Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 nikAla pradhAna sampAdaka-60 jugalakizora mukhtAra - - - SIK mampAdaka-maNDala paNDita darabArIlAla nyAyAcArya koThiyA paNDita ayodhyAprasAda 'goyalIya' ima maNDala meM eka do vidvAnoke nAma abhI aura zAmita doneko haiN| svIkRti / milagapara unako prakaTa kiyA jaaygaa| sunda i n SARARAMBI E viSaya-gadI 1-samantabhadra bhAratIke kucha namUne (yuktyanuzAsana)-[sampAdaka) 2-ratnakaraNDake kartRtvaviSayameM merA vicAra aura nirNaya-sampAdaka 3-zrAptamImAMsA aura ratnakaraNDakA bhinnakartRtva-DA0hIrAlAla jaina ema.e0] 4-jaina kAlonI aura merA vicAra patra-[jugalakizora mukhtAra 5-nyAyakI upayogitA-[paM0 darabArIlAla koThiyA] 6-sva0 mohanalAla dalIcanda desAI-[bhaMvaralAla nAhaTA, 7-AcAryakalpa paM0 ToDaramalla jI-[paM0 paramAnanda jaina shaastrii| 8-samantabhadrabhASya-50 darabArIlAla koThiyA) -samayasAraka' mahAnatA-[pUjya kAnajI svAmI] 10-zaMkA samAdhAna-[20 darabArIlAla koThiyA 11-vividha 12-sAhitya paricaya aura samAlocana janavarI 1948 SNE
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntakI naI vyavasthA aura nayA prAyojana zrAja pAThakoMko yaha jAnakara bar3I prasannatA hogI, kA pradhAna zreya goyalIyajIko hI prApta hai| goyalIki aba unheM anekAntake samaya para prakAzita na hone- yajIne maMtrIkI haisiyatase jJAnapIThakI sArI jimmedAjaisI kisI zikAyatakA avasara nahIM milegaa| sAtha riyoM aura patrasambandhI vyavasthAoMko apane Upara hI patra bhI adhika unnata avasthAko prApta hogA kyoMki le liyA hai| ve eka utsAhI navayuvaka haiM, apanI dhuna dAnavIra sAha zAntiprasAdajIne aba use apanI sara- ke pakke haiM, acche lekhaka haiM aura samAjake zurbhAcaparastI meM leliyA hai aura apanI saMsthA bhAratIyajJAna- ntaka hI nahIM kintu usake dadako bhI apane hRdaya meM pITha kAzIke sAtha usakA sambandha jor3a diyA hai| isa liye hae haiN| unake isa sakriya sahayoga aura sAhU varSake zurUse hI patrake sampAdana-vibhAgakI jimmedArI zAntiprasAda jIkI sArthaka saraparastIse mujhe anekAntavIra-sevA-mandira ke Upara rahegI, jisake liye eka kA bhaviSya aba ujjavala hI mAlUma hotA hai, vaha sampAdaka-maNDalakI bhI yojanA ho gaI hai. aura jarUra samaya para nikalA karegA aura zIghra hIra zeSa patrake prakAzana, saMcAlana evaM Arthika Ayojana uccakoTi ke AdazepatrakA rUpa dhAraNa karake loka AdikIsArI jimmedArI jJAnapIThake Upara hogii| sAhU gauravAnvita hogA aisI merI dRr3ha prAzA hai aura usake jI anekAntako jIvanameM sphUrtidAyaka mahattvake lekhosa sAtha bhAvanA bhI hai| isa Ayojanase patra ke prakAzana paripUrNa hI nahIM, kintu surucipUrNa chapAI zrAdise bhI aura Arthika prAyojanAdi sambandhI kitanI hI cizrAkaka bane hue eka aise zrAdarza patrake rUpameM dekhanA ntAoMse mai mukta ho jAU~gA aura usake dvArA merI cAhate haiM jo niyamita rUpase samaya para prakAzita hotA jisa zaktikA saMrakSaNa hogA vaha dUsare saMkalpita rhe| isake liye vizeSa prAyojana ho rahA hai| satkAryo meM lagasakegI isake liye mai goyalIya jI aura bhAI ayodhyAprasAdajI goyalIya, jo anekAntake sAha sAhaba donoMkA hI hRdayase aabhaarii| janmakAlase hI usake (tIna vapataka) prakAzaka tathA aisI sthiti meM aba patra barAbara samayapara (hara vyavasthApaka rahe haiM aura jinake samaya meM anekAntane mahIne ke anta meM) prakAzita huA karegA yaha prAya: kAphI unnapti kI hai aura yaha samaya para barAbara nika- sunizcita hai| aura aba usame adhikAMza lekha vidvAnoM latA rahA hai, Ajakala jJAnapITha ke maMtrI haiM, anekAnta ke upayogake hI nahIM rahegeM balki sarvasAdhAraNopayogI se hArdika prema rakhate hue bhI kucha paristhitiyoMke vaza lekhoMkI ora bhI yatheSTa dhyAna diyA jAyegA, jisase pichale kaI varSase ve usameM koI sakriya sahayoga nahIM yaha patra sabhIke liye upayogI-siddha ho mke| de rahe the; parantu usI premake kAraNa unheM anekAntakA ata: vidvAnoMse sAnurodha nivedana hai ki ve aba apane samaya para na nikalanA aura vizeSa pragati na karanA lekhoMko zIghra hI bhejanekI kRpA kiyA kareM jisase barAbara akhara rahA thaa| aura isa liye usa sambandha samaya para unakA prakAzana ho ske| meM mujhase milakara bAteM karane ke liye ve janavarIke naye varSakI yaha prathama kiraNa pAThakoMke pAsa vI0 zurUmeMhI (tA05 ko) vIrasevAmandira meM padhAre the, una pI0 se nahIM bhejI jA rahI hai jisake bheje jAne kI se anekAntake sambandhameM kAphI carcA huI aura use a- pichalI kiraNameM sUcanA kI gaI thIaAzA hai isa kiraNa dhika lokapriya evaM vyApaka banAnekI yojanApara vicAra ko pAneke bAda grAhakajana zIghra hI apane apane kiyA gyaa| antako merI svIkRti lene ke bAda ve candeke )ru0 manIArDarase bhejanekI kRpA kareMge aura banArasameM sAhazAntiprasAda jIse bhI sAkSAta mile haiN| isa taraha vIrasevAmandirako agalI kiraNa vI0 pI0 aura unakI pUrNa svIkRti lekara anekAntakI usa naI se bhejane kI maMjhaTase bacAkara AbhArake pAtra banegeM vyavasthA evaM yojanAke karane meM saphala hue haiM jisakA aura samayapara kiraNako prApta kara skeNge| upara ullekha kiyA gayA hai| ata: isa sAre Ayojana -jugalakizora mukhtAra
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahama statattva-sapAtaka 000 svatattva-prakAzaka vArSika mUlya 5) eka kiraNakA mUlya ) ) nItivirodhakasIlokavyavahAravartakaHsamyak / paramAgamasya bIja bhuvnekgururjytynekaantH|| janavarI varSa kiraNa 1 vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA ji0 sahAranapura pauSa, vIranirvANa-saMvat 2473, vikrama saMvat 2004 - samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana avAcyamityatra ca vAcyabhAvAdavAcyamevetyayathApratijJam / svarUpatazcetpararUpavAci svarUpavAcIti vaco viruddham // 26 // ('azeSa tattva sarvathA zravAcya hai aisIekAnta mAnyatA hone para) tattva avAcya hI hai aisA kahanA ayathApratijJa-pratijJAke viruddha-hojAtA hai, kyoMki 'avAcya' isa padameM hI vAcyakA bhAva hai- vaha kisI bAtako batalAtA hai, taba tattva sarvathA avAcya na rhaa| yadi yaha kahA jAya ki tattva svarUpase avAcya hI hai to 'sarva vacana svarUpavAcI hai' yaha kathana pratijJAke viruddha par3atA hai| aura yadi yaha kahA jAya ki pararUpase tattva avAcya hI hai to 'sarvavacana pararUpavAcI hai| yaha kathana pratijJAke viruddha ThaharatA hai|' [isa taraha tattva na to bhAvamAtra hai, na abhAvamAtra hai, na ubhayamAtra hai, aura na sarvathA avAcya hai, ina cAroM mithyApravAdIkA yahAM taka nirasana kiyA gayA hai| isI nirasanake sAmarthyase sadavAcyAdi zeSa mithyApravAdAMkA bhI nirasana ho jAtA hai| arthAta nyAyakI samAnatAse yaha phalita hotA hai kina to sarvathA sadavAcya tattva hai, na asadavAcya, na ubhayA'vAcya aura na anubhyaa'vaacy|]
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa satyA'nRtaM vA'pyanRtA'nRtaM vA'pyastIha kiM vastvatizAyanena / yuktaM pratidvandyanubandhi-mizrana vastu tAdRk tvadRte jinedRk // 30 // 'koI vacana satyA'nRta hI hai, jo pratidvandvIse mizra hai- jaise zAkhA para candramAko dekho, jisameM 'candramAko dekho' to satya hai aura "zAkhA para' yaha vacana visaMvAdI honese asatya hai-; dUsarA koI vacana anatA'nata hI hai, jo anubandhise mizra hai - jaise parvata para candrayugalako dekho, jisameM 'candrayugala' vacana jisa taraha asatya hai usI taraha 'parvata para' yaha vacana bhI visaMvAdi-jJAnapUrvaka honese asatya hai / isa prakAra he vIra jina ! Apa syAdvAdIke vinA vastuke atizAyanase - savethA prakArase abhidheyake nirdeza dvArA- pravartamAna jo vacana hai vaha kyA yukta hai ? - yukta nahIM hai / (kyoMki) syAdvAdase zUnya prakArakA anekAnta vAstavika nahIM hai-vaha savethA ekAnta hai aura savathA ekAnta avastu hotA hai| saha-kramAdvA viSayA'lpa-bhUri-bhede'nRtaM bhedi na cA''tmabhedAt / AtmAntaraM syAdbhidura samaM ca syAcA'nRtAtmA'nabhilApyatA ca // 31 // 'viSaya (abhidheya) kA alpa-bhUri bheda-alpA'nalpa vikalpa-honepara anRta (asatya) bhedavAn hotA hai, jaise jisa vacanameM abhidheya alpa asatya aura adhika satya ho use 'satyA'nRta' kahate haiM, isameM satya-vizeSaNase anRtako bhedavAn pratipAdita kiyA jAtA hai| aura jisa bacanakA abhidheya alpa satya aura adhika asatya ho use 'anRtA'nRta' kahate haiM, isameM anRta vizeSaNase anRtako bhedarUpa pratipAdita kiyA jAtA hai| prAtmabhedase anRta bhedavAn nahIM hotA- kyoMki sAmAnya anRtAtmAke dvArA bheda ghaTita nahIM hotaa| anRtakA jo AtmAntara AtmavizeSa lakSaNa-hai vaha bheda-svabhAvako liye hue hai-vizepaNake bhedase, aura sama (abheda) svabhAvako liye hue hai-vizeSaNabhedake abhAvase / sAtha hI ('ca' zabdase) ubhayasvabhAvako liye hue hai-hetudvayake arpaNAkramako apekssaa| (isake sivAya) anRtAtmA anabhilApyatA (avaktavyatA) ko prApta hai-eka sAtha donoM dharmokA kahA jAnA zakya na hone ke kAraNa; aura (dvitIya 'ca' zabdake prayogase) bhedi anabhilApya, abhedi-anabhilApya aura ubhaya (bhedA'bhedi) anabhilApyarUpa bhI vaha haiapane apane hetuko apekssaa| isataraha anRtAtmA anekAntadRSTise bhedA'bhedakI saptabhaGgIko liye hue hai| na sacca nA'sacca na dRSTamekamAtmAntaraM sarva-niSedha-gamyam / dRSTaM zimizra tadupAdhi-bhedAtsvame'pi naitattvaSaH pareSAm // 32 // 'tattva na to sanmAtra-sattAdvaitarUpa-hai aura na asanmAtra-sarvathA abhAvarUpa-hai; kyoMki paraspara nirapekSa sattattva aura asattattva dikhAI nahIM par3atA kisI bhI pramANase upalabdhi na honeke kAraNa usakA honA asambhava hai| isI taraha (sata. asat. eka, anekAdi) sarvadharmoM ke niSedhakA viSayabhUta koI eka AtmAntaraparamabrahma-tattvabhI nahIM dekhA jAtA-usakA bhI honA asambhava hai| hAM, satvA'satvase vimizra parasparA'pekSarUpa tattva jarUra dekhA jAtA hai aura vaha upAdhike-svadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa tathA paradravya-kSetra-kAlabhAvarUpa vizeSaNoMke bhedase hai arthAta sampUrNatattva syAt sanurUpa hI hai, svarUpAdicatuSTayakI apekSAH syAt asadarUpa hI hai, pararUpAdi catuSTayakI apekSA; syAta ubhayarUpa hI hai, sva-pararUpAdicatuSTaya-dvaya ke kramApaNAkI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] samantabhadra-bhAratIke kucha namUne apekSA syAt avAcyarUpa hI hai, sva-pararUpAdi catuSTayadvayake sahApaNakI apekSAH syAtsadavAcyarUpa hai, svarUpAdi-catuSTayakI apekSA tathA yugapatsva-para-svarUpAdicatuSTayake kathanakI azaktikI apekSA syAt asadavAcya rUpa hI hai, pararUpAdi-catuSTayako apekSA tathA sva pararUpAdi catuSTayoMke yugapat kahanekI azaktikI apekSA aura syAta sadasadavAcyarUpa hai, kramArpita svapararUpAdi-catuSTaya-dvayakI apekSA tathA sahArpita ukta catuSTayadvaya kI apekssaa| isa taraha sat asat zrAdirUpavimizrita tattva dekhA jAtA hai aura isaliye he vIra jina ! vastuke atizAyanase (sarvathA nirdeza dvArA) kizcit satyAnRtarUpa aura kizcina asatyA'nRtarUpa vacana Apake hI yukta hai| Apa RpirAjase bhinna jo dUsare sarvathA sat zrAdi ekAntavAdI haiM unake yaha vacana athavA isa rUpa tattva svapnameM bhI sambhava nahIM hai|' (yadi yaha kahAjAya ki nirvikalpakapratyakSa niraMza vastukA pratibhAsI hI hai, dharmi-dharmAtmakarUpa jo sAMza vastu hai usakA pratibhAsI nahIM-usakA pratibhAsI vaha savikalpaka jJAna hai jo nirvikalpaka pratyakSake anantara utpanna hotA hai| kyoMki usIse yaha dharmI hai yaha dharma hai aise dharmi-dharma-vyavahArakI pravRtti pAI jAtI hai| ata: sakala kalpanAoMse rahita pratyakSake dvArA niraMza svalakSaNakA jo pradarzana batalAyA jAtA hai vaha asiddha hai. taba aise asiddha zradarzana sAdhanase usa niraMza vastukA abhAva kaise siddha kiyA jAsakatA hai? bauddhauke isa praznako lekara prAcAryamahodaya agalI kAriphAko avatarita karate hue kahate haiM-) pratyakSa-nirdezavadapyasiddhamakalpakaM jJApayituM hyazakyam / vinA ca siddha nai ca lakSaNArtho na tAvaka-dveSiNi vIra ! satyam // 33 // 'jo pratyakSa ke dvArA nirdezako prApta (nirdiSTa honevAlA) ho-pratyakSa jJAnase dekhakara 'yaha nIlAdika hai| isa prakAra ke vacana-vinA hI aMgulIse jisakA pradarzana kiyA jAtA ho-aisA tattvabhI asiddha hai; kyoMki jo pratyakSa akalpaka hai-sabhI kalpanAoMse rahita nirvikalpaka hai-vaha dUsaroMko (saMzayita vineyoM athavA saMdigdha vyaktiyoMko) tattvake batalAne-dikhalAne meM kisI taraha bhI samartha nahIM hotA hai| (isake sivAya) nirvikalpaka pratyakSa bhI prasiddha hai; kyoMki (kisI bhI pramANake dvArA) usakA jJApana azakya hai-pratyakSapramANase to vaha isa liye jJApita nahIM kiyA jA sakatA kyoMki vaha para pratyakSake dvArA asaMvedya hai| aura anumAna pramANake dvArA bhI usakA jJApana nahIM banatA; kyoMki usa pratyakSake sAtha adhinAbhAvI liGga (sAdhana) kA jJAna asaMbhava hai-dUsare loga jinheM liGga-liGgIke sambandhakA grahaNa nahIM huA unheM anumAnake dvArA use kaise batalAyA jA sakatA hai ? nahIM batalAyA jA sktaa| aura jo svayaM pratipanna hai-nirvikalpapha pratyakSa tathA usake avinAbhAvI liGgako jAnatA hai-usako nirvikalpaka pratyakSakA jJApana karAneke liye anumAna nirarthaka hai| samAropAdikI-bhramotpatti aura anumAnake dvArA usake vyavacchedakI bAta kahakara use sArthaka siddha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki sAdhya-sAdhanake sambandhase jo svayaM abhijJa hai usake to samAropakA honA hI asaMbhava hai aura jo abhijJa nahIM hai usake sAdhya sAdhana sambandhakA grahaNa hI sambhava nahIM hai, aura isaliye gRhItakI vismRti jaisI koI bAta nahIM bana sktii| isa taraha akalpaka pratyakSakA koI jJApaka na honese usakI vyavasthA nahIM banatI; taba usakI siddhi kaise ho sakatI hai ? aura jaba usakI hI siddhi nahIM taba usake dvArA nirdiSTa honevAle niraMza vastutattvakI siddhi to kaise bana sakatI hai? nahIM bana sktii| ata: donoM hI prasiddha TaTarate haiN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSe pratyakSakI siddhike vinA usakA lakSaNArtha bhI nahIM bana sakatA-'jo jJAna kalpanAse rahita hai vaha pratyakSa hai| ('pratyakSa kalpanApoDham' 'kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSama') aisA bauddhoMke dvArA kiye gaye pratyakSa-lakSaNakA jo artha pratyakSakA bodha karAnA hai vaha bhI ghaTita nahIM ho sktaa| ataH he vIra bhagavan ! Apake anekA. ntAtmaka syAdvAdazAsanakA jo dvaSo hai-sarvathA sat AdirUpa ekAntavAda hai-usameM satya ghaTita nahIM hotAekAntataH satyako siddha nahIM kiyA jA sktaa|' . kAlAntarasthe kSaNike dhra ve vA'pRthakpRthaktvA'vacanIyatAyAm / vikArahAne ne ca kartR kArya vRthA zramo'yaM jina ! vidviSAM te // 34 // 'padArthake kAlAntarasthAyI hone para-janmakAlase anyakAla meM jyoMkA tyoM apariNAmIrUpase avasthita rahane para-, cAhe vaha abhinna ho bhinna ho yA anirvacanIya ho, kartA aura kArya donoM bhI usI prakAra nahIM bana sakate jisa prakAra ki padArthake sarvathA kSaNika athavA dhrava (nitya) hone para nahIM banate1; kyoMki taba vikArakI nivRtti hotI hai- vikAra pariNAmako kahate haiM, jo svayaM avasthita dravyake pUrvAkArake parityAga, svarUpake atyAga aura uttarottarAkArake utpAdarUpa hotA hai| vikArakI nivRtti krama aura akramako nivRtta karatI hai| kyoMki krama akramakI vikArake sAtha vyApti (avinAbhAva sambandhakI prApti) hai| krama-akramakI nivRtti kriyAko nivRta karatI hai, kyoMki kriyAke sAtha unakI vyApti hai| kA abhAva hone para koI karttA nahIM banatAH kyoMki kriyAdhiSTa svataMtra vyake hI kartRtvakI siddhi hotI hai| aura kartAke abhAvameM kArya nahIM bana sakatA-svayaM samIhita svargA'parvagAdirUpa kisI bhI kAryako siddhi nahIM ho sktii| (ata:) he vIra jina! Apake dveSiyoMkA- Apake anekAntAtmaka syAdvAdazAsanase dveSa rakhanevAle (bauddha, vaizeSika, naiyyAyika, sAMkhya Adi) sarvathA ekAntavAdiyoMkA- yaha zramasvargA'pavargAdikI prAptike liye kiyA gayA yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA, samAdhi Adi rUpa saMpUrNa dRzyamAna tapolakSaNa prayAsa-vyartha hai-usase siddhAntata: kucha bhI sAdhyakI siddhi nahIM bana sktii| [yahAM takake isa saba kathana-dvArA prAcArya mahodaya svAmI samantabhadrane anya saba pradhAna pradhAna matoMko sadoSa siddha karake 'samantadoSaM matamanyadIyama' isa AThavoM kArikAgata apane vAkyako samarthita kiyA hai| sAtha ho, 'tvadIyaM maptamadvitIyam' (zrApakA mata-zAsana advitIya hai) isa chaThI kArikAgata apane mantavyako prakAzita kiyA hai| aura ina donoMke dvArA 'tvameva mahAna itIyatprativaktumIzAH vayama' ('Apa hI mahAna haiM' itanA batalAneke liye hama samartha haiM) isa caturtha kArikAgata apanI pratijJAko siddha kiyA hai| 1 dekho, isI granthakI kArikA 8, 12, aAdi tathA devAgamakI kArikA 37, 41 zrAdi
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartatva-viSayameM merA vikAra aura nirNaya [sampAdakIya ] ratnakaraNDazrAvakAcArake kartRtva-vipayakI vartamAna isameM saMdeha nahIM ki donoM vidvAnoMne prakRta viSayako carcAko uThe hue cAravapa ho cuke-prophesara hIrAlAla sulajhAne meM kAphI dilacaspIse kAma liyA hai aura jI ema0 e0 ne 'jana itihAsakA eka vilupra adhyAya' unake anveSaNAtmaka parizrama evaM vivecanAtmaka nAmaka nibandhameM ise uThAyA thA. jo janavarI sana prayatnake phalasvarUpa kitanI hI naI bAteM pAThakoM ke 1644 meM honevAle akhila bhAratavarSIya prAcya samme- sAmane AI haiN| acchA hotA yadi prophesara sAhaba lanake 12veM adhivezanapara banArasameM par3hA gayA thaa| nyAyAcAryajoke pichale legvakI navodbhAvita yuktiyAM usa nibandhameM pro0 sA0 ne, aneka prastuta pramANAMse kA uttara dete hue apanI lekhamAlAkA upasaMhAra karate, puSTa hotI huI pracalita mAnyatAke viruddha apane naye jisase pAThakoMko yaha jAnanekA avasara milatA ki matakI ghopaNA karate hue, yaha batalAyA thA ki 'ratna- prophesara sAhaba una vizepa yuktiyoMke sambandhameM bhI karaNDa unhI granthakAra (svAmI samantabhadra) kI racanA kyA kucha kahanA cAhate haiM / ho sakatA hai ki pro0 sA0 kadApi nahIM ho sakatI jinhoMne prAptamImAMsA likhI ke sAmane una yuktiyoMke sambandhameM apanI pichalI thI; kyoMki usake 'kSutpipAsA' nAmaka padyameM doSakA bAtoMke piSTapepaNake sivAya anya kucha vizeSa evaM jo svarUpa samajhAyA gayA hai vaha prAptamImAMmAkArake samucita kahane ke liye avaziSTa na ho aura isIliye abhipAyAnusAra ho hI nahIM sktaa|' sAtha hI yaha bhI unhoMne unake "uttarameM na par3akara apanI una cAra sujhAyA thA ki ima grandhakA kA ratnamAlAke kartA ApattiyoMko hI sthira ghoSita karanA ucita samamA zivakoTikA guru bhI ho sakatA hai| isI ghoSaNAke ho, jinheM unhoMne apane pichale lekha (anekAnta varSa prativAdarUpameM nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA - kiraNa 3) ke antameM apanI yuktiyoMke upasaMhArane julAI sana 1644 meM 'kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra rUpameM prakaTa kiyA thaa| aura sambhavata: isI bAtako svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai' nAmakA eka lekha dRSTimeM rakhate hae unhoMne apane vartamAna lekhameM nimna likhakara anekAnta meM isa carcAkA prArambha kiyA thA pAkyA~kA prayoga kiyA ho: aura tabase yaha carcA donoM vidvAnoMke uttara pratyuttara- "isa viSayapara mere 'jaina itihAsakA eka vilupta rUpameM barAbara calI A rahI hai| koThiyAjIne apanI adhyAya' zIrSaka nibandhase lagAkara abhI taka mere aura legyamAlAkA upasaMhAra anekAntakI gatakiraNa 10.11 paM0 darabArIlAlajI koThiyAke chaha lekha prakAzita ho meM kiyA aura prophesara sAhaba apanI legvamAlAkA cuke haiM, jinameM upalabdha sAdhaka-bAdhaka pramANoMkA upasaMhAra isI kiraNameM anyatra prakAzita 'ratnakaraNDa vivecana kiyA jA cukA hai| aba koI naI bAta aura AptamImAMsAkA bhinnakartRtva' legvameM kara rahe haiN| manmukha AnekI apekSA piSTapeSaNa hI adhika honA donoM hI pakSake lekhAmeM yadyapi kahIM kahIM kucha piSTa- prArambha ho gayA hai aura maulikatA kevala kaTu zabdoM ke pepaNa tathA khIMcatAnase bhI kAma liyA gayA hai aura prayogameM zeSa raha gaI hai|" eka dusareke prati AkSepaparaka bhApAkA bhI prayoga huA (ApattiyAMke punarullekhAnantara) "isa prakAra hai, jisase kucha kaTutAko avasara milaa| yaha saba ratnakaraNDazrAvakAcAra aura AptamImAMsAke eka kartRtva yadi na ho pAtA to jyAdaha acchA rhtaa| phira bhI ke virudva pUrvokta cAroM ApattiyAM jyokI tyoM Aja bhI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 6 khar3I haiM, aura jo kucha UhApoha aba taka huI hai usase honA svAbhAvika hai, pradhAnatA lekara hI mai isa lekhake ve aura bhI prabala va akATya siddha hotI haiN|" likhane meM pravRtta ho rahA huuN| kucha bhI ho aura dUsare kucha hI samajhate raheM, sabase pahale maiM apane pAThakoMko yaha batalA denA parantu itanA spaSTa hai ki pro0 sAhaba apanI ukta cAra cAhatA hUM ki prastuta carcAke vAdI-prativAdI rUpameM zrApattiyoMmeMse kisIkA bhI aba taka samAdhAna athavA sthita donoM vidvAnAMke lekhAMkA nimitta pAkara merI samucita prativAda huA nahIM mAnate, balki vartamAna pravRtti ratnakaraNDake ukta chaThe padyapara savizeSarUpase UhApohake phalasvarUpa unheM ve aura bhI prabala evaM vicAra karane evaM usakI sthitiko jAMcanekI ora huI akATya samajhane lage haiN| astu / .. aura usake phalasvarUpa hI mujhe vaha dRSTi prApta huI jise apane vartamAna lekhameM pro0 sAhabane mere do patroM ___ maiMne apane usa patra meM vyakta kiyA hai jo kucha vidvAnoM aura majhe bheje hae apane eka patrako uddhRta kiyA hai ko unakA vicAra mAluma karane ke liye bhejA gayA thA ina patrAMko prakAzita dekhakara mujhe bar3I prasannatA huI- aura jise prophesara sAhabane vizeSa mahatvapUrNa evaM unameM se kisIke bhI prakAzanase mere Rddha hone jaisI nirNayAtha Avazyaka samajhakara apane vartamAna lekhameM to koI bAta hI nahIM ho sakatI thI, jisakI prophesara sAhabane apane lekhameM kalpanA kI hai| kyoMki uddhRta kiyA hai| vidvAnoMko ukta patrakA bhejA jAnA unameM prAiveTa jaisI koI bAta nahIM hai, mai to svayaM hI prophesara sAhabakI prathama Apattike parihArakA koI unheM 'samIcInadharmazAstra kI apanI prastAvanAmeM khAsa prayatna nahIM thA, jaisA ki pro0 sAhabane samajhA khAsa prayatna nahA thA, prakAzita karanA cAhatA thA-cunAMce lekhake sAtha hai balki usakA pradhAna lakSya apane liye isa bAtakA bheje hue patrake uttarameM bhI maiMne pro0 sAhabako isa nirNaya karanA thA ki 'samIcIna dharmazAstra meM jo ki bAtakI sUcanA kara dI thii| mere prathama patrako, jo ki prakAzanake liye prastuta hai, usake prati kisa prakArakA ratnakaraNDake 'kSutpipAsA' nAmaka chaThe padya ke saMbandhameM vyavahAra kiyA jAya-use mUlakA aGga mAna liyA usake granthakA maulika aGga hone-na hone-viSayaka jAya yA prkssipt| kyoMki ratnakaraNDameM 'utsannadoSa gambhIra prazrako liye hue hai, uddhRta karate hue prophesara prApta'ke lakSaNarUpameM usakI sthitike spaSTa honepara sAhabane use apanI "prathama Apattike parihArakA eka athavA 'prakItyate ke sthAnapara 'pradoSamuka' jaise kisI vizeSa prayatna" batalAyA hai, usameM jo prazna uThAyA hai pAThakA AvirbhAva honepara meM AptamImAMsAke sAtha use bahuta hI mahatvapUrNa' tathA 'ratnakaraNDake kartRtva- usakA koI virodha nahIM dekhatA hai| aura isI liye viSayase bahuta ghaniSTha sambandha rakhanevAlA ghoSita kiyA tatsambandhI apane nirNayAdiko usa samaya patroM meM hai aura 'tInoM hI patroMko apane lekha meM prastuta karanA prakAzita karane kI koI jarUrata nahIM samajhI gaI, vaha vartamAna viSaya ke nirNayArtha atyanta Avazyaka sUcita saba samIcInadharmazAstrakI apanI pratAvanAke liye kiyA hai| sAtha hI mujhase yaha jAnanA cAhA hai ki surakSita rakkhA gayA thaa| hAM, yaha bAta dUsaro hai maiMne apane prathama patrake uttara meM prApta vidvAnoMka patroM ki ukta. 'kSutpipAmA' nAmaka padAke pratita hone athavA Adike AdhArapara ukta padyake viSaya meM mulakA aGga mala granthakA vAstavika aGga siddha na honapara hone na-honeko bAbata aura samUce grantha (ratnakaraNDa) sAhabakI prakRta carcAkA mUlAdhAra hI samApta ho jAtA ke katRtva viSaya meM kyA kucha nirNaya kiyA hai| isI hai; kyoMki ratnakaraNDake ima eka padyako lekara hI jijJAsAko, jisakA pro0 mA0 ke zabdoM meM prakRta unhoMne prAptamImAMsAgata doSa-svarUpake sAtha usake viSayase raci rakhanevAle damare hRdayoM meM bhI utpanna virodhakI kalpanA karake donoM granthoMke bhinna katai vakI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] ratnakaraNDake kartatva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya carcAko uThAyA thA-zeSa tIna ApattiyAM to usameM karatA hai| rahI sarvajJatA, usake sambandhameM kucha nahIM bAdako puSTi pradAna karane ke liye zAmila hotI rahI kahA hai isakA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki prApta haiN| aura isa dRSTise prophesara sAhabane mere usa mImAMsAmeM usakI pRthaka vistArase carcA kI hai isaliye patra-preSaNAdiko yadi apanI prathama Apattike parihAra- usake sambandhameM kucha nahIM khaa| zloka 6 meM yadyapi kA eka vizeSa prayatna samama liyA hai to vaha svAbhA. saba dopa nahIM Ate, kintu doSoMkI saMkhyA prAcIna vika hai, usake liye meM unheM koI doSa nahIM detaa| maiMne paramparAmeM kitanI thI yaha khojanA caahiye| zokakI apanI dRSTi aura sthitikA spaSTIkaraNa kara diyA hai| zabdaracanA bhI samantabhadrake anukUla hai, abhI aura merA ukta patra jina vidvAnoMko bhejA gayA thaa| vicAra karanA caahiye|" (yaha pUrA uttara patra hai)| unameM se kucha kA to koI uttara hI prApta nahIM hA, "ima samaya bilkula phurasatameM nahIM haiM .. .. kuchane anavakAzAdike kAraNa uttara dene meM apanI yahAM taka ki do tIna dina bAda Apake patrako pUrA asamarthatA vyakta kI, kachane apanI mahamati prakaTa kI par3ha skaa| - ... padyake bAremeM abhI maiMne kucha bhI aura zepane asahamati / jinhoMne sahamati prakaTa kI nahIM socA thA, jo samasyAyeM Apane usake bAre meM upasthita kI haiM ve Apake patrako dekhane ke bAdahI unhoMne mere kathanako 'buddhigamya takapUrNa' tathA yukti mere sAmane AI haiM, isaliye isake viSaya meM jitanI vAdako 'atiprabala' batalAte hae ukta chaThe padyako saMdi gaharAIke sAtha Apa soca sakate haiM maiM nahIM, aura gdharUpameM to svIkAra kiyA hai| parantu jaba taka kisI phira mujhe isa samaya gaharAIke sAtha nizcita hokara bhI eka prAcIna pratimeM usakA abhAva na pAyA jAya socanekA avakAza nahIM isaliye jo kucha maiM likha taba taka use 'prakSita' kahane meM apanA saMkoca vyakta rahA hUM usameM kitanI dRr3hatA hogI yaha maiM nahIM kaha kiyA hai| aura jinhoMne asahamati prakaTa kI hai sakatA phira bhI AzA hai ki Apa mere vicAroM para unhoMne ukta padyako granthakA maulika aGga batalAte hue dhyAna deMga" usake viSaya meM prAyaH itanI hI sUcanA kI hai ki vaha itanA hA sUcanA kA hai ki vaha hAM, inhIM vidvAnoM meMse tInane chaThe padyako saMdagdhi parSe pAmeM varNita Apake tIna vizepaNAse 'utsanna- athavA prakSita karAra diye jAne para apanI kacha zaMkA doSa, vizeSaNa ke spaSTIkaraNa athavA vyAkhyAdiko liye athavA cintA bhI vyakta kI hai, jo isa prakAra hai:hae hai| aura usa sUcanAdi para se yaha pAyA jAtA hai "(chaThe padyaka saMdagdhi honepara) jveM padyakI paTAke saMdadhi hone ki vaha unake sarasarI vicArakA pariNAma hai-praznake saMgati zrApa kisa taraha biTalAeMge aura yadi ve anurUpa vizeSa UhA pohase kAma nahIM liyA gayA kI sthiti saMdagdha hojAtI hai to vAM pA bhI apane athavA usake liye unheM yatheSTa avasara nahIM mila skaa| Apa maMdagdhitAkI koTi meM pahuMca jAtA hai|" cunAMce kucha vidvAnoMne usakI sUcanA bhI apane patroM meM "yadi padya naM0 6 prakaraNa ke viruddha hai, to kI hai jisake do namane isa prakAra haiM: 7 aura bhI saMkaTameM grasta ho jaayeNge|" "ratnakaraNDazrAvakAcArake jisa zokakI ora "naM06 ke padyako TippaNIkArakRta svIkAra Apane dhyAna dilAyA hai, usapara maine vicAra kiyA kiyA jAya to mUlagranthakAradvArA lakSaNa meM vizeSaNa magara maiM abhI kisI natIjepara nahIM pahuMca skaa| dekara bhI 7.8meM dokA hI samarthana yA spaSTIkaraNa zoka 5 meM ucchinnadoSa, sarvajJa aura AgamezIko prApta kiyA gayA pUrva vizepaNake sambandhameM koI spaSTIkaraNa kahA hai, merI dRSTi meM ucchinnadopako vyAkhyA evaM puSTi nahIM kiyA yaha dopApatti hogii|" bhoka karatA hai aura bAgamezIkI vyAkhyA bhoka / ina tInoM AzaMkAoM athavA ApattiyoMkA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta . [ 351 Azaya prAya: eka hI hai aura vaha yaha ki yadi chaThe cAyane 'Aptasya vAcikA nAmamAlA prarUpayannAha' padyako asaMgata kahA jAvegA to 73 tathA veM padyako isa prastAvanA vAkyake dvArA yaha sUcanA kI hai| bhI asaMgata kahanA hogaa| paranta bAta aisI nahIM hai| vaM padyameM prAptakI nAmamAlAkA nirUpaNa hai| parantu chaThA padya granthakA aMga na rahane para bhI ve tathA veM unhoMne sAthameM prAptakA eka vizeSaNa 'uktadopaivivarjipadyako asaMgata nahIM kahA jA sakatAH kyoMki veM tasya' bhI diyA hai. jisakA kAraNa pUrvameM utsanna. padyameM sarvajJakI, AgamezIkI athavA donoM vizeSaNoMkI doSakI dRSTise prAptake lakSaNAtmaka padyakA honA kahA vyAkhyA yA spaSTIkaraNa nahIM hai, jaisAki aneka jA sakatA hai| anyathA vaha nAmamAlA ekamAtra vidvAnoMne bhinna bhinna rUpameM use samajha liyA hai| 'utsannadoSApta' kI nahIM kahI jA sakatI; kyoMki usameM to upalakSaNarUpase prAptakI nAma-mAlAkA usameM 'paraMjyoti' aura 'sarvajJa' jaise nAma sarvajJa ullekha hai, jise 'upalAlyate padake dvArA spaSTa prAptake, 'sAva:' aura 'zAstA' jaise nAma AgamezI ghoSita bhI kiyA gayA hai, aura usameM prAptake tInoM (paramahitopadezaka) prAptake spaSTa vAcaka bhI maujUda ho vizeSaNoMko lakSya meM rakhakara nAmoMkA yathAvazyaka haiN| vAstavameM vaha zrAptake tInoM vizeSaNoMko saMkalana kiyA gayA hai| isa prakArakI nAma-mAlA lakSyameM rakhakara hI saMkalita kI gaI hai, aura isaliye denekI prAcIna samaya meM kucha paddhati jAna par3atI hai, ve padyakI sthiti 5veM padyake anantara ThIka baiTha jisakA eka udAharaNa pUrvavartI zrAcaye kundakundake jAtI hai, usameM asaMgati jaisI koI bhI bAta nahIM hai| 'mokkhapAhuDa' meM aura dasarA uttaravartI prAcArya aisI sthiti meM 7veM padyakA nambara 6 hojAtA hai aura pUjyapAda (devanandI) ke 'samAdhitaMtra meM pAyA jAtA taba pAThakoMko yaha jAnakara kucha AzcaryasA hogA hai| ina donoM granthoM meM paramAtmAkA svarUpa deneke ki ina nAmamAlAvAle padyoMkA tInoM hI pranthoMmeM 6TA anantara usakI nAmamAlAkA jo kucha ullekha kiyA nambara par3atA hai, jo kisI Akasmika athavA hai vaha grantha kramase isa prakAra hai : rahasyamaya-ghaTanAkA hI pariNAma kahA jA sakatA hai| malarahio kalacatto praNidino kevalo visuddhappA isa taraha 6The pAke abhAvameM jaba 7vAM padya asaMgata nahIM rahatA taba davAM padya asaMgata ho hI nahIM nirmalaH kevalaH zaddho viviktaH prabhuravyayaH / / sakatA; kyoMki vaha veM padyameM prayukta hue 'virAgaH aura 'zAstA' jaise vizeSaNa-padoMke virodhakI zaMkAke parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinaH // 6 // samAdhAnarUpa meM hai| ina padyoM meM kucha nAma to samAna athavA isake sivAya, prayatna karane para bhI ratnakaraNDasamAnArthaka haiM aura kucha eka dUsarese bhinna haiM, aura kI sI koI prAcIna pratiyAM mujhe abhI taka upalabdha isase yaha spaSTa sUcanA milatI hai ki paramAtmAko nahIM ho sakI hai, jo prabhAcandrakI TIkAse pahale kI upalakSita karanevAle nAma to bahuta haiM, granthakAroMne athavA vikramakI 11 vIM zatAbdIko yA usase bhI apanI apanI ruci tathA AvazyakatAke anusAra pahalekI likhI huI hoN| anekavAra kolhApurake unheM apane apane pranyAma yathAsthAna grahaNa kiyA hai| prAcInaza stra bhaNDArako TaTolane ke liye DA eena0 samAdhitaMtragranthake TIkAkAra AcArya prabhAcandrane, upAdhye jIse nivedana kiyA gayA; parantu harabAra 'tadvAcikA nAmamAlAM darzayannAha' isa prastAvanA- yahI uttara milatA rahA ki bhaTrArakajI maThameM maujUda vAkya ke dvArA yaha sUcita bhI kiyA hai ki isa chaThe nahIM haiM, bAhara gaye huye haiM- ve aksara bAhara hI zlAkameM paramAtmAka nAmakI vAcikA nAmamAlAkA ghumA karate haiM- aura binA unakI maujUdagIke maThake nidarzana hai| ratnakaraNDakI TIkAmeM bhI prabhAcandrA- zAstramaMDArako devA nahIM jA sktaa|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ phiraNa 1] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA bhinnaka tva aisI hAlatameM ratnakaraNDakA chaThA padya abhI taka mAnakara hI prophesara sA0 kI cAroM ApattiyoMpara mere vicArAdhIna ho calA jAtA hai| philahAla, apanA vicAra aura nirNaya prakaTa kara denA cAhatA huuN| vartamAna carcAke liye, maiM use mUlagranthakA aMga aura baha nimnaprakAra hai| (bhagalo kiraNameM samApya) ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA minnakartava ( lekhaka- DA. hIrAlAla jaina, ema0 e0 ) ratnakaraeTazrAvakAcAra aura prAptamImAMsA eka guNasthAnavartI sAdhukA abhiprAya hai| kintu na to hI prAcAryakI racanAe~ haiM, yA bhinna bhinna, isa ve yaha batalA sake ki chaThe guNasthAnIya sAdhuko viSayapara mere 'jainaitihAsakA eka vilupta adhyAya' vItarAga va vidvAna vizeSaNa lagAnekA kyA prayojana zIrSaka nibandhase lagAkara abhI taka mere aura hai, aura na yaha pramANita kara sake ki ukta guNapaM0 darabArIlAlajI koThiyAke chaha lekha prakAzita sthAnameM sugva duHkhako vedanA hote hue pApa-puNyake ho cuke haiM, jinameM upalabdha sAdhaka-bAdhaka pramANoM bandhakA abhAva kaise saMbhava hai| aura isI bAtapara kA vivecana kiyA jA cukA hai| aba koI naI ukta kArikAko yukti nirbhara hai| ata: una donoM bAta sanmukha pAnekI apekSA piSTapeSaNa hI adhika pranthoMke eka-kartRtva svIkAra karane meM yaha virodha honA prArambha ho gayA hai aura maulikatA kevala bAdhaka hai| kaTa-vAkyoMke prayogameM zeSa raha gaI hai| ataeva meM dasarI Apatti yaha thI ki zaka saMvata 147 se prastuta legbameM saMkSepata: kevala yaha prakaTa karanA pUrvakA koI ullekha ratnakaraNDAkA nahIM pAyA cAhatA ki ukta donoM racanAoMko eka hI prAcArya jAtA aura na usakA ApramIrmAsAke sAtha ekakartRtva kI kRtiyAM mAnane me jI zrApattiyAM upasthita huI thI saMbandhI koI spaSTa prAcIna prAmAsika ullekha upalaunakA kahAMtaka samAdhAna hosakA hai| bdha hai| yaha Apatti bhI jaisokI taisI upasthita hai| __maiMne apane gata legyake upasaMhArameM cAra tIsarI bhApatti yaha thI ki ratnakaraNDakA jo sarva ApattiyoMkA ullekha kiyA thA jinake kAraNa ratna- prathama ullekha zaka saMvata 147 meM vAdirAja kapta pArzva. karaNDa aura zrAptamImAMsAkA ekakatatva siddha nahIM nAtha caritameM pAyA jAtA hai usameM vaha svAmI smnthotaa| prathama Apatti yaha thI ki ratnakaraNDA- bhadra-kRta na kahA jAkara yogIndra-kRta kahA gayA hai| nusAra prAptameM napripAsAdi asAtAvedanIya karmajanya aura vaha ullekha svAmI-kRta devAgama (ptamImAMsA) vedanAAMkA pAva hotA hai, jabaki AmamImAMsAkI aura deva-kRta zabdazAstrake ullekhoMke pazcAta kiyA kArikA 13 meM bItarAga sarvajJake duHkhakI vedanA gayA hai ki harivaMzapurANa va zrAdipurANa jaise prAcIna svIkAra kI gaI hai jo ki kama siddhAntakI prAmANika graMthoMmeM 'deva' zabdadvArA devanandi pUjyapAda vyavasthAoMke anukUla hai| paMDitajIkA mata hai aura unake vyAkaraNa paMtha jainendra vyAkaraNakA hI ki ukta kArikAke vItagagaga vidvAna munise saTe utteva pAyA jAtA hai, ataH spaSTa hai ki vAdirAjane
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa / - bhI usa bIcake zloka dvArA devanandikRta jainendra- pada Aye haiM jinakA abhiprAya 'akalaMka' 'vidyAnanda vyAkaraNakA hI ullekha kiyA hai| aura usake aura devanandi pUjyapAdakRta 'sarvArthasiddhi' se bhI ho vyavadhAna honese yogIndrakRta ratnakaraNDakA devAgamase sakatA hai| zleSa-kAvyameM dUsare athakI abhiekakartRtva kadApi vAdirAja-sammata nahIM kahA jA vyakti payaryAyavAcI zabdoM va nAmaikadezadvArA kI sktaa| isa Apattiko paMDitajIne bhI svIkAra jAnA sAdhAraNa bAta hai| usakI svIkAratAke liye kiyA hai, kintu unakI kalpanA hai ki yahAM 'deva' se itanA paryApta hai ki eka to zabdameM usa arthake denekA zrAbhiprAya svAmI samantabhadrakA grahaNa karanA caahiye| sAmarthya ho aura usa arthase kisI anyata: siddha kintu isake samarthanameM unhoMne jo ullekha prastuta bAtakA virodha na ho| isIliye maine isa pramANako kiye haiM una sabameM 'deva' pada 'samantabhadra' padake sAtha sabake anta meM ragvA hai ki jaba uparyukta pramAggoMge sAtha pAyA jAtA hai| aisA koI eka bhI ullekha ratnakaraNDa aAnamImAMsAke kAkI kRti siddha nahIM nahIM jahAM svala 'deva' zabdase samantabhadrakA abhiprAya hotA taba ukta zloka meM zlepadvArA ukta prAcAryA va prakaTa kiyA gayA ho| granthaka saMketako grahaNa karanama koI Apatti nahIM yogIndrase samantabhadrakA abhiprAya grahaNa karaneke rhtii| yadi ukta zlokameM koI zlepArtha grahaNa samarthana meM unhoMne prabhAcandrakRta kathAkoSake avataraNa na kiyA jAya to usakI racanA bahuta aTapaTI prastuta kiye haiM jinameM samantabhadrako yogI va yogIndra mAnanI par3egI, kyoMki usakI zabda-yojanA sIdha kahA gayA hai| kintu paMDitajIne isa bAta para dhyAna vAcya-vAcaka mambandhakI bodhaka nahIM hai| udAnahIM diyA ki ukta kathAnakameM samantabhadrako kevala haraNArtha kevala 'mamyaka' ke liye 'vItakalaMka' zabda unake kapaTaveSameM hI yogI yA yogIndra kahA hai, kA prayoga apamiddha yA aprayukta jaisA dopa utpanna unake jainaveSa meM kahIM bhI ukta zabda kA prayoga nahIM karatA hai, kyoMki vaha zabda uma arthame rUr3ha yA pAyA jaataa| sabase bar3I Apatti to yaha hai ki suprayukta nahIM hai| esI zabdayojanA tabhI kSamya samantabhadrake granthakartAke rUpase saikar3oM ullekha yA to mAnI jA sakatI hai jabaki usake dvArA racayitAko svAmI yA samantabhadra nAmase pAye jAte haiM, kinta kucha aura athe vyajita karanA abhISTa ho| zleSa 'deva' yA 'yogIndra' rUpase koI eka bhI ullekha racanAma 'vInakalaMka' se akalaMkakA abhiprAya grahaNa abhItaka sanmukha nahIM lAyA jA skaa| phira unakA karanA tanika bhI Apattijanaka nahI, tathA 'vidyA' banAyA huA na to koI zabda-zAstra upalabdha hai sa vidyAnanda va sarvArtha-siddhisa tannAmaka granthakI aura na usake koI prAcIna prAmANika ullekha pAye sUcanA svIkAra karane me ukta pramANAMke prakAzAnusAra jAte haiN| isake viparIta devanandikI 'deva' nAma kAI kaThinAI digvAI nahIM detii| prakhyAti sAhitya meM prasiddha hai, aura unakA banAyA isa prakAra ratnakaraNDa zrAvakAcAra aura pApahuA mahattvapUrNa vyAkaraNa prandha upalabdha bhI hai| mImAMsAke katRtvake viruddha pUrvokta cAroM ApattiyAM ataeva vAdirAjake ullekhoMmeM suspaSTa pramANoMke jyoMkI tyoM Aja bhI khar3I hai, aura jo kucha viparIta 'deva' se aura 'yogIndra' se samantabhadrakA UhApoha abataka huI hai usase ve aura bhI prabala va abhiprAya grahaNa karanA niSpakSa AlocanAtmaka dRSTi akATaya siddha hotI haiN| se aprAmANika ThaharatA hai| upayukta prathama Apattike parihArakA eka vizeSa antima bAta yaha thI ki ratnakaraNDake upAntya prayatna paNDita jugalakizora jI mukhtAradvArA kiyA gayA zlokameM vItakalaMka' 'vidyA' aura 'sarvArtha-siddhiH thaa| unhoMne ratnakaraNDazrAvakAcArake kSutpipAmAdi
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] pathake sambandha meM jena paNDitoMkA mata jAnanA cAhA thA ki kyA ve usa pathako pranthakA maulika aMza samajhate haiM yA prakSipta isa sambandhameM unhoMne jo ratnakaraNDa aura ptamImAMsAkA bhinnakartRtva patra ghumAyA thA use maiMne abhI taka kahIM prakAzita nahIM dekhA aura na phira isa bAtakA hI patA calA ki unheM paritakA kyA mata milA aura usapara unhoMne kyA nirNaya kiyaa| kintu unakA vaha patra prakRta viSaya se itanA sambaddha hai ki usakI upekSA nahIM kI jA sktii| vadda vaha sarvathA sAhitya viSayaka hai aura usameM koI vevaphipha gopanIya bAta bhI nahIM hai| ataeva yadi me Aja unake usa patrako yahAM upasthita kama to AzA haiM usameM koI anaucitya na hogA aura mAnya mukhtAra jI mujhapara kruddha na hoNge| unakA vaha patra isa prakAra thA- "priya mahAnubhAva, sasneha jayajinendra | Aja maiM Apake sAmane ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke eka sambandha meM apanA kucha vicAra rakhanA cAhatA hU~ / AzA hai Apa usapara gambhIratA tathA vyApaka dRSTi se vicAra karake mujhe zIghra hI uttara dene kI kRpA kareMge vaha padya 'cutpipAsA' nAmakA chaThA padma hai jisameM AptakA puna: lakSaNa kahA gayA hai, aura jo lakSaNa pUrva lakSaNa se bhinna ho nahIM, kintu kucha viruddha bhI paDatA hai, aura anAvazyaka jAna par3atA hai-khAsakara aisI hAlata meM jaya ki pUrva lakSaNako dete huye yahAM taka kaha diyA hai ki nayA dyAmatA bhaveta' aura sAtha meM 'niyogena padakA prayoga karake use aura bhI eDa kiyA gayA hai| yadi usameM mAtra dopoM kA nAmollekha hotA aura 'yasyAptaH sa prakotyate' na kahA jAtA. to pUrva pathake sAtha usakA sambandha jur3a sakatA thA. jaisA ki niyamasArame AptakA svarUpa deneke bAda dIpaka nAmollekha vAlI eka gAthA hai| dopAMka nAma ukta padya meM pUre Aye bhI nahIM, aura isaliye unheM pUrA karaneke liye cauthe caraNa kA upayoga kiyA jA sakatA thaa| parantu vaisA na karake "yasyAtaH sa prakItyate" kahanA svAmI samantabhadra jaisoM kI lekhanIse usake vahAM 11 prasUta honemeM sandeha paidA karatA hai| jaba svAmIjI pUrva padameM Ama lakSaNa ke lie, usanadoSa, sarvajJa aura AgamezI ve tIna vizeSaNa nirdhArita kara cuke aura spaSTa batalA cuke ki inake vinA zrAtatA hotI hI nahIM, taba ve agale hI payameM cAtakA dUsarA aisA lakSaNa kaise prastuta kara sakate haiM jisameM ukta tInoM vizeSaNa na pAye jAte hoN| agale padya meM zrAptakA jo lakSaNa diyA hai, usameM sarvajJa aura AgamezI ye do vizeSaNa dekhana meM nahIM ate. aura isaliye 'saH' ke bAda 'api zabdako abhyAhata mAnakara yadi yaha kahA bhI jAtA ki jisake ye zubhAdika nahI, yaha bhI bata kahA jAtA hai, to usameM pUrva padyakA 'nAnyathA hyAptatA bhavet' yaha vAkya bAdhaka par3atA hai / yadi yaha pra niyAmaka vAkya na honA to vaisI kalpanA kI jA sakatI thI / aura yadi svAmI samantabhadrako utsannado svarUpa vahAM kahanA abhIe hotA to ve Apta mAtrake lakSaNa kathana-jaisI sUcanA na kara ke vaise ApakI lakSaNa nirdezakI spaSTa sUcanA karate, arthAt 'yamyAnaH sa prakozyate' ke sthAnapara 'yasthApraH sa pradoSa muka' jaise kisI vAkyakA prayoga karate / parantu aisA nahIM hai| TIkAkAra prabhAcandra bhI isameM kucha sahAyaka nahIM hote| ve ukta chaThe padyako dete hue prastAvanA vAkya to yaha dete haiM- 'atha ke punaste doSA ye tatrotsanA ityAzaGkayA parantu TIkA karate hue likhate haiM- "teAdaza dopA yasya na santi sa prAptaH prakItyaMta pratipAdyate / " isase yaha dopakA nirdezamAtra athavA utsannadoSa prAptakA lakSaNa na rahakara zrApta mAtrakA hI dUsarA lakSaNa ho jAtA hai jisake liye unhoMne 'adhi' zabdakA bhI udbhAvana nahIM kiyA aura dUsarI bahasa cher3a dii| sAtha hI vaisI sthiti meM taba samantabhadra Age 'sarvajJa Apta' aura 'AgamezI Ata kA bhI lakSaNa pratipAdana karate, jo nahIM pAyA jaataa| isase usa chaThe pacI sthiti bahuta sandigdha jAna par3atI hai / aura vaha sandeha aura bhI puSTa hotA hai
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anekAnta [ varSa jaba hama dekhate haiM ki pranthabharameM anyatra kahIM bhI eka mere vicAroMse sahamata na hoM to kRpayA una AdhAroM ke do lakSaNa nahIM kahe gaye haiN| Agama, tapobhRta, tathA yuktipramANoMse avagata kIjiye jinase ve mUla trimUDhoM aura aSTaGgoM aura smayAdi sabake lakSaNa pranthake aGgasiddha ho skeN| isa kRpA aura kaSTake liye eka eka padyameM hI de diye gaye haiN| ho sakatA hai ki maiM ApakA bahuta AbhArI huuNgaa| AzA hai Apa merI kisIne utsannadoSakI TippaNIke taura para isa padyako prastAvanAke ukta pRSThoMko dekhakara mujhe zIghra hI uttara likha rakkhA ho, aura vaha prabhAcandrase pahale hI mUla dene kI kRpA kreNge| pratiyoM meM praviSTa ho gayA ho| yadi aisA sambhava nahIM hai, aura ApakI rAyameM yaha mUlarUpameM samantabhadako isakA maine tatkAla hI unheM yaha uttara likha bhejA kRti hai, to kRpayA isakI sthiti jo sandeha utpanna thA- "ratnakaraNDazrAvakAcArako prastAvanAmeM Apane kara rahI hai, use spaSTa kIjiye aura sandehakA nirasana jina padyAMko saMdigdha batalAyA hai unakA dhyAna mujhe kiijiye| isaliye meM ApakA AbhArI hNgaa| aura thA hii| Apake AdezAnumAra maina vaha pUrA prakaraNa yadi Apa bhI merI hI taraha aba isakI sthitiko phirase dekha liyA hai| maiM Apase isa bAtapara pUrNata: saMdigdha samajhate haiM aura Apako bhI ise malagranthakA sahamata hUM ki una padyoMkI racanA bahuta zithila prayatnase vAkya kahane meM saMkoca hotA hai to vaisAmpa likhiye| huI hai, ataeva prAptamImAMsAdi pranthoMke kato dvArA uttara jitanA bhI zIghabana sake denekI kapA kreN| unake race jAnako bAta bilakula nahIM jNctii| kintu zIghra nirNayake liye usakI bar3I jarUrata hai| ratnakaraNDazrAvakAcArameM ve mUla lekhakakI na hokara -bhavadIya jugalakizora prakSipta haiM isake koI pramANa upalabdha nahIM, vizeSataH zrI mukhtArajIne yahAM ukta padyake sambandhameM eka jaba ki prAcInatama TIkAkArane unheM svIkAra kiyA hai, bahuta hI mahatvapUrNa prazrako uThAyA thA jisakA ukta aura koI prAcIna pratiyAM aisI nahIM pAI jAtI jinameM prantha-kartRtvake viSayase bahuta ghaniSTa sambandha hai| ve padya sammilita na hoN| kevala ratnakaraNDazrAvakAkintu isapara vidvAnoMke kyA mata Aye, unapara se cArako dRSTi meM rakhate huye ve padya itane nahIM gvaTakate mukhtAra sAhabakA kyA nirNaya hazrA, aura vaha abhI jitane AptamImAMsA Adi granthoM ke kartRtvako dhyAnameM taka kyoM prakaTa nahIM kiyA gayA, yaha jijJAsA isa rakhate hue khaTakate haiN| kyoMki ratnakaraNDakI racanAmeM viSayake ruciyoMko svabhAvata: utpanna hotI hai| mere vaha tArkikatA dRSTigocara nahIM hotii| ataeva ima pAsa to ukta viSayase kucha spaze rakhatA hA makhtAra vicAra-vimarzakA pariNAma bhI vahI nikalatA hai ki sAhabakA eka prazna ukta patra likhe jAneke koI eka varSa ratnakaraNDazrAvakAcAra prAptamImAMsAke kartAkI kRti pazcAta yaha pAyA thA ki-'ratnakaraNDazrAvakAcArako nh| 6 / " prastAvanAmeM pRSTha 32 se 41 taka maiMne jina sAta padyoM- isa praznottarako bhI koI DeDha do varSa ho gaye ko saMdigdha karAra diyA hai unake sambandhameM ApakI kintu abhI taka tatsambandhI koI mugtArajIkA nirNaya kyA rAya hai? kyA mere hetuoMko dhyAnameM rakhate hue mujhe dekhaneko sunane nahIM milaa| to bhI ina saba patroMko pApa bhI unheM saMdigdha karAra dete haiM, athavA ApakI yahAM prastuta karanA vartamAna vipayake nirNayArtha atyadRSTimeM ve saMdigdha na hokara mUla granthake hI aGga haiM? nta Avazyaka thaa| tAki yaha dizA bhI pAThakoMkI yaha bAta maiM Apase jAnanA cAhatA huuN| yadi Apa dRSTise omaja na rhe|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kAlonI aura merA vicAra-patra -XXX zrAjakala jaina - jIvanakA dinapara dina hAsa hotA jA rahA hai, jainatva prAyaH dekhane ko nahIM milatA-kahIM kahIM aura kabhI kabhI kisI aMdhere kone meM juganUke prakAzakI taraha usakI kucha phalaka mI dIkha par3atI hai| jainajIvana aura jainajIvana meM koI spaSTa antara najara nahI aataa| jina rAga-dvepa, kAma-krodha, chala-kapaTa jhUTha - phareba, dhogvA - jAlasAjI, corI-sInAjorI, atitRSNA, vilAsatA numAizIbhAva aura viSaya tathA parigrahalolupatA Adi doSoMse ajaina pIDita haiM unhIM se jaina bhI sanAye jA rahe haiN| dharmake nAmapara kiye jAnevAle kriyAkANDa meM koI prANa mAlUma nahIM hotA adhikAza jAbtApUrI, lokadikhAvA athavA dambhakA hI sarvatra sAmrAjya jAna par3atA hai| mUlameM vivekake na rahane se dharmakI sArI imArata DAMvADola ho rahI hai / jaba dhArmika hI na rahe taba dharma kisake AdhArapara radda sakatA hai ? svAmI samantabhadrane kahA bhI hai ki 'na dharmo dhArmikavinA ' / ataH dharmakI sthiratA aura usake lokahita jaise zubha pariNAmoMke liye sacce dhArmikoM kI utpatti aura sthitikI ora savizeSarUpa se dhyAna diyA hI jAnA cAhiye, isameM kisIko bhI vivAda ke liye sthAna nahIM hai / parantu Aja dazA ulaTI hai - isa ora prAya: kisokAbhI dhyAna nahIM hai| pratyuta isake dezama jaisI kucha ghaTanAeM ghaTa rahI haiM aura usakA vAtAvaraNa jaisA kucha kSubdha aura dUSita ho rahA hai usase dharma ke prati logoMkI zrazraddhA bar3hatI jA rahI hai, kitane hI dhArmika saMskAroMse zUnya janamAnasa usakI bagAvata para tule hue haiM aura bahutoM kI svArthapUrNa bhAvanAeM evaM avivekapUrNa svacchandapravRttiyAM use tahasa-nahasa karaneke liye utArU haiM; aura isa taraha ve apane tathA use dezake patana evaM vinAza kA mArga Apa hI sApha kara rahe haiN| yaha saba dekhakara bhaviSya kI bhayaGkaratAkA vicAra karate hue zarIrapara roMgaTe khar3e hote haiM aura samajha meM nahIM AtA ki taba dharma aura dharmAyatanoMkA kyA bnegaa| aura unake abhAva meM mAnava-jIvana kahAM taka mAnavajIvana raha sakegA !! dUSita zikSA-praNAlI ke zikAra bane hue saMskAravihIna jainayuvakoM kI pravRttiyAM bhI Apattike yogya ho calI haiM, ve bho pravAhame bahane lage haiM, dharma aura dharmAyatanoMpara se unakI zraddhA uThatI jAtI hai, ve apane liye unakI jarUrata ho nahIM samajhate, AdarzakI thothI bAtoM aura thothe kriyAkANDoMse ve Uba cuke haiM, unake sAmane dezakAlAnusAra jaina-jIvanakA koI jIvita Adarza nahIM hai, aura isaliye ve idhara udhara bhaTakate hujidhara bhI kucha AkarSaNa pAte haiM udharake hI ho rahate haiM / jainadharma aura samAja ke bhaviSyako dRSTise aise navayuvako kA sthitikaraNa bahuta hI Avazyaka hai aura vaha tabhI ho sakatA hai jaba unake sAmane harasamaya jaina- jIvanakA jIvita udAharaNa rahe / isake liye eka aisI jainakAlonI - jainabastIke basAne kI bar3I jarUrata hai jahAM jaina jIvanake jIte jAgate udAharaNa maujUda hoM - cAhe ve gRhastha athavA sAdhu kisI bhI varga ke prANiyoMke kyoM na ho; jahAM para savatra mUrtimAna jainajIvana najara Ae aura usase dekhanevAloMko jainajIvanakI sajIva preraNA mile; jahAMkA vAtAvaraNa zuddha - zAMta prasanna aura jaina jIvana ke anukUla athavA usameM saba prakAra ke sahAyaka ho; jahAM prAya: aise hI sajjanoMkA adhivAsa ho jo apane jIvanako jaina jIvana ke rUpameM DhAlane ke liye utsuka hoM; jahAM para adhivAsiyoMkI prAyaH sabhI jarUratoM ko pUrA karanekA samucita prabandha ho aura jIvanako UMcA uThAna ke yathAsAdhya sabhI sAdhana juTAye gaye hoM; jahAM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa ke adhivAsI apaneko eka hI kuTumbakA vyakti samameM tathA Akauka rUpa meM pracura sAhityake vitaraNa-dvArA eka hI pitAko santAnake rUpameM anubhava kareM, aura jahAM apane dharmakA pracAra kara rahe haiM vahAM mAMsAhArako eka dUsoke dukha-su vameM barAbara sAthI rahakara pUrNarUpa bhI kAphI prottejana de rahe haiM, jisase Azcaya nahIM se sevAbhAvako apanAe~ tathA kisIko bhI usake kaSTameM jo nikaTa bhaviSyameM sArA vizva mAMsAhArI ho jAyaH yaha mahasUsa na hone deveM ki vaha vahAMpara akelA hai| aura isa liye unake hRdayameM yaha cintA utpanna huI samaya-samayapara bahutase sajjanoMke hRdaya meM dhArmika ki yadi jainI samayapara sAvadhAna na hae to asaMbhava jIvanako apanAnekI taraMgeM uThA karatI haiM aura kitane nahIM ki bhagavAna mahAvIrakI nigamiSa-bhojanAdi. ho sadgRhastha apanI gRhasthIke kartavyoMko bahuta kucha sambandhI sundara dezanAoMpara pAnI phira jAya aura pUrA karalene ke bAda yaha cAhA karate haiM ki unakA zeSa vaha ekamAtra pothI patroM kI hI bAta raha jaay| isI jIvana riTAyarDarUpa meM kisI aise sthAnapara aura aise cintAne jainakAlonIke vicArako unake mAnasameM satsaGga meM vyatIta ho jisase ThIka ThIka dharmasAdhana aura janma diyA aura jise unhoMne janavarI sana 1645 ke loka-sevA donoM hI kArya bana skeN| parantu jaba ve patra meM mujhapara prakaTa kiyaa| usa patrake uttarameM 27 samAjameM usakA koI samucita sAdhana nahIM pAte aura janavarI mAgha pUDhI 15 zanivAra sana 1645ko jo patra Asa pAsakA vAtAvaraNa unake vicAroMke anukUla nahIM dehalIse unheM maine liyA thA vaha aneka dRSTiyoMse hotA taba ve yoM hI apanA mana masosakara raha jAte haiM anekAnta-pAThakoM ke jAnane yogya hai| bahuta sambhava samartha hote hA bhI bAhya paristhitiyoMke vaza kucha bhI hai ki bAbU choTelAla jIko lakSyakarake liyA gayA yaha kara nahIM pAte, aura isa taraha unakA zepa jIvana idhara patra dUsare hRdayoMko bhI apIla kare aura unameM se koI udharake dhandhoM meM phaMse rahakara vyartha hI calA jAtA hai| mAIkA lAla aisA nikala Ave jo eka uttama jaina aura yaha ThIka hI hai, bIjameM aMkurita hone aura kAlonIkI yojanA evaM vyavasthAke liye apanA saba acchA phaladAra vRkSa bananekI zaktike hote hue bhI use kucha aparNa kara de, aura isa taraha vIrazAsanako yadi samayapara miTTI pAnI aura havA AdikA samucita jar3oMko yugayugAntarake liye sthira karatA huA apanA nimitta nahIM milatA to usameM aMkura nahIM phUTatA eka amara smAraka kAyama kara jaay| imI sadudde aura vaha yoM hI jIrNa-zINa hokara nakArA ho jAtA zyako lekara Aja ukta patra nIce prakAzita kiyA hai| aisI hAlatameM samAjakI zaktiyoMko saphala banAne jAnA hai| yaha patra eka bar3e patrakA madhyamAMza hai, jo athavA unase yatheTa kAma leneke liye saMyogoMko maunake dina likhA gayA thA, usa samaya jo vicAra milAne aura nimittoMko jor3ane kI bar3I jarUrata rahatI dhAga-pravAharUpase Ate gaye unhIMko isa patra meM aGkita hai| isa dRSTise bhI jainakAlonIkI sthApanA samAjake kiyA gayA hai aura unheM aGkita karate samaya aisA liye bahuta lAbhadAyaka hai aura vaha bahutoMko sanmArga- mAlUma hotA thA mAnoM koI divya-zakti mujhase vaha para lagAne athavA unakI jIvanadhArAko samucitarUpase saba kucha likhA rahI hai| maiM mamamatAhU~ isameM jaina badalane meM sahAyaka ho sakatI hai| dharma, samAja aura lokakA bhAge hita mannihita hai| zrAja do varSa hue jaba bAba choTelAlajI jaina raIsa kalakatnA madrAsa-prAntastha zrAgyavaramake seniTori- janakAlonI-viSayaka patrayamameM apanI cikitsA karA rahe the| uma samaya "jaina kAlonI Adi sambandhI jo vicAra Apane vahAMke vAtAvaraNa aura IsAI majanoMke premAlApa prastuta kiye haiM aura bAbU ajitapramAda jI bhI jinake evaM sevAkAryose ve bahuta hI prabhAvita hue the| sAtha liye preraNA kara rahe haiM ve saba ThIka haiN| jainiyoM meM hI yaha mAlUma karake ki IsAIlIgAmI sevA samdhAoM sevAbhAvakI spiriTako prottejana dene aura ekavarga
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] jainakAlonI aura merA vicAra patra 15 sacce jainiyoM athavA vIrake sacce anuyAyiyoMko AdarzavAdona banakara Adarzako apanAnA cAhiye taiyAra karaneke lie aisA honA hI caahie| parantu ye aura utsAha tathA sAhasako vaha agni prajvalita karanI kAma sAdhAraNa bAteM banAnese nahIM ho sakate, inake cAhiye jisameM sArI nirbalatA aura sArI kAyaratA liye apaneko homa denA hogA, dRDhasaGkalpake sAtha bhasma ho jaay| Apa yuvA haiM, dhanADhya haiM, dhanase kadama uThAnA hogA, 'kArya sAdhayiSyAmi zarIraM alipta haiM, prabhAvazAlI haiM, gRhasthake bandhanase mukta hai pAtayiSyAmi vA' ko notiko apanAnA hogA, kisI aura sAtha hI zuddhahadaya tathA viveko haiM, phira Apake ke kahane-sumane athavA mAnApamAnakI koI parvAha liye duSkarakAye kyA hosakatA hai ? thor3osI svAsthya nahIM karanI hogI aura apanA dukha-sumba Adi kI kharAbIse nirAza hone jaisI bAteM karanA Apako saba kucha bhUla jAnA hogaa| eka hI dhyeya aura zobhA nahIM detaa| Apa phalakI AturatAko pahalese eka hI lakSyako lekara barAbara Age bar3hanA hogaa| ho hRdayameM sthAna na dekara dRr3ha saGkalpa aura Full tabhI rUr3hiyoMkA gar3ha TUTegA, dharmake Asanapara jo will power ke sAtha khar3e ho jAiye, sukhI pArAma rUr3hiyAM AmIna haiM unheM Asana chor3anA par3egA aura talaba jaise-jIvanakA tyAga kIjiye aura kaSTa sahiSNu hRdayoM para anyathA saMskAroMkA jA khola car3hA huA baniye, phira Apa dekheMge asvasthatA apane Apa hI hai vaha saba cUracUra hogaa| aura tabhI samAjako khisaka rahI hai aura Apa apane zarIrameM naye teja naye vaha dRSTi prApta hogI jisase vaha dhamaka vAstavika- bala aura naI sphUrtikA anubhava kara rahe haiN| dUsaroka svarUpako dekha skegii| apane upAsya devatAko utthAna aura dasaroMke jIvanadAnakI saccI sakriya ThIka rUpa meM pahacAna sakegI, usakI zikSAke bhamako bhAvanAeM kabhI niSphala nahIM jAtI-unakA vidya takA samajha sakegI aura usake AdezAnusAra calakara sA pAsara hae binA nahIM rhtaa| yaha hamArI azraddhA apanA vikAsa siddha kara skegii| isa taraha samAjakA hai athavA AtmavizvAsako kamI hai jo hama anyathA rukha hI palaTa jAyegA aura vaha sacce arthImeM eka kalpanA kiyA karate haiN| dhArmika samAja aura eka vikAsonmukha AdarzasamAja mere khayAlama to jo vicAra paristhitayoMko dekha bana jaaygaa| aura phira usake dvArA kitanoMkA u- kara Apake hRdayameM utpanna huA hai vaha bahuta hI zubha sthAna hogA, kitanAMkA bhalA hogA, aura kitanAMkA hai, zreyaskAra hai aura use zIghra hI kAyame pariNata kalyANa hogA, yaha kalpanAke bAharakI bAta hai| inanA karanA caahiye| jahAM takamai samajhatA hUM jaina kAlonI bar3A kAma kara jAnA kucha kama zreya, kama puNya athavA ke liye rAjagRha tathA usake Asa pAsakA sthAna kama dhamekI bAta nahI hai| yaha to samAjabharake bahata uttama hai| vaha kisI samaya eka bahuta bar3A sa. jIvanako uThAnakA eka mahAna Ayojana hogaa| isake ddhizAlI sthAna rahA hai, usake prakRtti pradatta cazmeliye apanako bIjarUpamaM prastuta kiijiye| mata sociye garma jalaka kuNTa-apUrva haiN| svAsthyakara haiM, aura ki maiM eka choTAsA bIja huuN| bIja jaba eka lakSya janatAko apanI ora zrAvapita kiye hue haiN| hokara apaneko miTTImeM milA detA hai, galA detA aura usake pahAr3I dRzya bhI bar3e manohara haiM aura aneka khapA detA hai, tabhI cahu aurase anukulanA usakA prAcIna smRtiyoM nathA pRve gauravakI gAthAoMko apanI abhinandana karatI hai aura usame vaha laha lahAtA paudhA goda meM liye hA hai| svAsthyakI dRSTisa yaha sthAna tathA vRkSa paidA hotA hai jise dekhakara duniyAM pramanna buga nahI hai| svAsthya sudhAra ke liye yahAM loga hotI hai, lAbha uThAtI hai AzIrvAda detI hai| aura phira mahInI zrAkara Thaharate haiN| varSARtuma macchara sAdhA. usasa svata: hI hajAroM bIjAMkI naI sRSTi ho jAtI raNata. sabhI sthAnAMpara hote haiM-yahAM ve koI vishesshai| hameM vAvapaTa na hokara kAyapaTu honA cAhiye, rUpasa nahIM hote aura jo hote haiM usakA bhI kAraNa
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 anekAnta [ varSa taba vahAM AvazyakatAke yogya AdamiyoMkI kamI nahIM rhegii| yaha hamArA kAma karanese pahale kA bhayamAtra hai| ataH aise bhayoMko hRdaya meM sthAna na dekara aura bhagavAna mahAvIrakA nAma lekara kAma prArambha kara dIjiye / Apako jarUra saphalatA milegI aura yaha kArya zrApake jIvanakA eka amara kArya hogA / maiM apanI zakti ke anusAra hara tarahase isa kArya meM ApakA hAtha baTAneke liye tayyAra hUM / vRddha ho jAnepara bhI Apa mujhameM isake liye kama utsAha nahIM pAe~ge / jainajIvana aura jainasamAjake utthAnake liye mai ise upayogI samajhatA hUM / saphAI kA na honA hai| acchI kAlonI basane aura saphAIkA samucita prabandha rahanepara yaha zikAyata bhI saha jahI dUra ho sakatI hai| mAlUma huA yahAM dariyAgaJja meM pahale maccharoM kA bar3A upadrava thA gavarnameMTane Uparase gaisa vagairaha - chur3avAkara usako zAMta kara diyA aura star bar3I raunakapara hai aura vahAM bar3e bar3e koThI baMgale tathA makAnA aura bAjAra bana gae haiN| aisI hAlata meM yadi jarUrata par3I to rAjagRha meM bhI vaise upAyoMse kAma liyA jA sakegA; parantu mujhe to jarUrata par3atI huI hI mAlUma nahIM hotI / sAdhAraNa saphAI ke niyamoMkA sakhtIke sAtha pAlana karane aura karAne se hI saba kucha ThIka-ThAka ho jAyagA / ataH isI pavitra sthAnako phira se ujjIvita Relive karanekA zreya lIjiye, isIke punarutthAnameM apanI zaktiko lagAiye aura isIko jaina kAlonI bnaaiye| anyasthAnoMkI apekSA yahAM zIghra saphalatA ko prApti hogii| yahAM jamInakA milanA sulabha haiM aura kAlono basAne kI sUcanAke nikalate hI Apake nakze Adi ke anusAra makAnAta banAnevAle bhI AsAnI se mila sakeMge aura usake liye Apako vizeSa cintA nahIM karanI pdd'egii| kitane hI loga apanA riTAyarDa jIvana vahIM vyatIta kareMge aura apane liye vahAM makAnAta sthira kareMge / jisa saMsthAkI buniyAda abhI kalakatte meM DAlI gaI vaha bhI vahAM acchI tarahase cala skegii| kalakatte jaise bar3e zaharoMkA moha chor3iye aura ise bhI bhulA dIjiye ki vahAM acche vidvAna nahIM mileNge| jaba Apa kAlonI jaisA Ayojana kareMge lAlA jugala kizora jI ( kArAjI) Adi kucha sajjano se jo isa viSaya meM bAtacIta huI to ve bhI isa vicArako pasanda karate haiM aura rAjagRhako hI isake liye sarvottama sthAna samajhate haiM / isa sundara sthAna ko chor3akara hameM dUsare sthAnakI talAza meM idhara u bhaTakanekI jarUrata nahIM / yaha acchA madhyasthAna hai-paTanA, ArA Adi kitane hI bar3e bar3e nagara bhI isake Asa pAsa haiM aura pAvApura Adi kaI tothakSetra bhI nikaTameM haiM / ataH isa viSaya meM vizeSa vicAra karake apanA mata sthira kIjiye aura phira likhiye / yadi rAjagRha ke liye ApakA mata sthira ho jAya to pahale sAhU zAntiprasAdajIko preraNA karake unheM vaha jamIdArI kharIdavAiye, jise ve kharIdakara tIrthakSetrako denA cAhate haiM, taba vaha jamIdArI kAlonI ke kAma meM A skegii| - jugalakizora mukhtAra
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya kI upayogitA eka patra aura usakA uttara affbhavana sAgarake vidyArthI dhanyakumAra jainane eka jijJAsApUrNa patra likhA hai, jisameM unhoMne 'nyAya par3hane se kyA lAbha hai ?' isa prazna para prakAza DAlane kI preraNA kI hai| ata: unake pUre patra aura apane uttarako nIce diyA AtA hai / "vartamAna meM chAtroMko nyAya se aruci sI hotI jA rahI hai / yadyapi bahutase chAtra jaina vidyAlayoM meM zikSA prApta karane ke kAraNa bAdhya hokara par3hate haiN| parantu bahutase chAtra kevala kisI prakAra uttIrNa hone kA prayatna karate haiN| maiM bhI eka nyAyake choTese granthakA par3hanevAlA chAtra huuN| mujhe nyAya par3hate huye Der3ha va hocukA / parantu meM abhItaka nyAyako upayogitA nahIM samajha paayaa| ataH kRpayA mere "nyAya par3hane se kyA lAbha hai ?" isa praznapara prakAza ddaaleN| tAki mujha aise alpajJa chAtra nyAya par3hane se lAbhoMko samajhakara use par3hane meM mana lagAveM / jabataka kisI vipayakI upayogitA samajha meM nahIM AtI tabataka usake viSaya meM kucha bhI prayAsa karanA vyartha sA hotA hai|" hamArA khayAla hai ki vi0 dhanyakumArakA yaha patra apane va vicAroMkA prakAzaka haiM, jo kucha vicAra nyAyake par3hane ke bAremeM unane prakaTa kiye haiM vahI prAya: anya nyAya par3hanevAle jaina chAtroMke bhI hoNge| maiM bhI jaba nyAya par3hatA thA to mujhe bhI prArambhameM nyAya par3hanese aruci rahA karatI thI / kSatracUr3AmaNi aura candraprabhacarita ke par3hane meM aura unake lagAne meM jitanI svAbhAvika ruci hotI thI utanI parIkSAmukha aura nyAyadIpikA par3hane meM nadI / jaba nyAya - dIpikAkI paMktiyoMko raTakara sunAnA par3atA thA taba usase jI katarAtA thA / para aba yaha aruci nahIM hai| balki anubhava karatA hUM ki nyAyazAstrakA adhyayana yogya vidvattA prApta karaneke liye bahuta Avazyaka hai usake binA buddhi prAyaH tarkazIla aura painI nahIM hotI / ataH nyAyazAstra ke adhyayanase bar3A lAbha hai / pratyeka yogya chAtra usase adhika vidvattA aura sAhitya-sevA kA lAbha uThA sakatA hai aura sAhityika, dArzanika tathA sAmAnya dva meM apanI khyAtike sAtha sAtha apanA sthAna banA sakatA hai| prasiddha dArzanika aura sAhityika vidvAna rAdhAkRSNana aura rAhula sAMkRtyAyana apanI dArzanika vidvattA aura racanAoMke kAraNa hI Aja vizvavikhyAta haiM | apanI samAjake paM0 sukhalAla jI, paM0 mahendrakumAra jI Adi vidvAna ukta jagatameM aise hI khyAti prApta vidvAna kahe jA sakate haiM / matalaba yaha hai ki nyAya - vidyA buddhiko tocNa karane ke liye bar3I upayogI aura lAbhadAyaka zreSTha vidyA hai aura isa liye usakA abhyAsa nitAMta Avazyaka hai / hama yaha nahIM kahate ki zikSAsaMsthAoM meM par3hane vAle hareka chAtrako jabarana nyAya par3haneke liye majabUra kiyA hI jaay| jinakI ruci ho, athavA ucita AkarSaNa DhaMgase nyAya par3haneko upayogitA evaM lAbha batalA kara jinako ruci banAI jA sakatI ho unheM hI nyAya par3hAnA ucita hai / yaha mAnI huI bAta hai ki sabhI chAtra naiyAyika, vaiyAkaraNa, kavi, aitihAsika, saiddhAntika, purAtattvavid Adi nahIM bana skte| unheM apanI apanI ruci ke anusAra hI banane denA caahiye| banArasa vidyAlaya meM eka chAtra the / ve nyAyAdhyApaka jIke pAsa par3hate vakta
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [vape pustakako to kholake rakha lete the, parantu unakI dRSTi degA ki apanA aura apane baccoM, bIbI AdikA bacAkara idhara kAgaja ghor3A, bandara, hAthI, AdamI peTa bharane (bharaNa-popaNa karane) ke liye karatA hai| Adi ke citra khIMcate rahate the| pIche ve naiyAyika usase punaH pUchiye ki yadi tuma kAmapara samayapara to nahIM bana sake para penTara acche bne| na pahuMco yA kabhI na jAo to kyA harja hai ? vaha yaha jarUra hai ki prArambhameM chAtra itane vicAraka caTa uttara degA ki mAlika khaphA hogA aura majadarI to nahIM hote ki ve apane paThanIya vipayakA acchI meM se paise kATa legaa| isI taraha kisI chAtrase prazna taraha svayaM nirNaya kara sakeM aura isaliye unheM apane kariye ki tumane yadi apanA sabaka yAda na kiyA to gurujanoMkA parAmarza lenA athavA nizcita kopake gurUjI tumase kyA kaheMge ? vaha uttara degA ki ve anusAra calanA Avazyaka hotA hai| yaha eka prakAra hamase nArAja hoMge aura hameM daNDa dege| phira se acchA bhI hai| kyoMki anubhavI gurujanoMkA parA- pRchiye ki yadi tumane apanA pATha yAda karake unheM marza athavA aneka vidvAnoMkI rAyase taiyAra kiyA sunA diyA to kyA hogA? vaha turanta jabAba gayA korSa usa samaya una anubhavahIna chAtroM ke liye daMgA ki hama unakI nArAjIse baca jAveMge - ve patha-pradarzanakA kAma karatA hai| parantu gurujanoMko hama para prasanna raheMge aura isI taraha apanA pATha parAmarza dete samaya unako rucikA khayAla avazya yAda karate rahane para hama parIkSA meM pAsa ho jaayeNge| rakhanA cAhiye aura unheM pUrI taraha saMtopita karanA yahI saba bAteM hamAre parIkSAmukha (nyAyazAstra ke cAhiye, kevala eka do bAra kaha denese piNDa nahI pahile grantha) meM- 'hitAhitaprAptiparihAra-samartha char3A lenA cAhiye aura na "bAbAvAkyaM pramANam" hi pramANaM tato jJAnameva tat'- isa sUtrameM rUpase AdezakA zrAzraya lenA caahiye| unheM utane batalAI gaI haiN| anya vidvAnoMkA yaha bhI kahanA prakAroMse pAThya-viSayake lAbhAlAbha (guNa-dopa) ko hai ki zraddhAke antargatabhI sUkSmatarpha nihita rahatA hai| batAnA cAhiye jitanoMse vaha unake gale utara jAya kahanekA tAtparya yaha hai ki bAlakoM yA mana bhrjaay| Adi sabakA dimAga kucha na kucha tazIla svabhAva jahAM taka maiM jAnatA hUM AjakA nyAyazAstrakA se hI hotA hai| ataeva prArambhameM chAtrAMko zikSaNa bhI santopa-janaka aura chAtraruci-vadhaka nahIM nyAyazAstrakA zikSaNa prAya: bAtacIta ke DhaMgame hotaa| prArambhameM to usakI aura bhI burI dazA hai| athavA praznottA ke rUpameM diyA jAnA cAhie sAtha paMktiyoMkA mAtra artha karake unheM ve paMktiyAM raTane ko meM jaldI samamameM AnevAle aneka udAharaNa bhI, kahA jAtA hai| nyAya vipaya eka to vaise hI rUkhA jo Ama taura para prasiddha hoM, denA caahiye| isase hai aura phira usakA zikSaNa bhI rUkhA ho to komala chAtroMko nyAyakA par3hanA arucikara yA bhArarUpa buddhi patroMkI ruci usake adhyayanameM kaise ho sakatI mAlUma nahIM par3egA- use ve rucike sAtha pddh'eNge| hai ? komala buddhi to sahaja-grAhya cIjako bAtacIta nyAyazAstrakA zikSaNa vastuta: sAhitya sAdike ke DhaGgameM grahaNa karanA cAhatI hai| vidvAnoMkA mata zikSaNase bilkula judA hai| usake zikSakake liye hai ki pratyeka vyaktikI buddhi meM tarka aura usako pratidinake pAThyaviSaya ko pahale hRdaya ima samajhane kI zakti rahatI hai aura vaha hara kAma meM usakA (paribhAvita) karanA aura phira par3hAnA bar3A upayoga karatA hai| eka majadarase savAla kariye ki Avazyaka hai| aina mauke para (usI par3hAte samaya) ta maja darI kisa liye karatA hai ? vaha phaurana javAba hI usakI taiyArI nahIM honA caahiye| granthake
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 nyAya kI upayogitA bhAvako apanI bolacAlakI bhASA aura zabdoM meM nyAyazAlA ke zikSaka ko apane dimArA para mukhyataH hI prakaTa karanA caahiye| isase jahAM chAtroMko jora denA caahiye| itanA prakRtopayogI prasaGgAnunyAya par3hane meM ruci nahIM hogI vahAM zikSakako sAra kaha kara aba mUla prazna para prakAza DAlA jAtA eka phAyadA yaha hogA ki vaha svatantra cintaka haibanegA- vaha TIkAdi granthoM me huI bhUloM ke 1-hama pahile kaha pAye haiM ki hareka vyaktikI daharAne evaM anusaraNa karane se baca jAtA hai| buddhi svabhAvata: kucha na kucha tarkazIla rahatI hai| para anyathA vaha gatAnuganika banA rhegaa| udAharaNa nyAyazAstrake adhyayanase usa tarkameM vikAsa svarUpa nyAyadopikAma asAdhAraNa dhamako lakSaNa hotA hai, buddhi parimArjita hotI hai. prazna karane kA lakSaNa mAnane vAloM ke liye avyApti, aura use jamA kara upasthita karanekA buddhimeM ativyApti, asambhava yaha tIna doSa diye gaye haiN| mAdA pAtA hai| binA tabakI buddhi kabhI kabhI isakI hindI TIkAmeM TIkAkAra paM0 khUbacandajI se UTa paTAMga- jIko sparza na karane vAle prazna kara asambhava doSa kA khulAsA karane meM eka bhUla ho gaI baiThatI hai, jisase vyakti hAsyakA pAtra banatA hai| hai| vahAM kahA gayA hai 2- nyAya pranthoMkA par3hanA vyavahAra kuzalatA ke liye bhI upayogI hai| usase hameM yaha mAlUma __'lakSya aura lakSaNa ye donoM eka hI adhikaraNa hojAtA hai ki duniyA meM bhinna bhinna vicAroke meM rahate haiM, aisA niyama hai| yadi aisA na mAnoge loga hamezAse rahe haiM to ghaTa kA lakSaNa paTa bhI mAnanA par3egA parantu vicAra ThIka aura satya haiM aura dUsareke vicAra aura rheNge| yadi hamAre pravAdI ke mAne hue lakSaNa ke anusAra lakSya tathA ThIka evaM satya nahIM haiM to darzanazAstra hameM dizA lakSaNa kA rahanA eka hI adhikaraNa meM nahIM bana dikhAtA hai ki hama satyake sAtha sahiSA bhI baneM sktaa| kyoMki usake matAnusAra lakSaNa lakSya aura apanese virodhI vicAra vAloM ko apane meM rahatA hai aura lakSya apane avayavoM meM rahatA hai| toM dvArA hI satyakI ora lAne kA prayatna kareM, jaise pRthvI kA lakSaNa gandha hai vaha gandha pRthvI meM jora jabaradastI se nhiiN| jaina darzana satyake sAtha rahatA hai aura pRthvI apane avayavoM meM rahatI hai| sahiSNa hai isIliye vaha aura usakA sampradAya isI prakAra sabhI udAharaNoM meM lakSya tathA lakSaNa meM bhArata meM TikA calA rahA hai anyathA bauddha Adi bhinnAdhikaraNatA hI siddha hotI hai| kahIM bhI darzana kI taraha usakA TikanA azakya thaa| andhaekAdhikaragAtA nahIM bntii| isaliye isa zraddhAko haTAne, vastusthitiko samajhane aura lakSaNa ke lakSaNa me asambhava dopa AtA hai| vibhinna vicAroMkA samanvaya karaneke liye bhyAya nyAyadIpikAmeM ukta lakSaNa ke lakSaNa meM evaM dAzanika granthAkA par3hanA, manana karanA, cintana jo asambhava dopa kahA gayA hai vaha zAbda karanA jarUrI hai| nyAya granthoM meM jo AlocanA sAmAnAdhikaraNya ke abhAva ko lekara hai, Atha pAI jAtI hai usakA uddezya kevala itanA hI hai sAmAnAdhikaraNya ke abhAva ko lekara nhiiN| isa sambandha meM paM0 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcAye kaI varSa 1 maine bhI spaSTa kiyA hai dekho nyAyadIpikA pR0 10 pUrva spaSTa kara cuke haiN| parantu nyAyadIpikA ke aneka [prastA0], pR0 141 [hindI TIkA] tathA pari0 naM07 zikSaka abhI bhI ukta bhUla ko duharAte haiN| ata: pR0238 /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vaha - - ki satya kA prakAzana aura satya kA grahaNa ho| kisI tarahake sAhitya kA nirmANa hI kara sakatA hai| nyAyAlayameM bhI jhaThe pakSakI AlocanA kI hI aura yaha prakaTa hai ki calatA dimAga mukhyataH nyAya jAtI hai| nyAyazAstrakA adhyetA prAya: parIkSA zAstrase hotA hai use dimAgako tIkSaNa evaM drata cakSu kahA jAne yogya hotA hai| gati se calatA karaneke liye usakA avalambana jarUrI hai| sone meM camaka kasauTI para hI kI jAtI hai| / ata: sAhityasevI aura vidvAna banane ke liye nyAya nyAyazAstra se hotA hai| jAr3AmeM ruI se bharA yA kA paDhanA utanAhI jarUrI hai jitanA Aja rAjanIti Una se banA kapar3A loga kyoM pahinate haiM ? garIba aura itihAsakA par3hanA jarUrI hai| loga Aga jalA jalA kara kyoM tApate haiM ? iskaa| 6-nyAyazAstra meM kuzala vyakti saba dizAoM meM uttara hai ki una cIjoMse ThaMDa dUra hotI hai jAsakatA hai aura saba kSetromeM apanI viziSTa unnati usake kAraNa haiM aura ThaMDa dara honA unakA kArya hai aura kAraNase kArya hotA hai Adi bAtoMkA jJAna kara sakatA hai - vaha asaphala nahIM hosktaa| sirpha zarta yaha ki vaha nyAya pranthoMkA kevala bhAratarkazAstra se hotA hai| yaha alaga bAta hai ki jo takazAstra nahIM par3hA use bhI ukta prakArakA jJAna vAhI na ho| usake rasase pUrNata: anuprANita ho| hotA hai parantu yaha avazya hai ki usakA jJAna to -nisargaja tarka kama logoM meM hotA hai| dekhA dekhI hai aura tarkazAstra ke abhyAsIkA jJAna adhikAMza logoMmeM to adhigamaja tarkahI hotA hai anumAna pramANase svayaM kA nirNAta jJAna hai vaha jo sAkSAta athavA paramparayA nyAyazAstra-tarkazAstra usakI vyavasthita mImAMsA jAnatA hai| ke abhyAsase prApta hotA hai| ataeva jo nisargata: takazIla nahIM haiM unheM kabhI bhI hatAza nahIM honA 4-nyAyazAstra kA prabhAva kSetra vyApaka hai, cAhiye aura nyAyazAstra adhyayana dvArA adhigamaja vyAkaraNa, sAhitya, rAjanIti, itihAsa, siddhAnta taka prApta karanA caahiye| isase ve na kevala Adi saba para isakA prabhAva hai| koI bhI vipaya apanAhI phAyadA uThA sakate haiM kintu ve sAhitya aisA nahIM hai jo nyAya ke prabhAva se achUtA ho| aura samAjake liye bhI apUrva denakI sRSTi kara vyAkaraNa aura sAhitya ke ucca granthoM meM nyAyasUye sakate haiN| kA tejasvI aura ujjvala prakAza sarvatra phailA huA milegaa| maiM una mitroM ko jAnatA hU~ jo vyAkaraNa -samantabhadra. akalaMka, vidyAnanda Adi jo bar3e bar3e diggaja prabhAvazAlI vidvAnAcArya haye haiM ve aura sAhitya ke adhyayana ke samaya nyAya ke adhyayanakI apanemeM kamI mahasUsa karate haiM aura saba nyAyazAstraka abhyAsa se hI bane haiN| unhoMne usako AvazyakatA para jora dete haiN| isase nyAyazAstra ratnAkarakA acchI taraha avagAhana karake hI uttama uttama grantha ratna hameM pradAna kiye haiM spaSTa hai ki nyAyakA par3hanA kitanA upayogI aura jinakA prakAza Aja jaga jAhira hai aura jo hameM lAbhadAyaka hai| dharoharake rUpameM saubhAgya se prApta haiN| hamArA 5- kisIbhI prakArako vidvattA prApta karane aura kartavya hai ki hama una ratnoMkI prAbhAko adhikAdhika kisIbhI prakArake sAhityanirmANa karaneke liye rUpameM duniyAMke kone kone meM phailAyeM jisase jaina calatA dimAga caahiye| yadi calatA dimAg2a nahIM zAsanakI mahattA aura jaina darzanakA prabhAva lokameM hai to vaha na to vidvAna bana sakatA hai aura na khyAta ho|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 sva0 mohanalAla dalocanda desAI ye kucha caMda bAteM haiM jinase nyAya ke par3hanekI aura lAbhadAyaka viSaya hai jisakA adhyayana laukika upayogitA aura lAbhoMpara kucha prakAza par3a sakatA hai| aura pAramArthika donoM dRSTiyoMse Avazyaka haiata: jJAta hotA hai ki nyAya eka bahuta upayogI usakI apekSA nahIM karanI cAhiye / -darabArIlAla koTiyA -: janasAhitya mahArathI :ska0 mohanalAla dalIcanda desAI (le-zrI bhaMvaralAla nAhaTA ) zatrajaya, giranAra Adi tIrthose pavitrita prIviyasa paaskii| tadantara gokuladAsa tejapAla saurASTra-kAThiyAvAr3a dezane kaI mahAna vyaktiyoMko boDigameM rahakara san 1906 meM bI0e0 kI parIkSA janma diyA jinameM se vatamAna yugake tIna jaina pAsa kii| tejasvI nakSatroM- jo Aja vidyamAna nahIM haiM- bI0e0pAsakara inhoMne mAdhavajI kAmadAra eNDa kA sthAna atyanta mahatvapUrNa hai| adhyAtma sAdhanAke choTUbhAI solIsiTarsake yahAM ru030) mAsikameM zreSThatama sAdhaka zrImad rAjacandra, jaina sAhitya naukarI krlii| vahAM naukarI karate hue inhoMne mahArathI mohanalAla dalIcanda desAI evaM loka- ela0 ela0 bI0 kA abhyAsa cAlU rakhA aura sAr3he sAhitya ke mahAna lekhaka mavezcanda meghANI ye tInoM tIna varSameM arthAta 1610 kI julAimeM ela0 ela0 bI0 isI pavitrabhUmi ke ratna the| inameM jainasAhityakI hogye| isake bAda sepTembara mahIne meM inhoMne sevA karane meM zrIyuta mohanalAla dalIcanda desAIne vakAlatakI sanada prApta kI usa samaya Apako phIsake satata prayatna kara jo ThosakRtiyAM jaina samAjako dI liya seTha hemacanda amaraca-dase karjake taurapara isake liye jainasamAja ApakA sarvadA RNI rhegaa| rupaye lene par3e the jo pIche suvidhAnusAra lauTA diye hindI pAThakoMkI jAnakArI ke liye zrIyata damAIkI gaye the| sevAkA saMkSipta paricaya yahAM diyA jArahA hai| zrIyuta desAI vakIla hokara apanA svataMtra bIkAnera (kAThiyAvADa) riyAsatake lagAsara vyApAra karanelage aura sana 1611 meM pahilA vivAha gAMva meM sana 188y I0 ke aprela, mAsame inakA abhayacanda kAlIdAyakI putrI mariga bahanasa hA janma huA thaa| ye dazA zrImAlI jAtike jisase lAbhalakSmI aura naTavaralAla nAmaka do zvetAmbara mRttipUjaka jana zrIvalocanda desAIke putra santAna huii| maNibahanakA dehAnta hojAne para san the| unakI mAtAkA nAma ujAnabAI thaa| inake 1620 ke disambarame prabhAvatI bahinake sAtha ApakA jIvananirmANa meM rAjakoTanivAmI zrIyata prANajIvana dvitIya vivAha hushraa| jisase ramaNIkalAla aura marArajI sAhakA vizeSa hAtha rahA hai, jo inake jayasukhalAla nAmaka putra aura tArAbahina va ramAbahina mAmA hote the| pitAkI sthiti atyanta sAdhAraNa nAmako putriyAM utpanna huii| hone ke kAraNa 5 varSako bAlyAvasthAme hI prANajIvana apane va apane parivArake AjIvikA mAmA inheM apane yahAM le aaye| par3hAIkA samucita -vakAlata yA koIbhI dhandhA pratyeka vyakti karatA hai prabandha karadiyA, jisase mAmAke pAsa rahakara inhoMne parantu Adarza vyakti vahI kahA jAsakatA hai jo
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vaha samAja aura sAhityasevA meM adhikase adhika samaya saha mahattvapUrNa paricaya diyA hai| isa bhAgameM kula kA bhoga detA hai| svargIya desAI sacce laganazIla 287 jainakavi aura 541 padyakRtiyoMkA paricaya aura nirantara Thosa kAyakartA the| hAIkorTakI chaTriyoM meM hai, tadanantara gadyagranthoM kI sUcI, kavi va kRtiyoMkI to Apa adhikatara pravAsameM Akara jainahastalikhita akArAdiko sUcIke sAtha 1010 pRSThoM meM grantha samApta pratiyoMkA avalokanakara vivaraNa likhatehI para anya huA hai, jisameM prArambhameM 320 pRSThako prastAvanA samaya bhI dinarAta unakA kArya cAlU rahatA thaa| meM 'jUnI gujarAtI bhASAno saMkSipta itihAsa' zIrSakase AphisameM bhI apane pothIpatre sAtha rakhate aura jaba bhASA sAhityakA itihAsa likhA hai jo vidvAnoMke phurasata milI sarasvatI upAsanAmeM juTa jaate| ghara liye bar3e hI kAmakI vastu hai| isake 5 varSa bAda para bhI jaba saba loga soye rahate, desAI mahodaya dvitIyabhAga prakAzita huA, jisameM 18cI zatAbdIke rAtameM do do baje taka apanI sAhitya-sAdhanAmeM 176 kaviyoMkI 401 kRtiyoMkA paricaya, gadya-kRtiyeM saMlagna rahate the| Alasya-pramAdako pAsabhI nahIM jainakathAkoza, kharatara tathA aMcala gacchakI phaTakane dete the, jahAM kahIMbhI sAhityika kArya hotA paTTAvaliye, rAjAvalI Adi pariziSToMyukta 845 svayaM tatkAla jA pahuMcate the| Apane apanI pRSThoMmeM diye haiN| tIsarA bhAga do khaMDomeM hai, jinake sAhitya-sAdhanAkI sabase adhika sevA zrIjaina kula 2340 pRSTha haiN| isameM 520 kaviyoMke 1111 zvetAmbara kAnphrensako dii| jainazve0 kau0 heralDake kRtiyoMkA evaM 145 granthakAroMkI 566 gadyakRtiyoMkA 7 varSe taka Apa saMpAdaka rhe| "jainayuga" mAsika tathA 254 ajJAtakartRka gadyakRtiyoMkA paricaya, 128 kA 5 varSa taka sampAdana kiyA, jo anveSaNa aura pRSThakI kavi, kRti, sthala evaM rAjAoMAdiko anusAhityika jainapatroM meM apanA khAsa sthAna rakhatA thaa| kramaNikA, 272 pRSThAme deziyoMkI mahattvapUrNa vistRta jainasAhityasaMzodhakake bAda uccakoTike patroM meM sUcI satpazcAta janatara kavi evaM kRtiyoMkA paricaya, jainayugakA ho nambara liyA jAsakatA thA, yadi vaha katipaya gacchoMkI paramparA-paTTAyalI zrAdike pazcAta banda na hotA to abataka na jAne kitanA mahattvapUrNa desAI mahodayake granthoMpara vidvAnoMke abhiprAya jainasAhitya prakAza meM aajaataa| prakAzita haiN| Apane isa granthakI mahattvapUrNa 500 desAI mahodayako jainasAhitya ke prati pragADha prema pRSThakI prastAvanA+ likhanekA vicAra hameM sUcita kiyA aura ananyabhakti thii| gujarAtI bhASA ke liye Apa +dama pramnAvanA ke sambandhame hama nimnokta macanAye ne bahuta kucha kiyA evaM jaina bhASAsAhitya ke prAcIna apane patrAma dI thI :pranthAMko gurjarabhASA-bhASI janatAmeM prakAzameM lAne ke 5- tA0 52-12-47 ke patrame "prastAvanA 500 pRSTha hetu Apane hajAroM pRSThomeM "jainagurjarakaviyo" ke nI lagyavAnI bAkI che te lambavAnI che ta mATe chuTaka tIna bhAga prakAzita kara saikar3oM jaina kaviyoMko chUTaka lavAyu cha na bhegu krvaanuche|" uccAsana prApta karAyA evaM hajAroM kRtiyoMko vidvat 2- tA0 27-1-43 ke patrame "prastAvanA ligbI jArahI samAjake sanmukha rakhakara gurjara-girA, jainasAhitya hai pR0500 karIba mudrAkita hogaa|" jaina gurjara mAhityakA aura jainazAsanako amUlya sevA kii| jainagurjara itihAsa" yaha merI prastAvanAkA zIrSaka hai, umame lavalIna kaviyoMkA prathamabhAga maM0 1612 meM prakAzita huA, hUM samudramaMthana cala rahA hai| kyA TAlU kyA nahIM ? jisameM 13vIM zatAbdIse 7vIM zatAbdIke apanaza, vAgdevI mahAya kare aura grApa jaiseku sahAya denekI preraNA hindI, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAke di0 zve0 kre| grApakA mAhitya-legya parizramake liye hRdayapUrvaka bainetara kavi aura unakI racanAoMkA Adi anna- dhanyavAda dekara - li0 sA0 mevaka mohanalAlakA namanA /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 sva0 mohanalAla dalIcanda thA aura usake noTisabhI taiyAra hogaye the para unake Apane zrImad yazovijayajIkA jIvanacaritra evaM ekAeka asvastha ho jAnese vaha kArya sampanna na ho nayakarNikA grantha saMkalita kiye / sighI jaina granthamAlA skaa| agara yaha prastAvanA prakAzita hojAtI to se prakAzita siddhicandragaNi kRta bhAnucandracaritrako jainasAhityake sambandhameM bahuta kucha jAnakArI prApta ho bhI iMgrejIkI vistRta prastAvanAyukta sampAdita kiyaa| sakatI thii| gujarAtI meM (1) jainasAhitya ane zrImanto nu karttavya ___ svargIya desAI mahodayane apanI sArI zakti (2) jinadevadazana (3) sAmAyika sUtra-rahasya lagAkara jisa mahAna granthako likhA vaha hai- jaina (4) jainakAvyapraveza (5) samakitanA 67 bola nI sAhityano saMkSiprA tihAsa kA samAya (arthasahita) 6) jainaaitihAsika rAsamAlA 1250 aura 60 citra haiN| isameM bhagavAna mahAvIra (bhA01) (7) nayakarNikA (5) upadezaratnakoza se lekara abatakake sAhityakA itihAsa. TImoTI (ha) svAmI vivekAnandanA patro (10) zrImujaptaveli(?) samasta racanAoMkA ullekha evaM jainAcAryo. zrAvako. ityAdi pustaka likhIM evaM sampAdana ko / Adiko sabhI dhArmika, sAmAjika Adi pravRttiyoMkA inake atirikta hamArI pustaka yuga-pradhAna zrI saMkSepameM kintu bar3AhI sAragarbhita evaM surucipUrNa jinacandrasUrikI Apane vistRta prastAvanA likhii| lekhana bar3I hI pramANikatAke sAtha kiyA gayA hai| zrAtmAnanda-zatAbdI smAraka granthakA Apane vidvattAyaha grantha vidvAna lekhakake mahAna dhairya vidvattA aura parvaka sampAdana kiyaa| sAmayika patroM meM samaya lekhanakauzalakA paricAyaka hai| isake saMkalanameM samaya para Apake zodhapUrNa lekha Ate rahate the| lagA 20 varSakA zrama saphala hogyaa| Aja yaha kavivara samayasundara para Apane vistRta khoja kI grantha vidvAnoM ke liye pathapradarzaka hai| isakA hindIbhASA- aura sundara nibandha likhakara gujarAtI sAhitya bhASI janatAmeM pracAra karane ke liye hindImeM anuvAda pariSadako adhivezana meM sunAyA, vaha legva honA paramAvazyaka hai| jainamAhityasaMzodhaka evaM AnandakAvyamahodadhike desAI jI ne svayaM akele granthoM ke lekhana evaM 7veM mauktikameM bhI cAra pratyeka buddha rAmake sAtha prakAzana Adise antataka parizrama kiyaa| unhoMne chapA hai| isI prakAra kavi RpabhadAsakA vistRta nijI kharcase sAhityika yAtrAyeM kI, jJAnabhaMDAra dekhe. paricaya mauktika meM prakAzita huA hai| hamArI pustakeM saMgrahIta kii| lekhana, prapha avalokana, ana- sAhitya pravRttimeM pradhAnata: (khAsakara) mahAkavi kramaNikA-nimoNAdi samasta kArya binA kisIkI samayasundarajIkI kRtiyAM hI preraNAdAtrI huI aura sAhAyyase karanA aura apane vakAlata peze meM bhI zrIyata desAIka isa vidvattApUrNa lekhana hameM mArga saMlagna rahanA unakI jainamAhitya ke prati mahAna prIti dikhaayaa| bambaIko parya paNaparva-vyAkhyAnamAlAmeM evaM eka lagnazIla kitanA kAma kara sakatA hai bhI Apa bar3I dilacaspIse bhAga lete aura janatAko imakA jvalaMta udAharaNa hai| vAstavameM desAIjIkI apane vidvattApUrNa vyAkhyAnoM dvArA lAbhAnvita sevAse kAnphrensakA gaurava bar3hA, yaha svIkAra karaneme karate rahe haiN| saMkoca nahIM honA caahiye| sabhA sosAiTiyoMse Apako vizeSa prema thA / desAIjIko avizrAnta legvanI jainasAhityoddhAra- nAgarI pracAriNI sabhAke zrApa sadasya the hii| jainadharma prakAzanArtha jIvana bhara calI, jisake phalasvarUpa prasArakasabhA, zrAtmAnandasabhA (bhAvanagara) aura upayukta granthoM evaM patroM ke sampAdakake alAvA 'sanAtana jainaejyukezanalaboDe bambaIke zrApa AjIvanajainaka bhI do varSataka upasampAdaka rhe| iMgrejImeM sabhAsada the| jaina zve0 kaunphransakI sTeNDiga
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anekAnta kamiTIke, mahAvIra jaina vidyAlaya kI mainejiMga kameTI ke, zrImAMgarola jainasabhAkI mainejiMga kameTIke bhI Apa sadasya the| hamAre sAtha ApakA varSoMse ghaniSTha sambandha thaa| phurasata milane para Apa hamAre patroMkA vistRta uttara dete, Apake katipaya patra to dasa dasa pandraha pandraha peja lambe haiN| Apa kaI varSoMse bIkAnera kA vicAra kara rahe the / ekabAra ApakA AnA nizcita hogayA thA aura ApakI preraNA se hamane zrIcintAmaNijI ke bhaNDArako prAcIna pratimAe~ bhI prayatna kara nikalavAyeM idhara desAI mahodaya bambaIse bIkAnera ke liye ravAnA hokara rAjakoTa bhI Agaye para sAlIka byAha para ruka jAnA pdd'aa| isaprakAra kaIbAra vicAra karate karate sana 1640 meM hamAre yahAM padhAre aura 15-20 dina hamAre yahAM Thahara ke avizrAMta parizrama kara hamAre saMgrahakI samasta bhASAkRtiyeM (rAsa, caupAI Adi) evaM bIkAnera ke anya samasta saMgrahAlayoMka rAsa caupAI Adi ke vivaraNa taiyAra kiye| jinakA upayoga jaina gurjara kavioo bhA0 3 meM kiyaa| isa granthakI taiyArI meM atyadhika mAnasika parizrama Adike kAraNa sana 1644 meM ApakA mastiSka zUnyavata hogayA aura antame 2-12-45 ke ravivAra ke prAtaH kAla rAjakoTa meM svarga sidhAre / apane zrImad yazovijayajIkI samasta laghukRtiyAkA saMgraha kiyA thaa| use prakAzana karane ke liye kisI munirAjane desAI mahodaya se sArI kRtiyeM lekara unhIsa saMkalana sampAdana karAke prakAzita kIM para sampAdakakA nAma desAI mahodaya kA na rakhakara prastAvanA meM ullekhamAtra kara diyA desAI mahodaya ke prati yaha anyAyahI huA / yadyapi svargIya desAI mahodayako nAmakA lobha tanika bhI nahIM thA kintu naitikatA ke nAte aisA kArya kisIbhI muni kahalAnevAle to kyA para gRhasthako bhI ucita nahIM hai | desAI mahodaya yaha cAhate to isa viSaya meM hastakSepa kara sakate para unheM nAmakI paravAha nahIM, vapa 6 kAmakA khyAla thA aura isI dRSTise unhoMne kabhI zabdoccAraNa bhI isa viSaya meM nahIM kiyA / hamArA karttavya - Apane bArAmAsoMkA parizramapUrvaka vizAla saMgraha kiyA jise apane mitra maMjUlAla majumadArako diyA, vaha aba taka aprakAzita hai jise avazya prakAzita karAnA cAhiye / desAIjI bar3e parizramI aura adhyavasAyI the jahAM kahIM itihAsa, bhASA yA sAhitya sambandhI koI mahatvapUraNa koI kRti milatI svayaM nakala kara lete yA saMgraha kara lete the / isa taraha Apake pAsa bar3AhI mahattvapUrNa vizAla saMgraha hogayA thA / isa saMgrahakI surakSAke hetu hamane cainapatrAdi me lekha evaM patradvArA kAnphreMsa zrAdikA dhyAna AkRSTa kiyA para adyAvadhi kArya kuchabhI huA pratIta nahIM hotaa| aba eka bAra hama punaH jaina zve0 kAnphreMsakA dhyAna nimnokta bAtoMkI tarapha AkRSTa karate haiN| AzA hai, kAnphreMsa, unake mitra, sahayogIvagaM sakriya yogadAna pRthaka svargIya desAI mahodaya ke prati phaje adA kreNge| zve0 kAnphreMsa evaM jainasamAjake katipaya Avazyaka karttavya isa prakAra haiM 1- desAIjIka saMgrahako surakSita kara kAnphreMsa, use susampAdita karavAke prakAzana Adi dvArA sarve sulabha kare / 2- unake jIvanacaritra va patrAdi sAmaprI jinake pAsa ho saMgrahakara prakAzita kareM / 3- unakI smRti meM eka smAraka grantha, vidvAnoM ke lekha, saMsmaraNAdi ekatra kara prakAzita kareM / 4- unakI smRti meM eka granthamAlA cAlU kareM jo itihAsa, sAhitya, purAtattva aura jaina sthApatyAdi viSayoM para uttamottama grantha prakAzita kare / 5- Apake " jaina gurjara sAhitya ke itihAsa " kI sAmagrIko ikaThThA kara evaM adhikArI vidvAnase sampAdita karAke prakAzana karanA paramAvazyaka hai /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ atIta gaurava prAcAryakalpa paM0 ToDaramallajI (le0- paM0 paramAnanda jaina, zAstrI) jIvana-paricaya maiM hUM jIvadravya nitya cetanAsvarUpa merohindI sAhityake digambara jaina vidvAnoM meM paNDita lagyo hai anAdita kalaGka karmamalako, ToDaramalajIkA nAma khAsataurase ullekhanIya hai| Apa tAhIko nimitta pAya rAgAdika bhAva bhaye hindIke gadya-legvaka vidvAnoM meM prathama koTike vidvAna bhayo hai zarIrako milApa jaisau khalako / haiN| vidvattAke anurUpa ApakA svabhAvabhI vinamra rAgAdika bhAvaniko pAyake nimitta puniaura dayAlu thaa| svAbhAvika komalatA aura madA hota karmabandha aisI hai banAva kalako, cAritA zrApake jIvanake sahacara the| ahaGkAra to ese hI bhramata bhayo mAnuSa zarIra joga prApako chU bhI nahIM gayA thaa| AntarikabhadratA aura bane to banai yahAM upAva nija thalako // 36 / / vAtsalyakA paricaya ApakI saumya zrAkRtiko dekhakara ramApati stutaguna janaka jAko jogIdAsa / mahajahI ho jAtA thaa| ApakA rahana-sahana bahutahI soI mero prAna hai dhAra prakaTa prakAza / / 37 / / sAdA thaa| sAdhAraNa aGgarakhI, dhotI aura pagar3I maiM Atama aru pugalakhaMdha, milike bhayo paraspara bNdh| pahanA karate the| AdhyAtmikatAkA to Apake jIvanake so asamAna jAtiparyAya, upajyo mAnuSa nAma kahAya / / sAtha ghaniSTa sambandha thaa| zrIkundakundAdi mahAna mAta garbha meM so paryAya, karike pUraNa aGga subhAya / AcAki AdhyAtmika-granthoM ke adhyayana, manana bAhara nikasi prakaTa jababhayo, taba kuTumbako bhelo bhayo evaM parizIlanase Apake jIvanapara acchA prabhAva par3A nAma dharayo tina harSita hoya, ToDaramalla kaheM saba koya / huA thaa| adhyAtmako carcA karate hue zrApa Ananda eso yahumAnuSa paryAya, vadhatabhayo nija kAla gamAya / vibhora ho uThate the, aura zrotA-jana bhI ApakI dema daDhAiDa mAMhi mahAna, nagara savAI jayapura thAna / vANIko manakara gadada ho jAte the| saMskRta aura tAmeM tAko rahanau ghano, thoge rahano zroDhe bno|||4|| prAkRta donA bhApAyake Apa apane samaya ke advitIya tisaparyAya vi jo kotha, dekhana jAnanahAro soy| aura sayogya vidvAna the| zrApakA kSayopazama Azca- ma jIvadravya gunabhUpa, eka anAdi anaMta arUpa // yakArI thA, aura vastutattvake vizlepaName Apa bahuta karma udayako kAraNa pAya, rAgAdika hA dugvadAya / hI dakSa the| ApakA AcAra evaM vyavahAra vivekayukta te mere zrIpAdhikabhAva, inikI vinazai meM zivarAva / / aura mRdu thaa| vacanAdika likhanAdikakriyA, varNAdika againdriyahiyA yadyapi paNDitajIna apanA aura apane mAtA ye saba hai pulakA khela, inimeM nAMhi hamAro mela |4|| pitAdi phuTumbijanIkA koI paricaya nahI diyA aura ina padyoMpara se jahAM unakA AdhyAtmika jIvanana apane laukika jIvanapara hI koI prakAza DAlA hai| paricaya milatA hai vahAM yaha bhI prakaTa hai ki Apake phira bhI labdhisAra granthakI TIkA-prazasti Adi laukika jIvanakA nAma ToDaramalla thA aura pitAkA sAmagrIpara se unake laukika aura AdhyAtmika jIvana nAma jogIdAsa tathA mAtAkA nAma ramAdevI thaa| kA bahuta kucha patA cala jAtA hai| prazastika ve padya dasara srotAMse yaha bhI spaSTa hai ki Apa khaNDelavAla isa prakAra hai: jAni ke bhUpaNa the aura Apake vaMzaja sAha kAra
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ vaha kahalAte the| paNDitajI vivAhita the aura unake do viziSTa zrotAjana pAte the| unameM dIvAna ratanacandajI2 putra the| ephakA nAma haricanda aura dusarekA nAma ajabarAyajI. trilokacandajI pATanI, mahArAmajI3 gumAnIrAma thaa| haricandako apekSA gumAnIrAmakA trilokacandajI sogAnI, zrIcandajI sogAnI aura kSayopazama vizeSa thA, vaha prAyaH apane pitAke samAna nenacandajI pATaNIke nAma khAsataurase ullekhanIya hI pratibhA sampanna the aura isa liye pitAke - - - - - - adhyayana tattvacarcAdi kAryo meM yathAyogya sahayoga 2 dAvAna ratanacandajI aura bAlacandajI usa samaya dete rahate the| ye spaSTavaktA the aura zAtrasabhAmeM jayapara ke mAdharmiyoM meM pramukha the| bar3e hI dharmAtmA aura zrotAjana unase khUba santuSTa rahate the| inhoMne pitaa| udAra sajjana the| ratanacanda jIke lathumrAtA vadhIcanda jI ke svargagamanake daza bAraha varSe bAda lagabhaga saM01837 dIvAna tha / dIvAna stanacandajI vi0 saM0 1821 se pahale hI meM gumAnapaMthakI sthApanA kI thii| gajA mAdhayamiha jIke mamayame dIvAna pada para zrAmIna hapa the aura vi0 maM. 1826 ma jayaparake gajA pRthvImiha ke isa gumAnapaMthakA kyA svarUpa thA aura usameM mamayama tha, aura usake bAdabhI kuchamamaya rahe hai| paMdolana kina kina bAtoMkI vizeSatA thI yaha abhI jJAta nahIM ho sakA, jayapurameM gumAnapaMthakA eka mandira banA huA rAmajIne dIvAna ratana canda jIkI praNAma vi0 maM. hai jisameM paM0 ToDaramalla jIke sabhI graMthAMkI svahasta 1827 meM paM ToDaramallajIkI parupAmiddhyupAyakI likhita pratiyAM surakSita haiN| yaha maMdira ukta pathakI adhUrI TIkAko pUrNa kiyA thA jaimAki umakI prazastika smRtiko Aja bhI tAjA banAye huye hai| nignavAkyome prakaTa hai : sAminama mukhya hai ratanacanda dIvAna / paMDita ToDaramalla jIke ghara para vidyAbhilApiyAM pRthvImiha narezako zraddhAvAna sujAna // 6 // kA khAsA jamaghaTa lagA rahatA thA, vidyAbhyAsake lie tinake prati ruci dharmamau mAghaminamI prIta / ghara para jo bhI vyakti AtA thA use bar3e premake dava-zAstra-gurukI madA umme mahA pratIta // 7 // sAtha vidyAbhyAsa karAte the| isake sivAya tatvacarcA aAnanda suta tinako manyA nAma ju dolatagama / kA to vaha kendra hI bana rahA thaa| vahAM tatvacarcAke bhRtya bhUpa ko kula vaNika jAke bamaye dhAma || rasika mumukSa jana bagabara Ate rahate the aura unheM Apake sAtha vividha viSayoMpara tattvacarcA karake tathA kachu ika guru pratApata kIno grantha abhyAma / apanI zaMkAoMkA samAdhAna sunakara baDA hI saMtopa lagana lagI jina dharmamI jina dAmanako dAma ||6|| hotA thaa| aura isa taraha ve paMDitajIke premamaya vinamra tAma ratana dIvAnane kahI prIti dhara yeha / vyavahArase prabhAvita hue binA nahIM rahate the| Apake kariye TIkA praraNA ura dhara dharma maneda // 10 // zAstra pravacanameM jayapurake sabhI pratiSThita catura aura taba TIkA pUrI karI bhASA rUpa nidhAna // kuzala hoya caha saMghako laha jIva nija jAna||1|| 1 cunAce zvetAmbarI mani zAnivijaya jI bhI apanA aTAramai Uparai saMvata mAnavadharmasaMhitA (zAtasudhAnidhi) nAmaka pustaka ke pRSTha 167 manAvIsa // me ligyate haiN| ki- "dhIma paMthameme phu(pha.) Takara maMbata 1726 magazira dina zanivAra hai mudi doyaja rajanIma ||13|| meM ye alaga hapa, jayaparake terApaMthiyAMma pa0 ToDaramalla 3 mahArAma jI aomavAlajAnike udAmIna zrAvaka the / ke putra gumAnIrAma jIne saMvata 1837 meM gumAna paMtha bar3e hI buddhimAna the aura yaha paM ToDaramalla jIke sAtha nikaalaa|" carcA karanema vizeSa rama lena the|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] zrAcAryakalpa paM0 ToDaramallajI [ 27 haiN| basavA nivAsI paM0devIdAsa godhA ko bhI Apake rAgAdika bhAvahI bare haiN| so yA aisI samama nAhIM pAsa kucha samaya taka tattvacarcA sunane kA avasara yaha para dravyanikA dopadekhi tinaviSa dvAparUpa udAsIprApta huA thaa| natA kareM hai| sAMcI udAsInatA tau vAkA nAma hai jo 50 ToDaramallajI kevala adhyAtmanoMke hI koI bhI paradravyakA guNa vA doSa na bhAsa, tAta kAha nettA yA rasika nahIM the; kinta sAthameM vyAkaraNa, ko bhalA burA na jAne, parateM kicha bhI prayojana merA sAhitya, siddhAnta aura darzanazAstrake acche vidvAna nAhIM. aisA mAni sAkSibhUta rahe, so aisI udAsInatA the / ApakI kRtiyAMkA dhyAnase samIkSaNa karane para jJAnI hI ke hoy|" isa viSaya meM saMdehako koI gujAyaza nahIM rhtii| (pR0243-4) Apake TIkA granthoMkI bhASA yadyapi dvaMdArI (jayapurI) yahAM paMDitajI ne samyagdRSTikI AtmapariNatirUpa hai phira bhI usameM braja bhApAkI pUTa hai aura vaha itanI vastutatvakA bhI phitanA sundara vivecana kiyA hai jo parimArjita hai ki par3hane vAloMkA usakA sahaja hI anubhava karate hI banatA hai| parijJAna ho jAtA hai| ApakI bhASAmeM praur3hatA sarasatA samakAlIna dhArmikasthiti aura vidvadgoSThI-- aura saralatA hai vaha zraddhA ni:spRhatA aura ni:svArtha bhAvanA se ota-prota hai jo pAThakoMko bahuta hI ruci usa samaya jayapurako khyAti jainapurIke rUpa meM ho kara pratIta hotI hai| usame AkarSaNa madhuratA aura rahI thI, vahAM jainiyoMka sAta-ATha hajAra ghara the, jainiyoMkI itano gRhasaMkhyA usa samaya sambhavata: anyatra lAlitya pada pada me pAyA jAtA hai aura isIse jaina kahIM bhI nahIM thii| isIse brahmacArI rAmalAlajIke samAjameM usakA Aja bhI samAdara banA huA hai| jaisA zabdoMmeM vaha sAkSAta 'dharmapurI thii| vahAM ke adhiki unake mokSamAge prakAzakako nimna paMktiyoMse kAza jaina rAjya ke ucca-padApara niyukta the, aura ve prakaTa hai: rAjya meM sarvatra zAMti evaM vyavasthAmeM apanA pUrA pUrA "koU kahegA samya mhaSTi bhI to burA jAni sahayoga dete the| dIvAnagtanacanda jI aura bAlacanda paradravyako tyAga hai| tAkA samAdhAna- samyagdRSTi jI uname pramukha the| usa samaya mAdhavasiMhajI prathama para dravyAnikoM buga na jAne hai / Apa marAgabhAvako kA rAjya cala rahA thA, ve bar3e prajAvatsala the| rAjya chore, tAta tAkA kAraNakA bhI tyAga ho hai| meM jIva-himAkI manAI thii| aura vahAM kalAla, vastu vicAreM koI paradravya to bhalA buga hai naaii|| kasAI aura vezyAeM nahIM thiiN| janatA prAya: saptako U kahegA, nimittamAtra to hai / tAkA uttara-paradravya vyamanasa rahita thii| jainiyoM meM usa samaya apane jorAvarI te kyAI vigAratA naahii| apane bhAva vigare / dharmake prati vizeSa prema aura AkarpaNa thA aura taba vaha bhI bAhya nimitta hai| bahari vAkA nimitta pratyeka sAdharmI bhAIke prati vAtsalya tathA udAratAkA binA bhI bhAva vigare haiM / tAne niyamarUpa nimina bhI vyavahAra kiyA jAtA thaa| jinapUjana, zAstrasvAdhyAya nAhIM / aise paradravyakA doSa dekhanA mithyA bhAva hai| nayI sAmAyika aura pAkimAna zraddhA, bhakti aura vinayakA apUrva dRzya dekhane meM AtA 1 "mo dillImU paDha kara vamyA grAya pAI jayaparama thaa| kitane hI strI-puruSa gommaTasArAdi siddhAMtathor3e dina ToDaramalla jI mahAbuddhimAna ke pAmi munanekA granthAMkI tattvacarcAse paricita ho gaye the| mahilAe nimina bhalyA, vasuvA gA" bhI dhArmika kriyAtrAka sadanuSTAnameM yatheSTha bhAga lene dagI midAnamArakI TIkApazani lagI thii| paM0 ToDaramalajIka zAstra-pravacanameM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] anekAnta [ vaha zrotAoMko acchI upasthiti rahatI thI aura jinakI hai| isameM AdhyAtmika prabhoMkA uttara kitane sarala saMkhyA sAtasau-zrAThasause adhika ho jAyA karatI evaM spaSTa zabdoMmeM vinayake sAtha diyA gayA hai, yaha thii| usa samaya jayapura meM kaI vidvAn the aura dekhate hI banatA hai / ciTThIgata ziSTAcAra-sUcaka nimna paThana-pAThanakI saba vyavasthA suyogyarItise cala rahI vAkya to paNDitajIkI zrAntarika-bhadratA tathA vAtsalya thii| Aja bhI jayapura meM jainiyoMkI saMkhyA kaI sahana kA gyAsataurase dyotaka haihai aura unameM kitane hI rAjyake padoMpara bhI pratiSThita "tamhAre cidAnandaghanake anubhavase sahajAnaMdakI vRddhi caahiye|" ___ saM0 1821 me jayapurameM indradhvaja pUjAkA mahAn gommaTamArAdi kI samyagjJAnacandrikATIkAutsava huA thaa| uma samayako brahmacArI rAmalAla gommaTasArajIvakAMDa, karmakANDa, labdhimAra kSapajI kI likhI huI patrikAse jJAta hotA hai ki usameM rAjyakI orase saba prakArako suvidhA prApta thI, aura raNAmAra aura trilokasAra ina mUla-canke racayitA darabArase yaha hukma AyA thA ki "thAM kI pUjAjI prAcArya nemicandra siddhAMtacakravartI haiN| jo vIranandi indranadike vatma tathA abhayanandike patra the| aura ke arthi jo vastu cAhije mo hI darabArase le jAvo" jinakA samaya vikramakI 11vIM zatAbdI hai| isI tarahako suvidhA vi0 kI 15vIM 16vIM zatAbdImeM gvAliyara meM rAjA DUGgarasiMha aura unake putra kIrtisiha gommaTasAra granthapara aneka TIkAe~ racI gaI haiM ke rAjya-kAlameM jainiyoMko prApta thI, aura unake kintu vatamAnameM upalabdha TIkAoM meM mandaprabodhikA rAjya meM hone vAle prati mahotsavoM meM rAjyakI orase sabase prAcIna TIkA hai| jisake kartA abhaya candra saba vyavasthA kI jAtI thii| saiddhAMtika haiN| isa TIkAke AdhArase hI kezava varNIne, jo abhayamUrike ziSya the, karnATaka bhASAmeM racanAeM aura racanAkAla 'jIvatattvaprabodhikA' nAmakI TIkA bhaTrAraka dharmabhUSaNake paM0ToDaramallajIkI kula nau racanAeM haiN| unake Adeza se zaka saM0 1281 ( vi0 saM01416) meM nAma isa prakAra haiM banAI hai| yaha TIkA kolhApurake zAstrabhaNDArame 1-gommaTasArajIvakAMDaTIkA, 2-gommaTasAra- sarakSita hai aura abhI taka aprakAzita hai| mandakamakANDaTIkA, 3-labdhisAra-kSapaNAmAraTIkA, prabodhikA aura kezavavargIkI ukta kanar3I TIkAkA 4-trilokasAraTIkA, 5-AtmAnuzAsanaTIkA, 6-puru- Azraya lekara bhaTTAraka nemicandrane apanI saMskRta TIkA SArthasiddhyupAyaTokA, 7-arthasaMhaNiadhikAra, banAI hai aura usakA nAma bhI kanar3I TokAkI taraha -rahasyapUrNa ciTThI, - aura mokSamAge prakAzaka / 'jIvatattvaprabodhikA' rakhA gayA hai| yaha TIkAkAra inameM Apako sabase purAnI racanA rahasyapUNa namicandra mUlasaMgha zAradAgaccha balAtkAragaNake vidvAn ciTTI hai jo ki vikrama sambat 1811 ko phAlguNavadi the, aura bhadrAraka jJAnabhUpaNake ziSya the| bhaTTAraka paJcamIko mulatAnake adhyAtmarasake rocaka khAnacaMdajI jJAnabhUpaNakA samaya vikramakI 16vIM zatAbdI hai| gaGgAdharajI, zrIpAlajI, siddhArathajI Adi anya kyAMki inhoMne vi0 saM01560 meM 'tattvajJAnataraGginI' sAdharmI bhAiyoM ko unake praznAMke uttararUpame likhI gaI nAmaka granthakI racanA kI hai / ata: TIkAkAra nemicaMdra thii| yaha ciTThI adhyAtmarasaka anubhavase zrota-prota kA bhI mamaya vi0 kI 16 vI zatAbdI hai| inakI jIva tatvaprabodhikA' TokA mamibhUpAla athavA mA nuvadekho, nIravANI 3 manigA nAmaka gajAka samaya meM likhI gaI hai aura
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] AcAryakalpa paM0 ToDaramallajI [ 24 - jinakA samaya DA0 e0 ena0 upAdhyene IsAkI 16 vIM samyagjJAna-candrikA dharayo hai yAkA nAma / zatAbdI kA prathama caraNa nizcita kiyA hai / isase so hI hota hai saphala jJAnAnaMda upajAya kaiN| bhI isa TIkA aura TIkAkArakA ukta samaya arthAt kalikAla rajanImeM arthako prakAza kare / IsAkI 16 vIM zatAbdIkA prathamacaraNa va vikramakI yAta nija kAja kIne iSTabhAvabhAyaka // 30 // 16 vIM zatAbdI kA uttarArdha siddha hai| isa TIkAmeM unhoMne AgamAnusAra hI artha pratipAdana bha0 nemicandakI isa saMskRta TokAke AdhArase liyA jI bhorase kaSAya kaLabhI nahIM hI paMDita ToDaramalla jIne apanI bhASATIkA likhI livA yshaahai| aura usa TIkAse unhoMne bhramavaza kezavavarNAko TIkA samajha liyA hai| jaisA ki jIvakANDa TIkA AjJA anusArI bhaye artha likhe yA mAMhi / prazastike nimna padyase prakaTa hai : dhari kapAya kari kalpanA hama kachu kInoM naahi||33|| kezavavarNI bhavya vicAra,karNATaka TIkA anusAra / TIkApreraka zrIrAyamalla aura unakI patrikAsaMskRta TIkA kInI eha, jo azuddha so zuddha karehu // isa TIkAkI racanA apane samakAlIna rAyamalla paMDita jIko isa bhASATIkAkA nAma 'samyagjJAna- nAmake eka sAdharmI zrAvakottamakI preraNAse kI gaI candrikA' hai jo ukta saMskRta TIkAkA anuvAda hote hue hai jo vivekapUrvaka dharmakA sAdhana karate the1 / rAyamalla bhI usake prameyakA vizada vivecana karatI hai paMDita jI bAla brahmacArI the eka deza saMyamake dhAraka the| ToDaramalla jIne gommaTasAra jIvakANDa, karmakANDa jaina dharma ke mahAna zraddhAnI the aura usake pracArameM labdhisAra-kSapaNAsAra-trilokasAra ina cAroM prathoM saMlagna rahate the sAtha hI bar3e hI udAra aura sarala the| kI TokAeM yadyapi bhinna bhinna rUpa se kI haiM kintu una unake prAcArameM viveka aura vinayakI puTa thii| ve meM paraspara sambandha dekhakara ukta cAroM prathoMko adhyAtma zAstroMke vizeSa premI the aura vidvAnoMse TIkAko eka karake unakA nAma 'samyagjJAna tattva-carcA karane meM bar3A rasa lete the paM0 ToDaramallacandrikA' rakakhA hai| jaisAki paM0 jI labdhisAra bhASA- jIkI tattva-carcAse ve bahuta hI prabhAvita the| inakI TIkA prazastike nimna padyase spaSTa hai : isa samaya do kRtiyAM upalabdha haiM-eka jJAnAnaMda "yA vidhi gommaTasAra labdhisAra graMthani kI, nirbhara nijarasa-zrAvakAcAra aura dUsarI kRti carcAbhinna bhinna bhASATIkA kono artha gAya ke| saMgraha hai jo mahatvapUrNa saiddhAntika carcAoMko liye haye inikai paraspara sahAra panau dekhyau| hai| inake sivAya do patrikAyeM bhI prApta huI haiM jo tAta eka kariDama tiniko milAyaka // 'vIravANI' meM prakAzita ho cukI haiN| unameM se prathama patrikAmeM apane jIvanakI prArambhika ghaTanAoMkA (pichale 28 pRSThakI yaha TippaNI hai bhUlase vahA na chapa makI) nezA pati moTAmala jIme gomA* abhayacandrakI yaha TIkA apUrNa hai, aura jIvakAiko sArakI TIkA banAne kI preraNAkI gaI hai aura vaha 383 gAthA taka hI pAI jAtI hai, imame 83 naM. kI sighANA nagara meM kaba aura kaise banI isakA pUrA gAthAkI TIkA karate hA eka 'gommaTamAra paJcikA' TIkAkA vivaraNa diyA gayA hai| vaha patrikA isa prakAra haiulleva nimna zabdome kiyA hai| "athavA mammUrchanaga - pAttAnnAzritya janma bhavatIti gommaTamArapazcikAkAgadInAma- 1 rAyamalla mAdharmI eka, dharmamadhaiyA sahita vivaka / + dekho, anekAnta varSa 4 kiraNa 1 bhiprAyaH" so nAnAvidha praraka bhayo, nava yaha uttama kAraja thayo * degyo, anekAnta varSa 4 kiraNa 1 2 dekho, vIravAgI varSa 1 aGka 2, 3 /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] anekAnta / varSa - "pIThe sekhAvaTIviyu siMghANA nA tahAM ToDara- hajAra TIkA bhii| pIche savAI jayapura Aye tahAM mallajI eka dilI (llI) kA bar3A sAhUkAra sAdharmI gommaTasArAdicyAroM prathoMkU sodhi yAko bahuta prati tAke samIpa karma-kAryake arthi vahAM rahe, tahAM hama gae utraaii| jahAM sailI thI tahAM tahAM sudhAi sudhAi padharAI ara ToDaramallajIse mile, nAnA prakArake prazna aise yA graMthAMkA avatAra bhyaa"| kiye / tAkA uttara eka gommaTasAra nAmA graMthako isa patrikAgata vivaraNa parase yaha spaSTa hai ki sAkhisU dete ge| tA granthakI mahimA hama pUrva maNI ukta samyagjJAnacandrikATIkA tIna vaSameM banakara thI tAsUvizeSa dekhI, ara ToDaramallajIkA (ke) jJAnakI samApta huI thI jisakI zloka saMkhyA paisaTha hajArake mahimA adbhuta dekhI, pIche unasU hama bahI-tumhArai karIba hai / aura jisake saMzodhanAdi tathA anya pratiyA graMthakA paracai nimala bhayA hai, tumakari yAkI yoMke utaravAne meM prAya: utanAhI samaya lagA hogaa| bhApATIkA hoya tau ghaNAM jIvAMkA kalyANa hoya zrara isIse yaha TIkA saM0 1818 meM samApta huI hai| isa jinadharmakA udyota hoi| abahIM kAlake doSa kari TIkAke pUrNa hone para paNDitajI bahata AlhAdita jIvAMkI buddhI tuccha rahI hai tau zrAgai yAtai bhI alpa hue aura unhoMne apaneko kRtakRtya smmaa| sAtha rhegii| tAtai aisA mahAna graMtha parAkrata sAkI mUla gAthA / hI antima maGgalake rUpameM paJcaparameSThIkI stuti kI aura paMdrahasa+ 1500 tAkI TIkA saMskRta aThAraha haz2Ara una jaisI apanI dazAke honekI abhilASA bhI vyakta 18080 tAvirSe alaukika caracAkA samUha saMdRSTi vA kI1 / yathAgaNita zAstrAMkI AmnAya saMyukta likhyA hai tAkI bhAva AraMbho pUraNa bhayo zAstra sukhada prAsAda / aba bhaye kRtakRtya hama pAyo ati pAlhAda / / bhAsanA mahA kaThina hai| ara yAke jJAnakI pravarti pUrva + + + + + + dIrghakAla paryata lagAya aba tAI nAhIM to Aga bhI arahanta siddha sUra upAdhyAya sAdhu sarva, yAkI pravartI kaise rahegI, tAta tuma yA graMthakI TIkA athake prakAzI maGgalIka upakArI haiN| karanekA upAya zIghra karau, AyukA bharosA hai naahiiN| tinako svarUpa jAni rAgata bhaI bhakti. pI aiseM hamAre prerakapaNAkA nimitta kari inake TIkA kAyakoM namAya stutiko ucArI hai| karane kA anurAga bhyaa| pUrva bhI yAkI TIkA karane dhanya dhanya tumahI saba kAja bhayo, kA inakA manoratha thA hI, pAchai hamAre kahane kari vizeSa kara jori bArambAra baMdanA hamArI hai| manoratha bhayA, taba zubhadina muhUrata virSe dIkA karane maGgala kalyANa sugva aiso hama cAhata haiM, kA prArambha sighANA nagravi bhayA / so ve to TIkA hoha merI aisI dazA jaisI tuma dhArI hai| vaNAvate gae hama bAMcate gye| barasa tInameM gommaTa yahI bhAva labdhisAraTIkA prazastimeM gadyarUpameM sArapathako aDanIsahajAra 38000 labdhimAra-kSapa- prakaTa kiyA hai| NAsArathakI terahahajAra 13000 trilokasAragraMtha labdhisArakI TIkA vi0saM01818 kI mAghazuklA kI caudAhajAra 14000 saba milicyAri prathAMkI paisaTha --- 1 "prArambha kAryakI middhi hone kari hama Apako __+ rAyamallajIne gommaTamArakI mUla gAthA maMkhyA paMdraha kRtakRtya mAni ima kArya karanekI yAkulatA rahita hoi mugnI sau 1500 batalAI hai jaba ki umakI saMkhyA mattaraTmau pAca bhaye, yAka pramAdane sarva prAkulatA dara hoi hamAra zIghra hI 1775 hai, gomaTamAra karmakANDakI 672 aura jIta kADakI svAtmaja middhi-janita paramAnandakI prApti hou|" 733 gApA makhyA mRdriA pratiyAma pAI jAtI hai| lagimAraTI prazali
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 / [ 31 paJcamIke dina pUrNa huI hai, jaisA ki usake prazasti padyase padArthakA vivecana bahuta hI sarala zabdoM meM kiyA gayA spaSTa hai:hai / aura jIvoMke midhyAtvako chur3Ane kA pUrA prayatna kiyA gayA hai, yaha mallajIkI svatantra racanA hai| yaha granthabhI, jisakI lokasaMkhyA bIsahajArake karIba hai; saM0 1821 se pahale hI racA gayA hai; kyoMki brahmacArI rAyamallajIne indradhvaja pUjAkI patrikAmeM isake rave jAnekA ullekha kiyA hai| mAlUma hotA hai ki yaha grantha bAdako pUrA nahIM ho sakA / puruSArthasiddhyupAya TIkA - zrAcArya kalpa 10 ToDaramallajI saMvatsara zakta, aSTAdazazata laukikayukta / mAghazukla paJcamadina hota, bhayo grantha pUrana udyota / / labdhisAra-kSapaNAsArakI isa TIkAke anta meM arthasaMdRSTi nAmakA eka adhikAra bhI sAtha meM diyA huA hai, jisameM ukta granthameM AnevAlI asaMdRSTiyoM aura unakI saMjJAoM tathA alaukika gaNitake karaNa - sUtroM kA vivecana kiyA gayA hai| yaha saMdRSTi adhikAra usa saMdRSTi adhikArase bhinna hai jisameM gommaTasAra jIvakANDa - karmakANDako saMskRtaTIkAgata alaukika gaNitake udAharaNoM, karaNasUtroM, saMkhyAta, asaMkhyAta aura anantakI saMjJAoM aura asaMdRSTiyoMkA vivecana svatantra granthake rUpa meM kiyA gayA hai, aura jo 'arthasaMdRSTi' isa sArthaka nAmase prasiddha hai / yadyapi TIkA granthoMke Adi meM pAI jAne vAlI pIThikAmeM granthagata saMjJAoM evaM vizeSatAoMkA digdarzana karA diyA hai| jisase pAThakajana usa granthake vipayase paricita ho sakeM / phira bhI unakA spaSTIkaraNa karaneke liye ukta adhikAroMkI racanA kI gaI hai| isakA paryAlocana karane se saMdRSTi-viSayaka sabhI bAtoMkA bodha ho jAtA hai | hindI bhASA ke abhyAsI tvAdhyAya- premI sajjana bhI isase barAbara lAbha uThAte rahe haiM / ApakI ina hI digambara samAjameM karmasiddhAnta ke paThA pATanakA pracAra baDhA hai aura inake svAdhyAyI sajjana karme sidvAnta se acche paricita dekhe jAte haiN| isa sabakA zreya paM0 ToDaramalla jIko hI prApta hai| AtmAnuzAsana TAkA isakA nirmANa kaba kiyA gayA yaha kucha jJAta nahIM ho sakA / mokSamArgaprakAzaka yaha grantha bar3A hI mahatvapUrNa hai jisakI jor3akA itanA prAMjala aura dhArmika - vivecanApUrNa dUsarA hindI gadyantha abhI taka dekhanemeM nahIM aayaa| isameM yaha unakI antima kRti jAna par3atI hai| yahI kAraNa hai ki yaha apUrNa raha gayI / yadi Ayuvaza ve jIvita rahate to ve avazya pUrI krte| bAdako yaha TIkA zrIratana candajI dIvAnakI preraNA se paNDita' daulatarAma jIne saM0 1827 meM pUrI kI hai; parantu unase usakA vaisA nirvAha nahIM ho sakA hai, phira bhI usakA adhUrApana to dUra ho hI gayA hai| kRtiyoM kA racanAkAla saM0 1=11 se 1818 taka to nizcita hI hai| phira isake bAda aura kitane samaya taka calA, yadyapi yaha anizcita hai, parantu phira bhI saM0 1824 ke pUrva taka usakI sImA jarUra hai| paM0 ToDaramallajIkI ye saba racanAeM jayapura nareza mAdhavasihajI prathamake rAjyakAla meM racI gaI haiM / jayapura nareza mAdhavasiMha prathamakA rAjya vi0 saM0 1891 se 1=24 taka nizcita mAnA jAtA hai / paM daulatarAmajIne jaba saM0 1827 me puruSArthasiddhyupAyI adhUrI TIkAko praNa kiyA taba jayapura me rAjA pRthvIsikA rAjya thA / ataeva saMvat 1827 se pahale hI mAdhavasihakA rAjya karanA sunizcita hai / paMDitajI kI mRtyu aura samaya paMDitajIko mRtyu kaba aura kaise huI yaha viSaya arse se eka pahelIsA banA huA hai| jaina samAja meM isa sambandhameM kaI prakArakI kiMvadantiyAM pracalita haiN| * dekho, 'bhArata ke prAcAna rAjavaMza' bhAga 3 pR0 236 240 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 / anekAnta [ va parantu unameM hAthoke pairatale dabavAkara maravAneko usameM Azcaryako koI sthAna nahIM rhtaa| yahI ghaTanAkA bahuta pracAra hai| yaha ghaTanA korI kalpanA hI kAraNa hai ki usa samayake vidvAnoMne rAjyake bhayase nahIM hai, kintu usameM unakI mRtyukA rahasya nihita hai| unakI mRtyu Adike sambandhameM spaSTa kuchabhI nahIM pahile merI yaha dhAraNA thI ki isa prakArakI jikhA; kyoMki riyAsatoMmeM khAsataura para mRtyubhaya akalpita ghaTanA paMToDaramallajI jaise mahAna vidvAnake aura dhanAdike apaharaNakI sahasroM ghaTanArya ghaTatA sAtha nahIM ghaTa sakatI; parantu bahuta kucha anveSaNa rahatI haiM, aura unase prajAmeM ghora AtaMka banA rahatA tathA usapara kAphI vicAra karane ke bAda aba merI hai| kintu Aja paristhitiyAM badala cukI haiM aura yaha dRr3ha dhAraNA hogaI hai ki uparokta kimbadantI aba prAyaH isa prakArakI ghaTanAyeM kahIM sunane meM nahIM asatya nahIM hai kintu vaha kisI tathyako liye huye paatii| avazya hai| jaba hama usapara gaharA vicAra karate aba prazna kevala samayakaraha jAtA hai ki ukta haiM aura paM0 jIke vyaktitva tathA unakI sodhI sAdI ghaTanA kaba ghaTI ? yadyapi isa sambandhameM itanAhI kahA bhadra pariNatiko orabhI dhyAna dete haiN| jo svapnameM bhI jA sakatA hai ki saM01821 aura saM01824 ke madhya kabhI pIr3A denekA bhAva nahIM rakhate the, taba unake meM mAdhavasihajI prathamake rAjya kAlameM kisI samaya prati vidveSavaza athavA unake prabhAva tathA vyaktitvake ghaTI hai. parantu usako adhikAMza sambhAvanA saM0 1824 sAtha ghora IrSA rakhanevAle jainetara vyaktike dvArA meM jAna par3atI hai| cUMki paM0 devIdAsa jIkI jayapurase sAmpradAyika vyAmohavaza sujhAye gaye akalpita evaM basavA jAne, aura usase vApisa lauTanepara punaH paM0 azakya aparAdhake dvArA andhazraddhAvaza binA kisI ToDaramallajI nahIM mile, taba unhoMne unake laghuputra niNeyake yadi rAjAkA kopa sahasA umar3a par3A ho, paNDita gumAnIrAmajI ke pAsahI tattvacarcA sunakara aura rAjAne paMDitajIke liye binA kisI aparAdhake karajJAna prApta kiyA, yaha ullekha saM01824 ke bAdakA bhI ukta prakArase mRtyudaNDa' kA phatavA de diyA ho to hai| aura usake anantara devIdAsa jI jayapurameM saM0 koI Azcaryako bAta nahIM hai jaba hama usa samayakI 1838 taka rahe haiN| bhAratIya riyAsatIya paristhitiyoM para dhyAna dete haiN| vIra sevAmandira aura unake andhazraddhAvaza kiye gaye anyAya- 6-1-1648 sarasAvA atyAcAroMkI jhAMkIkA avalokana karate haiM, taba samantabhadra bhASya samantabhadra ke bhASyakI samasyA vicAra kake liye eka nahIM kiyA aura jaba samantabhadra tathA unake grathoM ke khAsa vicAraNIya vastu banI huI hai| abhItaka meM svayaM ullekhako liye haye koI nayA grantha dRSTi meM zrAtA hai isa niSkapara pahuMcA thA ki samantabhadra ke dvArA tomaiM bar3I utsukatAse use dekhane meM pravRtta hotA huuN| racAgayA jo bhASya mAnA jAtA hai aura jise tattvA- aura yaha jAnaneko utsuka rahatA hUM ki isameM samanta bhASya athavA gandhahasti mahAbhASya kahA jAtA hai bhadrake tathAkathita bhASyakA ullekha to nahIM hai ? vaha eka kalpanAmAtra hai aura usa kalpanA ke janaka cunAMce abhI hAla meM 'lakSaNAvalI' meM jina praki abhayacandra sUri haiN| parantu maiMne apanI khoja ko banda lakSaNoMkA saMkalana nahIM huA thA unake lakSaNa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] samayasAra kI mahAnatA [ 33 saMkalana karanekeliye bhAskaranandikI hAlameM prakAzita saM0 1050 meM race gaye 'purANatilaka' meM cAmuNDarAya hokara prApta tattvArthavRtti hAthameM aaii| isa granthako kI vizeSa kRpAkA ullekha kiyA hai| yahI cAmuNDarAya prastAvanAmeM paM0 zAntirAjajI zAstrIne samantabhadrake prasiddha gommaTezvarako ke nirmAtA aura nemicandra bhASyake sambandhameM vicAra kiyA hai| unhoMne samantabhadra- siddhAntacakravartIdvArA atizaya prazasya hue haiN| matabhASyake ullekhoMmeM eka ullekha vidvAnoM ke liye khAsa laba yaha ki cAmuNDarAyakA ukta ullekha bahuta kucha taurase vicArane yogya aura prasiddha ullekhoMse prAcIna prAmANika aura asandigdha hai| usameM do vAtoMkA evaM nayA upasthita kiyA hai| yaha ullekha nimna prakAra spaSTa nirdeza hai eka to yaha ki samantabhadradevane tattvA thebhASya racA haiM aura dasarI yaha ki vaha takazAstra abhimatamAgire 'tatvA grantha hai| nahIM kahA jA sakatA ki bhASyamaM tarkazAstrama' breduvco-| cAmuNDagayane samantabhadrake bhASyakA ullekha kisa zrAdhArase kiyA ? kyA unheM ukta grantha prApta thA athavA vibhavadinilegeseda 'samaM anuzra ti mAtra thI? isa sambandhameM samantabhadrabhASyatabhadradevara' samAnarebarumolare // 5 // premI vidvAnoMko avazya vicAra karanA cAhiye aura yaha ullekha cAmuNDarAyake prasiddha tripaSTi lakSaNa usakA anusandhAna karate rahanA caahiye| mahApurANakA hai jo kanar3I bhASAmeM racA gayA hai aura ukta ullekhameM eka bAta yaha bhI dhyAna dene yogya jise unhoMne zaka saM0 100 - vi0 saM0 1035 hai ki samantabhadra vAdirAjasUrise pUrva bhI 'deva' upapadameM samApta kiyA hai| cAmuNDArAya gaMganareza __ ke sAtha smRta hote the aura 'samantabhadradeva' isa nAmase rAcamallake prakhyAta maMtrI the| rAcamallakA bhI vidvAna unakA guNa kIrtana karate the| rAjyakAla vi0 saM0 1031 se 1041 taka hai| 10janavarI, 1948 darabArIlAla koThiyA kanar3I bhASAke prasiddha kavi rannane apane vi0 1 dekhA, premIjIkRta -jauna sAhitya aura itihAsa / samayasAra kI mahAnatA ( pravaktA- pUjya zrIkAnajI ) [pATakagaNa, zrIkAnajI svAmIse aparicita nahI karate rahate haiN| parantu abhI hAla meM zrIkAnajI svAmIkA haiN| ve vartamAna yugake una mantoMmeM haiM jo jaDavAdaka 'Atma-dharma' meM vaha pravacana prakaTa huA hai jise unhoMjAlase vyAna isa vizva meM adhyAtmakA uddIpta dIpaka ne gata zru tapaJcamIke avasarapara kiyA thaa| isa jalAye hae haiM aura jisake prakAzako na kevala Asa- pravacanameM zrIkAnajI mahArAjane samayasAra para jo pAsa hI, apitu bhAratake sudUravartI aneka konoM meM bhI, udgAra prakaTa kiye haiM unase samayasArakI mahAnatA apane vidvattA aura mArmikatAse bhare hue pravacanoMdvArA aura agAdhatAkA jaisA kucha paricaya milatA hai. vaha pramRta kara rahe haiN| yoM to Apa aura yApakA viveko . dekhate hI banatA hai| hama pAThakoMke liye unake isa saMgha donoM 'mamayasAra' ke mahatva aura umako agAdhatA- pravacanake kucha aMzako yahAM de rahe haiN| ko khaba yanubhava karate haiM tathA madeva use prakaTa bhI -ma0 sampAdaka
