કહે છે. તેમના વક્ષસ્થળ પર સમસ્ત ઋતુઓના સુગન્ધિત પુપો દ્વારા સુરચિત, લાંબી શોભાયમાન, કમનીય, ખિલતી અને વિચિત્ર વનમાળા હોય છે. તેઓ યથેચ્છ વિષય સેવન કરે છે યથેચ્છગમન કરે છે. અને ઈચ્છાનું સાર રચેલા રૂપવાળા દેહને ધારણ કરે છે. અર્થાત્ વિકિયા લબ્ધિના પ્રયોગ કરીને જેવાં જ ચાહે છે તેવાં જ રૂપ બનાવે છે. તેઓ જે વસ્ત્રો પહેરે છે Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र धानं च येषां ते नानाविधवर्णरागवरवस्त्रचित्रचिल्ललगनिवसनाः, तत्र चिल्ललग शब्दो भासमानार्थको देशीयो वर्तते, तथा-'विविहदेसिनेवत्थगहियवेसा' विविधदेशीय नेपथ्यगृहीतवेपाः, विविधै- नानाप्रकारकैः देशीयनेपथ्यैः, गृहीत:स्वीकृतः, वेपो यैस्ते विविध देशीय नेपथ्यगृहीतवेपाः, तथा 'पमुइयकंदप्पकलहकेलिकोलाहलप्पिया' प्रमुदितकन्दर्पकलहकेलिकोलाहलप्रियाः, प्रमुदिताश्च-स्वान्तात्यन्तानन्दास्ते कन्दर्पकलहकेलिकोलाहलप्रियाश्चेति प्रमुदितकन्दर्पकलहकेलिकोलाहलप्रियाः, तत्र कन्दर्पः-मदनोदीपकं वचनं हावभावादि चेष्टा च कलह:प्रणयकलहरूपः कृत्रिमकोपः केलिः परिहासः, कोलाहल:-कलकलरवः ते प्रिया येषां ते कन्दर्पकलहकेलिकोलाहलप्रियाः, 'हासवोल बहुला' हासबोलबहुलाः, हासवोलौ बहुलो-अतिप्रचुरौ येषां ते हासबोलबहुलाः, तत्र बोल:-कोलाहलरूपोबोध्यः, तथा 'असिमुद्गरसत्ति कुंतहत्या' असिमुद्गरशक्तिकुन्तहस्ता:-असिमुंद्गरशक्तिकुन्ता हस्ते येषां ते असिमुद्गरशक्तिकुन्तहस्ताः, तत्र-असिःखगकृपाणादिः, मुद्गरः- प्रसिद्धः, शक्तिः-आयुधविशेषः, कुन्त:-भल्लका, वक्राशयुक्तायुधविशेपस्तेपा द्वन्द्वसमासानन्तरं हस्तपदेन सह बहुव्रीहिः कर्तव्यः, तथा 'अणेगमणिरयण विविहनिजुत्तविचित्तचिंधगया' अनेकमणिरत्नविविधनियुविविध रंगों वाले, श्रेष्ठ, चित्र विचित्र और चमकते हुए होते हैं । यहां 'चिल्ललग' शब्द देशीय है जिसका अर्थ है-'भासमान' उनकी वेष भूषा विविध देशों की होती है । वे सदा प्रसन्न रहते हैं तथा कन्दर्प, कलह, केलि एवं कोलाहल के प्रेमी होते हैं। यहां कन्दर्प का अर्थ कामोत्तेजनका वचन तथा हाव-भाव चेष्टा समझना चाहिए । कलह का अभिप्राय है प्रणय-कलह या बनावटी कोप । केलि अर्थात् हास्य विनोद तथा कोलाहल अर्थात् कलकलरल । उनमें हास्य और कोलाहल की प्रचुरता होती है । उनके हाथों में असि (खड्ग, कृपाण आदि) मुदगर, शक्ति नामक शस्त्र और भाला रहता है। वे अनेक प्रकार તે વિવિધ રંગવાળા, શ્રેષ્ઠ, ચિત્ર વિચિત્ર અને ચમકદાર હોય છે. અહીં* ચિલ્લલગ શબ્દ દેશી છે. જેને અર્થ છે. ભાસમાન તેમની વેષભૂષા વિવિધ દેશની હોય છે. તેઓ સદા પ્રસન્ન રહે છે. તથા કન્દપ, કલહ, કેલિ તેમજ કેલાહલના પ્રેમી હોય છે. અહી કન્દપનો અર્થ છે કામેત્તેજક વચન તથા હાવભાવ ચેષ્ટા વિગેરે કલહનો અભિપ્રાય છે પ્રેમ કલહ અગર બનાવટી કોષ. ઢિ અર્થાત્ હાસ્ય વિનેદ તથા કોલાહલ અર્થાત કલ કલ શબ્દ. તેઓમાં હાસ્ય અને કેલાહલની પ્રચુરતા હોય છે, તેમના હાથમાં અસિ, (બડૂગ પણ આદિ) મુદુગર, શક્તિ નામનું શસ્ત્ર અને માળા હોય છે. તેઓ અનેક પ્રકારના Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टोका द्वि. पद२ सू.२१ वानप्यन्तरदेवानां स्थानानि तविचित्रचिह्नगताः, अनेके मणयश्चन्द्रकान्ताइयः, रत्नानि कर्केतनादीनि अनेकैविविधैः मणिरत्नैः, विविधम्-अनेकप्रकारकं नियुक्तानि, विचित्राणि नानाप्रकारकाणि चिह्नानि गतानि स्थितानि येषां ते अनेक मणिरत्नविविधनियुक्तविचित्रचिह्नगताः, 'महड्डिया' महद्धिकाः, 'महज्जुइया' महायुतिकाः, 'महायसा' महायशसः' 'महावला' महाबलाः, 'महानुभागा' महानुभागाः, ‘महासोक्खा' महासौख्याः, 'हारविराइयवच्छा' हारविराजितवक्षसः, हारेण मुक्ताहारादिना विशेषेण राजितं-भूषितं देदीप्यमानं वा वक्षः-उरः स्थलं येषां ते हारविराजितवक्षसः, 'कडयतुडियथंभियभुया' कटकत्रुटितस्तम्मितचुनाः, कटकेन वलयरूपकरभूपणेन, त्रुटितेन वाहुभूषणेन च स्तम्भिलौ प्रतिवद्धौ भुजौ येपां ते कटकत्रुटित. स्तम्भितभुजाः, 'अंगयकुंडलमट्टगंडयलकन्नपीढधारी' अङ्गदण्डकुलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणः, अगदानि - वाहुमूला भरणविशेषरूपाणि कुण्डले कर्णभूपणविशेषरूपे तथा मृण्टे गण्डस्तले कपोलपाली यैस्तानि मृष्टगण्डस्तलानि तथाविधानि कर्णपीठानि - कर्णाभरणविशेषरूपाणि धारयन्तीत्येवं शीला. अगदकुण्डलमृष्टगण्डस्तल कर्णपीठधारिणः, तथा विचित्तहत्थाभरगा' विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्राणि नानाप्ररकाणि हस्ताभरणानि करभूपणानि, येषां ते विचित्रहस्ताभरणाः, तथैव 'विचित्तमालामउलिमउडा' विचित्रमालामौलिमुकुटाः, विचित्रा नानावर्णाः, माला-पुष्पस्स्रक मोलौ-शिरसि मुकुर्ट के चन्द्रकान्त आदि मणियों तथा कर्केतन आदि रत्नों के विविध प्रकार के बने हुए चिह्नों से युक होते हैं । महान् ऋद्धि के धारक, महान् धुतिमान् , महान् यशस्वी, महान् बलशाली, महाप्रभावोपेत और महान् सुख से युक्त होते हैं। उनका वक्षस्थल मोतियों आदि हार से सुशोभित होता है । उनकी भुजाएं कडों से तथा त्रुटित नामक बाहु-भूषण से स्तब्ध रहती हैं । अंगद, कुंडल तथा गण्डस्थल पर रगडने वाले कर्णपीठ नारक आभूषण के धारक होते हैं। उनके हाथों में अद्भुत आभरण होते हैं । उनके मस्तक पर विचित्र माला ચન્દ્રકાન્ત આદિ મણિ તથા કકેતન આદિ રત્નના વિવિધ પ્રકારના બનેલા ચિહ્નોથી યુક્ત હોય છે. મહાન રૂદ્ધિના ધારક મહાન ઘુતિમાન મહાન યશસ્વી મહાન બળશાલી, મહાપ્રભાવપેત અને મહાન સુખથી યુક્ત હોય છે. તેમના વક્ષસ્થલ મેતિ આદિના હારથી સુશોભિત હોય છે. તેમની ભુજાઓ કડા તથા ત્રુટિત નામના બાહુ ભૂષણથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ કુડલ તથા ગંડસ્થળને સ્પર્શતા કર્ણ પીઠ નામના આભૂષણના ધારક હોય છે. તેમના હાથમાં અદ્દભૂત આભરણુ હોય છે. તેમના મસ્તક પર વિચિત્ર માળા અને Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र च येषां ते विचित्रमालामौलिमुकुटा, लिचित्रमालामौलयो वा, विचित्रा माला. मौलौ मस्तके येषां ते तथाविधा इति तदर्थः, 'कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया' कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिताः, कल्याणक-कल्याणकारि, प्रवरं-श्रेष्ठ, वस्त्रं परिहितं यैस्ते कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिताः तथा 'कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा' कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधराः-कल्याणकं-कल्याणजनकं, प्रवरं श्रेष्ठ, माल्यं पुष्पस्रनम्, अनुलेपनश्च धरन्तीतिकल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधराः, 'भासुरवोंदी' -भास्वरवोन्दयः, भास्वराः-देदीप्यमानाः, वोन्दयः-शरीराणि येषां ते भास्वखोदन्यः, 'पलंववणमालधरा' प्रलम्बवनमालाधराः प्रलम्बा वनमाला धरन्तीतिप्रलम्बवनमालाधराः सन्तः, 'दिव्वेणं वण्णेणं' दिव्येन-अपूर्वेण, वर्णेन-रूपेण 'दिव्वेणं गंधेणं' दिव्येन गन्धेन 'दिव्वेणं फासेणं' दिव्येन स्पर्शन, 'दिन्वेणं संघयणेणं' दिव्येन संहननेन-अस्थिरचनाविशेषेण संहननेनेवेत्यर्थः न तु साक्षात् देवानां संहननासंभवात् 'दिव्वेणं संठाणेणं' दिव्येन. संस्थानेन-शरीराकृतिरचनाविशेषेण, 'दिवाए इड्डीए' दिव्यया ऋद्धया-विमानाभरणादि सम्पत्त्या, 'दिवाए जुइए' दिव्यया द्युत्या, 'दिव्वाए-पभाए' दिव्यया प्रभयानगरावासगतया 'दिव्याए छायाए' दिव्यया छायया-कान्त्या समुदायशोभया 'दिव्याए अच्चीए' दिव्येन अर्चिपा, शरीरवर्तिमणिरत्नादितेजसा, 'दिव्वेणं तेएणं' दिव्येन तेजसा-शरीरप्रभवेण, दिव्वाए लेसाए' दिव्यया लेश्यया और मुकुट होता है । वे कल्याणकारी और श्रेष्ठ वस्त्रों का परिधान करते हैं । कल्याणकर तथा उत्तम माला और अनुलेपन के धारक होते हैं। उनका शरीर देदीप्यमान होता है। वे लम्बी लटकती हुई वनमाला को धारण करते हैं । अपने दिव्य-अपूर्व वर्ग से, दिव्य गंध से, दिव्य स्पर्श से, दिव्य संहनन से, दिव्य संस्थान से, दिव्य ऋद्धि से, दिव्य युति से, दिव्य नगरावास संबंधो प्रभा से, दिव्य कान्ति से, शरीर पर धारण किए हुए मणि-रत्न आदि के दिव्य तेज से, दिव्य शारीरिक तेज से और दिव्य लेश्या अर्थात् शरीरिक સુગટ હેાય છે. તેઓ કલ્યાણકારી અને શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. કલ્યાણ કર તથા ઉત્તમ માળા અને અનુલપનના ધારક હોય છે. તેમના શરીર દેદી માન હોય છે. તેઓ લાંબી લટકતી વનમાલા ધારણ કરે છે. પિતાના દિવ્ય અપૂર્વ વર્ણથી દિવ્ય ગંધથી, દિવ્ય સ્પર્શથી. દિવ્ય સંહનનથી. દિવ્ય સંસ્થાનથી દિવ્ય રૂદ્ધિથી દિવ્ય દૃતિથી. દિવ્ય નગરાવાસ સમ્બન્ધી પ્રભાથી, દિવ્ય કાતિથી શરીર પર ધારણ કરેલ મણિરત્ન આદિના દિવ્ય તેજથી દિવ્ય શારીરિક તેજથી અને દિવ્ય લેશ્યા અર્થાત્ શારીરિક સુન્દરતાથી દશે દિશાઓને પ્રકાશિત કરતા Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०७ प्रमेयबोधिनी टीका डि. पद २ सू.२१ वानव्यन्तरदेवानां स्थानानि शरीरवर्णसुन्दरता 'दस दिसाओ' दशदिशः, 'उज्जोवेमाणा' उदद्योतयन्तः - प्रकाशयन्तः, 'पभासेमाणा' प्रभासयन्तः - शोभयन्तः, 'तेणं तत्थ' ते खलुपूर्वोक्ताः- वानव्यन्तराः, तत्र - उपर्युक्त स्वस्थानेषु 'साणं साणं' स्वेषां स्वेपाम् - आत्मीयात्मीयानां 'असंखेज्जभौमेज्जन गरावाससयसहरसाणं' असंख्येयभौमेयनगरावासशतसहस्राणाम् ' साणं साणं' स्वासां स्वासाम् ' सामाणियसाहस्सीणं' सामानिकसाहस्रीणाम्, 'साणं साणं' स्वेषां स्वेपाम् ' अणीयाणं' अनीकानाम् सैन्यानाम् ' साणं साणं' स्वेषां स्वेपाम् 'अणिीयाहिवईणं' अनीकाधिपतीनाम् 'साणं साणं' स्वासां स्वासाम् ' आयरक्खदेव साहस्सीणं' आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् 'अन्ने सिंचवहूणं' अन्येषाञ्च बहूनाम् ' वाणमंतराणं' वानव्यन्तराणां देवाणय' देवानाञ्च, 'देवीणय' देवीनाच 'आहेवच्च' आधिपत्यम्, अधिपतेः कर्म आधिपत्यम् - रक्षणम् 'पोरेवच्च' पौरपत्यम, पुरपतेः कर्म पौरपत्यम्, समेषामात्मीयानामग्र नेतृत्वम्, भरणपोषणकर्तृत्वम्, 'महत्तरगत' महत्तरकत्वम्, महत्तरत्वमित्यर्थः, ‘आणाईसर से णावच्च' आज्ञेश्वर से नापत्यम्, आज्ञया ईश्वरः आज्ञेश्वरः, सेनायाः पतिः सेनापतिः, आज्ञेश्वरश्चासौ सेनापतिश्चेति आज्ञेश्वरसेनापतिस्तस्य कर्म आज़ेश्वर सेनापत्यम्, स्वस्व सैन्यम्प्रति अपूर्वमाज्ञाप्रधानत्वमित्य र्थः, 'कारेमाणा' कारयन्तः, अन्यैर्नियुक्तकर्मचारिवर्गैः सम्पादयन्तः ' पालेमाणा' पालयन्तः, स्वयमेव संरक्षन्तः, 'महयाहय नट्टगीयवाइसतंतीतलता-ल सुन्दरता से दशों दिशाओं को प्रकाशित करते हुए, शोभित करते हुए वे वान - व्यन्तर देव उपर्युक्त स्थानों हैं, अपने-अपने लाखों भौमेय नगरावासों का, अपने-अपने हजारों सामानिक देवों का, अपनी-अपनी अग्रमहिषियों का, अपनी-अपनी परिषदों का, अपने - अपने अनीकों का अपने-अपने अनीकाधिपतियों का, अपने-अपने सहस्रों आत्मरक्षक देवों तथा अन्य वहुसंख्यक वान-व्यन्तर देवों एवं देवियों का आधिपत्य, अग्रेसरत्व, स्वामित्व, पोषकत्व, महत्तरत्व आज्ञा के द्वारा ईश्वरत्व तथा सेनापतित्व करवाते हुए, स्वयं उनका संरक्षण करते हुए, निरन्तर होने वाले नाटय, गीत, कुशल वादक શેભિત કરતા તે વાનભ્યન્તર દેવ ઉપર્યુક્ત સ્થાનામાં, પોતપોતાના લાખા ભૌમેય નગરાવાસેાના, પોતપેાતાના હજારા સામાનિક દેવાના, પોતપાતાની અગ્ર મહિષિચેાના, પોતપેાતાની પરિષદના, પોતપાની અનીકાના, પોતપેાતાના અની કાધિપતિયાના, પોતપાતાના હારે આત્મરક્ષક દેવેશના તથા અન્ય મહુસ ખ્યક વાનભ્યન્તર દેવા તેમજ દૈવિયેના આધિપત્ય, અગ્રેસરત્વ, સ્વામિત્વ પેષકત્વ, મહત્તરત્વ, આજ્ઞા દ્વારા ઇશ્વરત્વ તથા સેનાપતિત્વ કરાવતા, સ્વયં તેમનુ Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०८ - प्रक्षापनासूचे तुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं' महताऽतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितर वेण, महता-विशालेन रवेण इत्यग्रेणान्वयः, कीदृशेन ते नेत्याह-अहतानि अव्याहतानि आख्यानक प्रतिवद्धानि वा सततानुवन्धीनि यानि नाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितानि यश्च घनमृदङ्गः पटुना पुरुषेण प्रवादितस्तेषां रवेण शव्देनेत्यर्थः, तत्र नाटयं-नृत्यम् नर्त नमित्यर्थः, गीतगानम्, तन्त्री-वीणा, तलौ करतलौ, ताल:-कंसिया 'झारि' इति भाषा प्रसिद्धः, त्रुटितानि वाद्यविशेषरूपाणि, घनमृदङ्गः-धनाधनसमानध्वनिः, 'दिव्वाई' दिव्यान्, दिविभवान् दिव्यान्-अपूर्वान् इत्यर्थः, 'भोगभोगाई' भोगभोगान्, भोगाः भोगाः भोगभोगाः तान् शब्दरसरूपगन्धस्पर्शस्रक्चन्दनवनिताविलासधनपरिवारादि सम्पत्तिकामभोगान् इत्यर्थः, 'भुंजमाणा' भुञ्जानाः अनुभवन्तः, 'विहरंति-आसते इत्यर्थः ॥सू० २१॥ .. पिशाचादिव्यन्तरस्थानादि वक्तव्यताप्रस्तावः- मूलम्-कहि णं भंते ! पिलायाणं देवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! पिलाया देवा परिवसंति ? गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए रयणामयस्स कंडस्स जोयणसहस्स बाहल्लस्स उवरिं एगं जोयणसयं ओगाहित्ता, हेट्रा चेगं जोयणसयं बजित्ता मज्झे असु जोयणलएसु, एत्थ णं पिलायाणं देवाणं तिरियमसंखेजा भोमेजनगरावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खाय, तेणं भोमेज्जनगरा बाहिं वट्टा जहा ओहिओ भवणवण्णओ तहा भाणियव्यो जाव पडिरूवा, एत्थ पिसायाणं देवाणं एज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, तिसु वि लोगस्त असंखेज्जइभागे, तत्थ बहवे पिसाया देवा द्वारा बजाए हुए वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि वाद्यों की ध्वनि के साथ दिव्यादि मोग-उपभोगों को अर्थात् शब्द, रस, रूप, गंध, स्पर्श, माला, चन्दन, वनिताविलास, धन, परिवार, सम्पत्ति आदि रूप कामभोगों को भोगते हुए रहते हैं ॥२१॥ સંરક્ષણ કરતાં કરતા નિરન્તર થનારા નાટ્ય, ગીત, કુશલ વગાડનારાઓથી વગાડેલ વીણ તલ, તાલ, ગુટત, મૃદ ગ આદિ વાદ્યોના અવાજના શ્રવણ સાથે દિવ્ય ભેગ ઉપભેગેને ભોગવતા થકા રહે છે. તે ૨૧ છે Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू. २२ पिशाचदेवानां स्थानानि ८०९ . परिवसंति, महिड्डिया जहा ओहिया जाव विहरंति, काल महाकाला इत्थ दुवे पिसाविंदा पिसायरायाणो परिवसंति. महिडिया महज्जुइया जाव विहरंति, कहि णं भंते ! दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवानं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! दाहिणिल्ला पिसाया देवा परिवर्तति ? गोयमा ! जंबूदीवे दीवे मंदरस्स व्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभा पुढवीए रयणा. मयस्स कंडस्ल जोयणसहस्सबाहल्लस्स उवरिं एगं जोयणसयं ओगाहिता हट्टा चेगं जोयणसयं दजित्ता मज्झे अट्टसु जोयणसएसु एत्थ गं दाहिजिल्लाणं पिसायाणं देवाणं तिरियमसंखेज्जा भोमेज्जनगरावाससहस्सा भवतीति मक्खायं, ते णं भवणा जहा ओहिओ भवणवण्णओ तहा भाणियव्वो जाव पडिरूवा, एत्थ णं दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे दाहिणिल्ला पिसाया देवा परिवसंति, महिड्डिया जहा ओहिया जाव विहरंति, काले एत्थ पिलायिंदे पिसायराया परिवस, महिडिए जाब पभासेमाणे, से णं तत्थ तिरियमसंखेज्जाणं भोज्जाणं भोमेज नयरावासस्यसहस्साणं चउन्हं सामाणियसाहस्सीणं चउण्ह य अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं, तिवहं परिमाणं सत्तण्हं अणियाणं सतह अणियाहि वईणं सोलसहं आयरक्खदेवसाहस्सीणं, अन्नेसिं च बहूणं दाहिणिल्लाणं वाणमंतराणं देवाण य देवीण य आहेवच्चं जाव विहरइ, उत्तरिहाणं पुच्छा, गोयमा ! जहेव दाहिलाण वसव्वया तहेव उत्तरिल्लापि, नवरं मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं महाकाले, एत्थ पिसायिंदे पिसायराया परिवसइ, जाव विहरड़, एवं जहा पिसायाणं तहा भूयापि, जाव गंधव्वाणं, नवरं इंदेसु णाणतं प्र० १०२ Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमापनास भाणियव्वं इमेण विहिणा भूयाणं सुरूव पडिरूवा, जक्खाणं पुन्नभद्दमाणिभद्दा, रक्खसाण भीम महाभीमा, किन्नराणं किन्नर किंपुरिसा, किंपुरिसाणं सप्पुरिसमहापुरिसा, महोरगाणं अइकायमहाकाया, गंधव्वाणं गीयरइ गीयजसा, जाव विहरइ, काले य महाकाले सुरूव पडिरू व पुन्नभद्दे य । तह चेव माणिभद्दे भीमे य तहा महाभीमे ॥१४१॥ किन्नर लिंपुरिसे खलु सप्पुरिसे खलु तहा महापुरिसे। अइकाय महाकाए गीयरई चेव गीयजसे ॥१४२॥ कहि णं भंते ! अणवन्नियाणं देवाणं ठाणा पण्णता ? कहि णं भंते ! अणवन्निया देवा परिवसंति ? गोयमा ! इसीसे रयणप्पभाए पुढवीए रयणामयस्स कंडस्स जोयणसहस्सवाहल्लस्ल उार जाव जोयणसएसु, एत्थ णं अणवनियाणं देवाणं तिरिय मसंखेज्जा णगरावाससहस्सा भवंतीति मक्खाय, ते णं जाव पडिरूवा, एत्थ णं अणवन्नियाणे देवाणं ठाणा, उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, समुग्घाएणं लोयस्त असंखेज्जइआगे, सटाणेणं लोयस्स असं. खेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे अणवष्णिया देवा परिवसंति महिडिया जहा पिसाया जाव विहरंति, सन्निहियसामाणा इत्थ दुवे अणवर्णिणदा अणवन्नियकुमाररायाणो परिवसंति, महिड्डिया, एवं जहा काल सहाकालाणं दोण्हपि दाहिणिल्लाणं उत्तरिल्लाण य भणिया तहा सन्निहिय सामाणाणंपि भाणिययव्वा, संगहणीगाहा-अणवन्नियइसिवाइयसूयवाइया चेव । कंदियमहाकंदिय कोहंडा पयंगए चेव॥१४३॥इमे इंदासंनिहिया सामाणा घायविधाए इसीयइलिवाले। ईसरमहेसरा हवइ सुवच्छे विसाले य ॥१४४॥ हासे हालरई वियसेए य तहा भवे महासेए। पयए य पयंगवई य नेयव्वा आणुपुवीए ॥१४५॥सू० २२॥ Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सु.२२ पिशाचदेवानां स्थानानि छाया-कुत्र खलु भदन्त ! पिशाचानां देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! पिशाचादेवाः परिवसंति ! गौतम ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः रत्नमयस्य काण्डस्य योजनसहस्रवाहल्यस्य उपरि एक योजनशतम् अवगाह्य, अधश्चैक योजनशतं वर्जयिका मध्ये अष्टसु योजनशतेषु, अत्र खलु पिशाचानां देवानां तिर्यग् असंख्येयानि भौमेयनगरावासशतसहस्राण भवन्ति इत्याख्यातम्, तानि खलु भौमेयनगराणि बहिर्वृत्तानि यथा औधिको पिशाच आदि के स्थान की वक्तव्यता शब्दार्थ-(कहि णं अंते ! पिसायाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्यास पिशाच देवों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहिणं भंते ! पिसाथा देवा परिवसंति?) हे भगवन् ! पिशाच देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए) इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (रयणामयस्स कंडस्स जोयणसहस्सबाहल्लस्स) एक हजार योजन मोटाई वाले रत्नमय काण्ड के (उधार एगं जोयणलयं ओगाहित्ता) ऊपर से एक सौ योजन जाकर (हेट्ठा चेनं जोयणसयं वजित्ता) और नीचे एक सौ योजन छोडकर (अज्झे) मध्य में (अहसु जोयणसएसु) आठ सौ योजनों में (एत्य ग) यहां (पिसायाणं देवाणं) पिशाच देवों के (तिरिय) ति (असंखेजा) असंख्यात (भोमेजनगरावाससयसहस्सा) भूगृह के समान लाखों नगरावास (भवंतीति मक्खाय)हैं, ऐसा कहा है। (ते णं) वे (भोमेजनगारा) औमेय नगर (बाहिं वहा) बाहर से - પિશાચ આદિના સ્થાનની વક્તવ્યતા हाथ-(कहि णं भंते । पिसायाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताण ठाणा पण्णता) भगवन् । पर्याप्त मने मर्यात (शाय हेवाना स्थान यां ह्या छ ? (कहिण भंते । पिसाया देवा परिवसंति ?) मगवन् । [५शाय हे। यानिवास २१ (गोयमा ) गौतम । (इमीसे रयणापभाए पुढवीए) २मा २त्नप्रभा थ्वीना (ग्यणमयस्स कंडस्स जोयणसहस्सवाहल्लस्स) से न२ थान मोटापा समय उना (उवरि एगं जोयणसय ओगाहित्ता) ५२ मे सो यौन हटाचेगं जोयणसय वज्जित्ता) मन नाथ सो यातन छोडीने (मझे) मध्यमा जोयणसएस) मा8 से यासतमा (एत्थण) गडी (पिसायाग देवाणं) पिय निरिय) तिच्छा (असंखेज्जा) मन्यात (भोमेज्जनग रावाससयसहम्मा) माय। स२५ो दा नगरावास (भवतीति मक्खाय) हाय छे ओम यु छे. न) तशा (भोमेज्जनगरा) नोभेयनगर (वाहिं चट्टा) महारथी गो१४२ ई Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .८१२ प्रशापासू भवनवर्णकस्तथा भणितव्यो यावत् प्रतिरूपाणि अत्र खलु पिशाचानां देवानां पर्याप्ता पर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिष्वपि लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र बहवः पिशाचाः देवाः परिवसंति, महर्द्धिकाः, यथा औधिकाः यावद विहरन्ति काल महाकाल अत्र द्वौ पिशाचेन्द्रौ पिशाचराजानौ परिवसतः, महर्द्धिको महातिकौ यावद् विहरतः कुत्र खल भदन्त ! दक्षिणात्यानां पिशाचानां देवानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! दाक्षिणात्याः पिशाचाः देवाः परि गोलाकार हैं (जहा ओहिओ भवणवण्णओ तहा भाणियन्वो) जैसा भवनों का समुच्चय वर्णन कहा वैसा इनका भी कह लेना चाहिए । (जाव) यावत् (पडिवा) अतीव सुन्दर हैं । " ( एत्थ णं) यहां (पिसायाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्त और अपर्याप्त पिशाच देवों के (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) कहे हैं (तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे) तीनों अपेक्षाओं से वे लोक के असंख्यातवें भाग में हैं (तत्य) वहां (बहवे ) बहुत (पिसाया देवा) पिशाच देव (परिवसंति) निवास करते हैं (महिड्डिया ) महान ऋद्धि के धारक ( जहा ओहिया) समुच्चय वानव्यन्तरों के वर्गन के समान ( जाव) यावत् (विहरंति) रहते हैं ( कालमहाकाला) काल और महाकाल (इत्थ) . इनमें (दुवे) दो ( पिसाविंदा) पिशाचों के इन्द्र (पिसारायाणो) पिशाचों के राजा ( परिवसंति) रहते हैं (महिड्डिया महज्जुहया (जाव विहति ) महद्धिक, महाद्युतिमान यावत् विचरते हैं । (हिणं ते! दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवानं ठाणा पण्णत्ता ?) (जहा ओहिओ भवण वण्णओ तहा भाणियव्यो) नेवु लवताना समुस्त्रय #ह्युछेतेषु भडी पशु सभल सेवु ले ये (जाव) (पडिरुवा) यावत् अतीव सुन्दर छे. ( एत्य णं) गडी (पिसायाण देवाणं पज्जत्तापज्जत्ता गं) पर्याप्त भने अपपर्याप्त पिशाय देवाना (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) ह्या छे (तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे) त्रणे अपेक्षाओोथी तेथे बोउना असं ज्यातमा लागभां छे. (तत्थ ) त्या ( वहवे ) धणा (रिसाया देवा) पिशाय देव (परिवसंति) निवास पुरे छे (महिडुढिया) भडान् ३द्धिना धा२४ ( जहा ओहिया) समुय्ययवान-व्यन्तरोना 'वर्षाननी समान (जाव) यावत् (विहरंति) रहे छे (कालमहाकाली) उस ने भडाउअस (इत्य) तेयोभा (दुवे) में (पिसायिदा) पिशायना ४न्द्र (पिसायरायणो ) पिशायोनारान्न (परिवसंति) रहे छे. (महिढिया महज्जुइया जाव विहरंति) મહર્ષિંક, મહાદ્યુતિમાન યાવત્ વિચરે છે (कहि णं ते! दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवाणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू २२ पिशाचदेवानां स्थानानि वसन्ति ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः रत्नमयस्य काण्डस्य योजनसहस्त्रबाहल्यस्य, उपरि एकं योजनशतमवगाह्य, अधश्चैकं योजनशतं वर्जयित्वा मध्ये अष्टसु योजनशतेषु, अत्र खलु दाक्षिणात्यानां पिशाचानां देवानां तिर्यन असंख्येयानि भौमेयनगरावाससहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं, तानि खलु भवनानि यथा औधिको भवनवर्णकस्तथा भणितव्यानि, यावत् प्रतिरूपाणि, अत्र खलु दाक्षिणात्यानां पिशाहे भगवन् ! दक्षिण दिशा के पिशाच देवों के स्थान कहां हैं ? (कहि णं भंते ! दाहिणिल्ला पिसाया देवा परिवसंति?) हे भगवन् ! दक्षिणदिशा के पिशाच देव कहां निवास करते हैं ? (गोयला !) हे गौतम ! (जंबुद्दीवे दीवे) जम्बूद्वीप नामक द्वीप में (मंदस्स पव्वयस्स) मन्दर पर्वत के (दाहिणणं) दक्षिण में (इमीसे) इस (रयणप्पभाए पुढवीए) रत्नप्रभा पृथ्वी के (रयणामयस्स कंडस्स जोयणसहस्सबाहल्लस्स) एक हजार योजन मोटे रत्नमय काण्ड के (उपरि) ऊपर (एगं जोयणसर्थ) एक सौ योजन (ओगाहिता) अवगाहन करके (हेट्ठा चेगं जोयणसयं वज्जित्ता) और नीचे एक सौ योजन छोडकर (मज्झे अट्ठसु जोयणसएसु) मध्य में आठ सौ योजनों में (एत्थ णं) यहां (दाहिणिल्लाणं पिलायाणं) दाक्षिणात्य पिशाच (देवाणं) देवों के (तिरियं) तिर्छ (असंखेज्जा भोजनगरावाससहस्सा) असंख्य हजार नगरावास (भरतीति मक्खायं) हैं, ऐसा कहा है (ते णं भवणा) वे भवन (जहा ओहिओ भव गवण्णओ तहा भाणियव्यो) जैसा दक्षिण दिशाना पाय वाना स्थान यांच्या छ ? (कहिणं भंते ! दाहिणिल्ला पिसाया देवा परिवसंति ?) भगवन् । दक्षिणशाना (पाय ३११ ४या निवास ४२ छ ? (गोयमा I) गौतम (जम्बुदीवे दीवे) मुदी५ नाम दीपभा (मंदरस्स पव्वयस्स) भन्४२ ५वतन (दाहिणेणं) क्षिामा (इमीसे) 24. (रयणप्पभाए पुढवीए) २त्नमा पृथ्वीना (रयणामयस्स कंडस्स जोयणसहस्सवाहल्लस्स) से डन्त२ योन मोटा २त्नमय उना (उमरि) १५२ (एग जोयणसयं) २४ सो यासन (ओगाहित्ता) २०१॥ईन ४१२ (हेढा चेगं जोयणसयं वज्जित्ता) मने नी2 ४ सो योन ने (मज्झे अदृसु जोयणसएसु) मध्यमा 2406से योनिमा (एत्थ णं) महा (दाहिणिल्लाण पिसायाण) इक्षिणात्य पिशाय (देवाण) हेवाना (तिरिय) ति (असंखेज्जा भोमेज्ज नगरावाससहस्सा) मस ५ २ नारावास (भवंतीति मक्खाय) छे, मेम ४थु छ (ते णं भवणा) ते अपने। (जहा ओहिओ भवणवण्णओ तहां भाणिययो) २७ समुश्यय अपनानु पान ४ तेवु Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र चानां देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिर्वाप लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु वयो दाक्षिणात्याः पिगाचा देवाः परिवसन्ति, महद्धिकाः यथा औधिका यावद् विहरन्ति, कालः अत्र पिशाचेन्द्रः पिशाचराजः परिवसति, महद्धिको यावत् प्रभासमानः, स खलु- तत्र तिर्यगअसंख्येयानां भौमेयनगरावासशतसहस्राणां, चतसृणां सामानिकसाहस्रीणां, चतसृणाञ्च अग्रमहिपीणाम्, सपरिवाराणाम्, तिसृणां पर्षदां, सप्तानाम् समुच्चय भवण वर्णन किया है वैसा यहां कह लेना चाहिए (जाव पडिरूवा) यावत् वे अतीय सुन्दर हैं (एल्थ णं) यहां (दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवाणं पज्जत्तापजत्ताणं) पर्याप्त और अपर्याप्त दाक्षिणात्य पिशाच देवों के (ठाणा पण्णत्ता) स्थान कहे हैं (तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे) तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं (तत्थ णं) वहां (बहवे दाहिणिल्ला पिसाया देवा परिवसति) बहुत-से दाक्षिणात्य पिशाच देव निवास करते हैं । (महिड्रिया) महर्पिक (जहा ओहिया) औधिक के समान (जाव विहरंति) यावत् विचरते हैं। (काले एत्थ पिसाथिदे पिसायराया परिवसइ) काल नामक पिशचों का इन्द्र, पिशाचों का राजा यहां रहता है (महिडिया जाव पभासेमाणे) महद्धिक यावत् प्रकाशित करता हुआ (से ण) वह (तत्थ) वहां (तिरियमसंखेज्जागं मोमेज्जनयरावाससयसहस्साणं) तिर्छ असंख्यात लाख भौमेय नगरावासों का (चउण्हं सामाणिय साहस्सीणं) चार हजार सामानिक देवों का (चउण्ह य अग्गमहिमही वु मे (जाव पडिरूवा) यावत् अत्यन्त सुन्दर छ मही (दाहिणिल्लाणं एत्थ णं पिसायाण देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्त मने मर्यात क्षिात्य पिशाय वाना (ठाणा पण्णत्त) स्थान हां छ (तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे) प्रणे अपेक्षामाथी सोना मध्यातमा लामो छ (तत्य ण) त्यां (वहवे दाहिणिल्ला निसाया देवा परिवसति) घाक्षिणात्य पियव निवास ४२ छ (महिड्ढिया) समृद्धिमान् (जहा ओहिया) सोधिरना समान (जाव विहरति) वियरे छ (काले एत्य रिसायिदे पिसायराया परिवसइ) ४८ नामना पिशायाना छन्द्र, पिशायाना २० २डी २७ (महिइढिए जाव पभासेमाणे) भाद थावत् प्राशित ४२ता (से ण) ते (तत्थ) त्या (तिरियमसंखेज्जाणं भोमेज्जनगरा घाससयसहस्साणं) ति मध्यात साप लौभय नारावासोना (चउण्डं सामाणिय साहम्सीणं) या२ १२ सामानि वानी (चउण्हं य . अग्गमहिसीणं) या२ महिषीयाना (सपरिवाराणं) परिवार सहित (तिण्इं Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाचदेवानां स्थानानि अनीकानाम् सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम्, पोडशानाम्, आत्मरक्षयदेवसाहस्रीणाम्, अन्येषां च बहुनां दाक्षिणात्यानाम् वानव्यन्तराणां देवानाञ्च देवीनाश्च आधिपत्यं, यावद् विहरति, औत्तराहाणां पृच्छा ? गौतम यथैव दाक्षिणात्यानां वक्तव्यता तथैव औत्तराहाणामपि, नवरं मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरेण महाकालोऽत्र पिशाचेन्द्रः पिशाचराजः परिवसति, यावद् विहरति, एवं यथा पिशाचानां तथा सीण) चार अग्रमहिषियों का (सपरिवाराणं) परिवार सहित का (तिण्हं परिसाणं) तील परिषदों का (सत्तहं अणियाणं) सात अलीकों का (सत्तण्हं अणियाहिबईणं) सात अनीकाधिपतियों का (सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं) सोलह हजार आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिं च बहणं) अन्य भी बहुत-से (दाहिणिल्लाणं वाणमंतराणं देवाण य देवीण य) दक्षिण दिशा के वान-व्यन्तर देवों और देवियों का (आहेवचं जाव विहरइ) अधिपतित्व करता हुआ यावत् विचरता है। ___ (उत्तरिल्लाणं पुच्छा) उत्तर दिशा के पिशाच देवों के विपय में प्रश्न (गोयमा) हे गौतम ! (जहेव दाहिणिल्लाणं वत्तव्यता तहेव उत्तरिल्लाणं पि) जैसी दक्षिण दिशा वालों की वक्तव्यता वैसी ही उत्तर दिशा वालों की भी वक्तव्यता (णवरं) विशेष (मंदरस्स पचयस्स उत्तरेणं) मंदर पर्वत के उत्तर में (महाकाले) महाकाल नामक (एत्थ) यहां (पिसाथिदे पिसायराया) पिशाचों का इन्द्र, पिशाचों का राजा (परिवसइ) निवास करता है (जाव विहरइ) यान्तु विचरता है (एवं) इस प्रकार (जहा) जैसी (पिसायाणं) पिशाचों का (तहा) परिसाणं) ऋण परिषहोना (सत्तण्हं अणियाणं) सात मनाहाना (सत्तण्हं अणियाहिवईणं) सात मनीधिपतियाना (सोलसण्हं आयरक्खयदेवसाहस्सीणं) सोल १२ यात्म २६४ हेवाना (अन्नेसिं च वहूणं) मी घg या (दाहिणिल्लाणं वाणमंतराणं देवाण य देवीयाय) क्षिा हिशान वा-व्यत२ । मन हेवियोना (आहेवच्चं जाव विहरइ) मधिपतित्व ४२ता ५४ पियरे छ (उत्तरिल्लाणं पुच्छा) उत्त२ शान पिाय हेवान विषयमा प्रश्न (गोयमा ) गौतम ? (जहेव दोहिणिल्लाणं वत्तव्वया तहेव उत्तरिल्लाणं पि) २वी દક્ષિણ દિશાવાળાઓની વક્તવ્યતા કહી છે તેવીજ ઉત્તર દિશાવાળાઓની પણ पतव्यता छ (नवरं) विशेष (मंदरस्स पव्ययस्स उत्तरेणं) भ२ ५तनी उत्तरमा (महाकाले) मह स नामना (एत्य) मी (पिसायिंदे पिसायराया) पिशाय। नान्त. पियाना २ (परिवसइ) (नवास ४२ छे (जाव विहरइ) यावत् वियरे छ (एवं) मा प्रारे (जहा) भ (पिसायाण) पिशायाना (तहा) तम Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतापनासूत्रे भूतानामपि, यावद् गन्धर्वाणाय, गबरम् इन्द्रेपु नानारत्र भणितव्यम्, अनेन विधिना भूतानां सुरूपप्रतिरूपो, यक्षाणां पूर्णभद्रमाणिभद्रौ, राक्षसानां भीममहाभीमौ, किन्नराणां किन्नरकिं पुरुपी, किंपुरुषाणां सत्पुरुषमहापुरुपौ, महोरगाणाम् अतिकायमहाकायौ, गन्धर्वाणां गीतरतिगीतयशसौ यावद् विहरतः, कालश्च, महाकालः, सुरूपः, प्रतिरूपः पूर्णभद्रश्च । तथा चैव माणिभद्रो भीमश्च तथा महाभीमः ॥१४१॥ किन्नरः किम्पुरुष खलु सत्पुरुपः खलु तथा महापुरुषः, अस्तिवैसा (भूयाणं पि जाव गंधवाणं) सूतों का भी यावत् गन्धर्यों का वर्णन समझ लेना चाहिए (नपर) विशेष (इंदेसु णाणत्तं) इन्द्रों में भिन्नता (भाणियब्वं) कहना चाहिए (इमेग विहिणा) इस विधि से (भूयाणं सुरूव पडिरूवा) भूतों के इन्द्र सुरूप और प्रतिरूप (जक्खाणं पुन्नभद्द माणिभद्दा) यक्षों के पूर्णभद्र और माणिभद्र (रक्खसाणं भीममहाभीमा) राक्षसों के भीम और महाभीम (किन्नराणं किन्नरकिंपुरिसा) किन्नरों के किन्नर और किम्पुरुष (किं पुरिसाणं सप्पुरिस महापुरिसा) किम्पुरुषों के सत्पुरुष और महापुरुष (महोरगाणं अइ. कायमहाकाया) अहोरगों के अतिकाय और महाकाय (गंधव्वाणं गीयरइगीयजसा) गंधर्वो के गीतरति और गीतयश (जाव विहरई) यावत् विचरता है। (काले य) काल और (महाकाले) महाकाल (सुरूवपडिस्वपुन्नभहे य) सुरूप, प्रतिरूप और पूर्णभद्र (तह चेव) तथा (माणिभद्द) माणिभद्र (भीमे य) भीम (तहा) और (महाभीमे) महाभीम ॥१४१॥' (किन्नरकिंपुरिले) किन्नर और किम्पुरुष (खलु) निश्चय (सप्पु(भूयाणंपि जाव गंधव्वाण) भूताना ५ यावत् गन्धर्वाना पणुन सभक सवान (नवरं) विशेष (इंदेसु णाणत) न्द्रोभा निता (माणियव्बं) वी मध्ये (इमेण विहिणा) मा विधियी (भूयाणं सुरुवपडिरूबा) भूताना छन्द्र सु३५ भने प्रति३५ (जक्खाणं पुण्यभदमाणि भदा) यूशुभ मने मामि (रक्खसा णं भीम महाभीमा) राक्षसाना भीम मने महालीम (किन्नराणं किन्नरकिंपुरिसा) [नशन डिनर मन ५३५ (किंपुरिसाणं सप्पुरिसमहापुरिसा) ५३षाना सत्५३५ मने महा५३१ (महोरगाणं अइकायमहाकाया) महाशाना मतिय मने माय (गंधवाणं गीयरइ गीयजसा) गन्धर्वाना गीत २ति मने जीतयश (जीव विहरइ) यावत् पियरे छ (कालेय) ४ (महाकाले) मा ४८ (सुस्वपडिरूप पुन्नभदेय) सु३५, प्रति३५ मन पूलद्र (तहचेव) तथा (माणिभद्देय) माणिमद्र (भीमे य) भीम (तहा) मने (महाभीमे) महामीभ ॥ १४१ ॥ Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८१७ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाचदेवानां स्थानानि कायो महाकायो गीतरतिश्चैव, गीतयशाः ॥१४२॥ कुत्र खलु भदन्त ! अणपणिकानां देवानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! अणपर्णिका देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः रत्नमयस्य काण्डस्य योजन सहस्रवाहल्यस्य उपरि यावद् योजनशतेषु, अत्र खलु अणपर्णिकानां देवानां तिर्यग्र असंख्येयानि नगरावाससहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं, तानि खलु यावत् प्रतिरूपाणि अत्र खलु अणपर्णिकानां देवानाम् स्थानानि, उपपातेन लोकस्य रिसे) सत्पुरुष (खलु) निश्चय (तहा महापुरिसे) तथा महापुरुष (अइकायमहाकाए) अतिकाय और महाकाय (गीयरई चेव गीयजसे) गीतरति और गीतयश ॥१४२॥ (कहि णं भंते ! अणवन्नियाण देवाण ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! अणपर्णिक देवों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि ण भंते ! अणवन्निया देवा परिवसंति) हे अगवन् अणपर्णिक देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (इनीसे रयणप्पभाए पुढवीए) इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (रयणामयस्स कंडस्स) रत्नमय कांड के (जोयणसहस्सबाहल्लस्स) हजार योजन मोटे (उवरिं जाव जोयणसएसु) ऊपर-नीचे के सौ-सौ योजन छोड कर बीच के आठ सौ योजन में (एत्थ ण) यहां (अणवन्नियाण) अणपर्णिक (देवाण) देवों के (तिरियमसंखेज्जा) तिर्छ असंख्यात (णगरावाससयसहस्सा)) लाख नगरावास (भवंतीति मक्खायं) हैं, ऐसा कहा है (ते ण जाव पडिरूवा) वे यावत् प्रतिरूप हैं (एत्थ ण) यहां (अगवणियाण) अण (किन्नरकिंपुरिसे) नि२ मन ५३५ (खलु) निश्चय (सम्पुरिसे) सत्५३५ (खलु) निश्चय (तहा महापुरिसे) तथा महा५३५ (अइकायमहाकाए) मतिय भ य (गियरई चेव गीयजसे) गीत२ति मने जीतयः ॥ १४२ ।। (कहि णं भंते | अणवन्निकयाणं देवाणं ठाणा पण्णत्ता) सावन मान ५४ हेवाना स्थान ४या ४i छ ? (कहि णं भंते | अणवन्निया देवा परिवसंति) सावन् । भएपणुि हे। ४५i निवास ४२ छ ? (गोयमा) गौतम । 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए) मा २नमा पृथ्वीना (रयणामयस्सकंडस्स) २त्नमय उना (जोयणसहस्सवाहल्लस्स) M२ थान मोटाना (उपरि जाव जोयणसएसु) ५२ नायना से से योन छोडी क्या मासे योनमा (एत्थ णं) मही (अणवन्नियाण) माशुप४ि (देवाणं) हेवाना (तिरियमसंखेज्जा) ति मस ज्यात (णगरावाससयसहस्सा) दाम नारावास (भवंतीति मक्खाय) छे, सेभ यु छ (तणं जाव पडिरूवा) तया यावत् प्रति३५ छ (एत्थ णं) मही (अणवण्णियाणं) प्र० १०३ Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे असंख्येयभागे, समुद्घातेन लोकस्य असंख्येयभागे, स्वस्थानेन लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु वहयोऽणपर्णिका देवाः परिवसन्ति, महद्धिका यथा पिशाचाः, यावद् विहरन्ति, सन्निहितसामान्यौ अत्र द्वौ अणपणिकेन्द्रौ अणपणिककुमारराजानौ परिक्सतः, महद्धिकौ, एवं यथा काल महाकालयोयोरपि दाक्षिणात्ययोः, औत्तराहयोश्च भणितानि तथा सन्निहितसामान्ययोरपि भणितव्यानि, संग्रहणीपर्णिक (देवाण) देवों के (ठाणा) शान (पणत्ता) कहे गये हैं (उववाएण) उपपात की अपेक्षा के (लोयरस असंखेज्जइभागे) लोक के असंख्यातवें बाग में (समुग्धारण) ससुदघात की अपेक्षा (लोयस्स असंखेज्जइभागे) लोक के असंख्यातवें साग में (लट्ठाणेण) स्वस्थान की अपेक्षा (लोयस्ल असंखेज्जइभागे) लोक के असंख्यातवें भाग में (तत्थ ण) वहां (बहवे) बहुत-से (अणवणिया देवा परिवसंति) अणपर्णिक देव रहते हैं (महिडिया जहा पिसाया जाव विहरंति) वे पिशाचों की तरह महद्धिक यावत् विचरते हैं (सपिणयि सामाणा इत्थ दुवे अणवर्षिणदा अणवस्नियकुमार रायाणो परिवसंति) सनिहित और सामान्य इन में दो अणपर्णिकेन्द्र, अणपणिककुमार राजा निवास करते हैं (महिडिया) महान ऋद्धि के धारक (एवं जहा कालमहाकालाण दोण्हं पि दाहिणिल्लाण य उत्तरिल्लाण य भणिया तहा सन्निहिय सामाणाण पि भाणियवा) इस प्रकार जैसे दक्षिण और उत्तर दिशा के काल महाकाल की वत्तव्यता कही वैसी सन्निहित और सामान्य की भी कहनी चाहिए। अ५४ (देवाण) हेवाना (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) ४ा छ (उववाएणं) S५यातनी अपेक्षा (लोयस्स असंखेज्जइ भागे) सोना मध्यातमा लामा (समुग्घाएणं) समुद् धातनी अपेक्षाये (लोयस्स असंखेजइ भागे) सोना सध्यातमा मामा (सदाणेणं) स्वस्थाननी अपेक्षाये (लोयस्स असंखेज्जइ भागे) सन २२सयतमा मागमा (तत्थ ण) त्यi (बहवे) घर मा (अणवणिया देवा परिवसंति) मए। ५४ हेव २ छ (महिदिया जहा पिसाया जाव विहरंति) तेगा पिशायानी रेम भ४ि यावत् वियरे छ- (सण्णिहियसमाणा इत्थ दुवे अणवष्णिदा अण वन्नियकुमाररायाणो परिवसंति) सन्निहित भने सामान्य तमामा मे सपा हेन्द्र, मधुपाणि सुमारे २० निवास ४२ छ (महिड्डिया) महान् ३द्धिधा२४ (एवं जहा जहा कालमहाकालाणं पि दाहिणिल्लाणं उत्तरिल्लाणं य भणिया तहा सन्निहिय सामाणाणं वि भणियव्वा) - शते रेम क्षिा मने उत्तर दिशा स મહાકાલની વક્તવ્યતા કહી તેવી સન્નિહિત અને સામાન્યની પણ કહેવી જોઈએ છે, Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाचदेवानां स्थानानि गाथा:-अणपणिक पणपणिक ऋषिवादिक भूतवादिकौचैव, स्कन्दिक महास्कन्दिक कूष्माण्डाः पतंगकश्चैव ॥१४३॥ इसे इन्द्रा:-संनिहिताः, सामान्याः, घातविधातः, ऋषिश्च ऋषिवालः, ईश्वरमहेश्वराः भवति सुवत्सो विशालश्च ॥१४४॥ हासो हासरतिश्च श्वेतश्च तथा भवोमहाश्वेतः । पतंगकश्च पतंगकपतिश्च ज्ञानव्याः आनुपूर्व्या ॥१४५॥ ॥सू ० २२॥ टीका--अथ पर्याप्तापर्याप्त पिशाचादि देवानां स्वस्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते पिसायाणं देवाणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु वानव्यन्तरों की आठ अवान्तर भेदों की संग्राहिका गाथा का अर्थ इस प्रकार है-(अगणिय) अणपणिक (पणपणिय) पणपर्णिक (इसिवाइयभूयवाइय चेक) और ऋषिवादी भूतवादी (कंदियमहाकंदियकोहंडा) ऋन्दित, महाक्रन्दित, कूष्माण्ड (पयंग चेव) और पतंग ॥१४३॥ - (इमे इंदा) इनले इन्द्र ये हैं (संनिहिया) सन्निहित (सामाणा) सामान्य (धायविधाए) धाता, विधाना (इसी य) ऋषि (इसिवाले) ऋषिपाल (ईसरमहेसरा) ईश्वर, महेश्वर (हवइ) हैं (सुवच्छे) सुवत्स (विसाले य) और विशाल ॥१४४॥ (हासे) हाल (हासरई) हासरति (वि य) और (सेए य तहा) तथा श्वेत (भवे) है (महालेए) महाश्वेत (पयए य) पतंग (पयगवई य) पतंगपति (णेयधा) जानने चाहिए (आणुपुवीए) अनुक्रम से ॥१४॥२२॥ टीकार्थ-अब पर्याप्त तथा अपर्याप्त पिशाच आदि देवों के स्व વાન–ચંતના આઠ અવાન્તર ભેદની સ ગ્રાહિકા ગાથાને અર્થે આ शतना छ (अणवाणिय) २५५४ (पण पण्णिय) ५४५४४ (इसि वाइयभूय वाइया चेव) म ३षिवादी भूतवाही (कंदिरमहाकंदियकोहंडा) न्हित, मन्तित भांड (पयंगए) ५त। (चेव) मने ५ ॥ १४३ ॥ हमे इंदा) तेभन छन्द्र २॥ छ (संनिहिया) सन्निहित (सामाणा) सामान्य (धायविधाए) धाता, विधाता (इसीय) ३ष (इसिवाले) ३षिपाल (ईसर महेसरा) श्व२, भश्व२ (हवइ) छे (सुवच्छे) सुपरस (विसाले य) मने विशाल ॥ १४४ ॥ (हासे) डास (हासरई) उसरात (विय) मने (सेएय तहा) तथा श्वेत (भवे) छ (महासेए) मवेत (पयंएय) ५०० (पचंगवई य) ५ ५ति (णेयच्या) तावान (आणुपुबीए) मनुमयी ॥ १४५ ॥ ॥ २२ ॥ ટીકાથ-હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત પિશાચ આદિ દેના સ્થાન આદિની Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२० प्रनानासूत्रे कस्मिन् प्रदेशे, पिशाचानां देवानां 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानां 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि ? प्ररूपितानि सन्ति ? तदेवं प्रकारान्तरेण विशदयितुं प्रतिपादयति-'कहिणं' भंते ! पिसाया देवा परिवसंति ! हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, पिशाचा देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा!' हे गौतम ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः, 'रयणामयस्स कंडस्स' रत्नमयस्य काण्डस्य-ऊर्ध्वं समीप भागस्य 'जोयणसहस्सवाहल्लस्स' योजनसहस्रवाहल्यस्य, सहस्रयोजनविस्तारस्य 'उवरिं' उपरि, ऊभागे 'एगं जोयणसयं ओगाहित्ता' एकं योजनशतम् अवगाह्य-प्रविश्य, 'हेटाचेगं जोयणसयं वज्जित्ता' अधश्चकै योजनशतं वर्जयित्वा 'मज्झे अट्ठसु जोयणसएसु' मध्ये अष्टसु योजनशतेषु 'एत्थ णं पिसायाणं देवाणं अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले, पिशाचानां देवानां 'तिरियमसंखेज्जा' तिर्यग असंख्येयानि 'भौमेज्जनगरावाससयसहस्सा' भौमेयनगरावासशतसहस्राणि-भूमिगृहसमानलक्षनगरावासाः 'भवंतीति सक्खायं' भवन्ति इत्याख्यातं, मया महावीरेण, अन्यैश्च स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त पिशाच देवों के स्थान कहाँ कहे गए हैं ? अर्थात् पिशाच देव किस जगह निवास करते हैं ? । श्री भगवान् ने उत्तर दिया-हे गौतम ! इस रत्नप्रभा पृथिवी का जो रत्नमय कोण्ड है, वह एक हजार योजन मोटा है। उसके ऊपर के और नीचे के एक-एक सौ योजन छोड कर मध्य के आठ सौ योजनों में, पिशाच देवों के तिथे असंख्यात लाख नगरावास हैं और वे भौमेय अर्थात् भूमिगृह के समान हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थंकरों ने भी कहा है। वे भौमेय नगरावास बाहर से गोलाकार हैं इत्यादि वर्णन उसी प्रकार समझ लेना चाहिए जैसा समुच्चय પ્રરૂપણ કરાય છે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો–ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત પિશાચ દેના સ્થાન કયાં કહેવાયેલાં છે? અર્થાત્ પિશાચ દેવ કઈ જગ્યાએ વિનાસ કરે છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે – હે ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીને જે રત્ન મય કાડ છે, તે એક હજાર જન મોટો છે. તેના ઉપરના અને નીચેના એક એક સે યોજન છેડીને મધ્યના આઠસે એજનમાં પિશાચ દેવોના તિચ્છ અસંખ્યાત લાખ નગરાવાસ છે અને તે ભૌમેય અર્થાત ભૂમિગૃહના સમાન છે, એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરેએ પણ કહ્યું છે. તે ભય નગરાવાસ Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेमपंबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाच देवानां स्थानानि २१ तीर्थकृद्भिः , 'ते णं भोमेज्जनगरा वाहिं बट्टा' तानि खलु भौमेय नगराणि-भौमेयभवनानि, बहिर्भागे वृत्तानि - वर्तुलानि-गोलाकाराणि, 'जहा-ओहिओ भवणवण्णओ' यथा औधिका-समुच्चयवानव्यन्तर सम्बन्धी भवनवर्णकः भवनानां वर्णनं भणितं, 'तहा भाणियबो' तथैवात्रापि भवनानां वर्णनं भणितव्यम् वक्तव्यम्, 'जाव पडिरूवा' यावत्-अन्तश्चतुरस्त्राणि, अधश्च पुष्करकणिका संस्थानसंस्थितानि, उत्कीर्णान्तरविषुलगम्भीर खात परिखाणि, प्रकाराहालक कपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, यन्त्रशतघ्नी मुशल मुसण्ढी परिवारितानि अयोध्यानि सदा जयानि सदा गुप्तानि, इत्यादि पूर्वोक्त यावद् विशेषण विशिष्टानि प्रसादीयानि, अभिरूपाणि, प्रतिपाणि च पर्यन्तानि सन्ति, 'एत्थ णं पिसायाणं देवाणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेपु, पिशाचानां देवानाम्, 'पज्जत्तापजत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे' त्रिष्वपि-स्वस्थानोपपात समुद्वानव्यन्तरों के नगरावासों का वर्णन किया गया है। वे यावत् प्रतिरूप अर्थात् अत्यन्त सुन्दर हैं। अर्थात् अन्दर से चौकोर हैं और नीचे से पुष्कर की कर्णिका के आकार के हैं। जिनका अन्तर स्पष्ट प्रतीत होता है ऐसी विशाल और गंभीर खाइयो तथा परिखाओं से घिरे हुए हैं । प्राकारों, अहालकों, कपाटो, तोरणों और प्रति. द्वारों से युक्त हैं । यंत्रों, शतनियों, मुसलों तथा मुसण्डी नामक शस्त्रों से युक्त हैं । शत्रुओ द्वारा अयोध्य हैं, सदा जयशील और सदा रक्षित हैं इत्यादि पूर्वोक्त विशेषणों से विशिष्ट वे नगरावास दर्शक के चित्त को प्रसन्न करने वाले, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। इन उपर्युक्त स्थानों में पर्याप्त तथा अपर्याप्त पिशाच देवों के स्थान कहे गए हैं । स्वस्थान, उपपात और समुद्घात तीनों अपेक्षाओं से બહારથી ગેળાકાર છે વિગેરે વર્ણન એજ પ્રકારે સમજી લેવું જોઈએ જેવું સમુચ્ચય વાણ બૅન્તરેના નગરાવાસોના વર્ણન કરાયા છે. તેઓ યાવત્ પ્રતિ રૂપ અર્થાત્ અત્યન્ત સુ દર છે. અર્થાત્ અન્દરથી ચોરસ અને નીચેથી કમળ ની કર્ણિકાની જેવા આકારના છે. જેમના અન્તર સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે એવી વિશાળ અને ગભીર ખાઈ તથા પરિખાઓથી ઘેરાએલા છે. પ્રાકારે, અઢાલકે કપાટ, એરણે અને પ્રતિ દ્વારોથી યુક્ત છે. યંત્રે શતક્નીયા, મુલે તથા મુસંઢી નામક શસ્ત્રોથી યુક્ત છે. શત્રુઓ દ્વારા અધ્ય છે. સદા જયશીલ અને સદ રક્ષિત છે. વિગેરે પૂર્વ વિશેષણોથી વિશિષ્ટ તે નગરાવાસો દશકના ચિત્તને પ્રસન્ન કરવાવાળા અભિરૂપ પ્રતિરૂપ છે. આ ઉપર્યુક્ત સ્થાનમાં પર્યાપ્ત Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२३ प्रज्ञापनासूत्रे घातलक्षणेषु त्रिष्वपि स्थानेषु विषये इत्यर्थः, लोकस्य असंख्येयभागे - असंख्येयतमे भागे स्थानादिकं वक्तव्यमित्याशयः, 'तत्थ बहवे पिसाया देवा परिवसंति' तत्र खलु - उपर्युक्तस्थानेपु, बहवः पिशाचाः देवाः परिवसन्ति, 'महिड्डिया जहा ओहिया - जाव विहरंति' ते च पिशाचाः देवाः महर्द्धिकाः, यथा औधिकाःसमुच्चयवानव्यन्तराः प्रतिपादितास्तथैव प्रतिपादनीयाः, तथा च यावत्-महाधूतिकाः, महायशसः, महाबलाः, महानुभागाः, महापौख्याः, हारविराजितवक्षसः, कटक त्रुटित स्तम्भितभुजाः, अङ्गदकुण्डलसृष्टगण्डस्तल कर्णपीठधारिणो विचित्र हस्ताभरणाः, विचित्रमालामौलयः, कल्याणकणवरवत्र परिहिताः, कल्याणकप्रवर माल्यानुलेपनधराः, भास्वरवोन्दयः प्रलम्वनमालाधराः, दिव्येन वर्णगन्धादिना वे लोक के असंख्यातवे भाग में हैं । इन स्थानों में बहुसंख्यक पिशाच देव निवास करते हैं । 1 ये पिशाच देव महान ऋद्धि के धारक हैं, इत्यादि वर्णन जैसा समुच्चय वान-व्यन्तरों का किया गया है, वैसा ही पिशाच देवों का भी समझ लेना चाहिए, यावत् वे महाद्युतिमान् हैं, सहायशवान् हैं, महाबल हैं, महानुभाग हैं, महासुखवान् हैं । उनका वक्षस्थल मुक्ताहार से सुशोभित रहता है । उनकी भुजाएं कटकों तथा त्रुटित नामक आभूषण से स्तव्ध रहती हैं । वे अंगद, कुण्डल और गण्डस्थल को मर्पण करने वाले कर्णपीठ नामक आभूषणों के धारक होते हैं । हाथों में विचित्र आभरण धारण करते हैं । अद्भुत माला से युक्त मुकुट पहनते हैं । कल्याणकारी उत्तम वस्त्रों को धारण करते हैं | कल्याणकारी उत्तम माला एवं अनुलेपन के धारक होते તથા અપર્યાપ્ત પિશાચદેવાના સ્થાન કહેલા છે. સ્વસ્થાન, ઉપપાત અને સમુદૂધાત ત્રણે અપેક્ષાએથી તે લેાકના અસ ંખ્યાતમા ભાગમા છે. આ સ્થાનમાં બહુ સંખ્યક પિશાચ દેવ નિવાસ કરે છે. આ પિશાચ દેવ મહાન્ રૂદ્ધિના ધારક છે, વિગેરે વણુ ન જેવું સમુચ્ચયષાન વ્યંતરોનુ કરેલુ છે. તેવુ જ પિશાચ દેવાનુ પણ સમજી લેવું જોઇએ થાવત્ તેઓ મહાતિમાનૢ છે, મહાયશવાન્ છે, મહામલ છે, મહાન ભાગ છે. મહાસુખવાન છે. તેમના વક્ષસ્થલ મુક્તાહારથી સુશૅાભિત રહે છે. તેમની ભુજાએ કટકા તથા ત્રુટિત નામક આભૂષણથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેએ અગ, ક્રુડલ અને ગંડસ્થલને સ્પર્શી કરનારા કર્ણપીઠ નામક આભૂષણાના ધારક હાય છે. હાથેામા વિચિત્ર આભરણુ ધારણ કરે છે, અદ્ભૂત માલાથી યુક્ત મુગટ પહેરે છે, કલ્યાણકારી ઉત્તમ વસ્ત્રો ધારણ કરે છે. કલ્યાણકારી ઉત્તમ માલા તેમજ Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाचदेवानां स्थानानि ८२३ 3 दशदिश उद्योतयन्तः प्रभासयन्तस्ते खलु स्येषां स्वेषाम् असंख्येय भौमेयनगरावासशतसहस्रादीनाम् आधिपत्यादिकं कारयन्तः पालयन्तश्च महताऽहतनाट्यगीतवादित तन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्ग पटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति आसते इत्याशयः, अथ पिशाचेन्द्रकालमहाकाल्योः स्थानादिकं प्ररूपयति- 'काल महाकाला इत्थ दुवे पिसार्थिदा पिसायरायाणो परिवसंति' काल महाकालौ, अत्र उपर्युक्तपिशाचस्थानेषु द्वौ पिशाचेन्द्रौ पिशाचराजानौ परिवसतः, तौच 'महड्डिया महज्जुइया जाय विहरंति' महर्द्धिकौ, महाद्युतिकौ यावत्- महायशसौ महाबलौ महानुभागौ, महासौख्यो, हारविराजितवासौकटकत्रुटितस्तम्भितभुजौ अङ्गद कुण्डलसृष्टगण्डस्थल ऊर्णपीठधारिणौ, विचित्र हस्ताभरणौ विचित्र मालामौली कल्याणकप्रवरवस्त्र परिहितौ कल्याणक प्रवरमाल्यानुलेहैं । उनका शरीर देदीप्यमान होता है । लम्बी वनमाला के विभूषित होते हैं। अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को प्रकाशिक एवं प्रभासित करते हुए तथा असंख्य लाख नगरावासों का अधिपतित्व आदि करते-कराते हुए, नाटक, गीत एवं कुशल वादकों द्वारा बजाये हुए वीणा, तल, ताल, त्रुटित, वृदंग आदि के निरन्तर वादन की ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोगो को भोगते हुए रहते हैं । अब पिशाचेन्द्र काल तथा महाकाल के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है - उपर्युक्त स्थानों में काल तथा महाकाल नामक दो पिशाचेन्द्र एवं पिशाच राज निवास करते हैं। वे महर्दिक, महाद्युतिक, यावत् महायशस्वी, महावल, महानुभाग, महा सुखवान्, हार से सुशोभित वक्षस्थल वाले, कटक तथा त्रुटित नामक आभूषणों से " અનુલેપનના ધારક હાય છે તેમના શરીર દૈદીપ્યમાન હેાય છે. લાખી વન માળાથી વિભૂષિત હાય છે. પાતાના દિવ્ય વણુ ગધ આદિથી દશેદિશાઓને પ્રકાશિત તેમજ પ્રભાસિત કરતા રહીને, અસ ખ્ય લાખ નગરાવાસના અધિ પતિત્ત્વ આદિ કરતા કરાવતા, નાટક ગીત તેમજ કુશલવાદકે દ્વારા વગાડેલ वीणा, ता, तास, त्रुटित, गृहण माहिथी निरन्तर उत्पन्न थयेस ध्वनिनी સાથે દિવ્ય ભાગે પભાગને ભેગવતા થકા રહે છે. હવે પિશાચેન્દ્ર કાલ તથા મહાકાલના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરાય છે ઉપર્યુ॰ક્ત સ્થાનામાં કાલ તથા મહાકાલ નામક એ પિશાચેન્દ્ર તેમજ પિશાચ રાજ નિવાસ કરે છે. તેઓ મહદ્ધિક, મહાધુતિ, મહાયશસ્વી, મહાખલવાન મહાનુભાગ. મહાસુખવાન હારથી સુશોભિત વક્ષસ્થળ વાળા કટક તથા ત્રુટિત નામના આભૂષણાથી સ્તબ્ધ ભુજાવાળા, અગદ, કુંડલ તથા ગંડસ્થળને ઘસાતા - Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ८२४ पनधरौ भास्वर बोन्दी प्रलम्वनमाला दिनेन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्द्योतयन्तौ प्रभासयन्तौ तौ तत्र स्वेषां स्वेपाम् असंख्येय भौमेय नगरावासशत सहस्रादीनाम् आधिपत्यादिकं कुर्वन्तौ पालयन्ती दिव्यान् भोग भोगान भुजानौ विहरतः, अथ - दाक्षिणात्य पिशाचानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह- 'कहि णं भंते ! दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवाणं ठाणा पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कुत्र खलु कस्मिन् प्रदेशे, दाक्षिणात्यानां पिशाचानां देवानाम् स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि प्ररूपित्तानि सन्ति ? तदेवं प्रकारान्तरेण पृच्छति 'कहि णं भंते ! दाहिणिल्ला पिसाया देवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलुकस्मिन् स्थले, दाक्षिणात्याः पिशाचाः देवाः परिचन्ति ? भगवान् उत्तरयतिस्तब्ध भुजा वाले, अंगद, कुंडल तथा गण्डस्थल को मर्पण करने वाले कर्णपीठ के धारक, हाथों के अद्भुत आभरणों से युक्त, अद्भुत मालायुक्त मुकुट के धारक, कल्याणकारी श्रेष्ठ वस्त्र पहनने वाले और कल्याणकर माला तथा अनुलेपन के धारक हैं । उनका शरीर देदीप्यमान होता है । लम्बी वनमाला को धारण करते हैं । वे अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रकाशित करते हुए, अपने-अपने असंख्यात लाख नगरावासों का आधिपत्य आदि करते-कराते और उनका पालन करते हुए दिव्य भोगोपभोगों को भोगते हुए विचरते हैं । अब दक्षिण दिशा के पिशाच देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं - हे भगवन् ! दक्षिण दिशा में रहने वाले पिशाच देवों के स्वस्थान कहाँ कहे गए हैं ? यही प्रश्न કણુ પીઠાના ધારક, હાથેાના અદ્ભૂત આભરણેાથી યુક્ત, અદ્ભુત માલાવાળા મુગટના ધારક, કલ્યાણુકારી શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર પહેરવાવાળા અને કલ્યાણુ કર માલા તથા અનુલેપનના ધારક હેાય છે. તેમનાં શરીર દૈદીપ્યમાન હોય છે. લાંખી વનમાળાને ધારણ કરે છે. તેએ પેાતાના દિવ્ય વણુ ગંધ આદિથી દશેદિશાઆને ઉદ્યોતિત અને પ્રકાશિત કરતા પાતપેાતાના અસંખ્યાત લાખ નગરા વાસાના આધિપત્ય આદિ કરતા કરાવતા અને તેમનું પાલન કરતા રહિને દિવ્ય ભાગેાપભાગને ભાગવતાં રહિને વિચરે છે. હવે દક્ષિણ દિશાના પિશાચ દેવાના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરાય છે શ્રી ગૌત્મસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે—હું ભગવન 1 દક્ષિણ દિશામા રહેનારા પિશચ Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टोका द्वि. पद २ सू. २२ पिशाचदेवानां स्थानानि ८२५ " 'गोयमा ।' हे गौतम ! 'जंबूद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे, 'मंदरस्स पव्वयस्स' मन्दरस्य - मेरोः, पर्वतस्य, 'दाहिणेणं' दक्षिणेन - दक्षिणदिग्भागे 'इमीसे रयणप्पभाए' अस्याः रत्नप्रभाया: 'पुढवीए' पृथिव्याः 'रयणामयस्स कंडस्स' रत्नमयस्य काण्डस्य ऊर्ध्वभागसमीपस्य 'जोयणसहस्सवाहल्लस्स' योजनसहस्रवाहल्यस्य- सहस्रयोजनविस्तारस्य 'उबर' उपरि- ऊर्ध्वभागे 'एगं जोयणसयं ओगाहित्ता' एकं योजनशतम् अवगाह्य-प्रविश्य, 'हेट्ठा चेगं जोयणसयं वज्जित्ता' अघोभागे चैकं योजनशतं वर्जयित्वा 'मज्झे असु जोयणसएस' मध्ये-मध्यभागे, अष्टसु योजनशनेषु 'एत्थ णं' अत्र खलु उपर्युक्तस्थले 'दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवाणं' दाक्षिणात्यानां पिशाचानां देवानाम् 'तिरियमसंखेज्जा' तिर्यगसंख्येयानि 'भोगेज्जनगरावास सहस्सा' भौमेय नगरांवास सहस्त्राणि 'भवतीतिमवखायं' भवन्ति इत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीकृद्भिः, ' ते णं - भवणा जहा ओहिओ भवणवण्णओ तहा भाणियव्वो-जाव पडिरुवा' तानि खलु भवनानि यथा औधिकः - समुच्चयवानव्यन्तरसम्बधी, प्रकारान्तर से करते हैं - दाक्षिणात्य पिशाच देव कहां निवास करते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं - हे गौतम ! इस जम्बूद्वीप नामक द्वीप में, मन्दर पर्वत के दक्षिण में, इस रत्नप्रभा पृथ्वी के एक हजार योजन विस्तार वाले रत्नमय काण्ड के ऊपर तथा नीचे के एक-एक सौ योजन भूभाग को छोड कर मध्य के आठ सौ योजनों में दक्षिणात्य विशाच देवों के, तिछें लोक में असंख्य लाख नगरावास हैं । ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थकरों ने कहा है । इन नगरावासों का वर्णन वैसा ही समझ लेना चाहिए जैसा समुच्चय वान-व्यन्तरों के नगरावासों का वर्णन किया गया है । यावत् वे बाहर से गोलाकार हैं, દેવાના સ્થાન કયાં કહેલાં છે? આજ પ્રશ્નને પ્રકારાન્તરથી પૂછવામા આવે છે દાક્ષિણાત્ય પિશાચ દેવ કયાં નિવાસ કરે છે ? શ્રી ભગવાન મહાવીરપ્રભુ ઉત્તર આપે છે—હૈ ગૌતમ ! આ જમ્મૂદ્રીપ નામના દ્વીપમાં મન્દર પતની દક્ષિણ માજુએ, આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના એક હજાર ચેાજન વિસ્તારવાળા રત્નમય કાણ્ડના ઊપર તથા નીચેના અક એક સેા ચેાજન ભૂ ભાગને છેડીને મધ્યના આઠ સે ચેજનામા દાક્ષિણાત્ય પિશાચ દેવાના તિક્ લાકમાં અસ`ખ્ય લાખ નગરાવાસ છે. તેવું મેં તથા અન્ય તીર્થંકરાએ કહ્યું છે. આ નગરાવાસેતુ વન તેવુંજ સમજી લેવું જોઇએ કે જેવાં સમુચ્ચય વાંનવ્યન્તરાના નગરાવાસાનું વર્ણન પહેલા કરેલુ છે. તે ખાહેરથી ગાળાકાર प्र० १०४ Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२६ प्रज्ञापनास्त्रे भवनवर्णकः - भवनवर्णनं कृतं तथा भणितव्यानि तव्यानि यावत्-वहिर्भागे वृत्तानि वर्तुलानि, अन्तचतुरस्राणि, अधो भागे पुष्करकर्णिका संस्थारसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि, प्राकाराद्दालककपाटतोरणप्रतिद्वार देशभागानि, यन्त्रशतघ्नीमुशलमु सण्डी परिवारितानि अयोध्यानि सदा जयानि सदा गुप्तानि अष्टचत्वरिंशत्कोष्टकरचितानि, अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि क्षेमाणि शिवानि किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि लिप्सोपलिरुमहितानि गोशीसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलानि उपचितवर नकळशानि चन्दमघट नुकृततोरणप्र तिद्वार देशभागानि, असक्तोत्सिक्त विपुलवृत्तव्याधारितमाल्यादामकलापानि पञ्चत्रभीतर से चौकोर और नीचे पुष्कर की कर्णिका के आकार के हैं । जिनका अन्तर स्पष्ट प्रतीत होता है ऐसी खाइयों और परिखाओं से से युक्त हैं । प्राकारों, अहालकों, कपाटों, तोरणों और प्रतिद्वारों से युक्त हैं | यंत्रों, शतनियों, मुशलो और मुसण्डी नामक सत्रों से परिवृत हैं, इस कारण शत्रुओं द्वारा अयोध्य हैं और इसी से सदा जयशील हैं, सदा सुरक्षित हैं । उनमें अडतालीस कोठों की रचना है और वे अडतालीस वनमालाओं से युक्त हैं । वे निरूपद्रव, मंगलमय तथा किंकर देवों के दण्डों से रक्षित हैं । लिपे-पुते होने के कारण प्रशस्त हैं । गोशीर्ष तथा सरस रक्त चन्दन के हाथे वहां लगे रहते हैं जिनमें पांचों उंगुलियां उछरी हुई हैं। मंगल - कलशों से युक्त हैं । चन्दन चर्चित घटों के सुन्दर तोरण प्रतिहारों पर बने हैं। ऊपर से नीचे तक लम्बे लटकते हुए विशाल एवं गोलाकार माल्यदामों के અંદરથી ચેારસ અને નીચેથી કમળની કણિકાના આકારના છે. તેનુ' અન્તર સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે એવી ખાઈએ અને પરિખાઓથી યુક્ત છે. પ્રાકાર, मट्टासमे उद्घाटो, तोरणो भने प्रतिद्वारोथी युक्त हे यंत्र, शतघ्नियो, મુશàા, અને મુસ ́ઢી નામક શસ્ત્રોથી પરિવૃત છે, તે કારણે શત્રુએ દ્વારા અચેાધ્ય છે. અને તે કારણથી સદા જયશીલ છે. સદા સુરક્ષિત છે. તેમાં અડતાલીસ કેાઠાઓની રચના કરેલી છે. અને તેએ અડતાલીસ વનમાળાઓને ધારણ કરે છે. તેઓ નિરૂપદ્રવ તથા મોંગલ સય છે. તથા કિંકર દેવાના દડા થી રક્ષિત છે. લિંપેલ છૂ પેલ હાવાથી અશસ્ત છે. ગારીયન તથા સરસ લાલ ચન્દનના થાપા ત્યાં દિધેલા હાય છે કે જેમાં પાંચે આગળીએ ઉપસી આવેલી હાય છે. મંગલ લશેાથી યુકત છે. ચન્તન ચર્ચિત ઘડાઓના સુન્દર તેારણ પ્રતિદ્વારા પર બનેલાં હેાય છે. ઊપરથી નીચે સુધી લાંબી લટકતી વિશાલ તેમજ ગાળાકાર પુષ્પમાળાઓનો સમૂહથી સુશોભિત છે, પાચે રંગના સુગ ંધિત Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाचदेवानां स्थानानि र्णसरससुरभिमुक्तपुप्पपुञ्जोपचारकलितानि कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमारगन्धोधूताभिरामाणि सुगन्धवरगन्धि कानि गन्धवर्तिभूतानि, अप्सरोगणसंघसंविकीर्णानि दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रणादितानि पताकामालाकुलाभिरामाणि, सर्वरत्नमयानि, अच्छानि श्लक्ष्णानि मसृणानि, घृष्टानि, मृष्टानि, नीरजांसि, निर्मलानि निष्पकानि निष्कङ्कटच्छायानि, सप्रमाणि सश्रीकाणि, समरीचिकानि सोयोतानि प्रसादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि, 'एत्थ णं' अत्र खलु उपर्युक्तप्रदेशे, 'दाहिणिल्लाणं' दाक्षिणात्यानां 'पिसायाणं' पिशाचानां 'देवाणं' देवानाम् ‘पजत्तापज्जतागं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा 'पण्णत्ता' स्थानानिस्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि प्ररूपितानि सन्ति, 'तिस वि लोगस्स असंखेजडभागे' त्रिष्वपि-स्वस्थानोपपातसमुद्यातलक्षणेषु त्रिवपि स्थानेसु विषये लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमो भागो वक्तव्य, 'तत्थ णं-बहवे दाहिणिल्ला पिसासमूह से सुशोभित हैं । पांचों वर्गों के सरल और सुगंधित पुष्पों के समूह वहां विखरे रहते हैं । कृष्ण अगर, उत्तम चीडा तथा लोबान की महकती हुई धूप के समूह से अतीव रमणीय होते हैं। उत्तम सुगंध से सुगंधित एवं गंध की गुटिका जैसे हैं । अप्सराओं के समूह के समूहों से व्याप्त, दिव्य वाद्यों की ध्वनि से गूजते हुए, पताकाओं की मालाओं के कारण अभिरमणीय, सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकने, सुकोमल, घटारे-मटारे, नीरज, निर्मल, निष्पंक, निरावरण छायावाले, प्रमायुक्त, श्रीसम्पन्न, किरणों से युक्त, प्रकाशोपेत, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप हैं। इन प्रदेशों में पर्याप्त तथा अपर्याप्त दक्षिण दिशा के पिशाच देवों के स्वस्थान कहे गए हैं। ये स्थान स्वस्थान, उपपात और समुदघात પુના સમૂહ ત્યા વિખરેલા પડયા હોય છે. કૃષ્ણ અગરૂ, ચીડા તથા લેખાનથી મહેકતા ધૂપના સમૂહથી અત્યન્ત રમણીય હોય છે. ઉત્તમ સુગથી સુગ. ધિત તેમજ સુગ ધની ગોટી જેવું છે. અપ્સરાઓ ના સમૂહના સમૂહથી વ્યાસ દિવ્ય વાદ્યોના ધ્વનિથી ગુંજતા પતાકાઓની માળાઓને કારણે અભિરમણીય. સર્વરત્નમય સ્વસ્થ ચિકણા, સુકોમલ ઘાટમટવાળા, નિર્મળ, નિષ્પક નિરક છાયાવાળા પ્રભાયુકત, શ્રી સ પન્ન, કિરણોથી યુકત પ્રકાશેપેત પ્રસન્નતા જનક દશનીય, અભિરૂપ, અને પ્રતિરૂપ છે. આ પ્રદેશોમાં દક્ષિણ દિશાના પર્યાપ્ત તઘા અપર્યાપ્ત પિશાચ દેના સ્વાસ્થાન કહેલાં છે. એ સ્થાને સ્વસ્થાન, ઉપપાત. -3, Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ प्रपिनास्त्रे या देवा परिवसंति' तत्र खलु-उपयुक्तस्थानेषु वहवो दाक्षिणात्याः पिशाचाः देवाः परिवसन्ति, 'महडिया जहा ओहिया जाव विहरंति' महद्धिकाः यथा औधिकाः समुच्चयवानव्यन्तर सम्बन्धिनः प्रतिपादितास्तथा प्रतिपादनीयाः तथा च यावत् महाद्युतिकाः, महायशसः, महावलाः, महानुभागाः, महासौरूपाः हारविराजितवक्षसः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, अगदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणो विचित्रहस्ताभरणाः विचित्रमालामौलयः, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिताः कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधरा भास्वरवोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधराः दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उद्योतयन्तः, प्रभासयन्तः, ते खलु तत्रं स्वेपां स्वेपाम् इन तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। वहां बहुत से दाक्षिणात्य पिशाच देव निवास करते हैं। - वे पिशाच जाति के देव महान ऋद्धि के धारक हैं इत्यादि वर्णन समुच्चय वान-व्यन्तर देवों के वर्णन के ही समान समझ लेना चाहिए, अर्थात् वे महायुतिमान् हैं, महायशस्वी हैं, महाबल हैं, महानुभाग हैं और महासुख से सम्पन्न हैं। उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है, उनकी भुजाएं करकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं। वे अंगद, कुंडल और गण्डस्थल का मर्षण करने वाले कर्णपीठ नामक आभूषण के धारक होते हैं। हाथों में विचित्र आभूषण धारण करते हैं। उनका मुकुट अद्भुत माला से युक्त होता है । कल्याण कारक एवं श्रेष्ठ वस्त्रों का परिधान करते हैं। कल्याणकारी और उत्तम माला तथा अनुलेपन को धारण करते हैं। उनकी देह અને સમુદ્રઘાત આ ત્રણે અપેક્ષાઓથી લેકના અસ ખ્યાતમા ભાગમાં છે. ત્યા ઘણા બધા દાક્ષિણાત્ય પિશાચ દેવ નિવાસ કરે છે. તે પિશાચ જાતિના દેવ મહાન રૂદ્ધિના ધારક છે. ઈત્યાદિક વર્ણન સમુચ્ચય વાનવ્યન્તર દેવના વર્ણનની સમાન સમજી લેવા જોઈએ. અર્થાત્ તેઓ મહાતિમાન છે. મહાયશસ્વી છે. મહાબલી છે. મહાન ભાગ છે અને મહાસુખથી સંપન્ન છે. તેમના વક્ષસ્થલ હારથી સુશોભિત રહે છે. તેમની ભુજાઓ કટક અને બુટિતથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ, કુંડલ, અને ગંડ સ્થળને મર્ષણ કરતા કણપીઠ નામના આભૂષણના ધારક હોય છે હાથમાં વિચિત્ર આભૂષણ ધારણ કરે છે તેમના મુગટ અદ્ભુતમાળાઓથી યુક્ત હોય છે. કલ્યાણ કારક તેમજ શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. કલ્યાણકારી અને ઉત્તમ માલા તથા અનુલેપનને ધારણ કરે છે. તેમના દેહ દેદી,યમાન હોય છે. લાંબી વનમાલાના ધારક હોય છે, તે પિતાના દિવ્ય વર્ણ અને ગન્ધ આદિથી દશે Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाच देवानां स्थानान ८२९ असंख्येयभौमेयनगरावासशतसहस्रादीनाम् आधिपत्यादिकं कारयन्तः पालयन्तोमहताऽहत नृत्यगीतवादिततन्त्रीतलताल त्रुटितधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति आसते इत्याशयः, यथा दाक्षिणात्यपिशाचेन्द्रकालवक्तव्यताप्ररूपयितुमाह-'काले एत्थ पिसार्थिदे' काल: अत्र पिशाचेन्द्रः 'पिसायराया' पिशाचराजः 'परिवसर' परिवसति, स च पिशाचेन्द्रः काल : ' सहिडीए जाव पभासेमाणे' महर्द्धिकः यावत्-महाद्युतिकः महायशाः, महाबलः, महानुभागः, महासौख्यः, हारविराजितवक्षाः, कटक त्रुटितस्तम्भितथुजः, अङ्गदकुण्डलपृष्टगण्डस्तल कर्णपीठधारी, विचित्र हस्ताभरणः, विचित्रमालामौलिः, कल्याणकप्रवरवस्त्रदेदीप्यमान होती है । लम्बी वनमाला के धारक होते हैं । वे अपने दिव्य वर्ण और गन्ध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रकाशित करते हुए, अपने-अपने असंख्य लाख भौमेय नगरावासों आदि का अधिपतित्व करते हुए, उनका पालन करते हुए, नृत्य, गीत तथा कुशल वादको द्वारा बजाये गए बीणा, तल, ताल, त्रुटित एवं मृदंग आदि वाद्यो की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोगों को भोगते रहते हैं । अब दक्षिण दिशा के पिशाचेन्द्र काल की वक्तव्यता प्रारंभ की जाती है - यहाँ काल नामक पिशाचेन्द्र, पिशाच राजा निवास करता है | वह पिशाचन्द्र काल महान् ऋद्धि का धारक है, महायुति है, महायशस्वी है, महाबल है, महानुभाग है, महासुखवान् है । उसका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है । उसकी भुजाएं कटकों और त्रुटि नामक बाहु के आभूषणो से स्तब्ध रहती है । वह अंगद દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રકાશિત કરતા રહિને પેતપેાતાના અસંખ્ય લાખ ભૌમેય નગરાવાસે આદિના અધિપતિત્વ કરતા તેમનુ પાલન કરતા નૃત્ય ગીત તથા કુશલવાદકા દ્વારા વગાડેલ વીણા તલ તાલ ત્રુટિત તેમજ મૃદ ગ આદિ વાદ્યો ના નિરન્તર થનાર ધ્વનિના શ્રવણુ સાથે દિવ્ય ભાગેાપભાગે ભેગવતા રહે છે. f હવે દક્ષિણ દિશાના પિશાચેન્દ્ર કાલની વક્તવ્યતાના પ્રાર ભ કરાય છે અહિં કાલનામક પિશાચેન્દ્ર, પિશાચ રાજા નિવાસ કરે છે. તે પિશાચેન્દ્ર કાલ महान् ३द्विना धार४ छे. भडाबुति वाणा छे, भड्डा यशस्वी छे, भडास छे, મહાનુભાગ છે. મહાસુખવાનૢ છે તેમનુ વક્ષસ્થલ હારથી સુશાભિત રહે છે તેમની ભુજાએ કટકા અને ત્રુટિત નામના બાહુના આભૂષણાથી સ્તબ્ધ રહે Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८३० aaivarसूत्रे परिहितः, कल्याणक परमाल्यानुलेपनधरी भास्वरयोन्दिः प्रलम्बवनमालाधरो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उद्योतयन् प्रमासयन् 'से णं तत्थ' स खलु पिशाचेन्द्रः कालस्तत्र - उपर्युक्तस्थाने 'तिरियमसंखेज्जाणं' तिर्यगसंख्ये यानां भोमेज्जनगरावास सय सहस्साणं' भौमेयनगरावासशतसहस्राणाम् 'चउण्डं सामाणियसाहस्सीणं' चतसृणाम् सामानिकसाहस्रीणाम् 'चउण्हय अग्गमहिसीणं' चत सृणाञ्च अग्रम पीणाम् 'सपरिवाराणं' सपरिवाराणाम्, 'तिन्हं परिसाणं' तिसृणां पर्पदाम् 'सत्ताहं अणियाणं' सप्तानाम् : अनीकानाम् - सैन्यानाम् 'सत्तण्हं अणियाहि वईणं' सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् 'सोलसन्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं ' पोडशानाम् आत्मक्षकदेव साहस्रीणाम् 'अन्नेसिं च बहूणं दाहिणिश्लाणं' अन्येपाञ्च बहूनां दाक्षिणात्यानाम् 'वाणमंतराणं' वानव्यतराणाम् 'देवाण य देवीण य कु ंडल और गंडस्थल को अर्पण करने वाले कर्णपीठ नामक आभूषण का धारक है । उसके हाथों में अद्भुत आभूषण होते हैं । अद्भुत माला युक्त मुकुट या माला को धारण करता है । कल्याणकारी उत्तम वस्त्रों का परिधान करता है । कल्याणकारी और उत्तम माला एवं अनुलेपन को धारण करता है । उसकी देह देदीप्यमान होती है । लम्बी - वनमाला का धारक होता है । अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रभासित करता है । ן वह पिशाचेन्द्र काल तिछें असंख्यात लाख नगरावासों का, चार हजार सामानिकदेवों का सपरिवार चार अग्रमहिषियों का, तीनों परिषदों का, सात अनीकों का, सात अनीकाधिपतियों का, सोलह हजार आत्मरक्षकदेवो का तथा अन्य बहुसंख्यक दाक्षिणात्य वानછે. તે અંગદ, કુંડલ અને ગંડસ્થલને મણ કરનારા ક પીઠે નામના આભૂષણના ધારક છે. તેમના હાથેામાં અદૂભૂત આભૂષણાય છે. અદ્ભુત માલા યુક્ત મુગટ અગર માલા અને મુગટ ધારણ કરે છે. કલ્યાણ કારી ઉત્તમ વસ્ત્રો પરિધાન કરે છે. તેમજ અનુલેપનને ધારણ કરે છે. તેમના ઢેઢુ ઢેઢીપ્ય માન હેાય છે. લાંખી વનમાલાના ધારક ડાય છે. પેાતાના વણુ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત તેમજ પ્રભાસિત કરે છે. તે પિશાચેન્દ્ર કાળ તિરા અસખ્યાત લાખ નગરાવાસાના ચાર હુજાર સામાનિક દેવાના, સપરિવાર ચાર અગ્રસહિષિયાના, ત્રણ પરિષના સાત અનીકેાના, સાત અનીકાધિપતિયાના, સાલ હજાર આત્મ રક્ષક દેવાના તથા અન્ય બહુ સંખ્યક દાક્ષિણાત્ય વાનભ્યન્તર દેવા અને દેવિયે Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाच देवानां स्थानानि ८३१ देवानाञ्च देवीनाच 'आहेवच्चं जाव विहर' आधिपत्यम् यावत् पौरपत्यम्, स्वामित्वम्, भर्तृत्वम्, महत्तरकत्वम् कुर्वन् पालयन् महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघन मृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोग भोगान् भुजानो विहरति - तिष्ठति, अथ उत्तरदिग्वासिपिशाचानां वक्तव्यतां पृच्छति - 'उत्तरिल्लाणं पुच्छा' औचराणाम् - उत्तरदिग्वा सिपिशाचानाम् देवानां स्थानानि कुत्र प्रज्ञतानि ? इति पृच्छा वर्तते, कुत्र खलु उत्तरदिग्वासिनः पिशाचाः देवाः परिवसन्ति ? प्रश्नाशयः, भगवान् उत्तरयति - 'गोयमा !" हे गौतम ! ' जहेव - दाहिपिल्लाणं वत्तव्या तदेव उत्तरिल्लाणंपि' यथैव दाक्षिणात्यानाम् पिशाचानां वक्तव्यता भणिता तथैव औत्तरहाणाम् - उत्तरदिग्वासिनामपि पिशाचानाम् वक्तव्यता भणितव्या 'णवरं' किन्तु नवरम् - पूर्वापेक्षयाऽत्र विशेषस्तु 'मंदरस्त पव्वयस्त व्यन्तर देवों और देवियों का अधिपतित्व, स्वामित्व, भर्तृत्व तथा अग्रेसरत्व करता हुआ, उनका पालन करता हुआ, कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि वाद्यों की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोगों को भोगता हुआ रहता है । अब उत्तर दिशा के पिशाच देवों की वक्तव्यता आरंभ की जाती है श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं - हे भगवन् ! उत्तर दिशा के पिशाच देवों के स्थान कहाँ कहे हैं ? अर्थात् उत्तर दिशा के पिशाच कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान् उत्तर देते हैं - हे गौतम ! जैसी दक्षिण दिशा के पिशाचों की वक्तव्यत कही है, वैसी ही उत्तर दिशा के पिशाचों की ના અધિપતિત્વ, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ તથા અગ્રેસરત્વ કરતા થકા તેમનુ પાલન કરતા થકા. કુશલ વાદકા દ્વારા વાદિત વીણા તલ, તાલ, ત્રુટિત. મૃત્રંગ આદિ વાદ્યોના નિરન્તર થનારા અવાજની સાથે દિવ્ય ભાગે પભાગને ભેગવતા રહે છે. હવે ઉત્તર દિશાના પિશાચ દેવાની વક્તવ્યતા આરંભ કરાય છે શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવન્ ! ઉત્તર દિશાના પિશાચ દેવેાના સ્થાન કયાં કહેલા છે ? અર્થાત્ ઉત્તર દિશાના પિશાચ દેવ કયાં નિવાસ કરે છે શ્રી ભગવાન્ ઉત્તર દે છે હે ગૌતમ ! જેવી દક્ષિણ દિશાના પિશાચાની વક્તવ્યતા કહી છે, તેવીજ ઉત્તર દિશાના પિશાચાની વક્તવ્યતા કહી લેવી જોઇએ. તેમાં વિશેષતા આ છે-મન્દર પર્વતના ઉત્તર દિગ્ ભાગમાં મહાકાલ Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रहापनासूत्र उत्तरेणं' मन्दरस्य पर्वतस्य उनरेग, उता दिग्भागे 'महाकाले एत्थ पिसायिंदे पिसायराया परिवसई' महाकालो नाम अत्र पिशाचेन्द्रः पिशाचराजः परिवसति इति बोध्या, 'जाव विहरई' यावत्-महद्धिको महाद्युतिका, महायशाः महावलः, महानुभागः, महासौख्यो हारविराजितवक्षाः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजा अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्थलकर्णपीठधारी विचित्रहस्ताभरणः, विचित्रमालामौलिः कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहितः कल्याणरुप्रवरमाल्यानुलेपनधरो भास्वरबोन्दिः प्रलस्ववनमालाधरो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन् प्रभासयन् स खलु तत्र तिर्यगसंख्येयानां भौमेयनगरावासशतसहस्राणाम् चतुर्णाम् वक्तव्यता कह लेनी चाहिए। उसमें विशेषता यह है-मन्दर पर्वत के उत्तर दिग् भाग में महाकाल नामक पिशाचेन्द्र, पिशाच राजा निवास करता है, यावत् विचरता है । 