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] anekAnta [ varSa Aja yaha samayasAra AThavIM vAra par3hA jA rahA hai taba yaha samayasAra zuddhAtmatattvako basalAkara tattvake -sabhAmeM pravacanarUpase AThavIM bAra par3hA jA rahA hai viyogako bhulA detA hai aura nizcaya svabhAvako prakaTa phira bhI yaha kucha adhika nahIM hai| isa samayasArameM karatA hai| aisA gaDha-rahasya bharA hazrA hai ki yadi isake bhAvoMko samayasArakA prArambha karate hae zrI kundakundAcAryajIvanabhara manana kiyA jAya to bhI isake bhAva pUre devane prArambhika maGgalAcaraNameM kahA hai ki- 'vaMditta prApta nahIM kiye jA skte| kevalajJAna honepara hI savvasiddha ananta siddha bhagavantoMko vaMdanA karatA samayasArake bhAva pUre ho sakate haiN| samayasArake hUM, saba kucha bhUlakara apane prAtmAmeM siddhatvako sthAbhAvakA Azaya samajhakara ekAvatArI huA jA sakatA pita karatA huuN| isa prakAra siddhatvakA hI Adara kiyA hai| samayasArameM aise mahAn bhAva bhare hue haiM ki hai| jo jisakI baMdanA karatA hai use apanI dRSTimeM zratakevalI bhI apanI vANIke dvArA vivecana karake Adara hue vinA yathArtha vandanA nahIM ho sktii| usake sampUrNa sArako nahIM kaha skte| yaha pranthA ananta siddha ho cuke haiM, pahile siddha dazA nahIM dhirAja hai, isameM brahmANDake bhAva bhare hue haiN| isake thI aura phira use pragaTa kiyA, dravya jyoMkA tyoM sthita antaraGgake zrAzayako samajhakara zuddhAtmAkI zraddhA jJAna- rahA. paryAya badala gayA, isa prakAra saba lakSya meM lekara sthiratAke dvArA apane samayasArako pUrNatA kI jA apane zrAtmAmeM siddhatvakI sthApanA kI hai, apanI sakatI hai, bhale hI vartamAnameM vizeSa pahaluoMse jAnane- siddha dazAkI ora prasthAna kiyA hai| maiM apane kA viccheda ho; parantu yathArtha tattvajJAnako samajhane AtmAmeM isa samaya prasthAna-cihna sthApita karatA hUM yogya jJAnakA viccheda nahIM hai| tattvako samajhanekI aura mAnatA hai ki mai siddha haM alpakAlameM siddha hone zakti abhI bhI hai jo yathArtha tattvajJAna karatA hai use vAlA hU~; yaha prasthAna-cihna aba nahIM uTha sakatA; maiM ekAvatArIpanakA ni:sandeha nirNaya ho sakatA hai| siddha aisI zraddhAke jama jAnepara AtmAmeM se bhagavAna kundakundAcAyane mahAn upakAra kiye haiN| vikArakA nAza hokara siddha bhAva hI raha jAtA hai| yaha samayasAra-zAstra isa kAlameM bhavyajIvoMkA mahAn aba siddhake atirikta anya bhAvoMkA Adara nahIM hai AdhAra hai| loga kriyAkANDa aura vyavahArake pakSa- yaha sanakara hAM karanevAlA bhI siddha hai| maiM / pAtI haiM, tattvakA viyoga ho rahA hai, aura nizcaya aura tU bhI siddha hai-isa prakAra AcAryadevane siddhatva svabhAvakA antardhAna ho gayA hai-vaha Dhaka gayA hai; se hI mAMgalika prArambha kiyA hai| tatva.carcA zaMkA samAdhAna [kitane hI pAThakoM va itara sajanoMko anusandhAnAdi-viSayaka zaMkAe~ paidA huA karatI haiM aura ve kabhI kabhI unake viSayameM idhara udhara pUchA karate haiN| kitane ho ko uttara nahIM milatA aura kitanoMko saMyogAbhAvake kAraNa pUchaneko avasara hI nahIM milatA, jisase prAya: unakI zaMkAe~ hRdayako hRdayameM ho vilIna ho jAyA karatI haiM aura isa taraha unakI jijJAsA atRpta ho banI rahatI hai| aise saba sajjanoMkI savidhA aura lAbhako dRSTimeM rakhakara 'anekAnta' meM isa kiraNase eka 'zaMkA samAdhAna' stambha bhI kholA jA rahA hai jisake nIce yathAsAdhya aisI saba zaMkAoMkA samAdhAna rahA kregaa| AzA hai isase sabhI pAThaka lAbha uThA skeNge| -sampAdakA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] samayasAra kI mahAnatA 35 1 zaMkA-kahA jAtA hai ki vidyAnanda svAmIne saM0 1454 ko likhI arthAt sAr3he pAMcasau varSe "vidya nandamahodaya' nAmakA eka bahuta bar3A grantha likhA purAnI adhika zuddha aSTasahasrIko prati prApta huI hai, jisake. ullekha unhoMne svayaM apane zlokavAttika, hai, jo mudrita aSTasahasrImeM saikar3oM sUkSma tathA sthUla aSTasahasrI Adi granthoM meM kiye haiN| parantu unake bAda azuddhiyoM aura truTita pAThoMko prarzita karatI hai| yaha honevAle mANikyanandi, vAdirAja, prabhAcandra Adi bhI prAcIna pratiyoMkI surakSAkA eka acchA udAharaNa bar3e bar3e prAcAryoM meM se kisIne bhI apane pranthoM meM hai| isase 'vidyAnandamahodaya' ke bhI zvetAmbara zAstra usakA ullekha nahIM kiyA, isase kyA vaha vidyAnandake bhaMDAremeM milanekI adhika AzA hai. anveSakoMko jIvanakAla taka hI rahA hai-usake bAda naSTa hogayA? usakI khojakA prayatna karate rahanA caahiye| 1samAdhAna-nahIM, vidyAnandake jIvana-kAlake 2 zaMkA-vidvAnoMse sunA jAtA hai| ki bar3e bAda bhI usakA astitva milatA hai| vikramakI bArahavIM anantavIrya arthAt siddhivinizcayaTIkAkArane akaterahavIM zatAbdIke prasiddha vidvAna vAdI devasUrine laMkadevake 'pramANasaMgraha' para 'pramANasaMgrahabhASya' yA apane 'syAdvAdaratnAkara' (dvi0 bhA0 pR0,346 ) meM 'pramANasaMgrahAlaMkAra' nAmakA vRhad TIkA-prantha likhA 'vidyAnandamahodaya' prathakI eka paMkti uddhRta karake hai parantu Aja vaha upalabdha nahIM horhaa| kyA usake nAmollekhapUrvaka usakA samAlocana kiyA hai| yathA astitva pratipAdaka koI ullekha haiM jinase vidvAnoMkI ukta anuzra tiko poSaNa mile ? 'yattu vidyAnanda mahodaye ca "kAlAntarAvi. smaraNakAraNaM hi dhAraNAbhidhAnaM jJAnaM saMskAraH pratI 2 samAdhAna-hAM, pramANasaMgrahabhASya athavA ta vadana sNskaardhaarnnyoraikaaymcktht| pramANasaMgrahAlakArake ullekha milate haiN| svayaM siddhi vinizcayaTokAkArane siddhivinizcayaTIkAmeM usake ___isase spaSTa jAnA jAtA hai ki 'vidyAnandamahodaya' bhaneka jagaha ullekha kiye haiM aura usameM vizeSa vidyAnanda svAmIke jIvanakAlase tInasau cArasau varSa jAnane tathA kathana karanekI sUcanAe~ kI haiN| yathAbAda taka bhI vidvAnoMkI jJAnacarcA aura adhyayanakA viSaya rahA hai| Azcarya nahIM ki usako saikaDoMkApiyAM (1) 'iti carcita pramANasaMgrahabhASye' -*sika na ho pAnese vaha saba vidvAnoMko zAyada prApta nahIM ho vi0 TI0 li0 50 12 / sakA athavA prApta bhI rahA ho to aSTasahasrI Adiko (2) 'ityukta pramANasaMgrahAlaMkAre'-si0 li0p016| taraha vAdirAja Adine apane graMthoM meM usake uddharaNa (3) 'zeSamatra pramANasaMgrahamASyAtpratyeyama' -si0pa0 prahaNa na kiye hoM / jo ho, para ukta pramANase nizcita 362 / hai ki vaha bananeke kaIsau varSa bAda taka vidyamAna rahA (4) 'prapaMcastu nehokto prathagauravAt prmaannsNgrhhai| saMbhava hai vaha ababhI kisI lAyabrerI yA sarasvatI bhASyAjJayaH'-sili0pa0621 bhaMDAra meM dImakoMkA bhakSya banA par3A ho| anveSaNa (1) 'pramANasaMgrahabhASye nirastam'-si0 li. pa0 karamepara akalaMka devake pramANasaMgraha tathA anantavIrya kI siddhivinizcayaTIkAkI taraha kisI zvetAmbara (6) 'doSo rAgAdiAkhyAtaH pramANasaMgrahabhASye'zAstra bhaMDAra meM mila jAya; kyoMki unake yahAM zAstroM si0 li0 50 1222 / kI surakSA aura suvyavasthA yati-muniyoMke hAthoMmeM - --- rahI hai aura ababhI kitane hI sthAnoM para calatI hai * vIra sevA mandirame jo siddhivinizcaya TIkAkI hAlameM hameM muni puNyavijayajIke anugrahase vi0 linvita prati maujada hai usake patroM kI saMkhyA DAlIgaI hai| 1103
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] anekAnta / varSe ina asaMdigdha ullekhoMse 'pramANasaMgrahabhASya' kahanA thA ki akalaGkadevane tattvArthavArtikameM SaTkhaathavA 'pramANasaMgrahAlaMkAra' kI astitvavipayakA eDAgamakA upayoga kiyA hI nhiiN| kyA unakA yaha vidvad-anuzrutiko jahAM popaNa milatA hai vahAM usakI kahanA ThIka hai ? yadi hai taba Apane tattvArthavArtikameM mahattA. apUrvatA aura vRhattA bhI prakaTa hotI hai| aisA SaTkhaNDAgamake sUtroMkA anuvAda kaise batalAyA ? apUrvagrantha mAlUma nahIM isa samaya maujUda hai athavA 4 samAdhAna-hama Apako aise aneka pramANa hAgayA ha ? yadi naSTa nahIM huA aura kisA nIce dete haiM jinase Apa aura ve vidvAna yaha mAnaneko lAyarImeM maujUda hai to usakA anusaMdhAna honA bAdhya hoMge ki akalaGkadevane tattvArthavAtikameM ssttcaahiye| kitane khedakI bAta hai ki hamArI lAparavAhI khaNDAgamakA khUba upayoga kiyA hai, yathAse hamAre vizAla sAhityodyAnameMse aise aise sundara (1) 'evaM hi samayo'vasthita: satprarUpaNAyAM aura sugandhita grantha-prasUna hamArI naz2aroMse aojhala ho gye| yadi hama mAliyoMne apane isa vizAla kAyAnuvAde-"ghasA dvIndriyAdArabhya A ayogakevabAgakI jAgarUka hokara rakSA kI hotI to vaha Aja lina iti"' -tattvA0 pR058 kitanA harA-bharA dikhatA aura loga use dekha dekhakara yaha paTavaNDAgamake nimna sUtrakA saMskRtAnuvAda haijaina-sAhityapara kitane mugdha aura prasanna hote| hA "tasakAiyA boidiya-ppahaDi jAva ajogikevidvAnoMko aise granthoMkA patA lagAnekA pUrA udyoga vAla ra vali ti| -padakha0 1-1-44 karanA caahiye| (2) 'pAgame hi jIvasthAnAdisadAdiSvanuyoga3 zaMkA-gommaTasAra jIvakANDa aura dhavalA dvAreNAdezavacane nArakANAmevAdau sadAdiprarUpaNA -tattvA0 pR055 meM jo nityanigoda aura isara nigodake lakSaNa pAye isameM satprarUpaNAke 25 veM sUtrakI ora spaSTa jAte haiM kyA unase bhI prAcIna unake lakSaNa milate saMketa hai| ___ (3) 'evaM hi uktamA vargaNAyAM bandhavidhAne 3 samAdhAna-hAM, milate hai / tattvArthavArtikameM meM noAgamadravyabandhavikalpe sAdivainasikabandhanirdezaH akalaGkadevane unake nimna prakAra lakSaNa diye haiM- proktaH viSamarUtatAyAMca bandha: samasnigdhatAyAM sama 'triSyapi kAleSutrasabhAvayogyA ye na bhavanti rUtatAyAM ca bhedaH iti tadanusAreNa sUtramuktama' te nityanigotAH, sabhAvamavAptA avApsyanti -tattvA0pR0242 yahAM pAMcaveM vargaNA khaNDakA spaSTa ullekha hai| ca ye te'nitynigotaaH| --ta0vA0 pR0 100 (4) 'syAdetadevamAgamaH prvRttH| paMcendriyA ____ arthAt jo tInoM kAloMmeM bhI prasabhAvake yogya asaMjJipaMcendriyAdArabhya A ayogakevalina:' pR0 63 nahIM haiM ve nityanigota haiM aura jo sabhAdhako prApta yaha paTakhaNDAgamake isa sUtrakA akSaraza: saMskRhue haiM tathA prApta hoMge ye anityanigota haiN| tAnuvAda haizaMkA-'saMjada' padako carcA ke samaya Apane "paMcidiyA asaeiNapaMcidiya-ppahaDi jAva 'saMjada padake sambandhameM akaladevakA mahatvapUrNa ajogikevala ti" -1-1-37 / abhimata' lekhameM yaha batalAyA thA ki akalaGkadevane ina pramANoMse asaMdigdha hai ki akalaGkadevane tattvAthaivArtikake isa prakaraNa meM paTkhaNDAgamake sUtroMkA tattvArthavAttikameM paTavaNDAgagakA anuvAdAdirUpase prAyaH anuvAda diyA hai| isapara kucha vidvAnokA upayoga kiyA hai| kRtaa|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] zaMkA samAdhAna 5- zaMkA - manuSyagati meM ATha varSako avasthA meM bhI samyaktva utpanna ho jAtA hai, aisA kahA jAtA hai, isameM kyA koI gama pramANa hai ? / 5-samAdhAna-hAM, usameM Agama pramANa hai tatvArthavArttikameM kalaGgadevane likhA hai ki 'paryAptaka manuSya hI samyaktvako utpanna karate haiM, aparyAptaka manuSya nahIM aura paryAptaka manuSya ATha capakI avasthA se Upara usako utpanna karate haiM, isase kamameM nahIM' / yathA 'manuSyA utpAdayantaH paryAptakA utpAdayanti nAparyAkAH / paryApta kAzvAvasthiteruparyutpAdayanti nAdhastAn' / - pR0 71 / 6- zaMkA - digambara muni jaba vihAra kara rahe hoM aura rAste meM sUrya asta ho jAya tathA Asa-pAsa koI gAMva yA zahara bhI na ho to kyA vihAra baMda karake ve vahIM Thahara jAyeMge athavA kyA kareMge ? 6 - samAdhAna - jahAM sUrya asta hojAyagA vahIM Thahara jAyeMge usase Age nahIM jaayeNge| bhale hI vahAM gAMva yA zahara na ho| kyoMki munirAja IryAsamiti ke pAlaka hote haiM aura sUryAsta honepara IryAsamitikA pAlana bana nahIM sakatA aura isIliye sUrya jahAM udaya hotA hai vahAMse ve taba nagara yA gAMva ke liye vihAra karate haiM, jaisA zrAcArya jaTAsiMhanandine varAMGgacaritameM kahA hai: yasmiMstu deze'stamupaiti sUrya statraiva vAsamukhA babhruvuH / pathi prApa sahasrarazmi- tAstato'thA puri vA'prasaMgAH // 30-47 isI bAta ko muniyoMke AcAra-pratipAdaka pradhAna grantha mUlAcAra meM (784) nimna rUpase batalAyA hai--- mmamA sarIre jatthatthamidA va saMti NiedA / savA apaviddhA vijjU taha diTTaDDA yA || 37 arthAt 've sAdhu zarIrameM nirmama hue jahAM sUrya asta ho jAtA hai vahAM Thahara jAte haiM kucha bhI apekSA nahIM krte| aura ve kisIse bandhe hue nahIM, svatantra haiM, bijalIke samAna dRSTanaSTa haiM, isaliye aparigraha haiN| 7- zaMkA-- loga kahate haiM ki digambara jaina muni varSAvAsa (caturmAsa ) ke atirikta eka jagaha eka dina rAta yA jyAdAse jyAdA pAMca dina-rAta taka Thahara sakate haiN| pIche ve vahAMse dUsarI jagahako jarUra vihAra kara jAte haiN| ise ve siddhAnta aura zAstroMkA kathana batalAte haiN| phira AcArya zAMtisAgarajI mahArAja apane saMgha sahita varSabhara zolApura zahara meM kyoM Thahare ? kyA koI aisA apavAda hai ? 7- samAdhAna - logoM kA kahanA ThIka hai| digambara jaina muni gAMva meM eka rAta aura zaharameM pAMca rAta taka Thaharate haiN| aisA siddhAnta hai aura use zAstroM meM batalAyA gayA hai| mUlAcAra meM aura jaTAsiMhanandike airatameM yahI kahA hai / yathA gAmerAdivAsI yare paMcAhavAsiNo dhIrA / savA phAbihArI vivittaegaMtavAsI ya / / -mUlA0 785 grAmakarAtraM nagare ca paJca samRpugvyagramanaH pracArAH vijihna : || -varAMga0 30-45 na kiMcidapyapratibAdhamAnA vihArakAle samitA parantu gAMva yA zaharameM varSoM rahanA muniyoM ke liye na utsarga batalAyA aura na apavAda / bhagavatI ArAdhanA meM muniyoMke eka jagaha kitane kAla taka Thaharane aura bAdameM na Thaharaneke sambandhameM vistRta vicAra kiyA gayA hai| lekina vahAM bhI eka jagaha varSoM ThaharanA muniyoMke liye vihita nahIM btlaayaa| nauveM aura dazaveM sthitikalpoMkI vivecanA karate hue vijayodayA aura mRlArAdhanA donoM TIkAoM meM sirpha itanA hI pratipAdana kiyA hai ki nauveM kalpa meM muni eka eka RtumeM eka eka mAsa eka jagaha Thaharate haiN| yadi jyAdA dina ThahareM to 'unamAdi dopoM kA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] anekAnta [ varSa / parihAra nahIM hotA, vasatikApara prema utpanna hotA hai, alasatA, saukumAryabhAvanA, jJAtabhikSAgrAhitA ca sukhameM lampaTapanA utpanna hotA hai, Alasya AtA hai, dossaaH| pajjo samaNakappo nAma dazamaH / vaSosukumAratAkI bhAvanA utpanna hotI hai, jina zrAvakoMke / yahAM AhAra pUrva meM huA thA vahAM hI punarapi AhAra kAlasya catuSu mAseSu ekatravAvasthAnaM bhramaNalenA par3atA hai, aise doSa utpanna ho jAte haiM / isaliye tyAgaH / sthAvarajaGgamajIvAkulo hi tadA kSitiH muni eka hI sthAnameM cirakAla taka rahate nahIM haiN|' tadA bhramaNe mahAnasaMyamaH, vRSTayA zItavAtapAtena dazaveM sthitikalpameM caturmAsameM eka hI sthAnapara rahane kA vidhAna kiyA hai aura 120 dina eka sthAnapara raha vAtmavirAdhanA / pated vApyAdiSu sthANukaeTasakanekA utsarga niyama batalAyA hai| kamatI bar3hatI kAdibhirvA pracchannajalena kaddemena bAdhyata iti dina ThaharanekA apavAda niyama bhI isaprakAra batalAyA viMzatyadhika divasazataM ekatrAvasthAnamityayamuhai ki zrutagrahaNa, (abhyAsa) vRSTikI bahulatA zaktikA tsrgH| kAraNApekSayA tu hInAdhikaM vAsasthAna, abhAva, vaiyAvRtya karanA Adi prayojana ho to 36 dina aura adhika Thahara sakate haiM arthAt ASADhazuklA saMyatAnAM ASADhazuddhadazamyAM sthitAnAM upariSTAca dazamIse prArambha kara kArtika paurNamAsIke zrAge tIsa dina taka eka sthAnameM aura adhika raha sakate haiN| bahulatA, zratagrahaNaM, zaktyabhAvavaiyAvRtyakaraNaM kama dina Thaharaneke kAraNa ye batalAye haiM ki marI roga, prayojanamuddizya avasthAnamekatreti utkRSTa--- durbhikSa, grAma athavA dezake logAMko rAjya-krAnti zrAdise apanA sthAna chor3akara anya prAmAdikoMmeM kAlaH / mAyauM, durbhikSe, grAmajanagadacalane vA jAnA par3e, saMdhake nAzakA nimitta upasthita ho jAya gacchanAzanimice samupasthite dezAntaraM yAti / Adi, to muni caturmAsameM bhI anya sthAnako vihAra avasthAne sati ratnatrayavirAdhanA bhaviSyatIti / kara jAte haiN| vihAra na karanepara ratnatrayake nAzakI paurNamAsyAmApoTyAmatikrAntAyAM pratipadAdiSu sambhAvanA hotI hai| isaliye ASAr3ha pUrNimA bIta jAnepara pratipadA Adi tithiyoM meM dUsare sthAnako jA dineSu yAti / yAvacca tyaktA viMzati-divasA sakate haiM aura isataraha ekasaubIsa dinoMmese bIsa dina etadapekSya hInatA kAlasya eSa dazamaH sthiti-- kama ho jAte haiM / isake atirikta varSoM ThaharanekA vahAM kalpaH" -vijayodayA TI0 pR0616 / koI apavAda nahIM hai| yathA AcArya zAntisAgara mahArAja saGgha sahita vaSabhara __"RtuSu paTasu ekekameva mAsamekatra vasati- zolApura zahara meM kisa dRSTi athavA kisa zAstrake ranyadA viharati ityayaM navamaH sthitiklpH| AdhArase Thahare rhe| isa sambandhameM sabako apanI dRSTi spaSTa kara denA cAhie, jisase bhaviSyame digaekatra cirakAlAvasthAne nityamudgamadopaM ca na mbara munirAjAma zithilAcAritA aura na bar3ha jAya / parihatuM kssmH| kSetrapratibaddhatA, sAtagurutA, -darabArIlAla koThiyA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyjindhikssklpe 1-kendrIya zikSA-saMsthAkA udghATana aura hai| isakI ora bhI pUrA dhyAna diyA jAnA caahiye| leDI mAunTabeTanakA bhASaNa acche nAgarika taiyAra karane ke liye jo lar3AI hameM disambarako dillI meM eka kendrIya zikSA- lar3anI hai usameM isa bAtakA vizeSa mahatva hogaa| 2-udyogasammelanameM paM0 neharUkA abhisaMsthAkI sthApanA hokara .usakA udghATana samAroha manAyA gayA thaa| udghATana mahAmAnanIyA leDI mAMu- bhASaNaTabeTanane kiyA thaa| isa avasarapara bhASaNa karate abhI hAlameM 18 disambara 1947 ko udyoga maMtrI hue Apane rASTrIya adhyApakoMko yogyatA aura caritra DA0 mukharjI dvArA eka udyogasammelana bulAyA gayA thA nirmANapara mahattvapUrNa jora diyA / Apane kahA:- umameM bhAratake pradhAna-maMtrI paM0 javAharalAla neharUne 'isa kendrIya zikSA-saMsthAkA dvAra kholate hue audyogika zAntikI AvazyakatA va utpAdana meM vRddhi mujhe bar3I prasannatA horahI hai / yaha kahanA atyuktipUrNa karane ke mahatva para jora dete hue eka vistRta abhina hogA ki bhArata ke adhyApakoMko yogyatApara hI bhASaNa kiyA thaa| Apane kahA:bhAvI sabhyatAke prati bhAratakA kArya-bhAra adhikAMzata: 'maitrI-parNa sahayogameM haDatAloM tathA tAlebaMdiyoM nirbhara kregaa| pichale tIna mahInAmeM hamArA dhyAna ko banda karake kucha samaya taka audyogika zAnti adhikatara manuSyoMkA jIvana bacAneke kArya meM lagArahA kAyama rakhanA caahiye| maujUdA kitane hI AdhArabhUta hai, kintu yaha zikSA-saMsthA kholakara sarakArane spaSTa udyogoMkA rASTrIyakaraNa honA cAhiye / parantu samasyA kara diyA hai ki kaThina samasyAoMmeM phaMsa jAne ke kAraNa kA adhikatama hala yaha ho sakatA hai ki sarakArako vaha dIrghakAlIna racanAtmaka kAryakrama prati udA- naye udyogoMkI ora adhika dhyAna denA cAhiye aura sIna nahIM hai| unhIMkA adhika mAtrAmeM niyaMtraNa honA cAhiye / yaha zikSAmaMtrI mahodayane apane bhASaNameM batAyA hai| saba maiM isaliye kaharahA hUM ki mai vaijJAnika DhaMgase soca ki yadi 11 vapa takakI avasthA vAle prAya: 3 karor3a vicAra karanekA AdI rahA hai,mai sthira rahaneko apekSA bAlakoMkI prArambhika zikSA-vyavasthA karanI hai to Age bar3hanekI bAta socatA huuN| Aja kala vyavasA yApakAkA AvazyakatA yoMke sambandhameM vicAra karate samaya loga jiivaapdd'egii| aura hara zikSita vyaktise isa kArya meM sahAyatA diyoM, samAjavAdiyoM athavA kamyUniSToMkI bAta socate lenI hogI / zikSAke prasAra-kAyame, kyA mai zaikSika haiN| kintu ye bAteM vartamAna sthiti para kAyama rahanekI philmoM tathA betArake mAdhyamoMko zikSAprada upayogitA haiM, Age bar3hanekI nhiiN| yaha vicAradhArA gaye-bIte kA bhI sujhAva rakha sakatI hUM mai samajhatI hUM isa kAryake yugako haiN| aura ise hameM tyAga denA cAhiye / kucha liye ukta donoM hI sAdhanoMke vistArake liye bhAratameM pragati zAla dRSTikoNa rakhane para hama sApha dekhate haiM kAphI bar3A kSetra hai| ki yaha eka mahattvapUrNa saMkrAntikAla hai jisameM zakti hama sabhI jAna cuke haiM ki kevala pustakoya ke naye srotakA anusaMdhAna kiyA jA rahA hai| yaha yogyatA tathA viziSTa kuzalatA paryApta nahIM hai aura praudyogika krAnti yA vaidyatnika krAnti hai| kinta caritra-balakA upArjana bhI paramAvazyaka hai| adhyApaka mahattva meM isasebhI adhika vyApaka hai| isameM dasa paMdraha gaNa apane chAtroMko, kevala apanI yogyatAse hI yA bIsa sAla laga jAyeMge aura Aja kA sabhI kucha nahIM, balki apane caritrase bhI prabhAvita kara sakatA purAnA par3a jAyagA / sambhava hai Aja Apa jisa
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa / udyogako prApta karanekI ceSTAmeM hoM, kala usakA koI 4-hamArA par3osI deza varmA svataMtra aura mahattvahIna rahajAya / yadi Apa bhaviSya ke khayAlase bhAratadvArA apUrva svAgatadekheMto vartamAnake kitane hI saMgharSa vyartha jAna par3ane lageMge yA unakA svarUpa badala jAyegA aura taba zrApa 4 janavarI 1948 ko varmA kitane hI varSoMkI apaneko purAne vicAroMkI gulAmIse mukta pAne lageMge briTiza parAdhInatAke juese unmukta hokara sarvataMtra svataMtra hogyaa| yaha smaraNIya rahe ki varmAko ___ jahAMtaka merA tAlluka hai, maiM dezakI bar3I yojanAoMko aura kisI bhI cIjase jyAdA mahatva detA hUM, yaha svataMtratA bhAratakI taraha binA raktapAta kiye hI prApta hogaI hai| bhAratadvArA usakI isa svataMtratAkA merA vicAra hai ki dezameM inhIMse nayI sampatti prApta hogii| jaba kabhI maiM bhAratakA koI mAnacitra dekhatA hUM. __ apUrva svAgata kiyA gayA aura bhAratavapaikI to himAlaya parvata-zreNIpara merI dRSTi par3atI hai rAjadhAnI dehalImeM vibhinna sthAnoMpara isa svAdhInatA aura maiM usa anantazaktikI bAta socatA hUM divasake upalakSameM aneka samArohoMkA Ayojana jo usa zreNImeM bekAra chipI par3I hai, jise kiyA gyaa| isa avasarapara bhAratavarSake gavarnarakAmameM lAyAjA sakatA hai aura jisakA janarala lADe mAuNTa veTana, bhAratake pradhAnamaMtrI yadi tejIse vikAsa kiyA jAsake to jo samparNa bhArata 50 javAharalAla neharU, upa-pradhAnamaMtrI saradAra ko hI badala sakatI hai yaha zaktikA zrAzcarya-janaka / paTela, rASTrapati DA. rAjendraprasAda tathA maMtrimaMDalake aura sambhavata: saMsAra meM sabase mahAn strota hai| isI anya sadasyoM- jaise saradAra baladevasiha, DA. liye maiM mahAn nadI ghATI yojanAoM, bAMdhoM, vizAla zyAmAprasAda mukharjI, DA0bI0 Ara0 ambedakara, jalakuNDoM tathA jalavidya ta-kendroMko adhika mahatva rAjakumArI amRtakaura, zrIjagajIvanarAma, DA0 jAnamathAI, zrI ena0 gopAla svAmI ayyaMgara, detA hUM / ye saba Apako Age le jaayeNge| para zakti utpanna karanese pahale hameM usakA niyaMtraNa aura upayoga DA0 rIpha, barmAsthita hAIkamiznara, prophesara bhI to jAnanA caahiye| rAdhAkRSNana, mara sI0 bI0 ramana, DA0 kAlIdAsa mujhe zrAzA hai ki isa sammelanameM kamase kama nAga, aura prophesara bI0 ema0 baruA-ne sandeza yaha Thosa pariNAma to avazya nikalegA ki hama loga evaM bhASaNa diye pAeData neharU ne barmAkI svataMtratA maitrIpUrNa DhaMgase kAma prArambha karake eka avadhike liye ko eziyA vizeSa kara bhAratake liye bar3e mahattvakI prodyogika zAnti banAye rakhanekA phaisalA kara legeM ghaTanA batalAte hue kahA-'bhArata va barmAkA paraspara aura eka aisA DhaMga nikAla leMge, jisase pratyeka vyaki itanA ghaniSTha sambandha rahA hai ki yadi eka deza meM ke prati nyAya kA vyavahAra hoske| isa bIca meM hama kucha hotA hai to dUsare para usakA prabhAva avazya zAntipUrvaka baiThakara vyApaka nItiyoMke sambandhameM soca par3atA hai| mujhe isameM kucha bhI sandeha nahIM haiM ki vicAra kara skeNge| bhaviSya meM hamArA sambandha aura bhI adhika ghaniSTha hogaa| yaha sirpha hamArI eka jaisI bhAvanAkA hI 3 sarakArI kAgajAtoMme 'zrI' yA 'zrImAna' nahIM, balki vizva aura eziyAko ghaTanAoMkA bhI zabdoMkA prayoga takAjA hai| zIghra hI vaha samaya Ane vAlA hai jaba paMjAbako sarakArane Adeza jArI kiye haiM ki aba anya dezoMke sAtha milakara hama sahayogakI eka se Age samasta sarakArI kAgajAta aura phAiloMmeM vyavasthAkA nirmANa kara skeNge| 'misTara' aura 'esakAyara' ina aMgrejI zabdoM ke sthAna upa-pradhAnamaMtrI saradAra paTela ne apane sandeza meM 'zrI' yA 'zrImAn' zabdoM kA prayoga kiyA jAya / meM kahA-'hama jAnate haiM aura anubhava karate haiM ki
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] vividha bhAratakI svAdhInatA anya una dezoMko svAdhInatAkI isa avasarapara maiM svargIya janarala AMgasAnake bhUmikAmAtra hai, jo abhI parAdhInatAmeM par3e hue haiN| prati zraddhAMjali prakaTa karatA huuN| ve dezabhakta the aura itihAsameM bhAratake barmAse nikaTatama sambandha rahe unakI yaha prabala abhilASA thI ki unakA deza sadA haiN| lagabhaga eka zatAbdI taka donoM hI deza svataMtra rahe aura yahI kAraNa thA ki unhoMne apane videzI ber3iyoMmeM jakar3e rahe haiN| barmAke Arthika Apako aura apanI varmI dezabhakta senAko jApAnake jIvanameM bhAratIyoMne jo hissA liyA hai, vaha kucha viruddha lar3aneke liye mujhe sauMpa diyA thaa| unhoMne thor3A nahIM hai| hama sadAse barmAke svAdhInatA- aura unakI senAne jo hamArI senAko sahAyatA dIvaha saMgrAmake prati apanI hArdika sahAnubhUti prakaTa karate bahuta sarAhanIya thii| varmA mukta ho jAneke bAda unhoMne rahe haiN| jaise-jaise va bItate jAyeMge vaise-vaise uccakoTikI rAjanItikA paricaya diyaa| raMgUna aura svAdhInatAmeM sAthIpanakI bhAvanAkA vikAsa hotA kainDI meM merI unase kaI bAra mulAkAta huii| mujhe jAyagA - isI taraha jisa taraha ki parAdhInatAko vizvAsa hogayA thaa| ki ve avazya hI dezake mahAna beDiyoM meM jakar3e rahane para bhI inake dRSTikoNama netA bneNge| mujhe AzA thI ki kitane hI varSoM taka sAmya thaa| hamArI kAmanA hai ki 'varmA pUnarnirmANa varmAkA bhAgya-nirmANa karane ke liye ve cirakAla taka tathA punassaMsthApanake kAya meM pragati kre| jIvita rheNge| unako bhISaNa hatyAse hRdaya-vidAraka ___ DA. rAjendraprasAda ne jinhoMne raMgUnake svA kSati pahuMcI hai| apanI upAdhike sAtha barmAkA nAma sambaddha karane dhInatA samArohameM barmA jAkara bhAratakA pratinidhitva kiyA, hindImeM diye hue apane sandezameM barmA rASTra kA mujhe gaurava prApta hai| isa dezase merA ghaniSTha samparka rahA hai| isaliye isa divasako viziSTa rUpase ko bhAratIya rASTrIyakAMgresakI taraphase. bihArakI manAne ke liye maiM utsaka thaa| merI icchA thI ki bhArata taraphase jahAM buddhako bodhisattvakA jJAnakA prakAza kI orase varmAko koI upahAra diyA jaay| milA thA, sampUrNa bhAratakI taraphase, vidhAnapariSada kalakattAke ajAyabaghara meM barmAkA eka rAjakI taraphase aura svayaM apanI taraphase badhAI dii| siMhAsana rakhA huA hai| mAMDalemeM luTadAbhavanameM jaba ___ lArDa mAuNTa baiTanane barmAke prati bhAratako sadbhA- vAke nareza thISA gayethe ve isapara baiThe the| yaha ucca vanA prakaTa karate hue apane mahatvake bhASaNameM kahA- siMhAsana sAgauna lakar3IkA banA hai aura isameM sonekA Aja barmAkA svAdhInatA divasa hai| mujhe prasannatA hai pracuratAse kAma kiyA huA hai| aura nareza thIvAke ki hamAre svAdhInatA divasake kucha samaya bAda hI yaha usa prasiddha siMhAsanakA yaha pratirUpa hai|jb maiM hAlahI manAyA jArahA hai| gata cAra varSoMse barmAke mAmaloM meM meM landana gayA thA to maiMne samrATase isa sambandhameM meM ghaniSThatAse nirantara ruci letA rahA hUM aura isa parAmarza kiyA bhArata sarakArake isa prastAvako unhoMne prakAra varmA deza aura varmI logoMke liye mere hRdaya bar3I prasannatAse mAna liyA ki barmAkI svAdhInatAke meM vAstavika sneha utpanna ho gayA hai| dakSiNa pUrvI avasarapara yaha siMhAsana use bheMTa kara diyA jaay| eziyA kamAnake sthApita hotehI varmA kSetrake zAsana yaha sihAsana itanA bhArI hai ki yaha yahAM nahIM lAyA kA bhAra mujhe sauMpa diyA gayA thaa| jyoM jyoM jApA- jA sakatA thaa| ise kalakattAse hI sIdhe raMgUna bheja niyoMko hama pIche haTAte the tyo tyoM yaha kSetra bar3hatA diyA jaayegaa| mujhe AzA hai ki mArca meM varmA jAne jAtA thA / varmAko jApAnase mukta karAne ke samaya taka kA maiM varmA ke pradhAna-maMtrIkA nimaMtraNa svIkAra kara aura isake kucha mahIne bAda taka maiM isa prakArase dharmA sakU~gA / yadi aisA huA to usa samaya maiM svayaM yaha kA sainya gavarnara thaa| siMhAsana bheMTa kara sakUgA /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 anekAnta [ varSa 6 kalakattAke sarakArI bhavanameM siMhAsanabhavanake kaSTapUrNa ghar3iyoMse gujaranA par3a rahA hai / svataMtratAke pazcimI bhAgameM eka choTAsA takhta poza hai| yahabhI janmase pUrva kaSToMkA bhoganA anivArya hai| phira bhI nareza thIvAkA hai aura 1885 meM varmAke tRtIya yuddhameM kaSToMse svAdhInatAkA udaya hotA hai aura kalyANa mAMDaleke rAjamahalase lAyA gayA thaa| yahI takhtapoza hotA hai aura mujhe AzA hai ki bhaviSyameM varmI janatA Apake sAmane hai jo kalakattA-sthita rAjasiMhAsanake ke liye kalyANakArI aura racanAtmaka kArya hogaa| atirikta maiM samrATa aura bhAratakI sarakAra tathA bhArata atotakI taraha bhaviSya meM bhI bhAratIya rASTra vamI ke logoMkI orase varmA-rAjadUta kI mArphata varmAke kaMdhoMse kaMdhA lagA kara khar3A hogA aura. hameM saubhAgya logoMko bheMTa kara rahA hai| ina donoM upahAraki sAtha yA darbhAgya jisakA bhI sAmanA karanA par3e hama eka varmAkaM prati hama bhAratakI sahRdayatApUrNa zubha kAmanAaiM sAtha hI usakA sAmanA kreNge| bhejarahe haiN| hamArI yaha prabala AzA aura dRDhavizvAsa hai ki bhaviSya meM varmA zAnti aura svataMtratAke vAtA 5-bhagavAna mahAvIrake janma divasakI varaNa meM phUle phlegaa'| yU0 pI0 prAntameM chuTTIkI sarakArI ghoSaNA___ isI avasara para paNDita neharU ne dillIke dara- pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki saMyuktabArabhavanameM diye apane anya bhApaNameM varmA aura prAntako lokapriya rASTrIya sarakArane saMyuktaprAntameM bhAratake sambandhoMpara prakAza DAlate hae kahA bhagavAna mahAvIra ke, jo ahisA aura aparigraha ke ___ 'maiM bhAratakI sarakAra aura janatAkI taraphase varmI ananya upAsaka tathA sarvocca pracAraka the, janmadinakI saGgha ke prajAtantrakA abhivAdana karatA huuN| kevala varmA eka dinakI isa varSase chuTTakI ghoSaNA kara dI hai| ke liye hI nahIM, balki bhArata tathA sampUrNa eziyAke aba samasta prAMtameM mahAvIra-jayantIko sArvajanika liye yaha eka mahAn tathA pavitra dina hai / hama bhAratameM chaTo rahA kregii| kaI varSoMse samAja aura jainasaMdeza isase vizeSa rUpase prabhAvita hue haiM, kyoMki na jAne Adi patra isa chaTIke liye lagAtAra prayatna kara rahe kitane varSoMse hamArA varmAse sambandha rahA hai| atIta the| yadyapi yaha chaThI bahuta pahale hI ghoSita ho jAnI kAlase hamAre prAcIna granthoM meM varmAko svarga deza kahA cAhiye thI phira bhI sarakArane apanI loka-priyatAkA jAtA rahA hai / atIta kAlameM hI kintu kucha samaya paricaya dekara jo sArvajanika chuTTIkI ghoSaNA ko hai bAda hamane varmAko eka sadeza diyA, jo bhAratake usake liye hama samAjakI orase use dhanyavAda diye mahAnatama putra gautama buddhakA saMdeza thaa| isa saMdezake vinA nahIM raha sakate / abataka nimna sthAnoMmeM mahAkAraNa varmA aura bhArata ina 2000 yA kucha adhika vIra jayantIkI char3I svIkRta ho cukI hai varSoM meM eka aTUTa bandhanoM meM baMdhe rahe haiM / anya bAtoMke bihAra, sI0 pI0, indaura, rIvAM, bhopAla, bharatapura, atirikta isameM zAnti tathA sadAcaraNakA sandeza bijAvara, barAra prAnta, alavara, bUndI, koTA, orachA, thA aura Aja anya kisI bhI bAtakI apekSA zAnti bIkAnera, ajayagar3ha, akalakoTa, alIrAjapura AMdha, aura sadAcaraNako AvazyakatA hai| aura isa liye avAgar3ha, ajamatagar3ha, athamaulika, baDavAnI, bAghATa, Aja hama varmA ke prajAtaMtrake avirbhAvakA svAgata bajAnA, bAlasInaura, bAlasana, vaner3A, bAMsavAr3A, baravAlA, bhoTa, bilakhA, bagasarA, barambA, bonaI, ___ atItameM hama donoM hI kAphI arase taka pRSThabhUmimeM khaMbhAta, chagabhAravara, cambA, chatarapura, cUr3A, choThA, rahe haiM / hama donoMhI harSa aura vipAdameM bhAgIdAra rahe udaipura, caumU, cureravAna dAsapalA, datiyA, dhAra, haiM aura svAdhInatA prAptike samaya hama donoMko aneka gharamapura, dhaulatapura, dhrAMgadharA, dhaula, dujAnA, DUMgara
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] sAhityaparicaya aura samAlocana [ 43 pura, dAMtA, devAsajuniyara, devAsasInIyara, ghor3Asara, bhAratake zikSAmaMtrIke kAryAlayase prakAzita eka hiMDaula, hathavA, IDara, jayapura, jAmanagara, mAbuA, vijJaptimeM sUcita kiyA gayA hai ki 1851 kI landana mAlAvAr3a, moMda, jodhapura, jUnAgaDa, jambUgor3A, pradarzanIke zAhI kamiznaroMdvArA isavarSa bhAratIya vizvakaraulI, kaTosana. kavardhA. kyoMmara. khaDaula. khajara- vidyAlayoM athavA jina saMsthAoM meM vijJAnako zikSA gAMva khaMDelA, khaniyAdhAnA, khirAsarA, koThI, koTarA- denekA posTa grejueTa vibhAga vidyamAna hai umake visAMgAnI, kurundavAr3a sIniyara, kizanagar3ha, kekar3I dyArthiyoMko vijJAna-sambandhI anusandhAnake liye eka kherAgar3ha, kolhApura, kankera kuravaI, lakhatara, lAThI, chAtravRtti dI jaaygii| yaha chAtravRtti 350 pauDa vAlombar3I, lodhIkA, lunAvADA, mahIyara, maliyA, mAM- Sika hogI jo do sAla ke liye dI jaayegii| yaha chAtraDavA, mAMgaraula, mirajajaniyara, mauhanapura, malI. vRtti usa vidyArthIko dI jAyegI, jisane vizva vidyAsusthAna, mohamdI, manipura, mAnasA, makarAI, nAgauda, layakA apanA pUrA korsa samApta kara liyA ho aura nalAgar3ha, nandagAMvarAja; nayAgar3ha, narasiMhagar3ha, nAna- jisameM maulika vaijJAnika anusandhAnakI pratibhA pAI pAr3A, nAbhA, pannA, juniyA, paTanA pATaudI paMcakoTa, jAtI ho / nirvAcita vidyArthIko kamiznaga dvArA svIpAdar3I, paratApagar3ha, pethApura, phalTana, porabandara, kRta kisI bhI videzI saMsthAme rahakara tAttvika athavA rAyasAMkalI, rAjakoTa, rAjapIpalA, rAnAsana, ratalA- prayukta vijJAnako kisI zAkhAmeM anusandhAna karanA ma, saulAnA, zAhapurA, sakatI, samathara, soTa mAyalA, hogaa| sIkara, sirohI, sItAmaU, sadAsanA, thAnA devalI, isa chAtravRttike liye bhAratIya DomIniyama athavA TauMka, bar3iyAvalA, balAsanA, varasor3A, ghasAdara, bhAratIya riyAmatoMke sabhI aise prajAjana AvedanavIrapura, viThThalagar3ha, bar3havAna, vAva, vAI patra bheja sakate haiN| jinakI zrAyu 1 maI 1648 ko 26 uniyArA aura kurumdavAr3a juuniyr| varSase kama baiThatI ho| bhAratameM rahane vAle athavA ___ yadi ina sthAnoMke atirikta bhI aura kahIM chuTTI videzameM rahanevAle vidyArthiyoMko apane Avedanapatra svIkRta huI ho to pAThaka sUcita kreN| aba mahAvIra sambaddha vizvavidyAlaya athavA saMsthAke adhikAriyoM jayantIkI chuTrIke samArohako sArvajanika rUpase manAne kI siphAriza sahita sambaddha vizvavidyAlaya athavA ke liye viziSTa Ayojana karanA cAhiye aura jaini- saMsthAke jariye prAntIya sarakAroM aura sthAnIya adhiyoMko usa dina apanA vyApAra tathA kArobAra banda kAriyoMke jariye adhikase adhika 10 mArca 1645 rakhakara pUrI laganake sAtha mahAvIra jIvanake sAtha taka bhArata sarakArake zikSA-vibhAgake sekreTarIke pAsa apanA samparka sthApita karanA caahiye|| bhaja denA caahiye| 6 vaijJAnika anusandhAna ke liye chAtra yogya jaina chAtroM ko isa dizAmeM avazya badanA caahiye| vRtiyAM sAhitya paricaya aura samAlocana 1-anubhava prakAza- legvaka, sva0 50 dIpa- (mAravAr3a) mUlya, anubhavana / canda zAha kaasliivaal| prakAzaka, zrI maganamala yaha hindIkA eka mahattvapUrNa saMkSipta thAdhyAtmika hIrAlAla pATanI di0 jaina pAramArthika TrasTa, mAgeTha gAgrantha hai / svAdhyAya-premiyoMke liye bahata
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] anekAnta [ varSe / upayogI hai| isakI prastAvanAmeM paM0 paramAnanda 5-khaNDelavAla jaina hitecchukA purANAGkajaina zAstrI, vIrasevAmandira, sarasAvAne lekhakake sampAdaka aura prakAzaka-60 nAthUlAla jaina saMkSipta jIvana-paricaya aura unakI racanAoM para sAhityaratna indaura, sahasampAdaka paM0 bhaMvaralAla jaina prakAza DAlA hai| isase jJAta hotA hai ki lekhaka nyAyatIrtha jypr| vikramakI aThArahavIM sadIke antima caraNa (1776) yaha ukta patrakA vizeSAGka abhI hAla meM prakAzita ke eka anubhavI zrAdhyAtmika vidvAna haiN| yaha huA hai| isameM purANa aura purANake vividha bhAgoM, svAdhyAya premiyoM ke kAmakI cIz2a hai| prayojanoM Adi para sundara prakAza DAlA gayA hai| sva0 2- jainabodhakAcA 60 varSAcA itihAsa- 40 ToDaramallajI, jainendrajI, nemicandrajI jyotiSA cAya, bA0 ajitaprasAdajI eDavokeTa, paM0 kailAzacandra lekhaka- phulacanda hIgacanda zAha, solApura / prakAzaka / jI zAstrI, bA0 kAmatAprasAdajI, paM0 cainasukhadAsajI paM0 vavaimAna pAzvanAtha zAstrI, maMtrI-dha0 rAvajI zrAdi aneka lekhakoMko sundara aura mahatvapUgo racanAe~ sakhArAma dozI smArakamaDala, solApura / mUlya |-) / isameM nibaddha haiN| aGka paThanIya va sarAhanIya hai| . prastuta pustaka marAThI jaina bodhakake sATha varSakA saMkSipta itihAsa hai| isameM kaba aura kina sampAdakoM ba aura kina sampAdakoM 6- tatvArthasUtra-(sAthai)sampAdaka paM lAlabahAdura ne sevA kArya kiyA, yaha batalAyA gayA hai| sAmA- zAkhA, prakAza ma. zAstrI, prakAzaka bhA0di0 jaina samathurA / m0|-) jika pravRttikA isase kitanA hI nidarzana hotA hai| yaha saMskaraNa pichale saba saMskaraNoMse apanI 3- vivaraNa-patrikA- prakAzaka-di0 jaina anya vizeSatA rakhatA hai / vaha yaha ki pATha karanevAle strI-puruSoM aura pAThazAlAoMke bAlaka bAlikAoMke zikSA saMsthA, kaTanI (madhyaprAnta) / liye dhAraNayogya mUlAthai isameM diyA gayA hai, jisase yaha pUjya paM. gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya unheM isako par3hate par3hate hI usakA bhAvajJAna hojAvegA dvArA saMsthApita va saMrakSita digambara jaina zikSA saMsthA bhASA bahuta sarala aura cAlU hai| kaTanIkI vi0 saM0 1688 se vi0 saM0 2002 taka pustaka-samAptike anta meM jo 'zrajJaramAtrapadasvarapandraha varSoMkI riporTa hai| isameM saMsthAke vibhinna honaM' 'dazAdhyAye paricchinno' 'tattvAthasUtrakariM ye vibhAgoM aura unake Aya-vyaya, unnati AdikA tIna padya mUlameM hI milA diye gaye haiM unase pAThakoMko saMkSipta vivaraNa diyA gayA hai jisase jJAta hotA hai yaha bhrama ho sakatA hai ki ve tInoM padya sUtrakArake hI ki saMsthAne thor3e samayameM paryApta pragati kI hai| banAye huye haiM ; parantu aisA nahIM hai pahalA padya hI 4- digambara jainakA svatantratA aka- sUtrakArakA ha, anya do padya to pIchese sUtrakA mAhA mya pradarzita karane ke liye kinhIM TIkAkArAdi vidvAnoM sampAdaka-mUlacanda kizanadAsa kApar3iyA, sUrata / dvArA jor3a diye gaye haiN| ata: unheM mUlameM nahIM digambara jaina apane vizeSAGkoMke liye prasiddha hai| milAnA thaa| hAM unheM mUlase pRthak 'tattvArthasUtrakA yaha vizeSAMka bhAratakI mvatantratA-prAptike upalakSyameM mAhAtmya' zIrSaka dekara usake nIce diyA jA sakatA hAla meM prakaTa huA hai| kavarake mukha-pRSTapara svAdhIna thaa| satrakArakA saMkSipta jIvana-paricaya bhI rahatA to bhArata aura rASTrIya jhaMDake citroM ke sAtha paM0 neharU, aura bhI acchA thaa| phira bhI prastuta saMskaraNa jisa saradAra paTela aura rASTrapati DA. rAjendraprasAdake udadezyakI pUrti ke liye prakaTa kiyA gayA hai usakI nisundara citra haiM / tRtIya pRSThapara ahisAke pujArI pUjya zcayahI isase pUrti hotI hai| aisA saMskaraNa nikAlane varNI jI aura mahAtmA gAMdhoke bhavya citra haiN| lekha ke liye sampAdaka aura prakAzaka donoM dhanyavAdAha haiN| paThanIya haiN| kApar3iyAjIkA prayatna stutya hai| - darabArIlAla koThiyA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhtAra sAhabakI 71vIM varSagAMThakA dAna vIra-sevA-mandirake saMsthApaka va adhiSThAtA ranapura, jainakAlija sahAranapura, syAdvAda mahAvidyAlaya zrImAn paM0 jugala kizorajI mukhtArane apanI 71 vIM kAzI, di0 jainasaba mathurA, R0 brahmacaryAzrama mathurA, varSagAMThake avasarapara gata maMgasira sudi 11055) ru0 sattaka jainasaMskRta vidyAlaya sAgara, zrIkundakunda jaina kA jo dAna nikAlA hai aura jise unhoMne samAna rUpa hAIskUla khataulI, jainabAlAvizrAma ArA. jaina anAse vitarita kiyA hai vaha jina 51 saMsthAoM Adiko thAzrama dehalI nami jaina auSadhAlaya dehalI, jainadiyA gayA hai unake nAmAdi isa prakAra haiM mitra maNDala dehalI. digambara jaina pariSada dehalI, di0 ___ zrIsammedazikhara, rAjagRha. pAvApura, giranAra jaina vidvatpariSad bInA, jaina auSadhAlaya bar3anagara, zatraJjaya,sonAgira, kunthalagiri, gajapaMthA, hastinApura jainakAlija bar3auta, jainasiddhAMtabhavana zrArA, mahAvIra droNagiri, reziMdegiri, mahAvIra jI, paJcAyatI jaina- jainagurukula kAra jhA, di0 jaina mahAsabhA dehalI, mandira srsaavaa| jaina tIrthakSetra kameTI bambaI, matyasamAja vardhA, jaina___ anekAnta, Atmadhama, saGgama, vIra, vIravANI gurukula vyAvara, vIra vidyAlaya papaurA, pariSad jaina2-6, jaina sandeza. jainagajaTa (aMgrejI) khaNDala- parIkSA borDa dehalI (kisI bhI parIkSAmeM prathama Ane ....jainahitecchu, jaina, jnmhilaadsh| vAle harijana yA musalamAnako pAritopaka). atithi vIra sevAmandira, jaina kanyApAThazAlA sarasAvA, sevAsamiti songddh'| jainagumaphula sahAranapura, jainagvairAtI zaphAgvAnA sahA -darabArIlAla koThiyA - bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana " 1. nahAbandha-(mahAdhavala middhAnta zAstra) prathama bhaag| Nika raumaoNma) 4 // ) hindI TIkA mahita 12) 8.do hajAra vapaikI purAnI kahAniyAM-(64 jaina 2. kAlakruNa-(mAmadrika zAstra) hindI anuvAda kahAniyA) vyAkhyAna tathA pravacanAme udAharaNa dene yogya 3) marina / dAraMgyA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka-pro. .. pathacihna-(hindI mAhityakI anupama pustaka) smRti praphullacandra modI ema00, amarAvatI / 1) gyAeM aura nibandha / 2) 3. madanapagajaya-kavi nAgadeva viracita (mUla maMskRta) 10 pAzcAttya takazAla-(pahalA bhAga) epha0 00 ke bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanAmahita / jinadeva ke kAmake lAjikake pAThyakramako pamtaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI parAjayakA sarama rUpaka / manpAdaka aura anuvAdaka-paM. kAzyapa, ema0 e0. pAli-adhyApaka, hinda vizvavidyAlaya rAjakumArajI mA0 8) kAzI / pRSTa 384 / malya 4||) 4. jainazAsana-jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane 11. kundakundAcArya ke tIna rv-2)| - nau mundara racanA / hinda vizvavidyAlaya ke jena rilIjanake 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mRdravidrI epha. e. ke pAThyakramama nirdhArita / kavara para mahAvIrasvAmI ke jainamaTha, janabhavana, siddhAntabasadi tathA anya grantha kA tiraMgA citra / 4 / ) bhaNDAra kArakala aura aliyUrake alabhya nAipatroyagranyAMkA 5. hindI jaina sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI savivaraNa paricaya / pratyeka mandigme tathA zAstrabhaMDArame virA jaina mAhityakA tiha ma tathA paricaya / || ) jamAna karane yogya / 10) 6. Adhunika jaina kavi-vartamAna kaviyokA kalAtmaka vIra sevAmandirake saba prakAzana yahAMpara milate haiN| paricaya aura sundara racanAai / 3||) -pracArAthapustaka maMgAne vAle manubhAvoM ko vishessmuvidhaa| 7. mukti-dRta-aJcanA-pavana nayakA paNya caritra (pora bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-731. bhAratakI mahAvibhUtikA duHsaha viyoga! bhAratakI jisa mahAvimUti mahAtmA mohanadAsa karmacandajI gAndhIke Akasmika nidhana-samAcAroMse sArA vizva eka dama vyApta ho gayA hai, sarvatra duHkhakI lahara vidya dvegase phaila gaI hai. cAroM ora hAhAkAra macA huA hai-zoka chAyA huA hai aura videzoM takameM jisa aghaTita-ghaTanAko mahA Azcaryako dRSTise dekhA jA rahA hai tathA usapara zoka manAyA jA rahA hai, usa duHkhaprada duHsamAcAra ko anekAntameM kaise prakaTa kiyA jAya, yaha kucha samamameM nahIM AtA! isa duHsaha viyogake kAraNa hRdaya duHkhase paripUrNa hai, lekhanI kAMpa rahI hai aura isaliye kucha bhI ThIka likhate nahIM banatA buddhi isa bAtake samajhane meM hairAna aura parezAna hai ki jo mahAtmA dina-rAta avizrAntarUpase bhAratakI hI nahIM kintu vizvako ni:svArtha bhAvase sevA kara rahA ho, sadA hI mAnava-samAjako unnatike liye prayatnazIla ho, hRdaya meM kisIke bhI prati dveSabhAva na rakhanA ho, ekaniSThAse ahiMsA aura satyakA pUjArI ho; ahisAkI amogha-zakti se, binA raktapAta ke ho jisane bhAratako svarAjya dilAyA ho aura jisako sArI zaktiyAM usa sAmpradAyika viSako loka-hadayoMse nikAlane meM lagI hoM jo samAjako mUrchita patita aura maraNonmukha kiye huye hai, usa mahApuruSako mAra DAlane kA vicAra kimI mAnava hRdayameM kaise utpanna huaA ? kaise usa lokapUjya lokottara paropakArakI mRtiko tor3ane ke liye kisI sajIva prANI kA kadama Age bar3hA? aura kaise 30 janavarIkI sandhyAke samaya pAMca bajakara pAMca miniTapara Iza-prArthanAke liye jAte hue usa dharmaprANa niHzastra niraparAdha vRddha mahAtmApara tInabAra golI calAne ke liye kisI yuvakakA hAtha uThA!!! mAlUma nahIM vaha yuvaka kitanA niSThura, kitanA kaThora, kitanA midaya aura kitanA adhika mAnavatAse zUnya athavA amAnuSika hRdayako liye hue hogA. jo aisA ghora pApakarma karane meM pravRtta haA hai, jisane sAre mAnava-samAjako usake nityake pravacanoM sadupadezoM salAha-mazaviroM aura sakriya sahayogoMse hone vAle lAbhoMse ekadama baMcita kara diyA hai| aura isaliye jise mAnavasamAjakA bahuta bar3A hitazatru samamanA caahiye| gAMdhIjIne usa marAThA yuvakakA-jisakA nAma nAthUlAla vinAyaka goDase batalAyA jAtA hai koI bigADa nahIM kiyA. koI aparAdha nahIM kiyA aura na usake prati koI duvyavahAra hI kiyA hai, phira bhI vaha unake prati aisA amAnuSika kRtya karane meM pravRtta huA athavA majabUra huaa| jarUra isake pIche-puztapara koI bhArI SaDayantra hai-kucha aise logoMkI bahuta bar3I sAjiza hai jo sAre rAjatantrako hI ekadama badalakara svayaM sattArUDha honA cAhate haiM aura isaliye jo gAndhIjIko apane mArgakA pradhAna kaNTaka samajha rahe the| isa hRdayavidAraka durghaTanAse bhaviSya baDA hI bhayaMkara pratIta ho rahA hai| ata: zAsanArUr3ha netAoM ko zIghra hI SaDayantrakA patA lagAte hue aba Age bahutahI satake evaM sAvadhAna rahanekI jarUrata hai aura bar3e prayatnake sAtha gAMdhIjIke usa mizanako pUrA karanekI aAvazyakatA hai jise ve abhI adhUrA chor3a gaye haiN| gAMdhI jI to bhArata ke hitake liye antameM apanA khUna taka dekara amara ho gye| aba yaha unake anayAyiyoMkA parama kartavya hai ki ve unake mizanako saba prakArase saphala bnaayeN| isI meM bhAratakA hita hai aura yahI mahAtmAjIkA vAstavika artho meM zramara smAraka hogaa| -sampAdaka mu0 prakA050 paramAnandazAstrI bhAratIyajJAnapITha kAzIke liye ajitakumAra dvArA akajaGkapresa sahAranapurameM mudrita
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakAnta pharavarI, san 14 saMsthApaka-pravartaka vIrasevA-mandira, sarasAvA saJcAlaka-vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI BALLIENCETESTRA lekhoMpara pAritoSika jugalakizora mukhtAra pradhAna sampAdaka muni kAntisAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda 'goyalIya DAlamiyAMnagara (bihAra) 'bhanekAnta' ke isa pUre varSoM prakAzita sarvazreSTha lekhoMpara Deso 150), sau 100) aura pacAsa 50) kA pAritoSika diyA jaaygaa| isa pAritoSika-spardhA sampAdaka, vyavasthApaka aura prakAzaka nahIM raheMge / bAharake vidvAnoMke lekhoMpara hI yaha pAritoSika diyA jaayegaa| lekhoMkI | / jAMca aura tatsampandhI paritoSikakA nirNaya 'anekAnta' kA sampAdaka maNDala kregaa| -vyavasthApaka 'bhanekAnta varSa kiraNa 2 HOTES ENTES COLN LERNE UKILPAILY LIIKS KICSI TA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 1 samantabhadra bhAratIke kucha namUne (yuktyanuzAsana ) - [pra0 sampAdaka 45 50 56 2 saMjaya velaTThaputta aura syAdvAda - [nyA0 paM0 darabArIlAla koThiyA 3 ratnakaraNDake kartRtva viSayameM merA vicAra aura nirNaya / - [ pra0 sampAdaka 4 sAhitya paricaya aura samAlocana 60 (gha) 5 vimala bhAI [ ayodhyAprasAda goyalIya 61 6 hindI-gaurava (kavitA) - [paM0 hariprasAda vikasita 63 7 somanAthakA mandira - [bA0 choTelAla jaina 64 8 adabhuta bandhana (kavitA) - [paM0 anUpa canda jaina 71 zrI bhArata jaina mahAmaDakA 28 vAM vArSika adhivezana vyAvara ( rAjapUtAnA) meM tA0 27, 28, 26 mArca san 1948 ko zrImAn seTha amRtalAlajI jaina sampAdaka 'janmabhUmi' bambaI ke sabhApatitvameM hogA / isa adhivezanameM samAjake hitake kaI prastAvoM para vicAra kiyA jaavegaa| ataeva Apase nivedana hai ki isa zubha avasarapara padhArane kI kRpA kareM, tathA samAjakA hita kina kina bAtoM meM hai isakA lekha, tathA nibandha va prastAva vardhA bhejeM / nivedakaciraJjIlAla bar3ajAtyA sahAyakamantrI, zrI bhArata jaina mahAmaNDala, vardhA prAcIna mUrtiyAM- alavara zahara meM moholA jatokI bagIcI meM (pUrjana vihArake samIpa) eka mahAjanake makAnakI nIMva khudate samaya dakSiNa kI ora jidhara kabaristAna hai tA0 16. 2- 48 kI dasa baje subaha cAra mUrtiyAM jamonase 6. karanIkA phala (kathA-kahAnI) -- ayodhyAprasAda goyalIya 72 10 kyA samyagdRSTi aparyAptakAlameM strovedI ho sakatA hai ? - bA0 ratanacanda jaina mukhtAra 73 11 salakA bhAgyodaya -1 paM0 ke0 bhujabalI zAstrI 75 12 caturtha vAgbhaTTa aura unakI kRtiyAM - paM0 paramAnanda jaina zAstrI 76 13 mahAtmA gAMdhI ke nidhana para zoka prastAva 81. 14 gAMdhI kI yAda (kavitA) - [ mu0 phajalularahamAna jamAlI para 15 sampAdakIya vicAradhArA - [ goyalIya 83 4.5 phuTakI gaharAI meM nikliiN| ye jaina pratimA haiM aura inapara sthAnIya jainasamAja ne apanA adhikAra kara liyA hai| ina cAroM mUrtiyoMmeMse 3 pratimAyeM khaNDita haiM jinameM se ekapara jo lekha hai usase prakaTa hotA hai| ki vaha bhagavAna pArzvanAthakI hai aura vaha bIra saM0 1302 meM pratiSThita kI gaI thii| zeSa do khaMDita mUrtiyoM para koI cihna nahIM hai isaliye unake sambandha meM nizcitarUpa se kucha nahIM kahA jAsakatA ki ve kabakI nirmANa kI huI haiN| cauthI pratimA bhagavAna RSabhadevakI 2 phuTa UMcI hai / isapara cihna spaSTa hai / yaha kAlako jAna par3atI hai| saMgamUsAkI banI huI hai| yaha vizAla hone ke alAvA bahuta sundara anupama cintAkapeka hai| ise dekhaneko jaina tathA ajaina darzaka sahasroMkI saMkhyA meM nitya prati bhArahe haiM aisA anumAna hai ki kaba ristAna ke nIce kabhI prAcIna jainamandira thaa| khudAIkA kAma jArI hai| sthAnIya jaina samAjane asthAIrUpase ina pratimA - oMko nikaTa hI virAjamAna kara diyA hai / - jainasamAja, alavara
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aham statattva-sasa .ooo vizvatatvaprakAza vArSika mUlya 5) .000. eka kiraNakA mUlya // ) TA nItivirodhacasIlokavyavahAravartaka sampadA |paramAgamasyIja bhuvnaikgururjytynekaantH| - varSa / vIrasevAmandira (samantabhadAzrama), sarasAvA, ji0 sahAranapura mAgha, vIranirvANa-saMvat 2473, vikrama saMvat 2004 pharavarI 1148 kiraNa 2 samantabhadra-mAratIke kucha namune yuktyanuzAsana madyAGgavadbhata-samAgame jJaH zaktyantara-vyakiradaiva-sRSTiH / ityAtma-ziznodara-pRSTi tuSTainihIM-bhayaho! mRdavaH pralabdhAH // 35 // "jisa prakAra madyAGgoMke-madyake aGgabhUta piSTodaka. guDa, dhAtakI Adi ke samAgama (samudAya) para madazaktikI utpatti athavA AvirbhUti hotI hai usI taraha bhUtoMke-pRthvI. jala, agni, vAyu tattvoMke samA. gamapara caitanya utpanna athavA abhivyakta hotA hai-vaha koI judA tatva nahIM hai. unhIMkA sukha-duHkha harSa-viSAda. vivAtmaka svAbhAvika pariNAmavizeSa hai| aura yaha saba zaktivizeSako vyakti hai, koI deva-sRSTi nahIM hai| isa prakAra yaha jinakA kAryavAdI aviddhakarNAdi tathA abhivyaktivAdI purandarAdi cArvAkoMkA-siddhAnta hai una apane zizna (liGga) tathA udarakI puSTimeM hI santuSTa rahanevAle nirlajoM tathA nirbhayoMke dvAga hA! komalabuddhi-bhole manuSya-Thage gaye hai!!' vyAkhyA-yahAM stutikAra svAmI samantabhadrane una cArvAkoMkI pravRttipara bhArI kheda vyakta kiyA hai jo apane liGga tathA udarakI puSTimeM hI santuSTa rahate haiM-usIko saba kucha samajhate haiN| khAo, pIo, mauja ur3Ao' yaha jinakA pramukha siddhAnta hai jo mAMsa khAne, madirA paune tathA cAhe jisase-mAtA, bahina, putrIse samajhate haiM khAyA, pIlA, mauna
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 anekAnta / varSa - - bhI-kAmasevana (bhoga) karane meM koI doSa nahIM dekhate: jinakI dRSTi meM puNya-pApa aura unake kAraNa zubha-azubha karma koI cIja nahIM jo paralokako nahIM mAnate. jIvako bhI nahIM mAnate aura aparipakabuddhi bhole jIvoMko yaha kaha kara Thagate haiM ki-'jAnanevAlA jIva koI judA padArtha nahIM hai. pRthvI jala, agni aura vAyu ye cAra mUla tatva athavA bhUta padArtha haiM, inake saMyogase zarIra-indriya tathA viSaya-saMjJAkI utpatti yA abhivyakti hotI hai aura ina zarIra-indriya-viSayasaMjJAse caitanya utpanna athavA abhivyakta hotA hai| isa taraha cAroM bhUta caitanyakA paramparA kAraNa haiM aura zarIra, indriya tathA viSayasaMjJA ye tInoM eka sAtha usake sAkSAt kAraNa haiN| yaha caitanya garbhase maraNa-paryanta rahatA hai aura una pRthvI Adi cAroM bhUtoMkA usI prakAra zaktivizeSa hai jisa prakAra ki madyake aGgarUpa padArthoM (pATA milA jala, guDa aura dhAtakI Adi) kA zaktivizeSa mada (nazA) hai| aura jisa prakAra madako utpanna karanevAle zaktivizeSako vyakti koI devakRta-sRSTi nahIM dekhI jAtI balki madyake aGgabhUta asAdhAraNa aura sAdhAraNa padArthoMkA samAgama honepara svabhAvase hI vaha hotI hai usI prakAra jJAnake hetubhuta zaktivizeSakI vyakti bhI kisI devasRSTikA pariNAma nahIM hai balki jJAnake kAraNa jo asAdhAraNa aura sAdhAraNa bhUta (padArtha) haiM unake samAgamapara svabhAvase hI hotI hai| athavA harItakI (harada) AdimeM jisa prakAra virecana (julAba) kI zakti svAbhAviko hai-kisI devatAko prApta hokara harItako virecana nahIM karatI hai-usI prakAra ina cAroM bhUtoMmeM bhI caitanyazakti svAbhAvikI hai| harItakI yadi kabhI aura kisIko virecana nahIM karatI hai to usakA kAraNa yA to harItakI Adi yogake purAnA ho jAne ke kAraNa usakI zaktikA jIrNa-zIrNa ho jAnA hotA hai aura yA upayoga karanevAlekI zaktivizeSakI apratIti usakA kAraNa hotI hai| yahI bAta cAroM bhUtoMkA samAgama hone para bhI kabho aura kahIM caitanyazaktiko abhivyakti na hone ke viSaya meM samajhanA caahiye| isa taraha jaba caitanya koI svatantra padArtha nahIM aura cAroM bhUtoMko zaktivizeSake rUpa meM jisa caitanyakI abhivyakti hotI hai vaha maraNaparyanta hI rahatA hai-zarIrake sAtha usakI bhI samApti ho jAtI hai-taba paralokameM jAnevAlA koI nahIM bntaa| paralokIke abhAva meM paralokakA bhI abhAva ThaharatA hai, jisake viSaya meM narakAdikA bhaya dikhalAyA jAtA tathA svagAMdikakA pralobhana diyA jAtA hai| aura deva (bhAgya) kA abhAva honese puNya-pApa kama tathA unake sAdhana zubha-azubha anuThAna koI cIja nahIM rahate-saba vyartha Thaharate haiN| aura isa liye loka-paralokake bhaya tathA lajAko chor3akara yatheSTa rUpameM pravartanA cAhiye-jo jImeM Ave vaha karanA tathA khAnA-pInA cAhiye / sAtha hI, yaha bhI samajha lenA cAhiye ki 'tapazcaraNa to nAnA prakArakI korI yAtanAe~ haiM, saMyama bhogoMkA vazcaka hai aura agnihotra tathA pUjAdika karma baccoMke khela haiM -ina sabameM kucha bhI nahIM dharA hai| isa prakArake ThagavacanoM-dvArA jo loga bhole jIvoMko Thagate haiM-pApa aura lokake bhayako hRdayoMse nikAlakara tathA loka-lAjako bhI uThAkara unakI pApa meM niraMkuza pravRtti karAte haiM, aise logoMko AcAryamahodayane jo 'nirbhaya' aura 'nilajja' kahA hai vaha ThIka hI hai| aise loga viveka-zUnya hokara svayaM viSayoM meM andhe hue dUsaroMko bhI una pApoMmeM pha~sAte haiM, unakA adha:patana karate haiM aura usameM Ananda manAte haiM, jo ki eka bahuta hI nikRSTa pravRtti hai| yahAM bhole jIvoMke ThagAye jAnekI bAta kahakara prAcArya-mahodayane prakArAntarase yaha bhI sUcita kiyA hai ki jo prauDha buddhi ke dhAraka vicAravAn manuSya haiM ve aise Thaga-vacanoMke dvArA kabhI ThagAye nahIM jA skte| ve jAnate haiM ki paramArthase jo anAdi nidhana upayoga lakSaNa caitanya svarUpa AtmA hai vaha pramANa * "tapAsi yAtanAzcitrAH saMyamo bhogavaJcakaH / agnihotrAdikaM karma bAlakrIDeva lakSyate // "
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] samantabhadra bhAratIke kucha namUne se prasiddha hai aura pRthivyAdi bhUtoMke samAgamapara caitanyakA sarvathA utpanna athavA abhivyakta honA vyavasthApita nahIM kiyA jA sktaa| kyoMki zarIrAkAra-pariNata pRthivyAdi bhUtoMke saGgata. avikala aura anupahata vIrya honepara bhI jisa caitanyazaktike ve abhivyaJjaka kahe jAte haiM use yA to pahalese sat kahanA hogA yA asat athavA ubhyruup| ina tIna vikalpoMke sivAya dUsarI koI gati nahIM hai| yadi abhivyakta honevAlI caitanyazaktiko pahalese satrUpa (vidyamAna) mAnA jAyagA to sarvadA satarUpa zaktiko hI abhivyakti siddha honese paitanyazaktike anAditva aura anantatvakI siddhi tthhregii| aura usake liye yaha anumAna sughaTita hogA ki- caitanyazakti kathaMcit nitya hai, kyoMki vaha satarUpa aura akAraNa hai, jaise ki pRthivI zrAdi bhUtasAmAnya / ' isa anumAnameM sadakAraNatva hetu vyabhicArAdi dopoMse rahita hone ke kAraNa samIcIna hai aura isaliye caitanyazaktiko anAdi ananta athavA kathaJcita nitya siddha karane meM samartha ha da ananta athavA kathaJcit nitya siddha karane meM samartha hai| yadi yaha kahA jAya ki pichodakAdi madyAMgoMse abhivyakta honevAlI madazakti pahalese satarUpa hote hue bhI nitya nahIM mAnI jAtI aura isaliye usa sat tathA akAraNarUpa madazakti ke sAtha hetukA virodha hai, to yaha kahanA ThIka nahIM kyoMki vaha madazakti bhI kathaJcinnitya hai aura usakA kAraNa yaha hai ki cetanadravyake ho madazaktikA svabhAvapanA hai, sarvathA acetanadravyoMmeM madazaktikA honA asambhava hai; isIse dravyamana tathA dravyendriyoMke, jo ki acetana hai, madazakti nahIM bana sakatI-bhAvamana aura bhAvendriyoMke hI. jo ki ce haiM, madazaktikI sambhAvanA hai| yadi acetanadravya bhI madazaktiko prApta hove to madyake bhAjanoM athavA zarAba kI botaloMko bhI mada arthAt nazA honA cAhiye aura unakI bhI ceSTA zarAbiyoM jaisI honI cAhiye; parantu aisA nahIM hai| vastuta: cetanadravya meM madazaktikI abhivyaktikA bAhya kAraNa madyAdika aura antaraGga kAraNa mohanIya karmakA udaya hai-mohanIyakarmake udaya binA bAhyameM madyAdi kA saMyoga hote hue bhI madazaktikI abhivyakti nahIM ho sktii| cunAMce muktAtmAoMmeM donoM kAraNoMkA abhAva honese madazaktikI abhivyakti nahIM bntii| aura isaliye madazaktike dvArA ukta sadakAraNatva hetumeM vyabhicAra doSa ghaTita nahIM ho sakatA , vaha caitanyazaktikA nityatva siddha karane meM samartha hai| caitanyazaktikA nityatva siddha honepara paralokI aura paralokAdi saba sughaTita hote haiN| jo loga paralokoko nahIM mAnate unheM yaha nahIM kahanA cAhie ki 'pahalese satarUpameM vidyamAna caitanyazakti abhivyakta hotI hai|' yadi yaha kahA jAya ki avidyamAna caitanyazakti abhivyakta hotI hai to yaha pratItike viruddha hai, kyoMki jo sarvathA asat ho aisI kisI bhI cIjakI abhivyakti nahIM dekhI jaatii| aura yadi yaha kahA jAya ki kathaJcit sapa tathA kathaMcit asatrUpa zakti hI abhivyakta hotI hai to isase paramatakI-syAdvAdakIsiddhi hotI hai, kyoMki syAdvAdiyoM ko usa caitanyazaktikI kAyAkAra-pariNata-pagaloMke dvArA abhivyaki abhISTa hai jo dravyadRSTi se satarUpa hote hue bhI paryAyadRSTi se asat banI huI hai| aura isaliye sarvathA caitanya kI abhivyakti pramANa-bAdhita hai, jo usakA jaise taise vaMcaka vacanoMdvArA pratipAdana karate haiM una cArvAkoMke dvArA sukumArabuddhi manuSya niHsandeha ThagAye jAte haiN| isake sivAya jina cArvAkoMne caitanyazaktiko bhUtasamAgamakA kArya mAnA hai unake yahAM save caitanya zaktiyoM meM vizeSakA prasaGga upasthita hotA hai-koI prakArakA vizeSa na rahanese pratyeka prANo meM buddhi AdikA vizeSa (bheda) nahIM bntaa| aura vizeSa pAyA jAtA hai ata: unako ukta mAnyatA mithyA hai| isI bAtako agalI kArikAmeM vyakta karate hue prAcArya mahodaya kahate haiM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSe dRSTe'viziSTe jananAdi-hetau viziSTatA kA pratisattvameSAm / svabhAvataH kiM na parasya siddhiratAvakAnAmapi hA! prapAtaH // 36 / / 'jaba jananAdi hetu-caitanyakI utpatti tathA abhivyaktikA kAraNa pRthivI Adi bhUtoMkA samudAya aviziSTa dekhA jAtA hai- usameM koI vizeSatA nahIM pAI jAtI aura daivamRSTi (bhAgyanirmANAdi)ko asvIkAra kiyA jAtA hai- taba ina (cArvAkoM) ke prANi prANike prati kyA vizeSatA bana sakatI hai ? - kAraNameM viziSTatAke na honese bhUtasamAgamakI aura majjanya athavA tadabhivyakta caitanyako koI bhI viziSTatA nahIM bana sakatI; taba isa dRzyamAna buddhayAdi caitanyake vizeSako kisa AdhArapara siddha kiyA jAyagA? koI bhI AdhAra usake liye nahIM bntaa| . (isapara) yadi usa viziSTatAkI siddhi svabhAvase hI mAnI jAya to phira cAroM bhUtoMse bhinna pA~caveM AtmatatvakI siddhi svabhAvase kyoM nahIM mAnI jAya ?- usameM kyA bAdhA AtI hai aura ise na mAna kara 'bhUtoMkA kArya caitanya' mAnanese kyA natIjA, jo kisI taraha bhI siddha nahIM ho sakatA ? kyoMki yadi kAyAkAra-pariNata bhUtoMkA kArya honese caitanyakI svabhAvase siddhi hai to yaha prazna paidA hotA hai ki pRthvI zrAdi bhUta usa caitanyake upAdAna kAraNa hai yA sahakArI kAraNa ? yadi unheM upAdAna kAraNa mAnA jAya to caitanyake bhUtAnvita honekA prasaMga AtA hai-arthAt jisa prakAra suvarNake upAdAna honepara mukaTa, kuDalAdika paryAyoMmeM suvarNakA anvaya (vaMza)calatA hai tathA pRthvI Adi ke upAdAna honepara zarIrameM pRthvI AdikA anvaya calatA hai usI prakAra bhUtacatuSTayake upAdAna honepara caitanyameM bhUtacatuSTayakA anvaya calanA cAhie-una bhUtoMkA lakSaNa usameM pAyA jAnA caahiye| kyoMki upAdAna dravya vahI kahalAtA hai jo tyaktA'tyakta-AtmarUpa ho, pUrvA'pUrvake sAtha vartamAna ho aura trikAlavartI jisakA viSaya ho / parantu bhUtasamudAya aisA nahIM dekhA jAtA ki jo apane pahale acetanAkArako tyAga karake cetanAkArako grahaNa karatA huzrA bhUtoMke dhAraNaIraNa-drava-uSNatAlakSaNa svabhAvase anvita (yukta) ho| kyoMki caitanya dhAraNAdi bhUtasvabhAvase rahita jAnanemeM AtA hai aura koI bhI padArtha atyanta vijAtIya kArya karatA huA pratIta nahIM hotaa| bhUtoMkA dhAraNAdi-svabhAva aura caitanya (jIva)kA jJAna darzanopayoga-lakSaNa donoM eka dUsarese atyanta vilakSaNa evaM vijAtIya haiN| ataH acetanAtmaka bhUtacatuSTaya atyanta vijAtIya caitanyakA upAdAna kAraNa nahIM bana sakatA ponoMmeM upAdAnopAdeyabhAva saMbhava nhiiN| aura yadi bhUtacatuSTayako caitanyakI utpattiya sahakArI kAraNa mAnA jAya to phira upAdAna kAraNa koI aura batalAnA hogA, kyoMki binA upAdAnake koI bhI kArya saMbhava nhiiN| jaba dUsarA koI upAdAna kAraNa nahIM aura upAdAna tathA sahakArI kAraNase bhinna tIsarA bhI koI kAraNa aisA nahIM jisase bhUtacatuSTayako caitanyakA janaka svIkAra kiyA jA sake, taba caitanyako svabhAvase hI bhUtavizeSakI taraha tattvAntarake rUpameM siddhi hotI hai| isa tatvAntara-siddhiko na mAnanevAle jo atAvaka hai-daronamohake udayase Akulita citta hue Apa vIra jinendrake matase bAhya haiM- una (jIvikAmAtra tantravicArakoM)kA bhI hAya ! yaha kaisA prapatana huA hai, jo unheM saMsAra samudrake AvatameM girAne vAlA hai !!' svacchandavarojagataH svabhAvAduccairanAcAra-patheSvadoSam / nighaSya dIkSAsamamuktimAnAstvadRSTi-bAhyA bata vibhramante // 37 // * 1 "tyaktA tyaktAmarU5 ya pUrvA'pUrveNa vartate / kAlatraye'pi tadravyamupAdAna mati smRtam // "
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2 ] samantabhadra bhAratIke kucha namUne 'svabhAva se hI jagatakI svacchanda - vRtti-- yatheccha pravRtti- hai isaliye jagatake U~ce darje ke anAcAra - mArgo meM hiMsA. jhUTha, corI, kuzIla (abrahma) aura parigraha nAmake pA~ca mahApApoM meM bhI koI doSa nahIM, aisI ghoSaNA karake unake anuSThAna jaisI sadoSa pravRttiko nirdoSa batalAkara - jo loga dIkSA ke samakAla hI muktiko mAnakara abhimAnI ho rahe haiM - sahajagrAhya hRdaya meM mantravizeSAropaNa ke samaya hI mukti ho jAne ( muktikA sarTiphikeTa mila jAne kA jinheM abhimAna hai-- athavA dIkSAkA nirAsa jaise bane vaise (dIkSAnuThAnakA nivAraNa karane ke liye) muktiko jo ( mImAMsaka) amAnya kara rahe haiM aura mAMsabhakSaNa, madirApAna tathA maithunasevana jaise anAcAra ke mArgoMke viSaya meM svabhAvase ho jagatakI svacchanda pravRttiko hetu batAkara yaha ghoSaNA kara rahe haiM ki usameM koI doSa nahIM hai + ve saba (he vIra jina !) ApakI dRSTise - bandha, mokSa aura tatkAraNa- nizcaya ke nibandhanasvarUpa Apake syAdvAda darzana se - bAhya haiM aura (sarvathA ekAntavAdI hone se ) kevala vibhrama meM par3e hue haiM tasvake nizcayako prApta nahIM hote- yaha bar3e hI kheda athavA kaSTakA viSaya hai !!" vyAkhyA- isa kArikA meM 'dIkSAsama muktimAnA: ' pada do arthoM meM prayukta huA hai / eka artha meM una mAntrikoM (mantravAdiyoM) kA grahaNa kiyA gayA hai jo mantra -dIkSA ke samakAla hI apaneko mukta huA samajha kara abhimAnI bane rahate haiM, apanI dIkSA ko yama-niyama rahitA hote hue bhI anAcArako kSayakAriNI samarthadIkSA mAnate haiM aura isa lie bar3ese bar3A anAcAra - hiMsAdika ghora pApa karate hue bhI usameM koI dopa nahIM dekhate - kahate haiM 'svabhAvase hI yatheccha pravRtti hone ke kAraNa bar3e se bar3e anAcAra ke mAga bhI doSa ke kAraNa nahIM hote aura isaliye unheM unakA AcaraNa karate hue bhI prasiddha jIvanmuktikI taraha koI doSa nahIM lgtaa|' dUsare artha meM una mImAMsakoMkA bhaiNa kiyA gayA hai jo karmoM ke kSayase utpanna anantajJAnAdirUpa muktikA honA nahIM mAnate. yama-niyamAdirUpa dIkSA bhI nahIM mAnate aura svabhAva se hI jagata ke bhUtoM (prANiyoM) kI svacchanda-pravRtti batalAkara mAMsabhakSaNa, madirApAna aura yatheccha maithuna sevana - jaise anAcAroM meM koI doSa nahIM dekhte| sAtha hI veda-vihita pazuvadhAdi UMce darje ke anAcAra mArgoko bhI nirdoSa batalAte haiM, jabaki veda-bAhya brahmahatyAdiko nirdoSa na batalAkara sadopa hI ghoSita karane haiN| aise saba loga vIra- jinendra kI dRSTi athavA unake batanAye hue sanmArga se bAhya haiM, ThIka tattvake nizcayako prApta na hone ke kAraNa sadoSako nirdoSa mAnakara vibhramameM par3e hue haiM aura isIliye AcAya mahodayane unakI ina dRpita pravRttiyoMpara kheda vyakta kiyA hai aura sAtha hI yaha sUcita kiyA hai ki hisAdika mahA anAcAroMke jo mAgeM haiM ve saba sadoSa haiM unheM nirdoSa siddha nahIM kiyA jA sakatA, cAhe ve vedAdi kisI bhI Agamavihita hoM yA anAgamavihita hoM / jAnatA / + 1 'na mAmabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / " savAra maNiyAM 46 1 jo apaneko jAnatA hai vaha sabako jaantaa| jo apaneko nahIM jAnatA vaha sabako nahIM kunda kunda - sukarAta 2 hamArI icchAe~ jitanI kama hoM, utane hI hama devatAoMke samAna haiN| 3 yaha bhI ho sakatA hai ki garIbI puNyakA phala ho aura amIro pApakA / 4 kuzAgrabuddhi mahAn kAryoMko prArambha karatI hai; para parizrama unheM pUrA karatA hai / -ma0 gAMdhI emarsana
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjaya velaTTiputta aura syAhAda (lekhaka-nyAyAcArya paNDita darabArIlAla jaina, koThiyA) darzanake syAdvAda siddhAntako kitane hI (1) hai ?-nahIM kaha sktaa| jaina vidvAna ThIka tarahase samajhanekA prayatna (2) nahIM hai ?-nahIM kaha sktaa| nahIM karate aura dharmakIrti evaM zaGkarA- (3) hai bhI nahIM bhI nahIM kaha sktaa| cAryakI taraha usake bAremeM bhrAnta (4) na hai aura na nahIM hai ?-nahIM kaha sktaa| ullekha athavA kathana kara jAte haiM, isakI tulanA kojie jainoMke sAta prakArake yaha bar3e hI khedakA viSaya hai| kAzI hindavizvavi- syAdvAdasedyAlayameM saMskRta-pAlI vibhAgake prophesara paM0 baladeva (1) hai ? ho sakatA hai (syAd asti) upAdhyAya ema0 e0 sAhityAcAyane san 1946 meM (2) nahIM hai ?-nahIM bhI ho sakatA (syAnAsti) 'bauddha-darzana' nAmakA eka prantha hindImeM likhakara prakA- (3) hai bhI nahIM bhI ?-hai bhI aura nahIM bhI ho zita kiyA hai, jisapara unheM ikkIsasau rupayekA sakatA hai (syAdasti ca nAsti ca) DAlamiyAM-puraskAra bhI milA hai| isameM unhoMne, ukta tInoM uttara kyA kahe jA sakate (vaktavya) buddhake samakAlIna mata-pravartakoMke matoMko dete hue, hai ? isakA uttara jaina 'nahIM' meM dete haiMsaMjaya velaTriputtake anizcitatAvAda matako bhI bauddhoMke (4) syAd (ho sakatA hai) kyA yaha kahA jA 'dIghanikAya (hindI0pR022) pranthase upasthita sakatA (vaktavya) hai?-nahIM, syAd a-baktavya hai| kiyA hai aura antameM yaha niSkarSa nikAlA hai ki "yaha (1) 'syAd asti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, anekAntavAda pratIta hotA hai| sambhavataH aise ho 'syAd asti' pravaktavya hai| thATa asti bhAdhArapara mahAvIrakA syAdvAda pratiSThita kiyA gayA (6) 'syAda nAsti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd nAsti' avaktavya hai| isI prakAra darzana aura hindIke khyAtiprApta bauddha (7) 'syAda asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavidvAn rAhula sAMkRtyAyana apane 'darzana-digdarzana' meM vya? nahIM, 'syAd asti ca nAsti ca' a-baktalikhate haiM vya hai| "mAdhanika jaina-darzanakA AdhAra 'syAdvAda' 6, donoMke milAnese mAlUma hogA ki jainoMne saMjayajo mAlUma hotA saMjaya velaTriputtake cAra agAvAle ke pahalevAle tIna vAkyoM (prazna aura uttara donoM) ko anekAntavAdako (!) lekara use sAta aGgavAlA kiyA alaga karake apane syAdvAdako cha bhaGgiyoM banAI hai, gayA hai| saMjayane tattvoM (-paraloka, devatA) ke aura usake cauthe vAkya "na hai aura na nahIM hai" ko bAre meM kucha bhI nizcayAtmaka rUpase kahanese inkAra karate chor3akara 'syAd' bhI pravaktavya hai yaha sAtavA~ maGga hue usa inkArako cAra prakAra kahA hai taiyAra kara apanI saptamaGgI pUrI kii| * 1 dekho, bauddhadarzana pR0 40 / upalabhya sAmagrIse mAlUma hotA hai, ki saMjaya + 2 dekho, darzanadigdarzana pR0 466-67 / anekAntabAdakA prayoga paraloka, devatA, pharmaphala, thA "
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] saJjaya velaTriputta aura syAdvAda muktapuruSa jaise-parokSa viSayoMpara karatA thaa| jaina vAlA rAhalajI jaisA mahApaNDita jainadarzana aura usake saMjayako yuktiko pratyakSa vastuoMpara lAgU karate haiN| itihAsako chipAkara yaha kaise likha gayA ki "saMjaya udAharaNArtha sAmane maujUda ghaTakI sattAke bAremeM yadi ke vAdako hI saMjayake anuyAyiyoMke lupta ho jAnepara jaina-darzanase prazna pUchA jAya, to uttara nimna prakAra jainoMne apanA liyaa| kyA ve yaha mAnate haiM ki milegA jainadharma va jainadarzana aura unake mAnanevAle jaina (1) ghaTa yahAM hai?-hosakatA hai -syaadsti)| saMjayake pahale nahIM the ? yadi nahIM, to unakA ukta (2) ghaTa yahAM nahIM hai?-nahIM bhI ho sakatA likhanA asambaddha aura bhrAnta hai| aura yadi mAnate (syAdu naasti)| haiM, to unakI yaha bar3I bhArI aitihAsika bhUla hai, jise (3) kyA ghaTa yahAM hai bhI aura nahIM bhI hai svIkAra karake unheM turanta hI apanIbhUlakA parimArjana hai bhI aura nahIM bhI ho sakatA hai (syAd asti ca / karanA caahiye| yaha aba sarva vidita hogayA hai nAsti c)| aura prAyaH sabhI niSpakSa aitihAsika bhAratIya tathA (4) 'ho sakatA hai| (syAd) kyA yaha kahA jA pAzcAtya vidvAnoMne svIkAra bhI kara liyA ki jainasakatA hai ?-nahIM, 'syAd' yaha a-vaktavya hai| dharma va jainadarzanake pravartaka bhagavAna mahAvIra hI nahIM (3) ghaTa yahAM ho sakatA hai| (syAdasti) kyA the. apitu unase pUrva ho gaye RSabhadeva Adi 23 yaha kahA jA sakatA hai?-nahIM, 'ghaTa yahAM ho sakatA tIrthakara unake pravartaka hai, jo vibhinna samayami hue haiM hai' yaha nahIM kahA jA sktaa| aura jinameM pahale tIrthakara RSabhadeva, 22 veM tIrthaGkara (6) ghaTa yahAM nahIM ho sakatA hai' (syAd nAsti) ariSTanemi (kRSNake samakAlIna aura unake cacerekyA yaha kahA jA sakatA hai?-nahIM, 'ghaTa yahAM nahIM bhAI) tathA 23 veM tIrthakara pAzvanAtha to aitihAsika ho sakatA' yaha nahIM kahA jA sktaa| mahApuruSa bhI siddha ho cuke haiN| ata: bhagavAna mahA(7) ghaTa yahAM 'ho bhI sakatA hai', nahIM bhI ho vIrake samakAlIna saMjaya aura usake anuyAyiyoMke sakatA hai, kyA yaha kahA jA sakatA hai? nahIM, 'ghaTa parva jainadharma va jainadarzana aura unake mAnanevAle jaina yahAM ho bhI sakatA hai, nahIM bhI ho sakatA hai| yaha nahIM vidyamAna the, aura isaliye unake dvArA saMjayake vAdako kahA jA sktaa| apanAnekA rAhulajIkA AkSepa sarvathA nirAdhAra aura isa prakAra eka bhI siddhAnta (=yAda)kI sthApanA asaMgata hai| aisA hI eka bhArI AkSepa apane bauddha na karanA, jo ki saMjayakA vAda thA, usIko saMjayake pranthakAroMko prazaMsAkI dhunameM ve samapra bhAratIya vidvAanuyAyiyoMke lupa ho jAnepara jainoMne apanA liyA, noMpara bhI kara gaye, jo akSamya hai| ve isI 'darzana aura usakI caturbhagI nyAyako saptabhaGgImeM pariNata / digdarzana' (pRSTha 448) meM likhate haiMkara diyaa|" "nAgArjuna, asaMga, pasubandhu, diGnAga, dharmamAlUma hotA hai ki ina vidvAnoMne jainadarzanake korti,- bhAratake apratima dArzanika isI pArAmeM syAdvAda-siddhAntako niSpakSa hokara samajhanekA prayatna / paidA hue the| unhIMke ho ucchiSTa-bhojI pIcheke prAyaH nahIM kiyA aura apanI paramparAse jo jAnakArI unheM milI usIke AdhArapara unhoMne ukta kathana kiyaa| sAre hI dUsare bhAratIya dArzanika dikhalAI par3ate haiN|" acchA hotA, yadi ve kisI jaina vidvAn athavA dArza- rAhulajI jaise kalamazUroMko hareka bAtako aura nika jaina granthase jainadarzanake syAdvAdako samajhakara pratyeka padavAkyAdiko nApa-jokha kara hI kahanA aura usapara kucha likhte| hameM Azcarya hai ki darzanoM aura likhanA caahie| unake itihAsakA apaneko adhikArI vidvAna mAnane. aba saJjayakA vAda kyA hai aura jainoMkA syAdvAda
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa kyA hai ? tathA ukta vidvAnoMkA ukta kathana kyA saMgata ina padArthoM ke bAre meM usase prazna karatA thA taba vaha evaM abhrAnta hai ? ina bAtopara sakSepameM prastuta lekhameM catuSkoTi vikalpadvArA yahI kahatA thA ki 'maiM jAnatA vicAra kiyA jAtA hai| hoU~ to batalAU~ aura isaliye nizcayase kucha bhI saMjaya velaDhiprattakA vAda (mata) nahIM kaha sktaa|' ataH yaha to vilkula spaSTa hai ki bhagavAna mahAvIrake samakAla meM aneka mata-pravartaka saMjaya anizcitatAvAdI athavA saMzayavAdI thA aura vidyamAna the| unameM nimna chaha mata-pravataka bahuta usakA mata AnA usakA mata anizcitatAvAda yA saMzayavAdarUpa thaa| prasiddha aura lokamAnya the rAhalajIne svayaM bhI likhA hai + ki "saMjayakA 1 ajitakeza kambala, 2 makkhali gozAla darzana jisa rUpameM hama taka pahuMcA hai usase to usake 3 pUraNa kAzyapa, 4 prakra dha kAtyAyana, 5 saMjaya vela- darzanakA abhiprAya hai, mAnavako sAjabuddhiko bhramameM dviputta, aura 6 gautama buddha / DAlA jAye, aura vaha kucha nizcaya na kara bhrAnta dhArainameM ajitakeza kambala aura makkhali gozAla NAoMko apratyakSa rUpase puSTa kare / " bhautikavAdI, pUraNa kAzyapa aura prakrudha kAtyAyana jainadarzanakA sthAdvAda aura anekAntavAdanityatAvAdI, saJjaya velaTriputta anizcitatAvAdI aura gautama buddha kSaNika anAtmavAdI the| parantu jainadarzanakA syAdvAda saMjaya ke ukta aniprakRptameM hame saJjayake matako jAnanA hai| ataH zcitatAvAda athavA saMzayavAdase ekadama bhinna aura unake matako nIce diyA jAtA hai| dIghanikAya' meM nirNaya-koTiko liye hue hai / donomeM pUrva-pazcima unakA mata isa prakAra batalAyA hai athavA 36 ke aMko jaisA antara hai / jahAM saMjayakA "yadi Apa pache,- 'kyA paraloka hai', to yadi vAda anizcayAtmaka hai vahAM jainadazanakA syAdvAda nizca maiM samajhatA hoU~ ki paraloka hai to Apako batalAU~ yAtmaka hai| vaha mAnavakI sahaja buddhiko bhramameM nahIM ki paraloka hai| mai e bhI nahI kahatA vaisA bhI DAlatA. balki usame AbhAsita athavA upasthita virodhoM va sandehoMko dUra kara vastu-tattvakA nirNaya nahI kahatA, dUsarI tarahase bhI nahIM khtaa| maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'vaha nahI hai| maiM yaha bhI nahIM karAne meM sakSama hotA hai smaraNa rahe ki samagra (pratyakSa kahatA ki 'vaha nahIM nahIM hai| paraloka nahIM hai, para aura parokSa) vastu-tattva anekadharmAtmaka hai- usame loka nahI nhiiN|' devatA (=aupapAdika prANI) haiM... aneka (nAnA) anta (dharma-zakti-svabhAva) pAye jAte devatA nahIM haiM, haiM bhI aura nahIM bhI, na haiM aura na haiM aura isaliye use anekAntAtmaka bhI kahA jAtA nahIM haiN|...... acche bure kama phala haiM, nahIM haiM, hai| vastutattvakI yaha anekAntAtmakatA nisargata: hai, haiM bhI aura nahI bhI, na haiM aura na nahIM hai| tathA aprAkRtika nhiiN| yahI vastumeM aneka dharmokA gata (=muktapurupa) marane ka bAda hote hai. nahIM hote svIkAra va pratipAdana jainAkA anekAntavAda hai| haiM......? -yadi mujhase esA pUche. to maiM yadi saMjayake vAdako, jo anizcitatAvAda athavA saMzayaaisA samajhatA hoU~ ....to aisA Apako kahaM / mai vAda ke nAmase ullikhita hotA hai, anekAntavAda aisA bhI nahIM kahatA, vaisA bhI nahIM kahatA...... kahanA athavA batalAnA kisI taraha bhI ucita evaM yaha bauddhodvArA ullekhita saMjayakA mata hai| isameM saGgata nahIM hai, kyoMki saMjayake bAda meM eka bhI siddhAMta pAThaka dekheMge ki saMjaya paraloka, devatA. karmaphala kI sthApanA nahIM hai; jaisAki usake uparokta mata-prada. aura muktapuruSa ina atIndriya padArthoM ke jAnane meM rzana aura rAhula jIke pUrvokta kathanase spaSTa hai| kintu asamartha thA aura isaliye unake astitvAdike bAre anekAntavAda meM astitvAdi sabhI dharmAkI sthApanA meM vaha koI nizcaya nahIM kara skaa| jaba bhI koI + 1 dekho, 'darzana-digdarzana' pR0 462
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] saMjaya velaTTiputta aura syAdvAda aura nizcaya hai| jisa jima apekSAse ve dharma usameM anya zabda nahIM, jisakA artha hai kathaJcita kiJcita, vyavasthita evaM nizcita haiM una sabakA nirUpaka syA- kisI apekSA, koI ekadASTi, koI eka dharmako vivakSA. dvAda hai| anekAntavAda vyavasthApya hai to syAdvAda koI eka ora / aura 'vAda' zabdakA artha hai mAnyatA usakA vyavasthApaka hai| damare zabdoM meM anekAntavAda athavA kathana / jo syAt (kathaJcit) kA kathana vastu (vAcya-prameya) rUpa hai aura syAdvAda nirNAyaka karanevAlA athavA 'syAt' ko lekara pratipAdana karanevAcaka tatvarUpa hai| vAstava meM anekAntAtmaka vastu- vAlA hai vaha syAdvAda hai| arthAta jo sarvathA ekAtattvako ThIkaThIka samajhane-samamAne, pratipAdana karane. ntakA tyAgakara apekSAse ghastusvarUpakA vidhAna karatA karAne ke liye hI syAdvAdakA AviSkAra kiyA gayA hai vaha syAdvAda hai| kathaJcidvAda, apekSAvAda Adi hai, jisake prarUpaka jainoM ke sabhI (24) tIrthakara haiN| isIke dUsare nAma haiM-ina nAmoMsa bhI usIkA bodha antima tIrthakara bhagavAna mahAvIrako usakA prarUpaNa hotA hai| jaina tArkikaziromaNi svAmI samantabhadrane uttarAdhikAra ke rUpame 23 veM tIrthakara bhagavAna pAzva- AptamImAMsA aura svayambhUstotrameM yahI kahA hainAthase tathA bhagavAna pAzvanAthako kRSNa ke samakAlIna syAdvAdaH srvthaikaanttyaagaatkivRttcidvidhiH| 22 veM tIthekara ariSTanemise milA thaa| isa taraha saptabhaGganayApekSo dhyAdeyavizeSakaH // 10 // pUrva pUrva tIrthakara se agrima tIrthakarako paramparayA -AptamImAMsA syAdvAdakA prarUpaNa prApta huA thaa| isa yugake prathama sadekanityavaktavyAstadvipakSAzca ye nayAH / tIrthakara Rpabhadeva haiM jo isa yugake zrAdya syAdvAda. sarvatheti praduSyanti puSyanti syaaditiihite|| / prarUpaka haiN| mahAna jana tArkika samantabhadra + aura sarvathAniyamatyAgI yathAdRSTamapekSakaH / akalaGkadeva jaise prakhyAta jainAcAryone sabhI tIrthakaroM sthAcchabdastAvake nyAye nAnyepAmAtmavidviSAm / / ko spaSTataH syAdvAdI-syAdvAdapratipAdaka batalAyA hai -svayambhUstotra aura usa rUpase unakA guNa-kIrtana kiyA hai| jainoMko ata: 'syAn' zabdako saMzayArthaka, bhramAthaka athavA yaha atyanta prAmANika mAnyatA hai ki unake hara eka anizcayAtmaka nahIM samajhanA caahiye| vaha aviva. tIrthakarakA upadeza 'syAdvAdAmRtagarbha hotA hai aura ve kSita dharmokI gauNatA aura vivakSita dhamakI pradhAnatA'syAdvAda puNyodadhi' hote haiN| ata: kevala bhagavAna ko sUcita karatA huA vivakSita ho rahe dharmakA vidhAna mahAvIra hI syAdvAda ke pratiSThApaka va pratipAdaka nahIM evaM nizcaya karAnevAlA hai| saMjayake anishcittaahaiN| syAvAda jainadharmakA maulika siddhAnta hai aura vAda kI taraha vaha anirNIti athavA vastutattvakI vaha bhagavAna mahAvIra ke pUrvavartI aitihAsika evaM sarvathA avAcyatAko ghopaNA nahIM krtaa| usake prAgaitihAsika kAlasa samAgata hai| dvArA jaisA pratipAdana hotA hai vaha samantabhadra ke zabdoM meM syAdvAdakA artha aura prayoga nimna prakAra hai'syAdvAda' pada syAt aura vAda ina do zabdoMse kathaJcitte sadeveSTa kathaJcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna savathA // 14| banA hai| 'syAt' avyaya nipAtazabda hai, kriyA athavA sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / + 'bandhazca mokSazca tayozca hetU baddhazca muktazca phalaM ca muktH| asadeva viparyAsAnna cena vyavatiSThate / / 15 / / syAdvAdino nAtha tavaiva yukta naikAntadRSTa svamato-mi kramAptidvayAd dvaitaM, shaavaacymshktit:| zAstA // 14 // " svayaMbhUstotragata zaMbhava jinastotra / avaktavyonarA: zepAstrayo bhaGgA: svahetuta: / / 16 / / 2 "dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAdibhyo namo namaH / arthAta jainadarzanameM samagra vastutattva kathaJcita vRpabhAdimahAvIrAntebhya:svAtmopalabdhaye // 1 // " laghIyatraya satahI hai, kathaMcita asatahI hai tathA kathaMcita ubhaya
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ vaha ho hai aura kathaMcita avAcya hI hai, so yaha saba naya. sakatA' javAba diyA hai aura isaliye use anizcitavivakSAse hai, sarvathA nhiiN| tAvAdI kahA gayA hai| svarUpAdi(svadravya, svakSetra, svakAla,svabhAva ina) jainoMko jo saptabhaGgI hai vaha isa prakAra haicArase use kauna sA hI nahIM mAnegA aura pararUpAdi (1) bastu hai?-kathaJcita (apanI dravyAdi cAra (paradravya, parakSetra, parakAla, parabhAva ina) cArase apekSAoMse) vastu hai ho-syAda tyeva ghaTAdi vastu / kauna asata hI nahIM maanegaa| yadi isa taraha use (2) vastu nahIM hai -kathaJcita (paradravyAdi cAra svIkAra na kiyA jAya to usakI vyavasthA nahIM ho apekSAoMse) vastu nahIM hai| hai-syAnAstyeva ghaTAdi sktii| vstu| kramase arpita donoM (sata aura asana) kI (5) vastu hai. nahIM (ubhaya) hai -kathaJcit apekSAse vaha kathaMcit ubhaya hI hai, eka sAtha donoM (kramase apita donoM-vadanyAdi aura paradravyAdi (sata aura asata) ko kaha na sakanase avAcya hI hai| cAra apakSAne) vastu hai, nahI (ubhaya) hI haiisI prakAra zravaktavya ke bAda ke anya tIna bhaGga syAdasti nAmtya ra ghaTAdi vastu / (sadavAcya, asadavAcya,aura madasavAcya)bhI apanI (4) umta chAtaya hai ?-kazcit (eka sAtha vivakSAoMse samajha lenA cAhie / vivakSita svayAdi aura paradravyAdi dono apekSAyahI jainadarzanakA saptabhaGgI nyAya hai jo virodhI- asi kaDI na jA sakatame) va tu avaktavya hI haiavirodhI dharma yugalako lekara prayukta kiyA jAtA hai syAdavAvyameva ghadAdi vastu / aura tattana apekSAoMsa vastu-dharmoM kA nirUpaNa karatA (5) bAla hai-avatavya hai' ?- kazcina (svhai| syAdvAda eka vijayI yoddhA aura saptabhar3I- dravyAbhi aura eka sAtha virakSita donAva paranyAya usakA astra zastrAdi vijA-mAdhana hai / athavA dravyAdi kA akSayAna kahI na jA sakanesa) vastu yoM kahie ki vaha eka svata: siddha nyAyAdhIza hai aura hai-zravaktavya hI hai'-yAvasTa vaktavyameva ghaTAdi saptabhaMgI usake nirNayakA kae sAdhana hai / jainadazana- vastu / ke ina syAdvAda maprabhaGgInyAya. anekAntavAda AdikA (6) vastu 'nahIM-avaktavya hai?-kathaJcita paravistRta aura prAmANika vivecana prAptamImAMsA. sva. dravyAdise aura eka sAtha vivakSita dono sva-para dravyAyambhUstotra, yuktyanuzAsana. manmatisUtra aSTazatI. dikI apekSA kahI na jA sakanesa) vasnu nahI-abaaSTasahasrI, anekAntajayapatAkA. syAdvAdamatarI ktavya hI hai' - sthAnAsya vaktavya meva ghaTAdi vastu / Adi jaina dArzanika granthoM meM samupalabdha hai| (7) vastu hai-nahI-abaktavya hai? kathazvana saMjayaka anizcitatAvAda aura jainadarzanake (kramase niska para dravya nimeM aura eka sAtha Apata svara dravyAdikI apekSAse kahI na jA sakanesa) va syAdvAdameM antara 'hai nahIM aura avaktavya hI hai|-syaadsti nAstyavaUpara rAhulajone saMjayakI caturbhaGgI isa prakAra ktavyameva ghaTAdi vastu / batalAI hai jainAMkI isa sAbhagImeM pahalA, dUsaga aura cauthA (1) hai?-nahIM kaha sktaa| ye tIna bhaGga to maulika haiM aura tImaga. pocavoM, (2) nahIM hai ?-nahIM kaha sktaa| aura chaThA dvisaMyogI tathA sAtavAM triruyogI bhaGga haiM (3) hai bhI nahIM bhI ?-nahIM kaha sktaa| aura isa taraha anya cAra bhaGga mUlabhUta tIna bhaGgoM ke (4) nahai aura na nahIM hai?-nahIM kaha sktaa| saMyogaja bhara haiN| jaise namaka, mirca aura khaTAI saMjayane sabhI parokSa vastuoMke bAremeM 'nahIM kaha ina tInaka saMyogaja svAda cAra hI bana sakate haiM
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2 ] saMjaya velahiputta aura syAdvAda namaka-mirca, namaka-khaTAI, mirca-khaTAI aura namaka- (5) devadatta zravaktavya hai- eka sAtha pitA-putrA. mirca-khaTAI-inase jyAdA yA kama nahIM / ina saMyogI di donoM apekSAoMse kahA na jA sakanese- 'syAt cAra svAdoM meM mUla tIna svAdoMko aura milA denese devadattaH zravaktavyaH / / kula svAda sAta hI banate haiN| yahI saptabhaGgoMkI bAta (5) devadatta pitA'hai-zravaktavya hai- apane hai| vastumeM yoM to anantadhame haiM. parantu pratyeka dhamako putrako apekSA tathA eka sAtha pitA-putrAdi donoM lekara vidhi-niSedhakI apekSAse sAta hI dharma vyava- apekSAoMse kahA na jA sakanese-'syAt devadattaH sthita haiM-satvadharma, asatvadharma, satvAmatvobhaya, pitA astyavaktavyaH / avaktavyatva, satvAvaktavyatva, amatvAvaktavyatva aura (6) devadatta 'pitA nahIM hai-zravaktavya hai'-apane stvaastvaavktvytv| ina mAtase na kama haiM aura na pitA mAmA zrAdikI apekSA aura eka sAtha pitA jyaadaa| ata eva zaGkAkAroMko sAta hI prakAra ke putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanesesandeha, sAta hI prakArakI jijJAsAeM. mAta hI prakAra ke sthAt devadattaH nAstyavaktavyaH / prazna hote haiM aura isaliye unaka uttA vAkya mAtahI (7) 'devadatta pitA' hai aura nahIM hai tathA zravahote haiM, jinheM saptamaga yA saptabhaGgIke nAmase kahA ktavya hai'- kramase vivakSita pitA-putrAdi donoMkI jAtA hai| isa taraha jainoMkI saptabhaGgI upapattipUrNa apekSAse aura eka sAtha vivakSita pitA-putrAdi donoM DhaGgase suvyavasthita aura sunizcita hai| para saMjayakI apekSAoMse kahA na jA sakanese- 'syAt devadattaH uparyukta caturbhaGgImeM koI bhI upapatti nahIM hai| usana pitA asti nAsti caavktvyH| praznoMkA javAba nahIM kaha sakatA' meM hI diyA hai yaha dhyAna rahe ki jainadarzanameM pratyeka vAkyameM aura jisakA koI bhI hetu upasthita nahI kiyA, aura usake dvArA pratipAdya dharmakA nizcaya karAne ke liye isaliye vaha unake vipaya meM anizcita hai| 'eva' kArakA vidhAna abhihita hai jisakA prayoga rAhula jIne jo upara jainoMkI saptamaGgI dikhAI hai vaha nayavizAradAke liye yatheccha hai-ve kareM cAhe na kreN| bhramapUrNa hai| hama pahale kaha Aye haiM ki jainadarzanameM na karane para bhI usakA adhyavasAya ve kara lete haiM / 'syAdvAda'ke antagata syAna' zabdakA artha ho sakatA rAhulajo jaba 'syAn' zabda ke mUlAthaka samajhane meM hI hai| aisA sandeha athavA bhramarUpa nahI hai usakA to bhArI bhUla karagaye taba syAdvAdako bhagiyoMke mela-jola kaJcin (kisI eka apekSAsa) athe hai jo nirNayarUpa karaneme bhUle kara hI sakate the aura usIkA pariNAma hai| udAharaNArtha devadattako lIjiye, vaha pitA-putrAdi hai ki jainadarzanake saptabhaMgoMkA pradazana unhoMne ThIka aneka dhabharUpa hai| yadi jainadarzanase yaha prazna kiyA taraha nahI kiyaa| hameM AzA hai ki ve tathA syAdvAdajAya ki kyA devadatta pitA hai ? to jainadazana syAdvAda ke sambandhameM bhrAnta anya vidvAn bhI jainadazanake dvArA nimna prakAra uttara degA -- syAdvAda aura saptabhaMgoko ThIka tarahase hI samajhane (1) devadatta pitA hai-apane putrako apekSAse- aura ullekha karanakA prayatna krge| 'syAta devadattaH pitA asti| ___ yadi saMjaya ke darzana aura caturbhagIko hI jaina (2) devadatta pitA nahIM hai-apane pitA-mAmA darzanameM apanAyA gayA hotA to jainadAzanika usake AdikI apekSAse-kyoMki unakI apekSAse to vaha darzanakA kadApi Alocana na karate / aSTazatI aura putra, bhAnajA Adi hai-'syAt devadatta: pitA naasti| aSTasahasrImeM akalaMkadeva tathA vidyAnandane isa (3) devadatta pitA hai aura nahIM hai- apane putra- darzanakI jaisI kucha kar3I AlocanA karake usameM doSoMkI apekSA aura apane pitA-mAmA AdikI apekSA kA pradarzana kiyA hai vaha dekhate hI banatA hai| yathAse-'syAt devadatta: pitA asti ca nAsti c| 'taheyastIti na bhaNAmi, nAstIti ca na bhaNAmi.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / varSa yadapi ca bhaNAmi tadapi na bhaNAmIti darzanamastviti apane syAdvAdasiddhAnta, anekAntasiddhAnta, saptabhaGgI kazcit , sopi pApIyAn / tathA hisAvetarAbhyA siddhAnta saMjayase bahutapahalese pracalita haiM jaise usake manabhilApe vastunaH, kevalaM mUkatvaM jagata: syAta, ahiMsA-siddhAnta, aparigrahaHsiddhAnta, kamai siddhAnta vidhiprtissedhvyvhaaraayogaat| na hi sarvAtmanAna- Adi siddhAnta pracalita haiM aura jinakezrAdyapravartaka milApyasvabhAvaM buddhiradhyavasyati / na cAnadhyavaseyaM isa yugake tIthakara RSabhadeva haiM aura aMtima mahAvIra pramitaM nAma, gRhItasyApi tAdRzasyAgRhItakalpatvAta / haiN| vizvAsahai ukta vidvAna apanI jainadarzana va syAmacchocatanyavati |"-asstts0 pR0 124 / dvAdake bArameM huI bhrAntiyAkA pAramAjana dvAdake bAremeM haI bhrAntiyoMkA parimArjana kareMge aura isase yaha sApha hai ki saMjayakI sadoSa caturbhagI usakI ghoSaNA kara deNge| aura darzanako jainadarzanane nahIM apnaayaa| usake 21 pharavarI 1948] vIrasevA mandira, sarasAvA ratnakaraNDake kartRtva-vizyameM merA vicAra aura nirNaya [sampAdakIya ] ( gatakiraNase Age) (1) ratkakaraNDako prAptamImAMsAkAra svAmI sama- prophesara sAhabane prAptamImAMsAkArake dvArA abhi ntabhadrako kRti na batalAnemeM prophesara sAhabakI jo mata doSake svarUpakA koI spaSTa ullekha nahIM kiyAsabase bar3I dalIla hai vaha yaha hai ki 'ratnakaraNDake apane abhiprAyAnusAra usakA kevala kucha saMketa hI 'sipAsA' nAmaka padyameM doSakA jo svarUpa sama- kiyA hai| usakA pradhAna kAraNa yaha mAlUma hotA hai mAyA gayA hai vaha prAptamImAMsakArake abhiprAyAnusAra ki mUla AptamImAMsAmeM kahIM bhI doSakA koI svarUpa ho hI nahIM sakatA-arthAt AptamImAMsAkArakA doSa diyA huA nahIM hai| 'doSa' zabdakA prayoga kula pAMca ke svarUpa-viSaya meM jo abhimata hai vaha ratnakaraNDake kArikAoM naM046 56, 62, 80 meM huA hai jinaukta padyameM varNita doSa-svarUpake sAtha mela nahIM khAtA- meMse pichalI tIna kArikAoM meM buddhayasaMcaradoSa, vRttiviruddha par3atA hai, aura isaliye donoM grantha eka ho doSa aura pratijJA tathA hetudoSakA kramaza: ullekha hai, AcAryakI kRti nahIM ho skte| isa dalIlako prAptadoSase sambandha rakhanevAlI kevala 4thI tathA 6Tho caritArtha karane ke liye sabase pahale yaha mAluma honekI kArikA hI hai| aura ve donoM hI 'doSa ke svarUpa jarUrata hai ki AptamImAMsAkArakA doSake svarUpaH kathanase rikta haiN| aura isaliye doSakA abhimata viSayameM kyA abhimata athavA abhiprAya hai aura use svarUpa jAnane ke liye AptamImAMsAkI TIkAoM tathA prophesara sAhabane kahAMse avagata kiyA hai?-mala prAptamImAMsAkArakI dUsarI kRtiyoMkA Azraya lenA prAptamImAMsAparase ? AptamImAMsAkI TokAoMparase? hogaa| sAtha hI pranthake sandarbha athavA pUrvApara athavA prAptamImAMsAkArake dUsare pranthoMparase? aura kathana sambandhako bhI dekhanA hogA / usake bAda yaha dekhanA hogA ki ratnakaraNDake 'kSuli TIkAoMkA vicArapAsA' nAmaka padyake sAtha mela khAtA athavA saGgata prophesara sAhabane granthasandarbhake sAtha TokAoMkA baiThatA hai yA ki nhiiN| Azraya lete hue, aSTasahasrITIkAke AdhArapara, jisa
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] ratnakaraNDake ketRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya meM akalakadevako aSTazatI TokA bhI zAmila hai, yaha hai| ghAtiyA karmake kSaya ho jAnepara ina donoMkI pratipAdita kiyA hai ki 'doSAvaraNayooniH' isa sambhAvanA bhI naSTa hojAtI hai| isa taraha ghAtiyA karmoMcaturtha-kArikA-gata vAkya aura 'sa tvamevAsi nirdoSaH' ke kSaya honepara kSutpipAsAdi zeSa chahoM doSoMkA abhAva isa chaThI kArikAgata vAkyameM prayukta 'doSa' zabdakA honA bhI aSTasahasrI-sammata hai, aisA samajhanA abhiprAya una ajJAna tathA rAga-dvaSAdika vRttiyoM cAhiye / basunandi-vRttimeM to dUsarI kArikAkA se hai jo jJAnAvaraNAdi ghAtiyA karmoMse utpanna hotI bhathe dete hue, "kSutpipAsAjarArujA'pamRtyvAdyabhAva: haiM aura kevalImeM unakA abhAva honepara naSTa ho jAtI ityarthaH" isa vAkyake dvArA dudhA-pipAsAdike abhAvahaiM + / isa dRSTise ratnakaraNDake ukta chaThe padyameM ko sApha taura para vigrahAdimahodayake antarga ullekhita bhaya, smaya, rAga, dveSa aura moha ye pA~ca hai, vigrahAdi-mahodayako amAnuSAtizaya likhA hai doSa to Apako prasaGgata athavA viruddha mAlUma nahIM tathA atizayako pUrvAvasthAkA atireka batalAyA hai| par3ate; zeSa kSudhA, pipAsA, jarA, AtaGka(roga), janma aura chaThI kArikAmeM prayukta hue 'nirdoSa' zabdake arthameM aura antaka (maraNa) ina chaha doSoMko Apa asaMgata avidyA-rAgAdike sAtha sudhAdike abhAvako bhI samajhate haiM- unheM sarvathA asAtAvedanIyAdi aghA- sUcita kiyA hai / yathA:tiyA karmajanya mAnate haiM aura unakA prApta kevalImeM abhAva batalAnepara aghAtiyA karmoMkA satva tathA udaya bartamAna rahane ke kAraNa saiddhAntika kaThinAI mahasUsa karate haiM / parantu aSTasahasromeM hI dvitIya kArikAke isa vAkyameM 'anantajJAnAdisambandhena' pada'cudA. antargata 'vigrahAdimahodayaH' padakA jo artha divirahitaH' padake sAtha apanI khAsa vizeSatA evaM 'zazvannisvedatvAdiH kiyA hai aura use 'ghAtikSayajaH mahatva rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki batalAyA hai usapara pro0 sAhabane pUrI taurapara dhyAna jaba AtmAmeM anantajJAna, anantadarzana, anantasukha diyA mAlUma nahIM hotaa| 'zazvaniHsvedatvAdiH padameM aura anantavIryako AvirbhUti hotI hai taba usake una 34 atizayoM tathA 8 prAtihAryoMkA samAveza hai sambandhase sudhAdi doSoMkA svata: abhAva ho jAtA hai jo zrIpUjyapAda ke 'nityaM ni:svedatva' isa bhaktipATha- arthAt unakA abhAva ho jAnA usakA AnuSaGgika gata arhatstotrameM varNita haiN| ina atizayoMmeM arhat- phala hai-usake liye vedanIya karmakA abhAva-jaise svayambhUkI deha-sambandhI jo 10 atizaya haiM unheM kisI dUsare sAdhanake juTane-juTAnekI jarUrata nahIM dekhate hue jarA aura rogake liye koI sthAna nahIM rhtii| aura yaha ThIka hI hai| kyoMki mohanIyakarmake rahatA aura bhojana tathA upasargake abhAvarUpa (bhuktyu- sAhacarya athavA sahAyake vinA vedanIyakarma apanA pasargAbhAva:) jo do atizaya haiM unakI upasthitimeM kArya karanemeM usI taraha asamartha hotA hai jisa taraha kSudhA aura pipAsAke liye koI avakAza nahIM miltaa| jJAnAvaraNakarmake kSayopazamase utpanna huA jJAna vIryAzeSa 'janma' kA abhiprAya punarjanmase aura 'maraNa' kA tarAyakarmakA anukUla kSayopazama sAthameM na honese abhiprAya apamRtyu athavA usa maraNase hai jisake ana- apanA kArya karanemeM samartha nahIM hotA; athavA cAroM ntara dUsarA bhava (saMsAraparyAya) dhAraNa kiyA jAtA ghAtiyA kokA abhAva ho jAnepara vedanIyakarma * "doSAstAvadajJAna-rAga-dveSAdaya uktAH" / apanA duHkhotpAdanAdi kArya karane meM usIprakAra asamartha / (aSTasahastrI kA0 6, pR0 62) hotA hai jisa prakAra ki miTTI aura pAnI Adike + anekAnta varSa ,ki0 78, pR0 62 vinA bIja apanA aMkurotpAdana kArya karane meM * anekAnta varSa 7, ki0 3-4, pR0 31 asamartha hotA hai| mohAdikake abhAva meM vedanIyakI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa / sthiti jIvita zarIra-jaisI na rahakara mRta zarIra-jaisI usI prakAra yuktisaGgata nahIM hai jisa prakAra ki dhUmake ho jAtI hai, usameM prANa nahIM rahatA athavA jalI abhAvameM agnikA bhI abhAva batalAnA athavA kisI rassIke samAna apanA kArya karanekI zakti nahIM rhtii| auSadha prayogameM viSadravya kI mAraNazaktike prabhAvahIna isa viSayake samarthanameM kitane hI zAstrIya pramANa ho jAnepara viSadravyake paramANuoMkA hI prabhAva prati AptasvarUpa, sarvArthasiddhi. tattvArthavArtika, zlokavA- pAdana krnaa| pratyuta isake, ghAtiyA karmAkA abhAva tika, zrAdipurANa aura jayadhavalA-jaise pranthoMparase honepara bhI yadi vedanIyakamake udayAdivaza kevalImeM paNDita daravArIlAlajIke lekhoMmeM uddhRta kiye gaye sudhAdiko vedanAoMko aura unake nirasanArthabhojanAhai jinheM yahAM phirase upasthita karanekI jarUrata dike grahaNakI pravRttiyoMko mAnA jAtA hai to usase mAlUma nahIM hotii| aisI sthitimeM kSutpipAsA-jaise kitanI hI durnivAra saiddhAntika kaThinAiyAM evaM bAdhAe~ doSoMko sarvathA vedanIya-janya nahIM kahA jA sakatA- upasthita hotI haiM, jinameM se do tIna namUne ke vedanIyakama unheM utpanna karane meM sarvathA svatantra nahIM hai| taura para isa prakAra haiM: aura koI bhI kArya kisI eka hI kAraNase utpanna nahIM (ka) yadi asAtAvedanIyake udaya baza kevalI huA karatA, upAdAna kAraNake sAtha aneka sahakArI ko bhUkha-pyAsakI vedanAe~ satAtI haiM, jo ki saMkleza kAraNoMkI bhI usake liye jarUrata huA karatI hai, una pariNAmako avinAbhAvinI haiM ,to kevalImeM anaMta sabakA saMyoga yadi nahIM milatA to kArya bhI nahIM sukhakA honA bAdhita ThaharatA hai| aura usa duHkhako huA krtaa| aura isaliye kevalImeM sudhAdikA na saha sakane ke kAraNa jaba bhojana grahaNa kiyA jAtA abhAva mAnanepara koI bhI saiddhAntika kaThinAI utpanna hai to anantavIye bhI bAdhita ho jAtA hai-usakA nahIM hotii| vedanIyakA satva aura udaya vartamAna koI mUlya nahIM rahatA-athavA vIryAntarAyakarmakA rahate hue bhI, AtmAmeM anantajJAna-sukha-vIryAdikA abhAva usake viruddha par3atA hai| sambandha sthApita honese vedanIyakamakA pudala-paramANu- (kha) yadi tudhAdi vedanAoMka udaya vaza kevapuJja kSudhAdi doSoMko utpanna karane meM usI taraha asamartha lomeM bhojanAdikI icchA utpanna hotI hai to kevalIke hotA hai jisa taraha ki koI viSadravya, jisakI mAraNa mohakarmakA abhAva huA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki zaktiko mantra tathA auSadhAdike balapara prakSINa kara icchA mohakA pariNAma hai| aura mohake sadbhAvameM diyA gayA ho, mAranekA kArya karane meM asamartha hotA kevalitva bhI nahIM bntaa| donoM paraspara viruddha haiN| hai| niHsatva hue viSadravyake paramANuoMko jisa (ga) bhojanAdikI icchA utpanna honepara kevalImeM prakAra viSadravyake hI paramANu kahA jAtA hai usI nitya jJAnopayoga nahIM banatA, aura nityajJAnopayogaprakAra niHsatva hue vedanIyakamaike paramANuoMko bhI ke na bana sakanepara usakA jJAna chadmasthoM (asarvajJoM) vedanIyakarmake ho paramANu kahA jAtA hai, aura isa ke samAna kSAyopazamika ThaharatA hai-kSAyika nhiiN| dRSTise hI zrAgamameM unake udayAdikakI vyavasthA kI aura taba jJAnAvaraNa tathA usake sAthI darzanAvaraNa gaI hai| usameM koI prakArako bAdhA athavA saiddhAntika nAmake ghAtiyAkarmokA abhAva bhI nahIM bntaa| kaThinAI nahIM hotI- aura isa liye prophesara sAhabakA (gha) vedanIyakarmake udayajanya jo sukha-duHkha yaha kahanA ki 'sudhAdi dopoMkA abhAva mAnanepara hotA hai vaha saba indriyajanya hotA hai aura kevaloke kevalImeM aghAtiyAkarmoM ke bhI nAzakA prasaGga pAtA hai|| indriyajJAnako pravRtti rahatI nhiiN| yadi kevalImeM * anekAnta varSa 8 kiraNa 4-5 pR0 156-161 tudhA-tRSAdikI vedanAe~ mAnI jAe~gI to indriya1 anekAnta varSa 7 kiraNa 7-8pR062 * saMkilesAviNAbhAvaNIe bhukkhAe dajjhamANasa (dhavalA)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] - ratnakaraNDa ke kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya jJAnako pravRtti hokara kevalajJAnakA virodha upasthita nahIM pAyA jAtA jisase pranthakArakI dRSTimeM una hogA kyoMki kevalajJAna aura matijJAnAdika yugapat atizayoMkA kevalI bhagavAnameM honA amAnya samamA nahIM hote| jaay| pranthakAra mahodayane 'mAyAviSvapi dRzyante' (Ga) sudhAdikI pIDAke vaza bhojanAdikI pravRtti tathA 'divyaH satyaH divaukassvapyAsti' ina vAkyami yathAkhyAtacAritrakI virodhinI hai| bhojanake samaya , prayukta hue 'api' zabdake dvArA isa bAtako spaSTa ghoSita muniko pramatta (chaThA) guNasthAna hotA hai aura kevalI kara diyA hai ki ve ahatkevalI meM una vibhUtiyoM tathA bhagavAna 13 veM guNasthAnavartI hote haiM jisase phira vigrahAdi mahodayarUpa atizayoMkA sadbhAva mAnate haiM chaThemeM lauTanA nahIM bntaa| isase yathAkhyAtacAritra paranta itanese hI ve unheM mahAna (pUjya) nahIM samajhate; ko prApta kevalIbhagavAnake bhojanakA honA unakI caryA kyoMki ye atizaya anyatra mAyASiyoM (indrajAliyoM) prata aura padasthake viruddha par3atA hai| tathA rAgAdi-yukta devoMmeM bhI pAye jAte-bhale hI isa taraha kSudhAdikI vedanAe~ aura unakI prati- sa unameM ve vAstavika athavA usa satyarUpameM na hoM mA kriyA mAnanepara kevalImeM ghAtiyAkarmokA abhAva ho mAkA abhAva hA jisameM ki ve kSINakaSAya arhatkevalImeM pAye jAte haiN| ghaTita nahIM ho sakegA, jo ki eka bahuta bar3I saiddhA- aura isaliye unakI mAnyatAkA AdhAra kevala Agantika bAdhA hogii| isIse sudhAdike abhAvako mAzrita zraddhA hI nahIM hai balki eka dUsarA prabala 'ghAtikamakSayajaH' tathA 'anantajJAnAdisambandhajanya' AdhAra vaha guNajJatA athavA parIkSAkI kasauTI hai batalAyA gayA hai, jisake mAnanepara koIbhI saiddhAntika jise lekara unhoMne kitane hI prApnoMkI jAMca kI hai bAdhA nahIM rhtii| aura isaliye TIkAoMparase aura phira usa parIkSAke phalasvarUpa ve vIra jinendra ke sudhAdikA una doSoMke rUpa meM nirdiSTa tathA phalita honA prati yaha kahane meM samartha hae haiM ki 'vaha nirdoSa prApta siddha hai jinakA kevalI bhagavAname abhAva hotA hai| Apa hI haiN| (sa tvamevAsi nipi:)| sAtha hI aisI sthiti meM ratnakaraNDake ukta chaThepadyako kSutpipAsAdi 'yuktizAstrAvirodhivAk' isa padake dvArA usa kasauTI doSoMkI dRSTise bhI AptamImAMsAke sAtha asaMgata kobhI vyakta kara diyA hai jisake dvArA unhoMne prAptA athavA viruddha nahIM kahA jA sktaa| ke vItarAgatA aura savajJatA jaise asAdhAraNa guNoMkI grantha ke sandarbha kI jAMca parIkSA kI hai, jinake kAraNa unake vacana yukti aura aba dekhanA yaha hai ki kyA granthakA sandarbha svayaM zAkhase avirodharUpa yathArtha hote haiM, aura AgesaMkSepa isake kucha viruddha par3atA hai ? jahAM taka maiMne pranthake meM parIkSAkI taphasIla bhI de dI hai| isa parIkSAmeM sandarbhakI jAMca kI hai aura usake pUrvA'para kathana-saMba- jinake Agama-vacana yukti-zAstrase avirodharUpa nahIM ndhako milAyA hai mujhe usameM kahIM bhI aisI koI bAta pAye gaye una sarvathA ekAntavAdiyoMko zrApa na mAna nahIM milI jisake AdhArapara kevalomeM kSutpipAsAdi. kara 'zrAptAbhimAnadagdha' ghoSita kiyA hai| isa taraha ke sadbhAvako svAmI samantabhadrakI mAnyatA kahA jA nirdoSa vacana-praNayanake sAtha sarvajJatA aura vItarAsake / pratyuta isake, granthakI prArambhika do kArikAoM- gatA-jaise guNoMko prAptakA lakSaNa pratipAdita kiyA meM jina atizayoMkA devAgama-nabhoyAna-cAmarAdi hai| parantu isakA yaha artha nahIM ki prAptameM dUsare vibhUtiyoMka tathA antarbAhya-vigrahAdi-mahodayoMke rUpa- guNa nahIM hote, guNa to bahuta hote haiM kintu ve lakSameM ullekha evaM saMketa kiyA gayA hai aura jinameM NAtmaka athavA ina tIna guNoMkI taraha khAsa taurase ghAtikSaya-janya honese kSutpipAsAdike abhAvakA bhI vyAvartAtmaka nahIM, aura isaliye prAptake lakSaNameM ve samAveza hai unake viSayameM eka bhI zabda granthameM aisA bhale hI prAhya na hoM parantu prAptake svarUpa-cintanameM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa ] anekAnta 60 (ka) . unheM agrAhya nahIM kahA jaasktaa| lakSaNa aura svarU- mahatva bhI dete the| pameM bar3A antara hai-lataNa-nirdeza meM jahAM kucha aisI hAlatameM prAptamImAMsA granthake sandarbhakI asAdhAraNa guNoMko hI grahaNa kiyA jAtA hai vahAM dRSTise bhI prApta meM kSutpipAsAdikake abhAvako viruddha svarUpake nirdeza athavA cintanameM azeSa gaNoMke liye nahIM kahA jA sakatA aura taba ratnakaraNDakA ukta guJjAiza rahatI hai| ataH aSTasahasrIkArane 'vipra- chaThA padya bhI viruddha nahIM tthhrtaa| hAM, prophesara sAhaba hAdimahodaya:' kA jo artha'zazvagnisvedatvAdiH kiyA ne prAptamImAMsAkI havIM gAthAko virodhameM upasthita hai aura jisakA vivecana Upara kiyA jA cukA hai usa kiyA hai, jo nimna prakAra hai:para TippaNI karatehue pro0 sAne jo yaha likhA hai ki puNyaM dhravaM svato duHkhAtpApaMca sukhato yadi / "zarIra-sambandhI guNa dhokA prakaTa honA na-honA vItarAgo munirvidvaaNstaabhyaaNyunyjyaanimitttH||13|| Aptake svarUpa-cintanameM koI mahatva nahIM rakhate" * isa kArikAke sambandhameM pro0 sA0kA kahanA hai ki vaha ThIka nahIM hai| kyoMki svayaM svAmI samantabhadrane 'isameM vItarAga sarvajJake duHkhakI vedanA svIkAra kI gaI apane svayambhUstotrameM aise dUsare kitane hI guNoMkA hai jo ki karmasiddhAntako vyavasthAke anukUla hai; jaba cintana kiyA hai jinameM zarIra-sambandhI guNa-dharmoke ki ratnakaraNDake ukta chaThe padyameM kSutpipAsAdikakA sAtha anya atizaya bhI prAgaye haiN| aura isase abhAva batalAkara duHkhakI vedanA asvIkAra kI gaI hai yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki svAmI samantabhadra jisakI saMgati karmasiddhAntakI una vyavasthAoM ke atizayoMko mAnate the aura unake smaraNa-cintanako sAtha nahIM baiThatI jinake anusAra kevalIke bhI veda* anekAnta varSa 7, kiraNa 78, pR0 62 nIyakarma-janya vedanAe~ hotI haiM, aura isaliye + isa viSayake sUcaka kucha vAkya isa prakAra hai ratnakaraNDakA ukta padya isa kArikAke sarvathA viruddha (ka) zarIrarazmiprasaraH prabhoste bAlArkarazmicchabirA par3atA hai-donoM granthoMkA eka kartRtva svIkAra karane meM lilepa 28 / yasyAGgalakSmIpariveSabhinnaM tamastamoreriva razmi yaha virodha bAdhaka hai' + / jahAM taka maiMne isa kArikAke bhinnaM, nanAza bAhya..........." 37 samantato'GgabhAsA te arthapara usake pUrvApara sambandhakI dRSTise aura pariveSeNa bhUyasA, tamo bAhyamapAkIrNamadhyAtmaM dhyAnatejasA donoM vidvAnoMke UhApohako dhyAnameM lekara vicAra 65 / yasya ca mUrtiH kanakamayIva svaskaradAbhAtapariveSA kiyA hai, mujhe isameM sarvajJakA kahIM koI ullekha 107 / zazirucizucizuklalohita surabhitaraM virajo nijaM mAlUma nahIM hotaa| pro0 sAhabakA jo yaha kahanA vapuH / tava zivamativismayaM yate yadapi ca vAGmanasIyamI hai ki 'kArikAgata 'vItarAgaH' aura 'vidvAn ' pada hitam 113 / donoM eka hI muni-vyaktike vAcaka haiM aura vaha vyakti (kha) nabhastalaM pallavayanniva tvaM sahasrapatrAmbujagarbha- 'sarvajJa' hai, jisakA dyotaka vidvAna pada sAthameM lagA cAraH, pAdAmbujaiH pAtitamAradoM bhUmau prajAnA vijahartha hai vaha ThIka nahIM hai| kyoMki pUrvakArikAmeM ka bhatye 26 / prAtihAryavibhavaH pariSkRto dehato'pi virato jisa prakAra acetana aura akaSAya (vItarAga) aise bhavAnabhUt 73 / mAnuSI prakRtimabhyatItavAna devatAsvapi do prabandhaka vyaktiyoM meM bandhakA prasaGga upasthita ca devatA yataH 75 / pUjye muhuH prAJjalidevacakram 76 / + anekAnta varSa 8, kiraNa 3, pR0 132 tathA sarvazajyotiSodbhutastAvako mahimodayaH kaM na kuryAtpraNamra varSa, ki0 1, pR06 te satvaM nAtha sacetanam 66 / tava vAgamRtaM zrImatsarvabhASA- anekAnta varSa 7, ki0 3-4, pR0 34 svabhAvakaM prINyatyamRtaM yadvatprANino vyApi saMsadi / * pApaM dhruvaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / bharapi ramyA pratipadamAsIjjAtavikozAmbujamRduhAsA 108 / zracetanA'kapAyau ca badhyeyAtAM nimittataH ||2||
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2 ] karake parameM duHkha-sukha ke utpAdanakA nimittamAtra hone se pApa ke bandhakI ekAnta mAnyatAko sadoSa sUcita kiyA hai usI prakAra isa kArikAmeM bhI vItarAga muni aura vidvAn aise do abandhaka vyaktiyoMmeM bandhakA prasaGga upasthita karake stra (nija) meM duHkha-sukha ke utpAdanakA nimittamAtra honese puNya pApa ke bandhakI ekAnta mAnyatAko sadoSa batalAyA hai; jaisA ki aSTasahasrIkAra zrIvidyAnanda yA cAyeMke nimna TIkA- vAkya se bhI kaTa hai "svasmin duHkhotpAdanAt puNyaM sukho - tpAdanAta pApamiti yadISyate tadA vItarAgo vidvAMzca munistAbhyAM puNyapApAbhyAmAtmAnaM yujyAnnimittasadbhAvAt, vItarAgasya kAyaklezAdirUpa duHkhotpacerviduSastatvajJAna santoSalakSaNasukhotpatta stannimittatvAta / " isameM vItarAga kAyaklezAdirUpa duHkhakI utpa ttiko aura vidvAnke tantrajJAna-santoSa lakSaNa sukhakI utpattiko alaga alaga batalAkara donoM (vItarAga aura vidvAn ) ke vyaktitvako sApha taura para alaga ghoSita kara diyA hai / aura isaliye vItarAgakA abhiprAya yahAM usa chadmastha vItarAgI munise hai jo rAga dveSako nivRttirUpa samyak cAritrake anuSThAna meM tatpara hotA hai - kevalIse nahIM - aura apanI usa cAritra-pariNatike dvArA bandhako prApta nahIM hotA / aura vidvAnakA abhiprAya usa samyagdRSTi antarAtmA se hai jo tatvajJAnake abhyAsa - dvArA santoSa-sugvakA anubhava karatA hai aura apanI usa samyagjJAna ratnakaraNDake kartRtva viSayapara merA vicAra aura niya OM antarAtmAke liye 'vidvAn' zabdakA prayoga zrAcArya pUjyapAdane apane samAdhitantrake 'tyaktvAropaM punavidvAn prApnoti paramaM padam' isa vAkyameM kiyA hai aura svAmI samantabhadrane 'stutyAnna tvA vidvAn satatamabhipUjyaM namijinam' tathA 'tvamasi viduSA mokSapadavI' ina svayambhUstotrake vAkyoMdvArA jina vidvAnoMkA ullekha kiyA hai ve bhI antarAtmA hI ho sakate haiN| 60 (kha) pariNatike nimittase bandhako prApta nahIM hotA / vaha antarAtmA muni bhI ho sakatA aura gRhastha bhI; parantu paramAtmasvarUpa sarvajJa athavA Apta nahIM / ataH isa kArikAmeM jaba kevalI prApta yA sarvajJakA koI ullekha na hokara dUsare do sacetana prANiyoM kA ullekha hai taba ratnakaraNDake ukta chaThe padyake sAtha isa kArikAkA sarvathA virodha kaise ghaTita kiyA jA sakatA hai ? nahIM kiyA jA sakatA - khAsakara usa hAlata meM jaba ki mohAdikakA abhAva aura ananta - jJAnAdikakA sadbhAva honese kevalI meM duHkhAdikakI vedanAe~ vastutaH banatI hI nahIM aura jisakA Upara yAdi karmoM ke abhAva meM sAtA - asAtAvedanIya-janya kitanA hI spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai| mohanIsukha duHkhakI sthiti usa chAyAke samAna aupacArika hotI hai - vAstavika nahIM-jo dUsare prakAzake sAmane Ate hI vilupta ho jAtI hai aura apanA kArya karane meM samartha nahIM hotI / aura isaliye prophesara sAhabakA dAyinI zaktimeM anya aghAtiyA karmoM ke samAna sarvathA yaha likhanA ki "yathArthataH vedanIyakamai apanI phalasvatantra hai" samucita nahIM hai| vastutaH zraghAtiyA kyA, koI bhI karma apratihatarUpa se apanI sthiti tathA dhanubhAgAdike anurUpa phaladAna kArya karane meM sarvathA svatantra nahIM hai| kisI bhI karmake liye aneka kAraNoMkI jarurata par3atI hai aura aneka nimittoMko pAkara karmoM meM saMkra* maraNa vyatikramaNAdi kArya huA karatA hai, samaya se pahale unakI nirjarA bhI hojAtI hai aura tapazcaraNAdike balapara unako zaktiko badalA bhI jA sakatA hai| ataH karmoM ko sarvathA svatantra kahanA ekAnta hai mithyAsva hai aura muktikA bhI nirodhaka hai / yahAM 'dhavalA' parase eka upayogI zaGkA-samAdhAna uddhRta kiyA jAtA hai, jisase kevalomeM kSudhA tRSAke abhAvakA kAraNa pradarzana honeke sAtha sAtha prophesara sAhaba kI isa zaGkAkA bhI samAdhAna ho jAtA hai ki 'yadi kevajI ke sukha-duHkha kI vedanA mAnevara unake anantasukha nahIM bana sakatA to phira karma siddhAntameM * anekAnta varSa 8, kiraNa 1, pRSTha 30
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 2 anekAnta 60 (ga) kevaloke sAtA aura asAtA vedanIya karmakA udaya maiMne svayambhUstotrAdi dUsare mAnya granthoMkI chAnabIna mAnA hI kyoM jAtA hai aura vaha isa prakAra hai- ko hai, mujhe unameM koI bhI aisI bAta upalabdha nahIM huI "sagasahAya-pAdikammAbhAveNa Nissatti- jo ratnakaraNDake ukta chaThe padyake viruddha jAtI ho athavA kisI bhI viSayameM usakA virodha upasthita mA vaeNa-prasAdAvedaNIyaudayAdo mukkhA-tisA karatI ho| pratyuta isake, aisI kitanI hI bAteM samaNuppattIe Nipphalassa paramANupujassa samayaM dekhane meM AtI haiM jinase arhatkevalImeM kSudhAdipaDi parisadaM(Da)tassa kathamudaya-vavaeso ? Na, vedanAoM athavA doSoMke abhAvakI sUcanA milatI hai| jAva-kamma-vivega-metta-phalaMdaTaThaga udayasma yahAM unameM se do cAra namUneke taurapara nIce vyakta kI phlttmbbhuvgmaado|" jAtI haiM:-vIrasevAmandira prati pR0375 aArA prati pR0741 (ka) svadoSa-zAntyA vihitAtmazAntiH' ityAdi zAnti-jinake stotrameM yaha batalAyA hai ki zAntizaGkA-apane sahAyaka ghAtiyA karmokA abhAva joDane apane doSoMkI zAnti karake AtmAmeM zAnti hone ke kAraNa niHzaktiko prApta hue asAtA vedanIya- sthApita kI hai aura isIse ve zaraNAgatAke liye zAMtikameMke udayase jaba (kevalImeM) sudhA-tRSAkI utpatti ke vidhAtA hai| caki zudhAdika bhI doSa haiM aura ve nahIM hotI taba pratisamaya nAzako prApta honevAle AtmAmeM azAMtike kAraNa hote haiM-kahA bhI hai ki (asAtAvedanIyakarmake) niSphala paramANu puJjakA kaise "vadhAsamA nAsti zarIravedanA" | ata: AtmAma udaya kahA jAtA hai ? zAntikI pUrNa pratiSThAke liye unako bhI zAnta kiyA samAdhAna-yaha zaGkA ThIka nahIM; kyoMki jIva kiyA gayA hai, tabhI zAntijina zAntike vidhAtA bane aura karmakA viveka-mAtra phala dekhakara udayake phalapanA haiM aura tabhosaMsAra-sambandhI klezoM tathA bhayoMse zAnti mAnA gayA hai| prApta karane ke liye unase prArthanA kI gaI hai| aura aisI hAlatameM prophesara sAhabakA vItarAga sarvajJake yaha ThIka ho hai jo svayaM rAgAdipha doSoM athavA duHkhako vedanAke svokArako karmasiddhAntake anukUla vadhAdi vedanAoMse pIDita haiM-azAnta haiM -vaha aura asvIkArako pratikUla athavA asaGgata batalAnA dUsaroMke liye zAntikA vidhAtA kaise ho sakatA haiM ? kisI taraha bhI yukti-saGgata nahIM Thahara sakatA aura nahIM ho sktaa| isa taraha granthasandarbhake antargata ukta 63vIM kArikAko (kha) tvaM zuddhi-zaktyorudayasya kASThAM tulAdRSTise bhI ratnakaraNDake ukta chaThe padyako viruddha nahIM nahI vyatItAM jina zAntirUpAmavApitha' isa yuktyanukahA jA sktaa| zAsanake vAkyameM vorajinendrako zuddhi, zakti aura samantabhadra ke dUsare granthoMkI chAnabIna zAntikI parAkASThAko pahuMcA huA batalAyA hai| jo aba dekhanA yaha hai ki kyA samantabhadrake dUsare zAntikI parAkASThA(caramasImA)ko pahuMcA huA ho usa kisI granthameM aisI koI bAta pAI jAtI hai jisase meM sudhAdi vedanAoMkI sambhAvanA nahIM bntii| ratnakaraNDake ukta 'kSutpipAsA' padyakA virodha ghaTita (ga) 'zarma zAzvatamApa zaGkaraH' isa dharmahotA ho athavA jo Apta-kevalI yA arhatparameSThImeM jinake stavanameM yaha batalAyA hai ki dharmanAmake sudhAdi doSoMke sadabhAvako sUcita krtiiho| jahAMtaka - arhatparameSThIne zAzvata sukhakI prApti kI hai aura isIse * anekAnta varSa 8, kiraNa 2, pR086 / ve zaGkara-sukhake karanevAle haiN| zAzvatasakhako
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] sAhitya paricaya aura samAlocana 60 (gha) avasthAmeM eka kSaNake liye bhI kSudhAdi duHkhoMkA hai balki bahuta baDhI-caDhI hai, anantadoSa to mohanIyaudabhava sambhava nhiiN| isIse zrIvidyAnandAcAryane karmake ho Azrita rahate haiN| adhikAMza dopoMmeM mohakI zlokavArtikameM likhA hai ki 'sudhAdivedanobhUtau paTa hI kAma kiyA karatI hai| jinhoMne moha karmakA nAza nAhato'nantazarmatA" arthAt kSudhAdi vedanAkI udbhUti kara diyA hai unhoMne anantadoSoMkA nAza kara diyA hai| honepara ahantake anantasukha nahIM bntaa| una doSoMmeM mohake sahakArase honevAlI kSudhAdiko (gha) 'tvaM zambhavaH sambhAtarogaiH santapya- vedanAe~ bhI zAmila haiM, isIse mohanIyake abhAva ho mAnasya janasya loke' ityAdi stavanameM zambhavajina jAnepara vedanIyakarmako kSudhAdi vedanAoMke utpanna ko sAMsArika tRSA-rogoMse prapIDita prANiyoM ke liye una karane meM asamartha batalAyA hai| rogoMkI zAntike artha zrAkasmika baidya batalAyA hai| isa taraha mUla prAptamImAMsA grantha, usake 13 vIM isase spoki arhanjina svayaM tapA rogoMse pIDita kArikA sahita prantha sandarbha, aSTasahasrI Adi nahIM hote, tabhI ve dUsaroMke tRSA-rogoMko dUra karane meM TokAoM aura pranthakArake dUsare granthoMke uparyukta samartha hote haiN| isI taraha 'idaM jagajjanma-jarAnta- vivecanaparase yaha bhale prakAra spaSTa hai ki ratnakaraNDakA ukta kSutpipAsAdi-padya svAmI samantabhadrake kisI bhI kAta niraJjanAM zAntimajIgamastvaM' isa vAkya ke grantha tathA usake Azayake sAtha koI virodha nahIM dvArA unheM janma-jarA-maraNase pIDita jagatako niraJjanA rakhatA arthAta usameM doSakA kSutpipAsAdike abhAvazAntikI prApti karAnevAlA likhA hai, jisase spaSTa hai rUpa jo svarUpa samajhAyA gayA hai vahazrAptamImAMsAke ki ve svayaM janma-jarA-maraNase pIDita na hokara hI nahIM; kintu AptamImAMsAkArakI dUsarI bhI kisI niraJjanA zAntiko prApta the| niraJjanA zAntimeM kRtike viruddha nahIM hai, balki una sabake sAtha saGgata sudhAdi vedanAoMke liye avakAza nahIM rhtaa| hai| aura isaliye ukta padyako lekara prAptamImAMsA aura (Ga) 'ananta doSAzaya-vigraho-graho vipa- ratnakaraNDakA bhinna-kartRtva siddha nahIM kiyA jA gavAnmohamayazciraM hRdi' ityAdi anantajitke sktaa| ataH isa viSaya meM prophesara sAhabako prathama stotrameM jisa mohapizAcako parAjita karane kA ullekha Apattike liye koI sthAna nahIM rahatA-vaha kisI hai usake zarIrako anantadoSoMkA AdhArabhata batAyAha taraha bhI samucita pratIta nahIM hotii| isasespaSTa hai ki doSoMko saMkhyA kucha inIginI hI nahIM (zeSa aganI kiraNameM) sAhitya paricaya aura samAlocana 1 SaTakhaeDAgama-rahasyodghATana- likhe tathA vidvatpariSadne 63 veM sUtrameM 'saMjada' padake lekhaka, vidvadvara paNDita pannAlAla sonI nyAya- rahanekA nirNaya diyA isIke sambandhameM prastuta pustakameM siddhAntazAstrI prakAzaka paM0 vardhamAna pArzvanAtha zAstrI sapramANa prakAza DAlA gayA hai| sonIjIne bhaneka jainabukaDipo, solApura / mUlya sdupyog| apattiyoM aura pramANoM dvArA ukta sUtrameM 'saMjada' pada 'saMjada' padako lekara vidvAnoM meM jo carcA calI kI sthitiko siddha karake vidvatparipake nirNayakA thI aura jisake sambandhameM vividha vidvAnoMne lekhAdi samarthana kiyA hai| sonIjIkI isameM sthAna sthAnapara
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa ] anekAnta 60 (Ga) viziSTa vidvattA aura AgamajJAna to kitane hI vidvAnoM- saMkSipta paricaya-pustikA hai aura dehalI jaise bar3e ke liye spardhAko cIja hai| unake 'tahalakA macA zahara meM Ane vAle yAtriyoM ke liye jaina gAiDakerUpameM rakkhA' 'mukhyanetA''moTe' jaise AkSepAraka zabda aura acche kAmakI cIja hai-sAthameM eka nakzA bhI lagA antameM prakAzita pariziSTa isameM na hote to acchA hazrA hai jisane isakI upayogitAko bar3hA diyA hai| thaa| pustakakA yogya sampAdana apekSita thA jisase isake sahArese koI bhI yAtrI sahajameM hI yaha mAlUma bhASA-sAhitya Adiko truTiyAM na rhtii| phira bhI kara sakatA hai ki digambara, zvetAmbara aura sthAnakasamAja sonIjIko vidvattA aura sevAbhAvanAkI ni- vAsI sampradAyoMke kauna kauna mandira, sthAnaka, vidyAzcaya hI kAyala hai| kAza ! aise vidvAna sAhityika laya, auSadhAlaya, skUla, pAThazAlA, dharmazAlA, zAstrakSetrameM Akara sAhityasevAmeM juTate to unase bar3I bhaNDAra, lAyabrarI tathA sabhA sosAiTI Adi dUsarI sahityasevA hotii| saMsthAe~ kisa kisa muhalle galI kUce zrAdimeM kahAMpara 2 reDiyo--- sthita haiM aura unakI kyA kucha vizeSatAe~ haiN| aura lekhaka, zrI rA0ra0 khADilakara / prakAzaka, isa taraha vaha idhara udhara bhaTakane tathA pUchatAcha karane kAzI nAgarI-pracAriNI sbhaa| mUlya ) / ke kaSTase mukta rahakara apanA bahuta kucha samaya bacA prastuta pustakameM reDiyo sambandhI samasta prakArako sakatA hai aura yatheSTa paricaya bhI prApta kara sktaa| jAnakArI dI gaI hai| reDiyokA pracAra, reDiyokA pustaka acche parizramase likhI gaI hai, usake liye vijJAna, vetAra vidyA, jAr3oMmeM reDiyo acchA kyoM lekhaka aura unake sahAyaka sabhI dhanyavAdake pAtra haiN| sunAI detA hai ?, reDiyoke vibhinna varana, reDiyo yaMtra bAhu-valI--- (rASTrIya kAvya)- lekhaka, zrI0 meM kharAvo aura usake upAya ? reDiyopara khabareM, hIraka prAptisthAna sagunacanda caudharI syAdvAda vidyAsamayakA antara, briTenakA samaya, yUropakA samaya, bhAratIya samaya, amerikana samaya, bhAratIya reDiyokA ya, laya, bhadainI banArasa, mUlya II) / bhaviSya jaise gahana vaijJAnika viSayoMko liye hue unapara isameM kavi zrI hIrakane bAhuvalIkA caritra pranthana karane kA prayAsa kiyA hai| bhUmikA hindI vibhAga paryApta aura sarala hindImeM prakAza DAlA gayA hai| Aja bhAratameM reDiyokA pracAra barAbara bar3hatA jA rahA hinda vizvavidyAlayake pro0 DA0 zrIkRSNalAla ema.e. , hai| aise samayameM yaha pustaka reDiyokA jJAna karane ke pI. eca. DI. ne likhI hai| saMskRta zabdoM ke bAhulyane kAvyakI komalatA aura sarasatAko surakSita nahIM rakha liye bar3I upayogI siddha hogii| saMyukta prAntake zikSA pAyA phira bhI kavikA isa dizAmeM yaha prathama prayatna mantrI bA0 sampUrNAnandane 'do zabda' vaktavyameM isa hai| AzA hai unake dvArA bhaviSya meM adhika prAJjala pustakakA svAgata karate hue likhA hai-'isa choTI-sI pustakako paDhanese koI bhI zikSita vyakti, cAhe vaha para : racanAoMkA nirmANa ho skegaa| bhautika vijJAnakA vizeSarUpase vidyArthI na bhI ho. padyamaya racanA) reDiyo sambandhI Avazyaka bAtoMkI kAma calAnebhara lekhaka paNDita lAla bahAdura zAstrI, prAptisthAna jAnakArI prApta kara sakatA hai| ise ekabAra maMgAkara nalinI sarasvatI mandira, bhadainI banArasa, mUlya ) // avazya par3hanA caahie| yaha 71 padyoMkI sarasa aura sundara racanA hai| 3 jaina isTiTaya zansa ina dehalI--- isameM bhagavAna mahAvIrakA AkarSaka DhaGgase saMkSepameM le0,vA0 pannAlAla jaina agravAla dehlii| prakAzaka jovana-paricaya diyA gayA hai| pustaka lokarucike jainamitramaNDala, dharmapurA dehlii| mU0 cAra paane| anukUla hai aura pracAra yogya hai| yaha aMgrejImeM dehalIko sabhI jaina saMsthAoMkI -darabArI lAla koThiyA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRtikI rekhAe~ vimala mAI [ lekhaka-ayodhyAprasAda goyalIya ] ['smRtikI rekhAeM' nAmakA nayA stambha hama anekAntameM sthAyI rUpame jArI kara rahe haiN| isake antargata apane jIvanakI sabhI ghaTanAe~ jo bhUlI na jA sakeM, likhaneke liye hama pAThakoMko nimantraNa dete haiN| jIvanameM aneka aisI ghaTanAe~ ghaTatI haiM jo kathA-kahAniyoMse adhika rocaka aura marmasparzI hotI haiN| hamAre pAsa-pAsa aise aneka vyakti rahate haiM, jinake ullekha sAhityakI bahumUlya nidhi bana sakate haiN| ye hI smRtikI rekhAe~ saMkalita hokara sajIva itihAsa bana jAte haiN| anubhavI lekhakoM ke jaba taka lekha na mile taba taka hamIM kucha Ter3hI meDhI rekhAe~ khIMcane rahaneko dhRSThatA kreNge|] ___ mere eka atyanta snehI sAthI haiM, jinheM kucha loga bolA - " hA~ hA~ vaha naptI hai, sanako hai; maiM zatai bada 'khaptI bhAI' kahate haiM, kucha loga unheM sanakI samajhate kara khtaahuuN"| haiM aura kucha samamadAra dostoM kA phatavA hai ki inake aba hamArI kyA sAmarthya thI jo bAta kATate / mastiSka kA eka peMca DhIlA hai| eka to choTA, dUsare zarta badaneko taiyAra / phira bhI merA inase san 25 se paricaya hai / ina 22 varSoM himmata bAMdhakara pUcha hI baiThe - hujUrako usameM kyA meM samIpase samIpatara rahanepara bhI mujhe inameM khapata khapata dikhAI detA hai ? aura sanakakA aAbhAsa taka nahIM milA phira bhI maiM vaha eka ajIba-sA muMha banAkara bolA-eka hairAna haiM ki he sarvajJa! kyA ye Apake jJAnameM bhI khapta / ajI bhAI sAhaba! vaha sarase paira taka khapta khaptI aura sanakI malake haiM ? hI khaptase DhakA huA hai| jisa mudanI meM kutte na maoNke gorA zarIra, kitAbI ceharA, AMkheM bar3I aura rasI vahAM inheM dekha liijiye| subaha zAma hajaratake hAthameM 'lI caur3I pezAnI, mamolA qada, suDaula kasaratI jisma, aire gaire natthUkhairokeliye davAoMkI zAziyAM rahatI haiM zarIrapara svaccha aura dhavala khAdIkI mohaka pozAka, khudake pAMvameM sAbuta jUtiyAM nahIM aura usa roja dUkAna cAlaDhAla meM mastI aura sphUrti / epha e0 taka zikSA, becakara usa......nAdihandako do hajAra de diye bhale aura pratiSThita gharameM janma, bAtacItameM AkaNa, jisase paThAna bhI tovA maoNga cuke haiN| usa roja skUla rASTrIya vicAroM aura lokasevI bhAvanAoMse otprot| se Ate hue yAroMne unheM banAneke khayAlase kahAmahAtmA gAMdhIse kisIkA dila dukhA ho, parantu inase bar3e bhAI Aja to IkhakA rasa pilvaao| thoDI asmbhv| phira bhI dostoMke dAyare me maz2ahakA-khaja dera meM kyA dekhate haiM ki hama 810sAthiyoMkeliye Ikha bane hue haiM aura usapara turrA yaha ki burA mAnaneke rasake bajAya santareke rasake gilAsa Arahe haiN| hamane bajAya phUlakI taraha khilate rahate haiN| khilApha tavakkaha dekhakara pUchA-'bar3e bhAI yaha kyA eka rojamai aura eka mere sAhityika mitra vimala takallupha pharmAyA-"Apa loga kaba bArabAra bhAIkI carcA kara rahe the aura unapara phabtiyAM kasane pilAneko kahate haiN|" vAloMpara chIMTe ur3A rahe the ki samIpa hI baiThA hA "rasa pI cukane para hama sabakI muztarkA rAya thI unakA 11-12 varSakA choTA bhAI par3hate-par3hate besAratA ki vimala bhAI khaptI hone ke sAtha sAtha buddha bhI ?"