'यावत्' शब्द से यह समझना चाहिए-वह महाकाल पिशाचेन्द्र महर्द्धिक, महाद्युतिक, महायशस्वी, महाबल, महानुभाग और महासौख्य है । उसका वक्षस्थल हार से विराजमान रहता है । उसकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं। वह अंगद, कुंडल और गण्डस्थल को घिसने वाले कर्णपीठ नामक आभूषण का धारक होता है। उसके हाथों में अद्भुत आभूषण होते हैं । उसका झुकुट अद्भुत माला से युक्त होता है। कल्याणकारी उत्तम वस्त्रों का परिधान करता है । कल्याणकर उत्तम माला एवं अनुलेपन का धारक होता है। उसका शरीर देदीप्यमान है। वह लम्बी वनमाला को धारण करता है। अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रभासित करता हुआ वह तिर्छ असंख्य लाख औमेय नगरावासों का, चार हजार નામક પિશાચેન્દ્ર, પિશાચ રાજા નિવાસ કરે છે યાવત્ વિચરે છે. યાવત્ શબ્દથી એમ સમજવું જોઈએ કે મહાકાલ પિશાચેન્દ્ર મહર્ધિક, મહાઘતિક, મહાયશસ્વી, મહાબેલ, મહનુભાગ અને મહાસૌખ્ય છે. તેમના વક્ષસ્થલ હારથી વિરાજમાન છે. તેમની ભુજાઓ કટકે અને ત્રુટિતોથી સ્તબ્ધ રહે છે. તે અંગદ કુંડલ અને ગંડસ્થલને ઘસતાં કર્ણ પીઠ નામક આભૂષણને ધારણ કરે છે. તેમના મુગટ અદ્દભુત માલાથી યુક્ત હોય છે. કયાણકારી ઉત્તમ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. કલ્યાણકર ઉત્તમ માલા તેમજ અનુપનના ધારક હોય છે. તેમનું શરીર દેદીપ્યમાન છે લાંબી વનમાળાઓને ધારણ કરે છે. પોતાના દિવ્ય વર્ણ ગંધ વિગેરેથી દશેદિશાઓને ઉદ્યતિત અને પ્રભાસિત કરતા તે તિબ્બો Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाचादिव्यन्तरदेव स्थानानि ८३३ सामानिकसहस्राणाम् चतसृणाश्चाग्रमहषीणाम् सपरिवाराणाम् तिसणां पर्षदा सप्तानाम् अनीकानाम् सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् पोडशानाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम्, अन्येषां च वहूनाम् औत्तराहाणाम् उत्तरदिग्वासिंना वानव्यन्त-- राणी देवानाश्च देवीनाञ्च आधिपत्यं पौरपत्यम् स्वामित्वं भत् त्वम् महत्त. रकत्वम् कुर्वन् पालयन् महताऽहतनाटयगीत वादित तन्त्रीतलताल ग्रुटितघनमृदङ्गपटुग्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुजानो विहरति-तिष्ठति, 'एवं जहा पिसायाणं तहा भूयाणंपि' एवं-पूर्वोक्तरीत्या यथा पिशाचानां देवानाम्वक्तव्यता भणिता तथा भूतानामपि देवानां वक्तव्यता भणितव्या, 'जाव गंधव्याणं यावद-यक्षाणाम् राक्षसानाम् किन्नराणाम्, किम्पुरुषाणाम्, महोरगाणाम् गन्धर्वाणाञ्च वक्तव्यता भणितव्या, 'नवरं पूर्वापेक्षया अत्र विशेपस्तु 'इंदेसु णाणत्तं सामानिक देवों का, चार सपरिवार अग्रमहिपियों का, तीन परिषदों का, सात अनीकों का, सात अनीकाधिपतियों का, सोलह हजार आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य बहुसंख्यक उत्तर दिशा के वानव्यन्तर देवों और देवियों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, स्वामित्व, मत्व, एवं महत्तरकत्व करता हुआ, उनका पालन करता दुबे, नृत्य, गीत तथा कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, ऋटित, मृदंग आदि वाद्यों की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ दिव्य भोगोंपभोगों को भोगता हुआ रहता है। जैसी पिशाच देवों की वक्तव्यता कही, वैसी ही भृतो की वक्तव्यता समझ लेनी चाहिए । और वैसी ही वक्तव्यता यक्षों, राक्षसों, किन्नरों, किम्पुरुषों, सहोरगों तथा गन्धर्यों की भी कह लेनी चाहिए। मगर इस वक्तव्यता में विशेषता यह है कि इन सब के इन्द्र अलगઅસંખ્ય લાખ ભૌમેય નગરાવાસના ચાર હજાર આત્મરક્ષક દેવના તથા અન્ય બહુ સંખ્યક ઉત્તર દિશાના વાનવ્યન્તર દેવ અને દેવિયેના અધિપતિત્વ અગ્રેસરત્વ, સ્વામિત્વ તેમનું મહત્તરકત્વ કરતા રહિને તેમનું પાલન કરતા રહિને, નૃત્ય ગીત તથા કુશલવાદ દ્વારા વાદિત વીણ તલ, તાલ, ત્રુટિત, મૃદઆદિ વાદ્યોના નિરન્તર થતા અવાજની સાથે દિવ્ય ભોગપભોગને ભેગવતા રહે છે. ' જેવી પિશાચ દેની વક્તવ્યતા કહી, તેવી જ ભૂતની વક્તવ્યતા પણ સમજી લેવી જોઈએ અને તેવીજ વક્તવ્યતા ય, રાક્ષસ, કિન્નરે કિં પુરૂ મહોરેગો તથા ગન્ધર્વોની પણ કહેવી જોઈએ. પરંતુ તે વક્તવ્યતામા વિશેષ તા એ છે કે તે બધાના ઇન્દ્ર અલગ અલગ છે. તે આ પ્રકારે છે–દક્ષિણ અને प्र० १०५ Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८३४ प्रज्ञापासू " भाणियन् इमेण विहिणा' इन्द्रेषु नानात्वं पृथक्त्वम् विभिन्नत्व मिथ्यर्थः, भणितव्यम् अनेन - वक्ष्यमाणेन विधिना - प्रकारेण 'भूयाणं सुरूवपडिया' भूतानां दक्षिणोत्तराणाम् यथाक्रममिन्द्रौ सुरूपप्रतिरूपौ 'जक्खाणं पुन्नभद्दमाणिभद्दा' पक्षाणाम् दक्षिणोत्तराणाम् पूर्णभद्रमाणिभद्रौ इन्द्रौ, 'रक्खसाणं भीम महाभीमा राक्षसानां दक्षिणाश्यौत्तराहाणाम् भीममहाभीम इन्द्रौ 'किन्नराणं किन्नरकिंपुरिसा' किन्नराणाम् दाक्षिणात्यौत्तराहाणाम् किन्नर किम्पुरुषौ यथा क्रममिन्द्रौ, 'किंपुरिसाणं सप्पुरिसमहापुरिसा' किम्पुरुषाणाम् दाक्षिणात्यौतराहाणाम् सत्पुरुषमहापुरुपौ यथाक्रममिन्द्रौ, 'महोरगाणं अड़काय महा काया' महोरागाणाम् उरः परिसर्पाणां अतिकायमहाकायौ यथाक्रमं दाक्षिणात्यौत्तराहाणामिन्द्रौ, 'गंधव्वाणं गीयरइगीयजसा' गन्धर्वाणाम् दाक्षिणात्यौत्तराहाणाम् गीतरवि गीतयशसौ यथाक्रममिन्द्रौ वर्तते, 'जाव विहरन्ति' यावत्-तौ च प्रत्येकम्: महर्द्धिकौ महाद्युतिकौ महायशसौ महाबलौ, महानुभाग महासौख्यौ हारविराजिderat कटकत्रुटितस्तम्मितभुजौ अङ्गदकुण्डलसृष्टगण्डस्तलकर्णपीठ धारिणौ विचित्र हस्ताभरणौ, विचित्रमालामौली कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहितौ अलग हैं । वे इस प्रकार हैं- दक्षिण और उत्तर दिशा के भूतों के इन्द्र क्रमशः सुरूप और प्रतिरूप हैं, यक्षों के इन्द्र पूर्ण भद्र और मणिभद्र हैं, राक्षसों के भीम और महाभीम हैं, किन्नरों के किन्नर और किम्पुरुष हैं, किम्पुरुषों के सत्पुरुष और महापुरुष हैं, महोरगों के अतिकाय और महाकाय हैं तथा गन्धर्वो के गीतरति और गीतयश हैं। एक-एक जाति के दो-दो इन्द्रों में से प्रथम दक्षिण दिशा का और दूसरा उत्तर दिशा का समझना चाहिए | ये सभी इन्द्र महान् ऋद्धि, हुति, यश, बल, प्रभाव और सुख से सम्पन्न हैं । उनके वक्षस्थल हार से सुशोभित होते हैं । उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं । वे अंगद, कुंडल और ઉત્તર દિશાના ભૂતાના ઇન્દ્ર અનુક્રમે સુરૂપ, અને પ્રતિરૂપ છે, યક્ષેાના ઇન્દ્ર પૂર્ણ ભદ્ર અને મણિભદ્ર છે, રાસાના ભીમ અને મહાભીમ છે, કિન્નરાના કિન્નર અને ક પુરૂષ છે. કિ પુરૂષોના સત્પુરૂષ અને મહાપુરૂષ છે, મહેારગેાના અતિકાય અને મહાકાય છે તથા ગંધર્વાંના ગીતતિ અને ગીતયશ છે. એક એક જાતિના એ એ ઇન્દ્રોમાંથી પ્રથમ દક્ષિણ દિશાના અને બીજા ઉત્તર દિશાના સમજવા જોકએ. આ ખધા ઇન્દ્રો મહાન્ રૂદ્ધિ, ઘુતિ, યશ, ખલ, પ્રભાત્ર અને સુખથી સપન્ન છે. તેમના વક્ષસ્થલ હારથી સુાભિત હેાય છે તેમની ભુજાઓ ફટકા અને ત્રુટિતાથી અકડ રહે છે. Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाचादियन्तरदेव स्थानानि ८३५ कल्याणक प्रवर माल्यानुलेपनधरौ भास्वरबोन्दी प्रलम्बवनमालाधरौ दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन्तौ प्रभासयन्तौ तौ तत्र स्वेपां स्पेपाम् असंख्येयभौमेयनगरावासशतसहस्रादीनाम् आधिपत्यं पौरपत्यादिकं कुर्वन्तौ पालयन्तौ महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् मुञ्जानौ विहरत:-आसते इत्याशयः, उपयुक्तेन्द्राणां संग्राहक गाथा द्वयमाह-कालेय महाकाले सुरूवपडिरूव पुन्नभद्देय । तह चेव माणिभदे भीमेय तहा-महाभीमे ॥१४१॥ कालश्च महाकालः, सुरूपः प्रतिरूपः पूर्णभद्रश्च । तथा चैव माणिभद्रो भीमश्च तथा महाभीमः । “किन्नरकिंपुरिसे खलु सप्पुरिसे खलु तथा महापुरिसे । अइकाय महाकाए गीयरई चेव गीयजसे" ॥१४२॥ कर्णपीठ के धारक होते है। हाथों में विचित्र आभरण धारण करते हैं। उसके मुकुट अद्भुत माला से युक्त होते हैं । वे कल्याणकारी एवं उत्तम वस्त्रों का परिधान करते हैं। कल्याणकारी माला और अनुलेपन धारण करते हैं । उनका शरीर देदीप्यमान होता है । लम्बी - वनमाला को धारण करते हैं । अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रभासित करते हुए, अपने-अपने असं. ख्यात लाख भौमेय नगरावासों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व आदि करते हुए, उनका पालन करते हुए, नाटक, गीत तथा कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, श्रुटित, स्मृदंग आदि की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोगों को भोगते हुए रहते हैं। ___ अब इन के इन्द्रों के नामों का संग्रह करने वाली दो गाथाएं कहते हैं-काल और महाकाल, सुरूप और प्रतिरूप, पूर्णभद्र और मणिभद्र, તેઓ અંગદ, કુંડલ, અને કર્ણ પીઠના ધારક હોય છે. હાથમાં વિચિત્ર • આભરણ ધારણ કરે છે. તેમના મુગટ અદ્ભૂત માળાઓથી યુક્ત હોય છે. તેઓ કલ્યાણ કારી અને ઉત્તમ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. કલ્યાણ કારી માળા અને અનુલેપન ધારણ કરે છે. તેમના શરીર દેદીપ્યમાન હોય છે. લાબી વનમાળાને ધારણ કરે છે. અને પિતાના દિવ્ય વર્ણ ગબ્ધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રભાસિત કરતા પોતપોતાના અસંખ્યાત લાખ ભમેય નગરવાસોના અધિપતિત્વ અગ્રેસરવ આદિ કરતા રહિને, તેમનું પાલન કરતા, નાટક ગીત કુશલ વાદકો દ્વારા વાદિત વીણા, તલ, તાલ, ત્રુટિત, મૃદંગ આદિના નિરન્તર થનારા ઇવનિની સાથે દિવ્ય ભેગેપ ભેગોને ભેગવતા થકા રહે છે. હવે એમના ઈન્દ્રોના નામોને સંગ્રહ કરનારી બે ગાથાઓ કહે છે--કાલ અને મહાકાલ, સુરૂપ અને પ્રતિરૂપ, પૂર્ણા અને મણિભદ્ર, ભીમ અને મહાભીમ Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ८३६ " किन्नर किम्पुरुषः, खलु सत्पुरुषः खलु तथा महापुरुषः । अतिकायो महाकायो गीतरतिश्चैव गीतयशाः इत्येते पीडशवानव्यन्तरेन्द्राः अथ अत्रान्तरख्यन्तरजातिभेदानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह - 'कहि णं संते । अणवन्नियाणं देवाणं ठाणा पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कुत्र खलु - कस्मिन् प्रदेशे अणपर्णिकानां देवानाम् व्यन्तरावान्तरजातिविशेषाणाम्, स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि । तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति'कहिणं भंते ! अणवन्निया देवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु - कस्मिन् प्रदेशे अणपर्णिका देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति - 'गोयमा' हे गौतम ! 'इमी से रयणप्पभा पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः, 'रयणामयस्स कंडस्स' रत्नमयस्य काण्डस्य उपरि समीपभागस्य, 'जोयणसहस्सबाहल्लस्स' योज--नसहस्रवाहल्यस्य- सहस्रयोजनविस्तारस्य 'उवरिं' उपरि, ऊर्ध्वभागे 'जाव जोय. णसएस' यावत् एकं योजन शतम् अवगाह्य, अधश्चैकं योजनशतं वर्जयित्वा मध्ये भीम और महाभीम, किन्नर और किम्पुरुष, सत्पुरुष और महापुरुष, अतिकाय और महाकाय, गीतरति और गीतयश, ये सोलह वानव्यन्तरों के इन्द्र हैं ॥१४१-१४२॥ अब वान - व्यन्तरों के उपभेदों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी ने प्रश्न किया - हे भगवन् ! अणवर्णिक देवों के, जो अन्तरदेवों की एक विशेष जाति है, स्वस्थान कहां कहे हैं ? इसी प्रन के स्पष्टीकरण के लिए कहते हैं-हे भगवन् ! अणपर्णिक देव कहां निवास करते हैं ? . श्री भगवान् ने उत्तर दिया- हे गौतम, इस रत्नप्रभा पृथ्वी का जो रत्नमय काण्ड है, उसका विस्तार एक हजार योजन का है । उसमें से ऊपर और नीचे के एक-एक सौ योजन छोड कर मध्य के કિન્નર અને કિપુરૂષ, સત્પુરૂષ અને મહાપુરૂષ, ગીતતિ અને ગીતયશ; આ सोण वानव्यन्तरौना इन्द्र हे ॥ १४१-१४२ ॥ હવે વાનભ્યન્તરાના ઉપભેદના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરાય ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યાં-ભગવન્ ! અણુપણિક દેવે કે જે વ્યન્તર દેવાની એક વિશેષ જાતિ છે, (તેમના) સ્વસ્થાન કયાં કહેલાં છે? આ પ્રશ્નનુ સ્પષ્ટી કરણુ કરવા માટે કહે છે–ભગવન્ ! અણુપકિ દેવે કયા નિવાંસ કરે છે ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યા હૈ ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના જે રત્ન સમય કાંડ છે, તેના વિસ્તાર એક હજાર ચેાજનના છે. તેમાંથી ઊપર તથા Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाचादिव्यन्तरदेव स्थानानि ८३७ अष्टसु योजनशतेषु 'एत्थणं' अत्र खलु-उपर्युक्त स्थले,'अणवन्नियाणं देवा णं - 'अणपणिकानां देवानाम् 'तिरियमसंखेज्जा' तिर्यगसंख्येयानि 'णगरावाससहस्सा' “नगरावाससहस्राणि 'भवतीतिमक्खायं' भवन्ति-इत्याख्यातं मया महावीरेण अन्यैश्चतीर्थकृद्भिः , ' ते णं जाव-पडिरूवा' तानि खलु-पूर्वोक्तानि नगरावाससहस्राणि, यावत् बहिर्भागे वृत्तानि-वर्तुलानि, अन्तश्चतुरस्त्राणि, अधोभागे पुष्करकर्णिकासंस्थानसंस्थितानि, उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि, प्राकाराहालककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, यन्त्रशतघ्नीमुशलमुसण्ढीपरिवारितानि, अयोध्यानि, सदा जयानि, सदा गुप्तानि, अष्टचखारिंशत्कोटकरचितानि, अष्टचस्वारिंशत्कृतवनमालानि, क्षेमाणि शिवानि, किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि, लिप्तोपलिप्तमहितानि गोशीर्घसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपश्चाङ्गुलितलानि, उपचितचन्द-आठ सौ योजनों में, अणपणिक देवों के निर्छ असंख्यात लाख नगरावास हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थकरों ने कहा है। - वे नगरावास यावत् प्रतिरूप हैं, अर्थात् बाहर से गोलाकार हैं, 'अन्दर से चौकोर हैं और नीचे से कमल की कणिका के आकार के हैं । वे विशाल और गंभीर खाइयों तथा परिखाओं से घिरे हुए हैं। प्राकारों, अट्टालकों, कपाटों, तोरणों और प्रतिद्वारों से युक्त हैं। यंत्रों, शतनियों, मुशलों और मुसण्डी नामक शस्त्रों से परिवृत हैं, इस कारण शत्रुओं द्वारा अयोव्य हैं और अयोध्य होने के कारण सदा जयशील हैं, सदा सुरक्षित हैं । वे अडतालीस कोठों की रचना - से युक्त है और अड़तालीस वनमालाओंले सुशोभित हैं। सब प्रकार से निरूपद्रव हैं, मंगलमय हैं और किंकर देवों के दंडों द्वारा रक्षित हैं । लिपे-पुते होने के कारण प्रशस्त हैं । गोशीर्ष तथा सरस નીચેના એક એક સે જન છોડીને મધ્યના આઠ યોજનમાં અણપણિક દેવોના તિછ અસ ખ્યાત લાખ નગરાવાસ છે, એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરેએ કહ્યું છે. ' તે નગરાવાસ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે અર્થાત્ બહારથી ગળાકાર છે. અન્દર થો ચરસ છે અને નીચેથી કમળની કર્ણિકાના આકારના છે. તેઓ વિશાળ અને ગભીર ખાઈ તથા પરિખાઓથી ઘેરાયેલા છે પ્રાકારે, અટ્ટાલકે, કપાટ, તેરણ અને પ્રતિદ્વારથી યુક્ત છે. યંત્ર, શતનિયે, મુસલે મુસંઢી નામક અસ્ત્રોથી પરિવૃત્ત છે, એ કારણે શત્રુઓ દ્વારા અધ્ય હેવાને લીધે સદા જયશીલ છે સદા સુરક્ષિત છે. તેઓ અડતાલીસ કેઠાઓની રચનાથી યુક્ત છે અને અડતાલીસ વનમાળાઓથી સુશોભિત છે. બધી રીતે નિરુપદ્રવ છે. મંગલમય છે. અને કિંકર દેના દડે દ્વારા રક્ષિત છે. લિપેલ ધૃપેલ હોવાને Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮ पिनासूत्र नकलशानि, चन्दनवटसुकृततोरण प्रतिद्वार देशभागानि, आसक्तोत्सिक्तविपुलवृतव्याधारितमाल्यदामकलापानि, पञ्चवर्ण सरसमुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितानि,कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि, सुगन्धवरगन्धिकानि गन्धवर्तिभूतानि अप्सरोगणसंघसंविकीर्णानि, दिव्यत्रुटितशब्द सं प्रणादितानि पताकामालाकुलाभिरामाणि सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि, मरणानि घृष्टानि मृष्टानि नीरजांसि निर्मलानि निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि सप्रभाणि सश्रीकाणि, समरीचिकानि, सोद्योतानि, प्रसादीयानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि, 'एत्थ णं' अत्र खलु उपर्युक्तस्थलेषु 'अणवनि रक्तचन्दन के हाथे उनमें लगे हैं जिनमें पांचों उंगलियां उछरी हुई हैं । वे मंगल - कलशों से सुशोभित हैं । उनके प्रतिद्वार भाग में चन्दन चर्चित घटों के सुन्दर तोरण बने हुए हैं । उनमें ऊपर से नीचे तक लटकने वाले, विशाल और गोलाकार माल्यदामों के समूह शोभायमान होते हैं। पांच वर्ण के ताजे और सौरभमय पुष्पों के समूह के उपचार से युक्त हैं । कृष्ण अगर, उत्तम चीडा ओर लोबान ' की महकती हुई सुगंध के समूह से अतिशय रमणीय हैं । उत्तम सुगंध से सुगंधित और गंधद्रव्य गुटिका जैसे प्रतीत होते हैं। वे अप्सरागणों के समूह से व्याप्त, दिव्य वाद्यों की ध्वनि से गूंजते हुए, पताकाओं की माला से अत्यन्त रम्य, सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकने, कोमल, घटारे मटारे, नीरज, निर्मल, निष्पंक, निरावरण कान्ति वाले, प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, किरणों से युक्त, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । इन उक्तस्थानों में 9 કારણે પ્રશસ્ત છે. ગેાશી તથા સરસ રક્તચન્હનના થાપાએ તેમા પડેલા છે કે જેમા પાસે આગની ઉઠી આવેલ હેાય છે. તેએ મંગળ કળશૈાથી સુશોભિત છે. તેમના પ્રતિદ્વાર ભાગમાં ચન્તન ચર્ચિત ઘડાઓના સુન્દર તેારણુ ખનેલા છે. તેઓમા ઉપરથી નીચે સુધી લટકતા વિશાળ અને ગેાળાકાર પુષ્પ હારાના સમૂહશાભાયમાન લાગે છે. પાંચ રંગના તાજા અને સુગન્ધીદાર પુષ્પાના સમૂહના ઉપચારથી યુક્ત હેાય છે. કૃષ્ણે અગરૂ, ઉત્તમ ચીડા, અને લેાખાનની મહેકતી સુગન્ધથી સુગન્ધિત અને ગન્ય દ્રવ્યની ગોટીયેા જેવા પ્રતીત થાય છે. તેઓ અપ્સરા ગણાના સમૂહથી વ્યાસ દિવ્ય વાદ્યોના ધ્વનિથી ગુજતી, પતાકાઓની માળાથી અત્યન્ત રમ્ય, સ` રત્નમય, સ્વચ્છ, ચિકણુ अभण, घाटभाटवाणा, नीरन, निर्माण, निष्य, निरावरण अन्तिवाणा अला યુક્ત, શ્રી સ ́પન્ન, કરણાથી યુક્ત, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા જનક, દર્શનીય Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ पिशाचादिष्यन्तरदेव स्थानानि ८३९ याणं देवाणं ठाणा' अणिपर्णिकानां देवानाम् स्थानानि स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि, 'उववाएण-लोयस्स असंखेज्जइभागे' उपपातेन-उपपातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः 'समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे' समुद्घातेन-समुघातापेक्षया लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः 'सहाणेणं लोयस्य असंखेज्जइभागे' स्वस्थानेन-स्वस्थानापेक्षया लोकयस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः, 'एत्थणं वहवे अणयन्निया देवा परिवसंति' अत्र खलु-उक्तस्थानेषु बहवः अणपणिका देवाः परिवसन्ति ते च 'महिडिया' महद्धिकाः, 'जहा पिसाया जाव विहरंति' यथा पिशाचाः प्रतिपादितास्तथा प्रतिपादनीया यावत्-महाद्युतिकाः, महायशसः, महाबलाः, महानुभागाः, महासौख्याः, हारविराजितवक्षसः, कटक टितस्तम्भितभुजाः, अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणः विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमालामौलयः, अणपर्णिक देवों के स्वस्थान निरूपण किए गए हैं। ये स्थान उपपात की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में, समुदघात की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें भाग में और स्वस्थान की अपेक्षा भी लोक के असंख्यातवें में भाग में हैं । इन स्थानों में बहुत-से अणपणिक देव निवास करते हैं। वे महान् ऋद्धि के धारक हैं। और पिशाच देवों के समान यावत् विचरते हैं । इनका वर्णन पिशाच देवों के समान ही समझ लेना चाहिए, अर्थात् वे महाद्युति, महायशस्वी, महाबलवान्, महानुभाग, महान् सुख से सम्पन्न, हार से सुशोभित वक्षस्थल वाले, कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध भुजाओं वाले, अंगद, कुंडल और कर्णपीठ के धारक, हाथों में विचित्र आभूषण पहनने वाले, अद्भुत माला से सुशोभित मुकुट वाले, कल्याणकारी उत्तम અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ કહેલા સ્થાનમાં અર્ણપણિક દેના સ્વસ્થાન નિરૂપણ કરાયેલાં છે. તે સ્થાને ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં, સમુદ્દઘાતની અપેક્ષાએ પણ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પણ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે. આ સ્થાનમાં ઘણા બધા અણપણિક દેવ નિવાસ કરે છે તેઓ મહાન રૂદ્ધિના ધારક છે. અને પિશાચ દેના સમાન વિચરે છે. તેમનું વર્ણન પિશાચ દેવેની સમાજ સમજી લેવું જોઈએ. અર્થાત્ તેઓ મહાતિ, મહાયશસ્વી, મહાબલવાન મહાનુભાગ, મહાન સુખથી સંપન્ન હારથી સુશોભિત વક્ષસ્થળ વાળા, કટકે અને ત્રુટિતોથી અકકડ ભુજાઓવાળા અંગદ, કુંડલ અને કર્ણ પીઠના ધારક, હાથમાં વિચિત્ર આભૂષણ પહેરવાવાળા અદ્દભુત માળાઓથી સુશોભિત મુગટવાળા, Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ earnt कल्याणकप्रवरवस्त्र परिहिताः, कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधराः भास्वरबोदयः प्रलम्बवनमालाधराः दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन्तः प्रभासयन्तः, ते खलु तत्र स्वेषां स्वेषाम् असंख्येयभौमेयनगरावासशतसहस्रादीनाम् आधिपत्यादिकं कुर्वन्तः पालयन्तो महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपप्रवादितरवेण दिव्यान् भोग भोगान् भुजानाः विहरन्ति आसते इत्याशयः, अथ तेषामिन्द्रौ सन्निहितसामन्या नामको प्ररूपयति- 'सन्निहियसामाणाइत्थ दुवे अणवनिंदा' सन्निहितसामान्यौ अत्र उपर्युक्ाणपणिकस्थानेषु द्वौः अणपर्णिकेन्द्रौ ' अणवन्नियकुमाररायाणी' अणपर्णिककुमारराजानौ 'परिवसंति'परिवसतः, तौ च 'महिड्डिया' महर्द्धिकौ महाद्युतिकौ महायशसौ महाबलौ महानुभागौ, महासौख्यौ, हारविराजितवक्षसौ, इत्यादि पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टौ बोध्यौ, ' एवं जहा कालमहाकालाणं दोण्हपि दाहिणिल्लाणं उत्तरिल्लाणं य भणिया' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा कालमहाकालयोः द्वयोरपि दाक्षिणात्यौत्तराहयोथ भणिताः - उक्ताः 'तहा सन्निहियसामाणापि तथावस्त्र पहनने वाले, कल्याणकारी उत्तम माला और अनुलेपन को धारण करने वाले, देदीप्यमान शरीर वाले और लम्बी वनमाला के धारक होते हैं । वे अपने दिव्य वर्ग एवं दिव्य गंध आदि से दशों दिशाओं को उयोतित और प्रभासित करते हुए अपने-अपने असंख्यात लाख भौमेघनगरावासों का अधिपतित्व, स्वामित्व, अग्रेसरत्व आदि करते हुए तथा उनका पालन करते हुए, वृष, गीत, कुशलवादकों द्वारा वादिन वीणा, तल, ताल, त्रुटित, दंग आदि वाद्यो की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोग भोगते हुए विचरते हैं अर्थात् रहते हैं । । अब उनके सन्निहित और सामान्य नामक इन्द्रों की प्ररूपणा કલ્યાણકારી ઉત્તમ વસ્ત્ર પહેરવાવાળા કલ્યાણ કારી-ઉત્તમ માલા અને અનુ લેપનને ધારણ કરનારા દેદીપ્યમાન શરીરવાળા અને લાંખી વનમાળાઓના ધારક હાય છે. તે પોતના દિવ્ય વણુ તેમજ દિવ્ય ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રભાસિત કરતા રહિને પોતપોતાના અસંખ્યાત લાખ ભૌમેય નગરાવાસાનુ અધિપતિત્વ, સ્વામિત્વ, અનેઅગ્રેસરત્વ આદિ કરતા થકા તથા તેમનું પાલન કરતા, નૃત્ય ગીત, કુશલ વાદિકા દ્વારા વાદિત વીણા તલ તાલુ શ્રુતિ, મૃગ આદિ વાદ્યોના નિરન્તર થનારા ધ્વનિની સાથે દ્વિવ્ય લાગે પભેગ ભાગવતા થકા વિચરે છે અર્થાત્ રહે છે હવે તેમના સન્નિહિ1 અને સામાન્ય નામક ઈંદ્રોની પ્રરૂપણા કરવા મટે ૮૦ Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू २२ पिशाचादिव्यन्तरदेव स्थानानि ८४१ सन्निहितसामान्ययोरपि भणितव्याः कथितव्या इत्यर्थ तेपाञ्च व्यन्तरावान्तराष्टजातिभेदानां संग्राहकगाथामाह-'संगहणीगाहा' संग्रहणीगाथा-'अणवन्निय पणव न्निय इसिवाइय-भूयवाइया चेव । कंदिय महाकंदिय कोहंडापयंगएचेव ॥१४३॥ अणपणिक पणपर्णिक ऋषिवादित भूतवादिताश्चैव । स्कन्दिक महास्कन्दिक कूष्माण्डाः पतंगतश्चैव, अथ तेपामेवेन्द्रसंग्राहकगाथाद्वयमाह-'इमे इंदा' इमेवक्ष्यमाणाः इन्द्राः-संनिहिया सामाणधायविधाए इसीय इसिबाले । ईसर महेसरा हवइ सुवच्छे विसाले य' ॥१४४ । सन्निहिताः सामान्याः धातो. करते हैं-इन अणपणिक देवों के स्थानों में सन्निहित और सामान्य नामक दो अणपर्णिकेन्द्र, अणपर्णिक राजा हैं । ये दोनों इन्द्र महर्दिक महाद्युतिक, महायशस्वी, महाबल, महानुभाग और महासुख से सम्पन्न हैं। उनके वक्षस्थल हार से सुशोभित रहते हैं, इत्यादि पूर्वोक्त सभी इन्द्रों के विशेषण यहां भी समझ लेना चाहिए । जैसे काल और महाकाल दक्षिण और उत्तर दिशा के पिशाचेन्द्रों के विषय में कहा है, उसी प्रकार सन्निहित और सामान्य नामक इन्द्रों के विषय में भी कहना चाहिए। ____व्यन्तरों के अवान्तर जाति के भेदों की संग्राहिका गाथा करते हैं(१) अणपर्णिक (२) पणपर्णिक (३) ऋपिवादित (४) भूतवादित (६) स्कन्दित (६) महास्कंदित (७) कूष्माण्ड और (८) पतंग ये आठ व्यन्तरों के अन्तर भेद हैं ॥४३॥ इनके इन्द्रों के नामों की संग्रहणी गाथा इस प्रकार है-(१) सन्नि: हित (२) सामान्य (३) धात (४) विधात (५) ऋषि (६) ऋपिवा (पा) આવે છે–આ અણપણિક દેના સ્થાનમાં સન્નિહિત અને સામાન્ય એ નામના બે અણપણિ કેન્દ્ર અણપણિક રાજા છે. આ બને ઈન્દ્ર મહદ્ધિ, મહાઘતિક મહાયશસ્વી, મહાબલ મહાનુભાગ અને સુખથી સંપન્ન છે. તેમનું વક્ષસ્થલ હારથી સુશોભિત રહે છે. વિગેરે પૂર્વોક્ત બધા ઈન્દ્રોના વિશેષણુ અહીં પણ સમજી લેવાં જોઈએ. જેમ કાલ અને મહાકાલ દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશાના પિશાચેન્દ્રોના વિષયમાં કહ્યુ છે–એજ પ્રકારે સન્નિહિત અને સામાન્ય નામક ઈન્દ્રોના વિષયમાં પણ કહેવું જોઈએ. વ્યન્તરના જાતિ ભેદોની સંચાહિકા ગાથા કહે છે-(૧) અપર્ણિક (२) ५५४ (3) ३षिवाहित (४) भूतवाहित (५) २४न्हित (6) माहित (૭) ઈશ્વર કૃમાડ અને પતંગ આ વ્યન્તરના અવાન્તર ભેદે છે. ૪૩ તેના प्र० १०६ Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ટેક प्रज्ञापनासूत्र साणं साणं जोइसिय विमाणावाससयसहस्लाणं चउण्हं सामाणियसाहस्तीणं च उण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराण तिण्हं परिसाणं, सत्तण्हं अणीयाणं सत्तण्ह अणीयाहिबईणं सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं जाव अन्नेसिं च वहणं जोइसियाणं देवाण देवीण य आहेबच्चं जाव विहरति ।मु० २३॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! ज्योतिप्काणाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! ज्योतिष्काः देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात् सप्तनवति योजनशतम् ऊर्ध्वम उत्प्रेत्य दशोत्तरयोजनशतवाहल्ये तिर्यगसंख्येये ज्योतिष्कविषये, अत्र ___ खलु ज्योतिष्काणां देवानां तिर्यगसंख्येयानि ज्योतिष्कविमानावासशतसहस्राणि ज्योतिष्क देवों के स्थानादि की वक्तव्यता शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! जोइसियाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त जोतिष्क देवा के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि णं भंते ! जोइसिया देवा परिवसंति ?) हे भगथन् ! ज्योतिष्क देव कहां निवास करते हैं ? (गोथमा) हे गौतम (इमीसे) इस (रयणपाए पुढवीए) रत्नप्रभा पृथ्वी के (बहुसमरमणिज्जाओ) बिल्कुल सम एवं रमणीय (भूमिभागाओ) भूमि भाग से (सत्तणउइजोयणसए) सात सौ नव्वे योजन (उडूं उप्पइत्ता) ऊपर जाकर (दसुत्सरजोषणसयबाहल्ले) एक सौ दश योजन के विस्तार में (तिरियमसंखेज्जे जोइय विसए) तिर्छ में असंख्यात ज्योतिष्क क्षेत्र में (एत्थ णं) यहां (जोइसियाणं देवाणं) ज्योतिष्क તિષ્ક દેના સ્થાનાદિની વક્તવ્યતા हाथ-(कहि ण भंते । जोइसियाण पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता !) ભગવન્! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત તિષ્ક દેના સ્થાન ક્યાં કહ્યા છે ? (कहि णं भंते | जोइसिया देवा परिवसति ? भगवन् । ल्याति व ४यां निवास ४२ छ १ (गोयमा ।) हे गौतम (इमीसे) मा (रयणाप्पभाए पुढवीए) २त्नाला पृथ्वीना (बहुसमरमणिज्जाओ) बससम तेमन रमणीय (भूमिभागाओ) भूमिलामाथी (सत्तणउइजोयणसए) सातसे नव योन (उडूढं उप्पइत्ता) १५२ १/२ (दसुत्तरजोयण सयबाहल्ले) मे सो ४॥ योजना विस्तारमा तिरिय मसंखेज्जे जोइसविसए) तिरछी मसभ्यात याति क्षेत्रमा (एत्य णं) मही • (जोइसियाणं देवाणं) न्योति हेवाना (तिरियं) तिछ (असंखेज्जा) मसभ्यात Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ ज्योतिप्कदेव स्थानानि ८४५ भवन्ति इत्याख्यातं, तानि खलु विमानानि अर्द्धकपित्थकसंस्थानसंस्थितानि सर्वस्फटिकमयानि, अभ्युद्गतोत्सत प्रभासितानि इव विविधमणिकनकभक्तिचित्राणि वातोद्धृतविजय वैजयन्ती पताकाच्छनातिच्छकलितानि, तुगानि, 'गगनतलानुलिखच्छिखराणि, जालान्तररत्नपतरोन्मीलितबदमणिकनक स्तूपिकानि, विकसितशतपत्र पुण्डरीकतिलकरत्नार्द्धचन्द्रचित्राणि नानामणिमयदामालकृतानि, अन्तोवहिश्च श्लक्ष्णानि तपनीय रुचिरवालुकाप्रस्तटानि, सुखस्पर्शानि देवों के (तिरियं) तिछ (असंखेज्जा) असंख्यात (जोइलियविमाणावास सयसहस्सा) लाख ज्योत्तिष्कों के विमानावास (भवंतीति 'मक्खायं) हैं, ऐसा कहा है । (ते णं विमाणा) वे विमान (अद्धकविदृगसंठाणसंठिया) आधे कवीठ के आकार के हैं (सव्वफलिहामया) पूर्णरूप से स्फटिकमय (अन्भुग्गयमूसियपहसिया) ऊपर उठे हुए और प्रभा से श्वेत (विविहमणिकणगरयणभत्तिचित्ता) विविध मणियों कनक और रत्नो की छटा से चित्र-विचित्र (वाउद्यविजयवेजयंती पडागाछत्ताइछत्तकलिया) हवा ले उडती हई विजय-वैजयन्ती-पताका-छत्र-और अतिछन्त्रों युक्त (तुंगा) ऊंचे (गगणतलमहिलंघमाणसिहरा) आकाशतल को उल्लंघन करने वाले शिखरों से युक्त (जालंतररयणपंजरुम्मिलियब्व) जालियों में लगे हुए रत्न मानों पीजरे से बाहर निकाले गए हैं (मणिरयणथूसियागा) मणियों तथा रत्नों को स्तृपिकाओ वाले (वियसियतयवत्तपुंडरीया) जिनमें शतपत्र और पुण्डरीक कमल खिले हैं (तिलयरयगड्ढचंदचित्ता) (जोइसियविमाणावास सयसहस्सा) १५. न्याति देवाना विमानापास (भवंतीति मक्खायं) छे, म ४ह्यु छ (तेणं विमाणा) ते विमान (अद्धकविग 'संठाणसंठिया) अर्धा ४वीन मा४।२॥ छ (सव्वफलिहामया) पूर्ण ३ टिभय (अब्भुग्गयमूसिय पहसिया) 14६.२ मने प्रमाथी श्वेत (विविह मणि कणगरयणभत्तिचित्ता) विविध मणियो ४४ भने रत्नानी छाथी यि वियित्र (पाउधूयविजयवेजयंतीपडागा छत्ताइ छत्तकलिया) पाथी ती विन्य-वैयन्ती-पता छत्र मने मतिनाथी युटत (तुंगा) आये (गगणतलमहि लंघमाणसिहरा) २४ तसने Seeधन ४२वा शिपथी युद्धत (जालंतर रयणपंजरुम्मिलियव्य) जाये रत्न तो पिरामाथी मार ४ाढवामा माव्या 314 (मणिरयणथूभियागा) भणियो तथा रत्नानी स्तूपिया पाय (वियसिय सयपत्तपुंडरीया) मा शतपत्र भने १४ ४भाजित छ (तिलयरयणड्ढचंचित्ता) ति तथा स्नभय म य-द्रोथी त्रि विचित्र Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ نئے प्रक्षापनासूत्र सश्रीकाणि, मुरूपानि प्रासादीयानि-दर्शयानि, अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि, अत्र खलु ज्योतिष्काणां देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिष्वपिय लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खल बहवो ज्योतिप्का देवाः परिवन्ति, तद्यथा-वृहस्पतयः, चन्द्राः, सूर्याः, शुक्राः, शनैश्चराः, राहयः, धूमकेतवः बुधाः, अङ्गारकाः, तप्ततपनीयकनकवर्णाः, ये च ग्रहाः ज्योतिप्के चारं चरंति, केतवश्च गतिरतिकाः अष्टातिलको तथा रत्नमय अधेचन्द्रों से चित्र-विचित्र (नाणामणिमयदामालंकिया) विविध मणिमय मालाओं से अलंकृत (अंतोवाहिं च सण्हा) अन्दर और बाहर चिकने (तवणिज्जरुइलवालुयपत्थडा) स्वर्ण की रुचिर वालुका के प्रस्तट वाले (सुहफासा) सुखद स्पर्श वाले (सस्सिरीया) श्री से सम्पन्न (सुरुवा) सुन्दर रूप वाले (पासाइया) प्रसन्नताजनक (दरिसणिज्जा) दर्शनीय (अभिरुवा) अतिरमणीय (पडिरूवा) अत्यन्त सुन्दर (एत्थ णं) यहां (जोइसियाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्तागं) पर्याप्त और अपर्याप्त ज्योतिष्क देवों के (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) कहे हैं (निसु वि) तीनों अपेक्षाओं से भी (लोगस्स असंखेन्नइभागे) लोक के असंख्यातवें भाग में (तत्थ णं) वहां (वहवे) बहु (जोइसिया देवा) ज्योतिष्क देव (परिवसंति) निवास करते है (तं जहा) वे इस प्रकार (यहस्सई) वृहस्पति (चंदा) चन्द्र (सूरा) सूर्य (सुक्का) शुक्र (सणिच्छरा) शनैश्चर (राहू) राहु (धूमकेऊ) धूमकेतु) (बुधा) बुध (अंगारगा) मंगल (तत्तनवणिजकणगवन्ना) तप्त तपनीय स्वर्ण के समान वर्ण वाले (जो य) और जो (गहा) ग्रह (जोइसम्मि) ज्योतिष्क क्षेत्र में (चारं चरंति) (णाणामणिमबदामालंकिया) विविध भागमय भाजामाथी असत (अंतो वहि च सण्हा) ४२थी मने मा२ ४ि (तवणिजरुइलवालुया पत्यडा) सोना नी ३थि२ वायु ना प्रस्त२वा (सुहफासा) सुभह स्पृशाणा (पासाइया) प्रसन्नता 4. (दरिसणिज्जा) शनाय (अभिख्या) मति २भणीय (पडिरूबा) अत्यन्त सुन्दर (एत्य णं) मडि (जोइसियाण देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्यास अने. २०५योस न्याति होना (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) ह्यां छ (तिमुवि) ऋणे अपेक्षामाथी पशु (लोगरस असंखेज्जइभागे) सेना अभ्यत मा सागमा (तत्थ णं) त्या (वहवे) घा! (जोइसिया देवा) ज्योतिष (परिखसंति) निवास ४२ छे (तं नहा) ते मा प्रकारे (वहस्सई) पति (चंदा) य- (सूग) सूर्य (सुका) शु (सणिच्चरा) शनैश्व२ (राहु) राई (धूमके3) धूम तु (बुवा) भुष (अंगारगा) मन (तत्ततवणिज्जकणगवन्ना) तस तपनीय स्वाना समान वाणा (जे य) मने रे (गहा) ड (जोइसम्मि) ज्योति Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ ज्योतिष्कदेव स्थानानि विंशतिविधाः, नक्षत्र देवगणा नानासंस्थानसंस्थिताः, पञ्चवर्णाः तारकाः, स्थित. लेश्याः, चारिणः अविश्राममण्डलगतिकाः, प्रत्येकनामाङ्क प्रकटितचिह्नमुकुटा: महद्धिकाः, यावत् प्रभासयन्तः, ते खलु तत्र स्वेषां स्वेषां विमानावासशतसहस्राणाम् स्वेषां स्वेषां सामानिकसहस्राणाम् स्वासां स्वासाम् अग्रमहिपीणाम् सपरिवाराणाम्, स्वासां स्वासां पर्षदाम्, स्वेपां स्वेषाम् अनीकानाम्, स्वेषाम् स्वेषाम् अनीकाधिपतीनाम्, स्वासां स्वासाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम्, अन्येषाश्च वहूनां ज्योतिगति करते हैं (केऊ य गइरइया) और गति में रत रहने वाला केतु (अट्ठावीसइविहा) अट्ठाईस प्रकार के (नक्खत्तदेवतगणा) नक्षत्र देवों का समूह (णाणा संठाणसंठियाओ) अनेक आकारों वाले (पंचवण्णओ) पांच वर्षों के (तारयाओ) तारे (ठियलेस्सा) स्थित लेश्या वाले (चारिणो) चलने वाले (अविस्साम मंडलगई) विना रुके मंडलगति वाले (पत्तेयनामंकपगडियचिंधमउडा) प्रत्येक के मुकुट में अपने नाम का चिह्न प्रकट है (महिडिया) महान् ऋद्धि के धारक (जाव पभासेमाणा) यावत् प्रभासित होते हुए (ते णं) वे (तत्थ) वहां (साणं साणं) अपने अपने (विमाणावाससयसहस्साणं) लाखों विमानों का (साणं साणं सामाणिय साहस्सीणं) (अपने-अपने हजारों सामानिकों का (साणं साणं अग्गमहिसीणं) अपनी-अपनी अग्रमहिषियों का (सपरिवाराणं) परिवार सहित का (साणं साणं परिसाणं) अपनीअपनी परिषदों का (साणं साणं अणियाणं) अपने-अपने अनीकों का (साणं साणं अणियाहिवईणं) अपने-अपने अनीकाधिपनियों का क्षेत्रमा (चारं चरंति) गति ४२छे (केऊय गइरइया) मने गतिमा २१ २२१॥ पाणी हेतु (अट्ठावीसइविहा) मध्यावास प्रधान (नक्खत्तदेवतागणा) नक्षत्र हेवाना समूह (गाणासंठाण संठियाओ) मने मारोवाणा (पंचवण्णाओ) पांय पना (तारयाओ) ताराम (ठियलेस्सा) स्थित वेश्यावा (चारिणो) यासपा वाणा (अविस्साममंडलगई) ।४५] सिवायनी म उस तिवाणा (पत्तेयनामक पागडियचिंधमउडा) प्रत्येना भुरटमा पातपाताना नामना यि प्रसट छ (महिइढिया) महान ३ घा२४ (जाव पभासेमाणा) यावत् प्रसासित था (तेणं) तेगा (तत्थ) त्या (साणं साणं) पातपाताना (विमाणावास पयस इस्साणं) साया विमानाना (साणं साणं सामाणियसाहस्सीणं) पातपाताना २ सामानिटीना (साणं साणं अग्गमहिसीगं) पातपातानी ममापियाना (सपरिवाराणं) परिवार साथेन(साणं साणं परिसाणं) पातपातानी परिषहोना (साणं साणं अणियाण) घातपातानी मनीभाना (साणं साणं अणियाहिवईणं) पातपाताना आनीधि Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासो काणाम् देवानाञ्च देवीनाञ्च आधिपत्यम् यावद् विहरन्ति, चन्द्रसूयौँ अत्र दौ ज्योतिकेन्द्रौ ज्योतिष्कराजानौ परिवसतः, महद्धिको यावत् प्रभासयन्ती, तोच तत्र स्वेषां स्वेषां ज्योतिष्कविमानावासशतसहस्राणाम् चतसृणां सामानिक साहस्त्रीणाम् चतसृणाम् अग्रमहिपीणाम् सपरिवाराणाम्, तिहणां पर्षदाम् सप्तानाम् अनीकानाम्, सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् पोडशानाम् आत्मरक्षक देव साहस्री(साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं) अपने-अपने सहस्रों आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसि च बहणं) और वहुत-से अन्य (जोइसियाण) ज्योतिष्क (देवाण देवीण य) देवों और देवियों का (आहेवच्च) अधिपतित्व (जाव) यावत् (विहरंति) विचरते हैं। ___(चंदिमसूरिया) चन्द्रमा और सूर्य (इत्थ) इनमें (दुवे) दो (जोहसिंदा) ज्योतिष्कों के इन्द्र (जोइसियरायाणो) ज्योतिष्कों का राजा (परिवसंति) निवास करते हैं (महिडिया जाव पभासेमाणा) महर्द्धिक यावत् प्रकाशित होते हुए (ते णं) वे (तत्थ) वहां (साणं साणं) अपने, -अपने (जोइसियविमाणावाससयसहस्साणं) लाखों ज्योतिष्क विमानों का (चउण्हं सामाणियसाहस्लीणं) चार हजार सामानिकों का (चउण्हं अग्गमहिसीणं) चार अग्रमहिषियों का (सपरिवाराणं) परिवार सहित (तिण्हं परिसाणं) तीन परिषदों का (सत्तण्हं अणियाण) सात अनीकों का (सत्तहं अणियाहिबईणं) सात अनीकाधिपतियों का (सोललण्हं आयरक्खदेवसाहसलीणं) सोलह हजार आत्मरक्षक पतियाना (साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं) पातपाताना स माम २२४ हेवाना (अन्नेसि च बहूण) मने धा धा मीn (जोइसियाणं) न्याति०४ (देवाणं देवीणय) हे मने वियोन। (आहेबच्च) मधिपतित्व (जाव) यावत (विहरंति) वियरे छ (चंदिम सूरिया) यन्द्रमा भने सूर्य (इत्थ) मेगामा (दुवे) मे. (जोइसिंदा) ज्योतिन धन्द्र (जोइसियरायाणो) ज्योतिष्ठान। २am (परिवसंति) निवास ४२ छ (महिड्ढिया जाव पभासेमाणा) मदिर यावत् प्राशित यता छतi (ते ण) तशा (तत्थ) त्यां (साणं साणं) पातपाताना (जोइसियविमाणावाससयसहस्साण) सामे योनि विमानाना (चउण्ह. सामाणियसाहस्सीणं). यार ९०१२ साभानिछीना (चउण्डं अग्गमहिसीण) या२ २महिलियाना (सपरिवाराणं) परिवार सहित (तिण्हं परिमाण) a परिषदाना- (सत्तण्हं अणियाणं) सात मनाना (सत्तण्हं अणियाहिबईणं) सात मनीधिपतियाना (सोलसण्ह आयरक्खदेवसाहस्सीणं) सेस २ माम२३४ हेवाना (अन्नेसि च बहूण Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ ज्योतिप्कदेव स्थानानि णाम् यावद् अन्येपाञ्च वहूनाम् ज्योतिष्कानाम् देवानां देवीनाश्च आधिपत्यम् यावद् विहरन्ति ॥सू० २३॥ . टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकज्योतिष्काणाम् देवानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भते ! जोइसियाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णता ? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त । कुत्र खलु-ऋस्मिन् प्रदेशे, ज्योतिष्काणां चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रताराणां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण विशदयितुं पृच्छति 'कहि णं भंते ! जोयसिया देवा परिवसंति हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, ज्योतिष्कश्चन्द्रादयो देवाः परिव. सन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रसायाः पृथिव्याः 'वहुसमरमणिज्जाओ' वहुसमरमणीयात्-अत्यधिक कमनीयसमतलाद् 'भूमिभागाओ' भूमिभागात् भूमिप्रदेशात् 'सत्तणउइजोयणसए' सप्तनवत्यधिकयोजनशतम् 'उडु उप्पइत्ता' ऊर्ध्वम् उपरिभागे उत्प्रेत्य-उद्गत्य, देवों का (अन्नेसि च बहणं जोइसियाणं देवाणं देवीण य) अन्य भी यहत-से ज्योतिष्क देवों और देवियों का (आहेवच्चं) आधिपत्य (जाव विहरंति) यावत् रहते हैं ॥२३॥ टीकार्थ-अब पर्याप्त और अपर्याप्त ज्योतिष्क देवों के स्थानादि की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारारूप ज्योतिष्क देवों के स्थान कहाँ कहे गए हैं ? स्पष्टीकरण के लिए पुनः वही प्रश्न दोहराते हैं-हे भगवन् ! ज्योतिष्क देव कहां निवास करते हैं ? . श्री भगवान् ने उत्तर दिया-हे गौतम ! इस रत्नप्रभा पृथ्वी के अत्यधिक रमणीय समतल भूभाग से सात सौ नव्वे (७९०) योजन .जोइसियाणं देवाणं देवीण य) अन मी पy ! धन्याति हेव मन हविया 'ना (आइवच्च) माधिपत्य ४२ताय। (जाव विहरंति) यावत् वियरे छे ॥ २३ ॥ ટીકાથ-હવે પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત તિષ્ક દેના સ્થાનાદિની પ્રરૂપણ ४२राय छे.. - શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે-હે ભગવન ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ નક્ષત્ર અને તારા રૂપ જતિષ્ક દેના સ્થાન કયાં કહેલાં છે ? સ્પષ્ટીકરણને માટે કરી તેજ પ્રશ્નને વિસ્તારે છે–ભગવદ્ ! જ્યોતિષ્ક દેવ કયાં નિવાસ કરે છે ? 1 શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-હે ગૌતમ ! આ રતનપ્રભા પૃથ્વીના અત્યધિક રમણીય સમતલ ભૂભાગથી સાતસો નેવું ૭૯૦ જન ઊપર જઈને એક સો દશ જ ના વિસ્તારમાં અને વિચ્છ અસંખ્યાત તિષ્ક ક્ષેત્રમાં, પતિ प्र० १०७ Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापना दसुत्तरजोयणसयवाहल्ले' दशोत्तरयोजनशतवाहल्ये-दशयोजनाधिकशतयोजन विस्तारे, 'तिरियमसंखेज्जे तिर्यगसंख्येये जोइसविसए' ज्योतिष्कविषयेज्योतिष्कक्षेत्रे ज्योतिष्कदेशे इत्यर्थः, 'एत्थ ण' अत्र खलु उक्तस्थले, 'जोइ. सियाणं देवाणं' ज्योतिष्कानाम् देवानाम् 'तिरियमसंखेन्जा' तिर्यगसंख्येयानि 'जोइसियविमाणावाससयसहस्सा' ज्योतिष्कविमानावासशतसहस्राणि-लक्षज्योतिष्कविमानावासाः ‘भवतीतिमक्खाय' अवन्ति इत्याख्यातं-प्रतिपादितम्, मयों महावीरेण, अन्यैश्च त्रयोविंशति तीर्थऋद्भिः, 'ते णं विमाणा' तानि खलु विमानानि 'अद्धकविट्ठगसंठाणसंठिया' अर्द्ध कपित्थकसंस्थानसंस्थितानि-कपित्थस्यार्द्धम् - अर्द्धकपित्थं तस्य संस्थानेन-आकारेणेव, संस्थितानि-व्यवस्थितानि इत्यर्द्धकपित्थकसंस्थानसंस्थितानि, 'सव्वफलिहामया' सर्वस्फटिकमयानि-सर्वात्मनाकाकस्येन स्फटिकमयानि इत्यर्थः, 'अभूग्गयरसियपहसियाइव' अभ्युदगतोत्नतप्रभासितानि, अभ्युद्गता-आभिमुख्येन विनिर्णतया उत्सृतया-प्रावल्येन सर्वासु दिक्षु प्रसृतया, प्रभया दीप्त्या, सितानि-श्वेतानि इत्यभ्युद्गतोत्सृतप्रभासितानि इव, 'विविहमणिकणगरयणमत्तिचित्ता' विविधमणिकनकरत्नभक्तिचिआणि, विविधानास्-अनेकप्रकाराणाम् मणिकनकरत्नानां भक्तिभिर्विशेषच्छटाभिश्चित्राणि-आश्चर्यरूपाणि इति विविधमणिकनकरत्नभक्तिचित्राणि, 'घाउठ्यविजय वेजयंतीपडागाछत्ताइछत्तकलिया' वातोद्धृतविजयवैजयन्तीपताका छत्राऊपर जाकर एक सो दश योजल के विस्तार में और तिर्छ असंख्यात ज्योतिष्क क्षेत्र में, ज्योतिषक देवों के तिर्छ असंख्य लोख ज्योतिष्क विमान हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थंकरों ने भी कहा है। ___ ये ज्योतिष्क विमान अई कपित्थ-आधे कवीठ के आकार के हैं, सर्वात्मना स्फटिकमय हैं, स्वय ऊंचे उठे हुए होने से सभी दिशाओं में फैली हुई प्रथा के कारण श्वेत से हैं, अनेक प्रकार के मणियों एवं कनक-रत्नों की विशेष छटा के कारण विस्मयजनक हैं। हवा से उडती हुई विजय वैजयन्ती, पताकाओं, छत्रों और अतिछत्रों से युक्त ષ્ક દેન તિછ અસ ખ્યાત લાખ તિષ્ક વિમાને છે. એવું મેં તથા અન્ય તીર્થકરેએ પણ કહ્યું છે. આ તિષ્ક વિમાન અધકપિથ અર્ધા કાંઠાના આકારના છે સર્વાત્મતા સ્ફટિકમય છે. ખૂબ ઊચે ઉઠેલ હોવાથી બધી દિશાઓમાં ફેલાએલ પ્રભાથી શ્વેત સરખાં છે, અનેક પ્રકારના મણિયે અને કનક રત્નોની વિશેષ છટાને કારણે વિસ્મય જનક છે. હવાથી ઉડતી વિજય વિજયન્તી પતાકાઓ છે અને Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टोका द्वि. पद २ सू.२२ ज्योतिप्कदेव स्थानानि तिच्छत्रकलितानि-बातोद्धृताभिः-पवनकम्पिताभिः अभ्युदयरूपविजयसूचकवैजयन्तीनामपताकाभिः, छत्रातिच्छत्रैः-उपर्युपरिस्थितच्छनैश्च कलितानियुक्तानि इति वातोद्धृतविजयवैजयन्तीपताकाछत्रातिच्छित्रकलितानि, 'तुंगा' तुङ्गानि-उन्नतानि अतएव 'गगणतलमहिलंधमाणिसिहरा' गगनतलानुलिखच्छिखराणि, गगनतलम्-आकाशतलम् अनुलिसत्-उल्लङ्घ यत् स्पृशदित्यर्थः, शिखरं येषां तानि गगनतलानुलिखच्छिखराणि, 'जालंतररयणपंजलुम्मिलियव्य'-जालान्तर रत्नानि पञ्जरोन्मीलबद्-जालानां-गृहकुडयेषु निर्मितानां गवाक्षरूपाणाम् अन्तरेपु-मध्येषु विशिष्टशोभानिमित्तं रत्नानि यत्र तानि जालान्तररत्नानि, पञ्जरादुन्मीलितमिव-निस्सारितमिवेति पजरोन्मीलितवद् यथा वंशादिमय प्रच्छादनविशेषाद् वहिष्कृतम् किमपि वस्तु अत्यन्ताविनष्टकान्तित्वात् शोभते तथा तान्यपि विमानानि शोभमानानि वर्त्तन्तेइति भावः, 'मणिकणगथूभियागा' मणिकनकस्तूपिकानि, मणिकनकानां स्तूपिका-शिखरं येषां तानि मणिकनकस्तूपिकानि, तथा 'वियसियसयवत्तपुंडरीयतिलयरयणचंदचित्ता' विकसितशतपत्रपुण्डरीक हैं। वैजयन्ती अभ्युदय की सूचक होती है । छन्त्र के ऊपर बने हुए छन्न अतिछत्र कहलाते हैं। वे विमान ऊंचे हैं, इतने ऊंचे कि उनके शिखर आकाश-तल का उल्लंघन करते हैं। उनकी दीवारों की जालियों के बीच-बीच में विशिष्ट शोभा के लिए जो रत्न जडे हैं वे ऐसे जान पडते हैं जैसे अभी-अभी पीजरे से निकाले हों। तात्पर्य यह है कि जैसे वांस आदि के किसी पात्र में से निकाली हुई कोई वस्तु एकदम स्वच्छ-चमकती हुई होती है, उसकी कान्ति फीकी नहीं होती, उसी प्रकार वे विमान भी एकदम चमचमाते हुए हैं। उनके शिखर मणियों और स्वर्ण के बार आदि प्रदेशों में प्रतिकृत रूप से खिले हुए शतपत्र और पुण्डरीक कमल स्थापित हैं, दीवार અતિથી યુક્ત છે. વૈજયન્તી અભ્યદયની સૂચક હોય છે છત્રના ઊપર - બનેલા છત્ર અતિછત્ર કહેવાય છે. તે વિમાને ઊંચા છે. એટલાં ઊંચા છે કે તેમના શિખર આકાશતલનું ઉલ્લંઘન કરે છે. તેમની દિવાલોની જાળીની વચમાં વચમાં વિશિષ્ટ શભા માટે જે રત્ન જડયાં છે તે એવાં દેખાય છે કે અત્યારે જ પીંજરામાંથી કાઢયાં હેય. તાત્પર્ય એ છે કે જેમ વાંસ આદિના કોઈ પાત્રમાંથી કાઢેલી કઈ વસ્તુ એકદમ સ્વચ્છ ચકચકાટ હોય છે. તેની કાન્તિ ફીકી નથી હોતી તેવી જ રીતે તે વિમાને પણ એક દમ ચકચકાટ હોય છે. તેમના શિખર મણિના અને નાના હોય છે. તેમના દ્વાર વિગેરે પ્રદેશમાં પ્રતિકૃતિ રૂપે ખિલતા શતપત્ર અને પુંડરીક કમલ મૂકેલ હોય છે, Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५२ प्रशापनासूत्रे तिलकरत्नार्द्धचन्द्रचित्राणि, द्वारादौ प्रतिकृतित्वेन स्थापितैः विकसितैः शतपत्रैः पुण्डरीकैश्च भित्यादिषु पुण्ड्ररूपाकारेण कृतैस्तिलकैः, द्वारादिषु कृतैः रत्नमयार्द्धचन्द्रैश्चत्रिविचित्राणि विकसितशतपत्रपुण्डरीकतिलकरत्नार्द्धचन्द्र चित्राणि 'नाणामयदामालंकिया' नानामणिमयदामालङ्कृतानि, नानामणिमयैर्दामभिर्मालाभिरलङ्कृतानि-भूपितानि, इति नानामणिमयदामालकृतानि 'अंतो वहिंच सण्हा' अन्त:-मध्ये, वहिश्च-वाह्यप्रदेशे श्लक्ष्णानि-ममृणानि-कोमलानि 'तवणिज्जरुइलवालुयापत्थडा' तपनीयरुचिरवालुकाप्रस्तटानि, तपनीयम्-सुवर्णविशेपस्तन्मय्याः रुचिरायाः वालुकायाः प्रस्तटो येषु तानि तपनीयरुचिरवालुकाप्रस्तटानि, 'मुहफासा' सुखस्पर्शानि सुखः-मुखजनकः स्पर्शी येपां येषु वा तानि सुखस्पर्शानि, शुभस्पर्शानि वा, 'सस्सिरिया' सश्रीकाणि,श्रिया -लक्ष्म्या, परमशोभया सहितानि सश्रीकाणि, 'सुरूवा' सुरूपाणि, शोभनं रूपं येषां तानि सुरूपाणि, 'पासाइया' प्रसादीयानि प्रसादाय प्रसत्तये आनन्दाय हितानि प्रसादीयानि प्रासादिकानि वा, प्रसादजनकानि इति तदर्थः, 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयानि दर्शनयोग्यानि, 'अभिरूवा' अभिरूपाणि परमरम'णीयानि, 'पडिरूवा' प्रतिरूपाणि तानि भवनानि अत्यन्तकमनीयानि, सन्ति, "एत्थ णं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थलेषु 'जोइसियाणं देवाणं' ज्योतिष्काणाम् चन्द्राआदि में पुण्ड्राकार बनाये हुए तिलक हैं तथा द्वार आदि में रत्नमय अर्द्धचन्द्र बने हैं । इनके कारण वे अद्भुत प्रतीत होते हैं । वे विविध प्रकार की मणिमय मालाओं से विभूषित हैं । भीतर और बाहर से चिकने हैं। उनमें तपनीय, स्वर्ण की रुचिर वालुका के प्रस्तट हैं। उनका स्पर्श बडा सुखद है या शुभ है। वे परम श्री-शोभा से 'सम्पन्न, सुन्दर रूप वाले, दर्शक के चित्त में प्रसन्नता उत्पन्न करने वाले, दर्शनीय, अभिरूप-परम रमणीय तथा प्रतिरूप अर्थात् अत्यन्त कमनीय हैं। इन स्थानों में पर्याप्त तथा अपर्याप्त चन्द्र आदि ज्योतिष्क देवों के स्वस्थान निरूपण किए गए हैं। ये स्थान स्वस्थान उपपात દિવાલ આદિમાં પટ્ટાકાર બનાવેલ તિલક છે. તથા દ્વાર આદિમા રત્નમય અધ ચન્દ્ર બન્યા હોય છે. એ કારણે અદ્ભુત દેખાય છે. તેઓ વિવિધ પ્રકારની રત્નમય માળાઓથી વિભૂષિત છે. અંદર અને બહારથી ચિકણું છે. તેમનામાં તપાવેલ સેનાની સરખી વાલુકાઓને સુંદર પ્રસ્તટ છે, તેમના સ્પર્શ ઘણું સુખદ છે અગર શુભ છે તેઓ પરમશ્રી-શભાથી સંપન્ન, સુન્દર રૂપાળા 'દર્શકના ચિત્તમાં પ્રસન્નતા ઉત્પન્ન કરવાવાળા, દર્શનીય, અભિરૂપ, પરમ રમણીય. તથા પ્રતિરૂપ અર્થાત્ અત્યન્ત કમનીય છે. આ સ્થાનમાં પર્યાપ્ત Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafat are fr. पद २ सू.२२ ज्योतिष्कदेव स्थानानि ८५३ दीनाम् देवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं पर्याप्तापर्याप्त कानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि प्ररूपितानि सन्ति, 'तिम्र वि लोगस्स - असंखेज्जइभागे' त्रिष्वपि स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेषु त्रिष्वपि स्थानेषु विषये इत्यर्थः लोकस्य असंख्येयभागः - असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः, 'तत्थ णं हवे जोइसिया देवा परिवसंति' तत्र खलु उपर्युक्तस्थानेषु बहवो ज्योतिष्का देवाः परिवसंति 'तं जहा ' तद्यथा 'वहिस्सई' बृहस्पतिः, 'चंदा' चन्द्र: 'सूरा' सूर्याः, 'सुक्का' शुक्राः, 'सणिच्छरा ' शनिश्वराः, 'राहू' राहू:, 'धूमकेऊ' धूमकेतवः, केतव इत्यर्थः,, 'बुधा' बुधाः, 'अंगारगा' अङ्गारकाः - कुजाः, मङ्गला इत्यर्थः, ते कीदृशा इत्याह- ' तत्ततवणिज्जकणगवन्ना' तप्ततपनीयकनकवर्णाः, तप्तस्य - अग्निध्मातस्य तपनीयस्य सुवर्णविशेषस्य कनकस्य वर्ण इव वर्णो येषां ते तप्ततपनीय कनकवर्णाः किञ्चिद्रक्तवर्णाः इत्याशयः, 'जे य गहा जोइसम्मि चारं चरंति' ये च ग्रहाः- उपर्युक्तभिन्नाः, ज्योतिष्के चारं चरन्ति - परिभ्रमन्ति, केऊ य गइरइया' केनवः, ये च गतिरतिकाः - गतौ रतिर्येषां ते गतिरतिका: 'अट्टाबीसवा' अष्टाविंशतिविधा: 'नक्खत्तदेवतगणा' नक्षत्र देवणाः सन्ति ते सर्वेऽपि - 'णाणा संठाणसंठियाओ' नानासंस्थानसंस्थिताः, तपनीयकनकवर्णाश्च, पिंचचन्नाओ तारयाओ' पञ्चवर्णास्तारकाः सन्ति एते च पूर्वोक्ताः सर्वेऽपि ज्योऔर समुद्घात- तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं । इन स्थानों में बहुत से ज्योतिष्क देव निवास करते हैं । वे इस प्रकार हैं- बृहस्पति, चन्द्र, सूर्य, शुक्र, शनैश्वर, राहु, धूमकेतु-केतु, बुध, मंगल, ये ज्योतिष्क देव अग्नि में तपाये हुए तपनीय स्वर्ण के के समान किंचित् रक्त वर्ण हैं । इनके अतिरिक्त जो ग्रह ज्योतिष्क क्षेत्र में परिभ्रमण करते हैं, गीत में रति रखने वाला केतु, अट्ठाईस प्रकार के नक्षत्र देवगण तथा विविध आकार वाले पांच वर्ण के तारक, ये सभी ज्योतिष्क देव हैं । તથા અપર્યાપ્ત ચન્દ્ર આદિ 'યેતિક દેવાના સ્વસ્થાન નિરૂપણ કરાએલ છે, તે સ્થાન, સ્વસ્થાન ઉપપાત અને સમુદ્ઘાત–ત્રણે અપેક્ષાએથી લેાકના અસ ખ્યાતમા ભાગમાં છે. એ સ્થાનામાં ઘણા ખધા ચેતિષ્ઠ દેવ નિવાસ કરે છે. तेथे! या प्रारे छे—मृहस्यति, यन्द्र, सूर्य, शुई, शनैश्वर राहु; धूभहेतु, शुध, મ'ગળ આ ચેાતિષ્ક દેવ અગ્નિમાં તપ્ત સુવર્ણીના સમાન કાઇક લાલ રંગના છે. આના સિવાય જે ગ્રહ જ્ગ્યાતિષ્ક ક્ષેત્રોમાં પરિભ્રમણ કરે છે. ગતિમા તિ રાખવાવાળા કેતુ અઢચાવીસ પ્રકારના નક્ષત્ર દેવગણુ તથા વિવિધ આકારવાળા પાંચ - વહુના નાર આ બધા નૈતિકૈ દેવ છે. Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८पाठ प्रज्ञापनासूत्रे तिष्काः देवाः, 'ठियलेसा' स्थित लेश्याः - व्यवस्थिततेजोलेश्यः भवन्ति, तथा 'चारिणो अविस्साममंडल गई' ये च चारिणश्चाररताः सन्ति ते अविश्राममण्डलगतिकाः, अविश्रामेण - निरन्तरतया मण्डलाकारा गतिर्येषां ते अविश्राममण्डलगतिकाः, तथा सर्वेऽपि 'पत्तेयनामंकपागडियचिंधमउडा' प्रत्येकनामाङ्कप्रकटिचिमुकुटाः, प्रत्येकं नामङ्केन स्व स्वनामलक्ष्मरूपेण, प्रकटितं चिह्न मुकुटे येषां ते प्रत्येकनामाङ्कप्रकटितचिह्नमुकुटाः, एतावता चन्द्रस्य मुकुटे स्वनामाङ्क प्रकटितं चन्द्रमण्डललाञ्छनम्, सूर्यस्य मुकुटे स्वनामाङ्कप्रकटितं सूर्यमण्डललाञ्छनम्, ग्रहस्य मुकुटे तादृशं ग्रहमण्डललाञ्छनम्, नक्षत्रस्य मुकुटे तथाविधं नक्षत्रमण्डललाब्छनम्, तारकस्य मुकुटे तारकाकारलाञ्छनमिति फलितम्, 'महिड्डिया' महर्द्धिकाः, 'जाव पभासेमाणा' यावत्-महाद्युतिकाः, महायशसः, महावलाः, महानुभागाः, हारविराजितवक्षसः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, अङ्गदकुण्डलमृष्ट ये सब ज्योतिष्क देव स्थित तेजोलेश्या वाले होते हैं । इनमें जो चार - रत अर्थात् गतिशील हैं, वे अविश्रान्त रूप से निरन्तर मण्डलाकार गति करते रहते हैं। इन देवों के मुकुट में अपने-अपने नाम का ही चिह्न बना रहता है । अर्थात् चन्द्र देव के मुकुट में चन्द्रमण्डल का चिह्न बना है, सूर्य देव के मुकुट में सूर्यमण्डल का चिह्न बना है, ग्रह के मुकुट में ग्रहमण्डल का चिह्न है, नक्षत्र के मुकुट में नक्षत्र मण्डल का चिह्न है और तारक देवों के मुकुट में तारकों के आकार का चिह्न है । ये ज्योतिष्क देव महान् ऋद्धि के धारक यावत् प्रकाशित करते हुए रहते हैं | यहां 'यावत्' शब्द से महान् घुति वाले, महान् यश वाले, महान् बल वाले, हार से सुशोभित वक्षस्थल वाले कटकों આ બધા જ્યાતિષ્ઠ દેવ સ્થિત તેજો લેશ્યાવાળા હેાય છે. તેમા જે ચાર–રત અર્થાત્ ગતિશીલ છે, તેએ અવિશ્રાન્ત રૂપથી નિરન્તર મડલાકાર ગતિ કરતા રહે છે, તે દેવાના મુગટમાં પોતપોતાના નામના ચિહ્ન અનેલા હાય છે. અર્થાત્ ચન્દ્ર દેવના મુગટમા ચન્દ્ર સૉંડલનું ચિહ્ન મન્યુ હાય છે. સૂર્યદેવના મુગટમાં સૂર્યમ'ડલનું ચિહ્ન ખનેલ હોય છે. ગ્રહના મુગટમાં ગ્રહમંડલનું ચિહ્ન બન્યુ હાય છે. નક્ષત્રના મુગટમાં નક્ષત્ર મોંડલનું ચિહ્ન હાય છે અને નારક દેવાના મુગટમાં નારકેટના આકારનું ચિહ્ન છે. આ ચૈાતિષ્ક દેવા મહાન્ રૂદ્ધિના ધારક યાવત્ પ્રકાશિત કરતા રહે છે. અહિં· ચાવત્' શબ્દથી મહેન્ દ્યુતિવાળા,મહાત્ ખળવાળા, મહાન્ પ્રભાવ વાળા હારથી સુશાલિત વક્ષસ્થલ વાળા, કટકા તેમજ ત્રુટિતાથી સ્તબ્ધ ભુજાએ Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ ज्योतिष्कदेव स्थानानि गण्डस्तलकर्णपीठधारिणः. विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमालामौलयः, कल्याण कप्रवरवस्त्रपरिहिताः, कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधराः, भास्वरवोन्दयः, प्रलंम्बवनमालाधराः, दिव्येन वर्णादिना दशदिश उद्योतयन्तः, प्रभासयन्तः, 'तेणं तत्थ ते खलु ज्योतिष्काः देवास्तत्र-उपर्युक्तस्थानेषु 'साणं साणं' स्वेयां स्वेषां 'विमाणावाससयसहस्साणं' विमानावासशतसहस्राणाम् 'साणं साणं' सामाणियसाहस्सीणं' स्वासां स्वासां सामानिकसाहस्रीणाम् 'साणं साणं' अग्गमहिसीणं' स्वासां स्वासाम् अग्रमहिषीणाम् 'सपरिवाराण' सपरिवाराणाम् 'साणं साण परिसाणं' स्वासां स्वासां पर्षदाम् 'साणं साणं अणियाणं' स्वेषां स्वेपाम् अनीकानाम् एवं त्रुटितों से स्तब्ध भुजाओं वाले, अंगद, कुंडल और कर्णपीठ नामक आभूषण के धारक, हाथों में अद्भुत ओभूषण पहनने वाले, विचित्र माला से युक्त मुकुट वाले, कल्याणकारी उत्तम वस्त्रों का परिधान करने वाले, कल्याणकारी उत्तम माला और अनुलेपन के धारक, देदीप्यमान देह वाले, लम्बी वनमाला के धारक तथा अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशो दिशाओं को उयोतित और प्रभासित करते हुए रहते हैं। - ये ज्योतिष्क देव उपर्युक्त स्थानों में अपने-अपने हजारों सामानिक देवों का, परिवार सहित अपनी-अपनी अग्रनहिषियों का, अपनी -अपनी परिषदों का, अपने-अपने अनीकों का, अपने-अपने अनीकाधिपतियों का, अपने-अपने सहस्रों आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य बहुत-से ज्योतिष्क देवों और देवियों का अधिपतित्व, अग्रेવાળા, અંગદ કંલ અને કણપીઠ નામક આભૂષણના ધારક, હાથમાં અદ્દભુત આભૂષણ પહેરવાવાળા, વિચત્ર માળાથી યુક્ત મુગટ વાળા કલ્યાણ કારી ઉત્તમ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરનારા, કલ્યાણકારી ઉત્તમ માળા ને અનુલપનને ધારણ કરવા વાળા દેદીપ્ય માનશરીરવાળા લાંબી વન માળાને ધરણ કરનારા તથા પિતાના દિવ્ય વર્ણ ગંધવિગેરેથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રભાસિત કરતા રહે છે. તે પોતિષ્ક દેવ ઉપર્યુક્ત સ્થાનમાં પિતપતાનાં હજારો સામાનિક દેવેના પરિવાર સહિત પિતપેતાની અગ્રમહિષિના, પિત પિતાની પરિષદના, પિપિતાની અનીકેના, પિતાપિતાના અનીકાધિપતિના, પિતતાના હજારે આત્મરક્ષક દેવોના તથા અન્ય ઘણા બધા તિષ્ક દેવો અને દેવીના અધિપતિત્વ, અગ્રેસરત્વ, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ, મહત્તરકત્વ, તથા આજ્ઞા ઈશ્વર સેનાપતિત્વ કરતા છતાં, તેમનું પાલન કરતા છતાં, નાટક, Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रशापनास्ये सैन्यानाम्, 'साणं साणं अणियाहिवईणं' स्वेपां स्वेपाम् अनीका धिपतीनाम्, 'साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' स्वासां स्वासास् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम 'अन्नेसिं च बहूणं' अन्येपाञ्च वहनाम् 'जोइसियाणं देवाण' ज्योतिप्का 'णाम् देवानाम् 'देवीण य' देवीनाञ्च 'आहेबच्च-जाव विदरंति' आधिपत्यम् यावत्-पौरपत्यम् 'स्वामित्वम् मत खम् महत्तरकबम् आज्ञेश्वरसेनापत्यम् कारयन्तः पालयन्तः, महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितवनमृद्गपटुप्रवादिरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानाः विहरन्ति-आस्ते इत्याशयः, अथोक्त ज्योतिप्कदेवानाम् अधिपती चन्द्रसूयौँ प्ररूपयितुमाह-'चंदिमसूरिया' चन्द्रसूर्यो, 'इत्थ दुवे जोइसिंदा' अत्र-उपर्युक्तस्थानेषु द्वौ ज्योति केन्द्रौ 'जोइसियरायाणो' ज्योतिष्कराजानौ 'परिवसति' परिवसतः, तौ च चन्द्रमयौं कीदृशौ इत्याह-'महड्डिया जाव पभासेमाणा' महर्द्धिको, यावत्-महाद्युतिको, महायशसौ, महावलौ, महानुभागौ, हारविराजितवक्षसौ, कटकत्रुटिकस्तम्भितभुजौ, विचित्रहस्ताभरणौ, विचित्रमालामौली, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिती, सरत्व, स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व तथा आज्ञा-ईश्वर-सेनापतित्व करते हुए, उनका पालन करते हुए, नाटक, गीत तथा कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, मृदंग आदि की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ दिव्य भोग भोगते रहते हैं। ____ अब ज्योतिष्क देवों के इन्द्र चन्द्र और सूर्य की प्ररूपणा करते हैं-इन उपर्युक्त स्थानों में चन्द्र और सूर्य ये दो ज्योतिष्केन्द्र एवं ज्योतिष्क राजा निवास करते हैं । ये दोनों इन्द्र महाद्युति, महायश, महाबल, महानुभाग तथा हार से सुशोभित वक्षस्थल वाले हैं। उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं। उनके हाथों में विचित्र आभूषण होते हैं। वे अद्भुत माला वाले मुकुट से सुशोभित होते हैं । कल्याणकर और श्रेष्ठ वस्त्रों का परिधान करते हैं । ગીત તથા કુશલવાદકો દ્વારા વાદિત વીણા, તલ, તાલ, ત્રુટિત મૃદંગ આદિના નિરન્તર થતા વિનિના શ્રવણની સાથે દિવ્ય ભેગગવતા રહે છે. હવે તિષ્ક દેના ઇન્દ્ર ચન્દ્ર અને સૂર્ય એ બે તિષ્ક કેન્દ્ર તેમજ તિષ્ક રાજા નિવાસ કરે છે. તે બને મહાદ્યુતિ, મહાયશ, મહાબલ મહાનુભાગ, તથા હારથી સુશોભિત વક્ષસ્થલ વાળા છે. તેમના હાથ કટકે અને ત્રુટિતેથી સ્તબ્ધ છે. તેમના હાથમાં વિચિત્ર આભૂષણ હોય છે. તેઓ અદ્ભુત વનમાળા વાળા મુગટથી સુશોભિત હોય છે. તેઓ કલ્યાણકરે અને શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. તેમના દેહ દેદીપ્યમાન હોય છે. તેઓ લાંબી Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२३ ज्योतिष्कदेव स्थानानि कल्याणकप्रपरमाल्यानुलेपनधरौ, भास्वरवोन्दी, प्रलम्लवनमालाधरौ दिव्येन वर्णादीना दशदिश उद्योतयन्तौ, प्रभासयन्तौ 'ते णं तत्थ' तौ खलु चन्द्रसूयौं ज्योतिप्केन्द्रौ, तत्र-उपर्युक्तस्थानेषु 'साणं साणं' स्वेषां स्वेषां 'जोदसियविमाणावाससयसहस्साणं' ज्योतिष्कविमानावासशतसहस्राणाम्, 'चउण्डं सामा‘णियसाहस्सीणं' चतसृणां सामानिकसाहस्रीणाम् 'चउण्हं अग्गमहिसीणं-सप'रिवाराणं' चत पृणाम् अग्रमहिपीणाम् सपरिवाराणाम् तिण्हं-'परिसाणं' तिसणाम् पर्पदाम् 'सत्तण्डं अणीयाणं' सप्तानाम् अनीकानाम् सैन्यानाम्, 'सत्तण्डे अणीयाहिवईणं' सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम्, 'सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' पोडशानाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्त्रीणाम् 'जाव अन्ने सिं च-वहणं जोइसियाण' यावत् अन्येषाञ्च बहूनास् ज्योतिष्काणाम् 'देवाणं देवीण य' देवानाश्च देवीनाच, 'आहेबच्चं जाव विहरंति' आधिपत्यम् यावत्-पौरपत्यम्, स्वामित्वम्, म त्वम्, महत्तरकत्वस्, आज्ञेश्वरसेनापत्यम् कुर्वन्तौ पालयन्तौ महताऽहतनाटयगीतवादितनन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्ग पटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानौ विहरत:-आसते ॥सू ० २३॥ कल्याणकारी और उत्तम माला तथा अलुलेपन के धारक हैं। उनकी देह देदीप्यमान होती है । वे लम्बी बनमाला को धारण करते हैं। अपने दिव्य वर्ण आदि से दशों दिशाओं को प्रकाशित और प्रभासित करते रहते हैं । ये ज्योतिबकेन्द्र चन्द्र और सूर्य उल्लिखित स्थानों में अपनेअपने लाखों विमानों का, चार हजार सामानिक देवों का, परिवार सहित चार अग्रमहिपियों का, तीन परिषदों का, सात अनीकों का, सात अनीकाधिपतियों का, सोलह हजार आत्मरक्षक देवों का, यावत् अन्य बहुत-से ज्योतिष्क देवों और देवियों का अधिपतित्व, यावत अग्रेसरख, स्वामित्व, भत्त्व, महत्तरकत्व तथा सेनापतित्व करते हुए, उनका पालन करते हुए, नाटक, गीत तथा वादकों द्वारा વનમાળાને ધારણ કરે છે. પિતાના દિવ્ય વર્ણ આદિથી દશેદિશાઓને પ્રકાશિત અને પ્રભાસિત કરતા રહે છે. આ તિર્મેન્દ્ર ચન્દ્ર અને સૂર્ય ઉલિખિત સ્થાનોમાં પિતાપિતાના લાખે વિમાનોના, ચાર હજાર સામાનિક દેના પરિવાર સહિત ચાર અગ્ર મહિષિના, ત્રણ પર્ષદના, સાત અનકેના, સાત અનીકાધિપતિના સેલ હજાર આત્મરક્ષક દેના, યાવત્ અન્ય ઘણા બધા જ્યોતિષ્ક દેવ અને દેવિચેના અધિપતિત્વ. સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ, મહત્તરકત્વ, તથા સેનાપતિત્વ કરતા થકા તેમનું પાલન કરતા રહીને નાટક, ગીત તથા કુશલ વાદકે દ્વારા વાદિત प्र० १०८ Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५८ प्रज्ञापनासूत्रे 6 वैमानिकदेव स्थानादि वक्तव्यता प्रस्ताव:मूलम् - कहि णं भंते! वेमाणियाणं देवाणं पज्जत्तापजताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! वेमाणिया देवा परिवसंति ? गोयसा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ उङ्कं चंदिमसूरियगहनक्खत्ततारारुवाणं बहूई जोयणसयाई, बहूई जोयणसहस्साई, वहुई जोयणसयसहस्साई बहुगाओ जोयणकोडीओ, बहुगाओ ज़ोयण कोडाकोडीओ दूरं उप्पइत्ता एत्थ णं सोहम्मीसाणसणंकुमारमा हिंदबंभ लोयलंतग महा सुक्क सहस्सारआणयपाणय आरणच्चुयगेवेजणुत्तरेसु एत्थ णं वेमाणियाणं देवाणं चउरा सीइ विमाणावास सय सहस्सा सत्ताणउई च सहस्सा, तेवीसं च विमाणा भवतीति मकखायं, ते णं विमाणा सव्वरयणामया, अच्छा, सण्हा, लण्हा, घट्टा सट्टा नीरया, निम्मला, निष्पंका, निक्कंकडच्छाया, सप्पभा, सस्सिरिया, सउज्जोया, पासाईया दरिसणिज्जा अभिरुवा, पडिरुवा, एत्थ णं वेमाणियाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, तिसु वि लोयस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे बेमाणिया देवा परिवसंति, तं जहा - सोहम्मीसाणसणं कुमारमाहिंदु बं भलोगलं तग महासुक्क सहस्सार पाणय आरणच्चुयगेवेज्जणुत्तरोबवाइया देवा, ते णं मिगमहिसवराहसी हछगलदद्दुरहयगवयवई भुयगखग्गउस भविडिमपागडियचिंधमउडा पसिढिलवर मउडकिरीडधारिणो वरकुंडलुज्जोइयाणणा मउडदित्तसिरिया रत्ताभा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि वाद्यों की मधुर ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोग भोगते रहते हैं ॥ २३॥ आणय વીણા તલ, તાલ; ત્રુટિત, મૃદ ́ગ આદિ વાદ્યોના મધુર ધ્વનિ સાથે દિવ્ય ભાગપભાગ ભાગવતા રહે છે. ॥ ૨૩ !! Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैययोधिनी टीका द्वि. पद २ लू.२४ वैमानिकदेवानां स्थानादिकनिरूपणम् ८५९ पउमपम्हगोरा सेया सुहवन्न गंधवासो उत्समवेडव्विणो पवरवत्थगंधमल्लाणुलेवगधरा महिड्डिया महज्जुइया महायसा महाबला महाभागा, महासोक्खा हारविराइयवच्छा, कडयतुडियथंभियसुथा, अंगदकुंडलमगंडतलकन्नपीठधारी विचित्तहत्याभरणा, विचित्तमालामडली, कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया, कलाणयपवरमल्लाणुलेश्णा भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा, दिवेणं वष्णेणं दिव्वेणं गंधेणं, दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं संघयणेणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इड्डीए, दिव्वाए जुईए, दिव्वाए पभाए दिव्वाए छायाए दिव्वाए अच्चीए, दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेस्साए, दसदिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा ते णं तत्थ लाणं साणं विमाणावाससयसहस्लाणं, साणं साणं सामाणियसाहस्तीणं, साणं साणं ताय: त्तीसगाणं, साणं साणं लोगपालाणं, साणं साणं अग्गमाहिसीणं सपरिवाराणं, साणं साणं परिसाणं, साणं साणं अणियाणं, साणं साणं अणियाहिबईणं, साज साणं आयरकलदेवलाहस्सीण अन्नेसिं च बहणं वेमाणिया देवाण य देवीण य आहेबचं पोरेवच्चं जाव दिव्वाइं भोगभोगाई मुंजमाणा विहरति ।सू०२४॥ छाया-कुन खलु भदन्त ! वैमानिकानाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! वैमानिका देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! वैमानिक देवों के स्थान आदि की वक्तव्यता शब्दार्थ-(कहि णं भंते ! वेनाणियाणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पणत्ता?) हे भगवन् ! पर्याप्त-अपर्यास वैमानिक देवों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहिणं भंते ! वेमाणिया देवा परिवति ?) વૈમાનિક દેના સ્થાન આદિની વક્તવ્યતા .. हाथ-(कहिणं भंते । वेमाणियाणं देवाणं पज्जत्ता पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) सावन ! पर्याप्त अपर्याप्त वैमानि हेवान स्थान या ह्य छ १ (कहिणं भंते 1 वेमाणिया देवा परिवसंति ?) भगवन ! वैमानि देव ४यां निवास ४२ छ? Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्र अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद् भूमिभागाद् अर्ध्वम् चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूयाणास वहुनि योजनशतानि, बहूनि योजनसहस्राणि, बहूनि योजनशतसहस्राणि बहुकाः योजनकोटी:, बहुकाः योजनकोटाकोटीः ऊर्ध्वदूरम् उत्प्रेत्य, अत्र खलु सौधर्मेशानसनत्कुमारसाहेन्द्रब्रह्मलोकलान्तकमहाशुक्रसहस्रार-आनत प्राणत--आरणाच्युत अवेयकानुत्तरेषु, अत्र खलु वैमानिकानां देवानाम् चतुरशीति विमानावासशतसहस्राणि, सतनवतिश्चसहस्राणि, त्रयोभगवन् ! वैमानिक देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा !) हे गौतम (हमीसे रयणप्पभाए पुढवीए) इस रत्नप्रभा पृथिवी के (बहुसमरमणिज्जाओ) बिलकुल सल एवं रमणीय (भूमिभागाओ) भूमि भाग-से (अ ) अपर (चंदिमसूरियगहलक्ख स ताराख्वाणं) चन्द्र, सूर्य ग्रह नक्षत्र तथा तारक रूप ज्योतिषकों के (बहई जोयणलयाई) अनेक सौ योजन (बहई जोयणसहस्साई) अनेक हजार योजन (बहूई जोयणसयसहस्साई) अनेक लाख योजन (बहुगाओ जोयणकोडीओ) बहुत करोड योजन (बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ) यहुत कोडा कोडी योजन (उडू) उपर (दूरं) दूर (उप्पइत्ता) जाकर (एस्थ णं) यहां (सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिंद बंभलोयलंतगमहासुक्कसहस्सारआणयपाणयआरणच्चुय गेवेजणुत्तरेसु) सौधर्म, ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, अच्युत, अवेयक और अनुत्तर विमानों में (एत्थणं) यहां (वेमाणियाणं देवाणं) वैमानिक देवों के (चउरासीय विमाणावालसयसहस्सा सत्ताणउई च सहस्सा तेवीसं च विमाणा) चौरासी लाख, सत्तानवे (गोयमा) गौतम (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए) २२त्नप्रभा पृथ्वीना (बहुसमरमणिज्जाओ) मिसस सभ तेमा २मणीय (भूमिभागाओ) भूमिमाथी (उ8) ७५२ (चदिमसूरियगहनस्खत्ततारारूवाण) यन्द्र ,सूध, तथा नक्षत्र तथा ता२४ १३५ न्योतिष्ठान (बहूई जोयणसयाई) मने सो योन (बहूई जोयणसहस्साइं) मने योन (बहुगाओ जोयणकोडीओ) घgl४२।यान (बहुगाओ जोयण कोडाकोडीओ) और डी योरन (उडूढ). १५२ (दूर) २ (उप्पइत्ता) ४ने (एत्थणं) माहि (सोहम्मीसाणसणंकुमार माहिंदवभलोय लंतग महामुक्कसहस्साए आणय पाणयआर णायच्चुयगेवेजगुत्तरेसु) सी ધર્મ, ઇશાન સનકુમાર; મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલેક, લાન્તક, મહાશુક, સહસ્ત્રાર આનત प्रात; मा२१; अश्युत; अवय मने मनुत्तर विमानामा (एत्यणं) मडि (वेमाणियाणं देवाणं) वैभानि४ हेवान (चउरासीइ विमाणावाससयसहस्सा Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सु.२४ वैमानिकदेवानां स्थानादिक निरूपणम् ८६१ विशतिश्च विमानानि भवन्ति इत्याख्यातम्, तानि खलु विमानानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि लक्षणाणि, मसृणानि, घृष्टानि, मृष्टानि नीरजांसि निर्मलानि, निष्पलानि, निष्कङ्कटच्छायानि सप्रभाणि, सश्रीकाणि, सोयोतानि, प्रासादीयानि दर्शनीयोनि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि, अत्र खलु वैमानिकानाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्सानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि, विष्वपिलोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु वयो वैमानिका देवाः परिवसंति, तद्यथा-सौधर्मेशानसनत्कुमार माहेन्द्रबह्मलोकलान्तकमहाशुक्रसहस्त्रारानतप्राणतारणाच्युतप्रैवेयकानुत्तरौपपातिहजार, तेईस विमान (भवंतीति सक्खायं) हैं, ऐसा कहां है (ते णं विमाणा) वे विमान (सवरयणामया) सर्वरत्नमय हैं (अच्छा) स्वच्छ (सहा) चिकने (लण्हा) कोलल (घडा महा) घारे मठारे (नीरया) रज रहित (निम्मला) निर्मल (निप्पंका) पंकरहित (निक्कंकडच्छाया) निराकरण कान्ति वाले (सप्पभा) प्रभायुक्त (सस्सिरीया) श्रीयुक्त (सउज्जोया) उद्योत सहित (पासादीआ) प्रसादिक (दरिसणिजा) दर्शनीय (अभिरूवा) रमणीय रूप वाले (पडिल्वा) अत्यन्त मनोहर (एत्थ णं वेमाणियागं देवाणं पजत्तापज्जत्ताणं टाणा पण्णत्ता) यहां पर्याप्त और अपर्यास वैमानिक देवों के स्थान कहे हैं (तिलु वि लोयस्स असंखेज्जइभागे) तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में (तत्थ णं) वहां (बहवे) बहुत (वेमाणिया देवा परिवसंति) वैमानिक देव निवास करते हैं (नं जहा) वे इस प्रकार हैं (सोहम्लीसाण सणंकुमारमाहिंद बंभलोगलंतगमहाप्टकसहस्सारआणयपाणय आरणच्चुसत्ताणउई च सहस्सा तेवीसं च विमाणा) यारासी सास, सत्ता १२ वीस विमान (भतीति मक्खाय) छे, सभ :यु छ (तेणं विमाणा) ते विमान (सव्व रयणामया) सब २त्नमय छे. (अच्छा) २१२७ (सहा) ४ि! (लण्हा) मत (घट्टा मठ्ठा) घाटीमा म (नीरया) २२४२हुन (निम्मला) निर्मण (निप्पंका) ५४२हित (निक्कंकडच्छाया) नि२२१२५ ४ildant (सापभः) प्रमायुत (सस्सिरीया) श्री युद्धत (सउज्जोया) यात सहित (पासादीआ) प्रासा४ि (दरिसणिज्जा) ६श नीय (अभिरूवा) २मणीय ३५।। (पडिख्वा) अत्यन्त मनाङ२ (एत्थणं वेमाणियाणं देवाण पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) मा पर्याप्त मन मर्यात वैमानि४ वाना स्थान ४i छ (तिसु बि लोयस्स असंखेजइ भागे) त्रयो अपेक्षायाथी सोना असण्यातमा मामा (तत्यणं) त्यां (बहवे) घi (वेमाणियादेवा परिवसंति) वैमानि हेव निवास ४२ छ (तं जहा) तमा म सारे छ (सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिदबंभलोगलंतगगहासुक्कसहस्सार आणय Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નહેર प्रशापासू काः देवाः, ते खलु मृगमहिप वराह सिंहच्छ्गलदर्दुरहयगजपति भुजगखङ्गवृपभविडिमप्रकटितचिह्नमुकुटाः मुकुटकिरीटधारिणो वरकुण्डलोद्योतितानना, मुकुटदत्तश्रीकाः, रक्ताभाः, रक्ताकान्तिमन्तः पद्मपत्रगौराः, श्वेताः, सुखवर्णगन्ध स्पर्शाः, उत्तमबै क्रियाः, प्रवरवस्त्रगन्धमाल्यानुलेपनधराः महर्द्धिकाः, महाद्युतिकाः, महायशसः, महावलाः, महानुभागाः, महासौख्याः, हारविराजितवक्षसः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, अङ्गदकुण्डल मृष्टगण्डस्थलकर्णपीठधारिणः, विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमालामौलयः, कल्याणप्रवरवस्त्र परिहिताः, कल्याणकप्रवरमाल्या-नुलेपनाः, भास्रवोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधराः, दिव्येन वर्णेन, दिव्येन गन्धेन, दिव्येनं स्पर्शेन, दिव्येन संहननेन, दिव्येन संस्थानेन, दिव्यया ऋद्धया, दिव्यया त्या दिव्यया प्रभया, दिव्यया छायया, दिव्येन अर्चिपा, दिव्येन तेजसा, दिव्यया लेश्यया दशदिशः उद्द्योतयन्तः प्रभासयन्तः, ते खलु तत्र स्वेषां स्वेषां विमानावा सशतसहस्राणाम्, स्वासां स्वासाम् सामानिकाहस्त्रीणाम् स्वेषां स्वेपास् त्रायशिकानाम्, स्वेषां स्वेषां लोकपालानाम् स्वासां स्वासाम् अग्रमहिषीणाम्, सपरिवाराणाम् स्वासाम् स्वासाम् पर्षदाम, यंगे वेज्जणुत्तरोववाइया देवा) सौधर्म, ऐशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, अच्युत, मैवेयक, अनुत्तरौपपातितक देव (ते णं) वे (मिग-महिसवराह - सीह - छगल - दद्दूर - हय-गयइ - भुयग-खग्ग-उसभ - विडिय - पागडियचिंधमउडा) मृग, महिष, वराह, सिंह, बकरा, मेंढक, अश्व, गजराज, सर्प, खड्ग, वृषभ, और विडिय के प्रकट चिह्नयुक्त मुकुट वाले (पसिढिलवर मउडकिरीडधारिणो) शिथिल और श्रेष्ठ मुकुट किरीट के धारक (कुंडलुज्जोइयाणा) कुंडलों से उद्योतित मुख वाले (मउडदित्त सिरिया) मुकुट के कारण शोभायुक्त (रक्ताभा) रक्त आभा वाले ( पमपम्हगोरा) कमल के पद्म के समान गोरे (सेया) श्वेत पाणय आरणच्चुयगेवेज्जणुत्तरोवत्राइया देवा) सौधर्भ, अशान, सनत्कुभार, भाहेन्द्र, ग्रह्मसोङ, दान्त, भडाशुडे, सहुसार, आनत, प्राणुत, भार, अभ्युत, ग्रैवेय, अनुत्तरौपयाति देव (तेणं) तेथे। (मिग-महिस - वराह - सीह - छगल दुर-य-गयवइ-भुयुग - खग्ग-उसभ - विडिय पोगडिय चित्रमउडा) भृग, भडिष वराड, सिड-१३ - भेढ, अश्व, गन्नरान, सर्प, खड्ग, वृषल भने विभि ना अउट यिह्न युक्त भुगटवाणा (पसिढिलवरमउडकिरिडधारिणो) शिथिस असे श्रेष्ठ भुगट- प्रिरीटना धा२४ (कुंडलुज्जोइयाणणा) मुंडेझेोथी उद्योतित भुणवाणा (मउड दित्त सिरिया) भुमुटना अरशे शोला युक्त ( रत्तामा) रहुत आभावाजा Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टोका द्वि. पद २ सू २४ वैमानिकदेवानां स्थानादिक निरूपणम् ८६३ स्वेषां स्वेषाम् अनीकानाम् स्वेषां स्वेषाम् अनीकाधिपतीनाम् स्वासाम् स्वासाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम्, अन्येषाश्च वहूनाम् वैमानिकानाम् देवानाञ्च देवीनाश्च आधिपत्यं पौरपत्यं यावद् दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति ।।सू. २४॥ ___टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकवैमानिकदेवानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह'कहि णं भंते ! वेमाणियाणं देवाणं' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे,वैमानिकानाम् देवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकान्तरेण विशदयितुं गौतमः पृच्छति-'कहिणं भंते ! वेमाणिया देवा परिवसंति' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले, वैमानिका देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः 'रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'बहुसमरमणिज्जाओ' बहुसमरमणियात्- अत्यन्ताधिक(सुहवन्नगंधफासा) सुखद वर्ण गंध और स्पर्श वाले (उत्तमवेविणो) उत्तम विक्रिया वाले (पवरवत्थगंधमल्लाणुलेवणधरा) उत्तम वस्त्र, गंध, माला और अनुलेपन को धारण करने वाले (महिड्डिया) महान् ऋद्धि के धारी-शेष शब्दार्थ पूर्ववत् ॥२४॥ टीकार्थ-अब पर्याप्त-अपर्याप्त वैमानिक देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त वैमानिक देवों के स्थान कहां कहे हैं ? इस प्रश्न को स्पष्ट करने के लिए दोहराते हैं-हे भगवन् ! वैमानिक देव कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के अत्यन्त रमणीय समतल भाग से ऊपर, चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और (पउमपम्हगोरा) भगना पमना समान गौर (सेया) श्वेत (सुवन्न गंधफासा) सुषह ५ गते २५० वाणा (उत्तमवेउविणो) उत्तम पिया (पवर वत्थगंधमल्लाणुलेघणधरा) उत्तम पत्र, ५ मा भने मनुखेपनने धारण ४२वावा (महिइढिया) महान ३द्धिना धा२४-शेष शहाथ पूर्ववत ॥२४॥ ટીકા--હવે પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત વૈમાનિક દેના સ્વસ્થાન આદિની પ્રરૂપણ ४२राय छ શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત વૈમાનિક દેના સ્થાન કયાં કહ્યાં છે ? આજ પ્રશ્નને સ્પષ્ટ કરવાને માટે હરાવે છેભગવદ્ ! વૈમાનિક દેવ કયાં નિવાસ કરે છે? * શ્રી ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે—હે ગૌતમ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના અત્યન્ત રમણુંય સમતલ ભાગથી ઊપર, ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારક નામક Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापना कमनीयसमतलात् 'भूमिभागाओ' भूमिभागात्-भूमिप्रदेशात् 'उड्ड' ऊर्ध्वम्उपरिभागे 'चंदिमसूरियगहनक्खत्तताराख्वाणं' चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाणाम् ज्योतिष्काणाम् 'वहूई जोयणसयाई' वहनि योजनशतानि 'वहई जोयणसहस्साई' बहूनि योजनसहलाणि 'वहुई जोयणसयसहस्साई बहुनि योजनशतसहस्राणि अनेक लक्षयोजनानि बहुगाओ जोयणकोडीओ' बहुकाः योजनकोटीः, 'वहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ' बहुकाः योजनकोटी-कोटी: 'उई' ऊर्यम्-उपरिभागे, 'दरं उप्पइत्ता' दरम् उत्प्रेत्य-उद्गम्य 'एत्य णं' अत्र खलु-उक्तस्थले 'सोहम्मीसाणसणंकुमारमहिंदवंभलोयलंतगमहामुक्कसहस्सारआणयपाणयआरणा चुयगेवेज्जगाणुत्तरेसु' सौधर्मेशानसनत्कुसारमाहेन्द्रब्रह्मलोकलान्तकमहाशुक्रसहनारानतप्राणतारणाच्युतप्रैवेयकानुत्तरेणु द्वादशसौधर्मादिनवग्रैवेयकपञ्चानुत्तरदेवलोकेषु इत्यर्थः, 'एत्थणं' अत्र खलु-उपयुक्तस्थले, 'वेमाणियाणं देवाणं' वैमानिकानां देवानाम् 'चउरासीइ विमाणवाससयसहस्सा' चतुरशीतिविमानावासशतसहस्राणि 'सत्ताणउदं च सहस्सा' सप्तनवतिश्च सहस्राणि 'तेवीसं च विमाणा' प्रयोविंशतिश्च विमानानि-त्रयोविंशत्यधिक सप्तनवतिसहस्रोत्तरचतुरशीति लक्षवि. मानावासा इत्यर्थः, 'भवंतीतिमस्खाय' भवन्ति इत्याख्यातं-प्रतिपादितं मया तारक नामक ज्योतिएक देवों के विमानों से सैकड़ों योजन, वहुत हजार योजन, बहुत लाख योजन, बहुत करोड योजन, बहुत कोडी कोडी योजन ऊपर जाकर अर्थात् चन्द्र सूर्य आदि से अनेक कोटिकोटि योजनों की ऊंचाई पर, सौधर्म, ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, नहाशुक्र, सहस्रार, आलत, प्राणत, आरण, अच्यूत, वेयक तथा अलुत्तर विमानों में अर्थात बारह देवलोकों, नौ ग्रैवेयकों और पांच अनुत्तर विमानों में वैमानिक देवों के चौरासी लाख, सत्तानवे हजार और तेवीस (८४९७०२३) विमान हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थंकरों ने कहा है । તિષ્ક દેના વિમાનથી સેંકડે જન, ઘણું હજાર યોજન ઘણા લાખ જન, ઘણું કરડ એજન, ઘણું કેડા કેડી જન ઉપર જઈને અર્થાત્ ચન્દ્ર. સૂર્ય આદિથી અનેક કટિકેટિ એજનની ઊંચાઈ પર, સૌધર્મ, ઇશાન, सनमा२, मान्द्र, प्रह, alrds, माशु, सहना२, मानत, भात, આરણ, ચુત, યક તથા અનુત્તર વિમાનોમાં અર્થાત્ બાર દેવલેક, નૌ શૈવેયક, અને પાંચ અનુત્તર વિમાનોમાં બધા મળીને વૈમાનિક દેના ચોરાસી લાખ સત્તાણુ હજાર અને તેવીસ (૮૪૯૭૦૨૩) વિમાન છે, એમ મેં તથા अन्य तीथ शो युछे. Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२२ वैमानिकदेवानां स्थानादिक निरूपणम् ८६५ महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः, 'रेणं विमाणा सव्वरयणामया' तानि खलुउपर्युक्तानि विमानानि, सर्वरत्नमयानि सर्वात्मना कात्य॑न रत्नमयानीत्यर्थः; 'अच्छा' अच्छानि-स्व अनि 'सण्हा' श्लक्ष्णानि 'लण्हा' मसृणानि, 'घट्टा' घृष्टानि, शाणया सुवर्णानीव घृष्टानि इत्यर्थः, 'महा' मृष्टानि, 'नीरया' नीरजांस, रजोरहितानि. 'निम्मला' निर्मलानि, आगन्तुकमलरहितसात्-अत्यन्तस्वच्छानीत्यर्थः, 'निप्पंका' निप्पङ्कानि कर्दमरहितानि सर्वथा पांशुवर्जितानि इत्यर्थः, 'निकंकडच्छाया' निष्कङ्कटच्छायानि निष्कवचानि, 'सप्पभा' सनभाणि, 'सस्सिरिया' सश्रीकाणि-अत्यन्तशोभाशालीनि, 'सउज्जोया' सोयोतानि-सोधोतैः प्रकाशः सहितानि सोद्योतानि, 'पासाईया' प्रसादीयानि प्रसादाय प्रसत्तये अत्यन्ताहलादाय हितानि परमानन्दजनकानि इत्यर्थः, 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयानि-दर्शनयोग्यानीत्यर्थः, 'अभिरूवा' अभिरूपाणि परमसुन्दराणि 'पडिरूवा' प्रतिरूपाणि अत्यन्तकमनीयानि सन्ति , 'एत्थ णं' अत्र खलु-उपर्युक्त विमानावासेपु 'वेमाणियाणं देवाणं' वैमानिकानां देवानाम् ‘पज्जत्तापजत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि प्रज्ञप्तानि प्ररूपितानि सन्ति, 'तिसु वि लोयस्म असंखेजइभागे' त्रिष्वपि-स्वरानोपपातसमु. द्घातलक्षणेषु त्रिप्वपि स्थानेषु विपये इत्यर्थः, लोकस्य असंख्येयभागे, असंख्येयंतमे भागे वैमानिकानां वक्तव्यम् स्थानादिकमितिशेषः, 'तत्थ णं वह वे - वे विमान सर्वरत्नमय हैं-पूर्ण रूप से रत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, चिकने, कोमल तथा घटारे-मटारे हैं। नीरज हैं तथा निर्मल हैं अर्थात् आगन्तुक मल से रहित होने के कारण अत्यन्त स्वच्छ हैं। निष्पंक अर्थात् कर्दम से रहित हैं, निरावरण छाया वाले हैं, प्रमायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, आढादकारक, दर्शनीय, परम सुन्दर और अतीव कमनीय है । इन उपयुक्त विमानावासों में पर्याप्त तथा अपर्याप्त वैमानिक देवां के स्थान प्ररूपित किए गए हैं। ये स्थान स्वस्थान, उपपान और समुदघात, तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें - તે વિમાને સર્વરત્નમય છે પૂર્ણ રૂપથી રત્નમય છે, સ્વચ્છ છે. ચિકણા કમળ તથા ઘાટીલા છે નીરજ તથા નિર્મળ છે અર્થાત્ આગન્તુકમળથી રહિત હોવાને કારણે અત્યન્ત સ્વચ્છ છે, નિષ્પક અર્થાત્ કાદવથી રહિત છે. નિરાવરણ છાયાવાળા છે, પ્રભાયુક્ત, શ્રીસંપન્ન, પ્રકાશમય, આહૂલાદ કારક દશ: ની, પરમ સુન્દર અને અતીવ કમનીય છે. આ ઊપર કહેલા વિમાનાવાસો માં પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત વિમાનિક દેના સ્થાન પ્રરૂપિત કરાયેલા છે. એ સ્થાને સ્વસ્થાન, ઉપપત અને સમુદ્દઘાત, ત્રણે અપેક્ષાઓએ લોકના અસંખ્યામાં Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3D ८६६ --... : .. प्रशापनास वेमाणिया देवा परिवसंति' तत्र खलु-बह्वो वैमानिका देवाः परिवसंति, 'तं जहा' तद्यथा 'सोहम्मीसाणसणंकुमारमहिंदवंभलोगलंतगमहामुक्कसहस्सार आणयपाणयआरणच्चुयगेवेज्जाणुत्तरोक्वाइयादेवा' सौधर्मेशानसनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलो; कलान्तकमहाशुक्रसहस्त्रारानतप्राणतारणाच्युतग्रैवेयकानुत्तरौपपातिका देवाः, द्वादशसौधर्मादयः, भद्रसुभद्रादयो नवग्रैवेयकाः, पञ्च विजयवैजयन्त जयन्तादयोऽनुत्तरौपपातिका षडूविंशतिविधा देवा इत्यर्थः, ते किं विशिष्टा इत्याह-'ते णं मिगमहिसराहसीहछगल दुर हयगयवइथुयगखग्गउसमविडिमपागडियचिंध: मउडा' ते खलु-उपर्युक्त वैमानिका देवाः मृगमहिपतराहसिंहच्छगलदर्दरहयगजपतिभुजगखङ्गवृषभविडिमप्रकटितचिह्नमुकुटाः सन्ति मृगादि - विडिमान्तं प्रकटितं स्पष्टं चिहनं मुकुटे येषां ते तथाविधा इत्यर्थः, तत्र सौधर्मदेवाः मृगरूपप्रकटितचिह्नमुकुटाः, ईशानदेवाः महिषरूपप्रकटितचिह्नमुकुटाः, सनत्कुमारादेवाः वराहरूपप्रकटितचिह्नमुकुटाः, माहेन्द्रदेवाः, सिंहरूपप्रकटितचिहमुकुटाः, ब्रह्मलोक देवाइ छगलरूपप्रकटितचिह्नमुकुटाः, लान्तकदेवा दर्दुररूपभाग में हैं। इन स्थानों में बहुसंख्यक वैमानिक देव निवास करते हैं । वे इस प्रकार हैं-सौधर्म, ऐशान, सनत्कुमार. माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्त्रार, आलत, प्राणत, आरण, अच्युत, अवेयक तथा अनुत्तरोपपातिक, अर्थात् पारह सौधर्म आदि देवलोक नौ ग्रैबेयक तथा पांच विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित, और सर्वार्थसिद्ध आदि अनुत्तरोपपातिक । इन देवों के मुकुट में विभिन्न प्रकार के चिह्न बने हुए हैं, जो इस प्रकार हैं-सौधर्म देवों के मुकुट में मृग का चिह्न, ऐशान देवों के सुकुट में महिष (भैंसा) का चिह्न, सनत्कुमार देवों के मुकुट में बराह (शकर) का चिह्न, माहेन्द्र देवों के मुकुट में सिंह का चिह्न, ब्रह्मलोक देवों के मुकुट में छगल (बकरे) का चिह्न, ભાગમાં છે. આ સ્થાનમાં બહુ સંખ્યક વૈમાનિક દેવે નિવાસ કરે છે. તેઓ मा २ छ-सौधम #शान, सनभा२, माहेन्द्र, ग्रहासो, सन्त४, मांशु, ससार, मानत, प्रायत, मारण, मत्युत, अवय तथा अनुत्तरी५५ति, અર્થાત્ બાર સૌધર્મ આદિ દેવલેક નૌરૈવેયક તથા પાંચ વિજય જયન્ત, જયન્ત, અપરાજિત અને સર્વાર્થ સિદ્ધ આદિ અનુત્તરૌપપાતિક. આ દેના મગટમાં વિભિન્ન પ્રકારના ચિહ્ન બનેલા હોય છે, જે “આ પ્રકારે છે–સૌધર્મ દેના મુગટમાં મૃગનું ચિહ્ન, શાન દેવના મુગટમાં મહિષ (પાડે), નું ચિહ, સનકુમાર દેવના મુગટમા વરાહ (ભૂંડ) નું ચિહ્ન, મહેન્દ્ર દેવના મુગટમા સિંહનું ચિહ્ન બ્રહ્મલેક દેના મુગટમાં બકરાનું ચિહ્ન લાન્તક દેના મુગટમાં દેડકાનું ચિ, મહાશુકદેના મુગટમાં ઘેડાનું ચિ, સહસાર દેના મુગટમાં Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू २४ वैमानिकदेवानां स्थानादिक निरूपणम् ८६७ प्रटितविमा , महाशुकः व्यरूपन टिलचित्रनुकुटा, सहचारकल्प देवाः गजपतिचिदमुकुटाः, आननकल्पदेवाः भुगगरूपप्रकटितचिह्नमुकुटाः, प्राणतकल्पदेयाः सहरूपप्रकटितचिह्नकुटाः, अत्र खना-चतुष्पदपशुजातिभेदः आटव्यो जन्तुर्योध्या, आरणकल्प देवाः वृपभरूपप्रकटितचिह्नमुकुटाः, अच्युतकल्पदेवाः विडिमरूपप्रकटित चिनयुकुटाः सन्तीति भावः, पुनः किं विशिष्टा इत्याह-'पसिढिलघरमउडकिरीडयारिणो' प्रशिथिलवरमुकुटकिरीटधारिणः प्रकर्षण शिथिलाः वराः श्रेष्ठाश्च ये मुकुटकिरीटास्तान् धरन्ती त्येवं शीलाः प्रशिथिलवरमुकुटकिरीटधारिणः, 'वरकुंडलुज्जोइयाणणा' वरकुण्डलोद् द्योतिताननाः, वराभ्यां श्रेष्ठाभ्यां कुण्डलाभ्याम् उयोतितं प्रकाशितम्, आननं-मुखं येषां ते वरकुण्डलोद्योतिताननाः, 'मउडदित्तसिरिया' मुकुटदत्तश्रीकाः, मुकुटेषु दत्ता स्थिता श्रीः शोभा येषां ते मुकुटदत्तश्रीकाः, 'रत्ताभा' रक्ताभाः, रक्ता आमा कान्तिपां ते रक्ताभाः, 'पउमपम्हगोरा' पद्मपक्ष्मगौरा: पमानां कमलानां पक्षमाणीव किञ्जलका इव गौरः पण्डुरो वर्णो येषां ते पद्मपक्षमगौराः, पद्मपत्रगौरा वा अतएव 'सेया' श्वेताः-शुक्लाः 'मुहबन्नगंधफासा' लान्तक देवों के मुकुट में मेंढक का, महाशुक्र देवां के मुकुट में अश्व का, सहस्रारदेवों के मुकुट में गजराज का, आनतदेवों के मुकट में सर्प का, प्राणत देवों के मुकुट में खड्ग का चिह्र होता है । यहां 'खड्ग' का अर्थ एक जंगली चौपाया जानवर खड्गी समझना चाहिए। आरंणदेवों के मुकुट में वृषभ का और अच्युत देवों के मुकुट में विडिय-बाल ग विशेष का चिह होता है। - ये शिथिल और श्रेष्ठ मुकुट के धारक होते हैं । उनका सुख श्रेष्ठ कुंडलों से जगमगाता रहता है। उनके मुकुट शोभायुक्त होते हैं। अथवा 'मउडदित्तसिरया' का अर्थ है-ने मस्तक पर मुकुट धारण करते हैं। वे रक्त आमा वाले, कमल के पक्ष्यों के समान गौरवर्ण, श्वेत, ગજરાજનું ચિહ, આનત દેના મુગટમાં સર્ષનુ પ્રાણત દવાના મુગટમાં ખડ્રગનું ચિહ્ન હોય છે. અહીં ખડૂગનો અર્થ એક જંગલી ચારપગુ જાનવર ખગી સમજવું જોઈએ. આરણ દેના મુગટમાં બળદનું અને અશ્રુતદેવના મુગેટમાં વિડિમ બાલમૃગ વિશેષનું ચિહ્ન હોય છે. . આ દેવ શિથિલ અને શ્રેષ્ઠ મુગટના ધારક છે. તેમના ગુખ શ્રેષ્ઠ કુંડળેથી જગમગતા રહે છે. તેમના મુગટ શોભા યુક્ત હોય છે. અથવા 'मउडदित्तसिरया, ने। म छे-ते। भत्त: ५२ भुगट ५।२१ ४२ छ. तेगा Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६८ - प्रज्ञापनास्त्रे सुखवर्णगन्धस्पर्शाः, शुभवर्णगन्धस्पर्शा वा, सुखननकाः, शुभा वा वर्णगन्धस्पर्शाः येषां ते :सुखवर्णगन्धस्पर्शाः, 'उत्तमवेडविणो' उत्तमविकुर्विणः, उत्तमं श्रेष्ठं यथा स्यात्तथा विकुर्वन्ति इत्येवं शीलाः उत्तमविकुषिणः-सर्वश्रेष्ठ चैक्रियलब्धिविशिष्टाः, 'पवरवत्थगंधमल्लाणुलेवणधरा' प्रवरवस्त्रगन्धमाल्यानुलेपनधराः, प्रवराणि सर्वोत्तमानि वस्त्रगन्धमाल्यानुलेपनानि धरन्तीति प्रवरवस्त्रगन्धमाल्यानुलेपनधराः 'महिडिया' महर्विकाः, महती ऋद्धिर्थेषां ते महर्द्धिकाः महतिसमृद्धिवानित्यर्थः 'महज्जुइया' महाद्युतिकाः, महतीद्युतिः कान्तियेषां ते महाद्युतिकाः, 'महाजसा' महायशसः अतिशययशस्विन इत्यर्थः, 'महाबला' महाबलाः, 'महाणुभागा' महानुभागाः, 'महासोक्खा' महासौख्याः 'हारविराइयवच्छा' हारविराजितवक्षसः, हारैर्विशेषेण राजितानि शोभितानि वक्षांसि उरंसि येषां ते हारविराजितवक्षसः, 'कडगतुडियथंभियभुया' कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, कटकैः-करभूषणैर्वलयः, त्रुटितैः वाहुरक्षकभूषणविशेषश्च स्तम्भितौ प्रतिबद्धौ भुजौ बाहू येषां ते कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, 'अंगदकुंडलमट्टगंडतलकनपीठधारी' अगदकुण्डलमृष्टगण्डस्थलकर्णपीठधारिणः, अगदैः केयूरैः बाहुभूषणविशेषैः, कुण्डलैश्च कर्णभूषणैः मृष्टौ मृष्टीकृती गण्डस्थली कपोलपाली, कर्णपीठांश्च श्रोत्रभूषणविशेषान् धरन्तीत्येवं शीलाः अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणः, “विचित्तहत्थाभरणा' विचित्रहस्ताभरणाः विचित्राणि आश्चर्यजनकानि, नानावर्णविशिष्टानि, वा हस्ताभरणानि येषां ते विचित्रहस्ताभरणाः, सुखद या शुभ वर्ण, गंध स्पर्श बाले, उत्तम विक्रिया करने वाले, अत्यन्म श्रेष्ठ वस्त्र, गंध, माला और अनुलेपन को धारण करने वाले, महद्धिक, महाद्युतिक, महायस्वी, महान् बल वाले, महान् प्रभाव घाले तथा महान सुख से सम्पन्न होते हैं। उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटित नामक आभूषणों से स्तब्ध रहती हैं। वे अंगद, कुंडल और गण्डस्थल को घिसने वाले कर्णपीठ के धारक होते हैं। हाथों में विचित्र आभूषण धारण करते हैं। उनके मस्तक पर विविध वर्ण वाली पुष्पमाला शोभायमान રક્ત આભાવાળા, ઉત્તમવિક્રિયા કરનારા, અત્યન્ત શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર, ગંધ, માલા અને અનુલપનને ધારણ કરવાવાળા, મહદ્ધિક, મહ દ્યુતિક, મહાયશસ્વી મહાન બળવાળ મહાન પ્રભાવવાળા તથા મહાન સુખથી સંપન્ન હોય છે. તેમનાં વક્ષસ્થલહારથી સુશોભિત રહે છે. તેમની ભુજાઓ કટકે અને ત્રુટિત નામના આભૂષણથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ, કુંડલ અને ગંડસ્થળને ઘસાતા કણપીઠના ધારક હોય છે. હાથમાં વિચિત્ર આભૂષણ ધારણ કરે છે. Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२४ वैमानिकदेवानां स्थानादिक निरूपणम् ८६९ 'विचित्त मालामउली' विचित्रमालामालयः विचित्रा नानावर्णयुक्ताः, मालापुष्पस्त्र, मौलौ शिरसि येषां ते विचित्रमालामौलयः, 'कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया' कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिताः, कल्याणकम् - कल्याणकारि, प्रवरं सर्वश्रेष्टम्, वस्त्रं परिहितं यैस्ते कल्याणकप्रवर वस्त्र परिहिताः तादृशवस्त्रं परिहिताः परिहितवन्त इति वा विग्रहार्थः, 'कल्लाणगपवर महाणुलेवणा' कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनाः, कल्याणकं-कल्याणकारकं प्रवरं श्रेष्ठतमं माल्यं दाम अनुलेपनञ्च सुगन्धिचन्दनादि येषां ते कल्याणकमवरमाल्यानुलेपनाः 'भासुरबोंदी' भास्वरवोन्दय: भास्वराः देदीप्यमानाः, वोन्दयः शरीराणि येषां ते भास्वरवोन्दयः 'पलंबवणमालधरा' प्रलम्बनमालाधराः प्रकर्षेण लम्बां लम्वायमानां वन्यपुष्पाणां वन्यानां मालां धरन्तीति प्रलम्बवनमालाधराः, 'दिव्वेणं वण्णेणं' दिव्येन - अपूर्वेण वर्णेन, 'दिव्वेणं गंधेणं' दिव्येन गन्धेन, 'दिव्वेणं फासेणं' दिव्येन स्पर्शेन दिव्वेणं संघयणेणं' दिव्येन संहननेन शरीरास्थि रचनाविशेषेण 'दिव्वेणं संठाणेणं' दिव्येन संस्थानेन, 'दिव्याए इडीए' दिव्यया ऋद्ध्या 'दिव्वाए जुईए' दिव्यया त्या 'दिव्याए पभाए' दिव्यया प्रभया - कान्त्या, 'दिव्वाए छायाए' दिव्यया छायया-कान्तिविशेषरूपया, 'दिव्वाए अबीए' दिव्येन अर्थिपा - ज्योतिर्विशेषेण, 'दिव्वेणं तेएणं' दिव्येन तेजसा 'दिव्वाए लेसाए' दिव्यया लेश्यया 'दसदिसाओ' दशदिशः, ‘उज्जोवेमाणा' उद्द्योतयन्तः 'पभासेमाणा' प्रभासयन्तः, ' तेणं तत्थ' ते खल वैमानिका देवाः, तत्र - उपर्युक्तस्थानेषु 'साणं साणं' स्वेषां स्वेपाम् 'विमाणा वाससयस हस्ताणं' विमानावासशतसहस्राणाम् ' साणं साणं' स्वेषां स्वेपां रहती है । वे कल्याणकारी और उत्तम वस्त्रों का परिधान करते हैं । कल्याणकारी और उत्तम माला तथा अनुलेपन को धारण करते हैं उनकी देह देदीप्यमान होती है । वे लम्बी वनमाला के धारक होते हैं। अपने अपूर्व वर्ग, अपूर्व गंध, अपूर्व स्पर्श, दिव्य संहनन, दिव्य संस्थान, दिव्यऋद्धि, दिव्य द्युति, दिव्य प्रभा, दिव्य छाया अर्थात् शारीरिक कान्ति, दिव्य ज्योति, दिव्य तेज तथा दिव्य लेश्या से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रकाशित करते हुए वे वैमानिक देव उपर्युक्त स्थानों में अपने-अपने लाखों विमानों का अपने-अपने 1 તેના મસ્તક પર વિચિત્ર વર્ણવાળી પુષ્પમાળા શાભાયમાન હોય છે, તેઓ કલ્યાણકારી અને ઉત્તમ માલા તથાઅનુ લેપનને ધારણ કરે છે. તેમના દેહ દેદીપ્યમાન હેાય છે, તેએ લાખી ધનમાળાના ધારક હાય છે, પેાતાના અપૂવણ, અપૂર્વાંગ ધ, અપૂર્વ સ્પર્શી, દિવ્યપ્રભા, દિવ્યછાયા, અર્થાત્ શારીરિક કાન્તિ દિવ્ય ચૈાતિ દિવ્યતેજ, તથા દ્વિલ્પ લેશ્યાથી દશે દિશાઓને 2 Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८७० प्रज्ञापनीसूत्र 'सामाणियसाहस्सीण' सामानिकसाहस्त्रिकाणां 'साणं साणं तायत्तीसगाण' स्वेषां स्वेपो त्रायविंशकानाम् 'साणं साणं लोगपालाणं' स्वेषां स्वेषां लोकपाला. नाम् 'साणं साणं' स्वासां स्वासाम् 'अग्गमाहितीणं' अग्रमहिपीणाम् 'सपरिवाराणं' सपरिवाराणास्, 'साणं साणं परिसाणं' स्वासां स्वासाम् पर्पदाम्, 'साणं साणं अणियाणं' स्वेषां स्वेपाम् अनीकानाम्-सैन्यानाम्, 'साणं साणं अणियाहिवईणं' स्वेषां स्वेषाम् अनीकाधिपतीनाम् 'साणं साणं स्वासां स्वासाम 'आयरक्खदेवसाहल्लीणं' आत्मरक्षकदेवसाहस्त्रीणाम्, 'अन्नसि च बहुणं वेमाणियाणं' अन्येषाश्च बहूनाम् वैमानिकानाम्, 'देवाण य देवीण य' देवानाच, देवीनाञ्च 'आहेवच्चं पोरेवच्चं जाव' आधिपत्यम् पौरपत्यम् यावत्-स्वामिलम्, भत् त्वम्, महत्तरकत्वम्, आज्ञेश्वरसेनापत्यम् कारयन्तः पांयन्तश्च महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितवनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण 'दिवाई भोगभोगाई' दिव्यान-दिविभवान् अपूर्वान्, भोगभोगान्-भोगार्हा भोगा भोग भोगास्तान 'झुंजमाणा विहरंति' भुञ्जाना विहरन्ति-आसते इत्याशयः ॥ २४॥ सौधर्मदेव स्थानादि वक्तव्यता- मूलम्-कहि णं भंते ! सोहम्मगदेवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं सहस्रो सामालिक देवों का, अपने-अपने त्रायस्त्रिंश देवों का, अपनेअपने लोकपालों का, अपनी-अपनी परिवार सहित अंग्रमहिषियों का, अपनी-अपनी परिषदों का, अपने-अपने अनीकों का, अपनेअपने अनीकाधिपतियों का, अपने-अपने सहस्रों आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य बहुसंख्यक वैमानिक देवो और देवियों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्या, स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व, आज्ञा-ईश्वर सेनापतित्व कराते हुए एवं उनका पालन करते हुए, नाटक, गीत तथा कुशल वादकों द्वारा बादित वीणा, तल, ताल, वाटेत और मृदंग आदि वाद्यों की ध्वनि के साथ दिव्य भोगोपभोगों को भोगते हुए रहते हैं ॥२४। • ઉદ્યોતિત અને પ્રકાશિત કરતા રહિને તે વૈમાનિક દેવ ઉપર્યુક્ત સ્થાનમાં પિતાપિતાના લાખે વિમાનના, પિતપોતાના, લોકપાલના, પિતપોતાની પરિવાર સહિત અગ્રમહિષિના. પિતપોતાની પરિષદના પિતપોતાની અનીકેના પિતાપિતાના અનીકાધિપતિના. પિતપોતાના હજારો આત્મરક્ષક દેવોના તથા અન્ય બહુ સ ખ્યક વિમાનિક દેવ અને દેવિયેના અધિપતિત્વ, અગ્રેસરત્વ, સ્વામીત્વ, ભતૃત્વ, મહત્તરકત્વ, આજ્ઞા–ઈશ્વર સેનાપતિત્વ કરાવતા રહિને તેમજ તેમનું પાલન કરાવતા થકા, નાટક, ગીત તથા કુશલ વાદકેદ્વારા વર્ગડેલ વીણ તલ, તાલ, ત્રુટિત અને મૃદંગ આદિ વાદ્યોના દવનિ સાથે દિવ્ય ગોપગોને જોગવતા રહે છે કે ૨૪ છે Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२५ सौधर्मदेवस्थानादिकनिरूपणम् ८७१ ठाणा पण्णत्ता ? कहि पं भंते ! सोहम्मगदेवा परिवसंति ? गोयमा ! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए वहुसमरमणिज्जाओ भूमिसागाओ जाव उड्ढे दूरं उप्पइत्ता एत्थ णं सोहम्मे णामं कप्पे पण्णत्ते, पाई. णपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिन्ने अद्धचंदसंठाणसंठिए, अश्चिमालिभासरासिवण्णाभे असंखेज्जाओ जोयणकोडीओ, असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ, आयामविशाखणं असंखेजाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवणं सबरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे, तत्थ णं सोहम्मगदेवाणं बत्तीसविमाणावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं, ते णं विमाणा सय रयणामया, जाव पडिरूवा, तेसिं णं विमाणाणं बहुमज्झदेसभागे पंचवडिसया पण्णता, तं जहा-असोगडिसए, सत्तवण्णवडिसए, चपगडिसए, चूयबडिसए मज्झे इत्थ सोहम्मवडिसए ते णं वडिंसया, सवरयणामया, अच्छा, जाव पडिरूवा, एत्थ णं सोहम्मगदेवाणं पजत्तापज्जताणं ठाणा पपणत्ता, तिसु बि लोगस्ल असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे सोहम्मगदेवा परिवसंति, महिइडिया जाव पासेसाणा, ते णं तत्थ साणं साणं विमाणाबाससयसहस्साणं, साणं साणं अग्गमहिसीणं, साणं साणं सामाणियसाहस्तीगं, एवं जहेव ओहियाणं तहेव एएसिपि भाणिय जात्र आयरवदेवसाहस्सीणं, अन्नेसिं च बहणं सोहम्मगकप्पवालीणं वेमा णिया णं देवाण य देवीण य आहेबच्चं जार विहरति, सबके इत्थ देविदे देवराया परिवसइ बज्जपाणी पुरंदरे सरकतू सहस्तक्खे मघवं पागसासणे दाहिण लोगाहिबई बत्तीस विमाणावाससयसहस्साहिवई एरावणवाहणे सुरिंदे अरयंवर Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८७२ प्रज्ञापनासूत्रे वत्थधरे आलइयमालमउडे नवहेमचारु वित्तचंचलकुंडलविलिहिजमाणगंडे महिढिए जाव पभासेमाणे से णं तत्थ बत्तीसाए विनाणावासलयसहस्साणं चउरासीए सामाणिय. साहस्सीणं, तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं, चउण्हं लोगपालाणं; अटण्हं अग्गमहिलीणं सपरिवाराणं, तिण्हं परिसागं, सत्तण्हं अणीयाणं, सत्तहं अणियाहिवईगं, चउण्हं चउरासोणं आय. स्वखदेवसाहस्सीणं, अन्नेसिंच बहूर्ण सोहम्मकप्पवासीणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य आहेबच्चं पोरेवच्चं कुव्वे माणे जाव विहरइ ॥सू० २५॥ ___ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! सौधर्मकदेवानाम् पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ! कुत्र खलु भदन्त ! सौधर्मकदेवाः परिवसन्ति ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहु . सौधर्मदेव स्थानादि वक्तव्यता शब्दार्थ-(कहि णं अंते ! सोहम्मगदेवाणं पंज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणां पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त सौधर्म कल्प के देवों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि णं मंते ! सोहम्लगदेवा परिवसंति ?) हे भगवत् ! सौधर्मकल्प के देव कहां निवास करते हैं ? (गोयना !) हे गौतम ! (जंबुद्दीवे दीवे) जम्बूदीप नामक छीप में (मंदरस्स पव्वयस्स दाहिजेणं) मेरु पर्वत की दक्षिण दिशा में (इनीसे रयणप्पभाए पुढवीए) इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ) अति रमणीय सम भूमिभाग से (जाव) यावत् (उडूं दूरं उप्पइत्ता) સૌધર્મ દેવસ્થાનાદિની વક્તવ્યતા . शहाथ:-(कहिणं भंते । सोहम्मग देवाणं पज्जत्ता पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ) ભગવન્! પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત સૌધર્મકલ્પના દેવોના સ્થાન ક્યાં કહ્યાં છે? (कहिणं भंते | सोहरमगदेवा परिवसंति) सावन । सौधर्म ४६५ना हेव यां, निवास ४२ छ ? (गोयमा ) हे गौतम (जंबुद्दीवेदीवे) सम्पूदी५ नाम द्वीपमा (मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं) भे३ पतनी क्षिा हिशामा (इमीसे रयणप्पभाएं पुढवीए) २॥ २त्नप्रभा पृथ्वीना (बहुम परमणिज्जाओ भूमिभागाओ) मति २भ-: एणीय सभ भूमिमायो (जाव) यावत् (उड्ढ दूर उपइत्ता) १५२थी २४४ने (एत्थण) मा (सोहम्मे णाम कप्पे पण्णत्ते) सीप नाम४ ४६५ ४डसा . Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२५ सौधर्मदेवस्थानादिकनिरूपणम् ८७३ समरमणीयात् भूमिभागात् यावत् अर्ध्वम् दूरम् उत्प्रेत्य, अत्र खलु सौधर्मोनामकल्पः प्रज्ञप्तः प्राचीनप्रनीनायतः, उदीचीन दक्षिण विस्तीर्णः, अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितः, अर्चिमालाभासराशिवर्णाभः, असंख्येयाः योजनकोटीः, असंख्येयाः योजनकोटिकोटीः आयामविष्कम्भेण असंख्येयाः योजनकोटिकोटीः परिक्षेपेण सर्वरत्नमयः, अच्छो यावत् प्रतिरूपः, तत्र खलु सौधर्मकदेवानाम् द्वात्रिंशद विमानावासशतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं, तानि खलु विमानानि सर्वरत्नमयानि, यावत् प्रतिरूपाणि, तेपांश्च विमानानां बहुमध्यदेशऊपर दूर जाकर (एत्थ णं) यहां (सोहम्मे णामं कप्पे पण्णत्ते) सौधर्म नामक कल्प कहा गया है (पाईणपडीणायए) पूर्व और पश्चिम में लम्या (उदीणदाहिणवित्थिन्ने) उत्तर-दक्षिण में विस्तीर्ण (अद्धचंद संठाणसंठिए) अर्ध चन्द्र के आकार का (अच्चिमालिभासरासिवण्णाभे) ज्योतियों की माला तथा दीप्तियों की राशि के समान वर्ण कान्ति वाला (असंखेज्जाओ जोयणकोडीओ) असंख्यात करोड योजन (असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ) असंख्यात कोडाकोडी योजन (आयामविश्वभेणं) लम्बाई-चौडाई वाला (असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं) असंख्यात कोडाकोडी योजन परिधि वाला (सचरयणामए) सर्वरत्नमय (अच्छे जाव पडिरूवे) स्वच्छ यावत् अत्यन्त कमनीय (तत्थ णं) वहां (सोहम्मदेवाणं) सौधर्मक देवों के (बत्तीस विमाणावाससयसहस्सा) बत्तीस लाख विमान (भवंतीति सखायं) हैं, ऐसा कहा है (ते णं भवणा) वे भवन (सव्व रयणामया) सर्चरत्नमय (जाव पडिरूवा) यावत् अत्यन्त सुन्दर है। (पाईण पडीणायए) पूर्व पश्चिमभi ein (उदीणदाहिणवित्थिन्ने) त्तक्षिण भां विस्ती (अद्धचंदसंठाणसंठिए) गयन्द्रना ।।२ना (अच्चिमालिभासरासिवण्णामे) ज्योतिमानी माता तथा सीसियानी शिना समान वन्ति पाणा (असंखेज्जाओ जोयणकोडीओ) मसतण्यात ४२ योन (असंखेज्जाओ जोयणकोडा कोडीओ) सयात डी थान (आयामविक्खं. मेंणं) सा-पाडावा पाय (असंखेज्जाओ जोयणकोडाफोडीओ परिक्खेवेणं) मसाती यासन परिधिमा (सव्वरयगामाप) सवरत्नमय (अच्छे जाव पडिरूवे) २१२७ यावत् अत्यन्त ४भनीय (तत्थणं) त्यां (सोहम्मग देवाणं) सौधम ४ वान (बत्तीसविमाणावाससयसहस्सा) पत्रीस साय विमान (भवतीति मक्खायं) छे, म ४धु छ (तेणं विमाणा) ते विमान (सव्व रयणामया) सव २त्नमय (जाव पडिरूवा) यावत् अत्यन्त सुन्४२ छ. प्र० ११० Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i ૮૪ प्रज्ञापनासूत्रे भागे पञ्च अवतंसकाः प्रज्ञप्ताः, तयथा - अशोकावतंसकः सप्तपर्णावतंसकः चम्पकावतंसकः, चूतावतंसकः, मध्ये अत्र सौधर्मावतंसकः, ते खलु अवतंसकाः सर्वरत्नमयाः अच्छा यावत् प्रतिरूपाः, अत्र खलु सौधर्मदेवानाम् पर्याप्ता. पर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिष्वपि लोकस्य असंख्येयभागे तत्र वहवः सौधर्मकदेवाः परिवसन्ति, महर्द्धिकाः यावत् प्रभासयन्तः, ते खलु तत्र स्वेषां • (तैसि णं विमाणा) उन विमानों के (बहुमज्झदेस भागे) बिलकुल मध्य भाग में (पंच) पांच ( वर्डिसया) अवतंसक - श्रेष्ठ (पण्णा) कहे हैं (तं जहा ) वे इस प्रकार ( असोगवार्डसए) अशोकावतंसक (सत्तवण्णव डिसए) सप्तपर्णावतंसक (चंपगव डिसए) चम्पकावतंसक (चूयवर्डिस) आम्रावतंसक (मज्झे इत्थ सोहम्मवर्डिसए) इनके मध्य में सौधर्मावनंसक (ते णं वसिया) वे अवतंसक (सव्वरयणामया) सर्वरत्नमय (अच्छा जाव पडित्वा) स्वच्छ यावत् अतीव सुन्दर (एत्थ णं सोहम्मगदेवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) यहां पर्याप्त और अपपर्याप्त सौधर्मदेवों के स्थान कहे हैं (तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे) तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं (तत्थ णं बहवे सोहम्मगदेवा परिवसंति) वहाँ बहुत-से सौधर्मदेव निवास करते हैं (महिडिया ) महर्दिक (जाब एभासेमाणा ) यावत् प्रकाशित करते हुए (ते णं तत्थ) वे वहां (साणं साणं विमाणावास सय सहस्साणं) ( तेसिणं विमाणानं) ते विभानाना ( बहु मज्झ देसभागे) जिस कुल मध्य लाभां (पंच) यांग (वर्डिसया) व्यवसंत श्रेष्ठ (पण्णत्ता) ह्या छे (तं जहा ) तेथे या अरे (असोगवर्डिसए) अशोडावं तस (सत्तण्णवर्डिस) सात वि स (चंपगवर्डिसए) श्रावतस (चूयवर्डिस) आम्रावतस (मज्झे इत्थ सोहम्मगवर्डिसए) तेभना मध्यमां सौधर्भावित स ( तेणं वर्डिसया) ते अवतंस (सव्य रयणामयो) सर्प रत्नभय ( अच्छा जाव पडरुवा) २१२ यावत् अतीव सुंदर ( एत्थ णं सोहम्मगदेवाणं 'पज्जत्ता पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) हि पर्यास अने अपर्याप्त सौधर्भ हेवाना स्थान ह्या छे (तिसुवि लोगस्स असंखेज्जईभागे) त्राणे अपेक्षाओोथी तेथे सोना अस ंच्यातभा लागभi ( तत्थणं बहवे सोहम्मा देव। परित्रसंति) त्यां धा गधा સૌમિક દેવ નિવાસ કરે છે. (महिट्टिया) भद्धि (जाव पभासेमाणा ) यावत् अाशित पुरता ( तेणं तत्थ ) तेथे त्यां (सोणं साणं विमाणावाससयसहस्साणं) पोतपोताना साथी Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २५ सू.२ सौधर्मदेवस्थानादिकनिरूपणम् ८७५ स्वेपां विमानावासशतसहस्राणाम् , स्वासां स्मासाम् अग्रमहिपीणाम, स्वासां स्वासाम् सामानिकसाहस्रीणाम्, एवं यथैव औधिकानां तथैव एतेपामापि भणितन्यम् यावत् आत्मरक्षकदेवसाहस्रोणाम् , अन्येपाञ्चबहूनां सौधर्मककल्पवासिनाम् वैमानिकानाम् देवानाञ्च देवीनाञ्च आधिपत्यं यावद् विहरन्ति, शक्रः अत्र देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, बज्रपाणिः, पुरन्दरः शतक्रतुः सहस्राक्षः मघवान् पाकशासनः, दक्षिणार्द्धलोकाधिपतिः, द्वात्रिंशद् विमानावासशतसहस्राधिपतिः, अपने-अपने लाखों विमानों का (लाणं साणं अग्गमहिलीणं) अपनी -अपनी अग्रमहिषियों का (साणे साणं सामाणियसाहस्सीणं) अपने -अपने सहस्रों सामानिक देवों का (एवं जहा ओहियाणं तहेव एएसिपि भाणियवं) इस प्रकार जैसा समुच्चय कथन किया गया है, वैसा ही इनका भी कहना चाहिए (जाव) यावत् (आयरक्खदेवलाह स्सीणं) सहस्रो आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिंच बहूणं) अन्य भी बहुतसे (सोहम्मगकप्पवासीणं वेमाणियाणं) सौधर्म कल्पवासी वैमानिक (देवाण य देवीण य) देवों और देवियों का (आहेवच्चं जाव विहरंति) अधिपतित्व करते हुए यावत् विचरते हैं। (सक्के) शक (इत्थ) यहां (देविंदे देवराया) देवेन्द्र, देवराज (परिवसइ) वसता है (वज्जपाणी) वज्रपाणि (पुरन्दरे) पुरन्दर (सयक्कतू) शतक्रतु-सौ पडिमाओं वाला (सहस्सरखे) सहस्राक्ष-हजार नेत्रों वाला (मघवं) मघवा (पागसासणे) पाकशासन (दाहिणड लोगाहिवई) दक्षिणार्ध लोक का स्वामी (बत्तीसविमाणावाससयसहस्साहिवई) यत्तीस लाख विमानों का अधिपति (एरावणवाहणे) ऐरावत हाथी विमानाना (साणं साणं अग्गमहिसियाणं) पातचीतानी मयमाडलियां (साणं साणं सामाणियसाहस्सीणं) पातपाताना । सामान वान। (एवं जहा ओहियाणं तहेव एएसिपि भाणियब्ध) मा अारे २ सभुय्यनु थन ते । माभनु प ४ नो (जाव) यावत् (आयरक्खदेवसाहस्सीणं) हुन्न। मात्म२३४ हेवाना (अन्नेसिं च बहूणं) मीत' ५ मा (सोहम्मगकप्प वासिणं वेमाणियाणं) सौयम ४८५वासी वैमानि४ (देवाण य देवीण य) हे। भने वियोना (आहेवच्चं जाव विहरंति) मधिपतित्व ४२ता यावत् वियरे छे. (सक्के) श (इत्थ) मङि (देवि दे देवराया) हेवेन्द्र, देवरा (परिवसइ) (वज्जपाणि) वा (पुरदरे) ५२४२ (सयकत्तू) शततु-सोपभासावा (सहस्सक्खे) ससाक्ष १२ नेत्रपा (मघवं) मघवा (पागसासणे) ५।४ासन (दाहिणढ लोगाहिवई) दक्षिा सोना स्वाभी (बत्तीसविमाणावाससयसहस्सो Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८७६ प्रेशापनासूत्र ऐरावतवाहनः, सुरेन्द्रः, अरजोऽम्बरवस्त्रधरः आलगितमालामुकुटः नवहेमचारुचित्तचञ्चलकुण्डलविलिख्यमानगण्डो महद्धिको यावत् प्रपभासयन् स खल्ल तंत्र द्वात्रिंशतो विमानावासशतसहस्राणाम् चतुरशीतेः सामानिकसाहस्रीणाम्, त्रयस्त्रिंशत् त्रायस्त्रिंशकानाम्, चतुर्णा लोकपालानाम्, अष्टानाम् अग्रमहिपीणाम् सपरिवाराणाम्, तिसृणां पर्पदास्, सप्तानाम् अनीकानाम्, सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम्, चतसृणां चतुरशीतीनाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम्, अन्येजिसका वाहन है (सुरिंदे) देवों का इन्द्र (अयरंबरवत्थधरे) रज रहित स्वच्छ वस्त्रों का धारक (आलइयमोलमउडे) संसक्त माला और मुकुटवाला (नवहेमचारुचित्त चंचल कुंडलविलिहिज्जमाणगंडे) नूतन स्वर्णमय सुन्दर विचित्र चंचल कुंडलों से जिनके गण्डस्थल का विलेखन होता है (महिडिए) महर्द्धिक (जाव पभासेमाणे) यावत् प्रकाशित करता हुआ (से ) वह (बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्साण) यत्तीस लाख विमानों का (चउरासीए सामाणियसाहस्सीण) चौरासी हजार सामानिक देवों का (तायत्तीलाए तायत्तीसगाणं) तेतीस त्रायस्त्रिंशक देवों का (चउण्हं लोगपालाणं) चार लोकपालों का (अट्ठण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं) परिवार सहित आठ अग्रमहिषियों का (तिण्हं परिसाणं) तीन परिषदों का (सत्तण्हं अणीयाणं) सात अनीकों का (सत्तण्हं अणीयाहिवईणं) सात अनीकाधिपतियों का (चउण्हं चउरासीणं आयरक्खदेवसाहस्सीण) चार चौरासी हजार अर्थात् तीनलाख छत्तीस हजार आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिं च बहूणं) अन्य बहुत-से (सोहम्मकप्पवासीणं) सौधर्मकल्प के निवासी (वेमाणियाणं हिवई) मत्री दाम विभागान मधिपति (एरावणवाहणे) रावत थी नुवाउन छ (पुरिदे) हेवानन्द्र (अयरंबरवत्थधरे) २४२डित स्त्रीन। धा२४ (आलइयमालमउडे) ससतमा भने भुगवाणी. (नवहेमचारुचित्त चंचलकुंडल विलिहिज्जमाणगंडे) न्तन व भय सुन्६२ वियित्र यत. माथी ॥ स्यानु विवेमन थाय छ (महडूढिए) भ४ि (जावपभासे माणे) यावत् प्राशित ४२ता (सेणं) ते (बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्साणं) त्रास विमानाना (चउरासीए सामाणियसाहस्सीणं) यासी उतर सामानि हेवेन। (तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं) तेवीस त्रायशि४ हेवाना (चउण्हं लोगपालाण) या२ ४ासाना (अद्वण्हं अग्ग महिसीणं सपरिवाराणं) ५२पार सहित मा8 मप्रभडियोना (तिण्डं परिसाणं) त्राण परिषहाना (सत्तण्हें अणीयाणं) सात मनीछाना (सत्तण्हं अणियाहिवईण) सात मनीधिपतियाना (चउण्हं चउरासीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं) सार योरासी १२ अर्थात " Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२५ सौधर्मदेवस्थानादिकनिरूपणम् . ८७७ पाञ्च बहूनां सौधर्मकल्पवासिनाम् वैमानिशानाय देवानाम् च देवीनाञ्च आधिपत्यम् पौरपत्यम् कुर्वन् यावद् विहरति ॥सू० २५॥ टीका- अथ पर्याप्तापर्याप्तकसौधर्मदेवानां स्वस्थानादिकं प्ररूपयितुमाह 'कहि णं भंते ! सोहम्मगदेवाणं' गौतम ! पृच्छति-हे भरन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले, सौधर्मकदेवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता', स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञतानि-ग्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण विशदयितुं पृच्छति-'कहि गं भंते !. सोहम्मगदेवा परिवसंति ? हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले, सौधर्मकदेवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'जंबूदीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे 'मंदरस्सपव्ययस्स' मन्दरस्य पर्वतस्य 'दाहिजेणं' दक्षिणेन दक्षिणदिग्भागे 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'बहुसमरमाणिज्जाओ भूमिभागाओ' वहुसमरमणीयाद्-अत्यन्तरमणीयसमतलात्, भूमिभागात् - देवाण य देवीण य) वैमानिक देवों और देवियों का (आहेवच्चं). आधिपत्य (पोरेवच्चं) अग्रेसरत्व (कुम्वेमाणे) करता हुआ (जाव विहरइ) यावत् रहता है ॥२५॥ टीकार्थ-अब पर्याप्त तथा अपर्याप्त सौधर्म देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपं. यप्ति सौधर्मक देवों के स्थान कहां कहे गए हैं ? अर्थात् हे भगवन् ! सोधर्मक देव कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान उत्तर देते हैं-हे गौतम ! इस जम्बूद्वीप नामक द्वीप में, मेरु पर्वत से दक्षिण में, इस रत्नप्रभा पृथिवी के रमणीय समतल छत्रीस उतर मात्मरक्ष हेवाना (अन्नेसिंच वहूणं) मिन्य घ! मघा (सोहम्मकप्पवासीणं) सौयम ४६५ निवासी. (वेमाणियाण देवाण य देवीण य) भनि हेवे।' मने क्यिाना (आहेवच्चं) माधिपत्य (पोरेवच्चं) अग्रेसरत्व (कुश्वेमाणे) ४२॥ २डिने (जाव विहरइ) २९ छ ॥ २५ ॥ ટીકાર્ય—હવે પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત સૌધર્મ દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે. * શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત સૌધર્મક દેવના સ્થાન ક્યાં કહેલા છે? અર્થાત્ ભગવદ્ ! સૌધર્મકદેવ કયાં નિવાસ કરે છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે હે ગૌતમ ! આ જમ્બુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં, મેરૂ પર્વતથી દક્ષિણમા, આ રત્નપ્રભ પૃથ્વીના રમણીય સમતલ ભૂમિભાગથી યાવત્ ઊપર ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, અને તારા રૂપ જોતિષ્ક વિમાનેથી Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८ प्रज्ञापनासूत्रे भूमिप्रदेशात्, 'जाव यावत् - ऊर्ध्वम् - उपरिभागे चन्द्रसूर्य ग्रहनक्षत्र तारारूपाणाम् बहूनि योजनशतानि बहूनि योजनसहस्राणि, बहूनि योजनशतसहस्राणि, बहुकाः योजनकोटीः, बहुकाः योजनकोटिकोटीः, 'उडूं' दूरं 'उप्पइत्ता' उर्ध्वं दुरम् उत्प्रेत्य - उद्गत्य 'एत्थ णं' अत्र खल 'सोहम्मे णाम कप्पे पण्णत्ते' सौधर्मो नाम कल्पः प्रज्ञप्तः कीदृश: ? इत्याह- ' पाइणपडीणायए' प्राचीनप्रतीचीनायतः पूर्वपश्चिमायामः 'उदोणदाहिणविच्छिन्ने' उदीचीनदक्षिण विस्तीर्णः, उत्तरदक्षिणविस्तरः, 'अर्द्धचंदसंठाणसंठिए' अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितः - अर्द्धचन्द्रसदृशाकारः, 'अच्चिमालिभासरासिवण्णाभे' अर्चिर्माला भासराशिवर्णाभः, अचिंपां ज्योतिषां मालावत् भासां दीप्तोनाम्, राशियत् वर्णाभा -वर्णकान्तिर्यस्य स अर्चिर्माला भासराशिवर्णाभः असंखेज्जाओ जोयणकोडीओ' असंख्येयाः योजनकोटी, 'असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ' असंख्येयाः योजनकोटिकोटी: 'आयाम - विक्खंभेणं' आयामविष्कम्भेण, परिणाह : विस्तारेण 'असंखेज्जाओ जोयणको -' डाकोडीओ परिक्खेवेणं' असंख्येयाः योजनकोटिकोटी, परिक्षेपेण-परिभूमिभाग से यावत् ऊपर चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारा रूप ज्योतिष्क विमानों से अनेक सौ योजन, अनेक सहस्र योजन, अनेक लाख योजन, अनेक करोड योजन, यहां तक कि अनेक कोडाकोडी योजन की ऊंचाई पर जाकर सौधर्म नामक कल्प है । वह सौधर्मकल्प किस प्रकार का है, यह बतलाते हैं - सौधर्मकल्प पूर्व और पश्चिम दिशा में लम्बा तथा उत्तर और दक्षिण दिशा में चौडा है । अर्द्ध चन्द्रमा के आकार का है । उसका वर्ण - कान्ति ज्योतियों की माला के समान तथा दीति की राशि के समान है । उसकी लम्बाई और चौडाई असंख्य करोड बल्कि असंख्य कोडाकोडी योजन की तथा परिधि भी असंख्यात कोडाकोडी योजन की है । वह सर्वरत्नमय है, स्वच्छ है, यावत् चिकना, सुकोमल तथा घटारा-मठारा है । नीरज, અનેક સેા ચેાજન અનેક સહસ્ર ચેાજન, અનેક લાખ ચેાજન, અનેક કરોડ ચેાજન અહિ સુધિની અનેક કાડા કાઢી ચેાજનની ઊંચાઇ પર જઈને સૌધમ નામને પ્રથમ ૫ છે. તે સૌધર્માકલ્પ કેવા પ્રકારના છે, તે ખતલાવે છે–સૌધર્મ કલ્પ પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામા લાંખા તથા ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશામાં પહેાળા છે. અચન્દ્રના આકારાનેા છે. તેની વર્ણકાન્તિ જ્યેાતિઓની માલા ની સમાન તથા દીપ્તિની રાશિના સમાન છે. તેની લ ખાઇ અને પહેાળાઇ અસ`ખ્યુ કરાડ અસ ખ્ય કાડાકેાડી ચેાજનની તથા પરિધિ પણ અસંખ્યાત ફાડા કેડી ચેાજનની છે. તે અધી રત્નમય છે, સ્વચ્છ છે, ચિકણા સુડોળ તથા , Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२५ सौधर्मदेवस्थानादिकनिरूपणम् ८७९ धिना स वर्तते 'सव्वरयणामए' सर्वरत्नमयः-सर्वात्मना कात्सर्येण रत्नमयः इत्यर्थः, 'अच्छे' अच्छ: स्वच्छः 'जाव' यावत् श्लक्ष्णः मरणः घृष्टः, मृष्टः, नीरजाः, निर्मलः, निष्पङ्कः निष्कङ्कटच्छायः कचवररहितःसप्रभः, .. सश्रीकः सोद्योतः प्रसादीयः दर्शनीयः अभिरूपः, प्रतिरूपश्च सौधर्मकल्पोवर्तते, 'तत्थ ण सोहम्मगदेवाणं' तत्र खलु-उपर्युक्तस्थले, सौधर्मकदेवानाम् बत्तीसविमाणावाससयसहस्सा' द्वाविंशद्विमानावासशतसहस्राणि द्वात्रिंशदलक्षविमानावासाः 'भवंतीतिमक्खायं' भवन्ति इत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्यद्भिरित्याशयः, 'ते णं विमाणा' सव्वरयणामया-जाव पडिरूबा' तानि खलु विमानानि द्वात्रिंशल्लक्षाणि, सर्वररत्नमयानि-सर्वात्मना कात्रन्येन रत्नमयानि यावत् अच्छानि श्लक्ष्णानि मसृणानि, घृष्टानि, मृष्टानि, नीरजांसि निर्मलानि, निप्पङ्कानि, निष्कङ्कटच्छायानि, सप्रमाणि-सश्रीकाणि, सोयोतानि, - प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि सन्ति, 'तेसिणं विमाणाणं' तेषां खलु-उपर्युक्त द्वात्रिंशल्लक्षाणाम् विमानानाम् 'बहुमज्झदेसभागे' वहुमध्यदेशभागे-अत्यन्तमध्यप्रदेशे, 'पंचवडिंसया' पञ्चअवतंसकाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः सन्ति, 'तं जहा' तद्यथा-'असोगवडिसए' अशोकावतंसकः, 'सत्तवण्णवडिंसंए' सप्तपर्णावतंसकः, 'चंपगवडिसए' चम्पकावतंसकः, 'चूयवडिंसए' चूतावतंसकः, निर्मल, निष्पंक और निरावरण कान्ति वाला है । कचरे से रहित, प्रभायुक्त, शोभा सम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नता जनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप है। ___उस सौधर्मकल्प में सौधर्मक देवों के बत्तीस लाख विमान हैं, वे विमान पूर्ण रूप से रत्नमय हैं यावत्-चिकने, कोमल, घटारे, मठारे, नीरज, निर्मल, निष्पंक, निरावरण कान्ति वाले, प्रलोयुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताप्रद, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। . इन विमानों के एकदम बीचोंबीच पांच अवतंसक कहे गए हैं, वे इस प्रकार हैं-अशोकावतंसक, सप्तपर्णावतंसक, चम्पकावतंसक, ઘાટીલા છે. નીરજ, નિર્મલ, નિષ્પક અને નિરાવરણ કાન્તિવાળા છે. કચરા વગરના, પ્રભાયુક્ત, શોભા સંપન્ન. પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા જનક, દર્શનીય અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ સૌધર્મક ૫નાં દેવોના બત્રીસ લાખ વિમાનો છે. એ વિમાનો પૂર્ણ રૂપથી રત્નમય છે યાવત્ ચિકણ, કમળ, ઘાટ માટવાળા રેજ રહિત, નિર્મળ નિપક નિરાવરણ કાન્તિવાળા પ્રભાયુક્ત શ્રી સમ્પન્ન. પ્રકાશમય પ્રસન્નતાજનક, દેશનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. તે વિમાનના એકદમ વચ્ચેવચ્ચે પાંચ અવહંસક કહેલા છે તેઓ આ રીતે છે-અશેકાવતંસક, સપ્તપર્ણાવતંસક, ચંપકવતંસક, સૂતાવહંસક અને આ Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८० प्रशापनास्त्रे 'मज्झे इत्थ सोहम्मवडिसए' मध्ये अत्र-उपर्युक्ताशोकादि चतुर्णामवतंसकानाम् मध्ये इत्यर्थः सौधर्मावतंसको वर्तते 'ते णं वडिससया' ते खलु पञ्चावतंसकाः 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नमयाः सर्वात्मना कात्स्येन रत्नमयाः 'अच्छाजाव पडि रूवा' अच्छाः स्वच्छाः, यावत्-- लक्षणाः, मसृणाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजसो, निर्मलाः, निष्पङ्काः, निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रमाः, सश्रीकाः, सोयोनाः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः सन्ति “एत्थ णं सोहम्मगदेवाणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले, सौधर्मकदेवानाम् ‘पज्जनापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-अरूपितानि सन्ति 'तिम विलोगस्स असं खेज्जइभागे' त्रिष्वपि-स्वस्थानोपपातसमुदघातलक्षणेषु विष्वपि स्थानेषु विपये लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे सौधर्मकदेवानां स्थित्यादिकं वक्तव्यम्, 'तत्व ण बहवे सोहम्मगदेवा परिव. संति' तत्र खलु उपर्युक्त स्थानेषु वहवः सौधर्मकदेवाः परिवसन्ति ते च सौधचूतावतंसक और इन चारों के बीच में पांचवां सौधर्मावतंसक। ये पांचों अवतंसक भी सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ यागत् प्रतिरूप हैं। 'यावत्' शब्द ले चिकने हैं, कोमल हैं, घृष्ट (घवारे), मृष्ट (मटारे), नीरज, निर्मल, निष्पंक और निराकरण कान्ति वाले हैं। प्रमायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। इस स्थल में पर्याप्त और अपर्याप्त सौधर्म देवों के स्थान प्ररूपण किये गए हैं। ये स्थान स्वस्थान, उपपात और समुद्घात की अपेक्षा से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। वहां बहुसंख्यक सौधर्मक देव निवाल करते हैं। ये सौधर्मक देव महान् ऋद्धि के धारक यावत् प्रकाश करते हुए रहते हैं । यावत् शब्द के-वे महायुतिक हैं, महायशस्वी हैं, महायल ચારેની વચમાં પાચમો સૌધર્માવલંસક. આ પાચે અવતંસક પણ સર્વ રત્ન મય છે, સ્વચ્છ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. “યાવ’ શબ્દથી ચિકણ છે, કેમળ છે, घृष्ट, भृष्ट, नि२०१, निम, नि०५४ मने नि२११२५ अन्तिा छ. प्रमा યુક્ત, શ્રીસ પત્ત, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા જનક, દર્શનીય અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે, આ સ્થાનમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સૌધર્મક દેના સ્થાન પ્રરૂપણ કરેલા છે. આ સ્થાન સ્વસ્થાન, ઉપપાત, અને સમુદ્દઘાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે, ત્યા બહુ સંપક સૌધર્મક દેવ નિવાસ કરે છે. આ સૌધર્મકદેવ મહાન રૂદ્ધિના ધારક યાવત્ પ્રકાશ કરતા થકા રહે છે. યાવત્ શબ્દથી તેઓ મહાદ્યુતિક છે, મહાયશસ્વી છે, મહાબલ છે, મહાપ્રભા Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२५ सौधर्मदेवस्थानादिकनिरूपणम् ८८१ मक देवाः 'महिटिया-जाव पभासेमाणा' महर्द्धिकाः, यावत्-महाशुतिकाः, महायशसः, महावला, महानुभागाः, हारविराजितवक्षसः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणः, विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमालामौलयः, कल्याणप्रवरवस्त्रपरिहिताः कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधराः, भास्वरवोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधराः दिव्येन वर्णादीना दशदिश उद्योतयन्तः, प्रभासयन्तः 'ते णं तत्थ' ते खलु- सौधर्मकदेवाः, तत्र-उपर्युक्तस्थानेषु 'साणं साणं' स्वेपां स्वेपां 'विमाणावाससयसहस्साणं' विमानावासशतसहस्राणाम् 'साणं साणं' स्वासां स्वासां, 'अग्गमहिसीणं' अग्रमहिपीणांम्-पट्टराज्ञीनाम्, 'साणं साणं स्वासां स्वासाम् 'सामाणियसाहस्सीणं' सामानिक-साहस्रीणाम् ‘एवं जहेव ओहियाणं' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथैव औधिकानाम्-समुच्चयवैमानिकानाम् वक्तव्यतोक्ता तहेव -एएसिपि भाणियव्यं तथैव एतेपामपि सौधर्मकदेवानाम् वक्तव्यता भणितव्याहैं, महाप्रभाव वाले हैं। इनका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। उनकी भुजाएं कडों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं । वे अंगद, कुंडल और कर्णपीठ के धारक होते हैं । हाथों में अद्भुत आभूषण धारण करते हैं। अदभुत सालामय मुकुट पहनते हैं। कल्याणकारी उत्तम वस्त्रों का परिधान करते हैं। कल्याणकारी उत्तम माला और अनुलेपन के धारक होते हैं । उनका शरीर देदीप्यमान होता है । लम्बी वनमाला पहनते हैं । अपने वर्ण आदि से दशों दिशाओं को प्रकाशित और प्रमासित करते हुए रहते हैं। - ये सौधर्मक देव उक्त स्थानों में अपने -अपने लाखों विमानों का, अपनी-अपनी अग्रमहिषियों का, अपने-अपने हजारों सामानिक देवों का इत्यादि समुच्चय वैमानिक देवों की वक्तव्यता के समान ही इनकी वक्तव्यता समझ लेना चाहिए, यावत् अपने-अपने त्रायવવાળા છે, તેમના વક્ષસ્થલ હારથી સુશોભિત રહે છે તેમની ભુજાઓ કાંડાં અને ત્રુટિતેથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગઃ કુંડલ અને કર્ણ પીઠના ધારક હોય છે. હાથમાં અભુત આભૂષણ ધારણ કરે છે. અદ્દભુત માલામય મુગટ પહેરે છે. કલ્યાણકારી ઉત્તમ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. કલ્યાણકારી ઉત્તમ માલા અને અનુલેપનના ધારક હોય છે તેમના શરીર દેદીપ્યમાન હોય છે. લાબી માળા પહેરે છે. પિતાનાવર્ણ આદિથી દશે દિશાઓને પ્રકાશિત અને પ્રભાવિત કરતા થકા રહે છે. આ સૌધર્મક દેવ ઉક્ત સ્થાનોમાં પિતાપિતાના લાખે વિમાનોના, પિત પિતાની અગમહિષિના, પિતાપિતાના હજારે સામાનિક દેના ઈત્યાદિ સમુચય વિમાનિક દેવેની વક્તવ્યતાના સમાનજ એમની વક્તવ્યતા સમજી લેવી म० १११ Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रज्ञापनासूत्रे वक्तव्या, 'जाव' यावत् स्वेषां स्वेपांत्रायस्त्रिंशकानाम्, लोकपालानाम् स्वासां स्वासां पर्पदाम्, स्वेपां स्वेपाम् अनीकानाम् सैन्यानाम्, स्वेषां स्वेषां अनीकाधिपतीनाम्, स्वासाम् स्वासाम्, 'आयरक्खदेवसाहस्सीणं' आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् 'अन्नेसिंच वहणं सोहम्मगकप्पवासीणं' अन्येपां बहुनां सौधर्मककल्पवासिनाम् 'वेमाणियाणं' वैमानिकानाम् देवाण य देवीणय' देवानाञ्च देवीनाञ्च 'आहेबच्चं जाव विहरंति' आधिपत्यम् यावत्-पौरपत्यम्, स्वामिखम्, भर्तृतम्, महत्तरकसम्, आज्ञेश्वरसेनापत्यम् कारयन्तः, पालयन्तः, महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलता. लत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानाः विहरन्तिआसते इत्याशयः, अथ सौधर्मेन्द्रशक्रं प्ररूपयितुमाह-'सक्के इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ' शक्रः खलु, अत्र उपर्युक्त स्थानेषु देवेन्द्रो देवराजः, परिवसति, स च शक्रः किं विशिष्टः इत्याह-'वज्जपाणी' वज्रपाणिः, वज्रं पाणौ यस्य स्त्रिंशकों, अपने-अपने लोकपालों का, अपनी-अपनी परिषदों का, अपने-अपने अनीकों का, अपने-अपने अनीकाधिपतियों का, अपनेअपने सहस्रों आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य वहुत-से सौधर्मकल्पवासी वैमानिक देवों और देवियों का आधिपत्य, अग्रेसरत्व, स्वा-- मित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व तथा आज्ञा-ईश्वर सेनापतित्व कराते हुए और उनका पालन करते हुए, नाटक, गीत एवं कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, मृदंग आदि की मधुर ध्वनि के साथ भोगने योग्य दिव्य भोगों को भोगते हुए रहते हैं। - अब सौधर्मेन्द्र की प्ररूपणा की जाती है-इन स्थानों में शक्र देवेन्द्र देवराज है । वह शक कैसा है, यह बतलाते हैं-शक वज्रपाणि है अर्थात् उसके हाथ में वज्र रहता है । वह पुरन्दर है अर्थात् असुरों જોઈએ યાવતુ પિતાપિતાના ત્રાયસ્ત્રિશકોના, પિતપોતાના લોકપાલના, પિતપિતાની પરિષદેના, પિતપોતાની અનીકેના, પિતપતાના અનીકાધિપતિના, પિતતના હજારે આત્મરક્ષક દેવોના તથા અન્ય ઘણા બધા સૌધર્મ કલ્પવાસી વૈમાનિક દેવ અને દેવિયેના આધિપતિત્વ, અગ્રેસર, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ તથા આજ્ઞા-ઈશ્વર સેનાપતિત્વ કરાવતા થકા અને તેનું પાલન કરતા રહિને નાટક. ગીત તેમજ કુશલ વાદકે દ્વારા વાદિત વીણા, તલ, તાલ, મૃદંગ આદિના પ્રચુર વનિનીના શ્રવણ સાથે ભેગવવા લાયક દિવ્ય ભેગોને ભેગવતા રહે છે. હવે સૌધર્મેન્દ્રની પ્રરૂપણા કરાય છે–આ સ્થાનોમા શદેવેન્દ્રરાજ છે. તે શક કેવે છે, તે બતાવે છે–શક વા પાણિ છે અર્થાત તેના હાથમાં જ રહે છે. તે પુરન્દર છે અર્થાત્ અસુરે વિગેરેના પુરનું વિદારણ કરાવાવાળે છે, તે Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२५ सौधर्मदेवस्थानादिकनिरूपणम् ८८३ स वज्रपाणिः 'पुरंदरे' पुरन्दरः, अमुरादिपुरं दारयतीति पुरन्दरः, 'सयक्तू' शतक्रतूः, शतं क्रतवः-अभिग्रहविशेपाः प्रतिमाः, कार्तिकश्रेष्ठि भवापेक्षया श्रमणोपासकपञ्चमप्रतिमारूपा वा यस्यासौ शतक्रतुः 'सहस्सक्खे' सहस्राक्षः, सहस्रम् अक्षीणि यश्य सो सहस्राक्षः, अत्रेदं वोध्यस्-इन्द्रस्य पञ्चशतमन्त्रिणां सत्त्वेन तेपाश्चाक्षणामिन्द्र प्रयोजन व्याप्ततत्वेन इन्द्रसम्बन्धितया विवक्षितत्वेन इन्द्रस्य सहस्राक्षत्वं सिध्यतीति, 'मघवं' मघवान्, मघाः-महामेघाः यस्य वशे सन्ति स मघवान्, 'पागसासण' पाकशासन:-पाकनामा बलवान् रिपुः शिष्यते-आज्ञाधीनत्वं क्रियते-अनेनेति पाकशासनः, 'दाहिणलोगाहिवई' दाक्षिणाईलोकाधिपतिः, दक्षिणदिग्रूपाईलोकाधिपतिरित्यर्थः, 'बत्तीसविमाणावाससयसहस्साहिवई' द्वात्रिंशद्विमानावासशतसहस्राधिपतिः द्वात्रिंशद् विमानावासानां शतसहस्रस्य लक्षस्य, अधिपतिरिति द्वात्रिंशद् विमानावासशतसहस्राधिपतिः, 'एरावणवाहणे' ऐरावतवाहनः, ऐरावतो नाम हस्ती बाहनो यस्य आदि के पुर को विदारण करने वाला है । वह शतक्रतु है अर्थात् सौ अभिग्रहों (प्रतिमाओं) वाला है, अथवा कार्तिक श्रेष्ठी के भव की अपेक्षा से श्रावक की पांचवीं प्रतिमा रूप अभिग्रह एक सौ बार वहन किया था । वह सहस्राक्ष अर्थात् हजार नेत्रों वाला है। इसका आशय यह है कि शक्रेन्द्र के पांच सौ मंत्री होते हैं और उनके नेत्र इन्द्र के प्रयोजन के ही साधक होते हैं, इस कारण मंन्नियों के हजार नेत्र इन्द्र के ही विवक्षाविशेप से कहे गए हैं। इस अपेक्षा से इन्द्र सहस्राक्ष सिद्ध होता है । वह मघवान है अर्थात् महामेघ उसके वश में हैं। उसे पाकशासन भी कहते हैं, क्योंकि पाक नामक बलवान् शत्रु को उसने अपनी आज्ञा के अधीन किया है। यह शकेन्द्र दक्षिणार्ध लोक का अधिपति है, वत्तीस लाख विमानों का स्वामी है, શતકતુ છે અર્થાત્ સે અભિગ્રહ (પ્રતિમાઓ) વાળે છે, અથવા કાતિક શ્રેષ્ઠીના ભવનની અપેક્ષાએ શ્રાવકની પાંચમી પ્રતિમાં રૂપ અભિગ્રહ એક સો વાર વહન કર્યો હતે. તે સહસાક્ષ અર્થાત્ હજાર નેત્રવાળા છે. તેને આશય આ છે કે કેન્દ્રના પાચ મંત્રી હોય છે અને તેમના નેત્ર ઈન્દ્રના પ્રોજનના જ સાધક હોય છે, એ કારણે મત્રીઓના હજાર નેત્ર ઈન્દ્રનીજ વિવક્ષા વિશેષ થી કહેલા છે. આ આપેક્ષાથી ઈન્દ્ર સહસાક્ષ સિદ્ધ થાય છે તે મઘવાન છે. અર્થાત મહામેઘ તેના વશમાં છે. તેને પાકશાસન પણ કહે છે, કેમકે પાક નામના બળવાન શત્રુને તેણે પિતાની આજ્ઞાને આધીન કર્યો હતે. આ શકેન્દ્ર દક્ષિણાઈ લેકના અધિપતિ છે. બત્રીસ લાખ વિમાનના સ્વામી છે. અરાવત Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८४ प्रज्ञापनोसूत्र स ऐरावतवाहनः, 'मुरिंदे' सुरेन्द्रः 'अयरंबरवत्थधरे' अरजोऽम्वरवस्त्रधरः अरजांसि रजोरहितानि स्वच्छतया अम्बरवद् अम्बराणि वस्त्राणि धारयति इति अरजोऽम्बरवस्त्रधरः 'आलइयमालसउडे' आलगितमालामुकुटः, आलगिता संसक्ता मालासुकुटे यस्य स आलगितमालामुकुटः 'नवहेमचारुचित्तचंचलकुंडलविलिहिज्जमाणगंडे' नवहेमचारुचित्रचञ्चलकुण्डलविलिख्यमानगण्डः, नवमिव -अत्यधिक रमणीयवर्णतया नूतनमिवहेम ययोः कुण्डलयोस्ते नवहेमनीकुण्डले, नवहेमभ्यां चारुचित्राभ्यां चञ्चलाभ्यां कुण्डलाभ्यां विलिख्यमानौ गण्डौ यस्य स नवहेमचारुचित्रचञ्चल कुण्डलविलिख्यमानगण्डः, 'महिढिए' महद्धिकः, 'जाव पभासेमाणे' यावत्-महायुतिका, महायशाः. महावलः, महानुभागः, हारविराजितवक्षाः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजः, अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारी, विचित्रहस्ताभरणः, विचित्रमालामौलिः कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहितः, ऐरावत वाहन अर्थात् ऐरावत नामक गजराज पर सवारी करता है, सुरों का इन्द्र है, रज से रहित स्वच्छ वस्त्रों को धारण करता है, आलग्नमाला और सुकुट का धारक है। वह ऐसे कुंडलों को धारण करता है जो अत्यधिक रमणीय होने के कारण नूतन स्वर्ण के बनेसे, सुन्दर, चित्र-विचित्र और चंचल होते हैं। कुंडलों से उसके गण्डस्थल चमकते रहते हैं। वह महान ऋद्धि के धारक, महान् द्युतियुक्त, महायशस्वी, महान् बलशाली एवं महानुभाग है । उसका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। उसकी भुजाएं कडों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं । वह अंगद, कुंडल और कर्णपीठ का धारक हाथों में अद्भुत आभूषण धारण करने वाला. अद्भुत मालामय मुकुट पहनने वाला, कल्याणकारी उत्तम वस्त्रों का परिधान करने वाला, વાહન છે અર્થાત્ અરાવત નામના હાથી ઉપર સવારી કરે છે. સુરેને ઈન્દ્ર છે, રજથી રહિત સ્વચ્છ વસ્ત્રો ધારણ કરે છે. માલા અને મુગટના ધારક છે. તે એવા કુંડલેને ધારણ કરે છે કે અત્યધિક રમણીય હોવાના કારણે નૂતન સેનાના બન્યા હોય તેવા સુન્દર ચિત્રવિચિત્ર અને ચંચળ હોય છે. આ કુંડલે થી તેના ગંડસ્થળ ચમકતા રહે છે. તે મહાન રૂદ્ધિના ધારક છે. મહાનવ્રુતિ યુક્ત, મહાયશસ્વી, મહાબલશાલી. તેમજ મહાનુભાગ છે. તેમનું વક્ષસ્થળ હારથી સુશોભિત રહે છે. તેની ભુજાઓ કડાં અને ત્રુટિતેથી સ્તબ્ધ રહે છે. તે અંગદ, કુંડલ અને કર્ણપીઠના ધારક છે. હાથમાં અભૂત આભૂષણ ધારણ કરનારા, અદ્ભૂત માલા મય મુગટ પહેરવાવાળા કલ્યાણ કારી. ઉત્તમ વસ્ત્રો પરિધાન કરવાવાળા કલ્યાણ કારક તેમજ ઉત્તમ માલા તથા અનુલપનના ધારક Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२५ सौधर्मदेवस्थानादिकनिरूपणम् ८५ कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनधरः, भास्वरबोन्दिः, प्रलम्बवनमालाधरः, दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उद्योतयन् प्रभासयन् ‘से णं तत्थ' स खलु-देवेन्द्रः शकस्तत्र--उपर्युक्त सौधर्मदेवस्थानेषु 'बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्साणं' द्वात्रिंशतो विमानावासशतसहस्राणाम्, 'चउरासीए सामाणियसाहस्सोणं' चतुरशीतेः सामानिकसाहस्रीणाम् 'तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं' त्रयस्त्रिंशत स्त्रायस्त्रिंशकानाम् चउण्हं लोगपालाणं' चतुणी लोकपालानाम् 'अट्ठण्हं अग्गमहिसीणं' अप्टानाम् अग्रमहिपीणाम्-पट्टराज्ञीनाम्, 'सपरिवाराणं' सपरिवाराणाम्, 'तिण्हं परिसाणं' तिसृणां पर्पदां 'सत्तण्हं अणीयाणं' सप्तानाम् अनीकानाम्-सैन्यानाम्, 'सत्तण्हं अणीयाहिवईणं' सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् 'चउण्हं चउरासीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' चतसृणाम् चतुरशीतीनाम् आत्मरक्षक देवसाहस्रीणाम् पत्रिंशत्सहस्राधिकलक्षत्रयात्मरक्षकाणाम् 'अन्नेसिं च बहूर्ण' अन्येपाञ्च वहूनाम् , 'सोहम्मकप्पवासीणं' सौधर्मकल्पवासिनास् 'वेमाणियाणं' वैमानिकानाम् 'देवाण य देवीण य' देवानाञ्च देवीनाञ्च, 'आहेवश्चं' आधिपत्यम् 'पोरेवच्चं' पौरपत्यम् 'कुव्वेमाणे' कुर्वन् 'जाव विहरइ' यावत्-पालयन् महताऽ. हतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटित धनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति-तिष्ठति ॥ सू० २५ ॥ कल्याणकारक एवं उत्तम माला तथा अनुलेपन का धारक, देदीप्यमान देह वाला, लम्बी वनमाला से विभूषित, अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को प्रकाशित और प्रभासित करता हुआ तथा बत्तीस लाख विमानों का, चौरासी हजार सामानिक देवों का, तेतीस त्रायस्त्रिंशक देवों का, चार लोकपालों का, आठ सपरिवार अग्रमहिषियों का, तीन प्रकार की परिषदों का, सात अनीकों का, सात अनी. काधिपतिओं का, चार चौरासी हजार अर्थात् तीन लाख छत्तीस हजार आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य सौधर्मकल्प निवासी देवों और देवियों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, आदि करता हुआ नाटक, गीत દેદીપ્યમાન દેહવાળા લાબી વનમાળાથી વિભૂષિત, પિતાના દિવ્ય વ ગ ધ આદિથી દશે દિશાઓને પ્રકાશિત તેમજ પ્રભાસિત કરતા થકા તથા બત્રીસ લાખ વિમાનોના, ચોરાસી હજાર સામાનિક દેવે ના તેત્રીસ ત્રાયસ્ત્રિ શક દેના. ચાર લેકપાલોના, આઠ સપરિવાર અગ્રમહિષિાના ત્રણ પ્રકારની પરિષદના. સાત અનીકેના, સાત અનીકાધિપતિના, ચાર ચેરાસી હજાર અર્થાત્ ત્રણ લાખ છત્રીસ હજાર આત્મરક્ષક દેવેના તથા અન્ય સૌધર્મક૯પ નિવાસી દે અને વિના અધિપતિત્વ અગ્રેસરત્વ આદિ કરતા રહીને નાટક, ગીત તથા Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्षापनासूत्र ईशानादिदेव स्थानादिवक्तव्यतामूलम्-कहिणं भंते ! ईसाणाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! ईसाणग दवा परिवसंति ? गोयमा ! जंबूदीवे दीवे मंदरस्त पव्वयस्स उत्तरेण इमीसे रयगप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ उड्डे चंदिममूरियगहनखत्ततारारूवाणं बहुइं जोयणसयाइं बहुइं जोयणसहस्लाइं जाव उठें उप्पइत्ता, एत्थ णं ईसाणे णामं कप्पे पाणते, पाईण पडीणायए, उदीणदाहिणविच्छिण्णे एवं जहा सोहम्मे जाव पडिरूवे, तत्थ णं ईसाणगदेवाणं अटा. वीसं विमाणावाससयसहस्साभवंतीति मक्खायं,तेणं विमाणा सम्वरयणामया, जाव पडिरूवा, तेसिं णं बहुमज्झदसभागे पंच वडिंसया पण्णत्ता तं जहा-अंकवडिसए, फलिहवडिसए, जातरूववडिसए, मज्झे इत्थ ईसाणवडिसए, ते णं वडिंसया, सव्वरयणामया जाव पडिरूवा, एत्थ णं ईसाणगदेवाणं, पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पणत्ता, तिसु वि लोगस्त असंखेज्ज. इभागे, सेसं जहा सोहम्मगदेवाणं जाव विहरंति, ईसाणे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ, सूलपागीवसहवाहणे, उत्तरठूलोगाहिवई, अट्ठावीस विमाणावाससयसहस्साहिबई अरयंवरवत्थधरे सेसं जहा सकास जाव पभासेमाणे, से णं तत्थ अट्ठावीसाए विमाणावाससयसहस्साणं असीईए सामाणिय. साहस्सीणं, तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं, चउण्हं लोगपालाणं, अटण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं, तिण्हं परिसागं, सत्तण्हं तथा कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि घाद्यों की ध्वनि के साथ दिव्य भोगों को भोगता हुआ रहता है ॥२५॥ કુશલ વાદ દ્વારા વાદિત વીણા તલ, તાલ ત્રુટિત, મૃદંગ આદિ વાદ્યોની ધ્વનિના શ્રવણની સાથે દિવ્ય ભેગપભેગને ભેગવતા રહે છે, ૨૫ છે - Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिनिरूपणम् अणियाणं, सत्तण्हं अणियाहिबईणं चउण्हं असीईणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं, अन्नेसिं च वहणं ईसाणकप्पवासीणं वेमा. णियाणं देवाण य देविण य आहेवेच्चं जाव विहरइ, कहिणं भंते ! सणंकुमारदेवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णता ? कहिणं भंते ! सणंकुमारा देवा परिवसंति ? गोयमा ! सोहम्मस्त कप्पस्ल उम्पि सपक्खि सपडिदिसिं बहूई जोयणाई बहूई जोयणसयाई वहुइ जोयणसहस्साइ', बहूइ जोयणसयसहस्साइ बहुगाओ जोयणकोडीओ, बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ उट्टे दूरं उप्पइत्ता, एत्थ णं सणंकुमारे णामं कप्पे पण्णत्ते, पाईणपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिपणे जहा सोहम्मे जाव पडिरूवे, तत्थ णं सणंकुमाराणं देवाणं बारस विमाणावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं, ते णं विमाणा सारयणामया जाव पडिरूबा, तेसिणं विमाणाणं बहुमज्झदेसभागे, पंचवडिंगसा पण्णता, तं जहा-असोगवडिंलए सत्तवण्णवडिसए, चपगडिसए, चूयवडिसए, मज्झे एत्थ सणंकुमार वडिसए, ते णं वडिंसया सव्वरयणामया अच्छा, जाव पडिरूवा, एत्थ णं सणंकुमार देवाणं पज्जतापज्जताणं ठागा पण्णत्ता, ति सुवि लोगस्त असंखेज्जइभागे, तत्थ णं वहवे सणंकुमारा देवा परिवसंति सहिड्डिया जाव पभासेमाणा विह. रंति, नवरं अग्गमहिसीओ णस्थि, सणकुमारे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ, अरयंवरवत्थधरे सेसं जहा सकस्ल, से णं तत्थ बारसहं विमाणावालसयसहस्साणं वावत्तरीए सामाणियसाहस्सीणं, सेसं जहा सकस्स अग्गमहिसीव, नवरं बरवावत्तरीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणंजाव विहरइ, कहिणं भंते ! माहिंद-देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पणत्ता ? कहिणं Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ८८८ भंते! साहिंदग देवा परिवसंति ? गोयमा ! ईसाणस्स कप्पस्स उपि सपवित्र सपडिदिसिं बहुई जोयणाई जाव चहुयाओ जोयण कोडाकोडीओ उ दूरं उप्पड़ता, एत्थ तं माहिंदे णामंकप्पे पण्णत्ते, पाईणपडीणायए, जाव एवं जहेव सणकुमारे, नवरं अटू विमाणावाससयसहस्सा, वर्डिसया जहा ईसाणे, नवरं सझे इत्थ माहिंदवडिंसए, एवं जहा सणकुमाराणं देवाणं जाव विहरति, माहिंदे इत्थ देविंदे देवराया परिवसंह, अयरंवरवत्थधरे, एवं जहा सणकुमारे जात्र विहरड़, नवरं अटूह विमाणावास सय सहस्ताणं सत्तरीए सामाणियसाहस्सीणं हंसत्तरी आयरक्खदेवसाहस्तीणं जाव विहरड़ ॥ सू०२६। छाया - कुत्र खलु भदन्त । ईशानानां देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! ईशानकदेवाः परिवसन्ति ? गौतम ! जम्बूद्वीपे दीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरेण अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद् भूमिभागाद् ऊर्ध्वं चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाणां वह नियोजनशतानि, ईशानादि देवों के स्थान की वक्तव्यना शब्दार्थ - (कहि णं ते! ईसाणार्ण देवाणं पज्जतापज्जन्त्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन ! पर्याप्त और अपर्याप्त ईशान देवों के स्थान कहाँ कहे हैं ? ( कहि णं संते ईसाणगदेवा परिवसंति ?) हे भगचन् ! ईशानक देव कहां निवास करते हैं ? (गोवा) हे गौतम! (जंबुद्दीवे दीवे) जम्बूद्वीप नामक द्वीप में (मंदरस्स पव्त्रयस्स उत्तरेणं) मेरु पर्वत से उत्तर में (इमीसे स्थणपसाए पुढचीए) इस रत्नप्रभा पृथिवी के (बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ ) बिलकुल समतल ઈશાનાદિ દેવાના સ્થાનની વકતવ્યતા 1 शब्दार्थ - (कहिणं भंते । ईसाणदेवाणं पज्जत्तापत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? ) भगवन् पर्याप्त अने अपर्याप्त शान हेवाना स्थानयां ह्यां छे ? ( कहिणं भंते ! ईसाग देवा परिवसंति ?) लगवायां स्थानभां निवास १२ छे ? (गोयमा ।) हे भौम । (जंगरी) स्मूद्रीय नाम द्वीयसां (मंदर स पव्यय्स्स उत्तरेणं) भेर् पर्वतथी उत्तरमा (इनीसे पृथ्वीना (नहु समरणिज्जाओ भूमिभाग ओ) मिसडु भापुर) मा रत्नप्रभा समनद रभशीय लूभिलाग Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेव स्थानानि बहूनि योजनसहस्राणि यावत् अन् उत्प्रेत्य अत्र खलु ईशानो नाम कल्पः . प्रज्ञप्तः, प्राचीनप्रतीचीनायतः, उदीचीन-दक्षिणविस्तीर्णः, एवं यथा सौधर्मों • यावत् प्रतिरूपः, अत्र खलु ईशानकदेवानाम् अष्टाविंशतिः विमानावासशत* सहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं, तानि खलु विमानानि सर्वरत्नमयानि, यावत् प्रतिरूपाणि, तेषां वहमध्यदेशभागे पञ्चावतंसकाः प्रज्ञप्ता , तद्यथा-अङ्कावतंसकः, स्फटिकावतंसकः, रत्नावतंसको जातरूपावतंसकः मध्ये ईशानावतंसकः, ते रमणीय भूमिभाग से (उड्डूं) ऊपर (चंदिमसरियगहनवत्ततारास्वाणं) चन्द्र, सूर्य. ग्रह, नक्षत्र और तारों से (बहूई जोयणसयाई) बहुत सौ योजन (वह जोयणसहस्साई) बहुत हजार योजन (जाव) यावत् (उई उप्पइत्ता) ऊपर जाकर (एत्थ ) यहां (ईसाणे णामं कप्पे पण्णत्ते) ईशान नामक कल्प कहा है (पाईणपडीणायए) पूर्व-पश्चिम में लम्बा (उदीणदाहिणवित्थिन्ने) उत्तर-दक्षिण में विस्तार वाला (एवं जहा सोहम्मे) इस प्रकार जैसा सौधर्मकल्प (जाब पडिहवे) यावत् प्रतिरूप है ___(तत्थ णं) वहां (ईसागगदेवाणं) ईशानक देवों के (अट्ठावीसं विमाणवा समयसहस्सा) अट्ठाईस लाग्य विमान (अवंतीति मक्खाय) हैं, ऐसा कहा है (ते णं विमाणा) वे विमान (सव्यरयणालया) सर्वरत्नमय हैं (जाव पडिख्वा) यावन् प्रतिरूप हैं (तेसि णं बहुमज्झदेसभागे) उनके एकदन बीचों बीच (पंच) पांच (बसिया) अवतंसक (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (अंकवळिहण) अंकावतंसक (फलिडिसए) स्फटिकावतंसक (रय गार्डिसा) रत्नावतंसक (जातनी (उड्ढ) A५२ (चदिम,सृरियगहनक्खत्तताररूवाणं) A-2, सूर्य, अड, नक्षत्र मने तामाथी (बहूइं जोयणस पाई) घyा योन (बहुइ जोयगसहस्साई) घl M२ योरान (जाव) यावत् (उइ उपइत्त.) १५२००२ (एत्थणं) माह (ईसाणे णामं कप्पे पण्णते) शान नाम४ ५८५ ४ो छ (प.ईण पडिणायग) पूर्व पश्चिममi aiगा (उदीणदाहिण विस्थिन्ने) उत्तर दक्षिा विस्तारपा (एवं जहा सोहम्मे) मा १२ को सौधम ४८५ (जाव पडिरूवे) यावत् प्रति३५ छ : (तत्यण) त्यां (ईसाणग देवाणं) शान५ हेवाना (अट्ठावीस विमाणावाससयसहस्सा) मध्यावास साप विमान (भवंतीति मक्खाय) छे म यु छ (तेण बिमाणा) ते विमान (सब रयणमया) स २त्नभय छ (जाव पडिरूबा) यावत् प्रति३५ छ (तेसिणं वहमज्झदेसभांगे) तेमना गेम पश्यावय (पंच) पाय (वडिंसया) अवत'स (पण्णत्ता) ४ा छ (तं जहा) तेसो 21 (अंकवडिं सए) पतस४ (फलिहवडिसए) २३टिवत'स४ (रयणवाडिंसए) २त्नावत' प्र० ११२ Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापमास्त्र . खलु अवतंसकाः सर्वरत्नमयाः यावत् प्रतिरूपाः अत्र खलु ईशानकदेवानाम् । पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिवपि लोकस्य असंख्येयभागे शेष “यथा सौधर्मकदेवानां यावद् विहरन्ति ईशानोऽत्र देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, शूलपाणिः, वृषभवाहनः, उत्तराद्ध लोकाधिपतिः, अष्टाविंशतिविमानावासशतसहस्राधिपतिः, अरजोऽम्वरवस्त्रधरः, शेपं यथा शक्रस्य यावत् प्रभासयन्, स । स्ववडिसए) जातरूपावतंसक (मज्झे एत्थ ईसाणवडिसए) इनके , मध्य में ईशानावतंसक है (ते णं वडिंसया) वे अवतंसक (सन्वरयणा.मया) सर्वरत्नभय हैं (जाव पडिरूवा) यावत् प्रतिरूप हैं (एत्थ णं ईसाणगदेवागं) यहां ईशानक देवों के (पजत्तापज्जात्ताणं) पर्याप्तों एवं अपर्याप्तों के (ठाणा पण्णत्ता) स्थान कहे हैं (तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे) तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं (सेसं जहा सोहम्नगदेवाणं जाव विहरंति) शेष वर्णन सौधर्मक 'देवों के समान यावत् विचरते हैं । . (ईसाणे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) यहां ईशानक देवेन्द्र देवराज निवास करता है (सूलपाणी) हाथ में शल रखने वाला (वसंह वाहणे) वृषभ पर सवारी करने वाला (उत्तरङ्कलोगाहिवई) उत्तरार्ध लोक का अधिपति (अट्ठावीसविमाणावाससयसहस्साहिबई) अट्ठाईस लाख विमानों का अधिपति (अरयंवरबत्यधरे) रज से रहित वस्त्रों का धारक (लेख जहा सक्कस्स) शेष वर्णन शकेन्द्र के समान (जाव पभालेमाणे) यावर प्रभावित करता हुआ (से ण) वह (तत्थ) “(जातरूववडिंसए) गत ३५॥पत स४ (मञ्झे एन्थ ईसाणवडिंसर) तमना क्या शानावत'स४ छ (तेणं वडिंसया) ते अपत सी (सव्व रयणामया) स २त्न भय छ (जाव पडिरूबा) यावत् प्रति३५ छ (पत्यणं ईसाणगदेवाणं) महि शान वान (पज्जत्ता पन्जत्ताणं) पर्यात तमा अपर्याप्तीना (ठाणा पण्णत्ता) स्थान ४ छ (तिसु बि लोगस्स असंखेजइभागे) त्रणे अपेक्षामाथी सोना असण्यातमा मामा छ (सेसं जहा सोहम्मगदेवाणं जाव विहरंति) शेष वन सौधर्म योना समान यावत् वियरे छे (ईसाणे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) मशिन हेवेन्द्र १२२८ निवास ४२ छ (मूलपाणि) डायमा शुस रामवाण (वसहवाहणे) वृषम ७५२ सवारी ४२वा (उत्तरड्ढ लोगाहिवई) उत्तराधना अधिपति (अट्ठावीसविमाणावाससयसहस्साहिबई) २४यावीस विमानाना अधिपति (अरयवरवत्थधरे) २० वरना पसीना पा२४ (सेसं जहा सक्कस्स) शेष १ न शन्द्रना समान (जाव पभासेमाणे) यावत् प्रसासित ४२त! Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेव स्थानानि खलु तत्र अष्टाविंशतेः विमानावासशतसहस्राणाम् अशी तेः सामानिकसाहस्री__णाम्, त्रयस्त्रिंशतस्त्रायस्त्रिंशकानाम् चतुी लोकपालानाम्, अष्टानाम् अग्रम हिषीणाम्, सपरिवाराणाम्, तितृणां पर्षदाम्, सप्तानाम् अनीकानाम्, सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम्, चतसृणाम् अशीतीनाम् आत्मरक्षकदेव साहस्रीणाम् अन्येषां च यहूनाम् ईशानकल्पवासिनाम् वैमानिकानां देवानाञ्च देवीनाञ्च आधिपत्यम् यावद् विहरति, कुत्र खलु भदन्त ! सनत्कुमारदेवानां पर्याप्तापप्तिानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ! कुत्र खलु भदन्त ! सनत्कुमारा देवाः परिव. वहां (अट्ठावीसाए विमाणावाससयसहस्साणं) अट्ठाईस लाख विमानों का (असीईए सामाणियसाहस्लीण) अस्सी हजार सामानिक देवों का (तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं) तेतीस त्रायस्त्रिंग देवों का (चउण्हं लोंगपालाणं) चार लोकपालों का (अट्टण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं) परिवार सहित आठ अग्रमहिषियों का (तिण्हं परिसाणं) तीन परिपदों का (सत्तण्हं अणियाणं) सात अनीकों का (सत्तण्हं अणियाहि वईणं) सात अनीकाधिपतियों का (चउण्हं असीईणं आयरक्खदेव साहस्सीणं) चार अस्सी हजार अर्थात् तीन लाख बीस हजार आत्म-' रक्षक देवों का (अन्नेसिंच घणं ईसाणकप्पवासीणं वेमाणियाणं) अन्य यहुत-से ईशान कल्पवासी वैमानिक (देवाण य देवीण य) देवों और देवियों का (आहेवच्चं) आधिपत्य (जाव विहरइ) यावत् विचरता है। (कहि णं भंते ! सणंकुमारदेवाण पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त-अपर्याप्त सनत्कुमार देवों के स्थान (सेणं) ते (तत्थ) त्या (अट्रावीसाए विमाण वासस यसहस्साणं) २४यावीस - 14-- (पमानाना (असीईए सामाणिय साहस्सीणं) में सी हुन२ सामानि वाना (चउण्हं लोगपोलाणं) न्या२ सोयाबीन (अट्टण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाणं) परिवार सहित मा8 मयभडियोना (तिण्हं परिसाण) ३ परिषहोना (सत्तण्हं अणियाण) सात मनाना (सत्तण्ह अणियाहिवईण) सात मनीधिपतियाना (चउण्हं असीईणं आयरक्खदेवसहिस्सीणं) या२ मेसी M२ अर्थात् १ am वीस २ यात्म२६४ हेवाना (अन्नेसिं च वहूणं ईसाणकप्पवासीणं वेमाणियाणं) wilon शान ४८५वासी वैमानि (देवाण य देवीणय हे। मने, वियाना (आहेवच्चं) माधिपत्य (जाव विहरइ) यावत् वियरे छ (कहि णं भंते । 'सणंकुमारदेवाणं पजत्तापज्जत्ताण ठाणा पण्णत्ता ?). ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સનકુમાર દેના સ્થાન કયાં કહ્યા છે? (कहि णं भंते ! सणकुमारा देवा परिवसंति ?) सन् सनभा२ हेव' या नियास Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८९२ प्रशापनासूत्रसन्ति ! गौतम ! सौधर्मस्य कल्पस्य उपरि सपक्षं सप्रतिदिन बनि योजनानि, . वहूनि योजनशतानि, वहनि योजनसहस्राणि, बहूनि योजनशतसहस्राणि, बहुकाः योजनकोटीः, बहकाः योजनकोटिकोटीः ऊर्यम् दरम् उत्प्रेत्यअत्र खलु सनत्कुमारो नाम कल्पः प्रज्ञप्तः, प्राचीनग्रतीचीनायतः, उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णः, यथा सौधों यावत् प्रतिरूपः, तत्र खलु सनत्कुमाराणाम् देवानां द्वादश विमानावासशतसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं, तानि खलु - विमानानि सर्वरत्नमयानि, यावत् प्रतिरूपाणि, तेपां विमानानां बहुमध्यकहां कहे हैं ? (कहि णं भंते ! सणकुमारा देवा परिवसंति !) हे भग- - वन् ! सनत्कुमार देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सोहम्मस्स कप्पस्स उम्पि) सौधर्मकल्स के ऊपर (सपक्खि सपडि- - दिसिं) समान दिशा और समान विदिशा में (बहई जोयणाई) बहुता योजन (बहूई जोयणसयाई) बहुत सौ योजन (बहूई जोयणसहस्साई) , बहुत हजार योजन (बहुई जोयणसयसहस्साई) बहुत लाख योजन(बहुगाओ जोयणकोडीओ) बहुत करोड योजन (बहुगाओ जोयणःकोडाकोडीओ) बहुत कोडाकोडी योजन (उर्दू दूरं उप्पइत्ता) ऊपर - दूर जाकर (एत्थ णं) यहां (सणंकुमारे णामं कप्पे पगत्ते) सनत्कुमार .. नामक कल्प कहा है (पाईणपडीणायए) पूर्व-पश्चिम में लम्बा (उदीणदाहिणविथिन्ने) उत्तर और दक्षिण में विस्तीर्ण (जहा सोहम्मे जावपडिरूवे) सौधर्म कल्प के समान यावत् प्रतिरूप (तत्थ णं)वहां (सणंकुमाराणं देवाणं) सनत्कुमार देवों के (बारसविमाणावाससय. सहस्सा भवंतीति मक्खायं) बारह लाख विमान हैं, ऐसा कहा है (ते णं ४२ छ ? (गोयमा) गौतम (सोहम्मस्स कप्पत्स उड्ढ) सौध ४३५न १५२ (सपक्खिं सपडिदिसिं) समान हिशा भने समान विशामा (बहूई जोयणाई) घा योन (बहूई जोयणसयाइ) घरी सो योरन (बहूई जोपण सहस्साइ) घ। डन्त२ थान (बहूदं जोयणसयसहस्साई) घn a यान (बहुगाओ ,' जोयणकोडीओ) ध। ४।७ योन (बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ) --- डेटा टी योन (उद्दढं दूरं उप्पइत्ता) १५२ २ ४४ (एत्थण), माडि (सणंकुमारे णाम कापे पण्णत्ते) सनसभा२ नोमनी ४६५ ४यो छ (पाईणपडिणा • यए) पूर्व-पश्चिममi ein (उदीण दाहिणविस्थिन्ने) त्त२ मने क्षिभा. विस्ती (जहा सोहम्मे जोव पडिरूवे) सौधम ४६५न। समान यावत् प्रति३५ (तत्थण) त्यां (सणंकुमाराणं देवाण) सनामार--हेवोन (वारसविमाणावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खाय) ॥२ साप विमान छ. म (तेणे । विमाणा) ते विभाना (सब्बरयणा मया) स २त्नमय (जाव: पडिरूवा) यावतः Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयोधिनी टीका f. पद २ सू.२६ ईशानादिदेव स्थानानि ८९३ - देशभागे पञ्चावतंसकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अशोकावतंसकः, सप्तपर्णावतंसकः, चम्पकावतंसकः, चूतावतंसकः, मध्ये अत्र सनत्कुमारावतंसकः, खलु अवतंस - काः सर्वरत्नमयाः, अच्छा यावत् प्रतिरूपाः, अत्र खलु सनत्कुमारदेवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि त्रिष्वपि लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु वहवः सनत्कुमारदेवाः परिवसन्ति, महर्द्धिका यावत् प्रभासयन्तो विहरन्ति, नवरम् अग्रमहिष्यो न सन्ति सनत्कुमारोऽत्र देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, अरजोऽम्बरधरः शेषं यथा शक्रस्याग्रमहिषीवर्जम्, नवरम् चतसृणां विमाणा) वे विमान (सव्वरयणामया) सर्व रत्नमय (जाव पडिवा) यावत् प्रतिरूप हैं ( तेसि णं विमाणाणं बहुमज्झदेखभागे) उन विमानों ' के ठीकबीचों बीच (पंच वडिंलगा पण्णत्ता) पांच अवतंसक कहे हैं ( तं जहा ) वे इस प्रकार (असोगवार्डसए) अशोकावतंसक (सत्तवण्णडिसए) सप्तवर्णावतंसक (चरगवडिसए) चम्पकावतंसक (चूयसिए) आम्रावतंसक (मज्झे एत्थ सकुमार व डिसए) इनके मध्य में सनत्कुमारावतंसक है (ते णं वर्डिसया) वे अवतंसक (सम्वरयंणामया) सर्वरत्नमय (अच्छा जाव पडिवा) स्वच्छ यावत् प्रतिरूप हैं (एत्थ णं सर्णकुमारदेवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) यहां पर्याप्त और अपर्याप्त सनत्कुमार देवों के स्थान कहे गए हैं (तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे) तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में (तत्थ णं सर्णकुमार देवा परिवसंति) वहां सनत्कुमार देव निवास करते हैं (महिड्डिया जाव पासेसाणा विहरंति ) महान् ऋद्धि के धारक यावत् प्रकाशित करते हुए रहते हैं (नवरं अग्ग प्रतिय छे (तेसिणं विमाणाण वहुमज्झदेसभा गे) ते विमानानां ही पस्यो १२ (पंच घडि सगा पण्णत्ता) पाय यावतंस ह्या छे (तं जहा ) तेथे मा प्रारे (असोंगवर्डिसए) अशोडावतष (सत्तवण्णव डिंसर) सप्तपर्णावित स (चंपगवडिसए) थपडावत स ( चूयन डिसए) भावतंस (मज्झे एत्थ सणकुमार वर्डिसए) ोभनां भध्यमां सनत्कुभारावतस छे (तेणं वडि सए) ते भवत सौ (खव्वरयणमया) सर्व रत्नभय (अच्छा जाय पडिवा) स्वच्छ यावत् प्रतिइय छे (एत्थ णं सणकुमारदेवाणं 'पज्जत्तापज्जत्ताणं ठणा पण्णत्ता ) यहि पर्याप्त भने अपर्याप्त सनत्कुमार देवाना स्थान उडेला छे. (तिसुत्रि लोगस्स असंखेज्जइभागे) लाभां (तत्थ णं सण कुमारदेवा ત્રણે અપેક્ષાએથી લેાકના અસંખ્યાતમા परिषसंति) त्यां सनत्कुमार देव निवास १रे छे. (महिइडिया जाव पभासेमाणा विहरंति) भहान इद्धिना धा२४ यावत् प्राशित पुस्ता र छे (नवरं अग्गमहिसीओ णत्थि) विशेषता से छे से अहीं अमरिपियो होती नथी Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंशापनास्त्र द्वासप्ततीनाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् यावद् विहरति, कुत्र खलु भदन्त ! माहेन्द्रदेवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! माहेन्द्रकदेवाः परिवसन्ति ? गौतम ! ईशानस्य कल्पस्य उपरि सपक्षं सप्रतिदिन बहूनि योजनानि यावत् बहुकाः योजनकोटिकोटी: ऊर्य दरम् उत्प्रेत्य अत्र खलु माहेन्द्रो नाम कल्पः प्रज्ञप्तः, प्राचीनप्रतीचीनायतः यावत् एवं यथैव सनत्कुमारो, नवरम् अष्टविमानावासशतसहस्राणि, अवतंसकाः यथा ईशाने, नवरम् मध्ये अत्र माहेन्द्रावतंसकः, एवं यथा सनत्कुमाराणां-देवानां यावद् विहरन्ति, माहेन्द्रोऽत्र देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, अरजोऽम्बर वस्त्रधरः, एवं यथा सनत्कुमारे यावत् विहरति, नवरम् अप्टानाम् विमानावासशतसहस्राणां महिसीओ णस्थि) विशेषता यह है कि यहां अग्रमहिपियां नहीं हैं (सणंकुमारे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) यहां सनत्कुमार नामक देवेन्द्र देवराज निवास करता है (अरयंवरवत्थधरे) रजरहित वस्त्रों को धारण करनेवाला (सेसं जहा सकस्स) शेष वर्णन शक्रेन्द्र के समान (से णं तत्थ) वह वहां (वारस विमाणावाससयसहस्साणं) बारह लाख विमानों का (बावत्तरीए सामाणियसाहस्सीणं) यहत्तर हजार सामानिक देवों का (सेसं जहा सकस्स) शेष शक के समान (अग्गमाहिसीवज्ज) अग्रमहिषियों को छोड कर (नवरं चउपहं यावत्तरीणं आयरक्खदेवसाहस्सीण) चार यहत्तर हजार अर्थात् दो लाख अठासी हजार आत्मरक्षक देवों का (जाव विहरइ) यावत् विचरता है। (कहि णं भंते ! माहिंद देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता?) (हे भगवन् ! पर्याप्त-अपर्याप्त माहेन्द्र देवों के स्थान कहां कहे हैं? (कहि णं भंते ! माहिंदगदेवा परिवसंति ?) हे भगवन् माहेन्द्रक देव. कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम (ईसाणस्स कप्पस्स . (सण.कुमारे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) मडी सनत्भार नाम हेवेन्द्र ४१२०४ निवास ४२ छे. (अरयंवग्वत्यधरे) २२४ २डित पत्रो धार ४२पा वाणा (सेसं जहा समकस्स) शेष पाणुन शन्द्रनां समान (सेणं तत्य) ते त्यां (बारसणं विमाणावाससयसहस्साग) १२ पाप विमानानु (वायत्तरीए सामाणिय साहस्सीणं) मातेर उन२ सामानि वोन (सेसं जहा सक्कास) शेष छन्द्रना समान (अग्गम हिसी बज्ज) ममडक्याने त्यने (नवरं चउण्ण वायत्तरीणं आयरक्खदेवसाहस्सीण) या२ मातेर हुनर अर्थात् मे साम म४यासी उतर मात्म२६४ होना (जाव विहरइ) यावत् वियरे छे. (कहिणं भंते । माहिंददेवाणं पजत्तापज्जताणं ठाणा पण्णत्ता ?) सावन् ! पर्यास अने. अपर्यात भाडेन्द्र वाना स्थान ४५॥ ४i छ ? (कहिणं भंते ! माहिदग देवा परिवसंति) गवन् ! भाडेन्द्र हे या निवास ४२ छ? . Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टोका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेव स्थानानि ८९५ सप्ततेः सामानिकसाहस्रीणाम, चतसृणां सप्ततीनाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रःणाम् यावद् विहरति ॥ सू० २६॥ ___टीका-अथ पर्याप्तापर्याप्तकेशानादि देवानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह'कहिणं भंते ईसाणाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णता ? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, ईशानानां देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां, स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञतानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहिणं भंते ! ईसाणगदेवा परिव. संति ?' हे भदन्त । कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे ईशानक देवाः परिवसन्ति -? भगवान् उत्तरयति-गोयमा !' हे गौतम ! 'जंबूदीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे 'मंद, उप्पि) ईशान कल्प के ऊपर (सपक्खि सपडिदिसिं) समान दिशा और समान विदिशा में (बहुई जोयणाई) बहुत योजन (जाव) यावत् (यहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ) बहुत कोडाकोडी योजन (उड्) ऊपर (दूरं उप्पइत्ता) दूर जाकर (एत्थणं) यहां (माहिदेणामं कप्पे पण्णत्ते) 'माहेन्द्र नामक कल्प कहा है (पाईण पडीणायए) पूर्व-पश्चिम में लम्बा (जाव एवं जहेव सणंकुमारे) यावत् सनत्कुमार के समान (नवरं) विशेषता यह है (अट्ठ विमाणावाससयसहस्सा) आठ लाख विमान (वडिसया जहा ईसाणे) अवतंसक जैसे ईशान कल्प में (नवरं मज्झे इत्थ माहिंदवडिसए) विशेष यह कि यहाँ मध्य में माहेन्द्रावतंसक है (एवं) इस प्रकार (जहा) जैसा (सणंकुमाराणं) सनत्कुमार (देवाणं) देवों का (जाव विहरंति) यावत् विचरते हैं (माहिंदे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) यहां माहेन्द्र नायक देवेन्द्र देवराजा निवास करता है (अरयंवरवत्थधरे) रजरहित अम्बर के समान वस्त्रों का धारक (एवं) इस प्रकार (जहा सणंकुमारे) सनत्कुमार के समान (जाव (गोयमा ) 3 गौतम । (ईसाण्णस्स कापरम उप्पिं) शान ४८५न। ५२ (सप. खि सपडिदिसि) समान, दिशामा भने समान विशायमा (बहुई जोयणाई) घ। यान (जाव) यावत् (बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ) घ i डी योन (उडूढ) १५२ (दूर उत्पात्त) ६२ ने (एत्य) मलि (माहि दे णाम कप्पे पण्णत्ते) माउन्द्र नाम: ४३५ ४ो छ (पाईण पडीणायण) पूर्व-पश्चिममा ein (जाव एवं जहेच सणकुमारे) यावत् सनमारना समान (नवर) विशेषता मा छ (अटु विमाणावाससयसम्मः) २08 am विमान (बडि - सया जहा ईसाणे) अवत' 240 शान ४६५मा (नवरं मझे इत्य माहिद वडिसए) विशेषता मा छ यहि मध्यम मान्द्रावतस छ (एवं) मा २ (जहा) २वा (सणंकुमाराणं) सनभा२ (देवाण) हेवाना (जाव विहरंति) यावत् वियरे छे (महिंद इत्य देवि दे देवराया परिवसइ) मा भाउन्द्र नामना Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रोपनास्त्र रस्स-पन्धयरस' मन्दरस्य पर्वतस्य 'उत्तरेणं' उत्तरेण, उत्तरदिग्भागे इत्यर्थः, 'दमीसे __रयणप्पाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'वहुसमरमणिज्जाओ' “बहुसमरमणीयाद्--अत्यन्ताधिककमनीयसमतलाद् 'भूमिभागाओ' भूमिभा गाद् भूप्रदेशात्, ‘उड्डूं' उर्ध्वम्-उपरिभागे 'चदिमसूरियगहनखत्ततारारू· वाणं' चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाणाम् ज्योतिष्काणाम् ‘बहुई जोयणसयाई बहूनि योजनशतानि 'बहूई जोयणसहस्साइ' वह नि योजनसहस्राणि 'जाव उई उप्पइत्ता' यावत् उपरिभागे बहूनि योजनशतसहस्राणि बहुका योजनकोटी, बहुकाः योजनकोटिकोटीः, अर्ध्वम्-उपरिभागे, दरम् उत्प्रेत्य-उदगत्य, - 'एत्थ णं-ईसाणे णाम कप्पे पण्णत्ते' अत्र खलु-उपयुक्तस्थले, ईशानोनामकल्पः प्रज्ञप्तः, स च किं विशिष्टः ? - इत्याह-'पाईणपडीणायए' प्राचीनप्रतीचीनायतः पूर्वपश्चिमायामः, 'उदीणदाहिणविच्छिन्ने' उदीचीनदक्षिणविमस्तीर्णः, उत्तरदक्षिणविस्तारः 'एवं जहा सोहम् जाव पडिरूवे' एवं उपरोक्तरीत्या, यथा सौधर्मकल्पः प्रतिपादितस्तथा ईशानकल्पोऽपि प्रतिपादनीयः, यावत्-अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितः, अधिर्मालाभासराशिवर्णामः, -असंख्येयाः विहरइ) यावत् विचरता है (नवरं) विशेष (अहं विमागावाससयसहस्साणं) आठ लाख विमानों का (सत्तरिए सामाणियसाहस्सीणं) सत्तर हजार सामानिक देवों का (चउण्हं सत्तरीणं आयरक्खदेवसाहस्सीण) चार सत्तर हजार अर्थात् दो लाख अस्सी हजार आत्म'रक्षक देवों का (जाव विहरइ) यावर विचरता है। ॥२६॥ टीकार्थ-अब पर्याप्त तथा अपर्याप्त ईशान आदि देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है. श्री गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-हे भगवन् ! पर्याप्त और अपयाप्त ईशान-देवों के स्थान कहां कहे गए हैं ? इसी को स्पष्ट करने हवेन्द्रना ४३ २ निवास ४२ छ (अय बरवत्थधरे) २०१ २हित --अमरना समान वनोन धा२४ (एवं) तेभर (जहा सणकुमारे) सनमारना समान (जाव विहरइ) यावत् वियरे छ (नवर) विशेष (अट्टण्हं विमाणावाससयसहस्साणं) 218 etn विमानाना (चउण्हं सत्तरीणं आयर स्खदेवसाहस्सीण) या२ : सीते२ १२ अर्थात् मे सामोसी M२ मा भ२५४ हेवोन (जाव विहरइ) यावत् वियरे छे ॥ २६ ॥ ' ટીકર્થ-હવે પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત ઇશાન આદિ દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો કે-ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ઇશાન દેના સ્થાન કયા કહેલા છે ? આને સ્પષ્ટ કરવાને માટે પ્રકારાન્તરથી -પ્રશ્ન Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेव स्थानानि રહે योजनकोटीः असंख्येयाः योजनकोटिकोटीरायामविष्कम्भेण, असंख्येयाः योजनकोटिकोटीः- परिक्षेपेण, सर्वरत्नमयः, अच्छः, श्लक्ष्णः, मसृणः, घृष्टो मृष्टो नीरजाः, निर्मलः, निकङ्कटच्छायः सप्रमः सश्रीकः, सोद्योतः प्रासादीयः, दर्शनीयः, अभिरूपः, प्रतिरूपश्च वर्तते, 'तत्थणं' तत्र खलु - उपर्युक्तस्थले, ईसाणगदेवाणं' ईशानकदेवानाम् 'अट्ठावीसं' अष्टविंशतिः 'विमा-, णावासस्यसहस्सा' विमानावा सशतसहस्राणि 'भवतीति मक्खायं' भवन्ति इत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थक्रुद्भिः, 'तेणं विमाणा' तानि खलु अष्टाविंशतिर्लक्षाणि विमानानि 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नमयानि - सर्वात्माना कार्त्स्न्येन, रत्नमयानि, यावत् - अच्छानि, लक्ष्णानि मसृणानि घृष्टानि मृष्टानि नीरजांसि, निर्मलानि, निष्पङ्कानि, निष्कङ्कटच्छायानि सप्रभाणि, सश्रीकाणि, सोद्योतानि, प्रासादीयानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि चसन्ति, 'तेसिणं बहुमज्झ देसभागे' तेषां खलु पूर्वोक्ताष्टाविंशतिलक्षविमानावासानां बहुमज्झ देस भागे - अत्यन्तमध्यप्रदेशे 'पंच वर्डिसया' पञ्चावतंसकाः ' पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तव्यथा - 'अंकवर्डिसए' अङ्कावतंसकः, 'फलिहवर्डिसए' स्फटिकावतंसकः, 'रयणवर्डिसए' रत्नावतंसकः, 'जातरूवव डिसए' के लिए प्रकारान्तर से प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ईशनक देव कहाँ निवास करते है ? श्री भगवान ने उत्तर दिया - हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामक द्वीप में, मेरुपर्वत से उत्तर दिशा में, इस रत्नप्रभा पृथिवी के रमणीय समतल भूमिभाग से ऊपर, चन्द्रमा, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारा नामक ज्योतिष्क विमानों से बहुत सौ योजन बहुत हजारों योजन, बहुत लाखों योजन, बहुत करोडों योजन बल्कि बहुत कोडा कोडि योजन ऊपर जाकर ईशान नामक कल्प कहा गया है । वह ईशान कल्प पूर्व और पश्चिम में लम्बा तथा उत्तर और दक्षिण में विस्तीर्ण है । उसका वर्णन सौधर्य कल्प के समान ही समझ लेना चाहिए, यावत् वह अर्द्धचन्द्र के आकार का है, दीप्तियों की माला तथा भास કરે છે હે ભગવન્ ઇશાનક દેવ કયાં નિવાસ કરે છે ? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યા હું ગૌતમ ! જમ્મૂદ્રીપ નામક દ્વીપમા મેરૂ પતથી ઉત્તર દિશામાં આ પડેલી રત્નપ્રા પૃથ્વીના રમણીય સમતલ ભૂમિભાગ થી ઊપર, ચન્દ્રમા, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા નામક ન્યુાતિષ્ક વિમાનાથી ઘણા સાચેાજન, ઘણા લાખ ચેાજન, ઘણા કરેડ યેાજન એટલે કડાકડી ચેાજન ઉપર દૂર જઈને ઇશાન નામના ખીજે કલ્પ કહેલા છે. તે ઇશાન કલ્પ પૂ પશ્ચિમમાં લાંખા તથા ઉત્તર અને દક્ષિણમાં વિસ્તી છે તેનું વન સૌધમ કલ્પના સમાનજ સમજી લેવું જોઇએ. તે અચન્દ્રના આકારે છે, દીપ્તિયાની म० ११३ Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथापनास्त्र जातरूपावतंसकः, 'मज्झे इत्थ ईसाणवडिसए' मध्ये अत्र-एतेपामुपयुक्तचतुणीमध्ये इत्यर्थः, ईशानावतंसको विलसति, 'ते णं वर्डिसया' ते खलु पञ्चपूर्वोक्तावतं. सकाः 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नमयाः-सर्वात्मनात्स्न्ये कात्स्न्येन रत्नमयाः 'जाव पडिरूवा' यावत्-अच्छाः श्लक्ष्णाः. मसृणाः, घृष्टाः मृष्टाः नीरजसः, निर्मलाः, निष्पङ्काः, निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रभाः, सश्रीकाः, सोद्योताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाश्च सन्ति, 'एत्थ णं' अत्र खलु उपर्युक्तस्थलेषु 'ईसाणगदेवाणं' ईशानकदेवानाम्, 'पजत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानां 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि प्रज्ञतानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'तिसु वि लोगस्स. असंखेज्जइभागे' त्रिष्वपि स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेषु त्रिप्वपि स्थानेषु विपये लोकस्य असंख्येयभागे ईशानकदेवानां स्थित्यादिकं वक्तव्यम्, 'सेसं जहा सोहम्मगदेवाणं जाव विहरंति' शेपं यथा सौधर्मकदेवानां वक्तव्यतोक्तातथा ईशानकदेवानामपिवक्तव्यता वक्तव्या, यावत्-तत्र खलु वहव ईशानकदेवाः की राशि के वर्ण जैसी आभा वाला, असंख्य करोड योजन बल्कि' असंख्य कोडाकोडी योजन लम्बा चौडा, असंख्य कोडाकोडी योजन की परिधि वाला, सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकना, कोमल, घृष्ट, मृष्ट, नीरज, निर्मल, निष्पंक, निरावरण कान्ति वाला, प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। : उपर्युक्त स्थान में-ईशानकल्प में अट्ठाईस लाख विमान हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थकरों ने कहा है। वे विमान सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, चिकने हैं, कोमल हैं, घष्ट और पृष्ट हैं। नीरज, निर्मल, निष्पंक और निरावरण कान्ति वाले हैं । प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। उन अट्ठाईस માલા તથા ભાસની રાશિના વણ જેવી આભાવાળા, અસંખ્ય કરેડ એજન એટલે કે અસંખ્ય કેડાછેડી જન લાબા પહોળા, અસંખ્ય કેડા કેડી, योनिनी परिचिवाणा, सरित्नमय, स्व२७, Aryl, आमस, धृष्ट-भृष्ट, નીરજ, નિર્મલ નિષ્પક, નિરાવરણ કાન્તિવાળા પ્રભાયુક્ત, શ્રીસંપન્ન, પ્રકાશ भय, प्रसन्नता न, शनीय, अभि३५, मने प्रति३५ छे. ઉપર્યુક્ત સ્થાનમાં ઈશાન ક૫માં અઠયાવીસ લાખ વિમાન છે. એમ મેં તથા અન્ય તીર્થ કરેએ કહ્યું છે. તે વિમાનો સર્વરત્નમય છે, સ્વચ્છ છે. (Azu छ आमा छे. धृष्ट मने भृष्ट छ. नी२०४, निस, नि मन . નિરાવરણ કાન્તિવાળા છે. પ્રભાયુક્ત, શ્રીસંપન્ન, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા જનક દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે, અઠયાવીસ લાખ વિમાનોના વચ્ચે વચ્ચે Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू २६ ईशानादिदेव स्थानानि परिवसंति, ते च महद्धिकाः महाधुतिकाः महायशसः. महाबलाः. महानुभागाः, हारविराजितवक्षसः, कट त्रुटितस्तम्भितभुजाः अङ्गकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणो विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमाल्यानुलेपनधराः, भास्वरवोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधराः, दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उद्योतयन्तः, प्रभासयन्तः, ते खलु तत्र स्वेपां स्वेपा विमानावासशतसहस्राणां स्वासां स्वासाम् अग्रमहिपीणां सपरिवाराणाम्, स्वासां स्वासां सामानिकसाहस्त्रीणाम्, स्वेषां स्वेषां त्रायत्रिशकानाम् स्वेषां स्वेषां लोकपालानाम् स्वासां स्पासां पदाम्, स्वेपां स्वेपाम् अनीकानाम्, स्वेपां स्वेपाम् अनीकाधिपतीनाम्, स्वासां स्त्रासाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम्, अन्येपाञ्च बहूनाम् इशानककल्पवासिनाम् वैमानिकानां देवानाञ्च देवीनाञ्च आधिपत्यं पौरपत्यं स्वामित्वं भर्तृत्वम् महत्तरकत्वम् लाख विमानों के बीचों वीच पांच अवतंसक कहे गए हैं, जो इस 'प्रकार हैं-अंकावतंसक, स्फटिकावतंसक, रत्नावतंसक, जातरूपा. वतंसक, और इन चारों के मध्य में ईशानावतंसक। ये पांचों अवतंसक सर्वरत्नमय हैं यावत् स्वच्छ हैं, चिकने हैं, हैं, कोमल हैं, घृष्ट हैं, मृष्ट हैं, नीरज हैं, निर्मल हैं, निष्पंक हैं, निरावरण कान्ति वाले हैं, प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताप्रद, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। यहां पर्याप्त और अपर्याप्त ईशानक देवों के स्वस्थान निरूपित किये गए हैं। ये स्थान स्वस्थान, उपपात और समुद्घात, तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। शेष वक्तव्यता जैसी सौधर्म देवों की कही है, वैसी ही ईशानक देवों की भी समझ लेनी चाहिए । वहां बहुसंख्यक ईशानक देव निवास करते हैं । वे देव महर्द्धिक, महाद्युतिक, પાંચ અવતંસક કહેલા છે, જે આ પ્રકારે છે–અંકાવાંસક, સ્ફટિકાવત’સક રત્નાવલંસકજાત રૂપાવત સક, અને એ ચારેની વચમાં ઈશાનવંતસક ___ पाये मत स४ सवरत्नमय छे. २५२७ छ, xिn छ, अभदा छ. ઘષ્ટ છે. નીરજ છે. નિર્મલ છે નિષ્પક, નિરાવરણ કાન્તિવાળા. પ્રભાયુક્ત, શ્રી સંપન્ન, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા પ્રદ, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. અહિં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ઇશાનક દેના સ્વાસ્થાન નિરૂપણ કરાયાં છે. તે સ્થાને સ્વસ્થાન ઉપપાત અને સમુદુઘાત ત્રણે અપેક્ષાઓથી લેકના અસં. ખ્યાતમ ભાગમાં છે. શેષ વક્તવ્ય જેવું સૌથમિક દેવાનું કહ્યું છે. તેવું જ ઇશાનક દેવાનું પણ સમજી લેવું જોઈએ. ત્યાં ઘણું સંખ્યામાં ઈશાનક દેવ 'નિવાસ કરે છે. તે દેવ મહર્ધિક; મહાદ્યુતિક; મહાયશસ્વી, મહાબેલ અને - - Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९०० अंबापनासूत्र आज्ञेश्वरसेनापत्यम् कारयन्तः पालयन्तो महताऽउननाट यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान युञ्जाना विहरन्तिआसते इत्याशयः, 'ईसाणे इत्थ देविंदे देवराया परिवसई' ईशानोऽत्र-ईशानकल्पे, देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, सच किं विशिष्ट इत्याह-'मूलपाणी' शूलपाणिः-त्रिशूल:-त्रिशूल पाणी यस्य स शूलपाणिः 'वसहवाहणे' वृपभवाहनः, वृपभो वाहनं यस्य स वृषभवाहन:-'उत्तरडलोगाहिवई' उत्तरार्द्धलोकाधिपतिः, उत्तरार्द्धरूपलोकाधिपतिरित्यर्थः, 'अठ्ठावीस विमाणावाससयसहस्साहिवई' अष्टाविंशति विमानावासशतसहस्राधिपतिः ‘अरयंवरवत्थधरे' अरजोऽम्वरवस्त्रधरः-अरजांसि-रजोरहितानि अम्बस्व वस्त्राणि धरतीति अरजोऽम्बरवस्त्रधरः, 'सेसं जहा सकस्स जाव पमासेमाणे' शेपं यथा शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य प्रतिपादितं तथा ईशानस्थापि देवेन्द्रस्य प्रतिपानीयम्, यावत्-आलगितमालामुकुटो नबहेमचारुचित्तचञ्चलकुण्डलविलिख्यमानगण्डो महद्धिको महाधुतिको महायशाः, महाबलः, महानुभागः, महासौख्यो हारविरजितवक्षाः, महायशस्वी, महाबल और महानुभाग हैं । उनके वक्षस्थल हार से सुशोभित रहते हैं। उनकी भुजाएं कडों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं। वे अंगद, कुंडल और कर्णपीठ के धारक होते हैं। हाथों के अदभुत आभूषणों से सुशोभित होते हैं। अदभुत माला और अनुलेपन धारण करते हैं । उनका शरीर देदीप्यमान होता है । लम्बी धनमाला के धारक होते हैं। अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रकाशित करते रहते हैं। वहां वे अपने -अपने लाखों विमानो का, अपनी-अपनी सपरिवार अग्रमहिषियों का, अपने-अपने सहस्रों सामानिक देवों का, अपने-अपने त्रायस्त्रिंश देवों का, अपने-अपने लोकपालों का, अपनी-अपनी परिषदों का, अपने-अपने अनीको का, अपने-अपने अनीकाधिपतियों का. મહાનુભાગ છે. તેઓના વક્ષસ્થળ હારથી સુશોભિત રહે છે. તેમની ભુજાઓ કાડા અને ત્રુટિતાથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ આ ગદ, કુડલ, અને કણપીઠના ધારક હોય છે. હાથના અદ્દભુત આભૂષણથી સુશોભિત હોય છે. અદ્ભુત માલા અને અનુલેખન ધારણ કરે છે. તેમના શરીર દેદીપ્યમાન હોય છે. લાબી વનમાલાના ધારક હોય છે. પિતાના દિવ્ય વ ગ ધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રકાશિત કરતા રહે છે. ત્યાં પિતપોતાના લાખે વિમાનના, પિતાપિતાની સપરિવાર અગ્રમહિષિના. પિોતપોતાના સામાનિક દેના પિતા પિતાના ત્રાયશ્ચિંશક દેના, પિતતાના લેકપોલેના, પિતાપિતાની પરિષદના પિતાપિતાની અનીકેના, પિતપોતાના અનીકાધિપતિના, પિતપોતાના હજારે આત્મરક્ષકેના, તથા અન્ય બહુસંખ્યક ઈશાન ક૫વાસી વૈમાનિક દે અને Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेवस्थानानि ९०९ कटकत्रुटितस्तम्भितभुजः, अङ्गदकुण्डलसृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधरी, विचित्रहस्ताभरणः, विचित्रमाल्यानुलेपनधरः, भास्वरयोन्दिः, कल्याणकप्रवरवस्त्र परिहितः कल्याण प्रवरमाल्यानुलेपनः, प्रलम्बवनमालाधरः दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन् प्रभासयन् 'से णं तत्थ' स खलु - ईशानो देवेन्द्रो देवराजस्तत्र उपर्युक्तस्थाने 'अट्ठावीसाए विमाणावास सयस हस्ताणं' अष्टाविंशतेः विमावासशतसहस्राणाम् 'असीईए सामाणियसाहस्सीणं' अशीतेः सामानिकसाहस्रीणाम् 'तायत्तीसाए तायत्ती सगाणं' त्रयस्त्रिंशन वायस्त्रिंशकानाम् 'चउण्डं लोगपालाणं' चतुणी लोकपालानाम् ' अहं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं' अष्टानाम् अग्रमहिषीणाम्, सपरिवाराणं, 'तिन्हं परिसाणं' तिसृणां पर्पदाम् 'सत्तण् अपने-अपने सहस्रों आत्मरक्षकों का, तथा अन्य बहुसंख्यक ईशान कल्पवासी वैमानिक देवों और देवियों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व, आज्ञा - ईश्वर सेनापतित्व करते हुए तथा उनका पालन करते हुए, नाटक, गीत एवं कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि वाद्यो की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ भोगयोग्य भोगोपभोग भोगते हुए रहते हैं । ईशान कल्प में ईशान नामक देवेन्द्र, देवराज निवास करता । उसके हाथ में त्रिशूल रहता है । वह वृषभवाहन अर्थात् बैल पर सवारी करता है और उत्तरार्ध लोक का अधिपति है । वह अट्टाईस लाख विमानों का स्वामी है । रजरहित अम्बर के समान वस्त्रों को धारण करता है । उसका शेष वर्णन शक्रेन्द्र के समान समझ लेना चाहिए। यावत्-वह आलग्न ( लटकती हुए) माला और मुकुद का धारक है । उसके कुण्डल इतने स्वच्छ होते हैं जानो नूतन स्वर्ण के बने हों और वे सुन्दर, चित्र-विचित्र तथा चंचल होते हैं । उनके દેવીયાના અધિપતિત્ત્વ, અગ્રેસરત્વ, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ મહત્તરકત્વ, આજ્ઞા ઇશ્વર સેનાપતિત્વ કરતા રહિને તથા તેનું પાલન કરતા કરતા નાટક, ગીત, તેમજ કુશલ वाह द्वारा वाहित वीला, तस, तास, त्रुटित, मृद्ध आदि वाद्योना निरन्तर થતા ધ્વનિની સાથે ભાગ યાગ્ય ભાગેાપભાગ ભાગવતા રહે છે. ઈશાન કલ્પમાં ઇશાન નામક દેવેન્દ્ર દેવરાજ, નિવાસ કરે છે તેમના હાથમા ત્રિશૂલ રહે છે. તે વૃષભવાહન અર્થાત્ ખળદ ઉપર સવારી કરે છે અને ઉત્તરા લાકના અધિપતિ છે. તે અઠયાવીસ લાખ વિમાનાના સ્વામી છે. રજરહિત અમ્મર સરખા ઉત્તમ વસ્ત્રોને મારણ કરે છે. તેમનુ બાકીનું વન શક્રેન્દ્રના વન સમાન સમજી લેવુ જોઇએ, યાવત્ તે આલગ્ન લટકતી એવી માલા અને મુગટના ધારક છે, તેમના કુંડળ એટલાં સ્વચ્છ હાય છે કે જાણે Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रेशोपनासूत्र अणियाणं' सप्तानाम् अनीकानाम्-सैन्यानाम् 'सत्तण्हं अणियाहिवईणं' सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम्, 'चउण्हं असीईणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' चतसृणाम् अशीतीनाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम्-विंशति सहस्राधिकलक्षत्रयात्मकदेवाना मित्यर्थः, अन्येपाश्च वहूनाम् ईशानकल्पवासिनाम्, 'वेमाणियाणं' वैमानिकानां 'देवाण य देवीण य' देवानाञ्च देवीनाञ्च 'आहेवच्चं जाव विहरइ' आधिपत्यं पौरपत्यं स्वामित्वम् भर्तृ त्वम् महत्तरकत्वम् आज्ञेश्वरसेनापत्यं कुर्वन् पालयन् महनाऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति-तिष्ठति' अथ पर्याप्तपर्याप्तकसनत्कुमारदेवानाम् स्वस्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! सनत्कुमारदेवाणं' गौतमः कारण उसका गण्डस्थल देदीप्यमान रहता है । वह महान् ऋद्धि का धारक, महाद्युतिमान, महायशस्वी, महान् बल से युक्त, महान् प्रभाव वाला तथा महान सुख से सम्पन्न है । उसका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। कटकों और त्रुटितों से उसकी भुजाएं स्तब्ध रहती हैं । वह अंगद, कुंडल और कर्णपीठ का धारक है, हाथों में अद्भुत आभूषण धारण करता है । अद्भुत माला और अनुलेपन धारण करता है। देदीप्यमान देह वाला है । कल्याणकारी उत्तम वस्त्रों का परिधान करता है। लम्बी वनमाला से शोभित होता है। अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रभासित करता रहता है। वह ईशानेन्द्र उपर्युक्त स्थानों में अट्ठाईस लाख विमानों का, 'अस्सी हजार सामानिक देवों का, तेतीस त्रायस्त्रिंश देवों का, चार નવા સોનાના બનેલ હોય અને તેઓ અત્યંત સુન્દર છે. ચિત્રવિચિત્ર તથા ચંચલ હોય છે. તેથી તેમના ગંડસ્થલ દેદીપ્યમાન રહે છે. તે મહાન રૂદ્ધિના ધારક છે. મહાતિમાન, મહાયશસ્વી, મહાબલથી યુક્ત, મહાન પ્રભાવવાળા તથા મહાન સુખથી સંપન્ન હોય છે, તેમનું વક્ષસ્થલહારથી–રમણીય સુશોભિત રહે છે. કટકે અને ત્રુટિતેથી તેમની ભુજાઓ સ્તબ્ધ રહે છે. તે અંગદ, કુંડલ અને કર્ણ પીઠના ધારક છે, હાથમાં અભુત આભૂષણ ધારણ કરે છે. અદ્ભુત માલા અને અનલેપન ધારણ કરે છે. દેદીપ્યમાન દેહવાળા છે. કલ્યાણકારી ઉત્તમ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે લાંબી વનમાલાથી શેભિત હોય છે. પિતાના દિવ્યવર્ણ ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યતિત અને પ્રભાસિત કરતા રહે છે. તે ઈશાનેન્દ્ર ઉપર્યુક્ત સ્થાનમાં અઠયાવીસ લાખ વિમાનના, એંસી હજાર સામાનિક દેન તેત્રીસ ત્રાયઅિંસક દેના, ચાર લોકપાલના, આઠ Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९०३ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेव स्थानानि पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे सनत्कुमारदेवानाम् 'पज्जत्ता. पज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि. प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव स्फुटयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति -'कहि णं भंते ! सणंकुमारा देवा परिखसंति' हे अदन्त । कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे. सनत्कुमाराः देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' है गौतम ! 'सोहम्मस्स कप्पस्स' सौधर्मस्य कल्पस्य 'उप्पि' उपरि-ऊर्ध्वप्रदेश 'सपक्विं' सपक्षम्-समानाः पक्षाः पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरात्मकाः पार्था यस्मिन् दूरोत्पतने तत् सपक्षम् 'सपडिदिसिं' सप्रतिदिक्-समानाः प्रतिदिश:-विदिशो यत्र दूरोत्पतने तेत् सप्रतिदिक्, 'बहूई जोयणाई 'बहूनि योजनानि' बहूई जोयणसयाई वहनि योजनशतानि, 'बहूई जोयणसहस्साई' वहनि योजनसहस्राणि 'वहूई जोयणसयसहस्साई बहूनि योजनशतसहस्राणि 'वहुगाओ जोयणकोडीओ वहुकाः योजनकोटी: 'बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ' बहुका: योजनकोटिकोटीः 'उड़ दूरं उप्पइत्ता' ऊर्ध्वम् उपरिभागे, दूरम्, उत्प्रेत्यउद्गत्य 'एत्थणं' अत्र खलु-उपर्युक्त स्थले, 'सणंकुमारे णामं कप्पे पण्णत्ते सनत्कुमारो नाम कल्पः प्रज्ञप्तः स कीदृशः इत्याह-'पाईणपडीणायए' प्राचीन लोकपालों का, आठ परिवार सहित अग्रहिषियों का, तीन परिषदों का, सात अनीकों का, सात अनीकाधिपतियों का, चार अस्सी हजार अर्थात् तीन लाख वीस हजार आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य बहुसंख्यक ईशानकल्प निवासी वैमानिक देवों और देवियों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व तथा आज्ञाप्रधान सेनापतित्व करता हुआ एवं उनका पालन करता हुआ, नाटक, गीत तथा कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तंल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि वाद्यों की निरन्तर होने वाली अधुर ध्वनि के साथ दिव्य भोगों को भोगता हुआ रहता है। अब पर्याप्त-अपर्याप्त सनत्कुमार देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती हैપરિવાર સહિત અગ્રમહિષિના. ત્રણ પરિષદના, સાત અનકેના, સાત અનીકાધિપતિયોના, ચાર એ સી હજાર અર્થાત્ ત્રણ લાખ વીસ હજાર આત્મરક્ષક દેના તથા અન્ય બહુસ ખ્યક ઈશાન કપ નિવાસી વૈમાનિક દેવ અને દેવિયેના અધિપતિત્વ, અગ્રેસરત્વ, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ, તથા આજ્ઞા પ્રધાન સેનાપતિત્વ કરતા થકા તેમજ તેમનું પાલન કરતા રહિને, નાટક; ગીત તથા કુશલ વાદકો દ્વારા વાદિત વીણુ તલ, તાલ, ત્રુટિત; મૃદંગ આદિ વાદ્યોના નિરન્તર થનારા મધુર ધ્વનિની સાથે દિવ્ય ભેગેને ભેગવતી રહે છે. Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनास्त्र ९०४ प्रचीनायतः पूर्वपश्चिमायामः, 'उदीणदाहिणविच्छिण्णे' उदीचीन दक्षिण विस्तीर्णः, उत्तरदक्षिणविस्तारः 'जहा सोहम्मे जाव पडिरूवे' यथा सौधर्मः कल्पः प्रतिपादितस्तथा ईशानोऽपि कल्पः प्रतिपादनीयः, यावत्-अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितः, अचिर्मालाभासराशिवर्णाभः, असंख्येया योजनकोटी: असंख्येया योजनकोटिकोटीः आयामविष्कम्भेण असंख्येया योजनकोटिकोटीः परिक्षेपेण-परिधिना सर्वरत्नमयः, अच्छः, श्लक्ष्णः, मसृणः, घृष्टः, मृष्टः, नीरजाः, निर्मलः, निष्पकः, निष्पङ्कटच्छायः, सप्रभः, सश्रीकः, सोद्योतः प्रासादीयः, दर्शनीयः, अभिरूपः, प्रतिरूपश्च वर्तते, 'तत्थ णं' तत्र खलु-उपयुक्तिस्थले, 'सणंकुमाराणं देवाणं' सनत्कुमाराणां देवानाम् 'वारस विमाणावाससयसहस्सा' द्वादश विमानावासरातसहस्राणि 'भवंतीति सक्खाय' भवन्ति इत्याख्यातं. मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थद्भिः , 'ते णं विमाणा' तानि खलु द्वादशलक्षाणि विमानानि 'सनरयणामया' सवरत्नमयानि-सर्वात्मना कात्स्न्येन रत्नमयानि, यावत्-अच्छानि श्लक्ष्णानि, मसणानि, घृष्टानि सप्टानि नीरजांसि, निम- श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त सनत्कुमार देवों के स्थान कहां कहे गए हैं ? इसी को स्पष्ट करने के लिए पुनः पूछते हैं-हे भगवन् ! सनत्कुमार देव कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! सौधर्मकल्प के ऊपर समान दिशा और लमाल चिदिशा में, बलत योजन, दहत सौ योजन, बहुत हजार योजन, बहुत लाख योजन, बहुत करोड योजन और बहुत कोडाकोडी योजन ऊपर जाकर वहां सनत्कुमार नामक कल्प कहा गया है । वह पूर्व-पश्चिम में लम्बा है, उत्तर-दक्षिण में विस्तीर्ण है, इत्यादि वर्णन सौधर्म कल्प के समान समझ लेना चाहिए यावत् वह प्रतिरूप है। यावत् शब्द ले-वह अर्धचन्द्र के आकार का है, હવે પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્ત સનકુમાર દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે – શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવાન ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સનકુમાર દેના સ્થાન કયા કહેલાં છે? તેને સ્પષ્ટ કરવા માટે પુન પૂછે છે-ભગવદ્ ા સનકુમાર દેવ કયાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે-હે ગૌતમ! સૌધર્મકલ્પના ઊપર સરખી દિશા અને સમાન વિદિશામાં, ઘણા જન ઘણું સે એજન. ઘણું હજાર જન - ઘણા લાખ યોજન, ઘણા કરોડ જન અને ઘણા કેડા-છેડી રોજન ઊપર જઈને ત્યા સનમાર નામક કલ્પ કહેલ છે. તે પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાંબે છે - ઉત્તર દક્ષિણમાં વિસ્તીર્ણ છે. ઈત્યાદિ વર્ણન સૌધર્મકલ્પની સમાન સમજી Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९०५ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेवस्थानानि लानि, निष्पङ्कानि, निष्कङ्कटच्छायानि, सप्रभाणि, सश्रीकाणि, सोयोतानि, प्रासादीयानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि च सन्ति, 'तेसि णं विमाणाणं' तेपां पूर्वोक्तद्वादशलक्षाणाम्, विमानानाम् 'वहुमज्झदेसभागे' बहुमध्यदेशभागे, अत्यन्तमध्यप्रदेशे 'पंचवडिसगा पण्णत्ता' पश्चावतंसकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'असोगवडिसए' अशोकावतंसकः, 'सत्तवण्णवडिसए' सप्तपर्णावतंसकः. 'चंपगवडिसए' चम्पकावतंसकः, 'चूयवडिंसए' चूतावतंसका, 'माझे एत्थ सणंकुमारवडिसए' मध्येऽत्र-अशोकादि चतुरवतंसकाना मध्ये इत्यर्थः सनत्कुमारावतंसकः प्रज्ञप्तः 'ते णं वडिसया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' ते खलु पश्चावतंसकाः सर्वरत्नमयाः-सर्वात्मना कात्स्न्येन रत्नमयाः, अच्छा:-स्वच्छाः यावत्-श्लक्ष्णाः: मसणाः, घृष्टाः, पृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः, निप्पङ्काः, निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रभाः, सश्रीकाः, सोयोताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाश्च सन्ति, 'एत्थ णं' अत्र खलु उपयुक्तस्थले, 'सणकुमाराणं देवाणं' सनत्कुमाराणां देवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, ज्योतियों की माला तथा भासराशि के वर्ण जैसी आभा वाला है। उसकी लम्बाई-चौडाई असंख्य करोड बल्कि असंख्य कोडाकोडी योजनों की है और उसकी परिधि भी असंख्यात कोडाकोडी योजनों की है। वह सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकना और कोसल है। नीरज, निर्मल, निष्पंक और निरावरण छाया वाला है। प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। ___वहां सनत्कुमार देवों के बारह लाख विमान हैं, ऐसा मैंने एवं अन्य सभी तीर्थकरों ने कहा है। वे विमान सर्वरत्नमय हैं, यावत् स्वच्छ, चिकने, कोमल, घृष्ट, मृष्ट, नीरज, निर्मल, निष्पंक और લેવું જોઈએ યાવત તે પ્રતિરૂપ છે. યાવત્ શબ્દથી–અર્ધચન્દ્રના આકારના છે. તિઓની માલા તથા ભાસરાશિના વ જેવી આભાવાળા છે. તેની લંબાઈ પહોળાઈ અસંખ્યકરોડ એટલે અસંખ્ય કેડા કેડી યોજના છે અને તેની પરિધિ પણ અસ ખ્યાત કેડાછેડી જન છે. તે સર્વરત્નમય, સ્વચ્છ, ચિકણા અને કમળ છે નીરજ, નિર્મલ, નિષ્પક અને નિરાવરણ છાયાવાળા છે. પ્રભા યુક્ત શ્રીસંપન્ન, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા જનક. દશનીય, અભિરૂ૫ અને પ્રતિરૂપ છે. - ત્યાં સનસ્કુમાર દેના બાર લાખ વિમાન છે. એમ મેં તેમજ અન્ય તીર્થકરેએ કહ્યું છે. તે વિમાને સર્વરનમય છે. યાવત્ સ્વસ્થ ચિકણું કોમલ વૃષ્ટ-સૃષ્ટ, નીરજ, નિર્મલ, નિષ્પક અને નિરાવરણ કાન્તિવાળા છે. પ્રભાયુક્ત पं० ११४ Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०६ प्रास्त्रे प्रज्ञतानि सन्ति, 'तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे, त्रिष्वपि स्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेषु त्रिष्वपि स्थानेषु विषये लोकस्य असंख्येयमागे असंख्येयतमे भागे सनत्कुमारदेवानां स्थित्यादिकं वक्तव्यम्, 'तत्थ णं बहवे सणकुमार'देवा परिवसंति' तत्र खलु - उपर्युक्तस्थानेषु वहवः सनत्कुमारदेवाः परिव' सन्ति, ते किं विशिष्टाः सन्तीत्याह - 'महिड्डिया ' महर्द्धिकाः, 'जाब प्रभासेमाणा विहरंति' यात्रत् - महाद्युतिकाः, महायशसः, महाबलाः, महानुभागाः, महासौख्याः हारविराजितवक्षसः, कटक त्रुटितस्तम्भितभुजाः, अङ्गदकुण्डलम्निरावरण कान्ति वाले हैं। प्रभायुक्त, शोभायुक्त, प्रकाशोपेत, प्रसन्नताप्रद, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । इन विमानों के बिलकुल बीचोंबीच पांच अवतंसक कहे गए हैं । वे इस प्रकार हैंअशोकावतंसक, सप्तपर्णावतंसक, चम्पकावतंसक, आम्रावतंसक और इन चारों के बीच में सनत्कुमारावतंसक | ये पांचों अवतंसक सर्व-रत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, यावत् - चिकने, कोमल, घृष्ट, पृष्ट, नीरज, निर्मल, निष्क, निरोवरण छाया वाले, प्रभामय, श्रीसम्पन्न, प्रकाशोपेत, प्रसन्नताप्रद, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । यहाँ पर्याप्त और अपर्याप्त सनत्कुमार देवों के स्थान प्ररूपित किये गए हैं । ये स्थान स्वस्थान, उपपात और समुद्घात, तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्य भाग में हैं। वहां बहुत-से सनत्कुमार देव निवास करते हैं । वे देव महार्दिक हैं यावत् दशों दिशाओं को प्रकाशित करते हुए रहते हैं । 'यावत्' शब्द से महाबुति वाले, महा शोला युक्त. प्राशोपेत, प्रसन्नताग्रह, दर्शनीय, अलिय भने प्रतिय छे. - તે વિમાનાના મિલકુલ વચ્ચેાવચ પાચ અવતસક કહેલા છે. તે આ પ્રકારે છે અશેકાવત...સક, સપ્તપર્ણાવત સ, ચમ્પકાવત...સક, આસ્રાવત સક અને એ ચારેની વચમાં સનત્કુમારાવત...સક કહેલ છે. આ પાચે અવતસકેા સર્વીરત્નમય છે. स्वच्छ छे. यावत् शिशा, असण, घृष्ट, सृष्ट, नीरन, निर्भस, निष्य निरावरण, प्रलाभय, श्रीसंपन्न, प्राशोपेस, प्रसन्नताग्रह, दर्शनीय अलिइय અને પ્રતિરૂપ છે. અહિ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સનત્સુમાર દેવાના સ્થાન પ્રરૂ પિત કરેલા છે. આ સ્થાન સ્વસ્થાન, ઉપપાત, અને સમુદ્ઘાત ત્રણેની અપેક્ષા એથી લેાકના અસ`ખ્યતમાભગમાં છે. ત્યાં ઘણા બધા સનકુમાર દેવા નિવાસ કરે છે. તે દેવા મહધિક છે. ચાવત્ દશેદિશાઆને પ્રકાશિત કરતા થકા રહે छे, यावत् शब्दथी भड्डाधुतिवाजा, भडायशवाजी, भड्डाणजवाजा, भड्डाअनुलाग વાળા મહાસુખવાળા, હારથી સુશૅાભિત વક્ષસ્થલવાળા, કટકે તેમજ વ્રુતિ Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेवस्थानानि १०७ टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणः, विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमाल्यानुलेपनधराः, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिताः, कल्याणकावरमाल्यानुलेपनाः, भास्वरबोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधराः, दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्द्योतयन्तः प्रभासयन्तः स्वेपां स्वेपां विमानावासादीनामाधिपत्यादिकं कारयन्तः महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितवनमृदङ्गपटुअवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति, सनत्कुमारकल्पस्त्रीणामभावात्, 'नवरं' नवरम्-पूर्वापेक्षया विशेपस्त्वत्र 'अगमहिसीओ णत्वि' अग्रमहिप्यो न सन्ति 'सणंकुमारे इत्थ देविदे देवराया परिवसई' सनत्कुमारोऽत्र-उपर्युक्तस्थानेषु, देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, स किं विशिष्टः ? इत्याह-'अरयंवस्वत्थवरे' अरजोऽम्बर. यश वाले, महाबल वाले, महाअनुभाग वाले, महासुख वाले, हार से सुशोभित वक्षस्थल वाले, कटकों और त्रुटित नामक आभूषणों से स्तब्ध भुजाओं वाले, अंगद कुंडल तथा कर्णपीठ के धारक, हाथों में ‘अद्भुत आभरण वाले, विचित्र माला और अनुलेपन को धारण करने वाले, कल्याणकारी उत्तम वस्त्र पहनने वाले, कल्याणकारी उत्तम माला और अनुलेपन को धारण करने वाले, देदीप्यमान देह वाले, ‘लम्बी वनमाला के धारक, अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को प्रकाशित और प्रभासित करते हुए, अपने-अपने विमानावासों का अधिपतित्व कराते हुए, नाटक, गीत तथा कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ दिव्य भोगों को भोगते हुए रहते हैं। - पहले की अपेक्षा यहां विशेषता यह है कि इस कल्प में अग्र. महिषियों का वर्णन नहीं करना चाहिए, क्यों कि वहां देवांगनाएं નામના આભૂષણોથી સ્તબ્ધ ભુજાવાળા અંગદ, કુંડલ તથા કણપીઠના ધારક. હાથમાં અદ્દભુત આભરણ પહેરનારા, વિચિત્ર માલા અને અનુલેપનને ધારણ કરવાવાળા, કલ્યાણકારી ઉત્તમ વસ્ત્ર પહેરવાવાળા, કલ્યાણકારી ઉત્તમ માલા અને અનુલેખન ધારણ કરવાવાળા. દેદીપ્યમાન દેહવાળા, લાંબી વન માલાના ધારક પિતાના દિવ્ય વર્ણ ગંધ આદિથી દશેદિશાઓને પ્રકાશિત અને પ્રભાસિત કરતા રહિને, પિતા પોતાના વિમાનાવાનું અધિપતિત્વ કરાવતા થકા નાટક, ગીત તથા કુશલ વાદ દ્વારા વાદિત વીણા તલ, તાલ, ત્રુટિત મૃદંગ આદિના નિરન્તર થનાર વિનિની સાથે દિવ્યભેગોને ભોગવતા થકા રહે છે. પહેલાની અપેક્ષાએ અહિં વિશેષતા એ છે કે આ ક૯૫માં અમહિષિના વર્ણન ન કરવા જોઈએ. કેમકે ત્યાં દેવાંગનાઓ નથી હોતી. ત્યાં સનસ્કુમાર Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९०८ वस्त्रधरः, पिनास अरजांसि रजोरहितानि स्वच्छतया अम्बरवत् वस्त्राणि धरतीति अरजोऽम्बरवस्त्रधरः 'सेसं जहा सकस्स' शेषं यथा शक्रस्य प्रतिपादितम् तथा सनत्कुमारस्यापि प्रतिपत्तव्यम् तथा च आलगितमालामुकुटः नवहेमचारुचित्तचञ्चलकुण्डलविलिख्यमानगण्डो महर्द्धिको महाद्युतिक: महायशाः, महावलः महानुभागः, महासौख्यः, हारविराजितवक्षाः कटक त्रुटितस्तम्भितभुजः, अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारी, विचित्रहरता मरणः, विचित्रमाल्यानुलेपनधरः, कल्याणकरच स्वपरिहितः, कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनः, भास्वरवोन्दिः प्रलम्बनमालारो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन् प्रभा होती नहीं हैं । वहां सनत्कुमार नामक देवेन्द्र, देवराज निवास करता है । वह रजरहित और स्वच्छ होने के कारण आकाश के समान वस्त्रों का धारक है, शेष वर्णन शक्र के वर्णन के समान है । अर्थात् वह आलग्न माला और मुकुट को धारक है, नूतन हेममय - स्वच्छ, सुन्दर, विचित्र एवं चंचल कुण्डलों से उसका गण्डस्थल चमकता रहता है । वह महर्द्धिक, महाद्युति युक्त, महान् यश का धनी, महान् - बलशाली, महानुभाग एवं महान् सुख से सम्पन्न है । उसका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है । उसकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं । वह अंगद, कुंडल और कर्णपीठ का धारक है । उसके हाथों में विचित्र आभूषण होते हैं । वह अद्भुत माला और अनुलेपन का धारक, कल्याणकारी उत्तम वस्त्रों का परिधान करने वाला, देदीप्यमान देह वाला, लम्बी वनमाला को धारण करने वाला तथा નામક દેવેન્દ્ર દેવરાજ નિવાસ કરે છે. તે રજ રહિત અને સ્વચ્છ હાવાના કાણે આકાશના સમાન વસ્ત્રોના ધારક છે. શેષવ ન શકના વર્ણન સમાન છે. અર્થાત્ તે આલગ્ન માલા અને મુગઢના ધારક છે નૂતન હેમમય-સ્વચ્છ સુન્દર, વિચિત્ર તેમજ ચંચલ કુંડળાથી તેમનું ગંડસ્થલ ચમકતું રહે છે તે મહદ્ધિક, મહાદ્યુતિ યુક્ત, મહાયશના ઘણી, મહાન્ અલશાલી, મહનુભાગ તેમજ મહાનસુખથી સંપન્ન છે. તેમનુ વાસ્થલ હારથી સુશાભિત રહે છે. તેમની ભુજાએ કટકા અને ત્રુટિતાથી સ્તબ્ધ રહે છે. તે અંગદ, કુંડલ અને પીઠકના ધારક છે. તેમના હાથેામાં વિચિત્ર આભૂષણુ હાય છે. તે અદ્ભુત માલા અને અનુલેપનના ધારક, કલ્યાણકારી ઉત્તમ વસ્ત્રોને પરિધાન કરવાવાળા કલ્યાણુકારી ઉત્તમ માલા તેમજ અનુલેપનના ધારક, દેદીપ્યમાન દેહવાળાં, લાંખી વનમાળાઓને ધારણ કરવાવાળા તથા પેાતાના વધુ ગંધ આદિથી દશે Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेवस्थानानि सयन् ‘से णं तत्थ' स खलु सनत्कुमारो देवेन्द्रः, तत्र-उपर्युक्तस्थले, 'वारसहं-विमाणावाससयसहस्साणं' द्वादशानां विमानावासशतसहस्राणाम् 'वावत्तरीए सामाणियसाहस्सीणं' द्वासप्ततेः सामानिकसाहस्रीणाम् ‘सेसं जहा सक्कल्स अग्गमहिसीवज्जं' शेपं यथा शक्रस्य प्रतिपादितं तथैव सनत्कुमारस्यापि अग्रमहिपीवर्जम् सर्व वक्तव्यम् 'नवरं' नवरम्-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु 'चउण्हं वावत्तरीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' चतसृणाम् द्वासप्ततीनाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् ‘जाव 'विहरइ' यावत्-आधिपत्यम्, पौरपत्यं कुर्वन् पालयन् महताऽहतनाटयगीत'वादिततन्त्रीतलनालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादिततरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति-तिष्ठति, अथ पर्याप्तापर्याप्तमाहेन्द्र देवानां स्वस्थानादिकम् अपने वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रभा. सित करता हुआ रहता है । वह सनत्कुमार देवेन्द्र वहां बारह लाख विमानों का बहत्तर हजार सामानिक देवों का अधिपतित्व करता है, इत्यादि वर्णन शक्रेन्द्र के समान ही समझ लेना चाहिए, मगर अग्रमहिपियों का वर्णन छोड देना चाहिए । विशेषता यह है कि सनत्कुमार देवेन्द्र के चार बहत्तर हजार अर्थात् दो लाख अठासी हजार आत्मरक्षक देव हैं। वह उनका अधिपतित्व करता है, पालन करता है और नाटक, संगीत तथा वीणा आदि की मनोहर ध्वनि के साथ दिव्य भोगों का उपभोग करता हुवा रहता है। ___ अब माहेन्द्र देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती हैगौतम स्वामी ने प्रश्न किया-हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त - દિશાઓને ઉદ્યોતિત તેમજ પ્રભાસિત કરતા રહે છે. તે સનકુમાર દેવેન્દ્ર ત્યાં બાર લાખ વિમાનના બોતેર હજાર સામાનિક દેવોનું અધિપતિત્વ કરે છે. ઈત્યાદિ વર્ણન શકેન્દ્રના સમાનજ સમજી લેવું જોઈએ. પણ સમગ્ર મહિષિનું વર્ણન છેડી દેવું જોઈએ. વિશેષતા આ છે કે સનસ્કુમાર દેવેન્દ્રના ચાર તેર હજાર અર્થાત્ બે લાખ અઠયાસી હજાર આત્મરક્ષક જે દેવ છે. તે તેમનું અધિપતિત્વ કરે છે. પાલન કરે છે અને નાટક સંગીત તથા વીણું આદિના મનહર વિનિની સાથે દિવ્ય ભેગોને ઉપભેગ કરતા થતા રહે છે. હવે મહેન્દ્ર દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો–ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત માહેન્દ્ર દેવોના સ્થાન કયાં કહ્યાં છે? અર્થાત્ હે ભગવન મહેન્દ્ર દેવ ક્યાં નિવાસ કરે છે ? Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे १० प्ररूपयितुमाह- 'कहि णं भंते ! माहिंददेवाणं' हे भदन्त ! कुत्र खल- कस्मिन् प्रदेशे माहेन्द्रदेवानम् ' पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्ता पर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि सन्ति ? तदेवं प्रकारान्तरेण विशदयितुं प्ररूपयति- 'कहिणं ते! माहिंदगदेवा परिवसंति' हे भदन्त ! कुत्र खलु - कस्मिन् प्रदेशे माहेन्द्रकदेवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति - 'गोयमा ! हे गौतम ! 'ईसाणस्स कप्पस्स' ईशानस्य कल्पस्य, उपि' उपरि ऊर्ध्वप्रदेशे, 'सपर्किख सपडिदिसिं' सपक्षम् - समानाः पक्षाः - पूर्वपश्चिम दक्षिणोत्तररूपाः पार्श्वः यस्मिन् दृरोत्पतने तत् सपक्षम् सप्रति - दिक - समानाः प्रतिदिशः विदिशो यत्र तत् सप्रतिदिन 'बहूई जोयणाई जाव बहुयाओ जोयणकोडाकोडीओ' बहूनि योजनानि यावत् बहू नियोजनशतानि, बहूनि योजनसहस्राणि बहूनि योजनशतसहस्राणि, वहुकाः योजनकोटी, बहुकाः योजनकोटिकोटीः 'उङ्कं दुरं उप्पइत्ता' उर्ध्वम् उपरिभागे, दुरम् उत्प्रेत्य- य - उद्गत्य ' एत्थ णं माहिदे 'नामं कप्पे - पण्णत्ते' अत्र खलु - उपर्युक्त - स्थले, माहेन्द्रो नाम कल्पः प्रज्ञप्तः, स किं विशिष्टः ! इत्याह- 'पाईणयडीणायए' जाव' प्राचीनप्रतीचीनायतः, पूर्वपश्चिमायामः, यावत् - उदीचीनदक्षि णविस्तीर्णः दक्षिणोत्तरविस्तार: ' एवं जहेव सर्णकुमारे' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथैव सनत्कुमारे वक्तव्यता उक्ता तथैवात्रापि वक्तव्या, किन्तु 'नवरं' नवरम् - पूर्वापेक्षया विशेषस्तु 'अट्ठविमाणावास सय सहस्सा' अष्ट विमानावासशतसहमाहेन्द्र देव के स्थान कहां कहे हैं ? अर्थात् हे भगवन् ! माहेन्द्र देव कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान् ने उत्तर दिया - हे गौतम ! ईशान कल्प के ऊपर समान दिशा और समान विदिशा में बहुत योजन यावत् बहुत कोडाकोडी योजन दूर जाकर माहेन्द्र नामक कल्प कहा गया है । वह माहेन्द्र कल्प पूर्व और पश्चिम में लम्बा है, उत्तर और दक्षिण में चौडा है, इत्यादि वर्णन सनत्कुमार कल्प जैसा समझ लेना चाहिए, विशेष यह है कि माहेन्द्र कल्प में आठ लाख विमान हैं । इसमें શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્ટેન્ડે ગૌતમ । ઇશાન ૫ના ઊપર સમાન દિશા અને સમાન વિદિશામા ઘણા ચેાજન ચાવત્ ઘણા કાડા કોડી ચેાજન દૂર ઊપર જઇને માહેન્દ્ર કલ્પ કહેવામા આવેલ પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં લાંમા છે. ઉત્તર અને દક્ષિણમા પહેાળે છે. ઇત્યાદિ વન સનહુમાર પ જેવું સમજી લેવુ જોઇએ, વિશેષતા એ છે કે માહેન્દ્ર કલ્પમાં આડ લાખ વિમાન છે. તેમાં અવત ́સક ઈશાન કલ્પના સમાન સમજવાનું' Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२६ ईशानादिदेवस्थानानि स्राणि माहेन्द्रकल्पे सन्ति, 'वडिंसया जहा ईसाणे' अवतंसकाः यथा ईशानेकल्पे पञ्च अशोकादयः पूर्वमुक्तास्तथैव माहेन्द्र कल्पेऽपि अवसेयाः 'नवरं' नवरम्-विशेषस्तु 'मज्झे इत्थ माहिंदवडिसए' मध्ये-अशोकसप्तपर्णचम्पकचूतावतंसकानां मध्ये, अत्र माहेन्द्रकल्पविषये माहेन्द्रावतंसको बोध्या, 'एवं जहा संर्णकुमाराणं-देवाणं जाव विहरंति' एवं पूर्वोक्तरीत्या, यथा सनत्कुमाराणाम् देवानां वक्तव्यता प्रतिपादिता तथैव माहेन्द्रदेवानामपि वक्तव्यता प्रतिपत्तव्या यावत्-ते खलु अवतंसका सर्वरत्नमयाः अच्छाः, श्लक्ष्णाः, मसणाः, घृष्टाः, मृष्टाः, इत्यादि पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टाः सन्ति ते तावत् माहेन्द्रदेवाः महदिकाः महाद्युतिकाः, महायशसो महावलाः, महानुभागाः, महासौख्याः हारविराजितवक्षसः कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणो विचित्रहस्ताभरणाः विचित्रमाल्यानुलेपनधराः, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरि अवतंसक ईशान कल्प के समान समझने गहिए, मगर बीचों बीच यहां माहेन्द्रावतंसक कहना चाहिए । तात्पर्य यह है कि अशोकावतंसक, सप्तपर्णावतंसक, चम्पकावतंसक तथा चूतावतंसक के मध्य में माहेन्द्रावतंसक है। इस प्रकार माहेन्द्र देवों की वक्तव्यता भी सनत्कुमार देवों के समान ही समझना चाहिए । यावतू वे अवतंसक सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, चिकने हैं, घृष्ट हैं, स्पृष्ट हैं इत्यादि सभी विशेषणों से युक्त हैं । माहेन्द्र देव महर्द्धिक, महायुतिक, महायशस्वी, महाबल, महानुभाग तथा महासुख सम्पन्न हैं। उनके वक्षस्थल हार से शोभायमान रहते हैं। उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं। वे अंगद, कुडल और कर्णपीठ के धारक होते हैं। हाथों में अद्भुत आभूषण पहनते हैं। अद्भुत माला और अनुलेपन के धारक होते हैं । कल्याणकारी और अत्युत्तम वस्त्रों का છે પરંતુ બરાબર વચમાં ચ હિં માહેન્દ્રાવત સક કહેવું જોઈએ તાત્પર્ય આ છે કે અશેકાવતંસક સપ્ત પર્ણવતંસક, ચંપકવતંસક તથા ચેતાતંસકતા મધ્યમાં માહેન્દ્રાવતંસક છે. આ પ્રકારે મહેન્દ્ર દેવેની વક્તવ્યતા પણ સનકુમાર દેવની સમાનજ સમજવી જોઈએ. તે અવત સકે સર્વરત્નમય છે, સ્વચ્છ છે ચિકણ છે, ઘષ્ટ સૃષ્ટ છે, ઈત્યાદિ બધા વિશેષણોથી યુક્ત છે. ત્યાં માહેન્દ્ર દેવ મહર્થિક, મહાદ્યુતિક, મહાયશસ્વી, મહાબલ, મહાનુભાગ તથા મહાસુખ સંપન્ન છે. તેમના વક્ષસ્થલહારથી શોભાયમાન રહે છે. તેમની ભુજાઓ કટકો અને ત્રુટિતાથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ, કુટલ અને અનુપનના ધારક હોય છે. હાથમાં અદ્દભુત આભૂષણ પહેરે છે. કલ્યાણકારી અને અત્યુત્તમ Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ९१२ प्रहापनासत्र हिताः कल्याण प्रवरमाल्यानुलेपनधराः भास्वरवोन्दयः प्रलम्बवनमालाधराः, दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिशः उद्योतयन्तः प्रभासयन्तः स्वेषां स्वेषां रिमानावासादीनाम् आधिपत्यादिकं कारयन्तः पालयन्तः महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति, 'माहिंदे इत्थ देविंदे देवाराया परिवसइ' माहेन्द्रः अत्रउपर्युक्त माहेन्द्रकल्पे देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, 'अरयंत्ररवत्थधरे' अरजोऽम्बरवस्त्रधरः अरजांसि-रजोरहितानि, स्वच्छतया अम्बरवत् वस्राणि धरति इति अरजोऽम्बरवस्त्रधरः, 'एवं जहा सणंकुमारे जाव विहरह' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथा सनत्कुमारो देवेन्द्रो देवराजः प्रतिपादितस्तथैव माहेन्द्रोऽपि देवेन्द्रो देवराजः प्रतिपादनीयो यावत्-महर्द्धिको, महाद्युतिका, महायशाः, महावला, महानुभागो महासौख्यः, हारविराजितवक्षाः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजः, अङ्गदपरिधान करते हैं। कल्याणकर तथा उत्तम माला और अनुलेपन धारण करते हैं । देदीप्यमान देह वाले होते हैं । लम्बी लटकती हुई. वनमाला पहनते हैं और अपने दिव्य वर्ण गन्ध आदि से दशों दिशाओं को प्रकाशमान तथा प्रभासित करते हुए अपने-अपने विमानावासों का अधिपतित्व आदि कराते हुए, नाटक, गीत तथा. वीणा आदि की ध्वनि के साथ दिव्य भोग भोगते रहते हैं। .. ___माहेन्द्र कल्प में माहेन्द्र नामक देवेन्द्र देवराज निवास करता है । वह रज से रहित तथा स्वच्छ होने के कारण आकाश के समान वस्त्रों का धारक है, इत्यादि सनत्कुमारेन्द्र के सभी विशेषण यहां भी समझ लेने चाहिए, अर्थात् वह महद्धिक, महाधुतिक, महायश, महाबल, सहानुभाग तथा महान् सुख से सम्पन्न है। उसका वक्षવસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. કલ્યાણ કર તથા ઉત્તમ માલા અને અનુલેપન ધારણ કરે છે. દેદીપ્યમાન દેહવાળા હોય છે. લાંબી લટકતી વનમાળા પહેરે છે અને પિતાના દિવ્ય વર્ણ ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને પ્રકાશમાન તથા પ્રભાસિત કરતા રહીને પિત પિતાના વિમાનાવાસનું અધિપતિત્વ આદિ કરવતા નાટક ગીત તથા વણા આદિના વિનિની સાથે દિવ્ય ભેગ ભેગવતા રહે છે.. મહેન્દ્ર કપમા મહેન્દ્ર નામક દેવેન્દ્ર દેવરાજ નિવાસ કરે છે તે રજથી રહિત તથા સ્વચ્છ હોવાના કારણે આકાશના સમાન વસ્ત્રોના ધારક છે, ઈત્યાદિ સનસ્કુમારેન્દ્રના બધા વિશેષણ અહિ પણ સમજી લેવા જોઈએ અર્થાત્ તે મહર્ધિક, મહાતિક, મહાશય, મહાબલ, મહાનુભાગ, તથા મહાન સુખથી સંપન્ન છે. તેમનું વક્ષસ્થળહારથી સુશોભિત રહે છે. તેમની ભુજાઓ કટકે. Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका वि. पद २ सू.२६ ईशानाददेवस्थानानि ___९१३ कुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारी, विचित्रह 'ताभरणः, विचित्रमाल्यानुलेपधरः, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहितः, कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनः, भास्वरवोन्दिः, प्रलम्बवनमालाधरो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन् प्रभासयन् स्वेपां स्पेषां विमानानासादीनाम् आधिपत्यं पौरपत्यं कुर्वन् पालयन् महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालघनमृदङ्गत्रुटितपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जनो विहरति, किन्तु-'नवरं' नवरस्-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु 'अट्ठण्हं विमाणावाससयसहस्लाणं' अष्टानां विमानवासशतसहस्राणाम् 'सत्तरिए सामाणियसाहस्सीणं' सप्ततेः सामानिकसाहस्रीणाम् 'चउण्डं सत्तरीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं स्थल हार से सुशोभित रहता है । उसकी भुजाएं कटकों एवं त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं। वह अंगद, कुंडल और कर्णपीठ नामक आभूषण का धारक है। हाथों में अद्भुत आभरण पहनता है। विचित्र माला और अनुलेपन को धारण करने वाला, कल्याणकारी तथा उत्तम वस्त्रों का परिधान करने वाला, कल्याणकर श्रेष्ठ माला एवं अनुलेपन का धारक, देदीप्यमान देह वाला, लम्बी बलमाला का धारक तथा अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रकाशित करता हुआ अपने विमानों आदि का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, करता हुआ, उनका पालन करता हुआ, नाटक, गीत और कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुदित, मृदंग आदि वाद्यों की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ दिव्य लोगों को भोगता रहता है। पहले की अपेक्षा इसकी विशेषता यह है कि यह आठ लाख विमानों का, सत्तर हजार सामानिक देवों का तथा दो लाख अस्सी તેમજ ત્રુટિતથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ, કુંડલ અને કણપીઠના ધારક હોય છે. હાથમાં આભૂષણ પહેરે છે. અભુત માળા અને અનુલેપનના ધારક છે. કલ્યાણ કારી અને અત્યુત્તમ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે કલ્યાણ કર તથા ઉત્તમ માલા અને અનલેપન ધારણ કરે છે. દેદીપ્યમાન દેડવાળા હોય છે. લાંબી લટકતી વનમાળા પહેરે છે અને પોતાના દિવ્ય વર્ણ ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને પ્રકાશમાન તથા પ્રભાસિત કરતા પોતપોતાના વિમાનાવાનું અધિપતિત્વ, અમરત્વ, કરતા રહિને તેમનું પાલન કરતા નાટક, ગીત અને કુશળ વાદ દ્વારા વાદિત વીણું તલ, તાલ, ત્રુટિત મૃદંગ આદિ વાદ્યોના નિરન્તર થનારા દવનિની સાથે દિવ્ય ભેગોને ભેગવતા રહે છે પહેલાની અપેક્ષાએ આની વિશેષતા એ છે કે આ આઠ લાખ વિમાનનાસત્તર હજાર સામાનિક દેના તથા બે લાખ એંસી હજાર આત્મરક્ષક દેવોનું અધિપતિત્વ કરે છે. ચાર લોકપાલના તથા બહુસંખ્યક અન્ય મહેન્દ્ર કપ प्र० ११५ Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतापनार जाव विहरइ' चतमणां सप्तमीनाम् आत्मरक्षकदेवनाहरीणाम् यावत्-चतुर्णीलोकपालानाम् अन्येपाञ्च वहनां माहेन्द्रकल्पवासिनाम आधिपत्यं पौरपत्यं कुर्वन पालयन् विहरति-तिष्ठति ॥सू० २६।। बमलोकदेव स्थानादि वक्तव्यनामूलम्-कहि णं भंते बंभलोगदेवाणं पत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं संते! बंशलोगदेवा परिवसंति ! गोयमा! सणंकुमारमाहिंदाणं कप्राणं उपि सपक्खि सप. डिदिसिं वहूई जोयणाई जाब उप्पइत्ता एत्थ णे बंभलोए नाम कप्पे पाईणपडीणायए उदीपदाहिणवित्थिपणे पडिपुण्णचंदसंठाणसंठिए अञ्चिमालीभासरासीप्पभे, अवसेसं जहा सणं. कुमाराणं, नवरं चत्तारि विमाणावाससयसहस्सा वडिंसया जहा सोहम्मवडिसया, नवरं मझे इत्थ बंभलोयवडिसए, एत्थ णं वंभलोगदेवाणं ठाणा पण्णत्ता, सेसं तहेब जाव विहरति, बंभे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ, अरयंवरवस्थधरे, एवं जहा सणंकुमारे जाव विहरइ, नवरं चउण्हं विमाणावास. सयसहस्साणं सट्ठीए सामाणियसाहस्सीणं चउण्हं सट्ठीए आयरक्खदेवसाहस्लीणं, अन्नेसिं च वहणं जाब विहरइ, कहि णं भंते! लंतगदेवाणं पन्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! लंतगदेवा परिवसंति ? गोयमा! बंभलोगस्स कप्पस्स उपि सरक्खि सपडिदिसिं वहुई जोयणाई जाव बहुहजार आत्मरक्षक देवों का अधिपतित्व करता है। यावत् चार लोकपालों का, तथा बहुसंख्यक अन्य माहेन्द्र कल्पवासी देवों का आधिपत्य आदि करता हुआ तथा उनका पालन करता हुआ रहता है ॥२६॥ વાસી દેવાનું અધિપતિત્વ કરે છે. ચાર લોકપાલોના તથા બહુસંખ્યક અન્ય મહેન્દ્ર કપાસી દેવના આધિપત્ય આદિ કરતા તથા તેનું પાલન કરતા थ। २९ छे. ॥ २६ ॥ Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ६१५ गाओ जोयणकोडाकोडीओ उई दूरं उप्पइत्ता एत्थ णं लंतए नामं कप्पे पण्णत्ते, पाईणपडीणाथए जहा बंभलोए, नवरं पण्णासं विभाणावासलहस्सा भवतीति सवखायं वडिंसगा जहा ईसाणवडिसगा नवरं मज्झे इत्थ लंलगवडिसए देवा तहेव जाव विहरंति, लंतए एत्थ देविंदे देवराया परिवसइ, जहा सगंकुमारे, नवरं पण्णासाए विमाणावाससहस्साणं पण्णासाए सामाणिय साहस्लीणं चउण्हय पण्णासाणं आयरकखदेवसाह. स्सीणं अन्नेसिं च बहूणं जाव विहरइ, कहि णं भंते ! महासुकाणं देवाणं पजत्तापजताणं ठाणा पण्णता ? कहि णं भंते! महासुका देवा परिवसंति ? गोयमा ! लंतगस्त कप्पस्स उल्पि सपक्खि सपडिदिलिं जाव उप्पइत्ता, एत्थ णं महासुस्के नाम कप्पे पण्णत्ते, पाईण पडीणायए उदीण दाहिणवित्थिपणे जहा वंभलोए नवरं चत्तालीस विमाणावाससहस्सा भवंतीति मक्खायं वडिसगा जहा सोहम्मवडिसगा, नवरं मज्झे इत्थ महासुक वडिसए जाव विहरीत महासुक्के इत्थ देविंदे देवराया जहा सणंकुमारे, नवरं चत्तालीसाए विमाणावालसहस्तानं चत्तालीसाए सामाणियसाहस्सीणं चउण्हयचत्तालीसाणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं जाव विहरइ, कहि णं भंते ! सहस्सारदेवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता,कहिणं भंते! सहस्सारदेवा परिवसंति ? गोयमा! महासुकरस कप्पस्त उपि सपक्खि सपडिदिसिं जाव उत्पइत्ता, एत्थ णं सहरूलारे नाम कप्पे पण्णत्ते, पाईण पडीणाथए, जहा बंमलोए, नवरं छविमाणा वाससहस्सा अवंतीति मक्खायं, देवा तहेव, जाव वडिसगा, जहा ईसाणस्स वडिंसगा, नवरं भज्झे इत्थ सहस्सारवडिसए जाव विहरंति, सहस्सारे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ, जहा Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रनापनासूत्रे सणंकुमारे, नवई छण्हं विमाणावाससहस्साणं तीसाए सामाणियसाहस्सीणं चउण्ह य तीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं जाव आहेबच्चं कारेमाणे विहरइ, कहि णं भंते ! आणयपाणयाणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णता ? कहि णं भंते ! आणयपाणया देवा परिवसंति? गोयमा ! सहरूलारस्स कप्पस्स उप्पि सपक्खि सपडिदिलि जाव उप्पइत्ता एस्थ णं आणयपाणय नामा दुवे कप्पा पण्णत्ता, पाईण पडीणायया उदीणदाहिणविच्छिण्णा, अटचंद संठाणसंठिया अचिमालीभासरासिप्पभा, सेसं जहा सणकुमारे जाव पडिरूवा, तत्थ णं आणय पाणयदेवाणं चत्तारि विमाणावाससया भवंतीति मक्खायं जाव पडिरूवा बडिंसगा जहा सोहम्मे कप्पे, नवरं मझे इत्थ पाणयवडिसए, ते णं वडिलगा सव्वरयणामया, अच्छा जाव पडिरूवा, एत्थ णं आणयपाणयदेवाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णता, तिसु वि लोगस्त असंखेज्जइभागे, तत्थ गं बहवे आणयपाणय देबा परिवसंति, महिडिया जाव पभासेमाणा, ते णं तत्थ साणं साणं विमाणावाससयाणं जाव विहरंति, पाणय इत्थ देविदे देवराया परिवसइ, जहा सणंकुमारे नवरं चउण्हं विमाणावाससयाणं वीसाए सामाणियसाहस्सीणं असीईए आयरकावदेवसाहस्सीणं, अन्नेसिं च बहूणं जाव विहरइ, कहि णं भंते ! आरणच्चुयाणं देवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहिणं भंते ! आरणच्चुया देवा परिवसंति ? गोयमा ! आणयपाणयाणं कप्पाणं उप्पि सपरिख सपडिदिसिं एत्थ णं आरणच्चुया नाम दुवे कप्पा पण्णत्ता, पाईणपड़ीणायया उदीणदाहिणविच्छिण्णा अद्धचंदसंठाणसंठिया अच्चिमालीभासरासिवण्णाभा, असंखिज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९१७ आयामविकावंभेणं, असंखिज्जाओ जोयणकोडाकोड़ीओ परिक्खेवेणं, सव्वरयणासया अच्छा लण्हा लण्हा बट्टा भट्टा नीरया निम्मला निप्पंका, निझकंकडच्छाया लप्पमा, लस्लिरीया सउ. जजोथा पालाईया दरिलणिज्जा अभिरूवा पडिब्बा, एत्थ णं आरणच्चुयाणं देवाणं तिनि विमाणावाससया भवतीति सक्खायं, ते णं विमाणा सवरयणालया अच्छा, साहा, लोहा, घट्टा मटा नीरया निम्सला निप्पंका निककडच्छाया सध्यभा, सस्सिरिया, सउजोया, पासाईया दरिसणिज्जा अभिरूवा, पडिरूवा, तेसिणं विमाणाणं कप्पाणं वहुमज्झदेसभाए पंचवसिया पाणता, तं जहा-अंक डिसए, फलिहवडिसए, रयणवडिसए, जायरूब वडिसए, मज्झे एत्थ अच्चुवडिसए, ते णं वसिया सव्वरयणामया जाव पडिरूबा, एत्थ णं आरणच्चुयाणं देवाण पज्जत्तापज्जत्तागं ठाणा पण्णता, तिसु वि लोयस्त असंखेज्जइ. भागे, तत्थ णं बहवे आरणच्चुया देवा परिवसंति, अच्चुए एत्थ देविंदे देवराया परिवसइ, जहा पाणए जाव विहरइ, नवरं तिण्हं विमाणावाससयाणं दसण्हं सामाणियसाहस्सीणं, चत्तालीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं आहेबच्चं कुव्वमाणे जाव विहरइ, बत्तीसअटवीसा बारस अट्टचउरो सयलहस्सा । पपणा चचालीसा छच्चसहस्सा सहस्सारे ॥१४६॥ आणयपाणय कप्पे चत्तारि सयाऽऽरणच्चुए तिन्नि। सत्त विमाणसथाई चउसु वि एएसु कप्पेसु ॥१४७॥ सामाणियसंगहणीगाहा-चउरासीई असीई बावत्तरी सत्तरी य सट्टी य। पन्नाचत्तालीसा तीसा वीसा दस सहस्सा ॥१४८॥ एए चेव आयरक्खा चउग्गुणा ॥सू० २७॥ छाया--कुत्र खलु भदन्त ! ब्रह्मलोकदेवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! ब्रह्मलोकदेवाः परिवसन्ति ? गौतम ! सनत्कु Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮ प्रज्ञापनासूत्रे मारमाहेन्द्रयोः कल्पयोरुपरि सपक्षं सप्रतिदिन बहूनि योजनानि यावत् उत्प्रेत्य अत्र खलु ब्रह्मलोको नाम कल्पः प्राचीनप्रतीचीनीयातः, उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णः, प्रतिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितः, अर्चिर्माला मासराशिप्रभः, अवशेषं यथा सनत्कुमाराणं, नवरम् चत्वारि विमानावासशतसहस्राणि, अवतंसका यथा सौब्रह्मलोक देवों के स्थान शब्दार्थ - ( कहि णं भंते ! वंभलोगवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगनन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त ब्रह्मलोक देवों के स्थान कहाँ कहे हैं ? ( कहि णं भंते ! वंभलोगदेवा परिवसंति ?) हे भगवन् ! ब्रह्मलोक के देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम (सकुमारमाहिंदाणं कप्पाणं उपिं ) सनत्कुमार माहेन्द्र कल्पों के ऊपर (पक्खि सपडिदिसं) समान दिशा और समान विदिशा में (बहूई जोयणाई जाव उपपत्ता) बहुत योजन यावत् जा कर (gri) यहाँ भलोग नामं कप्पे ) ब्रह्मलोक नामक कल्प है ( पाईणपडीणायए) पूर्व-पश्चिम में लम्बा ( उदीणदाहिण विधिन्ने) उत्तर - दक्षिण में विस्तीर्ण (पडिपुण्ण चंद संठाण संठिए) प्रतिपूर्ण चन्द्रमा के आकार का (अच्चिमाली भासरासिप्प भे) ज्योतियों के समूह तथा दीप्तियों की राशि के समान प्रभा वाला (अवसेसं जहा सणकुमाराणं) शेष वर्णन सनत्कुमार कल्प के समान (नवरं ) विशेष ( चत्तारि विमाणावास सय सहस्सा) चार लाख विमान (वर्डिसया जहा सोहम्म બ્રાલેકના દેવેને સ્થાન शब्दार्थ - (कहिणं भंते! बंभलोगदेवाणं पज्जत्ता पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? ) हे भगवान् ? पर्याप्त तथा अपर्याप्त ब्रह्मो हेवाना स्थान इयां छे ? ( कहिणं भंते । बंभलोग देवा परिवसंति १) हे भगवन् ब्रह्मसोना देव यां निवास रे छे ? (गोयमा) हे गौतम । (सकुमारमाहिदा कप्पाणं उ)ि સનત્યુમાર भाहेन्द्र उदयना ीयर (सपक्खिं सपडिदिसं) समान हिशा भने समान विधिशामभां (बहूई जोयणाई जात्र उत्पइत्ता ) धाया योन धने (एत्थणं) मडि (भलोए नामं कपे) ह्मोङ नाम उपमा (पाईण पडीणायए) पूर्व पश्चिभभां सामां (उदिणदाहिण वित्थिन्ने ) उत्तर दक्षिणुभा विस्तीर्ण (पडिपुण्ण चंद ठाण संठिए) अतिपूर्ण यन्द्रभाना આકારના (अच्चिमालीभासरा सिप्पभे) ज्योतिशोना सभूड तथा हीसियोना समान प्रलावाणा ( अवसेसं जहा सगँकुमाराणं) शेष वन सनभार उदयना समान (नवरं ) विशेष ( चत्तारि विमाणावास - Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९१९ धर्मावतंसकाः, नवरं मध्ये अत्र ब्रह्मलोकावतंसकः, अत्र खलु ब्रह्मलोकदेवानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, शेपं तथैव यावद्-विहरन्ति, ब्रह्मा अत्र देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, अरजोऽम्बरवस्त्रधरः, एवं यथा सनत्कुमारो यावत् विहरंति, नवरं चतुर्णां विमानावासशतसहस्राणाम्, पष्टेः सामानिकसाहस्रीणाम् चतसृणाम् पष्टी. नाम् आत्मरक्षकदेवसाहतीणाम्, अन्येषां च बहूनां यावद् विहरति, कुत्र खलु वडिसया) अवतंसक सौधर्मावतंसकों के समान (नवरं) विशेष (मज्झे इत्थ बंभलोयवडिसए) मध्य में यहां ब्रह्मलोकावतंसक है (एत्थ णं) यहाँ (बंभलोगदेवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्त और अपर्याप्त ब्रह्मलोक देवो के (ठाणा पण्णत्ता) स्थान कहे हैं (सेसं तहेव जाव विहरंति) शेष उसी प्रकार-पूर्ववत् यावत् विचरते हैं। (बंभ इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) ब्रह्म यहां देवेन्द्र देवराजा निवास करता है (अरयंवरवत्थधरे) रज रहित आकाश के समान वस्त्रों का धारक (एवं जहा सणकुमारे) इस प्रकार जैसे सनत्कुमारेन्द्र (जाव) यावत् (विहरइ) विचरता है (नवरं) विशेष (चउण्हं विमाणावाससयसहस्साणं) चार लाख विमानों का (सहीए सामाणियसाहस्सीणं) साठ हजार सामानिकों का (चउण्हं सट्ठीए आयरक्खदेवसाहस्सीणं) चार साठ हजार अर्थात् दो लाख चालीस हजार आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिं च बहणं) और अन्य बहुतों का (जाव विहरइ) यावत् विचरता है। सयसहस्सा) यार at विमान (वडिंसयो जहा सोहम्मवडिंसया) गावतस सौधावत सीना समान (मज्झे इत्थ वंभलोयवडिंसए) मध्यमा यहि ब्रह्म सावतस छे (एत्थणं बंभलोगदेवाणं पजत्तापज्जत्ताणं) डि पति मने अपर्यात ब्रह्मतो हेवाना (ठाणा पण्णत्ता) स्थान हा छ (सेसं तहेव जाव विहरंति) शेष गरी आरे पूर्ववत् वियरे छे (बंभे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) ब्रह्म डि हेवेन्द्र १२ निवास ४२ छ (अरयंवर पत्थवरे) २२१ २१त २ शना समान पखोना घा२४ (एवं जहा सणकुयारे) मे ४२ रेभ सनामार हेवेन्द्र (जाव) यावत् (विहरइ) वियरे छ (नवरं) विशेष (चउण्हं विमाणावाससयसहस्साण) या२ साप विमा. नाना (सट्ठीए सामाणियसाहरसीणं) सा४ २ सामानिना (च उण्हं सट्ठीए आयरक्खदेवसाहस्सीणं) या२ सा २ अथवा मे स न्यासीस २ मात्मरक्ष वाना (अन्नेरसिंच बहूणं) अने, अन्य घासाना (जाव विहरइ) वियरे छे. Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२० महापनासूत्र भदन्त ! लान्तकदेवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! लान्तकदेवाः परिवसंति ? गौतम ! ब्रह्मलोकस्य कल्पस्य उपरि सपक्षं सप्रतिदिन बहूनि योजनानि यावद् बहुकाः योजनकोटिकोटीः ऊर्ध्वम् दरम् उत्प्रेत्य, अत्र खलु लान्तको नामकल्पः प्रज्ञतः, प्रचीनप्रचीनायतो यथा ब्रह्मलोकः, नवरं पञ्चाशद् विमानावाससहस्राणि भवन्ति, इत्याख्यातम्, अवतंसकाः तथा ईशानावतंसकाः, नवरं मध्ये अत्र लान्तकावतंसको, देवास्तथैव विहरन्ति, लान्तकोऽत्र देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, यथा सनत्कुमारः, नवरम् ___(कहि णं भंते ! लंतगदेवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पगंत्ता ?) हे. भगवत् ! पर्याप्त-अपर्याप्त लान्तक देवों के स्थान कहां कहे हैं? (कहि णं भंते ! लंतगदेवा परिवसंति ?) हे सगवन् ! लान्तक देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! भलोगस्स कप्पस्स उप्पि) ब्रह्मलोक कल्प के ऊपर (सखि सपडिदिसिं) समान दिशा और समान विदिशा में (बहूई जोयणाई) बहुत योजन (जाव बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ) यावत् बहुत कोडाकोडी योजन (उडूं दृरं उप्पइत्ता) ऊपर दूर जाकर (एत्थणं) यहां (लंतए णामं कप्पे पण्णत्ते) लोन्तक नामक कल्प कहां है (पईणपडीणायए) पूर्व-पश्चिम में लम्बा (जहा बंभलोए) जैसा ब्रह्मलोक कल्प (नवरं) विशेष (पण्णासं विराणावाससहस्ला) पचास हजार विधान (अवंतीति ममतायं) हैं ऐसा कहा है (वडिसगा जहा ईसागवडिलगा) ईशानावनंतक के समान अवतंसक (नबरं) विशेष (मज्झे इत्थ लंगवडिसए) मध्य में यहाँ (कहिणं भंते । लंतगदेवाणं पज्जत्त,पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) भगवन् । पर्यास-अपर्याप्त सात वोना स्थान यi si छ ? (कहिणं भंते ! लंतक देवा परिवसंति ?) डे सावन् । सान्त हेव या निवास ४२ छ (गोयमा) 3 गौतम । (बंभलोगस्स कपम्स उम्पि) प्रायो४ ४६५ना ५२ (सपक्खिं सपडिदि सिं) समान हिशा अने. समान विशायमा (वहूई जोयणाई) योन (जाव बहुगाओ जोवणकोडाकोडीओ) यावत् घोडी यान (उडळ दूरं उपपइत्ता) १५२ २ ४४ने (एत्थणं) - (लंतए णामं क'पे पण्णत्ते) and नाम ४६५ ४ह्यो छ (पाईण पडीणायए) पूर्व पश्चिममा all (जहा बंभलोए) रेवा ब्रह्मा ४६५ (नवरं) विशे५ (पण्णासं विमाणावाससहस्सा) ५यास डन्त२ विमान (भवतीति मक्खाय) छे, म छे (वडिंसगा जहा ईसाण वडिसगा) शान111४ना समान अवतस४ (निवरं) शेिष (मझे इत्थ लंतग वडि सए) मध्यमा गsि al- तस छ (पए देवा) ॥ हेर (तहेव) Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९२१ पञ्चाशतो विमानावाससहस्राणाम्, पञ्चाशतः सामानिकसाहस्रीणाम्, चतसृणाञ्च पञ्चाशताम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् , अन्येपाञ्च, बहूनां यावद् विहरति, कुत्र खल भदन्त ! महाशुक्राणाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! महाशुक्रा देवाः परिवसन्ति, गौतम ! लान्तकस्य कल्पस्य उपरि सपक्षं सप्रतिदिक् यावद् उत्प्रेत्य अत्र खलु महाशुक्रो नामकल्पः प्रज्ञप्तः, प्राचीनप्रतीचीनायतः, उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णः यथा ब्रह्मलोकः, नवरम् लान्तकावतंसक है (एए देवा) ये देव (तहेव) उसी प्रकार (जाव विहरंति) यावत् विचरते हैं (लंतए एत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) यहाँ लान्तक नामक देवेन्द्र देवराज निवास करता है (जहा सणंकुमारे) जैसा सनत्कुमारेन्द्र (नवरं) विशेष (पण्णासाए विमाणाचाससहस्साणे) पचास हजार विमानों का (पण्णासाए सामाणियसाहस्सी) पचास हजार सामानिक देवों का (चउण्हं य पण्णासाणं आयरक्खदेवसाहस्सीर्ण) चार पचास हजार अर्थात् दो लाख आत्मरक्षक देवों का (अन्नेसिं च पहणं) अन्य बहुतों का (जाव विहरइ) यावत् विचरता है। (कहि णं भंते ! महासुक्काणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त महाशुक्र देवों के स्थान कहाँ कहे गए हैं ? (कहि णं भंते ! महासुक्का देवा परिवसंति ?) हे भगवन् महाशुक्र देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (लंतगस्स कप्पस्स उप्पि) लान्तक कल्प के ऊपर (सपक्खि सपडिदिसिं) समान दिशा और समान विदिशा में (जाव उप्पइत्तो) यावतू जाकर (एत्थणं) यहां (महासुक्के नामं कप्पे पण्णत्ते) महाशुक नामक शत (जाव विहरंति) यावत् वियरे छ (लंतर एत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) मडि सान्त नाम हेवेन्द्र १२८ निवास ४२ छे (जहा सणंकुमारे) म सनमार हेवन्द्र (नवर) विशेष (पण्णासाए विमाणावाससहस्साणं) पयास उत२ अर्थात् मे दाम मात्भ२६४ हेवोना (अन्नेसि च बहूण) मने यीन घाना (जाव विहरइ) यावत् पियरे छे. (कहिणं भंते । महासुक्काणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता १) ભગવન પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત મહાશુક દેના સ્થાન કયા કહેલા છે ? (कहिणं भंते । महासुक्का देवा परिवसंति ?) के भगवन् माशु । ४या निवास ४रे छ? (गोयमा) ॐ गौतम (लंगतस्म कस्परस उम्पिं) दान्त: ४६५न। ५२ (सपक्खिं सपडिदिसं) समानाहि॥ गन विहिशोभा (जाय उपपइत्ता) यावत् छन (एत्थणं) डि (महासुक्के नाम कप्पे पण्णत्ते) माशु नामन। ४६५ हो छ, प्र० ११६ Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ६२२ चत्वारिंशद् विमानावास सहसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातम्, अवतंसकाः यथा सौधर्मावतंसकाः, नवरम् मध्ये अत्र महाशुक्रावतंसको यावद् विहरंति, महाशुक्रः अत्र देवेन्द्रो देवराजो यथा सनत्कुमारः, नवरम् चत्वारिंशतो विमानावाससह - त्राणाम्, चत्वारिंशतः सामानिकसाहस्रीणाम् चतसृणां च चत्वारिंशताम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् यावद विहरति, कुत्र खल भदन्त । सहस्रारदेवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! सहस्रारदेवाः . कल्प कहा है (पाईणपडीणायए) पूर्व-पश्चिम में लम्बा ( उदीर्णदाहिणवित्थिन्ने) उत्तर - दक्षिण में विस्तृत (जहा बंभलोए) जैसे ब्रह्मलोक (नवरं) विशेष ( चत्तालीस विमाणावास सहस्सा) चालीस हजार विमान ( भवतीति मक्खायं ) हैं, ऐसा कहा है (वर्डिसगा जहा सोहम्मवडिंसगा) अवतंसक सौधर्मावतंसक के समान (नवरं) विशेष (मज्झे इस्थ महासुकवर्डिसए) मध्य में यहां महाशुक्रावतंसक है (जाव विहरंति) यावत् विचरते हैं (महासुक्के इत्थ देविंदे देवराया) यहां महाशुक्र नामक देवेन्द्र देवराज है (जहा सणकुमारे) जैसे सनत्कुमार (नवरं) विशेष ( चत्तालीसा विमाणावास सहस्साणं) चालीस हजार विमानों का) ( चत्तालीसाए सामाणियसाहस्सीण) चालीस हजार सामानिक देवों का (चउह य चत्तालीसाणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं) चार चालीस हजार अर्थात् एक लाख साठ हजार आत्मरक्षक देवों का ( जाव विहर) यावत् विचरता है । (कहिणं भंते! सहस्सार देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) छे (पाईण वडीणायए) पूर्व पश्चिममां सामी (उदीणदा हिणवित्थिष्णे ) उत्तर दक्षिणुभां विस्तृत ( जहा वंभलोए) भव। ग्रह्मसो४ (नवर) विशेष ( चत्तालीस बिमाणावाससहस्सा) यासीस हुन्नर विमान ( भवतीति मक्खायं) छे, भ अछे (वडिंगा जहा सोहम्मवडिं सगा ) अवतंस सौधर्भावित सना समान ( नवर) विशेष (मज्झे इत्थ महासुक्कवडि सए) मध्यमा अडि महाशुवत स ( जाव विहति ) यावत् वियरे छे ( महामुक्के इत्थ देवि दे देवराया) अडिछे भड्डाशुर्डे नाभ देवेन्द्र राम छे (जहा सणकुमारे) प्रेम सनत्कुमार (नवर ) विशेष ( चत्तालीसा विमाणावाससहस्साणं) यासीस हुन्नर विभानोना ( चत्तालीसाए सामा णीय साहस्सीणं) यासीस हुन्नर सामानि हेवाना (चउण्ह य चत्तालीसाणं आयरक्खदेव साहस्सीणं) यार यासीस हमर अर्थात् भेउ साथ साह हुनर आत्म२४ देवाना (जाव विहरइ ) यावत् विरता रहे छे ( कहि णं भंते । सहस्सारदेवाणं पज्जत्तापज्जत्तार्ण ठाणा पण्णत्ता ?) Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ व्रम ठोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९२३ परिसन्ति ! गौतम ! महाशुक्रस्य कल्पस्य उपरि सपक्षम् सप्रतिदिन यावद् उत्प्रेत्य अत्र खलु सहस्रारो नाम कल्पः प्रज्ञप्तः, प्राचीनप्राचीनायतः, यथा ब्रह्मलोकः, नवरं पविमानावाससहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं, देवास्तथैव, यावद् अवतंसका यथा ईशानस्य अतंसकाः, नवरस् मध्ये अत्र सहस्रारावतंसको यावद् विहरन्ति, सहस्रारोऽत्र देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, यथा सनत्कुमारो, नवरम् पण्णां विमानावाससहस्राणाम्, त्रिंशतः सामानिकसाहस्रीणाम्, चतसृहे भगवानू ! पर्याप्त-अपर्याप्त सहस्त्रार देवों के स्थान कहां कहे हैं ? (कहि णे भंते ! सहस्त्रारदेवा परिवसंति ?) हे भगवन् ! सहस्रारदेव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (महासुक्कस्स कप्पस्त उप्पि) महाशुक्र कल्प के ऊपर (सपक्खि सपडिदिसि) समान दिशा और समान विदिशा में (जाव उप्पइत्ता) यावत् जाकर (एत्थणं) यहां (सहस्सारे नामं कप्पे पण्णत्ते) सहस्रार नामक कल्प कहा है (पाईणपडीणायए) पूर्व-पश्चिम में लम्बा (जहा बंगलोए) जैसा ब्रह्मलोक कल्प (नवरं छविमाणावाससहस्सा भवंतीति भक्खायं) विशेष यह कि छह हजार विमान हैं, ऐसा कहां है (देवा तहेव) देवों का वर्णन उसी प्रकार-पूर्ववत (जाव वडिंसगा जहा ईसाणस्स वडिसगा) यावत् ईशान कल्प के अवतंसकों जैसे अवतंसक (नवरं मज्झे इत्थ सहस्सारवडिसए) विशेष यह है कि यहां मध्य में सहस्रारावतंसक है (जाव विहरंति) यावत् विचरते हैं (सहस्सारे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) सावन् । पर्यात तथा अ५यस मसा२ हवाना स्थान ४यां ह्या छ ? (कहिणं 'भंते । सहस्सारदेवा परिवसंति ?) मापन् । सडसार ४५ ४या निवास ४२ छ ? (गोयमा) हे गौतम (महासुक्फस्स कप्पस्स उप्पिं) महाशु ४६५। ५२ (सपक्खिं सपडिदिसि) समान मने समान विशायामा (जाव उप्पइत्ता) यावत् ४४२ (एत्थणं) डि (सहस्सारे नाम कप्पे पण्णत्ते) सहसा२ नाम ४६५ ४ो छ (पाईण पडीणायए) पूर्व पश्चिममi ain (जहा वंभलोए) रेवा ब्रह्मा ४६५ (नवरं छव्विमाणावाससहस्सा भवंतीति मक्खाय) विशेष ये छ ॐ ७ २ विमान छ मे ४यु छ (देवा तहेव) हेवाना वन मे प्रारे पूत (जाव वडिसगा जहा ईसाणरस वाडसगा).यावत् शान४ ४६५ना यवत । 40 मत सी (नवरं मज्झे इत्थ सहस्सारवडिसए) विशेष मा छ , मध्यमा सडसावतस४ छ (जाव विहरंति) यावत् वियरे छ (सहस्सारे इत्थ देविदे देवराया परिवसइ) मडि ससार नाम हेवेन्द्र १२।०४ क्से छ (जहा सणंकुमारे) म सनभारेन्द्र (नवरं छण्हं विमाणावाससहस्साणं) छ Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे णाश्चत्रिंशताम् आत्मरक्षकदेव साहस्रीणाम् यावद् आधिपत्यं कारयन् विहरति, कुत्र खलु भदन्त ! आनतप्राणतानां देवानां पर्याप्तापर्याप्तामां स्थानानि प्रज्ञप्तानि कुत्र खलु भदन्त ! आनतप्राणताः देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! सहस्रारस्य कल्पस्य उपरि सपक्षम् सप्रतिदिकू यावद् उत्प्रेत्य अत्र खलु आनतप्राणतनामानौ द्वौ कल्पौ प्रज्ञप्ती, प्राचीनप्रतीचीनायती उदीचीनदक्षिणविस्ती सहस्रार नामक देवेन्द्र देवराज वसता है (जहा सणकुमारे) जैसे सनत्कुमारेन्द्र (नवरं छण्हं विमाणावास सहस्साणं) छह हजार विमानों का (तीसाए सामाणियसाहस्सीणं) तीस हजार सामानिक देवों का (चण्ह यतीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीण) चार तीस हजार अर्थात् एक लाख वीस हजार आत्मरक्षक देवों का (जाव आहेवच्चं कारेमाणे विहरइ) यावत् अधिपतित करता हुआ विचरता है - रहता है । ( कहि णं भंते ! आणयपाणयागं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त आनत-प्राणत देवों के स्थान कहाँ कहे हैं ? ( कहि णं अंते आणयपाणया देवा परिवसंति ? ) हे भगवन् ! आनत-प्राणत देव कहाँ निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! 'सहस्सारस्स कप्पस्स उपि) सहस्रार कल्प के ऊपर (सपक्खि -सपडिदिसिं) समान दिशा और समान विदिशा में (जाव उप्पइत्ता ) - यावत् जाकर ( एत्थ णं आणयपाणयनामा) आनत और प्राणत नाम के (दुवे) दो (कप्पा) कल्प - देवलोक (पण्णत्ता) निरूपण किये हैं (पाईणपडीणायया) पूर्व-पश्चिम में लम्बे ( उदीर्णदाहिणवित्थिना) उत्तर ६२४ डलर विभानाना (तीसाए सामाणियसाहस्सीणं) श्रीस हुन्नर सामानि देवाना (चउण्ह य तीसाए आयरक्खदेव साहस्सीणं) यार श्रीस डलर अर्थात मे साथ पीस डलर मात्भरक्ष ठेवना (जाव आहेवच्चं कारेमाणे विहरइ ) यावत् અધિપતિત્વ કરતા વિચરે છે રહે છે. (कहिणं भंते ! आणय पाणयाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? ) ભગવત્ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત આનત પ્રાણુત ઢવાના સ્થાના ક્યાં કહ્યાં छे ? ( कहिणं भंते । आणय पाणय देवा परिवसंति ? ) हे लगवन् । मानत आ देव यां निवास १रे छे ? (गोयमा ।) हे गौतम । (सहस्सारम्स कप्पस्स उपि) सहुस्नार उदयना (५२ (सपक्खिं सपडिदिसिं ) समान हिशा भने समान विदिशाभां (जाव उप्पइत्ता) यावत् माने (एत्थणं आणयपाणयनामा) मानत अने प्रणुत नाभना (दुवे) थे (कप्पा) ५ ठेवला (पण्णत्ता) नि३५ अर्था छे (पाईण पडीणायया) पूर्व-पश्चिममा सांगा (उदीण दाहीणवित्थिन्ना) उत्तर Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९२५ अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थिती अधिर्माला भासराशिप्रभौ, शेषं यथा सनत्कुमारवत् प्रतिरूपौ, तत्र खलु आनतप्राणतदेवानां चत्वारि विमानावासशतानि भवन्ति इत्याख्यातम् यावत् प्रतिरूपाः अवतंसकाः यथा सौधर्म कल्पे, नवरं मध्ये अत्र प्राणतावतंसकः, ते खलु अवतंसकाः सर्वरत्नमयाः अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः, अत्र खलु आनतप्राणतदेवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिष्वपि लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु बहवः आनतप्राणनदेवाः परिवसन्ति, सदद्धिका यावत् प्रभासयन्तः ते खलु तत्र स्वेपां स्वेषां विमानावासशतानां यावद् विहदक्षिण में विस्तीर्ण (अदचंदसंठाणसंठिया) अई चंद्रमा के आकार के (अचिमाली भासरासिप्पभा) सूर्य के तेजः समूह के समान प्रभा वाले (सेसं जहा सणकुमारे) अवशिष्ट यथा सनत्कुमार जैसा (जाव पडिख्वा) यावतू प्रतिरूप (तत्यर्ण) यहां (आणयपाणय देवाणं चत्तारि विमाणावाससया) आनत प्राणत देवों का चारसौ विधान (भवंतीति सक्खाय) हैं ऐसा कहा है (जाव पडिख्वा) यावत प्रतिरूप (वडिंसगा जहा सोहम्मे कप्पे) अवतंसक जैसा सौधर्मकल्प में कहा है वैसा जानना चाहिये (नवरं) विशेष (सज्झे इत्थ पाणयवडिसए) मध्य में प्राणतावतंसक है (तर्ण) वह (वडिंसगा सव्वरयणामया) अवतंस सर्वात्मना रत्नमय है (अच्छा) स्वच्छ (जाव पडिरूवा) यावत प्रतिरूप (एत्थर्ण आणयपाणय देवाणं पज्जत्तापज्जत्ता ठाणा पण्णत्ता) यहां पर्याप्त और अपर्याप्त आनताणत देवों के स्थान कई हैं (तिसु वि लोगस्त असंखेज्जइभागे) तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में दक्षिणमा विस्ती (अद्वचंदसंठाणसंठिया) Aध यन्द्रमाना ॥२॥ (अच्चिमाली भासर सिप्पभा) सूर्य ना त. समूना समान प्रमाणा - (सेसं जहा सणंकुमारे) गवशिष्ट सनभा२ २ (आणय पाणय देवाणं चत्तारि विमाणावाससया) पशुत प्राप्त हवाना यारस विमान (भवंतीति भक्खाय) छ, अभ. ४यु छ (जाव पडिरुवा). यावत् प्रति३५ (वडिंसगा जहा 'सोहम्मे कप्पे) मवत सवा सौधर्म ४६५मा उस छ तवा तयारी (नवर) विशेष (मज्झे इत्थ पाणय वडिंसगा) मध्यमा प्राप्त छ (तेणं) ते (वडिंसगसव्य रयणामया) अवत: मधी शत २त्नमय छ (अच्छा) २१२७ (जाव पडिख्वा) यावत् प्रति३५ (एत्थणं आणय पाणय देवाणं पज्जत्तापजत्तार्ण ठाणा पण्णत्ता) पर्याप्त मने अपर्यास मानत प्रारत हेवोना स्थान हा छ (तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइमागे) रणे अपेक्षाये ४२ सना असण्यातमा ' Inम छे (तत्थणं) यi (बहवे आणयपाणयदेवा परिवसंति) ! मानत Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रपिनासूत्रे रन्ति, प्राणतोऽत्र देवेन्द्रो देवरानः परिवसति, यथा सनत्कुमारो नवरं चतुर्णी विमाणावासशतानाम्, विंशतेः सामानिकसाहस्रीणाम्, अशीतेः आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम्, अन्येपाश्च बहूनां यावद् विहरति, कुत्र खलु भदन्त ! आरणाच्युतानां देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! आरणच्युता देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! आनतप्राणतयोः कल्पयोरुपरि सपक्षम् हैं (तत्थणं) वहां (बहवे आणयपाणय देवा परिवसंति) यहुत आनत प्राणत देव निवास करते हैं (महिड्ढिया जाव पभासेमाणा) महर्दिक हैं यावतू प्रभासित करते हैं (ते णं तत्थ साणं साणं विमाणावास सयाणं जाव विहरंति) वे वहां अपने अपने सैकडों विमानों का आधिपत्य करते हुवे यावत् विचरते हैं (पाणए इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) यहां प्राणत देवेन्द्र देवराजा निवास करता है (जहा सणंकुमारे) सनत्कुमार के समान (नवरं चउण्हं विमाणावाससयाणं) विशेष यह कि चारसौ विमानों का (वीसाए समाणियसाहस्सीणं) वीस हजार सामानिक देवो का (असीईए आयरक्खदेवसाहस्सीणं) अस्सी हजार आत्मरक्षक देवों का (अण्णेसिं च बहूण) और अन्य बहुतों का (जाव विहरई) यावत् विचरता है। (कहि णं भंते ! आरणच्चुयाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णता ?) हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त आरण-अच्युत देवों के स्थान कहां कहे गये हैं ? (कहि णं भंते ! आरणच्चुया देवा परिवसंति ?) हे भगवन् ! आरण-अच्युत देव कहां निवास करते हैं ? प्रात हे निवास ४२ छ (महिढिया जाव पभासे माणा) माथि छे यावत् मासित ४२ छ (तेणं तत्थ साणं साणं विमाणावाससयाणं जाव विहरंति) ते ત્યાં પિોતપોતાના સેંકડે વિમાનના આધિપત્ય કરતા થકા યાવત વિચરે છે (पाणाए इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ) मडि प्राप्त हेवेन्द्र ३१२ निवास ४२ छ (जहा सणंकुमारे) यावत् सनमा२ (नवरं चउण्हं विमाणावाससयाणं) विशेषता के छ यारसे। विमानाना (वीसाए सामाणियसाहस्सीणं) पीस १२ सामानि वाना (असीई आयरक्खदेवसाहस्सीणं) मेसी १२ मात्भ२५ हेवाना (अण्णेसिं च बहूणं) मने अन्य घायाना (जाव विहरइ) यावत् वियरे छ (कहिणं भंते ! आरणच्चुयाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) હે ભગવન ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત આરણુઅશ્રુત દેના સ્થાન ક્યાં કહ્યાં છે? (कहिणं भंते ! आरणाच्या देवा परिवसंति ?) 3 लावन् ! मा२] अच्युत व ध्या निवास ४२ छ ? (गोयमा!) गौतम ! (आणयपाणयाणं कप्पाणं उप्पि) Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिवानां स्थानादिकम् ९२७ सप्रतिदिक, अत्र खलु आरणाच्युतौ नाम द्वौ कल्पौ प्रज्ञप्तौ प्राचीनप्रतीचीनायतौ, उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णी अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितौ अधिर्माला भासराशिवर्णाभौ असंख्येयाः योजनकोटिकोटीः आयामविष्कम्भेण, असंख्येयाः योजनकोटिकोटी: परिक्षेपेण, सर्वरत्नमयौ अच्छौ, श्लक्ष्णौ, मसृणौ, घृष्टी, पृष्टी नीरजसौ, निर्मलौ, निष्पकौ, निष्कङ्कटच्छायौ सप्रभौ सश्रीकौ सोयोती, प्रासादीयौ, दर्शनीयौ, अभिरूपौ प्रतिरूपौ, अत्र खलु आरणाच्युतानां देवानां (गोयमा) हे गौतम ! (आणयपाणयाणं कप्पाणं उप्पि) आनत प्राणत कल्प के ऊपर (सपक्खि सपडिदिसिं) समान दिशा और समान विदिशा में (एत्थ णं आरणच्चुया णामं दुबे कप्पे पण्णत्ता) यहाँ आनत प्राणत नामक दो कल्प कहा है (पाईण पडीणायया) पूर्व-पश्चिम में लम्बा (उदीणदाहिण वित्थिण्णा) उत्तर-दक्षिण में विस्तृत (अद्धचंदसंठाणसंठिया) अर्द्ध चंद्रमा के आकार के (अच्चिमाली भासरासिवण्णाभा) सूर्य के तेज के समान प्रभा वाले (असंखिज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ आयामविक्खंभेणं) असंख्यात कोडाकोडी योजन लम्बे-चौडे (असंखिज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं) असं. ख्यात कोडाकोडी योजन परिधि वाले (सव्वर यणामया) सर्वरत्नमय (अच्छा) स्वच्छ (सहा) चिकने (लण्हा) कोमल (घट्ठा) घटारे (महा) मठारे (नीरया) रज से रहित (निम्मला) निर्मल (निष्पंका) निष्पंक (निक्कंकडच्छाया) निरावरण कान्ति वाले (सप्पभा) प्रभा सहित (सस्सिरिया) शोभायुक्त (सउज्जोया) उद्योतमय (पासादीया) प्रसमानत प्रात ४८५ना १५२ (सपक्खिं सपडिदिसिं) समान हशा गने समान विहशायाम (एत्थणं आरणच्चुयाणाम दुवे कप्पा पण्णत्ता) मी मानत आशुत नाम मे ४६५ ४था छ (पाईणपडीणायया) पूर्व पश्चिममा ein (उदीण दाहिणवित्थिण्णा) उत्तर क्षमा विस्तृत (अद्वचंदसंठाणसंठिया) म यन्द्रभाना माना (अच्चिमाली भासरासिवण्णाभा) सूर्यना : समूडना समान मत्यत अमावा (असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ आयामविक्खंभेणं) यस च्यात डी योन eion पडे (असखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं) असभ्यात 111 यो परिधि (सव्वरयणामया) सव२त्नभय (अच्छा) २१२७ (मण्हा) यि४] (लण्हा) मिण (घट्ठा) घाटा (मट्ठा) भ8।२। (नीरया) २४थी हित (निम्मला) नि (निप्पका) नि०५४ (निक्क्कडच्छाया) निरा१२ आन्ति (सप्पभा) प्रभासहित (सस्सिरिया) शाला युत (सउज्जोया) धोतमय (पासादीया) प्रसन्नता ४।२४ (दस्सिणिज्जा) शनीय Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . . . . . प्रमापनास्त्रे श्रीणि विमानावासशतानि भवन्ति इत्याख्याम्, तानि खलु विमानानि सर्वरन्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि, मसणानि घृष्टानि मृष्टानि नीरजांसि निर्मलानि निष्पकानि, निष्कङ्कटच्छायानि. सप्रमाणि, सश्रीकाणि, सोयोतानि, प्रासादीयानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि, तेषां विमानानाम् कल्पानाम् बहुमध्यदेशभागे पश्चारतंसकाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा अङ्कावतंसकाः स्फटिकावतंसको, रत्नावतंसको जातरूपावतंसकः मध्ये अत्र अच्युतायतंसकः ते खलु अवतंसकाः सर्वरस्नमयाः यावत् प्रतिरूपाः, अत्र खलु आरणाच्युतानाम् देवानां पर्याप्ताप्रताकारक (दरिसणिज्जा) दर्शनीय (अभिरूचा) अभिरूप (पडिस्वा) प्रतिरूप (तत्थ णं) यहां (आरणच्चुयाणं देवाणं तिणि विमाणावास सया भवतीति सक्खोय) आरण-अच्युत देवों के तीन सौ विमान हैं. ऐसा कहा है (ते णं विमाणा) वे विमान (सव्वरयणामया) सर्वरत्नमय (अच्छा) स्वच्छ (सहा) चिकने (लण्हो) कोमल (घट्ठा) घृष्ट (मट्ठा) मृष्ट (नीरया) रज रहित (निम्मला) निर्मल (निप्पंका) पंक रहित (निक्कंकंडच्छाया) निरावरण कान्ति वाले (सप्पभा) प्रभावान् (सस्सिरीया) सश्रीक (सउज्जोया) उद्योतयुक्त (पासादीया) प्रसन्नता कारक (दरिसणिज्जा) दर्शनीय (अभिरुवा) अभिरूप (पडिरूवा) प्रतिरूप (तेसि णं) उन (विमाणाणं) विमानों के (कप्पाणं) कल्पों के (बहुमज्झदेसभाए) बीचों बीच (पंच वडिसया) पांच अवतंसक (पण्णत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (अंकडिसए) अंकावतंसक (फलिहवडिसए) स्फटिकावतंसक (रयणवडिंसए) रत्नावतंसक (जायरूव(अभिरूवा) अभि३५ (पडिरूवा) प्रति३५ (एत्थणं) डि (आरणच्चुयाणं देवाणं तिण्णि विमाणावाससया भवतीति मक्खाय) मा२९१ मत्युत शोना से विमान त, म घुछ (तेणं विमाणा) ते विभाने। (सव्वरयणामया) स २त्न भय (अच्छा) २१२७ (सहा) यिxn (लण्हा) मन (घद्वा) दृष्ट (महा) भृष्ट (नीरया) २०४२डित (निम्मला) निम (निपंका) ५४ २डित (निक्कंकडच्छाया) निश१२४१ तिवाणा (मप्पभा) प्रभावान् (सस्सिरिया) सश्री (सउज्जोया) अधोत युत (पासादीया) प्रसन्नता ४।२४ (दरिसणिज्जा) शनीय (अभिरूवा) मलि३५ (पडिरूबा) प्रति३५ (सिणं) ते (विमाणाणं) विमानाना (कप्पाणं) ४८वाना (बहुमज्झदेसभाए) वयाच्य (पंचवडिसया) ५२ मत स(पण्णत्ता) Hai छ (तं जहा) ते 20 ४१२ (अंक वडिंस) २५ तस (फलिहवडिंसए) २५४ावतस (रयणवडिसए) रत्नावत (जायरूववडिंसए) तत३॥पतस (मज्झे एत्य अच्चुयवडिसए) तमना मध्यमा मयुतायत छ (तेणं वडिंसया) Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्राह्मलोकादिीवानां स्थानादिकम् १२९ पर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिष्वपि लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु बहवः आरणाच्युता देवाः परिवसन्ति, अच्युतोऽत्र देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, नवरम् त्रयाणां विमानावासशतानां, दशानां सामानिकसाहस्रीणाम्, चलारिंशतः आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् आधिपत्यम् कुर्वन् यावद् विहरति, द्वात्रिंशद् अष्टाविंशतिः, द्वादशअप्ट चत्वारि च शतसहस्राणि, पश्चाशद् चत्वारिंशद् पट् च सहस्राणि सहस्रारे ॥१४६॥ आनतप्राणतकल्पे चत्वारि शतानि आरणाच्युतयो वडिंसए) जातरूपावतंसक (मज्झे एल्थ अच्चुयवडिसए) इनमें मध्य में अच्युतावनंसक है (ते णं वडिंसगा) वे अवतंस (सव्वरयणामया) सर्वरत्नमय (जाव पडिस्चा) यावन् प्रतिरूप हैं (एल्थ णं आरणच्चुयाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) यहां पर्याप्त और अपर्याप्त आरण एवं अच्युत देवों के स्थान कहे हैं (तिप्लु वि लोगस्स असंखेजइभागे) तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं (तत्थ णं) वहाँ बहवे आरणच्चुया देवा परिवसंति) बहुत आरणअच्युत देव निवास करते हैं (अच्चुए एत्थ देविंदे देवराया) अच्युत यहाँ देवेन्द्र देवरोज (परिवसइ) वसता है (जहा पाणए) प्राणत के समान (जाव विहरइ) यावत् विचरता है (नवरं तिण्हं विमाणावाससयाणं) विशेष यह कि तीन सौ विमानों का (दसण्हं सामाणियसाहस्सीणं) दस हजार सामानिकदेवों का (चत्तालीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं) चालीस हजार आत्मरक्षकदेवों का (आहेवच्चं कुव्वमाणे) आधिपत्य करता है (जाव विहरइ) यावत् विचरता है। ते अस। (सव्वरयणामया) सरित्नमय (जाव पडिरूबा) यावत् प्रति३५ छ (एत्थ णं आरथच्चुयाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) मर्शित मर्यात मा२९] मन मयुत वाना स्थान ai छ (तिसुवि लोयस्स असंखेज्जइ भागे) [ मपेक्षामाथी सोना मसयतमा मासमा छे (तत्यण) त्यां (बहवे आरणच्चुया देवा परिवसंति) ! मार-मच्युत हे निवास ४२ छ (अच्चुए एत्थ देवि दे देवराया) मय्युत मा हेवेन्द्र ३१२।०४ (परिवसइ) से छे (जहा पाणए) प्राणुतनी समान (जाव विहरइ) यावत् वियरे छ (नवरं तिण्हं विमाणावाससयाण) विशेषता ये छे 3 से विमानाना (दसण्डं सामाणिय सहस्सीण) ४२ २ सामानि वोना (चत्तालीसाए आयरक्खदेवसाहरसीण) यास २ २मात्म२६४ वाना (आहेवच्च कुबमाणे) माधिपत्य ४२त। २५॥ (जाव विहर:) यावत् पियरे छे. . प्र० ११७ Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D ९३० प्रज्ञापनासूत्रे स्त्रीणि । सप्तविमानशतानि, चतुर्पु अपि एतेषु ॥१४७॥ सामानिकसंग्रहणीगाथा चतुरशीतिः अशीतिः द्वासप्ततिः, सप्ततिश्च पप्टिश्च । पञ्चाशत् चत्वारिंशत् त्रिंशत् विंशतिः दशसहस्राणि ॥१४९॥ एते चैव आत्मरक्षाश्चतुर्गुणाः ॥सू० २७॥ . टीका- अथ पर्याप्तापर्याप्तकब्रह्म लोकदेवानां स्थानादिकं प्रस्पयितुमाह -'कहिणं भंते ! वंभलोगदेवाणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलुकस्मिन् स्थले, ब्रह्मलोकदेवानाम् ‘पज्जत्तापजत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? गाथार्थ-(बत्तीस अट्ठवीसा वारस अट्ठ चउरो सयसहस्सा) यत्तीस लाख, अट्ठाईस लाख, बारह लाख, आठ लाख, चार लाख (पण्णा चत्तालीसा छच्च सहस्सा) पचास हजार, चालीस हजार, छह हजार, (सहस्रारे) सरनार में ॥१४॥ (आणयपाणयकप्पे) आनत-प्राणत कल्प में (चत्तारि सया) चार सौ (आरणच्चुए तिन्नि) आरण-अच्युत में तीन मौ (सत्तविमाणसयाई) सात सौ विमान (चउनु वि एएसु कप्पे) इन चारों कल्पों में ॥१४॥ ___ सामालिक संग्रहणी गाथा का अर्थ-(चउरासीई) चौरासी (असीई) अस्सी (बावत्तरी) बहत्तर (सत्तरी य) सत्तर (सट्ठी य) साठ (पन्ना) पचास (चत्तालीसा) चालीस (तीसा) तीस (बीसा) बीस (दस) दस (सहस्सा ) हजार ॥१४८॥ (एए चेव आयरक्खा चउग्गुणा) आत्मरक्षक इनसे चौगुने हैं ॥२७॥ टीकार्थ-अब ब्रह्मलोक आदि कल्पों के देवों के स्थान की प्ररूपणा की जाती है-- या-(बत्तीस अंटवीसा वारस अट्टचउरो सयसहस्सो) त्रास दास, २५४यावीस पा२ ८५, साई साम, या२ साम (पण्णा चत्तालीसा छच्च सहस्सा) पयास ७००२, यासीस ॥२, ७ २ (सहस्सारे) संसारमा १४६ ॥ (आणयपाणयकापे) मानत प्राप्त नामना ४६५i (चत्तारि सया) यारसा (आरणच्चुए तिन्नि) मा२९-अच्युतभा से (सत्त विमाणसयाई) सातसे। विमान (चउसु वि एण्सु कप्पेसु) २मा यारे ४६षाभ! ॥ १४७ ॥ __सामानि स अशी याना मथ (चउरासीई) योरासी (असीई) मे भी (बाबत्तरी) माते२ (सत्तरीय) सीते२ (सदीय) साह (पन्ना) ५यास (चत्तालीसा) यालीस (तीसा) त्रीस (बीसा) पीस (दस) ४१ (सहरसा) २ ॥ १४८ ॥ (एए चेव आयरक्खा चउग्गुणा) मा भ२१४ तेमनाथी या२ छ॥ २७ ॥ ટીકાર્થ-હવે બ્રહ્મલેક આદિ કલપના સ્થાનની પ્રરૂપણ કરાય છે Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सु.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९३१ तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहिण-भंते ! बंभलोगदेवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे ब्रह्मलोकदेवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'सणंकुमारसाहिंदाणं कप्पाणं उप्पि' सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः कल्पयोरुपरि-उर्बभागे 'सपक्खि सपडिदिसिं' सपक्षम्-समानाः पक्षाः पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तररूपाः पार्थाः यस्मिन् दृरोत्पतने तत् सपक्षम, सप्रतिदिवा-समानाः प्रतिदिशः-विदिशो यत्र दरोत्पतने तत् सप्रतिदिक 'वहई जोयणाई' वहूनि योजनानि, 'जाव उप्पइत्ता' यावत्-बहूनि योजनशतानि, 'वहूनि योजनसहस्राणि बहूनि योजनशतसहस्राणि बहुका योजनकोटी:, बहुकाः योजनकोटिकोटी, ऊर्ध्वम्-दरम् उत्पत्य-उद्गत्य 'एत्थ णं वंभलोए नाम कप्पे' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले, ब्रह्मलोको नाम कल्पः प्रज्ञप्तः स च 'पाईण पडीणायर' प्राचीनप्रतीचीनायतः पूर्वपश्चिमायामः, 'उदीणदाहिणविच्छिपणे' उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णः, उत्तरदक्षिणविस्तारः, 'पडिपुन्नचंदसंठाणसंठिए' प्रतिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितः, पूर्णचन्द्रमण्डलाकारसंस्थितः, 'अच्चिमालीभासरासिप्पभे अचिर्मालाभासराशिप्रमः अर्चिपां ज्योतिपां, माला श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! ब्रह्मलोक देवों के स्थान कहाँ कहे गए हैं ? अर्थात् हे भगवन् ! ब्रह्मलोक देव कहां निवास करते हैं ? - श्री भगवान उत्तर देते हैं-हे गौतम ! सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्पों के ऊपर, उनकी समान दिशा-पार्श्व में तथा समान विदिशा में बहुत योजन, बहुत सौ योजन. बहुत हजार योजन, बहुत लाख योजन, बहुत करोड योजन एवं बहुत कोडाकोडी योजन ऊपर दूर चल कर वहां ब्रह्मलोक नामक कल कहा गया है । वह ब्रह्मलोक कल्प पूर्व-पश्चिम दिशा में लम्बा तथा उत्तर-दक्षिण दिशा में विस्तीर्ण है। उसका आकार पूर्ण चन्द्रमा के समान है। वह ज्योतियों के - શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે હે ભગવન! બ્રહ્માલેક દેના સ્થાન ક્યાં કહેલાં છે ? અર્થા--હે ભગવન્ ! બ્રહ્મલેક દેવ કયાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે–હે ગૌતમ ! સનકુમાર અને મહેન્દ્ર કલ્પના ઉપર તેમની સમાન દિશા–પાશ્વમાં તથા સમાનવિદિશામાં ઘણું જન, ઘણા સ એજન, ઘણું હજાર એજન, ઘણા લાખ એજન, ઘણા કોડ જન તેમજ ઘણા કેડાછેડી જન ઊપર દૂર જઈને ત્યાં બ્રહ્મલેક નામક કલ્પ કહેલો છે. તે બ્રહ્મલેક કલ્પ પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં લાંબા અને ઉત્તર દક્ષિણમાં વિસ્તીર્ણ છે. તેને આકાર પૂર્ણ ચન્દ્રમાના સમાન છે. તે તિઓના સમૂહ તથા તે રાશિના Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- ९३३ प्रशापनासूत्र समूहस्तद्वत् भासां राशिवच्च प्रभाकान्तिः, यस्य स अर्चिालाभासराशिप्रभः, 'अवसेसं जहा सणकुमाराण' अवशेष यथा सनत्कुमाराणामुक्तं तथा ब्रह्मलोकस्यापि वक्तव्यम्, किन्तु 'नवरं' नवरम् सनत्कुमारापेक्षया विशेषस्तु-चत्तारि 'विमाणावाससयसहस्सा' चखारि विमानावासशतसहस्राणि सन्ति इति वोध्यः, 'पडिसया जहा सोहम्मवडिसया' अवतंसकाः यथा पञ्चसौधर्मावतंसकास्तथैव वोव्याः , 'नवरं' नवरम्-तद्पेक्षया विशेपस्तु 'मज्झे इत्थ बंबलोयवडिंसए' मध्ये-अशोकादि चारवतंसकानां मध्ये, अत्र-ब्रह्मलोके, ब्रह्मलोकावतंसको वोध्यः 'एत्य णं वंभलोगदेवाणे ठाणा पण्णत्ता' अत्र खलु-उपयुक्तस्थलेषु, ब्रह्मलोकदेवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि-स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'सेसं तहेव जाव-विहरंति' शेपं तयैव-सौधर्मकल्पवदेव वोध्यम्, यावत् त्रिष्वपि स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेपु त्रिष्वपि स्थानेषु विपये लोकस्य असंख्येयभागे वक्तव्यम्, तत्र खलु वद्वो ब्रह्मलोकदेवाः परिवसन्ति, ते च महर्षिकाः, महाद्युतिकाः महायशसः महाबलाः, महानुभावाः, महासौख्याः हारविराजितवक्षप्तः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, अगदकुण्डलमृष्टसमूह तथा तेजोराशि के समान कान्ति वाला है। उसका शेष वर्णन सनत्कुमार कल्प के समान समझ लेना चाहिए। सनत्कुमार कल्प से उसकी विशेषता यह है कि उसमें अर्थात् ब्रह्मलोक कल्प में चार लाख विमान हैं। उसमें जो अवतंसक हैं वे सौधर्मकल्प जैसे हैं, मगर इसमें भी विशेषता यह है कि उन अवतंसकों के मध्य में ब्रह्मलोकावतंसक है । यहां पर्याप्त और अपर्याप्त ब्रह्मलोक देवों के स्वस्थान कहे गए हैं। शेष कथन सौधर्म कल्प के समान जानना चाहिए, यावत् वे स्थान स्वस्थान, उपपात और समुद्घात, इन तीनों की अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। उन स्थानों में बहुत-से ब्रह्मलोक देव निवास करते हैं। वे देव સમાન કાન્તિવાળા છે. તેનું વિશેષ વર્ણન સનકુમાર કલ્પના સમાન સમજી લેવું જોઈએ. સનકુમાર ક૯૫થી તેની વિશેષતા આ છે કે તેમાં અર્થાત્ બ્રહ્મ લેક ક૫માં ચાર લાખ વિમાન છે. તેમાં જે અવતંસક છે. તે સૌધર્મ કલ્પ જેવાં છે, પરંતુ તેમાં પણ વિશેષતા એ છે કે તે અવતંસકોની મધ્યમાં બ્રહ્મ. લેકાવતંસક છે. અહિં પર્યાપક અને અપર્યાપ્ત બ્રહ્મલોક દેના સ્થાન કહેલાં છે. શેષ કથન સૌધર્મકલ્પના સમાન જાણવું જોઈએ. યાવત્ તે સ્થાને સ્વસ્થાન ઉપપાત અને સમુદ્દઘાત એ ત્રણે અપેક્ષાઓથી લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. તે સ્થાનેમાં ઘણા બધા બ્રહ્મલેક દેવ નિવાસ કરે છે. તે દેવે મહાન Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९३३ गण्डस्तल कर्णपीठधारिणः, विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमाल्यानुलेपनधराः, कल्याणकप्रवरवस्त्र परिहिताः, कल्याणकावरमाल्यानुलेपनाः, भास्वरवोन्दयः, प्रलम्बचनमालाधराः दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्द्योतयन्तः प्रमासथन्तः, स्वेषां स्वेषां विमानावासादीनाम् आविपत्यादिकं कारयन्तः पालयन्तः महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलताल त्रुटितवनमृदङ्गपटुप्रवादित रवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति - तिष्ठति इत्याशयः, 'वंभे इत्थ देविदे देवराया परिवसइ' ब्रह्मा अत्र - उपर्युक्त प्रदेशे, देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, स कीदृश महान ऋद्धि के धारक हैं, महाद्युतिक हैं, महायशस्वी हैं, महान बल वाले तथा महान् शापानुग्रह के सामर्थ्य से युक्त हैं । उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित होता है । उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं । वे अंगद, कुंडल और कर्णपीठ के धारक हैं। हाथ के विचित्र आभूषणों से सुशोभित हैं । अद्भुत माला और अनुलेपन के धारक हैं । कल्याणकारी एवं उत्तम वस्त्रों का परिधान करते हैं | कल्याणकारी और उत्तम माला एवं अनुलेपन वाले होते हैं । उनका शरीर तेज से देदीप्यमान होता है । लम्बी वनमाला के धारक हैं और अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित और प्रभासित करते हुए, अपने-अपने विमानावासों का अधिपतित्व आदि करते हुए, उनका पालन करते हुए नाटक, गीत तथा कुशल वादकों द्वारा वादिन वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि वाचों की निरन्तर होने वाली मधुर ध्वनि के साथ दिव्य भोग्य भोगों को भोगते हुए रहते हैं । રૂદ્ધિના ધારક છે, મહાદ્યુતિક છે, મહાયશસ્વી છે, મહાત્ ખળવાળા તથા મહાત્ શાપનુગ્રહના સામર્થ્યથી યુક્ત છે. તેમના વક્ષસ્થૂલ હારથી સુશૅાભિત હાય છે. તેમની ભુજાએ કટકા અને ત્રુટિતાથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અગદ્ય, કુંડળ અને કણ પીઠના ધારક છે. હાથના વિચિત્ર આભૂષણાથી સુથેાલિત છે. અદ્દભુત માળા અને અનુલેપનના ધારક છે. કલ્યાણકારી તેમજ ઉત્તમ વસ્ત્રોને પરિધાન કરે છે. કલ્યાણકારી અને ઉત્તમમાલા તેમજ અનુલેપન વાળા હાય છે. તેમના શરીર તેજથી દેદીપ્યમાન હેાય છે. લાંખી વનમાળાના ધારક છે. અને પેાતાના દિવ્ય વણુગંધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રભાસિત કરતા રહિને પેાતાતાના વિમાનાવાસાના અધિપતિત્ત્વ આદિ કરતા થકા तेभनु' पासून १२ता, नाटक, गीत तथा कुशस वाह द्वारा वाहित वीणा, तस, તાલ, ત્રુટિત, મૃદૅંગ આદિ વાદ્યોના નિરન્તર થનાર ધ્વનિની સાથે દિવ્ય ભાગ્ય ભાગાને ભાગવતા રહે છે. Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्र इत्याह-'अश्यंवरवत्थधरे' अरजोऽम्बरवस्त्रधरः, अरजांसि रजोरहितानि, स्वच्छतया अम्बरवद्वस्त्राणि धरतीति अरजो अभ्वरवस्त्रधरः, 'एवं जहा सणंकुमारे जाव विहरइ' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथा सनत्कुमारः प्रतिपादितस्तथा ब्रह्माऽपि प्रतिपादनीयः, यावद् महर्द्धिकः, महाद्युतिकः, महायशाः, महाबलः, महानुभागःमहासौख्यः, हारविराजितवक्षाः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजः, अगदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारी, विचित्रहस्ताभरणः, विचित्रमाल्यानुलेपनः, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहितः, कल्याणकमाल्यानुलेपनधरः, भास्वयोन्दिः, प्रलम्बवनमालाधरो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन् प्रभासयन् स्वेषां स्वेपां विमानावासादीनाम् अधिपत्यं पौरपत्यम् कुर्वन् पालयन् महताऽहतनाट्यगी ब्रह्मलोक कल्प में ब्रह्म नामक देवेन्द्र और देवराजा है । वह कैसा है, सो बतलाते हैं-ब्रह्मेन्द्र रज से रहित, स्वच्छ होने के कारण अम्बर (आकाश) के सदृश वस्त्रों का धारक है, इत्यादि वर्णन सनत्कुमार इन्द्र के समान ही समझ लेना चाहिए । यावत् वह महर्दिक है, महाद्युतिक है, महायश है, महाबल है, महानुभाग है और महासुख से सम्पन्न है । उसका वक्षस्थल हार से विराजित रहता है । उसकी भुजाएं कटकों तथा त्रुटित नामक आभूषणों से स्तब्ध रहती हैं। वह अंगद, कुंडल और गण्डस्थल को घिसने वाले कर्णपीठ का धारक, हाथों में अद्भुत अभूषण पहनने वाला, अदभुत माला और अनुले. पन का धारक, कल्याणकारी अत्युत्तम वस्त्रों का परिधान करने वाला, कल्याणकारी माला एवं अनुलेपन धारण करने वाला, देदीप्यमान देह वाला और लम्बी वनमाला का धारक है । अपने दिव्य वर्ग गंध आदि से दशो दिशाओं को उद्योतित और प्रभासित करता हुआ, બ્રહ્મલોક ક૫માં બ્રહ્મનામક દેવેન્દ્ર અને દેવરાજા છે. તે કેવા છે, તે બતાવે છે-બ્રોન્દ્ર રજથી રહિત, સ્વચ્છ હોવાને કારણે અમ્બર (આકાશના) સદશ વસ્ત્રોના ધારક છે, ઈત્યાદિ વર્ણન સનકુમાર દેવેન્દ્રના સમાનજ સમજી લેવું જોઈએ. તે મહર્ધિક છે. મહાતિક છે. મહાયશ છે, મહાબલ છે મહાનુભાગ છે અને મહાસુખથી સંપન્ન છે. તેમનું વક્ષસ્થળ હારથી વિરાજિત રહે છે. તેમની ભુજાઓ કટકે તથા ત્રુટિતે નામક આભૂષણથી સ્તબ્ધ રહે છે તે અગદ, કુંડળ અને ગંડસ્થળને ઘસાતાં કર્ણપીઠના ધારક છે. હાથમાં અદ્ભુત આભૂષણ પહેરનારા, અદ્ભુતમાળા અને અનુલેખનના ધારક, કલ્યાણકારી અત્યુત્તમ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરવાવાળા મહાન કલ્યાણકારી માળા તેમજ અનુલેપને ધારણ કરવાવાળા, દેદીપ્યમાન દેહવાળા અને લાંબી વનમાળાના ધારક છે. પિતાના દિવ્ય વ ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યતિત અને પ્રભાસિત Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्यलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९३५ तवादिततात्रीत ताल टितघनमृदङ्गपटुप्रचादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति-औरते इत्याशय:, कि तु 'नवरं नवरम्-सनत्कुमारापेक्षया विशेषरतु-'उहं विमाणादासर.यसहरसाणं' चतुर्णाम विमानावासशतसहस्राणाम् 'सट्ठीए सामाणियसाहस्सीणं' पष्टेः सामानिकसाहस्रीणाम् 'चउण्हं-सट्टीए आयरक्ख देवसा हरसीणं' चरणां पाटीनाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् चखारिंशत्सहस्राधिक लक्षद्वयात्मरक्षक देवानाम इत्यर्थः, 'अन्ने सिं च बहणं जाव विहरइ' अन्येपाञ्च वहनां यावत्-ब्रह्मलोकदेवानाम् आधिपत्यं पौरपत्यं कुर्वन पालयन विहरतीति शेषः, उथ एप्तिापर्याप्तव लान्तक देवानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहिणं भंते ! तकदेवाणं' हे भदन्त ! पुत्र रू लु-कस्मिन प्रदेशे लान्तक देवानास (ज.। जत्त.ण एर्याराप्तिानाम 'टाणा पत्ता' स्थाअपने विमानों का अधिपरिषद, अरे सरत्व आदि करता हुआ, नाटक, गीत तथा कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, बुटित, मृदंग आदि वाद्यों की वनि के साथ दिव्य भोगों को भोगता हुआ रहता है। मगर सनकुमार की अपेक्षा जो विशेषता है वह यह है कि ब्रह्म इन्द्र चार लाख विमानों का, साठ हजार सामानिक देवो का तथा चार साठ हजार अर्थात दो लाख चालीस हजार आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य बहुत-से ब्रह्मलोक निवासी देवों का अधिपतित्व और पालन करता है यावत् विचरता है। अब पर्याप्त और अपर्याप्त लान्तक देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है___ श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् पर्याप्त और अपर्याप्त કરતા થકા પિતાના વિમાનનું અધિપતિત્વ અગ્રેસરત્વ આદિ કરતા, નાટક, ગીત તથા કુશલ વાદકે દ્વારા વાદિત વીણા તલ, તાલ, ત્રુટિત, મૃદંગ આદિ વાદ્યોની વનિની સાથે દિવ્ય ભેગોને ભોગવતા રહે છે. પરંતુ સનકુમારની અપેક્ષાએ જે વિશેષતા છે તે આ છે કે બ્રહ્મ, ઈન્દ્ર ચાર લાખ વિમાનના, સાઠ હજાર સામાનિક દેના તથા ચાર સાઠ હજાર અર્થાત્ બે લાખ ચાલીસ હજાર આત્મરક્ષક દેના તથા અન્ય ઘણા બધા બ્રહ્મલોક નિવાસી દેવેનું અધિપતિત્વ અને પાલન કરે છે. યાવત્ વિચરે છે. હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત લાન્તક દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરાય છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત લાન્તક દેના સ્થાન કયાં કહેલા છે? અર્થાત્ હે ભગવન ? લાન્તક દેવ ક્યાં નિવાસ કરે છે? Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रज्ञापनासूत्र नानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रका. रान्तरेण पृच्छति-'कहिणं भने ! लंतगदेवा परिवसंति' हे भदन्त ! कुत्र खल्लु-कस्मिन् प्रदेशे, लान्तकदेवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा' हे गौतम ! 'बंभलोगस्स कप्पस्स उम्पि' ब्रह्मलोकस्य कल्पस्य उपरि-ऊर्चभागे 'सपक्खि सपडिदिसिं' सपक्षम्-समानाः पक्षा:-पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तररूपाः पाच ः यस्मिन् दूरोत्पतने तत् सपक्षम् सप्रतिदिकू-समानाः प्रतिदिशः-विदिशो यस्मिन्दुरोत्पत ने तत् सप्रतिदिक 'वहूई जोयणाई' बहूनि योजनानि 'जाव' यावत्-बहूनि योजनशतानि, वहूनि योजसहस्राणि, बहूनि योजनशतसहस्राणि, बहुकाः योजनकोटीः 'बहुगाओ जोयणकोडीकोडीओ' बहुका योजनकोटिकोटीः 'उडूं' दूरं-उप्पइत्ता' ऊर्ध्वम्-उपरिभागे, दरम् उत्पत्य-उत्पतनं कृत्वा 'एत्थणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले 'लंतए नामं कप्पे-पण्णत्ते' लान्तको नाम कल्पः प्रज्ञप्तः, स लान्तककल्पः कीदृश-इत्याह-'पाईण पडीणायए' प्राचीनप्रतिचीनायत:-पूर्वपश्चिमायामः, 'जहा वम्भ ब्रह्मलोए' यथा वम्भलोकः प्रतिपादितस्तथा प्रतिपत्तव्यः, किन्तु 'नवरं' नवरम्-ब्रह्मलोकापेक्षया विशेषस्तु 'पण्णासंविमाणावाससहस्सा' पञ्चाशद् विमानावाससहस्राणि 'भवंतीति मक्खायं' भवन्ति इत्याख्यातं मया महावीरेण अन्यैश्च तीर्थकुद्भिः 'वडिंसगा जहालान्तक देवों के स्थान कहां कहे गए हैं ? अर्थात् हे भगवन् ! लान्तक देव कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम । ब्रह्मलोक नामक कल्प के ऊपर समान दिशा रूप पार्श्व में तथा समान विदिशा में बहुत योजन, यावतू बहुत सौ योजन, बहुत हजार योजन, बहुत लाख योजन, बहुत करीड योजन, बहुत कोटि-कोटि योजन ऊपर दर जाकर लान्तक नामक कल्प है। वह पूर्व-पश्चिम में लम्बा और उत्तर -दक्षिण में विस्तीर्ण है, इत्यादि वर्गन ब्रह्मलोक कल्प के समान ही समझ लेना चाहिए । इसमें जो विशेषता है वह यह कि लान्तक कल्प में पचास हजार विमान हैं, ऐसा मैने तथा अन्य तीर्थंकरों ने શ્રી ભગવાન્ ઉત્તર દે છે-હે ગૌતમ ! બ્રહ્મલેક નામના કલ્પના ઊપર સમાન દિશા રૂપ પાર્શ્વમાં તથા સમાન વિદિશામાં ઘણું યોજન, યાવત્ ઘણુ સે જન, ઘણા હજાર યોજન, ઘણું લાખ જન, ઘણું કરોડ જન ઘણું કરોડ કરોડ જન ઊંtપર દૂર જઈને લાન્તક નામક ક૯૫ છે. તે પૂર્વપશ્ચિમમાં લાંબો ઉત્તર દક્ષિણમાં વિસ્તીર્ણ છે. ઈત્યાદિ વર્ણન બ્રહ્મલોક કલ્પના સમાજ સમજી લેવું જોઈએ. તેમાં જે વિશેષતા છે તે આ છે કે લાન્તક કપમાં પચાર હજાર વિમાન છે. એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરેએ કહ્યું છે, એના Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवाधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९३७ ईसाणवडिंसगा' लान्तक कल्पे अवतंसकाः यथा ईशानायतंसकाः पञ्चाशोकादयः प्रतिपादितास्तथा प्रतिपत्तव्याः किन्तु 'नवरं' नवरस्-ईशानादिकल्यापेक्षयालान्तककल्पस्य विशेपस्तु 'मज्झे इत्थ लंतगडिसए' मध्ये-अशोकादिचतुरवतंसकमध्ये इत्यर्थः, अत्र-लान्तककल्पे, लान्तकावतंसको बोध्यः, 'देवा तहेव जाव विहरंति' देवास्तथैव-ईशानादि वैमानिकरदेव यावद्-महद्धिकाः, महाधुतिकाः,-महायशसः, महानुभागाः, महासौख्याः, हारविराजितवक्षसः कटकत्रुटितस्तम्भितसुजाः, अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकणपीठधारिणः, विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमाल्यानुलेपनाः, कल्याणकाररवस्त्रपरिहिताः, कल्याणकावर माल्यानुलेपनधराः, भास्वरवोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधराः दिव्येन वर्णगन्धादिना' कहा है । इसके अशोशावतंसक आदि पांच अपतंसक ईशान कल्प के समान समझ लेने चाहिए किन्तु इसमें विशेषता यह है कि यहां अशोकावतंसक आदि के मध्य में लान्तक नामक अवतंसक है । इसमें रहने वाले देवों का वर्णन ईशान देवों के समान है अर्थात् वे देव महर्द्धिक हैं, महातिक हैं, महायशस्वी हैं, अहारल हैं, महानुभाग और महासुख से सम्पन्न हैं। उनके वक्षस्थल हार से सुशोभित रहते हैं। उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं। वे अंगद, कुंडल और कर्णपीठ के धारक होते हैं। उनके हाथों में अद्भुत आभूषण होते हैं । वे विचित्र माला और अनुलेपन को धारण करनेवाले होते हैं। कल्याणकारी और अत्युत्तम वस्त्रों का परिधान करते है । कल्याणकारी और उत्तम माला तथा अतुलेपन के धारक होते हैं। उनका देह देदीप्यमान होता है। वे लम्बी वनमाला धारण करते हैं। अपने दिव्य वर्ण અશોકાવતંસક આદિ પાંચ અવતંસક ઈશાન કલ્પના સમાન સમજી લેવાં જોઈએ પરંતુ તેમાં વિશેષતા આ છે કે અહિં અશેકાવતંસક આદિના મધ્યમાં લાન્તક નામક અવતંસક છે. તેમાં રહેવાવાળા દેવનું વર્ણન ઈશાન દેવેની સમાન છે અર્થાત તે દેવો મહર્ધિક, મહાઘતિક છે. મહાયશવી છે, મહાબલ છે. મહાન ભાગ છે. મહાસુખથી સંપન્ન છે. તેમના વક્ષસ્થલ હારથી સુશોભિત રહે છે. તેમની ભુજાઓ કટકે અને ત્રુટિતથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ, કુંડલ, અને કર્ણપીઠના ધારક હોય છે તેમના હાથમા અદ્ભૂત આભૂષણ હોય છે. તેઓ વિચિત્રમાલા અને અનુલેયનવાળા હોય છે. કલ્યાણકારી અને અત્યુત્ત વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે, કલ્યાણકારી અને ઉત્તમ માલા તથા અનુલેપનન ધારક હોય છે. તેમના દેહ દેદીપ્યમાન હોય છે. લાંબી વનમાલા ધારણ કરે છે પિતાના દિવ્ય વર્ણ ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રભાસિત કરત प्र० ११८ Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९३८ प्रज्ञापनासूत्रे दशदिश उद्योतयन्तः, प्रभासयन्तः, स्वेषां स्वेषां विमानावासादीनाम् आधिपत्यं पौरपत्यम् स्वामित्वम् अत् त्वम् महत्तरकत्वम्, आज्ञेश्वरसेनापत्यं कारयन्तः पालयन्तश्च महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति--तिष्ठति इत्याशयः, लंतए एत्थ-देविदे देवराया परिवसइ' लान्तकोऽत्र-लान्तककल्पे, देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, 'जहा सणंकुमारे' यथा सनत्कुमारे वैमानिककल्पे प्रतिपादितस्तथालान्तककल्पेऽपि प्रतिपादनीयः, किन्तु 'नवरं' नवरम्-तद्पेक्षया विशेषस्तु 'पण्णासाए विमाणावाससहस्साणं' पञ्चाशतो विमानावाससहस्राणाम् 'पण्णासाए सामाणियसास्सीणं' पञ्चाशतः सामानिकसाइत्रीणाम् 'चउण्हं य पण्णासाणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' चतसृणाम् पञ्चाशताम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् लक्षद्वयात्मरक्षकदेवानाम्, 'अन्नेसिंच वर्ण जाव विहरइ' अन्येषाञ्च गंध आदि से दशों दिशाओं को उद्योतित एवं प्रभासित करते हुए अपने विमानों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व, आज्ञा-ईश्वर सेनापत्तित्व करते हुए तथा उनका पालन करते हुए, नाटक, संगीत और कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुटित एवं मृदंग आदि दिव्य वाद्यों की निरन्तर होने वाली मधुर ध्वनि के साथ दिव्य लोगों को भोगते हुए रहते हैं। लान्तक कल्प में लान्तक नामक देवेन्द्र निवास करता है । उसका वर्णन सनत्कुमार इन्द्र के समान समझना चाहिए । विशेषता यह है कि लान्तक इन्द्र पचास हजार विमानों का, पचास हजार सामानिक देवों का तथा दो लाख आत्मरक्षक देवों का अधिपतित्व करता है। इनके अतिरिक्त बहुत-से अन्य लान्तक कल्पनिवासी देवों का आधिपत्य करता हुआ रहता है। છતા પિતાના વિમાનનું અધિપતિત્વ, અગ્રેસરત્વ, ભદ્રંવ મહત્તરકત્વ આજ્ઞા– ઇશ્વર સેનાપતિત્વ કરતા થકા તથા તેમનું પાલન કરતા રહિને નાટક, સંગીત અને કુશલ વાદકે દ્વારા વાદિત વીણા તલ, તાલ, ત્રુટિત તેમજ મૃદંગ આદિ દિવ્ય વાદ્યોના નિરન્તર થતા મધુર ધવનિની સાથે દિવ્ય ભોગોને ભોગવતા રહે છે. લાન્તક કલ્પમાં લાન્તક નામક દેવેન્દ્ર દેવરાજ નિવાસ કરે છે તેમનું વર્ણન સનકુમાર દેવેન્દ્રના સમાન સમજવું જોઈએ. વિશેષતા એ છે કે લાન્તક ઈન્દ્ર પચાસ હજાર વિમાનના, પચાસ હજાર સામાનિક દેના તથા બે લાખ આત્મરક્ષક દેવના આધિપતિત્વ કરે છે. તદુપરા ઘણા બધા અન્ય લાન્તક કલ્પ વાસી દેવેનું આધિપત્ય કરતા થકા રહે છે. Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२१ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९३९ बहूनाम् यावद् - आत्मरक्षकदेवानाम् : आधिपत्यं पौरपत्यम् कुर्वन् पालयन् विहरति तिष्ठति, अथ पर्याप्तापर्यासक महाशुक्र देवानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह'कहि णं भंते ! महासुकाणं देवाणं' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कुत्र खलकस्मिन् प्रदेशे, महाशुक्राणां देवानां 'पज्जतापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णता' स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि - प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति - 'कहिणं भंते ! महामुक्का देवा परिवसंति ? हे भदन्त ! कुत्र खलु - कस्मिन् प्रदेशे महाशुका देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति - गोयमा !" हे गौतम ! 'लंतगस्स कप्पस्स उपि' लान्तकस्य कल्पस्य उपरि - ऊर्ध्वभागे, 'सपक्खि सपडिदिसिं जाव उप्पइत्ता' सपक्षम् - समानाः पक्षा:- पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तररूपाः पार्श्वाः यस्मिन् दूरोत्पतने तत् सपक्षम्, सप्रतिदिक् समानाः प्रतिदिशः - विदिशो यस्मिन् दुरोत्पतने तत् प्रतिदिकू, तत् यथा स्यात्तथा यावद् वहूनि योजनानि बहूनि योजनशतानि बहूनि योजन सहस्राणि बहूनि योजनशतसहस्राणि बहुका योजनकोटीः, बहुका योजनकोटिकोटीः ऊर्ध्वं दूरम् उत्पत्य - उद्गभ्य, 'एत्थ णं' , , अब पर्याप्त और अपर्याप्त महाशुक्र देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं - हे भगवन् ! पर्याप्त एवं अपयस महाशुक्र देवों के स्थान कहाँ कहे गए हैं ? इसी प्रश्न को स्पष्ट करने के लिए पुनः दोहराते हैं - हे भगवन् ! महाशुक्र देव कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान् उत्तर देते हैं - हे गौतम ! लान्तक कल्प के ७५ . समान दिशा में, समान विदिशा में बहुत सौ योजन बहुत हजा योजन, बहुत लाख योजन, बहुत करोड योजन, यहां तक कि बहु कोडाकोडी योजन ऊपर दूर जाकर वहां महाशुक्र नामक कल्प me હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત મહાશુકદેવાના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરાય છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવન્ ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત મહાશુક દેવેના સ્થાન કયાં કહેલા છે ? તે જ પ્રશ્નને સ્પષ્ટ કરવાને વાસ્તે ફરીથી હૃહરાવે છે-હે ભગવન્? મહાશુકદેવ કયાં રહે છે ? શ્રી ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે—હે ગૌતમ ! લાન્તક કલ્પના શૅપર સમા દિશામા, સમાનવિદેિશામા ઘણા ચેાજન, ઘણુા સાયેાજન, ઘણા હજાર જ ઘણા લાખ ચેાજન, ઘણા કરાડ ચેાજન ત્યાં સુધી કે ઘણા કાડાકીડી ચેાજ ઊપર દૂર જઈને ત્યા મહાશુક નામક કલ્પ કહેલા છે. તે કલ્પ પૂર્વપશ્ચિમ Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४ E अंशापना अत्र खलु-उपयुक्तस्थले, 'महासुके नामं कप्पे पण्णत्ते' महाशुक्रो नाम कल्पः प्रज्ञप्तः स कीदृश इत्याह-'पाईण पडीणायए' प्राचीनप्रतीचीनायतः, पूर्वपश्चिमायामः, 'उदीणदाहिणविच्छिन्ने' उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णः, उत्तरदक्षिणविस्तारः, 'जहा वंभलोए' यथा ब्रह्मलोकः प्रतिपादितस्तथा महाशुक्रोऽपि प्रतिपादनीयः, तथा च-प्रतिपूर्णचन्द्रमण्डलसंस्थानसंस्थितः अचिर्माला भासराशिवर्णाभः असंख्येया योजनकोटी: असंख्येया योजनकोटिकोटीः आयामविष्कम्भेण, असंख्येया योजनकोटिकोटीः परिक्षेपेण, सर्वरत्नमयः, अच्छः, श्लक्ष्णः मरणः, घृष्टः, मुष्टः, नीरजाः, निर्मला:, निष्पङ्कः, निष्कङ्कटच्छायः, सप्रमः सश्रीका, सोदग्रोतः, प्रासादीयः, दर्शनीयः, अभिरूपः, प्रतिरूपश्च वर्तत, इत्यादिरीत्या वक्तव्यः, किन्तु 'नवरं' नवरम् ब्रह्मलोकापेक्षया विशेषस्त्वत्र 'चत्तालीसविमाणावाससहस्सा भवंतीति-मक्खाय' चत्वारिंशद विमानावाससहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः , 'वर्डिसगा जहा-सोहम्मगया है। वह कल्प पूर्व-पश्चिम में लम्बा और उत्तर-दक्षिण में विस्तीर्ण है । उसका वर्णन ब्रह्मलोक जैसा जानना चाहिए । अर्थात् वह प्रति__पूर्ण चन्द्रमंडल के आकार का है, ज्योतियों के समूह एवं तेजोराशि के वर्ण जैसी आभा वाला है, उसकी लम्बाई-चौडाई असंख्यात कोडाकोडी योजन की है, उसकी परिधि भी असंख्यात कोडाकोडी योजन की है। वह सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकना, कोमल, घृष्ट, मृष्ट, नीरज, निर्मल, निष्पंक और निरावरण कान्ति वालो है । प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप है। हां, ब्रह्मलोक की अपेक्षा इसमें विशेषता यह है कि इस कल्प में चालीस हजार विमान हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थंकरों ने कहा है । इसके अवतंसक सौधर्म कल्प के अवतंसकों सरीखे हैं, લાગે અને ઉત્તર દક્ષિણમાં વિસ્તીર્ણ છે. તેનું વર્ણન બ્રહ્મલોક કલ્પ જેવું જાણવું જોઈએ અર્થાત્ તે પ્રતિપૂર્ણ ચમડલના આકારનું છે. તિઓના સમૂહ તેમજ તે જે રાશિના વર્ણ જેવી આભાવાળા છે, તેમની લંબાઈપહોળાઈ અસંખ્યાત કેડાછેડી જનની છે. તેની પરિધિ પણ અસંખ્યાત કડકડી જનની છે. તે બધા રત્નમય, સ્વચ્છ, ચિકણા, કેમલ વૃષ્ટ, મુષ્ટ, નીરજ નિર્મળ, નિષ્પક અને નિરાવરણ કાન્તિવાળા છે. પ્રભાયુક્ત શ્રીસ ત્ત, પ્રકાશમય પ્રસન્નતા જનક, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. અહિં બ્રહ્મલેકની અપેક્ષાએ એમાં વિશેષતા એ છે કે આ કલ્પમાં ચાલીસ હજાર વિમાન છે. એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરેએ કહ્યું છે કિન્તુ વિશેષતા એ છે કે અહિં અશકવતંસક આદિના મધ્યમાં મહાશુકાવતંસક છે. Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " प्रबोधिनी टीका हि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९४९ वडिगा' महाशुक्रस्य अवतंसकाः यथा सौधर्मावितंसकाः पञ्च अशोकादयः प्रतिपादितास्तथा प्रतिपत्तव्याः किन्तु 'नवरं' नवरम् - सौधर्माद्यपेक्षया विशेपस्तु मझे- इत्थ महामुकर्डिसए जाव विहरंति' मध्ये अशोकादिचतुरवर्तसकमध्ये इत्यर्थः, अत्र- महाशुककल्पे महाशुक्रावतंसको बोध्यः यावत् ते खलु पञ्चावतंसकाः सर्वरत्नमयाः अच्छा: श्लक्ष्णाः मसृणाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः, निष्पङ्काः, निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रभाः, सश्रीकाः, सोद्द्योताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाश्च वर्तन्ते, अत्र - खलु महाशुक्रदेवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि त्रिष्वपि स्वस्थनोपपातसमुद्घातलक्षणेषु लोकस्य असंख्येयभागे वक्तव्यम्, तत्र सलु बहवो महाशुक्रदेवाः परिवसन्ति, ते च महर्द्धिका महाद्युतिकाः, महायशसः, महाबलाः, महानुभागाः, महासौख्या : हारविराजितवक्षसः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, अङ्गदकुण्डलपृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणः विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमालाकिन्तु विशेषता यह है कि यहां अशोकावतंसक आदि के मध्य में महाशुक्रावनंसक है | ये पांचों अवतंसक सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ चिकने और कोमल हैं, घृष्ट, मृष्ट, नीरज, निर्मल, निष्पंक और निरावरण कान्ति वाले हैं । प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसनताजनक, दर्शनीय. अभिरूप और प्रतिरूप हैं । यहां पर्याप्त तथा अपर्याप्त महाशुक्र देवों के स्वस्थान कहे गए हैं। ये स्थान तीनों अपेक्षाओं से अर्थात् स्वस्थान, उपपात और समुद्घात की अपेक्षा से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं । इन स्थानों में बहुत-से महाशुक्र देव निवास करते हैं । वे देव महर्द्धिक हैं, महाद्युतिक हैं, महायशस्वी हैं, महान् बल, महानुभाग और महासुख वाले हैं। उनके वक्षस्थल हार से सुशोभित रहते हैं । उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तव्ध , ग्या यांथ आवत सठी सर्वरत्नभय छे, स्वच्छ, शिक्षा, अभस छे. घृष्ट, सृष्ट, नीरन, निर्भय, निष्य भने निरावरण अन्तिवाणा छे. प्रलायुक्त, શ્રીસંપન્ન, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા જનક દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. અહિ' પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત મહાશુક દેવેના સ્વસ્થાન કહેલા છે. તે સ્થાને ત્રણે અપેક્ષાઓથી અર્થાત્ સ્વસ્થાન ઉપપાત અને સમુદ્ધાતની અપેક્ષાએ લેકના અસખ્યાતમા ભાગમાં છે. આ સ્થાનામા ઘણા ખધા મહાશુક દેવ નિવાસ કરે छे. ते देवा भडधिऊ, भड्डाधुतिः, महायशस्वी, भडाणा, भड्डानुलाग, अने મહાસુખવાળા છે. તેમના વક્ષસ્થલ હારથી સુશોભિત રહે છે. તેમની ભુજાઓ કટકા અને ત્રુટિતાથી સ્તબ્ધ રહે છે. તે અંગદ, કુંડલ અને ગ ંડસ્થળને Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઉર प्रज्ञापनासूत्रे मौलयः, कल्याणकप्रवरवखपरिहिताः, कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनाः, भास्वरबोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधरा दिव्येन वर्णगन्धादीनां दशदिश- उद्योतयन्तः, प्रभासयन्तः, ते खलु तत्र - महाशुक्रकरपे, स्वेषां स्वेषां विमानावासादीनाम् आधिपत्यादिकम् कारयन्तः पालयन्तो दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरंति इत्याशयः, 'महासुक्के इत्थ देविंदे देवराया जहा सणकुमारे' महाशुक्रः अत्र - महाशुक्रकल्पे, देवेन्द्रो देवराजो यथा सनत्कुमारः प्रतिपादितस्तथा प्रतिपादनीयः, किन्तु 'नवरं' नवरम् - सनत्कुमारापेक्षया विशेषस्तु 'चचालीसाए विमाणावाससहस्त्राणं' चत्वारिंशतो विमानावास सहस्राणाम् ' चत्तालीसाए सामाणियसाहस्त्रीणं' चत्वारिंशतः सामानिकसाहस्रीणाम् 'चउण्डं य चचालीसाणं रहती हैं । वे अंगद, कुंडल और गण्डस्थल को मर्षण करने वाले कर्णपीठ के धारक होते हैं । हाथों में विचित्र आभूषण धारण करते हैं । उनका सुकुट अद्भुत मालामय होता है । वे कल्याणकारी एवं श्रेष्ठ वस्त्रों का परिधान करते हैं । कल्याणकारी और श्रेष्ठ माला एवं अनुलेपन के धारक होते हैं । उनका देह देदीप्यमान होता है । लम्बी वनमाला का धारण करते हैं । अपने दिव्य वर्ण और गंध आदि से दशों दिशाओं को आलोकित एवं प्रभासित करते रहते हैं । वे महाशुक्र कल्प में अपने-अपने विमानों आदि का आधिपत्य कराते हुए और उनका पालन करते हुए, दिव्य भोग भोगते हुए रहते हैं । महाशुक्र कल्प में महाशुक्र नामक देवेन्द्र देवराज है । उसका वर्णन सनत्कुमारेन्द्र के समान समझना चाहिए । किन्तु सनत्कुमार की अपेक्षा विशेषता यह है कि यह चालीस हजार विमानों का, चालीस हजार सामानिक देवों का तथा एक लाख साठ हजार आत्म મણુ કરવાવાળા ક પીઠના ધારક હાય છે. હાથમાં વિચિત્ર આભૂષણ ધારણ કરે છે. તેમના મુગટ અદ્ભુત માલામય હાય છે. તેઓ કલ્યાણકારી તેમજ શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોને પરિધાન કરતા રહે છે. કલ્યાણકારી અને શ્રેષ્ઠ માળા તેમજ અનુલેપનના ધારક હેાય છે. તેમના દેહુદેદીપ્યમાન હેાય છે. લાંખી વનમાળા ધારણ કરે છે. પેાતાના દિવ્ય વર્ણ અને ગંધ આદિથી દશેદિશાઓને આલેક્તિ તથા પ્રભાસિત કરતા રહે છે. તેઓ મહાશુષ્ક કલ્પમાં તપેાતાના વિમાના આદિનુ આધિપત્ય કરતા છતાં અને તેમનું પાલન કરતા રહિને દ્વિવ્ય ભાગ ભાગવતા રહે છે. મહાશુષ્ક કલ્પમાં મહાશુક નામક દેવેન્દ્ર દેવરાજ છે. તેમનુ વર્ણન સનત્કુમારેન્દ્રના સમાન સમજવુ જોઇએ પરન્તુ સનમારની અપેક્ષાએ વિશે. છતા આ છે કે તે ચાલીસ હજાર વિમાનાના, ચાલીસ હજાર સામાનિક દેવાના Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू २७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९४३ आयरक्खदेनसाहस्सीणं' चत्तसगाश्च चत्वारिंशताम् आत्मरक्षक देवसाहस्रीणाम् 'जाव विहरइ' यावद्-चतुर्णाञ्च लोकपालानाम् त्रयस्त्रिंशतस्त्रायस्त्रिंशकानाम्, सप्तानाम् अनीकानाम्, सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् आधिपत्यं पौरपत्यं कुर्वन् पालयन् महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितवनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोपभोगान् भुञ्जानो विहरति-तिष्ठति, अथ पर्याप्तापर्याप्तकसहसारदेवानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! सहस्सारदेवाणं' हे भदन्त ! अत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, सहस्त्रारदेवानम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण विशदयितुमाह-'कहिणं भंते ! सहस्सारदेवा परिवसंति ?' हे सदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे सहस्रारदेवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-गोयमा !' हे गौतम ! 'महासुक्कस्स कप्पस्स उपि' महाशुक्रस्य कल्पस्य, उपरि-उर्वप्रदेशे 'सपक्खि रक्षक देवों का अधिपतित्व करता है। यावत् शब्द से चार लोकपालों का. तेतील त्रायस्त्रिंश देवों का, सात अनीकों का, सात अनीकाधिपतियों का, अधिपतित्व, अग्रेसरत्व, करता हुआ, नाटक, गीत तथा वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि की निरन्तर होने वाली मधुर ध्वनि के साथ दिव्य भोगों को भोगता रहता है। अब पर्याप्त तथा अपर्याप्त सहस्रार देवों के स्थान की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त सहस्रार देवो के स्थान कहां कहे हैं ? अर्थात् हे भगवन् ! सहस्रार देव कहां निवास करते हैं ? श्री अगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! महाशुक्र कल्प के उपर તથા એક લાખ સાઠ હજાર આત્મરક્ષક દેવેના અધિપતિત્વને કરે છે. યાવત શબ્દથી ચાર લોકપાલના, તેત્રીસ ત્રાયશ્ચિંશ દેના, સાત અનીકેના, સાત અનીકાધિપતિનું અધિપતિત્વ, અગ્રેસરત્વ કરતા રહિને નાટક, ગીત તથા વીણા તલ, તાલ, ત્રુટિત, મૃદંગ આદિના નિરન્તર થનારા મધુર ધ્વનિની સાથે દિવ્ય ભેગોને ભેગવતા રહે છે. હવે પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત સહસ્ત્રાર દેના સ્થાનની પ્રરૂપણ કરાય છે શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવદ્ ! પર્યાય અને અપર્યાપ્ત સહસ્ત્રાર તેના સ્થાન કયાં કહ્યાં છે, અર્થાત્ સહસ્ત્રાર દેવ ક્યાં નિવાસ કરે છે. શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે–હે ગૌતમ ! મહાશુક કલ્પના ઊપર સમાન Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४४ प्रनापनास्त्रे सपडिदिसि जाब उप्पइत्ता' सपक्षम्-समानाः पक्षा:-पूर्वपश्चिम दक्षिणोत्तररूपाः पार्थाः यस्मिन् दुरोल्पत ने तत् सपक्षम्, सप्रतिदिक-समाना प्रतिदिश:विदिशो यस्मिन् दूरोत्पतने तत् सप्रतिदिक, तत् यथास्यात्तथा, यावद्बहूनि योजनकोटिकोटिरूपाणि उर्ध्वम् दूरम्-उत्प्रेत्य उद्गम्य 'एत्थणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले 'सहस्सारे नाम कप्पे पण्णत्ते' सहस्रारो नाम कल्पः प्रज्ञप्तः, स कीदृश इत्याह-'पाईणपडीणायए' प्राचीनप्रतीचीनायतः पूर्वपश्चिमायामः, 'जहा वंभलोए' यथा ब्रह्मलोकः कल्पः प्रतिरादितः तथा सहस्रारकल्पोऽपि प्रतिपादनीयः, तथा च दक्षिणोत्तरविस्तीर्णः, असंख्येया योजनकोटीः आयामविष्कम्भेण, असंख्येयाः योजन कोटीः परिक्षेषेण, सर्वरत्नमयः, अच्छः समान दिशा और समान विदिशा में यावत् बहुत कोडाकोडी योजन दूर जाकर वहां सहस्रार नामक कल्प है। वह कल्प पूर्व और पश्चिम में लंबा तथा दक्षिण और उत्तर में विस्तीर्ण है। इस कल्प की वक्तव्यता ब्रह्मलोक कल्प के समान समझनी चाहिए। इस प्रकार वह लम्बाई-चौडाई में असंख्य करोड योजन का है और उसका परिक्षेप भी असंख्य करोड योजन का है । वह सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकना, मृदु, नीरज, निर्मल, निष्पंक, निरावरण कान्ति वाला, प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, दर्शनीय, प्रसन्नताजनक, अभिरूप और प्रतिरूप है। किन्तु पहले से इसकी विशेषता यह है कि इसमें विमान छह हजार हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थंकरों ने भी कहा है। ___इस कल्प के देवों का वर्णन ब्रह्मलोक कल्प के देवों के समान ही समझना चाहिए, यावत् वे महर्द्धिक, महाद्युतिक, महायशस्वी, महाદિશા અને સમાન વિદિશામાં યાવત્ ઘણા કેડા કેડી ચેજન દૂર જઈને ત્યાં સહસાર નામને કલ્પ છે તે કલ્પ પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાંબો તથા દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં વિસ્તીર્ણ છે. એ ક૯૫ની વક્તવ્યતા બ્રહ્મલેક કલ્પના સમાન સમજવી જોઈએ. એ રીતે તે લંબાઈ-પહોળાઈમાં અસંખ્ય કરોડ જનને છે, અને તેને પરિક્ષેપ પણ અસંખ્યાત કરેડ એજનને છે. તે સર્વરત્નમય, સ્વચ્છ, ચિકણે કમળ, નીરજ, નિર્મળ, નિષ્પક, નિરાવરણ કાન્તિવાળા, પ્રભાયુક્ત શ્રીસંપન્ન દર્શનીય, પ્રસન્નતાજનક, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. કિન્તુ પહેલાથી તેની વિશેષતા એ છે કે તેમાં વિમાન છ હજાર છે, એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરે એ પણ કહ્યું છે. આ કલ્પના દેવેનું વર્ણન બ્રાલેક કલ્પના દેના સમાનજ સમજવું જોઈએ, યાવત, તેઓ મહર્ધિક, મહાઇતિક, મહાયશસ્વી, મહાબલ, મહાનુભાગ Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९४५ श्लक्ष्णः, मसूणः, नीरजाः, निर्मला, निष्पङ्कः, निष्कङ्कटच्छायः, सप्रभः, सोद्योतः, सश्रीका, अभिरूपः, प्रतिरूपश्च वर्तते, इत्यादि पूर्वोत्तरीत्या वर्णनीयः, किन्तु, 'नवर' नवरम्-पूर्वापेक्षया विशेपस्तु 'छब्धिमाणावाससहस्सा भवंतीतिमक्खाय' पडविमानावाससहखाणि भवन्ति इत्याख्यातं सया महावीरेण अन्यैश्च तीर्थकृभिः , 'देवा तहेव जान' देवास्तथैव नललोकदेववदेव यावद्-महर्द्धिकाः, महाद्युतिकाः, सहायशराः, महावलाः, महानुभागाः, महासौख्याः, हारविराजितपक्षसः, कटकटितस्तम्भितभुजाः, अगदकुण्डलामृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणः, विचित्रहरताभरणाः, विचित्रमालामीलयः, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहिताः, अत्युत्तमवश्वधारिण इत्यर्थः, कल्याण मनमरणाल्यानुलेपनाः, भास्वरबोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधराः, दिव्येन वर्षगन्धादिना दशदिशः उद्घोतयन्तः, प्रभासयन्तः, स्वेपां स्वेपां विधानावासादीलाम् आधिपत्यं पौरपत्यं स्वमित्वं भर्तृत्वम्, महत्तरकत्वम्, आजेश्वरसेनापत्यम्, कास्यन्तः पालयन्तो महताऽहतनाटयगीवल, महानुभाग और लहासुखवान हैं। उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। उनकी सुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं। वे अंगद, कुंडल और कर्णपीठ धारक होते हैं । हाथों में विचित्र आसूपण धारण करते हैं। उनका सुकुट अद्भुत मालामय होता है। कल्याणकार जेष्ठ बत्रों का परिधान करते हैं । कल्याणकारी श्रेष्ठ साला और अनुलेपन के धारक होते हैं। उनका देह देदीप्यमान होता है । लरूपी वनमाला धारण करते हैं। अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को प्रकाशित एवं प्रभासित करते हए, अपने-अपने विमानों का आधिपत्य, अग्रेसरत्व, स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व एवं आज्ञा-ईश्वर सेनापतित्व कराते हुए, उनका पालन करते हुए, लाटक, गीत और कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, અને મહાસુખવાનું છે. તેમનું વક્ષસ્થળ હારથી સુશોભિત રહે છે. તેમની બજાઓ કટકે અને ત્રુટિતાથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ, કુંડળ અને કર્ણ પીઠના ધારક હોય છે. હાથોમાં વિચિત્ર આભૂષણ ધારણ કરે છે. તેમના મુગટ અદ્ભુત માલામય હોય છે. કલ્યાણકારી શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. કલ્યાણ કારી શ્રેષ્ઠમાલા અને અતુલેપનના ધારક હોય છે. તેમના દેહદેદીપ્યમાન હોય છે. લાંબી વનમાલા ધારણ કરે છે. પિતાના દિવ્ય વર્ણ ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને પ્રકાશિત તેમજ પ્રભાસિત કરતા રહિને પિતાપિતાના વિમાનોના આધિપત્ય, અગ્રેસરત્વ, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ, મહત્તરકત્વ, તેમજ આજ્ઞા-ઈશ્વર સેનાપતિત્વ કરતા રહિને તેનું પાલન કરતા રહિને, નાટક ગીત અને કુશલ प्र० ११९ Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनास्त्रे तवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृद्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानाः विहरन्ति-तिष्ठन्ति, 'चाळिसगा जहा ईसाणस्स वाडिसगा' सहस्रारकल्पस्य अवतंसकाः, यथा ईशानस्य कल्पस्य पञ्च अङ्कादयः अवतंसकाः प्रतिपादितास्तथा प्रतिपत्तव्याः किन्तु 'नवरं' नवरम्-ईशानकल्पापेक्षया विशेपस्तु 'मज्झे-इत्थ सहस्सारवडिसए' मध्ये अङ्गादिचतुरवतंसकमध्ये, अत्र सहस्रारकल्पे, सहस्रारावतंसको बोध्या, यावद् उपर्युक्तसहस्रारदेवाः, दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरन्ति-आसते इत्याशयः, 'सहस्सारे इत्थ देविंदे देवराया परिवसई' सहस्रारोऽत्र-सहस्रारकल्पे, देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, 'जहासणंकुमारे' यथा सनत्कुमारः प्रतिपादितस्तथा प्रतिपादनीयः, किन्तु-'नवरं' नवरम्-ईशानापेक्षया विशेषस्तु 'छण्हं विमाणावाससहस्साणं' पण्णां विमानावासहस्राणाम् 'तीसाए सामाणियसारस्सीणं' त्रिंशतः सामानिकसाहस्रीणाम् 'चउण्हय तीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं' चतसृणाञ्च त्रिंशताम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् 'जाव आहेवच्चं कारेमाणे विहरइ' यावत्-चतुर्णा लोकतल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि वाद्यों की मधुर ध्वनि के साथ दिव्य भोगों को भोगते हुए रहते हैं। सहस्रार कल्प के अवतंसक ईशान कल्प के अवतंसकों जैसे समझने चाहिए, विशेषता यह है कि सहस्रार कल्प में अंकावतंसक आदि चार अवतंसकों के मध्य में सहस्रारावतंसक है । यावत् सहस्त्रार कल्प के देव दिव्य भोग भोगते हुए रहते हैं। ___ सहस्रार कल्प में सहस्रार नामक देवेन्द्र देवराज निवास करते हैं । सनत्कुमारेन्द्र के सदृश उसका वर्णन समझ लेना चाहिए, मगर विशेष यह है कि सहस्रारेन्द्र छह हजार विमानों का, तीस हजार सामानिक देवों का, एक लाख वीस हजार आत्मरक्षक देवों का अधि. વાદકે દ્વારા વાદિત વીણ, તલ, તાલ; ત્રુટિત, મૃદંગ આદિ વાદ્યોના મધુર વાનની સાથે દિવ્ય ભેગેને ભેગવતા રહે છે. સહસ્ત્રાર કલપના અવતંસક ઇશાન કલપના અવતંસકો જેવા સમજવા જોઈએ, વિશેષતા આ છે કે સહસ્ત્રાર ક૫માં અંકાવતંસક આદિ ચાર અવતંસકેના મધ્યમાં સહસ્ત્રારાવતંસક છે. ચાવતુ સહસ્ત્રાર ક૯૫ના દેવ દિવ્ય ભેગ ભેગતા રહે છે. સહસ્ત્રાર કલ્પમાં સહસાર નામના દેવેન્દ્ર દેવરાજ નિવાસ કરે છે. સનકુમારેન્દ્રના સરખું તેનું વર્ણન સમજી લેવું જોઈએ, પરંતુ વિશેષ આ છે કે સહસરેન્દ્ર છ હજાર વિમાનના, ત્રીસ હજાર સામાનિક દેવોના, એક લાખ વીસ હજાર આત્મરક્ષક દેવેના અધિપતિ બનીને રહે છે. યાવત, ચાર લેક Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९४७ पालानाम्, सतानाम् अनीकनाम्, सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् आधिपत्यम् कुर्वन् पालयन् महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति-तिष्ठति इत्याशयः, अथ पर्याप्तापर्याप्तकानतप्राणतदेवानां स्वस्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! आणयपाणयाणं देवाणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, आनतप्राणतानां देवानाम् ‘पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहिणं भंते ! आणयपाणया देवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, आनतप्राणताः देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति 'गोयमा !' हे गौतम ! 'सहस्सारस्स कप्पस्स' सहस्रारस्यकल्पस्य 'उप्पि' उपरि-ऊयप्रदेशे 'सप्पक्खि सपडिदिसिं जाव उप्पइत्ता' सपक्षम्-समानाः पक्षा:-पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तररूपाः पार्थ्याः यस्मिन् दुरो, पति होकर रहता है । यावत् चार लोकपालों का, सात अनीकों का, सात अनीकाधिपतियों का आधिपत्य करता हुआ, उनका पालन करता हआ, नाटक, संगीत एवं कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि वाद्यों की निरन्तर होने वाली मधुर ध्वनि के साथ दिव्य भोगों को भोगता हुआ रहता है। अब आनत-प्रणत देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त आनत-प्राणत-देवों के स्थान कहां कहे है ? इस प्रश्न को स्पष्ट करने के लिए दोहराते हैं-हे भगवन् ! आनत-प्राणत देव किस जगह निवास करते हैं ? श्री भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! सहस्रार कल्प के ऊपर પાસેના, સાત અનીકેના, સાત અનીકાધિપતિના આધિપત્ય કરતા રહિને તેમનું પાલન કરતા રહીને નાટક સંગીત તેમજ કુશલ વાદકે દ્વારા વાદિત વીણ તલ, તાલ, ત્રુટિત, મૃદંગ આદિ વાદ્યોના નિરંતર થતા મધુર વિનિની સાથે દિવ્ય ભેગોને ભેગવતા થકા રહે છે. હવે આનત પ્રાણત દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરાય છે શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે- હે ભગવન્! પર્યાય અને અપર્યાપ્ત આનત પ્રાણત દેના સ્થાન કયાં કહ્યા છે? આ પ્રશ્નને સ્પષ્ટ કરવા માટે હરાવે છે–ભગવાન ! આનત પ્રાણુત દેવ કઈ જગ્યાએ નિવાસ કરે છે. શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે–હે ગીતમ! સહસાર ક૫ ઉપર સમાન દિશામાં Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनास्त्रे त्पतने तत् सप्रतिदिक् तत् यथा स्यात्तथा, यावद्-बहूनि योजनलक्षाणि, बहुका योजनकोटीः, बहुका योजनकोटिकोटीः अर्ध्वम् दरम् उत्पत्य-उद्गम्य, 'एत्थ णं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले 'आणयपाणयनामा' आनतप्राणतनामानौ 'दुवे कप्पा पण्णत्ता' द्वौ कल्पौ प्रज्ञप्तौ, तौ कीदृशौ ? इत्याह-'पाईण पडीणाययौ' प्राचीनप्रतीचीनायतौ-पूर्वपश्चिमायामौ, 'उदीण दाहिणविच्छिन्ना' उदीचीनदक्षिण विस्तीणौँ-उत्तरदक्षिणविस्तारौ 'अद्धचंदसंठाणसंठिया' अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितौ-'अच्चिमालीभासरासिप्पभा' अचिौलासासराशिप्रभौ, अचिंपां ज्योतिपां, मालावद् भासां राशिवत् प्रभा ययो स्तौ अचिर्मालाभासराशिप्रभौ, 'सेसं जहा सगंकुमारेजाव पडिरूपा' शेषं यथा सनत्कुमारकल्पो वर्णितस्तथा वर्णयितव्यौ, यावद्-सर्वरत्नमयौ अच्छौ श्लक्ष्णौ मसृणी घृष्टौ मृष्टौ नीरजसौ निर्मलौ निष्पकौ निष्कङ्कटच्छायौ सप्रभौ, सश्रीकौ, सोयोती, प्रासादीयौ, दर्शनीयौ, अभिरूपौ, प्रतिरूपौ वर्तते, 'तत्थ णं आणयपाणयदेवाणं' तत्र खलुउपर्युक्तस्थले, आनतप्राणतदेवानाम् 'चत्तारि विमाणावाससया' चत्वारि विमासमान दिशा में और समान विदिशा में यावत् बहुत लाख योजन, - बहत करोड योजन, बहत कोडाकोडी योजन दूर ऊपर जाकर आनत और प्राणत नाम के दो कल्प कहे गए हैं। वे दोनों कल्प पूर्व और पश्चिम में लम्बे हैं, उत्तर और दक्षिण में विस्तीर्ण हैं, अर्धचन्द्र के · आकार के हैं, ज्योतियों के समूह तथा तेजोराशि के समान प्रभा वाले हैं, इलादि वर्गन सनत्कुमार कल्प के लमान कह लेना चाहिए। यावत् वे सर्वरत्नमय है, स्वच्छ हैं, चिकने हैं, मृदु हैं, पृष्ट और भृष्ट हैं, नीरज, निर्मल, निष्पंक और निराकरण छाया.वाले हैं, प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । इन कल्पों में आनत-प्राणत देवों के चार सौ विमान हैं । वे અને સમાન વિદિશામાં યાવત્ ઘણા લાખ એજન, ઘણું કરોડ જન, ઘણું કેડી કંડી યેજન દૂર જઈને આનત અને પ્રાણુત નામના બે કલ્પ કહ્યા છે. તે બને કપ પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં લાવ્યું છે. ઉત્તર અને દક્ષિણમાં વિસ્તીર્ણ છે અઈ ચન્દ્રના આકારના છે, તિઓના સમૂહું તથા તેને રાશિના સમાન પ્રભાવાળા છે, ઈત્યાદિ વર્ણન સનકુમાર ક૫ની સમાન કહી લેવું જોઈએ. થાવત્ તેઓ બધા રત્નમય છે, સ્વચ્છ, છે. ચિકણું છે, મૃદુ છે. વૃષ્ટ અને મૃખ્ય છે, નીરજ, નિર્મળ નિષ્પક અને નિરાવરણ છાયા વાળા છે. પ્રભાયુક્ત શ્રી સંપન્ન પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા જનક, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ કમાં આનર્ત પ્રાણુત દેના ચાર વિમાન છે. તે વિમાને સર્વ Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ स्सू.२७ ब्रह्मलोकादिवानां स्थानादिकम् ९४९ नावासशतानि 'भवंतीतिमक्खाय' भवन्ति इत्याख्यातम् 'जाव पडिरूवा' यावत् -तानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि, श्लक्ष्णानि, समृणानि, पृष्टानि सृष्टानि नीरजांसि, निर्मलानि, निष्पकानि, निष्कङ्कटच्छायानि, सप्रमाणि सश्रीकाणि, सोयोतानि प्रासादीयानि, दर्शनीयानि अभिरूपाणि, प्रतिरूपाणि सन्ति, 'वडिसगा जहा सोहम्मे कप्पे' जनताणतकल्पयो रवतंस काः, यथा सौधर्मकल्पे अशोकादयः पञ्चावतंसकाः प्रतिपादितास्तथा प्रतिपादनीयाः 'नवरं' नवरम्-सौधर्मापेक्षया विशेषल्तु-'गज्शे इत्थ पाणयवडिसए' मध्ये-अशोकादि चतुरवतंसकमध्ये, अत्र-आनतप्राणतकल्पयोः, प्राणतावतंसको वोध्यः 'ते णं वडिंसगा' ते खल अशोकादयः पञ्च अवतंसकाः 'सव्यस्यणामया' सर्वरत्नमयः 'अच्छा' अच्छाः 'जाव' यावत्-लक्ष्णाः, भसृणाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजाः, 'निर्मलाः, निष्पड्डाः 'निष्कङ्कटच्छायाः, सत्रमाः, सश्रीकाः, सोयोताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः सन्ति 'एत्थ णं आणयपाणय देवाणं' अत्र खलु उपर्युक्तस्थले, आनतप्राणतदेवानाम् ‘पज्जत्तापज्जत्ताणं' विमान सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकने, कोसल, वृष्ट, मृष्ट, नीरज, निर्मल निष्पंक और निरावरण कान्ति वाले हैं । प्रमायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप प्रतिरूप, हैं। आनतप्राणत कल्पों में जो अवतंसक हैं वे सौधर्मकल्प के समान हैं, अगर विशेषता यह है कि यहां अशोकोयनंसक आदि चार अवतंसकों के मध्य में प्राणतावतंसक है । ये पांचों अवनंलक सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, यावत् चिकने, कोजल, पृष्ट, ऋष्ट, नीरज, निर्मल, निष्पंक, निरावरण कान्ति बाले. प्रमायुक्ता, श्रीलम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । यहाँ पर्याप्त और अपयर्याप्त आनत-प्राणत देवों के स्वस्थान निरूपण किए गए हैं। वे स्थान २त्नभय, २१२७, xिel, मिस, धृष्ट, भृष्ट, नी२०४, निम, नि७५४, मन નિરાવરણ કાતિવાળા છે. પ્રભાયુક્ત, શ્રીસ પત્ત, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતા જનક, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આનત–પ્રણિત કમા જે અવત સક છે તે સૌધર્મકલ્પના સમાન છે, પરંતુ વિશેષતા એ છે કે અહીં અશકવતંસક આદિ ચાર અવત સકેના મધ્યમાં પ્રાણતાવત સક છે. આ પાંચે અવતંક सवरत्नभय छ, २१२७ छ, यावत् [५४, अनल, धृष्ट, भृष्ट, नी२०१, निमक, नि८५४, निरा१२ ति प्रनायुत, श्रीस पन्न, समय, પ્રસન્નતા જનક, દર્શનીય અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. અહિં પર્યાપ્ત અને અપ યંત આનત પ્રાણત દેના સ્વાસ્થાન નિરૂપણ કરેલા છે. તે સ્થાને, ઉપપાત Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापना पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'तिसु वि लोगस्स असंखेजइभागे' त्रिष्वपि स्वस्थानोपपातसमु द्घातलक्षणेषु त्रिप्वपि स्थानेषु विपये लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे वक्तव्यम्, 'तत्थ णं वहवे आणयपाणय देवा परिवसंति' तत्र खलु-उपर्युक्तस्थले, बहवः आनतप्राणतदेवाः परिवसन्ति 'महिढिया जाव पभासेमाणा' महद्धिकाः यावत्-महाद्युतिकाः, महायशसः, महावलाः, महानुभागाः, महासौख्याः, हारविराजितवक्षसः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डस्तलकर्णपीठधारिणः विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्रमालामौलयः, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहितः, कल्याणकमाल्यानुलेपनाः, भास्वरवोन्दयः, प्रलम्बवनमालाधराः, दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन्तः, प्रभासयन्तः, 'ते णं तत्थ' ते खलु आनतप्राणत देवाः, तत्र-उपर्युक्तस्थले, 'साणं साणं विमाणावाससयाणं' स्वेषां स्वेषां विमानावासशतानाम्, 'जाव विहरंति स्वेषां स्वेषां स्वस्थान, उपपात और समुद्घात, तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। वहां बहुत-से आनत एवं प्राणत देव निवास करते हैं । वे महर्द्धिक हैं यावत् प्रभासित करते हैं, अर्थात् महाद्युतिक हैं, महायशस्वी हैं, महाबल हैं, महानुभाग हैं, महासुखसम्पन्न हैं। उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। उनकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं। वे अंगद, कुंडल एवं कर्णपीठ के धारक होते हैं। हाथों में विचित्र आभूषण पहनते हैं। -उनका मुकुट अद्भुत मालामय होता है। वे कल्याणकारी अत्युत्तम -वस्त्रों का परिधान करते हैं। कल्याणकारी उत्तम माला और अनुले-पन के धारक होते हैं । अपने दिव्य वर्ण गंध आदि से दशों दिशाओं को प्रकाशित और प्रभासित करते रहते हैं। અને સમદુઘાત તેમજ સ્વસ્થાન ત્રણે અપેક્ષાથી લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. ત્યાં ઘણા બધા આનત–તેમજ પ્રાણુત દેવ નિવાસ કરે છે. તેઓ મહર્થિક છે યાવત્ પ્રભાસિત કરે છે. અર્થાત મહાદ્યુતિક છે. મહાયશસ્વી છે. મહાબળ છે. મહાનુભાગ છે, મહાસુખ સંપન્ન છે, તેમના વક્ષસ્થળ હારથી સુશોભિત રહે છે, તેમની ભુજાઓ કટકે અને ત્રુટિતાથી સ્તબ્ધ રહે છે. તેઓ અંગદ, કુંડલ તેમજ કણપીઠના ધારક હોય છે. હાથમાં વિચિત્ર આભૂષણ પહેરે છે, તેમના મુગટ અદ્દભુત માલામય હોય છે. તેઓ કલ્યાણકારી અત્યુત્તમ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. કલ્યાણકારી ઉત્તમમાળા અને અનુલેપના ધારક હોય છે. પોતાના દિવ્ય વર્ણ ગંધ આદિથી દશે દિશાઓને પ્રકાશિત અને પ્રભાસિત કરતા રહે છે. Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९५१ सामानिकसहस्राणाम्, स्वासां स्वासास् आत्मरक्षकदेवसाहस्त्रीणाम्, स्वेषां स्वेपां लोकपालानाम्, स्वेपां स्वेषाम् अनीकानास्, स्वेपां स्वेपाम् अनीकाधिपतीनाम् आधिपत्यम् पौरपत्यम्, स्वामित्वम्, भर्तु त्वम्, महत्तरकत्वम् आज्ञेश्वरसेनापत्यम् कारयन्तः पालयन्तो महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानाः विहरन्ति-तिष्ठन्ति, 'पाणए इत्थ देविंदे देवराया' प्राणतः अत्र-आनतप्राणतकल्पयोः, देवेन्द्रो देवराजः 'परिवसइ' परिवसति, 'जहा सणंकुमारे' यथा सनत्कुमारो देवेन्द्रो देवराजः प्रतिपादितस्तथा प्रतिपादनीयः, किन्तु 'नवरं' नवरम्-सनत्कुमारापेक्षया विशेषस्तु 'चउण्हं विमाणावाससयाणं' चतुर्णी विमानावासशतानाम् 'वीसाए सामाणियसाहस्सीणं' विशतेः सामानिकसाहस्रीणाम् 'असीईए आयरक्खदेवसाहस्सीणं' अशीते: आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् 'अन्नेसिं च बहूणं जाव विहरइ' अन्येषां च वहनाम् यावद-आनतप्राणतदेवानाम् आधिपत्यं पौरपत्यम् कुर्वन् पालयन् महताऽहतनाट्यगीतवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरतितिष्ठति, अथ पर्याप्तापर्याप्तकारणाच्युत देवानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि इन आनत और प्राणत कल्पों में प्राणत नामक देवेन्द्र देवराज है। उसका वर्णन सनत्कुमारेन्द्र के समान समझना चाहिए, किन्तु विशेषता यह है कि प्राणतेन्द्र चार सौ विमानों का, वीस हजार सामानिक देवों का, अस्सी हजार आत्मरक्षक देवों का तथा अन्य वहत-से आनत-प्राणत कल्मों के देवों का अधिपतिख, अग्रेसरत्व करता हुआ, उनका पालन करता हुआ नाटक, संगीत, और कुशल वादकों द्वारा वादित वीणा, तल, ताल, त्रुटित, मृदंग आदि वाद्यों की निरन्तर होने वाली ध्वनि के साथ दिव्य भोग्य भोगों को भोगता रहता है। __ अब पर्याप्त-अपर्याप्त आरण-अच्युत देवों के स्थानादि की प्ररूपणा की जाती है આ આનત અને પ્રાણત કલ્પમાં પ્રાણી નામના દેવેન્દ્ર દેવરાજ છે. તેમનું વર્ણન સનકુમારેન્દ્રના સમાન સમજવું જોઈએ, પરંતુ વિશેષતા આ છે કે પ્રાણતેન્દ્ર ચાર વિમાનના વીસ હજાર સામાનિક દેના એંસી હજાર આત્મરક્ષક દેવના તથા અન્ય ઘણુ બધા આનત પ્રાણુત કલ્પના દેવોનું અધિ પતિત્વ, અગ્રેસરત્વ, કરતા થકા પાલન કરતા કરતા નાટક, સંગીત, અને કુશલ વાદકો દ્વારા વાદિત વીણ તલ, તાલ, ત્રુટિત મૃદ ગ આદિ વાદ્યોના નિરન્તર થનારા વિનિની સાથે દિવ્ય ભેગ્યભેગેને ભગવતા રહે છે. હવે પર્યાપ્તઅપર્યાપ્ત આરણ-અર્ચ્યુત દેના સ્થાનાદિની પ્રરૂપણ કરાય છે Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतापनासूत्रे णं भंते ! आरणाच्चुयाणं देवाणं पजत्तापज्जताणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु-कल्मिन स्थले आरणान्युतानाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्ययेक्षया रवस्थानानि प्रनतानि-प्रपितानि सन्ति ? तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कति मंते ! आरणाच्च्या देवा परिवसंति' हे भदन्त ! कुन सलु-काल्मिन स्थले, आरणान्युता देवाः परिक्लन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा' हे गौतम ! 'आणयपाणयाणं कप्पाणं उप्पि' आनतप्राणतयोः कल्पयोरुपरि अर्बभागे, 'सपदिख रापडिदिति' सपक्षम्-समानाः पक्षाः-पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तररूपाः पार्थाः यस्मिन रोएतने तत् सपक्षम्, सप्रतिदिक्-समानाः प्रतिदिश:-विदियो यरियन दरोत्पत्तने त्त् सप्रतिदिन, तद्यथा स्यास्तथा वहूनि योजनलक्षाणि बहुका योजनकोटिकोटीः ऊर्ध्वम् दुरमुत्पत्य-उद्गम्य, 'एत्थ णं आरणच्चुया नासं दुवे कप्पा पणत्ता' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले, आरणाच्युतौ नाम ही कल्पी प्रजातो, तो कीदृशौ इत्याह__श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे लावन् ! पर्यास और अपयाप्त आरण-अच्युत देवों के स्थान कहां कहे हैं ? अर्थात् हे भगवन् ! औरण-अच्युत देव कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! आनत-मागत नामक कल्पों के ऊपर समान दिशा में और समान विदिशा में बहुत लाख योजन, बहुत करोड योजन, यहां तक कि बहुत कोडाकोडी योजन ऊपर जाकर आरणं और अच्युत नामक दो कल्प कहे गए हैं। वे कल्प पूर्व-पश्चिम में लम्बे हैं, उत्तर दक्षिण में विस्तृत (चौडे) हैं, अर्धचन्द्र के आकार के हैं, ज्योतियों के समूह एवं तेजोराशि के समान आभा वाले हैं। उनकी लम्बाई और चौडाई असंख्योत कोडाकोडी योजन શ્રી ગૌતસ્વામી પ્રશ્ન પૂછે છે–ભગવન ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત આરણ અશ્રુત દેના સ્થાન ક્યા કહ્યા છે ? અર્થાત્ હે ભગવન્ ! આરણ અશ્રુત દેવ કયાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે–હે ગૌતમ ! આનત પ્રાણત નામના કોના ઊપર સમાન દિશામાં અને સમાન વિદિશામાં ઘણા લાખ એજન, ઘણું કરોડ એજન, ત્યા સુધી કે ઘણાકડાડી જન ઉપર દૂર જઈને આરણ અને અચુત નામક બે કપ કહેલા છે ને ક૯૫ પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાવ્યા છે, ઉત્તર દક્ષિણમાં લિસ્બત છે. અર્ધ ચન્દ્રના આકારના છે. જાતિઓના સમૂહ તેમજ તે રાશિના સમાન આભાવાળા છે. તેમની લ બાઈ અને પહેળોઈ અસ ખ્યાત કેડા કડી જનની છે, અને પરિધિપણું અસંખ્યાત કેડા કેડી જનની છે, તે કલ્પ Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९५३ 'पाईणपडीणायया' प्राचीनप्रतीचीनायतौ-पूर्वपश्चिमायामो, 'उदीण दाहिणविच्छिण्णा' उदीचीन दक्षिण विस्तीणौँ, उत्तरदक्षिणविस्तारौ 'अद्धचंदसंठाणसंठिया' अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितो, 'अच्चिमाली भासरासिवण्णाभा' अर्चि लाभासराशिवर्णाभौ-अचिंपां ज्योतिपां मालावत, भासां राशिवञ्च वर्णाभा-वर्णकान्तिर्ययोस्तौ अचिर्माला भासराशिवर्णाभौ. 'असंखिजाओ जोयणकोडाकोडीओ' असंख्येयाः योजनकोटिकोटयः 'आयामविवखंभेणं' आयामविष्कम्भेण -दैर्ध्यविस्तारेण, 'असंखिज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ' असंख्येयाः योजनकोटिकोटयः परिक्खेवेणं' परिक्षेपेण परिधिना, 'सव्यरयणामया' सर्वरत्नमयौ -सर्वात्मना कात्स्न्येन रत्नमयौ 'अच्छा' अच्छौ-स्वच्छौ 'सण्हा' श्लक्ष्णौ, 'लण्हा' मसृणौ, 'घट्टा' वृष्टौ, शाणया सुवर्णादिवत् घृष्टी इव. 'महा' मृष्टौ-मृष्टीकृती, 'नीरया' नीरजसौ- रनोरहित्वेन उज्वलौ, 'निम्मला' निर्मलौ 'निष्पका' निष्पकौ कर्दमरहितौ 'निक्कंकडच्छाया' निष्कङ्कटच्छायौ-निष्कङ्कटत्वेन कवचराहित्येन छायया कात्या विशिष्टौ 'सप्पमा' सप्रभौ-प्रभाविशिष्टौ, 'सस्सिरिया' सश्रीकौ-श्रिया परमशोभया सहितौ सश्रीकौ, 'सउज्जोया' सोधोतो, उद्योतेन प्रकाशेन सहिती सोयोतो, 'पासाईया' प्रासादीयौ-प्रसादाय प्रसत्तये हितो परमानन्दजनको 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयौ-दर्शनयोग्यौ 'अभिरूवा' अभिरूपौ, 'पडिरूवा' प्रतिरूपौ स्तः, 'एत्थ णं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले 'आरणच्चुयाणं आरणाच्युतानाम् 'देवाणं' देवानाम् 'तिन्नि विमाणावाससया' त्रीणि विमानावासशतानि 'भवंतीति मक्खाय' भवन्ति इत्याख्यातं महावीरेण मया, अन्यैश्च तीर्थकदभिः, 'ते णं विमाणा' तानि खलु विमानानि 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नकी है और परिधि भी असंख्यात कोडाकोडी योजन की है । वे कल्प सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, चिकने हैं, मृदु हैं, घृष्ट हैं, मृष्ट हैं, नीरज, निर्मल, निप्पंक और निराकरण कान्ति वाले हैं, प्रभायुक्त. श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताप्रद, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। इन कल्पों में आरण-अच्युत देवों के तीन सौ विमान हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थकरों ने कहा है। वे विमान सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, चिकने हैं, कोमल हैं, पृष्ट સર્વ રત્નમય છે, સ્વચ્છ છે, ચિકણા છે, મૃદુ છે, gષ્ટ છે, મૃષ્ટ છે, નીરજ છે, નિર્મળ, નિષ્પક અને નિરાવરણ કાન્તિવાળા છે, પ્રભાયુક્ત, શ્રીસંપન્ન, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતાપ્રદ, દશનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ કપમાં આરણ અય્યત દવેના ત્રણ વિમાન છે, એમ મેં તથા અન્ય તીર્થકરેએ કહ્યું છે. તે વિમાને સર્વરત્નાય છે, સ્વચ્છ છે, ચિકણું છે, કેમલ છે, વૃષ્ટ प्र० १२० Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९५४ . .. प्रशापनासत्रे मयानि-सर्वात्मना कास्न्यन रत्नमयानि 'अच्छा' अच्छानि-स्वच्छानि 'सहा' श्लक्ष्णानि, 'लहा' मसृणानि 'घट्टा' घृष्टानि 'महा' मृष्टानि 'नीरया' नीरजांसि, रजोरहितानि 'निम्मला' निर्मलानि 'निप्पंका' निप्पड़ानि, 'निक्कटच्छाया' निष्कङ्कटच्छायानि, निजङ्कटा-कवचरहिता, छाया-कान्तिपां तानि तथाविधानि, 'सप्पभा' सप्रभाणि-प्रभया कान्त्या सहितानि सप्रमाणि, 'सस्सिरिया' सश्रीकाणि, श्रिया परमशोभया सहितानि सश्रीकाणि, 'सउज्जोया' सोदद्योतानि, उद्योतेन प्रकाशेन सहितानि, सोद्योतानि 'पासाईया' प्रासादीयोनि-प्रसादाय प्रसत्तये परमानन्दाय हितानि योग्यानि वा प्रासादीयानि, 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयानि-दर्शनयोग्यानि 'अभिरूवा' अभिरूपाणि, 'पडिरूवा' प्रतिरूपाणि सन्ति, 'तेसिणं विमाणाणं कप्पाणं' तेषां विमानानां कल्पानाम् 'बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेशलागे-अत्यन्तमध्यप्रदेशे 'पंच वडिसया पण्णत्ता' पञ्चावतंसकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा 'अंकवळिसए' अदावतंसकः 'फलिहवडिसए' स्फटिकावतंसकः 'रयणवडिसए' रत्नावतंसकः 'जायस्वडिसए' जात. रूपावतंसकः 'मज्झे एत्थ अच्चुयबडिसए' मध्ये-उक्तचतुष्टयावतंसकमध्ये इत्यर्थः, अत्र-आरणाच्युतकल्पयोः, अच्युतावतंसको बोध्यः, 'ते णं वडिसया सव्वरयणामया जाव पडिरूवा' ते खलु पञ्च अकादयोऽवतंसकाः सर्वरत्नमयाःसर्वात्मना कात्स्न्येन रत्नमयाः, यावत्-अच्छाः, स्वच्छा इत्यर्थः, श्लक्ष्णाः, मस्हणाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः, निष्पड्काः, निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रभाः, और मृष्ट हैं, नीरज निर्मल निप्पंक और निरावरण कान्ति वाले हैं, प्रभायुक्त हैं, श्रीसम्पन्न हैं, प्रकाशोपेत हैं, प्रासादिक; दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। उन विमानों-कल्पों के एकदम मध्य भाग में पांच अवतंसक कहे गए हैं । वे इस प्रकार हैं-(१) अंकावतंसक (२) स्फटिकावतंसक (३) रत्नावतंसक (४) जातरूपावतंसक और इन चारों के मध्य में, आरण-अच्युत कल्पों में पांचवां (५) अच्युतावतं. सक है। ये पांचों अवतंसक सर्वरत्नमय हैं। यावतू प्रतिरूप हैं, अर्थातू स्वच्छ हैं, चिकने हैं, मृदु हैं, पृष्ट हैं, मृष्टहैं, नीरज हैं, भने भृष्ट छ, नी२०४, निम, नि५४ भने निरा१२५ ४न्तिmi छ, પ્રભાયુક્ત છે, શ્રીસંપન્ન છે, પ્રકાશપત છે, પ્રાસાદિક, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે, તે વિમાને-કોના એક દમ મધ્યભાગમાં પાંચ અવતંસક કહે छ. तया ॥ ४ारे छ-(१) मावत स४ (२) २५टिस (3) २.नाવતંસક (૪) જાતરૂપાવતંસક (૫) અને આ ચારેની મધ્યમાં આરણ-અર્ચ્યુત કપમાં પાંચમું અયુતાવતંસક છે. આ પાંચે અવતંસક સર્વ રત્નમય છે यावत् प्रति३५ छ, अर्थात् २१२७ छ. यि: छ. भृढ छ, घृष्ट छ. भृष्ट छ. Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद्२ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९५५ सश्रीकाः, सोयोताः, प्रसादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः, सन्ति, 'एत्थ णं आरणच्चुयाणं देवाणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले, आरणाच्युतानां देवानाम् 'पज्जत्तापजत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'तिमुवि लोगस्स असंखेजइमागे' त्रिप्वपि-स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेषु त्रिष्यपि स्थानेषु विषये लोकस्य असंख्येयभागे असंख्येयतमे भागे वक्तव्यम् 'तत्थ णं बहवे आरणच्चुया देवा परिवसति' तत्र खलु-उपर्युक्तस्थले वहव आरणाच्युता देवाः परिवसन्ति 'अच्चुए इत्थ देविंदे देवराया परिवलइ' अच्युतः अत्र-आरणाच्युतयोः कल्पयोः देवेन्द्रो देवराजः परिवसति, 'जहा पाणए जाब विहरइ' यथा प्राणतः प्रतिपादितस्तथा अच्युतोऽपि प्रतिपादनीयः, यावत्-महद्धिकः, महाद्युतिकः, महावलः, महानुभागः, महासौख्यः, हारविराजितवक्षाः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजः, अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डनिर्मल हैं, निष्पंक हैं, निरावरण कान्ति वाले हैं, प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । इन उपर्युक्त स्थानों में पर्यास तथा अपर्याप्त आरण-अच्युत देवों के स्थान प्ररूपित किए गए हैं। ये स्थान तीनों अपेक्षाओं से अर्थात् स्वस्थान, उपपात और समुद्घात की अपेक्षा से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं । इन स्थानों में बहुसंख्यक आरण-अच्युत देव निवास करते हैं। यहां अच्युत नामक देवेन्द्र देवराज निवास करता है । उसकी वक्तव्यता प्राणत इन्द्र के सहश समझनी चाहिए, यावत् वह महर्दिक, महाद्युतिक, महायशस्वी, महाबल, लहानुभाग और महासुखवान् हैं। उसका वक्षस्थल हार से सुशोभित रहता है। उसकी भुजाएं कटकों और त्रुटितों से स्तब्ध रहती हैं । वह अंगद, कुडल और गण्डનીરજ છે, નિર્મળ છે. નિષ્પક છે નિરાવરણ કાન્તિવાળા છે. પ્રભાયુક્ત, શ્રી સંપન્ન, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતાજનક, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ ઊપર કહેલાં સ્થાનમાં પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત આર–અશ્રુત દેના સ્થાન પ્રરૂપિત કરાયેલાં છે. આ સ્થાને ત્રણે અપેક્ષાઓથી અર્થાત્ સ્વસ્થાન ઉપપાત અને સમુદ્દઘાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યતમા ભાગમાં છે. આ સ્થાનમાં બહ સંખ્ય આરણ અય્યત દેવ નિવાસ કરે છે. આહિ અય્યત નામક દેવેન્દ્ર દેવરાજ નિવાસ કરે છે. તેમની વક્તવ્યતા પ્રાણત ઈન્દ્રના સમાન સમજવી જોઈએ, યાવત્ તે મહર્ધિક, મહાતિક, મહાયશસ્વી, મહાબલ, મહાનુભાગ અને મહાસુખવાનું છે. તેમનું વક્ષસ્થળ હારથી સુશોભિત રહે છે. તેમની ભૂજાઓ કટકે અને ત્રુટિતાથી સ્તબ્ધ રહે છે. તે અંગદ, કુંડળ, અને ગંડ Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९५६ प्रज्ञापनासूत्रे स्तलकर्णपीठधारी, विचित्रहस्ताभरणो विचित्रमालामालिः, कल्याणकप्रवरवस्त्रपरिहितः, कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनः, भास्वरवोन्दिः, प्रलम्बवनमालाधरो दिव्येन वर्णगन्धादिना दशदिश उद्योतयन् प्रभासयन् स्वेषां स्वेषां विमानावासादीनाम् आधिपत्यादिकं कुर्वन् विहरति तिष्ठति 'नवरं' नवरम् - प्राणतापेक्षा विशेषस्तु 'तिo विमाणावासस्याणं' त्र्याणां विमानावासशतानाम् 'दस सामाणियसाहस्सीणं' दशानां सामानिकसाहस्रीणाम् ' चत्तालीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं' चत्वारिंशतः आत्मरक्षकदेव साहस्रीणाम् ' आहेवच्च कुव्वाणे जाव विहरs' आधिपत्यम्, पौरपत्यम् कुर्वन् यावत् पालयन महताऽहतनाट्यगीतवादिततलताल तिघन मृदपटुवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुखानो बिहरति - निष्ठति, अथ द्वादशवैमानिकदेव विमानसंख्या संग्राहकगाथाद्वयमाह - स्थल को मर्षण करने वाले कर्णपीठ का धारक है । हाथों में अद्भुत आभूषण पहनता है । उसका मुकुट मालामय है । कल्याणकारी एवं अत्युत्तम वस्त्रों का परिधान करता है । कल्याणकारी एवं उत्तम माला तथा अनुलेपन को धारण करता है । उसकी देह देदीप्यमान होती है । लम्बी वनमाला का धारक है । अपने दिव्य वर्ण-गंध आदि से दशों दिशाओं को प्रकाशित और प्रभासित करता हुआ अपने विमानावास आदि का आधिपत्य आदि करता हुआ रहता है । प्राणतेन्द्र से अच्युतेन्द्र में विशेषता यह है कि अच्युतेन्द्र तीन सौ विमानों का, दस हजार सामानिक देवों का, चालीस हजार आत्मरक्षक देवों का अधिपतित्व, अग्रेसरत्व आदि करता हुआ, नाटक, गीत तथा वीणा, तल, ताल, त्रुटित एवं मृदंग आदि की मधुर ध्वनि के साथ दिव्य भोगों को भोगता हुआ रहता है । अब बारहों कल्पों में विमानों की संख्या की संग्रहणी गाथाएं સ્થળને મણ કરનારા ક પીઠના ધારક છે. હાથેામાં અદ્ભુત આભૂષણ પહેરે છે. તેમના મુગટ માલામય છે. તેઓ કલ્યાણકારી તેમજ અત્યુત્તમ વસ્ત્રોનું પરિધાન કરે છે. કલ્યાણકારી તેમજ ઉત્તમ માળા તથા અનુલેપનને ધારણ કરે છે. તેમના દેહ દેદીપ્યમાન હાય છે. લાખી વનમાળાના ધારક છે, પેાતાના દિવ્ય વગધ આદિથી દશે દિશાઓને પ્રકાશિત અને પ્રભાસિત કરતા થકા રહે છે. પ્રાણતેન્દ્રથી અચ્યુતેન્દ્રમાં વિશેષતાં આ છે કે અચ્યુતેન્દ્ર ત્રણસે વિમાનાના દશ હજાર સામાનિક દેવાના, ચાલીસ હજાર આત્મરક્ષક દેવાના અધિપતિત્વ, अग्रेसरत्व, माहि पुरता रहिने नाट, गीत तथा वीणा, तक्ष, तास, त्रुटित તેમજ મૃદંગ આદિના મધુરધ્વનિ સાથે દિવ્ય ભાગાને ભાગવતા રહે છે. Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९५७ 'बत्तीस अट्टवीसा बारस अट्ठचउरो' द्वात्रिंशद् अप्टाविंशतिः, द्वादश अष्टचखारि, 'सयसहस्सा' शतसहस्राणि, 'पन्नाचत्तालीसा' पञ्चाशत् चत्वारिंशद् 'छच्चसहस्सा सहस्सारे पदच सहस्त्राणि सहसारे ॥१४६॥ 'आणयपाणय कप्पे' आनतप्राणतकप्पे आनतप्राणतकल्पे 'चत्तारि सयाऽऽरणच्चुए तिम्नि' चत्वारि शतानि, आरणाच्युतयोस्त्रीणि शतानि 'सत्त विमाणसयाई चउसु वि एएमु कप्पेसु' सप्त विमानशतानि चतुर्वपि एतेपु-उपयुक्तेषु आनतप्राणतारणाच्युतेषु कल्पेषु भवन्ति इत्याशयः, 'सामाणियसंगणोगाहा' अथ सामानिकसंग्रहणीगाथामाह'चउरासीई असीई वावत्तरी सत्तरी य सट्ठी य' चतुरशीतिः सामानिकसहस्राणि सौधर्मेन्द्रस्य, अशीतिः सामानिकसहस्राणि ईशानेन्द्रस्य, द्वासप्ततिः सामानिकसहस्राणि सनत्कुमारेन्द्रस्य, सप्ततिश्च सामानिकसहस्राणि माहेन्द्रदेवराजस्य, पष्टिश्च सामानिकसहस्राणि ब्रह्मलोकेन्द्रस्य, ‘पन्ना चत्तालीसा तीसा वीसा दससहस्सा' पञ्चाशत् सामानिकसहस्राणि लान्तकेन्द्रस्य, चत्वारिंशत् सामानिकसहस्राणि महाशुक्रेन्द्रस्य, त्रिंशत् सामानिसहपाणि सहस्रारेन्द्रस्य, विंशतिः सामा निकसाहस्राणि आनतप्राणतेन्द्रस्य, दश सामानिकसहस्त्राणि आरणाच्युतेन्द्रस्य, कहते हैं-बत्तीस लाख, अट्ठाईस लाख, बारह लाख, आठ लाख, चार लाख, पचास हजार, चालीस हजार और छह हजार सहस्त्रार कल्प में, आनत-प्राणत कल्प में चार सौ तथा आरण-अच्युत कल्प में तीन सो विमान हैं। इन अन्तिम चार कल्पों में सात सौ विमान होते हैं। यह अनुक्रम से बारह कल्पों की विमान संख्या है। अव सामानिक देवों की संग्रहणी गाथा कहते हैं-सौधर्मकल्प में चौरासी हजार, ईशान कल्प में अस्सी हजार, सनत्कुमार कल्प में बहत्तर हजार, माहेन्द्र कल्प में सत्तर हजार, ब्रह्मलोक में साठ हजार, लान्तक में पचास हजार, महाशुक्र में चालीस हजार, सहस्रार में तीस हजार, आनत-प्राणत में वीस हजार, और आरण-अच्युत में दस હવે બારે, કલ્પના વિમાનની સ ખ્યાની સંગ્રહણી ગાથાઓ કહે છેपत्रीसलाम, २४यापीसा, भार11, 2413414, या२८ाम, पयास १२, ચાલોળ હજાર અને છ હજાર, સહસાર કપમા, આનત પ્રાણત કપમાં ચાર સે તથા આરણ-અર્ચ્યુત ક૫મા ત્રણ વિમાન છે આ અતિમ ચાર કલ્પોમાં સાતસો વિમાન હોય છે. આ અનુક્રમથી બાર કલ્પોની વિમાન સ ખ્યા છે. હવે સામાનિક દેની સંગ્રહણી ગાથા કહે છે સૌધર્મ ક૫માં ચોરાસી હાર. ઈશાન કલપમાં એ સી હજાર, સનકુમાર કપમાં બોંતેર હજાર; મહેન્દ્ર કુ૫માં સત્તર હજાર, બ્રહ્મસેકમાં સાઠ હજાર, લાન્તકમાં પચાસ હજાર, મહા Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्र सन्ति ॥१४८॥ 'एए चेव आयरक्खा चउरगुणा' एते चैव उपर्युक्त संख्याविशिष्टाः आत्मरक्षकाश्चतुर्गुणाः अबसेयाः, अथ शिष्यजनानुग्रहाय अतिदेशेनोक्ता अपि अवतंसकाः, पार्थक्येन प्रतिपाद्यन्ते-सौधर्मेकल्पे पूर्वस्यां दिशि अशोकावतंसकः, दक्षिणस्यां सप्तपर्णावतंसकः, पश्चिमायां चम्पकावतंसकः, उत्तरस्यां चूतावतंसकः, मध्ये सौधर्मावतंसको वोध्या, ईशाने कल्पे पूर्वस्याम् अङ्कावतंसकः, दक्षिणस्यां स्फटिकावतंसकः, पश्चिमायां रत्नावतंसकः, उत्तरस्यां जातरूपावतंसकः, मध्ये ईशानावतंसकः, सनत्कुमारे कल्पे पूर्वादिदिक्षु अशोकसप्तपर्णहजार सामानिक देव हैं । आत्मरक्षक देव इनसे चौगुने सर्वत्र समझने चाहिए। यद्यपि सामान्य रूप से अवतंसकों का निरूपण किया जा चुका है तथापि शिष्य जनों के अनुग्रह के लिए पृथक्-पृथक रूप से उनका निर्देश किया जाता है। वह इस प्रकार है-सौधर्म कल्प में पूर्व दिशा में अशोकावतंसक है, दक्षिण दिशा में सप्तपर्णावतंसक है, पश्चिम दिशा में चम्पकावतंसक है, उत्तर दिशा में आत्रावतंसक है और चारों के मध्य में सौधर्मावतंसक हैं। ईशानकल्प में पूर्व में अंकावतंसक, दक्षिण में स्फटिकावतंसक, पश्चिम में रत्नावतंसक, उत्तर में जातरूपावतंसक और मध्य में ईशानावतंसक है। सनत्कुमार कल्प में पूर्ववत् पूर्वादि दिशाओं में अशोकावतंसक, सप्तपर्णावतंसक, चम्पकावतंसक और आम्रावतंसक हैं, मध्य में सनत्कुमारावतंसक है। શુકમાં ચાલીસ હજાર, સહસારમાં ત્રીસ હજાર; આનત–પ્રાણતમાં વીસ હજાર અને આરણ–અશ્રુતમાં દશ હજાર સામાનિક દેવ છે. આત્મરક્ષક દેવ તેમનાથી ચાર ગણું સર્વત્ર સમજવા જોઈએ. જે કે સામાન્ય રૂપથી અવતંસકેનું નિરૂપણ કરી દિધું છે છતાં શિષ્યજનોના અનુગ્રહ માટે પૃથ-પૃથક રૂપથી તેમને નિર્દેશ કરાય છે. તે આ પ્રકારના છે સૌધર્મકલ્પમાં પૂર્વ દિશામાં અશોકાવતંસક છે. દક્ષિણ દિશામાં સપ્તપર્ણ વત સક છે. પશ્ચિમ દિશામાં ચ પકાવતં સક છે. ઉત્તર દિશામાં આગ્રાવતંસક છે અને ચારેની મધ્યમાં સૌધર્માવલંસક છે. ઈશાન ક૫ની પૂર્વમાં અંકાવતંસક, દક્ષિણમાં સ્ફટિકાવવંસક, પશ્ચિમ દિશામાં રત્નાવતંસક, ઉત્તરમાં જાતરૂપાવતંસક અને મધ્યમાં ઇશાનાવતુંસક છે. . સનકુમાર ક૫માં પૂર્વવત્ પૂર્વાદિ દિશાઓમાં અશેકાવતંસક સતપણું Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२७ ब्रह्मलोकादिदेवानां स्थानादिकम् ९५९ चम्पकचूतावतंसका, मध्ये सनत्कुमारावतंसकाः, माहेन्द्रे पूर्वादि चतुर्दिक्षु अङ्कस्फटिक रत्नजातरूपावतंसकाः मध्ये माहेन्द्रावतंसको वोध्यः, ब्रह्मलोके पूर्वादि चतुर्दिक्षु अशोकसप्तपर्णचम्पकचूतावतंसकाः, मध्ये ब्रह्मलोकावतंसकोऽवसेयः लान्तके कल्पे पूर्वादि चतुर्दिक्षु क्रमेण अङ्कस्फटिकरत्नजातरूपावतंसकाः, मध्ये लान्तकावतंसको वोध्यः, महाशुक्र कल्पे पूर्वादिदिक्षु अशोकसप्तपर्णचम्पकचूतावतंसकाः मध्ये महाशुक्रावतंसको वोध्यः, सहस्रारे पूर्वादि चतुर्दिक्षु क्रमेण अङ्कस्फटिकरत्नजातरूपावतंकाः, मध्ये सहस्रारावतंसको वोध्यः, आणतप्राणते कल्पे पूर्वादि चतुर्दिक्षु अशोकसप्तपर्णचम्पकचूतावतंसकाः, मध्ये प्राणतावतंसको ____ माहेन्द्र कल्प में पूर्व आदि चारों दिशाओं में अंक-स्फटिकरत्न-जातरूपावतंसक हैं, मध्य में माहेन्द्रावतंसक है। ब्रह्मलोक में पूर्व आदि चारों दिशाओं में अशोक, सप्तपर्ण, चम्पक और आम्रावतंसक हैं, मध्य में ब्रह्मलोकावतंसक है। लान्तक कल्प में पूर्व आदि दिशाओं में क्रम से अंकावतंसक, स्फटिकावतंसक, रत्नावत'सक और जातरूपोवतंसक है, मध्य में लान्तकावतंसक है। महाशुक्र कल्प में पूर्व आदि दिशाओं में अशोकावतंसक, ससपंर्णावतंसक, चम्पकावत'सक और आम्रावतंसक है, मध्य में महाशुक्रावतंसक है। सहस्रार कल्प में पूर्वादि दिशाओं में अंकावतंसक, स्फटिकाचतसक, रत्नावतंसक और जातरूपावतंसक है, मध्य में सहस्रारावतंसक है। ___ आनत-प्राणत कल्प में पूर्व आदि दिशाओं में अशोकावतंसक, વતંસક, ચંપકાવતંસક અને આશ્રાવતંસક કહ્યાં છે, મધ્યમાં સનસ્કુમારાવસક છે. મહેન્દ્ર કપમાં પૂર્વ આદિ આ ચારે દિશાઓમાં– અંક, સ્ફટિક રત્ન, જાતરૂપાવતંસક છે, મધ્યમાં મહેન્દ્રાવતંસક છે. બ્રોકમાં પૂર્વ આદિ ચારે દિશાઓમાં અશેકાવતંસક, સ્ફટિકાવાંસક રત્નાવલંસક અને જાતરૂપાવતંસક છે. મધ્યમાં લાન્તકાવતંસક છે. મહાશુક કપમાં પૂર્વ આદિ દિશાઓમાં અશેકાવત સક, સપ્તપર્ણવતંસક, ચંપકાવતંસક અને આમ્રાવતંસક છે. મધ્યમાં મહાશુકાવતંસક છે સહસાર ક૫માં પૂર્વાદિ દિશાઓના અંકાવવંસક, સ્ફટિકાવતંસક રત્નાવલંસક અને જાતરૂપાવતંસક છે. મધ્યમાં સહસ્ત્રાવતંસક છે. આનત–પ્રાણત કલ્પમાં પૂર્વ આદિ દિશાઓમાં અશોકાવતં સક, સપ્તપર્ણ Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ६६० विज्ञेयः, अच्युते कल्पे पूर्वादि चतुर्दिक्षु अङ्कस्फटिकरत्नजातरूपावतंसकाः, मध्ये अच्युतावतंसकोऽवसेयः ॥सू० २७॥ मूलम् - कहिणं अंते ! हेट्टिमगेत्रिजगाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! हेट्टिमगेविजा देवा परिवसंति ? गोयमा ! आरणच्चयाणं कप्पाणं उपिं जाव ई दूरं उप्पइत्ता, एत्थ पर हेट्टिम विज्जगाणं देवाणं तओ गेविजगविमाण पत्थडा पण्णत्ता, पाईणपडीणायया उदीर्णदाहिणविच्छिन्ना पडिपुण्णचंदसंठाणसंठिया अचिमाली भासरासिवण्णाभा, सेसं जहा बंभलोगे जाव पडिरुवा, तत्थ णं हेट्ठिमगेविजगाणं देवाणं एकारसुतरे विमाणावाससए भवतीति मक्खायं, ते णं विमाणा सव्वरयणा मया जाब पडिहवा एत्थ णं हेट्टिमगेचिज्जगाणं देवाशं पजतापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइमागे, बहवे हेट्टिगेत्रिजगा देवा परिवसंति, सव्वे समिड्डिया, सव्वे समज्जुइया, सवे समजसा, सव्वे सनवला, सव्वे समाणुभावा, महासुक्खा, अनिंदा, अपेस्सा, अपुरोहिया, अहमिंदा नामं, ते देवगणा पण्णत्ता समणाउसो ! कहि णं भंते! मज्झिमविज्जगाणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते! मज्झिमगेविज्जगा देवा परिवसंति ? गोमा ! हेट्टिम विजगाणं उप्पि सपक्खि सपडिदिसिं जाव सप्तपर्णावतंसक, चम्पकावतंसक और आम्रावतंसक हैं और मध्य में प्राणतावत सक है । - आरण - अच्युत कल्प में पूर्वादि दिशाओं में अंकावतंसक, स्फ टिकावतंसक, रत्नावतंसक और जातरूपावतंसक हैं, मध्य में अच्युतावतंसक है ॥२७॥ વંસક, ચ પકાવત’સક, અને આમ્રાવત સક છે અને અસ્થમા પ્રાણતાવત સક છે. આરણ્–અચ્યુતકલ્પમાં પૂર્વાદ દિશામા અંકાવત ́સક, સ્ફટિકાવત સક रत्नावत भई, भने तावतंस छे. मध्यभां अभ्युतावतंस छे. ॥ २७ ॥ Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२८ अवेयकदेवानां स्थानानि ९६१ उप्पइत्ता, एत्थ णं मज्झिमगेविज्जगदेवाणे तओ गेविजगाणं पत्थडा पण्णता, पाईणपडीणायया जहा हेट्रिमगेविज्जगाणं, नवरं सदुसरे विमाणावासलए भवंतीति मकवायं, ते विमाणा जाव पडिरूवा, एत्थ णं मज्झिमगेविजगाणं जाव तिसु वि लोगस्स असंखेज्जइमागे, तत्थ शं बहवे मज्झिमगेविजगदेवा परिवसंति, जाव अहलिंदा नाम ते देवगणा पण्णत्ता समणा. उसो ! कहिणं भंते ! उवरिमगेविजएदेवा परिवतंति? गोयमा! मज्झिमगेरिजगाणं उप्पिं जाव उप्यइत्ता, एत्थ णं उवरिमगेविज्जगाणं तओ गेविज्झगविमाणपत्थडा पण्णता ?, पाईणपडीणायया, सेसं जहा हेट्रिमोविज्जगाणं, नवरं एगे विमाणावाससए अवंतीति सक्खायं, सेसं तहेव भाणियव्वं जाव अहमिंदा नालं ते देवगणा पण्णत्ता समणाउसो! एकारसुत्तरं हेट्रिमेसु लत्तुत्तरं च मज्झिमए, सयमेगं उवरिमए पंचेव अणुत्तरविसाणा ॥१४९॥ कहि णं भंते ! अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णता? कहि णं भंते ! अगुत्तरोववाइया देवा परिवसंति ? गोयमा ! इसीसे रयणप्पभाए पुढवीए वहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ उर्ल्ड चंदिमसूरियगहगणनक्खत्ततारारूपाणं वहुई जोयणसयाई बहूइं जोयणसहस्साई वहुई जोयणसयसहस्साइं बहुगाओ जोयणकोडीओ बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ उड़ दूरं उप्पइत्ता सोहमीसाणसणंकुमार जाव आरणअन्चुयकप्पा तिन्नि अटारसुत्तरे गेविजगविमाणावाससए वीइवइत्ता तेग परं दूरं गया, नीरया निम्मला विति. मिरा विसुद्धा पंचदिसि पंच अणुत्तरा महइमहालया, महाविमाणा पन्नत्ता, तं जहा-विजए वेजयंते जयंते अपराजिए सव्वसिद्धे तेणं विमाणा सव्व रयणासया अच्छा, सहा, . प्र० १२१ Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनाम ९६३ लण्हा, घट्टा, मट्टा, नीरया, निम्मला, निप्पंका, निक्कंकडः च्छाया, सप्पमा, सस्तिरीया सउज्जोया, पासाईया, दरिसणिः ज्जा अभिरूवा पडिरूवा, एत्थ णं अणुन्तरोववाइयाणं देवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणा पक्षणत्ता, तिसु वि लोयस्स असंखेज्जइ. भागे, तत्थ णं बहवे अशुत्तरोववाझ्या देवा परिक्संति, सव्वे समिडिया, सहके समबला, सव्वे समाणुभावा महासुक्खा, अणिंदा, अप्पेसा अपुरोहिया अहमिंदा, नामं ते देवगणा पण्णत्ता समणाउसो! ॥