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa / lar3akene apanI bAta kucha isa DhaMgase kaho ki mere raheM to Apake saba kapar3e dho duu| majabUrana vimalade sAhityika mitra tapAkase bole-hAM yAra inake bhAIko kapar3e dene pdd'e| zAmako dhokara diye to itane khaptakA eka tAjA latIfA to suno| svaccha ki dhobI bho dekhakara shrmaaye| ___ "pukAra philmameM kisa kadara raza hai, yaha to tumheM gatavarpa garmIke dinoMmeM Apake yahAM corI hogaI / mAlUma hI hai| vimala bhAIne bhI bhIr3a meM ghusakara 4-5 jina vistaroMpara Apa ArAma pharmA rahe the, unako pharsTaklAsa TikaTa kharIda liye| eka to apanelie chor3akara nakada, jevara, kapar3e, bartana saba le gye| lage bAkoke paricita yA muhalleke logoM ke lie, isa hAtha mADU bhI de gaye tAki subaha uThakara sara pITakara khayAlase ki koI Aye to parezAna na hoN| darzakoMkI roneke atirikta Apako jhADU dene kI jahamata na bhIr3a hAlameM ghusI jArahI hai aura vimala haiM ki Ane uThAnI pdd'e| samAcAra sunA to ghabar3AyA huA vAle paricitoMkI pratIkSAmeM bAhara sUkha rahe haiN| aura vimalabhAIke yahA~ phuNcaa| samajhameM nahIM AtA thA nameM ki isa maMhagI aura kaNTrolake jamAne meM aba kaise pauna tila rakhane ko jagaha na thI TikiTa jina sAhabane dajana phaujakA tana ddhkeNge| aura havA-pAnIke alAvA liye, unameMse kisIne phrI pAsa samajhakara aura kisI kyA khAne-pIne ko degeN| sAntvanA deneke liye na ne burA na mAna jAeM isa bhayase TikiTake dAma nahIM koI zabda sUmate the, na koI kamabakhta zera hI yAda diye / eka sAhabane dAma denekI jahamata pharmAte hue AtA thaa| isI udher3abunameM muMha laTakAye pahuMcA aThannI unake hAthapara rakho aura bole jaba hAusa phala to vimalabhAI dekhate hI khila uThe aura maiM kucha kahU~ ho gayA to TikiTake pUre dAma kaise ?' isase pahale svayaM hI boleyaha latIphA unhoMne isa andAz2a meM bayAna kiyA "bhAI ! hamArA to sadaivake saGkaTase pIchA chuTa ki hama loTa-poTa gye| rAtako sone lagA to mujhe gyaa| yakInana Ajase hamAre bure dina gaye aura vimalabhAIko aisI kaI bAteM smaraNa ho AI, jinheM maiM acche dina aaye|" abataka unakI khUbiyAM tasabbura kiyA karatA thaa| maine samajhA ki vipatAkA pahAr3a TUTa par3anese aba jo duniyA~ko ainaka lagAkara dekhatA hUM to raGga hI vikSipta ho gayA hai| parantu vaha vikSipta nahIM thA, dUsarA najara Ane lgaa| phira bolA-'bhAI ! yaha parigraha hI saba jhagar3oMkI sana 1933 kI bAta hai| mujhe aitihAsika anu. jar3a hai isIke kAraNa aneka kleza aura bAdhAe~ AtI sandhAnake liye akasmAt udayapura jAnA usI roz2a haiN| aba sukha-caina hI sukha caina hai| roTiyA~ to Avazyaka hogyaa| mArga-vyayake liye to rupaye khAneko mileMgI hii| Adhe darjana bacce ho gaye aba udhAra mila gye| aura Thaharane AdikI suvidhA patnI jevara pahanane kyA acchI lagatI thI? vilAyatI itihAsa-premI balavantasihajI mehatAke yahAM ho gii| kapar3A saba jAtA rahA aba maka mArakara svadezI parantu pahananeke kapar3e mere pAsa kataI nahIM the| jelase pahanegI!' aura phira vahI ceharepara phUlasI muskarAhaTa Akara baiThA thaa| jo kapar3e the unameM se kucha dhobIke uThakara calA to vahAMse eka sAhaba sAtha aura ho yahAM the. kucha maile par3e the| svaccha eka bhI na thaa| liye| pharmAyA-"dekhA Apane inakA khapta / aura udayapura jAnA usI roja atyanta Avazyaka thaa| logoMke ghara corI hotI hai to dahAr3a mArakara rote haiM baDI asamaJjasa aura cintAmeM thA ki yakAyaka aura eka zrApa haiM ki khila khila haMsa rahe haiN| goyA vimalabhAI Aye aura bole ki sunA hai Apa udayapura corI nahIM huI, lATarImeM harAmakA rupayA hAtha laga gayA jA rahe haiM, vahAM Apako kaI roz2a lgeNge| mere pAsa hai| agara inakA vasa cale to corI honekI khuzImeM phAltU kapar3e to nahIM haiM. parantu Apa gharapara dinabhara dAvata de deN|"
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] hindI-gaurava 63 sAntvanA prakaTa karaneke liye to mujhe koI zera kI udhArako lisTa de dI aura do hajAra rupaye ekake yAda nahIM AyA, usakI AvazyakatA bhI nahIM paDI. nAma RNa likhe dikhalA diye| parantu ina sAthIkI bakavAsa para gAlibakA zera manameM mAMne sara pITa kara kahA-'tene usa nAdihindako jhUmane lagA do hajAra kyoM pakar3A diye? pharmAyA-mAMta to na luTatA dinako to yU~ rAtako kyoM bekhabara sotA / bekArameM ghabar3AtI hai, usane mujhe kasama khAkara 2000) rahA khaTakA na corIkA duA detA hUM raha janako // rupaye jaldI loTAneko kahA hai| use paThAna taMga kara ___san 30 ke asahayoga AndolanameM Apane khaddara rahe the, isIse use rupayekI jarUrata Ana par3I thii| kI dukAna kholii| vimala bhAIkI dukAnapara bAharake ina 17 varSAMmeM jaba jaba vimalabhAIse pUchA ki ve vyApArIto taba Ate jaba paricita yAroMkI kucha kamI rupaye paTe yA nhiiN| tabataba Apane bar3e vizvAsakesAtha hotii| bhIr3a laga gaI, loga haigana ki jisane kabhI kahA- "bhaI rupaye mArameM thor3e hI haiN| vicArA khuda dUkAna nahIM kI vaha isa pharrATese kyoMkara bikrI kara musIbata meM hai. usase rupayekA takAjA karanA bhalamanarahA hai| gharavAle bhI khuza ki cavannI na sahI duanI sAhatameM dAkhila nhiiN|" rupayA bhI munAphA liyA to 200-300 rupayekI maiM ina 23 varSoM meM svayaM nirNaya nahIM kara pAyA ki bikrI para 25-30 to kahIM bhI na gaye / hamane svayaM vimalabhAI khaptI haiM yA jIvanamukta ? kyA pAThaka apanI apanI AkhoMse ApakI dukAnadArIke jauhara dekhe / upayukta sammati deNge| dukAna aisI calI ki 2-3 mAhameM hI paMkha nikala DAlamiyAnagara, 2 pharabarI 1948 Aye / mAne apane 3000) mAMge to eka hajAra rupaye hindI-gaurava (3) bana rahIma bhAratIke bhAlakA zRGgAra hindI! socate the hindameM kaba rAmarAja svarAja hogA, + pUrNa hone jArahe haiM svapna saba apane sajIle, hindI subhagalipi nAgarIke sIsapara kaba tAja hogA sukhada mAdaka bana rahe haiM Aja kavi gAyana surIle kalpanAke nIla nabhameM ur3a rahI thI bhAvanAe~, miTa rahe abhiyoga yuga-yugake, mile varadAna nIke, dAsatAke pAzameM thI baddha apanI yojanAe~ / mila rahA balidAnakA phala jala rahe haiM dIpa ghoke| aba karegI sabhyatAke jJAnakA suprasAra hindI! JA pA rahI saba bhAratIyoMke diloMkA pyAra hindI! bana rahI mAM bhAratIke bhAlakA zRGgAra hindI!! bana rahI mAM bhAratIke bhAlakA zRGgAra hindI !! (2) rAja-bhavanoMse kuTI taka nAgarImeM kArya hogA, || ho gaye zrAjAda, pUrI ho gaI cira-kAmanAe~; deza bhAratavarSakA aba 'Arya' saccA Arya hogaa| G dUra kaTakara gira par3I haiM dAsatAko shRngkhlaaeN| jINe agaNita abdiyoMke TUka sakala vidhAna hoMge, ! haSa-pUrita locanoM meM muskarAtI mRdula-AzA, mudita hoMge zramika janasaba, tuSTa sakala kisAna hoMge dUra dekheMgI khar3I saba. anya bhASAe~ tamAzA // vizvameMgUje tumhArA nitya jaya jayakAra mukuTa hindIko milegA, pAegIsatkAra hindI! bana rahI mAM bhAratIke bhAlakA zRGgAra hindI!! bana rahI mAM bhAratIke bhAlakA zRGgAra hindI !! (1) maanabanarahI mAM bhAratI paM0 hariprasAda 'avikasita
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ somanAthakA mandira [bAla choTelAla jaina, presIDeMTa "ganoTreDsa esosiyezana" kalakattA ) sang ja hama apane pAThakoMko eka aise bhAvanAko sabala aura dRDha banAne ke liye somanAtha pradezakA digdarzana karAte haiM jisake mandirake nava-nirmANakA parAmarza diyA hai| isa mahatvako musalamAnoMke nirantara ghoSa se hinduoMke hRdaya meM apAra harSa huA hai| atyAcAroMse hama bhUlase gaye haiN| pratyeka hindu somanAtha mandira ke liye dAna dene meM yaha sthAna hai kAThiyAvAr3a, jisakA gaurava samajhatA hai, kyoMki somanAtha 12 jyotirliGgoM prAcIna nAma thA saurASTra / jUnA- meM sarva prathama hai. aura sAre bhArata kA mahAna tIrtha hai| gar3hakI riyAsata kAThiyAvAr3ameM kAThiyAvAr3a prAya: cAroM orase jalAveSTita hai| zAmila hai| kAThiyAvAr3a 32 bar3I riyAsatameM vibhakta kavala uttarako orase eka lambA saGkAraNa bhUmi aza hai jinameM sabase bar3I jUnAgar3ha hai, aura jUnAgar3ha una ise gujarAtase milAtA hai| isI kAraNa gujarAta saba riyAsatoMse kara leto hai| bhUtapUrva navAba jUnA. aura rAjapUtAnekA, jo isake uttarameM hai, itihAsa gar3hane apanI bahusaMkhyaka hindu prajApara nAnA prakArake saurASTra ke madhyakAlIna itihAsase ghaniSTha sambandha atyAcAra kiye| yahI nahIM, bhAratake svatantra hone rakhatA hai| para navAba prajAkI icchAke viruddha pAkistAnase mila itihAsagayA, parantu prajAko sAmUhika zakti ke sAmane navAbako jabase bhagavAna kRSNa mathurAko chor3akara dvArikAmeM karAcI bhAganA par3A aura aba pazcimakA yaha punIta Aye, tabhIse saurASTra deza prakAzameM aayaa| dvArikAke bhU-bhAga prajAko icchAnusAra bhAratameM mila gayA hai| yAdavoM ke samayase yahAM prabhAsa kSetrameM yAtriyoMke Ane hama Apako yaha batalAyeMge ki kAThiyAvAr3ake prAyadvIpa jAnekA prAcIna varNana milatA hai| meM, jisako auraGgajebane "bhAratakA saundarya aura IsAse 322 varSe pUrva bhAratake prasiddha samrATa AbhUSaNa" kahA thA zaivoM, vaiSNavoM, bauddhoM, tathA candragapta mauya ke cAra bhAgoMmeMse saurASTra eka thaa| aura jainiyoMke kitane hI prAcIna aura pavitra mandira aura IsAse 250 varSa pUrvakA mahArAjA azokakA zilAlekha anya dharma sthAna haiN| kitanI hI masajida hindu giranAra meM milatA hai| yahAM giranAra parvatakI tahalaTI tIrthokI bhUmipara dhvasta kiye devAlayoMkI sAmagrIse meM mahArAja azokane sudarzana nAmaka eka vizAla banI huI haiN| kitanI hI masajideM hindu-mandiroMkA mola banavAI thii| maurya vaMzake patanake pazcAt kevala sAdhAraNa rUpAntara haiM, jo asala meM hinduoMke saurASTra IsAse 155 varSa pUrva taka zuGga vaMzake puSyamitra hI mandira haiN| ke AdhIna rahA, unake bAda zaka kSatrapoMke adhikAra meM __ lagabhaga eka sahasra varSase paratantratA prasta bhAratameM calA gayA jinameM mahArAja rudramana (san 150) bahuta hindaGako dharmabhAvanA musalamAnoM ke nirantara pratyA- prasiddha hue| inakA bhI zilAlekha yahAM milatA hai| cArase dalita aura ardhamRta hotI rahI hai| Aja unhoMne sudarzana jhIlakI, jisakA bAMdha TUTa gayA thA, svatantra bhAratameM bhAratasarakAra ke upa-pradhAnamantrI marammata karavAI thii| phira yahAM gupta vaMzakA AdhizrIyuta saradAra ballabhabhAI paTelane hinduoMkI dharma patya huaa| mahArAja skandaguptane bhI vahAM eka
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] somanAthakA mandira 65 hajahI anumArikAkI rAjadIpara zilAlekha (sana 457 kA) chor3A hai jisase patA hamArA sambandhacalatA hai ki ina mahArAjane bhI mIla sudarzanako janAgaDhase hamArA na kevala rAjanaitika sambandha jisakA bAMdha phira TUTa gayA thA, marammata karavAI hI hai, balki isase kahIM adhika aitihAsika, sAMskRtika thii| ina tIna uparokta zaktizAlI rAjAoMne jahAM tathA dhArmika sambandha bhI hai| apanI dharma-lipi aura kIrti-dyotaka lekha zilAzraoNpara saurAprakA dakSiNa tathA dakSiNa-pUrvIya pradeza hI aMkita karanA ucita samajhA, usa sthAnakA usa samaya vizeSa kara paurANika yugake itihAsakA krIDAsthala kitanA adhika mahatva hogA, isakA sahaja ho anumAna rahA hai| yahIM para bhagavAna zrIkRSNane mathurAse Akara kiyA jA sakatA hai| dvArikAkI racanA kI, yahIM para yAdavoM sahita aneka gupta vaMzake pIche ballabhI rAjAoMne saurASTra para lIlAe~ kI. aura yahIMpara zrIkRSNane madonmatta vizAla apanI sattA jmaaii| ye ziva-bhakta the| bahata sambhava yAdava kulako apanI lIlAse vinAza karAyA, aura hai ki somanAtha mandirako sthApanA ballabhI rAjAoMke yahIM para prabhAsa-paTana nAmaka pavitra nagarake nikaTa zAsanakAla (san 480 se 764) meM huI ho| ina amAvadhAnose jaratkumAra (vyAdha)-dvArA Ahata hokara rAjAoM ke svayaM ziva-upAsaka hone ke kAraNa isa apanI jIvana-lIlA samApta kI thii| maMdirakI vizeSa khyAti inhIM ke samayame huI haiN| inhIM (1) ballabhI, rAjAoMne somanAtha-mandirake nirvAha ke liye sahasroM (2) mUla dvArikA (prAcIna dvArikA) jo bhagavAna grAma dAna diye| gujarAtake anya rAjAoMne bhI sahasroM / sahasrA kRSNake nidhanake pazcAt samudra nimagna ho gaI, gAMva somanAthake nAma kiye the| (3) mAdhavapurI (jahAM bhagavAna kRSNane rukmiNIkA phira saurASTra meM cUr3asama vazako sthApanA (sana 875 ke lagabhaga) huI, jisakA rAjya 600 varSe taka rahA, (4) tulasI zyAma, aura usake bAda musalamAnoM ke AkramaNAkA tAMtA baMdha (sadAmAparI (jisako bhagavAna kRSNane apane gayA / isa vaMzakA antima svatantra rAjA rAva maMDalIka mitra sadAmAke liye banavAkara usake daridratAke pAza huA, jisako yavanAne parAstakara musalamAna banA kATe the aura jisakA Adhanika nAma porabandara hai| liyA (san 1470 meM) aura usakA nAma khAMjahAM (6) zrInagara. rakkhA gayA aura jUnAgar3hakA nAma mustaphAbAda rakkhA, (7) vAmasthalI, (vanasthalI) ityAdi prAcIna nagara parantu yaha nAma adhika dina taka na cala skaa| bhI isI dakSiNa-pUrvIya pradeza meM haiN| jainiyoMke giranAra kAThiyAvAr3a(saurASTra)kI rAjadhAnI gata 1800 varSa va pAlItAnA(zatruJjaya)nAmaka prAcIna aura prasiddha tItha se adhika kAlase jUnAgar3ha rahI hai| 15 vIM zatAbdIse yahIM haiN| yahIpara bauddhoMke guhAmandira jUnAgar3ha, talAkAThiyAvAr3ake musalamAna zAsaka yA phaujadAra jUnAgar3ha jA, sAnA, dhAMka aura siddhezvarameM haiN| yahAMke aneka meM rahate the| ye zAsaka pahale gujarAtake sultAnoMke, atikalApUrNa pASANanirmita mandiroMke dhvaMsAvazeSAMse aura phira ahamadAbAda ke mug2ala sUvedAroM ke adhIna rahe jo ki sejakapura, thAna, Anandapura, pavedI, caubArI parantu mug2ala mAmrAjya ke patanake sAtha sAtha 18vIM tathA bar3havAnAdi sthAnoM meM milate haiM, isase yaha bAta zatAbdIke pUrvArdhameM yahAMke zAsaka svatantra ho gaye aura pramANita hotI hai ki madhyakAlameM madhya saurASTra eka antameM aMgrejoM ke adhIna hue| aba bhAratake svatantra pUrNa vaibhavazAlI aura ati-janAkIrNa pradeza thaa| honepara yahAMkA navAba kisa tarahakI cAlase pAkistAna san640 meM hyU yena syAMga nAmaka cInI parivrAjaka se bhilA, aura prajAke virodhase kisa taraha use palA- ballabhImeM AyA, aura usane bhI yahAMkI samRddhikA yana karanA par3A yaha saba to zrApa loga jAnate hI haiN| vaNana karate hue likhA hai ki-yahAMpara bauddhoM ke saikar3oM
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anekAnta [ varSa - - maTha, 6000 bauddha bhikSu, aura saikar3oM deva mandira the| rAniyAM satI huI geN| yahAM eka gopI tAlAba hai, aura isI pradezameM loka-prasiddha prabhAsa-paTTanakA jisakI mRttikAkA rAmAnandI vairAgI, aura dUsare somanAtha mandira hai|" vaiSNava bhakta mastakapara lagAte haiM aura isa mRttikAko soraTha deza (saurASTra) hinduoMke lie sadA hI gopI-candana kahate haiN| AkarSaka rahA hai| unake lie yaha deza bhamipara svagake giranAra parvatase 40 mIla dakSiNakI ora somasamAna hai| yahAM nirmala-nIra-bAhinI nadiyA hai, nAthakA prAcIna mandira samudra ke pUrvI konepara aba prasiddha(jAtike) ghoDe milate haiM aura yahAMko ramaNiyAM taka sthita hai| isa mandirakI dIvArAke koI cinha sundaratA lie prasiddha hai| kintu ina sabase Upara yaha nahIM milate mandirakI nIMvake Asa-pAsako bhUmiko pavitra sthAna hai kyoMki jainiyoM ke lie yaha tIrthakara samudrako taraGgoMse bacAne ke liye eka sudRr3ha dIvAra AdinAtha aura ariyanemi (kRSaNake cacere bhAI)kI banI huI hai| dIvAroMkI khAlI jagahako pattharose bhara bhUmi hai aura hinduoM ke lie mahAdeva aura zrIkRSNa kara masajida banA lI gaI hai| vartamAna mandirakA jo kA deza hai| avaziSThAMza hai vaha mUlata: gujarAtake mahArAja kumAra pAla dvArA nirmita kiye gaye mandirakA hai| jisakA somanAtha paTTana nirmANa san 1168 meM huvA thA / jisa nagara meM somanAthamandira hai use paTana, paTTana somanAtha mandirapATana prabhAsapaTTana, devapaTTana, somanAtha paTTana, rehavAsa pazcimI bhAratake mandiroMmeM, jinakI saMkhyA agapaTTana, ziva paTTana aura soraThI-somanAtha bhI kahate haiN| zita hai. hinda dharma ke samasta itihAsa meM kAThiyAvAr3a ke isa ati prAcIna nagara meM atIta gauravake anekoM cihna dakSiNI sAgara taTa para sthita bherAvala bandara ke nikaTa milate haiM yahAM ujar3e hue prAcIna somanAthamandira aura somanAtha paTanakA somanAtha mandira sarva-prasiddha hai| Adhunika somanAtha mandirake atirikta anya bhagnAva- yaha sarva bhAratameM prasiddha 12 jyotiliDoM meM se prathama zeSoM meM jAmA masjida bhI hai| yaha masjida eka prAcIna hai / aura na hI kisI anya mandirakA itihAsa vizAla sUrya mandirako jo isI sthAnapara pahale thA, itanA prAcIna hai jitanA ki somanAthakA / anekoM hI naSTa kara. mandirake sAmAnase banAI gaI hai| isI jAmA bAra isakI dIvAroMne yuddha ke pariNAmako dekhA, aura masjidake thor3I dUra uttarameM pArzvanAtha (jaina tIrthakara) kitanI hI bAra pizAcI AkramaNakAriyoM dvArA yaha kA eka bahuta purAnA mandira thA jo Ajakala eka mandira dharAzAyI kara diyA gayA, parantu jyoM hI zatrurahaneke makAnake rUpameM vyavahRta horahA hai| isa nagarake ne pITha mor3I tyoM hI eka amara prANIkI taraha isakI pazcimameM ( paTTana aura berAbalake bIca meM ) mAipurI dIvAreM phira khar3I ho gii| zaGkarako dhvajA phira masajida hai jo ki eka mandirako masajidake rUpa meM AkAzameM phaharAne lagI, aura ghaNTA zaGkhoM aura DamarU rUpAMtarita kara dI gaI pratIta hotI hai| yahAM bhATakuNDa ke zabdase zivakI pUjA prArambha hotI gii| bhI hai jahAM, kahA jAtA hai, bhagavAna zrIkRSNane zarIra itihAsa meM somanAthakA mandira mukhyata: mahamUda chor3A thaa| isa nagarake pUrvakI ora tIna sundara saritAoMkA triveNI saGgama hai, jo bhagavAna zrIkRSNa ke * 12 jyotiliGgoMke nAma-zrI zaila (tilaGganA) zarIrakA dAha-saMskAra-sthAna hone ke kAraNa pavitra hai kA mallikA juna, ujjainakA mahAkAla, devagar3ha (vihAra) kA yaha sArA sthAna bhagavAna zrIkRSNakI lIlAoMse vaidyanAtha, rAmezvaram (dakSiNabhArata) kA rAmezvara, bhImAnadIke sambandhita hai| isa sthAnako "vairAgya kSeca' kahate muhAnepara bhIma zaGkara, nAsikakA trayambaka, himAlayakA haiM, kyoMki yahAM para zrIkRSNako rukmaNI zrAdi mahA- kedAranAtha, banArasake vizvazvara, gautama (ajnyaat)|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2 / somanAthakA mandira - g2az2anavIke san 1025 ke hamaleke kAraNa bahuta prasiddha zikharapara caudaha suvarNa kalaza the jo sUrya prakAzameM hai| isalAma dharmakI kutsita zikSAke prabhAvase mahamUda jagamaga 2 karate the aura dUrase dikhAI par3ate the| gaz2anavIne mUrti-pUjAko miTAnekA ma dRDha vizAla zivaliGgapara zRGgArake liye bahutase ratnasaGkalpa kiyaa| aura hindu mandiroMmeMse pracura dhanarAzi jaTita AbhUSaNa rahate the| ke upalabdha honeke jaghanya lAlacane isako bilakula mahamadakA AkramaNaandhA banA diyaa| ___somanAtha ke mandirakA dhArAvAhika itihAsa abhI se prAcIna musalamAna lekhakoMne isa mandirake saMbandha taka santoSaprada nahIM likhA gayA hai| isa mandirako / meM bahuta kucha likhA hai| una lekhoMke AdhArapara, sthApanA aura khyAti zAyada ballabhI raajaaoNke| jinako aMgreja itihAsa-vettAoMne saMzodhita kiyA, samayase huI hai (sana 480 se sana 764 tk)| - yaha sArA lekha likhA gayA hai| * isa mandirake darzanArtha dUra 2 se hindu yAtrI zrAte the| , jUnAgar3hameM makkAkA eka phakIra rahatA thA jisakA isa mandirake nirvAha ke liye 10,000 grAma ballabhI nAma maMgalUrI zAha thA (jise hAjI mahamUda bhI kahate the|) isI phakIrane bAra bAra mahamUdako sUcanA dI aura anya rAjAodvArA dAna diye gaye the| aura ki somanAthake mandirameM athAha dhana rAzi hai, aura usa samaya isa mandira meM itanI pracura ratna rAzi thI yahA~kI mUrti islAma dharmako cunautI hai| mahamUda ki kisI bhI bar3ese bar3e rAjAke pAsa usakA dazAMza gajanavIko isI phakIrane isa mandirake viSaya meM bhI nahIM thaa| somanAthakI sevAke liye 2000 brAhmaNa niyukta Avazyaka saba sUcanAe~ dii| dhanakI lAlasAse prerita hokara, mahamUda g2az2anavI the| isa mandirake bhItara 200 mana sonekI janjIra ne somanAtha mandirapara AkramaNa karanekA nizcaya se eka vizAla ghar3Abala laTakatI thI, jisako nizcita dhata kiyA aura 12 aktUbara san 1025 meM mahamUda samayoMpara bajAkara bhaktoMko pUjAke liye AhvAna g2az2anavI rAjanI (aphagAnistAta sthita) se 30,000 kiyA jAtA thaa| yAtriyoMke muNDanAdike liye isa cune huve tuke naujavAna ghur3asavAroMko hathiyAroMse pUrA mandira meM 300 kSaurakAra (nAI) the| 500'natekiyAM, susajjita karake mulatAnakI ora ravAnA huA, aura aura 350 saGgIta vizArada aura sunipuNa bAdhakAra madhya navambara meM mulatAna phuNcaa| mulatAna meM jaba use deva-sevAke liye niyukta the jinakA nirvAha pUjAke mAlUma huA ki mulatAna aura somanAthake bIca meM nimitta arpita gAMvoM aura rAjAgaraNa tathA yAtriyoM ke eka vistIrNa nijaila tRNa rahita marubhUmi hai, to usane dAnapara AdhArita thaa| yadyapi somanAthase zrIgaGgAjI hara savArake sAtha do do UMTa pAnIse lade huve lagA 1200 mIla dUra rahI haiM, tathApi abhiSekake liye diye| aura unake atirikta 20,000 UMToMpara nitya gaGgAjala lAna ke liye yAtrI niyukta the| mahamUda . khAdya padArtha aura pAnI lekara somanAthakI ora bddh'aa| dvArA dhvasta somanAthakA yaha mandira ITa aura kASThakA mAgameM muDhera yA muDherA par3A jahAM 20,000 banA huA thA, jaisI ki usa samaya gujarAtakI prAcIna hinduoMne mahamUdako Age bar3hanese rokane ke liye mandira nirmANa praNAlI thii| kaThina yuddha kiyA, para mahamUdako roka na ske| isa mandirameM 56 sAgavAnake vizAla stambha the ___ jaba vaha ajamera pahuMcA to vahAM ke logoMne isakA jinapara horA mANika pannAdi ratna jar3e have the| ye sAmanA nahIM kiyA to bhI mahamUdane katleAma, lUTa, stambha bhAratake vividha rAjAoM dvArA nirmita kiye sA gaye the aura unake nAma una una stambhoMpara aGkita * devA, (1) ivanI da-amIra (san 1121, (2) mIra the| yaha mandira teraha maJjila U~cA thA, aura isake khauDakA gaijata usmaphA (man 1464) /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 anekAnta [ varSa / strI-baccoMko kaida karanekA hukma diyA, aura unakI isapara usake umarAvoMne mahamUdako salAha dI ki eka deva mUrtiyoMko khaNDita kiyaa| aura Age bar3hakara mUrtiko tor3akara somanAthakI dIvAroMse mUrti-pUjA bhUvArA (nahera vAlA anihalavAr3a paTTana) phuNcaa| vilupta nahIM kI jA sktii| ata: mUrtiko tor3anese usa samaya vahAMke rAjA bhImadeva prathama the| vahAM para koI lAbha nahIM hogaa| para itanA pracura dhana milanese madane apanA bar3A bnaayaa| yahAMse Age bar3hate musalamAnoMko khairAta dekara savAba hAsila kiyA jA have aura mAgameM par3ane vAle mandiroM aura martiyoMko sakatA hai| isapara mahamUdane kahA ki bAta to kucha naSTa karate have, aura lUTa pATa karate huve vaha somanAtha ThIka hai, para vaha itihAsameM "butazakuna' kahalAnA ke nikaTa bRhaspativAra, 6 janavarI san 1006 ko cAhatA hai, "butapharoza" nahIM kahalAnA cAhatA, aura phuNcaa| somanAthameM usane eka sudRDhaduga dekhA jisakI mUrtiko bhaGga kara diyaa| prAcIrake mastaka taka samudra taraGge uchalatI thiiN| mUrti bhaGga karate hI pole liGgoM se hore, motI, hindu, dazakoMkI nAI, durgapravarapara car3hakara pannAdikI Dhera ratna rAzi nikala pdd'ii| musalamAnI phaujako dekhane lage ki kisa taraha bAvA isa mandirase jo dhana rAzi milI usakA anumAna somanAtha musalamAnoMko naSTa karate haiN| jaisI ki unakI isIsa lagAyA jA sakatA haiM ki lUTakA kucha mAla dhAraNA thii| musalamAnI phaujane dugakI pracIroMpara umarAvoM aura sainikoM meM vitaraNa kiyA gyaa| jisakA bhayaGkara tIra varSA kI, aura "allAha-ho-akabara" kA pAMcavAM hissA mahamUdako milA jisakI kImata do nArA lagAte have kilekI dIvAroMpara caDha gye| karor3a dInAra thii| mahamUdakI sonekI dInArakA vajana AkramaNa hote hI hinduoMne mRtyuko hathelIpara rakhakara 648 prena thaa| usa parimANase usakA mUlya eka ghora yuddha kiyA, aura zatrake dAMta khaTTe kara diye| karor3a pAMca lAkha pAuMDa hotA hai arthAt 15 karor3a sAre dinake ghamAsAna yuddha ke bAda hinduoMne musala- 75 lAkha rupaye huve| (dekho "The life and mAnoMko bhagA diyA, aura musalamAna AtatAiyoMne Times of Sultan Mahmud of Ghazni" apane ziviroM meM zaraNa lii| dUsare dina musalamAna ne by Mohamed Nazin, Cambridge 1931, jabaradasta dhAvA kiyA, aura hajAroM hinduoMko kATa Page 118) yahAM pAuDa 15) rupayekA ginA gayA kara mandira meM ghusa gaye, phira bhI hinda yoddhAoMne rAta hai aura sonA 24) rupaye tolA lagAyA gayA hai| hone taka duzmanakA joroMse mukAbilA kiyaa| jo alabarUnI itihAsakArane (san 1030) meM likhA hindu nokAoMmeM car3hakara prANarakSAke liye samudrapathase hai ki mahamUdane liGgaka Uparake bhAgako tor3a diyA ravAnA huve, unheM mahamUdane apanI senA dvArA katla aura bAkIkA hissA apane nagara g2az2a nImeM le gyaa| karAkara athavA samudra nimagna karA kara, apanA kutsita aura vahAM rAjanokI jAmA masajidake dvArapara lagavA kArya saphala kiyaa| isa mandirake samIpa 50,000 diyA, tAki musalamAna namAjI masajidameM ghusanese hinduoMne apane ArAdhya devakI rakSA meM prANa diye| pahale apane pAMvakI dhUli umase pAMcha skeN| 7 janavarI san 1026 ko jaba mahamUda mandirake sAtha hI mahamada somanAtha-mandirako candanaandara pahuMcA to vahAM pAMca gaz2a UMcA zivaliGga nirmita daravAjoMko jor3iyAM bhI ukhAr3akara le gyaa| dekhA. jisakA do gaz2a bhAga bhUmimeM thA aura tIna pAThakoMko mAlUma hogA ki ATha zatAbdI bAda lADai gaz2a Upara thaa| jaba isa liGgako khaNDita karane ke niMbarAne jaba aphagAnistAnase badalA lene ke liye liye hathor3e uThAye gaye to brAhmaNa pujAriyoMne mahamada palaTana bhejI, to usake janaralako somanAtha mandirake ke sAthiyoMse kahA ki yadi ve mUrtiko khaNDita na kareM daravAje gajanIse bhArata lauTA lAnekA zrAdeza diyA to badalemeM karor3oMkA sonA diyA jA sakatA hai| thA jisase ki hindu prasanna hoN| kintu vaha janarala
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2 / somanAthakA mandira mahamUda g2aja nabIke makabarepara lage huve daravAjoMko AkramaNa hote rhe| sana 1298 meM dehalIke bAdazAha hI somanAthake candana-dvAra samamakara vRthA hI ukhAr3a allAuddIna khilajIke sipahasAlAra alaphakhoMne isa lAyA jo aba taka Agare ke kileke eka kone meM par3e haiN| mandirako phira dharAzAyI kiyaa| liGgako jar3ase mahamada lUTakA mAla le bhAganekI jaldI meM kevala isa Azayase ukhAr3A ki nIce dabA huvA dhana milegA liGga tor3a skaa| isa atyAcArase hinduoMmeM ropa jaisAki dhana-lolupa mandira-dhvasaMka musalamAnoMkI chA gayA, aura kaI rAjA, AbUka rAjA paramardIdevake rIti thii| usane mandirakA nAmo nizAna miTAneko netRtvameM arabalI pahAr3iyoM aura kacchakI raNa ke ceSTA kii| bIcase jAne vAle mArgako rokane ke liye Age baDhe, rAjA mahIpAla devane (1308-1325) phira isa tAki mahamUdako roka liyA jAve, kintu mahamUda mandirakA nirmANa kiyaa| sana 1318 meM somanAtha lar3AIse bacane ke liye dUsare mArgase arthAt pazcimakI mandirapara phira musalamAnoMkA AkramaNa huvA, aura zrora kaccha aura sindhake bIcase hotA havA nikala mandira naSTa kara diyA gayA, parantu rAjA mahIpAladeva bhaagaa| vApasI meM sindha nadI ke kinAre mulatAnako ke suputra zrI khaGgAra caturthane (1325-51) isa tarapha jATa isakI senAke pichale bhAgapara TUTa par3e mandirako phira nirmita kiyA aura somanAtha liGgako jisase isake bahutase sainika aura ghor3e UTa mAre gye| pratiSThA kii| mahamUda 2 aprela sana 1026 meM g2az2anI vApisa san 1364 meM gujarAtake zAsaka svadharmatyAgI phuNcaa| mujaphpharakhAMne par3osI hindu rAjAoMke viruddha bhayaGkara bhAganese pahale kahate haiM, mahamUdane mIThA-khAM dhArmika yuddha (jahAda) cher3A, aura somanAtha maMdirako nAmake aphasarako niyukta kiyA jisane somanAtha phira ekabAra dhvasta kiyA aura isakI jagaha masajida mandirako pUrNa rUpase naSTa kiyaa| parantu anihilavADa banA dI / itihAsakAra phariztA likhatA hai ki paTana ke mahArAja bhImadevane ( sana 1021-1873) mujaphpharanAne jitana mAna mujaphpharakhAMne jitane mandira tor3e, unakI jagaha mIThA-khako.mAra bhagAyA aura somanAthake mandirakA masajida banAtA gyaa| islAma dharma ke pracAra aura punarnimANa kiyaa| mahArAja siddharAja (san 1043- prasArake liye maulaviyoMko niyukta kiyA, aura isone 1143) ne isako bhUpita aura susajjita kiyA aura yahAM pahalI bAra mandiroMko masajidoM meM pariNata anta meM mahArAja kumArapAlane sana 1968 meM jainAcArya karane kA kAma zurU kiyA thaa| zrI hemacandra sUrike parAmarzAnusAra 72 lAkha rupaye parantu hinduoMne somanAtha mandirako phirase banA (jo ki unake rAjyakI eka varSako parIzrAya thI) liyaa| isake bAda sana 1413 meM mujaphpharakhAMke lagAkara isa mandirako sampUrNa kiyaa| kaI itihAsa pote ahamadazAhane, jo ahamadAbAda ke ahamadazAhI kAroMkA mata hai ki yaha nayA mandira purAne mandirako vaMzakA saMsthApaka thA, jUnAgaDhake rAjApara AkramaNa jagahameM banA thaa| kaI lekhaka isako kalpanA mAnate kiyAaura somanAthake mandirako naSTa kiyA jahAMse haiN| unakA mata hai ki sarasvatI nadIke muhAnese tIna use bahumUlya sampatti prApta huii| mIla pazcimakI ora, aura bhIDiyA mandirase prAyaH gujarAtake zAsaka mahamUda begarA (mujaphphara200 gaja dUrIpara jo bhagnAvazeSa haiM. vahIMpara somanAtha dvitIya) ne bhI somanAtha mandira ke avazeSoMpara AkrakA mUla mandira thaa| maNa kiye| san 1702-3 meM jaba auraGgajeba 84 vakA havA anya aAkramaNa to usane ahamadAbAda ke apane sUbedAra zujAtakhAMko mahamUdake bAda bhI isa mandirapara musalamAnoM ke pharamAna bhejA ki usake jIvita rahate rahate somanAtha
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSe mandirako turanta naSTa kiyA jAve tAki mUrti-pUjA caahiye| bala ekatAse AtA hai, aura dharma ekatAke sadAke liye banda ho jAya / liye sahAyaka hotA hai| hamane apanI lAparavAhI musalamAnoMke bAra-bAra AkramaNa, lUTa aura nirbalatA aura phUTase lagabhaga 800 varSa taka paratantratA dhvaMsoMse hindulogahatotsAha ho gaye, aura somanAthakA kI ber3iyAM phnii| Aja kitane hI deza-bhaktoMke mandira phira apane usa aizvaryako nahIM prApta kara sakA puruSArtha aura balidAnoMke pazcAt hama svatantra hue haiN| jo use kumArapAlake samaya meM prApta thaa| svatantratAko rakSA karanA hamAre hAtha hai| indorakI mahArAnI ahalyAbAIne prAcIna somanAtha somanAtha mandirake nirmANa ke viSayako lekara mandirake sthAnako chor3akara naye sthAnapara antima ganITreDasa esosiezana kalakattAke hindu sadasyoMkI somanAthakA mandira banavAyA jo Ajakala bhI apanI tathA anya hesiyana boreke kAra bAra karanevAlAMkI jIrNa-zINa avasthAmeM upasthita hai| eka sabhA gata saptAhameM huii| usa sabhAmeM zrIyukta somanAtha mandirakA nava-nirmANa ho mAdhoprasAdajI bir3alA, kesaradevajI jAlAna, bhAgIratha bahata dinoMse hindoMkI yaha ekAnta kAmanA rahI jI kAnoDiyA devIprasAdajI goyanakA choTelAla jI ki kisI taraha somanAtha mandirakA nirmANa ho| kAnoDiyA rAmasahAyamalajI mora manasukharAyajo mora IsTa iNDiyA kampanIke samaya lArDa elinabarAke giradhArIlAlajI mehatA, vilAsarAyajI bhivAnIvAle, zAsanakAlameM somanAtha mandirake banAnekI carcA uThI kesaradevajI kAnoDiyA, tulasIdAsajI, jayalAlajI tho para usameM saphalatA nahIM ho skii| jUnAgaDhake verIvAle Adi anekoM bore ke kArobArase sambandha masalamAna navAboMne isakA sadaiva virodha kiyaa| rakhanevAle mahAnubhAva upasthita the| yahI nahIM "dehotsarga' "vairAgya kSetra Adi pAvana zrIyukta bhAgIrathajI kAnoDiyAne somanAtha maMdira sthAnAkI hinduoM dvArA dekha rekha bhI musalamAna ke nava-nirmANa ke bAremeM sabhAke sAmane apane vicAra navAboM ke liye asahya huI, aura vahAM pUjA karanekI rkhe| unhoMne batalAyA ki ravivAra 4 janavarIko sakhta manAI kara dI gaI yahAM taka ki usake Asa-pAsa sa saradAra paTelane pATa, borA, kapar3A, kAgaja, cInI, kI bhUmimeM murdA gAr3hakara use apavitra bhI karane lge| sAma sImeMTa Adike vibhinna vyApArika pratinidhiyoMse jaba bhArata svatantra huvA to jUnAgar3hakI prajAko biralA pArka meM bheMTa kI, aura unako janAgaDhasthita supta pratikriyA navAbake viruddha ati umra ho utthii| somanAtha mandira ke nava-nirmANake liye sahAyatA aura jaba vahAMkA musalamAna navAba janatAkI icchAke karanekA parAmarza diyaa| zrI bhAgIrathajI kanoDiyAne viruddha pAkistAnase mila gayA, to vahAM logoMne batalAyA ki anya vyApAravAloMne saradAra paTelako sazastra svatantratA saMgrAma prArambha kiyA aura navAbako somanAtha mandirake liye dhana ekatrita karanekA AzvAdudharSe janasaGkakI sAmUhika zaktike sAmane palAyana sana diyA hai ata: boreke vyApArase sambandha rakhane karanA pdd'aa| vAle sabhI sajjanoMko somanAtha mandirake nirmANake ataH aba samaya A gayA hai ki hama liye dAna denA caahiye| kyoMki somanAtha mandira loga somanAtha mandirake atIta gauravako punaH sabhI hinduoMkA hai, unhoMne yaha bhI kahA ki soma nAthake patanake sAtha hinduoMko svatantratA-hAsakA lauttaaeN| itihAsa bhI nihita hai| aba bhArata svatantra huA hai, __ aba hinduoMko apane chine hue dharmasthAnoMko zrataH somanAthakA jIrNoddhAra avazya honA caahiye| latAkA samaya calA gayA sabhI upasthita sajjanoMne isa kathanakA saharSa anumoaba bhArata svatantra hai, aura bhAratako balavAna bananA dana kiyaa|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] adbhuta bandhana - --- - - phira zrI mAdhoprasAdajI bir3alAne apane una bore bAjArake dalAloMkI bhI eka alaga somamitroMke nAmakA ullekha kiyA, jinase sahAyatAke nAtha-mandira-koSa-sabakameTI banAI gaI jisameM nimna vacana unhoMne prApta kara liye haiM aura upasthita sajjanoM likhita sadasyoMke nAma haiM-zrIyuta paramezvarIlAlajI se candA likhavAnekI apIla kii| / / Der3ha lAkha guptA, jAnakIdAsajI berIvAlA, badrIprasAdajI parasarupayese adhikakI sahAyatA somanAtha mandira-koSake rAmapuriyA, banArasIlAlajI phamAraniyA, harikisana liye heziyana borAke vyApAriyoMse prApta ho cukI hai| jI aacaary| isa saba-kameTIko bhI anya sadasya candA likhAne ke liye eka somanAtha mandira-koSa- lenekA adhikAra hai| samiti bhI banAI gaI jisameM nimnalikhita sadasyoMke hameM pUrNa vizvAsa hai ki sabhI hindu bhAI isa nAma haiM-zrIyuta mAdhoprasAdajI bir3alA, kesaradevajI kopameM pracura sahAyatA pradAnakara akhaNDa-hindu jAlAna, devIprasAdajI goyanakA, choTelAlajI kAno- (rASTra) ko sudRr3ha bnaayeNge| DiyA, rAmasahAyamalajI mora, jayalAlajI berIvAlA, antameM hama zrI bir3alA bandhuoMko dhanyavAda dete bhAgIrathajI kanoDiyA, bilAsarAyajI bhivAnIvAlA, haiM ki isa hindu jAgaraNake kAyameM ve sabase Age choTelAlajI sraavgii| isa saba kameTIko anya Akara isa phaNDakI saphalatAke liye tana, mana, dhanase sadasya lenekA adhikAra hai| puNe prayatnazIla huye haiN| adbhuta bandhana ! batA batA re ! bando ! mujhako, batA ! banAI kisane terI, bAMdhA kisane Aja tujhe ? yaha aTUTa ati dRDha ber3I ? bolA-"mere svAmIne ho, bolA baMdI-"bar3e yatnase, ___ kasakara bAMdhA Aja mujhe // __ isako maine svayaM ghdd'ii|| socA thA dhana-bala hI se maiM, socA thA karalegA bandI, lA sakU sArA saMsAra / jagako merA prabala pratApa / aura dharA dhana nijI koSa vaha, sadA bharUMgA zAnti-sahita maiM, thA jisapara nRpakA adhikAra / / ekAkI svAdhInAlApa // nidrAke ho vazIbhUta maiM, ataH rAta dina athaka parizrama, leTa gayA usa zayyApara / karanekA saba bhAra liyaa| jo mere mAlikakI pyArI bhaTTI aura hathor3oM dvArA, thI manahara ati hI sundara / / ber3Iko taiyAra kiyA / jJAta huI mujhako saba bAteM, kaDiyAM pUrNa aTUTa huI saba, jaba nidrAse jAga cukaa| sabhI kArya sampUrNa huaa| hA ! maiM bandI banA huA hUM, jJAta huA inahIne mujhako, apane hI kozAlayakA // " ___ hA ! bandhanameM bAMdha liyaa| [ racayitA-ravIndranAtha ThAkura, anuvAdaka-anUpacanda jaina nyAyatIrtha ]
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA-kahAnI karanIkA phala [lekhaka:-ayodhyAprasAda goyalIya] ["anekAnta"ke dasare aura tIsare varSa meM isa stambhake nIce aitihAsika, paurANika aura maukhika sunI huI aisI choTI-choTI zikSAprada aura manoraJjaka kahAniyA dI jAtI rahI haiM, jo pravacanomeM udAharaNakA kAma de ske| isa tarahakI choTI-choTI lAkhoM kahAniyA loMgoMke hRdayoMmeM bikharI par3I haiM, jo aksara hamAre gharoMmeM sunAI jAtI hai aura sIne basIne calI pAradI haiM / parantu kAgajoM meM likhI nahIM miltii| ye kahAniyA hamAre dezakI amUlya nidhi haiN| ye kalpita upanyAsoM aura kahAniyoMse adhika rocaka aura hRdayasparzinI hotI haiM / aisI choTI-choTI kahAniyA bhejane vAloMkA anekAnta svAgata kregaa| kahAniyoM kI AtmA cAhe aitihAsika yA paurANika ho athavA sunI sunAI ho, parantu usakI bhASAkA paridhAna svayaM lekhakakA honA cAhie / namUneke taurapara hama eka kahAnI de rahe haiM, yadyapi vaha kucha bar3I hogaI hai, agale aMkoMmeM choTI 2 bhI denekA yatna kiyA jaaygaa| -goyalIya ka-eka karake pATha putra-vadhuoMke bilakhatoMko dekhakara rAzanika aphasara baiThA rahatA hai| bharI javAnI meM vidhavA ho jAnepara kucha dinoM bAda gAMva meM plegakI bAndhI AI to bhI vRddhakI AMkhoMmeM AMsU na aaye| usameM usakA ekamAtra pautra bhI lur3haka gyaa| vRddhake sAmyabhAvase saba kucha sahana karatA dhairyakA bAndha TUTa gayA, usane apanA sara dIvArase rhaa| apane hAthoM Aga dekara isa de maaraa| nAradamuni akasmAt udharase nikale to * taraha ghara Ana baiThA jisa taraha vRddhako TakarAte huye dekhakara usI taraha khar3e ho gaye, lArDa vevala baGgAlake akAla pIr3itoMko er3iyA~ jisa taraha apahRta abalAoMke dhaiya bandhAneko netA ragar3ate-ragar3ate dekhakara dillI A baiThate the| pahuMca jAte haiN| yA bhAga aura pAnImeM chaTapaTAte gA~va ke kucha loga usake dhairyako prazaMsA usI taraha manuSyoMko dekhane nyUja-ripoTara ruka jAte hai| pharate, jisa taraha Aja kAzmIra mahArAjake sAhasakI vipad prastako dekhakara sUkhI sahAnubhUti prakaTa kara rahe haiN| kucha loga bana hRdaya kahakara usakA karane meM logoMkA bigar3atA hI kyA hai? jo kala upahAsa krte| zmazAna meM jinheM zIghra vairAgya ghera dahADa mArakara rote dekhe gaye hai, ve bhI upadeza dene ke letA hai aura phira ghara Akara sAMsArika kAryo meM usI isa sunaharI avasarase nahIM cuukte| phira nAradamuni taraha lipta ho jAte haiM, jisa taraha paM0 neharU musli- to Akhira nAradamuni Thahare! jisa prakAra AyamalIgI AkramaNoMko bhUlakara vyasta ho jAte haiN| samAjakA makkemeM vaidika dhamakA maNDA phaharAnekA aise loga unheM jIvanmukta aura videha kahanese na cUkate adhikAra surakSita hai yA hasananijJAmIko sAta karor3a aura chidrAnveSI unheM manuSya na mAnakara pazu smjhte| harijanoMko muslima banAne ke hakUka hAsila hai| bAta kucha bhI ho, eka-eka karake vyAhe-tyAhe 8 aise hI kartavyabhArake nAte kaNThameM misarI gholate huye lar3ake do varSameM uTha gye| unakI striyoMke karuNa- nAradamuni bolekrandanase par3osiyoMko rulAI A jAtI, para vRddha "bAbA ! dhairya rakho, ronese kyA lAbha ?'' khaTolepara cupacApa usI taraha baiThA rahatA jaise bhUkhase vaddhane ajanabIsI AvAja sunI to acakacA kara
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] dekhA, to pItAmbara pahane aura hAtha meM boraNA liye nArada dikhAI diye / vRddha unheM sAdhAraNa bhikSu samama kara bhare hue kaNThase bolA- svAmin dhairyakI bhI koI sImA hai| eka-eka kara ke ATha beToMko AgameM ghara aayaa| aba le dekara ke ghara meM eka TimaTimAtA dIpaka bacA thA, so Aja vaha bhI krarakAla zrandhIne bumA diyA phira bhI dhairya rakhaneko kahate ho, bAbA ! dhairya mere pAsa hai hI kahAM jo use rakhUM, vaha to kAlane pahale hI chIna liyaa| mujhe aba buDhApemeM roneke sivAya aura kAma bhI kyA raha gayA svAmin ! samyagdRSTi aparyApta kAla meM strI-vedI ho sakatA hai sahanazakti se adhika Apatti Anepara Astika bhI nAstika bana jAte haiM / jo parvata sInA tAne hue karArI cUndoMke bAra ha~sate hue sahate haiM. ve bhI zrAga par3ane para pighala uThate haiM / jvAlAmukhIse sihara uThate haiN| nAradako bhaya huA ki vRddha nAstika na ho jAya ataH bole "to kyA tuma apane pautrako mRtyuse sacamuca dukhI ho ? vaha tumheM puna: dikhAI de jAya to kyA sukhI ho sakoge ? vRddhane nirnimeSa netroMse nAradakI ora usI taraha dekhA jisa taraha naGgI udhArI striyAM lAIna meM khar3I 73 zrI SaTkhaNDAgamake 63 sUtrapara 'saMjada' padake viSaya meM carcA calate hue eka yaha viSaya bhI vivAda rUpameM AgayA ki asaMyata-samyagdRSTi aparyApta kAlameM zrI vedI ho sakatA hai yA nahIM ? dravya-trI honA to kisIko iSTa nahIM hai, kevala bhAva- strI yA strI vedake udayapara vivAda hai / isa viSaya meM paM0 phUlacanda jIzAstrI paM0 darabArIlAlajI nyAyAcArya Adi vidvAnoMne yukti kapar3ekI dukAnako ora dekhatIM haiN| vRddhane apane hRdayakI vedanAko AMkhoM meM vyakta karake apanI abhilASAko uso mauna bhASAmeM prakaTa kara diyA jisa bhASAmeM baGga - mahilAoMne satItva- luTane kI vyathAko mahAtmA gAndhIpara jAhira kiyA thA / nAradakI mAyAse kSitijapara pautra dikhAI diyA to vRddha vihvala hokara usI taraha lapakA jaise sinemA zauqIna TikaTa gharakI ora lapakate haiN| "are mere lAla, tU kahAM calA gayA thA" ? 'are duSTa tU mere zarIrako chUkara apavitra na kara pUrva janma meM tUne aura tere ATha putroMne jina logoMko yantraNAe~ pahuMcAI thIM / aizvaye aura adhikArake madameM jinheM tUne miTTImeM milA diyA thaa| ve hI nirIha prANI tere putra aura pautra rUpameM janme the / ye rudana karatI huIM terI AThoM putra badhU tere pUrva janma ke putra haiM, jinhoMne na jAne kitanI vidhavAoM kA satItva haraNa kiyA thA" / svargIya zrAtmA vilIna ho gii| vRddhake ceharepara syAhI-sI pusa gii| nAradabAbA vINApara gunagunAte cale gaye avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham / bhAratIya jJAnapITha, banArasa, 3 pharavarI 1648 kyA samyagdRSTi aparyAptakAla meM strIvedI ho sakatA hai ? [lekhaka - bAbU ratanacanda jaina, mukhtAra tathA Agama pramANa dvArA yaha siddha kara diyA hai ki asaMyata samyagdRSTike aparyApta kAla meM strIvedakA udaya nahIM hotA, yahAM paTkhaMDAgamake tRtIyakhaMDa baMdha tvAmitvavivayako zrI vIrasena svAmi-kRta dhavalA TokAse spaSTa hai / 1. patra 130 sUtra 75meM kahA hai- manuSyagatimeM manuSya, manuSya paryApta, evaM manuSyaniyoM meM tIrthakara
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anekAnta prakRti taka zroghake samAna jAnanA caahiye| vizeSatA itanI hai ki dvisthAnika aura zrapratyAkhyAnAvaraNIyakI prarUpaNA pazcadriya tirya cauke samAna hai| isa sUtrako TIkA meM patra 131 para zrI vIrasena svAmIne jahAM bheda hai use batAyA likhA hai ki midhyAdRSTimeM 53, sAsAdana meM 4, samya midhyAdRSTi meM 42 aura asaMyatasamya:dRSTi guNasthAna meM 44 pratyaya hote haiM; kyoMki yahAM vaiyika va vaikriyikamizra pratyaya nahIM hote manuSyaniyoMmeM isI prakAra pratyaya hote haiN| vizeSa itanA hai ki saba guNasthAnoM meM puruSa va napuMsaka veda, samyagdRSTiguNasthAna meM audArikamizra va kArmaNa, tathA apramattaguNasthAna meM prAhAraka dvika pratyaya nahIM hote / prakaTa hai ki pratyaya ( maas kAraNa) mUlameM cAra aura uttara sattAvana hote haiN| ina meM se kauna 2 aura kitane pratyaya kisa 2 guNasthAna meM hote haiM, yaha saba patra 20 se 27 taka TIkAkArane kathana kiyA hai| yahAMpara isa kathanase ki manuSyaniyoMmeM saba guNasthAnameM puruSa va napuMsaka veda aura apramattaguNasthAna meM AhAradvika pratyaya nahIM hote, spaSTa ho jAtA hai ki gati mArgeNA meM manuSyanI zabda se zrAzaya bhAvasvI kA hai, dravya-strIkA nhiiN| yadi dravyastrIkA Azaya hotA to manuSyanI meM apramatta guNasthAnako na kahate aura puruSa va napuMsaka vedakA abhAva bhI nahIM kahate, kyoMki dravya-strIke apramattaguNasthAna saMbhava nahIM aura veda viSamatAmeM puruSa va napuMsaka pratyaya ho sakate haiN| yahAMpara manuSyaniyoMmeM paryApta va aparyApta avasthA kA bhI vicAra kiyA gayA hai; kyoMki zradArikamizra va kArmaNa pratyayoM kA kathana hai jo kebala aparyApta kAlameM hI hote haiN| manuSya niyoMke asaMyatasamyagdRSTiguNasthAnameM praudArikamizra va kArmaNa pratyaya nahIM hote / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki manuSya niyoMke aparyApta kAlameM samyaktva nahIM hotaa| [ varSa dRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi kahe haiM (sUtra 144 va 145 patra 205 va 206 ) / yahAM TIkAmeM zrI vIrasena svAmIne svodaya- parodaya bandha batAte hue patra 207, paMkti 16-20 meM puruSavedakA baMdha asaMyata samyagdRSTi guNasthAna meM svodayase kahA hai, parodaya se nahIM / isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki asaMyatasamyagdRSTiguNasthAna meM manuSya va tiryacoM ke aparyApta ka lameM kevala puruSavedakA hI udaya hotA hai / strI yA napuMsaka vedakA udaya nahIM rhtaa| yadi strI yA napuMsaka vedakA udaya bhI samyagdRSTi ke aparyAptakAla meM hotA to purupavedakAn svodaya na kaha kara svodayaparodaya khte| jisa prakAra midhyAdRSTi va sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna meM kahA hai| ataH jisake zradArika mizrakAya yogameM samyaktva hogA usake strI veda nahIM hogA / 2. yoga mArgaNAnusAra audArikami zrakAyayogiyoM meM pAMca jJAnAvaraNIya Adi prakRtiyoMke bandhaka midhyA batAte hue paMkti 25 meM asaMyatasamyagdRSTi 3. patra 208meM audArikamizrakAya yogake pratyaya pratyaya hote haiN| cUMki asaMyatasamyagdRSTiyoM meM strI isase bhI yaha siddha hotA ki hai manuSya va tiyecoMka aura napuMsaka vedoMke sAtha bAraha yogoMkA abhAba 1 aparyApta kAlameM saMyatasamyagdRSTiguNasthAna meM strI vedakA udaya nahIM hotA / 4. patra 235 para kAmakAyayogiyoM meM pratyaya batAte hue paMkti 18 meM yaha kahA hai ki anantAnubandhi catuSka aura strIvedako kama karanepara asaMyatasamyako kama nahIM kiyA hai; kyoMki jo samyaSTi kara dRSTiyoM ke tetIsa pratyaya hote haiN| yahAM para napuMsaka veda narakameM jA rahA usake napuMsaka vedakA sadbhAva kAlameM strI vedakA udaya kisI bhI gatimeM saMbhava nahIM pAyA jAtA hai / parantu asaMyatasamyagdRSTike aparyApta hai| 5. yoga mArgaNAnusAra strIvedIke pratyaya batAte hue patra 244 paMkti 21-23 meM likhA hai ki asaMyata samyagdRSTiyoM meM zradArikamizra, vaikriyikamizra aura kAmaMNakAya yoga pratyayoMko kama karanA cAhie: kyoMki strI- vediyoMmeM asaMyatasamyagdRSTiyoM ke aparyApta
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2) sala kA bhAgyodaya kAlakA abhAva hai| yahAMpara to zrI vIrasena svAmIne paNA karate hue patra 364 paMkti 27meM yaha kahA haisvayaM isa viSayako vilakula spaSTa kara diyA hai| anantAnubandhi catuSkakA bandha va udaya donoM sAtha 6. AhAra mArgaNAnusAra anAhAraka jIvoMke vyacchinna hote haiN| isase yaha bAta siddha ho jAtI hai dvisthAna prakRtiyoM ( vaha karmaprakRtiyAM jo kevala ki anAhAraka jIvoM ke aparyApta kAlameM dUsare guNapahale aura dUsare guNasthAnameM baMdhatI haiM aura jinakI sthAnase uparima guNasthAnoMmai strI vedakA udaya nahIM hai| bandha pucchitti dUsare guNasthAnameM hotI hai) kI prarU sala kA bhAgyodaya [ le0-vidyAbhUSaNa paM0 ke0 bhujabalI zAstrI, mUDabidrI ] la somavaMzase saMbaddha yadukulakA kI bAta hai ki sthAnIya vasantadevIke mandirameM sala thaa| yaha uttarase Akara zazakapura gurudevase dharmopadeza suna rahA thA isI bIcameM sudatta vatamAnamaisUra rAjyAntargata mRDugere yatine dUrIpara eka bAghako kharagozake pIche daur3ate tAlukameM avasthita aGgaDimeM raha hue dekhaa| itane meM yati socane lage ki yaha dIna rahA thaa| usa samaya aGgaDi eka kharagoza avazya bAghakA prAsa bana jAyagA, tatkSaNahI choTAsA grAma thaa| usake cAroM yati mahArAjane dharma-zravaNArtha pAsa meM baiThe hue parama ora bhayaGkara jaGgala thaa| sala bhakta vIra ziromaNi salase kahA ki adaM poya sala' mahA zUra evaM vyavahAra catura thaa| phalata: vaha aGgaDi arthAt 'sala, use maarii| kA rakSaka banakara jaGgalase gAMvameM zrA, hAni pahuMcAne basa, gurujIkA itanA kahanA thA ki sala havAko vAle jaGgalI jAnavaroMse gAMvavAloM kI rakSA karane taraha daur3akara bAghakI pIThapara car3ha, kaTArIkI sahAyatAse lgaa| isa kAryake liye ise gAMvavAle prativarSe use vaza karake gurudevake pAdamala meM lA pttkaa| anAjake rUpameM kucha kara dene lge| ziSya ke isa adbhuta zauryako dekhakara gurujI bar3e isa prakAra thor3e samayake bAda salake pAsa kAphI prasanna hue| isa upalakSa meM uttarottara unnatikI kAMkSAse anAja ekatrita hyaa| taba apane gAMvakI rakSAke eka zilAlekhase spaSTa hai ki sudatta yatine salake liye isane eka choTIsI senA taiyAra kii| mala jaina zIryakI parIkSA karanekeliye hI yaha ghaTanA ghaTita kI thii| dharmAvalambI thaa| isake zraddhaya guru sudatta yati damare eka zilAlekhameM yaha bhI upalabdha hai ki svayaM padmAthe + / salako gurudevapara asIma bhakti thii| eka dina batI devIne siMhakA rUpa dhAraNa karake saradAra salakI parIkSA * 'Epigraphia cernatica'ke AdhAra para karanemeM yati sudattakI sahAyatA kI thii| sAtha hI sAtha yaha + DA0 sAletora sAgara kahevaM bucake zilAlekhoM ke bhI siddha hai ki yani mahArAjane hI 'siMha' salakA rAjacihna zrAdhArapara ina mudatta yatikA apara nAma vadhamAna yogIndra niyanakarake poya-mala yA hoyamala usakA vijayI nAma ghoSita batAte haiM / [Mediaeval Jainism] para vaha yaha nahIM kiyA thaa| [Epigraphia Carnatica' bhAga 8 bAmake ki sudatta yatikA nAma vardhamAna yogI drkopdd'aa| pRSTha 5]
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76] bhanekAnta / varSa / pati mahArAjane ziSya salako gambhIra AzIrvAda yatiko hoyasala rAjyako sthApanA karanA Avazyaka diyaa| pIche vaha ghAToMmeM choTe choTe nAyakoMko pratIta huaa| DA0 bhAskarAnanda sAletorane isa saMbaMdhoM jotakara usa samUce prAntakA zAsaka bnaa| nimnaprakAra likhA hai-hoyasala rAjya jainI buddhi usa jamAne meM janatAmeM dharma-zraddhA vizeSa thii| kauzalakI dUsarI zreSTha kRti thaa| ata: ahiMsApradhAna munivara sudatta vahAMkI janatAke liye sAkSAt Izvara the jainadharmane vijayanagara sAmrAjyake udaya kAla taka do unakI AjJA vinA janatA koI kArya nahIM karatI thii| bAra dezake rAjanaitika jIvanameM nava jAgRtikA saMcAra sudatta yatimeM eka vilakSaNa teja evaM prabhAva vartamAna kiyaa| jainAcAryone rAjyakI sahAyatA pAne keliye hI thaa| isaliye eka zabda bhI unake viruddha bolanekA ina sAmrAjyoMkI sthApanA nahIM kii| kyoMki dakSiNameM sAhasa vahAMkI janatAmeM nahIM thaa| phalata: salako hara jainadharmake kendra pahalese vidyamAna the aura unameM ucca prakArase janatAse sahAyatA milatI thii| dhIre dhIre koTike vidvAna maujUda the, jaise bhAratameM virale hI sala apanI senAko bar3hAkara Asa-pAsake prAntoMkA hue haiN| pratyuta unhoMne rAjya sthApanAmeM sakriya bhAga bhI nAyaka bnaa| isaliye liyA ki dezakI rAjanaitika vicAradhArA ThIka usa samaya sala jisa dezameM Na, vaha cola dizA meM bahe, aura rASTrIya jIvana unnata bane / bhAratake rAjAoMke vazameM thaa| apanI mAtRbhUmiko paratantratA itihAsa meM jainadharmakA mahatva isI kAraNa hai| hoyamala se mukta karAne ke liye salane cAlukyoMkI sahAyatA jaina rAjyase hI vijayanagarake samrAToMko vaha sandeza prApta kara apane dezako svatantra bnaayaa| balki kramazaH milA jisane bhAratake itihAsameM eka nayA gauravapUrNa cola vartamAna samUce maisUrase hI khader3a diye gye| adhyAya hI khola diyaa| isa vaMzameM vinayAditya, hoyasala vaMzane lagabhaga 10 varpataka rAjyazAsana kiyA ereyaMga, viSNuvadhena + nArasiha aura ballAla Adi thaa| isa vaMzakI rAjadhAnI pahale velUra, aura pIche kaI dharmazraddhAlu zAsaka ho gaye haiM jinhoMne apane dvAra samudra rhaa| isa liye ye 'dvArAbato puravarAdhIzvara' zAsana kAlameM jainadharmako kAphI sevA kI thii| sakalacaMdra kahalAte the| bAlacandra, abhayacandra, rAmacandra, zAntideva tathA nissandeha hoyasaloMkA samaya jainadharma ke hAsakA gopanandI zrAdi vidvAna jainAcArya upayukta zAsakoM ke thaa| cola rAjAoM ke dvArA jainarASTra gaMgavAdikA aMta garu yA prabala preraka rhe| Aja 'anekAMta' ke vijJa ho cukA thaa| 6SAva aura zaiva zrAcAryone apane pAThakoM ke samakSa hoyasala baMzakA itanA hI paricaya camatkAsei zAsaka vargapara apanA adhikAra jamA diyA gayA hai| liyA thaa| aise vikaTa samaya meM jaina yatiko dharmaprabhA- ....----- kanA aura rASTroddhArakI sudha pAnA svAbhAvika thaa| * Mediaeral Jainisin,P P. 50-60. rASTrIya jAgRti ke prabhAvameM dharmonnatikA honA kaThina + yadyapi yaha pIche vaiSNava ho gayA thA, phira bhI aMta thaa| isaliye sihanaMdyAcAryake anurUpa hI zrIsudatta taka jainadharmapara inakI sahAnubhUti banI rhii| sadvicAra-maNiyAM 1-jisake rAga-dveSa-moha kSINa ho gaye haiM baha 2-cakravartiko sampadA indralokake bhoga / phakIra kAroMpara jo sukha anubhava karatA hai vaha paka- kAkavITa sama ginata he vItarAgake log| vIM bhI apanI puSazeravApara nahIM anubhava kara jainavAGmaya sktaa| - -
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha vAgbhaTTa aura unakI kRtiyAM [ lekhaka-paNDita paramAnanda jaina zAstrI] gbhaTa nAmake aneka vidvAna hAe haiN| aura sakalazAstroM meM pAraGgata tathA sampUrNa lipi unameM aSTAGgahRdaya nAmaka vaidyaka bhASAoMse paricita the aura unakI kIrti samasta karSipranthake kartA vAgbhaTa sihagumake putra kuloMke mAna, sanmAna aura dAnase lokameM vyApta ho aura sindhudezake nivAsI the| ra rahI thii| aura mevAr3a dezameM pratiSThita bhagavAna naminirvANa kAvyake kartA vAgbhaTa pAzvenAtha jinake yAtrA mahotsavase unakA adbhuta " prAgvATa yA poravAr3avaMzake bhUSaNa yaza akhila vizvameM vistRta ho gayA thaa| nemitathA chAhar3ake putra the| aura vAgbhaTTAlaGkAra nAmaka kumArane rAhaDapura meM * bhagavAna neminAthakA aura grandhake kartA vAgbhaTa somazreSToke putra the| inake ati naloTakapurameM vAIsa devakulakAoM sahita bhagavAna rikta vAgbhaTa nAmake eka catutha vidvAna aura hae haiM AdinAthakA vizAla mandira banavAyA thA + I nemijinakA paricaya dene ke liye hI yaha lekha likhA kumArake pitAkA nAma 'makkalapa' aura mAtAkA nAma jAtA hai| mahAdevI thA, inake rAhaDa aura nemikumAra do putra the, jinameM nemikumAra laghu aura rAhaDa jyeSTha the| ye mahAkavi vAgbhaTa nemikumArake putra the; vyAkaraNa nemiphumAra apane jyeSTha bhrAtA gahaDake paramabhakta the chanda, alaGkAra, kAvya, nATaka, campa aura sAhitya ke __ aura unheM zrAdara tathA premako dRSTise dekhate the| mamana the; kAlIdAma, daNDI, aura vAmana zrAdi bAda rAhaDane bhI usI nagara meM bhagavAnaAdinAthake mandira kI / vidvAnoMke kAvya-granthoMse khuba paricita the,aura apane dakSigA dizAmeM vAIsa jina-mandira banavAe the, jisa samaya ke akhila prajJAluoMmeM cUr3AmaNi the, tathA nUtana se unakA yazarUpI candramA jagata meM pUrNa ho gayA kAvya racanA karane meM dakSa the| * inhoMne apane pitA kyA ho gayA thaa| nemiphumArako mahAn vidvAn dharmAtmA aura yazasvI kavi vAgbhaTTa bhaktirasake advitIya premI the, batalAyA hai aura likhA hai ki ve kAnteya kularupI unakI svopana kAvyAnuzAsanavRttimeM AdinAtha kamaloM ko vikasita karane vAle advitIya bhAskara the| bhagavAna pAnAthakA stavana * navyAnekamahAprabandharacanAcAturyavisphUjita -jAna par3atA hai ki 'rAhahapura' mevAr3adezameM hI kahIM sphArodArayazaH pracAramatatavyAkIrNa vizvatrayaH / nemikamArake jyeSTha bhrAtA rAhaDake nAmase basAyA gayA hai| zrImanna mikumaar-suurirvilprjnyaalucuudd'aamnniH| + devo, kAvyAnuzAmanaTIkAkI utthAnikA pRSTa1 kAvyAnAmanuzAsanaM varamidaM cakra kavirvAgbhaTaH / / nAbhayacaityasadane dizi dkssinnsyaa| chandonuzAsanako antima prazastima bhI isa padyake Upara dvAvizati vidadhatA jinandirANi / ke tIna caraNa jyoMke tyo rUpame pAye jAte haiN| sirpha caturtha mamye nijAgrajavara prabhu rAiDasya / caraNa badalA huzrA hai, jo isa prakAra hai pUrNAkRto jagati yena yazaH shshaangkH| 'chandaH zAstramidaM cakAra mudhiyaamaanndkRttaagbhtt:'| kAvyAnuzAsana pRSTha 34
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa / - kiMvAra sva gayA hai| jisase yaha sambhava hai ki inhoMne kisI chandoMkA kathana vistArase kiyA gayA hai| ataeva stuti pranthakI bhI racanA kI ho; kyoMki rasoMmeM rati yahAMpara nahIM kahA jAtA * / (zRGgAra) kA varNana karate hue deva-viSayaka ratike udAharaNameM nimna padya diyA hai chandonuzAsanano muktyai spRhayAmi vibhavaH kArya na sAMsArikaH, . jainasAhitya meM chandazAstrapara 'chandonuzAsana, + svayambhUchanda, * chandokopa, * aura prAkRtapiGgala* Adi aneka chanda grantha likhe gaye haiN| unameM prastuta chandonuzAsana sabase bhinna hai| yaha saMskRta bhASAkA kAntAre nizivAsare ca satataM bhaktirmamAntu tvyi| chanda grantha hai aura pATanake zvetAmbarIya jJAnabhaMDArameM isa padyameM batalAyA hai ki he ma muktipurA ayaM ca sarvaprapaJcaH zrIvAgbhaTAbhidhasvopajJa chandokI kAmanA nahIM karatA aura na sAMsArika kAryoke nazAmane prapaJcata iti naatrocyte|' liye vibhava (dhanAdi sampatti) ko hI AkAMkSA karatA + yaha chandonazAmana jaya phIti ke dvArA racA gayA hai| ise ; kintu he svAmina hAtha jor3akara merI yaha prArthanA unhoMne mAinya, pigala, janAzraya, setava, pUjyapAda (devanaMdI) hai ki svapameM, jAgaraNameM, sthitimeM, calanemeM duHkha- praura jayadeva zrAdi vidvAnAMke chanda granyoko dekhakara banAyA sukhameM, mandirameM, vanameM, rAtri aura dinameM nirantara gayA hai| yaha jayakIrti zramalakIrtike ziSya the| sambat ApakI ho bhakti ho| 1162 me yogasArakI eka prati amalakIrtine likhavAI thI isI taraha kRSNa nIla pokA varNana karate hue emame jayakIti 12vIM zatAbdIke uttarArdha aura 13 vI rAhaDake nagara aura vahAM pratiSThita nemijinakA zatA-dIke pUrvAdhika vidvAna jAna par3hate haiN| yaha grantha staSana-sUcaka nimna padya diyA hai jaimalamera ke zvanAmbargaya jJAnabhaNDArame surakSita hai| dekho sajalajaladanIlAbhAti yasminvanAlI,- gAyakavAr3a saMskRta mAgajama prakAzina jaimalamara bhANTAgaNiya marakatamaNikRSNo yatra nema jinendrH| pratyAgA rcii| OM yada apabhrazabhApAkA mahatvapUrNa maulika chanda grantha vikacakavalayAli zyAmalaM yatsarAmbha:- makA sampAdana eca. do palaM karane kikA hai / dagyA pramudayati na cAMskAMstatpuraM rAhaDasya // bambaIyUnivarsiTI janarala man 1633 tathA rAyala isa padyameM batalAyA hai ki jisameM vana-paktiyAM eziyATika mAmA janarala man 1635 majalameghaka samAna nIlavaNe mAlUma hotI haiM aura yaha ratnazegmararidvArA raciA prAkRtamAyAkA jisa nagarameM nIlamaNi sahaza kRSNavarNa zrI nemi handakoza hai| jinendra pratiSThita haiM tathA jisameM tAlAba vikasita *piMgalAcAyake prAkRtapigalako chor3akara, prastuta kamanasamUhase pUrita haiM vaha rAhaDakA nagara kina kinako piMgala grantha zrathavA 'chando vidyA' kavivara rAjamalakI pramudita nahIM krtaa| kRti haiM jise unhoMne zrImAlakulotpanna vaNikapati rAjA mahAkavi vAgbhaTTakI isa samaya do kRtiyAM upa- bhAramalla ke liye racA thaa| dama prandhame chandokA labdha haiM-chandonuzAsana aura kAvyAnuzAsana / unameM nirdeza karane hara rAjA bhAramala ke prasAA yaza aura vaibhava chandonuzAsana kAvyAnuzAsanase pUrva racA gayA hai| yAdi kA acchA paricaya diyA gayA hai| ina chanda granyoMke kyoMki kAvyAnuzAsanakI svopajJavRttimeM svopajJa- atirikta chandazAstra vRttaratnAkara aura zra nabodha nAmake chandonuzAsanakA ullekha karate hue likhA hai ki usameM landa granga aura hai jo prakAzita ho cake haiN|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2 ] tADapatrapara likhA huA vidyamAna hai / usakI patrasaMkhyA 42 aura lokasaMkhyA 540 ke karIba hai aura jo svopajJavRtti yA vivaraNa se alaMkRta hai / isa pranthakA maGgala padya nimna prakAra hai caturtha vAgbhaTTa aura unakI kRtiyAM vibhuM nAbheyamAnamya chandasAmanuzAsanam / zrImannemi kumArasyAtmajo'haM vacmi vAgbhaTaH yahAM maGgalapadya kucha parivartana ke sAtha kAvyAnuzAsanakI svopajJavRtti meM bhI pAyA jAtA hai, usameM 'chandasAmanuzAsanaM' ke sthAnapara 'kAvyAnuzAsanam' diyA huA hai / yaha chandagrantha pAMca adhyAyoM meM vibhakta hai, saMjJAdhyAya 1, samavRttAkhya 2, ardhasamavRttAkhya 3 mAtrAsamaka 4, aura mAtrA chandaka 5 | grantha sAmane na honese ina chandoMke lakSaNAdikA koI paricaya nahIM diyA jA sakatA aura na hI yaha batalAyA jA sakatA haiM ki granthakArane apanI dUsarI kina kina racanAoMkA ullekha kiyA hai / kAvyAnuzAsanakI taraha isa pranthameM bhI rAhaDa aura kumAra kI kIrtikA khulA gAna kiyA gayA hai aura rAiDako puruSottama tathA unakI vistRta caityapaddhatiko pramudita karane vAlI prakaTa kiyA hai / yathApuruSottama rAhaDaprabho kasya na hi pramadaM dadAti sadyaH vivatA tatra caitya paddhatidItacaladhvajamAla bhAriNI / aura apane pitA ne mikumAra kI prazaMsA karate hue likhA hai ki 'ghUmanevAle bhramara se kampita kamalaka makaranda (parAga) samUha se pRrita, bhaDauMca athavA bhRgu kacchanagara meM namakumArako agAdha vAkar3I zobhita hotI hai / yathAparibhamiramamarakaMpirasararUhamayaraMdapu japu jariyA | arat sahai gAhA nemakumArarasa marucche || isa taraha yaha chandagrantha bar3A hI mahatvapUrNa jAna * See Patan Catalague of Manu cripts p. 117 76 par3atA hai samAjako cAhiye ki vaha isa aprakAzita chandamanthako prakAzita karanekA prayatna kare / kAvyAnuzAsana kAvyAnuzAsana nAmakA prastuta prantha mudrita hocukA hai| isameM kAvya sambandhi viSayoMkA - rasa alaGkAra chanda aura guNa doSa AdikA kathana kiyA gayA hai| isakI svopajJavRtti meM udAharaNa svarUpa vibhinna prathoMke aneka padya udadhRta kiye gaye haiM jinameM kitane hI padya granthakartA ke svanirmita bhI hoMge, parantu yaha batalA sakanA kaThina hai ki ve padma inake kisa granthake haiN| samuddhRtapadyoM meM kitane hI padya bar3e sundara aura sarasa mAlUma hote haiN| pAThakoMkI jAnakArIke liye unameM se do tIna patha nIce diye jAte haiM / koyaM nAtha jino bhavettava vazI huM huM pratApI priye huM huM tahiM vimuJca kAtaramate zauryAvalepakriyAM / moho'nena vinirjitaH prabhurasau tatkiGkarAH ke vayaM ityevaM ratikAmajalpaviSayaH so'yaM jinaH pAtu vaH eka samaya kAmadeva aura rati jaGgala meM bihAra kara rahe the ki acAnaka unakI dRSTi dhyAnastha jinendrapara par3I, unake rUpavAn prazAnta zarIrako dekhakara kAmadeva aura ratikA jo manoraJjaka saMvAda huA hai usIkA citragA isa padya meM kiyA gayA hai| jinendrako meruvat nizcala dhyAnastha dekhakara rati kAmadevase pUchatI hai ki he nAtha! yaha kauna hai ? taba kAmadeva uttara detA hai ki yaha jina haiM, rAga-dveSAdi karmazatruoM ko jItane vAle haiM - punaH rati pUchatI hai ki yaha tumhAre vazameM hue, taba kAmadeva uttara detA hai ki he jiye ! yaha mere vazameM nahIM hue; kyoMki yaha pratApI haiN| taba phira rati pUchatI hai yadi yaha tumhAre vazameM nahIM hue to tumheM 'trilokavijayI' panako zUravIratAkA abhimAna chor3a denA caahiye| taba kAmadeva ratisaM punaH kahatA hai ki inhoMne moha rAjAko jIta liyA hai jo hamArA prabhu hai, hama to usake kiGkara haiN| isa taraha rati aura kAmadeva ke saMvAda viSayabhUta yaha jina tumhArA saMrakSaNa kareM 1
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta [ varSa zaThakamaTha vimuktAgrAyasaMghAtaghAta-, kAla koTharImeM apane jIvanakI sisakiyA~ le rahe __ vyathitamapimano na dhyAnato yasya netuH| hoNge| bhacaladacalatunyaM vizvavizvakadhIraH, sampradAya aura samaya pranthakartAne apanI racanAoM meM apane sampradAyakA sadizatu zubhamIzaH pArzvanAtho jino vaH / koI samullekha nahIM kiyA aura na yahI batalAnekA isa padhameM batalAyA hai ki duSTa kamaTha ke dvArA prayatna kiyA hai ki ukta kRtiyAM kaba aura kisake mukta meghasamUhase pIr3ita hote hue jinakA mana dhyAnase rAjyakAlameM racI gaI haiM ? hAM, kAvyAnuzAsanavRttike jarA bhI vicalita nahIM hazrA ve meruke samAna acala dhyAnapUrvaka samIkSaNase isa bAtakA avazya AbhAsa aura vizvake advitIya dhIra, Iza pAzvanAtha jina ho jAtA hai ki kavikA sampradAya 'digambara' thA; kyoMtumheM kalyANa pradAna kreN| ki unhoMne ukta vRtti ke pRSTha 6 para vikramakI dUsarI isI taraha kAraNamAlA ke udAharaNa svarUpa diyA tIsarI zatAbdike mahAna AcArya samantabhadra ke 'bRhatahuA nimna padya bhI bar3A hI rocaka pratIta hotA hai| jisameM jitendriyatAko vinayakA kAraNa batalAyA svayambhU stotrake dvitIya padyako 'Agama zrAptavacanaM gayA hai aura vinayase guNotkarSa, gaNotkarSase lokA yathA' vAkya ke sAtha udhdata kiyA hai / aura pRSTha nuraJjana, aura janAnurAgase sampadAkI abhivRddhikA 5para bhI 'jaina yathA' vAkya ke sAtha ukta stavanakA honA sUcita kiyA hai, vaha padya isa prakAra hai 'nayAstaSa syAtpadasatyalAMchitA rasopaviddhA iva loha dhaatvH| bhavantyamI pretaguNA yatastato bhavantajitendriyatvaM vinayasya kAraNaM, mAryA: praNitA hitaipinn:"|| yaha 65vAM padya samuguNaprakarSoM vinayAdavApyate / ddhRta kiyA hai| isake sivAya pRSTha 15 para 11 vIM guNaprakarSaNajano'nurajyate, zatAbdIka vidvAna AcArya vIranandIke 'candraprabhacarita' janAnurAgaprabhavA hi smpdH|| kA Adi maGgalapadya + bhI diyA hai, aura pRSTha 16 para isa granthakI svopajJavRttimeM kavine apanI eka _ sajjana-dujaina cintAmeM 'neminirvANa kAvyake' prathama kRtikA 'svopajJa Rpabhadeva mahAkAvye vAkyake sAtha sagakA nimra20 vAM padya uddhRta kiyA haiullekha kiyA hai aura use 'mahAkAvya' batalAyA hai, guNapratItiH sujanAjasya, jisase baha eka mahatvapUrNa kAvya grantha jAna par3atA hai dopeSvavajJA khalajalpiteSu / itanA hI nahIM kintu usakA nimna padya bhI uddhata atodhra vaM neha mama prabandhe, kiyAyatpuSpadanta-munisena-munIndramukhyaiH, prabhUtadoSe'pyayazovakAzaH // pUrvakRtaM sukavibhistadahaM vidhitsuH / / aura usI 16veM pRSTha meM ullikhita udyAnajalakali ' madhupAnavarNanaM nebhinirvANa rAjImatI parityAgAdI' hAsyAsya kasya nanu nAsti tathApisantaH, isa vAkya ke sAtha neminirvANa aura gajImatI pari zRNvantu kazcanamamApi suyukti suukm| * prajApatiryaH prathamaM jijIviSuH zazAsa kRpyAdipukarmasu prajAH / isake sivAya, kavine bhavyanATaka aura alaMkA- prabuddhatatvaH punaradbha todayo mamatvato nirvivide vidAvaraH // 2 // rAdi kAvya banAye the| parantu ve saba abhI taka anu- + zriya kriyAdyasya surAgame ntttsuredrnetrprtibiblaachitaa| palabdha haiM, mAlUma nahIM, ki ve kisa zAstrabhaNDArakI sabhA vabhau ratnamayI mahotpaleH kRtopahAreva sa vograjo jinH||
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] mahAtmA gAndhoke nidhanapara zoka-prastAva tyAga nAmake do granthoMkA samallekha kiyA hai| unameMse aba rahI 'racanA samayakI bAta' so inakA samaya neminirvANake va sargameM balakIr3A aura 10veM sagaimeM vikramako 14 vIM zatAbdIkA jAna par3atA hai| kyoMki madhupAnasuratakA vaNana diyA huA hai| hAM, 'rAjImato kAvyAnuzAsanavRttimeM inhoMte mahAkavi daeDI vAmana parityAga' nAmakA anya koI dUsarA hI kAvyagrantha aura vAgbhaTAdikake dvArA racegaye daza kAvya-guNoMmeMse hai jisameM ukta donoM viSayoMke kathana dekhane kI sUcanA sirpha mAdhuye oja aura prasAda ye tIna guNa ho mAne kI gaI hai| yaha kAvyagrantha sambhavata: paM0 zrAzAdhara haiM aura zeSa guNoMkA inhIM tInameM antarbhAva kiyA jIkA 'rAjamatI vipralambha' yA parityAga jAna par3atA hai| inameM vAgbhaTTAlakArake kartA vAgbhaTa vikramakI hai; kyoMki usI solahaveM pRSTha para 'vipralambha varNanaM 12 vIM zatAbdIke uttarArdhake vidvAna haiN| isase rAjamato parityAgAdau vAkya ke sAtha ukta granthakA nAma prastuta vAgbhaTa vAgbhaTTAlaGkArake kartAse pazcAt varti hai 'rAjImatI parityAga' sUcita kiyA hai| jisase spacha yaha sunizcita hai| kintu Upara 13 vIM zatAbdIke mAlUma hotA hai ki ukta kAvyagranthameM 'vipralambha viraha vidvAna paM0 zrAzAdhara jIke 'rAjImatI vipralamma yA kA varNana kiyA gayA hai| vipralambha aura parityAga parityAga' nAmake pranthakA ullekha kiyA gayA hai zabda bhI ekArthaka hai| yadi yaha kalpanA ThIka hai to jisake dekhane kI preraNA kI gaI hai| isa pranyollekha prastuta pranthakA racanA kAla 13 vIM zatAbdIke vidvAna se inakA samaya nerahavIM zatAbdIke bAnakA sambhavata: paM0 zrAzAdhara jIke bAdakA ho sakatA hai| vikramakI 14 vIM zatAbdIkA jAna par3atA hai| ina saba pranthollekhoMse yaha spaSTa jAnA jAtA hai / vIrasevA mandira tA014-2-48 ki pranthakartA ullikhita vidvAn prAcAryoMkA bhakta aura ... unakI racanAoMse paricita tathA unhIM ke dvArA mAnya - iti daNDivAmanavAgbhaTAdipraNItA dshkaavygunnaaH| digambarasampradAyakA anusartA athavA anuyAyI thaa| vayaM tu mAdhuyojaprasAdalakSaNAstrIneva guNA manyAmahe, zeSasteanyathA samantabhadrAcAryake ukta stavana padyake sAtha pvevAntarbhavanti / tadyathA-mAdhuye kAnti: saukumArya ca, bhakti evaM zraddhAvaza 'pAgama aura prAptavacana' jaise zrIjasi zlepaH samAdhirudAratA ca / pramAde'rthavyaktiH samatA vizeSaNoMkA prayoga karanA sambhava nahIM thaa| cAntarbhavati / kAvyAnuzAsana 2, 31 mahAtmA gAndhIke nidhanapara zoka-prastAva ! "mahAtmAgAMdhIko terahavI divasapara 22 pharavarI savizeSarUpase saMlagna, usakI mahAvibhUti mahAtmA 1648 ko vIrasevAmandira meM zrImAna paNDita jugala- mohanadAsa gAMdhIkI 30 janavarIko honevAlI nirmama kizorajI mukhtAra sampAdaka anekAnta' kI adhyakSatA hatyAkA duHsamAcAra sunA hai aura sAthahI yaha mAlUma meM zoka-sabhA kI gaI jisameM vividha vaktAoMne huA hai ki usake pIche koI bhArI paDayantra hai jo gAndhIjIke prati apanI hArdika zraddhAMjaliyAM prakaTa kI dezameM phAsiSTavAdakA pracAra kara tabAha va barbAda aura upasthita janatAne nimna zoka-prastAva pAsa karanA cAhatA hai tabase bIrasemAmandirakA, jo ki kiyA risarca insTiyUTa aura sAhitya sevAke rupa meM jaina vizvake mahAn mAnava, mAnava samAjake ananya samAjakI eka prasiddha pradhAna saMsthA hai, sArA parivAra sevaka ahiMsA-satyake pujArI aura bhAratake uddhArameM duHkhase porita aura zokAkula hai aura apanI usa
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ SR anekAnta / varSa vedanAko mandirase prakAzita hone vAle 'anekAntaH par3atA hai| ataH vIrasevAmandirakA samasta parivAra patrako janavaro mAsako kiraNameM bhAratakI mahAvibhUti ekatrita jaina janatA aura jenetara janatAke sAtha svakA duHsaha viyoga' zarpikake nIce kucha prakaTa bhI kara Iya mahAtmAjIkI apanI zraddhAMjali arpaNa karatA cukA hai| bhoja mahAtmAjIkI 23 vIM ke dina jabaki huA unako prAtmAke liye paralokameM sukha-zAnti unake zarIrako pavitra bhasma nadiyoM meM pravAhitakI kI kAmanA karatA hai aura unake samasta parivArake jAyagI, nagarako sArI jaina janatA vIrasevAmandira meM prati apanI hArdika samavedanA vyakta karatA hai| sAtha ekatra huI, aura usane mahAtmAjIke isa Akasmika hI yaha dRr3habhAvanA aura bhagavAna mahAvIrase prArthanA nidhanapara apanA bhArI daHkha tathA zoka prakaTa kiyaa| bhI karatA hai ki paM. javAharalAla neharu saradAra sAthahI yaha svIkAra kiyA ki zrApabhI mahAvIrake ballabha bhAI paTela, DA. rAjendrakumAra aura maulAnA ahiMsA, satya aura aparigrahavAda jaise siddhAntoMkI abbulakalAma AjAda jaise dezake vartamAna netAoM maulika zikSAoMkA vyApaka pracAra aura prasAra karane ko jinake Upara mahAtmAjI apane mizanakA bhAra bAle eka santapuruSa the| deza Apake upakAroM aura chor3a gaye haiM vaha apAra bala aura sAhasa prApta hove sevAoMkA bAta bar3A RNI hai Apake isa nidhanase jisase ve rASTrake samucita nirmANa aura utthAnake bhAratako hI nahIM balki sAre vizvako bhArI kSati kArya meM pUrI taraha samartha ho sakeM / pahuMcI hai, jisakI zIghra pUrti honA asaMbhava jAna gA~dhIkI yAda / lekhaka:-mu0 phajalularahamAna jamAlI, sarasAvI / vaha dezakA rahavara thA, vaha mahabUbe najara thA ! saca pUcho to vaha hindakA mumatAja bazara thA !! hindUko agara jAna to muslimakA jigara thA! gaGgAko agara mauja to jamanAkI lahara thA !! vaha so gayA soyA hai magara sabako jagAkara ! rUpoza huA parde meM, vaha pardA uThAkara !! tasvIre muhabbata thA, ahisAkA vaha paikara ! bahatA huA baha rahama va hamIyatakA samandara !! ai Aha ! ki vaha chupa gayA na razaida manavvara / hara mulkameM andhera to mAtama huA ghara ghara !! tabakA yaha ulaTa jAya to kucha dUra nahIM hai ! gAndhIkI magara rUhako maMz2ara nahIM hai!! aba kauna hai isa DUbatI kaztIkA sahArA ! una logoMkA yA daura hai jo haiM sitama ArA!! yaha sadamA to dilako nahIM hotA thA gavArA! kyA DUba cukA hindakI kismatakA sitArA!! ummIda bar3hI dilakI lage hoza ThikAne! aba dUsarA gAMdhI kiyA 'naharU' ko khudAne !! jA deke bar3e kAmako aMjAma diyA hai ! komatako ahisAkI adA karake rahA hai !! M gAMdhI jiyA jisa tarahase yUkauna jiyA hai! nAthane magara hindako badanAma kiyA hai!! jo zamA hidAyata thI use Aha bujhA dI! jAlimane lagI bhAgameM aura Aga lagA dI ! yaha urda kavitA 12 pharavarI san 1648 ko sarasAvAko sArvajanika zokasabhAmeM par3hI gaI aura pasandakI gaI. OmanumaanamaATS AUTHORIJNORNHINDIMPAULEMALETUDIORAJASTHAN
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya cAra ArA 1-rASTrapitAko zraddhAMjaliTrapitAke nidhanapara hama kyA zraddhAMjali isa rogase prasita kucha abhAgoMko samipAta ho gyaa| arpita kreN| hama to unakI bher3a the| aura usI sannipAtake vegameM unhoMne rASTrapitAkA vadha jidharako saMketa kiyA baDhe, jaba rokA kara DAlA / putra hI pitAke ghAtaka hogye| kake. parvatopara caDhaneko kahA cahe. zrAyakula meM Azcarya janaka ghaTanAe~ milto| - aura giraneko kahA to gire| zraddhA- putrane mAtAkA vadha kiyA, mAtAne putroM ko jAnoMkI ali to hamArI pIDhI dara pIDhI bharpita karegI jise khAka chAnaneko majabUra kiyaa| bhAIne bahanake svatantra bhAratameM janma lenekA adhikAra bApUne pradAna bAlakoMkA vadha kiyaa| devarane bhAbhIko nagna karanekA kiyA hai| bIr3A uThAyA, ziSyane guruko mArA. mitrane mitrakI 15 agastako jaba samasta bhArata svatantratA samA bahanakA apaharaNa kiyaa| nAriyoMne patiyoMke aura rohameM lIna thA, taba hamArA rASTrapitA kalakatte meM / se patiyoMne nAriyoM ke vadha kiye / parantu patroMne pitAkA baiThA sAmpradAyika viSa pI rahA thaa| samagra bhAratakI / vadha kiyA ho aisA udAharaNa Arya, anArya, deza, icchA use abhizikta karanekI thI, parantu vaha kala videzameM kahIM nahIM miltaa| goDasene yaha kRtya katte se hilA nhiiN| aura usane sAMketika bhASAmeM karake kalakakI isa kamIko pUrNa kara diyA hai| sAvadhAna kara diyA ki jisa samudramanthanase svataMtratA- ekahI bhAratameM do nAriyoMko prasava piidd'aaii| sudhA nikalI hai, usIse sAMpradAyavAda-halAhala bhI ekane bApUko aura ekane goraseko janma diyaa| nikala par3A hai| yaha mujhe capacApa pIne do| isakI kitanA AkAza-pAtAlakA aMtara hai isa janma dene meM / bUda bhI bAhara rahI to sadhAko bhI garala banA degii| ekane vaha amara jyoti dI jisase samasta vizva dIpta aura sacamuca usa harSonmAdakI chInA-jhapaTImeM hamAre ho uThA, dUsarIne vaha rAha prasava kiyA jisake kAraNa hAthoM jo garala chalakI to vaha pAnI meM miTIke telakI Aja bhArata timirAchanna hai| eTama bamake janakase taraha sarvatra phaila gii| aura dasare padArthoM ke sammi- adhika nikRSTa nikalI yaha naarii| kyA vidhAtA isa zraNase usakA aisA vikRtarUpa hA ki usake pAnase nArIko bandhyA banAne meM bhI samartha na ho skaa| na to hama marate hI haiM aura na jIte hI haiN| ediyAM goDaseke isa kRtyane usake vaMzapara, jAtipara, ragar3a ragar3a kara chaTapaTA rahe haiM phira bhI prANa nahIM prAntapara kAlimA pota dI hai| gor3ase vaMzakI kanyAe~ nikala rahe haiN| baroMkI khojameM bhaTakatI phireMgI yuvakoMkI ora lAlAisa sAMghAtika mahAvyAdhise chuTakArA dilAne yita dRSTise dekhegii| parantu yuvaka kyA khuDhe bhI usa rASTrapitA dillI pahuMce, upacAra cala hI rahA thA ki ora nahIM thuukeNge| sarvatra thU thu dura dura lAnata aura
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSe phaTakAra brsegii| nAtha goDase para thUkanA bhI loga marate-marate abhaya de gayA, hiMsAse bhI khilakhilApasanda nahIM kreNge| kauna aise vaMzapara thUka kara apane kara cher3akara gyaa| thUkako apavitra karegA? aura hiMsAke bhakta jo dina-rAta lAThI-barcha o durdeva! tU apane bhayAnaka cakra meM phaMsAkara dikhAte phirate the| AsurI balapara jinheM ghamaNDa thA, hamAre samucita aparAdhoMkI sajA denaa| para hamAre vahI Aja prANabhayase kuttoMkI taraha bhAgate phira rahe dezameM, prAntameM, samAjameM. vaMzameM, aisA kalaMkI utpanna hai| jo nizastra gAndhIkA makhola ur3Ate the, ve Aja na karanA ! bhale hI hamArA puruSatva aura nAriyoMkA bhedoMkI taraha mimayA rahe haiN| ekase bhI sukharU janana adhikAra chIna lenA; parantu hameM isa abhizApase hokara janatAke sAmane Ate nahIM bnaa| pcaanaa| deva ! hama tere pAMva par3ate haiM, hamane itanA bApUke ahiMsaka anuyAiyoMpara gavarnameNTa bhI hAtha dIna ho kara trilokInAtha jinendrase bhI kabhI kucha na DAlate hue sahamatI thii| giraphtAra hote the to mAMgA, Aja hama gir3agir3Akara yaha bhIkha mAMgate hai ki jelakhAnoMko isa zAnase jAte the ki dekhanevAlAko hamAre deza meM phira aimA kalaGkI utpanna na krnaa| unake isa bAMdhapanapara garva hotA thaa| zatru bhI hRdayase bApUko mRtyu isa zAnase huI jisake liye bar3e 2 ijjata dete the| isake viparIta AsurI bala aura mahAratho tarasate hai| magara nasIba nahIM hotI- hiMsAke gIta gAnevAloMkA jo hAla huA vaha jo marajAve khaTiyA par3akara usake jIvanako dhikaar| dayanIya hai| bacapanameM pAlaDAkhaNDakA yaha padyAMza sunA aura rASTrapitAne apanI zAnake yogya hI mRtyukA abhI taka vismaraNa nahIM huaa| vismaraNa honekI varaNa kiyA, parantu hameM raha-rahakara eka kalamalAhaTa cIja bhI nahIM hai| bacapanase hI dekhatA A rahA hUM becana kiye detI hai| hajAroM bapakI duddhara tapazcaryAke ki sacamuca adhamase adhama, gaye bItese gayA bItA phalasvarUpa hameM jo nidhi prApta huI, use hama samhAlabhI khaTiyAra nahIM maranA cAhatA, vaha bhI maranese kara na rakha ske| hama aise pAvale ho gaye ki khuleAma pUrva khaTiyAse pRthvIpara le liyA jAtA hai| raNakSetra use rakhakara khurrATe lene lge| hama apanI isa yA kAryakSetra dharmakSetra na sahI pRthvIpara leTakara prANa murkhatApara usI taraha upahAsAspada ho gaye haiM jisa denese usakA tasavvura to netroM meM rahatA hai| jisakA saraha eka majadUra DIkI lATarIko bAMsameM rakhe ghUmatA jovana itanA saMgharSamaya aura vyasta ho, use khaTiyA- thaa| aura lATarI pAnekI khuzomeM usane bAMsako para maranekA avakAza kahAM? vaha to calate-calate, samudra meM isa khayAlase pheMka diyA thA ki jaba itanA Izvara nAma lete-lete gyaa| eka nahIM, do nahIM, rupayA milegA to bAMsako rakhakara kyA karUgA ? cAra-cAra golI sInemeM mardAnA vAra khAkara bhI to girAdhAgekI or| jisane jIvana meM kabhI pIche mRtyu-mahotsavaiTanA nahIM jAnA vaha antima samayameM bhI pIche kyoM nazAstroM meM jitanA mahatva mRtyumahotsavako diyA giratA ? kartavya pathapara agrasara, jihvApara bhagavAna. "gayA, hai usameM bhI kaI guNA adhika mahatva hamane kA nAma, hRdayameM vizva-kalyANako bhAvanA, mukhapara use apane jIvanameM de rakkhA hai| mRtyu-samaya ha~sate samAkI apUrva bhAbhA-batAiye to aisI zahAdatakA hue prANa-tyAga denA, mamatA-moha lezamAtra bhI na darjAbApUke atirikta aura kisako mayassara huAhai? rahanA aura mRtyu-vedanAko sAnyabhAvase sahana karane ahiMsAkA pujArI hiMsakadvArA zahIda kiyA gayA, bhAdike udAharaNa sAdhu mahAsmA, zUravIra, dharmaniSTha para, hisaka kyA sacamuca vijaya pA skaa| vijaya eva. dezabhaktoM Adike milate haiN| sarvasAdhAraNase to bApUke hI hAtha lgii| yaha kSamAkA avatAra aisI pAzA bahuta kama hotI hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2) sampradAyavAdakA anta para, hamArI samAja meM prAya: choTe bar3e sabhI eka rahanA, nizcaya hI bhAtmaghAtase bhI adhika jaghanya sirese mRtyu-samaya mahotsava manA rahe haiN| mRtyu pApa hai| unake sara para nAca rahI hai, pRthvI unake pAMcoMke poleNDa aura phinalaiMDakA vahI hazra huA jo nocese khisakI jArahI hai| pralayake thaper3e cappata nirbala rASTroM aura alpasaGkhyaka jAtiyoMkA hotA hai| mArakara batalA rahe haiM ki raNacaNDIkA tAMDava nRtya isa ghaTanAse zaMkita Aja kamajora aura asahAya rASTra prArambha hogayA hai| usakA ghAtaka prabhAva A~dhIko mRtyuvedanAse chaTapaTA rahe haiN| nibela rASTra hI kyoM ? ve taraha saMsAra meM phaila gayA hai| saMsAra ke vinAzakI sabala rASTra bhI-jinako talavAroMke camakanepara bijalI cintA aura apane astitva miTa jAnekI AzaMkA kaundatI hai, jinake sAyeke sAtha sAtha hAtha bAndhe hue dUradarzI manuSyoMke kalejoMko khuraca-khuraca kara khAe vijaya calatI hai, jinake izAre para mRtyu nAcatI haijArahI hai| pRthvIke garbha meM jo visphoTa bhara gayA hai Aja usI satRSNa dRSTise apane sahAyakoMkI ora vaha na jAne kaba phUTa nikale aura isa dIvAnI duniyA dekha rahe haiN| jisa taraha DAkuoM se ghirA huA kAphilA ko apane udara-harameM chupA le| eka kSaNa bharameM (yAtrI dl)| kyoMki unake sAmane bhI astittva miTa kyA honevAlA hai-yaha kaha sakanekI Aja rAjanIti jAneko sambhAvanA ghAta lagAye hue khar3I hai / isa ke kisI bhI paMDitameM sAmarthya nahIM hai| saMsAra samudra pralayaMkArI yugameM jo rASTra yA samAja tanika bhI asAmeM jo viSailI gaisa bhara gaI hai vaha use naSTa karane meM vadhAna rahegA, vaha nizcaya hI prondhe mu~ha patanake kAlase bhI adhika utAvalI hai|| gahare kUpameM giregA / ata: jaina samAjako aisI parikintu, jainasamAjakA isa ora tanika bhI dhyAna sthiti meM atyanta saceta aura kartavyazIla rahanekI zrA. nahIM hai| vaha usI tarahase apane rAga raGgameM masta hai vazyakatA hai| dakha. cintA, pIr3A Adike hote hue bhI Ananda- 3-sampradAyavAdakA mantavibhora rahanA. musIbatoMkA pahAr3a TUTa paDanepara bhI jaba bhArata svatanyAno muskarAnA namuSya ke vIratva sAhasa aura dhairyake viSama paristhitiyoMne ghera liyA hai| pAkistAnI, ricihna haiN| para jaba yahI kleza, dukha. cintA Adi yAsatI aura antarrASTrIya samasyAoMke hala karane meM to dasareko pIr3ita kara rahe hoM. taba unakA nivAraNa na vaha cintita hai ho, apane Antarika mAmalose vaha karake athavA samavedanA prakaTa na karake Ananda rata aura bhI parezAna hai| jina rUdivAdiyo, pragativirahanA manuSyatAkA dyotaka nhiiN| gAnA acchI cIja rodhiyoM, poMgApanthiyoM, jI hajuroM, pUMjIpatiyoM Adi hai, para par3ausameM Aga lagI honepara bhI sitAra bajAte ne svatantratA prAptimeM vinna DAle aura hamAre mArgameM rahanA, usake bujhAnekA prayatna na karanA Anandake paga-paga para kAMTe bichAye, vahI Aja sampradAyavAda, bajAya klezako nimantraNa denA hai| jahAjakA kaptAna prAnta bAda aura jAtIyatAvAdoMke marahe lekara khar3e ho apanI mRtyukA AliMgana muskarAte hue kara sakatA hai, gaye haiN| jina bhalemAnuSoM (?) ne gulAmIkI jaMjIra para yAtriyoMko mRtyuko saMbhAvanApara usakA zrAnanda meM jakar3ane vAlI briTizasasAko hada banAne ke liye vilIna ho jAtA hai aura kartavya sajaga ho uThatA hai| lAkhoM navayuvaka phaujameM bhartI karAke kaTA DAle,bha hama bhI isa saMsAra-samudra meM jainasamAja-rUpI jahA- saMkhya pazudhana vidhvaMsa karA DAlA aura yahAMkA anAja jameM yAtrA kara rahe haiN| jaba saMsAra sAgara vikSubdha bAhara bhejakara lAkhoM nara nAriyoM aura bAlaka bAliho uThA hai aura usakI pralayakArI lahareM apane anta- kAoMko bhUkhe mAra DAlA. vahI Aja "dharma ibA dharma sthala meM chapAne ke liye jIbha nikAle hae daur3IpArahI ivA" kA nArA bulanda karake sampradAyavAdakA pavAra haiM taba hamArA nizceSTa baiThe rahanA, rAgaraNa meM masta uThA rahe haiN|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / varSa aisehI svArthI dharmabheSioMko bahakAkara sampradA- hama pUchate haiM jaba pAgaloMko pAgalakhAne aura yavAdake nAma para zAsanasattA apane hAthameM lenekA saMkrAmaka rogiyoMko turanta ekAnta sthAnameM bheja diyA adhama prayatna kara rahe haiN| prAntavAdakA yaha hAla hai ki jAtA hai, phira ina sAMghAtika dharmonmAdakoM, majahavI 1-2 prAntoMko chorakara prAyaH sabhI prAnta vAle eka- dIvAnoM aura sampradAyavAdiyoM ko kArAvAsa kyoM nahIM dUsareko ghRNA karane lage haiN| prAntIya suvidhAe~ aura bhejA jAtA? jo mAnava apane deza, dharma, samAja nokariyAM anya prAntIya na lene paaeN| isake liye aura vaMzake liye abhizApa hone jA rahA hai, usakI prayatna prArambha ho gaye haiN| jAtIyavAdakA yaha hAla hai kyoM nahIM zIghrase zIghra cikitsA karAI jAto? ki kucha loga mahArASTra sAmrAjyakA duHsvapna dekha rahe jinhAkI dharmAndhatAke kAraNa musalamAnoMko kaisI hai / kucha jATi tAna, kucha sikkhastAna aura kucha durgati huI goDase ke kAraNa hindusabhA, rASTrIyasaGgha, ayUtastAna banAne ke kAlpanika ghor3e daur3A rahe haiN| mahAgaNaprAnta, mahArASTrIya brAhmaNoMko kitanA kalaGkita hara koI apanI Der3ha cAvalakI khicar3I alaga-alaga honA par3A. unapara kaisI ApadAeM AI aura IsAke pakA rahA hai| pariNAma isakA yaha horahA hai ki bhArata ghAtaka yahUdI Aja kisa jaghanya dRSTisa dekhe jAte haiM, svatantra hokara uttarottara unnata aura balavAna honeke batAne kI AvazyakatA nhiiN| ata: hameM apanI bajAya avanata aura nirbala hotA jA rahA hai| samAjameM sampradAyavAdakA praveza prANapaNase rokanA sampradAyavAda ke nAmapara bhArata meM jo ina dinoM caahye| hama bhagavAna mahAvIrake ahiMsA, satya, naramedhayajJa hA hai-yadi usake nara-kavAloMko aparigrahatva aura vizvabandhutvake prasAra ke liye sampraekatra karake himAlaya ke samakSa rakhA jAya to vaha bhI dAyavAdake dala-dalameM na phaMsakara anekAnta-dhvajA apanI hInatApara ro utthegaa| isa sampradAyavAda ke phhraayeNge| Aja anekAntI bandhuoMko sAkhyavAda, viSAkta kITANa aba itane rakta pipAsa ho gaye haiM ki zaivavAda, naiyAyikavAda, cArvAkavAdase lohA nahI anya sampradAyoMkA rakta na milanepara apane hI sampra- lenA hai| use vizva meM phaile, sampradAyavAda, jAtIyadAyakA rakta pona lage haiN| mahAtmA gAndhI isI vAda, prAntavAda, guruDamavAda, paripravAdase saMghapa ghinone sampradAyako vedIpara bali car3hA diye gaye haiN| karanA hai| aura na jAne kitane nararatna zreSThoMko tAlikA abhI 4-hinda aura jana-- bAkI haiN| hamArI samAjake khyAtiprApta vidvAna DAkTarahIrA"ghor3eke nAla jar3ato dekhakara mer3akIne bhI nAla lAlajIkA ukta zoSakase jainapatroM meM lekha prakAzita huA jar3avAI" yAnI; parantu ina vipele kITANuoMkA hai! jaina apaneko hindU kahe yA nahIM ? yadi nahIM ghAtaka prabhAva hamArI samAjake bhI katipaya bandhuoM- kaheM to hinduoMko milane vAlI suvidhAoMse sambhavapara huA hai| jisake kAraNa ve to naSTa hoMge hI, para tayA jaina baMcita kara diye jAeMge / aura bahiSkArako mAlUma hotA hai ki jisa nAMvameM ve baiThe haiM use bhI le bhI sambhAvanA hai| yahI isa lekhakA sAra hai| jo bhaya dUbanekA irAdA rakhate hai| aura cintA DAkTara sAhabako hai, vahI cintA aura veto dUbeMge sanama hamako bhI le ibge| bhaya prAyaH sabhI samAja-hitepiyoMko khuraca khuracakara sampradAyavAda jaba asAdhya ho jAtA hai taba rogI khAye jA rahA hai| aura aba vaha samaya AgayA hai sannipAtase pIr3ita dharmonmAdAvasthAmeM bahakane lagatA ki hama isa ora aba adhika upekSA nahIM kara skte| hai-"hamArA dharma bhinna, saMskRti bhinna. AcAra bhinna, zikArIke bhayase AMkha banda kara lene yA retemeM gardana vyavahAra bhinna, kAnUna bhinna aura adhikAra bhinna haiN| chipA lenese vipatti kama na hokara baDhegI hii| hama sabase bhinna vizeSa adhikAroM ke pAtra haiN|" jisa sindhu nadIke kAraNa bhArata hinda kahalAyA,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2) zreSTha nAgarika vaha to bhAratameM na rahakara pAkistAna meM clogii| aura jAnekI AvazyakatA nhiiN| para hamAre mUlapuruSa yahIM apane bhArata ko parAdhInatAko amiTa nizAnI "hindU" janmeM, yahIM nirvANako prApta hue haiN| bhAratako unnata yahAM chor3a gii| hiMndU parataMtra pada dalita aura vijita banAne meM hamane bharasaka aura anathaka kArya kiye haiN| bhAratakA balAt nAma karaNa hai aura muslima zabda ata: hamAre dezakA nAma yadi bhArata hI rahatA hai to koSoMmeM hindUkA artha gulAma yA kAphira kiyA gayA hai| hama bhAratIya jaina haiM aura yadi hinda rahatA hai to hama ata: bhAratakA upayukta prAcIna nAma to bhArata hI zreSTha hindI yA hindu jaina haiN| hama apane liye na koI hai| aura isake nivAsI sabhI bhAratIya haiN| jaina bhI vizeSa adhikAra cAhate haiM na apane liye koI naye bhAratIya jaina haiN| parantu hindu zabda rUDha hojAne se kAnUnakA sRjana cAhate hai| hamane sabake hitameM yadi bhAratakA nAma hinda bhI rahatA hai to yahAMke sabhI apanA hita aura dukhameM dukha samamA hai aura Age nivAsI hindU yA hindI hai cAhe ve Arya, jaina, bauddha, bhI smjhege| bhagavAna mahAvIrake ahiMsA, satya sikkha, muslima, IsAI pArasI koI bhI kyoM na ho| aura aparigrahatva aura vizvabandhutvakI amRta vANoko hAM manuSya Arya hinda jaina hindU yA muslima hinda sAmpradAyika pokhara meM DAlakara apavitra nahIM hone deMge likhane kA adhikArI hai| - rASTrakI bhalAI meM hama hindU hai, hindI haiM aura bhAratIya kintu hindU zabda bhI ekavarga vizeSake liye rUr3ha haiM; kintu yadi hindU zabda kisI vizeSa sampradAya. hogayA hai, jisameM itara dharma para AsthA rakhane vAloM vAdakA popaka hai kisI khAsa bagevAdakA dyotaka hai, keliye sthAna nahIM hai| isIliye hara rASTrIya vicArakA aura prajAta-trake siddhAntoMko kucalakara nAjI yA manuSya apane ko hindU na kara hindI kahatA hai| hAlAMki phAsisTa vAda jaisA sampradAyavAda yA jAtivAdakA donoMkA artha bhArata nivAsI hI hai / parantu pracalita paricAyaka hai to jaina kevala manuSya haiN| sampradAyarUDhike anusAra hindU eka sampradAyavAdakA aura hindI vAda yA sAmrAjyavAdakA eka mahala banAne meM ve kabhI bhAratIyatAkA dyotaka bana gayA hai / aura Age cala sahAyaka na hoNge| cAhe sabhI jaina rASTrapitA bApUkI kara bhASAke mAmale meM hindI zabdabhI samasta bhAratIyoM taraha bali car3hA diye jaaeN| kI bhApAkA dyotaka na hokara nAgarIlipi kA rUpaka -zreNa nAgarikaho gayA hai| mahAtmAgAMdhI bhAratIyatAke nAte to hindI sampradAyavAda ke sAtha-sAtha jainoMko rAjanaitika the; parantu bhASAke praznapara ve hindIke samarthaka na hokara sakose bhI bacanA hogaa| kabhI zAsanasattA gAMdhIhindustAnIke samarthaka the / jo hindI zabda sabhI sampra- vAdiyoM, kabhI samAjavAdiyoM, kabhI kamyunisToM aura dAyavAle bhAratIyoMke ekIkaraNake liye upayukta kabhI kimIke hAthameM hogii| zAsanasattA hastAMtarita samajhA gayA, vahI hindI zabda eka vizeSa artha meM ruDha karane ke liye vyApaka paDayantra aura nara-hatyAe~ bhI ho jAne ke kAraNa sabhI bhAratIyoMko milI julI bhASA hogii| zAsakadala virodhI pakSako kucalegA, virodhI keliye upayukta nahIM samajha kara aura usake evaja pakSa vijayI dalako cainase sAMsa na lene degaa| aisI "hindustAnI" zabdakA pracalana kiyA gyaa| aura sthiti meM alpasaMkhyaka jainasamAjakA kartavya hai ki vaha aba isakA bhI eka rUDha atha ho gayA hai, arthAta sAmUhika rUpameM kisI dala vizeSake sAtha sambandha na hindustAnI baha khicar3I bhASA jise koI bhI apanI jodd'e| hAM vyaktigata rUpase apanI icchAnusAra hara na smjhe| lAvArisa varNazaMkarI bhaassaa| vyaktiko bhinna bhinna kArya kSetroM meM kArya karanekA adhi kahanekA tAtparya hai ki jaina, jaina hai| hama bhArata kAra hai| yaha bhAvanA ki hama jaina haiM isaliye hameM ke Adi nivAsI haiM Aya-anArya kauna bAharase AyA ina no soTeM aura itanI naukariyAM milanI cAhie" aura kauna yahAMkA mUla nivAsI hai, hameM isa pacar3emeM hamAre vikAzameM bAdhaka hogaa| hama apaneko isa
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ paka anekAnta varSa / yogya banAye kihara upayakta sthAnapara hamArI upAde- apanI ghAtaka nItike kAraNa kevala eka sITa ke liye yatA prakaTa ho| "yogya vyaktiyoMke sthAnapara bhI pRthvI AkAza eka kara cuke haiN| abhI taka yaha loga hama ayogyoMko isaliye liyA jAya ki hama amuka binekAvAra aura dasse jainoM ke liye pUjA pATha roke bagese sambandhita hai" yaha nArA musalamAnoM, sikkhoM, hue the| cAhe jisakA bahiSkAra karake darzana-pUjA achUtoMkA rahA hai| hama isa nAreko haragija na banda kara dete the| aba harijanoMkeliye mandira duhraaeNge| hameM to apaneko isa yogya banAnA hai khulate dekha inheM bhaya huA ki jaba harijana hI maMdiroM ki virodhI pakSa icchA na hote hue bhI apane liye meM praveza pA jAeMge, taba ina abhAge dassoMko kaise nirvAcita kreN| paemukhamaceTrI kAMgresake prabala rokA jAyagA? ata: caTa eka cAla calI aura virodhI hote hae bhI kevala yogyatAke balapara kA~gresI "jaina hinda nahIM haiM" yaha likhakara usa kAnUnake sarakArameM sammilita hue| usI taraha jainoMko sampra antargata jaina upAsanA-gRhoMko nahIM Ane diyaa| para dAyake nAmapara nahIM, apanI yogyatA, bIratA, dhIratA, ina dayAvatAroMne yaha nahIM socA ki jaina yadi bahusako lekara Age bar3hanA hai| hama jaina apaneko itanA jyaka jAtike sAtha kAnUna meM nahIM baMdhate haiM to unheM zreSTha nAgarika banAe~ ki jainatva hI zreSThatAkA pari- bahasaMkhyaka jAtiko milane vAlI sArI suvidhAoMse cAyaka ho jaay| jisa taraha viziSTa guNa yA bhava- baJcita honA pdd'egaa| aura yaha nIti Atma-ghAtaka guNake kAraNa bahuta sI jAtiyAM khyAti pAptI haiN| siddha hogii| hiduoMse pRthaka samamane vAlI musalausI taraha hamAre lokottara guNoMse jainatva itanI mAna jAtikA mAja bhAratameM kyA hazra huA ? ve prasiddhi pAjAya ki kevala jaina zabdahIhamArI yogyatA apane hI vatanameM badase badatara ho gye| unakI prAmANikatA, saujanyatA, bhadratAkA pratIka bana jAya / masjideM vorAna hogaI, vyApAra caupaTa hogaye, aura 6-pAMcaveM savAra-- gharase nikalanA duzvAra hogayA, yahAM taka ki bAijjata apanI samAjameM kucha aise calate hue loga bhI haiM, maranA bhI unake liye muhAla hogyaa| aiMgloiNDijinakA na rAjanItimeM praveza aura na dezake lie hI yansakA jinakA stra dA iMgaleNDameM rahatA thA, Aja unhoMne kabhI koI kaSTa sahana kiyaa| apitu sadaiva bhAratameM kyA vyaktitva raha gayA hai ? taba kyA jaina pragatizIla kAryo meM vighna svarUpa bane rahe haiN| dassA samAjake ye jinhA jainoMko bhI usI taraha barbAda pUjanAdhikAra, antarjAtIya vivAha, zAstroddhAra, nuktA karanA cAhate haiN| usa jinhAmeM sUjha thI, buddhi thI, prathAbandI bAla-vRddha vivAha Adi AndolanoM ke akla tho, kAnUnakI apAra jAnakArI thii| musalavirodhI rahe haiN| hara samAjopayogI kAryo meM ror3e mAnoMke liye usake pAsa dhana thA aura samaya thaa| ghaTakAte rahe haiN| sudhArakoM aura dezabhaktoMko adharmI jisane apane pralayakArI Andolanase parvatoMko bhI kahate rahe haiM, unakA bahiSkAra karate rahe haiM vahI Aja vicalita kara diyA thaa| bAmjAlameM acche-acche ina logoM ke hAthameM sattA mAte dekha khuzAmadI lekha rAjanItijJoMko phaMsA liyA thA, phira bhI vaha musalalikha rahe haiM, patroM ke vizeSAMka kevala unake lekha pAne mAnoMkA aniSTakAraka hI siddha huaa| phira jaina ke lobhase nikAla rahe haiM, aura jaina svatva adhikAra samAjake ye jinhA jinheM akla kabhI mAMge na milI, ke nAmapara manamAnA pralApa karake samAjake mastakako jaina svatvake nAmapara vAyavelA macAte haiM to yaha nIcA kara rahe haiN| samAjake kie gaye bahumUlya samajhane meM kisI samajhadArakI dera na lagegI ki jainabalidAnakA mola tola kara rahe haiN| samAjakI naiyA jisa tUphAnase gujara rahI hai, use jo jaina apanI yogyatA aura lokasevI kAryoke cakanAcUra karane aura DubAne meM kasara na chodd'eNge| balapara adhikase adhika jAne caahiyeN| vahAM ye -goyalIya
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirako sahAyatA anekAntako sahAyatA--- (gata 12 vI kiraNake bAda) 25) lA0 udayagama jinezvaradAsamI sahagu 25) lAhorIlAla nemacandajI jaina, sarasAvA kI bhorase 3 jaina saMsthAoM aura do janetarara (ci0premacandake vivAhakI khuzImeM nikAle vidvAnoMko phrI bhijavAne ke liye| hue dAnameMse) 10) lAhorIlAla nemacandajI (ci0 premacanda 10) nA. meharacanda zItalaprasAdajo jaina, ke vivAhako mvuzI meM nikAne hue dAnameM se) abdullApura jilA ambAlA (ci0suputrIke . 11) bA0 rAmasvarUpajI murAdAbAdake (ci0 putra vivAhopalakSaphI khuzomeM) ko zAdIko khuzImeM nikAle dAnameM se) . 5) mukhtAra zrIjugala kizorajIkI 71 vIM SaSagAMTha 5) mugtAra zrIjugalakizora jIko 71 vI vapai ke avasarapara nikAle hue dAnameM se prApta gAThake avasarapara nikAle dAnameM se prApta 40) bhAratAya jJAnapITha kAzAke prakAzana - 1. mahAbandha-(mahAdhavala midvAnna zAstra prathama bhaag| Nika gaimoma) mUlya 41) hindI TIkA sahita mUlya 12) .do hajAra vapaikI purAnI kahAniyAM-(64 jaina 2. karalakkhaNa -(mAmudrika zAstra) gdiI anuvAda kahAniyo)vyAkhyAna nayA prAcanauma udAharaNa dene yogya - mAhita / hastaregA vijJAnakA navIna grantha / mamAdaka-po01. pathacita-(hindI mAhinyakI anupama pu-TE) smRti praphullacandra modI ema00, amarAvatI / mUlya 1) gAeM aura nivandha / mUlya 2) 3. madanaparAjya-kavi nAgadeva viracina (mUla maMta) 10. pAzrAtya takazAsa-hilA bhAga) pa 0 ke. bhASAnuvAda nayA vistRta prastAvanAmahinA / jinaMdabake kAmake lAnika ke gaThyakramakI pAka / lekhaka-mata jagadIza jI pagajakA sarama rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka- kAzyapa, bha. pa., pAli-adhyA, digilaya rAjakumArajI sA0 mUlya8) kAzI / ! 384 / mUlya 4 // ) 4. jainazAsana-jainadharmakA paricaya nayA vivacana karane 11. phundakundAcAyaka tIna gl-2)| vAlI sundara racanA / hinda vizvavidyAlayake jaina rilo janake 12. kannaDaprAnmIya tADapatra andhamUcI-(hindI) mUgidra epha. e. ke pAThyakramameM nirdhArita / kavara para mahAvIrasyAmI ke namaTha, jainabhavana, midvAnnavadi nayA anya granya kA tiraMgA citra mUlya 4/-) bhaNDAra kAgkala zrora alipuraka alabhya nAipatrIya pranyoka 5. hindI jaina sAhityakA maMtipta itihAsa-hindI vivaraNa paricaya / pratyeka mandi meM nayA zAstrabhaMdArama pirA jaina sAhityakA inihAma nathA paricaya / 2) jamAna kagneyonya / 10) 6. Adhunika jaina kavivartamAna kaviyA~kA kalAtmaka vIra sevAmandirake saba prakAzana yahAMpara milane hai paricaya aura mundara racanAe~ / mUlya 31) -pracArArtha pustaka maMgAnevAlAko vizeSa muvidhaa| 7. mukti-dUta-yajanA-yavanajayakA purApacaritra (paurA bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAvuNDaroDa, banArasa /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. A-731. Mitrdas.3..3.2013 ASMAHA kIramadhAmandirake naye prakAzana 4SUrdstre-ster-mUt-1 PHPra2427.ma-USERE: 1 anityabhAvanA- mukhtAra zrIjugalakizorake 6 nyAya-dIpikA (mahatvakA nayA saMskaraNa). hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha-sahita / iSTariyogAdike nyAyAcArya paM. daravArIlAlajI koThiyAdvArA sampAdita kAraNa kamA dI zokamantata hRdaya kyoM na ho, isako eka aura anuvAdita nyAyadIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa - bAra par3ha lenene bar3I hI zAntatAko prApta ho jAtA hai| apanI khAma vizeSatA rakhatA hai| aba taka prakAzita isake pAThase udAmInatA tathA kheda dUra hokara cicameM saMskaraNoMmeM jo azuddhiyaryA calI zrArahI thI unake prAcIna prasannatA aura sarasanA zrAjAtI hai| sarvatra pracArake pratiyoMparase saMzodhanako liye hue yaha saMskaraNa mUlagraMtha / yogya hai / mU0) aura unake hindI anuvAda ke sAtha prAkkathana, sampAdakIya 2 AcArya prabhAcandrakA tattvArthamatra- nayA 101 pRSThakI vistRta prastAvanA, viSayasUcI aura koI 8: prApta saMkSipta sUtragrantha, mukhtAra zrIjugalakizorakI sAnuvAda pariziSToMse saMkalita hai, sAthameM sampAdaka-dvArA navanirmita dhyAkhyA sahita / mU0) 'prakAzAkhya' nAmakA eka saMskRta TippaNa lagA huaA hai, . 3 satsAdhu-smaraNa-maGgalapATha- mukhtAra zrI- jo granthagata kaThina zandoM tathA viSayoMkA khulAsA karatA jugalakizorako aneka prAcIna padyoko lekara naI yojanA, huA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoMke kAmakI cIja mundara hRdayagrAhI anuvAdAdi-madita / isameM zrIvIra hai| lagabhaga 400 pRSThoMke irA sajilda vRhatsaMskaraNakA : yaddhamAna aura unake yAdave, jinamenAcArga paryanna, 21 lAgata mUlya 5) ru. hai| kAgajakI kamI ke kAraNa thoDI mahAna prAcAryoke anekoM zrAcAyo mathA vidvAnoM dvArA hI pratiyA kI hai| ata: insakoMko zIghra hI maMgA: kiye gaye mahatvake 136 puNya smaraNoMkA saMgraha hai aura lenA caahiye| zurumai 1 lokamakkala-kAmanA, 2 nityakI zrAtma-prArthanA, 7 vivAha-samuddezya-lagyaka pa0 jugalakizora 3 sAdhuvezanidarzaka-jinastuti, 4 paramasAdhumakhamadA aura mukhnAra, hAlameM prakAzita caturtha sskrnn| 5 satmAdhuvandana nAmake pAMca prakaraNa hai| pustaka par3hate yaha pustaka dindI-sAhityame apane haMgakI eka hI samaya par3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote hai aura cIja hai| imameM vivAha jaise mahatvapUrNa viSayakA bar3AhI. sAtha hI prAcAryokA kitanA hI inihAma sAmane zrAjAnA mArmika aura tAlika vivecana kiyA gayA hai, aneka / hai| nitya pATha karane yogya hai| muu0||) virodhI vidhi-vidhAnoM evaM vicAra-pravRniyami utpanna duii| 4 adhyAtma-kamala-mArtaNDa- yaha paJcAdhyAyI vivAhakI kaThina aura jaTila mamasyAyoMko yaTTI yukti tathA lATI sahitA zrAdi anyoMke kartA kavivara gajamallakI sAtha hAraka spaSTIkaraNa dvArA mulajhApA sAtha haTake spaSTIkaraNa-dvArA mulajhAyA gayA hai aura isa apUrNa racanA hai| hamameM adhyAtmasamudrako kameM banda taraha unameM dRSTivirodhakA parihAra kiyA gayA hai| vivAha : kiyA gayA hai / sAyameM pAyAcArya pa0 darabArIlAla koThiyA kyoM kiyA jAtA hai? dharmase, mamAjase aura gRhasthAzramame : aura parihA paramAnandajI zAstrIkA sundara anuvAda, usakA kyA sambandha hai? yaha kaba kiyA jAnA cAhiye . vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizorajIkI usake liye varNa aura jAnikA kyA niyama ho sakatA hai ? lagabhaga 80 pejamA madanapUrNa prastAvanA hai| bar3A ho vivAha na karanese kyA kucha hAni-lAbha hotA hai? upayogI pranna hai| mR.1||) ityAdi bAtoMkA isa pusAkakA bar3A hI yukti purassara : 5 umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA- mukhtAra evaM hRdayagrAhI varNana hai| pArTa pepara para chagI hai / zrIjugalakizora jIkI pratharIkSAyoM kA prathama aMza. vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya hai| muu0||) aMga-parIkSAoM ke itihAsa ko liye huye 14 pejakI naI prakAzana vibhAgaprahAvanA-mahita / mU0) vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) N - mAtA ( TRENT mAja.rani .marart:+'
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ phAlguna, mavana .4 mAca, mana 1948 acAna pAyApaka bhAgnIya jJAnapITha, kAzI vIramabAmandira, mammAvA mampAdaka-maMDala jugalakizAra munnAra pramAna sampAdaka muni kAntimAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayAbhyApramAda gAyalIya DAnAmapAnakAra vaha / lagnApara pAritopika 'anekAnna' ke isa paraM vapameM prakAzina mavazreSTha lekhApara idamA 15... mI 107) aura panAma 50) kA pAritopika diyA jAegA / isa pAritoSika mpardhAma mampAdaka, vyavagthApaka aura prakAzaka nahI raheMge / bAharaka vidvAnoMke lagyoMpara hI yaha pAritopika diyA jAegA / lekhAMkI jAca oNra nanmambandhI pAgniIpikakA nirNaya 'anakAnna'kA sampAdaka maNTana kregaa| vyavasthApaka 'anakAna'
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa anekA phAlguna, saMvat 2004 :: mArca, san 1948 saMsthApaka-pravartaka vIrasevAmandira, sarasAvA sampAdaka-maMDala jugalakizora mukhtAra pradhAna sampAdaka lekhoMpara pAritoSika 'anekAnta' ke isa pUre varSa meM prakAzita sarvazreSTha lekhoMpara Der3ha sau 150, sau 100 aura pacAsa 50 kA pAritoSika diyA jAegA / isa pAritoSika-spardhAmeM sampAdaka, vyavasthApaka aura prakAzaka nahIM rheNge| bAharake vidvAnoMke lekhoMpara hI yaha pAritoSika diyA jAegA / lekhoMkI jAMca aura tatsambandhI pAritoSikakA nirNaya 'anekAnta'kA sampAdaka maNDala karegA / vyavasthApaka 'anekAnta' 55555 muni kAntisAgara tta darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (bihAra) kiraNa 3 saJcAlaka-vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI viSaya 1. holI holI hai ! (kavitA) - [ 'yugavIra ' .... 2. samantabhadra - mAratI ke kucha namUne (yuktyanuzAsana ) - [ sampAdaka 3. gA~dhIjIkA puNya-stambha - [ zrISAsudevazaraNa agravAla 4 ratnakaraNDake kartRtva- viSayameM merA vicAra aura nirNaya - [sampAdaka 5. paM0 gopAladAsajI varaiyA - [ ayodhyAprasAda goyalIya 6. yazodharacaritra sambandhI jaina sAhitya - [ zrI agaracanda nAhaTA 7 zaGkA samAdhAna - [ darabArIlAla koThiyA bhikSuka manovRtti - [ ayodhyAprasAda goyalIya - 9. sampAdakIya - [ ayodhyAprasAda goyalIya 10 nirIkSaNa aura sammati - [paM0 kailAzacandra jaina zAstrI 11. sAhitya- paricaya aura samAlocana - [ darabArIlAla koThiyA .... www. .... ---- .... .... .... pRSTha 89 90 91 97 105 108 113 115 119 123 124 vidvatpariSadkA caturtha vArSika adhivezana zrI bhA0 di0 jaina vidvatpariSadakA caturtha vArSika adhivezana pUjyapAda prAtaHsmaraNIya nyAyAcArya paM0 gaNezaprasAdajI vargIkI, jinhoMne aba kSullakake mahanIya padakI dIkSA le lI hai, adhyakSatAma tA0 24, 25 mArca san 1648 ko baruAsAgara (jhA~sI) meM pUrva samAroha ke sAtha sampanna huA / isa adhivezanamaM bhAga leneke liye indaura, banArasa, baDIta, sUrata, jabalapura, sAgara, bInAlalitapura, paporA, mathurA, dehalI, meraTha, mahAranapura, deharAdUna, sarasAvA Adi dezake vividha bhAgoM vidvAn aura dhArmika-jana padhAre the / kSullakajI mahArAjake saghame aneka tyAgI, brahmacArI brahmacAriNI, kSullaka zrAdi batIjana pahale hI mojUda the aura jinakA bhI eka mahatvakA vratI sammelana huA / zrAhnikA parvakA samaya honeke kAraNa bahuta dhArmika zrAnanda rahA / zraneka logoMne pratAdi grahaNa kiye / vAtsalya mUrti bAbU rAmasvarUpajI varuAsAgarakI rame siddhacaka vidhAna huA aura anya samasta prAyojana bhI inhIMke dvArA hue / vidvAnoke mahatvapUrNa mArmika bhASaNa hue / isa adhivezaname vidvatpariSadne naye aneka prastAva pAsa na kara purAne prastAvoMko hI tatparatA ke sAtha amala meM lAneke liye dohraayaa| mahAtmA gA~dhI kI mRtyuke zoka prastAvake atirikta eka mahatvakA nayA prastAva yaha kiyA gayA hai ki jainamamAjase anurodha kiyA jAya ki vaha apane yogya vidyArthiyoM ko arthazAstra, rAjanIti vijJAna, AdikI ucca zikSA prApta karaneke liye videzoMme bhejaneke vAste eka bRhat chAtravRtti phaNDa kAyama kreN| imo phaNDase videzoM meM jaina-saskRti aura ahiMsA pradhAna jainadharmakA pracAra karaneke liye yogya vidvAna bheje, jA eka varSa taka vidvatpariSad ke niyantraNameM rahakara uccatama dhArmika zikSA zrAra zrAcaraNakA abhyAsa kareM / adhivezana meM Ara bhI aneka samasyA para gaharA vicAra huA / varNIjI (tra kSallakajI) kI adhyakSatA se vidvatsammelanako eka sabase baDA lAbha yaha huA ki vidvAnoMmeM ucca cAritrakI bhAvanA dRDhamUla hotI jArahI hai aura usameM paryApta vRddhikI AzA hai / zaGkA samAdhAna vibhAga pUrvavat kAyama rahA / usameM bAbU ratanacandajI ri0 mukhtAra sahAranapurakA nAma aura zAmila kiyA gayA hai / isa taraha yaha adhivezana vicAra lAbha, dharmalAbha, sajjana samAgama Adi kaI dRSTiyoMse mahatvapUrNa rhaa| zrAra sanIne vargIjIkI zramRtavANIkA pUrva lAbha liyA / darabArIlAla koThiyA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aham vastutattva-saghAtaka " vizvatattva-prakAzaka , PRATTIMIn vArSika mUlya 5) eka kiraNakA mUlya / / ) 00620 HIMAAlishabani :::: nItikroiSadhvaMsI lokavyavahAravarnakaHsampaka / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH / mAca varSe 9 / kiraNa 3 vAgmevAmandira (samantabhadrAzrama), maramAvA, jilA sahAranapura phAlguNa, vIranirvANa mavata 2473, vikrama mavata 004 holI holI hai !! jJAna-gulAla pAma nahi, zraddhA mamatA raGga na gelI hai| nahIM prema-picakArI karame , kezara-zAnti na gholI hai // syAdvAdI sumRdaGga baje nahiM , nahIM madhura- rasa-bolI hai / kaise pAgala bana ho canana / kahate 'holI holI hai / dhyAna-agni prajvalita huI nahiM , kamandhana na jalAyA hai| amabhAvakA dhuA~ uDA nahiM , middha mvarUpa na pAyA hai| bhIgI nahIM jaga bhI dekho mvAnubhUnikI colI hai| pApa dhUli nahi ur3I, kaho phira kaimeM holI holI hai" "* racayitA--- 'yugapIra * zrImammedazimbarakI bImapanthI koTIke jainamandirakI eka dIvArako isa racanAse alakRta kiyA gayA hai --mundara deTiMga dvArA moTe akSaroM meM ise umapara limvA gayA hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta samantabhadra -bhArata ke kucha namUne yuktyanuzAsana pravRtti-raktaH zama-tuSTi-rikta rupetya hiMsA'bhyudayAGga-niSThA / pravRttitaH zAntirapi prarUDhaM tamaH pareSAM tava suprabhAtam // 38 // 'jo loga zama aura tuSTise rikta haiM-krodhAdikakI zAnti aura santoSa jinake pAsa nahIM phaTakate-(aura ima liye) pravRtti-rakta hai-himA, jhUTha, corI, kuzIla tathA parigrahame koI prakArakA niyama athavA maryAdA na rakhakara uname prakarparUpa pravRna haiM-Asakta hai-una (yajJavAdI mImAMsakoM) ke dvArA, pravRttiko svayaM apanAkara, 'hiMsA abhyudaya (mvargAdikaprApti) ke hetukI zrAdhArabhUta hai' emI jo mAnyatA pracalita kI gaI hai vaha unakA bahuta bar3A andhakAra hai-ajJAnabhAva hai| isI taraha (vedavihita pazuvadhAdirUpa) pravRttise zAnti hotI hai aimI jo mAnyatA hai vaha bhI (syAdvAdamatase bAhya) dUsaroMkA ghora andhakAra hai kyoMki pravRtti rAgAdikake udrekarUpa azAntikI jananI hai na ki arAgAdirUpa shaantikii| (ana: he vIramina ') ApakA mata hI (makala ajJAna-andhakArako dUra karaneme samartha honase) suprabhAtampa hai, aisA siddha hotA hai|' zIrpopahArAdibhigatmaduHkherdevAnakilA''rAdhya sukhAbhigRddhAH / siddhayanti dopA'pacayA'napekSA yuktaM ca tepAM tvamRpine yepAm // 39 // 'jIvAtmAkaM liya duHkhake nimittabhUna jo zIrpopahAdika hai-apana tathA bakara Adike sirakI bali car3hAnA, guggula dhAraNa karanA, makarako bhojana kaganA, parvataparase giranA jaise kRtya haiM--unake dvArA (yakSa-mahezvarAdi) devAMkI pAgadhanA karake ThIka ve hI loga siddha hote hai-apanako siddha samajhate tathA ghopita karate hai-jA dIpAMka apacaya (vinAza) kI apekSA nahIM rakhane-siddha hone ke liye gaga-dveSAdi vikAroM ko dUra karanekI jinheM parvAha nahIM hai aura mukhAbhigRddha hai-kAma mukhAdike lolupI haiM ! aura yaha (middhi-mAnyatArUpa prarUDha andhakAra) unhIMka yukta hai jinake hai vIrajina ' Apa RSi-guru nahIM hai !'-- arthAta isa prakAra kI ghora ajJAnatAko liya andheragardI unhIM midhyASTriyoMke yahA~ calatI hai jo Apa jaise vInadopa-marvajJa-myAmIka upAmaka nahIM haiN| (phalana') jo zuddhi aura zaktikI parAkASThAko pahu~ce hue Apa jaise devaka upAsaka hai-Apako apanA guru nenA mAnate hai-(aura imaliya) jo himAdikama viraktacitta hai, dayA-dama tyAga mamAdhikI tatparatAko liya hue Apake advitIya zAmana (mana) ko prApta haiM aura naya-pramANadvAga vininita paramArthakI eva yathAsthita jIvAdi tattvAcI pratipattima kuzalamana hai, una mamyagdRSTiyoMka ima prakArakI mithyA-mAnyatAmpa andheragardI (prADhatamatA) nahIM bananI, kyAka pramAdama athavA azaktika kAraNa kahIM himAdikakA AcaraNa karate hue bhI umameM unake mithyA-abhinivezApa pAzake liya avakAza nahIM hotA-ve usame apanI siddhi athavA AtmabhalAikA honA nahIM maante|' [yahA~ taka ima yuktyanuzAmana stotrame zuddhi aura zaktikI parAkASThAko prApta hue vIrajinendra ke anekAntAtmaka myAdvAdamata (zAsana) ko pUrNata: nirdoSa aura advitIya nizcita kiyA gayA hai aura usase bAya jo mavathA ekAntake zrAgrahakA liye miyAmatAkA mamUha hai usa mabakA matapase nirAkaraNa kiyA gayA hai, yaha bAta madurbuddhizAliyAko bhale prakAra mamajha lenI caahiye|] stotre zuktyanuzAmane jinapanIrasya niHzeSataH, saprAptamya vizuddhi zaktipadavIM kASThA pagamA zritAma / nirNIta matamadvitIyamamala makSapato'pAkRta, tadvAhya vitatha mataca makala maddhIdhanaidhyatAma // -vidyAnandaH
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ gA~dhIjIkA puNya -stambha [bhIvAsudevazaraNa agravAla] [ima lekhake le0 DA. zrIvAmudevazaraNajI agravAla eka bahuta bar3e pAcya vidyA vizArada vidvAn hai / mathurA ora lakhanaUke myUjiyamoma kyUreTara (Cuator) ke pratiSThita padapara raha cuke haiM aura aAjakala nyU dehalIme sarakArI pugatattva-vibhAgake eka bahuta U~ce padapara zrAmIna hai| baDe hI udAra hRdaya eva majana-svabhAvake mahAnubhAva hai / Apane gA~dhI jIka puNya stambhake mujhAvako lekara yaha jI legya likhA vaha baDA hI mahatvapUrNa hai / imame vijaya kIrtistambhAdi vividha stambhoMka prAcIna inihAmapara bhArI prakAza par3atA hai / mahRdaya pAThaka imaparame stambhoMkI dRSTi pora unake mahatvakA kitanA hI bodha prApta kara makane hai| yaha legva prathamataH 22 pharavarI man 1648 ke dainika hindustAnameM prakaTa huzrA hai zrAra vaDhIma yahAMpara uddhata kiyA jAtA hai / legvaka mahAdayane hindustAnama mudrita legvako punaH paDhakara usakI azuddhiyoko mudhAra denakamAya lekha mambandhI stambha citroMka blaoNka bhI hindustAna oNphimama dilA denakI kRpA kI hai| hama anugrahaka liye hama aApake bahuta aAbhArI hai / mAtha hI hindustAnake sahAyaka sampAdakajIkA bhI AbhAra mAnate hai, jinake mAjanyama citroka blaoNka zIghra prAma do make haiN| -mampAdaka "jahA~ ve baiTa vaha mandira hogayA aura jahA~ prati hamAraM mammAnakaM pratIka bana jAte hai| vicAra unhoMne paira rambA vaha pavitra bhUmi bana gii|" aura karma inhIM donoMkA mamudita nAma jIvana hai| neharUjIka ye zabda gA~dhIjIke prati rASTraka sundara aura lokopayogI jIvana-tattvako kimo eka maname bharI huI deza-vyApI bhAvanAko prakaTa karate hai| vyaktine itanI adhika mAtrAma itane thAI mamayameM vaha eka jyoti the| jyotikA mandira unakA zarIra, aura inane bahusaMkhyaka vyaktiyoM ke liye mulabha aura prakAza-stambhakI naraha jahA~-jahA~ gayA umane vahAM- pratyakSa middha banAyA ho, isakA udAharaNa bhArataka vahA~ yuga-yugame phaina hue andhakAra aura mRchAMkA inihAmama dRmaga nahIM / hamAre inihAmakA lambA haTAkara caitanyakA pAlAMka phailA diyA / nimpila mRna-kAla apane mamamna neja aura hinakArI azakA bhuvaname bharI huI divya jyAni unake dvArA jima jima lekara gAMdhIjIpI aAnmAma praviSTa hogayA aura unake sthAnapara vizeSarUpamaM prakaTa hAtI rahI vaha maba zabdAMma ora kAMka dvArA pRTa niklaa| ve kama aura macamuca pavitra hai-na kevala vanamAna yugake liye ve zabda gaNaka bhAvA jIvanama mance smArakakI apitu Ane vAlI pADhiyA~ka liye bhii| kATAnakATi bhAni sthAyI rhNge| bhaunika, mmAraka bhI inhIMko jana isa mahApuruSakI banda nAkaM liya Ane hue una- cirajIvana pradAna karana mAdhanamAtra bana mana hai| una sthAnoMma apanI zraddhAJjali caDhAyage aura hRdaya vadoMka higgayastapa eva buddhi kI kRtajJatAme pUNa praNAma-bhAva arpita kreNge| mahAna puruSa amara vicAgaMka pratIka hAta hai| vIka mamayama ima prakArakaM mmArakAMkI kalpanA unake liye jommAraka hama racane va una vicAga kI jAmakanI hai, jaba divya vicAra aura divya
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 9 koko pRthvIke sAtha sambandhita karake kimI stRpa jAte the una samArohoMke smAraka bhI banAye jAte yA mtambhaka rUpame sthAyitva pradAna kiyA gyaa| vedoM- the| vastutaH yaha smAraka vahI khambhe the jinheM yajJakI ke hiraNya-stUpa eka Rpike maMjJaka hai| 'sunahalI vedIke bIcame khar3A kiyA jAtA thA aura unake lie jyotikA stUpa' yaha nAma avazya hI matyake usa purAnA pAribhApika nAma yUpa thaa| vaidika yajJa-siddhAMta sunahale mvarUpama liyA gayA hai jo isa vizvame ke anumAra binA yUpakI sthitike koI yajJa nahIM mRSTika Adima hI sthApita hai / bhautika pakSama kiyA jA sakatA / yajJIya karma karaneke liye yUpakI gatrike tama aura zrAvaraNako haTAkara mUryakA bar3A pUrvasthiti Avazyaka hai| isa satyAtmaka niyamako manahalA stRpa nityaprati hamAre sAmane banatA hai| hama apane hI hAlake itihAmame caritArtha dekhate haiN| maryaka rUpame mAnI hama nityaprati usa matya aura bhAratavarSama jI rASTrIya yajJa kiyA gayA jisake cAroM jyoti tatvakA eka bar3A smAraka dekhate haiM, jisakI ora dezake lAkhoM-karor3oM AdamI ekatra hogaye uma kiraNa mAre maMmAgmeM phaila jAtI hai| andhakArapara virATa yajJake yUpa-stambha gAMdhIjI the / RgvedakI eka jyotikI vijaya yaha ima nATakIya mmArakakA kalpanA hai ki jaba devatAone puruSakA sudhAra karaneke mvarUpa hai| liye puruSamedha yajJa karanA cAhA to usa puruSako pazu brahmakI stambha-rUpase kalpanA banAkara unhoMne usa yajJake gvambheke sAtha bA~dha liyaa| kintu imase bhI mahatvapUrNa eka dUsarI kalpanA hai isakA tAtparya yahI hai ki manupyame jitanA bhI pAzajisama brahmako hI stambha yA khambhA kahA gayA hai| vika aza hai usako haTAnake liye sarvaprathama yajJaka izvarIya zaktikA yaha stambha mAre brahmANDakI vidhati khambhaka sAtha bA~dhakara umIkI bheMTa caDhAI gii| hai arthAta umaka dhAraNa karane vAlI nIva, umake rASTrIya yajJama bhI imIko doharAyA gayA aura gAMdhIsaMsthAna yA DhA~ceko khaDA rakhane vAlI dRDha Taka aura rUpI yUpase bAMdhakara rAprakA jo jar3atA aura pazanA usakI rakSaka chata hai| binA IzvarIya khambhaka eka kSaNa kA aMza thA vaha dhIre-dhIre miTAyA gayA aura maskata ko bhI ima jagatakI sthiti mambhava nhii| yahI banAyA gyaa| saubhAgyase karmakANDIya yajJoka smAraka gAMdhIjIkI vilakSaNa rAma-niSThA thii| unakA yaha dhrava rUpa banAye jAne vAle yajJIya stambha yA yUpoMke kaI vizvAsa ki binA gamakI inchAke kucha nahIM milatA acche udAharaNa bhAratIya-kalAme prApta hue hai| inameM usI pugane matyakA naI bhASAme ulathA thaa| matya, dUsarI zatAbdIkA mathurAkA yajJIya stambha kalAkI dRSTi dharma, amRta, jIvana aura prANa nAnA prakAra se bahuta mahatvapUrNa hai / imakA nicalA bhAga caukora nirmANakArI tatva umI eka mUla IzvarIya khambheka aura UparakA aThakoNa hai eva coTIpara eka sandara aneka rUpa hai jinase hamArA samAja TikA huA hai| mAlA pahanAI gaI hai| caukora bhAgake eka ora ima prakArake mahApuruSarUpI khambha jo rASTra aura samAja sundara brAhmI lipi aura saskRta bhASAme eka lekha kI TaMka banate hai umI eka mala brahma-stambhake rUpAntara utkINa hai jo I0 dUsarI zatAbdIme rAjA vamiSkake yA TrakaDe kahe jA makate hai| gAMdhIjI macamuca isa rAjya-kAlakA hai| yaha khambhA yamunAke kinAre bAlame eka prakArake mahAna stambha the / rASTrakI mAnasa bhUmipara gaDA huA milA thA jahA~ kisI samaya vaha yajJa isa unnata stambhakI mattA bahuta kAla taka aDiga kiyA gayA hogaa| rhegii| mahAbhAratakI indrayaSTi vaidika yajJoMke yUpa mahAbhAratake purAne itihAsameM rAjA uparicAra vaidika yajJoMka rUpame jo vyaktigata aura mAmA- vasukI eka kahAnI dI huI hai, jisame yaha kalpanA kI jika rItise udAtta aura lokopakArI kArya kiye gaI hai ki samRddhizAlI rASTrakA hematA-khelatA hA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] gAMdhIjIkA puNya-stambha jo mvarUpa hai vaha eka khambhA hai jisakA sArvajanika dharma-yAtrIke par3Avake mRcaka aura bhI mtambha banavAye pRjana aneka prakArase rASTrakI jananA karatI hai| isa gaye | azokakA nAma na kevala bhAratavarSa balki khambhakA nAma vahaoNpara indraSTi kahA gayA hai, aura eziyAke itihAmama sabase mahatvapUrNa hai| umane sabase imAkaM mAtha kI mAlAkA nAma vaijayantI batAyA gayA pahale eziyAkI ekatAkA svapna dambA aura apanI hai, jo rASTrIya-vijaya-mRcaka hai| kahA jAtA hai ki nirmala dRSTi aura dRr3ha nizcayase prema aura ahimAke gajA vamune tapazcaryA kI jimase indrako Dara lagA ki dvArA manuSyakA manupyaka mAtha mambandha sthApita karanekahI yaha svaga to nahI caahtaa| taba indrane usake kA jo nayA prayoga usana calAyA umame sammilita napase prasanna hokara kahA ki tuma pRthvIpara rahate ho honeke liye apane par3aumI dazakaM gajAAMko bhI aura mai mbagama, mai tumhe pRthvIpara hI apanA priya mitra nimaMtraNa diyaa| deharAdana jileme kAlasI nAmaka banAnA hai, tuma aimA deza basAzrI jahA~ka nivAmI sthAnakI caTTAnapara khuda hue lagbama umane mIriyA, dharmazAla aura madA satuSTa hoM, jo haimIma bhI jhUTha na misra aura yUnAnake una gajAokA nAma diyA hai vAla, jahA~ manuSya nI kyA pazuoMpara bhI atyAcAra jinake pAma umane apane dUta bheja the tAki ve unheM na ho, jahA~ maba apane-apane katavya yA sadharmako bhI dharma-vijayakA saMdeza sunaa| apane putra mahendra pRga kara, jahA~ bhUmi acchI ho aura maba tarahakA aura apanI putrI mamatrAkA mihalame dhama-pracAraka dhanadhAnya pRNa ho / me saba prakAra se ramaNIya aura lipa bhejakara umane itihAsa meM eka aina udAharaNa zvayaMyukta dezamaM tuma rAjA banI / isa prakArake sava- rakhA / azoka manakI yahI preraNAtmaka zakti thI mumbI rASTrakI mRcaka yaha indraSTi mai tumako denA hai| jo umake aneka devanara kAyoka dvArA prakaTa hotI dezakA jo manAnandI rUpa hai, usakI pratIka yaha hai| barmA, nepAla Adi bhAratake par3osI deza bhI indrayaSTi hai / ryASTako hI prAkRtama lAThI aura hindIma azokakI dharma-vijayame lAbha uThAnamaM mamartha hae / umIko lATha yA lATa kahate hai| isa prakArakI yaNi samrATako jitanI baMdazakI cinnA thI mambhavata: yA stambhaka anaka udAharagA prAcIna bhAratIya mikI dama dezoMkI umasa kama nathI / svadeza aura vizvapara aura prAcIna bhAratIyakalAma pAye jAne hai, jimama kA yaha vilakSagA mamanvaya azokaka jIvanama jaimA eka uMca gyambhapara phaharAte hue dohare bhaNDakI AkRti thA vaisA hI gAMdhIjIka jIvanama bhI prakaTa hotA hai| banI huI hotI hai| azokake dharmakA mUlamantra mamavAya yA pAramparika mamrATa azokake dharmamtambha mAmalApapara Azrita thA / 'mamavAya eva mAdhu' ima bhAratIya itihAsama mtambha aura smArakAMkI apane eka vAkyama mAnA mamrATane bhArata-gaprakI marvottama dena maurya samrATa mahArAja azokame hama madA-sadAkI vizepanA aura jAvanakI AvazyakatAkA prAsa hotI hai| azokane baddhakaM lagAya hA choTama nicAr3a banA diyA hai| prazAkakA sAmrAjya aphagApadhiko rAprakI zaktime mIMcakara mamAravyApI banA nimnAnama memara taka phailA huA thaa| umana mAre gae diyaa| unakA mana buddha ke guNoM kA dhyAna karake vyakti meM caTTAnoM zrIra khambhApara abhinaya khadAya jinama gata zraddhAsa bhara gyaa| unhoMne buddhakaM janmasthAnakI bAra-bAra mIdha-mAda zabdAMma mazAIka una niyamAMkA yAtrA kI aura nepAlakI narAIma buddha janmasthAna batAyA gayA hai jinase vyakti, mamAja aura dezakA lumbinI gA~vame eka stambha banavAyA jisapara likhA jIvana udAtta banAyA jA sakatA hai| apane vicArAMka hai, "yahA~ bhagavAnakA janma huA thaa| yaha gA~va anumAra gaekA nirmANa karata hA umane dIna, darida rAja-karasa mukta kiyA jAnA hai|" pATalIputrame dugvI, strI-purupa, pazu-pakSI maba uddhAra aura unnatikA lumbinIkI yAtrAkA mAga naya karate hue saMbhavataH dhyAna rakhA hai| ina lambAko limbavAne mamaya azoka
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ vaSe 9 ke mAmana IrAnI samrATa mahAna dAga prathamakA udAharagA thA jimane tIna-tIna bhASAoMme baDe-bar3e lekha bihistRna (prAcIna bhagamthAna arthAta devatAoMkA sthAna) aura mamA (maskRta zRpA) Adi sthAnAma apanI digvijayakA DaTkA pITanaka liye likhavAya / va laMgva: Aja bhI amninvame haiM aura dAgakI himA aura mArakATama bhare hue digvijaya citrakA hamAre sAmane lAne hai / para azAkakI vijaya dumare prakArakI thI aura usake zabdAma hama ziyAkI zrAzvamna AtmAkI pukAra suna sakate hai| azAkakA zrAdaza bhaviSyake liye hai| dAgakA yajJa pargimata kintu azokakA aparimita hai| azoka mace zrAma bhAratIya saMskRtikA putra thaa| azoka stambhoMkI vizeSatA bhApA, lipi aura vipayakI dRSTima bhI azoka zilAlekha aura stambhalagya azoka stambha jo nandagaDhame banA huA hai| hamAre liya zikSAprada hai| usane jananAkI bolacAlakI bhApAko apnaayaa| rivAjAMkA pacar3A nahIM thA balki jIvanako U~cA umane apane eka lekhame kahA ki maiM TheTha dehAtaka uThAne ke liya AtmAme nikalI huI eka mIdhI pukAra manupyoMke (jAnapadama janama) dazana karanA cAhatA hai, thI jo sabakI samajhame zrAne yogya thii| azokake unakA kuzala-prazna pralanA cAhatA hai aura una taka legyAkI dUsarI vizeSatA unakI brAhmI lipi hai / uma apane dhArmika, upadeza kI AvAja pahuMcAnA cAhatA ke akSara sundara hai aura vaha uma mamayakI rASTrIya haiN| jaisA ki hama pahale kaha cuke hai, yaha gati- lipi thii| hamArI vanamAna devanAgarI lipi umI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3 ] azokakAlIna brAhmI lipikA hI vikasita rUpa hai| lagabhaga 2200 varSoMse azoka ke stambha dezake vibhinna bhAgoM me khar3e hue usake yazako ujAgara banAte rahe hai / azokake mAr3he chaH sau varSa bAda Ane vAle cInI yAtrI phAhiyAnane chaH khambhoMkA ullekha kiyA hai, lekina sAtavI zatAbdIma harSake samaya me Ane vAle cInI dharma yAtrI yvAna cvAGgane azoka ke gAMdhIjIkA puNya-stambha prayAga sthita azoka stambha 95 pandraha khambhoMkA A~khA dekhA varNana likhA hai, jinameM se kaI aba namra ho cuke hai| aba taka azAMzake zailastambha nimnalikhita sthAnoMme mila cuke hai: - (1) ToparA, jilA ambAlA / (2) mertth| (3) ilAhAbAda / (4) kauzAmbI / (5) lauriyA - ararAja | (6) lauriyA-nandanagar3ha ( siMha- zIrSaka- yukta) / (7) rAmapuravA / (8) sA~cI / (9) sAranAtha / (10) vimA | (11) rummini deI (vRddhakA janmasthAna ) / (12) nigalIva | ho sakatA hai inameM se azoka se pahale kucha ka bhI rahe ho, kyoMki apane lekha me usane eka jagaha aisA maGkena kiyA hai'jahA~ zilA yantra yA phalaka se vahA~ yaha dharmalapi likhavA dI jAya, jisame yaha cirasthAyI ho|" bhaugolika baMTavArekI dRSTi bhI azoka ke lekha vicAraNIya hai| unase kucha to buddha pavitra sthAnoMko sUcita karate hai, jaise kamminikA sthAna, aura kucha usa samayakI bar3I rAjadhAniyoM ko jaise sAcI, sAranAtha aura kauzAmbI Adi / usake phaile hue likhose usake rAjya aura vistAra kI sImA milanI hai| sabhava hai ye sabhI dRSTikoNa samrATa ke mana meM rahe ho / azoka stambhoMkI kalA kalAkI dRSTi se azoka ke svambhe bhAratIya kalAkA eka
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta [varSa 9 RECENNA .. . vilakSaNa camatkAra kaha jAsakate hai / pattharake khambhApara jo damaka hai vaha zIzeko bhI mAna karatI hai / matrahI zatAbdIma TImakAriyaMTa nAmaka yAtrAne dillI / khambhako nAkA banA huA samajha liyA thaa| prasiddha inihAma-nikhaka zrI vinmeNTa mmithane limbA hai-"pantharakA kAma karane vAlAMkI nipuNatA ina khambhoMka nirmANama apanI pagNa / parAkASThAko pahuMca gii| thI aura unhoMne vaha camatkAra kara dikhAyA joza yada bImavIM madAkI zaktime bhI bAhara hai / nIma-cAlIma phuTa lamba kaMI pattharake khambhoMpara bahuta hI bArIkIkA kAma huA hai aura omA propa lagAyA gayA hai jo aba kimI kArIgarakI zaktimeM bAhara hai|" mAranAthakA siMha-zIrSaka stambha azoka kAlIna eka aura mnambha jo hai lIDoroma nAmaka sthAnapara sthita hai / ima kalAkI parAkANAko sUcita karatA hai| vAnasvAine bhI likhA hai meM likhA hai-"zailI aura kArIgarI donoM dRSTiyoMse ki yaha gvambhA uma jagaha lagAyA gayA thA jahAM buddhane yaha marvotkRSTa hai| imakI nakAzI bhAratIya zilpama pahalI bAra apane dharmakA upadeza diyaa| yaha khambhA advitIya hai aura mere vicAramaM prAcIna samAgme manara phuTa U~cA thA aura imakI damaka yazavakI koI cIja isa kSetrame imameM bar3hakara nahIM bnii|" jaisI thI / antima bAna zrAja bhI jyA-kI-tyA maccI mAranAthakA siMhamnambha aura umapara banA huA cakra hai| mara jAna mArzalane isa bhAratIya kalAkI prazaMmA. aba hamArI rASTrIya mudrA aura cakradhvaja nAmaka
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] gAMdhIjIkA puNya-stambha rASTrIya jhaNDeke mAtha sambandhita hogae haiN| isake ko hI cunaa| umameM kahA gayA hai ki mAno pRthvIna dvArA navIna bhAratane eka prakArame apane Apako khambheke rUpame zrAkAzakI aura apanA hI eka hAtha azokakI AtmAke mAtha milA diyA hai| U~cA uThA diyaa| ina khambhoMka banAne aura kaI mau mIla dUra eka yanAnI rAjadatakA garuDadhvaja lejAnekA kArya bhI eka bar3I kaThina samasyA rahI bAharase Ane vAle videziyoMne bhI khambhoMkI hogii| ye maba cunArake gulAbI pattharake bane huA hai| paramparAko apnaayaa| pahalI zatAbdI IsavI pUrva pacAma-mATha phuTa lambe pattharoMke bar3e TukaDoMko hiliyoDorama nAmakA eka yUnAnI rAjadUta madhyabhArata kATakara unhe tarAzanA, DauliyAnA aura maThinA ke rAjAke pAsa AyA thaa| yahA~ vaha bhAgavata dharmame bahuta hI kaThina kArya rahA hogaa| uma mamaya ke dIkSita hogayA aura umane viSNukA bahuna sundara iJjIniyara kinana parizramase cunAra yA pATalIputrakI gADadhvaja-stambha bhelamAme sthApita kiyaa| yaha stambha kendrIya zilpazAlAsa sudUra sthAnoM taka inheM legaye nIce aThakonA Upara solahakonA aura phira antama imakA kucha anumAna hama sulatAna phirojazAha gola hogayA hai| isakA mamtaka padmAkRti hai| khambhaka tug2alakake varNanamaM lagA sakate hai| umane dillIkI nicale bhAgake eka pahalUpara lekha utkIrNa hai jisameM apanI rAjadhAnIkA majAne ke lie ambAlA jile ke satya, dama aura dAna rUpI dharmakI prazamA kI gaI hai| TApaga gA~vame azokakA gyambhA ukhADakara yahA~ khar3A kiyaa| usake liye bayAlIma pahiyoM kI eka maharolIkA loha-stambha gADI banAI gaI, eka pahiyeme baMdha hae ramsako domo prAcIna kIrti-stambhIma eka bahuta acchA udA. zrAdamI khIMcate the aura khambhaka mahita sArI gADIke haraNa maharolIkA loha-stambha hai / imakA lohA bobhako 10 zrAdamI gvIca rahe the / khambhako nIcaM 1500 varSAMse dhUpa zrIra mehakA mAmanA karate hA bhI lAnake liye eka maIkA pahADa banAyA gayA aura jagase bilkula achUtA rahA / hama smithana 'dhAta. dhIre-dhIre nIcA karake gADIke barAbara lAkara khambhako nirmAgAkI kalAkA karizmA' kahA hai| Aja bhI umapara lAdA gyaa| vahA~ma jaba umaM jamunAka kinAre mamArame se kArakhAnoMkI manyA thor3I hI hai jo lAya to kaI bar3I nAvApara use lAdA gayA aura phira itanA baDA lohakA laTrA DhAla mk| ima mnambhapara dillIma umakA svAgata kiyA gyaa| vahA~ma phira vaha khudA huzrA saMskRtakA lamba candra nAmaka gajAkA hai. gvambhA phirojazAha koTala taka lAkara eka U~ca jisane 400 I0 ka lagabhaga gahrAma banna naka ThikAnapara bar3A kiyA gyaa| emA karane lie. uma mamamta dezako ekanAka mRtrama bAMdha diyA thaa| mamayaka bandhAniyoMne dezI DhaGgama taiyAra honevAle mambhavataH yaha mamrATa candragata vikramAditya the. ramma bA~sa balliyoMkA ThATha aura bAlAkupIkA prayoga jinakA nAma bhAratIya mAhityaka kSetrama amara hai| kiyaa| isakA varNana karane vAlI na.kAlIna pustaka gaptakAlIna vijaya-stambha prApta huI hai jA purAtatva vibhAgame mAnavATa prakAzina guptakAlama pattharake bane vijayamnambhakI paramparA ho cukI hai| aura bhI phailii| gAjIpura ke bhInaga gAMvamaM skandagatasamudraguptakA stambha kA eka bambhA milA hai jisake lembama liyA hai ki azokakaM mvambhoMko bAdame bhI logona mvRddha unhoMne apane bhuja-daNDoMkI zakti yuddhabhAMmama huNoMpamanda kiyA hogA / imakA eka udAharagA yaha hai ki se lohA lekara ima pRthvIko kampAyamAna kara diyaa| guma-vazake pratApI mahAgaja mamudragumane apanI gupta-kAla ke bAda bhArata meM aneka prakArake mtambha digvijayakA leba limbavAne ke liye azoka svambhaM banAye jAne lge| vizeSakara guphAoM aura mandiroMke
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta [vapa 9 lie bahuta prakArake stambhoMkA upayoga hone lgaa| zarIra mamajhA thaa| gAdhIjIne bhI jo kucha kahA ajantAkI guphAoma yA elorAka kailAza mandirame vaha unake vicAroMkA pratyakSa pratinidhi honake kAraNa athavA cidambaramaka mahamra bambho vAla maNDapame hama unakA vicAra-zarIra kahA jA makatA hai| imakI aneka prakArakI kArIgarIsa sujita acche acche rakSA aura cira-sthinikA prayatna hamArA rASTrIya khambha pAte hai / inakI . vividhatA aura khyAko dekhakara kahA jA sakatA hai ki bhAratavarSa kalA kSetrama mtambhoMkA deza rahA hai| stambhoMkI nirmANa-kalA kalAkI dRSTima sundara . mtambhake nIna bhAga hone cAhie-adhiSThAna yA nIca- ! kA bhAga, dagaDa yA bAnakA bhAga aura zIrSa yA parakA bhAga, ina nInoM ke bhI aura / kitane hI alaraNa kahe gaye hai| madhyakAlama prAyaH pratyeka bar3e mandirake sAmane eka svatantra mtambha yA mAna mtambha banAne kI prathA cala par3I thii| kintu prAcIna vijaya-stamAMkI para pagama kIrti-stambha : bhI banane lage the jo pattharakI UMcI mInAra kahe jA makane hai| cittaur3ama rANA kumbhAkA kIrti-stambha imI prakArakI vastu hai aura kalAkI eme bahana hI AkarSaka hai| ki:+24 gAMdhIjIkA puNya-stambha buddhaka upadezoMko unake ziSyAna pIche unakA dharma cittoDakA mAmida vijaya stambha ise rANA kumbhAna apanI vijayake smArakame banavAyA thaa|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] gA~dhIjIkA puNya-mtambha katavya hai / jisa prakAra priyadazI azokane janatAkI karane yogya hai| Aja pracAra ke anya aneka mAdhana bhApAme jananAka bodhake lie apane vicArokA lekhoM- mulabha hogaye haiM phira bhI zilpakalAke dvArA mahAke dvArA cirasthAyI banAyA aura yaha prayatna kiyA ki purupAMkI vAgIko aGkita karanekA prayatna avazya choTa-baDe maba taka ve vicAra pahuMcA jA make umI hI Age Ane vAle yugAMke lie abhinandanIya prakArakA prayatra apane prAcIna gaTa-pitAke lie bhI. rahegA / Kews OHRI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya [sampAdakIya] (gata kiraName prAge) aba maiM prA. hIgalAlajIkI zepa nInoM ApattiyoM- samaya (IsavI san 816ke lagabhaga) ke pazcAta aura para bhI apanA vicAra aura nirNaya prakaTa kara denA vAdirAjake samaya arthAta zaka sa0 947 (I. sana cAhatA hai; parantu use prakaTa kara denake pUrva yaha batalA 1025) se pUrva siddha hotA hai| isa samayAvadhike denA cAhatA hai ki pro0 sAhabane, apanI prathama mUla prakAzame ratnakaraNDazrAvakAcAra aura ratnamAlAkA zrApattiko "jaina-mAhityakA eka vilupta adhyAya' racanAkAla samIpa AjAte hai aura unake bIca nAmaka niyandhame prastuta karate hae, yaha pratipAdana zatAbdiyoMkA antarAla nahIM rahatA"' sAtha hI Age kiyA thA ki 'ratnakaraNDazrAvakAcAra kundakundAcAryake calakara use tIna ApattiyoMkA rUpa bhI de diyA2; upadezoMke pazcAta unhIke samarthaname likhA gayA hai, parantu isa bAtako bhulA diyA ki unakA yaha saba aura isaliye isake kartA ve mamantabhadra hosakate haiM prayatna aura kathana unake pUrvakathana eva pratipAdanake jinakA ullekha zilAlam va paTrAliyoMma kundakunda- viruddha jAtA hai| unheM yA to apane pravakathanako ke pazcAta pAyA jAtA hai / kundakundAcArya aura vApisa le lenA cAhiye thA aura yA usake viruddha umAmyAmikA samaya vIranirvANa lagabhaga 650 varSa isa naye kathanakA prayatna tathA naI ApattiyoMkA pazcAta (vima0 180) siddha hotA hai-phalata: ratna- Ayojana nahIM karanA cAhiye thaa| donoM paraspara karaNDazrAvakAcAra aura usake kartAsamantabhadrakAsamaya viruddha bAteM eka sAtha nahIM cala sktii| vikamakI dUmarI zatAbdIkA antima bhAga athavA aba yadi prophesara sAhaba apane uma pUrva kathanako tImarI zatAbdIkA pUrvAdha honA cAhiye (yahI mamaya vApisa lete hai to unakI vaha thiyorI (Theon) jainamamAjame Amataurapara mAnA bhI jAtA hai)| mAtha athavA mata-mAnyatA hI bigar3a jAtI hai jise lekara hI, yaha bhI batalAyA thA ki 'patrakANDake kartA ve 'jaina-sAhityakA eka vilupta adhyAya' likhaneme ye mamantabhadra una zivakoTika guru bhI hosakate hai pravRtta hue hai aura yahA~ taka likha gaye hai ki voDikajo ratramAlAke kartA hai"| ima pichalI bAtapara saGghake saMsthApaka zivabhUti, virAvalIme ullikhita Apatti karate hue pa0 darabArIlAlajIne aneka prAya zivabhUti, bhagavatI ArAdhanAke katA zivArya yuktiyAMka AdhArapara jaba yaha pradarzita kiyA ki ratna- aura umAsvAtika guruke guru zivazrI ye cAroM eka mAlA eka Adhunika prantha hai, ranakaraNDazrAvakAcArase hI vyakti hai| isI taraha zivabhUtike ziSya evaM zatAbdiyo bAdakI racanA hai, vikramakI 11vIM zatAbdI- uttarAdhikArI bhadra, niyuktiyoMka kartA bhadrabAhu, dvAdazake pUrvakI to vaha ho hI nahIM sakatI aura na rana- varSIya durbhikSakI bhaviSyavANI ke kartA va dakSiNApathakaraNDazrAvakAcArake kartA mamantabhadra ke sAkSAta ziSya ko vihAra karane vAle bhadrabAha, kundakundAcAryake guru kI kRti hI hosakatI hai taba pro0 mAha bane uttarakI bhadrabAha, banavAsI sahaka prasthApaka mAmantabhadra aura dhunama kucha kalpita yuktiyoMke AdhArapara yaha to likha ApramImAMsAke kartA samantabhadra ye saba bhI eka diyA ki "ralakaraNDakI racanAkA mamaya vidyAnandake hI vyakti hai|' 1 jaina itihAsakA eka vilupta zrayAya pR0 18, 20 / 1 anekAnta varSa 7, kiraNa 5-6, pR0 54 / 2 anekAnta 2 anekAnta varSa 6, kiragA 12, pR0 380 382 | varSa 8,ki 3, pR0 132 tathA varSa 6, ki 1 pR06,10 /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] ranakaraNDake katRtva-viSayame mega vicAra aura nirNaya 101 aura di prophaisara mAhaba apane uma pUrva- ko upalabdha nahIM hai yA kisIko bhI upalabdha nahI kathanako vApima na lekara pichalI tIna yuktiyAMko hI hai athavA vanamAnama kahI umakA astitva hI nahI vApisa lene hai nA phira unapara vicArakI jarUrata hI aura pahale bhI umakA astitva nahI thA ? yadi nahI rahanI-prathama mula Apatti hI vicAraka yogya pro0 mAhabako vaha ullekha upalabdha nahI aura kimI raha jAtI hai aura usapara Upara vicAra kiyA hI dumarako upalabdha ho to use anupalabdha nahIM kahA jA cukA hai| jAmakanA-bhale hI vaha usake dvArA abhItaka prakAzayaha bhI homakatA hai ki proTamAhabake ukta viluna mana lAyA gayA ho| aura yadi kisIke dvArA prakAzaadhyAyakaM vigaMdharma jA dI lekha (1 kyA niyaktikAra mana lAye jAne ke kAraNa hI usa dusarAka dvArA bhI bhadrabAhu Ara mvAmI mamantabhadra eka hai?, zivabhUti, anupalabdha kahA jAya aura vanamAna mAhityama usakA zivAya aura zivakamAra) vAgmavAmandirake vidvAnoM astitva hA no use mavathA anupalabdha athavA uma dvArA likhe jAkara anakAntama prakAzita hA haiN| aura ullekhakA prabhAva nahIM kahA jA sakatA / aura jinameM vibhinna prAcAryAka ekIkaraNakI mAnyatAkA vatamAna mAhityama uma ulAnekhake astitvakA abhAva yaktipurammara khaNDana kiyA gayAhai nathA jinakA abhItaka tabhI kahA jA sakatA hai jaba sAre mAhityakA bhale kAI bhI unara mAda nAna vapakA mamaya bIta jAnepara prakAra avalokana karanepara vaha umame na pAyA jAtA ho| bhI pro0 mAhayakI taraphama prakAzama nahIM AyA, una- mAre vatamAna jainamAhityakA avalokana na to proka parame pro. mAhabakA vilupra-adhyAya-mambandhI apanA mAhabane kiyA hai aura na kisI dUsare vidvAnake adhikAza vicAra hI badala gayA ho aura imIse ve dvArA hI vaha abhI taka ho pAyA hai / aura jo bhinna kayana dvArA zepa tIna ApattiyAMko khar3A karane- mAhinya lupta hocukA hai umama vaimA koI ullekha nahI ma pravRtta hA ho| parantu kucha bhI ho, mI anizcita thA isa nA koI bhI dRDhatAka sAtha nahI kaha makatA / dazAma mujha nI zepa nIno ApaniyAMpara bhI apanA pratyuna imaka, vAdigajake mAmane zaka ma0547 meM vicAra va nigaya prakaTa kara denA hI cAhiya / jaba ratnakaraNDa khuba prasiddhiko prApta thA aura usameM tadanumAra hI uma Aga prakaTa kiyA jAtA hai| kAI 30 yA 35 vapa bAda hI prabhAcandrAcAyana umapara (2) ratnakaraNDa aura zrApamAmAMmAkA bhinna- maskRta TIkA likhI hai aura umama usa mApha naurapara kata va midva karanake liye prImAhavakI svAmI mamantabhadrakI kati ghApita kiyA hai, taba jA dRmarI dalIla (yukti) hai vaha yaha hai ki "gna- umakA paca mAhityama ullekha hAnA bahana kucha mvAkaraNDakA kAI ullamba zaka mavana 957 (vAdigajaka bhAvika jAna par3atA hai| vAdigajaka mAmana kitanA pAzvanAthacaritake racanAkAla) meM pravakA upalabdha hI janamAhitya mA upasthita thA jo Aja hamAre nahI hai tathA umakA zrAptamImAMsA mAtha ekakatRtva mAmane upasthita nahIM hai aura jisakA ullekha unake batalAne vAlA koI bhI maprAcAna unagya nahIM pAyA prathAma milatA hai| mI hAlatama pUrvavartI ullabakA jaataa|" yaha dalIla vAstavama koI dalIla nahIM hai, upalabdha na honA koI gvAma mahatva nahIM rakhatA aura kyoMki ullaMgvA'napalabdhikA bhinnakatatva mAtha na umaka upalabdha nahAna mAtrame ratnakaraNDakI racanAkAha avinAbhAvI mambandha nahIM hai --ullekharka na ko vAdirAjaka mama-mAyika hI kahA jA sakatA hai, milanapara bhI dAnAkA eka kA hanima svarUpama kArDa jisake kAraNa prApramImAmA aura rannakaraNDa ka bhinna bAdhA pratIna nahIM honI / isake sivAya yaha prazra paidA katR tvakI kalpanAkA bala miltaa| hotA hai ki ranakaraNDakA vaha pRyavatI ulnegya pro mA damarI bAta yaha hai ki unamba dA prakArakA hotA 1 anekAnta varga 6. ki0 . 0 . aAravA, ki0 12 hai-eka pranyanAmakA aura dumaga pranthaka sAhitya
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 anekAnta tathA usake kisI viSaya vizeSakA / vAdirAja se pUrva kA jo sAhitya abhItaka apaneko upalabdha hai usame yadi pranthakA nAma 'ratnakaraNDa' upalabdha nahIM hotA to usase kyA ? ratnakaraNDakA pada-vAkyAdikaM rUpame sAhitya aura usakA viparyAvizeSa to upalabdha horahA hai: taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki 'ratnakaraNDakA koI ullekha upalabdha nahIM hai' ? nahIM kahA jA sktaa| pUjyapAda apanI sarvArthasiddhime svAmI samannabhadrake manthoMpara se unake dvArA pratipAdita arthako kahI zabdAnumaraNakaM, kahIM padAnusaraNake, kahIM vAkyAnusarake, kahIM arthAnusaraNake, kahI bhAvAnusaraNake, kahI udAhara Nake, kahI paryAyazabdaprayoga ke aura kahI vyAkhyAna - vivecanAdikaM rUpameM pUrNataH athavA zrazataH apanAyA hai - praharaNa kiyA hai aura jisakA pradarzana maiMna 'sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva' nAmaka apane lekha kiyA hai| usame AtamImAMsA, svayabhUstotra aura yuktayanuzAsanake alAvA ratnakaraNDazrAvakAcAra ke bhI kitane hI pada-vAkyoMko tulanA karake rakhA gayA hai jinheM sarvArthasiddhikArane apanAyA hai, aura isa taraha jinakA sarvArthasiddhimaM ullekha pAyA jAtA hai| akalaGkadevakaM tattvArtharAjavArtika aura vidyAnanda vAtikame bhI aise ullekhAMkI kamI nahI hai / udAharaNa ke taurapara tattvArthasUtra-gata OM vaM adhyAyake 'digdezA'narthadaNDa' nAmaka 21 ve sUtra se sambandha rakhane vAle "bhAMga- paribhoga-sakhyAna pacavidhatrasaghAtapramAda bahuvadhA'niprA'nupasevya viSayabhedAna " isa ubhaya-vAnika-gata vAkya aura isakI vyAkhyAoMko ratnakaraNDake 'mahatipariharaNArtha,' 'alpaphala bahuvighAtAta' 'yadaniSTa tad vratayet' ina tIna pathoM (na0 4, 5, 6 ) ke sAtha tulanA karake dekhanA cAhiye, jo isa viSaya me apanI khAsa vizeSatA rakhate hai / [ varSa 9 taurapara pro0 sAhabake sAmane yaha batalAne ke liye rakhe gaye ki 'ratnakaraNDa marvArthasiddhike kartA / pUjyapAuse bhI pUrvakI kRti hai aura isaliye ratnamAlAke kartA zivakoTika guru usake kartA nahIM ho sakate' to unhoMne uttara dete hue likha diyA ki "sarvArthasiddhikArane unheM ratnakaraNDase nahIM liyA, kintu sambhava hai ratnakaraNDakArane hI apanI racanA sarvArthasiddhi ke AdhAra se kI ho" / sAtha hI ratnakaraNDake upAntya - padmayena svaya vItakalaGkavidyA'ko lekara eka naI kalpanA bhI kara DAlI aura usake AdhArapara yaha ghoSita kara diyA ki 'ratnakaraNDakI racanA na kevala pUjyapAda meM pazcAtakAlIna hai, kintu akalaGka aura vidyAnandase bhI pIche kI hai'| aura isIko Age calakara cauthI ApattikA rUpa de diyA / yahA~ bhI pro0 sAhabane isa bAtako bhulA diyA ki 'zilAlekhoMke ullekhAnusAra kundakundAcAryake uttaravartI jina samantabhadrako ratnakaraNDakA kartA batalA Ae hai unheM to zilAlekhoMme bhI putryapAda, akla aura vidyAnandake parvavartI likhA hai, taba unake ratnakaraNDakI racanA apane uttaravartI pUjyapAdAdike bAda kI athavA sarvArthasiddhi ke AdhArapara kI huI kaise ho sakatI hai ?' astu, isa viSaya meM vizeSa vicAra cauthI Apattike vicArA'vasarapara hI kiyA jAyagA / yahApara mai sAhityika ullekhakA eka dUsarA spaSTa udAharaNa aisA upasthita kara denA cAhatA hU~ jo ImAkI 7vI zatAbdI ke granthama pAyA jAtA hai aura vaha hai ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke nimna padyakA middhasenakaM nyAyAvatAra meM jyoMkA tyoM uddhRta honA parantu mere ukta lekha para se jaba ratnakaraNDa aura sarvArthasiddhike kucha tulanAtmaka aza udAhara ekaM 1 zranekAnta varSa 5, kiraNa 10 11, pR0 346 352 mopajJamanulladhyama dRSTa-virodhakam / topadezakRtmArtha zAstra kApatha ghaTTanama ||9|| yaha padya ratnakaraNDakA eka bahuta hI Avazyaka aGga hai aura usame yathAsthAna- yathAkrama mUlarUpase pAyA jAtA hai| yadi isa padyako ukta pranthase alaga kara diyA jAya to usake kathanakA silasilA hI vigaDa jAya / kyoMki granthame, jina zrama, Agama (zAstra) aura tapobhRta (tapasvI) ke aSTa aGgasahita
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] ratnakaraNDake kartRtva-viSayame merA vicAra aura nirNaya 103 aura trimRDhatArahita zraddhAnako samyagdarzana batalAyA mpase ullekha karanekI jarUrata hotI, balki usIme gayA hai unakA kramazaH svarUpa nirdeza karate hue, ima antarbhata hai / TIkAkArane bhI zAndake 'laukika' aura padyame pahale 'prApta' kA aura isake anantara 'tapAbhRta' zAstraja' aisa do bhedoMkI kalpanA karake, yaha sUcita kA svarUpa diyA hai. yaha pA yahAM donoke madhyama kiyA hai ki ina donoMkA hI lakSaNa ima AThave padyaapane sthAnapara sthita hai, aura apane viSayakA eka meM AgayA hai| isase 9ve padyama zAbdaka 'zavAja' hI padya hai / pratyuta imaka, nyAyAvatArama, jahA~ bhI yaha bhedakA ullekha nahIM, yaha aura bhI spaSTa hojAtA hai| nambara 9 para sthita hai, isa padyakI sthiti maulikatA- tImare, pranthabharame, imase pahale, 'zAstra' yA 'prAgamakI dRSmiM bahuta hI mandigdha jAna par3atI hai-yaha umakA zabdakA kahI prayoga nahIM hazrA jimake svarUpakA koI Avazyaka aGga mAlama nahIM hotA aura na imako pratipAdaka hI yaha 9 vA padA samajha liyA jAtA, nikAla dene vahA~ granthaka mimilema athavA umake aura na zAstraja' nAmaka bhedakA hI mUlagranthame koI pratipAdA viSayama hI koI bAdhA AtI hai| nyAyA- nirdeza hai jisake eka avayava (zAmra) kA lakSaNavatArama parokSa pramANake 'anumAna' aura 'zabda' meM pratipAdaka yaha padA ho sakatA / cauthe, yadi yaha kahA do bhedoMkA kathana karate hue, mvArthAnumAnakA pratipAdana jAya ki va pAma 'zAbda' pramANako jima vAkyama aura samarthana karane ke bAda isa pAma ThIka pahale utpanna huzrA batalAyA gayA hai umIkA 'zAna' nAmama 'zAbda' pramANake lakSaNakA yaha padya diyA huA hai-- agale padyama svarUpa diyA gayA hai to yaha bAta bhI 'pAvyAhanAdvAmyAna paramArthAbhidhAyinaH / nahIM banatI, kyoMki ve padAma hI 'TAvyAhatI' tattvagrAhitayAtpanna mAnaM zAbda prakIrtitama // zrAdi vizeSagNAkaM dvArA vAkyakA svarUpa de diyA gayA ima pAkI upasthitima imakaM bAdakA upayukta hai aura vaha svarUpa agale padyama diya hA zAsaka svarUpase prAyaH milatA julatA hai-usake 'daeTApadA. jimama zAstra (Agama) kA lakSaNa diyA huA hai, vyAhata' kA 'araNAvirAdhaka' ka mAtha mAmya hai kaI kAraNAMsa vyatha paDatA hai| prathama tA umama zAstra aura umame 'anullaghya' tathA 'zrAmopajha' vizeSaNoMkA lakSaNa aAgama-pramANarUpamaM nahIM diyA----yaha nahIM kA bhI mamAveza ho makanA hai, 'paramArthAbhidhAyi' batalAyA ki aise zAstrame utpanna huzrA jJAna' zrAgama vizaMpaNa 'kApathaghaTana' aura 'mAva' vizaMpaNAMka bhAvapramANa athavA zAbdapramAga kahalAtA hai, balki mAmAnyatayA AgamapadArthaka rupama nidiSTa hazrA hai, " kA dyAnaka hai; aura zAbdapramANako 'tatvamA ha. nayAtpanna pratipAdana karane yaha spaSTa dhvAnana hai ki jise 'ratnakaraNDama mamyagdazanakA viSaya banalAyA vaha vAkya 'tatvApadazakRta' mAnA gayA hai-hama naraha gayA hai| dumara, zAbdapramANama zAmrapramANa koi bhinna / dAnoM padyAma bahana kucha mAmya pAyA jAnA hai| mI vastu bhI nahIM hai, jisakI zAbdapramAgakaM bAra pRthaka hAlanama mamadhana uddharaNaka mivAya prantha-mandabhaka 1 mirpiko TIkAma ima payame pahale yaha pranA-nA vAkya mAtha usakI dumarI koI gati nahIM: umakA viSaya diyA huaA hai-"tadeva svAnumAnala naNa pratipA panarakta ThaharatA hai / pA~cava, pranthakArane mvaya agala nadvatA bhrAntatAvipratipani ca nigakRtya adhunA pratipAdita padyama vAkyako upacArame 'pagAnumAna' banalAyA pagavAnumAnalakSaNa evAlyavaktavyatvAna nAvacchAda hai| yathA--- lkssnnmaad"| ma.nizcayavadanyeSAM nizrayotpAdana budha / 2 mva-parAvabhAmI nirvAdha jAnako hInyAyAvatArake prathama pama pararAthe mAnamAkhyAna vAkya nadupacAgnaH // 18 // pramANakA lakSaNa batalAyA hai, isaliye pramANa pratyeka 1 "zAnda ca dvidhA bhavati--- nAkika zAmbaja cati / bhedame umakI vyApti honI cAhiye / tatrada yorapi mAdhAraNa lakSaNa prtipaaditm"|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 anekAnta [ varSa 9 ina maba bAtoM athavA kAraNAma yaha spaSTa hai ki anumAra yaha kaha hI nahIM sakate ki vaha granthakA nyAyAvatArame 'zrAmopajJa' nAmaka va pAkI sthiti aGga nahIM-pranthakAraka dvArA yojita nahI huA bahuta hI mandigdha hai, vaha mUla pranthakA padya mAlama athavA granthakAramaM kucha adhika samaya bAda usameM nahIM hotA / uma mRlagranthakAra-vicina granthakA praviSTa yA prakSima huA hai| cunAMce pro0 sAhabane vaisA Avazyaka aGga mAnane pUrvottara padyAMka madhyama umakI kucha kahA bhI nahIM aura na usa padya nyAyAvatArame ti vyartha par3a jAtI hai, granthakI pratipAdana-zailI udadhRna hAnakI bAnakA spaSTa zabdAma kAI yuktipurasmara bhI use svIkAra nahIM karanI, aura iliya vaha virodha hI prastuta kiyA hai-ve umapara ekadama avazya hI vahA~ eka udadhRta padya jAna par3atA hai, jise mAna ho rahe hai| 'vAkya' mvarUpakA samarthana karane ke liya ratnakaraNDaparama "uktamba' AdikaM rupama udadhRta kiyA gayA hai| zranAme prabala mAhityika ullagyoMkI maujadagIuddharaNakA yaha kArya yadi malagranthakArake dvArA nahI ma ratnakaraNDako vikramakI 55vI zatAbdIkI racanA hA hai to vaha adhika mamaya bAdakA bhI nahI hai; athavA ratnamAlAkArakaM gurukI kRti nahIM batalAyA kyoMki vikramakI 18vI zatAbdIka vidvAna AcArya jA makatA aura na ima kalpita samayakaM AdhArapara siddhapikI TIkAma yaha mUlarUpama parigRhIta hai, jimama umakA AptamImAmAma bhinnakatRtva hI pratipAdita yaha mAlUma hotA hai ki unheM apane mamayama nyAyA kiyA jA makatA hai / yadi prola mAhaba mAhityaka vatArakI jo pratiyoM upalabdha thI unameM yaha paya ulnabAdiko koI mahatva na dekara granthake nAmollebamRlakA aGga banA huA thaa| aura jabataka middhapime ko hI umakA ullegya mamajhate hoM to ve ApramImAmApUrvakI kimI prAcIna pratima ukta paya anupalabdha na phI kundakundAcArya parvakI no kyA, akalaGkake ho tabataka pro0 mAhaba to apanI vicAra-paddhati'ka mamayasa pRrvakI athavA kucha adhika pUrvakI bhI nahIM kaha makaMge kyoMki akalaGkama pUrvaka mAhityama umakA 1po0 mAhabakI dama vicArapaddhatikA darzana uma patraparama nAmollekha nahIM mila rahA hai| aisI hAlatame pro0 bhale prakAra homakanA hai jise unhoMne mara uma patrake mAhabakI dRmarI ApatnikA koI mahatva nahIM rahatA, narama liyA thA jimama unase ratnakararADake una mAna vaha bhI samucita nahI kahIM jA makanI aura na usake payo kI bAbata mayuktika gaya mAMgI gaI thI jinha manaM dvAga unakA abhimana hI middha kiyA jA sakatA hai| ranakaragaDakI prastAvanAma mandigdha kara diyA thA pAra (agalI kiraNama mamAsa) jisa patrako unho ne gare patra sahita apane pichale legva (anekAnta varga ki01pR0 12) meM prakAzita kiyA hai| vIrasevAmandirako sahAyatA zrImAna lA0 ghanazyAmadAmajI jaina mI mulatAna vAna prAprAiTara 'indrAhojarI milma' jayapurana, / pa0 ajitakumArajA zAstrI kI aMgNAkA pAkara svargIya lA virIlAlajIkaM dAnamama 105). vIrasevAmandirako umakI lAyabrargako mahAyatArtha pradAna kiye hai| isake liya ukta lAlA mAhaba aura zAstrIjI donoM hI dhanyavAdakA pAtra hai| adhimAtA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre pUrvaja - paM0 gopAladAsajI varaiyA [ lekhaka ayodhyAprasAda goyalIya ] AryasamAja meM jo sthAna svAmI zraddhAnanda rAyajAdA haMsarAja aura muslibha kaumame sara maiyada ahamada kA hai vahI sthAna janasamAjame paM0 gopAladAsajI vagyAko prApta hai| jisa samaya jainasamAja apane dhama anabhijJa midhyAndhakAra meM phaMsA huA thA, usake cAMge aura zikSA - prasArakA ujjvala prakAza phaila rahA thA, aura usakI cakAcaudhase cundhiyAkara idhara-udhara ThokareM khA rahA thA, tabhI usake hAthame dhamajJAnakA dIpaka dekara vayAjIne use yathAtha mArga dekhanekA avasara diyA / Aja jo jaina mamAjame maTIphikeTa zudA vidvadvarga najara A rahA hai. usameM adhikAMza unake ziSyoM aura praziSyAMkA hI samUha adhika hai| jIkA AvibhAva honase pUrva bhArata meM dharmazikSAprasAra aura sampradAya saMrakSaNakI hor3a bhI lagI huI thI / zrayamamAja samUce bhAratame hI nahIM, araba, Iganame bhI vaidikamakA maNDA phaharAnekA manasUbA kI coTa jAhira kara rahA thA; usake gurukula, mahAvidyAlaya, hAIskUla aura kaoNleja panavAr3IkI dukAna kI taraha nIvragati se khulate jArahe the| musalamAnAMka bhI devabandame dhArmika aura alIgar3ha me rAjyazikSA praNAlIke kendra khula cuke the| IsAiyokI to hor3a hI kyA, hara zahara meM mizana zikSA kendro kA jAlasAthi gayA thaa| lAkhokI saMkhyAme dhArmika TraikTa vitarita hI nahIM ho rahe the, apitu vapitsamA diyA ArahA thaa| kevala abhAgA janasamAja vimiyAnA sA akamaNya banA alaga-alaga khar3A thaa| zAyada akalaGka aura samantabhadrakI zrAtmA jenasamAjakI isa dayanIya sthitise dravIbhUta ho gaI aura unhone apanA kajJAna aura zAstrArthakI pratibhA dekara phira ekabAra jainadharmako dundubhi bajAneko isa kRzakAya salaune vyakiko utsAhita kiyA / yAjIne jo abhUtapUrva kArya kiyA, bhale hI hama kAhila ziSyAMdvArA vaha likhA nahIM gayA hai. parantu unake mahatvapUNa kAya mAcI Aja AcArya, tIthe, zAstrI aura paDita rUpame samAja me sarvatra dekhane ko milate haiM / hamAre yahAM kA prAmANika jIvana-caritra nahIM, AcAryoMke kArya-kalApakI tAlikA nahIM, jainasaMghake lokopayogI kAryoMkI koI sUcI nahIM, jaMnagajAo, mantriyoM, senAnAyakoMke bala parAkrama aura zAsana praNAlIkA koI lekhA nahIM mAhityikA koI paricaya nahIM. aura to aura hamArI ki sAmane kala- paramo gujarane vAle - dayAcandra goyalIya, bAzrR devakumAra, jugamandaradAsa jajra, vairisTara campatarAya, zItalaprasAda, bA0 sUrajabhAna, arjunalAla seThI Adi vibhUtiyoMkA jikra nahIM, aura ye jo hamAre 2-4 bar3e bar3e maunakI caukhaTapara bar3e hai, inase bhI hamane inakI vipadAoM aura anubhavako nahIM sunA hai / aura zAyada bhaviSya me eka pIr3hImeM janma lekara mara jAne vAloM taka ke liye ullekha karane kA hamAre samAjakI utsAha nahIM hogA / mere hoza samhAlane - kArya kSetra me Ane se pUrva hI bayAjo svargastha ho gaye, na meM unake dAnokA hI puNya prApta kara sakA, na unake sambandhame hI vistRta jAnakArI prApta kara skaa| kevala eka lekha unakI mRtyuuparAnta zAyada paM0bhakmvanalAla jI nyAyAlaGkArakA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anekAnta [ vapa sarasvatImeM usa samaya par3hA thaa| unake darzana na hue bhAr3A diye binA pAra kAnA. cuGgIvAloMko cakamA to na sahI, unakI kAryasthalI moranAko raja hI kisI denA, sTezana bAvuoMko jhAMsA denA, kuliyoM-tAMgetaraha mamtakapara lagAU~. unake samavayaska aura saha- vAloMko bAtAme rAjI karanA, thaDeko bhI vistara yogiyAMsa unake saMmmaraNa sunakara kAnoko tRpta karU bichAkara sakiNDa banA lenA, dharmazAlAke caparAsiaimI prabala icchA banI rahatI thI ki disambara 1640 yAMse bhI bharapura suvidhA lenA aura inAmakI jagaha meM paripake kAyakartAoM ke sAtha morenA jAnekA ava- aMgUThA dikhA dene meM jo jitanA pravINa hotA hai, vahI sara bhI prApta ho gyaa| varaiyAjIke sAmodAra lA0 pravAsameM rakhane ke liye upayukta samajhA jAtA hai| ayodhyApramAda tathA bA0 namicanda vakIla zrAdi varaiyAjI isa zikSAmeM kore the| inheM zikSita aura 10-12 bandhusi rAtabhara varayAjoke sambandhameM catura samajhakara TikiTa lAne kA kArya diyA gayA / ye kureda-kureda kara bAteM jAnane kA prayatna kiyA kintu TikiTaoNma phucha kataravyAMta to kyA karate ulTA lageja eka-do ghaTanAke sivA kucha nahIM mAlUma ho skaa| tulavAkara usakA bhI bhAr3A de Aye / Aja unhIM smRtiko dhundhalI rekhAoMko kAgajapara seTha aura rAyabahAdura hokara unakA sAmAna tula khIMcanekA prayAsa kara rahA huuN| jAe isase adhika aura seTha sAhabakA kyA apamAna jina majjanoMko unake sambandhameM kucha ullekha- hotA ? dhaniyA~ka yahAM cApalasa aura cugalakhoroMkI nIya bAteM mAluma ho, yA patra surakSita ho, ve hamAre kyA kamI? unhoMne varaiyAjIka bur3abaka honekA aisA pAsa kRpA-pUrvaka bhijavAe~ / hama unakA upayogI sajIva varNana kiyA ki vecAre zikArapurI na hote hue aMza dhanyavAda pUrvaka anekAntameM prakAzita kreNge| bho seTha sAhabakI najarami zikAra pUrI hokara raha gye| aise hI choTe choTe saMsmaraNa aura patra itihAsa nirmA- jahAM satyakA praveza nahIM, yathAtha bAta sunanekA calana NakI bahumUlya sAmagrI bana jAte haiN| jainasamAjake nhiiN| dhokhA, ula, phareba, mAyAcAra hI jahAM anya kAya-phAyAMka bhI saMsmaraNa aura patra bhejane ke unnati ke sAdhana hoM bilapha aura cakamA khAnA hI liye hama nimantraNa dete haiN| bhale hI vaha saMsmaraNa jahAM abhISTa ho vahAM varayAjI kitane dina nimate ? aura patra sAdhAraNase pratIta hote hoM, phira bhI unheM kinArAkazI hI svAbhimAnako rakSAka liye unhoMne bhijvaaiye| na jAne usame kyA kAmako bAta Avazyaka smmii| nikala paaye| yaha mUvatA karake varaiyAjI pachatAye nahIM, yaha sAmAjika kSetra meM Anese pUrva kisI samaya varayA acauryatratta unake paJcAgavattomese tIsarA Avazyaka jo eka rAyabahAdura seTha ke yahAM 30) 20 mAsika- vratta thaa| ekavAra ve saparivAra bambaIse Agare para kArya karate the| ekabAra seTa sAhaba Apako bhI paaye| ghara Akara kaI roja bAda mAga-vyaya Adi tIrthayAtrAmeM apane sAtha le gaye / zAstrapravacanake likhA to mAlUma huA naukarane unake tIna varSaka sAtha-sAtha gumAstako upayogitAkA bhI vicAra karake bAlakakA TikaTa hI nahIM liyaa| mAlUma honepara bar3I inheM sAtha liyA gayA thaa| varayAjI zAstra-pravacana Atma glAni huI aura Apane tatkAla sTezanamAsTaraka meM to paTu the| kintu gumAstagIrIkI kalAmeM kore pAsa pahuMcakara kSamA yAcanA karate hue TikiTa kA mUlya the| sapharame relve TikiTAMko kataravyati, lageja, unakI mejapara rakha diyaa| sTezanamAsTarane samajhAyA OM mambhavatayA yahI nAma thA, yadi bhUlamaM dasarA ki 2|vrssse adhikakI zrAyupara TikaTa lenekA niyama nAma likhA gayA ho to vabandhu kSamA kreNge| hai to para kauna ima niyamakA pAlana karatA hai| hama to nAma maine jAna bUjhakara nadI likhA hai| - varpaka bAlakako najarandAja kara dete haiN| Apane
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3 ] paNDita gogaladAsa jI varaiyA 107 Apa TikaTakA paimA dene koI hamAre pAsa zAyA ho. tho, phira bhI kyA huA. ApasadArIke nAte bhI to hameM esA mRgve kabhI nahIM milaa| Apa bar3e bhole hamArI Teka rakhanI thii| jaba paNDitajIne hamAga mAlUma hote haiM. yaha dAma Apa uThA lIjiye, saba yUhI rattIbhara lihAja nahIM kiyA to aba inase kyA sAjhecalatA hai|" parantu varaiyAjI cAlAka aura pUrva meM nibhAva hogA? bhaI aise tote cazmase to judA duniyAMke liye sacamuca muva the, ve dAma chor3akara cale hI bhle|" Aye aura buddhipara jora denepara bhI apanI isa imI taraha ke vicAroMse prerita hokara lAlA mUrkhatAkA rahasya na samama pAye aura jIvanabhara esA sAhabane paNDitajIse sAmA bAMTa liyA, bolacAla mUgvatA karate rhe| banda kara dii| varayAjose kisIne isa AzArahita nirNaya ke sambandhameM jikra kiyA to bole-"bhAI lA0 ayodhyAprasAdajIke sAbhemeM morenAmeM iSTamitroMko khAtira maiM apane dharmako to nahIM becuuNgaa| varaiyAjIkI AdatakI dukAna thii| lAlA sAhabakA jaba mumameM nyAyIko sthApanA donoM pakSoMne kara dI to eka vyaktise lena-denakA jhagar3A cala rahA thaa| pAkhira phira maiM anyAyIkA rUpa kyoM dhAraNa karatA ? merA vyakti taGga Akara bolA-"Apake sAmI vagyAjI jo dharma mujhe na chor3e, cAhe sArA saMsAra mujhe chor3a de to nirNaya degeM, mujhe maMjUra hogaa|" lAlAjIne sunA bhI nujhe cintA nhiiN|" to bAMheM khila gii| manakI mugada para phAr3akara lAlAjIne mujhe svayaM ukta ghaTanA sunAI thii| aaii| parantu nirNaya apane vipakSameM sunA to usI pharmAte the ki-thor3e dina to mujhe paNDitajIke isa taraha nistabdha raha gaye jisa taraha RddhidhArI munike vyavahArapara roSa maarhaa| para dhIre-dhIre merA mana hAthAma garamAgarama gvIra parosakara ratnoMkI vAriza mujhe hI dhikkArane lagA aura phira unakI isa nyAyadekhaneko bur3hiyA AturatApUrvaka AkAzakI aura priyatA, satyavAditA, niSpakSatA aura naitikatAke dekhane lagI thI aura vA na hone para luTI-sI khar3I Age mega sara bhuka gayA, zraddhA bhaktise hRdaya bhara raha gaI thii| gayA aura maiMne bhUla svIkAra kara ke unase kSamA mAMga lAlA sAhabako varIyAjIkA yaha vyavahAra pasanda lii| paMDita jI no mujhase mathe hI nahIM, mujhe hI na aayaa| "apane hokara bhI niryAya zatra-pajJa mAna ho gayA thA, ata: unhoMne merI kolI bhara lI diyA, mI nasI isa nyaaypriytaako| DAyana bhI aura phira jIvana ke anta taka hamArA sneha-sambandha apanA ghara bakhza detI hai. inase itanA bhI na haa| banA rhaa| hameM mAlUma hotA ki paNDitajIka maname yaha kAlosa mujhe jima taraha aura jisa bhASAmeM ukta saMmmaraNa hai to hama kyA inheM paMca svIkAra karate? isasa to sunAye gaye the, na ve aba pUrI taraha smaggA hI rahe haiM adAlata hI ThIka thI. sau phIsadI makadamA jItanakA na usa narahako bhASA ho vyakta kara sakatA hai, phira bhI vakIlane vizvAsa dilAyA thaa| pAha sAhaba, acchI Aja ra Aja jo baiThe biThAye yAda AI to limbane baiTha gyaa| inhani ApasadArI nibhaaii| mAnA ki hamArI jyAdatI DAlamiyA nagara, (vihAra) 4 mArca 1648
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazodharacaritra sambandhI jaina sAhitya / lekhaka zrI agaracada nAhaTA / kathA kahAnI sabase adhika lokapriya sAhitya hai| jainakathAe~ to vizvavyApI ho gaI haiN| yahI unakI bhAratavarSa meM umakI upayogitAko ora sabasamayadhyAna janapriyatAkA jvalanta udAharaNa hai| janarucikA rahA hai, phalata: hajAroM grantha kathA-kahAniyoM evaM dhyAna rakhate huye jaina vidvAnoMne loka kathAoMko bhI jovanacaritAMka rUpameM pAye jAte haiN| manoraJjana, khuba apanAyA aura una kathAoMke sambandhameM saikar3oM sata-zikSA eva dharmapracAra ke uddezyase inakA nirmANa granyAMkA nirmANa kiyA jisakA paricaya bhI mere huA hai| bhArata pugatana kAlase dharmapradhAna deza hone "loka-kathAoM sambandhI jaina sAhitya" evaM 'vikrase sabase adhika kathA-grantha dhArmika AdarzoM ke sAhitya sambandhI jaina sAhitya' zIrSaka lekhAdvArA pracArake liye hI race gaye haiN| inameM se kaIyoMkA ca gaye haiN| inameM se kaheyAkA pAThakoMko mila sakA hai| kaI jainakathAkA pracAra sambandha to vAstavika ghaTanAoMke sAtha hai; para kaI jainasamAja taka hI sImita hai| para di0 zve0 donoM kathAeM dhArmika anuSThAnoMkI ora janatAko prAkarpita sampradAyoM meM ve samAnarUpase Adata hai| emo kathAkarane ke uddezyasa gar3ha lI gaI pratIta hotI haiN| kina zromesa zrIpAlacaritra sambandhI sAhityakA paricaya kina dhArmika kAryoko karake kisa 2 vyaktine kyA bhI anekAnta vp|3 aGka 27 meM kahe va5 pUrva lAbha uThAyA? evaM kina-kina pApakAryoM dvArA kina- prakAzita kara cukA huuN| prastuta lekhameM ese hI eka kina jIvoMne aniSTa-phala prApta kiyA, inhIM bAtoMko anya carita sambandhI sAhityakA paricaya diyA jArahA janatAke hRdayapara aGkita karane ke liye dhArmika kathA- hai jisakA nAma hai 'yshodhrcritr'| di0evaM zve. sAhityakA nirmANa huA evaM racayitA isa phAyameM donoM vidvAnoMka racita karIba 50 grantha isI carita saphala hae bhI kahe jA sakate haiN| yadyapi Aja bhI sambandhI jAnane meM Aye haiN| unakI sacI pAThakAMkI kahAnIkA pracAra ho savAdhika hai para aba usakA jAnakArIke liye isa lekha meM dI jArahI hai| uddezya evaM rUpa bahuta kucha parivartita ho cukA hai| vartamAna loka-mAnamaka mukAvapara vicAra karanese yazodhara caritrakI prAcInatAaba prAcIna zailI adhika dina rucikara nahIM raha napati yazodhara kaba hue haiN| pramANAbhAvase samaya sakegI ataH hamAre dharmapradhAna kathA-carita prandhoMko batalAyA nahIM jaasktaa| kathA vastupara vicAra bhI naye Dhagase likhakara pracArita karanA Avazyaka ho karanepara jaba devIke Age pazubalikA amAnuSika gayA hai, anyathA unakI upayogitA ghaTakara vinAza kAya jorAMse cala rahA thA taba usake kuphalako batahonA avazyambhAvI hai| lAneke prasaGgase isakI racanA huI jJAta hotI hai| prApta - bhAratIya kathA-sAhitya meM jainakathA-sAhitya bhI yazodhara caritroMme sabase prAcIna rAjavi prabhaJjana apanI vizAlatA evaM vividhatAkI dRSTise mahatvapUrNa racita hI pratIta hotA hai| vi0 saM0835 me zve0 udyosthAna rakhatA hai jisakA saMkSipta paricaya me apane tana sUrike racita kuvalayamAlA kathAme isakA 'jainakathA sAhitya' zIrSaka lekha meM kara cukA hUM ana: + nAgarI-pracAriNI-patrikA varSa 52, aGka yahAM usapara punaH vicAra nahIM kiyA jaataa| phaI + vikramasmRti grantha evaM jaina matyaprakAza varSa, * jaina middhAnta bhAskara varSa 12, aGka 1 aGka 4
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] yazodharacaritra sambandhI jaina-sAhitya 189 nimnota ullekha pAyA jAtA hai pUrNa nirNaya to haripeNake yazodhara-caritakI prAptipara sattaNa jo jamahage, jasaharacarieNa jaNavae pyho| hI nirbhara hai| mambhava hai khoja kagnapara vaha kisI kalimala pabhajaNo ciya, pabhajaNo zrAmi rAparisI // 40 // digambara jaina jJAna-bhaNDArame upalabdha ho jAya / ___ isasaM savat 835se pUrva prabhaJjanakA yazodhara- vidvAnoMkA dhyAna usake anveSaNakI ora bhI carita prasiddha grantha mAnA jAtA thA yaha siddha hotA Akapita kiyA jAtA hai| hai| phira bho prabhaJjanakA vAstavika samaya abhItaka 11vI zatAbdIkaM saMskRta-yazodharacaritAma momaanveSaNIya hai| devamarikA yastilaka cam vizeSarUpase ullekhanIya nizcita samayake jJAna granthakAroMmeva jainAcArya hai / savana 1016 (zAke 881) ke caMtra zuklA 13 haribhadramurijAka "mamarAinakahA" pranthame kathA- kA gaNadhArama isakI racanA huI hai| yazodharakI nAyaka pUrvabhavakaM pramaGgame yazodhakI kathA pAI choTI-sI kathAkA vikAsa kavine kitane sandara DhAme jAnI haribhadarikAmamaya vikIravI zatInizrita kiyA hai, imapara bhalIbhAMti prakAza DAlanake liye bhI hai| prabhaJjanakaM yazodharacaritakI prani anekAntama vidvAnAsa anurodha hai / mavana 1884 ke lagabhaga prakAzita mobadrI-bhaNDArako sUcIma vahA~ka bhaNDAra- suprasiddha vidvAna vAdirAjane' 4 margAtmaka 296 meM prAta hAnakI macanA milanI hai| maskata bhASAma zrIkAMkA yazAdharamti banAyA hai| najaurake zrI 361 zokamaya prastuna gnikI pratipatrAMkI hai| TATa ema0 kupyU mvAmI zAstrInaM imaM prakAzita kiyA maDAvI-bhaNDAraka mazAla kAma anagaMdha hai ki thA,jimakA hindIme sAra zrIudayalAlajI kAzalIvAlaima carinako zAtra hI prakAzita kara, jimame imama ne mana 1508 meM jana-mAhitya-pramAraka kAryAlaya, vaNita carinama pichale granthakAMgana kyA parinana bambaIse prakAzita kiyA thaa| kiya arthAna kathAkaM vikAsa vipayama vicAra 55vI zatAbdIka paravatI vAmavamana, vAdicandra, karanekA mandara mAdhana mAmana zrA makaM / jabataka vaha candrApavargI AdikA samaya nizcita nahIM hai| jJAta prakAzita na ho, haribhadraka mamagadinya-carinaka mama gtriIkA prArambha 5vIM zatAbdIma prArambha annagata yazodharAratako hI pradhAnatA dekara pichale honA hai aura 16 micI zatAbdIma bahutama yazodhara caritra-granthAkI AlocanA karanekI aura vidvAnokA caritrAMkI mamkRta, hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI dhyAna zrApita kiyA jAnA hai| bhApAzrAma racanA huI hai, jinakA paricaya bhAgadI inakaM paravanI carita-granthoMma apabhrazake ma kavi jAne vAlI macIma bhalIbhauti mila jaaygaa| macIma puSpadantakA 'jamAracarita' eva mahAkavi haripaMgaNa eva yaha bhI spaSTa hai ki isakA pracAra kannaDa, gujagana gajapanAna AdigamavaMtra thaa| amarakoni ke anupalabdha apabhraza grantha hai / prabhajanake sAtha haripaMgaNaka yazodhAgnikA ullekha yamadhigcAratakA pramidrikA kAraNa-- vAmavamanana apana yazodharacagnima kiyA hai / yathA jainadharmakA sabase bar3A eva mahatvapUrNa zrAda prabhajanAdibhiH pUrva, hampiMga samanvitaH / himA hai / vAstava meM vaha jainadharmakI prAnmA hai| yadukta natkatha zakya mayA bAlena na.citama // vAdagarakapAzranAthacaritrakAracanA kAla zakama061 vAmavarmanakA samaya mujhe jJAna nahIM hai| unake hai| 5 zvanA pacAstrakA ullegya unaka, yazA paranAratrama ullimbita haripaMNa, dhammaparikvA nAmaka apabhraza honama umakA nimANa pAzvanAthanAstraka pAdahI hA prandhaka rAyanA honakI mambhAvanA mAnanIya middha hotA hai / apane kAkanyagni kA ullegya bhI premIjIna (majhaligvina patrame)kI hai| isIliye maina zrApane ima granthama kiyA hai para vaha prApta nahIM hai. hama uma apabhraza bhASAma cana honakA nirdeza kiyA hai| lie umakI bhI gboja honA aAghazyaka hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 anekAnta [varSa 9 - ahimAkI jitanI sUkSma vyAkhyA eva AcaraNa kI merI gayameM imake bane rahanekA kAraNa yaha hai ki tatparatA aura kaThoratA jainadharmameM pAI jAtI hai vaisI yajJame pazu-himA karanA bar3A kharcIlA anuSThAna thA vizvake kisI bhI dharmagranthameM pAI nahIM jAtI / jaina- ume to rAjA-mahArAjA va sambhrAnta loga hI karavAte dharmakI ahiMmAkI maryAdA mAnavAtaka hI sImita nahIM the| ata: usakI vyApakatA itanI nahI huI, isIse para pazu-pakSIke mAtha pRthvI, vAyu, agni, jala evaM thor3e vyaktiyoMke hRdaya-parivartana-dvArA vaha banda ho vanampati jagatakI rakSAme bhI Age bar3hatI hai| kisI gayA; para devIpUjAma eka-Adha bakare AdikI bali bhI prANakA vinAza to hiMmA hai hI, yahA~ to unako sAdhAraNa bAta thI aura isaliye vaha ghara-gharame mAnasika, vAcika, kAyika eva kRtakArita anumodita pracArita ho gii| aihika svArtha hI isame mukhya thA / rUpase bhI tanika-mA kaSTa pahu~cAnA bhI hisAke ata: isako banda karane ke liye sArI janatAkA hRdaya antargata mAnA gayA hai| itanA hI nahIM, kisI bhI parivartana honA Avazyaka thA / dharma-pracAra sabhya prANIke vinAza evaM kaSTa na denepara bhI yadi hamAre samAjame hI adhika prabala ho sakA, ata: unhIke annajagata-bhAvanAme bhI kisIke prati kAluSya hai aura gharoMse to bali banda huI para grAmINa janatA tathA pramAdavaza svaguNoMpara karma-zrAvaraNa AtA hai to use sAdhAraNa buddhi vAle logoMme yaha calatI hI rhii| bhI AtmaguraNakA vinAza mAnakara hiMsAkI sajJA dI imako banda karAne ke liye bahuta bar3e AndolanakI gaI hai| zrImad devacandajIne AdhyAtmagInAme kahA AvazyakatA thii| jainAcAryoMne samaya-samayapara ise hai ki haTAnake liye vividha prayatna kiye, unhImese eka AtmaguNano haNato, hiMsaka bhAve thAya / prayatna yazodharakI kathAkA nirmANa bhI kahA jA Atmadharmano rakSaka, bhAva ahima kahAya / / sakatA hai / yazodharacaritrame pradhAna ghaTanA yahI hai AtmaguNarakSaNA, neha dharma / ki yazodharane anicchAse mAtAke dabAvake kAraNa svaguNa vidhvasanA, teha adharma / / devIke Age sAkSAta murgekA nahIM para ATekaM murgekA ahiMsAkA itanI gambhIra eva marmasparzI vyAkhyA vadha kiyA, usake phalasvarUpa use va usakI mAtAko vizvake kisI bhI anya dharmame nahI pAI jaaygii| aneka bAra mayUra, kuttA, saMhI, sarpa, maccha, magara, jainadharma mahAn uddhAraka bhagavAna mahAvIrane ahiMsA bakarA, bhaimA Adi pazu-yoniyoMme utpanna honA par3A pAlanake liye munidharmame kaThina-se-kaThina niyama eva ina saba bhavoMme unako nirdayatA-pUrvaka mArA gyaa| banAye, jisase adhika-se-adhika hisAkI pratiSThA jIvaname ho makaM / isa kathAke pracArakA uddezya yaha thA ki jaba anicchAme ATe ke murgeko devI ke bali denepara itane bhagavAna mahAvIrake samaya yajJAdime mahAna duHkha uThAne par3e to jAna-bUjhakara harpame jo sAkSAta narahimA va pazuhisA ho rahI thii| dharmake nAmapara jIva-hatyA karate hai unako narakama bhI kahA~ ThikAnA hone vAlI isa jIvahatyAko dharmake ThekedAra svarga hogA ? ataH bali-prathA durgatidAtA honese sarvathA prAptikA sAdhana batalAte the| isa ghora pAkhaNDakA parihArya hai| bhagavAna mahAvIra eva buddhane sakhta virodha kiyaa| jisake phalasvarUpa hajAro brAhmaNoMne unakA ziSyatva pazu-baliko durgatidAyI siddha karaneme sahAyaka prahaNa kiyA aura yajJa hAne prAyaH bandase ho gye| isa kathAko jaina vidvAno dvArA adhika apanAnA yajJake bAda pazu-hisAkI pravRtti devIpUjAme pAI jAtI svAbhAvika evaM ucita hI thaa| vAstavama ima kathAse hai, jo hajAroM varSoMse anartha macA rahI hai| yajJa banda hajAroM zraAtmAoMko pazu-balise chuTakArA dilAne va ho gaye, para isane to abhItaka piDa nahIM chodd'aa| dUra rakhane meM sahAyatA milI hogii|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] yazodharacaritra sambandhI jaina-sAhitya dhArmika kathAoMmeM mukhyata: tIna prakArakI (prabhaMjanakA ullekha di0 zve donoM vidvAnoM bhAvanA kAma kara rahI pratIta hotI hai| kaI ne kiyA hai| ata: ye kisa sampradAya ke the? kathAyeM vAstavika caritrako upasthita karaneko, ThIka nahIM kahA jaasktaa)| kaI dhArmika anuSThAnoMko apanAnese aneka 2 yazastilaka campU'-somadevasUri (zaka maM0881 prakAra ke sukha prApra karane ke pralobhana eva rocaka DhaGgase cai0 zu013 gaGgadhAra meM) racita upasthita karaneko, kaI bure kAmoMse narakAdike duHkha 3 yazodharacarita--zlo0296 (4 sarga) vAdirAja pAneko batAne vAlI bhayAnaka kathAoMko racanA huI (ma0 1.82) kRt|| hai| yazodharacarita tIsare prakArakI kathA hai| vartamAna zikSAsa vaijJAnika vicAradhArAkA vikAsa adhika ho 4 yazodharacaritra-padmanAbha kAyastha (saM0 1461 cukA hai| ataH bahutase navazikSitAMko ina kathAoMme ke lagabhaga) nirmit| [isakI eka prati bIkAnera atiraJjitapanA eva asvAbhAvikatA najara AyegI, meM kuM. motIcandajI khajA~cIke maMgrahameM hai granthapara kathAkAroMkA uddezya pavitra thaa| unhoMne apane prazasti mahatvakI hai, usako pratilipi hamAre anukUla vAtAvaraNa upasthita karane va lokaruciko magrahame hai para vaha abhI pAsa nahIM honese prabhAvita karaneke liye hI mUlakathAme idhara-udharakI vizeSa prakAza nahIM DAlA jA sakA] / bAte jor3a bhI dI hoM to ve kSamya hI samajhI jAnI 5 yazodharacarita-vAdicandrakRta maM0 1657 caahie| aimI kaI kathAoMko par3hate hue jisa rUpame aGkalezvara ve varNita hai, karma-siddhAntase, unakA kaI bAte mela 6 yazodharacaritra-vAsabasena kRta nahI khAtI bhI pratIta hotI hai; para isa viSayapara 7 yazodharacaritra-padyanandikRta vizeSa vicAra adhikArI vidvAna hI kara sakate hai| - yazodharArata-sakalakItikRna 9 yazodharacarita-(8 saga) somakIrti (maM0 1536 mai svayaM isa bAtakA anubhava karatA hai ki prastuta po0va05 mevAr3a ke goDhalyAma) racita |[imkii lekhame yazodharake kathAnakako lekara vibhinna grantha prati bIkAnerake anUpamaskRtalAibrerIma 33 kAroMne umame kyA-kyA parivartana evaM parivartana kiyA patroMkI hai| hai, usapara tulanAtmaka dRSTrise vivecana kiyA jAnA Avazyaka thaa| imI prakAra isI DhaGgakI anya bhI jo 10 yazodharacarita-jAnakI (mRDabidrI bha0 patra 16 kathAye prApta hai unakA pArasparika prabhAva bhI spaSTa zloka 380) kRna / / kiyA jAtA to lekha bahuta upayogI hojAtA. para 11 yazAdharacarita-kalyANakIti ma01488 (zloka abhI usake liye mujhe samaya eva mAdhana prApta nahIM . 1850) racina / [anekAnta varSa 1 meM ullekha hai] hai| ata: isa kAryako kimI yogya vyaktikaM liye 12 yazodharacarita-jJAnakIrti ma. 1659 (gra0 choDakara yazodhara caritroM kI sUcI dekara hI lekha ko 1400) / vAdibhUpaNa zi. samApta kiyA jArahA hai / AzA hai meraM adhUre kAryako 13 yazodharacarita-bra nAmadatta (maM0 1575) koI vidvAna zIghra hI pUrNa karanekA prayana kreNge| 14 yazodhara carita-pUrNadeva 15 yazodharacarita-mallisana yazodharacaritra sambandhI digambara sAhitya- 16 yazodharacarita-zrutamAgara (mabhavata' TIkA ho) maskRta 17 yazAdharacarita-savasena 1 yazodharacaritra-prabhaMjana (vi0835 pUrva) maDa- 18 yazodharacarita-cArUkIti bidrI bhaNDAra patra 4 zloka 36 / isapara zrIdevaracita pajikA eva atasAgarakI TIkA prApta haiN|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anekAnta [varSa 9 19 yazodharacarita-dayAsundara kAyastha (saMbhavata: jaina pustakAlaya sUrata se gujarAtIme 19 pejakA 18 padmanAma hoN)| prakaraNAtmaka yazodharacarita prakAzita hai| 20 yazodharacarita-devendra (maMbhavataH pIche ullikhita zvetAmbara sAhityazve. rAmakA kA ho ?) maskRta 21 yazodharacArana-momasana 1 yazodharacaritra-devamUri [gra. 350] (sambhava apabhraza hai di0 zrIdevakI pajikA ho)| 1 jamaharacarira-1 pappadaMta zAke 894 (apUNa 2 yazodharacaritra-mANikyamuri prati hamAre maMgrahame upalabdha) 3 yazodharacaritra-hemakuMjara (ma0 1687 pUrva) B gaMdhava parita 3 prkrnn| 4 yazodharacaritra-padmasAgara (u. jaina mA maM.i.) * jamaharacari-haripaMgaNa (anuplbdh)| 5 yazodharacaritra --jJAnadAma loMkA (ma0 1623) 3 jasaharacAra u--amarakIrti (anuplbdh)| 6 yazodhagcaritra-kSamAkalyANa (sa. 1939 hindI jaisalamera) 1 yazodharacaritra-gauravadAma ma. 1581 phaphauda gujaganI-gajasthAnI 2 yazodhararitra--garIbadAma maM0 1600 ajamera 1 yazodhararAma-(ma0 1573) devagiri (prati hamAre magrahama hai)| 2 yazodharagama-jJAna (mambhava hai upayukta jJAnadAsa 3 yazAdharacaritra--khuzAlacandra kAlA maM0 1791 vAlA hI haa)| sAMgAnera / 3 yazodhararAma-manoharadAsa (vijayagancha) (maM0 4 yazodharacaritra-parihAnanda 876 zrAva06 dazapura) 5 yazodharacaritra--bhUrajI agravAla / 4 yazodhararAma-nayamundara (ma0 1618 pova0 6 yazodharacaritra-manamoda agravAla 1 gu0)| 7 yazodharacaritra-pannAlAla caudharI (28vI za0) 5 yazodharagama-jayanidhAna (maM0 1643) 8 yazodharacaritra - naMdarAma (1904 ke lagabhaga) 6 yazAdharagama-devendra (ma0 1638) 9 yazodharacaritra va nakA-lakSmIdAsa / 7 yazodhagrAma-udayaratna (maM0 1767 po zu. gujagatI 5 pATaNa) (mANikyamarike caritrake AdhArapara) 1 yazodhagrAma-brAjinadAma(maM01520 lagabhaga) : yazodharagama-jinaharpa (maM0 1747 vai0va08 2 yazodhararAsa-momakIrti (maM. 1600, paMcAyatI paattnn)| mandira, devlii)| 9 yazodhararAma-vimalakIrti (maM0 1665 vijaya kannaDa dazamI amRtmr)| 1 yazodharacaritra-candappa [candana] varNI (zloka anyagranthAntargata 350) / 1 samagainakahA-prA0 haribhadrasUri (vI) Adhunika hindIme vAdirAja ke caritrakA hindI- 2 samagaimakahA-makSepa, pradyumnamari (saM0 1324) mAra udayalAla kAzalIvAla ligvita jaina-sAhitya 3 samarAicakahA-kSamAkalyANa, sumati vaddhana pramAraka kAryAlaya, bambaIse prakAzita honekA ullekha 4 upadezaprAmAda-vijayalakSmIsUri (19vIM za0) pUrva kiyA jAcukA hai| mAnanIya premIjIkI sUcanA- jaina mAhinyano saMkSipta itihAmame haribhadrasUrijI nusAra sahAranapurake jainIlAlajIne bhI yazodharacaritra ke svatantra yazodhararitrakA bhI ullekha hai para vaha (bhASA) chapavAyA thA, para aba nahIM miltaa| di0 sambhava kama hI hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] zaGkA-samAdhAna 113 Adhunika hindIme vidyAkumAra seThI va rAjamala hai| isa sUcIke nirmANameM nimnokta pranthoMkI sahAyatA loDhA likhita jainasAhityasIrIja nambara 15 ke lIgaI hai:-- rUpameM ajamerase prakAzita hai|| 1 jainaratna koSa H D. velaNakara ___uparyakta sUcImeM jJAta yazodharacaritroMkA nAma 2 jaina sAhityano sakSipta itihAsa evaM jainagurjara nirdeza kiyA gayA hai| unamese kaI saMdigdha pratIta kavizro bhAga 2, 3 hote haiM para unake nirNayake liye saba granthoMkI jA~ca 3 anekAntame prakAzita di. bhaNDAroMkI suuciyaaN| honA Avazyaka hai aura vaha sambhava kama hai / ataH 2 jitanI bhI jAnakArI thI yahA~ upasthita karadI gaI 4 premIjI sampAdita "di0 jainagraMtha aura graMthakAra" tatva carcA zaMkA-samAdhAna [ima stambhake nIce aise sabhI zaGkAkAra aura samAdhAnakAra mahAnubhAvoMko nimatrita kiyA jAtA hai, jo apanI zaGkAye bhejakara mamAdhAna cAhate haiM athavA zaGkAtroM sahita samAdhAnoMko bhI bhejaneke liye prastuta haiM yA kisI saiddhAntika viSayapara UhApoha pUrvaka vicAra karane ke liye taiyAra hai / anekAnta ina sabakA svAgata kregaa| -sampAdaka ki jamA 8 zaGkA-arihata aura arahata ina donoM padoM arahaMta yA arhanta aisI bhI padavI prApta hotI hai, kyoM meM kauna pada zuddha hai aura kauna azuddha ? ki janmakalyANAdi avasaropara indrAdiko dvArA ve 8 samAdhAna-donoM pada zuddha hai / ArSa-grathoMme pUje jAte hai / ata: arihaMta aura arahata donoM zuddha donoM padoMkA vyutpattipUrvaka ayaM diyA gayA hai aura hai| phira bhI NamokAramantraka smaraName 'arihata' zabda donoMko zuddha svIkAra kiyA gayA hai| zrIpaTkhaNDa.. kA uccAraNa hI adhika upayukta hai, kyoki SaT khaNDAgamakI dhavalA TIkAkI pahalI pustakame AcArya gamame mUla pATha yahI upalabdha hotA hai aura savaprathama vIrasenasvAmIne devatAnamaskArasUtra (NAmokAramatra) vyAkhyA bhI isI pAThakI pAI jAtI hai / isake sivAya kA artha dete hue arihata aura zrarahata dAnAkA jina, jinendra, vItarAga jaise zabdoMkA bhI yahI pATha vyutpatti-artha diyA hai aura likhA hai ki arikA sIdhA bAdhaka hai| bhadrabAhakRta Avazyaka niryaktime zratha mAhazatra hai usako jo hanana (nAza) karate hai bhI dAnA zabdAkA vyutpatti atha dena hue prathamataH unhe 'arihana' kahate hai / athavA ari nAma jJAnA- 'arihana' zabdakI hI vyAkhyA kI gaI hai| yathAvaraNa, dazanAvaragA, mohanIya aura antagaya ina aviha piya kamma aribhaya hAi savva jiivaann| cAra ghAtikokA hai unako jo hanana (nAza) karate na kambhari hatA arihatA tega buccati // 20 // hai unheM arihaMta kahate hai| ukta karmoke nAza hojAne- arihati vadaNa NamamagAi arihati pRyamakkAra / para zeSa aghAti karma bhI bhraSTra (maDe) bIjake mamAna middhigamaNa ca arihA arahatA ne vucati // 621|| niHzaktika hojAne hai aura isa taraha samamta karmarUpa 5 zaGkA-kahA jAtA hai ki bhagavAna AdinAtha ariko nAza karanase 'arihata' aimI majJA prApta hotI se marIci (bharataputra)ne jaba yaha sunA ki uma antima hai| aura atizaya pUjAka ahayogya hanimeM unheM tIrthakara honA hai no umako abhimAna AgayA, jisa
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 anekAnta [varSa 9 se vaha svacchanda pravRtti karake nAnA kuyoniyoMme hai ? umakA mUla sthAna batalAyeM ? gyaa| kyA usake isa abhimAnakA ullekha prAcIna mukhamAlhAdanAkAraM vijJAna meyabodhanam / zAstroMme AyA hai ? zaktiH kriyAnumeyA syAdayUnaH kAntAmamAgame / / 9 samAdhAna hA~, AyA hai| jinasenAcArya 11 samAdhAna-ukta padya aneka granthoMse kRta AdipurANa ke atirikta bhadrabAhukRta Avazyaka udhRta pAyA jAtA hai| prAcArya vidyAnandane aSTaniyuktime bhI marIcike abhimAnakA ullekha milatA sahasro (pR. 78) meM ise 'itivacanAta' zabdoMke sAtha hai aura vaha nimna prakAra hai diyA hai / AcArya abhayadevane sanmatisUtra-TIkA tavyayaNa mokaNa tivai zrAphoDi Uga tikgyutto / (pR0478)me isa padyako uddhRta karate hue likhA haiabbhahiyajA yaha rimo tattha marII ima bhaNaI / / 430 // "naca sogatamatametat na jainamatamiti vaktavyam , jai vAsudebu paDhamo mUaAi videhi cakkaTTitta / 'mahabhAvinI guNAH kramabhAvinaH paryAyAH' [ ] iti caramo titthayarANa hoU alaM ittiya mama // 431 // jainairabhidhAnAt / tathA ca sahabhAvitva guNAnA pratipAdayatA 10 zaGkA-pUjA aura arcAme kyA bheda hai ? dRSTAntArthamuktam-" kyA donoM eka hai? isake bAda ukta padya diyA hai| siddhivinizcaya 10 mamAdhAna-yApa mAmAnyataH donoMme koI TIkAkAra bar3e ana-tavIyane isI padyakA nimna prakAra bheda nahIM hai, paryAya zavdIka rUpama donoMkA prayoga ullekha kiyA hairUr3ha hai tathApi donoMme kucha sUkSma bheda jarUra hai| isa kathamanyathA nyAyavinizcaye 'sahabhuvo guNAH' ityasya bhedako zrIvIrasenasvAmIne paTa khaNDAgamake 'bandha- 'mugvamAlhAdanAkAra ' iti nidarzanaM syAt |"-(ttii0li. svAmitva' nAmake dUsare khaNDakI dhavalA TIkA pustaka pR0 76 / ) AThame isa prakAra batalAyA hai abhayadeva aura anantavIyake ina ullekhoMse "caru bali pAya phala-gandha dhRva-dIvAdIhi sagabhattipa- pratIta hotA hai ki - pratIta hotA hai ki guNoMke mahabhAvIpanA pratipAdana ghAmo accaNa gAma / edAhi maha aidhaya kapparupya mahA karane ke liya dRSTAntakaM naurapara use akalaGkadevane maha samvadobhaTTAdimahimAvihANa pUjA NAma / " pR062| nyAyavinizcayameM kahA hai| parantu nyAyavinizcaya mUla arthAta caru, bali (akSata), puSpa, phala, gandha, ma yaha padya upalabdha nahIM hotA / ho sakatA hai usakI dhUpa aura dIpa ityAdise apanI bhakti prakAzita karanA mvopajJavRttime ume kahA ho / mRlame to sirpha 511vI arcanA (arcA) hai aura ina padArthoke mAtha aindradhvaja kArikAma itanA hI kahA hai ki 'guNa payayavadravya kalpavRkSa, mahAmaha, marvatobhadra Adi mahimA (dharma- te mahakramavRttayaH' / yadi vastutaH yaha padA nyAyaprabhAvanA)kA karanA pRjA hai| vinizcayavRttima kahA hai to yaha prazna uThatA hai ki tAtparya yaha ki phalAdi dravyoMko car3hA (mvAhA- vahA~ vRtti kArane use uddhRta kiyA hai yA svaya racakara pUrvaka samarpaNa kara makSapama lagha bhaktiko prakaTa upasthita kiyA hai ? yadi uddhRta kiyA hai to mAlama karanA arcA hai aura ukta dravyAM sahita samAroha hotA hai ki vaha akalaGkadavase bhI prAcIna hai| aura pUrvaka vizAla bhaktikA prakaTa karanA pUjA hai| yadi mvaya racA hai to use unake nyAyavinizcayakI yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki indradhvaja svopajJavRttikA mamajhanA cAhie / vAdirAjamRrine Adi pUjAmahotsavakA vidhAna vIrasenamvAmIse nyAryAvanizcayavivaraNa (pa0 24. pUrvAH) me 'yathAktaM bahuta pahalese vihita hai aura jaina zAmanakI prabhAvanA . syAdvAdamahANave' zabdoMke ullekha-pUrvaka ukta padyako me unakA mahatvapUrNa sthAna hai| prastuta kiyA hai, jisase vaha 'syAdvAdamahArNava' nAmaka 11 zaGkA-nimna padya kima granthakA mUla padya kisI jaina dArzanika granthakA jAnA jAtA hai| yaha
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] zaGkA-samAdhAna grantha Aja upalabdha nahIM hai aura isase yaha 105 ke prakhyAta vidvAn AcArya vAdirAjasarine nahIM kahA jAsakatA ki isake racayitA kauna AcArya apane nyAyavinizcayavivaraNa (lie pa0 245) meM haiN| ho sakatA hai ki akalaGkadevane bho isI syAdvAda- eka asandigdha aura spaSTa ullekha kiyA hai aura jo mahArNavaparase ukta padya udAharaNake bataura nyAyavi- nimna prakAra hainizcayakI svopajJavRttime, jo Aja anupalabdha hai, "ukta svAmisamantabhadrastadupajIvinA bhanApiullekhita kiyA ho aura isase prakaTa hai ki yaha padya ghaTamAlisuvarNArthI nAzotyAdasthitiSvayam / kAphI prasiddha aura purAnA hai| zoka pamoTa-mAdhyasthya jano yAti sahetukam / / 12 zaGkA-zrAdhunika kitane hI vidvAna yaha varddhamAnakabhagena rucakaH kriyata yadA / kahate hue pAye jAte haiM ki prasiddha mImAMmaka kumArila tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH / / bhaTTane apane mImAMmA-zlokavArtikakI nimna hemArthinastu mAdhyasthya tasmAdvastu trayAtmakamAiti ca // " kArikAoMko samantabhadrasvAmIkI zrAptamImAMsAgata 'ghaTamaulisuvarNArthI' Adi kArikAke AdhArapara racA ima ullekhame vAdirAjane jo 'tadupajIvinA' hai aura isaliye samantabhadrasvAmI kumArilabhaTTase padakA prayoga kiyA hai usase spaSTa hai ki Ajase nau bahuta pUrvavartI vidvAna hai| kyA unake isa kathanako mau varSa pUrva bhI kumArilako mamantabhadramvAmIkA ukta puSTa karane vAlA koI prAcIna puSTa pramANa bhI hai ? viSayame anugAmI athavA anumA mAnA jAtA thaa| kumArilakI kArikAe~ ye hai jo vidvAna mamantabhadrasvAmIko kumArila aura usake vaddha mAnakabhagena rucakaH kriyate yadA / samAlocaka dharmakIrtikaM uttaravartI batalAte haiM unheM tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcA'yuttagarthinaH / / vAdirAjakA yaha ullekha abhUtapUrva para prAmANika hemAdhinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / samAdhAna upasthita karatA hai| 12 samAdhAna-ukta vidvAnoMka kathanakA puSTa bIrasevAmandira ) karane vAlA prAcIna pramANa bhI milatA hai| I0 san 27 pharavarI 1648 ) --- darabArIlAla koThiyA smRtikI rekhAeM bhikSuka manovRtti (le0 ayodhyA pramAda goyalIya) bahudhA logoMke jIvaname aise avamara Ate hai hotI, Akasmika ghaTanAe~ bhI hotI hai| kabhI jeba ki dinabhara bhUkhe-pyAse rahanese paTa antar3iyoMse laga kaTa jAtI hai, kabhI gharama lekara na cale aura sAthiyoM jAtA hai, jIbha tAlUse jAlagI hai, oThAMpara papar3iyA~ ne gamteme hI pakar3a liyA aura samajhA ki abhI jama gaI hai aura calate-calate pA~va mRmala hogaye haiN| vApisa pAye jAte haiM, magara rAsteme kAra phela hogaI na pAmame eka dhelA hai jo cane cAbakara hI ThaNDA yA tA~gA palaTa gayA paidala calaneke mivA koI cArA pAnI piyA jAya, na majile makasUda hI najara AnI nhiiN| kabhI relve TikiTa ke liye 1-0 paisekI kamI hai| pAmama paise na honakI vajaha muphalimI hI nahIM gaI hai| paradezame kisase mA~ge, kAMda jAna pahacAnakA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 anekAnta [varSa 9 bhI to dikhAI nahIM detA, ki isa musIbatase nijAta par3eM aura jo ye lAye haiM, use chInakara apanA kAma mile / aura dikhAI diyA bhI to mA~ganekI himmata calAe~ / magara kucha nahIM banatA aura eka nirIha na huI, oTha kA~pakara raha gaye / gharame baccA bImAra khudag2araja, ahaGkArI, rUkSasvabhAvI na jAne kyA-kyA par3A hai, usI roja vetana milane vAlA hai, magara gharameM logoMkI najaroMme banakara rahajAte haiN| kucha Apa DAkTarako bulAne ke liye rupaye phIsako to kujA, bInI arja karatA hUM: Aphima jAne ke liye ikkeke liye do paise bhI nahIM hai| aura maname yaha soca hI rahe haiM ki calo baJcako sana 32kI divAlI AI aura calI gaI, na hI hampatAla godame lecalA jAye, aise hI nAjuka hamAre ghara meM carAg2a na miThAI AI / isa bAtase maukepara koI sAhaba Ate hai / zaklozabAhata- hamAre ceharepara zikana AI na dilame koI se acche khAse jIvikAra aura bhale mAlUma dete hai| jisakI panI hAthameM 4-5 rupayakI rejagArI bhI liye hue hai| isa bevasIpara nAz2a thA / kyoMki yaha musIbata kumbha-snAnako jAnA hai, eka-do rupayekI jo kamI devakI taraphase nahI hamane khuda hI bulAI thii| raha gaI hai, use pUrI karane cale Aye haiM aura inakI dhaja deviya-nAja muhatame chor3a rakyA hai, sirpha mujhe tujhase kahanA yAda nahI rahA, eka AdamI phala-dadhapara gujara pharmAte hai, aise mayamIkI mahAyatA 10-12 cakkara lagA cukA hai, na nAma batAtA hai na karanA Avazyaka hai| bhAMjIke bhAtameM 2000) ru0 kI kAma, na tere milanaka vaktapara AtA hai, ya kaI cakara kasara raha gaI hai, aise kAre mavAbame madada karanA kATa cukaa|" mA~ apanI bAta pUrI bhI na kara pAI akhalAkI pharja hai| aphIma khAneko paise nahIM rahe hai, thI ki bolI-"dekha, vahI zAyada phira AvAja aphIma na milI no vicAga jamhAyA~ lete-lete mara de rahA hai|" jAyagA, inmAnI jAna bacAnA nihAyana jarUrI hai| bAhara Akara unakA paricaya pUyU~ ki ve se dumbada pramaGgoMpara bar3I vicitra paristhiti hotI svayaM hI bolehai / vAsakara uma avasarapara jabaki apa khuda "Apa hI goyalIyajI hai|" mahI mAyanoMmeM imdAdaka mustahaqa hai, magara apanI "jI, mujha khAkamArako goyalIya kAte haiN|" vajahadArIkI vajahase Apa kimIpara bhI yaha rAz2a "vAha, mAhaba zrApa bhI khUba hai| pacAmoM cakkara jAhira nahIM karanA cAhate aura tabhI koI zrApa lagA DAle taba zrApa mile hai|" jAne pahacAne mAhaba-kimI jalseke liya, caubeko mai hairAna ki khAmAkhA~ bhADa pilAne vAle yaha bharapeTa lADU khilAne ke liye, kimI sAdhuke mandira mAhaba aAkhira hai kauna? pulisa vAle yaha ho nahIM kA kuA banavAne kI haTha karane ke liye, cir3ImArake makate. unakI itanI himmata bhI nahIM ki isa taraha cagulama tote chur3Aneke liye, muhallema mA~ga karaneke peza zrApa, koI karja mAMgane vAlA bhI nahIM hAsakatA liye, kalakatte bambaIme calane vAlI majadara haDatAlake kyoMki yahA~ yaha Alama rahA hai kiliye, devIkA paramAda bA~Tanake liye, kasAIke sAthase gharame bhakA paDa rahe dasa phAke hojAe / lAr3I gAya chur3Aneke liya-candA mAMgane jAte tulasI bheyA andhuke kabhI na mA~gana jAe / hai| taba kaimI dayanIya paristhiti hojAtI hai, nA jaba bAbA tulamIbhaiyA bandhuse mAMganA vajita kara karane kI himmata nahIM; deneko kAnI kaur3I nahIM / gaye hai taba gaigase udhAra mAMganekI to mai bevakUkI kabhI dila cAhatA hai dovArase TakarAkara apanA sara karatA hI kyoM ? phira bhI maine bar3I AjijIme na phoDale, kabhI jI cAhatA hai ina mA~ganevAloMpara TUTa milane kA aphamosa jAhira karate hue unase garIba
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] bhikSuka manovRtti 117 khAnepara tazarIpha zrAvarIkA sababa pUchA to mAluma Adi bA~Tate hue eka aise gA~vame gaye jahA~ varSAse humpA ki mere sAtha jo jelame eka vAliNTiyara bahuta hAni nahI huI thI aura bAdame mAlUma huA ki yaha 5-2 mAha rahe the, ye unake bhAI hai| unakI tandurustI brAhmaNoMkA gA~va thA / vahA~ gAMva vAloMkI salAhase ThIka na honekI vajahase ve zimale jAnA cAhate haiN| taya hA ki pUre gA~va bharake liye kamase kama eka lihAjA mujhe unake pahAr3I avarAjAtake mAkUla saptAha ke bhojanakA prabandha phaurana kara denA cAhiye intaz2AmAna kara dene caahiye| aura jabataka sthiti pUrva jaisI na hojAya barAbara mai to sunakara manna raha gyaa| pahale to yahI sAptAhika gahAyatA AtI rahanI cAhiye / jana-lekhA bar3I muzkilame samajhame AyA ki ye Akhira z2ikra kA himAba lagAyA gayA to 80 mana gehUM kI hapta kina mAhabakA kara rahe hai| yaha jAna pahacAna ThIka baiThatA thaa| gADI yahA~ Akara aTakI ki 80 mana isI taraha kI thI jaise koI kahAra dehalIse DolI geheM dillIse kyoMkara lAyA jAya? kArake Ane-jAne magaDhakara le jAe~ aura logoMse kahe ki pa0 neharU ko ho bazkila nahara vibhAga prAjJA milI hai| rizte mADha hote hai / aura kuredagAra pRchanapara ima snatareme Traka yA laoNrI to kisI hAlatame bhI batA ki jima zaharase paNDitajI kamalA neharUkA nahI prAmakatI / / DalA lAye the, vahI se hama bhI DolI lAye hai| hama logoMko cintAme par3e dekha gA~va vAle bole mujhe usakI ima dIdAdilerI, betakalluphI, "dillIme ge lAne kI kyA z2arUrata hai| hamAre yahA~ bhIgvaka TUka aura bAjArame DakAra vAlI zAnapara sabake pAsa geheM bharA par3A hai, dAma dekara cAhe tAva to bahuna AyA, magara gharapara pAyA jAnakara jitanA kharIda lo|" bala gvAkara raha gayA aura nihAyata Ajiz2Ima hamArI haiganIkI hada na rahI, hamane kahA-are majabUrI jAhira kI, na cAhate hue bhA muphalimAkI bhaI jaba tumhAre pAsa gallA bharA par3A hai taba tuma raMgbA khiicii| magara usakA yakIna na AyA / "loga nAhaka hamase lenA cAhate ho? bar3e khudagaraja hai, khUda gulachareM uDAne hai, magara dUsaroM va bole-"vAha sAhaba, Apa jaba itanI dUra kA chaTapaTAta dekhakara bhI nahIM mihrte|" imI narahake calakara dene Aya hai taba hama kyA na la. Apa bhI bhAva vyakta karate hue ve cale gaya aura meM apanI apane manama kyA kaheMge ki brAhmagA hokara dAna lenase ima bevamIpara nAdima gaDhA-mA raha gayA ki eka vA inkAra kiyA / " hamane apanI haMsI aura zrAvezako hai jo svAsthya sudhArane pahAr3a jArahe hai aura eka hama rokakara kahA-"bhaI hama isa vakta svaigata karane nahIM hai ki dama ukhAr3ane vAlI khaoNmAkaM liye muleThI-mata Aya. apane bhAiyoMkI madada karane Aye haiM / nahI jaTA pAraha hai| musIbanama inmAna hI inmAnake kAma AtA hai| hama - 3 de rahe hai hamIma dAtA nahIM aura jo z2arUratamanda le kucha ghaTanAe virodhI bhI muniye rahe hai, vaha mAMgate nhii| yaha to maba milakara 1933 yA 34 kI bAta hai| jamanAme bADha musIbatame eka dumarekA hAtha baTA rahe haiN| isIliye AjAnase nikaTavartI gAMva bar3I vipadAme Agaye the| gA~vame jo macamuca imadAdake yogya ho use bulAdI, unheM bhojana, vastra, davA adikI avilamba zrAva- jo hamameM usakI mahAyanA bana sakegI krege|" zyakatA thI / dillI vAle prANapaNama mahAyatA pahu~cA gAMva vAlona jima bur3hiyAkA nAma batAyA, usane rahe the| hamAre ilAkeme bhI hajAroM rupaye ekatra hue| minnateM karanepara bhI kucha nahIM liyaa| taba ve gA~va hama eka kArame Avazyaka mAmAna rakhakara naharake vAle mvaya hI bole-Apa nAhaka parezAna hote hai| rAmtameM par3ane vAle gAMva meM gye| vahA~ davAe~, vastra imadAda legA to mAga gA~va legA, varnA koI na legaa|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anekAnta [varSa 9 agara Apa hameM na dekara mirpha 1-2 ko dekara cale apanI dAnazIlatAkI khAja miTAI gii| kArameM saba jAyeMge to sArA gA~va inheM halakA samajhegA, tAnA sAthI mu~ha laTakAye dillI vApisa jArahe the, hama bar3e mAregA, isI Darase yaha loga nahIM lete haiM na leNge| yA ye kisAna, zAyada isI samasyAko saba bar3A jI kharAba huA, jinhe macamuca sahAyatAkI sulajhA rahe the| jarUrata thI, unheM bhI sahAyatA na dI jAsakI / -4lAcAra kAra meM baiThakara naharakI paTarI-paTarI dillIkI DAlamiyA~nagarameM sahAranapurake cau0 kulavantaora vApisa jArahe the ki naharake kinAre kucha rAya jaina rahate the / 50-55 varSakI Ayu hogii| loga auratoM baccoM mameta digbAI diye to kAra jIzakara, khazapoza aura bar3I vajaha katahake bujurga rukavA lii| pUchane para mAlUma huA ki gA~vame pAnI the| ghara ke AsUdA the, magara vyApArameM ghATA AjAnezrAjAnese yaha loga yahA~ zrAgaye haiM aura jyAdAtara se yahA~ sarvisa karake dina guz2Ara rahe the| mAmUlI kisAna jATa haiN| vetana aura mAmUlI posTa para kAma karate the| mere pAsa hamane jaba imadAda denekI bAta uThAI to ve aksara AyA karate aura bar3I najamavekI bAte loga bAtako TAla gaye, dubArA kahA to aise cupa sunAyA karate the| nihAyata khuza akhalAka bAmajAka, hogaye jaise kucha sunA hI nhiiN| phira tanika z2ora nakacalana aura kAyadA karInaka insAna the| unakI dekara kahA to bole-ApakI meharabAnI, hame kisI suhabatame jitanA bhI vakta sarpha huA, puralutpha rhaa| cIz2akI darakAra nahI, bhagavAnakA diyA saba hara insAnako gharelU parezAniyA~ aura naukarI mambandhI amuvidhAeM hotI hai, magara 2.3 sAlake usa gA~vakI bhikSuka manovRtti dekhakara hama jo aseMma ekabAra bhI jabAnapara na laaye| mila kSetroMme gA~va vAloMke prati apanI rAya kAyama kara cuke the jahA~ baiThe biThAye, logoMko utpAta sajhate rahate hai| vaha ur3atI najara AI to hamane apanI dAnavIratAka ikrImeNTa, (vArSika tarakkI) bonasa (naukarIke atibar3appanake svarame tanika madhuratA ghAlate hue kahA- rikta vArSika bhattA) Dez2iganezana (pada) aura oNphi"socakI koI bAta nahI, tumhArA jaba saba ujar3a sasakI zikAyate, kinkalAba, murdAvAda aura hAthagayA hai, to yaha sAmAna leneme una kisa bAtakA ? hAthake nAroMse acche acchoMka zrAsana aura mana yaha to lAye hI Apa logoMke liye haiN|" hilajAte hai / taba bhI unake caharaMpara na zikana hamArI bAta unheM acchI nahIM lagI, ziSTAcArake dikhAI dI, na jabAnapara haphezikAyata / nAte unhoMne kahA to zAyada kucha nahIM, phira bhI unakA ikalautA lar3akA rur3akI kaoNlejame iJjIunake manobhAva hamame chipe nahI rhe| unhoMne mauna niyariGga par3ha rahA thA / zAyada 80) ru. mAsika rahakara hI hamapara prakaTa kara diyA ki jo svayaM bhejane par3ate the / mai jAnatA thA yaha unake bUteke annadAtA hai, ve hAtha kyA pasArege? phira bhI hamAre bAhara hai, unhe bamuzkila itanA kula vetana milatA mana rakhanako unamese eka bUr3hA bolA-"lAlA- thaa| ataH mai samajhatA thA ki yA to dhIre-dhIre bace hama saba bar3e maujame haiM, agara kucha denekI samAI hai khuce jevara sarpha horahe hai yA sarapara RNa car3ha rahA to usa TIlepara hamAre gA~vakA phakIra par3A hai, use hai| pUchanekI himmata bhI na hotI thI, pU- bhI jo denA cAho de Ao / hama saba apanI-apanI kisa muMhase ? gujara-basara kara lege| usakI imadAda hamAre Akhira eka roz2a jI kar3A karake maine rAsteme basakI nhiiN|" unase mAhU sAhabase chAtravRtti lene ke liye kaha hI Akhira usa phakIrako hI thATA-vastra dekara diyaa| sunakara zukriyA adA karake mandirajI cale
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] sampAdakIya gye| dUsare roja gharapara tazarIpha lAye aura pharmAyA- bataura inAma milegaa| "goyalIyajI, Apa mere bar3e zubhacintaka haiM, yaha maiM maine samajhA vAra bharapUra baiThA aura caudharI sAhaba jAnatA huuN| Apane merA dila dukhAneko nahI balki aba sIdhe khar3e nahIM raha sakate / magara nahIM, unhoMne nekanIyatIse hI mujhe yaha salAha dI hai| ApakI vAra bhI bar3I khUbIse kATA aura mujhe paTakhanA bhI bAta TAlanekI himmata na honekI vajahame, maiM usa aimA diyA ki coTa bhI na lage aura hamalAvarakI vakta svIkAratA dekara calA gyaa| magara phira ghara tArIpha karaneko jI bhI caahe| jAkara mocA to, bAta maname baiThI nhiiN| eka sAla pharmAyA-goyalIyajI, ApakA pharmAnA vajA raha gayA jaise bhI hogA nikala jaaygaa| isa bur3hApe- hai, magara beadabI muApha, yaha honahAra lar3akoMko me kyoM jagasI bAtapara gvAnadAnako dAga lagAyA ? vajIpheke taurapara milatA hai to garIba-amIra maba bhalA lar3akA hI apane manameM kyA socegA, bhaI laDakoMko binA mA~ge kyoM nahIM milatA, sirpha garIba goyalIyajI mai chAtravRtti lekara apane baccekA dila laDakoMko hI kyoM milatA hai|" choTA haragiz2a nahIM kruuNgaa|" __mere pAsa isakA javAba nahIM thA, kyoMki maiM caudharI sAhaba itanA svAbhimAnakA uttara dege, jAnatA thA ki zramahAya vidyArthI bhI uccase ucca agara mujhe yaha zrAgAha bhI hotA to mai yaha z2ikra zikSA prApta kara sake, Arthika abhAvake kAraNa unakA taka na chedd'taa| magara aba to tIra kamAnase nikala vikAma na ruka jAya, imI sadbhAvanAse prerita hokara cukA thA, nizAnepara na lage to tIrandAz2akI khUbI zrImAna mAha sAhabane chAtravRtti jArI kI hai| kyA ? mai tanika adhikArapUrvaka bAlA-caudharI caudharI sAhaba Aja saMsArameM nahIM haiM, magara mAhaba, ApakA mAhabajAdA phaTaklAsa pharsTa AyA hai, __ unakI vajahadArI yAda AtI rahatI hai| . aise honahArako to vajIphA lenakA pUrA haka hai / imame saGkoca aura ehasAnakI kyA bAta hai ? yaha to use 18 pharavarI 1948 sampAdakIya 1 magaramacchake AMsU gAliyA~ calavAte rhe| svarAjya-sainikoMko giraphtAra mahAtmAjIka nidhanase mArA bhArata zokamagna ho karAte rahe, adAlatoma bhUThI gavAhiyA~ dekara sajA gayA hai| bhAratIyoM ko hI nahIM videziyoMke hRdayako dilAte rahe / khaddara pahananA to darakinAra vilAyatI bhI kAphI AghAta pahu~cA hai| unake dhArmika aura kapar3A pahanate rahe-becate rahe / patitoddhAra to kujA rAjanaitika siddhAntoMse matabheda rakhane vAle bhI vyathita apane majAtiyoMko bhI mandira-pravezase rokate rhe| hue hai / mahAtmAjIkA vyaktitva hI aisA thA ki hindU-mumlima rAjyakI kyA calI apane samAjako virodhI bhI unake lokottara guNoM ke kAyala the| kurukSetrakA maidAna banAye rahe-zrAja mahAtmAjIke aise loga bhI jo jIvanabhara mahAtmAjIke prati zraddhAJjali apaNa kara rahe hai, tAra bheja rahe hai, siddhAntoMkA virodha karate rahe, unake calAya svarAjya- zoka-sabhAoM meM bhApaNa darahe hai, lekha likha rahe hai, saMgrAmame vipakSIkI orase lar3ate rhe| nihatthoMpara jinheM svayaM likhanA nahIM pAtA, ve dUsaroMse likhavA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anekAnta [varSa 9 rahe haiM, patroMke vizeSAMka nikAla rahe haiM, smAraka 1 lAkhase adhika sainika kabhI nahIM hue| banavA rahe hai / mAnoM mArA bhArata gAMdhIvAdI hogayA Azcarya to yaha dekhakara hotA hai ki hamArI hai| kAza logoMne apanI bhala mamajhI hotI, aura samAjame jina bhale mAnusoMne bra0 zItalaprasAdakA sacamuca hRdaya parivartana kiyA hotA jo matapta hone- bahiSkAra isaliye kiyA ki ve antarjAtIya vivAha kA abhinaya kara rahe hai kAza macamuca saMtapta hue hote aura dassA pUjanako jainadharmAnukUla samajhate the| vahI to mahAtmAjIkA maraNa bhI bhAratake liye varadAna Aja achUtoMka mandira praveza tathA roTI-beTI vyavahAra huA hotaa| aura vidhavA vivAhake prabala prasAraka mahAtmAjIkA aise chadmastha logoMke A~sU uma magarake samAna bar3I zraddhA-bhaktise kIrtana kara rahe hai| jina logoMne hai jo dhokhame DAlaneko to zrA~gbAma A~sa bhare rakhatA brahmacArIjIko apane sabhAmazcase na bolane diyA, hai, para apanI karanIse lahamebharako bhI bAja nahIM vahI mahAtmAjIkI zoka-sabhA mandiroma kara rahe hai| AtA / mana 32 yA 3 mahAtmAjI jaba pahalI bAra jinhoMne ziSTatAka nAte unheM brahmacArI taka likhanA dillI kI harijana kolonIme TharatI sandhyAkAlona choDa diyA, mandirAmeM jAnase roka diyA, vahI zrAja prArthanAke samaya kAphI jana-samaha ekatra hyaa| jinameM mahAtmAjIkA smAraka banAne kI soca rahe hai, vizvavilAyatI vastroMse sujita banI-ThanI mahilAe~ aura vandA kahakara apanI zraddhA-bhakti prasTa kara rahe hai| mRTavRTa dhArI yuvaka hI jyAdAtara the| pAMva chane jaba hama cale no mAyA bhI apanA na mAya de / liye agrasara hotI huI bhIDako dekhakara mahAtmAjI jaba ve calaM jamIna cale grAsmA~ cale // tanika UMcaM mvarama bole-"tuma loga mere pA~va chUna -jalIla ke bajAya mere mu~hapara thUka dete to acchA thaa| maiM yAda macamuca yaha loga mahAtmAjAka jina siddhAntoMke prasAra ke liye mAga-mArA phira rahA aura zraddhAlu hue hote to bAta hI kyA thii| bhUna hai, jima svarAjya-magrAmame mai lipta hai. usame to taga kisase nahIM honI, bar3e-bar3e dApI bhI prAyazcita karane loga merI tanika bhI sahAyatA nahIM karate ? ulTA para maGghameM milA liye jAte hai| para nahIM, inake hRdaya jina videzI vasroMkI mai holI jalavAtA phira rahA me usI taraha halAhala bharA huA hai, dezakI pragatime hU~, unheM hI pahanakara tuma mere sAmane Ate ho? ye bAdhaka rahe hai aura rahege, sudhAra kAryoma sadaiva merI eka bhI bAta na mAnakara kevala darzana karanema hI vighna svarUpa bane rheNge| inakA rudana kevala dikhAvA jIvanakI sArthakatA samajhate ho|" mAtra hai| mahAtmAjIke anuyAyiyoMka hAthame Aja . sacamuca usa netAse bar3A prabhAgA daniyAme aura zAsana-sattA hai isIliye inhone apanA yaha baharUpiyA kauna hosakatA hai, jisakA jaya-jayakAra no sArA vepa banAyA hai| zAsana-sattA jisake hAtha meM ho, vaha deza kare, use Izvara tulya pUje kintu AdezAMkA cAhe bhAratIya ho yA abhAratIya, paTavArI ho yA pAlana muTThIbhara hI karate hoN| darogA usIke taluve sahalAnama loga dakSa hote hai| aise hI chadmatha anuyAyiyoMke kAraNa netA 2 jAlI saMsthAeMdhokhA mvAjAte hai / svayaM mahAtmAjI bhI kaI bAra aise kucha dhUrtIkA yaha vizvAsa hai ki duniyA mukhoMsa dhokheke zikAra hue| bhAratamai marvatra isa tarahakI zraddhA bharI paDI hai| isame hiyaka andhe aura gA~Thake pUre bhaktise ota-prota bhIr3ako dekhakara unhe apane anu- adhika aura vivekavuddhi vAle bahuta kama hai| isI yAyiyoMkI isa bahusakhyAkA galata andAja hojAtA liya ve dhUrtatAke jAlame logoMko phaimAte rahate hai| thA / ve samajha lete the, mere izArepara samUcA bhArata hamArI samAjama bhI kitanI jAlI saMsthAeM aise logoM taiyAra baiThA hai| kintu yuddha cher3anepara 35 karoDake dezame ne kAyamakI huI hai| koI dharmArtha auSadhAlayake nAma
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] sampAdakoSa 121 para, koI ahiMsA pracAraka saGghake nAmapara, manamAnI kAma lenekA duHssAhasa kara rahe hai| itanA bhI hotA lUTa macA rahe haiN| patroMme vijJApana dete hai, upadezakI to ganImata thI, zAyada tUphAnoMme par3akara laharoMke kA jAmA pahanakara gA~va-gA~vame ghUmate haiN| candA sahAre vaha kabhI na kabhI pAra hojaatii| parantu yahA~ ikaTA karate hai aura gulachareM ur3Ate hai| samAjakA to Alama hI judA hai| hara nAvika banA huzrA apanI khUna cUsane vAlI aisI jAlI saMsthAoMkA sAmUhika aklakI pantala phAr3a rahA hai| eka-dUsareke mArgakA rUpase bhaNDAphor3a honA caahiye| inake saMcAlakoMke viparIta anusaraNa kara rahA hai / nAva maeNvarameM par3akara kAle kAranAmoMkA sacitra ullekha honA caahiye| mautake cakkara kATa rahI hai aura usake sitamajarIpha tAki samAja ina dhUtoMke caGgulase baca sake / nAvika eka dUsareko dhakelane aura apanI manamAnI anekAnta aise lekhoMkA svAgata kregaa| karanepara tule hue haiN| aura nAvame baiThe hue nirIha 3 hamArA netA abodha mAlI sara pITakara cillA rahe haiM gvelanA jaba unako tUphAnoM se AtA hI na thA / hamAre netA eka nahIM aneka haiM, jitane nAvame phira yaha kiztIke hamAre nAkhudA' kyoM hogaye ? baiThane vAle nahIM usase adhika khevaTa maujUda hai| kaisI dayanIya sthiti hai usa samAjakI, jisake agara yaha vevaTa eka mata hokara hamArI isa jIrNa bhUtapUrva bala pagakramako yAda karake mRtyu usake pAsa zINa naukAko pAra lagAnekA prayatna karate to hame zrAnese jhijhakatI hai, parantu usake mArgadarzaka bane hue apane bhAgyapara garva hotA, hama bAAvAja bulanda use svayaM mautaka mu~hame le jArahe haiN| gantavya sthAna kahate ki jahA~ itara naukAoMko eka-do mallAha nahIM taka samyak mAgapradarzana koI nahIM kara rahA hai| mila pA rahe hai, vahA~ hamArI surakSAko itane nAvika ravizAMsaddIkIke zabdoMmemaujUda hai| parantu kheda hai ki sthiti isake viparIta khijra hI gvija najara Ate haiM harasU' hamako / hai| itara naukAoMke manuSyoMme bAkAyadA jinhoMne kAravA~' beqhabare rAhegujara' Aja bhI hai // mAgakI dugama kaThinAiyoMkA anubhava prApta kiyA hai| eka mAga pradazaka ho to usakI bAta samajhamAe jinha mArgama paDane vAlI caTTAnoM, lahageM aura bhaMvaroM aura girate-paDate lakSakI ora bhI bar3hA jAe / parantu kA jJAna hai aura jo A~dhI, pAnI, tRphAnoMka pAnekA jahA~ na lakSakA patA hai, na mArgakA patA hai, vahA~ irAdA saptAha pUrva bhA~pa lete hai bakaula ikabAla sivA dama ghuTa-ghuTakara maraneke aura cAga bhI kyA hai ? jo hai parneme pinhA' cazmebInA dekha letI hai / hama sacca mArgapradarzakakI khojame idhara-udhara jamAnekI tabIyatakA takAjA dekha letI hai| bhaTakate hai, parantu maphalatA nahIM milatI:unhIM sudakSa aura anubhavI manuSyoMke hAthame panavAra calatA hU thor3I dUra hAika tejarI ke mAtha / dekara apanA khevaTa cunA hai aura jinhe dakSatA prApta nahIM pahacAnatA nahI hU~ abhI rAhabarako maiM // huI hai, ve cupacApa nAvame baiThe tRphAnoMme Takkara leneke hamArga sthiti ukta zerakaM anumAra hotI to bhI anubhava bhI prApta kara rahe hai aura pAra bhI horahe haiN| 1 khevaTa-mallAha / 2 pathapradarzaka / 3 cAroM ora / __ parantu apane yahA~ bAta hI judA hai / kinArepara 4 yAtrIdala / 5 bhaTakI ghm| lage vRkSoMse jo bhI tanA, zAkha, DalI, TahanI tor3a 6 mijA gAliba pharamAte haiM-maiM hara nejarI (zIghra nalane makA, umane umIko cappU banAkara nAva khenekA vAleke mAtha) calatA hai para jaba mujhe mAlUma hotA hai ki amogha upAya mamajha liyA / jinhe TahanI na milI, yaha tA svaya bhaTaka rahA hai yA luTerA hai to Thahara jAtA hU~ vaha dhotiyoMko hI pAnIme DAlakara usase patavArakA ima mere bhaTakanekA kAraNa yahI hai ki meM abhI taka apane 1 pardaime chupA huA, aprakaTa / 2 dUrandeza dRSTi / amalI pathapradarzaka (rAhabara) ko nahIM pahacAna pAyA hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 anekAnta [varSa 9 ganImata thI, bhaTakate-bhaTakate kabhI to sacce mArga- bhI mila gaI aura svayaM netA bhI bana gye| darzakakA patA pAte / parantu yahA~ to koI netA hai hI netA bananA burA nahIM yadi tyAga aura tapasyAke nahIM, netAoMke veSame bher3iye, bAvale, abodha aura sAtha-sAtha kucha kara gujaranekI cAha ho / parantu akarmaNya hamAre cAroM ora ghUma rahe haiN| aura apanI kevala AjIvikAke liye, apanI mahatvAkAMkSAe~ pUrNa judA-judA DaphalI bajA rahe haiM, uma DaphalIkI tAnapara karane ke liye aura apanako artha-cintAsa nirAkula masta hokara kauna kuemeM giregA aura kauna khAImeM karaneke liye netA banane kA prayatna dukhiyA samAjako isakI inhe na cintA hai aura na socanekA samaya hai| pIThame churA bhoMkanA hai| jaina mamAjake tInoM sampradAyoMmeM akhilabhAratIya 4 alpasaMkhyakoMke sudhAramaMsthA tIna bhI hotI to bhI ThIka thiiN| parantu 2 san 1928 ko dazalAkSaNIke dina the| maiM aura darjanase to aba bhI kama nahIM aura kaI saMsthAoM ke svargIya rAyabahAdura sAha jagamandaradAsajI najIbAbIjAropaNa horahe haiM / aura tArIpha yaha hai ki inake bAdame dhArmika aura sAmAjika carcA kara rahe the| adhikAriyoMko apane nijI kAryoMse lahamebharakI sudhAroMko lekara jainasamAjakI tU-tU, maiM-mai kA bhI phurasata nhiiN| kAryAlaya mAmalI klarka calAte hai pramaGga chir3a gyaa| rAyabahAdura mAhaba eka hI sulajhe aura inakI orase bahuta sAdhAraNa TakepanthI eka-eka hue AdamI the, ve sahamA gambhIra ho uThe aura do-do upadezaka gA~va-gA~vame ghUmate hai| ve kahA~ jAte bole:-"goyalIyajI, samAjakI zakti ina vyarthake hai aura kyA-kyA anApa-zanApa kaha pAte aura kAryome naSTa hotI dekhakara mujhe bar3A dugva hotA hai| usakA kyA phala hotA hai, yaha jAnane takakA avakAza ina choTe-choTe sudhAroMko lekara hamArI samAjame kisIke pAsa nahIM hai| ina akhila bhAratIya mabhAoM vyarthakI uthala-pathala macI huI hai" ke adhivezana hote hai / vaha adhivezana kyoM hoghA sadhArAMka vipakSame rAyajanI karate sunakara meM hai aura kyA upayogI yojanAe~ mamAjake liye rakhanI kucha kahanA hI cAhatA thA ki ve bole-"ghabarAo hai, isapara kAryakAriNI kabhI vicAra taka nahIM krtii| nahIM. maiM sadhAroMkA virodhI nahIM Apase adhika vicAra karaneko mamaya hI nahIM, bamuzkila bar3e dina pakSapAtI hai. parantu maiM samAjame unhIM AndolanoMkA yA IsTarakI chaTiyAma kaMvala adhivezanameM mammilita samarthaka hai jo jainasamAjase mambandha rakhate hai aura honeko samaya nikala pAnA hai| pariNAma yaha hotA hai jainatara bahamaMkhyakoM para Azrita nahI hai| mai kaba ki viSaya nirvAcanIme baiThe hue mahAnubhAva vahIkI kahatA hai ki zAstroddhArakA Andolana banda kara diyA vahI parampara virodhI ulala-julUla prastAva gar3hate jAya, yaha Andolana to itane vegase calAyA jAya rahate hai, ghaNToM bahama hotI rahatI hai aura antame ki eka bhI zAstra amudrita na rahane pAe, dassAkuchakA kucha pAma hojAtA hai / na koI yaha mocatA hai pajanAdhikAra, antarjAtIvivAhakA Andolana ki isa prastAvakA kyA pratiphala hogA, na koI use zrApa khUba kiijiye| bAla aura vRddha vivAha rokiye, amalI rUpa denakI yojanApara hI vicAra karatA hai| vara-vikraya, vezyAnRtya, nuktA prathAko avilamba banda jinake pAsa masthAe~ hai, ve kucha kara nahIM pArahe karAiye / yaha saba Andolana kevala apanI samAjase hai, jinake pAsa nahIM hai ve kisI na kisI bahAne sambandha rakhate haiM ata: inhe saharSa calAiye aura apanI naI saMsthA kholane jArahe hai| pAnakI dukAna saphalatA prApta kiijiye|" kholanemeM zAyada asuvidhA ho, parantu sasthA kholane. "marA prAzaya to yaha hai ki ve Andolana jo meM koI parezAnI nhiiN| samAjase candA mila hI hamAre itara bhinna dharmiyoM, par3osiyoM aura saja tioMjAtA hai, basa apane do-cAra AdamiyoMko AjIvikA se sambandha rakhate haiM unhe na cher3A jAya / kyoMki yadi
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] nirIkSaNa aura sammati 123 una kAryoMko ve pasanda na kareMge to hameM kabhI saphalatA kAryoM meM unako sahayoga denA cAhiye, parantu aise nahIM mila sakatI, ulTA hamArI sthiti bar3I dayanIya kAryoM ko lekara apanI samAjame vitaNDAvAda nahIM hojAyagI / udAharaNake liye Apa lIjiye- bar3hAnA caahiye|" dassAoMko hama mandiroMme pUjA-prakSAlakA to rAyabahAdura sAhabakI ukta bhaviSyavANI Aja adhikAra saharSa sakate haiM. kyoMki mandira apane sAkSAta ho uThI hai| jo paNDe, pujArI mandiroMmeM nijI haiM, unapara jainetara bandhuoMkA koI adhikAra achUtoMko nahIM jAne dete the, kutte-billIse bhI adhika nhiiN| hamAre isa kAryase unakA banatA bigar3atA bhI ghRNA unase karate the; jinakI mUrkhatAse 10-12 karor3a nahIM hai| kintu yadi hama unase zAdI vyavahAra karane vidharmI bana cuke the| Aja vahI bahumakhyaka janatA dvArA cune gaye zAsanAdhikAriyoM dvArA banAye gaye lage to hamAre majAtIya kintu bhinna bhAiyoMke kAna achUta mandira-praveza aura mamAna siddhAntake sAmane avazya khar3e hojaaeNge| yadi vaha svaya ise nahIM sara Tekate najara Arahe haiN| apanAeMge to hame aisA karate dekha hamAre sAtha vivAha aba kAnUnana harijanoMse dhArmika aura mAmAtathA sAmAjika-mambandha viccheda kara dege / aura jika kSetroMme mamAna vyavahAra hogA, ve mandiroMme koI bhI itane bar3e samudAyase vahiSkRta hokara beroka-Toka jA skege| unase jo roTI-beTI vyavahAra pAnImeM magarase asahayoga ragbakara jIvita nahIM karege unase ghRNA karane vAle daNDanIya hoNge| ve kara raha sktaa| achUtoddhAra Adi Andolana bhI isI bhojana gRha khola sakege / taba batAiye pRthvIpara tarahake haiM / Apa lAkha prayatna inake uddhArakA aba unase dAmana bacAkara calanA kaise sambhava kIjiye, yadi bahumakhyaka samAja inheM nahI apanAtA ho sakegA, to Apa bhI unakI dRSTime achUta banakara raha jaina jo baha-sakhyaka samAjake virodhaka bhayase jaaeNge| aura jisa roja hamAre bahusakhyaka sajAtIya patitoddhAra kArya karate hue hicakate the| aba upayukta bhAI aura itara samAja inako lenA cAheMge, taba avamara AyA hai ki ve unheM jinadharmame dIkSita Apako bhI anukaraNa karanA pdd'egaa| jina kAryoma karake jainasanakI sakhyA bddh'aaeN| bahusaMkhyaka samudAyakA hita-ahita sannihita hai; ve DAlamiyaoNnagara (vihAra) unhIke karaneke liye chor3a dene cAhiye, uparyukta 8 mArca 1648 -goyalIya nirIkSaNa aura sammati hAlameM jainasamAjake khyAtiprApta aura myAdvAdamahAvidyAlaya kAzIke pradhAnAdhyApaka paM0 kailAzacandajI siddhAntazAstrI vIrasevAmandirame padhAre the| Apane yahA~ka kAryoMkA nirIkSaNa kara jo vIrasevAmandirapara apane udgagAra prakaTa kiye hai aura nirIkSaNabukame sammati likhI hai| use yahA~ diyA jA rahA hai: Aja mujhe varSoM ke bAda vIra sevAmandirako dekhanekA saubhAgya prApta huA / mAnanIya mukhtAramA0 71 varSakI umrameM bhI javAnoMkI sI lagana lie hue kAryame juTa hai| unake donoM sahayogI vidvAna nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA va pa. paramAnandajI bhI apane-apane kAryame maMlagna hai / isa mandirase digambara jaina-sAhitya aura itihAsakI jo Thosa mevA horahI hai vaha cirammaraNIya hai / merI yahI bhAvanA hai ki mukhtArasA0 sudIrgha kAla sAre mAhityakI sevA karate rhe| kailAzacandra zAstrI 10-2-48 syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlaya, kAzI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anekAnta [varSa 9 sAhitya - paricaya aura samAlocana 1 rAjula [kAnya] samajhe jaga hamako kyoM kAyara, aisI bhI kyA hama kSINa huii| lekhaka, zrIbAlacandra jaina vizArada kaashii| prApti nArI aisI kyA hIna huii| sthAna, sAhityasAdhanAsamiti jainavidyAlaya bhadainI 'utsarga' adhyAyameM rAjula jaba giranAra parvatapara kAzI / mUlya 11) / nemikumArake pAsa jAkara apane Apako unake caraNoMyaha padyakAvyaprantha hAlameM prakaTa huA hai / yaha meM samarpaNa kara detI hai taba kavine nemikumArake dvArA lekhakakI apanI dUsarI racanA hai| isake pahale ve unake samarpaNako svIkAra karate hue unake mukhase 'zrAtmasamarpaNa' pAThakoMko bheMTa kara cuke haiM, jisakA kitanA saiddhAntika uttara dilAyA haiparicaya pichalI kiraNameM prakaTa hocukA hai| "zrAzro hama donoM hI jagake dukhake kAraNakI khoja kareM , isameM kavine rAjula aura nemikumArakA paurANika bandhana jagake hama kATeMge basa yahI bhAvanA roja kareM / aitihAsika caritra Adhunika rocaka DhaGgase citrita ratnatraya apanA parama mAdhya tapa oM' saMyamako apanAe~, kiyA hai| isame darzana, smaraNa, virAga, viraha aura utsarga ye pAMca adhyAya hai| prathama adhyAya kavine nizcaya hI bandhana mukta bane svAtantrya-gIta phira hama gAe~ / " kalpanAke AdhArapara racA hai aura zeSa cAra adhyAya kahanekA tAtparya yaha ki yaha kAvya kaI dRSTiyoMse purANavarNita kathAnusAra nirmita kiye hai / kavise yaha acchA banA hai| viduSIratna pa0 bra0 candAbAIjIkI kAvya utkRSTa koTikA bana par3A hai| kAvyame jaisI mahatvakI vidvattApUrNa prastAvanAne to svarNa kalazakA kucha komalatA, saralatA, zikSA, nIti, sudhAra kAma kiyA hai| isa udIyamAna kavisaM samAjako kavitvakalA Adi guNa apekSita haiM ve prAyaH saba isa bahuta kucha AzA hai| hama unakI isa racanAkA 'rAjula meM vidyamAna haiN| isake kucha namUne dekhiye- svAgata karate haiM / 'smaraNa' adhyAyame kavi rAjula-mukhase kahalAtA hai- 2 muktimandira pidyamaya racanA] jIvana sUnAsA lagatA thA yadi nemi na zrAe jIvanama, lekhaka. paNDita lAlabahAdura zAstrI / prAptisthAna jInekA kyA upayoga ! are utsAha na zrAe jIvaname / ___ yahA~ nItikI kitanI sundara puTa hai| ' nalinI sarasvatI mandira, bhadainI banArasa / mUlya / ) / viraha' adhyAyameM rAjala virahIkI avasthAko yaha kSamA, nirabhimAnatA, saralatA, satya, nirloprApta karatI huI bhI apane nArItvake abhimAnako bhatA, sayama, tapa, tyAga, aparigrahatA aura brahmacarya nahIM bhuultii| kavi rAjulake mukhase vahA~ kahalAtA hai- ina daza mAnava-dharmokA, pratyekakA pA~ca-pA~ca sundara bana banameM maiM sa~ga sa~ga phiratI girimeM bhI mai sa~ga sa~ga tapatI. evaM sarala padyoMme, kathanakarane vAlI navIna zailIkI banA saMginI jIvanakI phira bhI mujhako kAyara mAnA / eka uttama racanA hai| yaha mAmAnya janatAme kAphI tumane kaba mujhako pahicAnA / saMkhyAme pracAra-yogya hai aura lokacike anukUla hai| aisI sarala racanA karaneke liye lekhaka samAjake nArI aisI kyA hIna huii| dhanyavAdapAtra hai| tanakI komalatA hI lekara narake sammukha vaha dIna huI ! jo puruSa kare kara hama na sake ! jIvana-pathameM kyA baDhana ske| -darabArIlAla jaina, koThiyA
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ | bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana 1. mahAbandha-(mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga / hindI TokA sahita mUlya 12) / 2. karalakkhaNa-(sAmudrika zAstra) hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka-pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanaparAjaya-kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA sahita / jinadevake kAmake parAjayakA sarasa rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka-paM0 rAjakumArajI saa0| mU08) 4. jainazAsana--jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara racanA / hindU vizvavidyAlayake jaina rilIjanakaM epha0 e0 ke pAThyakramame nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 4 / 5. hindI jaina-sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-sAhityakA itihAsa tathA paricaya / mUlya 2 // ) / 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya 3||1)| 7. mukti-data-aJjanA-pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika romAMsa) muu04||) 8. do haz2Ara varSakI purAnI kahAniyAM-(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMmeM udAharaNa yogya / mUlya 3) / 9. pathacita-(hindI-sAhityakI anupama pustaka) smRti rekhAe~ aura nibandha / mUlya 2) / 10. pAzcAtya taka zAstra--(pahalA bhAga) epha e ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI / pRSTha 384 / mUlya 4 // ) / 11. kundakundAcAryake tIna ratnamUlya 2) / 12. kabaDaprAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mUDabidrIke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavadi tathA anya prantha bhaNDAra kArakala aura lipurake alabhya tADapatrIya granthoMke mavivaraNa paricaya / pratyeka mandirame tathA zAstra-bhaNDArameM virAjamAna karane yogya / mUlya 10) / vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahAMpara milate haiM pracArArtha pustaka meMgAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A731 vIragavAmandirake naye prakAzana 1 anityabhAvanA-mukhtAra zrIjugalakizorajI 6 nyAya-dIpikA (mahatvakA nayA saMskaraNa) ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha-sahita / iSTaviyogAdike nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita kAraNa kaisA hI zokasantapta hRdaya kyoM na ho, isako eka aura anuvAdita nyAyadIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa bAra paDha lenese bar3I hI zAntatAko prApta ho jAtA hai| apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai / abataka prakAzita isake pAThase udAsInatA tathA kheda dUra hokara cittama saskaraNoMmeM jo azuddhiyA~ calI zrArahI thIM unake prAcIna prasannatA zrAra saramatA aAjAtI hai / sarvatra pracArake pratiyoparase sazodhanako liye hue yaha saskaraNa mUlagrantha yogya hai| mUlya / ) aura usake hindI anuvAdake sAtha prAkkathana, sampAdakIya, 2 AcArya prabhAcandrakA tatvArthamatra-nayA 101 pRSThakI vistRta prastAvanA, viSayasUcI, aura koI 8 prApta saMkSipta sUtragrantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIkI pariziSTasi sakalita hai, sAthame sampAdaka-dvArA navanirmita sAnuvAda vyAkhyA-mahita / mRlya / ) 'prakAzAkhya' nAmakA eka saskRta TippaNa bhIlagA huA hai, jo aMthagata kaThina zabdoM tathA viSayoMkA khulAsA karatA 3 satmAdhu-smaraNa-maGgalapATha---mukhtAra zrIjugalakizorajIkI aneka prAcIna padyoMko lekara naI yojanA, huA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoke kAmakI cIja hai| lagabhaga 400 pRSThoke isa sajilda bRhatsaMskaraNakA sundara hRdayagrAhI anuvAdAdi-mahita / isame zrIvIravarddhamAna aura unake bAdake, jinamenAcArya paryanta, 21 lAgata mUlya 5) ru. hai| kAgajakI kamIke kAraNa thor3I hI pratiyA~ chapI haiM aura thor3I hI avaziSTa raha gaI haiN| mahAn zrAcAryoMke anekoM zrAcAryoM tathA vidvAnoM dvArA kiye gaye mahatvake 136 puNya smaraNoMkA saMgraha hai aura ataH icchukoko zIghra hI maeNgA lenA caahiye| zurUme 1 lokamaMgala kAmanA, 2 nityakI zrAtma-prArthanA. 7 vivAha-samuhazya-lekhaka paM0 jugalakizora 3 sAdhuveSanidarzana-jinastuti, 4 paramasAdhamakhamadA aura mukhtAra, hAlame pakAzita caturtha saskaraNa / 5 satsAdhuvandana nAmake pA~ca prakaraNa haiN| pustaka paDhate yaha pustaka hindI sAhityame apane DhagakI eka hI samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura cIja hai / isama vivAha-jaise mahatvapUrNa viSayakA baDA hI sAtha hI prAcAryoMkA kitanA hI itihAsa sAmane zrAjAtA mArmika aura tAttvika vivecana kiyA gayA hai, aneka hai / nitya pATha karane yogya hai| mU0 // ) virodhI vidhi-vidhAnoM eva vicAra-pravRttiyoMse utpanna huI 4 adhyAtma-kamala-mArtaNDa-yaha paJcAdhyAyI vivAhakI kaThina aura jaTila samasyoMko bar3I yuktike tathA lATI mahitA Adi granthoMke kartA kavivara rAjamalla sAtha dRSTike spaSTIkaraNa-dvAga sulajhAyA gayA hai aura hama kI apUrva racanA hai| imame adhyAtmasamudrako kajeme banda taraha unama dRSTivirodhakA parihAra kiyA gayA hai / vivAha kiyA gayA hai| sAthame nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI kyo kiyA jAtA hai ? dharmasa, samAjase pAra gRhasthAzramakoThiyA aura pagiTata paramAnandajI zAstrIkA mundara se usakA kyA sambandha hai ? vaha kaba kiyA jAnA cAhiye ? anuvAda, vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizora usake lie varNa aura jAtikA kyA niyama hosakatA hai ? jIkI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| vivAha na karanese kyA kucha hAni-lAbha hotA hai ? bar3A hI upayogI grantha hai| mU. 1) ityAdi bAtoM kA isa pustakame bar3A hI yukti-purassara eva hRdayagrAhI varNana hai| baDhiyA aArTa peparapara chapI hai| 5 umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA- mukhtAra sAho ke avasarapara vitaraNa karane yogya hai| mU0 // ) / bhIjugalakizorajIkI granthaparIkSAoMkA prathama aza, grantha-parIkSAoMke itihAsako liye hue 14 pejakI naI prastAvanA-sahita / muu0|) paramevAmandA mAmAcA mhaapr| - . - - . .