सू० २८॥ ___-छाया-कुत्र खलु भदन्त ! अधस्तन ग्रैवेयकाणाम् पर्याप्तापर्याप्तानात् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ! कुत्र खलु भदन्त ! अघस्तनौवेयका देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! आरणाच्युतयोः कल्पयोरुपरि यावत् ऊर्ध्वम् दरम् उत्पत्य अत्र खलु अधस्तनौवेयकाणां देवानां त्रयो ग्रैवेयकविमानप्रस्तटाः प्रज्ञप्ताः, प्राचीन प्रतीचीनायताः उदीचीन दक्षिण विस्तीर्णाः प्रतिपूर्णचन्द्र संस्थानसंस्थिताः, अचिं ग्रैवेयकादि स्थानों की वक्तव्यता शब्दार्थ-(कहिणं अंते ! हिडिमगेविजगाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् अधस्तन पर्याप्त-अपर्याप्त त्रैदेयक देवों के स्थान कहाँ कहे हैं ? (कहि णं भंते ! हिहिमोविजगा देवा परिवसंति?) हे भगवन् ! अधस्नल अवेशकदेव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (आरणच्चुयाणं कप्पाणं उपि) आरण-अच्युत कल्पों के ऊपर (जाव) चावत् (उडूं) ऊपर (दूरं) दूर (उप्पइत्ता) जाकर (एत्थणं). यहां (हिहिमगेविनगाणं देवाणं) अधस्तन ग्रैशेयक देवों के (तओ) तीन (गविजग विमाणपत्थडा) धैवेयक विमानों के प्रस्तट-पाथडे શૈવેયકાદિસ્થાનની વક્તવ્યતા शहाय-(कहि णं भते । हिटिम गेचिज्जगाण पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ) : હે ભગવન્ ! અધસ્તન પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્ત વેયક દેવોના સ્થાન કયાં કહ્યાં છે? (कहि णं भंते ! हिदिमोविज्जगा देवा परिखसंति ?) भगवन् । अधस्तन ग्रेवेयर देव या निवास ४२ छ ? (गोयमा ?) ॐ गौतम | (आरणच्चुयाणं कप्पाणं उप्पि) मा२]-अश्युत ४६५ना १५२ (जाव) यावत् (उ8) अ५२ (दूरं) ६२ (उत्पइत्तो) (एत्यण) मडि (हिडिमगेविज्जगागं देवाणं) मस्तन अवेय हेवाना (तओं) ! (गेविजगविमाणपत्थडा) अवय विमानाना प्रस्त२-५२थार Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका हि. पद २ तू २८ ग्रेवेयकोवानां स्थानानि ९६३ मौलाभासराशिवर्णाभाः, शेपं यथा ब्रह्मलोके यावत् प्रतिरूपाः, तत्र खलु अधस्तन ग्रेवेयकाणां देवानाम् एकादशोत्तरम् विमानावासशतं भवति इत्याख्यातं, तानि खलु विमानानि सर्वरत्नमयानि यावत् प्रतिरूपाणि, अत्र खलु अबस्तनौवेयकाणाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञतानि, त्रिप्वपि लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु वहयोऽधस्तनौवेयवादेवाः परिवरान्ति, सर्वे समर्द्धिकाः, सर्वेसमद्युतिकाः, सर्वे समयशसः, सर्वे समवलाः, सर्वे समानुभावा', महासौख्याः , (पण्णत्ता) कहे हैं (पाईणपडीणायथा) पूर्व-पश्चिम में लम्बे (उदीणदाहिणवित्थिना) उत्तर-दक्षिण में विस्तीर्ण (पडिपुण्णचंदसंठाणसंठिया) प्रतिपूर्ण चन्द्रमा के आकार के (अच्चिमालीभासरासिवण्णाभा) सूर्य के तेज की राशि जैले वर्ण वाले (सेसं जला दंशलोगे) शेप वर्णन ब्रह्मलोक कल्प के समान (जाव पडिरूवा) यावत् प्रतिरूप हैं (तत्थ णं) उनमें से (हेहिमगेविनगाणं देवाणं) नीचे के त्रैवेयक देवों के (एकारसुत्तरे विमाणावाससए) एक सौ ग्यारह विमान (भवंतीति मक्खायं) हैं, ऐसा कहा है (ते णं विमाणों) वे विमान (सव्वरयणामया) सर्वरत्ललय हैं (जाद पडिस्या) यावत् प्रतिरूप हैं (एत्थ णं) यहां (हिमोविजगाणं देवाणं) अधस्तन ग्रैदेयक देवों के (पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्तों और अपर्याप्तों के (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) कहे हैं (तीसु वि) तीनों अपेक्षाओं से भी (लोगस्स असंखेजइभागे) लोक के असंख्यातवें भाग में हैं (तत्थ णं) वहां (वहवे) बहुत-से (हेहिमगेविजगा देवा परिचसंति) अधस्तन ब्रैवेयक देव निवास करते हैं (पण्णत्ता) ४i छ (पाईणपडीणायया) पूर्व पश्चिममा ami (उदीणदाहिणवित्यिन्ना) उत्तर-दक्षिणमा विस्ती (पडिपुण्णचंदसंठाणासंठिया) प्रतिपू यन्द्रमाना मार२ना (अच्चिमालीभासरासिवण्णाभा) सूर्य तेजी प प प (सेसं जहा बंभलोगे) शेष १ न प्रहार ४८५ना समान (जाव पडिरूवा) यावत् प्रति३५ (तत्थणं) तेमाभांथी (हेट्ठिमगेविज्जगाणं देवाणं) नीयना अवय हेवाना (एकारसुत्तरे विमाणावाससए) ४ सो भगीयार विमान (भवंतीति मक्खाय) छ, सेम युछ (तेणं विमाणा) ते विमान (सव्वरयणामया) सवरत्नभय छ (जाव पडिरूवा) यावत् प्रति३५ छ (एत्थग) मा (हद्विमगेविजगाणं देवाणं) मरतन - यहेवाना (पज्जत्तापज्जत्ताणं) पर्याप्त मने मारताना (ठाणा) स्थान (पण्णत्ता) ४ा छ (तिसु वि) नो अपेक्षामाथी ५] (लोगस्स असंखेज्जइभागे) ४मा मस ज्यातमा लामा छ (तत्थण) त्या (वहवे) घ ५0 (हेछिमगेविज्जगा देवा परिवसति) मरतन अवेय४ हेर निवास ४२ छ (सव्वे) तथा १५(समिलिया) Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रॉपनासूत्र अनिन्द्राः, अप्रेष्याः, अपुरोहिताः, अहमिन्द्राः, नामते देवगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! कुत्र खलु भदन्त ! मध्यमानां ग्रैवेयकाणास् देवानाम् पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! मध्यमग्रैवेयकाः देवाः परिवसन्ति ? गौतम ! अधस्तनौवेयकाणाम् उपरि सपक्षम् सप्रतिदिक, यावत् उत्पत्य, अत्र खलु मध्यमग्रैवेयकदेवानां त्रयो ग्रैवेयकाणाम् प्रस्तटाः प्रज्ञप्ताः, प्राचीन प्रती(सव्वे) वे सब (समिडिया) समान ऋद्धि वाले (सव्वे समज्जुइया) सब समान द्युति वाले (सव्वे समजसा) सब समान यश वाले (सव्वे समवला) सब समान बल वाले (सव्वे समाणुभावा) सब समान अनुभाव वाले (महासुक्खा) महानू मुख वाले (अणिंदा) इन्द्र रहित (अपेस्सा) प्रेष्य-दास रहित (अपुरोहिया) पुरोहित हीन (अहमिदा) अहमिन्द्र (नाम) अव्यय (ते देवगणा पण्णत्ता समणाउसो) आयुष्मन् श्रमणो ! वे देवगण कहे गए हैं। ___ (कहि णं संते ! मज्झिमगाणं गेविज्जगाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् पर्याप्त और अपर्याप्त मध्यम अवेयक देवों के स्थान कहाँ कहे हैं ? (कहि णं भंते ! मज्झिमगेविजगा देवा परिवसंति ?) हे भगवन् ! मध्यम ग्रैवेयक देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (हेहिमगेविज्जगाणं उप्पि) अधस्तन अवेयकों के ऊपर (सपक्खि सपडिदिसं) समान दिशा और समान विदिशा में (जाव) यावत् (उप्पइत्ता) जाकर (एत्थ णं) यहां (मज्झिमगेविज्जग देवाणं) मध्यम अवेयक देवों के (तओ गेविजगाणं) समान ऋद्धिपात (सव्वे समज्जुइया) मा समान धुतिया (सव्वे समजसा) मा समान यशवणi (सव्वे समबला) मा समान वा छे (सव्वे समाणुभावा) मा समान मनुभववाणi (महासुक्खा) महान् सुमार (अजिंदा) छन्द्र पान (अप्पेसा) प्रेष्य-हास २॥ (अपुरोहिया) पुडित विनाना (अहमिंदा नाम) मडभिन्द्र (नाम) ते (देघगणा पण्णत्ता समणाउसो) मायुष्मन् શ્રમણે આ દેવગણ કહેલા છે (कहि णं भंते ! मज्झिमगाणं गैविजगाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णता ?) भगवन् ! पर्यात भने २५पर्याप्त मध्यम वय हेवाना स्थान ४यां Ji छ? (कहि णं भंते ! मज्झिमगेविज्जगो देवा परिवसंति ?) लावन् ! मध्यम अवय ४५ ४॥ निवास ४२ छ ? (गोयमा ) 3 गौतम (हेद्विमगेविविज्जगाणं उप्पि) मरतन अवेयाना 9५२ (सपक्विं सपडिदिसं) समानहा भने समान विदिशामा (जाव) यावत् (उप्पइत्ता) ४४२ (एत्थण) मा (मझिगेविजगदेवाणं) मध्यम अवेय४ हेवोन (तओ गेविज्जगाणं) अवेयाना Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सु.२८ अवेयकदेवानां स्थानानि ६६५ चीनायता यथा अधस्तनौवेयकाणाम्, नवरम् सप्तोत्तरं विमानावासशतं भवति, इत्याख्यातं, तानि खलु विमानानि यावत् प्रतिरूपाणि, अत्र खलु मध्यसप्रैवेयकाणाम् यावत् त्रिप्वपि लोकस्य असंख्येयभागे तन खलु वहवो मध्यमवेयका देवाः परिवसन्ति, यावत् अहमिन्द्रा नाम ते देवगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! कुत्र खलु भदन्त ! उपरिसद्मवेयकाणां देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम्, स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खलु भदन्त ! उपरिमौवेयकवाः परिवसन्ति ? गौतम ! मध्यमौवेयकाग्रैवेयकों के तीन (पत्थडा) पाथडे (पण्णत्ता) कहे हैं (पाईणपडीणायया) पूर्व-पश्चिम में लम्बे (जहा हेटिनगेविज्जगाणं) अधरतन धैवेयक के समान (नवरं) विशेष (सतुन्तरे विमाणावाससए) एक सौ सात विमान (भवंतीति मक्खाय) हैं, ऐसा कहा है (ते णं विमाणा जाव पडिरूवा) वे विमान यावत् प्रतिरूप हैं (एत्थ णं) यहाँ (मज्झिमगेविज्जगाणं) मध्यम प्रैवेयकों के (जाव) यावत् (तिसुवि) तीनों अपेक्षाओं से भी (लोगस असंखेज्जइलागे) लोक के असंख्यातवें भाग में हैं (तत्थ णं) वहां (वहवे मज्झिमगेविज्जगा देवा परिवसंति) बहुत मध्यम प्रैवेयक देव निवास करते हैं (जाव अहमिंदानाम) यावत् सभी अहमिन्द्र (ते देवगणा पण्णता) वे देवगण कहे गए हैं (समणाउसो) हे आयुष्मन् श्रमणो ! (कहि णं भंते ! उवरिम गेविज्जगाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?) हे भगवन् ! ऊपरी अवेयकों के पर्याप्त और अपर्या प्त देवों के स्थान कहां कहे हैं (कहि णं संते ! उपरिमणेविज्जए देवा १] (पत्थडा) ५२था२ (पण्णत्ता) ४i छ (पाईणपडीणाय या) पूर्व पश्चिममा सian (जहा हेट्टिमगेविज्जगाणं) मरतन अवेयाना समान (नवरं) विशेष (सत्तत्तरे विमाणावाससए) से सोने सात विमान (हवंतीति मक्खाय) छे ये प्रमाणे उस छ. (तेणं विमणा जाव पडिरूवा) के विमान यावत् प्रति३५ छ. (एत्थणं) मडी (मज्झिमगेविज्झगाणं) मध्यम अवेयाना (जाव) यावत् (तिसुवि) नो अपेक्षामाथी ५५ (लोगम्स असंखेज्जइभागे) सोना २मस च्यात मागोमा छे. (तत्थण) त्या (बहवे मज्झिमगेविज्जगा परिवसंति) ध! मध्यम अवय है। निवास ४२ छ, (जाव अहमिदा नाम) यावत् ५५॥ मभिद्र छे. (ते देवगणा पण्णत्ता) मे गये। अपामा मावेस छ. (समणाउसो) मायुष्यभन् श्रभो। (कहि णं भंते ! उवरिमगेविज्जगाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता) હે ભગવન ! ઊપરના પર્યાપક અપર્યાપક શ્રેયક દેવાના સ્થાન કયાં કહેલા છે? (कहि णं भंते ! उवरिमगेविजए देवा परिवसंति) सन् ! १५२न। अवेय४ हे। Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६६ प्रेमापनासूर्य णाम् उपरि यावत् उत्पत्य अत्र खलु उपरिमौवेयकाणाम् त्रयो ग्रैवेयकविमानप्रस्तटाः प्रज्ञप्ताः, प्राचीनप्रतीचीनायताः, शेषं यथा अधस्तन ग्रेवेयकाणाम् नवरम् एकं विमानावासशतं भवति इत्याख्यातं, शेपं तथैव भणितव्यम् यावत् अहमिन्द्राः नाम ते देवगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! एकादशोत्तरम् अधस्तनेषु सप्तोत्तरश्च मध्यमके, शतमेकम् उपरिमके पश्चैव अनुत्तरविमानानि ॥१४९॥ कुत्र खलु भदन्त ! अनुत्तरौपपातिकानाम् देवानाम् पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि परिवसति ?) हे भगवन् ! ऊपरी वेथक देव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (मज्झिमगेचिज्जगाणं उप्पिं) मध्यम ग्रैवेयकों के ऊपर (जाव उप्पइत्ता) यावत् ऊंचे जाकर (एत्थ णं) यहां (उपरिमगेविज्जगाणं) ऊपरी त्रैवेयकों के (तओ) तीन (गेविज्जग विमाणपत्थडा) अवेयक विमानों के पाथडे (पण्णत्ता) कहे हैं (पाईणपडीणायया) पूर्व --पश्चिम में लम्बे (सेसं जहा हेहिमगेविज्जगाणं) शेष वर्णन अधस्तन त्रैवेयकों के समान (नवरं) विशेष (एगे विमाणावाससए भवंतीति भक्खायं) एक सौ विमान हैं, ऐसा कहा है (सेसं तहेव भाणियव्वं) शेष उसी प्रकार कहना चाहिए (जाव अहमिदा नासं ते देवगणा पण्णता) थावत् वे देवाण अहमिन्द्र कहे गए हैं (सभणाउसो) हे आयुष्मान् श्रमणो ! (एकारसुत्तरं) एक सो ग्यारह (हेडिमेसु) नीचे के अवेयकों में (सत्तुत्तरं च मज्झिमए) एक सौ सात मध्यम अवेघकों में (सयमेगं उचरिमए) ऊपर में एक सौ (पंचेच अणुत्तर विमाणा) अनुत्तर विमान पांच ही हैं। या निवास ४२ छ ? (गोयमा !) गौतम ! (मज्झिमगेविज्जगाणं उप्पि) मध्यना अवेय: हेवाना ५२ (जाव उप्पइत्ता) यावत् १५४ने (एत्थ णं) मडीया (उपरीमगेवेज्जगाणं) ६५२ना मवेय हेवाना (तओ) ३ (गेविजगविमाणपत्थडा) अवेय विभानाना पाथ।मे। (पण्णत्ता) ४ा छे. (पाईणपडिणायया) पूर्व पश्चिम त२६ सin (सेसं जहा इद्विमगेविज्जगाणं) मीनु वन नीयन अवेयछीना वर्णन प्रभार सभ७ , (नवर) विशेष (एरो विमाणावाससए हवंतीति मक्खाय) मे से। विभान छ, म ४युं छे (सेसं तहेव भाणियव्वं) शेष थे शतहे ध्ये (जाव अहमिदा नाम देवगणा पण्णत्ता) ते गए। मभिन्द्र सा छे (समाणाउसा) हुमायुष्यभन् श्रम । (एक्कारसुत्तरं) मे से जीयार (हे द्विमेसु) नायना अवयीन (सत्तुत्तरं च मझिमए) मे से सात मध्यम अवेयरमा (सयमेग उवरिमए) १५२ मे से(पंचेव अणुत्तरविमाणा) मनुत्तर विभान पाय छ । Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२८ }वेयकदेवानां स्थानानि ९६७ प्रज्ञतानि ? कुत्र खलु भदन्त ! अनुत्तरौपपातिकादेवाः परिवसन्ति ? गौतम ! अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहु समरमणीयाद् भूमिभागात् ऊर्ध्वम्, चन्द्रसूर्यग्रहगणनक्षत्रतारारूपाणां वहनि योशनशतानि, बहूनि योजनसहस्राणि, बहूनि योजनशतसहस्राणि, बहुका योजनकोटीः, वहुकाः योजनकोटिकोटीः अर्व दुरम् उत्पत्य सौधर्मशानसनत्कुमारयावदारणाच्युतकल्पान् त्रीणि अष्टादशोत्तरग्रेवेयकविमानावासशतम् व्यतिव्रज्य तेन परं दुरं गतानि नीरजांसि निर्मलानि (कहि णं भंते ! अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता?) पर्याप्त और अपर्याप्त अनुत्तरोपपातिक देवों के स्थान कहां कहे हैं (कहि णं अंते ! अणुत्तरोवाइया देवा परिवसंति?) हे भगवन् ! अनुत्तरोपपातिक देव कहाँ निवास करते हैं (गोयमा) हे गौतम ! (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए) इस रत्नप्रभा पृथ्वी के (बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ उड़) बहुत सम एवं रमणीय भूभाग से ऊपर (चंदिल-भूरिय-गहगण-नक्खत्त-ताराख्वाणं) चन्द्रमा, सूर्य, ग्रहगण, नक्षत्र और ताराओं से (बहूई जोयणाई) बहुत सौ योजन (यहई जोयणसहस्साई) बहुत हजार योजन (बहूई जोयणसयसहस्साई) बहुत लाख योजन (बहुगाओ जोयणकोडीओ) बहुत करोड योजन (बटुगाओ जोयणकोडाकोडीओ) बहुत कोडाकोडी योजन (उ ) ऊपर (दूरं) दूर (उप्पइन्सा) जाकर (सोहमीसाणसणंकुमार जाव आरणअच्चुय कप्पा) सौधर्म, ईशान, सनत्कुमार यावत् आरण अच्युत कल्प (तिम्नि अट्ठारसुत्तरे गेविज्जग विसाणावाससए) तीन (कहि णं भंते | अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णता ?) पति गने. अपयति मनुत्तरीपाति हेवाना स्थान ४i ki छ १ (कहि णं भंते | अणुत्तरोवाइया देवा परिवसंति ?) है भगवन् । मनुत्तरीयानि हे ४यां निवास ४२ छ ? (गोयमा ) हे गीतम। (इमीसे रयणापमाए पुढवीए) २॥ २त्नमा पृथ्वीना (वहु समरमणिज्जाओ भूमिभागाओ उडूढ) घणी समान तेमका रमणीय भूमिलान ५२ (चंदिम, सूरिय,-गहाणनक्खत्ततारारूवाणं) यन्द्रमा-सूर्य, प्रगण, नक्षत्र मने ताराथी (वहूई जोयणसयाई) से। योन (बहूई जोयणसहस्साइ) ध! १२ योन. (बहुगाओ जोयणकोडीओ) धारा ४७ यान (बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ) घ डी यान (उढ) १५२ (दूरं) (उप्पइत्ता) २ ४४२ (सोहम्मीसाणसाणंकुमार जाव आरण अच्चुयक'पा) सोधभ, शान, सनभा२, यावत् , भा२५ अत्युत ४.५ (तिन्नि अट्ठारसुत्तरे गेविजगविमाणावाससए) न सो मार विमानाना (वीइवइत्ता) Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्रे ६६८ वितिमिराणि विशुद्धानि पञ्चदिक्षु पञ्चानुत्तराणि महातिमहालयानि महाविमा - नानि प्रज्ञतानि, तद्यथा - विजयः, वैजयन्तः, जयन्तः, अपराजितः, सर्वार्थसिद्धः, तानि खलु विमानानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि मसृणानि, घृष्टानि, मृष्टानि, नीरजांति, निर्मलानि, निष्पक्ङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि सप्रभाणि सश्रीकाणि सोधोतानि, प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि, अत्र खल अनुत्तरोपपातिकानाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि त्रिष्वपि लोकस्य असंख्येयभागे, तत्र खलु बहवः अनुत्तरौषपातिका देवाः परिवसन्ति, सर्वे समर्द्धिकाः सर्वे समवलाः, सर्वे समानुभावाः महासौख्याः, अनिन्द्राः अप्रेष्याः अपुरोहिताः अहमिन्द्राः नाम ते देवगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! | सू०२८॥ टीका - अथ पर्याप्तापर्याप्त कयैवेयकादि देवानां स्वस्थानादिकं प्ररूपयितुमाह - 'कहिणं भंते ! मिगेविज्जगाणं' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कुत्र खल - कस्मिन् प्रदेशे, अधस्तनत्रिक ग्रैवेयकाणां देवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्या' तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि --- सौ अठारह विमानों का ( वीइवइत्ता) पार करके (तेण परं दूरं गया) उससे आगे दूर पर (नीरा) रज से रहित (निम्मला) निर्मल (विति: मिरा) अंधकार से रहित (विशुद्धा) अत्यन्त शुद्ध (पंचदिसिं) पांच दिशाओं में (पंच) पांच (अणुत्तरा) अनुत्तर - सर्वोत्कृष्ट (महइमहालया ) बहुत बडे (महाविमागा) महाविमान (पत्ता) कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार (विज) विजय (वैजयंते) वैजयन्त (जयंते ) जयन्त (अपराजिए) अपराजित (सह सिद्वे) सर्वार्थसिद्ध-शेष शब्दार्थ पूर्ववत् ॥२८॥ टीकार्थ - अव ग्रैवेयक देवों के स्वस्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है - गौतम स्वामी ने प्रश्न किया - हे भगवन् ! पर्याप्त और अपर्याप्त अधस्तन ( निचले) ग्रैवेयक देवों के स्थान किस जगह कहे हैं ? पारश्रीने (तेणं परं दूरं गयो ) तेनी भागण दूर ५२ (नीरया) २४२डित (निम्मला) ' निर्माण (त्रित्तिमिरा) अधार रहित (विसुद्धा ) अत्यन्तशुद्ध (पंचदिसिं) यांचे - दिशाओोभां (पंच) पांथ (अणुत्तरा ) अनुत्तर सर्वोत्कृष्ट (महइमहालया ) धामोटा ( महा विमाणा ) महा विमान (पण्णत्त ) ह्या छे (तं जहा ) तेथे या प्रारे (विजय) व (वेजयंते ) वैन्यन्त ( जयन्ते) त्र्यन्त (अपर जिए ) अपराि (सव्बठ्ठसिद्धे) सर्वार्थसिद्ध शेष शब्दार्थ पूर्ववत् ॥ २८ ॥ ટીકા-હવે ત્રૈવેયક દેવેાના સ્વસ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરાય છે—શ્રીગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યાં-ભગવન્ । પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અધસ્તન (નીચેના) ગ્રેગેયક દેવેના સ્થાન કઈ જગ્યાએ કહ્યાં છે? પ્રકારાન્તરે સ્પષ્ટતાને માટે ફરીથી Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२८ अवेयकादि स्थानादिकम् ९६९ प्ररूपितानि सन्ति ! तदेव प्रकारान्तरेण विशदयितुं पृच्छति-'कहि ण मंते ! हे हिमगेविज्जगादेवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु कस्मिन् प्रदेशे, अधस्तन त्रिक ग्रैवेयकाः देवाः परिवसन्ति ! भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'आरणच्चुयाणं कप्पाणं उपि जाव उडू दूरं उप्पइत्ता' आरणाच्युतयोः कल्पयोः उपरि-ऊर्ध्वभागे, यावत्-बहूनि योजनानि बहूनि योजनशतानि, बहूनि योजनसहस्राणि बहनि योजनशतसहस्राणि, बहुका योजनकोटीः, बहुका योजनकोटिकोटी:, ऊर्ध्वम्-उपरिभागे दुरम उत्पत्य-उद्गम्य, 'एत्थ णं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले 'हेछिमगेविज्जागाणं देवाणं' अधस्तन त्रिकौवेयकाणाम् देवानाम् 'तओ गेविज्जगविमाणपत्थडा' त्रयः-त्रिसंख्यकाः ग्रैवेयकविमानप्रस्तटाः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः-प्ररूपिताः सन्ति, ते च ग्रैवेयकविमानप्रस्तटाः कीदृशा इत्याह-'पाईणपडीणायया' प्राचीनप्रतीचीनायता:-पूर्वपश्चिमायामाः, “उदीणदाहिणविच्छिना' उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णाः-उत्तरदक्षिणविस्ताराः, 'पडिपुण्णचंदसंठाणसंठिया' प्रतिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थिताः, परिपूर्णचन्द्रमण्डलाकाराः; 'अच्चिमालीभासरासिवण्णाभा' अचिर्माला भासराशिप्रकारान्तर से स्पष्टता के लिए पुनः यही प्रश्न दोहराया गया है-हे भगवन् ! निचले वेयक देव कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! आरण-अच्युत कल्पों के ऊपर यावत् बहत योजन, बहुत सौ योजन, बहुत हजार योजन, यहुत लाख योजन, बहुत करोड योजन, बहुत कोडा कोडी योजन की ऊंचाई पर दूर जाकर निचले ग्रैवेयक देवों के तीन ग्रैवेयक विमान प्रस्तट हैं । तात्पर्य यह है कि एक दूसरे के ऊपर तीन अधस्तन (निचले) ग्रैवेयक हैं, ऐसा निरूपण किया गया है । वे ग्रैवेयक विमानों के प्रस्तट पूर्व और पश्चिम में लम्वे हैं तथा उत्तर और दक्षिण में विस्तीर्ण हैं। वे पूर्ण चन्द्रमा के आकार के हैं और ज्योतियों के समूह एवं પ્રશ્નને હરાવીને કહ્યો છે. હે ભગવન ' નિચલા સૈવેયક દેવ ક્યાં નિવાસ કરે છે ? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે–હે ગૌતમ ! આરણ અશ્રુત કલ્પના ઉપર યાવતુ ઘણા એજન; ઘણા સે જન, ઘણા હજાર એજન, ઘણા લાખ યોજન, ઘણા કરેડ પેજન, ઘણું કડાકેડી જનની ઊંચાઈ પર દૂર જઈને નિચલા જૈવેયક દેના ત્રણ પ્રેવેયક વિમાન પ્રસ્તર છે. તાત્પર્ય એ છે કે એક બીજાના ઉપર ત્રણ અધસ્તન (નિચલા) રૈવેયક છે એમ નિરૂપણ કરેલું છે. તે વેયક વિમાનના પ્રસ્તર પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં લાવ્યા છે તથા ઉત્તર અને દક્ષિણમાં વિસ્તીર્ણ છે. તેઓ પૂર્ણ ચન્દ્રમાના આકારના છે અને તિઓના સમૂહ प्र० १५२२ Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ान ६७० वर्णाभा :- अर्चिषां ज्योतिषां मालावत् भासां - प्रकाशानां राशिवच्च वर्णाभाः -वर्णकान्तिर्येषां ते अर्चिर्माला भासराशिवर्णाभाः, 'सेसं जहा वंभलोगे जावपडिरुवा' शेषं यथा ब्रह्मलोके प्रतिपादितं तथा प्रतिपत्तव्यम् यावद् - असंख्येया योजनकोटीः असंख्येयाः योजनकोटिकोटीः आयामविष्कम्भेण, असंख्येयाः योजनकोटिकोटीः परिक्षेपेण सर्वरत्नमयाः, अच्छाः- स्वच्छाः, श्लक्ष्णाः, मसृणाः, घृष्टाः, सृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः, निष्पङ्काः निष्कङ्कटच्छायाः, स प्रभाः, सश्रीकाः, सोदद्योताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः, सन्ति, 'तत्थ णं' तत्र खेल - उपर्युक्तस्थळे 'हेट्ठिमगेविज्जागाणं' अधस्तन त्रिक ग्रैवेयकाणाम् 'देवाणं' देवानाम् ' एकारमुत्तरे विमाणावाससए' एकादशोत्तरं विमानावासशतम् भवतीति मक्खायं' भवति इत्याख्यातं मया महावीरेण अन्यैश्व तीर्थकुभिः, आर्पत्वाद् 'भवन्ति' इत्यत्र बहुवचनं बोध्यम्, 'ते णं विमाणा सव्वरयणामया जाब पडिरूवा तानि खलु एकादशाधिकशतविमानानि सर्वरत्नमयानि यावत् - अच्छानि - स्वच्छानि श्लक्ष्णानि, मसृणानि, घृष्टानि मृष्टानि नीरजंसि निर्मलानि निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि सप्रमाणि सश्रीकाणि सोद्तेजोराशि के वर्ण जैसे हैं । उनकी शेष वक्तव्यता वैसी ही समझ लेनी चाहिए जैसी ब्रह्मलोक की कही है, यावत् वे अतिशय रमणीय हैं, अर्थात् वे विमान असंख्यात करोड बल्कि असंख्यात कोडाकोडी योजन लम्बाई-चौडाई वाले हैं । उनकी परिधि भी असंख्यात कोडाकोडी योजन की है । वे सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकने, कोमल, घृष्ट (घटारे) सृष्ट (मठारे) नीरज, निर्मल, निष्ंक, निरावरण छाया वाले, प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । वहां अधस्तन ग्रैवेयक देवों के एक सौ ग्यारह विमान हैं, ऐसा मैंने तथा अन्य तीर्थकरों ने कहा है । वे सभी एक सौ ग्यारह विमान सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ, चिकने, कोमल, घृष्ट, 1 " તેમજ તેોરાશિના વણ જેવા વણુ વાળા છે. તેમની ખાકીની વક્તવ્યતા જેવી બ્રાલેાકની કહી છે તેવીજ સમજી લેવી જોઇએ તે અતિશય રમણીય છે. અર્થાત્ તે વિમાને અસંખ્યાત કરાડ એટલે અસ`ખ્યાત કડાકાડી ચેન્જનની લખાઇ પહેાળાઈ વાળા છે. તેમની પરિધિ પણ અસ યાત કાડાકાડીયેાજનની છે. तेथेो सर्वरत्नभय, स्वच्छ, भिक्ष्णा अभण घृष्ट-सृष्ट, नीरन, निर्माण, निष्य, निरावरण छायावाणा, प्रलायुः श्रीस पन्न, प्राशभय, प्रसन्नतान्नड़, દનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. ત્યાં અધસ્તન ત્રૈવેયક વેના એક સે અગીયાર વિમાન છે તેમ મે તથા અન્ય તી કરેાએ કહ્યું છે. તે બધા એક सो अशीयार विभान सर्वरत्नमय है, स्वच्छ शिक्षणा, अभण, घृष्ट, सृष्ट,, Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२८ ग्रैवेयकादि स्थानादिकम् ९७१ धोतानि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि च सन्ति, 'एत्थ णं हेडिमगेविनगाणं देवाणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले अबस्तनत्रिकौवेयकाणाम् देवानाम् ‘पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानिस्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, “तिमु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे' त्रिष्वपि-स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्ष गणेषु त्रिष्यपि स्थानेषु विपये लोकस्य असंख्येयभागे-असंख्येयतमे भागे वक्तव्यम् 'तत्थ णं वहवे हेहिमगेविज्जगा देवा परिवसन्ति' तत्र खलु-उपर्युक्लस्थाने, बहवोऽधस्तनत्रिकौवेयकाः देवाः परिवसन्ति, ते खलु ग्रैवेयकाः 'सव्वे समिडिया' सर्वे समद्धिका:समाना ऋद्धि येषां ते समद्धिकाः, 'सव्ये समज्जुइया' सर्वे समद्युतिकाः, समाना धुति येषां ते समधुतिकाः, 'सव्वे समजसा' सर्वे समयशसः, समानं यशो येपां ते समयसः 'सव्वे समवला' ला समवलाः, समानं बलं येपां ते समवला:, 'सव्वे समणुशाबा' सर्व समानुमावा: समान:-असुभावः प्रभावः, अनुभाग: समथ्ये वा येषां ते समनुभावाः, 'महासुक्खा' महासौख्याः -महत् सौख्यं येषां ते सहासौख्याः , 'अजिंदा' अनिन्द्रा:-अविद्यमान इन्द्रो येषां ते अनिन्द्राः, अधिपतिरहिता इत्यर्थः, 'अपेस्सा' अग्रेष्याः न विद्यते प्रेष्यत्वं येषां मृष्ट, नीरज, निर्मल, निष्पंक और निराबरण कान्ति वाले हैं। प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नताप्रद, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं। इस स्थल पर पर्याप्त और अपर्याप्त अधस्तन ग्रैवेयक देवों के स्वस्थान कहे हैं । वे स्वस्थान, उपपात और समुद्घात, इन तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यालवे भाग में हैं । उस स्थान में बहुसंख्यक अधस्तनप्रैवेयक देव निवास करते हैं। वे सभी ग्रैवेयकदेव समान ऋद्धि के धारक हैं, सभी समान धुति वाले हैं, सभी समान यश वाले हैं, सभी समान बल वाले हैं, सभी समान प्रभाव या सामर्थ वाले हैं, सभी महान सुख ले सम्पन्न हैं। उनमें कोई इन्द्र नहीं है, अर्थात् अधिपति नहीं है, और न उनमें कोई दास नीन, निम, नि०५४ मन नि२०१२९१ तिवाण छ. प्रमायुत, श्रीस पन्न, પ્રકાશમય, પ્રસન્નતાપ્રદ, દશનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ સ્થળ પર પમ અને અપર્યાપ્ત અધસ્તન શૈવેયક દેના સ્વાસ્થાન કહ્યા છે. તે સ્વસ્થાન. ઉપપાત, અને સમુદ્દઘાત એ ત્રણે અપેક્ષાઓથી લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. તે સ્થાનમાં બહુ સંખ્યક અધસ્તન-વેયક દેવ નિવાસ કરે છે. તે બધો પ્રિયક દેવ સમાન રૂદ્ધિના ધારક છે. બધાં સમાનધ્રુતિવાળાં છે, બધાં સમાન ચશવાળાં છે. બધા સમાન બળવાળાં છે, બધાં સમાન પ્રભાવવાળા કે સામ. વાળ છે, બધાં મહાન સુખથી સંપન્ન છે. તેમાં કઈ ઇન્દ્ર નથી અર્થાત Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्र ९७२ ते अप्रेष्याः अप्रेप्यत्वा इत्यर्थः, प्रेष्यशब्दस्य भावप्रधाननिर्देशाद, 'अपुरोहिया' अपुरोहिताः न विद्यते पुरोहितः शान्तिकर्मकर्ता येषां ते अपुरोहिताः तेपामशान्तेरभावेन शान्तिकरणस्यानावश्यकत्वात्, 'अहमिदा नामं ते देवगणा' अहमिन्द्राः नाम ते देवगणाः 'पण्णत्ता समणाउसो ! प्रज्ञप्ताः भो श्रमणायुष्मन् ! गौतमः पुनः पृच्छति-'कहि णं भंते ! मज्झिमगाणं गेविज्जगाणं' हे भदन्त ! कुत्र खलु कस्मिन्न स्थले, मध्यमकानां-मध्यमत्रिकाणास्, अवेयकाणाम् 'देवाणं' देवानाम् 'पज्जत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानिस्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति ? तदेव प्रकारान्तरेण विशदयितुं पृच्छति-'कहि णं मंते ! मज्झिमगेविज्जगा देवा परिवसंति ? हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् स्थले, मध्यमवेयकाः देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा' हे गौतम ! 'हेहिमगेविजगाणं' अधस्तनत्रिकौवेयकाणाम् ही होता है, शान्ति कर्म करने वाला कोई पुरोहित नहीं होता क्यों कि उन्हें अशान्ति कमी होती ही नहीं तो शान्ति करने की आवश्यकता भी नहीं पड़ती। हे आशुधमन् श्रमणो! वे सभी देव अहमिन्द्र कहे गए हैं । अभिप्राय यह है कि जैसे सौधर्म आदि बारह कल्पों में इन्द्र, सामामिक आदि का भेद है, वैसा त्रैवेयकों में नहीं है। वहां के सभी देव समान श्रेणी के हैं , सभी अपने को इन्द्र मानते हैं। श्री गौतमस्वामी प्रभुसे पुनः प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त मध्यम अवेयक देवों के स्थान कहां कहे गए हैं ? अर्थात् मध्य के जो तीन त्रैवेयक हैं, उनके देव कहाँ निवास करते हैं ? भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! निचले-हेठले अवेयकों के અધિપતિ નથી, અને તેમનામાં કેઈ દાસ પણ થતુ નથી, શાન્તિકમ કરવા વાળા કેઈ પુરેહિત નથી હોતા, કેમકે એમને ક્યારેય અશાતિ થતી જ નથી તે પછી શાન્તિ કરવાની આવશ્યકતા પણ રહેતી નથી. હે આયુષ્યન્ શ્રમણ ! તે બધા દેવ અહમિન્દ્ર કહેલા છે. અભિપ્રાય એ છે કે જેમ સૌધર્મ આદિ બાર કપમાં ઇન્દ્ર, સામાનિક આદિને ભેદ છે. તેમ પ્રિવેયકમાં નથી. ત્યાંના બધાં દેવ સમાન શ્રેણીના છે. બધા પિતાને ઈન્દ્ર માને છે. ' શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃપ્રશ્ન કરે છે-ભગવદ્ ! પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત મધ્યમ પ્રવેયક દેના સ્થાન ક્યા કહેલાં છે? અર્થાત્ મધ્યમના જે ત્રણ ગ્રેવેયક છે, તેમના દેવ ક્યાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાન ઉત્તર દે છે– ગૌતમ ! નીચેના વિવેયકની ઊપર, તે જ દિશા અને વિદિશાઓમાં ઊપર જઈને મધ્યમ વેયકના ત્રણ પાથડા કહેલાં Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२८ अवेयकादि स्थानादिकम् ९७३ 'उप्पि सपवित्र सपडिदिसिं' उपरि-ऊर्धभागे, सपक्षम्-समानाः-पक्षा:-पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तररूपाः पार्थाः यस्मिन् दुरोत्पतने तत् सप्रतिदिक् तत् यथा स्यात्तथा, यायत्-ऊर्ध्वम् उपरिभागे, दरम् उत्प्रेत्य-उद्गम्य 'एत्थ णं मज्झिमगेविज्जगदेवाणं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले मध्यरात्रिकौवेयकाणास् देवानाम् 'तओ गेविजगाणं' त्रयः-त्रिसंख्यान्विताः ग्रैवेयकाणाम् देवानास् 'पत्थडा पण्णत्ता' प्रस्तटाः प्रज्ञप्ता:-प्ररूपिताः सन्ति, ते किं विशिष्टाः ? इत्याह-'पाईणपडीणायया' प्राचीनप्रतीचीनायता-पूर्वपश्चिमायामाः, 'जहा हेहिमोविज्जगाणं' यथा अधस्तनौवेयकाणाम् प्रतिपादितं तथा प्रतिपत्तव्यम् तथा च दक्षिणोत्ताविस्तीर्णाः, दक्षिणोत्तरविस्ताराः, प्रतिपूर्णचन्द्रमण्डलसंस्थानसंस्थिताः अचिर्मालाभासराशिवर्णाभाः असंख्येयाः योजनकोटिकोटी: आयामविष्कम्भेण असंख्येया योजन कोटिकोटीः परिक्षेपेण सर्वरत्नमयाः श्लक्ष्णाः, मसृणाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः, निप्पङ्कः, निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रभाः सश्रीकाः सोयोताः, ऊपर, उसी दिशा और विदिशा में ऊपर जाकर मध्यमवेयकों के तीन पाथडे कहे गए हैं। वे पूर्व-पश्चिम में लम्बे और उत्तर-दक्षिण में विस्तीर्ण हैं । उनका आकार पूर्ण चन्द्रमा के समान है और वर्ण ज्योतियों की माला एवं तेजोराशि के सदृश है वे असंख्य कोडाकोडी योजन लम्बे-चौडे हैं और असंख्य कोडाकोडी योजन की ही उनकी परिधि है। सभी विमान रत्नमय, चिकने, वृद्ध, शुष्ट. सृष्ट, नीरज, निर्मल. निष्पंक और निरावरण कान्ति वाले हैं। प्रभायुक्त, श्रीलम्पन्न, प्रकाशोपेत, प्रसन्नताजनक, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । विशेषता यह है कि मध्यम अवेयकों के एक सौ सात विमान कहे गए हैं । ये विमान भी सर्वरत्नमय, स्वच्छ, चिकने, मृदु, घृष्ट, मृष्ट, नीरज, निर्मल, निष्पंक, निरावरण कान्ति बाले, प्रभायुक्त, श्रीसम्पन्न, છે. તે પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાંબા અને ઉત્તર દક્ષિણમાં વિસ્તીર્ણ છે. તેમને આકાર પૂર્ણ ચન્દ્રમાના સમાન છે અને વર્ણ જ્યોતિઓની માળા તેમજ તેને રાશિના સમાન છે. તેઓ અસંખ્ય કેડાછેડી થાજન લાબા પહોળા અને અસંખ્ય કડાકડી જનની તેમની પરિધિ છે. બધા વિમાન સર્વરમય, ચિકણા, મૃદુ ઘટ્ટ મુષ્ટ, નીરજ, નિર્મળ, નિષ્પક, અને નિરાવરણ કાન્તિવાળા છે. પ્રભાયુક્ત, શ્રીસંપન્ન, પ્રકાશપત, પ્રસનતા જનક, દર્શનીય, અભિરૂ૫ પ્રતિરૂપ છે. વિશેષતા એ છે કે મધ્યમ વેચકેના એકસે સાત વિમાન કહેલાં छ. ते या विमाना सवरत्नमय, २१२७, यि, मुटु, घट-मृष्ट, नी, નિર્મળ, નિષ્પક, નિરાવરણ કાન્તિવાળા, પ્રાયુક્ત, શ્રીસંપન્ન, પ્રકાશમય, Page #934 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७४ प्रशोपना प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः सन्ति, किन्तु 'नवरं' नवरम्पूर्वापेक्षया विशेपस्तु 'सत्तुत्तरे विमाणावाससए हवंतीति मक्खायं' सप्तोत्तरं विमानावासशतं भवति इत्याख्यातम् मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृदभिः 'तेणं विमाणा जाव पडिरूबा' तानि खलु विमानानि यावत्-सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि मसृणानि घृष्टानि सृष्टानि नीरजांसि निर्मलानि निष्पङ्कानि, निष्कङ्कटच्छायानि, सप्रभाणि सश्रीकाणि, सोद्योतानि प्रासादीयानि दर्शनीयानि, अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि सन्ति 'एत्थ णं मज्झिमगेविजगाणं जाव' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थले, मध्यम त्रिक ग्रैवेयकाणाम् यावत्-देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्वस्थानानि प्रज्ञप्लानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'तिमु वि लोगस्स असंखेज्जइभागे' त्रिष्वपि-स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेषु त्रिष्वपि स्थानेषु विषये इत्यर्थः लोकस्य असंख्येयभागे वक्तव्यम्, 'तत्थ णं वहवे मज्झिमगेविज्जगा देवा परिवसंति' तत्र खलु उपर्युक्त स्थले, बहवो मध्यमग्रैवेयका देवाः परिवसन्ति, 'जाव अहर्मिदा नाम ते देवगणा पण्णत्ता समणाउसो !' यावत्-सर्वे समद्धिकाः, सर्वे समतिकाः, सर्वे समयशसः, सर्व समबलाः, सर्व समानुभावाः; महासौख्याः, अनिन्द्राः, अप्रेष्या, अपुरोहिताः, अहमिन्द्रा नाम ते देवगणाः प्रज्ञप्ताः प्ररूपिताः सन्ति हे श्रमण ! आयुष्मन् ! गौतमः पृच्छति-'कहि णं भंते ! उवरिसगेविनगाणं देवा णं' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, उपरिम त्रिक }वेयकाणाम् देवानाम् 'पज्जत्ता प्रकाशमय, प्रासादिक, दर्शनीय. अभिरूप और प्रतिरूप हैं । यहाँ पर्याप्त तथा अपर्याप्त मध्यम वेयक देवों के स्थान हैं । ये स्थान स्वस्थान, उपपात और समुद्घात, तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं । इन स्थानों में मध्यन अवेयक देव निवास करते हैं। हे आयुष्मन् श्रमणो ! ये सभी देव समान ऋद्धि, समान धुति, समान यश, समान बल, समान प्रभाव और समान सुख वाले हैं। उनमें न कोई स्वामी (इन्द्र) है, न सेवक है, न पुरोहित है। सभी अहमिन्द्र हैं। गौतमस्वामी पुनः प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! ऊपरके ग्रैवेयक देवों પ્રાસાદિક, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. અહિં પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત મધ્યમ પ્રિવેયક દેવેના સ્થાન છે. આ સ્થાને, સ્વસ્થાન, ઉપપાત અને સમુદ્રઘાત ત્રણે અપેક્ષાઓએ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. આ સ્થાનમાં મધ્યમ વેયક દેવ નિવાસ કરે છે. તે આયુષ્મન શ્રમણો, ને બધા દેવ સમાન સમૃદ્ધિ, સમાન ધ્રુતિ, સમાનયશ, સમાનબળ, સમાનપ્રભાવ અને સમાન સુખવાળા છે. તેમાં કેઈ સ્વામી (ઈન્દ્ર) કે સેવક નથી, પુરોહિત પણ નથી બધા અહમિન્દ્ર છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃપ્રશ્ન કરે છે–ભગવન ઊપરના પ્રવેયક દે જેમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત બને સંમિલિત તેમના સ્થાન કયાં કહેલા છે અર્થાત Page #935 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२८ ग्रैवेयकादि स्थानादिकम् ९७५ पज्जत्ताणं, पर्याप्ता पर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्वस्थानानिप्रज्ञप्तानि प्ररूपितानि सन्ति ! तदेव विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति'कहि णं भंते ! उवरिमगेविज्जए देवा परिवसंति !' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे उपरिमत्रिकोवेयकाः देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा ! 'मज्झिमगेविज्जगाणं उप्पि जाव उप्पइत्ता' हे गौतम ! मध्यमविक ग्रेवेयकाणाम् देवानामुपरि यावद्-सपक्षम् सप्रतिदिक् ऊर्ध्वम् दुरम् उत्पत्य उद्गत्य 'एत्थ णं उवरिमगेविज्जगाणं तओ गेविज्जगविमाणपत्थडा पण्णत्ता' अत्र खलुउपयुक्तस्थले, उपरिमत्रिकौवेयकाणाम् तयः-त्रिसंख्याविशिष्टाः ग्रैवेयकविमानप्रस्तटाः प्रज्ञप्ताः, ते कीदृशा इत्याह-'पाईणपडीणायया' प्राचीनप्रतीचीनायता:-पूर्वपश्चिमायामाः, 'सेसं जहा हेडिमगेविजगाणं' शेपं यथा अधस्तनत्रिकग्रैवेयकाणाम् प्रतिपादितं तथा उपरिमत्रिकौवेयकाणामपि प्रतिपत्तव्यम् 'नवरं एगे विमाणावाससए भवंतीति मक्खाय' नवरम्-अधस्तनौवेयकाद्यपेक्षया विशेषस्तु एक विमानावासशतं भवति इत्याख्यातं मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृदभिः, आर्षत्वाद् बहुवचनं 'सेसं तहेव भाणियव्वं जाव अहमिंदा नाम ते देवगणा पण्णत्ता समणाउसो ! शेषं तथैव पूर्ववदेव भणितव्यम् यावत्-सर्वे समधिकाः, सर्वे समातिकाः, सर्वे समयशसः, सर्वे समवलाः, सर्वे समानुभावाः, महासौख्याः, के जिनमें पर्याप्त और अपर्याप्त दोनों सम्मिलित हैं, स्थान कहां कहे गए हैं ? अर्थात् ऊपरी प्रैवेयक देव कहाँ निवास करते हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-हे गौतम ! मध्यम ग्रैवेयकों के ऊपर समान दिशा और समान विदिशा में दूर जाकर ऊपर के ग्रैधेयक देवों के तीन विमान प्रस्तट कहे हैं। वे विमान प्रस्तट पूर्व-पश्चिम में लम्वे, उत्तर-दक्षिण में विस्तीर्ण हैं, इत्यादि वर्णन निचले ग्रेवेयक प्रस्तटों के समान समझ लेना चाहिए। विशेषता यह है कि यहां विमान एक सौ ही हैं, यावत् ये सब देव भी अहमिन्द्र हैं, अर्थात सभी देव समान ऋद्धि, समान शुति, ससान यश, समान बल, समान ઊપરના કૈવેયક દેવ કયાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે–હે ગૌતમ ! મધ્યમ ગ્રેવેયકોના ઉપર સમાન દિશા અને સમાન વિદિશામાં દૂર જઈને ઊપરના પ્રવેયક દેના ત્રણ વિમાન પ્રસ્તર કહ્યાં છે. તે વિમાન પ્રસ્તર પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાબા ઉત્તર દક્ષિણમાં વિસ્તીર્ણ છે. ઈત્યાદિ વર્ણન નિચલા શૈવેયક પ્રસ્તરના સમાન સમજી લેવું જોઈએ. વિશેષતા એ છે કે અહિં વિમાન એક સો જ છે. યાવતુ આ બધા દેવ પણું અહમિન્દ્ર છે, અર્થાત બધા દેવ સમાન સમૃદ્ધિ, સમાનધ્રુતિ, સમાન Page #936 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७६ प्रशापनासूर्य अनिन्द्राः, अप्रेष्याः, अपुरोहिताः, अहमिन्द्राः नाम ते उपरिमत्रिकौवेयका देवगणाः प्रज्ञप्ताः प्ररूपिताः सन्ति, भो श्रमणा ! हे आयुष्मन् ! अथोक्त ग्रेवेयक देव विमानसंग्राहकगाथामाह-'एक्कारसुत्तरं हेहिमेसु सत्तुत्तरं च मज्झिमए । संयमेगं उवरिमए पंचेव अणुत्तरविमाणा' एकादशोत्तरम् अधस्तनेषु त्रिकौवेयकेषु, सप्तोत्तरञ्च मध्यये शतमेकम् उपरिमे, पश्चैव अनुत्तरविमानानि सन्ति, तथा चाधस्तन त्रिकौवेयकेषु एकादशाधिकशतविमानावासाः, मध्यमत्रिकौवेयकेषु सप्ताधिकशतविमानावासाः, उपरिमत्रिकौवेयकेषु शतमेकं विमानावासाः सन्ति इत्याशयः, अथ पर्याप्तापर्याप्तकानुत्तरौपपातिकदेवानां स्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहि णं भंते ! अणुत्तरोववाइयाणं 'देवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणां पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, अनुत्तरौपपातिकानाम् देवानां पर्याप्तापर्याप्तानाम् स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि प्रभाव और समान सुख वाले हैं। इनमें न कोई इन्द्र है, न कोई सेवक है, न कोई पुरोहित है। ऊपर के ग्रैवेयकों के सभी देवगण अहमिन्द्र हैं हे आयुष्मन् श्रमणो ! अब अवेयक विमानों का संग्रह करने वाली गाथा कहते हैं नीचे के तीन अधेयकों में एक सौ ग्यारह विमान हैं, मध्य के तीन अवेयकों में एक सौ सात विमान हैं और ऊपर के तीन ग्रैवेयकों में सौ विमान हैं । अनुत्तर विमान कुल पांच ही हैं। . . ___ अब पर्याप्त तथा अपर्याप्त अनुत्तरोपपातिक देवों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है___गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-हे भगवन् ! पर्याप्त तथा अपर्याप्त अनुत्तरोपपातिक देवों के स्थान कहां कहे गए हैं ? अर्थातू अनुत्तरीયશ, સમાનબલ, સમાનભાવ, અને સમાન સુખવાળા છે. તેમનામાં કઈ ઈન્દ્ર સેવક નથી. કેઈ પુરેહિત પણ નથી. ઊપરના રૈવેયકના બધાજ દેવગણ અહમિન્દ્ર છે, તે આયુષ્માન્ શ્રમણ ! હવે ગ્રેવેયક વિમાનોનો સ ગ્રડ કરનારી ગાથા કહે છે-નીચેના ત્રણ વેયકમાં એક અગીયાર વિમાન છે, મધ્યના ત્રણ ગ્રેવેયકમાં એકસો સાત વિમાને છે અને ઉપરના ત્રણ વિકેમાં એક વિમાન છે. અનુત્તરવિમાન કુલ પાંચ જ છે. હવે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અનુત્તરપાતિક દેના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ-પ્રશ્ન કર્યો-ભગવ! પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત અનુત્તરી Page #937 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९७७ प्रमैयबोधिनी टोका द्वि. पद २ सू.२८ अवेयकादि स्थानादिकम् सन्ति ! तदेव प्रकारान्तरेण विशदयितुं पृच्छति-'कहि णं भंते ! अनुत्तरोववाइया देवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु-ऋस्मिन् प्रदेशे अनुत्तरौपपातिका देवाः परिवसन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा' हे गौतम ! 'इसीसे रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'बहसमरमणिज्जाओ शूमिभागाओ' बहुसमरमणीयाद् अत्यन्ताधिक कमनीयसमतलात् भूमिभागात्-भूप्रदेशात्, 'उडूं' अर्ध्वम्-उपरिभागे 'चंदिमसूरियगहगणनक्खत्ततारारूवाणं' चन्द्रसूर्यग्रहगणनक्षत्रतारारूपाणाम् ज्योतिष्काणास्, 'बहूइं जोयणसयाई' बहूनि योजनशतानि, 'बहई जोयणसहस्साई' बहूनि योजनसहस्राणि 'वहूई जोयणसयसहस्साई बहूनि योजनशनसहस्राणि 'वहुगाओ जोयणकोडीओ' वहुकाः योजन कोटीः 'बहुगाओ जोयणकोडीकोडीओ' बहुकाः योजन कोटिकोटीः, 'उड़ेदृरं उप्पइत्ता' ऊर्ध्वम्-उपरि भागे, दरम् उत्पत्य-उद्गत्य 'सोहम्मीसाणसणकुमार जाव आरण अच्चुयकप्पा' सौरमशान सनत्कुमार यावद् माहेन्द्र ब्रह्मलोक लान्तक महाशुक्रसहस्रारानतप्राणतारणाच्युतकल्पान् त्रयम् अष्टादशोत्तरम् ग्रैवेयकविमानावासगतम् व्यतित्रज्य-अतिक्रस्य 'तेण परं दुरं गया' तेन परं-तदनन्तरम् 'दरं गया' दृरं गतानि, 'निरया' नीरजांसि-रजोरहितानि, 'निम्मला' निर्मपपातिक देव कहां निवास करते हैं ? भगवान ने उत्तर दिया-हे गौतम ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के बिल. कुल समतल भूमिभाग से ऊपर चन्द्र, सूर्य, ग्रहगण, नक्षत्र तथा तारा नामक ज्योतिष्कों से बहुत सौ योजन, बहुत हजार योजन, यहत लाख योजन, बहुत करोड योजन, बहुत कोडाकोडी योजन ऊपर दर जाकर सौधर्म ईशान यावत् आरण-अच्युत नामक बारहों कल्पों को लांघ कर तथा तीन सौ अठारह ग्रैवेयक विमानों को लांघ कर उनसे ऊपर दूर जाकर पांच अनुत्तर विमान कहे गए हैं। वे विमान પપાતિક દેના સ્થાન કયા કહેલા છે ? અર્થાત્ અનુત્તરપપાતિક દેવ કયા નિવાસ કરે છે ? | શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપે-હે ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભ પૃથ્વીના બીલકુલ સમતલ ભૂમિભાગથી ઊપર ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહગણ, નક્ષત્ર તથા તારા ગણ નામક તિષ્કના ઘણા છે એજન, ઘણું હજાર એજન, ઘણું લાખ એજન, ઘણા કરેડ એજન, ઘણા કડાકેડી જન ઉપર દૂર જઈને સૌધર્મ ઈશાન યાવત આરણ–અશ્રુત નામક બારે ક ને ઉલંઘીને તથા ત્રણસો અઢાર વેયક વિમાનને ઓળગીને તેમના ઉપર દૂર જઈને પાંચ અનુત્તર વિમાન કહેલા છે. તે વિમાને રજરહિત છે, નિર્મળ છે. અન્ધકારથી રહિત છે અને વિશુદ્ધ प्र० १२३ Page #938 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૮ प्रज्ञापनासूत्रे लानि 'वितिमिरा' वितिमिराणि-वितिमिराणि-अन्धकाररहितानि 'विमुद्धा विशुद्धानि 'पंचदिसि पंच अणुत्तरा महइमहालया महाविमाणा पण्णत्ता' पञ्चदिक्षु पञ्च अनुत्तराणि महतिमहालयानि महाविमानानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'तं जहा' तद्यथा-'विजए, वेजयंते, जयंते, अपराजिए' विजयः वैजयन्तः जयन्तः अपराजितः 'सचट्ठसिद्धे' सर्वार्थसिद्धः, 'ते णं विमाणा' तानि खलु विमानानि 'सव्वरणामया' सर्वरत्नमयानि-सर्वात्मना कात्स्न्येन रत्नमयानि 'अच्छा' अच्छानि -स्वच्छानि, 'सण्हा' श्लक्ष्णानि, 'लण्हा' मसृणानि, 'घट्टा' घृष्टानि, 'महा' मृष्टानि, 'नीरया' नीरजांसि रजोरहितानि, 'निम्मला' निर्मलानि, 'निष्पंका' निष्पङ्कानि, 'निकंकडच्छाया' निष्कङ्कटच्छायानि,-निष्कङ्कटत्वेन कवचरहितत्वेन छायया कान्त्या सहितानि 'सप्पभा' सप्रमाणि-प्रभा सहितानि, कन्तियुक्तानि, 'सस्सिरिया' सश्रीकाणि श्रिया परमशोभया सहितानि, 'स उज्जोया' सोयोतानि 'पासाईया' प्रासादीयानि-प्रसादाय-असत्तये हितानि आनन्दजनकानि 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयानि-दर्शनयोग्यानि, 'अभिरूवा' अभिरूपाणि 'पडिरूवा' प्रतिरूपाणि 'एत्थ णं अणुत्तरोववाइयाणं' अत्र खलु-उपयुक्तस्थले, अनुत्तरौपपातिकानां 'देवाणं' देवानाम् ‘पजत्तापज्जत्ताणं' पर्याप्तापर्याप्तानाम् 'ठाणा पण्णत्ता' स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थानानि, प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति, 'तिसु वि -लोगस्स - असंखेज्जइभागे' त्रिष्यपि-स्वस्थानोपपातसमुद्घातलक्षणेषु रज रहित हैं, निर्मल हैं, अन्धकार से रहित हैं और विशुद्ध हैं । वहां पांच दिशाओं में पांच महाविमान हैं। उनके नाम इस प्रकार हैं(१) विजय (२) वैजयन्त (३) जयन्त (४) अपराजित और (५) सर्वार्थसिद्ध । ये पांचों महाविमान सर्वरत्नमय हैं, स्वच्छ हैं, चिकने हैं, मसृण हैं, घृष्ट हैं, पृष्ट हैं, नीरज, निर्मल, निष्पंक और निरावरण कान्ति से युक्त हैं। प्रायुक्त, श्रीसम्पन्न, प्रकाशमय, प्रसन्नता प्रदान करने वाले, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप हैं । यहां पर्याप्त तथा अपर्याप्त अनुत्तरौपपातिक देवों के स्थान कहे गए हैं। ये स्थान स्वછે. અહિ પાંચ દિશાઓમાં પાંચ મહાવિમાન છે. તેમના નામ આ પ્રકારે છે (१) विश्य (२) वैयन्त (3) रयन्त (४) २०५२।। मन (५) सथिसिद्ध. આ પાંચ મહાવિમાન સર્વ રત્નમય છે, સ્વછ છે. ચિકણ છે, મૃષ્ટ છે, ઘષ્ટ છે, નીરજ, નિર્મળ, નિષ્પક અને નિરાવરણ કાન્તિથી યુક્ત છે, પ્રભા युत, श्रीस पन्न, प्राशमय, प्रसन्नताहान ४२नारा, शनीय, मनि३५, અને પ્રતિરૂપ છે. અહીં પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત અનુત્તરૌપપાતિક દેના સ્થાન કહેલાં છે, તે સ્થાન સ્વસ્થાન, ઊપપાત, અને સમુદ્ઘાત ત્રણે અપેક્ષાઓથી Page #939 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका हि. पद २ सू.२८ नैवेयकादि स्थानादिकम् त्रिष्वपि स्थानेषु विषये लोकस्य असंख्येयभागः-असंख्येयतमो भागो वक्तव्यः, 'तत्थ णं बहवे अणुत्तरोववाइया देवा परिवसंति' तत्र खलु-उपर्युक्त स्थले, बहवः अनुत्तरीपपातिकाः देवाः परिवसन्ति, 'सव्वे सममिडिया' सर्वे अनुत्तरौपपातिकाः देवाः समर्द्धिकाः-समाना ऋद्धि र्येपां ते समद्धिकाः 'सव्वे समवला' सर्वे समवला: 'सव्वे समाणुभावा' सर्वे समानुभावाः-समानः अनुभावः प्रभावः अनुभागो वा सामर्थ्यम् येषां ते समानुभावाः, 'महासुक्खा' महासौख्याः, 'अर्णिदा' अनिन्दाः, अधिपतिरहिताः, 'अप्पेसा' अप्रेष्याः, प्रेप्यत्वरहिताः, 'अपुरोहिया' अपुरोहिताः-अविद्यमानः पुरोहितो येषां ते अपुरोहिताः शान्तिकर्मकर्तृ रहिताः, तेपामशान्तेरभावात् शान्तिकरणस्यानावश्यकत्वात् 'अहमिंदा नामं ते देवगणा पणत्ता' अहमिन्द्रानाम ते देवगणाः प्रज्ञप्ताः 'समणा उसो !' हे श्रमण ! हे आयुप्मन् ! इति भगवतामाशयः ।। सू० २८॥ सिद्ध स्थानादिवक्तव्यता मूलम्-कहि णं अंते ! सिद्धाणं ठाणा पण्णता ? कहिणं सिद्धा परिवसंति ? गोयमा! सव्वटसिद्धस्स महाविमाणस्स उवरिल्लाओ शूभियग्गाओ दुवाललजोधणे उड्ढे अबाहाए एत्थ णं ईसीपभारा णामं पुढवी पण्णता, पणयालीसं जोयणस्थान, उपपात और समुद्धात, तीनों अपेक्षाओं से लोक के असंख्यातवें भाग में हैं। यहां बहुसंख्यक अनुत्तरोपपातिक देव निवास करते हैं । ये सभी देव समान ऋद्धि के धारक है, समान द्युति वाले, समान बल वाले, समान अनुभाव वाले एवं सहान् सुख से सम्पन्न हैं । इन में न कोई इन्द्र है, न दास है, न पुरोहित अर्थात् शान्ति कर्म करने वाला है, क्योंकि उनको कभी अशान्ति होती ही नहीं है, तब शान्ति कर्म करने की आवश्यकता भी नहीं होती । हे आयुष्मन् श्रमणो ! ये सभी देवगण अहमिन्द्र कहे गए हैं ॥२८॥ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. અહિં બહુસંખ્યક અનુત્તરીપ પાતિક દેવ નિવાસ કરે છે. તે બધા દેવ સમાન સમૃદ્ધિના ધારક, સમાનયુતિવાળા, સમાન યશવાળા સમાન બળવાળા, સમાન અનુભાવવાળા તેમજ મહાન્ સુખથી સંપન્ન છે. આમાં કોઈ ઈન્દ્ર હોતો નથી. તેમજ દાસ હતા નથી તેમજ પુરોહિત પણ હતા નથી અર્થાત્ શાન્તિકર્મ કરનાર નથી હોતા કેમકે તેમને કદિ અશાતિ થતી જ નથી. તે પછી શાન્તિ કર્મ કરવાની આવશ્યકતા પણ નથી રહેતી હે આયુષ્યમાન શ્રમાણે, આ બધા દેવગણ અહમિન્દ્ર કહેલા છે ૨૮ . Page #940 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्र सयसहस्लाई आयामविकखंभेणं एगा जोयणकोडी वायालीसं च सयसहस्साइं, तीसं च सहस्साई दोन्नि य अउणापन्ने जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ता, ईसिपभाराए णं पुढवीए बहुमज्झदेसमाए अटू जोयणिए खेले अजोयणाई बाहल्लेणं पण्णते, तओ अणंतरं च णं मायाए सायाए पएसपरिहाणीए परिहायमाणी परिहायमाणी सव्वेसु चरमंतेसु मच्छियपत्ताओ तगुययरी अंगुलस्त असंखेज्जइभागं वाहल्लेणं, पण्णत्ता, ईसीपभाराए णं पुढवीए दुवालस नामधिज्जा पण्णता, तं जहा-ईसिइ वा, ईलिपसाराइ वा, तणूइ वा, तणुतणूइ वा, सिद्धित्ति वा, सिद्धालए वा, मुत्तित्ति वा, मुत्तालएइ वा, लोयग्गेत्ति वा, लोयग्गथूभियत्ति वा, लोयग्गपडिबुझणाइ वा, सम्वपाणभूधजीव सत्त सुहावहाइ वा, इंसिप्पभारा णं पुढवी सेया संखदलविसलसोस्थिय मुणालदगरय. तुसार गोक्खीरहारवण्णा, उत्ताणयछत्तसंठाणसंठिया सव्वज्जुणसुवष्णमई अच्छा, सण्हा, लण्हा, घट्टा, मट्ठा, नीरया, निम्मला, निप्पंका निश्कंकडच्छाया सप्पमा, सस्लिरिया, सउ. ज्जोया, पालाईया, दरिसणिज्जा, अभिरूवा, पडिरूवा, ईसि. पन्भाराए णं पुढवीए सीयाए जोयणस्मि लोगतो तस्स णं जोयणस्स जे से उवरिल्ले गाउए, तस्ल णं गाउयस्त जे से उरिल्ले छठभागे एत्थ णं सिद्धा भगवंतो साइया अपज्जवसिया अणेग जाइमरणजोणिसंसारकलंकलीभाव पुणब्भवगम्भवासवसही पवंच समइकता सासयमणागयद्धं कालं चिति, तत्थ वि य ते अवेया अवेयणा निम्नमा असंगा य संसारविष्पमुक्का पएस निम्वत्तसंठागा, कहिं पडिहया सिद्धा; कहिं सिद्धा पइटिया, कहिं बोदि चइत्ताणं, कत्थगंतूण सि. Page #941 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् ज्जइ ।।१५०॥ अलोए पडिहया सिद्धा, लोयग्गे व पइट्रिया, इहं वोदि चइत्ताणं, तत्थ गंतूग सिल्झाइ ॥१५॥ दीहं वा हस्स वा जं चरिसमवे हविज्जसंठाणं, तत्तो तिमागहीणा सिद्धाणो गाहणा माणिया ॥१५२॥ जं संठाणं, तु इहं भवं चयं तस्सं चरिमलमयमा आसी य पदेसघणं तं संठाणं तहिं तस्ल॥१५३॥ तिनि सया तित्तीसा धणुत्ति भागो य होइ नायव्यो। एसा खल्ल लिखाणं उक्कोसोगाहणा भणिया ॥१९॥ चत्तारि य रयणीओ रयणी तिभागूणिया य बोद्धव्या, एसा खल्लु सिद्धाणं मज्झिम ओगाहणा भणिया ॥१५५॥ एगा य होइ रयणी अट्रेव य अंगुलाई साहिया, एसा खलु सिद्धाणं जहन्न ओगाहणा भणिया ॥१५६३ ओगाहणाइ' लिद्धा भवतिभागेण होति परीहीणा। संठाणमणित्थंथं जरामरणविष्पमुक्काणं ॥१५७।। जत्थ य एगो। सिद्धो तत्थ अशंता भवमक्खयविमुक्का । अन्नो ऽन्न समोगाढा पुटा सव्वेवि लोगते ॥१५८॥ फुसइ अणंते सिद्धे सब पएसेहि नियमसो सिद्धा। तेऽनि य असंखिज्ज. गुणा देसपएसेहि जे पुष्टा ॥१५९॥ असरीरा जीवधा उव. उत्ता दलणे य नाणे घ। सागारमणागारं लक्खणमेयं तु सिद्धाणं ॥१६०॥ केवलनाणुवउत्ता जाणंता सव्वभावगुणावे। पासंता सबओ खल्लु केवलदिट्टीहिणं ताहिं ॥१६॥ न वि अस्थि माणुसागं तं सुक्खं न वि य सव्वदेवाणं । जं सिद्धाणं सुक्वं अव्वावाहं उवणयाणं ॥१६२॥ सुरगण सुहं सब सव्वद्धा विडियं अणंतगुणं । न वि पावइ मुत्तिसुहं गं ताहिं वग्गवग्गृहिं ॥१६३॥ सिद्धस्ल सुहोराली सम्बद्धा पिंडिओ जह हवेज्जा । सोऽगंतवग्गमइओ सव्यागासे न माइज्जा ॥१६॥ जह णाम कोइमिच्छो नगरगुणो बहुबिहे वियाणंतो। न चइए परिकहिउँ उवमाए तहिं असंतीए ॥१६५।। इय सिद्धाणं सोक्खं अणो Page #942 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઇંટર प्रज्ञापनासूत्रे वनत्थि तस्स ओवम्मं । किंचि विसेसे णित्तो सारिक्खमिणं सुणह वोच्छं ॥ १६६ ॥ जह सव्वकामगुणियं पुरिसो भोतुण भोयणं कोई । तपहा हा विमुको अच्छिन जहा अमिय तितो ॥१६७॥ इय सव्वकालतित्ता अतुलं निव्वाणमुवगया सिद्धा । सासयमव्वावाहं चिति सुही सुहं पत्ता ॥ १६८ ॥ सिद्धति य बुद्धतिय पारगयत्ति य, परंपरं गयति । उम्मुक्क कम्म कवया अजरा अमरा असंगा य ॥ १६९ ॥ निच्छिन्न सव्व दुक्खा जाइ जरामरण वंधण विमुक्का | अव्वावाहं सोक्खं अणुहोंती सासयं सिद्धा ॥ सू० २९॥ ॥ इइ वित्तीयं ठाणपयं समत्तं ॥ छाया - कुत्र खलु भदन्त | सिद्धानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? कुत्र खल भदन्त ! सिद्धाः परिवसन्ति ? गौतम | सर्वार्थसिद्धस्य महाविमानस्य उपरिमायाः स्तूपिकायाः द्वादश योजनानि ऊर्ध्वम् अव्यावाध्या. अत्र खलु ईपत्प्राग्भारा नाम प्रथिवी प्रज्ञप्ताः पञ्चचत्वारिंशद् योजनशतसहस्राणि आयामविष्कम्भेण, एकां सिद्धों के स्थान आदि का निरूपण शब्दार्थ - ( कहि णं भंते ! सिद्धाणं ठाणा पण्णत्ता ? ) हे भगवन् ! सिद्धों के स्थान कहां कहे हैं ? ( कहि णं सिद्धा परिवसंति ?) सिद्ध' जीव कहां निवास करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (सम्वसिद्धस्स) सर्वार्थसिद्ध (महाविमाणस्स) महाविमान के ( उवरिल्लाओ धूभियग्गाओ ) ऊपरी स्तूपिका के अग्रभाग से (दुबालस जोयणे ) बारह योजन (उड्डू) ऊपर ( अबाहाए) विना बाधा के ( एत्थ णं) यहां (ईसीभारा णामं पुढवी पण्णत्ता) ईषत् प्राग्भारा नामक पृथिवी कही है સિદ્ધોના સ્થાન આદિનું નિરૂપણ शब्दार्थ - (कहि णं भंते । सिद्धाणं ठाणा पण्णत्ता 2 ) लगवन ! सिद्धोना स्थान ह्यां छे ? ( कहि णं भंते । सिद्धा परिवसंति ?) सिद्धव यां निवास ४रे छे ? (गोयमा !) हे गौतम! ( सव्वसिद्धस्स ) सर्वार्थसिद्ध (महा विमणस्स) भहाविभानना ( उवरिल्लाओ थूभियगाओ ) अपरी स्तूपाना अश्रलाशश्री (दुवालसजोयणे) मार योन (उइट ) ५२ ( अब हाए ) विना भडयाशु (एत्थण) मडि (ईसीप भारा णासं पुढवी पण्णत्ता) त्याला नाम पृथिवी Page #943 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका दि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् योजनकोटिम् द्वाचत्वारिंशच शतसहस्राणिं त्रिंशच्च सहस्राणि द्वे च एकोनपञ्चाशत् योजनशते किश्चित् विशेषाधिकम् परिक्षेपेण प्रज्ञप्ता, ईपत्प्राग्भारायाः खलु पृथिव्याः वहुमध्यदेशभागे अष्ट योजनकं क्षेत्रम् अष्ट योजनानि वाहल्येन प्रज्ञप्ता, ततोऽनन्तरञ्च मात्रया मात्रया प्रदेशपरिहान्या परिहीयमाना परिहीयमाना सर्वेषु चरमान्तेषु मक्षिकापत्रतोऽपि तनुकतरी अङ्गुलस्यासंख्येयभागं बाहल्येन प्रज्ञप्ता, ईपत्यग्रभारायाः खलु पृथिव्याः द्वादश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा(पणयालीसं जोयणसयसहस्साई) पैंतालीस लाख योजन (आयामविक्खंभेणं) लम्बाई-चौडाई वाली (एगा जोयणकोडी बायालीसं च सयसहस्साई तीसं च सहस्साईदोन्नि य अउणापन्ने जोयणसए किचिविसेसाहिए) एक करोड बयालीस लाख तीस हजार दो सौ उनपचास योजन से कुछ अधिक (परिक्खेवेणं) परिधि वाली (पण्णत्ता) कही है (ईसिपम्भाराए णं पुढवीए) ईषत् प्रारभार पृथिवी के (बहुमज्झदेसभाए) बिलकुल मध्य भाग में (अट्ठजोयणिए खेत्ते) आठ योजन का क्षेत्र (अट्टजोयणाई) आठ योजन (बाहल्लेणं) मोटा (पण्णत्ते) कहा है (तओ अणंतरं च णं) उसके अनन्तर (मायाए मायाए पएसपरिहाणीए) मात्रा-मात्रा से अर्थात् अनुक्रम से प्रदेशों की कमी होतेजाने से (परिहायमाणी परिहायमाणी) हीन होती-होती (सव्वेसु चरमतेसु) सब के अन्त में (मच्छियापत्ताओ) मक्खी के पंख से (तणुययरी) अधिक पतली (अंगुलस्स असंखेज्जइमागं बाहल्लेणं) अंगुल के असंख्यातवें भाग मोटाई वाली (पण्णत्ता) कही है। ४ो छ (पणयालीसं जोयणसयसहस्साई) पास्तासीस साल यान (आयामविक्खंभेण) सम्मा पहावाणी (एगा जोयण कोडीबायालीसं च सय सहस्साई तीसं च सहस्साई दोन्निय अउणापन्ने जोयणसए किंचि विसेसाहिए) એક કરોડ બેંતાલીસ લાખ ત્રીસ હજાર બસો ઓગણ પચાસ યોજનથી કાંઈક माध४ (परिक्खेवेणं) पविवाणी (पण्णत्ता) ४ (ईसि पन्भाराए णं पुढवीए) प्रयत्प्रासार पृथ्वीना (वहमज्झ देसभाए) मिसस मध्य भागमा (अट्ठजोयणिए खेते) माठ यानन क्षेत्र (अष्ट्र जोयणाई) 218 योगन (वाहल्लेणं) भाट (पण्णत्ते) यु छ (तेओ अणंतरं च णं) तना पछी (मायाए मायाए परसपरिहाणीए) भात्रा -भात्राथी अर्थात् मनुभथी प्रशानी भी थती पाथी (परिहायमाणीपारहायमाणी) डीन थती थती (सव्वेसु चरमंतरेसु) मधानी छवट (मच्छियापत्ताओ) भगीनी पांथी (तणुययरी) माघ १ भोगं वाइल्लेणं) म साना मसभ्यातमा मानी मोटापाजी (पण्णत्ता) ४ी छ। संखेज्जइ. COIL : Page #944 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८४ प्रज्ञापमासूत्रे ईपत्१ इति वा, ईपत्प्राग्भारा२ इति वा, तन्वी ३ इति वा, तनुतन्धी ४ इति वा, सिद्धिरिति वा ५ सिद्धालय इति वा ६ मुक्तिरिति वा ७ मुक्तालय इति चा ८, लोकाग्रमिति वा९, लोकाग्रस्तूपिका इति वा१० लोकाग्रप्रतिवाहिनी इति वा११, सर्व प्राणभूत जीवसत्वसुखावहा इति वा १२, ईपत्माग्लारा खलु पृथिवीश्वेता शवदलविमलस्वस्तिकमृणालदकरजस्तुपार गोक्षीरहारवर्णा, उत्तानकच्छत्र संस्थानसंस्थिता सर्वश्चेतमुवर्णमयी, अच्छा, श्लक्ष्णा महणा, नीरजाः, निर्मला, निष्पङ्का, ___ (ईसीपभाराए णं पुढवीए) ईषत्प्राग्भार पृथिवी के (दुवालसनामधिज्जा पण्णत्ता) बारह नाम कहे हैं (तं जहा) वे इस प्रकार हैं (ईसिइवा) ईषत् (ईसिपम्भाराइ वा) ईषत्प्राग्भार (तगृइ वा) तनु (तणुतणूइ वा) तनु तनु (सिद्धित्ति वा) सिद्धि (सिद्धालए चा) सिद्धालय (मुत्तित्ति वा) मुक्ति (मुत्तालएइ वा) मुक्तालय (लोयग्रोत्ति वा) लोकाग्र (लोयग्गथूभियत्ति वा) लोकाग्रस्तृपिका (लोयग्गपडिबुज्झणाइ वा) लोकाग्र प्रतिवाहिनी (सव्यपाणभूयजीसत्तसुहावहाए वा) सर्वप्राण भूतजीव सत्वसुखावहा। (ईलिपल्भारा णं पुढबी) ईषत्प्रारभार नामक पृथिवी (सेया) श्वेत है (संखदल विमलसोत्थियमुणालदग्गरयतुसार गोवरवीरहारवण्णा) शंखदल के निर्मल चूर्ण के स्वस्तिक, पृणाल, जलकण, हिम, गाय के दूध तथा हार के समान वर्ण वाली (उत्ताणयछत्त संठाणसंठिया) उलटे किये छत्र के आकार की (सव्यज्जुणसुवष्णमई) पूर्ण रूप से अर्जुनस्वर्ण के समान सफेद (अच्छा) स्वच्छ (सहा) चिकनी (लण्हा) (ईसीपभाराएणं पुढवीए) पत्प्रामार पृथ्वीना (दुवालस नामधिज्जा पण्णत्ता) १२ नाम घi छ (तं जहा) ते २॥ प्रारेछ (ईसिइवा) ७५त् (ईसिपब्भाराइ वा) पत्प्रामा२ (तणूइवा) तनु (तणुतगूइवा) तनु तनु (सिद्वित्तिया) सिद्ध (सिद्धालए वा) सिद्धाय (मुत्तित्तिवा) भुरित (मुत्तालएइवा) भुतासाय (लोयगेत्तिवा) at (लोयग्गभियत्ति वा) यस्तू५ि४ (लोयग्ग पडिबुझणाइवा) at प्रातवाहिनी (सव्वपाणभूग्जीसत्तसुहावहाएवा) सर्व प्राणभूत ०१ सत्व सुभाष (ईसिप भाराणं पुढवी) पत्प्रामा२ नाम पृथ्वी (सेया) श्वेत छ (संख- " दलविमलप्सोत्थिय सुणाल गर तुसारगोक्खिरहारचण्णा) ॥ सना निम ચૂર્ણના સ્વસ્તિ, મૃણાલ, જલકણ હિમ, ગાયનું દૂધ તથા હારના समान पर पासी (उत्त.णय छत्तसंठाणमंठिया) 14॥ ४२सा छत्रना २४.२ना जुग पुबर गमई) पूर्ण ३५थी मन व ना समान सहे (अच्छा) Page #945 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८५ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् निष्कङ्कटच्छाया सप्रभा सश्रीका सोद्योता प्रासादीया दर्शनीया, अभिरूपा, प्रतिरूपा, ईपत्प्रारभारायाः खलु पृथिव्याः निःश्रेणिगत्या योजने लोकान्तः तस्य खलु योजनस्य यत् तत् उपरिमं गन्यूतम् तस्य खलु गव्यूतस्य योऽसौ उपरिमः पड्भागे, अत्र खलु सिद्धाः भगवन्तः सादिकाः अपर्यवसिताः, अनेक जाति जरामरणयोनिसंसारकलङ्कलीभाव पुनर्भव गर्भवासवसति प्रपञ्चसमतिक्रान्ताः शाश्वतम् अनागतं कालं तिष्ठन्ति, तत्रापि च ते अवेदाः अवेदनाः निर्ममाः, कोमल (घट्टा) दृष्ट-घिसी हुई-सी (मट्ठा) पृष्ट (नीरया) रज से रहित (निम्मला) निर्मल (निप्पंका) पंक रहित (निक्कंकडच्छाया) निष्कवच कान्ति वाली (सप्पभा) प्रभायुक्त (सस्सिरीया) श्रीसम्पन्न (सउज्जोया) प्रकाशमय (पासाईया) प्रसन्नताप्रद (दरिसणिला) दर्शनीय (अभिरूवा) अभिरूप-सुन्दर (पडिरूवा) सर्वांग सुन्दर रूप वाली (इसीपन्भाराए णं पुढवीए) ईषत्प्राग्भार पृथिवी से (सीआए) निश्रेणी गति से (जोयणम्मि) एक योजन पर (लोगंतो) लोक का अन्त है (तस्स गं जोयणस्स जे से उवरिल्ले गाउए) उल योजन का जो ऊपरी गव्यूति है (तस्त णं गाउअस्स जे से उवरिल्ले छठभागे) उस गव्यति का जो ऊपरी छठा भाग है (एत्थ णं) यहां (सिद्धा भगवंतो) सिद्ध भगवान् (साइया अपज वसिया) सादि अनन्त (अणेगजाइ-जरामरण-जोणिसंसार-कलंकलीभाव - पुणभव- गम्भवासवसहीपवंचसमइक्कंता) अनेक जन्म, जरा, मरण, योनिगमन, वाधा, पुनर्भव, २१२७ (सण्हा) [Axeणी (लण्हा) मन (घट्ठा) पृष्ट-घसेदासजी (मट्ठा) भृष्ट (नीरया) २०१२हित (निम्मला) निम (निपंका) ५४२डित (निकंकडच्छाया) निय न्ति (सप्पभा) प्रमायुत (सस्सीरीया) श्रीसपन्न (सउज्जोया) समय (पासाईया) प्रसन्ताह (दरिसणिज्जा) शनीय (अभिरुवा) मनि३५ सु४२ (पडिरूवा) साग सु२ सु४२ ३५वाणी । (इसीपभाराएणं पुढवीए) ४पत्प्रामा२ पृथ्वीथी (सीआए) निजि गतिथी (जोयणम्मि) ४ योनि ५२ (लोगंतो) सोने सन्त छ (तस्सणं जोयणस्स जे से उवरिल्ले गाउए) ते योनन २ १५२नी यति छ (तस्सणं गाउ अस्स जे से उवरिल्ले छठभागे) ते न्यूतिनारे ५२ने। छट्टो मा छे (एत्थ ण) मा (सिद्धाभगवंतो) सिद्ध भगवान (साइया अपज्जवसिया) साह मनात (अणेगजाइ-जरा-मरण-जोणि-संसार कलंकलीभावपुणभव-गम्भवासवसही पवंचसमइक्कंता) भने म, १२, भ२९], योनिगमन, था, पुनमय, • पास ३५ पति नया अपयथी मdिzia (सासयमणागयद्वं काल चिटुंति) ० १२४ Page #946 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८६ raterres असङ्गाच संसारविप्रमुक्ताः प्रदेश निर्वृत्त संस्थानाः कुत्र प्रतिहताः सिद्धाः ? कुत्र 'सिद्धाः प्रतिष्ठिताः, कुत्र बोन्दि च्युत्वा खलु क्व गला सिध्यन्ति ? अलोके प्रतिहताः सिद्धाः, लोकाग्रे च प्रतिष्ठिताः, इह बोन्दि च्युत्वा खलु तत्र गत्वा सिध्यन्ति ||११|| दीर्घं वा, हस्वं वा, यत् चरमभवे भवेत् संस्थानम् । ततस्त्रिभाग हीना: सिद्धावगाहना भणिता || १५२ || यत् संस्थानं तु एतद्-भवं व्यवनञ्चरमसमये । आसीत् च प्रदेशघनं तत् संस्थानं तत्र तस्य ॥ १५३ ॥ त्रीणि गर्भवास रूप वसति तथा प्रपंच से अतिक्राना (सासयमणागयद्धं कालं चिति) शाश्वत भविष्यत् काल तक रहते हैं (तत्थ वि) वहां भी (ग) और (ते) वे (अवेया) वेद रहित (अवेधणा) वेदना रहित (निम्ममा) ममत्व रहित (असंगा य) पर-पदार्थ के संयोग से रहित ( संसारविप्पमुक्का) संसार से सर्वथा मुक्त (पएसनिव्वत्तसंाणा) आत्म प्रदेशों से बने हुए आकार वाले - ( कहिं पहिया सिद्धा) सिद्ध कहाँ रुक जाते हैं ? ( कहिं सिद्धा 'पइडिया) सिद्ध कहां प्रतिष्ठित है ? ( कहिं यदि चहत्ताणं) कहां शरीर को 'स्याग कर ( कत्थ गंतॄण सिज्झह ?) कहां जाकर सिद्ध होते हैं ॥ १५० ॥ (अलोए पडिहा सिद्धा) अलोक से सिद्ध रुक जाते हैं (लोयग्गे पट्टिया) लोक के अग्रभाग में प्रतिष्ठित होते हैं (इहं बोदि चाणं) यहां शरीर को त्याग कर (तत्थ गंतॄण सिज्झइ) वहाँ जाकर सिद्ध होते हैं ॥ १५१ ॥ (दीहं वा ) दीर्घ अथवा (हस्सं) हस्व (जं) जो (चरिमभवे) अंतिम भव में (हविज्ज) हो (संटाणं) आकार (तत्तो) उससे (तिभागहीणा) शाश्वत, भविष्यत् अस सुधि रहे हे (तत्थ वि) त्यां पशु (य) मने (ते) तेथे। ' (अवेया) वेह रहित (अवेयणा) वेहना रहित (निम्ममा ) भभत्व रहित (असंगाय) परपहार्थना सयोगथी रहित ( संसारविमुक्का ) संसारथी सर्वथा भुक्त (पएस निव्वत्तमठाणा) आत्म प्रदेशोथी गनेसा आवाजा ( कहिं पहिया सिद्धा) सिद्ध यां अई लय छे ? ( कहिं सिद्धा पइट्ठिया) सिद्ध या प्रतिष्ठित छे ? ( कहिं बोंदि चइत्ताण) यां शरीरनो त्याग पुरीने ( कत्थ गंतृण सिज्झइ ) यांने सिद्ध थाय ॥ f १५० ॥ (अलोए पsिहया सिद्धा) असोथी सिद्धं पइट्ठिया) सोना अथ लागभां प्रतिष्ठित थाय छे 'शरीरनो परित्याग श्रीने (तत्थ गंतूण सिज्झइ ) त्यां (दीहवा) दीर्घ (हस्सं) स्व (जं) ने डाय (सठाण) भाार (तत्तो) तेनाथी रोध लय छे (लोयग्गे य (इहं बोंदि चत्ताणं) अडि ने सिद्ध थाय छे ॥ १५१ ॥ (चरिमभवे) अंतिम लवभां (हविज्ज) (तिभागहीणा) त्रीन लागथी छा 2 Page #947 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू २९ सिद्वानां स्थानादिकम् ९८७ शतानि त्रय स्त्रिंशानि धनुविभागः खलु भवति ज्ञातव्यः । एपा खलु सिद्धानाम् उत्कृष्टावगाहना भणिता ॥१५४॥ चतस्त्रश्च रत्नयः रत्निस्त्रिभागोना च बोद्धव्या। एपा खलु सिद्धानां मध्यमावगाहना भणिता ॥१५॥ एका च भवति तीसरा भाग कम (सिद्वाण) सिद्धों की (ओगाहणा) अवगाहना (भणिया) कही गई है ॥१५२॥ - (जं संठाणं) जो संस्थान (तु इहं भयं चयंतस्स) इस सच को त्यागते हुए का (चरिससमयंमि) अन्तिम समय में (आसी य) था (पदेसंघर्ण) प्रदेशों से सम्पन (तं) वह (संटाण) संस्थान (ताहिँ) वहां (तस्स) उसका ॥१५३॥ · , (तिन्नि सया) तीन सौ (तित्तीसा) तेतीस (घणुत्तिभोगो य) एक धनुष का तीसरा भाग (होइ) होती है (नायव्यो) जानना चाहिए (ऐसा) यह (खल) निश्चय से (सिद्वाणं) सिद्धों की (उकोसोगाहणा) उत्कृष्ट अवगाहना (भणिया) कही है ॥१५४॥ (चत्तारि य रयणीओ) चार हाथ (रयणीतिमाशूणिया य चोद्धव्या) त्रिभाग कम एक हाथ जानना चाहिए (एसा) यह (खल) निश्चय (सिद्धाणं) सिद्धों की (मज्झिम ओगाहणा) मध्यम अवगाहना (भणिया) कही है ॥१५॥ ' (एगा य होइ रयणी अटेव य अंगुलाई साहिया) एक हाथ और आठ अंगुल सहित (एसा खल सिद्धाणं) यह निश्चय से सिद्धों की (सिद्वाणं) सिद्धोनी (ओगाहणा) PAना (भणिया) ४ी छे ॥ १५२ ॥ (जं संठाणं) २ सथानथी (तु इहं भवं चयंतस्स) मा अपने त्यागनाराना (चरिमसमयंमि) गन्तिम समयमा (आसीय) उता (पदेसघणं) प्रशाथी सघन (तं) ते (संठाणं) सस्थान (तहिं) त्यां (तस्स) तेना ॥ १५3 ॥ , (तिन्नि सया) र सो (तित्तीसा) तेत्रीस (धणुत्तिभागो य) २ धनुषना श्री मा (होइ) साय छ (नायब्बो) नगु नये (एसा) २ (खलु) निश्चयथा (सिद्धाणं) सिद्वान (उकोसोगाहणा) दृष्ट माना (भणिया) ४डी छे ॥१५४॥ (चत्तारि य रयणीओ) यार ।थ (रयणी तिभागूणिया य बोद्धव्या) " मा सोछ। ४ । शुवा नये (एसा) मा (खलु) निश्चय (सिद्धाणं) सिद्धोनी (मज्झिम ओगाहणा) मध्यम माना (भणिया) ४ीछे ॥ १५५ ॥ (एगाय होइ रयणी अद्वेव य अंगुलाई साहिया) से ७१५ मन मा8 मशुस सहित (एसा खलु सिद्धाणं) २मा निश्चयथी सिद्धानी (जहन्न ओगाहणा भणिया) चन्य अ नाडी छे ॥ १५६ ॥ Page #948 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ટ प्रज्ञापनासूत्रे रत्नः अष्टैव चाङ्गुलानि साधिकानि । एषा खलु सिद्धानां जघन्यावगाहना भणिता ॥ १५६ ॥ अवगाहनाः सिद्धानां भवत्रिभागेन भवन्ति परिहीणाः । संस्थान मनित्थंस्थं जरामरणविप्रमुक्तानाम् ॥ १५७॥ यत्र च एकः सिद्धस्तत्र अनन्ता भक्षयविमुक्ताः । अन्योन्य समवगाढाः स्पृष्टाः सर्वेऽपि लोकान्ते || १५८ ॥ स्पृशत्यनन्तान् सिद्धान् सर्वप्रदेशै नियमतः सिद्धाः । तेऽपि च असंख्येयगुणा देशप्रदेशैश्च ये स्पृष्टाः ॥ १५९ ॥ अशरीराः जीवघनाः उपयुक्ताः दर्शने च ज्ञाने च । ( जहन्न ओगाहणा भणिया) जघन्य अवगाहना कही है ॥ १५६ | ( ओगाहणाइ सिद्धा भवत्तिभागेण होंति परिहीणा) सिद्धों की अवगाहना चरम शरीर से त्रिभाग कम होती है (संठाणं) संस्थान ( अणित्थंथं) अनियत प्रकार का ( जरामरणविपमुक्काणं) जरा और मरण से रहितों का ॥१५७॥ ( जत्थ य एगो सिद्धो) जहां एक सिद्ध है (तत्थ अनंता भवक्खय विमुक्का ) वहां भवक्षय से मुक्त अनन्त जीव होते हैं (अन्नोनसमोगाढा) परस्पर में अवगाहना वाले ( पुट्ठा सच्चे वि लोगंते) सभी लोकान्त से स्पष्ट होते हैं ॥ १५८ ॥ (फुसइ) स्पर्श करता है (अनंते सिद्धे) अनन्त सिद्धों की (सव्व एसेहिं) समस्त प्रदेशों से (नियमसो) नियम से (सिद्धा) सिद्ध (ते वि य असंखिज्जगुणा ) वे सिद्ध असंख्यातगुणा हैं (देसपएसेहिं जे पुट्ठा) जो देश और प्रदेशों से दृष्ट हैं ॥ १५९ ॥ ( असरीरा) शरीर से रहित (जीवघणा) सघन जीव प्रदेश वाले ( ओगाहणाइ सिद्धा भवत्ति भागेण हो ति परिहीणा) सिद्धोनी मवगाहुना थरभ शरीरथी भणु लाग गोछी होय छे (संठाणं) संस्थान (अणित्थंथं) अनियत प्रारना ( जरामरणविपमुक्काणं) ४२ भरथी रहिताना ॥ १५७ ॥ ( जत्थ य एगो सिद्धो ) नयां मे सिद्ध छे ( तत्थ अनंता भवक्खय विमुक्का ) त्यां लक्ष्यथी भुक्त अनन्त लव होय छे (अन्नोन्न समोगाढा) परस्परमां अवगाहुनावाणा (पुट्ठा सब्वे वि लोगते) ते मघा दोअन्तथी स्पृष्ट થાય છે ! ૧૫૮ ॥ (फुसइ) स्पर्श करे छे (अणंते सिद्धे) अनन्त सिद्धोना (सव्वपएसेहिं ) समस्त प्रदेशोथी (नियमसो) नियमथी (सिद्ध) सिद्ध (ते वि य असंखिज्ज गुणा ) ते सिद्धो असंख्यात गणा छे (दस पएसेहि जे पुट्ठा) ने देश भने अशोथ સ્પષ્ટ છે ॥ ૧૫૯ ॥ ( असरीरा ) शरीर रडित ( जीव घणा ) सघन लव महेशवाणा ( उवजन्ता Page #949 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् साकारानाकारं लक्षणमेतत्तु सिद्धानाम् ॥१६०॥ केवलज्ञानोपयुक्ताः, जानन्ति सर्वभावगुणभावान् पश्यन्ति सर्वतः खलु केवल दृष्टिभिरनन्ताभिः ॥१६१॥ नैवास्ति मनुष्याणाम् तत्सौख्यम्, नापि च सर्वदेवानाम् । यत् सिद्धानाम् सौख्यम् अव्यावाधामुपगतानाम् ॥१६२॥ सुरगणसुखं समस्तं सर्वाद्धा पिण्डितम् अनन्तगुणम् । नापि प्राप्नोति मुक्तिसुखम् अनन्तैवगैगितम् ॥१६३॥ सिद्धस्य सुख(उवउत्ता दसणे य नाणे य) ज्ञान और दर्शन में उपयुक्त-उपयोग लगाए हुए (सागारमणागार) साकार और अनाकार उपयोग (लक्खणमेयं तु सिद्धाणं) यह सिद्धों का लक्षण है ॥१६॥ __(केवलनाणुवउत्ता) केवल ज्ञान के उपयोग वाले (जाणता) जानते हए (सव्वभावगुण भावे) समस्त पदार्थों के गुण एवं पर्याय को (पासंता) देखते हुए (खलु) निश्चय (केवलदिविहिऽणंताहिं) अनन्त केवल दृष्टि से ॥१६१॥ (न वि अस्थि माणुसाणं तं सुखं) मनुष्यों को वह सुख नहीं है (न वि य सव्व देवाणं) न समस्त देवों को है (जं सिद्धाणं सुखं अव्वाबाह मुवगयाणं) अव्यावाध को प्रास सिद्धों को जो सुख है ॥१६२॥ - (सुरगणसुहं समत्तं) देव समूह के समस्त सुख को (सव्वद्वापिंडियं) सर्व काल से पिण्डित किया हुआ (अणंतगुणं) अनन्तगुण (न चि पावइ मुत्ति सुहं) मुक्ति सुख को नहीं पा सकता-सुक्तिसुख की बराबरी नहीं कर सकता (गंताहिं वग्गवग्गूहि) अनन्त वर्ग वर्गों से भी ॥१६॥ 'दसणे य जाणेय) ज्ञान मन. ४शनमा उपयुत उपयो! सावता ५४॥ (सागार मणागारं) सा४२ मने नि२।४।२ उपयोग (लक्खण मेयं तु सिद्धाणं) मा सिद्धान। લક્ષણ છે કે ૧૬૦ છે. । (केवलनाणुवउत्ता) 34ण ज्ञानना उपयोगवा (जाणंता) शुत छतi (सव्वभाव गुणभावे) समस्त पहा ना गुर तम पर्यायनी (पासंता) ने २९सा (खलु) निश्चय (केवलदिविहिऽणतेहिं) मन त उस ष्टया ॥ १६१ ॥ ' (नवि अत्यि माणुसोणं तं सुखं) माणसाने ते सुप नथी हेतु (न वि य सव्वदेवाणं) समस्त देवाने ५ नथी (जं सिद्धाणं सुखं अव्वाबाहमुवगयाणं) मच्या प्रात ४२८ सिहोने रे सुप छ ॥ १६२ ॥ (सुरगणसुहं समत्तं) हेव समूडना समस्त सुमने (सम्बद्धापिडियं) सक थी त्रित ४२खा (अणंतगुण) मनन्त गए। (न वि पायइमुत्तिसुह) भुति अपने नथी मेवी शत। मुति सुमनी परामरी नथी ४२० शता (णंताहिं वग्गवग्गूहिं) मनत वा वर्गाथी ५ ॥ १६३ ॥ Page #950 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९९० प्रशापनासी राशिः सर्वाद्धापिण्डितो यदि भवेत् । सोऽनन्तवर्गभक्तः सर्वाकाशे न मांति ॥१६४॥ यथा नाम कश्चित् म्लेच्छो नगरगुणान् बहुविधान् विजानन् । न शक्नोति परिकथयितुम् उपमायां तत्रा सत्याम् ॥१६५॥ इदं सिद्धानां सौख्यम् अनुपमम् नाति तस्यौपम्यम् । किञ्चिद् विशेषेण इतः सादृश्यमिदं शृणुत वक्ष्यमाणम् ॥१६६।। यथा सर्वकामगुणितं पुरुषो भुक्त्वा भोजनं कोऽपि । वृक्षुद् (सिद्धस्स) सिद्ध जीव के (सुहोरासी) सुख की राशि (सव्वद्धापिंडिओ जइ हवेज्जा) सर्वकाल से पिण्डत यदि हो (सोऽणंतवग्गभइओ) वह अनन्त वर्गों से भाजित होकर (सव्वागासे) समस्त आकाश में (न माइज्जा) नहीं समावे ॥१६॥ . (जह णाम कोई मिच्छो) जैसे कोई म्लेच्छ (नगरगुणे बहुविहे) घहुत प्रकार के नगर के गुणों को (वियागंतो) जानता हुआ (न चएइ (परिकहेउं) कहने को समर्थ नहीं होता (उवमाए) उपमा से (तहिं) वहां (असंतीए) असत् होने से ॥१६५॥ (इय सिद्धाणं सोक्ष) इसी प्रकार सिद्धों का सुख (अणोवर्म) अनुपम है (नत्थि तस्ल ओवम्म) उसकी उपमो नहीं (किंचि) कुछ (विसेसेणित्तो) विशेषता से इसकी (सारिक्खमिणं सुणहवोच्छं) यह समानता मैं कहूंगा, उसे सुनो ॥१६६॥ (जह सव्वकामगुणियं पुरिसो भोत्तूण भोयणं कोइ) जैसे कोर पुरुष सर्वकामगुणित भोजन को खाकर (तण्हाछुहाविमुक्को (प्यास -भूख से रहित होकर (अच्छिज्ज जहा अमियतित्तो) ठहरे जैसे ___ (सिद्धस्स) सिद्ध सपना (सुहोरासी) सुगनी राशि (सबद्धा पिंडिओ जइ हवेज्जा) साथी ने 431 डाय (सोऽणंतवग्गभइओ) ते मनन्त वर्गाथा मानित धन (सव्वगासे) समस्त मामा (नमाइज्जा) समाशे नहि ॥ १६४ ॥ (जह णाम कोई मिच्छो) २ ४ २७ (नगरगुणे बहुविहे) ! ५l२ना नाना गुणन (वियाणंतो) तपा छता (न चएइ परिकहेउ) उपाने समर्थ नथी थतो (उपमाए) ७५माथा (तहिं) त्यां (असंतीए) मसात् छापाथी ॥ १६५ ॥ (इय सिद्धाणं सोक्ख) २ रीते सिद्धाना सुप (अणोवमं) अनुपम छ (नस्थि तस्स ओवम्म) तेनी उपभानथी (किंचि) ४४४ (विसेसेणित्तो) विशेषता थी मेनी (सारिक्खमिणं सुणहवोच्छं) 241 समानता डिश, ते समो ॥ १६६ । (जह सव्वकामगुणियपुरिसो भोत्तण भायणं कोइ) म ५३५ सर्प ४म शुणित सामनने भान (तण्हा छुहा विमुक्को) सुप तरस पगरने। धन (अच्छिज्ज जहा अमियतित्तो) ४ाभ भभूतथा तृत थाय ॥ ११७ ॥ Page #951 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् ९९१ "विमुक्तो अच्छिज्ज यथा अमृततृप्तः ॥१६७। एवं सर्वकालतृप्ताः अतुलं निर्वाणमुपगताः सिद्धाः । शाश्वतमव्यावाधम् तिष्ठन्ति सुखिनः सुखं प्राप्ताः॥१६८॥ सिद्धा इति बुद्धा इति पारगता इति च । परम्परागता इति उन्मुक्तकर्मकवचाः अजराः असङ्गाश्च ॥१६९॥ निस्तीर्ण सर्वदुःखाः जाति जरामरणवन्धनविमुक्ताः। अव्यावाधं सौख्यम् अनुभवन्ति शाश्वतं सिद्धाः॥१६०॥सू०२९॥ ॥ इति द्वितीय स्थानपदं समाप्तम् ॥२॥ अमृत से तृप्स हो ॥१६७॥ (इय) इसी प्रकार (सव्वकालतित्ता) सर्व काल में तृप्त हैं (अतुलं) अनुपम (निव्वाणमुवगया) निर्वाण को प्राप्त (सिद्धा) सिद्ध' (सासयमव्वावाह) शाश्वत अव्यावाध को (चिट्ठति) ठहरते हैं (सुही) सुखी (सुहं पत्ता) सुख को प्राप्त ॥१६८॥ (सिद्धत्ति य) वे सिद्ध हैं (वुद्धत्ति य) युद्ध हैं (पारगयत्ति य) पारंगत हैं (परंपरगयत्ति) परम्परा गत हैं (उम्मुक्काकस्मकवया) कर्म रूपी कवच से मुक्त हैं (अजरा) जरा से रहित (अमरा) मृत्यु से रहित (असंगा य) और संग से रहित हैं ॥१६९।। ___ (निच्छिन्नसव्वदुक्खा) सब दुःखों से पार हुए (जाइजरामरणयंधणविमुक्का)जन्मजरामरण एवं वन्धन से विमुक्त (अध्याबाई) व्याबाधा से रहित (सोक्खं) सुख को (अणुहोति) अनुभव करते हैं (सासयं) शाश्वत (सिद्धा) सिद्ध ॥१७०॥ ॥ दूसरा स्थान समाप्त ॥ (इय) मे शते (सव्वकालतित्ता) १५ तृH (अतुलं) अनुपम (निब्वाण मुवगया) निर्माणुन पामेसा (सिद्ध) सिद्ध (सासयमव्वावाह) शाश्वत मच्यााधने (चिटुंति) २९ छे (सुही) सुगी (सुहंपत्ता) सुपने पास ॥ १६८ ॥ (सिद्धत्तिय) तेया सिद्ध छ (पुद्धत्तिय) सुद्ध छ (पारगयत्ति य) पात छ (पर परगयत्ति) ५२ ५२सात छे (उम्मुक्ककस्मकवया) ४३पी क्यथा मुस्त छ (अजरा) ४२॥2ी २ (अमरा) मृत्युथी २हित (असंगाय) गने सगथा २हित छ ॥ १६८ ॥ (निच्छिन्न सब्ब दुक्खा) मा हु.पोथी पा२यामीन (जाइजरामरण बंधण विमका) सन्म, ४२१, भ२५ तेभर धनथी विभुत (अव्वाबाधं) पीथी २हित (सोक्खं) सुगने (अणुहोति) अनुभव ४२ छ (सासयं) शाश्वत (सिद्धा) સિદ્ધ છે ૧૭૦ | બીજું સ્થાનપદ સમાપ્ત Page #952 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनासूत्रे __टीका-~-अथ सिद्धानां स्वस्थानादिकं प्ररूपयितुमाह-'कहिण भंते ! सिद्धा ण ठाणा पण्णता ?' गौतमः भगवन्तं पृच्छति - हे भदन्त ! कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, सिद्धानां स्थानानि-स्थित्यपेक्षया स्वस्थनानि, प्रज्ञप्तानि ? प्ररूपितानि सन्ति ? तदेवं विशदयितुं प्रकारान्तरेण पृच्छति-'कहि ण भंते सिद्धा, परिपसंति ?' हे भदन्त 1 कुत्र खलु-कस्मिन् प्रदेशे, सिद्धाः परिवसन्ति ! भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'सव्वट्ठ सिद्धस्स महाविमाणस्स' सर्वार्थसिद्धस्य महाविमानस्य 'उवरिल्लाओ थूभियग्गाओ' उपरिमायाः-उपरितन्याःस्तू पिकायाः शिखरस्य 'दुवालसजोयणे उट्टे अवाहाए' द्वादश योजनानि ऊर्ध्वम्-उपरिभागे अव्यावाधया-अबाधेन 'एत्थ णं' अत्र खलु-उपर्युक्तस्थाने, 'ईसिपमारा णाम पुढवी पण्णत्ता' ईपत्प्राग्भारा नाम पृथिवी प्रज्ञप्ता-प्ररूपिता. सा च कीदृशी इत्याह'पणयालीस जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणे' पञ्च चत्वारिंशद् योजनशतसहस्राणि-पञ्च चत्वारिंशद् लक्षयोजनानि इत्यर्थः, आयामविष्कम्भेण-दैयविस्तारेण 'एगा जोयणकोडी' एकां योजन कोटिम् 'वायालीसं च सयसहस्साई' टीकार्थ-अब सिद्धों के स्थान आदि की प्ररूपणा की जाती है श्री गौतम स्वामी ने प्रश्न किया-हे भगवन् ! सिद्ध भगवन्तों के स्थान कहां कहे गए हैं ? इसी को स्पष्ट करने के लिए प्रकारान्तर से पूछते हैं-हे भगवन् ! सिद्ध' कहां निवास करते हैं ? श्री भगवान् ने उत्तर दिया-हे गौतम ! सर्वार्थसिद्ध' नामक जो महाविमान है, उसकी ऊपरी स्तूपिका से अर्थात् शिखर से यारह योजन ऊपर, विना व्यावाधा के ईषत्प्रारभार नामक पृथिवी कही गई है। वह पृथिवी कैसी है ? इसका उत्तर देते हैं-उस पृथिवी की लम्बाई -चौडाई पैंतालीस लाख योजन की है और परिधि एक करोड वयालीस लाख, तीस हजार. दो सौ उनपचास योजन से कुछ अधिक है। ટીકાઈહવે સિદ્ધોના સ્થાન આદિની પ્રરૂપણ કરાય છે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો–ભગવન! સિદ્ધ ભગના સ્થાન ક્યાં કહેલાં છે? તેને સ્પષ્ટ કરવા માટે પ્રકારાન્તરથી પૂછે છે હે ભગવન! સિદ્ધ ક્યાં નિવાસ કરે છે? શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યું–હે ગૌતમ ! સર્વાર્થ સિદ્ધ નામક જે મહાન વિમાન છે, તેના ઉપરની તૃપિકાથી અર્થાત્ શિખરથી બાર યોજન ઊપર, વિના બાધાએ ઈષ~ાભાર નામક પૃથ્વી કહેલી છે તે પૃથ્વી કેવી છે? તેને ઉત્તર આપે છે તે પૃથ્વીની લબાઈ–પહોળાઈ પીસ્તાલીસ લાખ જનની છે અને પરિધિ એક કરોડ બેંતાલીસ લાખ, ત્રીસ હજાર બસે એગણું Page #953 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका हि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् दाचत्वारिंशच्च शतसहस्राणि, 'तीसं च सहस्साई त्रिंशच्च सहस्राणि 'दोम्निय अउणापन्ने जोयणसए' द्वे च एकोनपञ्चाशन योजनशते 'किंचिविसेसाहिए' किश्चिद् विशेपाधिके 'परिक्खेवेण पण्णत्ता' परिक्षेषेण-परिधिना, प्रज्ञप्ताप्ररूपिता, 'ईसिपमाराए णं पुढवीए' ईपत्याग्मारायाः खलु पृथिव्याः 'वहुमज्झदेसभाए' वहुमध्यदेशभागे-अत्यन्तमध्यप्रदेशे, 'अट्ठजोयणिए खेत्ते' अष्ट योजनिकम् आयामविष्कम्भाभ्याम् अष्ट योजनप्रमाणं क्षेत्रम् ‘अट्ट जोयणाई वाहल्लेणं पण्णत्ते' अष्टौ योजनानि च बाहल्येन उच्चत्वेन प्रज्ञप्तम् 'तो अणंतरं च णं मायाए मायाए पएस परिहाणीए' ततः अनन्तरम्-तदनन्तरम् च खलु सर्वासु दिक्षु विदिक्षु च मात्रया मात्रया स्तोकया स्तोकया प्रदेशपरिहान्या 'परिहायमाणी परिहायमाणी' परिहीयमाना परिहीयमाना 'सव्वेसु चरमंतेसु' सर्वेषु चरमान्तेषु 'मच्छियपत्ताओ तणुययरी' मक्षिकापत्रतस्तनुतरा-मक्षिकापत्रतोऽप्यति तन्वी 'अंगुलस्स असंखेजइभागं' अगुलस्य असंख्येयभागम-असंख्येयतम भागम् 'वाहल्लेणं पण्णत्ता' बाहल्येन प्रज्ञप्ता-प्ररूपिता, 'ईसी पव्भाराए णं पुढवीए दुवालस नामधिज्जा पण्णत्ता' ईपत्प्रारभारायाः खलु पृथिव्याः द्वादश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि सन्ति 'तं जहा' तद्यथा-'ईसिइवा' ईपत् इति वा १, नामैकदेशेऽपि नामोपचारात् तथा प्रयोगः, 'ईसीपमारा इवा' ईपत्प्राग्भारा इस ईषत्प्रारभार नामक पृथिवी के विल्कुल वीचोंबीच में अष्ट योजन प्रमाण लम्बा-चौडा क्षेत्र है। उस की मोटाई भी आठ योजन की है। तत्पश्चात् सभी दिशाओं और सभी विदिशाओं में वह प्रदेशों की कमी होने से अनुक्रम से पतली होती जाती है । पतली होते-होते अन्त में सभी ओर से वह मक्षिका के पंख से भी अधिक पतली है। वहां उसकी मोटाई अंगुल के असंख्यात भाग मात्र की ही रह जाती है। ईपत्यारभार पृथिवी के बारह नाम हैं, जो इस प्रकार हैं (१) ईपत्-नाम के एक देश में भी नाम का व्यवहार होता है પચાસ એજનથી કાંઈક વધારે છે. એ ઇષટ્યાભાર નામક પૃથ્વીના બિલકુલ. વચ્ચે વચમાં આઠ જન પ્રમાણ લાંબુ પહેલ્થ ક્ષેત્ર છે. તેની મોટાઈ પણ આઠ જનની છે. ત્યાર પછી બધી દિશાઓ અને વિદિશાઓમાં તે પ્રદેશોની કમી હોવાથી અનુક્રમે છેડી થોડી પાતળી થતી જાય છે. પાતળી થતાં થતાં છેવટે બધી બાજુથી તે માખીની પાખથી પણ વધારે પાતળી થઈ જાય છે. ત્યાં તેની મોટાઈ અંગુલના અસ ખ્યાતમા ભાગમાત્રની જ રહે છે. ઈશ્વત્થામ્ભાર પૃથ્વીના બાર નામ છે, જે આ પ્રકારે છે-(૧) ઈપ નામના એક દેશમાં પણ નામને વ્યવહાર થાય છે તેથી ઈવગ્રામ્ભારની જગ્યાએ તે म० १२५ Page #954 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९९४ प्रमापनासूचे इति वा २, 'तणू इवा' तन्वी इति वा ३ अन्यपृथिव्यपेक्षया अस्या अतितनुत्वात्, "तणु तणू इवा' तनुतन्वी इति वा ४, तनुभ्योऽपि विश्वविदितकशपरमाण्यादि पदार्थेभ्यस्तन्वी मक्षिकापत्रतोऽपि पर्यन्तदेशे अतितनुखात्, 'सिद्धित्ति वा' सिद्धिरिति वा ५ सिद्ध क्षेत्रसमीपवर्तित्वात् सिद्धिरिति व्यपदेशः, 'सिद्धालए चा' सिद्धालय इति का, ६, सिद्ध क्षेत्रस्य सन्निहितत्वेन आरोपात् सिद्धानामालयः-सिद्धालय इति व्यवहारः, 'मुत्ति त्ति वा' मुक्तिरिति वा, ७ मुक्तिक्षेत्रस्य प्रत्यासन्नतया मुक्तिरिति व्यपदेशः, 'मुत्तालए इवा' मुक्तालयः इति वा ८, मुक्त क्षेत्रस्य प्रत्यासम्मतया आरोपात् सुक्तानामालयः-मुक्तालयः इति व्यपदेशः, 'लोयग्गेत्ति वा' लोकाग्रम् इति वा ९, लोकाग्रे अस्या विद्यमानत्वात् 'लोकाग्रम् अतः 'ईषत्पाग्भार' की जगह वह 'ईपत्' भी कहलाती है। (२) ईपत्प्राग्मार ।। '' (३) तन्वी-क्यों कि वह अन्य पृश्वियों की अपेक्षा पतली है । (४) तनुतन्वी-संसार में प्रसिद्ध पतले पदार्थो से भी अधिक पतली होने के कारण, पर्यन्त भाग में मक्खी के पंख से भी अधिक पतली होने से उसे तनुतन्वी भी कहते हैं। ' (५) सिद्धि-सिद्धों के क्षेत्र से समीप में होने से सिद्ध कहा है। । (६) सिद्धालय-सिद्ध क्षेत्र के निकट होने से सिद्धालय भी उसे कहते है। (७) मुक्ति-मुक्ति क्षेत्र के पाल में होने से उसे मुक्ति कहते हैं । (८) मुक्तालय-अर्थ स्पष्ट है-मुक्त जीवों का स्थान । (२) लोकान-लोक के अग्रभाग में होने के कारण। ४पत्' ५५ ४पाय छे. (૨) ઈષ~ામ્ભારા (3) त-पी-भ ते अन्य पृथ्वीयानी अपेक्षा पाती छे. (૪) તનુતવી-સંસારમાં પ્રસિદ્ધ પાતળા પદાર્થોથી પણ આધિક પાતળી હિોવાથી તેને તનુ તન્વી પણ કહે છે. (५) सिद्धि-सिद्वाना क्षेत्रानी सभी५ सवाथी सिद्धि ४ी छे. (૬) સિદ્ધાલય-સિદ્ધક્ષેત્રની નિકટ હોવાથી સિદ્ધાલય પણ તેને કહે છે. (७) भुति-भुतिक्षेत्रन पासे डापाथी तेन भुहित ४ छ. (८) भुतासय-मथ-५०८ छ-भुत वान। स्थान (6) सोय सोना समागमा हावाने, १२, Page #955 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेययोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् ९९५ इति व्यपदेशः, 'लोयग्गथूभियत्ति वा' लोकाग्रस्तूपिका इति वा १०, लोकाग्रस्य स्तूपिकेव शिखर इव लोकाग्रेस्तूपिका इति व्यपदेशः, 'लोयग्गपडिवुज्झणा इवा' लोकाग्रपतिवाहिनी इति वा ११, लोकाग्रण प्रत्यूह्यमानत्वेन लोकाग्रप्रतिवाहिनी इति व्यपदेशः, 'सव्यपाणथूयजीवरात्तसुझावहा इवा' सर्वप्राणथूतजीवसत्यमुखावहाः इति वा १२, तत्र द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः प्राणपद्वाच्याः, तरवो वृक्षाः, भूतपदवाच्याः, पञ्चेन्द्रियाः जीवपदवाच्याः, शेषाः जीवाः सत्त्वपदव्यपदेश्या भवन्ति. तथाचोक्तम्-प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोत्ताः, भूताश्च तरवः स्मृताः । जीवाः पञ्चेन्द्रियाः ज्ञेयाः, शेपाः सत्त्वाः उदीरताः ॥१॥ इति, तथा च सर्वेषां प्राणभूतजीवसत्त्वानाम् उपद्रावकत्वाभावेन मुखावहा इति सर्वप्राणभूतजीवसत्वसुखावहा इति व्यपदेशः, सा च कीदृशी ? इत्याह-'इसीपभारा णं पुढ़वी सेया' ईपत्प्राग्भारा खलु पृथिवीश्वेता-शुक्ला वर्तते, तस्या श्वेतत्यमेव औपम्येन स्फुटीकरोति'संखदलविमलसोत्थियमुणालदगरयतुसारगोक्खीरहारवण्णा' शङ्खदल विमलस्व (१०) लोकाग्रस्तूपिका-लोकाय में स्तृपिका अर्थात् शिखर जैसी। - (११) लोकाग्रप्रतिवाहिनी-लोकाय उसे वहन करता है, इस कारण (१२) सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वसुखावहा-द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय जीव प्राण कहलाते हैं, वनस्पति को भूत कहते हैं, पंचेन्द्रिय प्राणी जीव तथा शेष प्राणी सत्व कहलाते हैं। कहा भी हैदो तीन और चार इन्द्रिय वाले जीव प्राण, तरु भूत, पंचेन्द्रिय जीव और शेष प्राणी सत्व कहे गए हैं।' १॥ वह सभी प्राणियों, भूतों, जीवों और सत्वों को हानि पहुंचाने के कारण उखावह है, अतएव सर्वप्राणभूतजीव सत्वसुखावहा भी कहलाती है। ___ वह ईषत्माग्भार पृथिवी श्वेत रंग की है। उसकी श्वेतता ऐसी (१०) सोय स्तूप-सायमा स्तूपि४। मर्थात् शि५२ वी. (૧૧) લેકાગ્રપ્રતિવાહિની–લકા એને વહન કરે છે એ કારણે (१२) सर्व प्राभूत सत्व सुभाषा-दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, मने यतु. રિન્દ્રિય જીવ પ્રાણ કહેવાય છે, વનસ્પતિને ભૂત કહે છે. પાચ ઈન્દ્રિય પ્રાણી જીવ તથા શેપ પ્રાણી સત્વ કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે-બે ત્રણ અને ચાર ઇન્દ્રિય વાળા જીવે પ્રાણ, વ્યસભૂત, પંચેન્દ્રિય જીવ અને શેષ પ્રાણી સર્વ કહેલાં છે. જે ૧ છે તે બધાં પ્રાણિ ભૂતો છે, અને સોને હાનિ ન પહોચડવાના કારણે સુખાવહ છે. તેથીજ સર્વ પ્રાણ ભૂત જીવ સત્વ સુખા વહા પણ કહેવાય છે. તે ઇપત્યાભાર પૃથ્વી વેત રંગની છે. તેની શ્વેતતા એવી છે જેવી Page #956 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशॉपनासूत्र स्तिक मृणालदकरजस्तुपारगोक्षीरहारवर्णा-शगदलस्य-शवदलचूर्णस्य विमलो निर्मलः स्वस्तिकः शङ्खदलविमलस्वस्तिका, स च मृणालश्च विसतन्तुरूपं दकरजश्न तुपारश्च हिमरूपः, गोक्षीरश्च हारश्चेत्येपामिव वर्णो यस्याः सा शवदलविमलस्वस्तिकमृणालदकरजस्तुपारगोक्षीरहारवर्णा 'उत्ताणयछत्तसंठाणसंठिया' उत्तानकच्छत्रसंस्थानसंस्थिता उत्तानकम् - उत्तानीकृतं यत् छत्रं तस्य यत् संस्थानम् -आकारस्तेन संस्थिता-उत्तानकच्छत्रसंस्थानसंस्थिता 'सयज्जुणसुवन्नमई सर्वार्जुनसुवर्णमयी-सर्वात्मना कात्स्न्येन अर्जुनमुवर्णमयी-तकनकमयी इत्यर्थः, 'अच्छा' स्वच्छा, 'सण्हा' श्लक्ष्णा 'लण्हा' महणा स्निग्धकोमलवाचको लण्ड शब्दो देशीयो वर्तते, 'घट्टा' घृष्टा-शाणया पापाणादिवत् घृष्टेव, 'महा' मृष्टा-मृष्टीकृता 'नीरया' - नीरजाः-रजोरहिता पांसुशून्या इत्यर्थः. अतएव 'निम्मला' निर्मला आगन्तुकमलाभावात् 'निप्पंका' निष्पङ्का, कर्दमरहिता 'निकंकडच्छाया निष्कवचकान्तिः 'सप्पभा' सप्रभा सप्रकाशा, 'सस्सिरिया' सश्रीका -श्रिया परमशोभया सहिता सश्रीका, 'सउज्जोया' सोयोता, उद्योतेनदीप्त्या सहिता सोद्योता, 'पासाईया' प्रासादीया'-प्रसादाय-प्रसत्तये परमा लादाय हिता प्रसादीया, प्रासादिका वा, 'दरिसणिज्जा' दर्शनीया-दर्शनयोग्या, 'अभिरूवा' अभिरूपा-अभितः आभिमुख्येन, रूपं सौन्दर्य. यस्याः सा अभिरूपा. 'पडिरूवा' प्रतिरूपा सर्वतो रूपवती इत्यर्थः सा ईपत्प्राग्भारा पृथिवी वर्तते, है जैसे शंखों के चूर्ण का स्वस्तिक हो, कमल की दंडी हो, जलकण हो, हिम (बर्फ) हो, गाय का दूध हो या हार हो । वह उलटे किये हुए छत्र के आकार की है और पूर्ण रूप से अर्जुनस्वर्ण अर्थात् सफेद सोने की है । वह स्वच्छ है, चिकनी है, कोमल है, घृष्ट है, मृष्ट है, रज से रहित है, इस कारण निर्मल है अर्थात् बाहर से आया हुआ मल उसमें नहीं है. पंक (कीचड) से रहित है, कवच रहित कान्ति से युक्त है, प्रभायुक्त है, परम श्री से सम्पन्न, उद्योतमय, अतीव आलादजनक, दर्शनीय, पूरी तरह सुन्दर और अतीच रमणीय है । ईषશંખની હોય છે. કમળની દાંડી, જળક, હિમ (બરફ) ગાયનું દૂધ અને હારના જેવી શ્વેત હોય છે. તે અવળા કરેલા છત્રના આકારની છે. અને પૂર્ણ રૂપથી અજુન સ્વર્ણ અર્થાત સફેદ સેનાની છે. તે સ્વચ્છ છે, ચિકણી છે, કોમલ છે, ઘષ્ટ છે, મૃષ્ટ છે. રજરહિત છે. એ કારણે નિર્મળ છે અર્થાત્ બહારથી આવેલે મળ તેમાં નથી, પક (કાદવ) થી રહિત છે કવચરહિત કાન્તિથી યુક્ત છે, પ્રભાયુક્ત છે. પરમશ્રીથી સંપન્ન છે, ઉદ્યોતમય, અતીવ આહલાદ જનક, દર્શનીય, પુરેપુરી સુન્દર અને અતીવ રમણીય છે. ઈન્સ્ટાગ્લાર પૃથ્વીના Page #957 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९९७ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू २९ सिद्धानां स्थानादिकम् 'ईसीपभाराए णं पुढवीए सीआए जोयणम्मि लोगंते' ईपत्प्रारभारायाः खलु पृथिव्याः अभागे' श्रेण्या निःश्रेणिगत्या, योजने लोकान्तो भवति, 'तस्स णं जोयणस्स' तस्य खलु योजनस्य 'जे से उवरिल्ले गाउए' यदुपरितनं गव्युतं चतुर्थवर्तते 'तस्स गं गाउयस्स' तस्य खलु गव्य॒तस्य 'जे से उवरिल्ले छठभागे' योऽसी सर्वोपरितनः पष्ठभागो वर्तते 'एत्थ णं सिद्धा भगवंतो' अत्र खलु-उपयुक्तस्थाने, सिद्धा भगवन्तः 'साइया अपजत्रसिया' सादिकाः कर्मक्षयानन्तरं सिद्धत्वप्राप्त्या सादिका इति तेषां व्यपदेशः, एतावता अनादिसिद्धपुरुषप्रवादो निरस्तोऽवसेयः, अपर्यवसिताः-तेपां राग-द्वेपाद्यभावेन प्रतिपातासंभवात्, सिद्धत्वात्प्रच्यावयितुं समर्थानां रागादीनां भगवद्भिः सिद्धपुरुपैः समूलकापंकषितत्वात्, समूलकापंकपिताश्च रागद्वेषादयो दग्धवीजकल्पाः पुनर्न प्रादुर्भवन्ति इत्यास्मारभार पृथ्वी के ऊपरी भाग में, निश्रेणि गति से एक योजन पर लोक का अन्त हो जाता है। उस योजन का जो ऊपर का एक गम्यूति (कोस) भाग है, उस गव्यक्ति के भी परी पष्ट भाग में सिद्ध भगवान विराजमान हैं । सिद्ध भगवान् सादि और अनन्त हैं । प्रत्येक सिद्ध कर्मों का क्षय होने पर ही सिद्ध-अवस्था प्राप्त करता है अतएव वे सादि कहे गए हैं किन्तु एक वार सिद्धत्व प्राप्त कर लेने पर कभी उसका अन्त नहीं होता, इस कारण उन्हें 'अपज्जयलिया अर्थात् अनन्त कहा है। इस विशेषण के द्वारा अनादि सिद्ध पुरुप की मान्यता का निपेध किया गया है। सिद्धों के राग द्वेष आदि विकारों का समूल विनाश हो जाने के कारण सिद्ध जीवों का सिद्धत्व दशा से प्रतिपात नहीं होता, क्यों कि पतन के कारण रागादि ही हैं और उनका आत्यन्तिक विनाश हो जाता है । जैसे बीज के जल जाने पर ઉપરના ભાગમા, નિશ્રેણિગતિથી એક જન પર લોકો અન્ત થઈ જાય છે. તે એજનને જે ઉપરને એક ગભૂતિ ભાગ છે (ગભૂતિ=સ) તે ગભૂતિના પણ ઉપરના છઠા ભાગમાં સિદ્ધ ભગવાન વિરાજમાન છે. સિદ્ધ ભગવાન સાહિ અને અનન્ત છે. પ્રત્યેક સિદ્ધ કર્મોનો ક્ષય થવાથી જ સિદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી જ તે સાદિ કહેલા છે. પરંતુ એક વાર સિદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કરીને કદી तन मन्त नथी यतो. ते ४२0 तेयाने, 'अपज्जवसिया' अर्थात् अनन्त - લ છે. આ વિશેષણ દ્વારા અનાદિ સિદ્ધ પુરૂની માન્યતાને વિશેષ કરાયેલ છે. રાગ દ્વેષ આદિ વિકારોને સમૂલ વિનાશ થઈ જવાના કારણે સિદ્ધ જીવોનો સિદ્ધત્વ દશાથી પ્રતિપાત નથી થતો કેમકે પતનના કારણે રાહિજ છે. અને તેને આત્યન્તિક વિનાશ થઈ જાય છે જેમ બીરના બળી જવાથી તેનાથી Page #958 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रज्ञापनासूत्र शयः, तथा 'अणेगजाइजरामरणजोणिसंसारकलंकलीभाव पुणब्भवगम्भवासवसही पवंच समइकंता' अनेकजातिजरामरणयोनिसंसारकलंकलीभाव पुनर्भव गर्भवासवसति प्रपञ्चसमतिक्रान्ताः, अनेकैर्जातिजरामरणैः जननजरामृत्युभिः ___ योनिषु नानाविधासु संसारेण-संसरणेन चयः कलंकलीभावः कदर्यमानत्वम्, यश्च दिव्य मुखानुभूतितामपि पुनर्भवे संसारात्मके गर्भवासरूपवसतिप्रपञ्चस्तौ समतिक्रान्ताः समुल्लंधितवन्तः अतएव 'सासयमणागयद्धं कालं चिढंति' शाश्वतम् अनागतं भाविनं कालं तिष्ठति, 'तत्थ वि य ते अवेया' तत्रापि च सिद्धक्षेत्रे, गताः सन्तस्ते भगवन्तः सिद्धपुरुपाः, अवेदाः-पुरुपस्त्रीवेदादिवेदरहिताः भवन्ति, अतएव 'अवेयणा' अवेदना:-सातासातकर्मवेदनारहिता भवन्ति, 'निम्ममा' निर्ममा:-ममत्ववर्जिताः, 'असंगा य' असङ्गाः-वाद्याभ्यन्तरसङ्गवर्जिता भवन्ति, उससे अंकुर की उत्पत्ति नहीं होती, उसी प्रकार राग-द्वेप का अभाव हो जाने पर भव का प्रादुर्भाव नहीं होता। सिद्ध भगवान् जन्म, जरा, मरण, अनेक योनियों में जाने से उत्पन्न होने वाली बाधा-पीडा, पुनर्जन्म, गर्भवास में निवास एवं प्रपंच से पार हो गए हैं, अर्थात् उन्हें फिर जन्म, मरण, संसार परिभ्रमण आदि नहीं करना पड़ता। अतएव वे भविष्यत् काल में सदैव वहीं सिद्ध दशा में विराजमान रहते हैं। वे पुरुषवेद, स्त्रीवेद और नपुंसकवेद से अतीत होते हैं, अर्थात् शरीर का अभाव हो जाने से उनमें द्रव्यवेद नहीं रहता और नो कषाय मोहनीय का अभाव हो जाने से भाववेद भी नहीं होता। साता और असाता वेदनीय कमें का अभाव होने के कारण वे वेदना से भी रहित होते हैं । ममत्व से रहित तथा बाह्य और आभ्यन्तर संग से मुक्त हैं । सिद्धों में जो અકુરની ઉત્પત્તિ થતી નથી એજ રીતે રાગદ્વેષને અભાવ થવાથી ભવને પ્રાદુર્ભાવ થતો નથી. સિદ્ધ ભગવાન્ જન્મ, જરા, મરણ અને નિમાં જવાથી ઉત્તપન્ન થતી બાધા પીડા, પુનર્જન્મ, ગર્ભવાસમાં નિવાસ તેમજ પ્રપંચથી પાર પામેલા છે, અર્થાત્ તેમને ફરીથી જન્મ, મરણ, સંસાર પરિભ્રમણ આદિ કરવું પડતુ નથી, તેથી જ તેઓ ભવિષ્યત કાળમાં સદૈવ ત્યાજ સિદ્ધ દશામાં વિરા જમાન રહે છે. તે , વેદ, અને નપુંસક વેદથી અતીત હોય છે અર્થાત્ શરીરને અભાવ થઈ જવાથી દ્રવ્ય વેદ નથી રહેતો અને તે કષાય હિનીય અવ થઈ જવાથી ભાવ વેદ પણ નથી થતું. સાતા અને આ સાતા વેદનીય કમને અલાવ હેવાના પારણુથી તેઓ વેદનાથી પણ મુક્ત હોય Page #959 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका शि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् ९९९ यतः 'संसारविष्पमुक्का' संसारविप्रमुक्ताः संसाराद् विप्रयुक्ता भवन्ति तस्मादवेदाः अवेदनाः निर्ममाः असङ्गाश्च ते सन्ति इत्याशयः 'पएस निव्यत्तसंठाणा' प्रदेशनिवृत्तसंस्थानाः, प्रदेशैः-आत्मप्रदेशैः नतु बाह्यपुद्गलैः, निवृत्त-निप्पन्न संस्थान येषां ते प्रदेशनिवृत्तसंस्थाना:-तेपामौदारिकशरीरपञ्चकस्यापि सर्वथा परित्यतत्वेन बायपुद्गलैः संस्थानानिप्पादनात् इत्याशयः, शिष्यः पृच्छति-'कहि पडिहया सिद्धा' कुत्र-कस्मिन् प्रदेशे केन प्रदेशेनेत्यर्थः, तृतीयार्थे सप्तमीविधानात्, सिद्धाः मुक्तपुरुषाः प्रतिहताः व्याहताः भवन्ति ? 'कहिं सिद्धा पइट्ठिया' कुत्र कस्मिन् स्थाने, सिद्धाः प्रतिष्ठिता व्यवस्थिता भवन्ति ? 'कहिं बोंदि चइत्ताणं कत्थ गंतूण सिज्झइ ? कुन कस्मिन् क्षेत्रे वोन्दि तनुम् च्युखापरित्यज्य; कुत्र-कस्मिन् स्थाने' गत्वा सिध्यन्ति सिद्धि प्राप्नुवन्ति ? 'सिज्झई' इत्यत्रार्पवादेकवचनं वोध्यम् ॥१५०॥ भगवान् उत्तरयति-'अलोए पडिहया सिद्धा' अलोके-अलोकेन, तृतीयार्थे सप्तमी, केवलाकाशास्तिकायरूपेण प्रतिहताः -प्रतिस्खलिताः सिद्धा भवन्ति, तत्र धर्मास्तिकायाद्यभावात् आकाशास्तिकायानन्तर्यवत्यैन प्रतिस्खलनं बोध्यम्, तथा 'लोयग्गे य पइडिया' लोकस्य आकार होता है, वह पौद्गलिक शरीर के कारण नहीं होता, क्योंकि शरीर का वहां सद्भाव नहीं रहता । उनका आकार आत्मभदेशों से ही निष्पन्न होता है। शिष्य प्रश्न करता है-सिद्ध किस जगह जाकर रुक जाते हैं ? किस स्थान पर स्थित होते हैं ? किस जगह शरीर का त्याग करके, कहां सिद्ध होते हैं? इन प्रश्नों का उत्तर इस प्रकार है-सिद्ध भगवान अलोक के द्वारा प्रतिहत हो जाते हैं। गति में निमित्त कारण धर्मास्तिकाय है, वह लोकाकाश में ही होता है, अलोकाकाश में नहीं होता । अतएव છે. મમત્વથી રહિત તથા બાહ્ય અને આભ્યન્તર સંગથી મુક્ત છે. સિદ્ધોમા જે આકાર હોય છે. તે પીગલિક શરીરના કારણે નથી હોતો, કેમકે શરીરને ત્યાં સદૂભાવ નથી રહેતો. તેમનો આકાર આત્મપ્રદેશોથી જ નિષ્પન્ન થાય છે. શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન સિદ્ધ કઈ જગ્યાએ જઈને રોકાઈ જાય છે? ક્યા સ્થાન પર સ્થિત રહે છે (હય છે)? કઈ જગ્યાએ શરીરનો ત્યાગ કરીને કયાં સિદ્ધ થાય છે ? આ પ્રશ્નોના ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી આ પ્રકારે કહે છે–સિદ્ધ ભગવાન અલેકના દ્વારા પ્રતિહત થઈ જાય છે. ગતિમા નિમિત્તકારણ ધર્માસ્તિકાય છે. તે કાકાશમાં જ થાય છે, અલેકાકાશમાં થતાં નથી, તેથીજ જે જ અલકાકાશ આરંભ Page #960 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रशापनास्त्रे १००० धर्मास्तिकायादि पञ्चकस्याग्रे-मूर्द्धनि, प्रतिष्ठिता:-अपुनरागत्या व्यवस्थिता भवन्ति, तथा 'इई बोंदि चइत्ताणं तत्थ गंतूण सिज्झई' इह-मनुष्यलोके पोन्दि--शरीरं च्युत्वा-परित्यज्य, तत्र लोकाग्रे समयान्तरप्रदेशान्तरस्पर्शरहितत्वेन, गत्वा सिध्यन्ति-सिद्धि प्राप्नुवन्ति ॥१५१॥ अथ सिद्धिक्षेत्रप्राप्तानां संस्थानं प्ररूपयितुमाह-'दीहंवा हस्सं वा जं चरिमभवे हविज्ज संठाणं । तत्तो तिभागहीणा सिद्धाणोगाहणा भणिया ॥१५२॥ दीर्घा पञ्चधनुःशतप्रमाणम्, ह्रस्वं वा इस्तद्वयप्रमाणं वा शब्दात् मध्यम वा विचित्रं यच्चरमभवे अन्तिमभवे भवेत् संस्थानम् । ततः-तस्मान् संस्थानात् त्रिभागहीना भुखकुक्षिप्रभृतिरन्ध्रपूरणेन तृतीयभागेन हीना, सिद्धानाम् अवगाहना, अवगाहन्ते तिष्ठन्ति अस्यामित्यवगाहना स्वावस्था इत्यर्थः, भणिता, मया महावीरेण, अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः, एतल्लोकस्य संस्थानप्रमाणा त्रिभागहीनं सिद्धक्षेत्रस्य ज्यों ही अलोकाकाश आरंभ होता है कि सिद्धों की गति में रुकावट आ जाती है। इस प्रकार वे अलोकाकाश के द्वारा प्रतिहत हो जाते हैं और लोक के अग्रभाग अर्थात् ऊपरी भाग में स्थित हो जाते हैं। वे इस मनुष्य क्षेत्र में शरीर का परित्याग करके, एक ही समय में अस्पृशत् गति से लोकान में जाकर सिद्धि प्राप्त कर लेते हैं। चरम भव में उनका जो भी दीर्घ अर्थात् पांच सौ धनुष का या हस्व अर्थात् कम से कम दो हाथ का आकार होता है, उससे तीसरा भाग कम आकार रह जाता है, क्यों कि सिद्ध अवस्था में मुख, पेट, नाक, कान आदि के छिद्र भर जाते हैं-आत्मप्रदेश सघन हो जाते हैं । इसी बात को स्पष्ट करने के लिए कहा गया है-भव का त्याग करते समय, अन्तिम समय में, सूक्ष्मक्रियोऽप्रतिपाती ध्यान के बल થાય છે કે સિદ્ધોની ગતિમાં અવરોધ આવી જાય છે. એ રીતે તેઓ અલકા કાશ દ્વારા પ્રતિહત થઈ જાય છે. અને લોકના અગ્રભાગ અર્થાત્ ઊપરના ભાગમાં સ્થિત થઈ જાય છે. તેઓ આ મનુષ્યના ક્ષેત્રમાં શરીરને પરિત્યાગ કરીને એક જ સમયમાં આપૃશત ગતિથી લેકામાં જઈને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી લે છે. ચરમ ભવમાં તેમને જે પણ દીર્ઘ અર્થાત્ પાંચસો ધનુષ કાયનો હવે અર્થાત્ ઓછામાં ઓછા બે હપને આકાર હોય છે તેનાથી ત્રીજા ભાગ ઓછો આકાર રહિ જાય છે કેમકે સિદ્ધ અવસ્થામા મુખ, પેટ, નાક, કાન, આદિના છિદ્રો ભરાઈ જાય છે–આત્મપ્રદેશ સઘન બની જાય છે. એ વાતને સ્પષ્ટ કરવા માટે કહેલું છે–ભવને ત્યાગ કરતી વખતે, અન્તિમ સમયમા, સૂક્ષ્મ ક્રિયા પ્રતિ Page #961 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् १००१ संस्थान मित्याशयः, तदेव विशदयति-'जं सठाणं तु इहं भवं चयंतस्स चरिम समसंमि । आसीय पदेसघणं तं संठाणं तर्हि तस्स' यत् संस्थानं यावत्प्रमाणं संस्थानम् तु इह-मनुष्यभवे आसीत्, तदेव भवम्-शरीरं त्यजतः परित्यजतः काययोर्ग परिजिहानस्येत्यर्थः चरमसमये सूक्ष्मक्रियाऽप्रतिपातिध्यानवलेन सुख कुक्षि प्रमृति रन्ध्रपूरणात् त्रिभागेन हीनं प्रदेशघनमासीत्, तदेव प्रदेशधनं मूलप्रमाणापेक्षया त्रिभागहीनप्रमाणं, संस्थानं, तत्र-लोकाग्रे, तस्य सिद्धस्य भवति नान्यदित्याशयः ॥१५३॥ अथोत्कृष्टावगाहनादिभेदेन नानाप्रकारकावगाहनां प्राप. यितुमाह-'तिम्निसया तित्तीसा धणुत्तिभागोय होइ नायव्यो । एसा खलु सिद्धाणं उकोसोगाहणा भणिया' ॥१५४॥ त्रीणि शतानि, त्रयस्त्रिंशति-त्रयस्त्रिंशदधिकानि, धनुविभागश्च भवति ज्ञातव्या, एपा खलु सिद्धानामुत्कृष्टावगाहना भाणिता अन्यतीर्थऋद्भिः गणधरैः, मया महावीरेण, साच पञ्चधनुः शत शरीराणाम् विज्ञेया, अत्रेदं बोध्यम्-यद्यपि मरुदेव्या भगवत्याः नाभिकुलकरपत्न्याः सिद्धत्वात, नाभेश्च पञ्चविंशत्युत्तरपञ्चधनु शतानि तनुप्रमाणम्, तदेवच तनुप्रमाणं मरुदेव्या अपि आसीत् तथाचोक्तम्-'संघयणं संठाणं उच्चत्तं चेव कुलसे मुख उदर आदि के छिद्रों के भर जाने से जो त्रिभागन्यून संस्थान रह जाता है, वही संस्थान वहां सिद्धावस्था में बना रहता है। . . अव उत्कृष्ट अवगाहना आदि के भेद से नाना प्रकार की अवगाहना की प्रस्पणा की जाती है-जिनके शरीर की अवगाहना पांच सौ धनुष की होती है, उनकी त्रिभागन्यून होने पर तीन सौ तेतीस धनुष और एक धनुष के विभाग की होती है। यह सिद्धों की उत्कृष्ट अवगाहना कही गई है। 'यहां यह बात ध्यान देने योग्य है-नाभि कुलकर की पत्नी मसदेवी सिद्ध हुई हैं । नाभि कुलकर के शरीर की अवगाहना पांच सौ પાતી ધ્યાનના બળથી મુખ, ઉદર આદિના છિદ્રો ભરાઈ જવાથી જે ત્રીજા ભાગ ન્યૂન સંસ્થાન રહિ જાય છે, તેજ સંસ્થાન ત્યાં સિદ્ધાવસ્થામાં બની રહે છે. હવે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના આદિ ભેદથી નાના પ્રકારના અવગાહનાની પ્રરપણ કરાય છે–જેના શરીરની અવગાહના પાંચ ધનુષની હોય છે, તેમની ત્રીભાગ ન થવાથી ત્રણસો તેત્રીસ ધનુષ અને એક ધનુષના ત્રિભાગ બની હોય છે. આ સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના કહેલી છે. ‘અહિ આ વાત ધ્યાન દેવા જેવી છે-નાભિ કુલકરની પત્ની મરૂદેવી સિદ્ધ થઈ છે. નાભિકુલકરના શરીરની અવગાહના પાંચસો પચીસ ધનુષની હતી અને તેટલીજ અવગાહના મરૂવીની પણ હતી, કેમકે આગમનું આ કથન છે કે प्र० १२६ Page #962 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००२ प्रमापनात गरेहिं सम' इति, संहननं संस्थानम् उच्चत्वञ्चैव कुलकरैः समम्, इति वचन प्रामाण्यात्, ततश्च तस्याः शरीरमानस्य तृतीयभागे हासिते सति सिद्धावस्थायाः सार्द्धत्रयधनु शतावगाहनाया एव प्राप्त्या नोक्तप्रमाणा उत्कृष्टावगाहना युज्यते तथापि मरूदेव्याः नाभ्यपेक्षया किञ्चिन्यूनप्रमाणत्वेन उत्तमसंस्थानानां स्त्रीणाम् उत्तमसंस्थानेभ्यः पुरुपेभ्यः स्वस्व कालापेक्षया किञ्चिदनप्रमाणत्वात् मरुदेव्या अपि पञ्चधनु शतप्रमाणत्वेन न कोऽपि दोपः, किञ्च करिपृष्ठारूढायाः सिद्धायाः संकुचिताङ्गयाः देहसंकोचसद्भावेन अधिकावगाहनाया असंभवेन पचीस धनुष की थी और इतनी ही अवगाहना मरुदेवी की भी थी, क्यों की ओगम का यह कथन है कि संहनन, संस्थान और ऊंचाई कुलकरों के ही समान समझना चाहिए । इस प्रकार मरुदेवी के शरीर की अवगाहना में से तीसरा भाग कम किया जाय तो वह साढे तीन सौ धनुष की सिद्ध होती है। ऐसी स्थिति में ऊपर जो उत्कृष्ट अवगाहना तीन सौ तेतीस धनुष और एक धनुष का त्रिभाग घतलाई है, वह समीचीन सिद्ध नहीं होती है। मगर यह कहना संत्य नहीं है, क्यों कि सरुदेवी के शरीर की अवगाहना नाभि से कुछ कम होना संभव है। उत्तम संस्थान वाली स्त्रियों के शरीर की अवगाहना उत्तम संस्थान पुरुपों की अवगाहना से अपने-अपने समय की अपेक्षा कुछ कम होती है । ऐसी स्थिति में यदि मरुदेवी के शरीर की अवगाहना पांच सौ धनुष की मानी जाय तो कोई दोष नहीं आता। इसके अतिरिक्त सरुदेवी हाथी की पीठ पर बैठी-थैठी सिद्ध हुई थी अतएव उनका शरीर उस समय सिकुडा हुआ था, ,इस -સંહનન, સંસ્થાન, અને ઊંચાઈ કુલકરેના સમાનજ સમજવા જોઈએ એ રીતે મેરૂદેવીના શરીરની અવગાહનામાંથી ત્રીજો ભાગ ઓછો કરવામાં આવે તે સાડા ત્રણસે ધનુષની સિદ્ધ થાય છે. આવી સ્થિતિમાં ઊપર જે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ત્રણસે તેત્રીસ ધનુષના ત્રીજા ભાગની બતાવી છે, તે સમીચીન સિદ્ધ નથી થતી. પણ આ કહેવું સત્ય નથી, કેમકે મરૂદેવીના શરીરની અવગાહના નાભિથી કાંઈક ઓછી હોવા સંભવ છે. ઉત્તમ સંસ્થાન વાળી સ્ત્રિના શરીર ની અવગાહના ઉત્તમ સંસ્થાન વાળા પુરૂષની અવગાહનાથી પિતપિતાના સમયની અપેક્ષાએ કાંઈ ઓછી હોય છે. આવિ સ્થિતિમાં જે મરૂદેવીના શરીરની અવગાહના પાંચસે ધનુષની માનવામાં આવે તે કઈ દેષ આવતે નથી. તેના ઉપરાન્ત મરૂદેવી હાથીની પીઠ પર બેઠી બેઠી સિદ્ધ થઈ હતી, તેથી જ તેમનું શરીર એ વખતે સંકેચાયેલું હતું એકાવરણથી અધિક અવ Page #963 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् १००३ न प्रकृते किश्चिद् विरोधः समापतति, तथाचोक्तं भाष्यकृता-'कह मरुदेवा माण ? नाभीतो जेण किंचिदणा सा । तो किर पंच सपच्चिय अहवा संकोचओ सिद्धा ॥१॥ इति, कथं मरूदेवी मानं ? नामितो येन किश्चिदूना सा । ततः किल पञ्चशतोच्चयः, अथवा संकोचतः सिद्धा इति । सम्प्रति मध्यमावगाहनामाह -'चत्तारि य रयणीओ रयणी तिमागृणिया य वोद्धव्वा । एसा खलु सिद्धाणं मज्झिमओगाहणा भणिया ॥१५५।। चतस्रश्च रत्नयः, रत्निश्च त्रिमागानाच तृतीयभागन्यूना सा वोद्धव्या । एपा खलु सिद्धानाम् मध्यमावगाहना भणिता, ननु आगमे जघन्यपदे सप्ताहस्तोच्छ्रितानां सिद्धेरुक्ततया इयमपि जयन्यैवावगाहना न तु मध्यमा ? इति चेदत्रोच्यते तीर्थकरापेक्षयैव जघन्यपदे सप्तहस्तानां सिद्धेरूकारण अधिक अवगाहना होना संभव नहीं है । इस प्रकार ऊपर जो उत्कृष्ट अवगाहना कही गई है, उसमें कोई भी विरोध नहीं आता। भाष्यकार ने भी कहा है-मरुदेवी की अवगाहना कैसे संगत हो सकती है ? इसका उत्तर यह है कि मरुदेवी नाभि से कुछ छोटी थी, अतएव उसकी अवगाहना पांच सौ धनुष की ही थी । अथवा शरीर के संकोचन के कारण उसकी अवगाहना कम हो सकती है। ____ सिद्धों की मध्यम अवगाहना कहते हैं-चार हाथ और त्रिभाग हीन एक हाथ की सिद्धों की मध्यम अवगाहना कही गई है। । शंका-आगम में जघन्य (कम से कम) सात हाथ की अवगाहना धाले जीवों को ही सिद्धि कही गई है, अतएव यह पूर्वोक्त अवगोहना जघन्य की सिद्ध होती है, मध्यम नहीं । समाधान-सात हाथ की ગહનાથવાનો સંભવ નથી. એ રીતે ઉપર જે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના કહી છે, તેમાં કોઈ પણ વિરોધ આવતો નથી. , ભાષ્યકારે પણ કહ્યું છે--મરૂદેવીની અવગાહના કેવી રીતે સંગત થાય છે? તેને ઉત્તર આ છે કે મરૂદેવી નાભિથી કાંઈ નાના હતાં તેથી જ તેમની અવશાહના પાંચસે ધનુષની જ હતી. અથવા શરીરના સંકોચાવાના કારણે તેમની અવગાહના ઓછી હોઈ શકે છે. . સિદ્ધોની મધ્યમ અવગાહના કહે છે–ચાર હાથ અને ત્રિભાગહીન એક હાથની સિદ્ધોની મધ્યમ અવગાહને કહેલી છે. । 8-मागमम धन्य (माछामा माछी) सात डायनी माना વાળા ને જ સિદ્ધિ કહેલી છે, તેથીજ આ પૂર્વોક્ત અવગાહના જઘન્ય સિદ્ધ થાય છે. મધ્યમ નહીં Page #964 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २००४ प्रशोपनासूर्य तत्वेन सामान्य केवलिनां हीनप्रमाणानामपि सिद्धिसद्भावेन, सामान्यसिद्धापेक्षथैव उक्तावगाहनामानस्य प्ररूपितत्वेन दोपाभावात् ।।१५५।। सम्प्रति जघन्यावगाहनामाह-'एगा य होइ रयणी अटेव य अंगुलाई साहिया । एसा खलु सिद्धाणं जहन्न ओगाहणा भणिया' ॥ एका च रत्निः अष्टौ चाङ्गुलानि साधिकानी, एषा खलु सिद्धानां जवन्यावगाहना भणिता ॥ साच कर्मापुत्रादीनां द्विहस्तानाम् । विज्ञेया, तथाचोक्तं भाष्यकृता-'जेठा य पंच धणुसय तणुस्स मज्झा य सत्तहत्यस्स । देह त्तिभागहीणा जहणिया जा विहत्थस्स ॥१॥ सत्तूसियएसु सिद्धी जहण्णओ कह मिहं वि हत्थेमु ? । सा किर तित्ययरेनु सेसाणं सिझमाणाणं ॥२॥ अवगाहना वाले जीवों की जो सिद्धि कही गई है, वह तीर्थकर की अपेक्षा से ही समझना चाहिए, अर्थात् तीर्थंकरों की जघन्य अवगाहना सात हाथ की होती है । सामान्य केवली तो इससे कम अवगा हना वाले भी सिद्ध होते हैं। ऊपर जो अवगाहना कही गई है, वह सामान्य की अपेक्षा से ही है-तीर्थकरों की अपेक्षा से नहीं।.. - अब जघन्य अवगाहना बतलाते हैं-एक हाथ और आठ अंगुल की सिद्धों की जघन्य अवगाहना कही गई है। यह जघन्य अवगाहना कूर्मापुत्र आदि की समझना चाहिए, जिनके शरीर की अवगाहना दो हाथ की होती है । भाष्यकार ने कहा है-उत्कृष्ट अवगाहना पांच सौ धनुष वालों की अपेक्षा से, मध्यम अवगाहना सात हाथ के शरीर वालों की अपेक्षा से और जघन्य अवगाहना दो हाथ के शरीर वालों की अपेक्षा से कही गई है, जो उनके शरीर से त्रिभागन्यून होती है ॥१॥ - સમાધાન–સાત હાથની અવગાહના વાળા જીવની જે સિદ્ધિ કહેલી છે તે તીર્થકરની અપેક્ષાએ જ સમજવી જોઈએ. અર્થાત્ તીર્થ કરની જઘન્ય અવગાહના સાત હાથની હોય છે. સામાન્ય કેવળી તે તેનાથી ઓછી અવગહન વાળા પણ સિદ્ધ થાય છે. ઉપર જે અવગાહના કહેવાયું છે, તે સામાન્યની અપેક્ષાઓ જ છે-તીર્થકરોની અપેક્ષાએ નહીં હવે જઘન્ય અવગાહના બતાવે છે–એક હાથ અને આઠ આગળની સિદ્ધોની જઘન્ય અવગાહના કહેવાણી છે. આ જઘન્ય અવગાહના કુર્મા પુત્ર આદિની સમજવી જોઈએ. જેઓના શરીરની અવગાહના બે હાથની હોય છે. ભાષ્યકારે કહ્યું છે–ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના પાંચસે ધનુષવાળાઓની અપેક્ષાથી મધ્યમ અવગાહના બે હાથના શરીરવાળાઓની અપેક્ષાથી કહેલી છે, જે તેમના શરીરથી વિભાગ ન્યૂન હેાય છે. ૧ Page #965 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमैयबोधिनी टीका द्वि. पद २ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् १००५ ते पुण होज विहत्था कुम्मापुत्तादयो जहण्णेणं । अन्ने संवट्टिय सत्तहत्य सिद्धस्स हीणत्ति ॥३॥ इति । 'ओगाहणाइ सिद्धा भवत्तिभागेण होति परिहीणा । संठाण मणित्थंथ जरामरण विप्पमुक्काणं ॥१५७॥ अवगाहनाः सिद्धानाम् भवत्रिभागेन चरमशरीस्य या ऽवगाहना तस्यास्तृतीयभागेन भवन्ति परिहीनाः, संस्थानम् अनित्थंस्थं जरामरणविप्रमुक्तानाम् जरामरणरहितानां सिद्धानां भवत्रिभागेन मनुष्यशरीरतृतीयभागेन, परिहीनाः अवगाहना भवन्ति संस्थानम् अनित्थंस्थम् इत्थम् अनेन प्रकारेण तिष्ठतीति इत्थंस्थं, न इत्थंस्थस् अनित्थंस्थम्, मुखोदरादिरन्ध्रपरिपूरणेन पूर्वाकारान्यथा भावतोऽनियताकारं ' ' कहा जा सकता है कि मुक्ति तो कम से कम सात हाथ की अवगाहना वालों को ही होती है, दो हाथ की अवगाहना वालों को कैसे हो सकती है ? इसका उत्तर यह है कि कम से कम सात हाथ की अवगाहना वालों को जो सिद्धि कही है वह तीर्थकर की अपेक्षा से समझना चाहिए । तीर्थकरों के सिवाय शेष जीव कूर्मापुत्र आदि तो दो हाथ के शरीर की अवगाहना से भी सिद्ध होते हैं । अगर कोई अपने सात हाथ के शरीर को सिकोड ले तो उसकी अवगाहना भी कम हो जाती है ॥२-३॥ ; इस प्रकार सिद्ध जीव अपने चरम भव के शरीर से त्रिभागन्यून अवगाहना वाले होते हैं । जरा और मरण से हीन उन सिद्ध आत्माओं का आकार अनित्यस्थ अर्थात् अनियत होता है । जिस आकार को इस प्रकार का है। ऐसा न कहा जा सके वह अनित्थंस्थ कहलाता है । मुख एवं उदर आदि के रन्ध्रों (छिद्रों) के भर जाने કહેવાય છે કે મુક્તિ તે ઓછામાં ઓછા સાત હાથની અવગાહના વાળાઓની જ થાય છે. બે હાથની અવગાહના વાળાઓની કેવી રીતે થઈ શકે ? તેને ઉત્તર આ છે કે ઓછામાં ઓછા સાત હાથની અવગાહના વાળાઓની જે સિદ્ધિ કહી છે તે તીર્થ કરની અપેક્ષાથી સમજવી જોઈએ; તીર્થ કરના સિવાય શેષ જીવ કુર્મા પુત્ર આદિતે બે હાથની અવગાહનાથી પણ સિદ્ધ થાય છે. અગર કોઈ પોતાના સાત હાથના શરીરને સંકોચી લે તો તેની અવગાહના પણ ઓછી થઈ જાય છે. ૨-૩ છે એ રીતે સિદ્ધ જીવ પિતાના અન્તિમ ભવના શરીરથી ત્રિભાગ ન્યૂન અવગાહનાવાળા હોય છે. જરા અને મરણ રહિત તે સિદ્ધ આત્માઓના આકાર અનિત્થસ્થ અર્થાત્ અનિયત હોય છે. જે આકારને આજ પ્રકારના છે એવું કહિ ન શકાય તે અનિત્યં કહેવાય છે. મુખ તેમજ ઉદર આદિના ૨ - Page #966 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००६ प्रज्ञापनासूत्रे भवतीति भावः, एतेन सिद्धादिगुणेषु 'सिद्धे नदीहे न हस्से' इत्यादिना दीर्घत्वादोनां कृतः प्रतिषेधोऽपि पूर्वाकारापेक्षया संस्थानस्यानित्थंस्थत्वात् अवसेयः, न तु सर्वथा संस्थानस्पाभावात् इति सिद्धम् । तथाचोक्तं भाष्यकृता - 'सुसिरपरिपूरणाओ पुव्वा गारन्नहाववत्थाओ । संठाणमणित्यंत्थं जं भणियं भणिययागारं ॥१॥ एत्तोच्चिव पडिसेहो सिद्धाइगुणे दीहयाईणं । जयणित्थंत्यं पुव्वागाराविक्खाए नाभावेा” ॥२॥ शुशिरपरिपूरणात् पूर्वाकारान्यथा व्यवस्थातः । संस्थानमनित्थंस्थं तद् भणितमनियताकारात् ॥ १॥ इत एव प्रतिषेधः सिद्धादिगुषु दीर्घत्वादीनाम् । यदनित्थं स्थं पूर्वाकारापेक्षया नाभावः ॥२॥ इति अथोक्तसिद्धानां देशभेदादिना अवस्थानम् प्ररूपयति- जत्थ य एगो सिद्धो तत्थ अणंता भवक्खयविमुक्का | अनोऽन्नमगाढा पुट्ठा सव्वेवि लोगंते ॥ १५८ ॥ के कारण शरीर का पहले वाला ओकार बदल जाता है, इस कारण सिद्धों का संस्थान अनित्यंस्थ कहा गया है । संस्थान की इस अनिय तता के कारण, आगम में यह जो कहा गया है कि सिद्धात्मा 'न दीर्घ है, न ह्रस्व है' आदि, वह कथन भी संगत हो जाता है । सिद्धों में संस्थान का सर्वथा अभाव नहीं है । भाष्यकार ने कहा है-छिद्रों के परिपूर्ण हो जाने के कारण पूर्व का आकार अन्यथा हो जाने से सिद्धों का संस्थान अनित्थंस्थ अर्थात् अनियम कहा गया है । इसी कारण सिद्धों में दीर्घत्व, ह्रस्वत्व आदि का अभाव कहा गया है । सिद्धों के आकार की अनियतता पूर्वाकार की अपेक्षा से है, आकार का अभाव होने के कारण नहीं । • अब जीवों के स्थिति के विषय में कथन करते हैं-जहां एक सिद्ध स्थित है वह अनन्त सिद्ध होते हैं । क्यों कि वे सभी भव का क्षय (છિદ્રો) ભરાઇ જવાના કારણે શરીરને આગળના આકાર બદલાઇ જાય છે. એ કારણે સિદ્ધોના સંસ્થાન અનિત્યસ્થ કહ્યાં છે. સંસ્થાનની આ અનિયતતા ને કારણે આગમમાં જે કહ્યું છે કે સિદ્ધાત્મા ન દીર્ઘ છે ન હસ્વ છે વિ. એ કથન પશુ સંગત થઈ જાય છે. સિદ્ધોમાં સંસ્થાનને સર્વથા અભાવ નથી. ભાષ્યકારે કહ્યુ છે-છિદ્રો પરિપૂર્ણ થઇ જવાને કારણે પૂર્વના આકાર બદલાઇ જવાથી સિદ્ધોના સંસ્થાન અનિત્યસ્થ અર્થાત્ અનિયત કહેલાં છે એ કારણે સિદ્ધોમાં દીત્યું, હસ્વત્વ આદિના અભાવ કહેલા છે. સિદ્ધાના આકારની અનિયતતા પૂર્વીકારની અપેક્ષાએ છે; આકારના અભાવ હેાવાનુ કારણ નથી. વિષયમાં કથન કરે છે જ્યાં એક સિદ્ધ હાય છે.કેમકે તેઓ બધા ભવન હવે સિદ્ધ જીવાની સ્થિતિના સ્થિત છે, ત્યાં અનન્ત સિદ્ધ સ્થિત Page #967 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००७ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. प६२ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् यत्रच यस्मिन्नेव देशे, एकः सिद्धो निष्यन्नस्तत्र अनन्ता भवक्षयविमुक्ताः संसारवन्धनिर्मुक्ताः सिद्धाः तिष्ठन्ति, अत्र भवक्षयग्रहणेन यथेच्छभवावतरणशक्तिशालिसिद्धानां व्यवच्छेदो वोध्यः, अन्योन्यसमवगाढाः भवन्ति तथाविधविचित्रपरिणामस्वभावत्वात् धर्मास्तिकायादिवत् तथा स्पृष्टाः संलग्नाः सर्वेऽपि लोकान्ते 'फूसइ अणंते सिद्धे सव्यपएसेहिं नियमसो सिद्धा । तेऽवि य असंखिज्जगुणा देसपदेसेहिं जे पुट्ठा' स्पृशति अनन्तान् सिद्धान् सर्वप्रदेशैः आत्मसम्बन्धिभिः नियमतः सिद्धः तेऽपि च सिद्धाः सर्वप्रदेश स्पृष्टेभ्योऽसंख्येयगुणा वतन्ते ये देशप्रदेशैः स्पृष्टा भवन्ति, अथ सिद्धानां लक्षण प्ररूपयति “असरीरा जीवघणा उवउत्ता दसणे य नाणे य। सागारमणागारं लक्षणमेयंतु सिद्धाणं ॥१६०॥ अशरीराअविद्यमानशरीराः अशरीराः औदारिकादि पञ्चविधशरीररहिताः, जीवधना:करके विमुक्त हो चुके हैं। वे परस्पर में अवगाढ रहते हैं । अमूर्तिक होने के कारण उनको एक दूसरे में अवगाहना होने में कोई बाधा नहीं पड़ती। जैसे धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय एक दूसरे से मिले हुए लोक में अवस्थित हैं, उसी प्रकार अनन्त सिद्ध परस्पर में मिले हुए अवस्थित हैं । वे सभी सिद्ध लोकान्त भाग से स्पृष्ट रहते हैं। नियम से अनन्त सिद्ध' सर्व प्रदेशों से स्पृष्ट रहते हैं, अर्थात अनन्त सिद्ध ऐसे हैं जो पूर्ण रूप से एक दूसरे में मिले हए हैं। और जिनका स्पर्श देश-प्रदेश से है ऐसे सिद्ध तो उनसे भी असंख्यात गुणा अधिक हैं। - अब सिद्धों के स्वरूप का प्रतिपादन किया जाता है-श्री सिद्ध भगवान् औदारिक आदि पांचों शरीर से रहित हैं । जीवधन हैं अर्थात् मुख ક્ષય કરીને વિમુક્ત થઈ ગએલા છે. તેઓ પરસ્પરમાં અવગાઢ રહે છે. અમૂતિક હેવાને કારણે તેઓની એક બીજામાં અવગાહના થવામાં કઈ વાં નથી પડત. જેમ ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિ કાય એક બીજામાં મળેલાને લેકમાં રહેલા છે. એ જ પ્રકારે અનન્ત સિંદ્ધ પરસ્પરમાં મળીને અવસ્થિત છે. તે બધા સિદ્ધ કાન્ત ભાગથી પૃષ્ટ રહે છે. * નિયમથી અનન્ત સિદ્ધ સર્વ પ્રદેશોથી સ્પષ્ટ રહે છે, અર્થાત અના સિદ્ધ એવા છે જે પૂર્ણ રૂપથી એક બીજામાં મળેલા છે. અને જેનો સ્પર્શ દેશ–પ્રદેશથી છે, એવા સિદ્ધો તે તેમનાથી પણ અસંખ્યાત ગણ અધિક છે. ' હવે સિદ્ધના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરાય છે. સિદ્ધ ભગવાન દારિક આદિ પાંચ શરીરથી રહિત છે. જીવઘન છે અર્થાત્ મુખ ઉદર આદિ છિદ્રના Page #968 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००८ जीवाश्च ते घनाश्चेति जीवधनाः मुखकुक्षिप्रभृतिरन्ध्रपूरणान् जीवधना ध्यपदिश्यन्ते अयोधनवन् उपयुक्ताः दर्शने-केवलदर्शने, ज्ञाने च केवलज्ञाने, तत्र सामान्यविश्वं दर्शनम्, विशेषविषयं ज्ञानमित्याशयः, ततः साकारानाकारं सामान्यविशेषोपयोगरूपमित्यर्थः, तत्र साकारं केवलज्ञानोपयुक्तम् अनाकारं केवलदर्शनोपयुक्तम्, सिद्धानामेतत्तुलक्षणम्-तन्मात्रवृत्तिरूपम् लक्षणमवसेयम्, अथ केवलज्ञान केवल दर्शनयोः सर्वविषयतां प्ररूपयति-केवलनाणुवउत्ता जाणंना सवभावगुणभावे 1 पासंता सव्यओ खलु केवल दिद्विहिणताहि ॥१६१।। केवलज्ञानोपयुक्ताः केवलज्ञानेन उपयुक्तान्नतु अन्तःकरणेन तेषामन्तःकरणाभावात्, इति केवलज्ञानोपयुक्ताः जानन्ति सर्वभावगुणभावान्-सर्वपदार्थगुणपर्यायान, तत्र सहवतिनो गुना उच्यन्ते, क्रमवर्तिनः पर्याया उन्यन्ते, तथा पश्यन्ति सर्वतः खलु-निश्चयेन, उदर आदि रंधों के भर जाने के कारण सबन आत्मप्रदेशों वाले हैं। सामान्य धर्म को विषय करने वाले केवल दर्शन के तथा विशेष धर्मों को जनने वाले केवलज्ञाक के सदैव रहने वाले उपयोग से उपयुक्त रहते हैं । ज्ञान साकार अर्थात् विशेष विषयक और दर्शन निराकार अर्थात् सामान्य विषयक होता है। यह सिद्धों का लक्षण कहा गया है। सिद्ध भगवन्त केवलज्ञान के उपयोग से समस्त पदार्थों के गुणों और पर्यायों को जानते हैं। और अनन्त केवलदर्शन से समस्त पदार्थो को देखते अर्थात् उनके लामान्य स्वरूप को जानते हैं । गुण सहवर्ती और पर्याय क्रमवी होते हैं । इनको वे केवलज्ञान-दर्शन से ही जानते हैं, अन्तःकरण आदि से नहीं, क्योंकि वे अन्तःकरण आदि से रहित हैं । 'केवलदिट्ठीहिणताहिं' यहां बहुवचन देने का ભરાઈ જવાના કારણે સઘન આત્મ પ્રદેશેવાળા છે. સામાન્ય અને વિષયે કરવાવાળા કેવળ દર્શનના તથા વિશેષ ધર્મોના જાણવાવાળા કેવળ જ્ઞાનમાં સદૈવ રહેવાવાળા ઉપયોગથી ઉપયુક્ત રહે છે. જ્ઞાન સાકાર અર્થાત્ વિશેષ વિષયક અને દર્શન નિરાકાર અર્થાત્ સામાન્ય વિષયક હોય છે. આ સિદ્ધોના લક્ષણ કહેલાં છે. સિદ્ધભગવન્ત કેવળજ્ઞાનના ઉપયોગથી સમસ્ત પદાર્થોના ગુણે અને પર્યાને જાણે છે અને અનન્ત કેવલદર્શનથી સમસ્ત પદાર્થોને દેખે છે અર્થાત્ તેમના સામાન્ય સ્વરૂપને જાણે છે. ગુણસહવતી અને પર્યાય કમવતી હોય છે. તેઓને તે કેવળજ્ઞાન-દર્શનથી જ જાણે છે, અન્ત કરણ આદિથી નહીં; કેમકે तमा मन्त:४२६ माहिथी २डित छे. 'केवलदिद्विहिऽणंताहि' मा मडुपयन આપવાનું કારણ એ છે કે અનન્ત સિદ્ધોના કેવળદર્શન પણ અનન્ત જ છે. Page #969 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००५ प्रमेयबोधिनी टीका हि. पद २ सू २९ सिद्धानां स्थानादिकम् केवलदृष्टिभिरनन्ताभिः अनन्तैः केवलदर्शनैरित्याशयः, सिद्धानामनन्तत्वेन केवल. दर्शनानांमनन्तत्वात, अथ सिद्धानां निरतिशयमुखशालिख प्ररूपेयति-'नवि अत्थि माणुसाणं तं सुक्खं नवि य सबदेवाणं । जं सिद्धाण सुक्खं अव्यावाहं उवगंयाणं' ॥१६२॥ नैवास्ति मनुष्याणां चक्रवर्त्यादीनामपि तत्सौख्यम्, नापि च नैव किलास्ति सर्वदेवानाम् अनुत्तरौपपातिकपर्यन्तानामपि, यत् सिद्धानाम् सौख्यम् अव्यावाधामुपगतानाम्, अविचमाना विविधाऽऽवाधा अव्यावाधा, ताम् उपगतानाम् प्राप्तानाम् सिद्धानां निरूपम सौख्यमिति भावः, 'सुरगणसुहं समत्त सम्बद्धापिडियं अणंतगुणं नविपावइ' मुत्तिसुहं णताहि बग्गवग्गृहि' ॥१६३।। सुरगणमुखं समस्तं सर्वाद्धा पिण्डितम् सर्वकालसमयगुणितस् अनन्तगुणम् भवति कारण यह है कि अनन्त सिद्धों के केवलदर्शन भी अनन्त ही हैं।" - अब यह निरूपण करते हैं कि सिद्ध भगवान् सुख के स्वामी हैंसब प्रकार की बाधा-पीडा से रहित होने के कारण सिद्धों को जो सुख होता है, वह चक्रवर्ती आदि मनुष्यों को भी नहीं होता। यही नहीं, वैसा सुख सर्वार्थसिद्ध पर्यन्त सभी देवों को भी नहीं होता। । देव-गणों का जो सुख है उस सब का सम्पूर्ण काल के समयों के साथ यदि गुणाकार कर दिया जाय और उसको फिर अनन्त गुणा कर दिया जाय, अनन्त वर्गों से वर्गित कर दिया जाय, तो भी वह सुख मुक्ति के सुख के बराबर नहीं हो सकता। . प्रकारान्तर से यही कथन पुनः दोहराते हैं-सिह जीव प्रत्येक समय में जिस सुख का अनुभव करते हैं, उसे कदाचित् एकत्र करके पिण्डित कर दिया जाय और अनन्त वर्गभूलों से उसे कम किया जाय तो कम किया हुआ वह सुख भी इतना अधिक होगा कि - હવે તે નિરૂપણ કરે છે કે સિદ્ધ ભગવન સુખના સ્વામી છે-બધી જાતની પીડાથી રહિન હોવાના કારણે સિદ્ધોને જે સુખ થાય છે, તે ચુકવતી આદિ મનુષ્યને પણ થતું નથી. એટલું જ નહિ, એવું સુખ સર્વાર્થ સિદ્ધ પર્યન્ત બધા દેને પણ નથી હોતુ. - દેવ ગણોનું જે સુખ છે કે બધાનું સંપૂર્ણ કાળના સમયની સાથે જે ગુણાકાર કરાય અને તેને ફરીથી અનન્ત ગુણા કરાય તે પણ તે સુખ મુક્તિના સુખની બરાબરી નથી કરી શકતું. પ્રકારોત્તરે એજ કથન પુનઃકરી કહે છે-સિદ્ધ જીવ પ્રત્યેક સમયમાં જે સુખનો અનુભવ કરે છે તેને કદાચ એકત્ર કરીને મેળવી દેવામાં આવે અને અનન્ત વર્ગ મૂલથી તેને ઓછું કરાય તે ઓછું કરાયેલું તે સુખ પણ એટલું प्र० १२७ Page #970 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०१० प्रहापना तथापि नापि नैव तुलनया प्राप्नोति मुक्तिमुखम् सिद्धिसुखम् अनन्तैः वर्गवर्गश्च, अनन्तैः वर्ग: वर्गितम्, तदेव प्रकारान्तरेण प्रतिपादयति-'सिद्धस्स सुहो रासी सव्वद्धा पिंडिओ जइ हवेज्जा । सोऽणतवग्गभइओ सच्यागासे न माइजा ||१६४॥ सिद्धस्य मुखराशिः सर्वाता पिण्डतो यदि भवेत् । सोऽनन्तवर्गभक्तः-सर्वाकाशे न माति, सर्वथा सायद्यपर्यवसितया अद्भया कालेन यत्मुखं सिद्धः प्रतिसमयमनुभवति तदेकत्र पिण्डीकृतम् यदि भवेत् अनन्तैवर्गमूलरपवर्तितम् एतावन्मात्रमपि स यदा सर्वाकाशे न माति तदा किमुत वक्तव्यम् सर्व सिद्धिमुखम् इत्याशयः, अथ तस्थैव निरुपमत्वं प्रतिपादयति-'जहणाम कोइ मिच्छो नगरगुणे बहुविहे वियाणंतो न चएइ परिपरिकहेउं उवमाए तहि असंतीए' ॥१६॥ यया नाम कश्चित् म्लेच्छो नगरगुणान-गृहवास प्रभृतीन, बहुविधान-अनेकप्रकारान् विजानन् वनं गतः सन् अन्यम्लेच्छेभ्यो न शक्नोति परिकथितुम, उपमायां तत्र अस. सम्पूर्ण आकाश में नहीं समाएगा। सिद्धों का सुग्व वास्तव में वचनागोचर है । उसका प्रतिपादन करना संभव नहीं है, यह बतलाते है-जैसे कोई म्लेच्छ अर्थात् अनार्य जंगली पुरुष गृहोवास आदि नगर संबंध बहुत प्रकार के गुणों को जान-देख कर वन में गया । अन्य म्लेच्छों के पूछने पर वह उनका घखान करने में समर्थ नहीं होता अर्थात् अनुभव करता हुआ भी कह नहीं सकता, क्यों कि उसकी कोई उपमा उसके सामने नहीं है। इसी प्रकार सिद्धों का सुख अनुपम है । उसकी कोई उपमा नहीं है । फिर भी बाल जीवों को बोध कराने के लिए उस अमन्द आनन्द અધિક થશે કે સંપૂર્ણ આકાશમાં નહીં સમાય. સિદ્ધોના સુખ વાસ્તવમાં વચનાગોચર છે. તેનું પ્રતિપાદન કરવું અસં. ભવિત નથી. એ બતાવે છે–જેમ કોઈ મ્યુચ્છ અર્થાત્ અનાર્ય જંગલી માણસ ગૃહવાસ આદિ નગર સંબધી ઘણા પ્રકારના ગુણોને જાણી અને જેને વનમાં ગયે. બીજા સ્વેચ્છાએ પૂછી જોતાં તે તેના વખાણ કરવામાં સમર્થ નથી થતો અર્થાત્ અનુભવ કરવા છતાં પણ કહિ નથી શકતો, કેમકે તેની કેડ ઉપમા તેની સામે હોતી નથી, એ પ્રકારે સિદ્ધોના સુખ પણ અનુપમ છે. તેમની 5 64भा नथी. , તે પણ બાલ જીને બેધ કરાવવા માટે તે અમંદ આનંદ સમૂહના Page #971 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद२ सू.२१ सिद्धानां स्थानादिकम् त्याम्, तत्र उपमाया असद्-भावात्, 'इय सिद्धाणं सोक्खं अणोवमं नत्थि तस्स ओवम्म । किंचि विसेसे णित्तो सारिक्समिणं सुणह वोच्छं ॥१६६॥ इदंसिद्धानां सौख्यस् अनुपमम् वर्तते, नास्ति तस्य सिद्धासुखस्य, औषम्यम्, तथापि वालाववोधाय किश्चिद विशेपेण, इतः अस्य अमन्दानन्दसन्दोहरूपस्य सिद्धमुखस्य सादृश्यमिदं वक्ष्यमाणं शणुत मया वर्ण्यते-'जह सबकामगुणियं पुरिसोभोत्तण भोयणं कोई । ताहा छहा विमुक्को अच्छिज्जजहा अमियतित्तो ॥१६७॥ यथा भोजनं सर्वकामगुणितं सकलोपस्कारोपस्कृतम्, सात्त्विकसर्वप्रकारच्यञ्जनोपेतं सर्वोत्तमद्रव्यनिर्मितं किं बहुना निरुपम, कोऽपि पुरुषो भुक्त्वा तृक्षुद्विप्रमुक्तः तृपाक्षुधारहितः सन् अमृततृप्तो भवति तथा-'इय सव्वकालतित्ता अतुलं निव्वाणमुवगया सिद्धा । सासयमव्यावाहं चिट्ठति सुही सुहं पत्ता' एवं सर्वकालं तृप्ताः अतुलनिर्वाणमुपगताः सिद्धाः। शाश्वतमव्यावाचं तिष्ठन्ति सुखिनः सुखं प्राप्ताः । अयं भावः-यथा कश्चित् पुरुपः समस्तोपस्कारसंस्कृतं स्वादातिशयसम्पन्नं सर्वोत्तमं सर्वव्यञ्जनोपेतं सर्वोत्कृष्टं भोजनं कृत्वा क्षुधातृपारहितः सन् अमृततृप्तो भवति तथा निर्वाण-मुक्तिमुपगताः सिद्धाः सर्वकालम्-साधपर्यवसितं कालं तृप्ताः सर्वथोत्सुकता निवृत्तिलक्षणं परमसन्तोपमुपगताः अतुलम्'अनन्यसदृशं निरुपमत्वात् शाश्वतं प्रतिपाताभावात् अव्यावाधम् लेशमात्रमपि व्यावाधाया असंभवात् सुखं प्राप्ताः सुखिनस्तिष्ठन्ति इति, तदेव विशदरूपेण प्रतिपादयति- सिद्धितियवुद्धत्तिय पारगयत्ति य । परंपरगयत्ति उम्मुक्ककम्मकवया अजरा अमरा असंगा य ।।१५९॥ सिद्धा इति सित्तं-बद्धम् , अष्टप्रकारकम् ज्ञानासमूह के लिए उपमा दी जा रही है, उसे सुनो ! जैसे कोई पुरुप सर्वकाम गुणित अर्थात् सभी प्रकार के मसालों से युक्त, सभी प्रकार के सात्त्विक व्यंजनों से विशिष्ट भोजल करके भूख और प्यास से सर्वथा मुक्त हो जाता है और सुख पूर्वक रहता है, अमृत भक्षण की सी तृप्ति का अनुभव करता है। वैसे ही निर्वाण को प्राप्त सिद्ध जीव सदा काल तृप्त रहते हैं। वे शाश्वत तथा अव्यायाध सुख से युक्त होकर विराजमान रहते हैं। માટે, ઉપમા દેવાય છે, તેને સાંભળે જેમ કોઈ પુરૂષ સર્વ કામ ગુણિત અર્થાત બધા પ્રકારના મસાલાથી યુક્ત, સર્વ પ્રકારના સાત્વિક વ્યંજનથી વિશિષ્ટ ભોજન કરીને ભૂખ અને તરસથી સર્વથા મુક્ત થઈ જાય છે અને સુખ પૂર્વક રહે છે. અમૃત ભક્ષણ સરખી તૃતિનો અનુભવ કરે છે. એ જ રીતે નિર્વાણને પામેલ છવ સદાકાળ તૃપ્ત રહે છે. તેઓ શાશ્વત તથા અવ્યાબાધ સુખથી યુક્ત થઈને વિરાજમાન રહે છે. Page #972 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०१२ भ्रंशापनास्त्र वरणीयादिकं कर्म सकलं मातं-उस्मराशीकृतं यैस्ते सिद्धाः पृषोदरादित्वात् सिद्ध शब्दनिप्पत्तिः, निर्दग्धीकृतानेकश्वकर्मेन्धना इत्यर्थः, ते च 'कम्मे सिप्पे य विज्जाए, मंते जोगे य आगमे । अत्थ जत्ता अभिप्पाए, तवे कम्मक्खए इय' कर्मणि, शिल्पे च विद्यायां मन्त्रे योगे चागमे । अर्थ यात्रायामभिनाये तपसि कर्मक्षये इति रीत्या कर्मादि सिद्धा अपि भवन्ति, तत्र कर्मादिसिद्धनिरासाय आह-बुद्धा इति केवलज्ञानेन अवगतवस्तुतत्याः अविद्यानिद्राप्रसुप्ते संसारिणि परोपदेशेन जीवादिरूपं तत्वं ज्ञातवन्त प्रतिबुद्धाः सर्वज्ञ सर्वदर्शिकमाववोधवन्तः कालत्रय ज्ञानवन्तः इत्यर्थः, तेवपि संसारमोक्षोभय परित्यागेन स्थितवतां सामान्यसिद्धानां निरासायोक्तम्-पारगताः इति, संसारस्य प्रयोजनसमूहस्य वा पारं गताः पारगताः सीमानमुल्लखितवन्त इत्याशयः, तथा मव्यत्वकल्पित सकल.. वे मुक्त जीव सिद्ध है अर्थात् उन्होंने सित अर्थात् बंधे हुए ज्ञानावरणीय आदि आठों कर्मों को ध्मात अर्थात् दग्ध कर दिया है । सिद्ध कई प्रकार के होते हैं, कहा भी है-'कर्मसिद्ध, शिल्पसिद्ध, विद्यासिद्ध, मंत्रसिद्ध, योगसिद्ध, आगप्रसिद्ध, अर्थसिद्ध, यात्रासिद्ध, अभिप्रायलिद्ध, तपासिद्ध' और कर्मक्षयसिद्ध ।' यहां जिन सिद्धों का वर्णन किया जा रहा है, वे कर्मलिद्ध' आदि नहीं किन्तु कर्मक्षयसिद्ध हैं, यह प्रकट करने के लिए गाथा में 'बुद्धा' विशेषण का प्रयोग किया गया है । वे बुद्ध' हैं अर्थातू केवल ज्ञान के द्वारा उन्होंने वस्तु के स्वरूप को अवगत (जानना) कर लिया है, परोपदेश के विना ही जीवादि तत्वों को जान लिया है अर्थात् वे सर्वज्ञ और सर्वदशी हैं, तीनों कालों के ज्ञाता है। अर्हन्त भगवान श्री बुद्ध होते हैं, अतएव ऊनका निराकरण करने के लिए 'पारगताः' विशेषण दिया गया है, તે મુક્ત જીવ સિદ્ધ છે અર્થાત્ તેઓએ સિત અર્થાત બચેલા જ્ઞાનાવે. રણીય આદિ આઠ કર્મોને માત અર્થાત્ દગ્ધ કરી દિધાં છે. સિદ્ધ અનેક 'प्रा२न डाय छ, ४ह्यु ५ 'छ:-मसिद्ध, विद्यासिद्ध, मसिद्ध, यसिद्ध, આગમસિદ્ધ, કર્મક્ષયસિદ્ધ. અહિં જે સિદ્ધોનું વર્ણન થઈ રહ્યું છે તેઓ કર્મ સિદ્ધ આદિ નથી પણ કર્મક્ષય સિદ્ધ છે એ પ્રગટ કરવાને માટે ગાથામાં 'बुद्धा' विशेषता प्रया॥ ४२।येसो छ. तेमा मुद्ध छे. अर्थात् वज्ञान તેઓએ વસ્તુના સ્વરૂપને અવગત (જાણવું) કરી લિધુ છે. પોપદેશના વિનાજ જીવાદિ તને જાણી લીધા છે અર્થાત્ તેઓ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી છે, ત્રણે કાળના જ્ઞાતા છે. અહિંન્ત ભગવાન પણ બુદ્ધ હોય છે, તેથી જ તેમનું નિરાકરણ કરવાને માટે પારગતા' વિશેષણ આપેલું છે, જેનો આશય એ છે કે Page #973 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयबोधिनी टीका द्वि. पद २९ सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् १०१३ , प्रयोजन समाप्त्या निरवशेषकर्तव्येन मुक्ता इत्याशयः एवंविधानामपि अक्रम सिद्धानां निरासाय आह - ' परम्परागता' इति सिद्धत्वसमयाद् द्वयादि समयवर्तिनः परम्परया दर्शनज्ञानचारित्ररूपया मिथ्यादृष्टच विरतसम्यग्दृष्टि देशविरतिप्रमत्ताप्रमत्त निवृत्य निवृत्तिकपायोदयरूपवादरसंपरायसूक्ष्म संपरायोपशान्तमोदक्षीणमोहसयोगिकेवल्ययोगिकेवलि गुणस्थानभेदभिन्नरूपया गताः परम्परागताः तेष्वपि अनुन्मुक्तकर्मकवचानां सामान्य सिद्धानां व्यपोहाय आहे उन्मुक्तकर्मकवचाः, उत्-उत्कर्षेण प्रबलतयां न पुनर्भवरूपतया मुक्तं त्यक्तं कर्म कवचमिव कर्मकवचं यैस्ते उन्मुक्तकर्मकवचाः, अतएव अजराः - शरीराभावेन जराया असद्भावात् अमराः - तेपां सिद्धानामायुपोऽभावात् मरणरहिताः शरीररहितत्वादेव प्राणत्यागरूपमरणासंभवात् तथाचेोक्तम्- ' वयसो हाणीहजरा, प्राणचाओ य मरणमादिहं | सहदेहमि तदुभयं तदभावे तं न कस्सेव । वयसो हानिरिहजरा प्राणत्यागश्च मरणादिष्टम्, सति देहे तदुभयं तदभावे तन्नकस्यैव, जिसका आशय है कि वे संसार से अथवा प्रयोजनों से पार हो चुके हैं । उनके समस्त प्रयोजन समाप्त हो गए हैं अतएव पे कृतकृत्य हो गए हैं। ऐसे भी जो अक्रम सिद्ध हैं उनका निरास करने के लिए उन्हें 'पम्परागत' कहा है अर्थात् सिद्धत्व के समय से दूसरे आदि समयवत हैं । अथवा परम्परागत का अर्थ है अपने योग्य यथा संभव चतुर्थ, षष्ट आदि गुणस्थानों को पार करके सिद्ध हुए हैं । इसके अतिरिक्त वे कर्म रूपी कवच से पूरी तरह और सदा के लिए मुक्त हो चुके हैं । अतएव अजर हैं, क्यों कि शरीर का अभाव होने से जरा की संभावना ही नहीं है । सिद्ध अमर भी हैं, क्यों कि आयु कर्म से रहित हो चुके हैं, शरीर रहित होने से प्राणत्याग रूप मरण संभव नहीं है । कहा भी है- 'वयस् (उम्र) की हानि होना जरा और ; તેઓ સ'સારથી અથવા પ્રત્યેાજનથી પાર થઇ ચુકયા છે. તેમના સમસ્ત પ્રચા- જન સમાપ્ત થઇ ગયાં છે, તેથીજ તેઓ કૃતકૃત્ય થઇ ગયા છે એવા પણુ જે અક્રમસિદ્ધો છે. તેમને નિરાસ કરવા માટે તેએને પર પરાગત' કહ્યા છે અર્થાત્ સિદ્ધત્વના સમયથી ખીજા સમયવતી હોય છે. અથવા પરંપરાગતના અર્થ છે પેાતાને ચેાગ્ય ચથા સાઁભવ ચતુર્થી, ષષ્ઠ આદિ ગુણુસ્થાનાને પાર કરીને સિદ્ધ થયેલા છે. તેના સિવાય તેઓ કમરૂપી કવચથી પૂર્ણપણે અને "સદાને માટે મુક્ત થઈ ચુકેલા છે. તેથી અજર છે, કેમકે શરીરના અભાવ ડાવાથી જરાની સ`ભાવના જ થઈ શકતી નથી. સિદ્ધ અમર પણ છે, કેમકે આયુકમાંથી રહિત થઇ ગએલા છે. શરીર વિનાના હોવાથી પ્રાણ ત્યાગરૂપ ܕ Page #974 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०१४ इति, असङ्गाः इति आभ्यन्तरवाह्यसङ्गवर्जिता इत्यर्थः, निच्छिन्न सव्वदुक्खा जाइजरामरणबंधणविमुक्का । अव्यावाहं सोक्खं अणुहोति सासयं सिद्धा' ॥१६०॥ निस्तीर्ण सर्वदुःखाः-निस्तीर्ण समुल्लवितं सर्वदुःखं यैस्ते निस्तीर्ण सर्वदुःखा, तत्र हेतुमाह-'जातिजरामरणवन्धनविप्रमुक्ताः तत्र जननं जातिः, जन्मेत्ययः, जरावयसो हासरूपा, मरणं-प्राणत्यागरूपचरमप्राणशरीरसंयोगविरहः, बन्धनानिभवबन्धननिवन्धनकर्माणि तैविशेषेण निःशेषापगमेन मुक्ताः-जातिजरामरणबन्धनविमुक्ताः, तस्मात् निस्तीर्णसर्वदुःखा भवन्ति कारणाभावात् कार्याभावः, तदनन्तरम्-अव्यावाधम्-अविद्यमाना विविधा आवाधा यस्मिन् तत् अव्याबाधम् । सौख्यम्-सुखम् , शाश्वतं सिद्धाः अनुभवन्ति इत्याशयः, 'अतुल सुह सागरगया, अव्वाबाहे य णोवमं पत्ता । सव्यमणागयद्ध चिट्ठति सुही सुखं पत्ता' । अतुल मुखसागरगता अव्यावाधे च नोपमं प्राप्ताः । सर्वमनागताद्धा तिष्ठन्ति मुखिनः सुखं प्राप्ताः' इत्येवं रूपाः सिद्धाः प्ररूपिता इति ॥सू० २९॥ . . . . इतिश्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचकपश्चदशभाषाकलितललित‘कलापालापकाविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक-श्री-. शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य - पदभूषित कोल्हापुरराजगुरु-वालब्रह्मचारि जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकरपूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां श्री प्रज्ञापना .. सूत्रस्य प्रमेयबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां . द्वितीय स्थानपदं समोप्तम् ॥२॥ ॥ समाप्तोऽयं प्रज्ञापनायाः प्रथमो भागः ॥ - - प्राणों का त्याग मरण कहलाता हे । देह के सद्भाव में ही ये दोनों होते हैं। जिसके शरीर ही नहीं उसके जरा और मरण नहीं हो सकते । सिद्ध असंग हैं अर्थात् बाह्य और आभ्यन्तर संग से रहित हैं तथा समस्त दुःखों से रहित हो चुके हैं। इसका कारण यह है कि वे जन्म, जरा, मरण और बन्धन से मुक्त हो चुके हैं। क्यों कि सिद्ध મરણને અભાવ હૈય છે. કહ્યું પણ છે-“વય, (ઉમ્મર) ની હાનિ થવી તે જરા અને પ્રાણ ત્યાગ મરણ કહેવાય છે. દેહની હયાતીમાં આ બને બને છે. જેને શરીર જ નથી તેને જરા, મરણ નથી થઈ શકતું. “સિદ્ધ અસંગ છે અર્થાત્ બાહા અને આભ્યન્તર સંગથી રહિત છે તથા સમસ્ત દુખેથી રહિત થઈ ચુકેલા છે. તે કારણથી તેઓ જન્મ, જરા, મરણ અને બન્દનથી Page #975 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयवोधिनी टीका द्वि. पद 29 सू.२९ सिद्धानां स्थानादिकम् जन्म, जरा, मरण और बन्ध से मुक्त हो चुके हैं, इसी कारण समस्त 'दुःखों से रहित हो गए हैं, क्यों कि कारण के अभाव में कार्य का भी अभाव होता है / वे सब प्रकार की बाधा से रहित होकर शाश्वत सुख का अनुभव करते हैं। सिद्ध भगवान् अतुल सुख को प्राप्त है, अनुपम अव्यायाध से युक्त हैं / वे सदा काल सुखी होकर रहते हैं। श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचित प्रज्ञापनासूत्र की प्रमेयबोधिनी व्याख्या का द्वितीय स्थान पद समाप्त // 2 // મુક્ત થઈ ગએલા છે. કેમકે કારણના અભાવમાં કાર્યને પણ અભાવ થાય છે. તેઓ બધા પ્રકારની પીડા રહિત બનીને શાશ્વત સુખનો અનુભવ કરતા રહે છે. સિદ્ધ ભગવાન અતુલ સુખને પામેલા છે, અનુપમ અવ્યાબાધથી યુક્ત છે, તેઓ સદાકાળ સુખી બનીને રહે છે. શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલ રતિવિરચિત પ્રજ્ઞાપના સૂત્રની પ્રમેયાધિની ટીકાનું દ્વિતીય સ્થાનપદ સમાપ્ત છે 1 છે