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhanekAnta caitra, mevA 2005 :: apraila, sam 1948 varSa hai kiraNa 4 HHELHASA Her e I HAPA- AL.Hamal THEN Ele marate saMsthApaka-pravartaka bIgmevAmandira, saramAvA : rineti bhAratIya jJAnapITha, kAzI HalhaPTRIE:IMINSHIP WIKHist tirthpuri sampAdaka-maMDala jugalakizora mukhtAra pradhAna sampAdaka muni kAntimAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIga hAlamiyAnagara (bihAra) viSaya-sUcI viSaya pRSTha viSaya jaina tapasvI 125 tyAgakA vAstavika rUpa mvarUpa-bhAvanA 126 jaya syAdvAda ranakaraNDaka katR tva-viSayama apane hI logoM dvArA bali mega vicAra aura nirNaya 17 kiye gaye mahApuruSa amRlya tasva-vicAra 140 mahAmuni sukumAla ijana bar3I yA rupayA 141 maThIjIkA antima patra anakAnta 143 mampAdakIya parAkramI jaina v45 mAhisya-paricaya aura zaGkA-mamAdhAna 150 samAkhApana FARITAH IERDHATHMAHURNEAR-j..Jamm HTRA AIRTEHELKHABARTERIERHERLALKFri. jamaU
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirako sahAyatA anekAntako sahAyatA gata kiraName prakAzita sahAyatAke bAda vIra- gata dUsarI kiraName prakAzita sahAyatAke bAda saMbAmandirako nimna sahAyatA prApta huI hai, jisake anakAntako nimna sahAyatA aura prApta huI hai, jisake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra hai:- liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiM :31) lAlA udayarAma jinazvarapramAda jI jaina bajAja 20) lAlA sumerIlAla gulAbarAyajI, bArAbakI sahAranapura (darzana pratimA grahaNa karaneke zrava- (indrakumAra jainakI dAdIkI mRtyu-samaya nikAle marapara nikAle hue dAnamase lAyabrerI mahAyatArtha) gaye 101) ke daanmese)| mAphata 50 paramAnandajI jaina shaastrii| bAbu dIpacandajI, kAnapura (ci0 putra vivAho5) bAbU mAIdayAlajI jaina bI0 e0 dehalI aura palakSame nikAle gaye daanmese)| lAlA zrIcandajI jaina deharAdUna (putra-putrIke 5) bAbU ciraJjIlAlajI jaina, vardhA (ci0 putrake vivAhakI khushiime)| vivAhopalakSame nikAle hae daanmese)| 36) adhiSThAtA vIrasevAmandira 30) vyavasthApaka 'anekAnta' sUcanA sUcanA anakAnta kAryAlayako kucha sahAyatA prApta huI hai anakAnta kAryAlayakaM liya eka suyogya vidvAna jisake AdhArapara hama 33 vidyAthiyoM, lAyabrerI kI AvazyakatA hai jo patra vyavahAra Adi kAryoMke athavA vAcanAlayAMko riyAyatI mUlya 3) tIna rupayA sAtha prapharIDiga karaneme bhI dakSa ho| vetana yogyatAme anekAnta eka varSa taka de sakate haiM / jinheM nusAra diyA jaavegaa| jo vidvAna AnA cAhe ve AvazyakatA ho va 3) rupayA zIghra manipADara se nimna patepara patra vyavahAra kre| bhaja deve, rupayA bhAnapara anakAnta cAlU kara diyA vyavasthApaka 'anakAnta' jaavegaa| vIrasaMvAmandira, marasAvA vyavasthApaka 'anakAnta' (sahAranapura) sUcanA anekAntakaM pichale varSoMkI kucha phAila, varSa bhUla sudhAra 1-5-6-5.8kA zravaziSTa bacI hai / jo mahAnubhAva kharIdanA cAhaMge, unheM vIra jayantIme vIrazAsana 'parAkramI jaina' zIrSaka lekhake antame legyakakA jayantI taka nidiSTa mUlame hI dI jAvegI / ata: nAma aura tArIkha chapanese raha gaI hai| kRpayA premI oNDara bhejanekI zIghratA kA, anyathA ye phAila bhI pAThaka vahA~ ayodhyApramAda 'goyalIya aura tArIkha pahale dUsare aura tIsare varSakI taraha aprApya 14 pharavarI san 1940 banA leve| ho jaayeNgii| vyavasthApaka 'anekAnta' vyavasthApaka 'anekAnta'
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahama - - svatattva-saghAtaka vizvatatva-prakAzaka, vArSika mUlya 5) "KumarSTE TIMI LSINEMATHMAtround the eka kiraNakA mUlya // ' ' AWARE POST nItivirodhadhvanI lokApavahAyarnakaH samyak / paramAgananya.. .kAnekAntaH // apraila varpa 5 / kiraNa 4 vArasevAmandira (samantabhadrAzrama), saramAvA, jilA mahAranapura caitra zukla, vIranirvANa-mavata 2474, vikrama saMvata 2085 FINAAMRAPRATHAMTAASTRAMRAHAARAATMAA jeta tapamtrI zItarita-jArai aga saba hI sakore tahA~-- grIpamakI RtumAhi jala thala mukha jAhiM tanako na mArai nadIdhore dhIra je kharaM / parana pracaMDa dhUpa AgimI barata hai| jeThako bhakAre jahA~ aMDA cIla chAreM pazu- dAvAkImI jvAla-mAla vahata bayAra ati pachI chAMha lArai giri kora tapa ve dhare / / lAgata lapaTa phoU dhIra ne dhagna hai|| ghAra ghana ghora ghaTA caheM aura Dora jyA-jyA- dharatI tapata mAnoM tavAsI napAya rAkhI calata hilArai tyA-tyoM phorai bala ya araM / baDavA anala - mama zaila jA jarata hai| deha-naha torai paramArathasauM prIti jAra nAkaM zRga zilApara jora jaga pAMva dhara , aise guru aura hama hAtha ajalI kare / / karana tapamyA muni karama hAna hai| .--kavi bhRdharadAma - kavi bhagavanIdAma
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kairAnA jilA mujaphpharanagarake bar3e mandirake zAstrabhaNDArakA nirIkSaNa karate huye, aAjase koI 15 varSa pahale jo SaTapatrAtmaka granthasaMgraha prApta huA thA aura jisake SaTadarzanasUtrAdi aATha granthomese 'rAvaNa-pAzvanAtha-stotra' nAmakA eka grantha gata varSakI 12vIM kiraNa meM prakAzita kiyA jAcukA hai usIparase yaha 'svarUpa-bhAvanA' nAmakA grantha bhI noTa kiyA gayA thA, jo Aja prakAzita kiyA jAtA hai| yaha adhyAtma-viSayakA eka bar3A hI sundara eva cittAkarSaka laghu grantha athavA prakaraNa hai| isame sadaMpataH aAtmAke zuddha svarUpakA digdarzana karAte hue 'usI pAvana svarUpakI mai sadA bhAvanA karatA hU~' aisA bAra-bAra kahA gayA hai / isake kartAkA nAma mAlUma nahIM homakA / kucha dina hue dehalI paMcAyatImandirake zAstrabhaNDArame bhI isakI eka pratikA patA calA hai, jo prAcIna guTakeme hai parantu usame bhI kartAkA nAma nahIM diyA / kisI anya vidvAnako yadi kartAke nAmakA patA cale to ve sUcita karanekI kRpA kreN| -sampAdaka (bhujagaprayAta) muni-stutya-cittatva-nIraja-bhRGga, parityakta-rAgAdi-doSA'nusaGgama / jagadvastu-vidyotaka jJAnarUpaM, sadA pAvana bhAvayAmi svarUpam // 5 // svazuddhAtma-pIyUSa-vA zipUraM, jinendrokta-jIvAdi-tattvArtha -sAram / suvarNatvavannitya-caitanya-rUpa, sadA pAvanaM bhAvayAmi svarUpama / / 2 / / galatkarma-bandha truTanmoha-pAzaM, svadeha-triloka-pramANa-pradezam / tarusthA'gniyaddehato bhinnarUpaM, sadA pAvanaM bhAvayAmi svarUpama // 3 // zarIrAdi-nokarma-karma-amuktaM, niruddhAsavaM saptaGgi-prayuktam / svazakti-sthitA'nanta-bodha-svarUpa, sadA pAvanaM bhAvayAmi svarUpama / / 4 / / mvarucyagni-nirdagdha-duHkarma-kakSa, svasaMvedana-jJAna-gamya nirakSam / lasadazana-jJAna-cAritra-rUpa, sadA pAvanaM bhAvayAmi svarUpam // 5 // pariprApta-saMsAra-vArrAzi-pAra, nijAnanda-satpAna-bhRJcitkarIrama / cidAnanda-bIjaM paraMbrahmarUpa, sadA pAvanaM bhAvayAmi svarUpam // 6 // vinaSThA'nyabhAva-prabhUna-pramAda, nirastAGga-sajJAna-liGgAdibhedam / nirAtaGka-sAnanda-caitanya-rUpaM, sadA pAvanaM bhAvayAmi svarUpam // 7 // svacidbhAva-vAka-sambhavA'nanta-zakti, nirAzaM nirIza pariprApta-muktima / trilokezvaraM nizcalaM nityarUpaM, sadA pAvana bhAvayAmi svarUpama / / 8 / / svarUpabhAvanA samAptA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya [sampAdakIya] (gata kiraNase Age) (3) ratnakaraNDa aura AramImAMsAkA bhinnakartRtva svAmI samantabhadra ke sAtha sambandhita karate haiM to siddha karane ke liye prophesara hIrAlAlajIkI jo tIsarI dUsare devanandI pUjyapAdake sAtha / yaha padya yadi kramameM dalIla (yukti) hai usakA sAra yaha hai ki 'vAdirAja- tIsarA ho aura tIsarA dUsareke sthAnapara ho, aura sUrike pArzvanAthacaritameM prAptamImAMsAko to 'devA- aimA hAnA lekhakoMkI kRpAme kucha bhI asambhava yA gama' nAmase ullekha karate hue 'mvAmi-kRta' kahA gayA asvAbhAvika nahIM hai, to phira vivAdake liye koI hai aura ratnakaraNDako svAmikRta na kahakara yogIndra- sthAna nahIM rahatA; taba devAgama (AptamImAMsA) aura kRta' batalAyA hai / 'svAmI'kA abhiprAya svAmI ratnakaraNDa donoM nirvivAdarUpase pracalita mAnyatAke samantabhadrase aura 'yogIndra'kA abhiprAya usa nAmake anurUpa svAmI samantabhadra ke sAtha sambandhita ho jAte kisI zrAcAryase athavA prANamImAMsAkArase bhinna hai aura zeSa padyakA sambandha devanandI pUjyapAda aura kisI dUsare samantabhadrase hai| donoM granthoM ke kartA eka unake zabdazAstrase lagAyA jA sakatA hai| caki ukta ho samantabhadra nahI ho sakate athavA yo kahiye ki pAzvanAthacarita-sambandhI prAcIna pratiyoMkI khoja vAdirAja-sammata nahI ho sakate; kyoMki donoM granthoM- abhI taka nahIM hA pAI hai, jisase padyoMkI kramabhinnatAke ullekha-sambandhI donoM padyoMke madhya meM 'acintya- kA patA calatA aura jisakI bahuta bar3I sambhAvanA mahimAdevaH' nAmakA eka padya par3A huA hai jisake jAna par3atI hai, ata: upalabdha kramako lekara hI ina 'deva' zabdakA abhiprAya devanandI pUjyapAdase hai aura padyoMke pratipAdya viSaya athavA phalitArthapara vicAra jo unake zabdazAstra(jainendra)kI sUcanAko sAthama kiyA jAtA hai:liye hue hai| jina padyoMparase isa yuktivAda athavA padyokaM upalabdha kramaparase do bAte phalita hotI ranakaraNDa aura prAptamImAMsA ekakartRtvapara haiM-eka to yaha ki tInoM padya svAmI samantabhadrakI ApattikA janma huA hai ve isa prakAra haiM: stutiko liye hue hai aura uname unakI tIna kRtiyoM"svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / kA ullekha hai; aura dUsarI yaha ki tInoM padyAMma devAgamena sarvajJo yenA'dyApi pradarzyate // 17 // kramazaH tIna AcAryoM aura unakI tIna kRtiyoMkA acintyahimA devaH so'bhivandyo hitaissinnaa| ullekha hai| ina donomase koI eka bAta hI pranthakArake zabdAzca yena siddhayanti sAdhutva pratilambhitAH // 18 // dvArA abhimata aura pratipAdita ho sakatI hai donoM tyAgI sa eva yogIndro yenA'kSayya sukhAvahaH / nhiiN| vaha eka bAta kaunasI ho sakatI hai. yahI yahAMarthine bhavyasArthAya diSTo ratnakaraNDakaH // 19 // para vicAraNIya hai| tIsare padyama ullikhita 'ratna ina padyoMmese jina prathama aura tRtIya padyoMme karaeDaka' yadi vaha ranakaraeDa yA rakhakaraelapranthoMkA nAmollekha hai unakA viSaya spaSTa hai aura zrAvakAcAra nahIM hai jo svAmI samantabhadrakI kRtirUpa jisame kisI granthakA nAmollekha nahIM hai usa dvitIya se prasiddha aura pracalita hai, balki yogIndra' nAmaka pacakA viSaya aspaSTa hai, isa bAtako prophemara sAhabane zrAcArya-dvArA racA huA umI nAmakA koI dUsarA hI svayaM svIkAra kiyA hai| aura isIliye dvitIya padyaka grantha hai, taba to yaha kahA jA sakatA hai ki nInI prAzaya tathA arthaka viSayame vivAda hai-eka use paoNma tIna prAcAryoM aura unakI tIna kRtiyoMkA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anekAnta [ varSa 9 ullekha hai-bhale hI vaha damaga ratnakaraNDa kahIMpara devanandI pUjyapAdakA vAcaka nahIM kahA jA sakatA, upalabdha na ho athavA usake astitvako pramANita na usa vakta taka jaba taka ki yaha siddha na kara diyA jAya kiyA jA ske| aura taba ina padyoM ko lekara jo ki ratnakaraNDa svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai| vivAda khar3A kiyA gayA hai vahI sthira nahIM rahatA- kyoMki prasiddha sAdhanAMka dvArA koI bhI bAta siddha mamAna ho jAtA hai athavA yoM kahiye ki prophesara nahIM kI jA sktii| sAhabakI tIsarI Apatti nirAdhAra hokara baMkAra ho inhI saba bAtoMko dhyAna rakhate hue, Ajase jAtI hai| parantu promAhabako dumarA ranakaraNDa iSTa kAI 23 varSa pahale ratnakaraNDazrAvakAcArakI prastAnahI hai, tabhI jahAna pracalana ranakaraNDake hI chaThaM banAke sAthameM diye hue svAmI samantabhadrake vistRta padya 'kSutpipAsA'ko prAptamImAmAke virodhane upasthina paricaya (itihAsa)ma jaba maiMne 'svAminazcarita tasya' kiyA thA, jisakA Upara parihAra kiyA jA cukA hai| aura 'tyAgI sa eva yogIndro' ina do padyAko pAva aura iliya nImare padyame ullikhita 'ratnakaraNDaka' nAtha ratasaM eka sAtha uddhRta kiyA thA taba maina yadi pracalita ranakaraNDazrAvakAcAra hI hai to tInoM phuTa noTa (pAdaTippaNI)me yaha batalA diyA thA ki padoMko svAmI mamantabhadra ke sAtha hI mambandhita inake madhyame 'acintyamahimA devaH' nAmakA eka kahanA hogA, jabanaka ki koI spaSTabAdhA isake tIsaga padya mudrita pratima aura pAyA jAtA hai jo merI virodhame upasthita na kI jAya / isake sivAya, dUsarI rAyama ina donoM payoMke bAda honA cAhiya-tabhI koI gati nahIM kyoki pracalita ratnakaraNDako zrApta- vaha devanandI AcAryakA vAcaka ho sakatA hai / mAtha mImAMsAkAra svAmI samantabhadrakRta mAnane koI hI, yaha bhI prakaTa kara diyA thA ki "yadi yaha nIsarA bAdhA nahIM hai, jo bAdhA upasthita kI gaI thI usakA padya sacamuca hI prandhakI prAcIna pratiyoma ina dAnA Upara do ApattiyAMkA vicAra karate hue bhale prakAra padyAMka madhyama hI pAyA jAtA hai aura madhyakA hI nirasana kiyA jA cukA hai aura yaha tImarI Apatti pA hai to yaha kahanA par3egA ki vAdirAjane mamantaapane svarUpama hI sthira na hokara prasiddha tathA digdha bhadako apanA hina cAhane vAloMke dvArA vandanIya banI huI hai| aura isaliye pro0 mAhaba abhimata- aura acintya mahimAvAlA deva pratipAdana kiyA hai| kA siddha karanema asamatha hai| jaba Adi-antakaM sAtha hI, yaha likhakara ki unake dvArA zabda bhala dAnoM padya svAmI samantabhadrasa sambandhita ho taba prakAra siddha hote hai, unake kisI vyAkaraNa pranthakA madhyaka padyako kisI dUsaraMka sAtha sambaddha nahIM ullekha kiyA hai"| apanI isa dRSTi aura rAyake kiyA jA sakatA / udAharaNake taurapara kalpanA anurUpa hI mai 'AcantyamahimA devaH' padyako pradhAnata. kAjiye ki ranakaraNDakaM ullekha vAle tImara padyakaM 'devAgama' aura 'ratnakaraNDa'ke ullekha vAle padoM ke sthAnapara svAmI samantabhadra-praNIta svayabhUstotrake uttaravartI tIsarA padya mAnatA ArahA hai aura tadanuullaMkhako liye hue nimna prakAraka bhAzayakA koI sAra hI usake 'deva' padakA devanandI artha karaname padya hai pravRtta huA huuN| ataH ina tInoM padyA~ka kramaviSayame * svayambhUstutikartAraM bhasmavyAdhi-vinAzanam / merI dRSTi aura mAnyatAko choDakara kisIko bhI virAga-dveSa-bAdAdimanakAntamata numaH / / ' mere uma arthakA durupayoga nahIM karanA cAhie jA aise padyakI maujUdagIme kyA dvitIya padyama samAdhitantrakI prastAvanA tathA matmAdhu-smaraNa-maGgalaullikhita 'deva' zabdako devanandI pUjyapAda kA vAcaka pAThama diyA huA hai| kyoMki mudritapratikA padya-krama kahA jA sakatA hai ? yadi nahIM kahA jA sakatA no 1 pro0 sAhabane apane matakI paTima use peza karake sacamuca ratnakaraNDa ke ullakhavAle padyakI maujUdagAme bhI usa hI usakA durupayoga kiyA hai /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiragA 3] gnakaragar3ake katRtva-viSayame merA vicAra aura nirNaya . 529 hI ThIka honepara maiM usa padyake 'deva' padako samanta- koThiyAke lekhame udhRta hocuke haiN| isake mivAya, bhadrakA hI vAcaka mAnatA hUM aura isa taraha tInoM vAdirAjake pArzvanAthacaritase 47 varSa pUrva zaka saM0 padyoMko samaMtabhadrake stuti-viSayaka samajhatA huuN| astu| 900 me likhe gaye cAmuNDarAyake triSaSThizalAkA aba dekhanA yaha hai ki kyA ukta tInoM padyoMko mahApurANameM bhI 'deva' upapadake sAtha samantabhadrakA mvAmI mamantabhadra ke sAtha sambandhina karane athavA smaraNa kiyA gayA hai aura unhe tattvArthabhASyAdikA ratnakaraNDako svAmI samantabhadrakI kRti batalAname kartA likhA hai| / aisI hAlatame pro0 sAhabakA kAI dasarI bAdhA AtI hai ? jahA~ taka maine isa samantabhadrake sAtha 'deva' padakI amaGgatikI kalpanA viSayapara gabhIratAke sAtha vicAra kiyA hai mujhe umame karanA ThIka nahIM hai-ve sAhityikoMme 'deva' vizeSaNakoI bAdhA pratIta nahIM hotii| tInoM padyAMme kramazaH ke sAtha bhI middhiko prAna raha hai| nIna vizeSaNoM svAmI, deva aura yogAndra ke dvArA aura aba pro0 mAhabakA apane antima lekhama samantabhaTakA smaraNa kiyA gayA hai| ukta kramame rakabe yaha likhanA to kucha bhI artha nahIM rakhanA ki "jI hae tInoM padoMkA atha nimna prakAra hai: ullegva prastuta kiye gaye hai una mabame 'deva' pada 'una mvAmI (mamantabhadra)kA caritra kimake liye samantabhadrake mAtha-sAtha pAyA jAtA hai / aimA kArDa vimmayakAraka (Azcaryajanaka ) nahI hai jinhoMna eka bhI ullekha nahI jahA~ kevala 'deva' zabdasa 'davAgama' (AptamImAmA) nAmake apane pravacana-dvAga mamantabhadrakA abhiprAya prakaTa kiyA gayA ho|" yaha Aja bhI mavajJako pradarzita kara rakhA hai| ve aci- vAstavama kAI uttara nahIM, ise kevala unake liye tyamahimA-yukta deva (mamantabhadra) apanA hina cAhana hI uttara kahA jA sakatA hai. kyoMki jaba koI vizeSaNa vAloke dvArA sadA vandanIya hai, jinaka dvArA (mavanna kimIka mAtha jur3A hotA hai tabhI to vaha kimI hI nahIM kintu) zabda bhI' bhale prakAra siddha hote hai| prasaGgapara maMkatAdika rUpame alagame bhI kahA jA ve hA yogIndra (mamannabhadra) maje arthoMma tyAgI (tyAga- makatA hai, jA vizepaNa kabhI sAthama jur3A hI nahIM bhAvasayakta athavA dAtA) hA hai jinhoMne mukhArthI vaha na to alaga kahA jA sakatA hai aura na umakA bhavyamamUha ke liye akSayasukhakA kAraNabhUta dhamenA. vAcaka hI hA makatA hai| prA0 mAhaba mA koI bhI kA piTArA---'ratnakaraNDa' nAmakA dharmazAstra-dAna ullekha prastuta nahIM kara sakeMge jimama mamantabhadraka kiyA hai|' mAtha 'svAmI' pada jur3anase pahale unheM kevala 'svAmI' ima arthaparamaM spaSTa hai ki damaraM nathA tIsare padake dvArA ullagvina kiyA gayA ho| ataH mUla bAta padyama emA koI bAta nahIM jA mvAmI samantabhadraka mamantabhadrake mAtha 'deva' vizeSagAkA pAyA jAnA hai, mAtha maGgata na baiThatI haa| mamantabhadraka liya dava' jamaka ulAkha prastuta kiye gaya hai aura jinaka vizeSagakA prayoga kAI anAvI athavA unaka padasa AdhArapara dvitIya padyama prayukta hue 'deva' vizeSaNa koI adhika cIja nahI hai / devAgamakI vamunandi-vRti, athavA upapadakA mamantabhadraka mAtha saGgata kahA jA paM. AzAdharakI mAgAgdhAmRta-TIkA, AcArya sakatA hai| pro0 sAhaba vAdirAjaka imI ullegyako jayasenakI mamayasAra-TAkA, narendramana zrAcAyaka vaimA ka ullakha mamajha sakate hai jisameM 'deva' siddhAntamAra-magraha aura ApramImAMmAmUlakI eka zabdame mamantabhadrakA abhiprAya prakaTa kiyA gayA hai| vi0 saMvata 17kI pratiko antima puSpikAma kyoki vAdirAjake sAmana aneka prAcIna ullekhoMka mamantadabhadrakaM sAtha 'deva' padakA khulA prayoga pAyA jAnA hai, jina maba avataragA pa0 darabArAlAlajI 1 anekAnna varga 8 ki0 10 11, 10 41..." 1 mUlamaM prayuka hue 'ca' zabda kA artha / 2 anekAnta varSa ki0pa03:
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 anekAnta rUpa meM samantabhadra ko bhI 'deva' padake dvArA ullekhita karaneke kAraNa maujUda the| isake sivAya, pro0 sAhaba ne zleSArthako liye hue jo eka padya 'devaM svAminamamalaM vidyAnandaM praNamya nijabhaktyA' ityAdi udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai usakA artha jaba svAmI samantabhadra-paraka kiyA jAtA taba 'deva' pada svAmI samantabhadrakA, akalaGka-paraka artha karanese akalaGkakA aura vidyAnanda-paraka artha karanese vidyAnandakA hI vAcaka hotA hai| isase samantabhadra nAma mAthame na rahate hue bhI samantabhadrake liye 'deva' padakA alaga prayoga aghaTita nahIM hai, yaha pro0 sAhaba dvArA prastuta kiye gaye padyase bhI jAnA jAtA hai / yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki vAdirAja 'deva' zabdako ekAntataH 'devanandI' kA vAcaka samajhate the aura vaisA samajhaneke kAraNa hI unhoMne ukta padyama devanandIke liye usakA prayoga kiyA hai; kyoMki bAdirAja ne apane nyAya-vinizcaya-vivaraNa meM akalaGkake liye 'deva' padakA bahuta prayoga kiyA hai', itanA hI nahIM balki pArzvanAthacaritamaM bhI ve 'tarkabhU vallabho devaH sa jayatyakalaGkadhI : ' isa vAkyama prayukta hue 'deva' padake dvArA akalaGkakA ullekha kara raha hai / aura jaba akalaGka ke liye ve 'deva' padakA ullekha kara rahe hai taba akalase bhI bar3e aura unake bhI pRjyaguru samantabhadrake liya 'deva' padakA prayoga karanA kucha bhI asvAbhAvika athavA anahonI bAta nahI hai / isake sivAya, unhoMne nyAyavinizcayavira evaM antima bhAgame pUjyapAdakA devanandI nAma [ varSa 9 se ullekha na karake pUjyapAda nAmase hI ullekha kiyA hai', jisase mAlUma hotA ki yahI nAma unako adhika iTa thA / aisI sthiti meM yadi vAdirAjakA apane dvitIya padyase devanandi-viSayaka abhiprAya hotA to ve yA to pUrA devanandI nAma dete yA unake 'jainendra' vyAkaraNakA sAthame spaSTa nAmollekha karate athavA isa padyako ratnakaraNDake ullekha vAle padyake bAdame rakhate, jisase samantabhadrakA smaraNa-viSayaka prakaraNa samApta hokara dUsare prakaraNakA prArambha samajhA jAtA / jaba aisA kucha bhI nahIM hai taba yahI kahanA ThIka hogA ki isa padyameM 'deva' vizeSaraNa ke dvArA samantabhadrakA hI ullekha kiyA gayA hai| unakA zracintyamahimAse yukta honA aura unake dvArA zabdoM kA siddha honA bhI koI zramaGgata nahIM hai / ve pUjyapAda se bhI adhika mahAna the, akalaGka aura vidyAnandAdika bar3e-bar3e AcAryoMne padArthatattvaviSayaka syAdvAda tIrthakA kalikAlame bhI unakI mahAnatAkA khulA gAna kiyA hai, unheM savaprabhAvita karane vAlA, vIrazAsanakI hajAraguNI vRddhi karane vAlA, aura 'jainazAsanakA praNetA' taka likhA hai| unake asAdhAraNa guNAMka kItanA aura mahimAoke varNanasi jaina sAhitya bharA huA hai, jisakA kucha paricaya pAThaka 'matmAdhu- smaraNa - maGgalapATha' me diye hue samantabhadrakaM smaraNoMparase sahaja hI meM prApta kara sakate hai / samantabhadrake eka paricaya-padyama mAlUma hotA hai ki ve 'siddhasArasvata' the- sarasvatI unheM siddha thI; vAdarbhAsaha jaise AcArya unheM 'sarasvatI kI svacchanda vihArabhUmi' batalAte haiM aura eka dUsare granthakAra samantabhadra-dvArA race hue pranthasamUharUpI nirmalakamala-marovarame, jo bhAvarUpa hamase paripUrNa hai, sarasvatIko krIDA karatI huI ucita karate haiN| isase samantabhadrakaM dvArA zabdoM1 "vidyAnandamanantavIrya sukhada zrIpUjyapAda dayApAla sanmati - mAgara vande jinendra mudA" / 2 zranekAnta varSa 7 kiraNa 3.4 pR0 26 3 satmA dhummaraNamagalapATa, pR0 34, 46 1 jaisA ki nIce ke kucha udAharaNoM prakaTa hai:-- "devastArkika cakracUDAmaNimyAtma vaH zrayame" | pR0 3 "bhayo bhedanayAvagAhagahana devasya yadvAGamayam" / "tathA ca devasyAnyatra vacana - "vyavasAyAtmaka jJAna pratyakSa svata eva naH" / prastAva 1 "devasya zAmagamatIvagabhIrametattAtparyata ka iva boddhamatIva dakSa" / prastAna 2
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] gnakaraNDake kartRtva-viSayama merA vicAra aura nirNaya 131 kA siddha honA koI anokhI bAta nahIM kahI jA yogIndra mAnaneke liye tayyAra na ho, khAsakara uma sktii| unakA 'jinazataka' unake apUrva vyAkaraNa- hAlatame jabaki ve dharmAcArya the-samyagdarzana, jJAna, pANDitya aura zabdoMke ekAdhipatyako sUcita karatA cAritra, tapa aura vIryarUpa pazca AcArAkA svaya hai| pUjyapAdana to apane jainendravyAkaraNameM 'patuSTaya AcaraNa karanevAle aura dUsaroMko AcaraNa karAne samantabhadrasya' yaha sUtra rakhakara samantabhadra-dvArA hone vAle dIkSAguruke rUpame the- 'padarddhika' the tapake balapara vAlI zabdamiddhiko spaSTa sUcita bhI kiyA hai, jima cAraNaRddhiko prApta the aura unhoMne apane maMtramaya parasaM unake vyAkaraNa-zAstrakI bhI sUcanA milatI hai| vacanabalase zivapiNDIma candraprabhakI pratimAko bulA aura zrIprabhAcandrAcAryane apane gadyakathAkozame unheM liyA thA ('svamantravacana-vyAhUta candraprabhaH') / yogatakazAstrakI taraha vyAkaraNa-zAstrakA bhI vyAkhyAtA sAdhanA jaina munikA pahalA kArya hotA hai aura isa (nirmAtA)' likhA hai / ina para bhI pro0 mAhabakA liye jaina muniko 'yogI' kahanA eka sAmAnya-sI apane pichale lekhame yaha likhanA ki "unakA banAyA bAta hai, phira dharmAcArya athavA dIkSAguru munIndrakA huA na tA koI zabdazAstra upalabdha hai aura na umake to yogI athavA yogIndra honA aura bhI avazyakAi prAcAna prAmANika ullekha pAye jAte hai" vyartha bhAvI tathA anivArya ho jAtA hai| isIse jisa kI khIMcatAnake sivAya aura kucha bhI artha nahIM vIrazAsanake svAmI mamantabhadra ananya upAsaka the rkhtaa| yadi Aja koI grantha upalabdha nahIM hai to usakA svarUpa batalAte hue, yuktyanuzAsana (kA06)me usakA yaha Azaya to nahIM liyA jA sakatA ki vaha unhoMna dayA, dama aura tyAgaka sAtha samAdhi (yAgakabhI thA hI nhiiN| vAdirAjaka hI dvArA pAzvanAtha- sAdhanA)ko bhI usakA pradhAna aGga batalAyA hai / taba caritama ullikhita 'manmatisUtra'kI vaha vivRti aura yaha kaise ho sakatA hai ki vIrazAsanake ananyavizeSavAdIkI vaha kRti Aja kahA mila rahI hai ? upAsaka bhI yAga-sAdhanA na karate ho aura imaliye yadi unake na milane mAtrase vAdirAjaka ullekha- yAgI na kaha jAte ho? viSayame anyathA kalpanA nahIM kI jA sakatI to phira mabase pahale suhadvara pa. nAthUrAmajI premIne ima samantabhadraka zabdazAstrakaM upalabdha na hona mAtra hA yogIndra viSayaka carcAkA 'kyA ratnakaraNDaka kA vaimI kalpanA kyoM kI jAnI hai ? usama kucha bhI svAmI mamantabhadra hI hai ?' hama zIrSakake apane lekhama aucitya mAlUma nahIM hotaa| ata: vAdirAjaka ukta uThAyA thA aura yahA~ taka likha diyA thA ki dvitIya padya na018kA yathAvasthita kramakI dRSTisaM "yogIndra-jemA vizeSaNa tA unha (mamantabhadrako) samantabhadra-viSayaka atha lenama kisI bhI bAdhAkaM kahI bhI nahIM diyA gyaa|" isake uttarame jaba maina liya koI sthAna nahIM hai| 'mvAmI samantabhadra dharmazAstrI, tAkika aura yogI ___ rahI tIsare padyakI bAta, umame 'yogIndra.' padakA nAnI the' isa zIrSakakA lakha liyA aura usama lakara jo vAdavivAda athavA jhamalA khar3A kiyA gayA anaka pramANIka AdhArapara yaha spaSTa kiyA gayA ki hai usameM kucha bhI sAra nahIM hai| koI bhI buddhimAna mamantabhadra yogIndra the tathA 'yogI' aura 'yogIndra' aimA nahIM ho sakatA jo samantabhadrakA yAgI athavA vizepaNokA unake nAmake sAtha spaSTa ullekha bhI 1 anekAnta varSa 8 kiraNa 10-11 pR0 416 banalAyA gayA taba premIjI to usa viSayame mauna hA 2 'jainagranthAvalIma raoNyala ezayATika momAiTIkI riporTaka rahe, parantu prA. sAhabane ima carcAko yaha likhakara AdhArapara samantabhadraka eka pAkRta vyAkaraNakA nAmA- lambA kiyA killekha hai bAra use 1200 zlokapAramANa sUcita 1 anekAnta varSa 7 kiraNa 3-4, pR0 26, 30 kiyA hai| 2 anekAnta varSa kiraNa 5-6, pR0 1248
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 anekAnta "mukhtAra sAhava tathA nyAyAcAryajIne jisa AdhArapara 'yogIndra' zabdakA ullekha prabhAcandra-kRta svIkAra kara liyA hai vaha bhI bahuta kaccA hai| unhoMne jo kucha usake liye pramANa diye hai unase jAna par3atA hai ki ukta donoM vidvAnAme meM kisI ekane bhI abhI taka na prabhAcandrakA kathAkoSa svayaM dekhA hai aura na kahI yaha spaSTa paDhA yA kisIse sunA ki prabhAcandrakRta kathAkoSame samantabhadrake liye 'yogIndra' zabda AyA hai| kevala pramIjIna koI bIsa varSa pUrva yaha likha bhejA thA ki "donoM kathAzrama koI vizeSa pharka nahIM he, namittakI kathA prabhAcandrakI gadyakathAkA prAyaH pUrNa anuvAda hai" / usI ke AdhArapara Aja ukta donoM vidvAnoMkI "yaha kahane koI Apatti mAlUma nahIM hotI ki prabhAcandra ne bhI apane gadya-kathAkopame svAmI samantabhadrako 'yogIndra' rUpameM ullekhita kiyA hai / " [ varSa 9 tapasvIvAle veSake saath| aisA bhI nahIM ki pANDurAGgatapasvIke veSavAle hI 'yogI' kahe jAte hoM jainaveSavAle muniyoMko yogI na kahA jAtA ho / yadi aisA hotA to ratnakaraNDakaM kartAko bhI 'yAgIndra' vizeSaNase ullekhita na kiyA jAtA / vAstavame 'yogI' eka sAmAnya zabda hai jo RSi, muni, yati, tapasvI AdikakA vAcaka haiM; jaisA ki dhanaJjaya nAmamAlA ke nimna vAkyase prakaTa haiRSiryanirmunirbhintustApasaH mayato vratI / tapasvI mayamI yogI varNI sAdhuzca pAtu vaH // 3 // jaina sAhityame yogI kI apekSA yati-muni-tapasvI jaise zabdoM kA prayoga adhika pAyA jAtA hai, jA usake paryAya nAma hai / ratnakaraNDame bhI yAMta, muni aura tapasvI zabda yogI ke liye vyavahRta hue haiM / tapasvIko zrApta tathA AgamakI taraha samyagdarzanakA viSayabhUta padArtha batalAte hue usakA jo svarUpa eka padma' meM diyA hai vaha gvAsataura se dhyAna dene yogya ha / usameM likhA hai ki- 'jA indriya-viSayoM tathA icchAoMka vazIbhUta nahIM hai, ArambhoM tathA parigrahAMse rAhata hai aura jJAna, dhyAna eva tapazcaraNAMma lIna rahatA hai vaha tapasvI prazasanIya hai|' isa lakSaNamaM bhinna yogIke aura koI sIna nahIM hote / eka sthAnapara sAmAyikrama sthita gRhasthako 'calopasRSTamuni' kI taraha yatibhAvako prApta huA limbA hUM" / " calApasRSTamunikA abhiprAya usa nama digambara jaina yogI hai jA mauna-pUrvaka yoga-sAdhanA karatA huA dhyAnamagna ho aura usa samaya kisIne usako vastra oDhA diyA ho, jise vaha apane liye upasaga samajhatA hai / sAmAyikame sthita vastramahita gRhasthako usa munikI upamA dete hue use jA yatibhAva-yogI kaM bhAvako prApta huA likhA hai aura agale padyame use "acala yoga" mA batalAyA hai usase spaSTa jAnA 1 viSayA''zA-vazA'tItA nirArambho'parigrahaH / jJAna-dhyAna taporatastapasvI sa prazasyate // 10 // 2 sAmayike sArambhAH parigrahA naiva santi sarve'pi / copasRSTamuniriva gRhI tadA yAni yatibhAvama // 102 // isapara prabhAcandra ke gadyakathAkopako ma~gAkara dekhA gayA aura usapara se samantabhadrakA 'yogI' tathA 'yogIndra' banalAna vAle jaba DeDha darjana ke karIba pramANa nyAyAcAryajIna apane antima lekha 'me uddhRta kiye taba usake uttarame pro0 sAhaba aba apane pichale lekha meM yaha kahane baiThe hai, jise ve namidana- kathAkopake anukUla pahale bhI kaha sakate the, ki " kathAnakame samantabhadrako kevala unake kapaTavaSame hI yogI yA yogIndra kahA hai, unaka jainavaSama kahI bhI ukta zabdakA prayoga nahIM pAyA jAtA" | yaha uttara bhI vAstavame koi uttara nahI hai / ise bhI kevala uttarake liye hI uttara kahA jA sakatA hai| kyoki samantabhadrakaM yAga camatkArako dekhakara jaba zivakoTirAjA, unake bhAI zivAyana aura prajAke bahuta jana jainadharmamaM dIkSita hogaye tatra yogarUpame samantabhadrakI khyAni to aura bhI bar3ha gaI hogI aura ve Ama taura para yogirAja kahalAne lage hoMge, ise hara koI samajha sakatA hai; kyoMki vaha yogacamatkAra samantabhadrakaM sAtha sambaddha thA na ki unake pANDurAGga1 anekAnta varSa 8, kiraNa 10-11 pR0 420-21
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ phiraNa 3] ratnakaraNDake katRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya jAtA hai ki ratnakaraNDame bhI yogIke liye yati' liye jabataka jainasAhityaparase kisI aise dUsaresamantazabdakA prayoga kiyA gayA hai / imake sivAya, aka- bhadrakA patA na batalAyA jAya jo isa ratnakaraNDakA kartA laGkadevane aSTazatI (devAgama-bhASya)ke maGgala-padAme hosake taba taka 'ranakaraNDa'ke kartAka liye 'yogIndra prAptamImAmAkAra svAmI samantabhadrako 'yati' likhA vizeSaNake prayoga-mAtrase use korI kalpanAke hai| jo manmArgame yatnazIla athavA mana-vacana-kAyake zrAdhArapara svAmI mamantabhadrame bhinna kisI dRmare niyantraNarUpa yogakI sAdhanAme tatpara yogIkA mamantabhadra kI kRti nahIM kahA jA sktaa| vAcaka hai, aura zrIvidyAnandAcAryana apanI aSTa- aimI vastusthitime vAdirAjake ukta donoM padyoMsahasrIme unheM 'yatibhRta' aura 'yatIza' taka likhA ko prathama padyake sAtha svAmisamantabhadra-viSayaka hai, jo donoM hI 'yogirAja' athavA 'yogIndra' artha- samajhane aura batalAneme koI bhI bAdhA pratIta nahIM ke dyotaka hai, aura 'yatIza'ke sAtha 'prathitatara' hotI' / pratyuta imake, vAdirAjake prAyaH mamakAlIna vizaMpaNa lagAkara to yaha bhI sUcita kiyA gayA hai vidvAn AcArya prabhAcandrakA apanI TIkAme 'ratraki ve eka bahuta baDe prasiddha yogirAja the| aisahI karaNDa' upAsakAdhyayanako mApha taurapara mvAmI ullekhoMkA dRSTima rakhakara vAdirAjane ukta padyama mamantabhadrakI kRti ghoSita karanA use puSTa karatA hai| 'samantabhadra ke liye 'yogIndra' vizeSaNakA prayoga kiyA unhoMne apanI TIkAkaM kevala madhi-vAkyoMme hI jAna paDanA hai / ora iliye yaha kahanA ki 'mamantabhadrasvAmi-vicita' jaise vizeSaNoM-dvArA vaimI 'mamantabhadra yogI nahI the athavA yogIrUpase unakA ghopaNA nahIM kI balki TIkAkI Adima nimna kahIM ullekha nahIM' kimI taraha bhI mamucita nahIM kahA prastAvanA-vAkya-dvArA bhI usakI spaSTa sUcanA kI haijA sakatA / ranakaraNDakI aba taka emI koI prAcIna "zrIsamantabhadrasvAmI ratnAnAM rakSaNApAyabhUnarannaprati bhI pro0 mAhabakI taraphase upasthita nahIM kI gaI karaNDakaprakhyaM mamyagdarzanAdiganAnAM pAlanApAyabhUtaM jimama granthakartA 'yogIndra' nAmakA koI vidvAn ratnakaraNDakAkhyaM zAstra katakAmo nivighnanaH zAstrapAralikhA ho athavA svAmI samantabhadrame bhinna dUsarA mamAptyAdikaM phalamabhilapatridevatAvizeSa koI mamantabhadra usakA katA hai emI spaSTa sUcanA namamvannAha / " mAthame kI gaI ho| hA~, yahA~para eka bAta aura bhI jAna lenekI hai samantabhadra nAmaka dUsare chaha vidvAnoMkI khoja | khAja aura vaha yaha ki pro0 sAhabane apane vilupta adhyAya' karake maina use ranakaraNDazrAvakAcArakI apanI meM yaha likhA thA ki "digambarajaina mAhityama jo prastAvanAme Ajase koI 23 varSe pahale prakaTa kiyA prAcArya svAmIkI upAdhise vizeSataH viSita kiye thA--umaka bAdame aura kimI samantabhadrakA aba taka gaya hai ve AptamImAMsAkaM kartA mamantabhadra hI koI patA nahIM claa| unamase eka 'laghu', dumare hai" aura Age zravaNabelagolakaM eka zilAlekhama 'cika', tIsare gemamoppe', cauthe 'abhinava', pA~cava bhadrabAhu dvitIyake sAtha 'svAmI' pada jur3A huA dekha'bhaTTAraka', chaThe 'gRhastha' vizepaNase viziSTa pAye jAte kara yaha batalAte hue ki "bhadrabAhakI upAdhi svAmI hai| unameme koI bhI apane mamayAdikakI dRSTima thI jo ki sAhityama prAyaH ekAntata: mamantabhadrake 'ratnakaraNDa'kA kato nahIM ho sakatA' / aura ima " liye hI prayukta huI hai," samantabhadra aura bhadrabAhu 1 "yenAcArya samantabhadra-yatinA tasmai namaH sNttm|" 1 san 1612ma tajorase prakAzita honevAle vAdigajake 2 "sa zrIsvAmisamantabhadra yatibhRd-bhayAdvibhurbhAnumAn / " ___ 'yazodhara-carita'kI prastAvanAma, TI. e. gopInAtharAva "svAmI jIyAtsa shshvtprthittrytiisho'klvaarkiirtiH|" 3mANikacandra-granthamAlAma prakAzita ratnakaragahazrAvakAcAra ema. e. ne bhI ina tInoM padyoko imI kramake mAdha prastAvanA pR0 5se 6 / samantabhadraviSayaka sUcita kiyA hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 anekAnta | varSa 9 dvitIyako "eka hI vyakti" pratipAdana kiyA thaa| sakate' jinameM ve padya sammilita na hoN| isaparase koI bhI yaha phalita kara sakatA hai ki jina isa naraha pro0 mAhabakI tIsarI Apattime kucha mamantabhadrake mAtha 'svAmI' pada lagA huA ho unhe bhI sAra mAlUma nahIM hotaa| yuktike pUrNataH siddha na pro0 sAhabake matAnumAra prAptamImAkA kartA samajhanA honeke kAraNa vaha ratnakaraNDa aura zrAptamImAmAke caahiye| tadanumAra hI pro0 sAhabake sAmane, ratna- ekakata tvame bAdhaka nahIM ho sakatI, aura isaliye karaNDakI TIkAkA ukta pramANa yaha. pradarzita karaneke use bhI samucita nahIM kahA jA makatA / liye rakkhA gayA ki jaba prabhAcandrAcArya bhI ratna- (4) aba rahI cauthI ApattikI bAta; jise pro0 karaNDako svAmI samantabhadrakRta likha rahe haiM aura mAhabane ratnakaraNDake nimna upAntya padyaparase kalpina pro0 sAhaba 'svAmI' padakA asAdhAraNa sambandha karake rakkhA hai-- zrAptamImAMkArake sAtha jor3a rahe hai taba ve use yena svayaM vItakalaGka-vidyA-dRSTi-kriyA-ranakaraNDabhAvaM / AmamImAmAkArase bhinna kisI dUsare samantabhadrakI nItamtamAyAti patIcchayeva sarvArthasiddhistriviSTapeSu // kRti kaise batalAte haiM / isake uttarameM pro0 sAhabane ima padyame pranthakA upamahAra karate hue yaha ligvA hai ki "prabhAcandrakA ullekha kevala itanA hI lo banalAyA gayA hai ki 'jisa (bhavyajIva)ne AtmAko hai ki ratnakaraNDake kartA svAmI mamantabhadra haiM unhoMne nirdoSa vidyA, nirdoSa dRSTi aura nirdoSa kriyArUpa yaha to prakaTa kiyA hI nahIM kiye hI ratnakaraNDake karnA ranoMka piTAreke bhAvI pariNana kiyA hai-apane prAptamImAmAke bhI rayitA haiM' / " parantu sAthama zraAtmAme samyagdarzana, samyagjJAna aura mamyakacAritralagA huA 'svAmI' pada to unhIke mantavyAnusAra rUpa ratnatraya dharmakA AvirbhAva kiyA hai-use tInoM ume prakaTa kara rahA hai yaha dekhakara unhoMne yaha bhI lokoMge marvArthamiddhi-dharma-artha-kAma-mokSarUpa mabhI kaha diyA hai ki 'ratnakaraNDakaM kartA samantabhadraka prayojanoMkI siddhi-svayaMvarA kanyAkI taraha svaya sAtha 'svAmI' pada bAdako jur3a gayA hai-cAhe usakA prApta hojAtI hai, arthAta ukta sarvArthasiddhi use kAraNa bhrAMti ho yA jAnabUjhakara aisA kiyA gayA ho|' svecchAse apanA pati banAnI hai, jisameM vaha cAroM parantu apane prayojanake liye isa kaha dene mAtrase puruSArthoMkA mvAmI hotA hai aura usakA koI bhI koI kAma nahIM cala sakatA jaba taka ki usakA koI prayojana siddha hue binA nahIM rhtaa|' prAcIna AdhAra vyakta na kiyA jAya-kamase kama ima arthako svIkAra karate hue pro0 mAhabakA prabhAcandrAcAryase pahale kI likhI huI ratnakaraNDakI jo kucha vizeSa kahanA hai vaha yaha hai-- koI aisI prAcIna mUlaprati peza honI cAhiye thI "yahA~ TIkAkAra prabhAcandrake dvArA batalAye gaye jimame samantabhadra ke sAtha svAmI pada lagA hazrA na vAcyArthake atirikta zleSarUpase yaha artha bhI mujhe ho| lekina pro0 sAhabane pahale kI aisI koI bhI spaSTa dikhAI detA hai ki "jisane apaneko akalaGka prati peza nahIM kI taba ve bAdako bhrAnti Adike aura vidyAnandakaM dvArA pratipAdita nirmala jJAna, darzana vaza svAmI padake jar3anekI bAta kaise kaha sakate aura cAritrarUpI ratnoMkI piTArI banA liyA hai use hai ? nahIM kaha sakate, usI taraha jisa taraha ki tInoM sthaloMpara marva arthokI siddhirUpa sarvArthasiddhi mere dvArA sandigdha karAra diye hue ratnakaraNDakaM svayaM prApta ho jAtI hai, jaise icchAmAtrase patiko mAta padyoMko prabhAcandrIya TIkAse pahalekI aisI apanI ptnii|" yahA~ niHsandehataH ratnakaraNDakArane prAcIna pratiyoMke na milaneke kAraNa prakSipta nahIM kaha tattvArthasUtrapara likhI gaI tInoM TIkAoMkA ullekha --------- ----- 1 anekAnta varSa 6, kiraNa 1 pR0 12para prakAzita pro. 1 anekAnta varSa8, kiraNa 3, pR0 126 / sAhabakA uttara patra /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ratnakaraNDake katR tva-viSayama mega vicAra aura nirNaya kiyA hai| marvArthasiddhi kahIM zabdazaH aura kahIM bAdhA jaba pro0 sAhabake sAmane upasthita kI gaI aura arthata: akalaGkakRta rAjavArtika evaM vidyAnandikRta pUchA gayA ki 'triSu viSTapeSu' kA zleSArtha jo 'tInoM zlokavArtikame prAyaH pUrI hI prathita hai| ata: jisane sthalopara' kiyA gayA hai ve tIna sthala kaunase haiM akalaGkakRta aura vidyAnandikI racanAoMko hayaGgama jahA~para marva arthakI siddhirupa 'marvArthamiddhi' svaya kara liyA use marvArthasiddhi svayaM AjAtI hai| ratna- prApta hojAtI hai? taba prophemara mAhava uttara dete hue karaeTake ima ullekhaparase nirvivAdataH siddha hojAtA likhate haihai ki yaha racanA na kevala pUjyapAdase pazcAtkAlIna "maMga khayAla thA ki vahA~ to kisI naI hai, kintu akalaGka aura vidyAnandise bhI pIchekI ___ kalpanAkI AvazyakatA hI nahIM kyoMki vahA~ unhIM hai'|" mI hAlatame "gnakaraNDakArakA pAnamImAMmA tIna sthaloMkI maGgati sumpaSTa hai jo TIkAkArane batalA ke kasi ekatva siddha nahIM hotaa|" diya hai arthAt darzana, jJAna aura cAritra; kyoMki va tatvArthasUtraka viSaya honeme sarvArthasiddhima tathA akayahA~ pro0 mAhaba-dvArA kalpita isa zlepArthake laGkadeva aura vidyAnandakI TIkAoMma vicita haiM murdhATata honama do prabala bAdhAeM hai--- eka to yaha ki jaba 'vItakalaka' se akalakakA aura vidyAsa vidyA aura unakA hI prarUpaNa ratnakaraNDakArane kiyA hai|" yaha uttara kucha bhI maGgata mAlama nahIM hotA; nandakA artha laliyA gayA taba 'dRSTi' aura 'kriyA' do kyoki TIkAkAra prabhAcandrana 'tripu viSTayepu' kA spaSTa hI ratna zepa raha jAte hai aura ve bhI apane nirmalanirdApa athavA samyaka jaise maulika vishessnnsNshuuny| artha 'tribhuvanapu' padake dvArA 'tInoM lokame diyA hai| usake svIkAra kI ghoSaNA karate hue aura yaha AzvAesI hAlatama zlapArthaka sAtha jo "nirmala jJAna" artha sana dete hue bhI ki usa viSayame TIkAkArase bhinna bhI jor3A gayA hai vaha nahI bana makagA aura usake "kisI naI kalpanAkI AvazyakatA nahIM" TIkAkArana jor3anepara vaha zleSArtha grantha-sandabhake sAtha kA artha na dekara 'arthAta' zabdakaM mAtha usake arthaamaGgata ho jAyagA; kyoMki granthabharame tRtIya padyase kI nijI naI kalpanAko liye hue abhivyakti karanA prArambha karake isa padyaka pUrva taka samyakadazana-jJAna aura isa taraha 'tribhuvaneSu' padakA artha "darzana, jJAna cAritrarUpa tIna ratnoMkA hI dharmarUpase vaNana hai, jisa aura cAritra" batalAnA athakA anartha karanA athavA kA upamahAra karate hue hI ima upAntya padyama unako gvIcatAnakI parAkASThA hai| isase uttarakI mani apanAnevAleke liye sarva athakI siddhirUpa phalakI aura bhI bigar3a jAtI hai; kyoMki taba yaha kahanA nahIM vyavasthA kI gaI hai| isakI narapha kisIkA bhI dhyAna banatA ki sarvArthasiddhi Adi TIkAoMma darzana, jJAna nahIM gyaa| dUsarI bAdhA yaha hai ki 'tripu viSyapu' aura cAritra vivecita hai-pratipAdina hai, balki yaha padoMkA artha jo "tInoM sthalopara" kiyA gayA hai vaha kahanA hogA ki darzana, jJAna aura cAtrime mavArthasaGgata nahI baiThatA: kyoMki akalakadevakA rAja middhi Adi TIkAeM vivecita hai-pratipAdita hai, vArtika aura vidyAnandakA zlokavArtika prantha ye do jo ki eka bilkula hI ulTI bAta hogii| aura isa hI sthala aise hai jahA~para pUjyapAdakI sarvArthasiddhi taraha AdhAra-Adheya sambandhAdikI sArI sthiti (tattvArthavRni) zabdazaH tathA arthata: pAI jAtI hai, bigar3a jAyagI; aura taba zrupapame yaha bhI phalita tIsare sthala kI bAta mulake kimI bhI zabdaparama usa nahIM kiyA jA sakegA ki akalaGka aura vidyAnandakI kA Azaya vyakta na karane ke kAraNa nahIM bntii| yaha TIkAe~ aise koI sthala yA sthAnavizeSa haiM jahA~para 1 anekAnta varSa 7 kiraNa 5.6 pR0 53 pUjyapAdakI TIkA sarvArthAddhi mvaya prApta hojAtI hai| 2 anekAnta varSa = kiraNa 3 pR. 132 1 anekAnta varSa, kiraNa 3 pR0 130
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 anekAnta [varSa 9 ___ ina donoM bAdhAoMke sivAya zleSakI yaha kalpanA hojAtA hai ki vaha racanA na kevala pUjyapAdase aprAmaGgika bhI jAna par3atI hai, kyoMki ratnakaraNDake pazcAtkAlIna haiM, kintu akalaGka aura vidyAnandime bhI mAtha usakA koI mela nahIM milanA, ratnakaraNDa pIchekI hai" korI kalpanAke sivAya aura kucha bhI tattvArthasUtrakI koI TIkA bhI nahIM jimama kimI nahIM hai| use kisI taraha bhI yuktimaGgata nahIM kahA taraha khIMcatAna kara usake sAtha kucha mela biThalAyA jA makatA-ratnakaraNDa ke 'apnApajJamanullaMghya' padyakA jAtA, vaha to AgamakI khyAtiko prApta eka mvatantra nyAyAvatArame pAyA jAnA bhI isameM bAdhaka hai| vaha maulika grantha hai, jise pUjyapAdAdikI ukta TIkAoMkA kevala uttarake liye kiyA gayA prayAsamAtra hai aura koI AdhAra prApta nahIM hai aura na ho sakatA hai| imIse umako prastuta karate hue pro0 sAhabako apane aura imaliye usake sAtha ukta zeSakA Ayojana pUrva kathanake virodhakA bhI kucha khayAla nahIM rahA; eka prakArakA amambaddha pralApa ThaharatA hai jaimA ki mai isase pahale dvitIyAdi ApattiyoM ke athavA yoM kahiye ki vivAha to kimIkA aura gIta vicArakI bhUmikAme prakaTa kara cukA hai| kimIke' ima uktiko caritArtha karatA hai| yadi vinA yahaoNpara eka bAta aura bhI prakaTa kara denekI hai sambandhavizeSa kavala zavdachalako lekara hI zepakI aura vaha yaha ki pro0 mAhaba bhaMpakI kalpanAke binA kalpanA apane kimI prayojanake vaza kI jAya aura ukta padyakI racanAko aTapaTI aura asvAbhAvika use ucita samajhA jAya naba to bahuta kucha anoMka samajhate hai, parantu padyakA jo atha Upara diyA gayA maGghaTita hone kI sambhAvanA hai / udAharaNake liya hai aura jo zrAcArya prabhAcandra-mammata hai usasa padyakI mvAmimamantabhadra-praNIta 'jinazanaka'ke upAntya padya racanAme kahI bhI kucha aTapaTApana yA asvAbhAvikatA (naM. 115)meM bhI 'pratikRtiH sarvArthasiddhi parA' ima kA dazana nahI hotA hai| vaha vinA kimI laMpakalpanAka vAkyaka antargata 'mArthamiddhi' padakA prayoga pAyA granthaka pUrva kathanake sAtha bhale prakAra sambaddha hotA jAtA hai aura 64ve padyame to 'prApya marvAthasiddhi gAM' huA ThIka usake upasaMhArarUpame sthita hai| umama ima vAkyaka mAtha umakA rUpa aura spaSTa hojAtA hai, prayukta hue vidyA, dRSTi jaise zabda pahale bhI granthama usake sAtha vAle 'gA' padakA artha vANI lagA leneme jJAna-dazana jaisa ami prayukta hue hai, unake arthame vaha vacanAtmikA 'masiddhi' hojAtI hai| isa pro0 sAhabako koI vivAda bhI nahI haiN| hA~, 'vidyA' 'sarvArthasiddhi'kA vAcyArtha yadi ukta zleSArthakI taraha se zeSarUpame 'vidyAnanda' artha lenA yaha unakI nijI pUjyapAdakI sarvArthasiddhi lagAyA jAyagA to svAmI kalpanA hai, jisake samarthaname koI pramANa upasthita mamantabhadrako bhI pUjyapAdake bAdakA vidvAna kahanA nahI kiyA gayA, kevala nAmakA eka deza kahakara usa hogA aura taba pUjyapAdake 'catuSTaya samantabhadramya' ima mAnya kara liyA hai| taba pro0 sAhabakI dRSTime vyAkaraNasutrama ullikhita mamantabhadra cintAka viSaya .. bana jAyege tathA aura bhI zilAlekhoM, prazastiyoM 1 jahA~taka mujhe mAlUma hai saskRta sAhityama zleSarUpama tathA paTrAvaliyoM AdikI kitanI hI gar3abar3a upasthita nAmakA ekadeza grahaNa karate hue puruSake liye usakA ho jaaygii| ataH mambandhavizeSako nirdhArita kiye pulliga azora strIke liye strIliga aza grahaNa kiyA vinA kevala zabdoMke samAnArthako lekara hI zeSArthako jAtA hai, jaise 'matyabhAmA' nAmakA strIke liye 'bhAmA' kalpanA vyartha hai| aMzakA prayoga hotA hai na ki 'matya' aMzakA / isI taraha isa taraha jaba zleSAtha hI sughaTita na hokara 'vidyAnanda' nAmakA vidyA' graMza, jo ki strIliga hai, purupake bAdhita ThaharatA hai taba usake AdhArapara yaha kahanA liye vyavahRta nahIM hotaa| cunAMce pro0 sAhabane zlepake ki "ratnakaraNDa ke isa ullekhaparase nirvivAdata: siddha udAharaNarUpame jo 'deva svAminabhamala vidyAnanda praNamya
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4] ratnakaraNDake katR tva-viSayame mega vicAra aura nirNaya 137 padAkI racanAkA aTapaTApana yA amvAbhAvikapana prayoga kiyA gayA hai / iname 'vItakalaGka' zabda sabase ekamAtra 'vInakalaGka' zabdakaM sAtha kendrita jAna adhika zuddha bhI adhika spaSTArthako liye hue hai pahanA hai, use hI mIdhe vAcya-vAcaka-mambandhakA aura vaha antama sthita huzrA antadIpakakI taraha pAdhaka na mamamakara Apane udAharaNa prastuta kiyA pUvame prayukta hue 'man' Adi sabhI zabdoMkI arthadRSTihai / parantu samyak zanake liye athavA umake sthAna para prakAza DAlatA hai, jisakI jarUrata thI, kyoki para 'vAtakalaGka' zabda kA prayoga chanda tathA mpaSTAtha kI 'mat' mamyak jaise zabda prazamAdike bhI vAcaka hai dRSTise kucha bhI aTapaTA, amaGgata yA amvAbhAvika vaha prazamAdi kima cIjama hai? doSoMka dUra honeme nahIM hai; kyoki 'kalaGka'kA suprasiddha artha 'doSa' hai' hai| use bhI 'vItakala' zabda vyakta kara rahA hai| aura umaka mAthame 'vIta' vizeSAvagana, mukta tyakta, dazaname doSa zaGkA-mRDhatAdika, jJAnama mazaya-viparyavinaSTa athavA rahita jaise arthakA vAcaka hai, jimakA yAdika aura cAritrama gaga-dvapAdi hote hai| ina doSAMsa prayoga samantabhadraka damare granthoMme bhI aise sthaloMpara rahita jo darzana-jJAna aura cAritra hai ve hI bItakalA pAyA jAtA hai jahAM zlepArthakA koI kAma nahIM; jaise athavA nidApa darzana-jJAna-cAritra hai, unhI rUpa jo prAptamImAmA 'vAnarAgaH' tathA 'vItamohataH' padomeM, apane AtmAko pariNata karatA hai use hI lokamvayambhUnAMtrake 'vAnaghana:' tathA 'vItagage' padoma, pagloka marva arthokI middhi prApta hotI hai| yahI ukta yuktyanuzAsanake 'vIvikalpadhI:' aura jinazatakakaM upAntya padyakA phalinArtha hai, aura isase yaha spaSTa 'vInacaMtAvikAgabhi' padame / jisameM doSa yA jAnA jAnA hai ki padyame 'samyaka'ke sthAnapara 'vInakalaGga nikala gayA athavA jo usase mukta hai use kalaGka'zabdakA prayoga bahuna moca-mamajhakara gaharIduravItadApa, nirdApa, niSkalaGka, akalaGka tathA vAtakalaGka dRSTikaM mAtha kiyA gayA hai / chandakI Tima bhI vahA~ jaima nAmoma abhihita kiyA jAtA hai, jo maba eka sana, mamyaka, mamIcIna, zuddha yA mamama jema hI arthaka vAcaka paryAya nAma hai| vAstavama jo zamima kimIkA prayoga nahIM banatA aura isaliye nidApa hai vahI mamyak (yathArtha) kaha jAnakaM yogya vInakalaGka' zabdakA prayoga zrepArthakaM liya athavA hai-dApAsa yukta athavA pRNako mamyaka nahIM kaha drAviDI prANAyAmaka rUpama nahIM hai jaimA ki prophamara makane / ratnakaraNDama mana, samyaka, mamIcIna, zuddha mAhaba mamajhate hai / yaha binA kimI zvepArthakI aura vInakalaGka ina pAMcoM zabdAMkA eka hI arthama kalpanAkaM pranthamandabhaka mAtha musambaddha aura apane prayukta kiyA hai aura vaha hai yathArthanA-nirdApanA, sthAnapara suprayukta hai| jimakaM liya svambhUnAMtrama 'mamaJjama' zabdakA bhI aba mai itanA aura bhI banalA denA cAhatA hUM ki granthakA anna parIkSaNa karanepara umaga kitanI hI bAta nijabhaktayA' nAmakA pA uddhRta kiyA hai umama vidyA emI pAI jAtI hai jo umakI ati prAcInatAkI dyotaka nandakA 'vidyA' nAmame ullegna na karake pUga hI nAma hai, umaka kitane hI upadezA-pAcAgaM, vidhi-vidhAnAM diyA hai| vidyAnandakA 'vidyA' nAmame ullegvakA dUmaga athavA kriyAkANDaoNkI to parampaga bhI TIkAkAra koI bhI udAharaNa dekhanema nahIM AtA / prabhAcandrakaM mamayama luma huI mI jAna par3atI hai, 1 'kalavA'I kAlAyamamale dopaapvaadyoH| vizva0 kAza. imAma ve unapara yatheSTa prakAza nahIM DAla maka aura doSaka arthama kalaGka zabdake prayogakA eka mumpaSTa udA- na bAdako hI kisIke dvArA vaha DAlA jA sakA hai| haraNa isa prakAra hai jaise 'mRrdhvamaha-muSTi-vAmI-bandha' aura 'catugavataapAkuvanti yadvAcaH kAya-vAk citta mambhavama / tritaya' nAmaka padoMmeM varNita prAcArakI bAta / aSTakalahamaginA so'ya devanandI namasyate ||---zAnArNava mUlaguggoMmeM paJca araNavatoMkA samAveza bhI prAcIna
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 anekAnta [varSa 9 paramparAkA dyotaka hai jimame samantabhadrasa zatAbdiyoM imaparase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki ratnakaraNDa bAda bhArI parivartana hA aura usake aNuvratoMkA granthakI racanA usa samaya huI hai jabaki 'pAkhaNDI' sthAna paJcaudambaraphaloMne le liyA / eka cANDAla- zabda apane mUla arthama-'pApaM khaNDayanIti pAkhaNDA' putrako 'deva' arthAt ArAdhya batalAne aura eka isa niyuktike anusAra-pApakA khaNDana karaneke gRhasthako munime bhI zreSTha batalAne jaise udAra upadeza liye pravRtta hue tapasvI mAdhuoMke liye Amataurapara bhI bahuta prAcInakAlaka maMsUcaka hai jabaki deza aura vyavahRta hotA thA, cAhaM ve sAdhu svamatake ho yA samAjakA vAtAvaraNa kAphI udAra aura satyako paramatake / cunAMce mUlAcAra (a. 5)me 'rattavaDaprahaNa karaneme sakSama thaa| parantu yahA~ una saba caraga-tApasa-parihattAdIyaagApAmaMDA' vAkyake bAtoMke vicAra eva vivecanakA avasara nahI hai dvArA raktapaTAdika mAdhuoko anyamatake pAkhaNDI to svatantra lekhaka viSaya hai, athavA avasara milane batalAyA hai, jisase mApha dhvanita hai ki taba svamata para 'samIcIna-dharmazAstra'kI prastAvanAme unapara yatheSTa (jainoM)ke tapasvI mAdhu bho 'pAkhaNDI' kahalAte the| prakAza DAlA jAyagA / yahA~ mai udAharaNake taurapara aura isakA samarthana kundakundAcAyake samayAmAra sirpha do bAte hI nivedana kara denA cAhatA hU~ aura pranthakI pAkhaMDI-ligANi va gihaliMgANi va be isa prakAra hai bahuppayAgapaNa' ityAdi gAthA naM048 Adise bhI (ka) ratnakaraNDame samyagdarzanako tIna mUDhatAoMse hotA hai, jiname pAkhaNDIliGgako anagAra mAdhuoM rahita batalAyA hai aura una mUDhatAoMma pAvaNDi (nirgranthAdi muniyoM)kA liGga batalAyA hai / parantu mRDhatAkA bhI samAveza karate hue usakA jo svarUpa 'pAkhaNDI' zabdaka arthakI yaha sthiti Ajase koI diyA hai vaha isa prakAra hai dazoM zatAbdiyoM pahalema badala cukI hai aura sabame yaha sagranthA''rambha-himAnA maMsArA''varta-vartinAm / / 'zabda' prAyaH 'dhUna' athavA 'dambhI-kapaTI' jaise vikRta pAsvaNDinA puraskAro jJeya pAkhaNDi-mohanam / / 24 / / arthame vyavahata hotA rahA hai| ima arthakA ratna'jo sagrantha hai-dhana-dhAnyAdi parigrahase yukta hai -~-~-Arambha sahita hai-kRSi-vANijyAdi sAvadyakarma karaNDake ukta padyama prayukta hue 'pANDin' zabdaka karate hai-, himAme rata haiM aura saMsArake bhAvoMme pravRtta sAtha koI sambandha nahIM hai / yahA~ pAkhaNDI' zabdaka prayogako yadi dhUrta, dambhI, kapaTI athavA jhUThe ho raha haiM-bhavabhramaName kAraNIbhUta vivAhAdi ko (mithyAdRSTi) sAdhu jaise arthame liyA jAya, jaisA ki dvArA duniyAke 'cakara athavA gorakhadhandhemeM phaMse hue kucha anuvAdakoMne bhramavaza Adhunika dRSTise le liyA haiM, aise pANDiyoMkA-vastuta: pApake khaNDaname pravRtta na hone vAle liGgI sAdhuoMkA jo (pAkhaNDIke hai, to arthakA anartha ho jAya aura 'pAvaNDi mohanam' padame par3A huA 'pAkhaNDin' zabda anarthaka rUpame athavA sAdhu-guru-buddhise) Adara-satkAra hai aura asambaddha Thahare / kyoMki isa padakA artha hai use 'pANDimaDha' samajhanA caahie| 'pAkhaNDiyoMke viSayame mUDha honA' arthAta pAkhaNDIke 1 ima viSayako vizeSa jAnane ke liye dekho lekhakakA 'jainA bAstavika' svarUpako na samajhakara apAkhaNDiyoM cAyauMkA zAsana bheda' nAmaka grantha pRSTha 7 se 15 / usame diye hue 'ratnamAlA' ke pramANaparase yaha bhI jAnA jAtA 1 pAkhaNDIkA vAstavika svarUpa vahI hai jise granthakAra hai ki ratnamAlAkI racanA usake bAda huI hai jabaki mUla mahodayane 'tapasvI ke nimna lakSaNama samAviSTa kiyA hai| guNAma aNuvratIka sthAnapara paJcodambarakI kalpanA rUda aise hI tapasvI sAdhu pApIkA khaNDana karanemeM samartha hota hai:hocukI thI aura isa liye bhI ratnakarayaDasa zatAbdiyA viSayAzA-vazA'tItI nirAgambho'parigrahaH / bAdakI racanA hai| jJAna dhyAna-taporaktastapasvI sa prazasthate / / 10 / /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4] ratnakaraNDaka katR tva-viSayame merA vicAra aura nirNaya athavA pAsvaeTyAbhAsoMko pAkhaNDI mAna lenA aura kA svarUpa batalAte hue, gharase 'munivana'ko jAkara vaisA mAnakara unake sAtha tadurUpa prAdara-satkArakA guruke nikaTa broMko grahaNa karanekI jo bAta kahI vyavahAra karanA / isa padakA vinyAsa pranthame pahalese gaI hai usase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki yaha prantha prayukta 'devatAmRDham padake samAna hI hai, jimakA usa samaya banA hai jabaki jaina munijana Amataurapara prAzaya hai ki 'jo devatA nahIM haiM-rAgadveSasaM malIna banoMme rahA karate the, vanoMme hI yatyAzrama pratiSThita thedevatAbhAma haiM-unheM devatA samajhanA aura vaisA aura vahIM jAkara guru (AcArya)ke pAsa utkRSTa mamajhakara unakI upAsanA karanA / aimI hAlaname zrAvakapadakI dIkSA lI jAtI thii| aura yaha sthiti 'pAkhaNDin' zabdakA artha 'dhUta' jaisA karanepara usa samayakI hai jabaki caityavAma-mandira-maThoMme ima padakA aisA artha hojAtA hai ki dhRtoMke muniyokA Amataura nivAsa-prArambha nahIM huA thaa| viSayama mUDha honA arthAta jo dhUta nahIM hai unheM caityavAsa vikramakI 4thI-5vIM zatAbdIme pratiSThita ho dhRta mamajhanA aura vaisA samajhakara unake sAtha cukA thA- yadyapi usakA prArambha usase bhI kucha Adara-satkArakA vyavahAra karanA' aura yaha artha pahale huA thA aisA tadviSayaka itihAsase jAnA kimI taraha bhI maGgata nahIM kahA jA sktaa| ataH jAtA hai| pa. nAthUrAmajI premIke 'vanavAsI aura ratnakaraNDama pAkhaNDina zabda apane mUla purAtana caityavAmI sampradAya' nAmaka nibandhase bhI isa viSaya. arthame hI vyavahAna huA hai, imama jarA bhI mandehake para kitanA hI prakAza par3atA hai| aura isa liye bhI liye sthAna nahIM hai / ima athakI vikRti vikrama ma0 ratnakaraNDakI racanA vidyAnanda prAcAyake bAdakI 734ma pahale hocakI thI aura vaha dhUta jaise arthama nahIM ho sakatI aura na uma ratnamAlAkArake sama. vyavahana hAne lagA thA, isakA patA ukta mavana mAyika athavA usake gurukI kRti ho sakatI hai jo athavA vIranirvANa mA 1204ma banakara mamApta hA spaSTa zabdoma jaina muniyoka liya banavAmakA niSedha zrIviSeNAcArya kRta padmarinake nimna vAkyase kara rahA hai-use uttama muniyoMka dvArA varjita calatA hai - jimameM bhagna cakravartIka prati yaha kahA banalA rahA hai-aura caityavAsakA khulA poSaNa kara gayA hai ki jina brAhmaNoM kI mRSTi prApana kI hai ve rahA hai / vaha no unhIM mvAmI samantabhadrakI kRti varddhamAna jinendrakaM nirvANake bAda kaliyagame mahA- hAnI cAhiye jo prasiddha vanavAmI the, jinheM prophamara uddhata 'pAkhaNDI' ho jAyege / aura agale padyama mAhabana zvetAmbara paTrAliyAMka AdhArapara 'banaunhe 'madA pApakriyodyatAH' vizeSaNa bhI diyA gayA hai- vAmI' gaccha athavA mahaka prasthApaka 'mAmantabhadra' baddhamAna-jinamyA'nte bhaviSyanti kalI yage / likhA hai jinakA zvetAmbara-mAnya samaya bhI digambaraete ye bhavatA mRSTAH pAkhaNDinI mhoddhnaaH||4-116 mAnya samaya (vikramakI dUsarI zatAbdI) ke anukUla sI hAlatame ratnakaraNDakI racanA una vidyA hai aura jinakA ApramImAmAkArakaM sAtha ekatva nanda AcAryakaM bAdakI nahIM ho sakatI jinakA samaya ___ mAnane pro. sA0ko kAI Apatti bhI nahIM hai| pro. sAhabane I0 mana 816 (vi0 mavata 873)ke ratnakaraNDake ina maba ullekhokI rozanIma pro. lagabhaga batalAyA hai| mAhabakI cauthI Apatti aura bhI ni:sAra evaM (kha) ratnakara eDama eka padya nimna prakArase pAyA nimtaja hojAtI hai aura unake dvArA prandhake upAntya jAtA hai: padyama kI gaI zSArthakI ukta kalpanA bilkula hI gRhatI munivamitvA gurupakaNThaM pratAni parigRhya / 1 jaina mAhitya bhAra itihAma pR0 347me 366 bhaiyA'zanastapasyamutkRSTazcela-khaNDa-dharaH // 14 // 2 kalokAle vane vAmI vaya'ne munisattamaiH / isame, 11vI pratimA (kakSA)-sthita utkRSTa zrAvaka sthApitaM ca jinAgAre prAmAdipa vizeSataH // 22 ranamAlA
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 9 nirmUla ThaharatI hai-umakA kahIM bhI koI mamarthana 87)ke pazcAt aura vAdigajake samaya arthAta nahIM hotA / ratnakaraNDake mamayako jAna-anajAne zaka maM0 947 (vi. maM. 1882)se pUrva middha hotA ratramAlAke racanAkAla (vikramakI 11vI zanAsTIka hai / ima mamayAvadhika prakAzame ratnakaraNDazrAvauttagadha yA usake bhI bAda)ke samIpa lAnakA Agraha kAcAra aura ratnamAlAkA racanAkAla samIpa zrAjAte karanapara yazastilakake antagata somadevamUrikA 46 hai aura unake bIca zatAbdiyoMkA antarAla nahIM kalpAma vargita upAmakAdhyayana (vi0 sa0 1816) rhtaa'|" aura zrIcAmuNDarAyakA cAritramAra (vi.ma.1035ke isa taraha gambhIra gaveSaNa aura udAra paryAlagabhaga) dAnAM ratnakaraNDa ke pUrvavatI Thaharege, jinheM lAMcanoMke sAtha vicAra karanepara pro. sAhabakI cAroM kimI taraha bhI ranakaraNDake pUrvavartI siddha nahI kiyA dalIla athavA ApattiyoMmase eka bhI isa yogya nahIM jA sakatA: kyAki dAnA ratnakaraNDaka kitane hI ThaharatI jA ratnakaraNDazrAvakAcAra aura prAptamImAMsA zabdAdi ke anusaraNako liye hue hai-cAritramArama kA bhinnakatRtva siddha karane athavA donoMke eka tA ratnakaraNDakA 'samyagdazanazuddhAH' nAmakA eka katR tvame koI bAdhA utpanna karaneme mamartha ho sake purA padya bhI 'uktaM ca rUpase uddhRta hai| aura taba aura isaliye bAdhaka pramANAke abhAva eva sAdhaka prA0 mAhabakA yaha kathana bhI ki 'zrAvakAcAra-viSaya- pramANAMke sadbhAvama yaha kahanA nyAya-prApta hai ki kA sabase pradhAna aura prAcIna grantha svAmI mamanta cAna grantha svAmA samanta. ratnakaraNDazrAvakAcAra unhI samantabhadra AcAryakA bhadrakRta ratnakaraNDazrAvakAcAra he' unake viruddha jAyagA, kati hai jo prAptamImAmA (devAgama)ke racayitA hai / jise unhoMne dhavalAkI catutha pustaka (kSetraspazana aura yahI maMga nirNaya hai| anu0) prastAvanAma vyakta kiyA hai aura jisakA unheM uttaraka cakarama paDakara kucha dhyAna rahA mAlamanahI vIrasavAmandira, mrmaavaa| hAtA aura ve yahA~ taka likha gaye hai ki "ratnakaraNDa tA02141648 / jugala kizora mukhtAra kI racanAkA mamaya ima (vidyAnandamamaya vi0 ma0 1 anekAnta varSa 7, kiragA 56, pR0 54 amUlya tattvavicAra baddata puNyake puJjame ima zubha mAnava-dehakI prApti huI, to bhI arere / bhavacakrakA eka bhI cakkara dUra nadI dRzrA / sugvako prApta karane mukha dUra hojAtA hai, ise jarA apane dhyAname lo| aho ima kSaNa-kSaNama hAna vAna bhayaGkara bhAva-maraNama tuma kyA lavalIna ho rahe ho ? ||shaa yadi tumhArI lakSmI aura sattA bar3ha gaI, to kaho to mahI ki tumhArA baDha hI kyA gayA ? kyA kuTumba parivAraka bar3hanase tuma apanI bar3hatI mAnate ho? hagija aisA mata mAno; kyoMki mamArakA bar3hanA mAnI manuSya dehako hAra jAnA hai / aho ' isakA tumako eka palabhara bhI vicAra nahIM hotA ? // 2 // nirdoSa sukha aura nirdoSa zrAnandakA, jahAM kahIM bhI vaha mila sake vahIMse prApta karo jisase ki yaha divya zaktimAna AtmA jaJjIroMse nikala ske| isa bAtakI sadA mujhe dayA hai ki paravastume moha nahIM karanA / jisake anta meM daHkha hai use mukha kahanA, yaha tyAgane yogya siddhAnta hai // 3 // mai kauna hai, kahA~sa zrAyA, maMrA saccA svarUpa kyA hai, yaha sambandha kisa kAraNase huyA hai, use rakkha yA chor3a dU~ ? yadi ina bAtoMkA vivekavaka zAntabhAvase vicAra kiyA to AtmajJAnake saba siddhAnta-tatva anubhavame Agae // 4 // -zrImadrAjacandra
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA-kahAnI ijjata bar3I yA rupayA [ lekhaka-ayodhyAprasAda goyalIya] halIkI eka prasiddha sarrAphrakI dUkAnapara pAsa ginnI kahA~se AtI ? usake bar3oMne bhI kabhI 40-50 hajAra rupayoMkI giniyA~ ginniyoM dekhI haiM jo vaha dekhatA? aura zAyada kahIM ginI jArahI thIM ki eka ucaTa kara se jhaoNpa bhI lI ho to, vaha itanA buddha kaba hai jo idhara-udhara hogii| kAphI talAza karanepara bhI nahI ume hame de detA ?" . milii| usa dukAnapara unakA koI g2arIba riztedAra jaba khayAla kalpanAne sAtha nahIM diyA to yaha bhI baiThA huA thaa| sayogakI bAta ki usake pAsa bhI ulajhA huA vicAra lAlA sAhabake sAmane peza kiyA eka ginnI thii| ginnI na milate dekha, usane maname gayA ! lAlA sAhaba saba samajha gye| unakA riztesocA ki "zAyada aba talAzI lI jaaygii| garIba dAra g2arIba to jarUra hai, para vizvasta aura bAijjata honeke nAte mujhIpara zaka jaaygaa| mere pAsa bhI hai, yaha vaha jAnate the| ata: lAlA sAhaba usake ginnI ho sakatI hai kimIko yakIna nahI aaygaa| pAsa gaye aura vAstavika ghaTanA jAnanI cAhI to ginnI bhI chIna lege aura veijjata bhI kreNge| isase to kAphI TAlamaTolake bAda ThIka sthiti smjhaadii| bahatara yahI hai ki ginnI dekara ijjata bacAlI jaae|" lAlA mAhaba ginnI vApima karane lage to bolAg2arIbana yahI kiyA ! jebamese ginnI cupakese sogikI capase "bhaiyA sAhaba, mai aba ise lekara kyA karU~gA? nikAla kara aimI jagaha DAla dI ki khojanevAloMko merI usa vakta AbarU raha gaI yahI kyA kama hai? mila gii| ginnI dekara vaha khuzI-khuzI apane ghara AbarUkaM liye aisI hajAroM giniyA~ kurvAna ! mere calA gayA ' bAta AI-gaI huii| gyaa|baat AI-nAI huii| bhAgyame ginnI hotI to yaha ghaTanA hI kyoM ghaTatI ? dIvAlIpara dAvAta mApha kI gaI to usamase eka mujhe santopa hai ki merI bAta raha gii| rupayA to hAthakA maila hai phira bhI ikaTThA ho sakatA hai, para ginnI nikalI / ginnIko dAvAtamase nikalate dekha / ijjata-bhAbarU vaha jAnepara phira vApisa nahIM bhaatii|" lAlA sAhaba bar3e Rddha hae / "rupayoMkI to bimAta kyA, yahA~ ginniyoM idhara-udhara rUlI phiratI hai, phira bhI rokar3abahIkA jamA kharca ThIka milatA rahatA hai| kucha imIme milatI-julatI ghaTanA ina pakiyoMke hada hogaI ima andherkii|" lekhakakaM mAtha bhI ghaTI / mana 1920me lAlA rokar3iyA parezAna ki yaha huA to kyA huA? nArAyaNadAsa surajabhAnakI dukAnapara kapar3akA kAma "itanI sacAI aura laganase hisAba rakhanepara bhI mIgyatA thaa| unake yahA~ haNDiyoMkA lena-dena bhI yaha lA~chana vyarthame laga rahA hai|" mocate-mocate hotA thaa| diname kaI bAra dalAla rupaye lAtA aura use usa rojakI ghaTanA yAda aaii| kAphI dera alame le jAnA / bAra-bAra una cA~dIka rupayoM ko kauna gine? kuztI lar3anepara use nayAla AyA ki "kahIM vaha ginnI bagaira gine hI zrAne aura cale jaate| una rupayoMko ucaTa kara dAbAname to nahIM gira gaI thI, taba vaha meM hI letA aura detA; kabhI eka rupayakI bhI ghaTI. mizrI milI kaise? zAyada uma g2arIbane apane pAmame bar3hI nahIM huii| eka roja amAvadhAnIse vaha rupaye DAlakara khujavAdI ho|" yaha khayAla Ate hI vaha Uparase nIce gira par3e aura khana-khana karate hue svaya apanI ima mUkhatApara hama pdd'aa| bhalA usake mamUcI dukAname bimbara gaye / baTora kara gine to 2
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anekAnta pA~ca rupaye kama ! merI jeba me bhI ghara kharcake liye 5) rupaye cA~dIke par3e the| maiM bar3A cakarAyA, aba kyA hogA ? na mile to jaise bAta banegI ? lAlA cupacApa gaddI para baiThe the, maiMne hI rupayaM bakhere the aura maiM hI unheM gina rahA thaa| jI bar3A dhukar3a-pakar3a karane lgaa| choTI Ayu aura nayA-nayA inake yahA~ AyA haiN| yadyapi pUrA vizvAsa karate hai, parantu prAmANikatA - kI jA~ca se to abhI nahI nikalA haiN| kahIM inheM zaka hogayA to, jeba me pA~ca rupaye hai hI cora banate kyA dera lagegI ? isI UhApohame ginnI vAlI ghaTanA yAda AI to mana ekadama svasthya hogyaa| rupaye apane pAsa se milAnekA saGkalpa karake bhI khojane meM lagA rahA aura mere saubhAgya se pA~coM rupaye mila bhI gaye ! [ varSa 9 haiM to hamAre yahA~ hI Thaharate haiM / eka roja unakA patra AyA ki "jisa cArapAIpara maiM soyA thA, agara vahA~ lAla raGgakA merA aGgochA mile to samhAla kara rakha lenA / " a~gochA talAza kiyA gayA, magara nahIM milaa| ve jAr3oMke vistaroMme socate the aura vaha jAr3e khatma honese Upara TA~Dapara rakha diye gaye the / sirpha eka aGgIche ke liye gharabharake itane vistare uThA kara dekhane kI jarUrata nahIM samajhI gaI / aura rupaye milane para mujhe prasannatA honeke bajAya krodha ho AyA ! maiMna lAlA se kahA - "dekhiye pA~ca rupaye kama ho rahe the aura merI jeba me bhI pA~ca hI the ! na milate to mai cAra bana gayA thaa| AindA huDiyoMke rupaye ginakara lene aura dene caahiyeN|" lAlA mere isa bacapane para haMse aura bole - "tuma vyartha apane jIkA halakA kyoM kara rahe ho tumapara yakIna na hotA to hama yaha hajAroM rupaye tumheM kaise bina gina de diyA karate ? aura itane rupaye bAra-bAra ginanA kaise mumakina ho sakatA hai ? Ajataka bIca eka paisakA pharka na par3A to Age kyoM par3egA, aura par3egA bhI to tumhe usakI cintA kyoM ?" kintu mai isa ghaTanA se aisA zaGkita hogayA ki rupaye ginakara lene-dene kI bAtapara ar3A rhaa| aura isa niyama kI svIkRti na milanase mai bArabAra pucakAranepara bhI dUsare dinase dUkAnapara nahI gayA ! 3 ukta ghaTanAo kA mana 34 me gur3agaoNvake lAlA banArasIdAsa jainake sAmane jikra AyA to boleajI sAhaba, eka isI taraha kI ghaTanA hama ApabItI Apako sunAte hai / hamAre pitAjIke eka mitra hamAre jilemeM rahate haiM / be jaba muqadame yA sAmAna kharIdaneko gur3agAva Ate GgochA nahIM milane kI unheM sUcanA bhijavAdI gaI / bAta AI-gaI huI, ve hamezA kI taraha hamAre yahA~ Ate-jAte rahe / dIvAlIpara makAnakI saphAI huI aura jAr3oMke bistare dhUpame DAle gaye to unameM lAla zraGgochA dhamase nIce girA / kholakara dekhA to dasa haz2ArakaM noTa nikle| hama saba hairAna ki yaha itane noTa kahA~se Aye, kisane yahA~ chipAkara rkhe| socatesocate syAla AyA ki ho na ho yaha rupaye unake hI hoNge| isa cheme rupaye the isIliye to unhoMna aGgochA talAza karake rakhaneko likhA thA, sirpha aGgocheke liye ve kyoM likhate ? maiM unake pAsa rupaye lekara gayA aura ulAhanA dete hue bolA- "cAcA jI Apa bhI khUba hai, itanI bar3I rakamakA to jikra bhI nahIM kiyA, sirpha aGgochA samhAlakara rakhalene kA likha diyA aura hamAre manA likha denepara bhI Apane kabhI izArA taka nahIM kiyaa| banAiye koI naukara le gayA hotA to TAMDapara cUhe hI kATa gaye hote to, hamArA to hamezAko kAlA muMha banA rahatA / cacA ha~sakara bole--" bhAI jitanI bAta likhane kI thI, vaha to likha hI dI tho| merA snayAla thA ki tuma samajha jAoge ki koI na koI bAta z2arUra hai / varnA do Aneke purAne aGgAleke liye do paisekA kArDa kauna kharAba karatA aura rupayoMkA jikra jAnabUkakara isaliye nahIM kiyA ki agara koI uThA le gayA hogA to bhI tuma apane pAsame de jAoge / apanI isa asAvadhAnIke liye tumhe parezAnI meM DAlanA mujhe iSTa na thA / " 13 pharavarI 1648
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ manekAnta [mahAtmA bhagavAnadInajI ] 1 40+ urzana, nyAya, vyAkaraNa, chanda, alaGkAra Adi vidyAzrake siddhAnta gar3he nahIM jAte--khoje jAte haiM, ikaTThe kiye jAte hai / ikaTThe honepara vidvAna unheM alaga-alaga karate hai aura unake nAma rakha dete hai / nAma prAyaH aTapaTe hote haiM / vidvAnoM takako unake samane muzkila hotI hai auroMkA to kahanA hI kyA ? isa savAla kA javAba ki anekAnta kabase hai ? yahI ho sakatA hai ki jabase jagata tabase anekAnta / agara jagatako kisIne banAyA hai to vaha anekAntI rahA hogA / aura agara jagata anAdi hai to anekAnta bhI anAdi hai / isa dvandvayukta jagatama aura isa upajane vinazanevAlI duniyAme anekAnta ke binA eka kSaNa bhI kAma nahI cala sakatA / tarahatarahakI duniyAme mela banAye rakhane ke liye anekAnta atyanta Avazyaka hai / anekAnta tarkakA eka siddhAnta hai / tarka ikaTTI kI huI vidyA hai / anekAntako bolacAla me 'taraha-taraha se kahanA' kaha sakate haiN| hama jaba mila-julakara prema pyAra rahate hai taba anekAnta me hI bAtacIta karate haiM / haiMsI-majAka me kabhI-kabhI ekAnta bhI cala par3atA hai / para Tika nahIM pAtA / lar3AI-jhagar3oMme ekAntase hI kAma liyA jAtA hai phira bhI ve lar3AI-jhagar3e cAhe gharelU hoM, dazakaM yA dharmake / anekAntako kAmame to saba saba dharmavAle lAte hai para alaga vidyAkA rUpa ise hindustAna ke eka dharma vizeSane hI de rakhA hai aura vahI isakI duhAI jagaha bajagaha detA rahatA hai / 1 do anekAntI lar3a-jhagar3a nahIM sakate / para lar3anA-jhagar3anA manuSyakA svabhAva banA huA hai aura anekAntakA hathiyAra lekara hI lar3ate haiM to amala meM unake hAthoMmeM ekAnta hI ke hathiyAra hote haiN| para ve hathiyAra anekAntake kholame hote haiM isaliye jaba bharI sabhA meM ve kholase bAhara Ate hai to samajhadAra tamAzA dekhane vAle ha~sa par3ate hai / anekAntakA aura bhI sIdhA nAma 'jhagar3A- phaisala' ho sakatA hai| aba jahA~ 'jhagar3A- phaisala' maujUda ho vahA~ jhagar3A kaisA ? anekAntI (yAnI taraha-taraha se kahane samajhAne vAlA) lar3e-jhagar3egA kyoM ? vaha to dUsarekI bAtako samajhane kI koziza karegA, zaGkA karegA, kama bolegA, sAmane vAleko jyAdA bolane degA aura jaba samajha jAvegA to musakA degA, zAyada ha~sa bhI de aura zAyada sAmanevAle ko gale lagAkara yaha bhI bola uThe 'AhA, ApakA yaha matalaba hai, ThIka ! ThIka !" koI hakIma numane agara "varge rahA~" likha de to Apa jarUra kucha paise attAra ke yahA~ ThagA Ayege / yoM Apa vagairehA (tulasI ke patte) gharakI tulasI se tor3akara roja hI cabA lete hai / anekAntase roja kAma lenevAle Apase kucha anekAntako na samajhate hoMge isaliye use thor3AsA sApha kara denA jarUrI hai| seTha hIrAlAla jaba yaha kaha rahe hai ki Aja do akTUbara dopaharake ThIka bAraha baje merA lar3akA rAmR bar3A bhI hai aura choTA bhI taba ve anekAntakI bhASA bola rahe hai / para koI ekadama yaha kaha baiThe 'bilkula galata' to aisA kahanevAlA yA to mUrkha haiM, jaldabAja hai nahIM to ekAntI to haiM hii| aura koI yaha pUcha baiThe 'kaise ?' to vaha bhalA AdamI hai, samajhadAra bhI hai para buddhipara jora nahIM denA cAhatA, anekAnta se use pyAra bhI hai| bAta bilkula sIdhI hai rAmU asala meM usa dina dasa barasakA huA vaha apane sAta barasake choTe bhAI zyAmU bar3A aura teraha barasake bar3e bhAI dharmUse choTA hai| seTha hIrAlAla yaha
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 anekAnta [varSa 9 bhI kaha baiThe ki mere loTe kA pAnI isI vakta ThaNDA pallA lekara rone nahI laga jAtI hai| vaha anekAntI aura garama hai to anekAntakI sImAmeM hI rhege| hai, vaha samajhatI hai ki bahakA kyA matalaba hai ! pAnI agara sau daraje garama hai to ghar3eke ar3asaTha mahAvIra svAmI jaba garbhame Aye usI dinase darajeke pAnIse garama aura cUlhepara car3he bartanake unake bhakta unhe bhagavAna nAmase pukArate haiN| ThIka hai| ekasau bIsa darajeke pAnIse ThaNDA hai| Aha patIlIme anekAnta aisA karanekI ijAjata detA hai| nirvANa hAtha DAlakara loTemeM DAliye to Apako inakI taka aura usake bAdase Ajataka ve bhagavAna hI haiN| bAtakI sacAIkA patA laga jAyagA / yaha huA ha~satA bacapaname ve roTI khAte the, muni hokara AhAra bhI khelatA gharelU anakAnta / lete the| aba koI yaha kahe ki bhagavAna mahAvIra roTI aba lIjiye dharmakA bhArI bharakama anekAnta / khAte the, AhAra lete the to isame bhUla kahA~ hai ? eka hindU pIlI miTTIke eka Dheleme kalAyA lapeTa anekAMtIko ise mAnaneme koI kaThinAI nahIM ho kara usame gaNezako lA baiThAtA hai| eka jaina usase sktii| vahI bhakta kundakunda svAmIke pAsa rahakara bhI bar3hakara dhAnase nikale eka cAvalame bhagavAnako yaha kahane lage ki bhagavAnane kabhI khAnA khAyA hI virAjamAna kara detA hai| para vahI hindU, koyale, nahI to isame bhI bhUla kahA~ ? anekAntI jarA buddhikhar3iyA yA geruke Tukar3eme vaisA karanese hicaka hI para jora dekara ise mamajha legaa| kundakunda svAmI nahIM DaratA hai aura vahI jaina eka khaNDita mUrti yA deha ko bhagavAna nahI mAnate / jIvako bhagavAna eka kapar3A pahane sundara mUnime bhagavAnakI sthApanA mAnate hai| dehako bhagavAna mAnanA nizcayanaya yA karaneme itanA bhayabhIta hotA hai mAnoM koI bar3A pApa satyanayakI zAnakaM khilApha hai| jIva na khAtA hai, na kara rahA ho| aura vahI hindU jabalapurakaM dhuAMdhArame pItA hai na karatA hai, na maranA hai, na janma letA hai| jAkara jitisa pattharako gaNezajI mAna letA hai sA~pa pavanabhakSI kahalAtA hai| do davAye milakara vahI jaina monAgiripara car3hakara anagar3ha mUrtiyoMko pAnI bana jAtI hai yaha bAta skUlake lar3ake bhI jAnate bhagavAnakI sthApanA mAnakara unake sAmane mAthA Teka hai| mahAvIra svAmIkA deha nirvANase eka samaya pahale detA hai| atadAkAra sthApanAkI bAta donoM hI taka ryAda sAsa letA rahA, letA rho| mahAvIra svAmArivAjakI bhAGga pIkara bhUla jAte haiN| yaha gharame ke nirlepa jIvako isase kyaa| mahAvIra bhagavAna anekAntI rahate hue rivAjame kaTTara ekAntI bana jAte khAnA khAte the aura nahI bhI khAte the| yaha itanA hI hai / ve kare kyA ? asalame dharmame anekAntIne abhI ThIka kathana hai jitanA seTha hIrAlAlakA yaha kaha taka jagaha hI nahI paaii| baiThanA ki merA bImAra lar3akA rAmU pAnI pItA bhI hai relame baiThA eka mumAphira yadi yaha cillA uThe aura nahI pItA kyoMki vaha pIkara kaya kara detA hai, 'jayapura AgayA' to koI dasarA musAphira usake usako hajama nahI hotaa| anekAntame vahI to guNa pIche DaNDA lekara khar3A nahIM hotA aura na usase hai ki vaha jhagar3akA phasalA cuTakA bajA yahI pUchatA hai ki jayapura kaise AgayA, kyA jayapura hai / jabhI to maiMne usakA nAma jhagar3A phaisala rakhA hai| calA AtA hai jo tU AgayA kahatA hai ? aura na yaha anekAnta ghara-gharama hai, mana-maname hai| mandirakahakara use durusta karatA hai ki hama 'jayapura Agaye' mandirame nahI hai, dharma-dharmama nahI hai, rAja-rAjame aisA kaha / koI bahU yadi apane barasoMse gharase nahIM hai| vahA~ phailAnekI z2arUrata hai| par3hane-par3hAnekI bhAge nigvada patike sambandhame apanI sAmake sAmane cIja nahIM, likhane-likhAnese kucha honA zrAnA nhiiN| yaha kaha baiThe ki maiM to suhAgina hote vidhavA hU~, yA anekAntakA paudA abhyAsakA jala cAhatA, sahiSNutA merA pati jItA marA huA hai to sAsa yaha sunakara ke khAdakI use jarUrata hai, sarvadharma samabhAvake
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaurava-gAthA LIVE-11 A unia pathika ! isa bATikAkI barbAdIkA kAraNa ina aura the, hama eriyana (Arya) yahA~ dUsarI jagahase ulluoM aura kauAMme na pUchakara hamase suna / ye Akara base', ve sacamuca dUsarI jagahase Aye hoNge| tujhe bhramame DAla dege| hamAre hI bar3oMne ise apane magara hama yahA~ke kadImI bAzinde haiM / kadImI raktase sIcA thaa| unhIMkI har3iyoMkI khAtase yaha bAzinde kyA, hama yahA~ mAlika haiN| yahA~ke kaNamara-sabja huA thaa| ve cala base, hama calane vAle kaNapara hamAre AdhipatyakI muhara lagI huI hai| hai, para isake eka-eka agApara hamAga amiTa bali bhAratavarSa hamAre prathama nIrthaGkara bhagavAna RSabhadAna aGkita hai| devake putra bharata cakravartIke nAmase prasiddha hai| unakI jo loga kahate hai-'bhAratakaM Adi nivAsI amara kIrtikA sajIva smAraka hai| usase pahale maidAnamai usakI pauda laganI cAhiye, sArva-premakI hamAga bhArata jambUdvIpa Adi kina nAmAMsa prasiddha thA, isa gahagaIma utaranekI yahA~ AvazyakatA nhiiN| havA usako pilAI jAnI cAhiye, vicAra svAtantrya hamAga deza jabame 'bhArata' huzrA, umameM bhI bahuta kI dhupa ume bilAnekI jarUrata hai, vaha vaTa-vRkSakI pahalese Ajataka bhAratakI Ana aura mAnapara miTana taraha amara hai, bar3hegA, phailegA, phulegA, phlegaa| kI jo zAnadAra kurbAniyoM jaina-vIgena kI hai, ve agara koI dharma prAna-zIla hai, usake granthIma yapi mabakI mava cithar3Aka bane kAgaja para likhI nitya kucha ghaTAyA-baDhAyA jAtA hai no mamajhanA cAhiye haI nahIM hai, phira bhI itihAmaka adhUre pRSThoma aura ki anakAntakA siddhAnta uma dharmama jItA jAgatA hai| pRzvIka gabhama jo chapI paDI hai. zragvi vAla unheM yadi aimA nahIM hai to samajhanA cAhiye ki uma dharmaka dekha makate hai| paNDinoM aura anuyAyiyoMkI jihvApara hai kAmame nahI hai / vijJAnama, kAnUnama, sAhityama, kalAma, maGgIta jisa paugaNika yuga kahA jAtA hai, jo jainoMkA ityAdima vaha jIvita hai| dezama, rAjama, dharmama vaha sabase ujjvala pRSTha hai, use na bhI kholA jAya to bhI mara cukA hai| anakAnta vyAvahArika dharmakA prANa hai aitihAmika yugaka avataragA jainoMkI gaurava-garimAkaM aura samudAyakI zAntikA Izvara hai| anekatA ane cAraNa bane hue hai| kAntaka binA TakarAyegI, dRSTe-phaTaMgI maraMgI nhiiN| / tInahI 3.5 I0 pUrva yUnAnase tRphAnakI taraha uThakara aura anekatA anakAntakaM mAtha, milagI-julegI, sikandara mahAna pavatAkA gaMdanA, nadiyokA phalAMgatA mITha mvara nikAlegI, Anandake bAje bajAyagI, dezaka-daMza kucalatA hazrA bhUgve zerakI bhA~ti jaba sukha degii| bhAratapara TUTA, tabakA citra kAza liyA gayA hotA anekAntakA phala hai mvamamaya, zrAtmAkI nilepa tA Ajaka yuvaka usa bakara dahazanase cIkha utthte| avasthAkA jJAna, bakhudIkA ilma, karmayoga, anA- bAja jama ciDiyAMpara, miha jesa hariNa mama maktiyoga, jIvana mukta hojAnA aura paramAtmA aura nAga jaise cUhoMpara jhapaTatA hai, usase bhI adhika bana jAnA / [vIrama] usakA bhayAnaka akramagA thA / karArI badAMkI mAra 3 aura mRyakI pracaNDa dhUpako parvata jima anamane bhAva lma, karmayoga nilepa nArA daTAtaba
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 9 se mahana karatA hai / A~dhIke vegakA vRkSa jaise sara dalita hote dekhatA ? jabaki umakI dharmAnayoMme rakta jhukAkara barbasa svAgata karatA hai| usI taraha bhAratane aura bAhuoMme bala thaa| sikandarake AkramaNapara yaha saba kiyA / usane Age bar3hakara sailyukasako rokA, tanika jAnapara khela jAnakA jinakA svabhAva thA, vaha bhAratake pAnIkA jauhara dikhlaayaa| jo sailyukasa sikandarakI yuddhAgnima pataGgekI bhAMti mara miTe, kucha bhArata vijaya karane aura samrATa banane AyA thA, vaha gAyakI taraha DakarAye, kucha nIcI gardana kiye bher3oMkI medAnase bhAga khar3A huaa| bhArata-vijayakA svapna to mauna mare, kucha hAya kara ke raha gaye, kucha vidhAtAkI bhaGga huA hI byAjame apanI kanyA candraguptasaM lIlA samajha cupa hogaye / para jinake raktame ubAla byAhanI par3I aura kAbula, kAndhAra, bilocistAna thA, ve kIr3e-makoDa, bhaMr3a, bakariyoMkI taraha kaise jaise pradeza bhI parAjaya svarUpa dene pdd'e| bhAratako apamAnita jIvana vyatIta karate ? dAmatAkaM pAzase pahale-pahala muktakara jaina-kulotpanna unhIma candragupta thA, para nirA abodha bAlaka / candragupmana jainoMkI gaurava-gAthAkI amiTa chApa maryAdA puruSottama rAma jaima mAmarthyavAna senA-magraha lagAdI, jise Aja bhI parAdhIna bhAratIya baMDa gaurava kiye bagaira rAvaNase bhir3anako prastuta nahIM hue, taba ke sAtha sunate aura kahate hai| bAlaka candragupta usa sikandarasaM kaima TakagatA jo - 2 - pahAr3akI taraha kaThora aura daityakI taraha rakta- maurya-samrATa candragupta jainane bhAratako dAsatAke lolupa thA pApase mukta karake ekacchatra mAmrAjya sthApita karake candraguptama sAhama thA, umama dhaya thA Ara aura abhUtapUrva zAmana-vyavasthAkI nIMva DAlakara jA caTTAnakI taraha sthira nizcaya thA / 'bharata'kA 'bhArata' zAnadAra udAharaNa upasthita kiyA hai, umapara hajAro vaha padadalita hote kaise dekha sakatA thA? usane grantha likhe jAnapara bhI lekhakoMko abhI santApa lAhama lohA kATanakA nizcaya kiyaa| sikandarake nahI hai| paTama ghasakara usane usakI antaraGga zakti aura candragappake bAda bindusAra, azoka, mamprati kamajorIko bhAMpA aura cANakyako lekara navIna Adi maurya samrATona uttarottara bhAratama zAsanakA paddhatise sainya-magraha prArambha kara diyaa| muvyavasthAkI / yaha mauryavaza jainadharmAnuyAyI tha / bhAgyakI bAta; mahAn sikandarakI kismatama kevala azokana aura umakaM putrana vyaktigata bauddha parAjayakA kalaGka nahIM badA thaa| vaha mainikAMke dharma grahaNa kara liyA thA vaisa maurya rAjya gharAnA jaina vidroha karanepara paJjAbase lauTa gayA aura mArgame mara dharmAnuyAyI thaa| azoka pautra sampranine apane gayA / usake senApati selyukasake hRdayame bhArata zAsanakAlame jainadharmaka pracArakA bahuna adhika vijaya karanakI lAlasA thI / sikandarake A~kha banda udyoga kiyA / yahA~ taka ki kAbula, kAndhAra aura karate hI usane vaha vizva-vijayI senA phira bhAratakI bilocistAna jaise barbara pradezoMme bhI dharmakI ora pharI aura kAmadevakI taraha dundubhi bajAtA prabhAvanA bar3hAne ke liye jainasAdhuoMke saMgha bhijvaae| huA bhAratapara chaagyaa| maurya rAjAoMke nirantara prayatna karane para bhArata candraguptake krodhakI mImA na rahI / bhAratakaM jaba sukhamaya jIvana vyatIta kara rahA thaa| ghara-gharame sukhI jIvana meM vaha kaise azAnti dekha le, vaha kaise maGgalAcAra horahe the| upadravoM aura sainika-pradarzanoM ke apane netroMse dhArmika kSetroMpara hote utpAta dekhe aura bajAe dhAmika mahotsava hote the, ratha-yAtrAe~ kaise kAnoMse abalAoMkA karuNa-krandana sune ? vaha nikalatI thiiN| bhAratIya svacchanda zvAsa lete the tabhI apane pUrvajoMke bhAratako kyoMkara videziyoMse pada- eka durghaTanA huI /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] parAkramI jaina 147 jainadharmakA yaha pracAra, zAntikA yaha sAmrAjya kI bAgaDora chIna lI / khAravelane apane zAsanakAlajainadharmadveSI maurya senApati puSyamitrase na dekhA gayA meM jo jo lokottara aura vIranA-dhIratAka kArya kiye, usane vizvAsaghAta karake dhokhese maurya samrAT isakI sAkSI hAthI guphAme aGkita zilAlekha Aja vRhadrathako mAra DAlA aura svayaM samrAT bana baitthaa'| bhI de rahA hai| apane zAsanakAlame bauddhoM aura isa prakAra dobAra bhAratako videziyoMkI adhI jainoMpara vaha-vaha kahara DhAye, atyAcAra kiye, jo natAse jainasamrAToMne bacAyA / jaba jaina sAmrAjya naSTa mahamada gajanavI. alAuddIna, taimara, auraGgajeba, kara diye gaye aura yahA~ aneka dUSita vAtAvaraNa nAdirazAhane bhI na kiye hoMge? utpanna hogaye, taba bhArata musalamAnoM dvArA vijita kara liyA gayA / isa muslima kAlIna bhAratame bhI imI samaya (I0 sa0184) yavanarAja dimaMtrane rAjapUtAneme, karmAzAha, bhAmAzAha, dayAlazAha, zrAzAbhAratapara AkramaNa kara diyA, vaha cAhatA thA ki zAha, vastupAla, tejapAla, vimalazAha, bhImamI bhAratapara vaha svayaM zAmana kare / bhAratako parAdhInatA tA koThArI Adine jo jo vIratA-dhIratAke kAya kiye ra ke pAzame bA~dhanakA yaha dUsarA prayanna thaa| kintu haiM, ve rAjapUtAneke kaNa-kaNapara aGkita hai'| inhIM dinoM kaliGgakA rAjA khAravela jo ki jaina thA, dvitIyAke candramA samAna bar3ha rahA thaa| usane 1 isa vIra parAkramI samrATa kA jIvana legyakakI "zrAryadimaMtra aura puSyamitra donoMke hAthase bhAratake zAsana __ kAlIna bhArata" pustakama dekhiye| - - - -- --- - -- -- - 2 bhArata paratantra kyA huA ? isakA vistAra pUrvaka varNana 1 mArya rAjAoMkA vizeSa paricaya prApta karaneke liye lekhaka legvakakI "aAryakAlIna bhArata" pustakama milegaa| kI "mauryasAmrAjyake jainavIra" 173 pRSThakI pustaka 3 ina saba zUravIgekA paricaya rAjapUtAna ke "jana vIra" degvanI caahiye| pustakama degviye /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattva-carcA zaMkA-samAdhAna samasta 13 zaGkA - digambara - paramparA aura digambara-sAhityame bhagavAna mahAvIrake bAlabrahmacArI evaM avivAhita honekI jo mAnyatA pAI jAtI hai vaha kyA zvetAmbara - paramparA aura zvetAmbara - sAhityame upalabdha hotI hai ? 13 samAdhAna-hA~, upalabdha hotI hai| vikrama kI chaThI zatAbdIka vidvAna aura bahu sammAnAspada eva vibhinna niyuktiyoMke kartA AcArya bhadrabAhune apanI pradhAna aura mahatvapUrNa racanA 'Avazyaka niyukti me bhagavAna mahAvIrakI una ghAra tIrthakaroM ke sAtha parigaNanA kI hai jinhoMne na rAjya kiyA aura vivAha kiyA tathA jo kumArAvasthAme hI pravRjita (dIkSita) hogaye aura jisase yaha jAnA jAtA hai ki zvetAmbara paramparA meM bhI bhadrabAhu jaise mahAn AcArya aura unake anuyAyI bhagavAna mahAvIrako bAla. brahmacArI evaM avivAhita svIkAra karate the / yathA vIra arinemiM pAsaM malliM ca vAsupRjja ca // ee muttaga jiraM zravamesA Ami rAyANo // gayakulemuvi jAyA vimudbhavamemu khattiyakulemu / naya itthiyAbhimeyA kumAravAsami pavvaiyA || - Avazyaka0 ni0gA0 221, 222 arthAta vIra, ariSTanemi, pArzva, malli aura vAsupUjya ina pA~ca jinoM (tIrthakaroM ) ko chor3akara zeSa jina rAjA hue| tathA ukta pA~coM jina vizuddha kSatriya rAjakuloma utpanna hokara bhI strI-sambandhase rahita rahe aura kumArAvasthAme hI inhoMne dIkSA lI / AcArya bhadrabAhukA yaha sammullekha donoM paramparAtrake madhura sammelaname eka anyatama mahAyaka ho sakatA hai / 14 zaGkA - pa loe savva sAhUNa' aura 'sava' ina do NAmokAra maMtrame jo 'rAmo antima vAkya hai usameM 'loe' padoMko jo pahale ke cAra vAkyoM me bhI nahI hai, kyoM diyA gayA hai ? yadi unakA denA vahA~ sArthaka hai to pahale anya cAra vAkyoMma bhI pratyekameM unheM denA cAhie thA ? 14 samAdhAna - 'loe' aura 'eoa' ye donoM pada anta dIpaka haiM, ve antima vAkyame sambandhita hote hue pUrvake anya cAra vAkyoMme bhI sambandhita hote hai / matalaba yaha ki jina dIpaka padako eka jagaha se dUsarI jagaha bhI jor3A jAtA hai ve tIna taraha ke hote hai -1 Adi dIpaka pada, 2 madhya dIpaka pada aura 3 anta dIpaka pada / prakRtame 'loe' aura 'sa' pada aMtima vAkyame Anese anta dIpaka pada hai ata. ve pahale vAkyoMme bhI jur3ate haiM aura isalie pUre namaskAra maMtra kA artha nimna prakAra samajhanA cAhie-1 lokame (trikAlagata) sarva arihantoM ko namaskAra ho / 2 lokame (trikAlavartI) sarva siddhoM ko namaskAra ho / 3 lokamaM (trikAlavartI) sarva AcAryoM ko namaskAra ho / 4 lokamaM (trikAlavartI) saba upAdhyAyoMko namaskAra hA 5 lokama (trikAlavartI) sarva sAdhuoM ko namaskA raho / yahI vIrasena svAmIne apanI dhavalA TIkAkI pahalI pustaka ( pR0 52) meM kahA hai 'namaskArevatana sarvaloka zabdAvanta dIpakatvA dadhyAmakala kSetragata trikAlagAMcarAhadAdi devatA hartavyAM praNamanArtham / ' 15 zaGkA - parIkSAmukha, prameyaratnamAlA Adi jainanyAyake granthoMma pratyabhijJAna pramANake, jo parokSa pramANakA eka bheda hai, dose adhika bheda batalAye gaye hai; parantu sahasrI ( pR0 279) meM vidyAnanda svAmIna usake do hI bheda ginAye hai| kyA yaha AcAryamatabheda hai athavA kyA hai ? 15 samAdhAna -- hA~, yaha AcAryamatabheda hai / AcArya vidyAnandane na kevala zramahastrI hI pratyabhijJAnake do bhedoM ko ginAyA hai apitu loka
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] vArttika aura pramANaparIkSAme bhI usake do hI bheda krtaa| kevala pranthakAroMke vivakSAbheda yA dRSTibhedako spaSTataH batalAye haiM / yathA prakaTa karatA hai / (ka) 'tat dvidhaikatvamAdRzyagocaratvena nizcitam ' -ta0 zlo0 pR0 160 / (kha) 'dvividhaM hi pratyabhijJAna tadevedamityekatva nibandhana tAdRzamevedamiti sAdRzyanibandhanaM ca / ' 17 zaGkA - zratikrama aura vyatikrama, aticAra aura anAcAra inameM paraspara kyA antara hai ? pra0 pa0 pR0 66 / ataH yaha eka AcAryamAnyatAbheda hI samajhanA caahie| 16 zaGkA - jaimA pratyabhijJAnako lekara Apane jainanyAyamaM AcAryakA mAnyatAbheda batalAyA hai vaisA aura bhI kisI vipayako lekara ukta mAnyatAmeva pAyA jAtA hai ? 16 samAdhAna - haoN pAyA jAtA hai zaGkA mamAdhAna (ka) AcArya mANikyanandi aura unake vyAkhyAkAra AcArya prabhAcandra tathA anantavIrya Adine hatvAbhAsake cAra bheda batalAye hai- zrasiddha, viruddha, anaikAntika aura akizcitkara / yathA hatvAbhAmA siddhaviruddhAnaikAnnikA'kicitkarA" parI jJA 625 / para vAdirAjasUrine usake tIna hI bheda ginAye hai| yathA- 'tatra trividho hetvAbhAsa amiddhAnekA nnikaviruddha vikalpAta / ' pramANanigAya 1050 / (kha) isI taraha jahA~ anya aneka zrAcAryoM ne parokSapramANakaM smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama ye pA~ca bheda pratipAdana kiye haiM vahA~ AcArya vAdirAjana parokSake do hI bheda batalAye hai aura una do bhedoMmeM anya prasiddha pA~ca bhedokA svaruci anusAra antarbhAva kiyA hai| yathA- 'tacca (pakSa) dvividhamanumAnamAgamazcati / zranumAna mapi dvividha gANamukhya vikalpAta / tatra gAgamanumAna trividha smaraNa pratyabhijJA tarkazcati / tamya cAnumAnatva yathA pUrvamuttarottara hetutayA'numAna nibandhanatvAta / ' DA.ni. pR. 33 isI taraha ke prAcAryakiM mAnyatAbheda aura bhI mila sakate haiN| kahane kA matalaba yaha ki jainamiddhAnta kI taraha jaina nyAyamaM bhI AcAryoMkA matabheda upalabdha hotA hai aura yaha matabheda koI virodha utpanna nahIM 145 17 samAdhAna - mAnasika zuddhikI hAni honA atikrama hai aura maname viSayAbhilApA honA vyatikrama haiN| tathA indriyoMme zrAlasya (asAvadhAnI) kA honA aticAra hai aura liye vratako tor3a denA anAcAra hai| yathA zratikramI mAnamazuddhihAnirvyatikramo yo viSayAbhilASaH / tathAvicAraH kagNAlabhatva bhago anAcAra iha batAnAm // -paT prA0 TI0 pR0 168 (uddhRta) / 16 zaGkhA - narakagatime sAtavI pRthivImaM kyA samyaktva utpanna ho sakatA hai ? 18 samAdhAna - hA~, mAnavI pRthivImaM bhI sabhyaktva utpanna ho sakatA hai| sarvArthasiddhi tattvArthavArtika Adi granthoMmeM narakagatimaM samyaktvakI utpattikaM kArako nimna prakAra batalAyA hai 'nArakAraNA prAk caturthyA' samyagdarzanamya sAdhana pAcid jAtismaraNa | kepAvida dharmazravaNa | nepAcita vedanAbhi gamaH / caturthImArasya zrA saptamyA nArakA jAtigmaggA vedanAbhimavatha / --sarvAdhAMma0 pR0 12 / 'tatropari nisRpa prAyavIpa nArakAstrimi kAraNaM. samyaktvamupajanayanti kAcajAti mRtyA, phaciDama atyA kecidanAbhibhUtA / zradhastAcatamRpa pRthivI dvAbhyAM kAraNAcyA cijAti smRtyA, apara vedanAbhimatAH / - tasvArthavA pR0 72 // ina uddharaNAMma batalAyA gayA hai ki narakagatima pahalekI tIna pRthiviyoMma tIna kAraNoMge samyagdarzana hotA hai- jAti smaragA, dharmazravaNa aura vedanAbhibhava me / nIce kI cAra pRthiviyoMma dharmazravaNako chor3akara zeSa do kAraNoM-jAtimmaragA aura vedanAbhibhavame utpanna hotA hai / ataeva sAtavI pRthivImaM dA kAraNoMkA sadbhAva rahanemeM vahA~ samyaktva utpanna ho jAnA hai / parantu nikalate mamaya vaha chUTa jAtA hai / 3-4-48 ] - darabArIlAla koThiyA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAgakA kAstavika rUpa (pravaktA pUjya zrI kSullaka gaNezaprasAdajI varNI, nyAyAcArya) [samAjakA zAyada koI hI aisA vyakti ho jo pUjya vaNIjI aura unake mahAn vyaktitvase paricita na ho| Apa uccakoTike vidvAn honeke atirikta santa, vaktA, netA, cAritravAn aura prakRtibhadra sahRdaya lokottara mahApuruSa haiM / mahApuruSoke jo lakSaNa haiM ve saca zrApame vidyamAna haiM aura isaliye janatA aApako bAbAjI evaM mahAtmAjI kahatI hai / aApakI amRtavANIme vaha svAbhAvikatA ,maralatA aura madhuratA rahatI hai ki jisakA pAna karaneke liye janatA bar3I hI utkaNThita rahatI hai aura pAna karake apaneko kRtakRtya mAnatI hai / zrAja 'anekAnta'ke pAThakoke liye unake eka mahatvake anubhavapUrNa pravacanako, jise unhoMne gata bhAdoke payU paNaparvama tyAga-dharmake dina diyA thA, aura jo abhI kahIM prakAzita bhI nahI huA, yahA~ diyA jAtA hai| hama paNDita pannAlAla jI sAhityAcArya mAgarake atyanta aAbhArI haiM, jinhoMne vIjIke payUpaNaparveme hue, pravacanoMke samasta saGkalanako, jise unhone svaya kiyA hai, 'anekAnta' ke liye bar3I udAratAse diyA / prastuta pravacana undI pravacanoMmase eka hai| zeSa pravacana bhI Age diye jaaveNge| -koThiyA cAhiye / Apake nagaramaM yadi zaraNArthI zrAve to Aja tyAgakA dina hai| tyAga sabako karanA prANapanase unakA uddhAra kro| mAnavamAtra kI sevA cAhiye / abhI eka strIne apane bacceko karanA pratyeka prANIkA kartavya hai| Apa loga acche bar3e jorase cA~TA diyaa| cA~TA dekara usane apanI acche vastra pahine, acchA-acchA bhojana kare para kapAyakA tyAga kara liyaa| Apa loga bhI apanI tumhArA par3ausI naGgA aura bhUkhA phira to tumhAre apanI kapAyakA tyAga kara di zAnta hojAya to dhanako ekabAra nahIM saubAra dhikkAra hai| aba samaya acchA hai| aisA hai ki suvarNaka jevara aura jarIke kapar3e pahananA tyAgakA artha chor3anA hotA hai para chor3A kyA banda kara denA cAhiye aura sAdI vezabhUSA tathA jAya ? jo cIz2a ApakI nahI hai use chor3a diyA // cIz2a ApakI nahI hai use chor3a diyA sAdA khAnapAna rakhakara duHkhI prANiyoMkA upakAra jaay| apane AtmAke sivAya anya saba padArthoma karanA caahiye| mamatva-bhAvako chor3a do, yahI tyAga dharma hai|| ekabAra Izvaracandra vidyAsAgarakI mA~ banArasa Aja maMsArakI bar3I vikaTa paristhiti hai| aaii| Izvaracandra vidyAsAgarako kauna nahIM jAnatA ? jinhoMne apanI sampatti chor3I, strI chor3I, bacce chor3e kalakattA vizvavidyAlayakA prisipala, haraeka U~case aura eka kevala cAra roTiyoMke liye zaraNArthI bane U~ce oNphisarase unakI pahicAna-melajola / eka idhara-udhara bhaTaka rahe haiM / una logoMpara bhI duSTa bAra kisI U~ce oNphimarase unakA manamuTAva prahAra kara rahe haiN| kaisA hRdaya unakA hai ? kaimA dharma hogyaa| logoMne kahA ki vaha ucca adhikArI hai ata: unakA hai ? isa samaya to pratyeka manuSyako svayaM usase virodha karanA ThIka nahIM; para Izvaracandrane bhUkhA aura nagA rahakara bhI dUsaroMkI sevA karanI kar3A javAba diyA ki maiM apane svAbhimAnako naSTa
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] tyAgakA vAstavika rUpa karake kisIko prasanna nahIM rakhanA caahtaa| do diname devarAname' lambU siMghaI thA / apane prAntakA eka dina to khAnA milegA, do jUnameM eka jUna to bhalA AdamI thaa| pAnI nahIM barasA jisase loga milegA, acche kapar3e na sahI, sAdA khaddara to dukhI hogye| gAMvake logoMne vicAra kiyA ki isake milegA; para mai svAbhimAnako naSTa nahIM kara sktaa| pAsa khUba anAja rakhA hai / lUTa liyA jAya / jaba hA~, to unakI mA~ banArasa aaii| acche-acche zrAdamI lampUko patA calA taba usane apanA saba anAja unase milane gye| unake zarIrapara eka sapheda dhotI bAhara nikalavAyA aura logoMko bulAkara kahA ki thii| hAthame eka kar3A bhI nahIM thA, logone kahA- lUTanekI kyA AvazyakatA hai| tuma loga le jAo mA~ jI / Apa itane bar3e puruSakI mA~ hokara bhI isa baoNTa lo| umane, kimane kitanA liyA, yaha likhA prakAra rahatI hai| unhoMne javAba diyA-kyA hAthoMkI bhI nhii| unhIM logoMme meM kisIna apanA karttavya zobhA sonA aura cA~dIke dvArA hI hotI hai; nahIM, samajhakara likha liyA / anAja sivAya usane ina hothoMkI zobhA garIbakI sevAse hotI hai| hajAra do hajAra nakada bhI bA~Ta diye / bhAgyavaza bhUkheko roTI banAkara khilAnese hotI hai / loga pAnI barasa gyaa| logoMkA saGkaTa dUra hogayA / mabane unakA uttara sunakara cupa raha gye| vAstavika bAta savAyA lAkara binA mAMge de diyaa| ryAda Apa damare yahI hai| para hama loga apanA kattavya bhUla gye| ke duHkhame sahAnubhUti dikhalAe to vaha madA liye hama kevala apane Apako sukhI dekhanA cAhate hai| ApakA kRtajJa hojAya-vaha Apake viruddha kabhI dRsaga cAhe bhADama jAya, para aisA karanakA vidhAna bola na mke| jainadharmame nahI hai| jainadharma mahAna upakArI dharma hai| mar3Avara kI bAta hai| pAtara sighaI vahA~ rahate vaha epha-eka kIr3I nakakI rakSA karanakA upadeza detA the| usa jamAneke ve lagbapatI the| bar3e dayAlu the| hai phira manuSyoMkI upekSA kaise kara degA ? vaha jamAnA acchA thaa| khaba samtA thaa| eka rupaya- haidarAbAda kI bAta hai| vahA~ ekabAra akAla pddaa| kA itanA adhika gallA AtA thA ki AdamI uThA loga duHkhI hone lage / mantrI caNDUpramAdako jaba ima nahI sakatA thaa| mI samayakI yaha kahAvata hai ki bAnakA patA lagA ki hamArI prajA daHkhI horahI hai| eka baila dA bhaiyA pIche lagI lugaiyA toI na page pavA diyA aura logoMko hoya rupaiyaa'| yadi koI garIba AdamI unake pAsa yathAvazyaka bA~Ta diyaa| hAla logoMne gajAse pajIke liya zrAnA to use va baDe premase 50) pacAsa zikAyata kI ki imane saba khajAnA luTavA diyA, rupayekI pUjI da dete the| uma mamaya pacAsa rupayakI binA khajAnake rAjyakA kArya kaise calegA? rAjAne pUjIse ghAr3A bhara kapar3A zrAjAtA thaa| Aja tI cAra bhI usa aparAdhI mAna liyaa| topake sAmane use jor3A bhI nahIM Avage / aura 50) rupaye usake khaDA kiyA gayA tIna bAra topa dAgI gaI para eka parivAraka khAne liye alaga da dete the| usa bAra bhI nahIM clii| maba usake puNya prabhAvako dekha- samaya 50)ma eka parivAra mAla bhara acchI taraha gvA kara daGga raha gye| kucha samaya bAda pAno barama gyaa| lenA thA / para Aja eka zrAdamIkA eka mAhakA pUga logoMkA kaSTa dara hogyaa|khjaanse jo jitanA legayA baca bhI 5:)ma nahI hAnA / vaha zrAdamI sAla bhara thA mabane usase danA-danA lAkara khajAnA bhara diyaa| bAda jaba rupaye vApima karane jAnA aura byAjaka jaba bajAnA bhara cukA taba mantrI apanA pada chor3akara 12) vAraha rupaye batalAtA to ve vyAja lenese inkAra sAdhu hogyaa| yaha to rahI navArIkha kI bAta / maiM kara dene aura jaba koI adhika zrAgraha karatA to zrApako Apake prAntakI abhI cAra mAla pahalekI 1 yaha orachA riyAmatakA eka gAva he |-spaadk / bAta sunAnA hai| 2 jhAmo jilekA eka kasbA /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [vaSe 9 1) le lete aura usake badale vAyanA (miThAI) Adike ThATabATa ke sAtha jArahA thaa| merA dhyAna to uma ora rUpame use dasau rupayekA sAmAna de dete the| maha- nahIM gayA, para usane mujhe dekha liyA aura hAthI dharmiyoMse vAtsalya rakhane vAle aise puruSa pahale hote mbar3Akara mujhase bolA ? mujhe pahacAnate ho maine kahA the| para bhAjake manuSya to cAhate hai hamArA ghara hI zrare parasAdI / usane apanA kismA sunAte hue kahA, dhanase bhara jAve aura dUsare dAne-dAneke liye phire| ki tuma to kahate the ki aba kyA karoge ? maiM aba ina vicAroMke rahate hue bhI kyA Apa apaneko jainI mAlavAkA mahanta haiN| dama-pA~ca lAkhakI jAyadAda hai| kahate ho? mo bhaiyA ! jisako sampatti milanI hotI hai so dhana icchA karanese nahIM miltaa| yadi bhAgya anAyAma mila jAtI hai / vyarthakI cintAme rAta dina hotA hai to na jAne kahA~se mampatti zrA TapakatI hai par3e rahanA acchA nhiiN| mai maDAvargakA hU~ / merA eka mAthI thaa-prmaadii| jaba bAIjIko magnake 10 dina raha gaye taba paramAdI brAhmaNakA laDakA thaa| hama donoM eka mAtha lampUne unase kahA, bAIjI ! kucha cintA to nahIM hai| cauthI klAmame par3hate the / parasAdIkaM bApako 8) unhoMne kahA, nahIM hai / lampUna kahA, chipAtI kyoM paMzana milatI thI aura 1000) eka hajAra umaka ho ? varNIjIkI cintA nahIM hai / unhoMne kahA, pahale pAma nakada the| vaha itanA adhika kaMjama thA ki thI; aba nahIM hai| pahale to vikalpa thA ki hamane ise kabhI paramAdI eka Adha paisakA amarUda khAla to putrase bhI kahI adhika pAlA, isaliye moha thA ki vaha use burI taraha pITatA thA / bApake bartAvase yadi yaha do-cAra hajAra rupaye kimI taraha bacA letA lar3akA bar3A dugbI rahatA thaa| acAnaka usakA bApa to isake kAma Ate / para maiMne imakaM kAryAse dekhA mara gyaa| bApake marane ke bAda lar3akene khUba khAnA ki yaha eka bhI paisA nahIM bacA sakatA / maiMne yaha pInA zurU kara diyaa| bApakI jAyadAdako miTAne mocakara matoSakara liyA hai ki lar3akA bhAgyavAna hai| lgaa| maiMne use smjhaayaa---prsaadii| anApa-zanApa jisa prakAra maiM ise mila gaI aimA hI koI ullU mvaca kyoM karatA hai ? pIche duHkhI hogaa| vaha bolA, aura mila jaayegaa| bar3e bhAgyase bApa marA to bhI na khAva-pIve / bhaiyA meM eka bAra ahamadAbAda kAMgresako gyaa| 40 usane eka sAlame hI eka hajAra miTA diye| maina munnAlAlajI, rAjadhaglAla varayA tathA eka do sajjana kahA, paramAdI aba kyA karoge? vaha bolA, bhAgyame aura bhI sAtha the| ahamadAbAda meM eka mAravAr3Ine hogA to aura bhI milegaa| mere bhAgyame koI mahanta nevatA kiyaa| pUrI, khIra zrAdi saba sAmAna usane maregA usakI jAyadAda mai bhoggaa| aisA hI huaa| bnvaayaa| mujhe jvara prAtA thA, isaliye pahale to vaha vahA~se mAlavA calA gyaa| dekhanema sundara thA maina khIra nahIM lI / para jaba dUsagako khAte dekhA hI, kisI mahantakI sevA khuzAmada karane lgaa| aura usakI sugandhi phailI to maiMna bhI le lI aura mahanta prasanna hogayA aura jaba marane lagA taba likha vRba khaalii| eka ghaNTe bAda mujhe jvara AgayA / gayA ki merA uttarAdhikArI paramAdI hove| kyA icchA thI ki itanI dUra taka AyA nI giranAra jIke thaa| aba vaha lagbapati bana gyaa| hAthI, ghoDe Adi darzana aura kara pAU~ / zAmako gAr3I mavAra huaa| mahantoMkA kyA vaibhava hotA hai mo zrApa loga jAnate mere pairoMme khUba darda ho rahA thaa| para makoca thA, hI hai| mai ilAhAbAdame paNDita ThAkuradAsajoke pAma isaliye kisIse yaha kahate na banA ki kucha davA do| par3hatA thA / vaha bhI eka vakta gaGgAsnAnake liye gatako eka pUnAkA vakIla hamAre pAma AyA / kucha ilAhAbAda gyaa| maiM pustaka lekara paNDitajIkaM pAma dera tI carcA karatA rahA para bAdame mere mo jAnepara par3hane jArahA thA, vaha bhI eka hAthIpara baiThA bar3e vaha vahIM baiThA rhaa| na jAne usake manama kyA bhAyA /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4 } vaha mere paira dAbane lagA aura rAtake 3 baje taka arent rhaa| tIna baje bolA- paNDitajI, uThiye Apako yahA~ gAr3I badalanI hai / ' hama loga dhanakI cintAme rAta dina vyagra horahe haiM para vyaya honeme kyA dharA ? dhana rakhate ho to usakI rakSA ke liye taiyAra rho| loga kahate hai ki dUsare loga bhItara hI bhItara pahale se taiyArI karate rahe / are tumhAre dAdAko kisane roka diyA thA ? jaina dharma yaha kaba batalAtA hai ki tuma napuMsaka banakara rhaa| loga kahate hai ki jainadharmane bhAratako gArata kara diyaa| raM | jainadharmana bhAratako gArata nahI kara diyA / jabase logoMne jainadharma choDA tabase gArata ho gye| jainadharma to prANImAtrakA upakAra cAhatA hai vaha kisIkA bhI nahIM socatA / vahA~ to yahI upadeza hai 'sarve santu nirAmayA" satra nirAmaya nIroga rheN| 'ma sarvaprajAnA' mArga prajAkA kalyANa ho| jaina"tIrthaMkaroMne chaha khaDakI pRthivIkA rAjya kiyA, mAM kyA kAyara banakara kiyA ? napasaka banakara kiyA ? nahI, jainake samAna to koI vIra ho nahI sakatA / use koI ghAnIme pela de to bhI apane AtmAse cyuta nahI hotaa| jina to eka AtmA vizeSa kA nAma hai / jisane rAgAdi zatruoMko jIna liyA vaha jina hai / usane jisa dharmakA upadeza diyA vaha jainadharma hai / ise kAyarokA dharma kauna kaha sakatA hai ? tyAgakA vAstavika rUpa Aja tyAga dharma hai| mai dhanake tyAgakA upadeza nahIM detA / aura merI samajhame jo dhanake tyAgakA upadeza detA hai vaha vaktA bevakUpha hai| dhana tumhArA hai hI kahA~ ? vaha to spaSTa judA padArtha hai / yaha cAdara jo mere zarIrapara hai na merI hai na mere bApakI hai aura merI mata perIkI hai| vaha dravya dusarA hai aura maiM dravya dUsarA / eka dravyakA catuSTaya judA, dUsare dravyakA catuSTaya judA / Apa padArthako jAnate haiN| kyA padArtha Apame A jAtA hai ? Apa peDA khAte hai, mIThA lagatA hai kyA mIThA rasa Apake zrAtmAme ghusa jAtA hai ? aura bar3I saphAI ke sAtha roTI banAtI hai kyA usake hAtha yA usakI aGgaliyA~ roTIrUpa hojAtI haiM ? 153 kumhAra miTTIkA ghar3A banAtA hai kyA usake hAtha-paira Adi ghar3ArUpa hojAte hai ? nahIM, eka dravyakA dUsare dravyame praveza trikAlame bhI nahI ho sktaa| jaba dUsarA kraya hamArA hai hI nahIM taba usakA tyAga karanA kaisA ? yahA~ tyAgase artha hai para padArthoMma AtmabuddhikA chor3anA / dhanakA jor3anA burA nahI / Apake pAsa jitanA dhana hai usase caugunA apanI tijoriyoMme bharalo para usameM jo zrAtmabuddhi hai use chor3a dii| jaba taka hama kisIko apanA samajhate raheMge taba taka usake sugba-dubake kAraNAMsa hama sukhIduHkhI hote rheNge| yaha narendra baiThA hai ise yadi hama apanA mAnege to isapara Apatti zranepara hama svaya dubI ho utthege| isIliye to AcArya kahate hai ki AtmAnirikti kisI bhI padArthako apanA nahI samajho | jisa samaya AtmA hI Atmabuddhi raha jAyagI usI samaya Apa sukhI ho sakeMge, yaha nizraya hai 1 jainadharmakA upadeza moha ghaTAneke liye hI hai| Apake tyAga kisI padArthakA tyAga nahI ho sakatA tyAga karake Apa usa padArthakI sattA duniyAsa miTA dina samartha nahIM hai| Apa kyA koI bhI samartha nahI hai / usameM kevala moha hI chor3A jA sakatA hai| jaba taka apane hRdayame moha rahatA hai taba taka hI isa parigrahakI cintA rahatI hai| moha nikala jAnepara koI bhI ise lejAzrI, isakA kucha bhI hotA rahe, isakA vikalpa rakhamAtra bhI nahIM hotA / kala Apane vajradanta cakravartIkA kathAnaka sunA thaa| jaba usakA mAha dUra huA taba usake maname yaha vikalpa nahIM AyA ki hamAre isa vizAla rAjyako kauna saMbhAlegA ? laDakoMko rAjya denA cAhA, para jaba unhoMne lene DakAra kara diyA taba anundharI ke chaha mAha puDarIkako rAjya dekara jaGgalameM calA gyaa| nirmoha dazAkA kitanA acchA udAharaNa hai / cakravartIka dIkSA leneka bAda unakI strI lakSmImatI apane jamAI vajaghako jo ki bhagavAna AdinAtha ke jIva the, patra likhanI hai ki 'pati aura putra sabhI sAdhu hAgaye hai| jisapara
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2546 varSa bAda jaya syAhAda [le0 --pro0 gorAvAlA khuzAla jaina ema0 e0, sAhityAcArya] "dRSTaSTAvirodhataH syAdvAdaH / " (svAmI mamantabhadra) unmani nahIM avanati kara detI hai| apaneko pUrvajoMse sabhyatara mAnane vAlA bhagavAna mahAvIrakI 2547vIM janma-jayantI yaha manuSya kaha hI uThatA hai ki ye DhAI hajAra varSe manAnekA vicAra karate hI una paristhitiyoMkA vyartha nahIM gaye hai| hamane AzAtIta unnati kI hai| anAyAsa smaraNa ho AtA hai jinakA pratIkAra karake jahA~ amerikAne utpAdanakI samasyAko sulajhA diyA licchavikumAra sanmatine anAdi mAgakA prakAza hai, vahIM rUsane vitaraNarItiko sama kara diyA hai| kiyA thA aura apanI tIrthakara majJAko sArthaka eka ora yadi hiTalara aura mumolinIne hiMsAkA banAyA thaa| cira atInakA dhyAna nikaTatama vartamAna hI DaTkA pITA thA to dUsarI ora yugapuruSa, mUtimAnapara dRSTi DAlaneke liye lubhAtA hai| Adhunika prAvi- bhArata, priyadarzI gA~dhIjIne ahiMsAkI zItala manda pkAra tathA aihika sukha sAdhanakI aniyantrita sAmagrI sugandha malayAnilakA pravAha kiyA thaa| yadi amekSaNa bharake liye zirako U~cA aura sIneko tanA rikA, rUsa nathA aMgrejoMkI vijayako pazubalakI rAjyakA bhAra AyA hai vaha chATAmA bAlaka hai| marvopari jIta kahA jAya, to satya aura ahisAke prabhAvazAlI zAmakake na honesa rAjyamaM arAjakatA bala para prApta sakriya tathA niSkriya bhAratakI do bhAgoM maca rahI hai| Apa Aiye / ' vaha prakaraNa bA~cakara ma vibhakta svatantratA bhI naitika balakI abhUtapUrva vijaya bhAkhoMme A~sa jAte hai| kahA~ chaha khaNDa adhi- hai| Aja samayakI tarAjUke eka palaDepara amerikApati cakravartIkI rAnI aura kahA~ rakSAkaM liye dasare kA aNubama hai aura dUsarepara gA~dhIjIkI ahisAmaya ko patra likhatA hai ? kala jA rakSaka thI vaha Aja nIti / anAyAsa hI aisA pratIta hotA hai ki hama usa rakSAke liye damaroMkA maMha tAkatI hai| bhaiyA / yahI to yugase jArahe haiM jisameM pratyeka vastu saMbhavata: vikAmasaMmAra hai, masArakA svarUpaaisA hI hai| kI caramasImA taka pahuMca cukI hai| kintu vAstatyAga karanese koI kahe ki hamArI sampatti naSTa vikatA isake ThIka viparIta hai| kyA Aja dRSTibhedake ho jAtI hai mo zrAja naka aise udAharaNa dekhane meM nahIM kAraNa vyakti-bheda aura rASTra-vaimanasya nahIM hai kyA pAye ki koI dAna dekara daridra hA ho| ahiMmA pUjya gA~dhIjIko golI mAra manuSyakI jaba vamanta yAcaka bhaye dIne taru mila pAta / hiMsravRtti-nArakIyatAse bhI nIce nahIM calI gaI hai? isase nava pallava bhaye diyA vyartha nahi jAta // niHzastrIkaraNakA rAga alApate-alApate kyA manuSya eka kavikI yaha kitanI sundara ukti hai| jaba ne mahAmArU-astra aNubama nahIM banA DAlA hai ? kyA vamanta yAcaka hotA hai taba vRkSa patajhar3a bana jAte haiM- dharmake nAmapara hiMsA, corI, jhUTha, akalpina vyabhiapane-apane patte de DAlate haiN| yahI kAraNa hai ki cAra tathA saMcayakA tANDava nahIM horahA hai ? saca unameM naye-naye patta paidA hojAte haiN| to yaha hai ki manuSyane ye DhAI hajAra varSa maMkalpa pUrvaka apanI avanati aura una saba zrAdIkA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4 ] maTiyAmeMTa karaneme lagAye haiM jinakI zikSA bhagavAna mahAvIrane dI thii| isIliye banArDazA jaise vyakti kI A~kheM vartamAna sabhyatAke gAr3ha andhakArako cIratI huI vIra prabhuke upadezapara ThiThakakara raha gaI haiN| kyoMki rUsa - amerikA kI pratiyogitA, tAnAzAhI ke janmakI prAzaGkA, aura musalima amusalima akAraNa vaimanasyakA vikAra AdikA anta zoSita aura zoSaka dvandvakA vinAza tathA naitikatAkA punaruddhAra usI praNAlI se saMbhava hai jisame "dRSTa aura iSTakA virodha nahI hai" jaisA ki vIraprabhune kahA thA / rAjanaitika asyAdvAda jaya syAdvAda vigata vizva yuddhakaM ghAvoMpara abhI paTTI bhI nahIM ba~dha pAI hai| kupathagAmI vIra jarmana rASTra samatA, svatantratA aura svajanatAke hAmI rASTrake pairoM ke tale karAha rahA hai| varSoM bIta gaye para koI antima saMdhi nahI ho sakI hai| yaha saba hote huye bhI tIsare vizva yuddha kI taiyArI hone lagI haiN| khule Ama amerikA aura rUsane apane dala banAne prArambha kara diye hai / donoM dalo kI isa vRttine vartamAna (dRSTa) kI pragatiko hI nahIM roka diyA hai zrapitu bhaviSya kI sabhAvanA (iSTa) ko bhI andhakArAcchanna kara diyA hai / moTa rUpase dekhanepara koI aisA kAraNa sAmane nahI AtA jo rUsa aura amerikAkaM manomAlinyake aucityako siddha kara sake / tathokta jAgrata rAjanItijJa kahate hai ki sAmyavAdI rUma pUjIvAdI amerikAke prasArakI kaise upekSA kareM ? kintu donoM dezoMke jana tathA zAsanakA paryavekSaNa karanepara koI aisI malAI yA burAI nahIM milatI jo ekame hI ho, dUsare me bilkula na ho| donoM deza utpAdana, saMcaya tathA vitaraNako khUba bar3hA rahe hai / yadi eka vyaktigata rUpase to dUsarA samaSTigata rUpase / donoM dezoMkA Adarza bhautika (jar3a) bhogopabhoga sAmagrIkA carama vikAsa haiN| apane dalake logoM, rASTroMkI dhana-janase sahAyatA meM koI nahIM cUka rahA hai / sAdhana, sAdhya aura phalakI ekatA dRSTi yA 'vAda' bhedakI halkIsI chAyA bhI nahIM dIkhatI hai / tathApi paga pagapara 'dRSTi' yA 'vAda' 155 bhedakI duhAI dI jAtI hai| aura eka dUsareko apanA ghAtaka zatru mAna baiThA hai| isa prakAra spaSTa hai ki kalpita dRSTibheda hI vizvake vartamAnako pratyakSa rUpase bigAr3e huye hai aura pApa tathA dukhaHmaya bhaviSya kI kalpanA karA rahA hai / jaba ki sAmyavAda tathA janatantravAdakaM mRr3hagrAhako chor3akara amerikA-rUsa vizvako zAnti, sukha aura sadAcArakI ora saralatA se le jA sakate hai / yaha tabhI sambhava hai, jaba hama syAdvAda yA bauddhika ahisA yA saba dRSTiyoM se vicAranA athavA udAra dRSTise kAma le jo pratyakSa hI saMgharSa aura azAntise bacAtA hai tathA maitrI aura pramAdapUrNa bhaviSya kI kalpanA karAtA hai| dhArmika asyAdvAda jahA~ rAjanaitika vicAra sahiSNutA se vartamAna vizvame madhya-pazcimI yorupa, amerikA, cIna, barmA AdikI samasyAe~ saralatAme sulajha sakatI hai, vahIM dhArmika vicAra sahiSNutA dvArA musalima tathA musalima rAmroMke bIca calane vAlA saMgharSa bhI zAnta ho sakatA hai| san 1924 ke bAdase dhArmikatA yA sAmpradAyikatA ke nAmapara bhAratame jo huA haiM, usase sAdhAraNatayA sAmpradAyikatA aura vizeSa rUpase islAma kI ora se kI gaI itihAsa siddha AkramakatA aura varvaratAkI puSTi to hotI hI hai, sAtha hI sAtha yaha bhI spaSTa ho gayA hai ki isa dhArmika unmAdase kisI bhI dharma yA sampradAyakA vAstavika pracAra aura prasAra ho hI nahIM sktaa| yadi isake dvArA kucha huA hai to vaha hai sAmAjika maryAdAoMkA lopa aura anaitikatAkA aniyantrita pracAra | atItako bhUlakara yadi 14 agasta sana 46 ke bAdake bhAratapara hI dRSTi DAla to jJAta hotA hai ki 'sAkSAt kriyA' mAne mArakATa, cArA, DakaitI, apa haraNa tathA nArakIya vyabhicAra; musalima lIga, hindU mahAsabhA tathA rASTrIya svayaM sevakasaGgha mAna dezadroha aura mAnavatAkI phaoNmA | isa prakAra dharma aura sampradAya ke nAma para idhara Der3ha varSama jo huA hai, usa ne bhAratakA sanAtana virAsata naitikatAko vikA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 anekAnta aisA khoda DAlA hai ki hamArA sAmAjika vartamAna (dRSTa) hI virUpa aura naSTa nahIM huA hai apitu subha biSyako kalpanA (i) bhI atyanta aspaSTa aura nirAzAjanaka hogaI hai | yaha saba huA dharmake nazeke kAraNa, dharmake kAraNa nahIM / itihAsa isa bAnakA sAkSI hai ki amalama dharmona bhAratame imlAma yA usakI saMsthApara kabhI AkramaNa nahI kiyA hai / itanA hI nahI, musalama zrAkramaNake bAda hI saba prakAra se musalamAnAM dvArA satAye jAnepara bhI amusalima bhAratane una durghaTanAoM ko bhulA hI diyA hai| yahI avasthA prAcIna bhAratIya sampradAyoM aura dharmoM ke pArasparika kalaha aura damanakI huI hai| tathApi manuSyame itanA viveka nahIM jAgA ki dharma "jIva uddhAra" kI kalA hai / jise jahA~ vizuddhi mile, use vahI svatantratA pUrvaka rahane diyA jaay| kyoMki jo satya rUpa se kisI bhI dharmako mAnate haiM, ve kabhI Apasa nahIM lar3ate / phalata' na imlAma khatarema he aura hindU yA yahUdI dharma hI vizvakA svarga banA sakatA hai| . manuSya ko apane Apa apanI dRSTi banAne, jJAna prApta karane aura AcaraNa karane kI svatantratA honI hI caahiye| bhagavAna mahAvIraka isa samanmabhadra dharmaka dvArA hI hama bhArata tathA philistIna Adi dezoMkI tathAkta dhArmika gutthiyA saralatA se sulajhA sakate haiN| [ varSa 9 bhAratIya kisIko churA bhoMka detA hai, Aga lagA detA hai, dUsare kI bahU-beTI ko le bhAgatA hai aura kabhI tathA kahIM bhI balAtkAra karatA hai / hamAre sAmAjika vartamAna (dRSTa) kI nissAratA aura patana to spaSTa haiM kintu yadi ina vRttiyoM kA nirodha na huA to bhaviSya kA anumAna (dRSTa) karate hI romAMca ho AtA hai, prANa sihara uThate hai| hiMsakakI hiMsA, corakI corI, jhUThe ko dhokhA, vyabhicArIkI bahina beTI ke sAtha vyabhicAra aura pUjIpatikaM birodhake liye pujIpati bananA hI hamArI nIti aura Adarza hogaye hai jaimA ki Ajake vizvame spaSTa dikhAI detA hai tAM sAmyavAda aura samAjavAda, sAmantazAhI aura nAdirazAhI sabhI badatara siddha hoge| vidhvama aura patanakI gati itanI teja hogI ki gata 42 varSoMkI abhUtapUrva vaijJAnika vidhvaMsa praNAlI bhI usake sAmane vaisI lagegI, jaisI bundelakI talavAra Aja aNubamaka sAmane lagatI hai| AjakA sarvatomukha patana itanA vyApaka hai ki kucha samaya aura bItate hI vaha svabhAva mAna liyA jaaygaa| kyoMki Aja bahujanakA jIvana to zithilAcAra kI ora bar3ha hI cukA hai| "mahAjana ko bhI zramayata hone adhika samaya na lagegA aura phira mayata hI ' pantha' yA sahaja jIvana ho jAyagA / Ajake vizvamaM kimIko yadi khatarA hai to vaha hai saMskRti yA mAnavatAko / cAhe pUjIvAdI amerikA ho yA samAjavAdI rUsa, saba hI isa khatarekI carcA karate hai| kintu kisI bhI vAdake anuyAyioMkA jIvana aisA nahI haiM jisase mAnavatAkI surakSAkI Azika bhI azA baMdhe / dharmanIti sAmAjika syAdvAda dhArmika amaratAkI rAkSasI santAnakA hI nAma sAmAjika anAcAra yA asyAdvAda hai / Adhunika yugakaM "vAda" yA dharmakaM pakSapAtane anaginatI hAniyoM aura atyAcAra kiye hai| kintu una sabakA samrATa to vaha vRtti hai jisake kAraNa manuSya kukRtyoMko Aja niHsakAca bhAvase kara rahA hai jinake karane kI zAyada usane kalpanA bhI na kI hogI / musalima lIgane bhAratakI aneka hAniyA~ kI haiM, unameM ghAtaka to vaha anAcAra hai jisase uttejita hokara amusalima bhAratIyoMne bhI usakI punarAvRtti kI haiM / Aja musalimake samAna hI amusalima taba kyA yaha mAna liyA jAya ki manuSyakA sudhAra nahIM hI ho sakatA hai / tathokta vaijJAnika pratIkAra asaphala hai taba aura kyA kiyA jAya ? uttara kaThina nahI hai / yadi do aNubamoMne jApAnakA laGkA-dahana kara diyA to priyadarzI gA~dhIjIne bhI to hindutva ke kalaGka - golI mArane vAleko hAtha joDa diye the| yaha dRSTi, jJAna aura AcaraNa kahA~
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane hI logoM dvArA bali kiye gaye mahApuruSa kiraNa 4 ] I milA ? matya aura ahisAma hI to ? yoM to bhAra tIya saMskRti hI asA pradhAna haiM, kintu yaha bhI spaSTa hai ki isakA mUla srona jaina mArga hI rahA hai tathA hamAre yugame bhagavAna mahAvIra | bhagavAna bIrane hI to spaSTa kahA thA ki 'yadi himakakI hiMsA nyAyya mAnoge to koI bhI isa samAgame zravadhya nahI rahegA maMtrI, pramoda, zAnti aura vikAsa asambhava ho jAyege / yadi mUlako hI nItimattA mAnoge to aisI nItimattA kimI kI bhI vipatti na TalegI aura samAra vizvAsa nAmakI vastu durlabha ho jAyagI / yadi dharma bheda yA vyakti bhedake kAraNa dUsarekI bahina beTI kuceSTA yA balAtkAra karaneme puruSArtha mAnoge to vaha puruSArtha tumhArI bahina-beTI kI maryAdA aura jAna kara degA | AvazyakatA se adhika paisA sacaya karaneme yadi pApa na samajhoge to koI aisa pApa nahI, jise karaneme tuma hicakoge / ' sambhava hai, sI-pacAsa varSa pahile yaha saba dharmopadezasA lagatA kintu Aja nA yaha anivArya AvazyakatA hai / anyathA AkrAMta jamanI tathA anya yorupIya rASTra, cIna, philistIna, kAzmIra, haidarAbAda apane hI logoM dvArA bali kiye gaye mahApuruSa 9 sukarAta - yUnAnI dArzanika tatvavettA, imAma 266 varSa pUrva jahara dvArA / 2. IsAmasIha - zrAjame 1648 varSa pUrva, yahUdiyoM dvArA dI gaI zUlI / 3 abrAhamalikana amerikAke prathama rASTrapati, 14 apraila 1865 meM golI dvArA / 4 mAikela koliMsa - zrAjAH zrAyala ke prathama rASTrapati, 162 ma golI dvArA / 5 svAmI dayAnanda - zrAryamamAja ke mamthApaka, 30 akTubara 1823me jahara dvArA / 6 svAmIzraddhAnanda zrAryasamAja aura kaoNmamake netA, golI dvArA / aura pAkistAnamaM sahaja jIvanakI kalpanA bhI saMbhava na rhegii| kintu dUsare ke prANa, vacana, dhana, zIla aura AvazyakatAkI rakSA hama taba hI kara sakate hai jaba hamArI dRSTi vyApaka ho| jise mRDhamAha hogA usase yaha AzA taba taka nahI kI jAsakatI jaba taka use apanI haThame mukti na mile tathA usakI hA paramahiSNu na ho jAya / yaha taba hI sambhava hai jaba manuSya pratyakSa hI vikRta aura patita vartamAname baca tathA aisA koI kAma na kareM jo pratyakSa hI buga hai athavA bhISaNa bhaviSyakA anumApaka hai| yaha myAdvAda dvArA hI sambhava hai kyoMki isa praNAlIme pratyeka kalpanAkA vivadha aura vyApaka dRSTi vicAra karanA Avazyaka hai| tathA hara pahalUme vicAra karate hI baira aura virodha svayaM kAphUra hojAte hai / ataH Ajake rASTra tathA sampradAyagata virodhoM ko dUra karane kI sAmarthya bhagavAna vIrake syAdvAdame hI hai hama bauddhika himAkaM zrataM vAcanika aura kAyika ahisA svaya siddha ho jAyagI / ataH pratyakSa tathA anumAname avAdhita syAdvAda hI jJeya tathA AcaraNIya hai / jaina mandazamaM / 150 19 AgamAna -- svatantra varmAke prathama pradhAnamantrI, 16 julAI 1640ma, pArliyAmeNTa bhavanamaM, golI dvArA | amara mAhityakAra ToDaramala - janasamAjake mahA. vidvAna zrAra sAhityakAra, vikrama saMvat 1824 ( I0 1761 ) ma dharmAndhatApUrNa sAmpradAyikatA meM zrabhibhUta eka naraMzakI avicArita zrAzA hAthI dvArA / 9. TrATaskI- rumakA lekhaka aura mahAna netA, meksiko meM dharapara hathADa dvArA / 8 10 mahAtmA gA~dhI-AmA ra mAnavatAkeSu jArI, bhArata tathA vizvake mahAnatama mAnava, manta zrari netA, 30 janavarI 1648meM, dillIke lAbhavanameM, nAthUrAma goDamekI pistaula kI tIna golimi /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmuni sukumAla ( zrI lA0 jinezvaraprasAda jaina ) ------- [ isa lekha ke lekhaka lA 0 jinezvarapramAdajI sahAranapurake una dhArmika puruSamise eka haiM jinase sahAranapurakA mastaka U~cA hai / Apa jJAnavAnoM aura cAritravAnoMkA bar3A Adara kiyA karate haiN| lAlA udayarAma jinezvaraprasAda ke nAmase prasiddha kapar3ekI pharmake Apa mAlika haiN| apane vyApArase udAsInajaisI vRtti rakhate hue Apa sadA hI dharmakI aura yatheSTa dhyAna rakhate hai| jainagurukula sahAranapurake zrApa janmadAtA aura adhiSThAtA hai tathA use hajAroM rupaye pradAna kara cuke haiN| hAla me zrApa sakuTumba pRjya kSullaka varNIjI ke darzana, vandana aura upadezazravaNa ke liye varuzrAmAgara gaye the / vahaoNpara vargIjIko AhAra dAna denekA bhI Apako sakuTumba saubhAgya prApta huA thA | udharase vApisa Akara apane vicArapUrvaka darzanapratimA grahaNa kI hai / hAlame merI Apase bheMTa huI / Apake vicAroM, unnata dhArmika bhAvoM bAra zAnta pariNatiko jAnakara baDA pramodabhAva huaa| mahAmuni sukumAla ke jIvanacaritaparame Apane jo vicAra banAye unheM legnabaddharUpameM mujhe sunAyA / sunakara merI tabiyata baDI prasanna huI / merI preraNApara use unhoMne 'anekAnta' meM prakaTa karaneke liye bhejA hai / zrApa yadyapi lekhaka nahIM hai-saphala vyApArI dhanapAna hai - phira bhI apane prathama prayatnamaM ve itanA sundara likha sake, yaha jAnakara pAThaka mI prasanna hoMge / AzA hai aba Apa apane likhanekA prayatna barAbara jArI rkheNge| - koTiyA ] ja baiThe baiThe vicAra utpanna huA ki ve prabhu mAja kumAla svAmI kauna the ? unakI pUrvalI avasthA kaisI thI, jinhoMne itanI vIratAke sAtha karmazRGkhalAkI 'Dayoko kATA thA ? pUrva avasthAme ve karmakaM preraM pApodayavaza eka mahAdugandhA aspRzya kanyAkaM zarIrame banda isa samAra aTavIme hI the, jisake zarIra meM itanI durgandha rahI thI ki usako dekhakara bahu-manuSyoM kA samudAya nAkapara vastra rakhakara hI usa mAgase nikalatA thA / usI samaya mahAna tyAgamUrti, jJAnasvarUpa, aneka pratimAdhArI, mahAna tapasvI eka RSi mahArAja usake samIpase vihAra karate hue nikale, acAnaka unakI dRSTi usa kanyApara gaI / unhoMne vicAra kiyAare yaha to kadamame lipaTA huA ratna yahA~ hai par3A aura yaha to nikaTabhavya AtmA hai| karmoMke cakkara me pha~sI huI hai| unhoMne zIghra hI svadRSTi usa ora 1 ghumAI aura bole--he bAlike ' tU kauna hai ? vicAra tA sahI? pUrvI dazA terI kauna thI ? kisa pApIdayase tR isa avasthAme avatarita huI ? vicAra aura soca | terA kalyANa nikaTa hai, terI avasthA isa mahAna nArakIya duHkhase chUTane vAlI hai, tanika sthiratAse vicAra aura upayoga lagA / " itanA vacana una mahAna valyANakArI dhIra-vIra, jJAnI, RSIzvarakA sunakara vaha vicAratI hai ye kauna hai ? inakI vANI parama-suhAvanI mAlUma par3atI hai / mujha dIna-hInapara kyoM karuNA karate hai ? mere to samIpa bhI koI nahIM AtA / dhanya, ina vAtsalyadhArI mahAn prabhuko / itanA vicArate-vicArate use usI kSaraNa pUrvabhavakA jAti-smaraNa jJAna hotA hai aura vartamAna dazApara veda hote-hote yugala netro me azru dhAra baha jAtI hai aura vaha lAlAyita dRSTise nirnimeSa unakI ora dekhatI rahatI hai| ve mahAmuni use sambodhate hue zIghra kahate hai
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4 mahAmuni sukumAla 159 'he putrI | tR zIghra vikAke vratoMko dhAraNa kr| vizeSa komalatAke kAraNa unake caraNoMmese rudhirakI tujhe maMmArame paribhramaNa karate-karate anannakAla bIna dhAra baha nikalatI hai| para sukumAla isakI kucha bhI gayA, terI Ayu bhI alpa hai, jo zIghra pUrI horahI paravAha na karate hue aura vairAgyabhAvAse zrota-prota hai / munirAjake karuNA-bhare ina vacanoMko sunakara hote hue nirmantha muniyoMke caraNoM meM jAkara bhaktivaha zIghra vikAke vratAMko bhAvahita dhAraNa karake pUrvaka vandanA karake natamastaka hokara unase vizeSa dRDhatAke sAtha pAlana karatI huI maraNako prApta hotI prArthanA karate hai / he prabho' he kalyANamUrti / he hai aura svagame devapAyako dhAraNa karatI hai- anantaguNoMke svAmA / he patitoddhAraka / mujhe zIghra strIliGgakA viccheda kara detI hai| vahA~se cayakara yahI ubAro / mai ima mamArarUpI kArAgrahase nikalakara devapAyakA jIva eka rAja seThAnIkA putra suku- nija kuTumbama vAsa karanA cAhatA huuN| maiM aba isa mAla kumAra hotA hai| maMsArasa taptAyamAna hai| prabho / mai aba Apake caraNoM dekho, karmakI vicitragati / kahA~ to durgandhayukta me rahakara ina karma-phaoNsokA nAra-tAra karUMgA / inako ampRzya aura achUta kanyA aura kahA~ mahAna Rddhi- ni:sattva karake Apake sadRza bngaa| me masAra-vanI dhArI svargakA deva ! phira kahA~ ye rAjabhoga, vaibhava me Aja taka bhramA / he prabho! he svAmina | siha ThATha | jinake aneka striyA~ tathA komala zarIra / jima hote hue bhI mai apanako bhUlakara gadhoMkI TolIma zarIrama rAI aura saramoM bhI cubhatI ho, jinake netroM- phaima gayA aura kumhArake DaDe, apanI hI bhalagna mase AratIka dIpakase bhI jala jharane lage, jinakA apanI hI mRgvanAse, Aja taka bAtA rahA mahAna komala zarIra eka vizeSa prakAra ke taMdala hI ha prabho / ubAro mujha patitako ubaage| aba mai cuna-cunakara bhakSaNa kara sake / kitanI komltaa| Apake caraNoMme AyA hai| mujhaM nirakho aura apanA kitanA gajamI-ThATha ' vahI makamAla kumAra eka dina saMvaka samajha meraM kalyANa-mAgakI jananI deva-dalabhA ima zarIra, kuTumba aura bhAgoko anarthakArI samajha zrIbhagavanI jinadIkSA mujhe pradAna karI / yahI mujha mamAra aura dehase bhayabhIta hAkara aura svakA dAsAnudAsakI Apasa prArthanA hai| ve mahAma yogI nirakhakara eka mihakI taraha-garjanA karate hai aura parama vItarAgI, parama vAtmalya-guNadhArI, dhIra-vIra, apaneko mambodhata hai- magna tRna Aja taka ina Rpivara apana yugala netroMko sakumAlakI tarapha mAnA, strI, dhana-daulata Adi bhAgoMke cakkarama ghumAte haiM aura madhura-komala zabdoM dvArA kahate haipaDakara samamta jIvana, mamasta kAla aura mamamta bhAvanAya vyartha gvaaii| aba tocata / aura apanako 'he vatma ' nUna prazamanIya vicAra kiyaa| nana pahacAna tR to pUrNa prabhu hai| isa kaTaka-pUrNa mAgakA mvakA mamajha liyA aura yaha bhI jAna liyA ki tyAga kara / ina kama-phaoNmaMsi nikala / anyathA prAna:- pUvala bhavama .. pUrvala bhavama terI yaha AtmA pUrNa dugandhase yukta kAla hanipara nR yahaoNma nahIM nikala makaMgA, iliya ampRzya (achUta) kanyAka zarIrama banda thii| aba zIghratA kara / nRna hoza kiyA / aba hI mahI / aba bhI tarI Ayu yaha vicAra dRDha karate hIzIghratAse UparalI khiDakI 3 divamakI he, imaliya tIna divamama hI terA kaMgamta dhotA-dapalAMkI kamanda banAkara badhIra-dhAra kalyANa hogaa| tR sthira hA svama samA jaa| yaha zrInIca Ata hai| unakA vaha mahAna komala zarIra Aja bhagavatI jinandra dIkSA taMga kalyANa kregii| kamandakI ragar3oMko khAtA hazrA nIce AtA hai aura emA kahakara vItarAgatA dhanI una para upakAranIca zrAnapara vaha patharIlI kaMTaka-sahita bhUmipara nigna nigrantha munirAjana mukumAlako zrIjina-dIkSAsa apane yugala caraNoMko rakha detA hai / bhUmiko chute hI bhUpita kiyA /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anekAnta [varSa 9 prabhu sukumAla, ve rAjarSi sukumAla zrIbhagavatI nizcala, nijarasvarUpa hai, nityAnanda haiM, satyajinadIkSAse vibhUSita hokara turanta vanako vihAra svarUpa hai , mamayamAra hai| aura yaha deha galanarUpa, roga karate haiM aura unake pIche-pIche unake caraNAMsa jo rUpa, nAnA Adhi-vyAdhiyAMkA ghara hai / yaha merI nahIM rudhira bahatA dhArahA thA umako cATate hue unake aura na mai imakA hai| kauna kaha sakatA hai ki aise pUrvale bhavakI lAta khAI huI bhAvajakA jIva zRgAlI dhyAnamagna aura uccatama AtmIya bhAvanAme lIna aura usake do bacca nInA vahA~ pahu~ca jAte hai jahA~para mahAmuni sukumAla zRgAlIka dvArA khAye jAte hue prabhu sukumAla dhyAna-avasthAma-aglaMDa dhyAname nizcala dukhI the| nahIM, nahIM, zRgAlIka dvArA gvAye jAte hue virAja rahe the| va mahAmuni dukhI nahIM the, kintu unakA AtmA prabhukA zRgAlI apane baccoM sahita caraNoMkI parama sukhI thA / vatA AtmAkI caitanya pariNatimpa taraphase cATanA zurU kara detI hai, cATate-cATate vaha amRtakA pAna kara rahe the| AtmAkA mukhAnubhava bhakSaNa karanA Arambha kara detI hai, udhara donoM bacce karanema vesaM lIna the ki zarIrapara lakSya hI nahIM bhI prabhuko bhakSaNa karate hai / isa taraha ve tInoM hiMsra __ thaa| va ananta siddhAMkI paktima baiThakara AtmAke jantu una mahAna muni zrImakumAla mvAmIko tIna AnandAmanakA upayoga kara rahe the| divasa paryanta bhakSaNa karate rahe / bhakSaNa karate-karate isa prakAra dhyAname lIna ho prabhu isa nazvaradahase va prabhukI jaMghA taka pahu~ca gye| udhara prabha dhyAnA- vidA hokara vidA hokara mAdhamiddhi vimAnama virAjamAna hA maDha hai| dhyAnama vicArate haiM-maiM to pUrNa brahmamvarUpa jAta hai, jahaoNsa eka manuSya payyAya prApakarake umI ha, AtmA haiM , jJAnasvarUpa hU~ , jJAyaka haiM , cidAnanda bhavase mokSama pdhaarge| dhanya ina mahAtmA sukumAla haiM, nitya hai, niraJjana heM, ziva haiM . jJAnI hai, akhaDa mvAmIkA / maMga ina prabhuvarako bArambAra namostu / haiM, zuddha prAnmA hU~, mvayabhU 3, aAnandamayI hai, nA0 2.-4-48 paM0 rAmaprasAdajI zAstrIkA viyoga ! paM0 gamapramAdajI zAstrI, pradhAna kAryakartA ai, pannAlAla di jaina sarasvatI bhavana, bambaI' kA caitra vadI 2 ravivAra tA0 11 aprailako zAma 5 baje acAnaka mvagavAma hogyaa| Apa armesa amvantha cala rahe the / zrApakaM nidhanase mamAjakI bar3I kSati huI hai / Apa bar3e hI milanamAra the aura vIrasaMvAmandirako samaya-mamayapara bhavanake aneka pranthoMkI prAptI hotI rahatI thii| ApakI isa amAyika mRtyuko munakara vIrasevAmandira parivArako baDA dukha tathA aphasoma huaa| hama divagata AtmAke liye paralokame mamva-zAntiko kAmanA karate hue unake kuTumbIja noMke prati hArdika samvedanA vyakta karate hai| -paramAnanda zAstrI
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ seThIjIkA antima patra (preSaka-ayodhyApramAda goyalIya ) [purAne kAgajAta ulaTate hue mujhe svargIya bhaya paM0 arjunalAla jI seThIkA nimna patra phuliskaipa zrAkArake chaha pRSThoma pesilase likhA huA milA / yaha patra jinako sambodhana karake likhA gayA hai, unakA nAma aura una sambandhI vyaktigata bAne ora kucha rAjanaitika carcAeM jo aba aprAsAMgika hogaI hai . chor3akara patra jyoMkA tyA diyA jA rahA hai| patrake nIce unake dastakhata nahIM hai| hAlAMki mamUcA patra unhIMkA likhA huA hai| mAlama hotA hai yA to ve svaya isa kaTe-chaTa patrako sApha karake bhejanA cAhate thaM yA dUsarese pratilipi karAke bhejanA cAhate the / parantu jaldIma sApha na hone ke kAraNa vahI bheja diyA / sambhavatayA jainamamAjako lakSa karake likhA gayA unakA yaha antima patra hai, yAna rahe yaha patra mujha nahIM ligvA gayA thaa| patra merI mArphata zrAyA thA imaliye unheM digvAkara bhane apane pAma murakSita ragba choTA thaa| liyA jAsakA no maTIjIke sasmaragA jI "anekAnta"ke kimI aGkama denekA prayatna krgaa| gAyalIya ajamera vAtAkAza kisa hada taka laukika aura pAralaukika 16 julAI 1938 donoM hI prakArakA hita-mAdhaka hogA, yaha eka gahana dhame bandhu, vicAraNIya viSaya hai| isI mamasyA aura Azayako maMsArake mUlatatvako arhata-kavalI kathita ane- lekara mai Apake mammumba eka khulI prArthanA lekara kAnta svarUpase vicArA jAya aura tadanusAra abhyAma upasthita hotA haiM aura ApakA vizeSa dhyAna bAlameM usakA anubhava bhI prApta ho to, spaSTa hojAtA hai sukhasaM haTAkara antamtalakI tarapha le jAnekA prayAma ki pratyeka dravya, kSetra, kAla, bhAva apanI vizeSatA karatA huuN| mujhe AzA hai ki mere rakta-mA~ma rahita zuSka rakhatA hai, aura vaiyaktika eva mAmUhika donoM hI tana piMjar3eka kaidI AtmAkI annani Apake dvArA prakArakaM jIvanama parivartana svavaza ho cAhaM paravaza, jainamamAjiyoMke bahigatmA aura antarAtmAme pahu~ca avazyambhAvI hotA hai / yaha parivartana ekAntase jAya jo yathArtha tatvadarzanakI pragati aura mokSamiddhi nirdoSa zreyaskara hI hogA aisA nahIM kahA jaamktaa| ma mAdhaka pramANita ho| kaI avasthAme caiyaktikarUpamai aura katipayame Apa hI ko mai kyoM ligba rahA hUM, Apase hI mAmUhika rUpase parivartana arthAta inkalAba hita aura ukta zrAzA kyA hotI hai, isakA bhI kAraNa hai| mega kalyANake viruddha avAJchanIya nahIM nahIM-viSa jIvanabhara jainamamAja aura bhAratavarpaka utthAname phaladAyaka bhI sAbita hotA hai| mAnava jAtikA mAdhAraNatayA vAkazUra vA kalamazUrakI naraha nahIM maSTigata itihAma imakA mAnI hai / ataH bhAgnameM gujaga, maina amAdhAraNa AkArake ghana-piNDama parivartana-inkalAbakA jo zora cahai ora maca rahA apanA aura apane hRdaya-mandirakI divya napamvIhai aura jisakI gUMja kone-konameM sunAI de rahI hai, muniyAMkA ubalanA huzrA rakta diyA hai, jainoM aura usasaM jainamamAja bhI baca nahIM makatA / parantu bhAratIyoke ugra tapodhana devoMkA pratyaka jIvana mAga anekAntadRSTima tathA anekAntApa vyavahArama jaina mamvapara-bhaMTa janina vAmanAoMko bhammIbhUta karake mamAjake liye ukta parivatana dhvanise utpanna huA mArvahitake laname pragatikA kriyAtmaka macAlana kiyA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 anekAnta [ varSa 9 aura karAyA hai| bhAratavarSIya jaina-zikSA-pracAraka pratApa', madana, prakAza kI jaisI rAjanaitika mamitikA saGgaThana svargIya dayAcandra goyalIya aura AtmotsargI ca kar3iyA~ mere sAmane isa asamartha unake varga ke anya matyahadayI kAryakatA-motI', dazAmeM bhI cira ArAdhya-padapara AsIna hai| prAta:1 svargIya vIra-zahIda motIcanda seThIjIke ziSya the| smaraNIya Adarza paNDita-rAja gopAladAsajI varaiyA, unheM zrArAka mahantako vadha karaneke abhiyogame dAnavIra seTha mANikacandra aura mahilA-jyoti magana (san 1913)meM prANa daNDa milA thaa| giraphtArIse bahanake Adi ke netRtva-maNDalakA maiM aMgIbhUta pujArI pUrva pakaDe jAnekI koI sambhAvanA nahIM thii| yadi adyAvadhi hU~ aura pardekI aoTame una sabakI sattAzivanArAyaNa dvivedI pulisakI talAzI lenepara vATikAkA nirantara bhogI bhI hU~ aura yogI bhii| svayaM hI na bahakatA to pulisako lAkha sara paTakane kauna kidhara kahA~se yahA~ kyA aura vahA~ kyA ityAdi para bhI surAga nahIM miltaa| pakaDe jAnese parva pratyaka praznake uttarame mere liye to ukta divya mahAseThIjI apane priya ziSyoMke sAtha rojAnAkI motIcanda aura dUsarekA nAma thA mANikacandra yA taraha ghUmane nikale the ki motIcandane prazna kiyA jycndr| ina sabhI vilaviyoMke manake tAra aise 'yadi jainIko prANadaNDa mile to ve mRtyukA U~ce surame baMdhe the jo prAyaH mAdhu aura phakIroMke AliGgana kima prakAra kare ?' bAlakake muMhasa aimA bIca hI pAyA jAtA hai| vIgecita kintu amAmayika prazna sunakara pahale to 1 pratApasiMha vIra-kamarI ThAkura kaimaramihake supatra seThIjI cauke, phira eka mAdhAraNa prazna samajhakara aura maThIjIka priya ziSya the| saMThIjIke upadeza uttara de diyaa| praznottarake 1 ghaNTe bAda hI pulisa paramaM ye uma samayake sarvAcca krAntikArI netA ne gherA DAlakara giraphtArakara liyA, taba seThIjI mvargIya rAmavihArI bomake samparkame rahate the| unakI mRtyuse vIrocita jamane kI taiyArIkA abhi- inake jAMbAja kAranAme aura AtmotmagakI vIraprAya mmjhe| ye motIcanda mahArASTra prAntake the| gAthA 'cA~da' vagairahame prakAzita ho cukI hai| inakI mRtyuse meThIjIko bahuta AghAta pahu~cA thaa| 2 madanamohana mathurAse par3hane gaye the| inake pitA inakI smRtisvarUpa seThIjIne apanI eka kanyA sarAphA karate the| sampanna gharAnake the| sambhavataH mahArASTra prAnta jaise sudUra dezama byAhI thii| seThI inakI mRtyu acAnaka hI hogaI thii| inake choTe bhAI jIke ina amara zahIda ziSyoMka sambandhamaM prasiddha bhagavAnadIna caurAsIme 11-14-15me mere sAtha vilavavAdI zrI0 zacIndranAtha sAnyAlane "bandI- par3hate rahe haiM, parantu madanamohanake sambandhame koI jIvana" dvitIya bhAga pR0 137meM likhA hai- bAta nahIM huii| bAlyAvasthAke kAraNa isa tarahakI "jainadharmAvalambI hote hue bhI unhoMne kartavyakI bAte karanekA una dinoM zaUra hI kaba thA ? khAtira dezakaM maGgalake liye sazastra vilavakA mArga 3 prakAzacanda seThIjIke ikalaute putra the| seThIjI pakar3A thaa| mahanta ke vRnake aparAdhama ve bhI jaba kI najarabandIke samaya yaha bAlaka the| unakI phA~sIkI koTharIme kaida the, taba unhoMne bhI jIvana- anupasthitime apane-parAyoMke vyavahAra tathA ApamaraNake vaise hI mandhisthalase apane visavaka dAoMke anubhava prApta karake yuvA hue / seThIjI sAthiyoM ke pAsa jo patra bhejA thA, usakA sAra 5-6 varSakI najarabandIse chUTakara Aye hI the ki kucha aimA thA-"bhAI maranese Dare nahI, aura unakI pravAsa-avasthAmeM hI akasmAta mRtyu hogii| jIvanakI bhI koI mAdha nahI hai| bhagavAna jaba seThIjIko imase bahuta zrAghAta pahu~cA / inhIM jahA~ jaisI avasthAma rakkhege, vaisI hI avasthAme prakAzakI smRti-svarUpa inake bAda janma lene vAle santuSTa rhNge|" ina do yuvakoMgase ekakA nAma thA putrakA nAma bhI unhoMne prakAza hI rkkhaa|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4] seThIjIkA antima patra 163 ............. puruSoMkI AtmAe~ hI acaka parIkSA-kasauTIkA kAma vA avyavahArya, lAbhaprada vA hAnikara ityAdi aneka detI haiM, cAhe usa samayameM aura aba jIvoMke pariNAma rUpa-rUpAntarame maujUda haiN| unamese pratyekakA tathA aura lezyAoMmeM jamIna AsmAnakA hI antara kyoM unase sambandha rakhane vAlI ghaTanAoMkA gRhastha tathA na ho gayA ho| tyAgI, zrAvaka-zrAvikAoMke dainika jIvanapara evaM satanAmeM pariSadakA adhivezana pahalA maukA thA mandira-tIrthoM athavA anya prakArakI nUtana aura taba ullekhanIya jainavIra-pramukha zrI........................ purAtana mamthAoMpara par3A hai, vaha bhI Apake sammukha ke dvArA Apase merI bheTa huI thii| mai kaI varSoMke hai| mai to prAyaH sabame hokara gujara cukA hai, aura upayukta maunAmahanatake bAda ukta adhivezaname zarIka unake katipaya kar3ave phala bhI khUba cAkha cukA hai aura huA thA / idhara-udhara gata-yuktake siMhAvalokanaka cAmva rahA haiN| ata ApakA aura zrApakaM mahakArI pazcAta mai vahA~ isa natIjepara pahuMca cukA thA ki Apa kArya-kartAoMkA vizeSa nirNAyaka lakSa isa para ma matya-hRdayatA hai aura apane mahadharmI jainabandhuoM anivArya-aTala honA caahiye| nahIM to jaina saGgaThana ke prati ApakA vAtmalya UparakI jhillI nahIM hai kintu aura jainatvakI rakSAke mamIcIna dhyayama kevala vAdhAe~ ragorezeme khaulatA huA gvana hai parantu tArIpha yaha hai hI nahIM AeMgI, dhakkA hI nahIM lagage, pratyuta nAmAki Thoma kAma karatA hai aura bAhara nahIM chlktaa| nizAna miTA dene vAlI pralaya bhI hojAya tA mAnava jAnika bhayAvaha uthala-puthalake inihAmakA dekhate __isa taraha mujhe to dRDha pratIta hotA hai ki Apake hue koI asambhava bAta nahIM hai / alpasaMkhyaka mAmane di mai jainasamAjake Adhunika jIvana-matvaka jAtiyoko pera phUka-phakakara calanA hotA hai aura sambandhame merI jindagI bharakI mulajhAI haI gatthiyoM bahusaMkhyaka jAniyoka bahuta Andolana jo unhIko ko rakha deM to Apa unako amalI libAsame jahara upayogI hota hai. alpasaMkhyakoMme ghuma jAte hai aura rakha skege| apakSA-vicArase yahI nizcayama shraayaa| unake liye kAraka honakI apekSA mArakakA kAma deta bandhuvara, hai| unakI bAharI camaka lubhAvanI hotI hai, kaI Apane rASTrIya rAjanaitika kSetrake guToMme ghula-ghula hAlatome to A~khoMma cakAcaudha padAkara detI hai, kara kAma kiyA hai, usakI raga-ragase Apa vAkipha magara vAstavama (Old is not god glitthareka ho cuke hai aura tajarubase Apako yaha spaSTa ho cukA camakadAra padArtha sonA hI nahIM hotaa| bahasaMkhyaka hai ki havAkA rukha kidharako hai| isIse pariNAma logAMkI taraphase mastramalI khUbasUrata palAme Dhake svarUpa Apane nirNaya kara liyA ki jainaMtarokI jJAta hue khar3e vicArapUrvaka vA antasthita pIr3hiyoM ke vA ajJAta bhakSya-bhakSyaka pratidvandvitAke mukAbileme svabhAvaja cakrame taiyAra hote rahate hai jinake pralobhana sadiyoM ke mAre hae jainiyoMke raga-paTrAMma jIvana-saMgrAma aura lalacAhaTame phaimakara alpamavyaka loga zatrako aura mUla saMskRtikI rakSAkI zakti paidA ho sakatI hai hI mitra samajhane lagate hai, yahI nahIM; kintu apane to kevala unhIM sAdhanoM aura upAyoMse jo dumare matva-svatvakI rakSAkA nayAla taka chor3a baiThate hai| loga kara rahe hai athavA jiname bahuta kucha maphalanA kimAdhikama ima mva-rakSaNakI bhAvanA vAsanA bhI jainoMke mahayogase milatI hai| .. .. ... ............... unako ahitakara jaeNcane lagatI hai / isake alAvA Apake sAmane Adhunika kAla-pravAhake bhinna- bhAvI udayAvalIke bala athavA yoM kahai ki kAladIpa bhinna Andolana samUha dhArmika vA mAmAjika, meM prabhAge alpasaMkhyakoMmeme koI kasa jaise bhI paidA vAJchanIya vA avAJchanIya, heya vA upAdeya, upekSaNIya hojAte haiM jo apane gharake nAza karanepara utAra vA anapakSaNIya, AdaraNIya vA tiraskArya, vyavahArya hojAte haiM. gaigeMke cigarA jalAte hai aura parvajoMka
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya vIra - jayantI gata varSoMkI taraha isa varSa bhI caitra zukla trayodazI ko vIra prabhukI jayantI samUce bhArata meM atyanta utsAhapUrvaka manAI gii| isa vIra jayantIkI praNAlI se jainadharmakA kAphI prasAra huA hai| pahale jainasamAja ke utsava Adi atyanta saMkucita rUpameM hote the / prAyaH jainamandira, jainadharmazAlA aura jaina upAzraya hI utsava aura vyAkhyAnAdikaM kSetra niyata the / sArvajanika sabhAoMke karanekA na to Amataura para sAhasa hotA thA aura na isa tarahake vyAkhyAnathe dAtA hI prApta 1 vIra jayantIkI yaha paripATI par3a jAnase bar3A mahatvapUrNa kArya huA hai / isa avasara para aba prAyaH sarvatra sArvajanika sthAnoMpara sabhAe~kI jAtI hai, kavi sammelanoM muzAyaroMkA bhI AkarSaka kAryakrama rakhA jAtA hai; sarvadharma sammelana kiye jAte hai; nagarajulUsa nikAle jAte hai aura vyAkhyAna deneke liye netAoM-lokasevI vidvAnoMko bho bulAnekA prayatna kiyA jAtA hai| kitane hI sthAnoMpara jainadharmake samIpake sampradAyoMke anuyAyI bhedabhAva bhUlakara yaha utsava manAte haiM aura apane bhinnadharmI dezavAsiyoM ko bhI premapUrvaka usame sammilita karate hai / gharako aMdherA naraka banA dete hai / ............isa taraha jainakulAma, jainapakhAyanoM me, jainagRhoM meM calatI calAtI ThaNDI par3I huI amnAzrama kalaha, bhISaNa kSobha, aura tatkAlasvarUpa tItra kaSAyodaya aura azubha bandhakaM aneka nimitta kAraNoMse bacAkara jainokA rakSaNa, magaThana aura utthAna hogA, tabhI isa samayakI lapalapAtI huI anekAnta-nAzaka jAjvalyamAna dAvAgnisa jainadharma aura jainamaskRti sthira rahegI / isa prayatna se bhrAtRtva kI bhAvanA bar3hatI hai, jaina dharmake prati jijJAsA utpanna hotI hai, phailI huI 'a bhrAmaka dhAraNAe~ dUra hotI haiM aura jainadharmake mAnavocita siddhAntoMkA vyApaka prasAra hotA hai / aba vIra jayantI ke samAna aura bhI sArvajanika tathA vyApaka dRSTikoNa vAle utsavoMkI paripATI DAlanI caahiye| vIrasevAmandira dvArA vIra-zAsana- jayantIkA Ayojana bhI isI taraha kA puNya prayAsa hai| aba isakA vyApaka pracAra honekI nitAnta AvazyakatA hai / kalakattA, bambaI me paryuSaNa parvapara vyAkhyAnamAlA kI sUma bhI abhinandanIya hai / AzA ha~ 'jaina samAja ke bahujanatA vAle zaharoM - indaura, ajamera, vyAvara, jayapura, sahAranapura, dehalI, jabalapura, ahamadAbAda Adike utsAhI kAryakartA isa prathAkA anusaraNa kareMge / 15-20 zaharoMke kAryakartAoM kI eka samiti bana jAnI cAhiye, jo sArvajanika 20-25 vyAkhyAnadAtAoM kA nirvAcana karake isa tarahakA kAyakrama nirdhArita kare jisase ye vidvAn 10 zaharoMme nirA kulatA pUrvaka jAkara paryuSaNa parvame vyAkhyAna de sake / isa saMgaThita praNAlIse vyaya bhI kama hogA aura sthAnIya kAryakartA vidvAnoM ke bulAne Adi kI maMjhaTa se bhI baca skege| dasa roz2a ekase eka naye vidvAnkA vyAkhyAna sunaneke liye janatA bhI utsAhita rahegI aura jainadharmako dhIre-dhIre sArvajanikarUpa bhI prApta hogA / bhAratake lokopayogI aura sArvajanika kAryoMma jainoM kA sadaiva bharapUra sahayoga rahA hai| hara unnata kAryoMme sarvatra jainoMne hAtha baTAyA hai, phira bhI ve sArvajanika dRSTikoNa me kitane upekSita hai, yaha AbhAsa paga-paga para hotA hai / isakA kAraNa yahI hai ki hamane isa vijJApana ke yugame jainadharmake siddhAntoMko janatAkaM sAmane lAnekA
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAhitya-paricaya aura mamAlocana ThIka-ThIka prayatna nahIM kiyA / na hamane jainadharma hoge| unake mona-cA~dIke caMvara-chatara-upakaraNa tathA sambandhI koI aimA grantha nirmANa kiyA jisame vartamAna pUjA-paddhati hI jainadharmake vyApaka pracArakA janatA jainadharmake vyApakarUpako samajha sake na hamane rokatI hai| jainadharmake mandira ese hone cAhi ki jainadharmAnuyAyI prAcAryoM, kaviyoM, rAjAzro, senA- jahA~ na caukIdArakI AvazyakatA rahe, na pujArIkI nAyakoM, zUravIroM aura karmavIrAkA prAmANika iti- aura na tAle-kuJjIkI / eka aisI prAmaphahama (sabakI hAma hI prakAzita kiyA hai; na hamana jaina-citrakalAkA mamajhama pAne yogya) darzana-pUjA-paddhati hama cAlU paricaya diyA hai aura na hamane apane lokasavI kArya- karanI hogI jo mAnavamAtrake liye upayogI ho mk| kAoMkA hI ullekha kiyA hai| phira kima AdhAra hara manuSya bhagavAnakI zaraNama jA saka, hame ima para aura kima vizaMpanApara loga jainadharmakI ora ora avilamba prayatna karanA hogaa| prAkarSita ho aura kyoMkara mArvajanikampame janatAka diyo parva zravaNabelagolame bhagavAna bAhAlakI mAmane ullekha ho| mRtikA nirmANa karake hamAre pagakramA pUrvajAna hamA isa vijJApanaka yugame vijJApana ke balapara jApAnI mAmana eka Adaza rakha diyA thA aura banA diyA thA moTazana ghara-ghara pahu~ca sakate hai aura vijJApanakA kijima nIti mAdhana na milanasa hIre-motI bakmAme rakhe dhRla jo na mAnena phaoNkata rahate hai| mUrtika Age ve bhI natamastaka hAMge jo hIre-javAhaana' AvazyakatA isa bAta kI hai ki jainamamAja rAnakI mRtiyAma bhI prabhAvita nahIM hona hai| hama isa apane maMkucina sampradAyakaM gaDaDhase nikalakara jana vyApaka aura mahAna Adazako na samajha pA aura dharmaka matya-ahimA-aparigraha vAdakA sArvajanikarUpa hamane vItarAga bhagavAna aura jinavANI mAnAkA meM vizaMpaNa krN| hamAre mAdhu, munigajAkA aba tAloga banda karake rakha diyaa| upAzraya aura mandirakI macita cAradIvArIma nikalakara Ama janatAke mAmana apane divya upadeza TAnAma pAnagara (1) dane cAhi / hama apana mandigaka pagane DhaGga badalana apaMta 48 sAhitya paricaya aura samAlocana 1 AdipurANa [bandobaddha] pramaGgavaza anya kathAoMko bhI diyA gayA hai| prantha ma 20 maga hai jinakI noka sakhyA cAra hajAra lekhaka, kavi zrItulasIrAmajI dehlii| prakAzaka, chahamA aTrAIma batalAI gaI hai| prastuta grantha vikrama mUlacanda kisanadAsajA kApar3iyA, candAvAr3A, kI 15vIM zatAbdIka vidvAn bhaTrAraka makalakItika mRrata / pRSTha saMkhyA 384 mUlya 4) rupyaa| maMskRna AdipugagAkA hindI padyAnuvAda hai| prandhama ima granthakA viSaya imakaM nAmase prasiddha hai| caupaI, paddhaDI, ghattA, dohA, bhujaGgaprayAna, mandAisame jainiyoMke prathama tIrthaGkara bhagavAna AdinAthakA, krAntA, aDilla, mAniyAdAma Adi vividha chandoMkA jinhe bhAgavatake pazcama mkandhama RpAvatArakaM nAmame upayoga kiyA gayA hai / kavitA mAdhAramA hAta hA bhI ullekhita kiyA gayA hai, jIvana-paricaya diyA huA vaha bhAvapUrNa hai| isa padyAnuvAdaka kA 50 tulmiihai| sAtha hI unake pUrvabhavAMkA citraNa karate hue gamajI hai jA dillI ke nivAsI the, jo dharmAmA,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhanekAnta [varSa 9 majana tathA udAra prakRti ke the, aura mamAjaka kAryoM meM huI mahAjanAMkI gRhIjIvanakI tyAga aura mamudAra madA bhAga liyA karate the| inakA 40 varSakI alpa bhAvanAko prakaTa karatI hai| lekhakane imameM paryApta vayameM hI mavana 1956ma mvargavAma huyA hai ima parizrama kiyA hai aura vaha apane kAryame maphala bhI grandhakI prastAvanAkaM lagbaka pa0 mameracandajI nyAya- huA hai| isa pustakakI prastAvanAke lekhaka bhAgava tIrtha unnanI hai| prastAvanAma aitihAmika dRSTise viTThala varerakara hai, jo mAmA varerakarake nAmase middha bhagavAna RSabhadevake jIvanapara vicAra kiyA hotA hai aura marAThI vAGamayake maphala lekhaka haiN| chapAI tathA granthakI kavitA aura bhASA Adike sambandhame maphAI acchI hai, parantu mUlya kucha adhika jAna AlocanAtmaka dRSTise vicAra kiyA jAtA to prantha kI par3atA hai| upayogitA aura bhI adhika bar3ha jaatii| zrantu 3 ToDaramalAGka [vizeSAGka] ima pranthaka prakAzaka mRlacanda kimanadAmajI kApar3iyA hai jinhoMne brahmacArI zItalapramAda jIke ___ mampAdaka, pa. cainasugvadAma nyAyatIrtha aura 50 mmAraka phaNDama prakAzita kiyA hai| aura isa taraha bhaMvaralAla nyAyatItha, manihAgekA rAstA, jypur| brahmacArIjIkI kIrtiko akSuNNa banAne kA prayatna vArSika mUlya 3) 20 / isa aGkakA mUlya 2) rupyaa| kiyA hai, parantu ima pranthake prakAzame lAnekA mabase prastuta aGka vIravANIkA vizeSAGka hai jo prAcAryaprathama zreya bAya pannAlAlajI agravAla dahalIko hai kalpa pa0 ToDaramalajIkI smRtima nikAlA gayA hai| jinhoMne isakA prema kApI svaya karake bhejI hai| Apa isame paM0 jIke jIvana-paricayake sAtha unake kAryoMkA bahuta hI premI sajjana hai, Apako aprakAzita sAhitya maMkSipta paricaya bhI karAyA gayA hai| yadyapi paNDita ke prakAzama lAnakA bar3A utsAha hai| ataeva donoM jIka vyaktitva evaM pANDityake sambandhame khAmA hI mahAnubhAva dhanyavAdakaM pAtra hai| pastakame prama moTA pantha liyA jA sakatA hai, imase pAThaka mahaja mambandhI kucha azuddhiyA~ raha gaI hai phira bhI prantha hI meM jAna sakate hai ki ve kitane mahAna the samAjapaThanIya hai| ma unake granthoMka paThana-pATanakA acchA pracAra hai| ataeva unake nAmasaM janatA pargicata tI thI; kintu 2 mahAjana aitihAsika upanyAma] unake jIvana-caritase prAya apargicata thii| ataeva lekhaka. kRSNalAla varmA / prakAzaka, balavantasiMha isa dizAma paM0 cainasukhadAmajIka prayatnasvarUpa vIramahanA, mAhitya kuTIra mAnAzerI, udayapura / pRSTa vANIkA yaha vizeSAGka apanA gvAmA mahatva rakhatA macyA 146 / mRlya jilda prati 2 / / ) rupyaa| hai| parantu aGkakI mAdhAraNa chapAI-maphAI tathA prapha prastuta pustaka eka tihAmika upanyAma hai sambandhI kucha azuddhiyoko degyakara duHkha bhI hotA jimame gujaganake bAdazAha muhammada begar3Ake mamaya hai, ki kyA janamamAja apane pUrvajoMke upakArako vi0ma0 150- 5568ka madhya ghaTane vAlI ghaTanA- bhUla gaI hai? jo suvarNAkSaroMmeM aGkita karane yogya kA citraNa hai, jo gujarAtakaM samaya khemA saMTha dvArA hai| sacamuca vIravANIne apane thor3e hI samayame eka varSa taka diya hue annadAna aura usake upalakSama acchI pragati kI hai| prAzA hai bhaviSyame apaneko muhammada begar3AdvArA pradAna kI huI 'zAha' padavI vadda aura bhI samunnata banAnekA prayatna kregii| Adiko upanyAsakA rUpa diyA gayA hai| pustaka akAlakI samasyAko sulajhAnakA mArga pradazana karatI paramAnanda jaina sAMdhelIya
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya jJAnapITha kAzI ke prakAzana 1. mahAbandha - ( mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga | hindI TIkA sahita mulya 12) / 7. mukti dUta --- aJjanA - pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika gaimaoNma) mR0 4 // 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM - (64 jaina kahAniyoM) vyAkhyAna tathA pravacanoMmeM udAharaNa yogya | mUlya 3) / 0 pathacihna ( hindI sAhityakI anupama pustaka ) smRti rekhAeM aura nibandha | mUlya 2) / 2. karalakkhaNa- (mAmudrika zAstra) hindI anuvAda sahita | hastarekhA vijJAnakA navIna grantha | sampAdaka-- pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanaparAjaya- kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA shit| jinadevake kAmake parAjayakA sarasa rUpaka | sampAdaka aura anuvAdaka para rAjakumArajI mA0 / mR8) 4. jainazAsana - jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara racanA | hindU vizvavidyAlayake jaina rilIjanaka ephaTa eTa ke pAThyakrama nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 4 / -) 5. hindI jaina - sAhityakA saMkSipta itihAsa - hindA jaina sAhityakA itihAsa tathA paricaya | mUlya 2|| | ) | 6. Adhunika jaina kavi - vartamAna kaviyokA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mulya 3|| ) | 10. pAzcAtyatarka zAstra ( pahalA bhAga ) eka0 e0 ke laoNjika ke pAThyakramakI pustaka | lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, ephae, pAli- adhyApaka, hindu vizvavidyAlaya, kaashii| pRSTha 284 mUlya 4|| 11. kundakundAcArya ke tIna granamUlya : ) / 12. kannaDaprAntIya tADapatra grantha sUcI (hindI) mUDabidrIke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavarsAda tathA anya prantha bhaNDAra kArakala aura alipara ke alabhya tADapatrIya pranthoMka savivaraNa paricaya | pratyeka mandira me tathA zAstra bhaNDAra maM virAjamAna karane yogya / mulya 49 ) / vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAeM bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-731 kIrasevAmandirake naye prakAzana - - - 1 niyamAvanA--yA zrAgasakizA jA 6 nyAya-dIpikA (mahatvakA nayA saskaraNa) ke hindI payAnuvAda aura bhAvArtha sahita / iSTaviyogAdike nyAyAcArya paM. darabArIlAlanI koTiyA dvArA sampAdita kAraNa kaisA hI zoka mantama hRdaya kyoM na ho, isako eka aura anuvAdita nyAyadIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa bhAra paDha lenese bar3I hI zAntatAko prAsa ho pAtA hai| apanI. khAsa vizeSatA rakhatA hai| abataka prakAzita isake pAThase udAsInatA tathA kheda dUra hokara cittameM saMskaraNoMme jo azuddhiyA~ calI zrArahI pI unake prAcIna prasannatA aura sarasatA prAjAtI hai| sarvatra pracArake pratiyoparase saMzodhanako liye hue yaha saskaraNa mUlamantha yogyI / mUlya / ) aura usake hindI anuvAda ke sAtha pAkkathana, sampAdakIya, . prAcArya prabhAcandrakA sasvArthasUtra-nayA 101 pRSThakI vistRta prastAvanA, viSayasUcI aura koI prAsa saMkSita sadhagandha, mukhtAra bhIjagalakizorajIkI pariziSToMse saMkalita hai, sAtha sampAdaka-dvArA navanirmita sAnuvAda myAkhyA sahita / mUlya / ) 'prakAzAjya' nAmakA eka saMskRta TippaNa bhI lagA huaAhe, kho granthagata kaThina zabdoM tathA viSayoko khulAsA karatA 3 matsAdhu-smaraNa-mAlapATha-mukhtAra zrI hA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoMke kAmakI cIja jugalakizorajIkI aneka prAcIna padyoMko lekara naI yojanA, sundara hRdayamAhI anuvAdAdi-sahita / isameM bhIvIra. hai| lagabhaga 400 pRSToM ke isa majilda vRhatsaMskaraNakA pamAna aura unake bAdake, jinasenAcArya paryanta,21 lAgata mUlya 5) ru. hai| kAgajakI kamIke kAraNa thor3I mahAn prAcAryoMke anekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM dvAga hI patiyA~ chapI haiM aura thor3I hI avaziSTa raha gaI hai| kiye gaye mahatvake 136 puNya smaraNoMkA sagraha hai aura . ataH icchukAko zIghra hI ma~gA lenA cAhiye / mo . . . vivAha-samuDezya-lekhaka pa0 jugalakizora sAdhuveSanidarzana-jinastuti, 4 paramasAdhumukhamudrA aura mukhtAra, hAlameM pUkAzita caturtha saskaraNa / 5satsAdhuvandana nAmake pA~ca prakaraNa hai| pustaka paDhate yaha pustaka hindI-sAhityama apane DhagakI eka hI samaba bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura cIja hai| isameM vivAda-jaise mahatvapUrNa viSayakA bar3A hI sAtha hI prAcAryoMkA kitanA hI itihAsa sAmane prAjAtA mArmika zrIra tAsvika vivecana kiyA gayA hai| aneka hai| nitya pATha karane yogya hai| muu||) virodhI vidhi-vidhAnoM eva vicAra pattiyoM se utpanna huI 4 adhyAtma-kamala-mArtaNDa-yaha paJcAdhyAyI vivAhakI kaThina aura jaTila samasyAzrIko baDhI yuktiya tathA lATI saMhitA Adi pranthoMke kartA kavighara rAjamalla sAtha dRSTike spaSTIkaraNa-dvArA sulajhAyA gayA hai aura hama kI apUrva racanA hai| isameM adhyAtmamamudrako kRjemeM banda taraha unameM dRSTivirodhakA parihAra kiyA gayA hai| vivAha kiyA gayA hai| mAdhau nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI kyoM kiyA jAtA hai ? dharmase, samAjase aura gRhasthAzrama koThiyA ora papiData paramAnandajI zAstrIkA sundara se usakA kyA sambandha hai / vaha kaba kiyA jAnA cAhiye anuvAda, vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizora usake liye vartha zrIra bAlikA kyA niyama homktaahai| bIkI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| vivAha na karanese kyA kucha hAni-lAbha hotA hai? bar3A hI upayogI grantha hai| mu. 11) ityAdi satoMkA isa pustaka meM bar3A hI yukti-purassara evaM dayagrAhI vrnnn| nadiyA pArTa peparapara chapI hai| 5 umAkhAmi-bhAvakAcAra-parIkSA-mukhtAra bAbugala kizorajIkI granthaparIcAnokA prathama aMza, vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya hai| mU.) prampa-parIkSAoMke itihAsako liye huye 14 pemakI naI prakAzana vibhAgaprastAvanA-sAhita / ) vIrasevAmandira, marasAvA (mahAranapura) prakAzaka-40 paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya jJAnapITha kAzIke liye zrAzAgama vatrI dAga gaeNyala presa mahAranapurameM mudrita
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anekAnta baizAkha, saMvat 2005 :: maI, san 1948 sasthApaka-pravartaka bIrasevAndira, sarasAvA varSa , kiraNa 5 saJcAlaka myavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI sampAdaka-maMDala jugalakizora mukhtAra pradhAna sampAdaka muni kAnnimAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (bihAra) sAdhu-viveka asAdhu vastra ra~gAte mana na ra~gAte, kapaTa-jAla nita racate haiM; 'hAtha sumaranI peTa kataranI', para-dhana-vanitA takate haiN| ApA - parakI khabara nahIM, paramArthika bAte karate haiM; aise ThagiyA mAdhu jagatakI, galI-galImeM phirate haiN| sAdhu rAga, dveSa jinake nahi manama, prAyaH vipina vicarate haiM; krodha, mAna, mAyAdika tajakara, paJca mahAvrata dharate haiN| jhAna - dhyAname lIna-citta, viSayoMme nahIM bhaTakate haiM; ye haiM sAdhu, punIta, hitaiSI, tAraka jo khuda tarate haiN| -pa0 dalIpasiha kAgajI - ___IDEO PAPER VVVVVVVVVVVVV VVVVVVVVVAHININNEL AAMAA HINil. VVVVVVC EVVVIVE AAMANANHAIAIAile
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI viSaya 167 168 169 181 182 183 1 samyagdRSTi-sva. kavi banArasIdAsa 2 paramAtmarAma-stotra (bIpaanandi munikRta) 3 samavasaraNa meM zadroMkA praveza-[pra. sampAdaka 3 varNAjIkA hAlakA eka AdhyAtmika patra 5 kutte (kahAnI)-[goyalIya 6 tyAgakA vAstavika rUpa-[paM0 bhIgaNazaprasAda varNI 7 mamaya rahate mAvadhAna (kavitA)--[sva. kavi bhUdhagdAsa 8 sagItapurake mAluvendra nareza aura jainadharma-[bA. kAmatApramAda 6 jainadharma banAma mamAjavAda-[paM. nemicandra jyotiSAcArya 1. sanmati vinA vinAda-jugalakizAra magnAra 11 mujaphpharanagarakA pariSad adhivezana -[ yA mAIdayAla bI. e. 12 banAIzAke patrakA eka aza[bA0 jyonipramAda jaina 13 pAkistAnI patra-[goyalIya 14 mAdakIya [zrayAyAdhamAda goyalIya 15 kathita svopaja bhASya--[-bA0 jyAnaprasAda ema. e. UUM... a. .br vIrazAmana jayantI manAiye zrAvaNa kRSNa-pratipadAkI puNyatithi prArahI hai ima varSa AgAmI 2 julAI 1948 bRhaspativAra- mahatva hai / bhAratavarSameM pahale varSakA prArambha imI ko zrAvaNakRSNApratipadAkI puNya - nithI athAta dinase huzrA karatA thaa| vIrazAsanajayannI avatarita ho rahI hai / ima dina isa taraha yaha puNyatithi-vIrazAsana jayanto bhagavAna mahAvIra kA tItha (zAsana) pratita huA thA- sabhIke dvArA samAroha ke mAtha manAye jAneke yogya isI dina unhoMne apanA lAka-kalyANakArI sarvaprathama hai| saba jagaha pratyeka gA~va aura zahara ke logoMko upadeza diyA thA, unakI divyadhvani vANI pahale pahala abhIse usako manAnekI taiyAriyAM zurU kara denI khirI thI, jise muna kara dumbI aura prazAnta janatAne cAhiye / vIrasevAmandira isa bAra isa puNya parvako sukha-zAntikA apUrva anubhava kiyA thA mAtha hI manAnekI kacha viziSTa AyojanAe~ tatparatAke mAtha dharmake nAmapara honavAla balidAnoM aura atyAcAga kara rahA hai| isa dina ahimA aura aparigraha-jaise kI roka huI thii| bhagavAna vIrane hisA ahimA jaina siddhAntoMkA pracAraka sundara sAhitya lokameM tathA dharma-adharmakA tatva imI dinase mamajhAnA pracura mAtrAmeM pracArita kiyA jAnA cAhiye, mahAvIraprArambha kiyA thA, ahiMmA aura aparigraha dharmakA sandezako ghara gharame pahu~cAnA cAhiye aura usake logoMko yathArtha svarUpa samajhAyA thA aura imaliya anumAra calanekA pUrA prayatna honA caahiye| yaha dina kRtajJa maMsArake liye bar3e mahatvakA hai| imake mivAya, ima tithikA aitihAmika bhI -daravArIlAla koThiyA (nyAyAcArya)
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahama vatatva-macAtaka prakAzaka vArSika mUlya 4) eka kiraNakA mulya || || nItivirodhapvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / / paramAgamasyA bhagnavagarjayatyanekAntaH ! varSa 5 kiraNa 5 vIrasaMvAmandira (mamantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA mahAranapura vaizAkha zukla, vIranirvANa-saMvata 2474, vikrama saMvata 20.5 / 1948 PuriHINDIWWWJAN WRMANENERNATANAHANE VIRemium" samyagdRSTi bhavijJAna agyo jinha ke ghaTa, mInalacitta bhayo jima candana / kAla kareM mivamAragame, jagamAhi jinamaka laghunandana / / matyamApa madA jinhakai, pragaTa yo avadAna mithyAta-nikandana / mAMtadazA tinhakI pahicAni, karai karajora banArami bandana // svAgthaka mA~ca paramArathaka mA~ca cita, mAMcaM mA~ca baina kaha maci jainamanI hai| kAhU ke virodhinAhi parajAya-buddhi nAhi, prAtamagavapI na gRhamtha hai na jatI hai| middhi giddha vRddhi dImai ghaTamai pragaTa madA, antarakI lacchimI ajAcI lanchapatI hai| dAma bhagavantake udAma rahai jaganamoM, mukhiyA madeva aise jIva marmAkanI haijAkai paTa pragaTa viveka gaNadharakaumI, hiradai harakhi mahAmohako haratu hai / sA~cau sakha mAnai nija mahimA aDaula jAne, zrApuhIme zrApanau subhAule dharata hai| jaise jala-kardama katakaphala bhinna kare, taima jIva ajIva vilacchanu kamtu hai| HA Atama sakati mAdhai gyAnako udo arAdhai, moI makiti bhavasAgara nastu hai // 3 // ) --kavi banArasIdAma ENAAAAAAAAAIAANTIANE
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmarAja rastotra (zrIpadmanandimuni viracita) yasya pramAda-vazato vRpabhAdayo'pi prApurjinAH parama-mokSapurA'dhipatyam / zrAdhantamukta-mahimAnamananta-zakti bhaktathA namAmi tamaha paramAtmarAjama // 1 // tvA cidughanaM mamayamAramakhaNDamUrti jyoniHsvarUpamamala para-bhAva-muktam / stotu na sUkSma-matayoyanayo'pi zaktAH ko'ha cidAtmaka punauimaika-pAtram // 2 // prokta kazcidiha tattvavidAMvareNa cidrapa tatra bhavatobhavata: svarUpam / no buddhayate budhajano'pyathavA prabuddhaM tanmokSamakSaya-sugvaM dRtamAtanoti // 3 // yo jJAnavAnava-parayoH kurute vibhedaM jJAnena nIra-payasoriva rAjahasaH / so'pi pramoda-bhara-nirbharamaprameya-zakti kathaJcidiha vindati cetanatvam // 4 // tAdAtmya-vRttimiha karma-malena sAkaM yaH svAtmano vitanute tanudhIH pramAdAna / sa tvA cidAtmaka kathaM prathinaprakAza vizvA'tizAyi-mahimAnamavaiti yogI // 5 // citrA''tma-zakti-mamudAya-mayaM cidAtman ye tvAM zrayanti manujA vyapanIna-mohA: / te mokSamakSaya-mugvaM tvarita labhante muDhAstu mamRti-pathe parito bhramanti // 6 // citpiNDa-caNDima-tiraskRta-karmajAle jyotirmaya tvayi samullamati prakAmama / nikSepadhI: ka naya-pakSa-vidhiH ka zAstraM kutrA''gamaH ka ca vikalpa-mati: ka moha / / 7 / / syAdvAda-dIpita-lamanmami tvayIze prAmodaya vilayameti bhava-pramRtiH / cazcatpratApa-nikara'bhyudaya dineze yAte hi valgati kiyattamasaH mamUha / / 8 / / kuvantu tAni vividhAni nAma zIla cinvantu zAstra-jaladhi ca tarantvagAdham / cidrUpa te hRdaya-vAgativarti-dhAmno dhyAna vinA na munayo'kSaya-maukhya-bhAjaH // // siddhAnta * lakSaNa - madadhyayanena cittamAtmIyamatra niyana pariraJjayanti / ye te budhAH pratigRha bahavazcidAtmana ye tvatsvarUpa-niratA viralAmta eva // 10 // dRggocaratvamupayAmi na vA mamatva dhatse na mamtavanato'pi na tuSTimaMsi / kurve kimatra tadapi tvamami priyo me yammAdbhavA''maya-hanirmavadAzriteyama / 11 / / zrAnanda-medurImada bhavataH svarUpa nRNA gana' mprati cakSaNamapyamAhAta / dukhAni duddhara-bhava-bhramaNodbhavAni nazyanti caudaha ki kucha kaMcidAtmana // 12 // jJAnaM tvameva varavRttamapi tvameva tva darzana tvamapi zuddhanayamatvamAMzaH / puNyaH pugaNapurUpa: paramasvameva tkiJcanatvamapi ki, baTa - jalpitena // 17 // sacimatkRti-cinAya jagannatAya zuddhasphuratmamagmaira-sudhAraNavAya / da.karma-bandhana-bhide'pratima - prabhAya cidrapa tatra bhavate bhavata namA'stu // 14|| acchAcchalatparamacitti-citaM kalaGka-mukta vivikta-madama paramAtmarAjam / yo dhyAyata pratidina labhate yatIndro mukti ma bhavya-jana-mAnama-padmanandI // 15 / / ini paramAtmarAja-stutiH (stAtram ) . * yaha stotra kaiganA ji0 mujaphpharanagarakI usI paTa patrAtmaka grantha pratipara se upalabdha huA hai jisaparase pichalI kiraNoM I meM prakAzita 'svarUpabhAvanA' ra 'rAvaNa-pArzvanAtha stotra' upalabdha hue the| sampAdaka
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza [sampAdakIya] jaina tIrthaGkaroMke divya mamavasaraName, jahA~ sabhI zIrSaka hai "100 rupayakA pAritopika-sudhArakoko bhavyajIvoMko lakSyame rakhakara unake hitakA upadeza ligvita zAstrArthakA khulA caleja" aura jo 'jaina diyA jAtA hai, prANImAtrake kalyANakA mArga sujhAyA bodhaka' varpa 63 ke 27ve aGkama prakAzita huA hai| jAtA hai aura manuSyoM-manuSyoMmeM koI jAni-bheda naM ima lemba athavA calejako paDhakara mujhe bar3A kautuka karake rAjA-raGka mabhI gRhasthAMka baiThane ke liye eka hI huA aura mAtha hI adhyApakajIke mAisapara kucha valayAkAra mAnavakoThA niyata rahatA hai; jahA~ke hamI bhI aaii| kyoMki lekha pada-padapara svalita haiprabhAvaparNa vAnAvaraName paramparake vairabhAva aura prAkR- khalita bhASA, azuddha ullegva, galata anuvAda, nika jAtivirodha nakake liye koI avakAza nahI anokhA taka, pramANa-vAkya kucha unaparame phalita kucha, rahanA; jahA~ kutte-billI, zera-bhaDiye, mApa-navale, aura itanI amAvadhAna lekhanIka hote hA bhI caileja gadhe-bhaime jaise jAnavara bhI nIrthaGkarakI divyavANIko kA du'mAhama ! isake mivAya, khuda hI muddaI zrIra sunanake liye praveza pAte hai aura maba milajulakara khuda hI jaja bananakA nATaka alaga !! lambame adhyAeka hI niyana pazukoTheme baiThate haiM, jo antakA 12vA~ paphajIne buddhibalase kAma na lekara zabdacchalakA hotA hai, aura jahA~ mavake udaya-utkarSakI bhAvanA eva zrAzraya liyA hai aura umImeM apanA kAma nikAlanA mAdhanA rUpame anekAntAtmaka 'mAdaya nItha' pravA- athavA apane kimI ahaMkAra ko puSTa karanA cAhA hai; hita honA hai vahA~ zravaNa, grahaNa nathA dhAragaNakI zakti- parantu isa bAtako bhulA diyA hai ki kore zabdacchala se mampanna hote hue bhI zudrAMka liya pravezakA dvAra meM kAma nahIM nikalA karatA aura na vyarthakA ahaMkAra eka dama banda hogA, ime koI bhI mahRdaya vidvAna ho puSTa huzrA karanA hai| athavA buddhimAna mAnane ke liye taiyAra nahIM homknaa| Apa dUmagako to yaha cailaja dene baiTha gaye ki parantu jaina mAjI aima bhI kucha paNDita hai jo ve AdipugaNa nathA uttarapugaraNa-jaise zrArpagranthAka apane adna viveka, vicitra sarakAra athavA mithyA AdhArapara zudroMkA mamavamaragama jAnA, pUjAdhAraNAkaM vazamI anahonI bAnakA bhI mAnaneke vandanA karanA tathA zrAvakake bAraha vratAkA grahaNa liye prastuta hai, inanA hI nahIM balki anyathA prani- karanA middha karake banalAgaM aura yahA~ taka likha gaye pAdana aura galana pracAraka dvAga bhAle bhAiyoMgI ki "jo mahAzaya hamAre niyamaka viruddha kArya kara AMgvoMma dhUla jhoMkakara unameM bhI use manavAnA cAhate mamAdhAnakA prayatna karaMga (damA Adi pranyAMka hai| aura ema naraha jAne-anajAna jaina nIthaGkagekI AdhArapara tInI bAnAko middha karaka banalAyaMga) mahanI udAra-sabhAkaM zrAdazakA giganake liye prayatna- unaka lagbakA nimmAra mamama usakA uttara bhI nahA zAla hai| ina paNDinAMma adhyApaka maGgalamenajIkA diyA jaavegaa|" parantu svaya prApana ukta dAnAM pranyA nAma yahA~ vAsanaurama ullekhanIya hai, jA ambAlA ke AdhArapara apane nipaMdha-pattako pratiSThita nAhI chAvanIvI pAThazAlAma paDhAna hai| hAlame zrApakA paka kiyA-unakA eka bhI vAkya umakaM mamarthanama mavAdI paMjI lagna merI najara meM gujarA hai, jimakA upasthita nahIM kiyA, usake liye Apa dumara hI paMdhI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 anekAnta [ varSa 9 kA galana Azraya lete phira hai jiname eka 'dharmamaMgraha- lakSyama lekara likhA gayA hai-tIna hI usame nambara zrAvakAcAra' jaimA anArSa prantha bhI zAmila hai, jo haiN| pahale nambarapara vyAkaraNAcArya paM0 vanzIdharajI vikramakI 16vIM zatAbdIka eka paNDita medhAvIkA kA nAma hai, dUsare nambarapara mega nAma (jugalakizora) banAyA huA hai| yaha hai adhyApakajIka nyAyakA eka 'sudhArakaziromaNi' ke padase vibhUSita ! aura namUnA, jise Apane svaya jajakA jAmA pahanakara tIsare nambarapara 'mampAdaka jainamitrajI' aimA nAmoapane pAsa surakSita rakha chor3A hai aura yaha ghoSita llekha hai| parantu ima caileJjakI koI kApI adhyApakakiyA hai ki "ima cailajakA likhita uttara sIdhA jIna mere pAsa bhejane kI kRpA nahIM kii| dUsare hamAre pAsa hI AnA cAhiye anyathA lekhoMke hama vidvAnoMke pAma bhI vaha bhejI gaI yA ki nahIM, isakA jummevAra nahIM hoNge|" mujhe kucha patA nahIM, para khayAla yahI hotA hai ki. isake mivAya, lekha meM sudhArakoMko 'Agamake zAyada unheM bhI merI taraha nahIM bhejI gaI hai aura viruddha kArya karane vAle', 'janatAko dhokhA dene vAle yoM hI-mambaddha vidvAnoMko khAsataurapara sUcita kiye aura 'kAlI karatUtoM vAle' likhakara unake prati jahA~ binA hI-caileJjako caritArtha huA samajha liyA apazabdoMkA prayoga karate hue apane hRdaya-kAluSyako gayA hai | amtu| vyakta kiyA hai vahA~ usake dvArA yaha bhI vyakta kara lekhama vyAkaraNAcArya paM0 vanzIdharajIkA eka diyA hai ki zrApa sudhArakoMke kisI bhI vAda yA vAkya, koI ATha varSa pahalekA, jainamitrame uddhRta prativAda ke sambandhame koI jajameMTa (phaisalA) dena kiyA gayA hai aura vaha nimna prakAra haiadhikArI athavA pAtra nahIM haiN| __ "jaba ki bhagavAnake mamozaraName nIcase nIca gAlabana inhIM maba bAtoM athavA inamese kucha vyakti sthAna pAte haiM to mamajhame nahIM AtA ki zrAja yAtako lakSyama lekara hI vicAra-niSTha vidvAnoMne dammA loga unakI pUjA aura prakSAlama kyoM gake adhyApakajIke isa caileja-lekhako viDambanA-mAtra DambanA-mAtra jAte hai|" samabhA hai aura imIma unamase zAyada kimIkI bhI ima vAkyaparamaM adhyApakajI prathama to yaha aba naka imaka viSayama kucha limbanakI pravRtti nahIM phalita karate hai ki "dammAoMke pUjanAdhikArakA huI. parantu unake isa mIna athavA upekSAbhAvame siddha karane ke liA hI Apa (vyAkaraNAcAyajI) anucita lAbha uThAyA jA rahA hai aura aneka sthalo mAMzaraNameM zadIkA upasthita honA batalAte hai|" para use lekara vyarthakI kUda-phAMda aura gala-gajanA kI imaka anantara-"to isake liye hama AdipurANa jAtI hai| yaha saba dekhakara hI zrAja mujhe avakAza aura uttaraparAraNa ApakaM mamakSame upasthita karate hai" nahAte hue bhI lekhanI uThAnI par3a rahI hai| maiM apane aisA livakara vyAkaraNAcAryajIko bAdhya karate hai ima lekha-dvArA yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki ki ve ukta donoM granthoMka AdhArapara "zUdroMkA kimI adhyApakajIkA caileMja kitanA behUdA, betukA tathA bhI tIrthakarake samozaraName upasthita honA pramANoM AtmaghAtaka hai aura unake lekhame diye hue jina dvArA siddha karake dikhlaave| sAtha hI tarkapUrvaka pramANoMke balapara kUdA jAtA hai athavA ahaMkArase pUrNa apane jajameTakA namUnA prastuta karate hue limbate hai bAta kI jAtI hai ve kitane ni:mAra, niSprANa evaM --"yadi Apa ina aitihAmika pranthoM dvArA zUdroMkA zramajata haiM aura unake AdhArapara khar3A hudhA kisI samozaraName jAnA siddha nahIM kara sake to dassAyoM kA bhI bahakAra kitanA bekAra hai| ke pUjanAdhikArakA kahanA ApakA sarvathA vyartha siddha ukta caileja lekha sudhArakoMke sAtha Amataurapara ho jAyagA" aura phira pUchate hai ki "maGgaThanakI ADa sambaddha hote hue bhI khAsataurapara tIna vidvAnoMko lekara jina dassAoMko Apane Agamake viruddha
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] mamavamaraName zUdroMkA praveza upadeza dekara pUjanAdikA adhikArI ThaharAyA hai uma pAte haiN| unake isa prakaTa pravezakI bAtako lekara hI pApakA bhAgI kauna hogaa|" isake bAda, yaha liva buddhiko apIla karate hue aisA kahA gayA hai ki jaba kara ki "aba hama jima Agamake viruddha Apake nIcase nIca tiryazca prANI bhI bhagavAnake mamavamaragaNa kahaneko mithyA batalAte hai usakA eka pramANa likha meM sthAna pAte hai taba dammA loga to, jo ki manuSya kara bhI Apako dikhalAte haiM", jinasenAcAyakRta hone ke kAraNa tiryazcoMse U~cA darjA rakhate hai, samaharivazapugaNakA 'pApazIlA vikurmANA:' nAmakA vasaraNama jarUra sthAna pAte hai phira unhe bhagavAna ke eka zloka yaha ghoSaNA karate hue ki usama "bhagavAna pUjanAdikame kyoM rokA jAtA hai ? kheda hai ki neminAthaka samAMzaraNama zudrAMke jAnekA spaSTatayA adhyApaka jIne ima mahaja-grAhya apIlako apanI niSedha kiyA hai" uddhRta karate hai aura use 55va buddhi ke kapATa banda karake usa taka pahu~cane nahIM magakA 198vA zloka batalAte hai / mAtha hI paNDina diyA aura dRsaMgke zabdoMko tor3a-maror3akara vyarthama gajAdharalAlajIkA artha dekara likhate hai--"hamane cailejakA SaDyantra raca DAlA / / / yaha prAcArya vAkya Apako likhakara dikhalAyA hai dasare, vyAkaraNAcArya nIko eka mAtra Adi Apa anya itihAmika granthoM(AdipugaraNa-uttarapurANa) purANa tathA uttarapurANake AdhArapara kimI tIrthakarake ke pramANo dvArA isake viruddha siddha karake dikhalAva mamavamaraName zUdrAMkA upasthita honA middha karane aura parampagme virodha hAnakA bhI dhyAna liye bAdhya karanA kimI naraha bhI macina nahIM kahA avazya rkb|" jAmakatA, kyoMki unhoMne na to zudrokaM mamavamaraNazrayApakajIkA yaha maba limbanA avicAritaramya pravezapara apane pakSako avalambita kiyA hai aura na eva ghora Apatnika yogya hai, jimakA khulAmA ukta donoM prandhoMpara hI apane pakSakA AdhAra kyA nimna prakAra hai: hai| jaba ye donoM bAna nahI taba yaha prazna paidA honA prathama no vyAkaraNAcAyajIka vAkyaparame jo hai ki kyA adhyApakajIkI prima ukta donoM prAzI atha svecchApUrvaka phalita kiyA gayA hai vaha umapara- pramANa hai, dUsarA koI jainagrantha pramAyA nahI ma phalita nahIM hotA, kyoki "zUdrAkA mamozaragama yadi mA hai to phira unhoMna mvaya harivaMzapagagA aura upasthita honA" umame kahIM nahIM batalAyA gayA-- dharmamaMgrahazrAvakAcArakaM pramANa apana lakhama kA 'zUdra' zabda kA prayoga naka bhI umame nahIM hai| umame udadhRta kiye ? yadi dRmara jainagrantha bhI pramANa hai to mAphataurapara nIca nIca vyaktiyokaM mamavamaraName phira eka mAtra Adi pugagA aura uttarapugaNaka pramA sthAna pAnakI bAta kahI gaI hai aura ve nIcase nIca ko upasthita karanekA Agraha kyoM aura dasa graMzA. vyakti 'zUdra' hI hote hai "mA kahIM koI niyama ke pramAgAkI avahelanA kyA? yadi samAnA athavA vidhAna nahIM hai, jisameM 'nIcarma nIca vyakti' ke grantha honama nahIMpara pakSa-vipakSa niyAyakA kA vAcyArtha 'zuddha' kiyA jAmakaM / umame 'nIcarmanIca' AdhAra ragbanA thA to apane nipadhapakSakA pAnI zanAka mAtha 'mAnava' zabdakA bhI prayoga na karaka ke liye bhI unhI prantha parame kohe pramANa parazA 'vyakti' zabdakA jo prayoga kiyA gayA hai vaha apanI karanA cAhie thA; parantu apane pakSakA samarthana kI khAma vizeSatA rakhatA hai| nIcase nIca mAnava bhI ke liye unakA koI bhI vAkya upasthina nahIM kiyA eka mAtra zUdra nahI hote, nIcase nIca vyaktiyoMkI to gayA aura na kiyA jA sakatA hai kyoMki unama korTa bAta hI alaga hai| 'nIcase nIca vyakti' zabdoMkA bhI vAkya "mA nahIM hai jisake dvAga zudroMkA mamaprayoga una hIna tiryoMko lakSyame rakhakara kiyA basaggAme jAnA niSiddha TaharAyA gayA ho| aura jaba gayA jAna par3atA hai jo samavamaraNama mvulA praveza ukta donoM granthoMmeM zUdroMka mamavamaraName jAne-na-jAne
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta [varSa 5 sambandhI kAI spaSTa ullekha athavA vidhi-nipaMdha. itanA hI nahIM balki zrAvakakA U~cA darjA 11vI paraka vAkya hI nahIM sabame granthoMka AdhArapara cailaja pratimA taka dhAraNa kara makate haiM aura U~ce darjeke kI bAta karanA cailajakI koge viDambanA nahIM to nityapUjaka bhI ho sakate haiN| zrIkundakundAcAryake aura kyA hai ? ima narahake to pUjanAdi aneka zabdoMme 'dAna aura pujA zrAvakake mukhya dharma hai, ina viSayoMke maikar3oM caileja adhyApakajIko tattvArtha- donoM vinA koI zrAvaka hotA hI nahIM, ('dANaM pUjA mRtrAdi se granthoM ko lekara diye jA sakate hai jiname mukgya mAvayadhammo Na mAvagI teNa viNA') aura zUdra una vipayoMkA vidhi yA niSedha kacha bhI nahIM hai| nathA dammA donoM jainI tathA zrAvaka bhI hote hai taba parantu maM cailajokA koI mUlya nahIM hotA, aura ve pUjanake adhikArase kaise vazcita kiye jAmakate hai? imIma adhyApakajIkA caileMja vidvapima upekSaNIya nahIM kiye jA skte| unhe pRjanAdhikAgme vazcita hI nahIM kintu gahanIya bhI hai| karanevAlA athavA unake pUjaname antagaya (vighna) tImA, adhyApakajIkA yaha likhanA ki "yadi DAlanevAlA ghora pApakA bhAgI hotA hai, jisakA zrApa ina aitihAmika granthoM dvArA zUdrAMkA mamozaraNa- kucha ullekha kundakunda kI rayaNamAragata 'khaya kuTra-mUlameM jAnA siddha nahIM kara makaM to dammAAMka pUjanA- mRlo' nAmakI gAthAse jAnA jAtA hai| ina maba dhikArakA kahanA ApakA marvathA vyartha siddha ho viSayoM ke pramANAMkA kAphI makalana aura vivecana jAyagA" aura bhI viDambanAmAtra hai aura unake jinapUjAdhikAramImAmA' meM kiyA gayA hai aura unaanogya taka nathA adbhata nyAyako vyakta karatA hai| meM Adipugaga tathA dharmamagraha zrAvakAcArakaM pramANa kyoMki zUdrAMkA yadi mamavamaraNama jAnA middha na bhI magRhIta hai| una maba pramANoM tathA vivaMcanI kiyA jAmakaM nA unhIka janAdhikArako vyartha aura pUjana-viSayaka jaina siddhAntakA naraphame zrAgya ThaharAnA thA na ki dammAoka, jinake viSayakA banda karaka isa prakAraka cailejakI yojanA karanA koI pramANa mAMgA hI nahIM gayA ' yaha nA vaha bAta adhyApakajIka ekamAtra kauTilyakA dyotaka hai / yAda huI ki mabUna kimIviSayakA aura niNaya kimI dUsare hI koI unakI ima nakapaddhatikA apanAkara unhIMma viSayakA 'mAjajIpara kima tama athavA hama nahIM ulaTakara yaha kahana lage ki 'mahAgaja, Apa hI ina bhAegA aura vaha kimakaM kautukakA viSaya nahIbanagI" AdipurAgA tathA unarapurANaka dvArA zUdroMkA mama yadi yaha kahA jAya ki zudrAMka pUjanAdhi- vamaraNama jAnA niSiddha middha kIjiye, yadi zrApa kAgpara hI dammAAMkA pajanAdhikAra avalambita hai esA siddha nahIM kara sakege to dammAoke pajanA- unake mamAnadharmA hai to phira zudrAMka spaSTa dhikArako niSiddha kahanA zrApakA marvathA vyartha siddha pUjanAdhikAra sambandhI kathanoM athavA vidhi-vidhAnI ho jAyagA' to imase adhyApakajIpara kaimI bItegI, kA hI kyoM nahIM liyA jAtA ? aura kyoM unheM choDa ise ve svayaM samajha sakege / unakA taka unhIM ke galekara zudrAMka samavasaraName jAne na jAnakI bAtakA kA hAra ho jAyegA aura unheM kucha bhI uttara dete bana vyartha uThAyA jAtA hai? jaina zAstrAMma zudoMke dvArA nahIM paDegA; kyoMki ukta donoM granthoMke AdhArapara pUjanakA aura uma pajanaka uttama phalakI kathAe~ hI prakRta viSayake niNayakI bAtako unhIMne uThAyA hai nahIM milatI balki zudrAko spaSTa taurasa nityapUjanakA aura uname unake anukula kucha bhI nahIM hai| adhikArI ghoSita kiyA gayA hai| sAtha hI jainagRhasthoM, cauthe, 'uma pApakA bhAgI kauna hogA' yaha jo avirata-mamyATiyoM, pAkSika zrAvakoM aura vratI aprAsaGgika prazna uThAyA gayA hai vaha adhyApakajIkI zrAvakoM sabhIko jinapujAkA adhikArI batalAyA himAkatakA dyotaka hai| vyAkaraNAcAyajIna no gayA hai aura zudra bhI ina mabhI koTiyoMme Ate hai, Agamake viruddha koI upadeza nahIM diyA, unhoMne to
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ kira gA5] samavamaraNama zUdrokA praveza 17: adhikArIko usakA adhikAra dilAkara athavA spaSTatayA koI niSedha nahI hai, jisakI adhyApakajIne adhikArI ghoSita karake puNyakA hI kArya kiyA hai| apane cailekhame ghoSaNA kI hai| mAlUma hotA hai adhyApakajI apane viSayame soca ki ve jainI adhyApakajIko 50 gajAdharalAlajIke galata anuvAda dasmAoM nathA zUdroMke marva mAdhAragaNa nityapRjanake athavA arthaparase kucha bhrama hogayA hai, unhoMne granthaka adhikArako bhI chInakara kaunameM pApakA upArjana kara pUrvA'para mandarbhaparase usakI jA~ca nahIM kI athavA rahe hai aura uma pApaphalasaM apanako kaise bacA arthako apane vicAroMke anukUla pAkara use jA~cane makaMge jo kundakundAcAryakI ukta gAthAma taya, kuSTha, kI jarUrata nahI mamamI, aura yahI sambhavataH unakI zUla, raktavikAra, bhagandara, jalodara, netrapIr3A, bhrAnti, mithyA dhAraNA eya anyathA pravRttikA mUla hai| zigavaMdanA, zIta-uSNaka aAtApa aura (kuyoniyoM- 50 gajAdharalAlajIkA harivazapurANakA anuvAda ma) paribhramaNa Adike rUpame vaNita hai| sAdhAraNa calatA huzrA anuvAda hai, imIsaM aneka pA~cave, hagvizapugaraNakA jo zloka pramANama sthalopara bahata kucha bolata aura pratya-gauravaka uddhata kiyA gayA hai vaha adhyApakajIko mRcanAnumAra anurUpa nahI hai| unhoMna anavAdase pahale kabhI ima na to 55ve magakA hai aura na 198va navambarakA, pranthakA svAdhyAya taka nahIM kiyA thA, maadh| mAdA balki ve magakA 177vA zoka hai| uddhRta bhI vaha purANa grantha samajhakara hI ve imaka anuvAdama pravRtta galatarUpama kiyA gayA hai, usakA pUrvAdha to mudrita hogaye the aura isameM unaganara kitanI hI kaThinAiyA~ pratima jaisA azuddha chapA hai prAya vaimA hI rakha diyA malakara 'yathA kaJcana' pamaM va ima pUga kara pAya gayA hai| aura uttarAdha kucha badalA huA mAtRma hAnA , imakA ullamba unhoMne svaya apanI prata vanA hai| mudrita panima vaha vikalaoNgadriyAdabhrAMnA pariyati (pR. 4) meM kiyA hai aura apanI truTiyoM tathA vahimtana." ima pama chapA hai,jA prAyaH ThIka hai, parantu azuddhiyAMka AbhAmako mA mAthama vyakta kiyA hai| adhyApakajIna uma apana caileJjame "vikalAMgendriyA- ima bhAkaka anuvAda paramaM hI pAThaka ima viSayakA nAnA pAriyatti vahimtatA" yaha rUpa diyA hai, jimaga kitanA hI anubhava prAna kara mkNg| unakA vaha 'jJAtA', 'pAriyatti' aura 'nanA' ye tIna zabda azuddha anuvAda, jima adhyApakajAna calenameM uddhata kiyA hai aura zokama athabhrama paidA karate hai| yadi yaha hai, isa prakAra hai . kapa adhyApakajIkA diyA hazrA na hAkara presakI kimIjA manuSya pApI nIcakama karana vAle zuda galanIkA pariNAma hai nI adhyApakajIko cailekhakA pAkhaNDI vikalAMga aura vikalandriyahAMna bamamAaGga honakaM kAraNa umaM agale aGgame sudhAranA zaraNAkaM bAhara hI rahane aura vahama hI pradakSiNA cAhiye thA athavA kamamaM kama sudhAraziromaNika parvaka namaskAra karate the " pAsa to apane cailaJjakI eka zuddha kApI bhejanI imame 'udabhrAntA' padakA anuvAda to bilkula cAhiye thI; parantu caileJjakaM nAmapara yadi yo hI vAha hI chUTa gayA hai, 'pApazIlA'kA anuvAda 'pApI' tathA vAhI lUTanI ho to phira aimI bAtoMkI tarapha dhyAna / _ 'pAbaNDapATavA.'kA anuvAda 'pAmbaeDI' dono hI tathA unake liye parizrama bhI kauna kare ? bhantu, apaNa tathA gauravahIna hai aura "samAzaraNake bAhara ukta zloka apane zuddharUpama ima prakAra hai : hI rahate aura vahA~ma hI pradakSiNApUrvaka namaskAra pApazIlA vikurvANAH zUdrAH pAkhaNDa-pATavAH / / karate the" ima athakaM vAcaka mUlama koI pada hI nahIM vikalAgendriyodghAntA pariyanti vahimtana. // 173 / / hai, bhUtakAlakI kriyAkA bAdhA bhI kAI pada nahIM hai, imame zUdroMka mamavasaraNama jAnakA kahIM bhI phira bhI apanI taraphama ima athakI kalpanA karalI yathA---"pApazIlA. vikAgaNAH zUdrAH pAvarADa pADavAH" gaI hai athavA pariyAnta bahimtata' ina zabdAparama
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 9 anuvAdakako bhArI bhrAnti huI jAna par3atI hai| gvAtA latAvanaM mAla vanAnAM ca catuSTayama // 18 // 'pariyanti' vatamAnakAla-sambandhI bahuvacanAnta pada dvitIyamAlamutkramya dhvajAnkalpadramAvalim / hai, jisakA artha hotA hai 'pradakSiNA karate hai' -- na ki stUpAnprAsAdamAlAM ca pazyana vismayamApa saH // 17 // 'pradakSiNApUrvaka namaskAra karate the| aura 'vahistataH' tato dauvArikairdevaiH sambhrAdbhiH pravezita: / kA artha hai umake bAhara / usake kimake ? samavamaraNa zrImaNDapamya vaidagdhIM so'pazyatmvajitvarIma // 13 // ke nahIM balki uma zrImaNDapakaM bAhara jise pUrvavatI tataH pradakSiNIkurvandharmacakracatuSTayam / zloka 'ma 'anta:' padakaM dvArA ullekhita kiyA hai, jahA~ lakSmIvAnpUjayAmAma prApya prathamapIThikAm // 19 // bhagavAnakI gandhakuTI hotI hai aura jahA~ cakrapIThapara tatA dvitIyapIThasthAna vibhoraSTau mahAdhvajAna / car3hakara uttama bhaktajana bhagavAnakI tIna vAra prardAkSaNA so'cayAmAsa mamprIta putaigandhAdivastubhiH // 20 // karate hai, apanA zakti tathA vibhavake anurUpa yatheSTa madhye gandhakuTIddhaddhi parAye hariviSTare / pUjA karate haiM, vandanA karate hai aura phira hAtha jor3e Ara phira hAtha jAr3a udayAcalamadhathamivAkai jinamaikSyata // 1 // hue apanA-apanI mApAnAme utara kara Anandake sAtha -AdipurANa parva 24 yathA sthAna baiThate hai| aura jisakA varNana Ageka ina maba pramAgoMkI rozanIme 'vahimtata" padokA nimna padayAma diyA hai... vAcya zrImaNDapakA bAhya pradeza hI ho sakatA haikSatracAmarabhRGgAdAvahAya jayAjire / mamavamaragAkA bAhya pradeza nahIM. jo ki pUrvA'para aAgnuganAH kRtvA vizannyajalimIzvagaH // 174|| kathanAka viruddha paDatA hai| aura isa liye pa. gajApravizya vidhivadbhaktayA praNamya maNimIlayA / dharalAlajIna 17vaM padyama prayukta hue 'anna ' padakA cakrapITha mamAmA pariyanti nirIzvarama // 175 / / artha "mamavamaragAme" aura 17:ve paTAma prayukta pUjayanto yathAkAma myazaktivibhavAcanai / 'vahimtana' padAkA artha 'mamavamaraNakaM bAhara' karake suga'suranarendrAdA nAmAdaza(?) nanti ca // 176 / / bhAga bhUla kI hai| adhyApakajIna vivekama kAma na tato'vatIya mopAna va sva mvAJjali maulaya. / lekara andhAnumagNake rupame usa apanAyA hai aura gemAcavyaktaha pani yathAmthAna mamAm // 177) imaliya ve bhI usa bhUlake zikAra hue hai| unheM aba - harivazapugaNa maga 57 mamajha lenA cAhiye ki hagvizapurANakA jo padA ina padyAMka mAthame Adi purANake nimna padyoMko unhoMne pramANama upasthina kiyA hai vaha mamavamaraName bhI dhyAna rakhanA cAhiye, jinama bharatacakravartIka dAdikoMka jAnakA nipaMdhaka nahI hai balki unake samavamaraNasthita zrImaNDapa-praveza AdikA varNana jAnakA spaSTa sUcaka hai, kyoMki vaha unake liye mamahai aura jinaparase sakSepame yaha jAnA jAtA hai ki vasaraName zrImaNDapake bAhara pradakSiNA - vidhikA mAnamtambhoMko Adi lekara mamavasaraNakI kitanI vidhAyaka hai| mAtha hI yaha bhI mamajha lenA cAhiye bhUmi aura kitanI racanAokA ullalana karaneke ki 'zadAH' padake mAthama jo 'vikuvANA:' vizepaNa bAda antaHpravezakI naubata AtI hai, aura isa liye lagA huA hai vaha una zudroMke amana zUdra honekA antaHpravezakA Azaya zrImaNDapa-pravezase hai, jahA~ sUcaka hai jo khoTe athavA nIcakarma kiyA karate cakrapIThAdike sAtha gandhakuTI hotI hai, na ki mama- hai. aura isaliya satazadroMse isa pradakSiNA-vidhikA vamaraNa-pravezame: sambandha nahI hai-ve apanI rUci tathA bhaktike parItya pUjayanmAnastambhAnatyattataH parama / anurUpa zrImaNDapake bhItara jAkara gandhakuTIka pAsase 1 prAdakSiNyena vanditvA mAnamtambhamanAditaH / bhI pradakSiNA kara makate haiN| pradakSiNAke mamauttamAH pravizantyantaruttamAhitabhaktayaH // 172 / / vamaraName do hI pradhAna mArga niyata hota haiM
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] mamavamagName zudroMkA praveza 175 eka gandhakuTIka pAma cakrapIThakI bhUmipara aura dumarA phalasvarUpa zrAvakake vanoMko bhI grahaNa karate hai, jina zrImaNDapake bAhya pradezapara / harivazapurANake ukta ke grahaNakA pazuoko bhI adhikAra hai, yaha svataH zlokama zrImaNDapakaM bAdha pradezapara pradakSiNA karane siddha ho jAtA hai| phira zrAdipurANa-uttarapurANake pAlomA hI ullekha hai aura unameM prAya va lAga prAdhArapara umako alagase middha karanekI jarUrata zAmila hai jo pApa karaneke zrAdI hai-zrAdatana bhI kyA raha jAtI hai / kucha bhI nhiiN| (mvabhAvana') pApa kiyA karate hai, khATa yA nIca kama imake sivAya, kimI kathanakA kisI prathama karane vAle amana zuddha hai, dhUtatAkaM kAyame nipuNa yadi vidhi tathA pratipaMdha nahIM hotA to vaha kathana (mahAdhRta) hai, aGgIna athavA indriyahIna hai aura uma granthaka viruddha nahIM kahA jaanaa| ima bAnako pAgala hai athavA jinakA dimAga calA hRyA hai| zrAcAya vIramanana dhavalAka kSetrAnuyAMga-dvArama nimna aura ima liye samavamaggagama praveza na karane vAlokaM vAkya-dvArA vyakta kiyA haimAtha usakA koI mambandha nahIM hai| chaTha, adhyApakajIna vyAkaraNAcAyajIka mAmane "Na ca mattarajjubAhalla karaNAriNAMgasuttaukta zoka aura upakaM ukta athakA rakhakara uname jA viruddha, tattha vidhippaDisaMdhAbhAvAdI" (pR022) yaha anugadha kiyA hai ki "Apa anya itihAsika arthAt-lokakI uttaradakSiNa sarvatramAtarAju pranthoM (AdipurANa- uttara purANa ke pramANa dvAga imaka moTAIkA jo kathana hai vaha 'karaNAnuyogamRtra'ka avimaddha siddha karake digbalAva aura paramparama vigadha viruddha nahIM hai, kyoki usa sUtrama usakA yadi hAnakA bhI dhyAna avazya rakava" vaha baDA hI vidhAna nahI haiM nA pratipaMdha bhI nahIM hai| vicitra aura catukA mAlUma hotA hai / jaba adhyApaka zudrIkA mamavamaraNama jAnA, pUjAvandana karanA jA vyAkaraNAcAyajIka kathanakA zrAgaviruddha middha aura zrAvakaka vratAkA grahaNa karanA ina tIno bAnokaranaka liya unake mamakSa eka Agama-vAkya aura kA jaba AdipurANa tathA uttarapugaNama spaSTarupamai umakA atha pramANama rakha rahe hai taba unhIma umaka kAI bidhAna athavA pratipaMdha nahIM hai saba inaka viruddha middha karana liya kahanA aura phira avi. gaMdharma bhI vigaMdhakI zar3hA karanA kArI himAkanaka kathanakA AdipurANa nathA uttarapurANake viruddha nahI kahA jA nakatA / vaima bhI ina nAnI bAtokA kathana mivAya aura kyA ho maktA hai ? aura vyAkaraNA Adi purANAdikI gati, nIti aura paddhatika viruddha cAryajI bhI apana viruddha unake anugaMdhako mAnanaka nahI hA makanA, kyoki Adipugagama manuSyAMkI liya kaba nayAra hA makana hai? jAna paDanA hai vastunaH eka hI jAni mAnI hai, umAka vRttiadhyApakajI likhanA nA kucha cAhata tha aura limba (zrAjAvikA)bhedase brAhmaNAdika cAra bhada batalAya gayaM kucha aura hI hai, aura yaha ApakI mavAlana hai', jA vAstavika nahIM hai| uttarapugaraNama bhI mApha bhApA nathA zramAvadhAna lekhanIkA eka nAma namUnA kahA hai ki ina brAhmaNAdi vargA-jAtiyAMkA AkRti hai jimakaM bala-bUtapara zrApa sudhArakAkA ligvina Adike bhedako liye hue kAI zAzrata lakSaNa bhI zAstrArthakA cailaja dena baiTa hai|| gA-azvAdi jAtiyAMkI taraha manuSya zagama nahI mAtava, zokA mamavamaraName jAnA jaba adhyApa- pAyA jAtA, pratyuna imakaM zUdrAdika yAgama mAhAgI phajIka upasthita kiye hA harivazapugagAka pramANase hI Adikama garbhAdhAnakI pravRtti dabI jAtI hai, jo middha hai taba ve lAga vahA~ jAkara bhagavAnakI pUjAvandanAka anantara unakI divya vAgIkA bhI sunane manuSya jAnare phaiva jAnikarmAdayodbhavA / hai, jo mAraM mamavamaraNane vyAna hotI hai, aura umaka vRktimadA hinadaMdAcavidhyAmahAznunaM // 35 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 9 pAstavika jAti bhedake viruddha hai / isake mivAya, aura dharmazravaNake liye zUdroMkA mamavamaraName jAnA mAdipurANameM dUSita hue. kuloMkI zuddhi aura ana- pragaTa hai|" kSaramlecchoM takako kulazuddhiprAdike dvArA apaneme ima aMzako 'mamozaraNa' jaise kucha zabda-parimilA lenakI spaSTa AjJAe~ bhI pAI jAtI hai| aise vartanake mAtha paddhata karane bAda adhyApakajI likhate udAra upadezoMkI maujUdagIme zUdroMka samavasaraNama hai-"isa lekhako zrApa maskRta harivaMzapurANake jAne Adiko kimI taraha bhI pAdipurANa tathA pramANoM dvArA satya middha karake dikhlaave| Apako uttarapurANake viruddha nahIM kahA jA sakatA / isakI armAlayana mvaya mAlUma hojaavegii|" viruddha na honakI hAlatama unakA 'aviruddha' honA merI jinaprajAdhikAgmImAmA pustaka Aja siddha hai. jise siddha karane ke liye adhyApakajA 100) koI 5 barSa pahale aprela mana 1954meM prakAzina ka0ke pAritApikakI ghoSaNA kara rahe hai aura una huI thii| usa vakta taka jinamenAcAryake harivaMzarupayoMko bAbU gajakRSNa premacandajI dagyiAgama pugaNakI padolanarAmajI kRta bhASA barcAnakA hI koThI na003 dehalIke pAsa jamA batalAte haiN| lAhorama (mana 1918ma) prakAzamaM zrAI thI aura vahI cailekha lekhama merI jinapUjAdhikAmImAMsA' apane mAmana thii| umameM likhA thApustakakA eka aMza uddhRta kiyA gayA hai, jA nimna jima mamaya jinarAjana vyAkhyAna kiyA usa prakAra haiM mamaya mamadhamagNama mura-amura nara nigyazca mabhI "zrIjinamanAcAryakRta harivaMzapugagaNa (saga 2) the, mI maba mamIpa mavajJana munidharmakA vyAkhyAna meM, mahAvIra svAmI ke mamavamaraNakA vaNana karate hue kiyA, mAM muni honako mamartha jo manuSya niname limbA hai--mamavamaraNama jaba zrImahAvIra svAmIna kaMIka nara mamArase bhayabhIta parigrahakA tyAga kara manidharma aura zrAvakadharmakA upadeza diyA to usako muni bhaya zuddha hai jAni kahiye mAtRpakSa kula kahiye manakara pahunasaM brAhmaNa, kSatriya aura vaizya loga muni pitRpakSa jinake aise brAhmaNa kSatriya vaizya maikar3I hogaye aura cArga baNoMke strI-puruSani arthAta mAdhu bhaya / / 131, 130 // zrIra keka manuSya brAhANa, triya, vaizya aura zani zrAvakake bAraha cAga hI vargAke pazca agAuna tIna gugata cAra vana dhAraNa kiye| inanA hI nahI kintu unakI pavitra- zikSA trata dhAra zrAvaka bhy| aura cAgaM vakI vANIkA yahA~ taka prabhAva par3A ki kucha tiyavAna kaIeka strI zrAvikA bhaI // 534|| aura mihAdika bhI zrAvakake vrata dhAraNa kiye| isase, pUjA-vandanA tithaMca bahuna zrAvakaM vrata dhArate bhaya, yathAzakti 1 kRityAdibhedAnA dehamminna ca dazanAta / narmAvarSa tiSye // 13 // " bAhApayAdipa zUdrAlA~gamAdhAna-pravatanAta // isa kathanako lekara hI maina jinapajAdhikAranAsti jAtikRtI bhedA manuSyANA gavA'zvavat / mImAmAkaM ukta lekhAzako mRSTi kI thI / pAThaka zrAnimahaNAnammAdanyathA pArakalyane / / 3. pa. guNabhadra davege, ki isa kathanake AzayakaM viruddha umameM kucha 2"kutAvakAraNAdyasya kula samprApta dUpaNam / bhI nahIM hai| parantu adhyApakajI ima kathanako zAyada mAchApa gajAdimammatyA zAdhayetsva yadA kulam // 4.168 mUlamantha ke viruddha samajhana hai aura isI liye maMskRta tadA'sthApanayAdava putra potrAdi-mantatI / harivaMzapurANapAsa use matya middha karaneke liye na niSiddha hi dIkSA kRle cadasya pravajA: / / -16 // kahate hai| usameM bhI unakA zrAzaya prAya: unanaM hI "svadeze'nakSamatAn prajA bAbA vibhAyina. / azamaM jAna par3atA hai jo zUToke mamavamaraNama kulazuddhi pradAnAya svamAnbu yAdapatra meM. // 42 // upasthita hokara vrata grahaName sambandha rakhatA hai aura -yATipagaNaM, jinmn| unake prakana calaja-lembakA viSaya hai| dhana jamIpara
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] magavamaraName zUdroMkA praveza yahA~ vicAra kiyA jAtA hai aura yaha dekhA jAtA hai hai balki mAnuSAH' jaise sAmAnya padakA prayoga karake aura ki kyA paMDita daulatagamajIkA vaha kathana mUlaka usake vizeSaNako 'nAnA' padase vibhUSita karake maba Azayaka viruddha hai / zrAvakIya vratoMke grahaNakA ullekha ke liye usa khUlA rakkhA gayA hai| sAthama vidyAdharakarane vAlA mUlakA vaha vAkya isa prakAra hai - puramsarAH' vizeSaNa lagAkara yaha bhI spaSTa kara diyA hai pacadhA'Nutrata kecita trividhaM ca gugAgratama / ki usa kAThame vidyAdhara aura bhUmigAMdharI donI zinAvrata caturbheda tatra strI-puruSA dadhuH // 134 // prakArake manuSya eka sAtha baiThate haiN| vidyAdharakA imakA mAmAnya zabdArtha to itanA hI hai ki 'anaka' vizeSaNa unake aneka prakArakA dyotaka hai, 'mamavamaraNa-sthita kucha bIpuruSoMne paMca prakAra aNu- unama mAnaGga (cANDAla) jAtiyAMka bhI vidyAdhara hAta vrata tIna prakAra guNatrata aura cAra prakAra zikSAtrata hai aura isa liye una sabakA bhI umaka dvAga samAgrahaNa kiy| parantu vizeSArthakI dRSmi una strIparUpoM vaMza samajhanA caahie| ko cAroM varNoka batalAyA gayA hai kyoMki kisI bhI (va) 58ve magake tIsare padyama bhagavAna neminAtha varNake strI-puruSoM ke liye samavamaraNama jAne pAra kI vANIko 'catuvarNAzramAzrayA' vizeSaNa diyA gayA vratoMke grahaNa karanekA kahI koI pranibandha nahIM hai| hai, jisakA yaha spaSTa Azaya hai ki mamavasaraNama isaka sivAya, granthakaM pUrvA'para kathanAMsa bhI isakI bhagavAnakI jo vANA pravartita huI vaha cAroM vaNoM puSTi hotI hai aura vahI artha mamIcIna hotA hai jo aura cAge AzramokA Azraya liya hae thI--arthAna pUrvA'para kathanoMko dhyAna rakhakara avigaMdha rUpase cAroM varSoM brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra aura cAgaM kiyA jAtA hai / mamavamaraName amana zuddha bhI jAna hai zrAzramAM brahmacArI, gRhastha, vAnaprastha, manyamnako yaha hama zrImaNDapase bAhara unake pradakSiNA-vidhAyaka lakSyama rakhakara pranita huI thii| aura isaliye vaha vAkyaka vivacanaparama Upara jAna cuke hai / yahAM pUrvAs- mamavamaraNama cAroM vaNoM tathA cAroM AzramAMka para kathanoMka dA namana aura nIce diye jAne he.- prAriNayAkI upasthitikA aura unake use sunane tathA (ka) mamavamaraNaka zrImaNDapame valayAkAra kASTha- grahaNa karaneka adhikArakA mucita karatI hai| kAka rUpame jo bAraha mabhA-sthAna hote hai unamasamA hAlaname 50 daulatarAma jIna apanI bhASA manuSyoM ke liye kevala tIna sthAna niyana hAta ha- vanikAma 'strIpuruSAH' padakA atha jo 'cAroM varNaka pahalA gaNadhagadi muniyoMka liya, nImaga prAyikAo strIpurupa' mujhAyA hai vaha na nA bhamanya hai aura na ke liye aura 15vA zepa maba manuSyoka liye| ima mUlagranthaka viruddha hai / tadanumAra jinapujAdhikAramI ve koThakA varNana karate hue hagvizapugaNaka. dusaraM mAmAkI ukta paMktiyoMma maina jA kucha likhA hai yaha magama limvA hai bhI na amatya hai aura na granthakAraka pAzayaka viruddha maputra-vanitA'naka-vidyAdhara-puramsaga / hai| aura imaliya adhyApakajIna kAraM zabdachalakA nyapITana mAnuSA nAnA-bhASA-veSa-macastataH // 8 zrAzraya lekara jA kucha kahA hai vaha buddhi aura viveka arthAna-10va koTaka anantara patra aura vani- ma kAma na lekara hI kahA jA sakatA hai| zAyada nAnA-mahita aneka vidyAdhagaMkA Age karake manuSya adhyApakajI zUdrAma strI-purupokA honA hI na mAnane baiTa, jo ki (prAntAdika maMdAsa) nAnA bhASAproka hAM aura na unheM manuSya hI jAnate hoM, aura isIse bolane vAle, nAnA vA~ko dhAraNa karane vAle aura 'mAnuSAH' tathA 'strI-puruSA' pokA unaM. vAcya hIna nAnA varNoM vAla the|" mamajhate hoN| imama kisI bhI varaNa athavA jAti-vizeSa yahApara maiM itanA aura bhI banalA denA cAhatA mAnavAka laya va koTako rijaba nahI kiyA gayA hai ki jima harivaMzapugaNaka kucha zabdokA galata
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 9 Azraya lekara adhyApakajI zUdroM tathA dassAoMko mere ukta lekhAMza aura usapara apane vaktavya ke jinapUjAke adhikArase valita karanA cAhate haiM usake anantara adhyApakajIne mahAvIramvAmIka samavamagNa26ve margameM vasudevakI madanavegA-sahita 'siddhakUTa- varNanase sambaMdha rakhane vAlA dharmamagrahazrAvakAcArakA jinAlaya' kI yAtrAke prasaGgapara usa jinAlayamaM pUjA- eka zloka nimna prakAra arthasahita diyA haivandanAke bAda apane-apane stambhakA Azraya lekara "midhyAdRSTirabhavyopyamaMjJI ko'pi na vidyate / baiThe hue' mAtaGga (cANDAla) jAnike vidyAdharoMkA jo ___yazcAnadhyavasAyo'pi yaH saMdigdhI viparyayaH / / 16 / / paricaya karAyA gayA hai vaha kisI bhI aima AdamI arthAta-zrIjinadevakaM samAzaraNama mithyASTikI akhi khAlane ke liye paryApta hai jo zUdro tathA abhavya - zramajJA - anadhyavamAyI - mazayajJAnI tathA dasmAke apane pUjana-nipaMdhako harivaMzapurANaka mithyAtvI jIva nahIM rahate hai|" AdhArapara pratidina karanA cAhatA hai / kyoki uma- isa zloka aura umaka galata arthako upasthita parasa itanA hI spaSTa mAlUma nahIM hotA ki mAtaGga karake adhyApakajI bar3I dhRSTatA aura gAktike sAtha jAtiyoMke cANDAla loga bhI taba jainamandirame jAte likhata hai aura pUjana karate the balki yaha bhI mAlUma hotA he ki "bAbU jugalakizorajIka nirAdhAra lakhakA aura zmazAna-bhUmikI har3iyAMke AbhUpaNa pahane hue, vahA~- dharmamagrahazrAvakAcArakaM pramANa sahita lekhakA zrApa kI rAkha badanau male hue tathA mRgachAlAdi or3he, milAna kara--patA laga jAyagA ki vAstavama AgamacamaDake vastra pahine aura camar3ekI mAlAeM hAthoma ke viruddha jaina janatAko dhokhA kauna detA hai ?" liya hue bhI jainandirame jA makate the, aura na maMga jinapUjAdhikAramImAmA vAlA ukta lekha kaMvala jA hI sakate the balki apanI zakti aura nirAdhAra nahIM hai yaha maba bAta pAThaka Upara dekha cuke bhaktike anusAra pUjA karane ke bAda unake vahA~ baiThane- hai, aba dekhanA yaha hai ki adhyApakajIka dvArA prastuta ke sthAna bhI niyata the, jisameM unakA jainandirame dharmamagrahazrAvakAcArakA lakha kAna meM pramANako sAthama jAne AdikA aura bhI niyata adhikAra pAyA liye hue hai aura una donAMke sAtha Apa mere jAtA hai| lambakI kisa bAta kA milAna karAkara zrAgaviruddha 1 kRtvA jinamaha vaTA: prava- pratimAgRhama / kathana aura dhIvAdahI jamA natIjA nikAlanA cAhate tasthuH stambhAnupAzritya bahuveSA yayA yathama // 3 // hai ? dharmamagrahazrAvakAcArakaM ukta zokaka mAtha anu2 deyI, nAka 14 sa 23 nayA vivAhakSatraprakAza' pRSTha vAdako chor3akara dumaga koI pramANa-vAkya nahIM hai| 31 me 35 / yahAM una damamaga dA zloka namUneka. tArapara mAlUma hotA hai adhyApakajIna anuvAda ko hI dumaga ima pakAra hai pramANa samajha liyA hai, jo mUla ke anurUpa bhI nahIM zmazAnA'sthi kRtottamA masmaraNu vidhUmagaH / hai aura na mara ukta lagbaka mAtha dAnAkA koI mambadha zmazAna-nilayAstveta zmazAna stambhamAzcitAH ||16|| hI hai| mere lagbama cAro varNaka manuSyAMka samavamaraNa kRgAjina gharAstveta kAcarmAmbara majaH / meM jAne aura vrata grahaNa karanekI bAta kahI gaI hai, kAnIla stambha yetya sthitAH kAla va pAkinaH // 1 // jaba ki dhamamagrahazrAvakAcArake ukta zloka zrIra ana3 yahaoNpara isa ullegvaparame kimIko yaha samajhanakI bhUla na bhI aime lAgAkA jainamandirame jAnA Adi ApAtaka. karanI cAhie ki lemvaka aAjakala vartamAna janamandirI yAmya nahI ThaharAyA aura na usameM mandirake apavitra ho meM bhI aise apavitra vapame jAnekI pravRtti calAnA jAnakI hI mUcita kiyaa| isama kyA yaha na mamajha liyA cAhatA hai| jAya ki unhoMne emA pravRttikA abhinandana kiyA hai 4 zrImanamanAcArya ne havA zatAbdIka vAtAvaraNa ke anusAra athavA usa vaga nahIM mamajhA ?
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] samavasaraNameM zUdroMkA praveza vAdame usake viruddha kucha bhI nahIM hai| kyA adhyApaka mithyASTithe athavA unheM kisI viSayame sandeha thaa| jI zudrAMko sarvathA mithyA dRSTi, abhavya, amaMjJI dUra jAnekI bhI jarUrata nahIM, adhyApakajIke mAnya (manahita) anadhyavamAyI, maMzayajJAnI tathA viparIta grantha dharmasaMgrahazrAvakAcArako hI lIjiye, usake (yA apane arthaka anurUpa mithyAtvI') hI samajhate hai nimna padyame jinendrase apanI apanI zaGkAka pUchane aura imIma unakA samavasaraName jAnA niSiddha aura unakI vANIko sunakara sandaha-rahita honekI mAnate hai ? yadi aimA hai to Apake ima Agama- bAta kahI gaI haijJAna aura pratyakSajJAnapara ronA AtA hai; kyoMki nijanija-hRdayAkRtaM pRcchanti jina narA'marA mnmaa| Agama athavA pratyakSase isakI koI upalabdhi nahIM zrutvA'nakSaravANI budhyanta syurvisandehAH // 3-54 / / hotI-zudra loga inameme kimI eka bhI koTima harivaMzapugaNaka ve sargame kahA hai ki nemisarvathA sthita nahIM dekhe jaate| aura yadi aimA nhiiN| nAthakI vANIko sunakara kitane hI jIva samyagnarzanahai arthAt adhyApakajI yaha samajhate hai ki zUdra lAga ko prApta hue, jisase pragaTa hotA hai ki ve pahale mamyagdaSTi, bhavya, majJI, adhyavasAyI, asazayajJAnI mamyagdarzanase rahita mithyATi the / yathA:-- aura aviparIta (amithyAtvI) bhI hAne hai to phira ne mamyagdarzana kecitmayamAmayamaM paraM / ukta zlAka aura usake arthakA upasthita karanese kyA maMyama kacidAyAtAH masAgavAsabhIgva: / / 3.7 // natIjA ? vaha unakA koga cittabhrama athavA pAgalapana nahIM to aura kyA hai ? kyoMki umasa zUdrAMka bhagavAna AdinAthakaM mamavamaraName marIci mamavamaragama jAnakA taba koI nipaMdha siddha nahI mibhyASTrika rUpama hI gayA, jinavANIko su hAtA / gveda hai ki adhyApakajI apana buddhivyavamAyaka usakA mithyAtva nahIM chUTA, aura saba midhyA tapaimI bala-vRtapara dUsaroMko AgamakaM viruddha kathana sviyAkI zraddhA badala gaI aura ve samyaka tapame sthita karana vAla aura janatAkA dhAvA dene vAla taka hAgaye parantu marIcikI zraddhA nahI badalI aura ima likhanakI dhRSTatA karana baiTha hai| liye akalA vahI pratibAdhako prApta nahIM huzrA; jaisA ki jinasenAcArya zrAdipugaNa zrIra puSdanta-kRta aba mai yaha batalA denA cAhatA hU~ ki adhyApaka mahApurANake nimna vAkyAsa prakaTa haijIkA ukta zokaparasaM yaha mamajha lenA ki mamavamaraName midhyAiSTi nathA mazayajJAnI jIva nahIM "marIci-vAH sarve'pi tApasAmtapasi sthitaaH|" hone korA bhrama hai-umI prakArakA bhrama hai jimake AdipurANa 24.82 anumAra va viparyaya' padakA artha 'mithyAtvA' karake "damAmAharaNIya-paDiruddha eka marI gagaya paDibaddha" 'mithyASTi' aura 'mithyAtvI' zabdAMka prathama antara -mahApurANa, mAMdha 11 upasthita kara raha hai aura yaha unake AgamajJAnake vAstavama va hI miyAdISTa mamavasaraNama nahIM divAliyapanako bhI sUcita karatA hai / kyoMki Agama jA pAte hai jo abhavya hAna hai-bhavya mithyATri meM kahIM bhI gamA vidhAna nahIM hai jisake anumAra no amanyAne jAne hai aura unamama adhikAMza mamA mithyA dRSTiyoM nathA mazayajJAniyokA sama- samyagdRSTi hokara nikalane haiM-aura ima liya vamaragaName jAnA vajina ThaharAyA gayA ho| balki mithyASTi' nathA 'abhavyA'pi' padAMkA eka mAtha jagaha-jagaha para mamavasaraName bhagavAnake upadezaka, atha kiyA jAnA cAhiye, va nInI milakara eka anantara lAgoMke mamyaktva-grahagI athavA unake athake vAcaka hai aura vaha atha hai-- 'vaha midhyASTri mazayAMka uccheda honakI bAta kahI gaI hai aura jo jo abhavya bhI hai| dharmamagrahAlaka ukta nAkakA ima vAnakA mpa macaka hai ki ve loga namama pahane mRlanAta niloyapaNNannIkI nimna gAthA hai, jimama
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 anakAnta [ varSa 9 'micchAdiTTiabhavyA' eka pada hai aura eka hI hai ?-aura svayaM hI nahIM batalAyA balki devoMneprakArake vyaktiyoMkA vAcaka hai ahantoM tathA gaNadharoMne-batalAyA hai aisA spaSTa micchAiTiabhavyA tesumasaraNI Na hoti kiaaii| nirdeza kiyA haitadda ya aNajmavasAyA maMdiddhA vivivivriidaa|| "vratasthamapi cANDAlaM tadevA brAhmaNaM viduH|"51-203 4-932 // aisI hAlatame una cANDAloMko samavamaraName isI taraha 'madigdhaH' pada bhI mazayajJAnIkA jAnase kauna roka sakatA hai ? brAhmaNa hAnasaM unakA vAcaka nahIM hai-mazayajJAnI to asaMkhyAte mama- darjA to zaToMmeM bhI U~cA hogyaa| vasaraName jAte haiM aura adhikAMza apanI apanI . | aura svAmI mamantabhadrane to ranakaraNDazrAvakAzatAoMkA nirasana karake bAhara Ate hai-balki cAra (padya 28) me avatA cANDAla ko bhI samyagdazanauna muztabhA prANiyoMkA vAcaka hai jo bAhyavaSAdika se sampanna honapara 'deva' kaha diyA hai aura unhoMne kAraNa apane viSayama zaGkanIya hAta hai athavA kapaTa- bhI svaya nahIM kahA balki devAna vaisA kahA hai aisA vaSAdika kAraNa dUsaraki liya bhayaGkara (danger- devA devaM vidaH ina zabdAMka dvArA spaSTa nirdeza kiyA ous, risky) huA karate hai| aise prANI bhI sama hai| taba usa deva cANDAlako samavasaraNama jAna yasaraNa-sabhAke kisI koThema vidyamAna nahI hote hai| kauna roka sakatA hai, jise mAnava hAnaka atirikta tIsare nambarapara adhyApakajIna sampAdaka jaina davakA bhI darjA mila gayA? mitrajIkA eka vAkya nimna prakArase uddhana kiyA hai-- isake sivAya, mlancha dezIma utpanna hA mleccha ___"samAMzaraNama mAnavamAtrake liye jAnekA pUrNa adhikAra hai cAhe vaha kisI bhI varNakA arthAta jAti manuSya bhI makala maMyama (mahAvrata) dhAramA karake jaina muni ho sakate hai emA zrIvIrasenAcAyana jayadhavalA kA cANDAla hI kyoM na ho|" TIkAma aura zrInAmacandrAcAya (dvitIya) ne labdhimAra imapara TIkA karate hue adhyApakajIne kevala gAthA 193kI TIkAma vyakta kiyA hai / taba una itanA hI likhA hai-"mampAdaka jainamitrajI apanase muniyoko mamavamaraNama jAnama kauna roka makanA hai ? viruddha vicAravAlako poMgApa-thI batalAte hai| aura vatI gandhakuTIka pAma mabama pradhAna gagAdhara-muniapane lekha dvArA samAMzaraNama cANDAlako bhI praveza karate haiM / balihArI ApakI buddhikii|" kAThama baiThaMga, unake liye dUmaga kAi sthAna hI nahIM hai| imase sampAdaka jainamitrajI bahuta maste chUTa esI sthitima adhyApaka jI kima kima AcAryagaye haiM / nisandeha unhoMne baDA g2ajaba kiyA jA kI buddhipara 'balihArI hagi imamatA bahatara yahI adhyApakajI jaise viruddha vicAravAlAMkI pAMgApanthI' hai ki ve apanI hI buddhipara balihArI hojAe~ aura batalA diyA / parantu apane gamakI gayame adhyApaka aimI ajJAnatAmUlaka, upahAmajanaka eva Agamaviruddha jIna usameM bhI kahIM jyAdA rAjya kiyA hai jo mama vyarthakI pravRttiyoMsa bAja Ae~ / basaraNama cANDAlako bhI praveza karane vAlekI vIramevAmandira, marasAvA buddhipara 'balihArI' kaha diyA / kyoMki pAparANaka tA0 2-6-1648 jugalakizAra mukhtAra kartA zrIviSeNAryane pratI cANDAlako bhI brAhmaNa 1 dekho, ukta TIkAe~ tathA 'bhagavAna mahAvIra pora unakA banalAyA hai- damo manazanAdikoMkI to bAta hI kyA mamaya' nAmaka pustaka pR0 26
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ va jIkA hAlakA eka AdhyAtmika patra zrIyut lAlA jinezvaradAmajI (mahAranapura) yogya-- kiyA jAtA hai vaha samaya svAtma-cintana ApakA patra zrIbhagata jI ke pAsa AyA- svAdhyAyakA yahI marma hai| merI to yaha mammati hai samAcAra jAnakara Azcarya huzrA / itanI vyapratAkI jo kAma karo apanA hitakA aMza pahale dekho| AvazyakatA nahI / yahA~ koI prakAra kI asuvidhA yadi usame Atmahita na ho taba cAhe zrIbhagavatakA nahI / saMsArame puNya-pApakaM anukUla marvasAmagrI arcana ho aura cAhe masAra-sambandhI kArya ho, svayameva mila jAtI hai aura yaha jo mAmagrI hai so karanekI AvazyakatA nahI / jisa kArya karanese kucha kalyANa-mAgakI mAdhaka nahI, kalyANa-mAgakI AtmalAbha na ho vaha kArya karanA vyartha hai| samyagdRSTi sAdhaka to antaraGgakI nimalatA hai, jahA~ parasaM bhagavata-arcA karatA hai vahA~ use azubhopayogakA taTasthatA hai| taTasthatA hI mamAra-bandhanako painI nivRttisaM zAnti milatI hai / zubhopayogakA tI chainI hai / na to mamAra apanA buga karane vAlA hai zAntikA bAdhaka hI mAnatA hai, parantu kyA karai mohaaura na koI mahApuruSa hamArA kalyANakA janaka hai| ke udayame use karanA par3atA hai, yaha to zubhopayogakI hamane Ajataka apanako na jAnA aura na jAnanekA bAna rahI / jisa samaya usakI viSayAdime pravRtti prayatna hai, kaMvala parakaM vyAmohame par3akara isa ananta hotI hai usa samaya usa kAryako vedanAkA ilAja masArake pAtra bane / ata: aba isa pagadhInatAko mamajhakara karatA hai aura jaise kar3avI auSadha pIkara tyAgI, kevala apanako banAo / jahA~ AtmA kevala gaMgI rogako dUra karatA hai taba vicAro rogIkA bana jAvegI, bama marva ApattiyAMkA anta ho kar3avI auSadhasaM prema hai yA roga-nivRttise / eva uma jaavegaa| yaha bhAvanA tyAgI -jo hamame pagapakAra jJAnIkI dazA hai jo cAritra-mohake udayameM viSayahotA hai yA pamme hamAga upakAra hotA hai| na to sevana karatA hai / yadyapi bahunase manuSya isa marmako koI upakAraka hai aura na apakAraka hai / jaise na mamajha, parantu jinane zAstrakA mama jAnA hai unheM ciDiyA jAlame phama jAtI hai imInaraha hama bhI to ise mamajhanA koI kaThina nahIM / ana Apa ima inake dvArA kalyANa hogA-ima vyaHmohama parake ora kI cintAko chor3akara svAdhyAyama malagna ghe| jAlama phaMsa jAte hai, nAnA prakArakI ceSTrAeM kara vizeSa kyA likhe, hama mvaya isa jAlama prAgara parako prasanna karanA cAhate hai| prathama no vaha hamAre anyathA Apako patra likhanekI hI kyA AvazyakatA adhIna nahIM aura na usakA pariNamana hamAra adhIna thii| Apake pariNamanakaM hama svAmI nahIM, vyartha hI hai| thor3e mamayako kalpanA karo, usakA pariNamana ceSTA kara rahe hai, jA Apa yA kro| hamAre anukUla ho bhI gayA naba uma pariNamanama hama noTa- -maina to antaragase yaha nizcaya kara kyA lAbha ? hamArA lAbha aura alAbha hamAre liyA jA ApakI pravRtti hamAre anukUla na harTa aura parigAmanake adhIna hai| anaH kalyAgAkI zrAkAMkSA hai na hai aura na hogii| evaM merI bhI yahI dazA hai jo naba ina bhAgzaH vikalpajAloMko tyAgI, jima dina Apake anukUla na hU~ aura na thA aura na huuNgaa| yaha pariNamana hogA, svayameva kalyANa ho jaavegaa| imI prakAra marva maMsArakI jaannaa| samayAnukUla jo hAvaM mohona dA, kimI adhIna A zu ci mana rhiiN| apane Apako zrApa mamajho, parakI cintA gaNezapramAda varNI tyAgI / aura jo mamaya ina patrAMka limbanameM vyaya (vaimazAgyamudi)
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA-kahAnI "mA~ ! yaha Aja insAnoMko kyA hogayA hai"? nAma hI to jindagI hai / jindagIkI khvAhizAta "yaha bAvale hogaye haiM beTA"! kyA haiM? "bAvale"? ____ "dUmagekaM muMhase chIchar3e aura har3iyA~ chInaneke "hA~, baavle"| liye Apasame lar3anA, eka dumarako kATanA, aura "kyA insAna bhI bAvale huA karate hai maaN"| apanI jinmako auratami . " upha, "aba yaha insAna kahA~ rahe ? hamArI taraha kutte upha, upha ! inmAnI kutte bhI aba hamArI taraha bana gaye haiM yaha loga"1 mocane lage hai| lekina yaha burujavA kisa zai kA nAma hai ? zAyada kuttA bananama pahale inmAnako "hA~, hA~, kutte"| burajuzrA kahate the| "lekina, mA~ / inakI marata to hamArI taraha nahIM bdlii| jalsaMsa lauTa rahA thA ki mAmanama behijAba "sUrata nahIM badalI to kyA karatUna to hamAre phaizanabila auratAkA gAla mumkarAtA, kaha kaha jaise hogaya hai beTA / mUrata bhI badala jaaygii| lagAnA pA rahA thaa| naz2adIka Anapara maina sunA--- "aura yaha taDa-naDakI AvAje kyA thI maaN"| "aba augne maukA muhatAja nahIM rahegI, ve "yaha inake bAvalepanakI davA hai / inmAna hamAraM khuda kamAkara gvaaeNg"| bAvalepanakA ilAja jaharakI gAliyoMse karate hai aura "yUmapama to aurata hara kimmakI galAmIse bandukakI goliyoMmeM unakA bAvalApana dUra hotA hai"| Az2Ada hAcukI hai| * maina itmInAnakI maoNma lI, hamArI komakI paraMDake maidAnama maine-kucaile insAnoMkI bhIr3ame aurate bhI to khuda kamAkara khAnI hai| ve bhI to lAla jhaNDake nIce baraphakI naraha sapheda kapar3e pahane kimIkI g2alAma banakara nahIM rahatI / maiM apane hA eka inmAna kaha rahA thA-"roTI aura duniyAvI khayAloMme DUbA huA thA ki kAnAMma sarIlI khvAhizAna hAmila karanekA nAma hI jindagI hai| AvAz2a Ai.bAkI saba bAte burajuzrA logoMkI managhar3anta hai"| " izka kahI le cala isa pApakI duniyaas"| jindagI, bama roTI aura khvAhizAta hAmila AvAjakI mIdhame nigAha dauDAI, dI naujavAna karanekA nAma hai. / upha upha / / upha !!! merI mAM na lar3akaM oNva phADa-phAr3akara ina auratIko dekha raha bilkula saca kahA thA, Adamaka beTa kutte bana gaye the| unake AThopara hamI cala rahI thI aura bAMgyA hai kutte| lekina inakI murata to abhI taka nahI meM vahI bayA camaka thI hama kunAMkI A~khAma bdlii| vaha bhI badala jaaygii| mana aura vacana kuttiyAkA devakara A jAtI hai / jaba badala gaye hai to kAyAko bhI badalata kyA * Agarame prakAzita mArca mAha ke urdU zAya' meM janAba dara lagegI? aAjAda zAha purIkI kahAnIkA yaha makSita aza mAbhAra Agvira hamArI kaumI lugata (jAnIya kopa) meM diyA jArahA hai| bhI to khAna-pAna aura khvAhizAna hAmila karanekA --- goyalIya
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAgakA vAstavika rUpa [pariziSTa] (pravaktA pUjya bhItullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya) sanA khAja akizcanya dharma hai, para do dvAdazI hojAnese bar3I bAta pUchI, usa meM kyA hai ? vahI to ayodhyA hai Aja bhI tyAga dharma mAnA jAyagA / tyAga- jisame gamacandrajI paidA hue the| acchA, bAlakANDakA svarUpa kala Apa logoMne acchI taraha sunA thaa| me kyA hai ? khUba rahI, itane kANDa hamane batalAye, Aja umake anusAra kucha kAma karake dikhalAnA hai| eka kANDa tumhI batalA do| sabhI kANDa hama hI se mRcchakA tyAga karanA tyAga kahalAtA hai| jo pUchanA cAhate ho| imI prakAra hamArA bhI kahanA hai cIja ApakI nahI hai use Apa kyA choDege? baha ki itane dharma to hamane batalA diye| aba eka tyAga no chUTI hI hai| rupayA, paimA, dhana, daulata saba Apase dhameM tumhIM batalA do| aura hamase jo kucha kaho so jude haiN| inakA tyAga to hai hii| Apa iname maLa hama tyAga karaneko taiyAra hai-kaho to cale jAya / choDa do, lobha chor3a do; kyoMki murchA aura lobha (hemii)| Apake tyAgase hamArA lAbha nahIM-ApakA no ApakA hai-ApakI AtmAkA vibhAva hai| dhanakA lAbha hai| ApakI mamAjakA lAbha hai, Apake rASTrakA tyAga lobhakaSAyaka abhAvame hotA hai| lobhakA lAbha hai| hamArA kyA hai ? hame no diname do roTiyA~ abhAva honama AtmAme nirmalatA AtI hai| yadi cAhie~, so zrApa na doge, dRmare gA~vavAle de dege| koI lobhakA tyAgakara mAna karane laga jAya-dAna Apa luTiyA na uThAoge to (kSullakajIke hAthase karake ahaGkAra karane laga jAya to vaha mAna, kaSAyakA pIchI hAthame lekara) yaha pIchI aura kamaNDalu uThAkara dAdA ho gyaa| 'cUlheM nikale bhADame gire' jaisI svaya binA bulAye Apake yahA~ pahu~ca jAUMgA / para kahAvata hogii| mo ryAda eka kaSAyasa bacate ho to apanA mAMca lii| Aja parigrahakaM kAraNa mabakI umase prabala dRmarI kaSAya mata karA / AtmA (hAthakA izArA kara) yo kaoNpa rahI hai| rAta dina cintita hai--koI na le jAya / ka~paneme kyA dekhe, zrApa logoMmase koI tyAga karatA hai yA nahI / maiM to ATha dinase paricaya kara rahA hai| zrAja dhaga? rakSA ke liye taiyAra raho / zakti saJcina kro| tuma bhI kara lo| itanA kAma tumhI kara laa| dumakA muMha kyA tAkate ho? yA aTUTa zraddhAna rakkhA jima kAlame jo bAta jaimI hone vAlI hai vaha ____eka prAdamIma ekane pRchA zrApa gamAyaNa uma kAlama vaimI hokara rhegii| jAnate ho to batAo uttarakANDama kyA hai| usane kahA-are, uttarakANDame kyA dhaga? kucha jJAna 'yadabhAvi na nadbhAvi bhAvi cenna tadanyathA / dhyAnakI bAte hai| acchA, araNyakANDama kyA hai ? nagnatvaM nIlakaNThamya mahAhizayana hreH||' umame kyA dharA' araNya vanako kahane hai, usIkI yaha noti bachoMko hitopadezame par3hAI jAtI hai| kucha bAte hai| laGkAkANDama kyA hai ? are, laGkAko jo kAma hone vAlA nahI vaha nahIM hogA aura jo kauna nahIM jAnatA ? vahI to laGkA hai jisameM rAvaNa hone vAlA hai vaha anyathA prakAra nahIM hogA / rahA karatA thaa| bhaiyA' ayodhyAkANTuma kyA hai mahAdevajI to duniyA ke svAmI the, para unheM eka banna
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 anekAnta [varSa 9 bhI nahIM milaa| aura hari (kRSNa) maMsArake rakSaka maiM zraddhAkI bAta kahatA huuN| varuAsAgarama mUlacandra the unheM soneke liye makhamala Adi kucha nahIM milaa| thaa| bar3A zraddhAnI thaa| usake pAMca vivAha hue the| kyA milA ? mrp| pA~cavIM svIke peTa garbha thaa| kucha loga baiThe the, jo jo devI vInagagane mo mo hosI vIrA re / / mUlacandra thA, maiM bhI thA / kimIne kahA ki mUlacandra ke baccA hogA, kisIne kahA baccI hogI, isa prakAra anahonI homI nahi kabahU~ kAhaM hota adhIrA re|| sabhIne kucha na kucha kahA / mUlacandra mujhase bolAhogA to vahI jo vItarAgane dekhA hai, jo bAta / Apa bhI kucha kaha do| maiMne kahA bhaiyA / mai nimittaanahonI hai vaha kabhI nahIM hogii| jJAnI to hU~ nahIM jo kaha dU~ ki yaha hogaa| vaha dillIkI bAta hai| vahA~ harajamarAya(?) rahate the| bolA-jaisI eka-eka gappa ina logoMne chor3I vaisI karor3apati AdamI the / bar3e dharmAnmA the| jina- Apa bhI chor3a diijie| mujhe kaha pAyA ki baccA pUjanakA unake niyama thA / jaba mavat 14 (?) kI hogA aura usakA zreyAsakumAra nAma hogA / samaya gadara par3I taba maba loga idhara-udhara bhAga gye| Anepara usake baccA hushraa| usane tAra dekara bAIjIinake lar3akoMne kahA-pitA jI ! mamaya kharAba hai ko' tathA mujhe bulaayaa| hama loga pahu~ca gye| baDA isa liye sthAna choDa denA cAhiye / harajasarAyane khuza huaa| usane khuzIme bahuta sArA gallA garIboMko kahA-tuma lAga jApA, mai vRddha AdamI haiN| mujhe baoNTA aura bahutoMkA karja chor3a diyA / nAma-saMskaraNa dhanakI AvazyakatA nhiiN| hamAre jinendrakI pUjA ke dina eka thAlIme mau-do-sau nAma likara rakamva kauna karegA ? yadi AdamI rakhA jAyagA to vaha bhI aura eka pA~ca varSakI lar3akIse unamese eka kAgaja ima vipattike mamaga yahA~ sthira raha sakegA, yaha nikalavAyA / mo usame zreyAMmakumAra nAma nikala sambhava nhiiN| pitAka Agrahase lar3ake cale gaye / eka aayaa| maiMne to gappa hI choDI thii| para vaha maca ghaNTe bAda cora Aye / harajamarAyana mbaya apane nikala aaii| eka bAra zreyAsakumAra bImAra par3A nI hAthoM maba tijogiyoM khola dIM / cogena maba sAmAna gA~vake kucha logoMna mUlacandrase kahA ki eka monakA ikaTrA kiyaa| lejAneko taiyAra hue, itaneme ekAeka gakSama banAkara kueko car3hA do| mRlacandrana bar3I unaka manama vicAra AyA ki kitanA bhalA AdamI baDhatAke mAtha uttara diyA ki yaha lar3akA mara jAya, hai? isane eka zabda bhI nahIM kahA / lUTane ke liye mRlacandra mara jAya, umakI strI mara jAya, maba mara mArI dillI par3I hai, kauna yahI eka hai, ima dharmAtmA- jAya; para mai rAkSama banAkara nahIM caDhA makatA / ko matAnA acchA nhiiN| harajasagayana bahata kahA, zreyAmakumAra umaka pA~ca vivAha bAda utpanna eka hI cAra eka kAraNakA bhI nahIM le gaye aura dUsare cAra lar3akA thA phira bhI vaha apane zraddhAnapara DaTA rhaa| zrAkara ise taka na kare, isa khayAlasaM umake daravAje mo zraddhAna to yahI kahatA hai| jo maukA zrAnepara para 5 DAkuoMkA paharA baiThA gye| mega to aba bhI vicalita hojAte hai unake zraddhAnama kyA dharA ? vizvAsa hai ki jo inanA bar3ha zraddhAnI hogA usakA yaha paJcAdhyAyI prantha hai| isameM limvA hai ki koI bAla bAMkA nahIM kara sktaa| 'bAla na bA~kA kara mamyagdRSTi ni.zaGka hotA hai--nimaya hotA hai| maiM make jo jaga hI ripu hAya / ' jimakA dharmapara aTala Apase pUchatA hU~ ki use bhaya hai hI kima bAtakA? vizvAsa hai mAga samAra umaka viddha hojAya to bhI vaha apane Apako jaba ajara, amara, avinAzI paraumakA bAla bAMkA nahIM ho sktaa| tuma emA vizvAsa padArthase bhinna zraddhana karatA hai, use jaba ima bAnakA pharo, tumhAga koI kucha bhI bigAr3a le to mai vizvAsa hai ki para padArtha merA nahIM hai, mai anAdyananta jimmedAra haiN| ligvA lo mujhama / 1 vIjIko mAtA zrI cirojAbAI jii|-m0|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] tyAgakA vAstavika rUpa 165 nityodyota vizada-jJAnajyoti svarUpa haiN| maiM eka hai| me baiThA hai aura kahatA hai ki maiM pyAsA hN| nAkane para-padArthase merA kyA sambandha ? aNumAtra bhI para. kahA ki bhadra ' jarA apanI ora bhI dekho| tuma bhI dravya merA nahIM hai| hamAre jJAnameM jJeya zrAnA hai para caubImoM ghaNTe dharmameM baiThe ho. idhara-udhara dharmakI vaha bhI mujhase bhinna hai| mai rasako jAnatA hU~ para gma khojame kyoM phira rahe ho? dharma to tumhArA AtmAmerA nahIM ho jAtA / mai nava padArthoM ko jAnatA hU~ para kA svabhAva hai, vaha anyatra kahA~ milegaa| nava padArtha mere nahIM ho jAte / bhagavAn kundakunda- ___ samyagdRSTi socatA hai jisa kAlame jo bAta hone svAmIne likhA hai vAlI hotI hai use kauna TAla sakatA hai ? bhagavAna AdinAthako 6 mAha AhAra nahIM milA / pANDavoMko "aTTamikko khalu suddho daMsaNa-NANamaizro mdaa'vii| vi asthi majjha kici vi agaNaM paramANumittaM pi||" antarmuhama kevalajJAna hone vAlA thA, jJAnakalyANa kA utsava karane ke liye devaloga Ane vAle the| para mai eka hUM, zuddha hUM, darzana-jJAnamaya hUM, arUpI idhara unheM tapta loheka jiraha vakhtara pahinAye jAne hai / adhikakI bAta jAne do paramANumAtra bhI paradravya hai| deva kucha mamaya pahale aura zrAjAte ' zrA kaima mega nahIM hai| jAte ? honA to vahI thA jo huyA thaa| yahI soca para bAta yaha hai ki hama logoMne tilIkA tela kara mamyaSTi na ima lokase DaratA hai, na prlokse| khAyA hai, ghI nhiiN| isaliye use hI maba kucha samajha na use isa bAtakA bhaya hotA hai ki merI rakSA karane rahe hai| kahA hai-'tilatailameva miSTaM yena na dRSTa ghRta vAle gaDha, koTa Adi kucha bhI nahIM hai| maiM kaise kApi / aviditaparamAnando jano vadati vipaya eva rahagA ? na use Akasmika bhaya hotA hai aura ramaNIyaH / / ' jimane vAstavika sugvakA anubhava nahIM sabase bar3A maraNakA bhaya hotA hai so samyagdRSTiko kiyA vaha viSayasukha ko hI ramaNIya kahatA hai / ima vaha bhI nahIM honA vaha apaneko sadA 'anAdyanantajIvakI hAlata usa manupyakaM samAna horahI hai jo nityodyotavizadajJAnajyoti' svarUpa mAnatA hai| suvarNa rakhe to apanI muTTIma hai para khojatA phiratA samyagdRSTi jIva masArasaM udAsIna hokara rahatA hai| hai anyatra / anyatra kahA~ dharA ? AtmAkI cIja tulasIdAsane eka doheme kahA haiAtmAme hI mila makatI hai| 'jagate raha chattIsa ho gamacaraNa chaha tIna / ' eka bhadraprANI thaa| use dharmakI icchA huii| muni- mamArase 36ka samAna vimukha raho aura rAmacandra gajake pAma pahu~cA, mujhe dharma caahie| munirAjane jIke caraNoMma 63ke samAna sammukha / kahA- bhaiyA / mujha aura bahutamA kAma karanA hai| vAstavama vastunattva yahI hai ki samyagdRSTikI ata: avamara nhiiN| ima pAmakI nadIma cale jAo zrAtmA bar3I pavitra hojAtI hai, usakA zraddhAna gugNa usame eka nAka rahatA hai| maiMne use abhI abhI dharma bar3A prabala ho jAtA hai| yadi zraddhAna na hotA to diyA hai vaha tumha de degaa| bhadraprAraNI nAkRtaM pAma Apake gA~vama jo 8 upavAsa vAlA baiThA hai vaha jAkara kahatA hai ki munirAjana dharmakaM artha mujhaM kahAMsa zrAtA ? ima lar3akIkaM (kAzIbAikI ora Apake pAsa bhejA hai, dharma dIjiye / nAka bolA, abhI mata karake) Aja pAThavA upavAsa hai| natthA kahI lo, eka miniTame lo, para pahale eka kAma maMga kara baiThA hogA usaka bArahavAM upavAsa hai aura eka-eka, do| mai baDA pyAmA hai, yaha mAmane kinAraMpara eka do-do upavAmavAloMkI to ginatI hI kyA hai ? kutrA hai umasa lATA bhara pAnI lAkara mujhe pilA dI, 'zralamA kauna piyAdoMma' ? ve to mI, dI-mI hoNge| phira mai Apako dharma denA hai| bhadraprAgaNI kahanA hai- yadi dharmakA zraddhAna na hotA to itanA laMza phokaTama tR bar3A mRgvaM mAlUma hotA hai, caubIsa ghaNTaM to pAnI- kauna mahatA?
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa vyAkhyAnakI bAta thI so to ho cukI / aba maiM samajhatA hU~ acchA hI horahA hai| pApa karake Apake nagarake eka bar3e AdamIkA kucha aAgraha hai so lakSmIkA saMcaya jinake liye karanA cAhate ho ve prakaTa karatA huuN| bhaiyA ! maiM to grAmophona hU~, cAhe jo usake phala bhoganeme zAmila na hoNge| bAlmIkikA bajA letA hai jo mujhe jaisI kahatA hai vaisI hI kaha kissA hai| bAlmIki, jo eka bar3A RSi mAnA detA huuN| ina bar3e AdamiyoMkI itanI bAta mAnanI jAtA hai, corI-DakaitI karake apane parivArakA pAlana par3atI hai; kyoMki unakA puNya hI aisA hai / abhI karatA thaa| usake rAste jo koI nikalatA use vaha yahA~ baiThaneko jagaha nahIM hai para seTha hukumacandra lUTa letA thaa| ekabAra eka sAdhu nikle| unake AjAya to saba kahane lagoge, idhara Ao, idhara hAthame kamaNDalu thA / bAlmIkinaM kahA-rakha do shraashro| are hamArI tumhArI bAta jAne do, tIrthakara yahA~ kamaNDalu / sAdhune kahA-bacce! yaha to DakaitI kI divyadhvani to samayapara hI khiratI hai para yadi hai, isameM pApa hogaa| bAlmIkine kahA-maiM pApacakravartI pahu~ca jAya to asamayame bhI khirane lagatI puNya kucha nahI jAnatA, kamaNDalu rakha do| sAdhune hai| apane rAga-dveSa hai para unake to nahIM hai| cakra- kahA-acchA, maiM yahA~ khar3A rahU~gA, tuma apane gharake vartIkI puNyakI prabalatAme bhagavAnakI divyadhvani logoMse pUcha Azro ki maiM eka DakaitI kara rahA hU~ apane Apa vigne lagatI hai| hA~, to yaha siMghaIjI usakA jo phala hogA, usame zAmila ho, ki nahIM ? kaha rahe haiM ki mahilAzramake liye abhI kucha hojAya logoMne TakAsA javAba de diyA-tuma cAhe DakaitI to acchA hai phira muzkila hogaa| bhaiyA ' maiM vidyA- karake lAo, cAhe saahkaariise| hama loga to khAne layako to mAMgatA nahIM aura usa vakta bhI nahIM mAMge bharame zAmila hai| bAlmIkiko bAta jama gaI aura the, para binA mAMge hI seTha 25000) Rs gayA to maiM vApisa Akara mAdhuse bolA-bAbA ! maine DakainI kyA karU~ mai to bAharakI masthAoMko detA thA, para choDa dii| Apa mujhe apanA celA banA liijiye| mujhe kaha pAyA ki yadi sAgara itane hI aura deve to saba vahI lele / Apa logoMne bahata milA diye| bAta vAstavika yahI hai| Apa loga pApa-puNyaka kucha bAkI raha gaye mo Apa loga apanA vacana na dvArA jinake liye sampatti ikaTrI kara rahe hA ve nibhAoge to kimIse bhIkha mAMga dgaa| yaha bAta koI sAtha dene vAle nahIM haiN| ataH samaya rahate mahilAzramakI hai jaise bacce teme bcciyoN| zrApakI hI saceta ho jAo / dekhe, Apa logAMmase koI hamArA to hai| inakI rakSAme yadi ApakA dravya lagatA hai to sAtha detA hai yA nhiiN| samaya rahate sAvadhAna ! jaulo deha tarI kAha rogamoM na gherI jaulI, jarA nAhi nerI jAsoM parAdhIna pari hai / jaulI jamanAmA bairI deya na damAmA jaulI, mAna kAna rAmA buddhi jAina vigAra hai| taulau mitra ' mere nija kAraja saMvAra le re, pauruSa thakege phera pIche kahA kaura hai / aho bhAga Aye jaba jhoparI jarana lAge, kutrAke khudAye taba kauna kAja mari hai| -kavi bhUdharadAsa ke
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgItapurake sAlukendra nareza aura jainadharma le.-kAmatAprasAda jaina, sampAdaka 'vIra' alIgaJja (eTA) kSiNa bhAratake rAjavaMzoMmeM hoysala rAjavaza sarva mAna bAdazAhoMse na jA milate to dakSiNa bhAratameM . antima hindUzAsaka kahA jAya to bejA nhiiN| hindU rAjyakA patana zAyada hI hotA ! prastuta lekhame muhammadarAz2anIne usI vazake rAjAko parAjita hama pAThakoMke samakSa vijayanagara sAmrAjyake eka karake mumalamAnI zAsana kI nIva dakSiName DAlI thii| prasiddha sAmanta rAjavaMzakA paricaya upasthita karate hindu apanI svAdhInatAko khotI huI dekhakara tila- haiM, jA itanA prabhAvazAlI thA ki antatogatvA usI milA utthe| sabakA mAthA ThanakA aura sabane yavanoMkA vazakA eka parAkramI rAjA vijayanagara sAmrAjyakA virodha karanA nizcaya kiyaa| pahale vaiSNava, zaiva, adhikArI huA thaa| liGgAyata aura jainoMkI Apasame spardhA calatI thI-- tulubadezameM saMgItapura eka bar3A nagara thaa| vaha yavanoMka AkramaNane usa spardhAkA anta kara diyaa| hADulli nAmase prasiddha thaa| Ajakala yaha sthAna vaiSNava, zaiva, jaina aura liGgAyata kandhAse kandhA uttara kanAr3A jileme hai| usa samaya yahA~ sAluvendra milAkara jananI janmabhUmikI rakSAke liye juTa pdd'e| nareza rAjyAdhikArI the| sAre taulaba dezapara unakA sabane milakara vijayanagara sAmrAjyakI sthApanA kii| zAsana calatA thaa| unakA vaMza kAzyapagotrI candrahoysala narezake prAntIya zAsaka mahAmaNDalezvara kulakA kSa trayavaMza thaa| saGgItapura usa samaya nissaMdeha harihararAya eka parAkramI zAsaka the| janatAne unako eka mahAna nagara thaa| jainadharmakA vahA~ prAbalya thaa| hI apanA netA cunakara vijayanagarake rAjasiMhAsana- san 1488 I0ke eka zilAlekhame likhA hai ki para baitthaayaa| unake maMrakSaName hindU-zAsanakI rakSA "taulabadezame saGgItapura saubhAgyakA hI niketa thA / huI / kintu yaha hindU sAmrAjya sAmpradAyikatAke usame uttuGga caityAlaya bane hue the| vahA~para sukhI, viSase mukta thaa| pAkistAnakI taraha usame alpa- samudAra aura bhoga-vilAmame mana nAgarika rahate the| saMkhyakoMkA zoSaNa aura niSkAsana nahIM kiyA gayA hAthI-ghor3oMse vaha bharA thaa| vahA~ bar3e-bar3e yoddhA, thaa| mumalamAna bhI vijayanagarake hindU sAmrAjyameM ucakATika kavigaNa, vAdI aura pravaktA rahate the| AjAdIsa rahate hI nahIM, balki rAjyazAsanameM ucca- mAno vaha nagara sarasvatIkA zrAvAsa horahA thaa| padoMpara AsIna the| vijayanagarake kaI senApati bhI usa sAhityakA nirmANa jI vahAM hotA thaa| apanI musalamAna the| ina musalamAna karmacAriyoMne hamezA lalita kalAoMke liye bhI vaha prasiddha thaa|" matasahiSNutAkA paricaya diyA-yahA~ taka ki unhoMne maGgItapurame usa samaya mahAmaNDalezvara sAlavandra hindU devatA aura guruko dAna bhI diye / kintu zAsana kara rahe the / vaha mAluvendra naraMza jinendra itanA hote hue bhI unhoMne hinduoMkI samudAra-vRtti- candraprabhukaM caraNa-cazcarIka bane hue the| unakA udaya kA avasara milate hI durupayoga kiyA ! kadAcin ratnatrayadhamake lie surar3ha maMjuSA thaa| unhoMne maGgInavijayanagara hindU sAmrAjyake katipaya sAmantagaNa purame atIva uttuGga aura nayanAbhirAma jina caityAlaya svArthame bahakara rAjadroha na karate aura vijayanagarakI banavAye the, jinake vizAla maNDapa aura sandara musalamAna saMnA aura senApati dhokhA dekara musala- mAnastambha bane hue the| dhAtu aura pASANakI bhavya
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 anekAnta [varSa 9 mUrtiyA~ bhI unhoMne nirmANa karAI thiiN| nagarame meM unake zaurya kA vivaraNa hai| usameM likhA hai ki manorama puSpavATikAe~ (Parks) banavAkara unhoMne unhoMne zaurya devatAko jIta liyA thA / karmasUra nagarakI zobhAko bar3hayA thA aura nAgarikoMko honake sAtha vaha dharmasUra bhI the / dharmakArya vaha sukhasuvidhA pradAna kI thii| nAgarika uname jAkara nirantara karate the / biDirU (veNupura)meM varddhamAna Anandakeli karate the / itanepara bhI sAluvendrako svAmIkA mandira thA / indagarasane usa mandirake ima bAtakA dhyAna thA ki nagarame dharmamaryAdA akSuNNa prAcIna bhUmidAnakA punaruddhAra jainadharmako unnata rhe| isIliye vaha mandiroMkI dharmavyavasthA ThIka banAne ke liye kiyA thaa| rakhane ke lie satarka rahate the| mandiroMmeM niyamita saGgItapurake avazeSa narezoMme sAluba mallirAya, dharma kriyAe~ hotI rahe, isake lie unhoMne dAna- sAluba devarAya aura sAluba kRSNadeva jainadharmaka vyasthA kI thii| devapUjA, caturvidha dAna aura prasaGgame ullekhanIya hai| kRSNadevakI mAtA padmAmbA vidvAnoMko nirantara vRttiyA~ dI jAtI thiiN| sArAMza vijayanagara samrAT devarAya prathamakI bahana thiiN| san yaha ki mAluvendra naraMzana rAjatvakaM AdarzakA 1530 I ke dAnapatrase spaSTa hai ki ina tInoM rAjAo nibhAyA aura dharmamaryAdAko Age bar3hAyA thA / ne pramiddha jainaguru vAdI vidyAnanda ko Azraya diyA ina mAlavanda narezaka rAjamantrI bhI rAjavaMzake thaa| sAluba mallirAya aura sAluba devarAyane rAjarana the| unakA nAma padma athavA pAyA thaa| rAja. darabAgama unhAna paravAdiyAMsa maphala vAda kiyA maryAdAko sthira rakhanama unakA ullekhanIya hAtha thA / kRpayAdavane zrIvidyAnandakaM pAda-padmoMkI thaa| imIse prasanna hokara mAluvendrana unako ogeya- pUjA kI thii| kara nAmaka grAma bheTa kiyA / kintu padma itane samu (maMDiyAvala jainIjma, pRSTha 314-318 dekha) dAra aura dharmavatsala the ki unhoMne vaha prAma mana 15.9 I0ke eka lagna se spaSTa hai ki samrATa jinadharma utkarSake liye dAna kara diyaa| 'jaina- kRSNarAyaka zAsanakAlame saGgItapurakA zAsanamUtra jayatu-zAsana' sUtra mUtamAna isa prakAra hI thaa| gururAyakaM hAthame thA, jo jerasappe ke zAsakoMsa unhoMne apane nAmapara 'padmAkarapura' nAmaka grAma sambandhita the| gurUrAya bhI apane pUrvajoMka samAna basAyA thaa| san 1498 Ime unhoMne usa prAmama jainadharmake ananya bhakta the| vaha 'ratnatrayadharmAgadhaka' eka bhavya jinAlaya nirmANa karAyA aura usame 'jainadharmadhvajArohaka'- 'svaNima jinamandiroM aura bhagavAna pArzvanAthakI divyamati virAjamAna kI thii| mUrtiyAMka nirmAtA' kaha garva hai| ina virudoMse unakI mahAmaNDalezvara indagarasa oDeyarakI icchAnusAra jinadharmaka prati bhakti aura zraddhA pragaTa hotI hai / unhoMne usake lie bhUmidAna diyA thaa| usa mandira- inakI santatime hue bhairava narezane zrAcArya vIrasenameM nirantara abhaya-jJAna-bhaipajya-AhAra dAna diyA kI AjJAnusAra baMgApura ke tribhuvanacuTAmaNi-vastI' jAtA thaa| jaina mandira lokopakAraka zikSA kendra nAmaka mandirakI chatapara tA~beke patra lagavAye the / horahe the-ve bhuvanAzraya the| jIvamAtra unameM pahuMca unake kula deva bhagavAna pArzvanAtha aura rAjaguru kara apanA AtmakalyANa karate the| paNDitAcArya vIrasena the| unakI rAnI nAgaladevI mahAmaNDalezrara indagarama mAlavendranarezake choTa bhI bhaktavatmalA zrAvikA thI unhAne upayukta mandiraka the| ve mahAmaNDalezvara sAGgigajake putra the| indagarasa sammukha eka sundara mAnastambha banavAyA thaa| unakI (immaDi sAlavendra' nAmamaM prasiddha the| unakA nAma patriyA~ (1) lakSmIdavI aura (2) paNDitAdevI bhI mainika pravRttiyoMke kAraNa vRba camaka rahA thaa| vaha apanI mA~kI taraha dharmAtmA thii| ve nirantara jaina eka bahAdura yoddhA the / mana 1451kaM eka zilAlekha sAdhuoko dAna diyA karatI thii| jaba bhairava nareza
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma banAma samAjavAda (lekhaka-50 nemicandra jaina zAstrI, jyotiSAcArya, mAhityagna ) zAjake pragatizIla yugameM ve hI zaktiyA~, sAmA- saba zrAtmAoMkA svabhAva eka samAna hai kintu ina jikaprathAe~ evaM AcArake niyama jIvita saMmArI AtmAoMme maskAra-kamajanya maila rahatA hai raha makate haiM jo loga samAjako carama vikAsakI jisase inake bhAvoMme, zarIrakI racanAme tathA inake ora le jA sakeM / jainadharmakA lakSya vindu bhI anya kriyA-kalApoMme antara hai / yadi yaha maskAraekamAtra mAnava samAjako AdhyAtmika, Arthika, viSaya vAmanA aura kaSAyoMse utpanna kamajanya sAmAjika aura rAjanaitika dRSTise vikAsakI ora malinatA dUra ho jAya to mabakA svabhAva eka mamAna le jAnA hai| jainAcAryoMne jIvana ke prArambhika vinduko prakaTa ho jAyagA' / udAharaNake taurapapara yoM kahA (Starting point) umI sthAnapara rakhakara jIvana- jA sakatA hai ki kaI eka jalake bhare hue ghaDoma gati rekhAko prArambha kiyA hai, jahA~se mAnava nAnA prakArakA raGga ghola diyA jAya to una ghar3oMkA samAja nirmANakA kArya prArambha hotA hai| pAnI kasA nahI dikhalAI par3egA; raGgoMke sambandhase jima prakAra svatantratA vyaktivAda (Indivi- nAnA prakArakA mAlUma hogA / kintu buddhi pUrvaka dutlism)kI kuJjI mAnI jAtI hai, usI prakAra vicAra karanese sabhI ghar3oMkA pAnI ekasA hai, kevala samAnatA samAjavAdakI / jainadharmame samasta jIva- parasaMyogI vikAra ke kAraNa unake jalame kucha bhinnatA dhAriyAMko Atmika dRSTima samAnatvakA adhikAra mAlUma par3atA hai| ataeva sabhA prANiyoMkI AtmAe~ prApta hai / imame svAtantrya ko bar3I mahattA dI gaI hai| mamAna hai-All souls are similar as regards mamArake sabhI prANiyoM kI AtmAma samAnazakti hai hell true real nature tathA pratyeka samArI prANAkI AtmA apanI bhRlase AdhyAtmika dRSTise samasta samAjako eka starapara avanati aura jAgamkanAma unnati karatI hai, isakA lAne ke liye hI sabase prAvazyaka yaha hai ki mamasta bhAgya kisI Izvara vizaMpapara nibhara nahIM hai| pratyeka prANiyoko paramAtmasvarUpa mAnA jAya / jainadharmame jIvadhArAke zarIramaM pRthaka pRthaka AtmA honepara bhI isIliya paramAtmAkI zakti jIvAtmAse adhika nahIM gagrasta hue to vaha jinendra bhagavAnakI zarAma mAnI hai aura na jIvAtmAme bhinna koI paramAtmA hI pahu~ce / rogamukta honeke liye unhoMne jina pUjA kI mAnA hai| isa prakAra paramAtmA eka nahIM, aneka hai| aura dAna diyaa| aise dRr3ha zraddhAnI yaha rAjapuruSa the| jo kapAya aura vAmanAosa utpanna azuddhatAse chUTa unakI dharma zraddhA unheM mukhI aura sampanna banAnema kara mukta ho jAtA hai, vahI eka mamAna guNadhArI kAraNabhata thii| AjakA jagata unake AdarzakA deva paramAtmA ho jAtA hai / alpazAnI evaM vipaya. aura dharmaka mahatvako pahicAna nA dugva-zoya. - nayanyAtmAnamAtmaiva janmanirvANa meva ca / bhUla jAve / gurugatmAtmanamtasmAnAnyo'sti paramArthanaH / / ima prakAra vijayanagara sAmrAjyake eka jaina --- mamAdhizataka zloka 75 dharmAnuyAyI mAmanta rAjavazakA paricaya hai| inakaM 2-svabuddhayA yAvad gRhIyAt kAyavAcetasA yama / mAtha anya sAmantagaNa bhI jinendra bhakta the| unakA mamArastAvadeteSAM bhedAbhyAme tu nivRtiH / / paricaya kabhI Age pAThakoM kI najara krege| -mamAdhizataka zloka 62
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 9 vAsanAoMmeM Asaka prANIko bhI yaha paramAtmA vizeSatAoMke kAraNa apane utthAna aura patanameM honekI yogyatA vartamAna hai| paramAtmA ho jAnepara pudgala (Matter) ko nimitta kAraNa-sahAyaka icchAoMkA abhAva hojatA hai aura zarIra, mana, banA letA hai| isaliye jIvake pariNAmoMkI preraNAsebacana nahIM rahate jisase unheM kimI bhI kAmake karane mana, vacana aura kAyake parispandanase padalake kI cintA nahIM hotI hai, na kisI kAmakI ve parimANu apanI zakti vizeSake kAraNa jIvase pAkara AjJA dete haiM, ataeva jagatakartRtvakA prasaGga ina cipaTa jAte haiM, jisase jIvake svAbhAvika guNa rAga-dveSase rahita svatantra paramAtmAoMko prApta malina hojAte haiN| yaha malinatA sadAse calI prArahI nahIM hotA' hai| hai, jIva apane puruSArtha dvArA ise alaga kara para__ yaha vizva sadAse hai aura sadA rahegA; (world mAtmA bana jAtA ha is eternal) na kabhI banA hai aura na kabhI nAza pudala-yaha dravya mUrtika hai, isameM rUpa, gma, hogaa| isame pradhAnata: jar3a aura cetana do prakAraka gandha aura sparza cAra guNa pAye jAte haiN| jitane padArtha haiM / inakA kabhI nAza nahIM hotA hai. padArtha hame A~khoMse dikhalAI paDate haiM ve saba kevala inakI avasthAe~ badalA karatI haiN| isa pari- pIgalika hai / imame milane aura bichar3anekI yogyatA vatename bhI koI bAhya IzvarAdi zakti kAraNa nahIM hai yaha skandha-piNDa aura paramANuke rUpameM pAyA haiM; kintu SaDadravyoMkA svAbhAvika pariNamana hI jAtA hai| zabda (sound), bandha (union), sUkSma kAraNa hai| jaina mAnyatAme jIva, padala, dharma, adharma, (fineness), sthUla (grassness), sasthAna-bhedaAkAza aura kAla ye chaH dravya mAna gaye haiM. ina tamacchAyA (shape, division, darkness and dravyoMkA samavAya-ekIkaraNa hI loka hai| una image), udyota-zrAtapa (lustre heat) ye saba dravyoMme guNa aura paryAya ye do prakArakI zaktiyA~ hai| pudgala dravyakI paryAyAe~ (modification) haiN| isake jo eka dravyako dUsare dravyase pRthaka karatA hai use anaka bhada-prabhada Ara bhA aneka bheda-prabheda aura bhI batAye gaye haiM, jinase guNa evaM dravyoMkI jo avasthAe~ badalatI haiM unheM jIvoMke prAyaH sabhI vyavahArika kArya calate haiN| paryAya kahate hai| guNa aura paryAyAMke kAraNa hI dharmadravya'-jaina AmnAyame ise puNya-pAparUpa dravyoMkI vyavasthA hotI hai| nahIM mAnA gayA hai, kintu jIvoM aura pudaloMke halanajIva-caitanya jJAnAdi guNoMkA dhArI jIva calaname bAhirI sahAyatA (Assists the movedravya hai| yaha apanI unnati aura avanati karaneme ment of moving) pradAna karane vAle sUkSma svatantra hai, kisI ke dvArA zAsita nahIM hai, isakA amatte padArthako dharmadravya mAnA hai| yaha pAte, jAte, vikAsa apane hAthoMme hai, ise svatantra honeke liye girate, par3ate, hilate, calate padArthoM ko unakI gatime kisIke Azrita rahane kI AvazyakatA nhiiN| kintu madada karatA hai, balapUrvaka kisIko nahIM calAtA, itanI bAta avazya hai ki jIva apanI svAbhAvika kintu udAsInarUpase calate hue padArthoMkI gatime sahAyaka hotA hai| isakA astitva samasta lokame 1 ahavihakammaviyalA sIdIbhadA girajaNA Nicca / pAyA jAtA hai| aThaguNA kidakiccA loyaggaNivAsigo siddhA // 1The Jain philosophers mean by Dha -go0 mA0 jI0 gA068 rama kind of ether, which is the ful 2 logo akiTTimo khalu zraNAi NihayA shaavnnivtto|| cruin of Motion, with the help ot javAjIvehi phuDo sabvAgAmAvayavo Nicco // Dharam, Pudgala and Jiva move -trilokasAgara gA04 ---dravyasagraha pRSTa 52
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] jainadharma banAma samAjavAda adharmadravya-yaha amanika padArtha sthira hone mamAjameme zoSita aura zoSaka vargakI mamApti kara vAle jIva aura pudaloMko sthira honeme mahAyatA Athika dRSTi se mamAjako unnata starapara lAte haiN| (ASists the stating ot) karatA hai| unakA ahimA-pradhAna jainadharmame samasta prANiyoMke mAtha astitva bhI samasta lokame pAyA jAtA hai| maitrIbhAva rakhakara mamAjake vikAmapara jora diyA AkAzadravya-jI saba dravyoMko avakAza- hai| mAnavakI koI bhI kriyA kevala apane svArthakI sthAna (space) detA hai use AkAzadravya kahate hai| pUrti ke liye nahIM honI cAhiye, balki use samasta isake do bheda haiM-lokAkAza aura alokAkAza / samAjake svArthako dhyAname rakhakara apanI pravRtti ananta AkAzaka madhyame jahA~ taka jIva, pudgala, dharma, karanI cAhiyaM / imI kAraNa samasta mamAjako sukhI adharma pAye jAyeM usa lokAkAza' (unserse) banAne ke liye vyaktise samAjako adhika mahatva aura jahA~ kevala AkAzadravya hI ho use alokA- diyA gayA hai tathA mamAjakI ikAIkaM pratyeka ghaTakakA kAza (non-universe) kahate hai| dAyitva samAnarUpame batAyA gayA hai| kAladravya-jisake nimittase vastuoMkI ava- aparigrahavAda-apane yogakSemake lAyaka bharaNasthAe~ badalatI haiM use kAladravya kahate hai| poSaNakI vastuoMko grahaNa karanA tathA parizrama kara abhiprAya yaha hai ki ina cha: dravyoM (Subs. jIvana yApana karanA, anyAya aura atyAcAra-dvArA tences) me kAma karane vAle (Actors) maMmArI pRJjIkA arjana na karanA aparigraha hai| zAstrIya dRSTiazuddha jIva aura pudrala haiM, ye calanA, ThaharanA, se pUrNa parigrahakA tyAga to mAdhu-avasthAma ho sthAna pAnA eva badalanA-parivartana ye cAra kArya sambhava hai, kintu upayukta paribhASA gRhastha jIvanakI karate rahate hai| unake kAryome kramazaH dhamadravya, dRSTisa dI gaI hai| jaina maskRtima parigrahaparimANa'ka mAtha bhAMgopabhogaparimANakA bhI kathana kiyA hai| adhamadravya, AkAzadravya aura kAladravya nimitta jimakA tAtparya yaha hai ki vara, zrAbharaNa, bhAjana, kAraNa (Authuv cusc) arthAta mahAyaka hone hai| hama prakAra vizvakI mArI vyavasthA binA kimI tAmbUla Adi bhogIpabhogakI vastuoka sambandhama pradhAna zAmaka-Izvara kartAka sucArumpasa bana " bhI mamAjakI paristhitikA dabakara ucita niyama jAtI hai| mabhI dravya apane apane vizeSa gagAMka karanA mAnavamAtrake liye zrAvazyaka hai / uparyata kAraNa apane-apane kArya ko karate rahate hai| ina donoM noMka mamanvayakA abhiprAya yaha hai ki mamamta mAmArika kAryAma jIva aura pagala upAdAna kAraNa mAnava mamAjakI Arthika avasthAko unnana bnaanaa| aura anya dravya nimitta kAraNa hote hai| canda logoMko isa bAtakA kAI adhikAra nahIM ki ve 1 vAstu natra dhAnya dAmI dAmazcanuppaTa bhAgahama / Arthika dRSTikoNa parimaya kartavya ma mantApakuzalana / / Arthika dRSTima mamAjako mamAna starapara lAnA -aAmatagatizrAvakAcAra pRe 162 jainadharmakA eka viziSTa middhAnna hai| jaina maMgkRtike mamaMmini makalpazcidacinmizravastapa / pradhAna aGga aparigraha aura mayamavAda ye donoM hI anyastakarzanAta pA rzana tatpramAvatama / ' 1 dhammAdhammA kAlA puggalajIvA ya saMti jAvaTiye / -mA0 dha0 a04, zloka 56 AyAse mo logo natto parado aloguno // 2 tAbUlagandhana panamajanabhojana pugagamI bhAgaH / -dravyamagraha gA020 upabhogI bhaSAstrIzayanAsanavambayAhAdyAH / / lokatIti loka :--lokati pazyatyupalabhate arthAniti bhogopabhAgasavyA vidhIyate zaktito gtaayaa| lokaH / -tatvArtha gajavArtika 5 / 12 amita gatibhAvakAcAra pR0 168
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 anekAnta zoSaNa kara Arthika dRSTise samAja meM viSamatA utpanna kareM / yadyapi itanA sunizcita hai ki samasta manuSyoM meM unnati karanekI zakti ekasI na honeke kAraNa samAja meM Arthika dRSTise samAnatA sthApita honA kaThina hai, to bhI jainadharma samasta mAnava samAjako laukika unnatike samAna avasara evaM apanI-apanI sAmarthya ke anusAra unnati karaneke liye svatantratA detA hai / kyoMki parigrahaparimANa aura bhogopabhogaparimANa kA eka mAtra lakSya samAjakI Arthika viSamatAko dUra kara sukhI banAnA hai / vastutaH aparigrahavAda pUMjIvAdakA virodhI siddhAnta hai aura yaha samAjako samAjavAda kI praNAlIpara saMgaThita honeke liye preraNA detA hai / isI liye jaina pranthoMme parigrahako mahApApa batalAyA hai, kyoMki zoSaNakarttA hiMsA, jhUTha, corI Adi sabhI pApoMko karane vAlA' hai / parigrahake do bheda hai - bAhya parigraha aura antaraGga parigraha / bAhya parigraha meM dhana, bhUmi, anna, vastra Adi vastue~ parigaNita hai / inake samaya se samAjako Arthika viSamatAjanya kaSTa bhoganA par3atA hai, ataH AvazyakatA bhara hI ina vastuoMko grahaNa karanA cAhiye, jisase samAjake kisI bhI sadasyako kaSTa na ho aura samasta mAnavasamAja sukhapUrvaka apane jIvanako bitA sake / [ varSa 9 jhapaTI dUra nahIM ho sktii| isaliye jaina mAnyatAne antaraGga, lobha, mAyA, krodha Adi kaSAyoM ke chor3ane ko vizeSa mahatva diyA hai / sArAMzarUpameM aparigrahakI spaSTa paribhASA yoM kahI jA sakatI hai ki yaha vaha siddhAnta hai jo paMjI aura jIvanopayogI anya Avazyaka vastuoM ke anucita saMgrahako rokakara zoSaNako banda karatA hai, jisase mAnavIya dazAoMkI bhISaNatA lupta hojAtI hai / antaraGgaparigrahame ve bhAvanAe~ zAmila hai jinase dhana-dhAnyakA saMgraha kiyA jAtA hai, dUsare zabdoMma yoM kaha sakate haiM ki manayazIla buddhikA nAma hI antaraGgaparigraha hai / yadi bAhya parigraha chor3a bhI diyA jAya aura mamatva buddhi banI rahe to samAjakI chInA1 tanmUlAH sarvadoSAnuSa gAH -- sa parigraho mUlamaMpA te tanmUnA: / ke punaste sarvadoSAnugAH, mamedamiti hi sati sakalpe rakSaNAdayaH sajAyate / tatra ca hiMsAvazya bhAvinI tadarthamanRta jalpati corya cAcarAta methune ca karmaNi pratiyatate / - rAjavArtika pR0 276 zravizvAsa tamonakta lobhAnalaghRtAhutiH / ArambhamakarAmbhAdhirahA zreyaH parigrahaH || - sAgAradharmAmRta zra0 4 zlo0 63 pUMjI kI prAptiko Izvara kI kRpA yA bhAgyakA phala eva daridratA - garIbIko Izvara kI akRpA yA bhAgyakA kupariNAma jainadharmame nahI mAnA gayA haiM / balki jaina' karmasiddhAntame spaSTarUpase kahA gayA hai ki sAtAkarmake udayase pariNAmoM meM zAnti aura asAtA karmake udayase pariNAmoM azAnti hotI haiM / lakSmIkI prApti kisI karmake udayase nahIM hotI hai, kintu sAmAjika vyavasthA hI pUjIke ajanama kAraNa hai| haoN dhanakI prApti, zraprAptiko sAtA, asAtAke udayame nokarma-karmAdayame sahAyaka kAraNa mAnA jA sakatA hai| ataeva sAmAjika vyavasthA meM sudhAra kara samAjakaM pratyeka sadasyako unnatikaM samAna ava sara pradAna karanA pratyeka mAnavakA karttavya hai / saMyamavAda - saMsArame sampatti evaM bhogopabhoga kI sAmagrI kama hai, bhogane vAle jyAdA hai aura tRSNA bhI adhika hai, isIliye prANiyoM meM paraspara saMgharSa aura chAnA-jhapaTI hotI haiM, phalataH samAjamaM nAnA prakAra ke atyAcAra aura anyAya hote hai jisase aharniza samAjamaM duHkha bar3hatA jAtA hai / parasparame IrSA, dveSakI mAtrA aura bhI adhika hai jisase eka vyakti dUsara vyaktiko unnatikA avasara hI nahIM milane detA / ina saba bAtoMkA pariNAma yaha hotA hai ki samAjamaM sagharSakI mAtrA bar3hakara viSamatArUpI jahara utpanna hojAtA hai / 1 dekheM, zrI pa0 phUlacandra siddhAntazAstrI dvArA likhita karmavyavasthA zIrSaka nibandha, jo zIghra prakAzita ho rahA hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5) jainadharma banAma samAjavAda 193 isa halAhalakI ekamAtra auSadhi mayamavAda hai| aura usake vikAsakA sAdhana to mAnA hI hai, para yadi pratyeka vyakti apanI icchAoM, vAmanAoM aura isakA rahasya sAmAjika Arthika vyavasthAko sudRDha kaSAyoM' para niyantraNa rakhakara chInA-jhapaTIko dUra banAnA hai| zAsita aura zAsaka yA zoSita aura kara de to samAjamese Arthika viSamatA avazya dUra zASaka ina vagoMkI buniyAda bhI sayamake pAlana-dvArA hojAya tathA sabhI sadasya zArIrika AvazyakatAoM dUra hojaaygii| kyA AjakA samAja svArtha-tyAgakI kI pUrti nirAkularUpase kara ske| kaThina tapasyA kara vargasaMgharSako dUra kara skegaa| mayamake do bheda haiM-indriyasaMyama aura prANi sAmAjika dRSTikoNa sayama / indrioko vazarma karanA indriyamaMyama hai| isa samasta prANiyoM ko unnatike avasaromeM samAnatA maMyamakA pAlane vAlA apane jIvana ke nirvAha ke liye pradAna karanA jainadharmakA sAmAjika siddhAnta hai| isa indriyajaya-dvArA kamase kama mAmagrIkA upabhoga siddhAntakA vyAvahArikarUpa ahiMsAkI buniyAdapara karatA hai, zeSa mAmagrI anya logoMke kAma AtI hai, Azrita hai| isI kAraNa jaina ahisAkA kSetra itanA isase saMgharSa kama hotA hai aura viSamatA dUra hotI hai| adhika vistRta hai ki usase jIvanakA koI bhI konA yadi eka manuSya adhika mAmagrIkA upabhoga kare to achUtA nahIM hai| paraspara bhAI-bhAIkAsA vyavahAra dUsaroke liye mAmagrI kama paDegI tathA zopaNakI karanA, eka dUsareke duHkhadardame mahAyaka honA, dumaroM zuruvAta bhI yahIMse ho jaaygii| samAjame pUjIkA ko ThIka apane samAna samajhanA, hInAdhikakI samAna vitaraNa hojAnepara bhI jabataka tRSNA zAnta bhAvanAkA tyAga karanA, anya logoMkI sukhamuvidhAoM nahIM hogI, avamara milane para manamAnA upabhoga ko samajhanA tathA unake viparIta AcaraNa na karanA loga karate hI rahage tathA varga-saMghaSa calatA rhegaa| ahimA hai| jainadharmakI ahiMsAkA dhyeya kevala mAnava ataeva Arthika vaiSamyako dara karana liye apanI samAjakA hI kalyAzA karatA hai kina icchAoM aura lAlamAtrAko pratyeka vyaktiko pakSI, kIDa. makor3e Adi mamasta prANiyoMko jAnadAra niyantrita karanA hogA, tabhI samAja sukhI aura samajhakara unheM kisI prakArakA kaSTa na denA, unakI samRddhizAlI bana skegaa| unnati aura vikAsakI ceSTA karanA, sarvatra sukha aura prANimayama-anya prANiyoko kizcina bhI zAnti sthApita karaneke liye vizvapremake sUtrama zrAbaddha daHkha na danA prANisayama hai / athAna mamAraka honA sampradAya, jAti yA bagagata vaiSamyako dUra samasta prANiyoMkI mukha-suvidhAkA pUrA-pUrA karanA hai| khayAla rakhakara apanI pravRtti karanA, samAjakaM prati mAnavakA sAmAjika sambandha kucha hada taka pAzaapane katavyako adA karanA eka vyaktigata mvAtha vika zaktiyAMka dvArA macAlita hotA A rahA hai| bhAvanAko tyAga kara samasta prANiyoM ke kalyANakI hamakA prArambha kucha adhinAyakazAhI manovRttika bhAvanAsa apane pratyeka kAryako karanA prANimayama hai| vyaktiyoM dvArA huA hai jo apanI mattA samAjapara itanA nizcita hai ki jabataka samatha loga sayama- lAdakara usakA zoSaNa karate rahate hai| ahiMmAhI pAlana nahIM karege tabataka nirbaloko peTa bhara bhojana eka aimI vastu hai jo mAnavakI mAnavatAkA mUlyAGkana nahIM mila sakegA aura na samAjakA rahana-sahana hI kara uparyakta adhinAyakazAhIkI manovRttiko dUra kara UMcA ho makaMgA / jainAcAryona mayamakA Atmazuddhi makatI hai| pAkhaNDa aura dhokhebAjIkI bhAvanAe~ hI 1 kapatyAtmAnAmati kapAyaH krodhAdi pariNAmaH, kati mamArameM apanA prabhutva sthApita kara sAmrAjyavAdako hinastyAtmAna kugAtaprApaNAditi kaSAyaH / nIvako dRDha karatI haiN| kyoMki sattA aura dhombA -rAjavArtika pR0 248 ye donoM hI eka dUsarepara Azrita hai tathA inheM eka
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 anekAnta [varSa 9 - hI kAryake do bheda kahA jA sakatA hai| canda vyakti yathArtha rItise sampAdita karane ke liye vizvAsaghAtaka, sattAke dvArA jisa kAryako sampAdita nahIM kara sakate, paranindA evaM parapIr3AkAraka, AtmaprazaMmaka evaM svArthausIko dhokhe dvArA pUrA karate haiN| jaba zoSitavarga sAdhaka vacanoMkA tyAga karanA cAhiye / sacAI hI usa satsAke prati bagAvata karatA hai to ye sattAdhArI samAjakI vyavasthAko majabUta banA sakatI hai| apane pracAra aura bala prayoga dvArA use dabAnekA asteya (acaurya) kI bhAvanA mAnavake hRdayame prayatna karate haiN| isa prakAra saMgharSakA krama calatA anya vyaktiyoMke adhikAroMke liye svAbhAvika rahatA hai| ahiMmAkI daivIzakti hI isa saMgharSakI sammAna jAgRta karatI hai| isakA vAstavika rahasya prakriyAkA anta kara vargasaMgharSako dUra kara sakatI hai| yaha hai ki kisIko dRmarake adhikAroMpara hastakSepa jainadharmame kuvicAra' mAtrako hiMsA kahA hai| karanA ucita nahIM hai, balki pratyeka avasthAmeM daMbha, pAkhaMDa, U~ca-nIcakI bhAvanA, abhimAna, svArtha- sAmAjika hitakI bhAvanAko dhyAnameM rakhakara hI buddhi, chala-kapaTa, prabhRti samasta bhAvanAe~ hisA haiN| kArya karanA ucita hai| yahA~ itanA smaraNa rakhanA samAjako vyavasthita karane ke liye ahiMsAkA Avazyaka hai ki adhikAra vaha sAmAjika vAtAvaraNa vistAra satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ke hai jo vyaktitvakI vRddhika liye Avazyaka aura rUpame kiyA gayA hai| mahAyaka hotA hai / yadi isakA durupayoga kiyA jAya to sAmAjika jIvanakA vikAsa yA hAma bhI satya (tuuthfullness)-ahimAkI bhAvanA isIpara avalambita hojAtA hai| imaliya jainAcAryoM maccAI ke middhAntase pUrI taraha sambaddha hai| yaha pahale ne adhikArako vyaktigata na mAnakara mAmAjika mAnA kahA gayA hai ki sattA aura dhokhA ye donoM hI , hai aura unakA kathana hai ki samAjaka pratyeka ghaTakako samAjake akalyANakAraka hai, ina donoMkA janma apane adhikAroMkA prayoga aimA karanA hogA jimasaM jhaThase hotA hai, jhUThA vyakti AtmavaJcanA to karatA anya kisI adhikArame bAdhA upasthita na haa| hI hai kintu samAjakI nIvako dhunakI bhA~ti khA jo vaiyaktika jIvaname adhikAra hai mAmAjika jIvana jAtA hai| prAyaH dekhA jAtA hai ki midhyAbhASaNakA meM vahI kartavya hojAtA hai, isaliya adhikAra aura prArambha khudagarjIkI bhAvanAse honA hai, sarvAtmahita kattavya eka dumarakaM Azrita hai, ye eka hI vastuke do bAdakI bhAvanA amatya bhASaName bAdhaka haiM / sva. rUpa hai / jaba vyakti anyakI suvidhAoMkA khayAla cchandatA ra ucchalatA jaimI samAjako jarita kara adhikArakA prayoga karatA hai to vaha adhikAra karane vAlI kubhAvanAe~ asatya bhASaNase hI utpanna samAjakaM liya anuzAmanake rupame hitakAraka bana hotI hai| kyoMki mAnava mamAjakA mamasta vyavahAra jAtA hai| vacanAMse hI calatA hai vacanAme dIpa zrAjAnase samAja yadi koI vyakti apane adhikAgepara jora de kI bar3I bhArI kSati hotI hai| lokame bhI prasiddhi hai aura anyake adhikAroMkI avahelanA kare to use ki isI jihvAma viSa aura amRta donoM hai arthAt kisI bhI adhikArako prApta karanekA haka nahIM hai| samAjako unnata starapara le jAne vAle ahiMsaka vacana adhikAra aura kartavyakaM ucita prayogakA jJAna prApta amRta aura samAjako hAni pahu~cAne vAle himaka karanA hI mAmAjika jIvana-kalAkA prathama pATha hai bacana vipa haiN| ataeva mAnava mamAjaka vyavahArako jisa pratyeka vyaktiko acaurya bhAvanAke abhyAsa 1 aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInA bhavatyahiseti / dvArA smaraNa karanA caahiye| tapAmavotpatti himeta jinAgamasya sksspH|| brahmacarya-adhikAra aura kartavyake prati Adara puruSArthamiddhaza pAya zloka 44 aimI cIjeM nahIM hai jinheM kisIke Upara jabardastI
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma banAma samAjabAda kiraNa 5 ] lAdA jA ske| naitikatA aura balaprayoga ye donoM paraspara virodhI hai / zrataeva jainadharmane brahmacarya kI bhAvanA-dvArA svanirIkSaNakI pravRttipara jora diyA hai, kyoMki isa prakriyA-dvArA naitika jIvanakA zrIgaNeza hotA hai| hiMsAkA pAlana bhI brahmacaryake pAlanapara zrAzrita | sAmAjika jIvanameM saMgaThanakI zakti bhI isake dvArA jAgRta hotI | binA saMyama ke samAjakI vyavasthA sucArurUpase nahIM kI jA sakatI hai, kyoMki sAmAjika jIvanakA AdhAra naitikatA hI hai| prAyaH dekhA jAtA hai ki saMsAra me chInA-jhapaTIkI do hI vastue~ hai, kAminI aura kshcn| jabataka ina dAnoke prati Antarika saMyamakI bhAvanA utpanna na hogI tabataka sAmAjika jIvana kaSTakAkIrNa mAnA jaaygaa| sArAza yaha hai ki jIvana-nirvAha-zArIrika AvazyakatAkI pUrti ke liye apana ucita hisse adhika aindriyaka sAmagrIkA upayoga na karanA vyAvahArika brahma-bhAvanA hai| aparigraha kI bhAvanA dvArA samAjame sukha aura zAnti sthApita kI jAtI hai| isake sambandhamaM pahale likhA jA cukA hai| samAjame U~ca-nIca aura chUA-chUta kI bhAvanAko puSTa karanevAlI janmanA varNa-vyavasthAko jainadharmama nahI mAnA hai| jainAcAryoMne spaSTarUpasa samAjakaM samasta sadasyoM ko mAnavatAkI dRSTise eka starapara lAneka liye AcArako mahattA dI hai| jisa vyaktikA sadAcAra jitanA hI samAjake anukUla hogA, vaha vyakti utanA hI samAjame unnata mAnA jAyagA, kintu sthAna usakA bhI sAmAjika sadasyake nAte vahI hogA jo anya sadasyoMkA hai / dalitavargakA zoSaNa aura jAtivAdake durabhimAnako, jisase samAja ko aharniza khataroMkA sAmanA karanA paDatA hai, jainadharmamaM sthAna nahIM diyA hai| jaina tIrthaGkaroMne eka manuSya jAti mAnakara vyavahAra-mUlaka varNavyavasthA' batalAI hai1 manuSya jAtirekaiva jAtikarmodayAdbhavA / vRttibhedA hi tadbhedAccaturvidhyamihAznute / zrA. pu. 38 / 45 nAsti jAtikRtI bhedI manuSyANA gavAzvavat / prAkRtigrahaNAttasmAdanyathA parikalpyate // -gugNabhadra 195 kammuNA bambhaNo hoI kammuragA hoI khattiyo / imo kammuragA hoI suddo havai kammuragA // isa prakAra sAmAjika bheda-bhAvakI khAIko jainAcAryoMne dUrakara samAjako eka saMgaThanake bhItara baddha karanekA prayatna kiyA hai| rAjanaitika dRSTikoNa yadyapi dharmakA rAjanItise sambandha nahIM hai, phira bhI samAja aura vyaktikaM sAtha sambandha rahanese rAjanIti ke sAtha bhI sambandha mAnanA par3atA hai| jainadharma sadA se prajAtantra rAjyakA samarthaka rahA hai / itihAsa isa bAtakA sAkSI hai ki bhagavAn mahAvIrakaM pitA mahArAja siddhArtha vaizAlIkI janatA dvArA cune gaye zAsaka the| jaise prAcIna rAjanItike prantha kauTilIya arthazAstra meM rAjAko IzvarIya aza mAnakara usakI sarvopari zakti svIkAra kI haiM, vaise jainadharmame nahI / jaina rAjanItime rAjA zabdakA prayoga rAjyakI janatA dvArA nirvAcita vyaktike rUpame hI huA hai, isIliye rAjAko janatAke dharma, artha aura kAma ina tInoM vargoM kI samAnarUpase unnati karanevAlA, saMgaThanakarttA mAnA hai / rAjyakaM pratyeka vyaktikaM vaiyaktika carakA vizleSaNa karate hue kahA gayA hai"savasattvepu' hi samatA sarvocaraNAnAM paramAcaraNam" arthAta- usa rASTra ke samasta prANiyoMma samAnatAkA vyavahAra karanA hI paramAcaraNa hai| tAtparya yaha hai ki laukika dRSTime vyaktisvAtantryako svIkAra karate hue bhI samAjako ucca sthAna pradAna kara usake pratyeka ghaTakake sAtha bhAI-bhAIkAmA vyavahAra anuzAsita DhaGgase sampanna karanA parama karttavya nirdhArita kiyA gayA hai| isa karttavya kI avahelanA janatA dvArA nirvAcita rAjA bhI nahIM kara sakatA hai| lokatantrake siddhAntoM dvArA samAja ke sabhI sadasyoMke hisakI bAtoM me sabhIkA mata lenA Avazyaka hai| jaina rAjanItikAroMne to spaSTarUpase kahA hai ki manuSya aura usake vicAra samayakI Arthika pari1 nItivAkyAmRta dharmasamudradeza | sUtra 4
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 bhanekAnta [varSa 9 sthitiyoMse nirmita aura parivartita hote haiN| ata: 1-bhautika aura bauddhika unnatike sAtha naitika unnatisamasta samAjakI yadi bhojana-chAdanakI suvyavasthA ko carama lakSya svIkAra krnaa| hojAya to phira sabhI AdhyAtmika unnatikI ora 2-AtmAko amara mAnakara usake vikAsake liye agrasara ho sakeM / ataeva zaktike anusAra kArya vaiyaktikarUpase prayatna karanA / jahA~ bhautika aura AvazyakatAnusAra puraskAravAle nuskhekA unnatime samAjako sarvopari mahattA prApta hai, vahA~ prayoga samAja aura vyakti donoMka vikAsameM atyanta Atmika unnatime vyktiko| sahAyaka hogaa| 3-balaprayoga-dvArA virodhI zaktiyoMko naSTa na karanA, uparyakta jainadharmake siddhAntoMkI Ajake samAja- balki vicAra-mahiSNu banakara sudhAra krnaa| vAdake siddhAntoMke sAtha tulanA karanepa jJAta hogA 4-adhinAyakazAhIkI manovRtti-jo ki Ajake ki Ajake samAjavAdameM jahA~ vyakti svAtantryako samAjavAdame kadAcit utpanna ho jAtI hai aura vizeSa mahattA nahIM, vahA~ jainadharmake samAjavAdame nezanake nAmapara vyaktike vicAra-svAtantryako vyakti-svAtantryako bar3I bhArI mahattA dI gaI hai, aura kucala diyA jAtA hai, jainadharmame ise ucita use samAjakI ikAI svIkAra karate hue bhI samAjakI nahIM mAnA hai| zrIvRddhikA uttaradAyI mAnA hai / yadyapi Aja bhI 5-hisApara vizvAsa na kara ahiMsA dvArA samAjakA samAjavAdake kucha prAcArya usakI kamiyoMko samajhakara saGgaThana karanA tathA prema-dvArA samasta samAjaAdhyAtmikavAdakA puTa denA ucita mAnate hai tathA kI vipattiyoMkA anta kara kalyANa karanA' / use mAratIyatAkaM raGgameM raGgakara upayogI banAnekA 6-vyaktikI AvAjakI kImata karanA tathA bahumata prayatna kara rahe haiN| jainadharmake uparyukta siddhAnta nimna yA sarvamata-dvArA samAjakA nirmANa aura vikAsa samAjavAdake siddhAntoMke sAtha mela khAte haiM karanA / 1-samAjako adhika mahatva denA, para vyaktika vartamAna jainadharmAnuyAyI Upara jabaradastI kisI bhI bAtako na lAdanA / Aja jainadharmake anuyAyiyoMka AcaraName ikAIke samRddha honepara hI samAja bhI mamRddha ho samAjavAdakI gandha bhI nahIM hai| isIliye prAyaH sakegAke siddhAntako sadA dhyAna rkhnaa| loga ise sAmrAjyavAdI dharma samajhate haiN| vAstavika 2-eka mAnava-jAti mAnakara unnatike avasaroMme bAta yaha hai ki deza aura samAjake vAtAvaraNakA samAnatAkA honaa| prabhAva pratyeka dharmaka anuyAyiyopara par3atA hai| ata: 3-vikAsake sAdhanoMkA kucha hI logoMko upabhoga samaya-doSasa isa dharmake anuyAyI bhI bahamakhyakoMka karanese rokanA aura samasta samAjako unnatike prabhAvame Akara apane kattavyako bhUla baiTha, kaMvala rAstepara le jaanaa| bAhya AcaraNa taka hI dharmako sImita rkhaa| anya 4-pUjIvAdako protsAhana na denA, isakI vidAImeM saskRtiyoMke prabhAvake kAraNa kucha dopa bhI samAjame hI samAjakI bhalAI samajhanA / praviSTa hogaye haiM tathA ahisaka samAjakI ahiMmA 5-hAnikAraka spardhAko jar3ase ukhAr3a pheMkanA / kevala bAhya ADambara taka hI sImita hai| phira bhI 6-zoSaNa, hInAdhikatAkI bhAvanA, U~ca-nIcakA itanA to niSpakSa hokara svIkAra karanA par3egA ki vyavahAra, svArtha, dambha Adiko dUra krnaa| bhagavAna mahAvIrakI dena jaina samAjame itanI aba 7-samAjako prema-dvArA saGgaThita krnaa| 1 sarvAntavattadguNamukhyakalpa sarvAntazUnya ca mitho'napekSam / jainadharmake samAjavAdame bhAjake samAjavAdI sarvApadAmantakara niranta sarvodaya tIrthamida tavaiva // siddhAntoMse maulika vizeSatAe~ ---yuktayanuzAsana zlo061
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRtikI rekhAeM sanmati - vidyA vinoda pyArI putriyo ! sanmatI aura vidyAvatI ! zrAja bAlakoMke janma samaya idhara brAhmaNiyA~ jo badhAI tuma mere sAmane nahIM ho-tumhArA viyoga hue yuga gAtI thIM vaha mujhe nApasanda thI tathA asaGgata-sI bIta gaye; parantu tumhArI kitanI hI smRti Aja bhI jAna par3atI thI aura isaliye tumhAre janmase do mere mAmane sthita he-hRdayapaTalapara aGkita hai / bhale eka mAsa pUrva maine eka maGgalabadhAI' svayaM taiyAra kI hI kAla ke prabhAvase usame kucha dhadhalApana AgayA hai, thI aura use brAhmaNayoMko sikhA diyA thaa| brAhmaphira bhI jaba udhara upayoga diyA jAtA hai to vaha NiyoMko usa samaya badhAI gAnepara kucha paise-Take hI kucha camaka uThatI hai| milA karate the, maiMne unheM jo milatA thA usase do beTI manmatI rupaye adhika alagase dene ke liye kaha diyA thA aura tumhArA janma asoja sadi 3 saMvat isase unhoMne khuzI-stuzI badhAIko yAda kara liyA 1956 zanivAra tA0 7 aktUbara san 1899 thA / tumhAre janmase kucha dina pUrva brAhmaNiyoMkI tarapha ko dina 12 baje maramAvAma usI sUrajamukhI se yaha savAla uThAyA gayA ki yadi putra kA janma na caubAreme huA thA jahA~ merA, mere saba bhAiyoMkA, hokara putrIkA janma hA to isa badhAIkA kyA pitA-pitAmahakA aura na jAne kitane pUrvajAMkA janma banegA? maine kaha diyA thA ki maiM patra-janma aura huzrA thA aura jo isa samaya bhI mere adhikAramaM putrIka janmama koI antara nahIM dekhatA hU~-mere liye sarakSita hai| bhAI-boTake avasarapara usa maiMne apanI donoM samAna haiM-aura isaliya ryAda putrIkA janma hI tarapha lagA liyA thaa| huA taba bhI tuma ima badhAIko khuzIse gAmakanI ho bhI zeSa hai ki eka lagATI lagAne vAlA jisake pAma aura gAnA caahie| isIse isame putra yA suta jaise do zAma khAnako hai, vaha bhA apanA eka zAmakA zabdAMkA prayoga na karake 'zizu' zabdakA prayoga kiyA bhojana dAna kara sakatA hai / jahA~ jainiyoMke parigraha gayA hai aura use hI 'da ziz zizu ho guNadhArI' sacayaka udAharaNa hai vahA~ parigraha tyAgake bhI saikar3oM jaise vAkya-dvArA AzIrvAda ke diye jAnekA ullaMgva udAraNa vartamAna hai| imIliya ye binA sarakArI kiyA gayA hai| parantu divaza pitAjo aura budhAjI mahAyatAke zikSA-pracAra evaM anya mAmAjika unnati- AdikaM birodhapara brAhmaNiyoMko tumhAre janmapara ke kArya jainamamAja-dvArA aneka horaha hai| badhAI gAne kI himmata nahIM huii| phira bhI tamhArI Aja svatantra bhAratameM bhagavAna mahAvIrakaM mAnAne alagase brAhmaNiyoMko apane pAsa bulAkara uparyakta mamAjavAdake pracArakI nitAnta AvazyakatA binA gAje-bAjekaM hI badhAI gavAI thI aura unheM hai| imase samAjako bar3I bhAga zAnti milegii| gavAIka ve 2) ru. bhI diye the| mAtha hI dasare saba kyA pramukha netA lAga idhara dhyAna dege? nega bhI yathAzakti pUre kiye the jo prAyaH putra-janmake kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAna dhArmiko rAprapAla:, avamarapara dUsaroMko kucha dene tathA upahAramaM pAye hue kAle kAle ca samyagvarSatu maghavA vyAdhayo yAntu nAzam / .---.. dubhikSa cauramArI kSaNamapi jagatA mAmmabhUkhIvalAke, 1 isa magala badhAIkI pahalI kalI isa prakAra thIjainendra dharmacakra prabhavatu satata savesokhyapradAyi // "gAvo rI badhAI sambi mglkaarii|"
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 anekAnta varSa 9] jor3e-jhaggoM Adipara rupaye rakhane Adike rUpameM se nIce daur3I calI Akara kivADa kholA karatI thI, kiye jAte haiN| tumhe a~dheremeM bhI Dara nahIM lagatA thA, jaba ki tamhArA nAma maiMne kevala apanI rucise hI nahIM tumhArI mA~ kahA karatI thI ki mujhe to Dara lagatA rakkhA thA balki zrIAdipurANa-vaNita nAmakaraNa- hai, yaha lar3akI na mAlUma kaisI niDara nibhaya prakRtisaMskArake anusAra 1008 zubha nAma alaga-alaga kI hai jo a~dhere meM bhI akelI calI jAtI hai| tumhArI kAgajake Tukar3oMpara likhakara aura unakI goliyA~ banA- isa himmatako dekhakara mujhe bar3I prasannatA hotI thii| kara unheM prasUtigRhameM DAlA thA aura eka baccese eka eka dina rAtako mujhe svapna huA ki eka ardhanagna golI uThavAkara ma~gAI gaI thii| usa golIko kholane zyAmavaNa strI apane Age pIche aura idhara udhara mare para 'sanmatikumArI' nAma nikalA thA aura yahI huye baccoMko laTakAe hue eka uttaramukhI havelImeM tumhArA pUrA nAma thaa| yoM Ama bola-cAlame tumheM praveza kara rahI hai jo ki lA0 javAharalAlajI jaina 'sanmatI' kahakara hI pukArA jAtA thaa| kI thii| isa bIbhatsa dRzyako dekhakara mujhe kucha __tumhArI zikSA vaise to tIsare varSa hI prArambha bhaya-mA mAlUma huA aura merI A~kha khula gii| hogaI thI parantu kanyApAThazAlAme tumhe pA~caveM varSa agale hI dina yaha sunA gayA ki lA0 javAharalAlabiThalAyA gayA thaa| yaha kanyApAThazAlA devabandakI jIke bar3e lar3ake rAjArAmako lega hogaI, jisakI thI, jahA~ sahAranapurake bAda san 1905 me maiM hAla meM hI zAdI athavA gaunA huA thA ' yaha lar3akA mukhtArakArIkI praiTisa karaneke liye calA gayA thA bar3A hI suzIla, honahAra aura catura kArobArI thA aura kAnUgAyAnake muhalleme lA0 dUlhArAya jaina sAbika tathA apanase vizeSa prema rakhatA thA / tIna-cAra dina paTavArIke makAnameM usake sUrajamukhI caubAreme rahatA meM hI yaha kAla ke gAlame calA gayA ! isa bhArI thaa| niddhI paNDita, jo tumhe par3hAtA thA, tumhArI barbAddha javAna mautama mAre nagarame zoka cha'gayA aura plega aura hozayArIkI sadA prazaMsA kiyA karatA thaa| mama bhI jora pakaDatI gii| tumhAre guNoM meM cAra guNa bahuta pasanda the-5 satya- kucha dina bAda tumhArI mAtAne koI cIja banAvAditA, 2 prasannatA, 3 nirbhayatA aura 4 kArya- kara tumhAre hAtha lA0 javAharalAlajIkaM yahA~ bhejI kuzalatA / ye cAroM guNa tumame acche vikasita hote thI vaha zAyada zokake mAre gharapara lI nahI gaI taba jArahe the| tuma sadA saca bolA karatI thI aura prasanna- tuma kisI taraha lA0 javAharalAlajIko dukAnapara citta rahatI thii| maiMne tumhe kabhI rote-raDAte athavA jidda use de AI thii| zAmako yA agale dina jaba lA0 karate nahIM dekhaa| tumhAre vyavahArase apane-parAye javAharalAlajI mile to kahane lage ki-'tumhArI saba prasanna rahate the aura tumhe pyAra kiyA karate the| lar3akI to bar3I hozayAra hogaI hai, mere inkAra karate sahAranapura muhalle caudhariyAnake lA0 nihAlacandajI hue bhI mujhe dukAnapara aimI yuktime cIja de gaI ki aura unakI strI to, jo mere pAsakI nijI havelIme mai to dekhakara daGga raha gayA / ' isa ghaTanAse eka yA rahate the, tumapara bahuta mohita the, tumhe aksara apane do dina bAda tumhe bhI lega hogaI aura tuma usIma pAsa khilAyA-pilAyA aura sulAyA karate the, usame mAgha sudI 10mI savata 1963 guruvAra tArIkha 24 sukha mAnate the aura tumhe lAr3ame 'sabajI' kaha janavarI san 1987ko sandhyAkaM chaha baje cala basI !! kara pukArA karate the-tumhAre kAnoMkI bAliyoMme usa koI bhI upacAra athavA prema-bandhana tumhArI isa vakta sabaje par3e huye the| jaba kabhI maiM rAtako derase vivazA gatiko roka nahIM sakA / / / ghara pahu~catA aura isase dahalIjake kivADa banda ho tumhAre isa viyogase mere cittako bar3I coTa jAte saba pukAranepara aksara tumhI a~dhereme hI Upara lagI thI aura merI kitanI hI AzAoMpara pAnI phira
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5 ] gayA thA | eka vRddha puruSa zmazAnabhUmime mujhe yaha kaha kara sAntvanA de rahe the ki 'jAo dhAna raho kyArI, aba nahIM to phirake bArI / phira tumhArI mAtA ke dukha-darda aura zokakI to bAta hI kyA hai ? usane to zoka vikala aura vedanAsaM vihvala hokara tumhAre naye-naye vastra bhI baksoMse nikAlakara pheka diye the / ve bhA tumhAre binA aba usakI A~kho me cubhane lage the| parantu maiMna tumhArI pustakoM Adika usa baste kA jo kAlI kiramicakaM baigarUpame thA aura jise tuma lekara pAThazAlA jAyA karatI thI tumhArI smRtikaM rUpame varSo taka jyokA tyoM kAyama rakkhA hai| aba bhI vaha kucha jIrNa-zIrNa avasthAname maujUda haia bAda usame se eka do lipi-kApI tathA pustaka dUsaroMko dIgaI hai aura saleTako to maiM svayaM apane mauna vAle dina kAma meM lene lagA hU~ / sammati vidyA vinoda nAmakaraNa ke bAda jaba tumhAre janmakI tithi aura tAmbAdiko eka noTabukame noTa kiyA gayA thA taba usake nIce maiMne likhA thA 'zubham' / maraNaka bAda jaba usI sthAnapara tumhArI mRtyukI tithI Adi likhI jAne lagI taba mujhe yaha sUjha nahIM par3A ki usa daivika ghaTanAke nIce kyA vizeSaNa lagAU~ / 'zubhama' to maiM use kisI taraha kaha nahI sakatA thA; kyoMki vesA kahanA mere vicAroMke sarvathA pratikUla thA / aura 'zubham ' vizeSaNa lagAneko ekadama mana jarUra hotA thA parantu usake lagAnema mujhe isaliye sakAMca huA thA ki maiM bhAvIka vidhAnako usa samaya kucha samajha nahIM rahA thA vaha mere lie eka pahelI bana gayA thaa| isase usake nIce koI bhI vizeSaNa dene me maiM asamartha rahA thaa| beTI vidyAvatI, tumhArA janma nA0 7 disambara san 1917 ko sarasAvAme mere choTe bhAI bA0 rAmaprasAda sabazrIvara sirakI usa pUrvamukhI havelI ke sUrajamukhI nicale makAna me huA thA jo apanI purAnI havelIkaM sAmane abhI naI taiyAra kI gaI thI aura jisameM bhAI rAmaprasAda ke jyeSTha putra ci0 RSabhacandake vibAhakI taiyAriyA~ 199 horahI thiiN| janmase kucha dina bAda tumhArA nAma 'vidyAvatI ' rakkhA gayA thA; parantu Ama bola-cAlame tumheM 'vidyA' isa laghu nAmase hI pukArA jAtA thA / tumhArI avasthA abhI kula savA tIna mahIne kI hI thI jaba acAnaka eka vajrapAta huA, tumhAre Upara vipattikA pahAr3a TUTa par3A ' durdaivana tumhAre siraparase tumhArI mAtAkA uThA liyA " vaha devabanda ka usI makAname eka saptAha nimoniyAkI bImArIse bImAra rahakara 16 mArca sana 1918 kI isa prasAra sasArase kUca kara gaI !!! aura isa taraha bidhi ke kaThora hAthoM dvArA tuma apane usa svAbhAvika bhojana - amRtapAnase vazcita karadI gaI jise prakRtine tumhAre liye tumhArI mAtAkaM stanomaM rakkhA thA ' sAtha hI mAtR-prema bhI sadAke liye vihIna hogaI !! isa durghaTanA se idhara to mai apane 25 varSake tape tapAyeM vizvasta sAthIke viyoga se pIDita | aura udhara usakI dharohara rUpamaM tumhAre jIvanakI cintAle zrAkula || annako tumhAre jIvanakI cintA mere liye sarvopari ho utthii| pAsake kucha majjanoMna parAmarzarUpameM kahA ki tumhArI pAlanA gAyaka dUdha, bakarIke dUdha athavA Dabbeke dUthase hosakatI hai; parantu me AtmAne use svIkAra nahIM kiyaa| eka mitra bole'lar3akIko pahAr3apara kisI ghAyako dilA diyA jAyagA, isase kharca bhI kama par3egA aura tuma bahutasI cintA mukta rahoge / gharapara dhAya rakhanese to baDA kharca uThAnA par3egA aura cintAzrAMsa bhI barAbara ghire rhoge|' maiMne kahA- 'pahAr3Ipara dhAya dvArA badhA kI pAlanA pUrNa tatparatA ke sAtha nahIM hotA / dhAyako apane ghara tathA kheta-kyArake kAma bhI karane hote hai, vaha baceko yoM hI chor3akara athavA Tokare yA mUDhe Adike nIce banda karake unameM lagatI hai aura baccA rAMtA vilagvatA par3A rahatA hai| ghAya apane gharapara jaisA-vaisA bhojana karatI hai, apane basekA bhA pAlatI hai aura isaliye dUsareke bacekA samayapara yatheSTha bhojana bhI nahIM mila pAtA aura use vyarthaka aneka kaSTa uThAne par3ate hai| isake sivAya, yaha bhI
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 anekAnta varSa 9 sunA jAtA hai ki pahAr3oMpara bacce badale jAte haiM aura tuma apanI prabodha-dazAse itane aautaka dhAyake lobhake vaza dUsaroMko becakara mRta ghoSita bhI kiye pAsa rahI, usakI godI car3hI, usakA dUdha piyA, jAte hai / parantu ina sabase adhika bar3I samasyA jo usake pAsa khelI-moI aura vaha mAtAkI taraha mere mAmane hai vaha samkAroMkI hai| aura saba kucha damarI bhI tumhArI saba sevAe~ karatI rahI; phira bhI ThIka hote hue bhI bahA~ka anyathA saMskAroMko kauna tumane eka bAra bhI use 'mA~' kahakara nahI diyAroka sakegA ? maiM nahIM cAhatA ki merI lar3akI mere dUmageMke yaha kahanapara bhI ki 'yaha to terI mA~ hai' doSase anyathA saMskAroMmeM rahakara unhe grahaNa kre|' tuma gardana hilA detI thI aura pukAraneke avamarapara aura imaliya antako yahI nizcita hA ki ghampara use 'e-e" kahakara hI pukAratI thii| yaha saba viveka dhArya rakhakara hI tumhArA pAlana-poSaNa karAyA jaay| tumhAre andara kahA~sa jAgRta huA thA vaha kimIkA tadanumAra hI dhAyakaM liye tAra-patrAdika daur3Aye gye| bhI kucha samajha nahIM pAtA thA aura sabako tumhArI __ bhAI rAmaprasAdajI Adike prayatnase ekakI aisI svAbhAvika pravRttipara Azcarya hotA thaa| jagaha do dhAya AgarAkI taraphase prAgaDe, jinameme do-DhAI varSakI choTI avasthAma hI tumhArI baDe rAmakaura dhAyako tahAre liye niyukta kiyA gayA, jo AdamiyoM jaisI samajhakI bAte, mabake mAtha 'jI'kI prauDhAvasthAkA hone ke sAtha-sAtha zyAmavaNa bhI thI- bolI, dayApariNati, tumhAga mantoSa, tumhArA dhairya usa samaya maine kahIM yaha par3ha rakkhA thA ki zyAmA aura tumhArI aneka divya caMdrAe~ kimIko bhI apanI gAyake dhakI taraha baccoMke liye zyAmavaNAM dhAyakA pAra AkRSTa kiye binA nahIM rahatI thii| tuma mAdhAdUdha jyAdA guNakArI hotA hai| ata: tumhAre hitakI raNa baccoMkI taraha kabhI vyarthakI jida karatI yA dRSTise anukUla yojanA ho jAnepara mujhe prasannatA rAtI-raDAnI haI nahIM dekhI gii| antakI bhArI hii| dhAyake na Ane taka gAya-bakarIkA dUdha pIkara bImArIko hAlatame bhI kabhI tumhAre kUlhane yA tumane jo kaSTa uThAyA, tumhArI jAnake jo lAle karAhane takakI AvAz2a nahIM sunI gaI: balki jaba taka par3e aura usake kAraNa dAdIjI tathA bahanaguNa- tuma bolatI rahI aura tuma pachA gayA ki 'terA jI mAlAko jo kaSTa uThAnA par3A use maiM hI jAnatA huuN| kaimA hai| to tamane baDe dherya aura gAmbhIryasaM yahI dhAyake AjAnepara tumhe sAtA milate hI mabakA uttara diyA ki 'cokhA he'| vitarka karanepara bhI isI mAtA milii| AzayakA uttara pAkara Azcarya hotA thA ! svasthAtuma dhAyaka mAtha adhikatara nAnautA dAdojIka vasthAme jaba kabhI koI tumhArI bAtako ThIka nahIM pAsa, sarasAvA mere pAsa aura tItaroM apane nAnA samajhatA thA yA samajhaname kucha galatI karatA thA to munzI hozayArasiMhajIke yahA~ rahI ho| jaba tuma kucha tuma barAbara use puna punaH kahakara yA kucha ate pate Tukar3A-TerA lene lagI, apane pairoM calane lagI, bolane kI bAta batalAkara samajhAne kI ceSTA kiyA karatI thI batalAne lagI aura gAyakA dUdha bhI tumheM pacane lagA aura jabataka vaha yathArtha bAtako mamajha lenekA taba tumhArI dhAya rAmakaurako vidA kara diyA gayA ijahAra nahI kara detA thA tabataka barAbara tuma 'nahIM' aura vaha apanA vetana tathA inAma Adi lekara zabdake dvArA usakI galata bAtoMkA niSedha karatI 30 jUna mana 1919 ko calI gii| usake cala jAne rahatI thii| parantu jyoM hI usake muhase ThIka bAta para tumhAre pAlana-poSaNa aura rakSAkA saba bhAra nikalatI thI to tuma 'hA~' zabdako kucha aise lahaje meM pUjya dAdIjI, bahana (buzrA) guNamAlA aura ci0 lambA khIMcakara kahatI thI, jimame aimA mAlUma hotA jayavantIne apane Upara liyA aura mabane bar3I thA ki tumhe usa vyaktikI mamajhapara aba purA tatparatA eva premake sAtha tumhArI sevA kI hai| mantoSa huA hai|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5 ] tuma hamezA saca bolatI thI aura apane aparAdhako khuzI se svIkAra kara letI thii| buddhi vikAsa ke sAtha-sAtha zrAtmA zuddhipriyatA, nirbhayatA, nimpRhatA, hRdayocatA aura spaSTavAditA jaise guNoMkA vikAma bhI tejAse horahA thaa| dhAyakaM cale jAneke bAda tuma maile-kucaile vastra pahane hue kisI bhI strI yA laDakI kI goda nahIM car3hatI thI, jisakA acchA paricaya zAmalI ke utsavapara milA, jabaki tumhe goda meM uThAye calane ke liye dAdIjIne eka lar3akIkI yojanA kI thI parantu tumane usakI gAMdI caDhakara nahI diyA aura kahA ki 'mai apane pairoM Apa calU~gI' aura tuma himmata ke sAtha barAvara apane pairoM calatI rahI jabataka ki tumhe thakI jAnakara kisI svaccha strI yA laDakI ne apanI goda nahIM utthaayaa| mujhe baDI prasannatA hotI thI, jaba maiM apane yahA~ke dukAnadAroMse yaha sunatA thA ki 'tumhArI vidyA idhara AI thI, hama usa kucha cIja deneke liye bulAte rahe parantu vaha yaha kahatI huI calI gaI ki "hamAre ghara bahuta cIja hai / " tumhArA khudakA yaha uttara tumhAre santoSa, svAbhimAna aura tumhArI nispRhatAkA acchA paricAyaka hAtA thaa| sanmati vidyA vinoda ekabAra bahana guraNamAlAne ci. jayavatIkI pAchApADa ghotIsa tumhAre liye eka choTI dhotI mavAdI gajake karIba lambI taiyAra kI, jisake donoM tarapha caur3I kinArI thI aura jo acchI mApha sutharI ghulI huI thii| vaha dhotI jaba tumhe pahanAI jAne lagI to tumane usake pahanane se inakAra kiyA aura mere isa kahanepara ki 'dhotI baDI mApha sundara hai pahana lo' tumane usake sparzase apane zarIrako alaga karate hue mApha kaha diyA "yaha to kattara hai|" tumhAre isa uttarako sunakara saba daGga raha gaye | kyoMki itane bar3e kapaDe ko 'kattara' kA nAma isase pahale kisIne nahIM sunA thaa| bahana guNamAlA kahane lagI- 'bhAI jI ' tuma to vidyAko mAdA jIvana vyatIta karAnA cAhate ho, isake kAna-nAka biMdhavAne kI bhI tumhArI icchA nahIM hai parantu isake dimAgako to dekho jo itanI bar3I dhotIko bhI 'kattara' batalAtI hai !' 201 eka dina subaha ke vakta tuma mere kamare ke sAmanekI bagar3Ime daur3a lagA rahI thI aura tumhAre zarIrakA chAyA pIche kI dIvArapara par3a rahI thii| pAsa me khar3I huI bhAI hIMganalAlajIkI bar3I lar3akiyA~ kaha rahI thIM 'dekha, vidyA' tere pIche bhAI ArahA hai|' pahale to tumane unakI isa bAtako anasunImI kara diyA, jaba ve bArabAra kahatI rahIM taba tumane ekadama gambhIra hAkara upaTate hue svara meM kahA "nahIM, yaha to chA~valA hai|" tumhAre isa 'chA~valA' zabdako sunakara sabako mI gaI | kyoki chAyA, chaoNvalI athavA paDhalAI kI jagaha 'chA~valA' zabda pahale kabhI sunaname nahIM AyA thaa| Amataura para bacce batalAne vAloMke anurUpa apanI chAyAko bhAI samajhakara apane pIche bhAIkA AnA kahane lagate hai, yahI bAta bhAIkI lar3akiyAM tumhAre mugyase kahalAnA cAhatI thIM, jisase tumhArI nirdoSa bAlI kucha phala jAya: parantu tumhAre vivekane use svIkAra nahI kiyA aura 'chAvalA' zabdakI naI sRSTi karake sabako cakita kara diyaa| eka roz2a se apane sAtha tumhe licI, kharabUjA Adi kucha phala khilA rahA thA, tayyAra phaloMko svAte khAtaM tumane ekadama apanA hAtha sikor3a liyA aura mere isa puchanepara ki 'aura kyoM nahIM khAtI ?" tumane sApha kaha diyA ki "mere peTa meM to licIkI bhRgva hai / " tumhArI isa spaSTavAditApara puke bar3I prasannatA huI aura maiMna licIkA bharA huA bohiyA tumhAre sAmane rakhakara kahA ki isamese jitanI icchA ho utanI licI khaalo| tumane phira do-cAra licI aura khAkara hI apanI tRpti vyakta kara dii| isase mujha baDA santoSa huA; kyoMki mai saGkocAdike paza anicchApUrvaka kisI aisI cIjako khAte rahanA svAsthya ke liye hitakara nahIM samajhatA jo rucikara na ho| aura merI hamezA yaha icchA rahatI thI ki tumhArI svAbhAvika icchAoMkA vighAta na hone pAye aura apanI tarapha kAI aisA kArya na kiyA jAya jisase tumhArI zakhiyaki vikAsame kimI prakArakI bAdhA upasthita ho yA tumhAre AtmApara koI burA
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 bhanekAnta asara athavA saMskAra pdd'e| calI !!! usI vakta tumhAre mRta zarIrako antima jaba tuma nAnautAse merI tathA dAdI Adi ke sAtha saMskArake liye zikramame rakhakara sarasAvA lAyA dehalI hotI huI pichalI bAra merI sAtha tA0 22 maI gayA-sAthame dAdIjI aura eka dUsare sajana bhI the| san 1928ko sarasAvA AI taba maiMne tumhe yoM hI khabara pAte hI janatA jur3a gii| kuTumba tathA nagarake vinodarUpame apanI lAyabrerIkI kucha alamAriyA kitane hI sajjanoMkI yaha rAya thI ki tumhAga dAhakholakara dikhalAI thI. dekhakara tamane kahA thA maskAra na karake purAnI prathAke anusAra tumhAre mRta"tumhArI yaha alamArI bar3I cokhI haiN|" isapara maiMne dehako johar3ake pAsa gAr3a diyA jAya aura usake jaba yaha kahA ki beTI ! ye saba cIje tumhArI hai, tuma Asa-pAsa kucha pAnI phera diyA jAya; parantu mere ina maba pustakoMko paDhanA' taba tumane turanta hI ulaTa AtmAko yaha kisI taraha bhI rucikara tathA ucita kara yaha kaha diyA thA ki "nahIM, tumhArI hI tumhI pratIta nahIM huA, aura iliye antako tumhArA pddhnaa|" tumhAre ina zabdoko sanakara mere hadayapara dAha-saMskAra hI kiyA gayA, jo sarasAvAme tumhAre ekadama coTasI lagI thI aura maiM kSaNabharake liye yaha jaise choTI umrake boMkA pahalA hI dAha-saMskAra thaa| mocana lagA thA ki kahIM bhAvIkA vidhAna hI to isa taraha lagabhaga DhAI varSakI avasthA meM hI aimA nahIM jo isa baccIka mahasa aise zabda nikala tumhArA viyoga hojAnese mere cittakA bahuta bar3A rahe hai| aura phira yaha khayAla karake hI santoSa dhAraNa AghAta pahu~cA thA; kyoMki maine tumhAre Upara bahanasI kara liyA thA ki tumana zrAdara tathA ziSTAcAraka AzAe~ bA~dha rakhI thIM aura aneka vicAgeko rUpameM hI aise zabda kahe hai / isa bAtako abhI kAryama pariNata karanekA tumha eka zrAdhAra athavA mahInAbhara bhI nahIM huA thA ki nagarame cecakakA sAdhana samajha ravA thaa| mai tumhe apane pAsa hI pakAMpa uzA varapara bhAI hoganalAlajIkI rakhakara eka Adaza kanyA aura strI samAjakA uddhAra lar3akiyoMko eka-eka karake khasarA nikalA tathA kaThI karane vAlI eka Adaza strIke rUpame dekhanA cAhatA namadAra huI aura una sabake acchA honepara tamhe bhI thA aura tumhAre guNoMkA tejIme vikAsa usa sabake usa rogana bA gherA-karAThI athavA motIjhArekA anukUla jAna par3atA thaa| parantu mujhe nahIM mAlUma jvara ho pAyA ! idhara dAdIjIkA patra pAyA ki ve thA ki tuma itanI thAr3I zrAya lekara AI ho / bahana guNamAlA tathA ci. jayavantIko 10 candA- tumhAre viyAgama usa mamaya muhadvara paM0 nAthUrAmajI bAIka pAsa zrArA chor3akara vApisa nAnautA AgaI premI bambaIne vidyAvatI viyoga' nAmakA eka lekha hai aura patrame tumheM jaldI hI lekara AnakI preraNA kI jaina hitaiSI (bhAga 14 aka 5)me prakaTa kiyA thaa| gaI thii| maiMna bhI socA ki isa bImArAma tumhArI aura usame mere tAtkAlika patrakA kitanA hI aza acchI sevA aura cikitmA dAdIjIke pAsa hI bhI uddhata kiyA thaa| sakegI, aura isaliye mai 17 jUnako tumheM lekara RNa cukAnAnAnautA AgayA / do-cAra dina bImArIko kucha putriyo / jahA~ tuma mujhe sukha-dukha de gaI ho zAMti par3I aura tumhAre acchA honekI AzA baMdhI vahA~ apanA kucha RNa bhI mere Upara chor3a gaI ho, ki phira ekadama bImArI lauTa gii| upAyAntara na jisako cukAnakA mujhe kucha bhI dhyAna nahIM rahA / dekhakara 26 jUnako tumhe sahAranapura jaina zaphAkhAneme gata 31 disambara san 1947ko umakA ekAeka lAyA gayA, jahA~ 27kI rAtako tumane dama tor3anA dhyAna AyA hai| vaha RNa tumhAre kucha jevage tathA zurU kiyA aura 28kI subaha hote hotaM tumhArA prANa bheTa Adime mile hue rupaye-paisoMke rUpame hai jo mere pakherU ekadama ur3a gayA !! kisIkI kucha bhI na pAsa amAnata the, jinheM tuma mujhe svecchAse de nahIM
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] sanmati-vidyA-vinoda gaI balki ve saba mere pAsa raha gaye hai aura jinheM nidhi samajhakara isake madupayogakA sanata prayatna kare maiMne binA adhikArake apane hI kAmama le liyA hai- aura apane bAlaka-bAlikAoMko santAna-dara-mannAna tumhAre nimitta unakA kucha bhI kharca nahIM kiyA hai| isa nidhime lAbha uThAnekA avasara pradAna kareM / jahA~ taka mujhe yAda hai sanmatIke pAma pairoMme cA~dIke vidvAna bandhu apane sulekhoM, malAha-mazavagaM aura lanche va jhAMvara, hAthoMma cA~TIke kar3e va pachelI, surucipUrNa citrAdi ke AyojanoM-dvAga ima granthamAlA kAnoMme mAnakI bAlI-bhamaka, simpara sonakA caka ko umaka nirmANa kAryame apanA khulA mahayAga aura nAkame eka mAnakI loGga thI, jina mabakA pradAna kare aura dhanavAna bandhu apane dhana tathA mUlya uma samaya 125) ma0ke lagabhaga thA / aura sAdhana-sAmagrIkI sulabha yojanAoM dvArA namaka vidyAkaM pAma hAthoMme dI tAle mAnakI kaDUliyA~ prakAzana-kAryameM apanA pUrA hAtha bttaaeN| aura ima. cA~dIkI marIdAra, jimhe dAdIjIna banavAkara diyA taraha donoM hI varga imake maMrakSaka aura mavaddhaka bane / thA, tathA paigame nokhe the, jina mabakI mAliyata mai svaya bhI apane zeSa jIvaname kucha bAla-mAhityaka 75) 10ke karIba thii| donoM ke pAsa 50) ru0ke nirmANakA vicAra kara rahA hU~ / merI rAyamaM yaha karIba nakada hoNge| isa taraha jevara aura nakadIkA granthamAlA tIna vibhAgoMmeM vibhAjita kI jAyatakhamInA 250) ruka karIbakA hotA hai, jisakI prathama vibhAgame 5se 10 varSa taka baccoMke liya, mAliyata Aja 700) ruke lagabhaga baiThatI hai| aura dUsareme 11se 15 varSa takakI zrAyu bAle bAlakaima liye mujha 700) 20 dene cAhiye, na ki 250) bAlikAoMke liye aura tIsareme 16se 20 varSakI ru0| parantu merA antarAtmA itanase bhI santuSTa nahIM umrake sabhI vidyArthiyoM ke liye uttama bAla-sAhityakA hotA hai, vaha bhUlacUka AdikaM rUpame 300) rupaye prAyojana rahe aura vaha sAhitya aneka upayogI usame aura bhI milAkara pUre eka hajAra kara denA viSayoMme vibhakta ho; jaise bAla-zikSA, bAla-vikAsa, cAhatA hai| ataH putriyo ! Aja mai tumhArA RNa bAlakathA, bAlapUjA, bAlastuti-prArthanA, bAlanIti, cukAnake liye 1000) ka. 'manmati-vidyA-nidhi'ke bAladharma, bAlasevA, bAla-vyAyAma, bAla-jijJAsA, rUpame vIrasaMvAmandirako imaliye pradAna kara rahA hUM bAlatattva-carcA, bAlavinoda, bAla-vijJAna, bAlaki isa nidhise uttama bAla - sAhityakA prakAzana kavitA, bAlarakSA aura bAla-nyAya Adi / isa kiyA jAya-'sanmati-vidyA' athavA 'sanmati-vidyA- bAlamAhityake Ayojana, cunAva, aura prakAzanAdivinoda' nAmakI eka aisI AkarSaka bAla-pranthamAlA kA kArya eka aisI samitikaM supurda rahe, jisame prakRta nikAlI jAya jisake dvArA vinodarUpama athavA viSayaka sAtha ruci rakhane vAle anubhavI vidvAnoM bAla-sulabha sarala aura subodha-paddhatise sanmati- aura kAryakuzala zrImAnoMkA makriya mahayoga ho| jinendra (bhagavAna mahAvIra)kI vidyA-zikSAkA samAja kAryake kucha pragati karate hI isakI alagase rajisTarI aura dezake bAlaka-bAlikAoma yatheSTarUpase mavAra aura TrasTa kI kAravAI bhI karAI jA sakatI hai| kiyA jAya-usakI unake hRdayoMme aisI jar3a jamA isame mandeha nahIM ki jainamamAjame bAla-mAhitya dI jAya jo kabhI hila na sakaM athavA aisI chApa kA ekadama abhAva hai-jA kucha thor3A bahuta upalagA dI jAya jo kabhI miTa na sk| labdha hai vaha nahIMke barAbara hai, usakA koI vizeSa mUlya bhI nahIM hai / aura isaliye jainadRSTikoNa merI icchA-- uttama bAla-mAhitya ke nirmANa evaM mArakI bahuta bar3I maiM cAhatA haiM mamAja isa choTIsI nidhiko jarUrata hai| svatantra bhAratama umakI bhAvazyakatA apanAe, ime apanI hI athavA apane hI baccoM kI pavitra aura bhI adhika bar3ha gaI hai| kAI bhI mamAja athavA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ mujaphpharanagara-pariSada-adhivezana (bA. mAIdayAla jaina bI0 e0, bI0TI0) paripadake mujaphpharanagara adhivezaname mammilita 12 baje dinakI sakhta garmIma gAr3I sTezanapara honeka prazna mere maname DA~vADIlapana tathA duvidhA pahu~cI / vahA~ svayasevaka aura savAriyA~ taiyAra thii| paidA krdii| hRdaya aura mastiSkame eka dvandva utpanna sanAtanadharma-kAlajaka vizAla chAtrAvAsame Thaharane hogayA / pariSadakI zithilatAke kAraNa usake prati aura bhojanakA prabandha thA / sabhAkA prabandha udAsInatA honA svAbhAvika hai / parantu sthApanAkAla sthAnIya jaina hAI skUla kI bilDiGga aura TAuna hAla se usase sambandha hone ke kAraNa usake prati eka mAha ke maidAnama thaa| sA bhI hai, kucha usase zrAzAe~ haiN| samasta bAteM mujaphpharanagara kI jaina birAdarIke utsAha,suprabandha socakara, maiM 15 maIko prAta: dehalIse mujaphpharanagara premapUrNa zrAtithya tathA suvyavasthita pura-takullupha ke liye ravAnA hogyaa| bhojana aura nAztekI jitanI prazasA kIjAya kama hai| subaha ThaDAI-sahita nAztA, phira kaccA bhojana aura deza jo uttama bAla-mAhitya na rakhatA ho kabhI zAmako pakkA gvAnA / prabandha itanA acchA ki kisI pragati nahI kara sakatA / bAlakoMke acche-bure ko kimI bAtakA jarA bhI zikAyata nhiiN| bhojanasaMskAroMpara hI samAjakA sArA bhaviSya nibhara rahanA prabandhaka bArama mai itanA hI kahU~gA ki hameM kucha hai aura una saMskAroMkA pradhAna prAdhAra bAla-sAhitya mAdagIma kAma lenA cAhie, jisase haraeka sthAnakI hI hotA hai| yadi apane samAjako unnata, jIvita birAdarI paripada-adhivezanako aAsAnIse bulA make, evaM pragatizIla banAnA hai, usameM maca jainatvakI yA kamase kama munAsiba kharcame ThIka prabandha hosake / bhAvanA bharanA hai aura apanI dharma-saskRtiko, jA vizva kalyAName vizeSarUpasa mahAyaka hai, akSuNNa mujaphpharanagarakI birAdarIme zrIbalavIrasihajI rakhanA hai to uttama bAla-sAhityake nirmANa eva pugane kAryakartAka atirikta bA. zrIjayaprakAzajo prasArakI ora dhyAna denA hI hogA / aura umakaM tathA zrIsumanaprasAdajI eDavokeTa, ema. ela. 50 liye yaha 'sanmati-vidyA-nidhi' nIvakI eka ITakA kA~gramI kAryakartA do esa ratna hai jinakA jainamamAjakAma de sakatI hai / yadi samAjana isa nidhiko ko adhika upayoga karanA cAhiye / zrIsumatipramAdaapanAyA, usakI taraphase acchA utsAhavarddhaka uttara jIko tI praraNA karake sAmAjika kAryoMme bhI Age milA aura phalataH uttama bAla-sAhityake nirmANAdi lAnA cAhie aura unheM uttaradAyitvapUrNa kArya supurda kI acchI sundara yAjanAe~ sampanna aura saphala karanA cAhiye / mujhe Azcarya yahI hai ki aba taka hogaI to isa mai apanI usa icchAko bahuta azI unakI mevAokA lAbha kyA nahIM uThAyA gayA / para me pUrI huI samajhagA jisake anusAra mai apanI dono janasamAjame purAne kAryakartAoMko udAsIna na hone putriyoMkA yatheSTarUpame zikSita karake unhe samAja dene aura naya natA tathA kAryakartA khojanakI lagna saMvAka liye arpita kara danA cAhatA thaa| yA gaja hI kise hai ? vIrasevAmandira, sarasAvA pariSadama dara-dUra sthAnoMse Der3ha mau do sau ke 31 maI san 1EYES -jugalakizora mukhtAra sAra ustAra lagabhaga nae-purAne netA tathA kAryakartA pAe / unake
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5 ] hRdayoM meM bar3A joza tathA aramAna thA, kintu vaha samAja ke kisI kAma bhI nahIM aayaa| kucha ine-gine mahAnubhAvana hI itanA samaya le liyA ki auroM ko apane hRdayakI bAta kahanekA avasara hI nahIM milA / pAsa-pAsa Thahare hue hote hue bhI kisIkA kisIse koI paricaya nahIM karAyA gayA, na pArasparika samparka hI sthApita huA / mahilA kAryakartAoM tathA netAoM me sirpha zrImatI lekhavatI jaina thI / yaha dUsarI kamI hai ki jainasamAja strI-zikSA pracAra ke isa yugameM abhI taka do-cAra bhI mahilA lIDara paidA nahI kara skaa| mai yaha mAnane ko taiyAra nahIM ki jaina samAja me ucca zikSA prApta yogya mahilAoM kA abhAva hai / darjanoM nAma mai ginavA sakatA hU jinameM zrImatI ramArAnI jana dharmapannA sAhu zAntiprasAdajI, dharmapatnI lA rAjendrakumAra jA, paMDitA jayavantIdevI, dharmapatnI zrI RSabhasena mahAranapura, zrImatI rAmacandra migala sonIpata Adi kucha hastiyA~ hai jinapara kisI bhI samAjako garva ho sakatA hai| para bAta vAstavame yaha hai ki jainamamAjame yogyame yogya vyakti, kAryakato, vidvAna hote hue bhI, eka preraka, saMyojaka, magrAhaka tathA saMcAlaka zaktikA abhAva hai| aura paripadama vaha zakti pUjya brahmacArI zItalaprasAdajI tathA bairisTara zrIcampatarAyajIkaM svagavAsake pazcAt samApta haaii| aba darI kAma hai, pArasparika samparkakA sarvathA abhAva ha / aura saba zithilatAkA yahI kAraNa hai / mujaphphara nagara pariSad adhivezana adhivezanakI samasta kAyavAhI dekhaneke bAda yaha kahA jA sakatA hai ki paripada vaidhAnika tathA pratinidhitva kI dRSTi (Constitutional and Representative points of es se bahuta kamajora hai| aisA mAlUma honA thA ki jaise pariSada kisI vidhAna ke nIce kAma hI nahIM kara rhii| vidhAna ke kisI bhI praznapara caileMja karane para pariSada ke mukhya saMcAlakIka pAsa koI uttara nahIM hotA thaa| prati-nidhi kI hama to yaha kahA jAsakatA hai ki hara eka upasthita mahAnubhAva apanA hI pratinidhi thaa| jahA~ Dey pariSadakA kendrIya oNphisa atyanta kamajora tathA avyavasthita hai, vahA~ zAkhA sabhAe~ to na hone ke barAbara hai| yadi isa varSa me sabhApati zrIratanalAlajI aura mantrI zrItanasukharAyajI ina truTiyoM ko dUra kara sake to bar3A kAma hogA / viSaya-nirdhAriNI sabhAme candA karate samaya banAyA gayA ki pichale pA~ca barSomaM zrIsAhU zAntiprasAdajIna 90 hajAra rupayA pariSadakI mahAyatAka lie diyA / yaha bahuta bar3I rakama hai aura usake liye samAja tathA pariSada sAhUjIkA jitanA upakAra mAne kama hai| isa bar3I rakamake atirikta mamAjase bhI pA~ca varSame cande, sahAyatA Adike rUpame 20, 25 hajAra rupaye Aye hoNge| kintu kyA yaha kahA jA sakatA hai ki itane rupaye kharca karake bhI pariSada ina varSoMmeM kucha kAma kara sakI hai, sivAya isake ki pariSada ko itane varSa sirpha jindA rakha diyA gayA hai, marana nahI diyA gayA / pariSada ke adhivezana me jo prastAva pAsa hue hai, uname sabase mahatvapUrNa prastAva vaha hai jisame harijanamandira praveza biloM aura dAnake TrasToMke kAnUna banAne me sarakAra se jainoMko apanA dRSTikoNa peza karane kA avasara denekI mA~ga hai| yaha atyanta dUradarzitA. pUrNa, nItipUrNa aura vyavahAra kuzalatA paricAyaka prastAva hai| isa prastAvakA anumAdana karate hue zrI sAhU zAntiprasAdajIne jisa yogyatA tathA sabhA cAturyakA paricaya diyA vaha atyanta sarAhanIya thA / zrI matiprasAdajIkA samarthaka bhASaNa to aisA thA jaisA kisI dhArAmamAme bahuta hI sulabhe hue sTeTammainakA dhArA pravAhI bhASaNa ho / prastAvakA virAdha itanA yuktihIna, zramayata bhASAparNa tathA jida bhaga thA ki janatApara usakA jaga bhI asara nahIM huA / prastAva atyanta bahumatamaM pAsa hogayA / Ana vAle varSomaM jaina samAjakA marAThita hokara atyanta jAgaruka tathA caukannA rahakara nihAyata hAziyArI tathA prabhAvazrRMgA DhaGgase kArya karanA cAhie tAki bhaviSya meM banane vAle kAnUna adhika adhika
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 anekAnta [ varSa 9 hamAre anukUla bana skeN| yadi hamane jarA-mI bhUla jI eka mipAhI DhagakaM kAryakartA haiM / AzA hai ki kI to usakI hAni jaina mamAjako saikar3oM varSoM taka ve pariSadke magaThana-kAryako ThIkarUpase karege aura uThAnI pdd'egii| yadi yaha kArya jainamamAjake tInoM ApakI samAjakA pUrA mahayoga milegaa| mampradAya milakara kare, to aura bhI acchA hai| pariSada ke mabhApani zrIratanalAlajI hai| ApakI prabandhaka kameTIke cunAvake mamaya jo AlocanA yogyatA, kAryakuzalatA, tyAga, dezabhakti Adi kI huI, umase hama kAphI mIgvanA caahiye| nAmAlUma jitanI prazamA kI jAya kama hai| mamAja Apame yahI hama numAyazI, nikammI kameTiyoMke cakkarama kaba cAhatI hai ki samAjakA natRtva ThIka-ThIka karake nikaleMge aura Thoma kAma karane vAlI kameTiyA~ mamAjame kAma le| banAnA kaba mAgvege ? gAjiyAbAdaka eka bhAIne navayuvakoMko kaI bAra mahAmantrI-padase zrIrAjendrakumArajIne tyAgapatra ikaTThA kiyA, kintu usake pariNAmasvarUpa kisI diyaa| vaha mvIkRta hogyaa| ApakI mevAe~ jaina- gvAma bAta yA kAmakA z2ikara nahIM sunA / samAja aura pariSadake lie mahAna haiN| pariSadakaM mamamta bAnoM ko dekhate hue pariSadkA yaha adhisthApanAkAlase hI ApakA pariSadase mambandha rahA vaMzana na vizeSa utsAhavardhaka hI thA aura na niraashaahai| tana-mana-dhanase umakA kArya Apa 20, 25 varSase pUrNa / maba Alocaka kAma dekhate hai, kAma cAhate hai, kara rahe hai| itane varSa kArya karane para avakAza kintu kAma karanA koI nahI cAhatA / aura imI cAhanA marvathA ucita hI thaa| Apake sthAnapara zrI- lie kAma nahIM hotaa| kAza, hama saba svaya kucha tanasukharAyajI mahAmaMtrI cune gye| lAlA tanasukharAya kAma karanA sIkhe barnArDa zAke patrakA eka aMza suprasiddha aMgreja vidvAna vicAraka jArja barnArDazA apane 21 apraila san 1948ke eka patrame, jo unhoMne bAbU ajitaprasAdajI jaina ema0 e0, lakhanaUko unake patrake uttarame bhejA hai, likhate hai ki 'bahuta varSa hue jaba unase pUchA gayA thA ki pracalana dharmoMmase kaunamA dharma aisA hai jo unake apane dhArmika vizvAsake sarvAdhika nikaTa pahu~catA hai, to unhoMne uttara diyA thA ki kvekara mitramaNDalakA pantha aura jainadharma / kintu jaba ve bhArata Aye aura yahA~ eka jaina-mandirako dekhA to unhoMne ima mandirako atyanta bhaddI ghor3eke mUMDavAlI mUrtiyoMse bharA paayaa| tIrthaGkara-pratimAeM avazya hI jAdU-asara, sundara aura zAntidAyaka thIM, kintu ve bhI bhole mUrtipUjako-dvArA mAmAnya devI-devatAoM kI bhA~ti pUjI jA rahI thiiN| prajJa janamAdhAraNako prabhAvita karaneke liye maba hI dhoko una anuyAyiyoMkI yogyatAke anusAra mattiyoM evaM atizaya-camatkArAdi-dvAga nicale mnarapara lAnA paDatA hI hai| jyAtiprasAda jaina, . lakhanaU, nA0 18-5-1948
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAkistAnI-patra hamAre kaI mitroMke pAsa pAkistAnase patra zrAte rahate haiM aura kucha urdU patra-patrikAoM meM chapate rahate haiM, jinase sAmpradAyika upadravoMpara kAphI prakAza par3aneke atirikta likhane bAlokI svaccha aura vAstavika manovRttikA patA lagatA hai| dezake baTavArese logoMko jo AghAta pahu~cA hai, usakA bhI digdarzana hotA hai| hama aise bahumUlya patra isa stambhameM denekA prayatna kreNge| nIcekA patra 'zAyarake' sampAdakako likhA gayA hai aura mArcake zAyarase usakA Avazyaka aza dhanyavAda. pUrvaka prakAzita kiyA jA rahA hai| anekAntakI agalI kiraNoMma ora bhI mahatvapUrNa patra apane mitroMme maeNgAkara denekA vicAra hai| -goyalIya lAhaura, aprela 1948 gye| kitane saba kucha luTAkara khAlI hAtha mudausebhI bigadare muharima, taslIma badatara jindagI basara karaneke liye baca rahe / paJjAba, ........ paJcAbakI khAnAjaGgIkI cUcakA dAstAnoM aba vAha pahalA-sA paJjAba nahIM, jahA~ hara vakta phArigaulabAlI aura khuzIke sote ubalate rahate the| kA kucha hissA Apa taka pahu~catA rahA hogaa| kyA bayAna kIM isa zAdAba aura masarUra khiteko isaka aba vaha lAkhoM beghara calatI-phiratI lAzokA apane hI beToMne lAkhoM begunAhoMke khUnase kisa kadara madaphana hai| dArAdAra banA diyA hai| hajAroM barasa peztarake .. .. ina A~khoMne mahAjarInakI tabAhI aura khamtagIke insAnoMke dimAg2a aura rUhaparase tahajIba aura tamadana bahuta jA~gudAja sIna dekhe haiN| duniyAsa jI bejAra kA mulammA kAphUra ho gayA thA aura apane pIche ho gayA thA, kucha bhI acchA nahIM lagatA thA / insAna ke bhesameM eka vahazI darindA chor3a gayA thA. haravakta dilapara gaharI udAsI chAI rahatI thii| khadAe jisane apane bhAiyoMko phAr3a khAyA, apane beToMkA pAkakA zukra hai ki aba logoMkI takalIpheM kala kama kalejA noca liyA, apane bApadAdAoMkI buDhI huI hai / acche-bure saba apane-apane ThikAne laga gaye har3iyoMko pAvase kucalA aura apanI mA~oM. bahanoM 6, khudA unapara apanA kapala phrmaae|....." batanako aura beTiyoMpara boha sitama DhAye ki khuda julma va yAdakI takalIpha yU marate damataka dilako kacoke detI darindagI bhI aMguztabadandA~ raha ge| rahegI, lekina aba isakI zihatameM kucha kamI ho gaI hai| . .... ... .... ......" allAha, allAha, kaisA inkalAba ho gayA! apanI kismakA pahalA anokhA tabAhakuna inkalAba bhApakI bahana kitane ahabAba va ajIja isa khUnI mailAbameM yaha zIrI
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya bhAratIya sthiti - mila jAnese pratyeka prAntavAle svacchanda aura unmatta ho uThe haiN| mAno bandaroMke hAthame DaNDe dekara unake bhAratake bera aura phUTa do prasiddha meve haiM, inhIM samakSa gur3akI bhelI DAla dIgaI hai, jo gur3akA upabhoga kI badaulata bhAratako aneka durdina dekhane par3e hai| na karake eka-dasareko mAra bhagAneme vyasta haiN| dhArmika saMkIrNatA, anudAratA, prAntIyatA aura jAtimadako paratantratAkA abhizApa samajhA jAtA pratyeka prAntavAle apane-apane prAntame naukarI, thaa| logoMkA vicAra thA ki jisa roja paratantratA- vyApAra, udyoga-dhandhe aura rAjakIya suvidhAe~ saba gakSasIkA janAz2A nikalegA, ye duSita vicAra mvaya apane prAntavAloMke liye surakSita rakhanA cAhate hai| usake sAtha daphana ho jaaeNge| parantu yaha dhAraNA abhAratIyase adhika aba anya prAntIya videzI svaprakI taraha kSaNabharako bhI madhura na ho makI mamajhA jAne lagA hai| aura tArIpha yaha hai ki ima "vahI raphtAra veDhagI jo pahale thI mo aba bhI hai|" prAntIya rogasa grasita pratyeka vyakti apane prAntakaM atirikta anya prAntoMme bhI apane prAntavAloMke liye mvatantra hone ke bAda deza-vibhAjanake phalamvarUpa pUrI suvidhA cAhatA hai / bhAratavAsI honeke nAte ya jo nara-medha-yajJa, sItA-haraNa aura laGkA-dahana-kANDa loga bhAratakaM hara koneme vyApAra, udyoga-dhandhe, usapara barddhamAna-kAlIna yajJoMke parAjita naukariyoM Adime samAna adhikAra cAhate hai, kintu purohita, rAvaNa aura duryodhana, rAkSasa aura halAkU- apane prAntame anya prAntavAsIko phUTI A~khase bhI caigeja, taimUra-nAdirazAha, DAyara-oDAyarake preta dekhanA nahIM caahte| "jaba tuma hamAre ghara Aoge ThahAkA mArakara ha~sa raha hai| darinde jAnavara apanako to kyA lAyoge ? aura jaba hama tumhAre yahA~ bhunagA samajhane lage haiM, gadhe hamArI karatUtopara Ae~ge to kyA doge?" kimI kajUmakA kahA hazrA muskarA rahe hai aura cIla-kauoM, zRgAla aura gidhoM yaha vAkya isa mamaya zatapratizata caritArtha ho rahA hai| ko isa bAta kA abhimAna hai ki ve manuSya nahIM hai| "baGgAla baGgAliyoMkA hai, ye mAravAr3I yahUdI haiM, bhAratakI isa dayanIya sthitiko saMkramaNa (prasava) pacAbI uhaNDa aura jhagaDAlU hai" yaha dhAraNA bajakAla samajhakara dhairya rakhe hue the ki sambhavatayA vAsiyome baiThAI jA rahI hai / bihArame bihArI, svatantratAke bAda aimA honA Avazyaka thaa| kintu bajhAlI. uDiyAko lekara marSa calane lage hai| yaha makramaNakAla to bhAratako makrAmaka-kITANuoM- mahArASTIya, gajarAtI, pArasI, madrAsI kabhI prAntIyatA kI taraha naSTaprAya kiye de rahA hai| bhAratakI yaha aura jAtIyatAke kRpase nikale hI nhiiN| mI0pI0, nAjuka hAlata dekhakara dezakai kaNadhAroMka muMhase babasa ya0pI0 aura dillI prAnta isa chatakI bImArIse nikala par3A hai-"yadi bhAratakI yahI sthiti rahI to achate the kintu jabasaM pAkistAnI hinduoMkA praveza vaha apanI svatantratAko kho baitthegaa|" huA hai, tabase unake sakrAmaka-kITANu iname bhI jo kusaMskAra aura kuvicAra paratantratAkI viSailI praveza karate jArahe haiN| yadi zIghra ima bImArIkA bAyuse mAndase dIkha par3ane lagethe, ve hI svacchandatAke upacAra na huA to bhArata jaisA vizAla deza yurupa, jhoMkase prajvalita ho uThe hai / prAntIya svatantratA iGganeNDa, phrAnsa, belajiyama, svIDana, DenamArka,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] sampAdakIya 289 hAleNDa, jarmana AdikI taraha choTe-choTe kSetroMmeM thaa| aba to yaha apanI manobhilaSita icchAoMkI vibhAjita ho jaaygaa| pUrtikA amogha upAya bana gayA hai| svatantratAke bAda jAni-madakA aba yaha hAla hai ki aba yaha tapa-tyAgakI bhAvazyakatA nahIM rahI, ata: bar3e bar3e catuvoMme mImita na rahakara hajAroM zAkhA-upa deza-drohI bhI aba apaneko dezabhakta bejhijhaka kahate zAkhAoMme phaTa nikalA hai| ye catarvarNa eka dasarese haiM / jo adhikArI gAndhI kaipako dekhakara bhar3aka lar3ate hI the aba parasparame bhI tAla Thokane lage hai| uThate the, ve aba gAndhIjIke citrakI pUjA karate haiN| myUnispalakameTiyoM, DisTikTaboDoMkecanAvoMme saMgharSa- jina adhikAriyoMne deza-bhaktoMko phAMmIpara laTakA mamAcAra hamAre sAmane hai| aba kevala cAra varNoMme diyA, gAliyoMse bhUna diyA, jeloma mar3A-mar3Akara hI maMgharSa nahIM rahA, apita caube-pANDe, mizra-dvivedI, mAra DAlA, ve bhI Aja dezabhaktikA jAmA pahana kara gahalota-rAThaur3a, cauhAna-kachavAhe, jATa-ahIra, gajara. bar3I zAnase nikalate haiN| mAlI, apravAla-zrosavAla, mAhezvarI-khaNDelavAla, deza-sevaka jUjhate rahe, bhUkhe marate rahe, unake zrIvAmnava-saksenA, munAra-luhAra, dhobI-telI, camAra bacce bilakhate rahe, aurate sisakatI rahI aura jo bhaGgI Adi hajAroM upajAtiyoMko lekara saMgharSa hone ThATameM naukarI karate rahe, klaboMme pIte-nAcate rahe. lage haiN| bhIla-kola, drAviDa-AdivAsI aura achUta- khajAna bharate rahe, ve hI Aja hamako kartavya kA bodha mamasyA abhI hala ho nahIM pA rahI hai ki yaha jAti- karAneme garvakA anubhava kara rahe haiN| mAlUma hotA hai madakA viSadhara aura phana phailAkara khar3A hogayA hai| mArI bhUgvI billiyA~ bhagatana bana gaI hai| hama una mohana (gAndhI) kI anasthitime ima kAlIdahame saba majanoM ko bhI jAnate hai jo yuddhame aMgrejoMko kUdakara kona kAlinAgako viSa rahita kare, yaha mujha mahAyatA karate rhe| jarmana-vijayakI khuzI bhI baDa nahIM par3a rahA hai| yadi zIghra isakA viSaharaNa nahIM ThATase manAneme pezapeza rhe| ve hI havAkA rukha kiyA gayA to sAre bhAratame yaha viSa phailate badalate hI AjAda hinda phaujakI sahAyatAko bholI dera nahIM lgegii| lekara nikala par3e aura apane dUdhamuMhe baccoMko mAmpradAyika aura dhArmika unmAda mahAtmAjIka iMkalAba bhagatasiha jindAbAda aura pUjIvAda murdAbAda. balidAna khamArIlete najara Arahe hai, para barasAtI ke nAre lagAte dekha phUla uThate haiN| kyoMki ve jAnate haiM havA pAte hI yaha unmAda yadi phira uTha khar3A hazrA tI ki aba isame jAnako jokhimameM DAlanekA prabhAva na phira yaha rAkSasa rAmake mAre bhI nahIM mregaa| rahakara jAnako muTiyAnakA amara pAgayA hai| isake atirikta bhAratameM pAkistAnI aDUra aba dezabhakti rAjanaitika adhikAriyoMkI sthalI dhIre-dhIre bar3ha hI rahA hai| kAzmIra aura haidarAbAdakA bana gaI hai| carkhA-dAlI, kA~gremI, sosaliSTa, samasyA bhayAvaha banI huI hai / kamyuniSTa ghunake kIr3aoN. kamyUniSTa Adi isa akhAr3emeM lagara bAMdhakara utare kI taraha bhAratako jarjarita kara hI rahe haiN| bhraSTAcAra hue haiN| bhAratakA hita kisama hai, itanA socanekA aura ghUmakhorIkA yaha hAla hai ki mAlUma hotA hai hama inheM avakAza kahA~ ? apanI pArTIkA hita kisameM hai bhAratame na rahakara ThagoM-coroMke mulkame bama gaye haiN| aura virodhI pakSa kisa dAvapara pachAr3A jAya, yahI aba deza-sevA AtmazuddhikA sAdhana na rahakara cintA inhe haravata banI rahatI hai| ganImata hai ki svArtha aura vyaktigata mahatvAkAMkSAoMkI sAdhaka bana 100-50 bare dezarama abhI jIvita haiM aura unake gaI hai| ve dina havA hapa jaba dezake liye tyAga hAthameM zAsanakI bAgaDora hai, ve mana-vacana-kAyama karanA aura kaSTa mahanA naitika kartavya samajhA jAtA bhAratakI sthiti sudhAranemeM aharniza prayatna kara gaMha thA aura dezabhakta kahalAnA zrAtma-pratiSThAkA dyotaka haiM aura prAntIyatA, sAmpradAyikatA AdikI jar3oma
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 anekAnta bhI maTTA de rahe haiN| phira bhI jabataka hama sabhI bhArata- jArahe haiN| dillIke jisa cAMdanIcaukameM musalamAnI putra apane kartavyako na samameM aura usa ora malsanatameM bhI kabhI mAMsa nahIM bikA, vahAM aba hara prayatnazIla na hoM tabataka kaise hamAre dezakI unnati 10 gajakI dUrIpara kabAba aura gozta-roTI bikane ho sakegI? lage haiN| aNDoMkA pracAra hotA jArahA hai| hamArI jainasamAjakA kartavya naI dillI bhI isa dUSita khAna-pAnase prabhAvita ho ataH aba jainasamAjakA kartavya ho jAtA haiM ki rahI hai / klaboMmeM sabhya sosAyaTIke nAmapara zarAva yaha svArthasAdhana karane vAlI dezabhaktise bace, rAja- aura jUzrA jarUrI hogayA hai / minemAoMke hasnonaitika dala-dalase dUra rahe aura sahI arthoMme bhAratIya izkake nAmoMse azlIlatA-nilajjatAkA jo pATha sapUta bane / hamAre bAlaka-bAlikAe~ javAnIkI caukhaTapara pA~va (1) kisI bhI jainako myUnispalakameTiyoM, rakhanese pahale par3ha lete hai, usase hamArI nasloMme DisTrikTa boDoM, konsiloM aura vyavasthApaka sabhAke ghuna lagane lagA hai / aba samaya AgayA hai ki liye svataMtra ummIdavAraka nAte kabhI bhI khaDAnahIM honA zvetAmbarajaina-sAdhu zrAzramose nikala Ae~ / gliicaahiye| mvatantra baDe honeme sAmpradAyika utpAtakI galI, kUce-kUceme mabhAe~ karake mAMsa-madirAkA zrAma hara samaya sambhAvanA hai| ata: kisI bhI vyaktiko janatAsa tyAga karAyeM / madya-mA~sa-nipedhinI sabhA yaha adhikAra nahIM hai ki vaha vyaktigata mahatvA- sthApita karake-sinemA aura samAcArapatroMka vijJAkA~kSAoM ke liye samacI samAjako khatareme DAla de| panoM-dvAga, posTaroM-dvArA, choTa-choTe TrekToM aura yadi koI svArthI aisA karanekA daHsAhasa kare bhI to vyAkhyAnoM-dvArA isa bar3hatI prathAko roke / hamAre mamAja kA usakA sAtha hargiz2a nahIM denA caahiye| jina pUrvajoMne yajJa-yAjJAdi aura ucca vargoM meM hiMsA cunAva-nirvAcanakI ummIdavArI ke liye usI vyakti- savethA tyAjya karAdI thI, nimna zreNIka bhI bahata kama kA khar3A honA cAhiye aura usIkA hame samarthana usakA prayoga karate the| Aja unake hama vaMzaja unake kiye karanA cAhiye jisako umake tyAga, balidAna yA hue anathaka kAryapara pAnI phirate dekha rahe haiM aura hAthayogyatAke balapara dezake adhikArI vargane khaDA kiyA para-hAtha bAMdhe cupacApa baiThe haiN| kahIM-kahIM vezyAnatya ho / jisa kAryame dezakI bhalAI ho, bahusaMkhyaka bhI cAlU hogaye hai bhI cAlU hogaye haiN| hama cAhie to yaha thA ki hama janatA jima vagake kAryako sarAhe, use vizvasta * pUrvajoMke kAryako Age bar3hAte / inakA mamRce bhAratame samajhe hame usI vargakI loka-hitaiSI yojanAoma virodha karake hama yUrupa aura imlAmI dezoMme pahu~cate bhAga lenA cAhiye / vyarthake rAjanaitika daladala meM nahIM aura kahA~ hama apanI A~khoMka samakSa isa dharmaghAtI pha~sanA cAhiye / yaha vaha daladala hai ki eka bAra bhI bhAvanAkA uttarI bhAvanAko uttarottara bar3hatI huI dekha rahe haiN| bhUlase pheMsa jAnepara phira kabhI uddhAra nhiiN| bhAratIya pUrNa zaktizAlI aura balavAna hoM, / ataH hamArI samAjakA kartavya hai ki aba vaha ahiMsaka hoM, unake hRdayame dUsaroMke prati dayA-mamatA apanI saskRti aura dhArmika AcAra-vicArakA ho / vaha mahAvIrakI taraha pazu-pakSiyoMke pIr3ita baDI yogyatAse prasAra kare / aura yaha prasAra tabhI honepara dayAI ho uThe, patita-se-patitako bhI IsAkI ho sakatA hai jaba hama jainadhameke mala siddhAntoko taraha uvAra skeN| apane jIvana meM utaare| (3) hamArI vANIme jAdU ho, hamArI pANIse (2) hamAre dezame aba mAMsa-madirAkA pramAra jo bhI vAkya nikale usakA kucha qImatI artha ho| uttarottara bar3e begase bar3hatA jArahA hai| dina-para-dina loga hamArI bAtako nirarthaka na samajhakara mUlyavAna isa taraha ke resToreNTa aura hoTala bar3I saMkhyAse khulate samajha / janatAko yaha vizvAsa ho ki pratyeka jaina
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] kathita svopajJa bhASya 211 apanI bAtakA dhanI hotA hai| jo vAyadA karatA hai sambandhameM bhI hama apane pUrvajoMkI tyAgavRtti, santoSa ume jAnapara khelakara bhI pUrA karatA hai| sUrya-candrakI aura parimANavRtti phirase apanAnI hogii| gati badala sakatI hai, parantu inakI bAta nahIM badala jaba hama isa tarahake pAtma-zuddhike kArya apane mktii| jAnase krImatI vacanako samajhate hai| jIvaname utArege tabhI hamArA yaha lAka aura paraloka (4) jainoMse kabhI dhokhekI mambhAvanA nahI, sudhregaa| aura tabhI mace proMme jainadharmakA prasAra jo vasta dege, kharI aura pUrI dege| inase bina gine hogA aura saMsAra isakI ora AkaSita hogaa| rupaye lenepara bhI pAIkA pharka nahI par3egA / inakA ukta vicAra Aja zAyada kucha navIna aura aTaTikaTa caika karanA, cuGgIpara pUchanA varjina hai| jaina paTese pratIta hote hoM, parantu hamAre dharmakI bhitti hI kaha denakA hI yaha artha honA cAhie ki jaina ina ITopara khar3I kI gaha hai| agara jainadharmako rAjakIya niyamake viruddha koI vastu nahI rakhate jIvita rakhanA hai to usakI ina nIvakI IToMko aura na gajakAya yA prajAhitake sAdhanoMkA durupayoga haragija haragija nahIM hilane denA hogaa| hI karate hai| yaha miTTI aura pAnI bhI pUchakara lete hai| hama bhAratake Adi-nivAmI hai| bhArata hamArI (5) hamArA zIla-svabhAva aimA ho ki nirjana hai / hamArA hara prayatna, hara zvAma isake liye sthAnamaM bhI kimI abalAko hamAre prati mandeha na napayogI ho| hamamaM mbanama bhI imakA ahita nhii| ho| vaha apane nikaTa hamArI upasthiti rakSakakI isake liye hame sadaiva jAgarUka rahanA hogaa| zrAja bhaoNni mamajha / jaina bhI balAtkArI yA kuzAla ho svArthaka liye dhana-lolupa pAkistAnI kSetrAMma apane makatA hai yaha umaka maname kalpanA hI na pAkara de| deza-bhAiyoMkA galA kATakara kapar3A aura ana bhaja (6) pariprahavAdako lekara Aja sArA saMsAra rahe haiM aura aneka paDayantroMmeM lipta horaha hai| aima tramta hai| isa ApA-dhApIka kAraNa hI yuddha hote hai, adhama kAryosa-manuSyoma hame dUra rahanA hogaa| hama jIvanopayogI vastuopara kaNTrola lagAte hai| maz2a- apane acche kAryosa jaina-mamAjakI kIti yadi na dara-pajIpati magharSa calate hai / ata: hama apane baDhA make to hama pUrvajAka kiye hue matkAryoMpara pAnI jIvanama 'jIyAM aura jInadA'kA siddhAnta utAranA phenikA koI adhikAra nahIM haiN| hogA / paimA ikTrA karanA pApa nahI, namaka balapara sAlAnA zopaNa karanA-atyAcAra DhAnA pApa hai / parigrahakaM 14 maI 48 ) -gAyalIya kathita stropajJa bhASya (lembaka--bA0 nyAnipramAda jaina ema. e.) cArya umAmvAmi-kuna tatvArthAdhigama matra tama digambara TIkA ima mamaya upalabdha hai vaha AcArya lAgimbara eva zvetAmbara donoM hI mampradAyoM devanandI pUjyapAda (5vI zatAbdI De) dvArA cana samAnarUpase parama mAnya grantha hai, aura donoM hI 'sarvAmiddhi' hai| nadaparAnta, 7vI zatAbdI I0me mampradAyoMka udbhaTa vidvAnoM-dvArA, prAcIna kAlase hI, bhaTTAkalaGkadevane 'tatvArtharAjavAtika', 8vIM zatAbdI jitane bahumakhyaka TIkA-prantha isa eka dharmazAstrapara imma vidyAnandasvAmIna "zokavArtika' tathAunake race gaye utane zAyada kimI anya jaina, aura mambhavatayA pazcAta anya aneka TIkAe~ digavara vidvAnona racI haiN| ajaina pranthapara bhI nahIM racaM gaye / usakI sarvaprathama zvetAmbara vidvAnoM dvArA ima granthakI ThIkAe~ TIkA dUsarI zatAbdI I meM AcArya svAmimamanta- prAyaH 9vI zatAbdI I0ke pazcAn racI jAnI prArambha bhadradvArA racI gaI batAI jAtI hai, kintu vaha TIkA hii| kintu zvetAmbara AmnAyame isa mutra pranthakA vartamAname anupalabdha hai / tattvArthamutrakI jo prAcIna- eka prAcIna bhASya bhI pracalita rahanA bhAyA hai, jise
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 anekAnta [varSa 9 ki ukta mAmnAyake vidvAnoM dvArA svopajJa bhASya mAnyatAoM eva kriyAoMkA samarthana karatA hai, ukta arthAta svayaM pranthakartA umAsvAtikRta samajhA aura AmnAyake anuyAyiyoM-dvArA svayaM umAsvAtikI kRti batAyA jAtA rahA hai| kucha varSa hue, anekAnta Adi mAnA jAtA hai| zvetAmbaroMkA ukta bhASyako umA patroMme isa viSayako lekara zvetAmbara tathA digambara svAmi kRta mAnanA kahA~ taka saGgata hai, yaha kahanA vidvAnoMke bIca paryApta vAdavivAda calA thA, aura to jarA kaThina hai, kintu hame isa bAtako khule hRdayausakA pariNAma prAyaH yahI nikalA thA ki kathita me svIkAra karaneme avazya hI koI jhijhaka nahIM khopajJa bhASya zrAcArya umAsvAmIke samayame bahuta honI cAhiye ki apane hI pranthapara svopajJa bhASya pIchekI racanA hai aura vaha unake svayake dvArA racI likhanekA zreya hama Adhunika vidvAnoMne bhI aneka jAnI sambhava nahIM hai| kintu digambara vidvAnoM dvArA granthakAroMko de DAlA hai| antu, 'arthazAstra ke svayaMke prastuta prabala evaM akATya pramANoMse pAra yuktiyoMke eka zlokake sumpaSTa abhidheyArthake bAvajUda 'arthazAstra' bAvajUda udArase udAra zvetAmbara vidvAna bhI bhApya- jisa rUpame Aja upalabdha hai usI rUpame svaya kI mvopajJatApara avizvAsa karaneko taiyAra nahIM hote| kauTilya dvArA racA kahA jA rahA hai, jabaki vAstava isI viSayapara, pramagavaza, prAcIna itihAma- me vaha mRlagranthakI viSNugupta nAmaka eka vidvAna vizepana pro sI. DI caTarjI mahodaya ne apane eka dvArA racita TIkAmAtra hai, jisameM ki mUla arthazAstralekhame' sundara prakAza DAlA hai| ukta laMbaka phuTanoTa ke padyoMko adhiAMzataH gadyarUpa de diyA gayA hai, aura naM.41 me Apa kathana karate hai ki zeSa padyoMmese kuchakI vyAkhyA kara dI gaI hai tathA kucha "yaha vizvAsa karanA atyanta kaThina hai ki ekako unake svarUpame hI uddhRta kara diyA gayA hai| umAsvAmI ko 'tatvArthAdhigamamUtra' jaimA jainasiddhAnta isa prakArakaM udAharaNa eka do nahI, aneka hai| hama (tattvajJAna evaM AcAra) kA apUrva mAra-saGkalana, logone dhanaJjayakaM 'dazampaka'para race gaye 'avaloka' joki jainadharmame vahI sthAna rakhatA hai jaisA ki kA katRtva dhanaJjayako hI pradAna kiyA, aura yaha bauddhadharmama vizuddhimagga' digambara AmnAya dvArA mAnA ki usa 'avaloka'ko usane 'dhanika' nAmase apane aGga evaM aGgavAhya zruta-dvayakA mvarUpa tathA racA, aura yaha nAma usane apane granthapara svayaM hI AkAra pUrNatayA sunizcitakara liya jAna ke pUrva hI TIkA racanakaM liye upanAmaka rUpame dhAraNa kiyA likhA jA sakA ho / thaa| isI prakAra itihAsakAra mahAnAmako apane ___ "yaha ki, umAsvAti athavA umA-vAmI eka 'mahAvaza para svayaM hI TIkA racanekA zreya diyA gayA digambara prAcAya the isa bAtama tanika bhI sandeha hai, isa bAtakI bhI avahelanA karate hue ki svayaM nahIM hai, kintu sAtha hI yaha bAta bhI utanI hI matya granthakA pATha isa bAtako prasiddha kara rahA hai| hai ki unhoMne apane granthame digambagaM aura zve- hamArI isa prakArakI zrajJa-vizvAsa-priyatAke ye tAmbaroMka bIca vivAdAspada viSayoMkA samAveza na katipaya jvalanta udAharaNa hai| aura yadi hama (Adhukaraneme prayatnapUrvaka mAvadhAnI baratI hai| tattvAthA-nika vidvAna) tattvArthAdhigamake kathita mUlabhASyakA dhigamasUtrakA mUlabhAya (bibaliyothekA iDikA katatva bhI usake svayaMke racayitA, umAsvAmiko hI 1503-5) jo ki bahulatAke sAtha zvetAmbara pradAna karate hai, digambara vidvAnoMkI prabala puSTa Dr.BC.Law Volume, Partli prakAzita ApattiyoMkI bhI avahelanA karate hue, taba bhI hama 2 aura apane lemvame anyatra Apane kathana kiyA hai ki koI naI misAla paidA nahIM kara rahe hai, kyoMki yaha "pUrNa sambhAvanA yahI hai ki kundakunda aura umAsvAmI rivAja to hamane pahale se hI bhalI prakAra sthApita dono san I0 pUrva 75se san I050ke bIca hae the|" kara liyA hai|"
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ | bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana 1. mahAbandha-(mahadhavala siddhAntazAkha) prathama bhAga / hindI TIkA mahita mUlya 12) / 2. karalakkhaNa-(mAmudrika-zAstra) hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / mampAdaka-pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanapagajaya- kavi nAgadeva viracita (mRla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA mahita / jinadevake kAmaka parAjayakA magma rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka paM0 gajakumArajI sA0 / mU08) 4. jainazAmana-jainadharmakA paricaya nathA vivecana karane vAlI sundara racanA / hindU vizvavidyAlayake jaina rilIjanake epha. e0 ke pAThyakrama nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tirakA citra / mulya 4-) 5. hidI jana-sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-mAhityakA itihAsa tathA paricaya | mUlya 2)| 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya 3||) 7. mukti-duta-amanA-pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika gaimAma) mU04||) 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM-(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMmeM udAharaNa dene yogya / mRlya 3JI 9. pathaciha--(hindI mAhityakI anupama pustaka) smRni rekhAeM aura nibandha / mUlya 2) / 10. pAzcAtyatakazAstra--(pahalA bhAga) eka0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli--adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI | pRSTha 384 / mUlya II) / 11. kundakundAcAyeke tIna ratnamUlya 2) / 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI (hindI) mRDabidrIka jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavAda tathA anya pranthabhaNDAra kArakala aura alipUraka alabhya tADapatrIya pranthoMke mavivaraNa paricaya / pratyeka mandirame tathA zAstra- bhaNDArame virAjamAna karane yogya / mRlya 10) / 1 vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka maeNgAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / DERSTANI RANI MAHAR Mahakari
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-731 kIrasekAmandirake naye prakAzana __ anityabhAvanA - muranAra zrItugalakizAnI 6 nyAya-dApikA (mahatvakA nayA saMskaraNa) ke hindI padyAnuvAda ra bhAvArtha mahita / eviyogAdike nyAyAcArya pa0 darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita kAragaNa kemA hI zAkamannasa hRdaya kyoM na ho, isako eka bAra anuvAdita nyAyadIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa bAra paDha lenese bar3I hI zAntatAko prApta ho jAtA hai| apanI svAma vizeSatA rakhanA hai| abataka prakAzita hamake pAThame udAsInatA tathA kheda dUra hokara cittama saMskaraNoMme jo azuddhiyAM calI zrArahI thIM unake prAcIna pamanatA aura sarasatA prAjAtI hai| sarvatra pracArake pratiyoparase sazodhanako liye hue yaha saskaraNa mUla grantha yogya hai| mUlya / ) aura usake hindI anuvAdake sAtha pAkkathana, sampAdakIya, : bAcAya prabhAcandrakA tatvArthasUtra-jayA 1.1 pRSThakI vistRta prastAvanA, viSayamacI aura koI 8 prAma saMcima sUtragandha, mukhnAra bhIjaganakizorajIkI pArAzasi saMkalita hai, sAthama sampAdaka-dvArA navani mAnuvAda vyAkhyA sahita / muuly|) 'kAzAkhya' nAmakA eka saskRta TippaNa bhI lagA huA hai, matmAdhu-smaraNa-maGgalapATha-mukhtAra zrI jo granthagata kaThina zabdo tathA viSayoMko khulAmA karatA jugalakizorajIkI aneka prAcIna padyoMkA lekara naI yojanA, hunA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoMke kAma kI cIja sundara hRdayagrAhI anuvAdAdi-sahita / imame bhIvIra hai| lagabhaga 4.. pRSThoM ke ima sajilda bRhatsaMskaraNakA pamAna bAra unake bAdake, jinasenAcArya paryanta,1 lAgata mUlya 5).hai| kAgabakI kamIkai kAraNa thor3I mahAn prAcAryoke anekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM dvAga hI patiyA~ chapI haiM aura thor3I hI avaziSTa raha gaI / kiye gaye mahalake 136 puNya smarayAkA saMgraha hai aura anaH indukako zIma hI maMgA lenA caahiye| zalame, lokamaMgala kAmanA. 2 nispakI prAtma-prArthanA 7 vivAha-samurezya-lekhaka paM. jugalakizora mAdhuvaMpanidarzana jinastuti, 4 paramasAdhumukhamudrA bhora mustAra, bAlamaM pUkAzita caturtha saskaraNa / 5 satsAdhuvandana nAmake pAMca prkrnn| pustaka paDhate yaha pustaka hindI-sAhityameM apane dagakI eka hI samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura cIja hai| isameM vivAda meM mahatvapUrNa viSayakA bar3A hI sAtha hI prAcAryoMkA kitanA hI itihAsa sAmane prAjAtA mArmika aura tAstika vivecana kiyA gayA hai| aneka / nitya pATha karane yogya hai| mU.11) virodhI vidhi-vidhAnoM evaM vicAra-pavRttiyoM se utpana huI 4 adhyAtma-kamala-mAsaNDa-yA pakSAdhyAyI vivAhakI kaThina aura jaTila samasyAzrIko barga yuktika tathA lATI sahitA Adi andhoMke kartA kavivara rAjamalla sAtha dRSTike spaSTIkaraNa dvArA sulajhAyA gayA hai aura isa kI apUrva racanA hai| isameM abhyAtmasamudrakA kUjeme banda taraha unameM dRSTivirAdhakA parihAra kiyA gyaa| vi kiyA gayA hai| mAyameM nyAyAcArya 50 darabArIlAlajI syoM kiyA jAtA hai? dharmase, samAjase aura gAsthAzramakoThiyA aura pavita paramAnanda jI zAmbIkA sundara se usakA kyA sambandha? yaha kaba kiyA jAnA caahiye| anuvAda, vistRta viSayasUcI tathA mukhlArapIjagala kizora usake liye paNe mAra jAtikA kyA niyama hosakatA hai| nIkI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| vivAha na karanese kyA kucha hAni-lAbha hotA hai! badA hI upayogI anyo / mU. 11) ityAdi bAtoMkA isa pustakama bar3A hI yukti purassara 5 umAsvAmi-bhAvakAcAra-parIkSA- mukhtAra eba hRdayamAhI varNana hai| baDhiyA pArTa peparapara chapI hai| bhIjugalakizorajIkI granthaparIkSAokA prathama aza, vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya hai| muu0||) anya parIkSAaki itihAsako liye huye 14 pejakI naI prakAzana vibhAgaprastAvanA sahita / bhU.) vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) prakAzaka-paM. paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya jJAnapITha kAzIke liye prAzArAma khatrI dvArA raoNyala presa sahAranapurameM mudrita
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anekAnta jyeSTha, saMvat 2005 :: jUna, san 1948 - saMsthApaka-pravartaka bIrasevAmandira, sarasAvA varSa 6 kiraNa 6 / saJcAlaka-myavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzo sampAdaka-maMDala jugalakizora mukhtAra pradhAna sampAdaka muni kAntimAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (bihAra) sukhakA upAya (AryA) jagake padArtha sAre vatai icchA'nukUla jo terI / to tujhako sukha hove, para aisA ho nahIM sakatA // 1 // kyoMki, pariNamana unakA zAzvata unake adhIna hI rahatA / jo nija adhIna cAhe vaha nyAkula vyartha hotA hai // 2 // imase upAya mukhakA, maccA, svAdhIna-vRtti hai apanI / gaga-dveSa-vihInA, kSaNameM mana duHkha haratI jo // 3 // -yugavIra
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 213 214 215 219 viSaya 1 bur3hApA (kavitA)-[kavi bhUdharadAsa 2 paDAvazyaka-vicAra-pra0 sampAdaka 3 samantabhadra bhAratIke kucha namUne, yucyanuzAsana-[sampAdakaya 4 ahiMsA-tattva-tujhaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya 5 pUjya varNI gaNezaprasAdajIke hRdayodgAra-[paM0 darabArIlAla koThiyA 6 rAvaNa-pArzvanAthakI avasthiti-[agaracanda nAhaTA ... 7 vIrazAsana-jayantIkA pAvana parva-[paM0 darabArIlAlajI koThiyA 8 zRMgerikI pArzvanAtha-bastIkA zilAlekha-bA0 kAmatAprasAda jaina 9 jainapurAtana avazeSa (vihaGgAvalokana)-[muni kAntisAgara 10 sampAdakIya-ayodhyAprasAda goyalIya 11 yugake caraNa alakha cira-caJcala (kavitA)-['tanmaya' bukhAriyA 221 222 223 224 225 241 244 kIra-zAsana-jayantIkA vArSikotsava samAroha murAra [gvAliyara meM sampUrNa jaina samAjako yaha jAnakara bar3I prasannatA zAsana-sevAke kAryoM meM rasa lene vAle sabhI sajjanoMke hogI ki zrAvaNa kRSNA pratipadAkI itihAsa prasiddha padhAranekI pUrNa prAzA hai / varNIjI jaise manta puruSake puNya-tithise sambaddha bhAratIya pAvanaparva 'vIra-zAsana- netRtvame manAyA jAne vAlA yaha utmava apanI khAsa jayantI' kA-bhagavAna mahAvIrake sarvodaya-tIrtha- vizeSatA rakhanA hai / ataH marvasajjanoMse sAnurodha pravartana-divasakA-vIrasevAmandira dvArA prAyojita nivedana hai ki Apa isa zubha avasarapara avazya hI vArSikotsava isa varSa murAra (gvAliyara) me pUjya mitroM sahita padhAranekI kRpA kare aura apane isa kSullaka zrIgaNezaprasAdajI varNI (nyAyAcArya) kI motizAyI pAvana parSako yatheSTa rUpame manAneke adhyakSatAme zrAvaNa kRSNA pratipadA va dvitIyA liye apanA pUrNa sahayoga pradAna karate hue ima tArIkha 22-23 julAI san 1948 ko bRhaspativAra sasthAko AbhArI bnaaye| utsavame apane padhAraneke tathA zukravArake dina vizeSa samArohake sAtha manAyA samayAdikI sUcanA-'saMyojaka svAgatakAriNI jAyagA / utsavakI taiyAriyA~ bar3e utsAha ke sAtha kameTI, Thi0 seTha gulAbacanda gaNezIlAlajI jainakA prArambha hogaI haiN| bagIcA posTa murAra (gvAliyara)' ke patepara denI isa bAra varNIjIkI icchAnusAra vizvakI zAnti cAhie, jisase samayapara Thaharane AdikI saba yogya aura samunnatiko lakSyame rakhakara vIra-zAsanake vyavasthA ho sake / pracAra aura prasArAdi sambandhI acchA Thosa evaM nivedakasthAyI kArya kiyA jAneko hai| sarasAvA ) jugalakizora mukhtAra samAjake labdha-pratiSTha vidvAnoM, zrImAnoM tathA 5-7-48 ) adhiSThAtA, vIrasevAmandira
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aham dastatattva-sapotI batattva-prakAzaka vASika mUlya 5) .mammi MeDimmagemademinindia eka kiraNakA mUlya 11) nItikroiSasIlokavyavahAravartakasamyak / paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytynekaantH| varSa 9 vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA sahAranapura jyeSTha zukla, vIranirvANa-savata 2474, vikrama saMvata 2005 jUna 1948 bur3hApA bAlapanai bAla rahyo pIche gRhabhAra bahyo, lokalAja-kAja bAMdhyo pApanako Dhera hai| apano akAja kInoM lokaname jasa lInoM, parabhau visAra dInoM viSai vaza jera hai|| aise hI gaI bihAya alapa-sI rahI Aya, nara-parajAya yaha A~dhekI baTera hai| Aye seta bhaiyA ! aba kAla I avaiyA, aho ! jAnI re sayAne tere ajI hU~ aMdhera hai ||shaa bAlapanai na maiMbhAra sakyo kachu, jAnata nAhiM hitAhita hI ko / yauvana vaisa vasI vanitA ura, kai nita rAga rahyo lachamIko // yo pana doi vigoi daye nara, DArata kyoM narakai nija-jIko / Aye haiM seta ajauM zaTha ! cena, "gaI sugaI aba rAkha rahIko" ||2|| sAra nara deha saba kArajako joga yeha, yaha to vikhyAta bAta vedanameM ba~cai hai| tAmeM tarunAI dharma-saMvanako samai bhAI, seye taba viSai jaise mAsvI madha racai hai|| moha-mahAmada-bhoye dhana-rAmA-hita roja roye, yoM hI dina khoye khAya kodoM jima mace hai / / are suna baure ! aba Aye sIsa dhaure, ajI sAvadhAna ho re nara narakasoM bace hai ||shaa -kavi bhUdharadAsa
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ o-PRO AtINARONAL SaDAvazyaka-vicAra la - TION OP -077 [yaha grantha bhI kairAnA jilA mujaphpharanagarake bar3e mandirakI usI SaTapatrAtmaka grantha-pratiparase upalabdha huzrA hai jisaparase gata kiraNameM prakAzita 'paramAtmarAja-stotra' aura usase pahale kI kiraNoMme prakAzita 'svarUpa-bhAvanA' aura 'rAvaNa-pArzvanAtha-stotra' upalabdha hue the aura jina sabako 20 janavarI san 1933ko noTa kiyA gayA thA / yaha nava padyoMkA eka prakaraNa-grantha hai, jinameMse pahale padyameM chaha aAvazyakoMke 1 sAmAyika, 2 stava, 3 vandanA, 4 pratikramaNa, 5 pratyAkhyAna aura 6 kAyotsarga nAma dekara likhA hai ki ina kriyAoMmeM jo jIva vartamAna hotA hai usake savara hotA hai-karmoMkA AtmAmeM aAnAbadhanA rukatA hai / isake bAda chaha padyoMmeM chahoM AvazyakoMkA zrAdhyAtmika dRSTise acchA sundara svarUpa diyA hai, jo sahaja-bodha-gamya hai| pATha padyameM batalAyA hai ki 'nijAtmatattvameM avasthita huzrA jo yogI nirAlasya hokara (pUrNa tatparatAke sAtha) ima prakArase SaDAvazyaka karatA hai usake pApoMkI geka hotI haipApAsava rukatA hai| antake have padyameM una cihnoMkA nirdeza kiyA hai jo ThIka arthameM paDAvazyaka karane vAloMmeM prakaTa hote haiM aura ve haiM 1 kAlakramase udAsInatA, 2 upazAntatA aura 3 saralatA / mAlUma nahIM isa prakaraNake racayitA kauna mahAnubhAva haiN| jina vidvAnoko isa viSayame kucha mAlUma ho unheM usako prakaTa karanA cAhie / -sampAdaka] sAmAyike' stavebhaktayA vandanAyo' pratikrame / pratyAkhyAne tanUtsarge vatamAnasya maMvaraH // 1 // yatsarva-dravya-mandarbha-rAgadveSa-vyapohanam / Atma-tattva-niviSThamya tatsAmAyikamucyate // 2 // ratnatrayamayaM zuddha cetana cetanAtmakam / viviktaM stuvato nityaM stavaH stUyate stavaH // 3 // pavitra-darzana-jJAna-cAritramayamuttamam AtmAnaM vandamAnasya vandanA'thi kovidaiH // 4 // kRtAnAM karmaNAM pUrva sarveSAM pAkamIyuSAm / AtmIyatva-parityAgaH pratikramaNamucyate // 5 // agamyAgo-nimittAnAM bhAvAnAM pratiSedhanam / pratyAkhyAnaM samAdiSTaM vivikA''tmA'valokimiH // 6 // jJAtvA yo'cetana kAyaM nazvaraM karma-nirmitama / na tasya vartate kArye kAyotsarga karoti saH // 7 // yaH SaDAvazyakaM yogI svAtma-tattva-vyavasthitaH / anAlasyaH karotyevaM saMvRtimtasya rephasAm // 8 // kAlakramavyudAsitvamupazAntatvamArjaSama vijJeyAnIti cihnAni SaDAvazyakakAriNama // 9 // navapadyAni SaDAvazyaka vicArasya / -RO. MITHAINA O OALI 87
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra bhAratIke kucha namUne yuttayanuzAsana sAmAnya-niSThA vividhA vizeSAH pada vizeSAntara-pakSapAti / honA, usakI dUsare vizeSoM-paryAyoMmeM upalabdhi dekhI antarvizeSAntara-vRttito'nyatsamAnabhAva nayate vizeSama ||40 jAtI hai aura imame mAmAnyakA sarva vizeSoMmeM niSTha (7vIM kArikAme 'abheda-bhedAtmakamarthatattva' ima honA bhI bAdhita par3atA hai / phalata: donoMkA nirapekSa vAkyaka dvArA yaha batalAyA gayA hai ki vIrazAsaname rUpase parasparaniSTha mAnanA bhI bAdhita hai, usameM vastutatvako mAmAnya-vizeSAtmaka mAnA gayA hai, taba donoMkA hI abhAva ThaharatA hai aura vastu AkAzayaha prazna paidA hotA hai ki jo vizeSa hai ve sAmAnyama kusumake samAna avastu hojAtI hai| niSTha (parisamApta) hai yA sAmAnya vizeSoMme niSTha hai ___(yadi vizeSa sAmAnyaniSTha haiM to phira yaha zaGkA athavA sAmAnya aura vizeSa donoM parasparame niSTha utpanna hotI hai ki varNamamUharUpa pada kise prApta hai ? isakA uttara itanA hI hai ki) jo vividha vizepa karatA hai-vizeSako, mAmAnyako, ubhayako yA anuhai ve maba mAmAnyaniSTha hai-arthAta eka dravyama rahane bhayako arthAta inameme kisakA bodhaka yA prakAzaka vAle kramabhAvI aura sahabhAdhIka bheda-prabhedako liye hotA hai| isakA mamAdhAna yaha hai ki) pada jo ki huye jA parispanda aura aparimpandarUpa nAnA prakAraka paryAya' haiM ve maba eka dravyaniSTha honase UrdhvanA vizeSAntarakA pakSapAtI hAnA hai-dravya, guNa, karma mAmAnya meM parimamApta haiN| aura isa liye vizeSoMme ina tIna prakArakaM vizepomasa kisA ekame pravartamAna ni sAmAnya nahIM hai; kyoMki taba kisI vizeSa huA dUsare vizepokA bhI svIkAra karatA hai, asvIkAra karanepara kimI eka vizepame bhI usakI pravRtti nahIM (paryAya) ke abhAva honepara sAmAnya (dravya) ke bhI abhAvakA prasaGga AyagA, jo pratyakSaviruddha hai-kisI banatI-vaha vizeSako prApta karAtA hai arthAta dravya, gaNa aura karmamase ekako pradhAnarUpase prApta kagatA bhI vizeSake naSTa honepara sAmAnyakA abhAva nahIM hai to dumako gINarUpase / sAtha hI vizaMpAntaroMke 1mabhAvI paryAya parispandarUpa hai jaise utkSepaNAdika / sIna ko sahabhAvI paryAye aparispandAtmaka haiM aura ve mAdhAraNa, vizeSako mARTH sI vizeSako mAmAnyarUpamaM bhI prApta karAtA hai-yaha kA sAdhAraNA'sAdhAraNa pAra asAdhAraNake bhedame tIna sAmAnya niyaMkasAmAnya hotA hai / isa taraha pada prakAra haiN| satva-prameyatvAdika sAdhAraNa dharma haiM, dravyatva- sAmAnya aura vizeSa donoMko prApta karAtA hai-eka jIvatvAdi sAdhAraNA'sAdhAraNa dharma hai aora ve artha ko pradhAnarUpase prakAzita karatA hai to dUsareko gauraNa paryAya asAdhAraNa haiM jo dravya dravyake prati prabhidyamAna rUpase / vizeSakI apekSA na rakhatA hayA kevala aura pratiniyata haiN| mAmAnya aura sAmAnyakI apekSA na rakhanA hazrA 2 sAmAnya do prakArakA hotA hai-eka UrdhvatAsAmAnya kaMvala vizeSa donoM apratIyamAna honese avastu haiM, dUmarA tiryakamAmAnya / kramabhAvI paryAyoMmeM ekatvAnvaya- unhe pada prakAzita nahIM karatA / phalata: paraspara jJAnake dvArA grAhya jI dravya hai vaha UcaMtAsAmAnya hai aura nirapekSa ubhayako aura avastubhUta anubhayako bhI pada nAnA dravyoM tathA paryAyoma mAdRzyajAnake dvArA grAhya jo prakAzita nahIM krtaa| kintu ina sarvathA sAmAnya, mahazapariNAma hai vaha tiryaka mAmAnya hai / savazA vizeSa, sarvathA ubhaya aura mavathA nubhayase
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 anekAnta [ varSa 9 vilakSaNa sAmAnya-vizeSarUpa vastuko pada pradhAna aura anukta tulyaM yadanevakAraM byAvRtyabhAvAniyama-dvaye'pi / gauNabhAvase prakAzita karatA huA yathArthatAko prApta paryAyabhAve'nyatarAprayogastatsarvamanyacyutamAtma-hInam // 42 // hotA hai| kyoMki jJAtAkI usa padase usI prakArakI jo pada evakArase rahita hai vaha anaktatalya haivastumeM pravRtti aura prApti dekhI jAtI hai, pratyakSAdi na kahe hueke samAna hai- kyoMki usase (kata-kriyA pramANoMkI trh| viSayaka) niyama-dvayake iSTa honepara bhI vyAvRttikA yadevakAropahita padaM tadasvArthataH svArthamavacchinatti / prabhAva hotA hai-nizcayapUrvaka koI eka bAta na kahe paryAya-sAmAnya-vizeSa-sarva padArthahAnizca virodhivtsyaat||41 / / jAnese pratipakSakI nivRtti nahIM bana sakatI-tathA (vyAvRttikA abhAva hone athavA pratipakSakI nivRtti 'jo pada evakArase upahita hai-avadhAraNArthaka na ho sakanese) padoMmeM paraspara paryAyabhAva ThaharatA 'eva' nAmake nipAtase viziSTa hai; jaise 'jIva eva' hai, paryAyabhAvake honepara paraspara pratiyogI padoMme (jIva hI)-vaha asvArthase svArthako (ajIvatvase se bhI cAhe jisa padakA koI prayoga kara sakatA hai jIvatvako) [jaise] alaga karatA hai-asvArtha . aura cAhe jisa padakA prayoga honepara saMpUrNa abhi(ajIvatva) kA vyavacchedaka hai-[vaise] saba svArtha dheyabhUta vastujAta anyase cyuta-pratiyogIse rahita paryAyoM (sukha-jJa nAdika), saba svArthasAmAnyoM (dravyatva -hojAtA hai aura jo pratiyogIse rahita hotA hai cetanatvAdi) aura saba svArthavizeSoM (abhidhAnA' vaha AtmahIna hotA hai-apane svarUpakA pratiSThApaka viSayabhUta ananta arthaparyAyoM) sabhIko alaga karatA nahIM ho sakatA / isa taraha bhI padArthakI hAni hai-una sabakA bhI vyacchedaka hai, anyathA usa eka ThaharatI hai|' padase hI unakA bhI bodha honA cAhiye, unake liye vyAkhyA-udAharaNake taurapara 'asti jIvaH' isa alaga-alaga padoMkA prayoga (jaise maiM sukhI hai , jJAnI vAkyame 'asti' aura 'jIvaH' ye donoM pada evakArase hU~, dravya hU~, cetana hU~, ityAdi) vyartha ThaharatA hai rahita hai / 'asti' padake sAtha avadhAraNArthaka eva' aura isase (una kramabhAvI dharmoM-paryAyoM, sahabhAvI zabdake na honese nAstitvakA vyavaccheda nahIM banatA dharmoM-sAmAnyoM tathA anabhidheya dharmo-ananta artha aura nAstitvakA vyavaccheda na bana sakanese 'asti' paryAyoMkA vyavaccheda-prabhAva-honepara) padArthakI (jIva padake abhidheyarUpa jIvatvakI) bhI hAni usI padake dvArA nAstitvakA bhI pratipAdana hotA hai, aura isa liya asti padake prayogame koI vizeSatA na prakAra ThaharatI hai jisa prakAra ki virodhI (ajIvatva) rahanese vaha anuktatulya hojAtA hai| isI taraha jIva kI hAni hotI hai kyoMki svaparyAyoM Adike padake sAtha 'eva' zabdakA prayoga na honese ajIyatva. abhAvameM jIvAdi koI bhI alaga vastu saMbhava kA vyavaccheda nahI banatA aura ajIvatvakA nahIM ho sktii| vyavaccheda na bana sakanese jIva padake dvArA ajIvatva(yadi yaha kahA jAya ki evakArase viziSTa jIva kA bhI pratipAdana hotA hai, aura isa liye 'jIva' pada apane pratiyogI ajIva padakA hI vyavacchedaka padake prayogameM koI vizeSatA na rahanese vaha anukta. hotA hai-apratiyogI (svaparyAyoM, sAmAnyoM tathA tulya hojAtA hai| aura isa taraha asti padake dvArA vizeSoMkA nahIM; kyoMki ve aprastuta-avivakSita nAstitvakA bhI aura nAsti padakaM dvArA astitvakA hote haiM, to aisA kahanA ekAntavAdiyoMke liye ThIka bhI pratipAdana honese tathA jIva padake dvArA ajIva nahIM hai; kyoMki isase syAdvAda (anekAntavAda)ke arthakA bhI aura ajIva padake dvArA jIva arthakA bhI anupravezakA prasA AtA hai, aura isase inake pratipAdana honese asti-nAsti padoMmeM tathA jIva. ekAnta siddhAntakI hAni ThaharatI hai|) ajIva padoMmeM ghaTa-kuTa (kumbha) zabdoMkI taraha paraspara
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra bhAratIke kucha namUne 217 paryAyabhAva ThaharatA hai| paryAyabhAva honepara paraspara bhedakA-taba astitva banatA hI nhiiN|' pratiyogI padoMmeM bhI sabhI mAnavoMke dvArA, ghaTa-kuTa vyAkhyA-udAharaNake taurapara-jo sattA'dvaitazabdoMkI taraha, cAhe jisakA prayoga kiyA jA sakatA (bhAvaikAntavAdI yaha kahatA hai ki asti' padakA hai / aura cAhe jisakA prayoga honepara sapUrNa abhidheya astitva nAsti' padake abhidheya nAstitvase abhidheyabhUta vastujAta anya pratiyogIse cyuta sarvathA abhedI (abhinna) hai usake matameM padoM tathA (rahita) hojAtA hai-arthAt astitva nAstitvase abhidheyAMkA paraspara virodha bhedakA kartA hai kyoMki sarvathA rahira hojAtA hai aura isameM sattA'dvaitakA sattA'dvaita matama sampUrNa vizeSoM-bhedoMkA abhAva hone pramaGga pAnA hai| nAstitvakA sarvathA abhAva honepara se abhidhAna aura abhidheyakA virodha hai donoM mattA'dvaita AtmahIna ThaharatA hai; kyoMki pararUpake ghaTita nahI homakate, donoMko svIkAra karanepara tyAgake abhAvame svarUpa-grahaNakI upapatti nahIM bana adenatA na hotI hai aura umase siddhAntavirodha sakatI-ghaTakaM aghaTarUpake tyAga binA apane svarUpa- rdhATata hotA hai / imapara yadi yaha kahA jAya ki kI pratiSThA nahIM bana sakatI / isI taraha nAstitvaka 'anAdi-vidyAke vazase bhedakA sadbhAva hai isase sarvathA astitvarahita honepara zUnyavAdakA pramaGga doSa nahIM to yaha kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki AtA hai aura abhAva bhAvake binA bana nahI sakatA, vidyA-avidyA bheda bhI taba banate nhiiN| unheM yadi isase zUnya bhI zrAtmahIna hI hojAtA hai| zUnyakA mAnA jAyagA to dvaitatAkA prasaGga AegA aura usame mvarUpase bhI abhAva honapara usake pararUpakA tyAga sattA'dvaita middhAntako hAni hogI-vaha nahIM bana amabhava hai-jaise paTaka svarUpa grahaNaka abhAvama skegaa| athavA astitva nAstitva abhedI hai yaha zAzvata apaTarUpake tyAgakA amabhava hai| kyoMki kathana kevala AtmahIna hI nahIM kintu virodhI bhI vastukA vastutva svarUpa grahaNa aura pararUpakaM tyAga- hai (aisA 'ca' zabda prayogase jAnA jAtA hai); kyoMki kI vyavasthApara hI nirbhara hai| vastu hI para dravya-kSetra jaba bhadakA sarvathA abhAva hai taba astitva aura kAlakI apekSA avastu hojAtI hai| sakala svarUpase nAstitva bhedoMkA bhI abhAva hai| jo manuSya kahatA zunya judI koI avantu saMbhava hI nahI hai / ata: hai ki 'yaha imase abhedI hai| usane una donoMkA koI bhI vastu jo apanI pratipakSabhUta avastuse kacit bhaMda mAna liyA, anyathA vaha vacana bana varjita hai vaha apane prAtmasvarUpako prApta nahIM haatii'| nahIM sakatA: kyoMki kathaMcita (kisI prakArase) bhI yadi (mattAdvaitavAdiyoM athavA sarvathA zUnya- bhedIka na honapara bhadIkA prativedha-abhedI kahanAvAdiyoMkI mAnyatAnusAra marvathA abhedakA DAvalambana viruddha paDatA hai-koI bhedI hI nahIM to abhedI (na lekara) yaha kahA jAya ki pada-asti yA nAsti- bhedI) kA vyavahAra bhI kaise bana sakatA hai ? nahIM (apane pratiyogi padake sAtha mavathA) abhedI hai- bana sktaa| aura isaliye eka padakA abhidheya apane pratiyogi yadi yaha kahA jAya ki zabdabheda tathA vikalpaparake abhidheyase cyuta na honeke kAraNa vaha zrAtma- bhedake kAraNa bhedI honevAloMkA jo pratipedha hai vaha hIna nahIM hai to yaha kathana virodhI hai athavA imase unake svarUpabhedakA pratiSedha hai taba bhI zabdoM aura usa padakA abhidheya AtmahIna hI nahIM kintu vikalpoMke bhedako mvayaM na cAhate hue bhI majhIke virodhI bhI hojAtA hai; kyoMki kisI bhI vizeSakA- bhedako kaise dUra kiyA jAyagA, jisame dvainApatti hotI 1 "vastvevA'vastRtA yAti pakriyAyA viparyayAt / " hai ? kyoMki saMjhIkA pratipedha pratiSedhya-mahIke virodhi cA'bhedyavizeSabhAvAttayotanaH syAd Nato nipaatH| astitva binA bana nahIM sktaa| isake uttarameM yadi vipAdya mandhizca nAM'gabhAvAdavAcyatA prAyasa lopahetuH // 43 yaha kahA jAya ki 'dUsare mAnate haiM isIse zabda aura
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 anekAnta [varSa 9 vikalpake bhedako iSTa kiyA gayA hai, isameM koI doSa 'sarvathA avaktavyatA (yukta nahIM hai kyoMki vaha) nahIM, to yaha kathana bhI nahIM banatA; kyoMki advaitA- prAyasa-mokSa athavA Atmahitake lopakI kAraNa hai-3 vasthAmeM sva-parakA (apane aura parAyekA) bheda hI jaba kyoMki upeya aura upAyake vacana binA unakA iSTa nahIM saba dUsare mAnate haiM yaha hetu bhI siddha nahIM upadeza nahIM banatA, upadezake binA bhAvasake upAyahotA, aura prasiddha-hetu-dvArA sAdhyakI siddhi bana kA-mokSamArgakA anuSThAna nahIM bana sakatA aura nahIM sktii| isapara yadi yaha kahA jAya ki 'vicArase upAya (mArga)kA anuSThAna na bana sakanepara upeyapUrva to sva-parakA bheda prasiddha hI hai to yaha bAta bhI zrAyama (mokSa)kI upalabdhi nahIM hotI / isataraha nahIM banatI; kyoMki advaitAvasthAme pUrvakAla aura pravaktavyatA prAyasake lopakI hetu ThaharatI hai| ataH aparakAlakA bheda bhI siddha nahIM hotaa| ataH sattA- syAtkAra-lAMchita evakAra-yukta pada hI arthavAn hai dvaitakI mAnyatAnusAra sarvathA bhedakA prabhAva mAnanepara aisA pratipAdana karanA cAhie, yahI tAtparyAtmaka 'abhedI' vacana virodhI ThaharatA hai, yaha siddha huaa| artha hai| isI taraha sarvathA zUnyavAdiyoMkA nAstitvase astitva- (isataraha to sarvatra 'syAt' nAmaka nipAtake ko sarvathA abhedI batalAnA bhI virodhadoSase dUSita prayogakA prasaGga AtA hai, taba usakA pada-padake prati hai, aisA jAnanA caahie| aprayoga zAstrame aura lokame kisa kAraNase pratIta (aba prabha yaha paidA hotA hai ki astitvakA hotA hai ? isa zaGkAkA nivAraNa karate hue prAcArya virodhI honese nAstitva dharma vastume syAdvAdiyoM-dvArA mahodaya kahate hai-) kaise vihita kiyA jAtA hai ? kyoMki asti padake tathA pratijJA''zayato'prayogaH sAmarthyato vA pratiSedhayuktiH / sAtha 'eva' lagAnese to 'nAstitva'kA vyavaccheda- iti tvadIyA jinanAga | dRSTiH parA'pradhRSyA paradharSiNI ca / / 44 prabhAva hojAtA hai bhIra 'eva'ke sAthame na lagAnese (zAkhame aura lokame 'syAta' nipAtakA) jo usakA kahanA hI azakya hojAtA hai kyoMki vaha pada aprayoga hai-haraeka padake sAtha syAt zabdakA prayAga anuktatulya hotA hai| isase to dUsarA koI prakAra na nahIM pAyA jAtA-usakA kAraNa usa prakArakAbana sakanese avAcyatA-dhavaktavyatA hI phalita syAtpadAtmaka - prayoga - prakArakA pratijJAzaya haihotI hai| taba kyA vahI yukta hai ? isa saba zaGkAke samA- pratijJAme pratipAdana karanevAlekA abhiprAya sannihita dhAna-rUpameM hI AcArya mahodayane kArikAke agale hai|-jaise zAstrame 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSatIna caraNoMkI sRSTi kI hai, jinameM ve batalAte hai-) mArgaH ityAdi vAkyoma kahIMpara bhI 'syAt' yA 'eka' ___'usa virodhI dharmakA dyotaka 'syAt' nAmakA zabdakA prayoga nahIM hai parantu zAstrakAroMke dvArA nipAta (zabda) hai-jo syAdvAdiyoMke dvArA saMprayukta aprayukta hote hue bhI baha jAnA jAtA hai; kyoMki kiyA jAtA hai aura gauNarUpase usa dharmakA dyotana unake vaise pratijJAzayakA sadbhAva hai| athavA (syAdvAkaratA hai-isIse donoM virodhI-avirodhI (nAstitva diyoMke) pratiSedhakI-sarvathA ekAntake vyavacchedakI astitva jaise) dharmoMkA prakAzana-pratipAdana hote -yukti sAmarthyase hI ghaTita hojAtI hai kyoMki hue bhI jo vidhyarthI hai usakI pratiSedhame pravRtti nahIM 'syAt padakA Azraya liye binA koI syAdvAdI nahIM hotii| sAtha hI vaha syAt pada vipakSabhUta dharmakI banatA aura na syAtkArake prayoga vinA anekAntakI sandhi - saMyojanAsvarUpa hotA hai-usake rahate siddhi hI ghaTita hotI hai; jaise ki evakArake prayoga donoM dharmoM meM virodha nahIM rahatA; kyoMki donoMmeM vinA samyak ekAntakI siddhi nahIM hotii| ataH bhaGgapanA hai aura syAtpada una donoM pakSoMko jor3ane syAdvAdI honA hI isa bAtako sUcita karatA hai ki vAlA hai|' usakA Azaya pratipadake sAtha syAt' zabda ke prayoga
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-tatva (lekhaka-dullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya) ahiMsA-tatva hI eka itanA vyApaka hai jo isake guNakA ghAta hai aura isa liye vahA~ bhI hiMsA hI hai| udarameM sarva dharma AjAte haiM, jaise hiMsA pApameM sarva ata: jahA~para AtmAkI pariNati kaSAyoMse malIna pApa garbhita hojAte hai / sarvase tAtparya corI, mithyA, nahIM hotI vahIMpara AtmAkA ahiMsA-pariNAma abrahma aura parigrahase hai / krodha, mAna, mAyA, lobha vikAsarUpa hotA hai usIkA nAma yathAkhyAta cAritra ye sarva prAtma-guNake pAtaka hai ataH ye sarva pApa hI haiN| hai| jahA~para rAgAdi pariNAmoMkA aMza bhI nahIM inhIM kaSAyoMke dvArA AtmA pApoMme pravRtti karatA hai rahatA usI tattvako AcAryoMne ahiMsA kahA haitathA jinako lokameM puNya kahate haiM vaha bhI kaSAyoM ke 'ahiMsA paramo dharmo yato dharmastato jyH|' madbhAvameM hote haiM / kaSAya AtmAke guNoMkA ghAtaka hai zrIamRtacandrasvAmIne umakA lakSaNa yoM kahA hai:ataH jahA~ puNya hotA hai vahA~ bhI AtmAke cAritra- aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH // kA hai, bhale hI usake dvArA prayukta hue pratipadake -puruSArthasiddhayupAya sAthame 'syAta' zabda lagA huA na ho, yahI usake pada-prayogakI sAmarthya hai|' 'nizcayakara jahA~para rAgAdika pariNAmoMkI (isake sivAya, 'sadeva savaiko neccheta svarUpAdi utpatti nahIM hotI vahIM ahiMsAkI utpatti hai aura jahA~ rAdika pariNAmoMkI utpatti hotI hai vahIM para catuSTayAt' isaprakArake vAkyame syAta padakA prayoga hiMsA hotI hai, aisA jinAgamakA saMkSepasa kathana hai aisA nahIM mAnanA cAhie; kyoMki 'svarUpAdi jAnanA / ' yahA~para rAgAdikoMse tAtparya bhAtmAkI catuSTayAt' isa vacanase syAtkArake arthakI usI prakAra pratipatti hotI hai jisaprakAra ki 'kathazcitte sadeveSTa' pariNativizeSasa hai-parapadArthama prItirUpa pariNAmaisa vAkyama 'kazcita' padase syAtpadakA prayoga kA honA rAga tathA aprItirUpa pariNAmakA nAma dveSa, aura tattvakI atipattirUpa pariNAmakA honA moha jAnA jAtA hai / isIprakAra lokame 'ghaTa Anaya' arthAt rAga, dveSa, moha ye tIno AtmAke vikAra(ghar3A lAo) ityAdi vAkyoMme jo syAt zabdakA bhAva haiN| ye jahA~para hote haiM vahIM prAtmA kali (pApa)kA aprayoga hai vaha usI pratijJAzayako lekara siddha hai|) maMcaya karatA hai, dukhI hotA hai, nAnA prakAra pApAdi ___ 'isataraha he jina-nAga!-jinoMme zreSTha zrIvIra kAryoM meM pravRtti karatA hai| kabhI manda rAga hucA taba bhagavan !-yApakI (anekAnta) dRSTi dUsaroMke paropakArAdi kAryoM meM vyagra rahatA hai, tIvra rAga-dveSa sarvathA ekAntavAdiyoMke-dvArA apradhRSyA haiabAdhitaviSayA hai aura sAtha hI paradharSiNI hai huA taba viSayoMme pravRtti karatA hai yA hiMsAdi pApoM meM mana hojAtA hai| kahIM bhI ise zAnti nahIM miltii| dUsare bhAvaikAntAdivAdiyoMkI dRSTiyoMkI dharSaNA yaha sarva anubhUta viSaya hai| aura jaba rAgAdi karanevAlI hai-unake sarvathA ekAntarUpase mAnya pariNAma nahIM hote taba zAntise apanA jo jJAtAsiddhAntoMko bAdhA pahu~cAnevAlI hai|' dRSTA svarUpa hai usImeM lIna rahatA hai, jaise jalameM para ke sambandhase malinatA rahatI hai| yadi paGkakA saMbandha
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 anekAnta [ varSa 9 usase pRthak hojAve taba jala svayaM nirmala hojAtA haiM unase kSayopazamajJAnI vastusvarUpake jAnaneke hai| taduktaM-paMkApAye jalamya nirmalatAvata / ' nirma- artha Agama-racanA karate haiN| latAke liye hameM paGkako pRthak karanekI AvazyakatA Aja bahutase bhAI jainoMke nAmase yaha samajhate hai| athavA jaise jalakA svabhAva zIta hai| agnike haiM jo vaha eka jAti-vizeSa hai / yaha samajhanA kahA~ sambandhase jalameM uSNatA paryAya hojAtI hai usa samaya taka tathya hai, pAThakagaNa jaane| vAstavame jisane jala, dekhA jAve to, uSNa hI hai| yadi koI manuSya AtmAke vibhAva-bhAvoMpara vijaya pA lI vahI jaina / jalako zIta-svabhAva mAnakara pAna kara leve taba vaha yadi nAmakA jainI hai aura usane mohAdi kalakoMko niyamase dAhabhAvako prApta hojAvegA / ata: jalako nahIM jItA taba vaha nAma 'nAmakA nainasukha A~khoMkA zIta karaneke vAste AvazyakatA isa bAtakI hai jo andhA'kI taraha hai| ata: moha-vikalpoMko choDo aura usako kisI batanameM DAlakara usakI uSNatA pRthak vAstavika ahiMsaka bno| kara denA cAhiye / isI prakAra AtmAmeM mohodayase vAstavame to bAta yaha hai ki padArtha anirvacanIya rAgAdi pariNAma hote haiM ve vikRtabhAva hai| inase hai-koI kaha nahI sktaa| zrApa jaba mimI mAne zrAtmA nAnA prakArake klezoMkA pAtra rahatA hai| unake ho taba kahate homimarI mIThI hotI hai-jima pAtrame na honekA yahI upAya hai jo vartamAnameM rAgAdika hoM rakkhI hai vaha nahIM kahatA; kyoMki jaDa hai / jJAna hI uname upAdeyatAkA bhAva tyAge, yahI AgAmI na hone- cetana hai vaha jAnatA hai misarI mIThI hai, parantu yaha meM makhya upAya hai| jinake yaha abhyAsa hojAtA hai bhI kathana nahI banatA; kyoMki yaha siddhAnta hai ki unakI pariNati santoSamayI hojAtI hai| unakA jIvana jJAna jJeyame nahI jAtA aura jJeya jJAna nahIM jaataa| zAntimaya bItatA hai, unake eka bAra hI para padArthose phira jaba mimarI jJAname gaI nahIM taba misarI mIThI nijatva buddhi miTa jAtI hai / aura jaba parame nijatva- hotI hai, yaha kaise zabda kahA jAsakatA hai ? athavA kI kalpanA miTa jAtI hai taba sutarAM rAga-dveSa nahI jaba jJAnage hI padArtha nahIM pAtA taba zabdase usakA hote| jahA~ zrAtmAme rAga-dveSa nahIM hote vahIM pUrNa vyavahAra karanA kahA~ taka nyAyasaGgata hai| isase yaha ahiMsAkA udaya hotA hai| ahiMsA hI mokSamArga hai| tAtparya nikalA-moha-pariNAmoMse yaha vyavahAra hai mAtmA phira AgAmI ananta kAla, jisa rUpa arthAta jaba taka moha hai taba taka jJAname yaha kalpanA sisa gayA, usI rUpa rahatA hai| jina bhagavAnane hai| mohake abhAvase yaha sarva kalpanA vilIna ho yahI ahiMsAkA tattva batAyA hai-arthAta jo AtmAeM jAtI hai-yaha asaGgata nhiiN| jaba taka prANIka moha rAga-dveSa-mohake abhAvame mukta hocukI hai unhIMkA he taba taka hI yaha kalpanA hai jo ye merI mAtA hai nAma jina hai / vaha kauna hai ? jisake yaha bhAva hogaye aura maiM isakA putra haiN| aura ye merI bhAryA * vahI jina hai| usane jo kucha padArthakA svarUpa darzAyA imakA pati huuN| mohake abhAvame yaha sarva vyavahAra usa arthaka pratipAdaka jo zabda hai use jinAgama vilIna hojAte hai-jaba yaha AtmA mohake phAdase kahate hai| paramArthase dekhA jAya to, jo AtmA pUNa rahatA hai taba nAnA kalpanAoMkI sRSTi karatA hai, kisI ahiMsaka hojAtI hai usake abhiprAyame na to parake ko heya aura kisIko upAdeya mAnakara apanI pravRtti upakArake bhAva rahate hai aura na anupakArake bhAva banAkara itastataH bhramaNa karatA hai| mohake abhAvame rahate haiN| ata: na unake dvArA kisIke hitakI ceSTA Apase Apa zAnta hojAtA hai| vizeSa kyA likhaM, hotI hai aura na ahitakI ceSTA hotI hai| kintu jo pUrvo- isakA marma ve hI jAne jo nirmohI haiM, athavA ve hI pArjita karma hai vaha udayame Akara apanA rasa detA hai| kyA jAne, unhe vikalpa hI nhiiN| usa kAla meM unake zarIrase jo zabdavargaNA nikalatI
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya varNI gaNezamasAdajIke hRdayodvAra hAla meM pUjya varNI gaNezaprasAdajIkA eka mArmika patra mujhe murAra (gvAliyara)se pAsa huzrA hai, jisame unhoMne mukhtAra bhIjugalakizorajIke kAryoMke prati apanA hArdika prema pradarzita karate hue apane kucha hRdayodgAra vyakta kiye haiM, jo sAre jaina samAjake jAnane yogya hai / ataH unakA vaha pUrA patra yahA~ prakAzita kiyA jAtA hai / pAThaka degvege ki pUjya varNIjIko mukhtAra sA0ke anumandhAna-kArya kitane adhika priya haiM aura ve unheM kitanA adhika pasanda karate haiM tathA unake isa anumandhAna-vibhAgako sthAyitva prApta honekA kinanI zubha bhAvanAtroMko apane hRdayame sthAna diye hue haiN| kyA hI acchA ho yadi jaina mamAja varNIjIke hana hRdayodAgeke marmako samajhe, unakI bhAvanAko bhAvanAmAtra' na rahane de aura na unheM phirase yaha kahanekA ayamara hI de ki hamAre bhAva to mana hI meM vilaya jAte haiN|' -darabArIlAla koThiyA] zrIyuta koThiyAjI mahodaya, drshnvishuddhiH| Apake utsavako devala / parantu yaha iSTa nahIM jo kevala nATaka ho, kucha kArya ho| ima vibhAgakI patra aayaa| samAcAra jAne / bAbUjI (mukhtAra mahatI AvazyakatA hai| parantu imakI pUrti kaise ho, jagAkazorajI) kA kArya to mujhe itanA priya hai jo yaha mamajha nahIM pAtA-samajha nahIM pAtA, imakA usake artha aba bhAvanA-mAtra raha gaI hai| aise kAryo- yaha artha hai jo samAjane abhI isa viSayapara mImAmA ke liye to unako icchAnukula puSkala dravya hotA nahIM kii| kevala UparI-UparI bAtoMpara isakA mamaya aura kama kama 10 vidvAna rahate jinheM icchita davya jAtA hai| antame yahI kahanA par3atA haidiyA jaataa| sAlame uneM 2 bAra chuTTI dI jAtI 1 tvaM cannIcajanAnurAgarabhamAdasmAsu mandAdaraH / mAsa jAr3Ame 1 mAma garmIme / jahA~para yaha nattvAnu- kA no mAnada mAnahAniriyatI bhUH kiM tvameva prabhuH / / maMdhAna hotA vahIM para 1 sthAnapara unakA bhojana gujApuJjaparamparAparicayAbhillIjanahanti / hotaa| ve mivAya tattvAnusaMdhAnaka anya kathA na mukkAdAmana dhAgyanti kimahI kaNThe kurnggiihshH|| karate / 1 vRhasthAna hotA jahA~para maba Rtuke mA0 zu. ci. anukUla sthAna hotaa| isa kAryake liye kamase kama __ gaNeza varNI 10 lAkha rupayA hotA usake byAjase yaha kArya cltaa| yadyapi yaha honA kaThina nahIM parantu hamArI dRSTi noTa-ata: hamAga kahanA bAbUjI (mukhtAra tau jar3avAdake puSTa karane meM laga rahI hai-ataH hamAre jugalakizorajI) me kaha do| Apake bar3e 2dhanAvya bhAva to mana hI meM vilaya jAte hai / thothA sabhApati mitra hai| ve kaba ApakI icchAkI pUrti karege Apa bananese jalavilocanake sadRza prayAsa hai| koI aisA kA jIvana 4 yA 6 varSa hI to rhegaa| yadi Apake vyaki talAzo jo isakI pUrtikara suyazakA bhAgI samakSa ina logoMne kucha na kiyA taba pIche kyA kareMge? ho / hA~ yaha mereko bhI iSTa hai jo 1 vAra maiM bhI (jyeSTha sudi)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ ramurdereat avasthiti ( lekhaka - zrIgaracanda nAhaTA ) 'anekAnta' ke gata aktUbara ke aGka meM padmanandiracita rAvaNapArzvanAthastotra prakAzita huA hai / usakA paricaya karAte hue sampAdaka zrI mukhtAra sAhabane likhA hai ki "yaha stotra zrIpadmanandi munikA racA huA hai aura rAvaNapattana ke adhipati arthAt vahA~ sthita devAlaya ke mUlanAyaka zrIpArzvajinendra se sambandhita hai; jaisA ki antima padyase prakaTa hai / mAlUma nahIM yaha "rAvaNapattana" kahA~ sthita hai aura usameM pArzvanAthakA yaha devAlaya (jainamandira) ba bhI maujUda hai yA nahIM, isakI khoja honI cAhiye / " tIna varSa hue zve0 sAhitya me rAvaNapArzvanAthakA ullekha avalokaname Anepara mere sAmane bhI yaha prazna upasthita huA thA aura apanI zodha-khoja ke phalasvarUpa isakI avasthitikA patA laga jAnepara jaina satyaprakAzake kramAGka 114 me "rAvaNatIrtha kahA~ hai ?" zIrSaka lekhadvArA prakAza DAlanekA prayatna kiyA gayA thaa| mere ukta lekhasaM spaSTa hai ki rAvaNapArzvanAtha varttamAna alavara meM sthita hai| isake poSaka 9 ullekha16vIM zatAbdI se varttamAna takake usa lekhame diye gaye the eva rAvaNapArzvanAthakI navIna caityAlayasthApanA (jIrNoddhAra) kA sUcaka saM0 1645ke zilAlekhako bhI prakAzita kiyA gayA thaa| isI samaya alabarase prakAzita 'arAvalI' nAmaka patrake varSa 1 aGka 12 me "jainasAhityame alavara " zIrSaka lekhame bhI isake sambandhame prakAza DAlA gayA thA / yahA~ usake pazcAt jo katipaya aura ullekha avalokanama Aye hai ve de diye jAte hai: 1 kSemarAja (16vIM) ke phalodhI - stavana (gA. 24) meM"thabhaNapuri mahimA nilo, gaUuDara gauDIpura pAsa / jesalamerahi paragaDo rAvaNi alavara pUrai zrasa / 20 2 sAdhukIti racita (saM0 1604) mauna - ekAdazI stavana ( gAthA 17 ) me : "gaDha nayara alavara sukhahamaDapa pAsa rAvaNama punnyu|" 3 ratnajaya (18) kRta 157 nAma gabhita pArzvastavana gA. 17) maM: - "tarIka vIjApurai re lAla alavara rAvaNapAsa / " 4 ratnanidhAna ( 17vI) kRta pArzvalaghu-sa - stavana (gA 9) me - "jIrAvala sovana girai, alavaragar3ha gavaraNa jAgai re" 5. kalyANasAgara sUri-racita rAvaNapArzvASTakame"alavarapurarata rAvaNa pArzvadeva, praNatazubhasamudra kAmadaM devadevaM / " rAvaNapArzvanAtha kI prasiddhikA patA abhI taka zve sAhityase jJAta thA / padmanandike stotrase usakI prasiddhi donoM sampradAyoMme samAnarUpase raho jJAta kara harSa hotA hai| vartamAna mela-jola ke yuga me aisI bAtoM evaM tIrthoM Adipara vizeSarUpasaM prakAza DAlanA atyanta Avazyaka hai, jo donoM sampradAyavAloMko samAnarUpase mAnya ho / alavara ke rAvaNapArzvanAthakA itihAsa manoraJjaka evaM kautUhalajanaka honA cAhiye / nAmake anusAra ima pArzvanAtha - pratimAkA sambandha rAvaNase yA alabarakA prAcIna nAma rAvaNapattana honA vidita hotA hai / ataH alavara nivAsI jaina bhAIyoM eva anya vidvAnoMko usakA vAstavika itihAma zIghra hI prakAzame lAnekA prayatna karanA cAhiye /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsana-jayantIkA pAvana parva isa yugake antima tIrthadara zrIvIra-varddhamAnane udAra tathA aparigrahI bananekA anurodha kiyA thaa| saMsArake trasta aura pIDita janasamUha ke liye apane yadi saMsAra gA~dhIjIke mArgapara calatA to Aja bhaya jisa ahiMsA aura anekAntamaya zAsana (upadeza)kA parezAnI aura dukhoMkA vaha zikAra na hotaa| prathama pravartana kiyA thA usa zAsanakI jayantIkA vIra-zAsanake anuyAyiyoMkA isa sthitiko dUra pAvana parva ima va bhAvaNa kRSNA pratipadA tA. 22 karanekA sabase adhika aura bhArI uttaradAyitva hai; julAI 4948 vRhaspativArako avatarita horahA hai| kyoMki unake pAsa ahisAke avatAra bhagavAna bhagavAna vIrane isa puNya divasameM jima paristhiti mahAvIrake dvArA dI huI vaha vastu hai-vaha vidhi hai ko lekara apanA ahisAdikA zAsana (prathama upadeza) jo jAdakA-sA kAma kara sakatI hai aura duniyAma pravRtta kiyA thA vaha prAyaH Aja jaimI hI thii| dhameka ahiMsA, satya, aparigraha, samabhAva aura maitrIkI nAma para usa samaya aneka hiMsAmayI yajJa-yAga kiye vyavasthA kara sakatI hai / yaha nidhi ahiMmA, jAte the, mUka pazuoM ko nidayatApUrvaka unama homA anekAnta aura aparigrahake mUlyavAna siddhAnta hai, jAtA thA, strI aura zUdra dharmAdhikArI nahIM samajhe jinakA Aja hama bhArIsa bhArI pracAra aura prasAra jAte the, ve manuSyoMkI koTise bhI gaye bIte the| karanakI sakhta jarUrata hai| bhagavAna vIrane apane ahisA pradhAna 'sarvodaya tIrtha maubhAgyase ima varSa vIra-zAsana-jayantIkA ke dvArA una hiMsAmayI yajJoMko pUrNatayA banda karake vASika utsava jima mahAn santake netRtvameM mugara striyoM aura zUdroMko bhI unakI yogyatAnusAra dharmA (gvAliyara)me vizeSa samArohake sAtha hone jArahA hai dhikAra diye the aura prANimAtrake liye kalyANakA vaha jaina samAja aura bhAratakA hI santa nahIM hai apitu dvAra kholA thaa| sAre maMsArakA sanna hai / usake hRdayama vizvabharake liye ataeva unakI isa zAmanapravartana tithi-zrAvaNa apAra karuNA aura maitrI hai| yaha santa kRSNA pratipadA kA bar3A mahatva hai aura usakA mIdhA varNI gaNezapramAda ke nAmase sarvatra vizruta haiM / manta sambandha janatAke Atma-kalyANake sAtha hai| ke atirikta Apa uccakoTi ke vidvAna (nyAyAcArya) Aja sArA saMmAra trasta aura dukhI hai| pazuoM prabhAvaka vaktA aura saphala netA bhI hai| kI to bAta hI kyA, manuSya manuSyoMka dvArA mAre-kAde, AzA hai aise purupottamake netRtvameM isa varSa agnimeM hAme tathA apamAnita kiye jArahe haiN| sabhI eka vIrazAmana jayantIke avasarapara vIrazAmana ke pracAradUsarese bhayAtura aura parezAna hai| yadi unakA dukha prasAra, purAtatva tathA sAhityake anusandhAna aura aura bhaya tathA parezAnI dUra hosakate hai to bhagavAna deza tathA mamAjake utkarSa-sAdhanAdikA koI viziSTa vIrake dvArA pravartita ahiMsA, anekAnta aura apari __evaM Thoma kAya kiyA jaaygaa| prahake zAsanase hI dUra hosakate hai / mahAtmA gA~dhIne isa dizAme prayatna kiyA thA aura maMsArako sukhI vIrasevAmandira, sarasAvA) aura zAntimaya jIvana vyatIta karane ke liye ahiMsaka, tA06 -1548 darabArIlAla koThiyA
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. zrImatparamAra zaMgerikI pArzvanAtha bastIkA zilAlekha __ (bA0 kAmatAprasAda jaina, sampAdaka 'vIra') "zrAlaoNjikala sarve oNpha maisUra" san 1933meM geri nAmaka sthAnake zilAlekha diye haye haiN| unameMse eka zilAlekhako hama sadhanyavAda yahA~ upasthita karate haiN| -lekhaka zrImatparamagabhIramyAdvAdAmoghalAM- zAntiseTrike putra bAmiseTrikI bar3I bahana thI / cchana jIyAta trailokya-nAthasya zAsanaM baNajamu aura nAnAdezI vyApAriyoMne bhI basadike jinazAsana / lie katipaya vastuoMpara kara denA svIkAra kiyaa| 3. svasti zrImata zakavarSama da 1082 antameM jo isa dAnako naSTa karegA use gaGgApara eka vikrama saMvatsarada kumbha zu sahasra gaubadha karanekA pAtaka lagegA, yaha ullekha hai| 5. ddha dazami bRhavAradandu zrImAna-niDugoDa ima legyase mpaSTa hai ki pahale zRgerime jainoMkI 6. vijayanArAyaNa zAntiseTTiya putra bA sakhyA aura mAnyatA adhika thii| (The Inscrip7. mi-seTTiyara aka siriyabe-saTTitiyara ma- tion shows that Jaunism had once a 8 galu nAgave-seTTitiyara magalu siriya good following in Sringeri in former 9. le saTTitigaM hemmADi-seTTigaM suputrana times --Arch. Sur. of Mysore, 1933, 10 pa mAriseTige parAkSavinayakke mA p 124) 11. Disida badige biTa datti kereya kelaga Ajakala zRgeri brAhmaNa-sampradAyakA mukhya kendra 12 gaga hiriya gadeya vasadiya bar3agaNa hosa .. aura tIrtha banA huA hai| zaGkarAcAryake samayase hI 13. yu bhaMDiyu holaya naDuvaNa huduvina horada zRMgerime brAhmaNadharmakI jar3a jama gaI thI aura upa14. maNNu kaNDuga sulligoDa arugaNDuga maNNu rAntakAlame brAhmaNa sampradAyame zRgerimaThake zrI15. ....." baNajamuM nAnademiya biTTaya zaGkarAcArya prasiddha hote Aye hai| Aja vahA~ jainA. 16. .........." malavege hAga hanja boTTiya mala yatana hataprabha horahe hai| jainoMko unakA jarA bhI 17 ........... le melasina mArake hAgamu dhyAna nahI hai| isa prakArakI aneka kIrti-kRtiyA~ 18. mattaM pottobbaluppu heriga ayvattele ariminada bhAratama bikharI par3I haiM, para hamAre jainI bhAI unakI malavege visake biTTa tapidaDe tappidavanu gaMgeya- Arase besudha hai| 19 lu saira kavileya konda pAtaka isa zilAlekhame vyApAriyoMke do bhedoM (1) isake aMgrejI anuvAdakA bhAvArtha nimna prakAra baNajamu (2) aura nAnAdezIkA ullekha unakI hai:-"jinazAsana jayavaMtA pravarto jo trilokInAtha- baNija-vRttiko hI sambhavataH lakSyame lekara kiyA kA zAsana hai aura zrImat paramagabhIra syAdvAda-lakSaNa gayA hai| anumAnata: jo loga dUra dUra dezoMmeM na se yukta hai| svasti / zaka saMvat 1882 vikramavarSake jAkara sthAnIya dehAtame vyApAra karate hoMge ve kuMbhake zuklapakSakI dazamIke vRhaspativArako basadi baNajam kahalAte hoNge| aura dUra dUra dezoMme jAkara (jinandira)ke lie dAna diyA gayA, jise haimmADi- (se pAkara ?) vyApAra karanevAle nAnAdezI kahalAte seTrike putra mAriseTTikI eva nAgaveseTTitiyarakI putrI hoNge| dakSiNake vidvAnoMko isapara prakAza DAlanA siriyabeseTTitikI smRtime nirmANa kiyA gayA thaa| cAhiye / isase itanA spaSTa hai ki ina vyApAriyoMmeM siriyabeseTTiti niDugoDu - nivAsI vijayanArAyaNa jAtigata bhedabhAva tabataka nahIM thaa|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainapurAtana [ vihaGgAvalokana ] zeSa ( lekhaka - muni kAntisAgara ) AryAvartaka takSaNa kalAke saMrakSaNa aura vikAsa jaina samAja bahuta bar3A yogadAna diyA hai jisakI svarNima gaurava garimAkI patAkAsvarUpa Aja bhI anekoM sUkSmAtisUkSma kalA kauzalake utkRSTatama pratIka-sama purAtana mandira, gRha pratimAe~ vizAla stabhAdi bahumUlyAvazeSa bahuta hI duravasthAmeM avaziSTa hai / ye prAcIna saMskRti aura sabhyatA ke jvalata dIpaka - prakAzastambha hai| varSoMkA atIta inameM antanihita haiM / bahuta samaya taka dhUpa-chAhame rahakara inhoMne anubhava prApta kiyA hai / ve na kevala tAtkAlika mAnava jIvana aura samAja ke vibhinna pahaluoM ko hI Alokita karate hai apitu mAnoM ve jIrNa-vizIrNa khaNDaharoM, vanoM aura girikandarAoM meM khar3e khar3e apanI aura tatkAlIna bhAratIya sAMskRtika pari sthitiyoMkI vAstavika kahAnI, atigambhIrarUpase para mUkavANIme, una sahRdaya vyaktiyoMkI zravaNa karA rahe haiM jo purAtana-prastarAdi avazeSoMmeM apane pUrvapuruSoM kI amarakItilatAkA sUkSmAvalokana kara svarNatulya navIna prazasta mArgakI sRSTi karate haiM / yadi hama thor3A bhI vicAra karake unakI ora dRSTi kendrita kare to vidita hue binA nahIM rahegA ki pratyeka samAja aura jAtikI unnata dazAkA vAstavika paricaya inhIM khaNDita avazeSoMke gambhIra adhyayana, manana aura anveSaNapara avalambita hai / merA to mAnanA hai ki hamArI sabhyatAkI rakSA aura abhivRddhime kisI prAcIna sAhityAdika granthoMse inakA sthAna kisI dRSTise bhI kama nahIM, sthAyitva to sAhityAdi se iname adhika hai| sAtha hI sAtha yaha bhI kahanA par3egA ki sAhityakAra jina udAtta bhAvoMkA vyaktIkaraNa bahuta sthAna rokakara karatA jabaki kalAkAra jar3a vastuoM para atyanta sImita sthAnameM apanI chainI dvArA una bhAvanAoMko vizvalipike rUpameM vyakta karatA hai| nirakSara janatA bhI isa vizvalipise jJAna prApta kara letI hai ! eka samaya thA jaba ina kalAkAroMkA samAdara bhAratame sarvatra thA, sAMskRtika amaratattvoMke pracAraNa evaM saMrakSaName ve sabase adhika dAyitva rakhate the / laukika janoMkI ruci aura pariSkRta vicAradhArAke akSuNNa pravAhako ve jAnate the / unakA jIvana sAtvika aura manovRttiyA~ Aja ke kalAkAroMke liye AdarzakI vastu thIM / inhIM kinhIM kAraNoMse prAcIna bhAratIya sAhitya meM inako ucca sthAna prApta thaa| jainAcArya zrImAn haribhadrasUrijI - jo apane samayake bahuta bar3e dArzanika aura pratibhAsampanna vidvAn pranthakAra the-- ne apane SoDaza prakaraNoMmeM kalAkAroMke sambandhame jo vicAra vyakta kiye haiM ve hamAre liye bahuta hI mUlyavAn haiM / ve likhate haiM "kalAkAra ko yaha na samajhanA cAhiye vaha hamArA vetana bhogI bhRtya hai para apanA sakhA aura prArambhIkRta kAryame paramasahayogI mAnakara unako Avazyaka sabhI suvidhAe~ pradAna kara sadaiva santuSTa rakhanA cAhiye, unako kisI bhI prakArase ThaganA nahIM cAhiye, vetana ThIka denA cAhiye, unake bhAva dina pratidina vRddhiko prApta hoM vaisA AcaraNa karane se hI ve ucca kI racanAkA nirmANa kara samAjakaM AdhyAtmika kalyAName Azika sahAyaka pramANita ho makate haiN|" aura granthoMme bhI inhIM bhAvoMko puSTa karane vAle anyAnya uddharaNa upalabdha haiM para unakI yahA~ vivakSA nahIM /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 bhanekAnta [ varSa 9 yahA~para prazna yaha upasthita hojAtA hai ki zilpa tallIna hojAtA hai bhale hI vaha unake marmasparzI itihai kyA? kyoMki sarvasabhyatAoMke liye zilpa parama hAsase paricita na ho| eva kalAvijJa to inameM bhAvazyaka hai| jisa prakAra prANImAtrakI saMbedanAkA mahAna satyake darzana karate haiM; kyoMki viSayako samasarvocca zikhara saGgIta hai ThIka usI prakAra zilpakA bhanekI zakti unameM hai| kathanakA tAtparya kevala itanA vistRta aura vyApaka bhavana nirmANa hai| janatAmeM hI hai ki mAnava-saskRtike vikAsa aura sarakSaNameM Amataurapara-arthAta lokabhASAmeM zilpakA sAmAnya jinakA bhI yoga rahA hai uname zilpakAra sarvaprathama artha ITapara ITa yA prastarapara prastara sajA denA hI sthAnapara hai| mAnavake AbhyaMtarika jIvanase bhI zilpa mAnA jAtA hai| parantu vastusthiti dekhanese isakA ghaniSTha sambandha hai, cAhe vaha araNyavAsI yaha paribhASA bhAvasUcaka nahIM mAlUma detI-apUrNa hI kyoM na rahA ho| hai| zilpakI sarvagamya vyAkhyA karanA bhI to bhAratIya vAstukalAkA itihAsa yoM to jabase mAsAna nhiiN| mAnavakA vikAsa huA tabhIse hI mAnanA hogA para parantu phira bhI pro0 muskarAja Anandane nimna zuddha aitihAsika dRSTise kalA-samIkSakoMne mohejodaDo paMktiyoMma jo paribhASAkI hai vaha upayukta hai-"zilpa eva harappAse mAnA hai| isa yugake pUrva jahA~ taka hama vahI hai jo nirmANa-sAmagriyoM dvArA kalpanAke samajhate hai jo yuga bA~sa, lakar3I, pattoMkI jhopar3iyoM AdhArapara banAyA jAya / usa zilpako hama kabhI kA thA vaha adhika mahatvapUrNa thA, sAtvika bhAvaadvitIya kaha sakate hai jisakI kalA evaM kalpanAkA nAoMkA bhI liye hue thA, prakRti kI godame mAnavako prabhAva manuSyapara par3a mk"| uparyukta dArzanika paddhati jo vicArakI maulika sAmagrI milatI hai use hI vaha kI paribhASAse kalAkAroMkA jo uttaradAyitva bar3ha mAnava-samAjakI bhalAIkaM liye kalAke dvArA mUrtarUpa jAtA hai vaha kisIse aba chipA nhiiN| "manuSyapara detA hai / isa prakAra dina pratidina vAstukalAkA prabhAva" aura "prApta sAmagriyoM dvArA nirmANa" ye vikAsa hotA gayA, ajaTA, jogImArA, bAga, ilorA zabda gambhIra artha rakhate hai| prApta sAmagrI yAni kevala cA~dabar3a, padukoTA, eliphaMTA Adi anekoM aisI kalAkArake aujAra aura etadviSayaka sAhityika pratha guphAe~ hai jo bhAratIya takSaNa aura gRha- nirmANakalAhI nahIM hai apitu unake vaiyaktika vizuddha caritrakI ko zreSTha pratIka hai| vAstukalAkA pravAha samayakI ora bhI vyaMgyAtmaka saMketa hai| kalpanAtmaka zilpa gati aura zaktike anurUpa bahatA gayA, samaya samaya nirmANameM jo mAnasika pRSThabhUmi taiyAra karanI par3atI para kalAvijJoMne isameM navIna tatvoMko praviSTa karAyA hai vaha kalA-samIkSakoMke liye anubhavakA hI viSaya ki mAnoM vaha yahA~kI hI svakIya sampatti ho, nirmANa hai| kalpanA-dvArA mAnava jagatake AdhyAtmika aura paddhati, aujAra Adima bhI krAntikArI parivartana bhautika saMskRti ke uccatama siddhAntoMkA samucita hue / jaba jisa viSayakA sArvabhaumika vikAsa hotA aGkana hI prabhAvotpAdaka ho sakate haiN| tabhI to hai taba use vidvAna loga lipibaddha kara sAhityakA mAnava unake prabhAvase prabhAvita hotA hai| Azcarya- rUpa de dete haiM, jisase adhika samaya taka mAnavake janaka vAyumaNDalame sabhI AkarSaNa rakhate haiN| jina saMparkameM raha sakeM, kyoMki kalpanA-jagatake siddhAntoM ko prAcIna khaMDaharoMko dekhanekA saubhAgya prApta huA kI paramparA tabhI cala sakatI hai jaba uttarAdhikArI hai yadi unake sAtha kalApremI aura kalAke tatvoMko milatA hai| gata pA~ca hajArase adhika varSoMkA vAstuna jAnane vAle vyakti sAtha rahe hoM taba to kahanA hI kalAkA itihAsa mahatvapUrNa, rocaka aura jJAnavarddhaka kyA ?-unako anubhava hogA ki prAcIna zilpa- hai| isake namUneke svarUpa prAcIna gRha, mandira, mUrtiyA~, kalAtmakakRtiyoMkA jo koI bhI avalokana karatA hai kile, zastrAdi mAnava samAjopayogI aneka upakaraNa
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6) jainapurAtana avazeSa 227 vartamAna haiM, jinapara lAkhoM pRSThoMmeM likhA jAya to mere mitra 'moDarnarivyu' ke vartamAna saMpAdaka kama hai / mujhe to prakRta nibandhameM kevala jainapurAtatva zrImAn kedAranAtha caTTopAdhyAya, jo purAtattvake acche ke aMgIbhUta jo avazeSa upalabdha hote haiM naSTa hone vidvAna hai, batA rahe the ki unake gA~va-bA~kuDAkI kI pratIkSAmeM haiM-unhIMpara apane truTipUrNa vicAra vyakta pahAr3iyoMme bahutasI jaina pratimAe~ prApta hotI haiM jo kara samAjake vidvAna aura dhanImAnI vyaktiyoMkA raka pASANapara utkIrNita haiM, inake Age vahA~kI dhyAna apanI sAMskRtika sampattikI ora AkRSTa janatA na jAne kyA-kyA karatI hai| pazcima baGgAlameM karanA hai aura yahI isa nibandhakA uddezya hai| sarAkajAtike bhAiyoMke jahA~-jahA~para kendra haiM unameM AryAvartakA sambhavataH zAyada hI koI konA prAcIna bahutasI sundara kalApUrNa zikharayukta mandiragemA ho jahA~para yatkiJcitarUpeNa jaina-purAtattvaka pratimAeM sekar3oMkI saMkhyAme upalabdha haiN| ina avazeSoM avazeSa upalabdha na hote hoM, pratyuta kaI prAnta aura ko maine to dekhA nahIM parantu muni zrIprabhAvijayajI jile to aise hai jo jainapurAtattvakI sabhI zAkhAoMke kI kRpAse unakaM phoTo avazya dekhe, tabiyata bar3I purAtanAvazeSoMko surakSita rakkhe hue hai kyoMki prasanna huI / zrImAn tAjamalajI botharA-jo vartamAna sAMskRtika uccatAke pratIka-sama inake nirmAName sarAkajAtikI saMsthAke mantrI hai-se maiM AzA Arthika sahAyaka jainoMne apane dravyakA anya samA- karatA hU~ ki ve sAre prAntameM-jahA~ sarAka basate hai jApekSayA sarvAdhika vyaya kara jaina saMskRtikI bahata -jahA~ kahIM bhI jaina avazeSa hoM unake citra to acchI sevA kI hai| baGgAla, mevAha aura madhyaprAnta avazya hI leleM / khojakI duniyAse yaha sthAna kosoM Adi kucha sthAna aise hai jahA~para kAlake mahAcakrake dara hai| kaI aise bhI hai jo prAcIna smAraka rakSA prabhAvasaM bhAja jainoMkA nivAsa nahIM hai para jainakalA kAnUname nahAnese unake nAzakI bhI zIghra saMbhAvanA hai| ke mukhako samujjvala karane vAle mandira, stambha, medapATa-mevAr3ame bhI kalAke avatAra-svarUpa jaina pratimA yA khaDahara vidyamAna hai| ye pUrvakAlIna jainoM mandiroMkI saMkhyA bahuta bar3I hai, ye khAsakara 14vIM ke nivAsake pratIka hai| eka samaya thA jaba baGgAla zatAbdIkI bAdakI takSaNakalAse sambandhita haiN| bar3e jaina saMskRtise zrAsAvita thA, pUrvI baGgAlame jaina vizAla pahAr3oMpara yA talahaTIme mandira bane haiM jahA~ pratimAe~ prApta huI hai / kalakattA vizvavidyAlayakaM para kahIM-kahIM to jainIkaM gharakI to bAta hI kyA pro0 gosvAmIne mujhe batAyA thA ki pahAr3apura- kI jAya mAnavamAtra vahA~ hai hI nhiiN| aise mandiroMmese dinAjapurame digambara jaina pratimAe~ nikalI haiM ve loga mUti to avazya hI uThA legaye parantu pratyeka prAcIna kalA-kauzalakI dRSTisaM adhyayanakI vastu hai| kamaroMme jo lekha haiM unakI sudhi Aja taka kisIne (ina pratimA-citroMkA prakAzana prA0sa0 i0 rivmeM nahIM lii| kahaneko tA vijayadharmasUrijIna kucha lekha hocukA hai)| avazya hI liye the para unhoMne lekhAMke leneme tathA Aja bhI usa ora jaba kabhI utkhanana hotA hai prakAzana bhI pakSapAtase kAma liyA, sAmpradAyika taba jainadharmase sambandha rakhane vAlI sAmagrI nikalatI vyAmohakaM kAraNa sava lekhoMkA saMgraha bhI ve na kara sake, hI rahatI hai; pugatattva-vibhAgavAle sAdhAraNa noTa purAtattvaka abhyAmIka liye yaha bar3e kalaGkakI bAta hai| kara inhe prakaTa kara dete haiM, ve becAre ina avazeSoMkI atyanta khedakI bAta hai ki uparyuka sAdhanoMpara vividhatA aura prasaGgAnusAra jo bhavyatA hai, kisake na to vahA~kI jaina janatAkA samucita dhyAna hai aura sAtha kyA sambandha hai Adi bAte hI Avazyaka na vahA~kI sarakAra hI kabhI saceSTa rahI hai| astu, sAdhanoMke abhAvase nahIM jAna pAte haiM to phira kareM aba tA prajAtantrIya rAjya hai, maiM AzA karatA hai ki bhI to kyA kareM ? vahA~ke lokapriya mantrI isa ora avazya dhyAna deNge|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 bhanekAnta [varSa 9 madhyaprAnta aura barAra chaha varSa taka mere vihAra paddhatise dekhate haiN| ve nahIM cAhate haiM ki hamArI kA kSetra rahA hai, yahA~ke purAtattvapara maiMne vizAla bhArata sabhyatAse sambandhita koI bhI sAdhana hamArI dRSTise 1947 julAI, agasta, sitambara, navambara, disambara vazcita rhe| kaisI khojakI lagana ? jaba hama to bar3e Adi aDDoMmeM kucha lekha likhe hai| inake atirikta Anandase baiThe hai, vizAla sampattikA svAmI jaina lakhanAdauna, dhunasaura, kAMkara, bastara, padmapura, pAraGga, samAja bhI Aja akizcina banakara jIvana yApana paunAra, bhadrAvatI Adi pracIna sthAnoMmeM yadi khudAI kare yaha ucita nhiiN| jainoMkA to prathama kartavya hai karavAI jAya to bahuta bar3I nidhi nikalanekI pUrNa ki ve apane kalAtmaka khaNDoMko ekatra kareM yA sambhAvanA hai| ina sabhI sthAnoMpara jaina pratimAe~ unapara adhyayana kreN| maiM mAnatA hU~ Aja jaina samAja prApta huI haiN| yavatamAlakI jaina risarca sosAiTIke ke sAmane bahuta-sI aisI samasyAe~ haiM jinako kAryakartAoMkA dhyAna meM ina kSetroMpara AkRSTa karatA sulajhAnA, samayakI gati aura zaktiko dekhanA ani. huuN| ve kamase kama madhyaprAnta aura barArake jaina vArya hai, parantu jo prAcIna saMskRtika raGgameM raGge hue purAtatvapara anveSaNAtmaka prantha prastuta kreN| hai unako to purAtana avazeSoMkI rakSAkA prazna hI bhAratIya jaina tIrtha aura mandira AdikA kevala sabase adhika mahatvapUrNa aura zIghrAtizIghra dhyAna vAstukalAkI dRSTise yadi adhyayana kiyA jAya to dene yogya hai| yaha yuga sAMskRtika utthAnakA hai| vidita hue binA na rahegA ki takSaNakalAke pravAhako svatantra bhAratakA punarnirmANa hone jArahA hai| aise jainaune kitanA vega diyA, purAtana jainoMkA naitika avamarapara cupa baiThanA-jabaki AjakA vAyujIvana kalAke uccAti ucca saiddhAntika rahasyoMse ota- maNDala sarvathA hamAre anukUla hai-bhArI akarmaprota thA, Aja kalAkI upAsanA svatantrarUpase karanA NyatA aura patanakI nizAnI hai / yoM to bhArata to rahA dUra parantu jo avazeSa nirmita haiM unako sarakArane purAtattvakI khojakA eka svatantra vibhAga sa~bhAlanA taka asambhava horahA hai| eka lekhakane hI khola rakhA thA, jisake prathama adhyakSa janarala ThIka hI likhA hai ki "itihAsa banAne vAle vyakti kaniMghama I0 san 1862meM niyukta kiye gaye the| inhoMne to gaye parantu unakI kIrti-gAthAko ekatrita karane aura bAdame isI padapara Ane vAle mahAnubhAvoMne vAle bhI utpanna nahI horahe haiM" jaina samAja para apane gaveSaNA-khudAI ke samaya jo jo jaina avA uparyata paMkti solahoMbAnA caritArtha hotI hai| zeSa upalabdha hue aura jisa rUpame ve prApta sAdhanoMke Ajake gaveSaNA-yugameM inakI upekSA karanA AdhArapara unakA adhyayana kara sake, usI rUpama apanI jAnabUjhakara avanati karanA hai| inake prati yathAsAdhya samajhane kA prayAsa kiyaa| isa vibhAgakI anyathA bhAva rakhanA hI hamAre pUrvajokA bhayaGkara riporTa meM jaina purAtana avazeSoka citra aura vivaraNa apamAna hai-unakI kIrtilatAkI avahelanA hai| bhare par3e haiN| kahIM vikRtiyukta bhI varNana hai / DA0 sAMskRtika patanase bar3hakara maMsArame koI patana nahIM jainsa barjesa, karnala TaoNDa, DA0 bUlara, DA0 bhAMDArakara hai| sundara atIta hI anAgatakAlakI sundara sRSTi (pitA-putra) DA0 gerinaoNDa, DA. gaura hIrA0 ojhA, kara sakatA hai / gar3e murde ukhAr3anA hI par3egA, ve hI mi. narasiMhAcAriyara, muni jinavijayajI, aura hameM AgAmI yugake nirmAName madadagAra hoNge| unake sva. bAbU pUrNacandajI nAhara Adi anekoM purAtattva maunAnubhavase hamako jo utsAha-prada preraNAe~ milatI ke paNDitoMne jaina purAtana avazeSoMkI jo gaveSaNahai ve anyatra kahA~ milegI? Aja sArA vizva apanI- kara bhAdarza upasthita kiyA hai vaha Aja bhI anuapanI sabhyatAke gahanatama adhyayaname vyasta hai| karaNIya hai| pUrva gaveSita sAdhanoMke AdhAraparase yahA~ke vidvAn eka-eka prastara svaNDako viziSTa svargIya brahmacArI zItalapramAdajInaM "prAcIna jaina
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6 ] smAraka" nAmaka saMgrahAtmaka pranthoMkI racanA kI hai| vaha bilkula apUrNa hai / usameM anukaraNamAtra hai, thor3AsA bhI yadi svakIya khojase kAma liyA jAtA to kAma acchA aura puSTa hotA / una dinoM na to jainasamAjakI sArvabhaumika ruci thI aura na etadviSayaka pravRtti meM sahAyatA pradAna karane vAle sAdhana hI sulabha the| Aja sabhI dRSTise vAyumaNDala sarvathA anukUla hai / jo sAmagrI naSTa hocukI hai unapara to pazcAttApa vyartha hI hai, jo avaziSTa hai unakA bhI yadi samucita upayoga kara sake to saubhAgya ! "jage tabase hI prAtaHkAla sahI" / jainapurAtana avazeSa pUrva paMktiyoM meM sUcita kiyA jAcukA hai ki jaina avazeSoM kA kSetra atyanta vyApaka hai / jahA~para jaGgaloM me jo pratimAe~ hai unakA kalA yA dhArmika dRSTise kauna mUlyAGkana kare ? vahA~ to surakSita rahanA hI asambhava haiN| maiMne kaI jagaha para ( C. P. meM) mUrtiyoM - kA pASANa acchA honese logoMko kulhAr3I aura chure ghisate hue dekhA, kaI sthAnoMpara to unake sAmane amAnuSika kArya bhI hote hai / parama vItarAga paramAtmA ahisAke avatAra-sama pratimAke sAmane grAmINa loga balidAna taka karate dekhe gaye / jabalapura vAlA bahurIcanda isakA udAharaNa hai / yadi svarUpase gaveSaNA kareM to aise anekoM udAharaNa mila sakate haiN| zabdakozoM aura purAtattvakI sImAkA gambhIra adhyayana karaneke bAda avabhAsita hotA hai ki purA tava eka aisA zabda hai jo atyanta vyApaka arthako liye hue hai, itihAsa zrAdike nirmANa meM jinhIM kinhIM vastuoMkI -sAdhanoM kI AvazyakatA rahatI hai ve sabhI isake bhItara sanniviSTa hai, una sabhI sAdhanoMpara to prakAza DAlane kA yaha sthAna hai na kucha paMktiyoMme una sabakA samucita parizcaya hI karAyA jA sakatA hai| varSoMkI sAdhanA ke bAda hI vaisA karanA sambhava hai| maiMne isa nibandhame apanA kArya- pradeza bahuta hI saGkucita rakhA hai / mujhase yadi koI purAtatvapara adhyayana karane-karAneke sambandhameM prazna kare to maiM to 229 yahI sammati dU~gA ki jainasamAjako sarvaprathama purAtatva ke usa bhAgako lenA cAhiye jo takSaNakalAse sambandha rakhatA ho, vahI upekSita viSaya rahA hai| kyoMki inakI saMkhyA bhI sarvAdhika hai| mujhe spaSTa kara denA cAhiye ki arakSita avazeSoMkI ora hI kevala merA saMketa nahIM hai maiM to cAhatA hU~ jo prAcIna mandirapratimAe~ Aja Amataura se pUjA-arcanAke kAma meM Ate haiM aura kalApUrNa haiM unake uddhAra ke liye bhI sAvadhAna rahanA anivArya hai / uddhArakA artha koI yaha na lagA baiTheM ki unako naye sire se banavAveM, parantu una kalApUrNa sampatiyoMke sundara phoTU le liye jAyeM, jisa samayakI kalA ho usa samayakI aitihAsika sAmagrIkA upayoga kara unakA adhyayana kara phala prakAzita karavAyA jAya, naSTa hone se bacAyA jAya, arthAta purAtanatAko pratyeka upAyase bacAyA jAya / jahA~para mAlUma ho ki yahA~para khudAI karAne jainamandira yA avazeSa nikalege vahA~para bhI bhArata sarakAra ke purAtatva vibhAgase khudAI karavAnI cAhiye, Arthika sahAyatA karanI cAhiye / kyoMki sarakAra to samasta bhArata ke liye sImita artha vyaya karatI hai| ataH itane vizAla kAryakA uttaradAyitva kevala gavarnameNTapara chor3akara samAjako nizceSTa na honA caahiye| sarakAra ApakI hai / apane kartavya se samAjako cyuta na honA cAhiye / sAre samAjameM jabataka purAtatvAnveSaNakI kSudhA jAgRta nahIM hotI tabataka acche bhaviSyakI kalpanA kamase kama maiM to nahIM kara sakatA / atItako jAnanekI prabala AkAMkSA hI ko maiM anAgatakAlakA unnatarUpa mAnatA hU~ / kalakattAke bihAra me maiMne kevala eka bAbU choTelAlajI jainako hI dekhA jo jaina purAtatva vizeSataH rAjagRhI Adi jaina prAcIna sthAnoMkI khudAI aura anveSaNa ke liye tar3aphate rahate haiM / ve svayaM bhA na kevala purAtattva ke premI haiM apitu vidvAn bhI haiN| ve varSoMse svapna dekhate Aye haiM kaba jaina purAtavakA saMkSipta itihAsa taiyAra ho, daur3ate bhI ve khUba haiM para akelA AdamI kara hI kyA sakatA hai ?
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 anekAnta pratyeka vyaktiko isa bAtakA sadaiva smaraNa rakhanA cAhiye ki jisa viSayapara usakI ruci ho yA jise vaha adhyayana karanA cAhe use sabase pahale tadanukUla mAnasika pRSThabhUmi taiyAra karanI hogI jo viSayake Antarika tattvoMko hRdayakrama karanemeM sahAyaka pramANita ho sakeM / purAtatvake adhyayanako calatI bhASAme pattharoMse sara phor3anA yA "gar3e murde ukhAr3anA" kaha sakate haiN| para hRdaya komala aura bhAvuka caahiye| yaha jAla - cAhe Apa ruci kaha leM - hI aisA vilakSaNa hai ki isameM jo pha~satA hai vaha isa jIvanameM to nahIM nikala sakatA, vaha sAdhanA hI bar3I kaThora aura bhISaNa zrama sAdhya hai / pASANa jagatake khaNDoM meM sadaiva rata vyaktiyakoM kA mAnasika adhyayana karege to mAlUma hogA mAno bizvake bahuta se aakA yahIM samIkaraNa huA hai| [ varSa 9 jaina avazeSoMko samajhane ke liye sAre bhAratavarSa meM pAye jAne vAle sabhI zreNI ke avazeSoMkA adhyayana bhI anivArya hai kyoMki jaina aura ajaina zilpAtmaka kRtiyoMkA sRjana jo kalAkAra karate the ve pratyeka zatAbdI meM Avazyaka parivartana karate hue eka dhArAmeM bahate the, jaisA ki vAstukalAke adhyayanase vidita huA hai / prAntIya kalAtmaka avazeSoMko hI lIjiye unameM sAmpradAyika tattvoMkA bahuta hI kama prabhAva pAyeMge, parantu zilpiyoMkI paramparA jo calatI thI vaha apanI kalAmeM dakSa aura vizeSarUpase yogya thI / madhyakAla ke prArambhika jo avazeSa haiM unako bArahavIM zatIkI kRtiyoMse toleM to bihAra, madhyaprAnta aura baGgAlakI kalAme kama antara paaeNge| maiMne kalacUrI aura pAlakAlIna jaina tathA zrajaina pratimAoMkA isI saMkSiptAvalokana kiyA hai usaparase maiMne mocA hai 10-12 taka jo dhArA calI vahI tIrtha prAntoMko lekara calI thI antara thA to kevala bAhya AbhUSaNoMkA hI - jo sarvathA svAbhAvika hai / kathanakA tAtparya yaha hai ki eka paramparAmeM bhI prAntIyakalA bhedase / prAcIna lipi aura unake kucha pArthakya dIkhatA kramika vikAsakA jJAna bhI vizeSarUpase apekSita hai| mUrtividhAna ke aneka aGgakA adhyayana Thosa honA atyanta Avazyaka hai| itihAsa aura vibhinna rAjavazakaM kAloMme pracalita kalAtmaka zailI Adi aneka viSayoMkA gambhIra adhyayana purAtattvake vidyArthiyoM ko rakhanA par3atA hai| kyoMki jJAnakA kSetra vistRta hai / yaha to sAMketika jJAna ThaharA / uparyukta paMktiyoM ko chor3akara anya vyaktiyoMkI jAnakArI bhI apekSita hai / purAtana zilpa aura kalAke Abhyantarika marmako jAnaneke liye vartamAnameM nimna bAtoMpara dhyAna denA anivArya hai| maiM Upara hI kaha AyA hU~ merA kSetra atyanta saMkucita hai| bhAratIya jaina zilpakA adhyayana taba taka apUrNa rahegA jabataka vAstukalA ke aGga-pratyaGgoMpara vikAsAtmaka prakAza DAlane vAle sAhityakI vividha zAkhAoMkA yathAvata adhyayana na kiyA jAya; kyoMki takSaraNakalA aura usakI vizeSatA meM paraspara sAmya hote hue bhI prAntIya bheda yA tAtkAlika lokasaMskRtike kAraNa jo vaibhinna pAyA jAtA hai evaM usa samayake loka jIvanako zilpa kahA~ taka samucitatayA vyakta kara sakA hai| usa samayapara jo vAstukalA viSayaka prantha pAye jAte haiM na jina jina zilpakalAtmaka kRtiyoMke nirmANakA zAstrIya vidhAna nirdiSTa hai unakA pravAha kalAkAroMkI painI chainI dvArA prastaroMpara pariSkRtarUpameM kahA~ taka utarA hai ? yahA~ taka ki zilpakalA jaba tAtkAlika saMskRtikA pratibimba hai taba una dinoMkA pratinidhitva kyA sacamuca ye zilpa kRtiyA~ kara sakatI haiM ? Adi aneka mahatvapUrNa tathyoM kA paricaya talasparzI adhyayana aura mananake bAda hI sambhava hai / zilpakI AtmA vAstuzAstrameM nivAsa karatI hai / parantu jaina zilpakA yadi adhyayana karanA ho to hameM bahuta kucha aMzoMme itara sAhityapara nirbhara rahanA par3egA, kAraNa ki jainoMne jo zilpakalAko prastaroM para pravAhita karane-karAnemeM jo yogadAna diyA hai usakA zatAMza bhI sAhityikarUpa dene meM diyA hotA to Aja hamArA mArga spaSTa aura sthira ho jAtA,
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] jainapurAtana avazeSa 231 . . prasaGgAnusAra kucha ullekha pAte haiM jinakA sambandha jaina takSaNa kalAvazeSoMko adhyayanakI savidhAke zilpake eka aGga-pratimAoMse hai| yakSa-yakSiNI bhAdi liye, nimna bhAgoMmeM bA~Ta deM to anucita na hogAHkI mUrtiyoMke nirmANapara unake prAyudhoMpara kucha prakAza 1 mandira, 2 guphAe~, 3 pratimAe~-(prastara vAle "nirvANakalikA" jaise prantha haiM para ve dhAtu aura kASThakI), 4 mAnastambha, 5 abhilekhaapUrNa hI kahe jA sakate haiM, jo kucha haiM ve usa samaya (zilAlekha va pratimAlekha), 6 phuTakara / ke haiM jabaki jainasamAja zilpakalAkI sAdhanAse vimukha hocukA thA yA usameM rucikA abhAva thaa| 1 1 mandiraThakkura' pherUne "vAstusAra prakaraNa" avazya hI kisI bhI Astika sampradAyake liye usakA nirmANa kiyA hai| pratiSThAdika sAhityameM ullekha pAye apanA bhArAdhanA-sthAna honA bahuta Avazyaka hai, haiM para sArvabhaumika upayogitA nahIM ke barAbara hai| jahA~para AdhyAtmika sAdhanA kI jaamke| ata: jainoMko apane avazeSoMkA adhyayanakara prakAza jainasamAjane pUrvakAlameM paryApta mandiroMkA nirmANa me lAnemeM jarA kaSTakA sAmanA karanA par3egA, sAhitya bar3e utsAha pUrvaka kiyA, jinameMse kucha to bhAratIya ke abhAvame avazeSoMse hI zilpakalAkA prakAza lekara takSaNakalAke utkRSTatama namUne haiN| ina mandiroMkI isI prakAzase anyAya avazeSoMkI gaveSaNA karanI racanA-paddhati anya sampradAyoMkI bhArAdhanA-sthAnoMkI hogI, kAma kaThina avazya hai para upekSaNIya bhI to apekSAse bahuta hI unnata aura AMzikarUpameM svatantra nahIM hai| zramajIvI aura buddhijIvI mAnava-vidvAna hI bhI hai| bhinna-bhinna prAntoMmeM mandira pAye jAte haiM ve ina samasyAoM ko sulajhA sakate haiN| apanI pRthak-pRthak vizeSatA rakhate haiN| inake 1 ThAkura jainasamAjake sarvazreSTha granthakAra itihAsa premI nirmANakA hetu bhI atyanta vyApaka thA, vAstuzAstra meM sajanoMke prathamazreNI meM Ate haiM inake jIvana aura kAryake AyA hai dharma, artha, kAma aura mokSakI sAdhanAke liye dekheM "vizAla bhArata," maI jUna san 1647 / liye mandiroMkI sRSTi hotI hai| yaha siddhAnta itara 2 paristhitiyoMpara vicAra karaneke bAda yaha prazna tIvratA mandiroMpara solahoM AnA caritArtha hotA hai, parantu se uThatA hai ki jaina zilpakalAkA nizAnI hoM, prAcIna jaina mandiraki avalokanase viTita hotA jaba pratIka mojUda haiM to itivRtta avazya caahiye| jaina hai ki jainoMne inako lokabhogya-AkarSaka-banAnekA vidvAnoMko gambhIratAse socakara eka aisI samiti niyukta __ bharasaka prayAsa kiyA thA, mandiroMke bAharake bhAgame kara denI cAhiye, jo isakA anuzIlana prArambha kara de| jo paktibaddha alaMkaraNa eva zikharake nimna bhAgame ilAhAbAda vizvavidyAlayake adhyApaka DA. prasannakumAra jo bhinna-bhinna zilpake sthAna haiM uname tAtkAlika prAcArya aura paTanA vAle DA. vidyApada bhaTTAcArya loka jIvanakaM tattva kahIM-kahIM khode gaye hai| zikhara bhAratIya zilpa sthApatyakalA aura etadviSayaka sAhityake nirmANakalAko to jainoMkI maulika dena kaheM to kucha gambhIra vidvAn hai / inase bhI lAbha uThAnA caahiye| hai ki jina jina prakArake zilpollekha sAhitya meM zrAe Aja bhI gujarAta-kAThiyAvAr3ameM somapurA nAmaka haiM ve pAyANapara kahA kaise aura kaba utare hai, inakA eka jAti hai jisakA pradhAna kArya hI zAstrokta zilpa- prabhAva vizeSataH kina kina prAntoMke jaina avazeSopara vidyAke saMrakSaNa eva vikAsapara dhyAna denA hai| ye par3A hai, bAdama vikAsa kaise huA, ajenase jainoMne aura prAcIna jaina zilpa sthApatya ke bhI vidvAn aura kriyAtmaka jainase ajeMna kalAkAroMne kyA liyA diyA Adi bAtoManubhavI hai| ina logoMkI madadase eka Adarza jaina kA ullekha sapramANa, sacitra honA caahiye| kAma niHsaMdeha zilpakalA-sambandhI anya avilamba taiyAra ho hI jAnA amasAdhya hai para asambhava nahIM hai, jaisA ki akarmaNya cAhiye / imameM ina bAtoMkA dhyAna rakhA jAnA anivArya mAna baiThate haiN|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 anekAnta [varSa 9 aMzoMmeM anucita nahIM / pazcima bhAratake prAyaH tamAma kahA ki ApakA kArya truTipUrNa hai kyoMki inameM jaina mandiroMke zikhara eka hI paddhatike haiM / anya prAntoMmeM mandiroMkI pUrNataH upekSA kIgaI hai jo kalAkauzalameM yahA~ke prAntIya tatvoMkA prabhAva hai| garbhagRha, nava. kisI dRSTise prakAzita citroMse kama nahIM para bar3hakara caukI, sabhAmaNDapa AdimeM antara nahIM, parantu haiN| vaha kahane lagI maiM karU~ kyA mujhe jo sAmagrI mandira meM garbhagRhake agrabhAgameM sundara toraNa, stambha milI hai usake pIche kitanA zrama karanA par3A hai evaM tadupari vividhavAdyAdi saGgItopakaraNa dhAraka Apa jAnate haiN| putaliyA~, unakA zArIrika gaThana, abhinaya, AbhUSaNa maiM to bahata hI lajita huA ki Ajake yugameM tathA zikharake Uparake bhAgameM jo alaGkaraNa hai unameM bhI hamArA samAja saMzodhakako na jAne kyoM ghRNita prAntIya kalAkA prabhAva pAyA jAnA sarvathA svAbhavika dRSTi se dekhatA hai| mere likhanekA tAtparya itanA hI hai hai| jainamandiroMke nirmANakA saba adhikAra soma- AMA ra sAma* ki hamArI sustI hame hI burI taraha khAye jArahI hai, purAghoMko thA, ve Aja bhI prAcIna paddhatike pratIka isa to daHkha hotA hai| na jAne AgAmI sAMskRtika hai, jinameM bhAI zaGkara bhAI aura prabhAzaGkara bhAI, nirmAName jainoMkA jaisA yogadAna rahegA. ve to apane narmadAzaGkara Adi pramukha haiN| paM0 bhagavAnadAsa jaina hI itihAsa ke sAdhanoMpara upekSita manovRtti rakkhe hue bhI zilpavidyAke dakSa puruSoMme haiN| zrAbU, jaisalamera, hai| jaina mandigaeNmese jo bharatIya zilpa aura vAsturANakapura, pAlitAnA, khajurAhA. devagar3ha aura zravaNa- kalAko simAnAmavikAsa belagolA. jainakAcI, pATana Adi aneka nagarIka taiyAra honA cAhie jisame mandira aura unakI kalA mandira sthApatyakalAke mukhako ujjvala karate hai / ke kramika vikAsapara Aloka DAlane vAlA vistRta AbUke toraNa-stambha aura madhucchatra bhAratame vikhyAta paanvikiidaa| hai| madhyakAlIna jaina zilpakalAke vikAsake jo udAharaNa mile haiM unameM adhikAMza jainamandira hI hai| 2 guphAeM--- inake kramika itihAsapara prakAza DAlane vAlA eka jisa prakAra mandiroMkI saMkhyA pAI jAtI hai utanI bhI anya prakAzita nahIM huA, jisase ajainakalA guphAoMkI sakhyA nahIM hai guphAoMko yadi kucha premI bhI jainakalAse lAbhAnvita hosakeM / yaha itihAsa prazoMme mandiroMkA avikamitarUpa mAne to anucita taiyAra hogA taba bahutase aise tatva prakAzameM bhAveMge , ga nahIM, yaha rAmaTeka, cAMdavaDa, elorA, DhaGka Adi jo Aja taka vAstukalAke itihAsame Aye hI nhiiN| parvatotkIrNa guphAghoMse pramANita hotA hai| inakA na jAne usa svarNa dinakA kaba udaya hogA? itihAsa to pUrNAndhakArAcchanna hai, jo kucha gajeTiyarsa kalakattA-vizvavidyAlayakI orase hAla hImeM aura AMgla purAtattvavettAoMne likhA hai usIpara "hindu Tempila" nAmaka atyanta mahatvapUrNa grantha do mAdhAra rakhanA par3atA hai| iname eka bhUla yaha hogaI bhAgoMmeM prakAzita huA hai jise eka haMgeriyana strI hai ki bahusaMkhyaka jaina guphAe~ bauddhasthApatyAvazeSoMke DaoN. sTelAkramazIzane varSoM ke parizramase taiyAra kiyA rUpameM Aja bhI mAnI jAtI hai| udAharaNake liye hai| isameM bhAratavarSake vibhinna prAntoMme pAye jAne rAjagRhasthita rohiNeyakI hI guphA lIjiye, jo bAle pradhAnataH hindUmAnya mandira, unakA vAstuzAsa pAMcaveM pahAipara avasthita hai| janatA ise "saptaparNI kI dRSTi se vivecana, mandiroM meM pAI jAne vAlI aneka guphA" ke rUpameM pahacAnatI hai Azcarya to isa bAta zilpakRtiyoMke jo citra prakAzita kiye hai ve hI una kA hai ki purAtattva vibhAgakI orase boDa bhI vasA kI mahattAke pratyakSa pramANa haiN| maiMne apanI paricitA hI lagA hai| aura bhI aise aneka jaina sAMskRtika DaoN0 sTelAkemazIzase yoM hI bAtacItake silasileme pratIka maiMne dekhe haiM jo itara sampradAyoMke nAma
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] jainapurAtana avazeSa 233 se sambaddha haiN| the / aisI sthitime loga vyAkhyAnAdi aupadezika guphAoMkA nirmANa jina vizeSa paristhitiyoMmeM vANIkA amRtapAna karane ke liye jaGgaloMme jAyA karate the kiyA gayA thA ve tattva hI Aja viluptaprAya haiN| AdhyA- jaisAki paurANika jaina pAkhyAnoMse vidita hotA hai tmika sAdhanAke unnata pathapara agrasara hone vAlI jinamandirakI AtmA-pratimAe~ bhI nagarake bAhira bhavyAtmAe~ yahA~para nivAsa kara, darzanArtha Akara guphAoMme avasthita rahA karatI thiiN| aisI sthitimeM apUrva zAntikA anubhava kara Atmikatattvake rahasya sahajame kalpanA jAgRta ho uThatI hai ki yA to donoMke taka pahu~canekA zubha prayAma karatI thIM, prAkRtika vAyu- liye mvatantra sthAna rahe hoMge yA eka hImeM donoMke maNDala bhI pUrNataH unake anukUla thA, svAbhAvika liye pRthak pRthak gthAna rahe hoMge, maine kucha guphAe~ zAnti hI cittavRttiyoMko sthirakara eka nizcita mArga aimI dekhI bhI hai| prAcIna mandirake nagara bAhara kI ora jAneke liye igita karatI hai| inameM banAe jAne kA bhI yahI kAraNa hai / mevAr3Adi pradezoMmeM utkINita vizAlakAya dhyAnAvasthita jina-pratimAe~ jo jaina mandira jaGgaloMme bahuta bar3I saMkhyAme upalabdha pratyeka darzanArthIko eka bahuna bar3A anupama sauMdarya hote hai ve guphAoMkI paddhatike avazeSamAtra hai| vahA~ detI hai, rAga, dveSa, mada, pramAda tathA Atmika pravaca- tAlA vagairaha lagAnekI AvazyakatA hI kyA thI? nAoMse bacane ke liye, zunyadhyAname virata honeme jo kyoMki vahA~ na to zrAbhUSaNa the aura na vaisI saMpatti sAhAyya detI haiM vaha anyatra kahA~ ? kucha guphAe~ to ke lUTa jAnekA hI koI bhaya thA, yaha prathA bar3I anaka jinamUrti evaM tadaGgIbhUta samasta upakaraNoMse sundara aura sarva logoMke darzanake liye upayukta thii| susajjita dRSTigocara hotI hai jinako dekhanese ava- prAja dazA bhinna hai| yahI kAraNa hai ki Aja nivRtti bhAsita hotA hai ki mAno yahA~ zilpakalA una pradhAna jaina maMskRtikA pravAha ruka-sA gayA hai| kalAkAroMkI jIvita chainIkA tIvra paricaya karAnI hai prAcIna guphAoMmeM udayagirI khaNDagirI, aihola kathanakA tAtparya yaha ki mAnavoMke dainika jIvana aura sittanavAsala............ cAMdavAr3a, rAmaTeka, eluuraa| unake prati audAsInyabhAvoMkI preraNAtmaka jAgRti ina guphAoMse mAnanA hogA ki dazama zatI taka karAne vAle sUkSmAtisUkSma tatvoMkA mamIkaraNa dRSTi- sAtvika prathAkA paripAlana hotA thA) DhAgirI, gocara hotA hai| mAnavake unnata mastiSkaka carama jogImArA, giranAra Adi vibhinna prAntoMme pAI vikAsakA jIvana pratIka hameM vahA~ dIkhatA hai| jAne vAlI hAti prAcIna aura bhAratIya takSaNakalAkI ina guphAoMke do prakAra kisI samaya rahe hoMge utkRSTa maulika sAmagrI hai| guphAoMke saundaya abhiyA eka hI guphAmeM donoMkA samAveza huA hogA, vRddhi karaneka dhyAname jogImAga, minanavAsa Adi kAraNa ki jainoMkA sAMskRtika itihAma hame batAtA hai meM citrAMkA aGkana bhI kiyA gayA thA, ina bhittiki pUrvakAlame jainamuni araNyameM hI nivAma karate the citrAMkI paramparAko madhyakAlama bahuta bar3A bala milA, kaMvala bhikSArtha-gocarIke liye hI nagarame padhArate bhAratIya citrakalA vizAradokA no anubhava hai ki 1 rAjagRhama zAlibhadrakA eka sundara vizAla nirmAlyakRpa' Aja taka kimI na kisI rUpame jainona bhitticitra hai jisa aAjakala "magimArama" kahate haiN| maNinAga paramparAke vizuddha pravAhako Aja taka kucha prazataka nAmaka kAI boddha mahanta the, ata: unake nAmake sAtha yaha surakSita rakhA hai| prAcIna smAraka juTa gayA, sAskRtika patanakA isame bar3ha tA08-3-48ko zAntiniketaname kalAbhavanake kara aura kyA udAharaNa mila sakatA hai| bhAratameM aise prAcArya aura citrakalAke parama marmajJa zrImAn nandasmAraka bahuta haiM, vidvAna loga prakAza DAleM / mugalakAla lAlajI bomako maiMne apane pAsakI hastalikhita jaina kI masjide pUrvame jaina mandira the / sacitra kRtiyA~ evaM bar3audA nivAsI zrImAn DaoN0
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 anekAnta [ varSa 9 - aMzoMmeM anucita nhiiN| pazcima bhAratake prAyaH tamAma kahA ki ApakA kArya truTipUrNa hai kyoMki inameM jaina mandiroMke zistrara eka hI paddhatike hai / anya prAntoMmeM mandiroMkI pUrNataH upekSA kIgaI hai jo kalAkauzalameM vahA~ke prAntIya tattvoMkA prabhAva hai| garbhagRha, nava- kisI dRSTise prakAzita citroMse kama nahIM para bar3hakara caukI, sabhAmaNDapa Adime antara nahIM, parantu hai| vaha kahane lagI maiM karU~ kyA mujhe jo sAmagrI mandirame garbhagRhake aprabhAgame sundara toraNa, stambha milI hai usake pIche kitanA zrama karanA par3A hai evaM tadupari vividhavAdyAdi saGgItopakaraNa dhAraka Apa jAnate haiN| pataliyA~. unakA zArIrika gaThana, abhinaya, AbhUSaNa maiM to bahata hI lajina hA ki Ajake yugameM tathA zikharake Uparake bhAgame jo alaGkaraNa hai unameM bhI hamArA samAja sazodhakako na jAne kyoM ghRNita prAntIya kalAkA prabhAva pAyA jAnA sarvathA svAbhavika dRSTi se dekhatA hai / mere likhanekA tAtparya itanA hI hai hai| jainamandiroMke nirmANakA maba adhikAra soma- ki hamArI sustI hame hI burI taraha khAye jArahI hai, A parAko thA. ve Aja bhI prAcIna paddhati ke pratIka isase to daHkha hotA hai| na jAne AgAmI sAkRtika hai. jiname bhAI zaGkara bhAI aura prabhAzaGkara bhAI, nirmAName jainoMkA jaisA yogadAna rahaMgA. ve to apane namedAzaGkara Adi pramukha hai| pa0 bhagavAnadAsa jaina hI itihAmaka sAdhanoMpara upekSita manovRtti rakkhe hae bhI zilpavidyAkai dakSa puruSoMme hai / AbU, jaisalamera, hai| jaina mandirImese jo bharatIya zilpa aura vAstarANakapura, pAlitAnA, khajurAhA, devagar3ha aura zravaNa- malA nipaTAnakA eka man taiyAra honA cAhie jisame mandira aura unakI kalA mandira sthApatyakalAke mukhako ujjvala karate hai| ke kramika vikAsapara Aloka DAlane vAlA vistRta AbUke toraNa-stambha aura madhucchatra bhAratame vikhyAta prAstAvika bhI ho| hai / madhyakAlIna jaina zilpakalAkaM vikAsake jo udAharaNa mile haiM uname adhikAMza jainamandira hI hai| 2 guphAe--- inaka krAmaka itihAsapara prakAza DAlana vAlA eka jisa prakAra mandiroMkI saMkhyA pAI jAtI hai utanI bhI prantha prakAzita nahIM huA, jisase ajainakalA. guphAoMkI saMkhyA nahI hai guphAoMko yadi kucha premI bhI jainakalAse lAbhAnvita hosakeM / yaha itihAma azoma mandiroMkA avikasitarUpa mAne to anucita taiyAra hogA taba bahutase aise tattva prakAzame Avege nahIM, yaha rAmaTeka, cA~davaDa, elorA, Dhaka Adi jo Aja taka vAstukalAke itihAsame Aye hI nhiiN| parvatotkIrNa guphAoMse pramANita hotA hai| inakA Mina na jAne usa svaNa dinakA kaba udaya hogA? itihAsa to parNAndhakArAcchanna hai, jo kucha gajeTiyarsa kalakattA-vizvavidyAlayakI orase hAla hImeM aura AMgla purAtattvavettAone likhA hai sIpara "hindu Tempila" nAmaka atyanta mahatvapUrNa prantha do AdhAra rakhanA par3atA hai / iname eka bhUla yaha hogaI bhAgoMmeM prakAzita huyA hai jise eka haMgeriyana bI hai ki bahusaMkhyaka jaina guphAe~ bauddhasthApatyAvazeSoM ke DaoN0 sTelAkramazIzane varSoM ke parizramase taiyAra kiyA rUpame Aja bhI mAnI jAtI hai| udAharaNakaM liye hai| isame bhAratavarSake vibhinna prAntoMme pAye jAne rAjagRhasthita rohiNeyakI hI guphA lIjiye, jo vAle pradhAnataH hindUmAnya mandira, unakA vAstuzAstra pA~caveM pahAr3apara avasthita hai| janatA ise "maptaparNI kI dRSTise vivecana, mandigemeM pAI jAne vAlI aneka guphA" ke rUpameM pahacAnatI hai Azcarya to isa bAta zilpakRtiyoMka jo citra prakAzita kiye hai ve hI una kA hai ki purAtatva vibhAgakI orase boDa bhI vamA kI mahattAke pratyakSa pramANa haiN| maine apanI paricitA hI lagA hai| aura bhI aise aneka jaina sAMskRtika DaoN0 sTelALemazIzase yoM hI bAtacItake milasileme pratIka maine dekhe hai jo itara sampradAyoMke nAma
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6 jainapurAtana avazeSa 233 se sambaddha hai'| the| aisI sthitime loga vyAkhyAnAdi aupadezika guphAoMkA nirmANa jina vizeSa paristhitiyoMme vANIkA amRtapAna karane ke liye jaGgaloMme jAyA karate the kiyA gayA thA ve tattva hI Aja viluptaprAya hai / zrAdhyA- jaimAki paurANika jaina AkhyAnoMse vidita hotA hai tmika sAdhanAke unnata pathapara agrasara hone vAlI jinamandirakI prAtmA-pratimAe~ bhI nagarake bAhira bhavyAtmAe~ yahA~para nivAsa kara, darzanArtha zrAkara guphAoMmeM avasthita rahA karatI thii| aisI sthitime apUrva zAntikA anubhava kara Atmikatattvake rahamya sahajame kalpanA jAgRta ho uThatI hai ki yA to donoMke taka pahu~canekA zubha prayAsa karanI thIM, prAkRtika vAyu- liye svatantra sthAna rahe hoMge yA eka hIme donoMke maNDala bhI pUrNata unake anukUla thA, mvAbhAvika liye pRthaka pRthaka sthAna rahe hoMge, maine kucha guphAe~ zAnti hI cittavRttiyoko sthirakara eka nizcita mArga aimI dekhI bhI hai| prAcIna mandirake nagara bAhara kI ora jAnake liye igita karatI hai| inameM banAe jAnakA bhI yahI kAraNa hai / mevADAdi pradezoMme utkINita vizAlakAya dhyAnAvasthita jina-pratimAeM jo jaMna mandira jagAlome bahuta bar3I sakhyAma upalabdha pratyeka darzanArthIko eka bahuta bar3A anupama maudarya hote hai ve guphAoMkI paddhatika avazeSamAtra hai / vahA~ denI hai, rAga, dveSa, mada, pramAda tathA Atmika pravaJca- tAlA vagairaha lagAnekI AvazyakatA hI kyA thI? nAoMse bacane ke liye, zunyadhyAnama virata honama jo kyoMki vahA~ na to zrAbhUSaNa the aura na vaimI mapatti sAhAyya detI hai vaha anyatra kahA~ ? kucha guphAeM to kaM lUTa jAnakA hI koI bhaya thA, yaha prathA bar3I aneka jinamurti evaM tadaGgIbhUta mamamta upakaraNoMse sundara aura sarva logoMke darzanake liye upayukta thii| susajjita dRSTigocara hotI hai jinako dekhanama ava- Aja dazA bhinna hai| yahI kAraNa hai ki Aja nivRtti bhAmita hotA hai ki mAnI yahAM zilpakalA una pradhAna jaina maskRtikA pravAha ruka-sA gayA hai| kalAkAroMkI jIvita chainIkA tIvra paricaya karAtI hai prAcIna guphAoMmeM udayagirI khaNDagirI, aihola kathanakA tAtparya yaha ki mAnavoMke dainika jIvana aura mittanavAsala ......... - cA~davAr3a, rAmaTeka, eluug| unake prati audAsInyabhAvoMkI preraNAtmaka jAgRti ina guphAosa mAnanA hogA ki dazama zatI taka karAne vAle sUkSmAtisUkSma tattvoMkA mamIkaragA dRSTi- sAtvika prathAkA paripAlana hotA thA) DhagirI, gocara hotA hai| mAnavakaM unnata mastiSkakaM carama jogImAga, giranAra Adi vibhinna prAntoMme pAI vikAsakA jIvana pratIka hame vahA~ dIkhatA hai| jAne vAlI hAni prAcIna aura bhAratIya takSaNakalAkI ina guphAoMke do prakAra kisI mamaya rahe hoMge utkRSTa mAlika mAmagrI hai| guphAoM maundaya abhiyA eka hI guphAme donoMkA samAveza huaA hogA, vRddhi karaneke dhyAnama jogImAga, minannAmalla Adi kAraNa ki janoMkA sAmkRtika inihAma hama banAnA hai meM citrAMkA aGkana bhI kiyA gayA thA, ina bhittiki pUrvakAlama jainamuni araNyame hI nivAsa karane the citroMkI paramparAko madhyakAlameM bahuta baDA bala milA, kaMvala bhikSArtha-gAcarIkaM liya-hI nagarama padhArane bhAratIya citrakalA vizAradAMkA no anubhava hai ki 1gajagRhame zAlibhadrakA eka mandara vizAla nirmAlyakA Aja taka kisI na kisI rUpama janAMna bhitticitra hai jise aAjakala "magimArama" kahate haiN| mAMganAga parampagake vizuddha pravAhako Aja taka kucha azataka nAmaka kAI bAda mahanta tha ata: unake nAmake sAtha yaha makSita ragyA hai / prAcIna smAraka juTa gayA, sAskRtika patanakA hamame baDha tA08-3-48ko zAntiniketaname kalAbhavanake kara ora kyA udAharaNa mila makatA hai| bhAratameM aime zrAcArya aura citrakalAke parama marmajJa zrImAn nannasmAraka bahuta haiM, vidvAna loga prakAza DAleM / mugalakAla / lAlajI bomako maiMne apane pAsakI hastalikhita jaina kI masjide pUrvama jaina mandira the / sacitra kRtiyA~ eva bar3odA nivAmI zrImAn DaoN.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 anekAnta maMjUlAla bhAI majUmadAra dvArA preSita durgAsaptazatI ke madhyakAlIna citra batalAye, unhoMne dekhate hI inakI kalA aura paramparApara choTAsA vyAkhyAna de DAlA jo Aja bhI mere mastiSkame guJjAyamAna horahA hai / usakA sAra yahI thA ki ina kalAtmaka citroMpara elorAkI citra aura zilpakalAkA bahuta prabhAva hai| jaina-zailI ke vikAsAtmaka tatvoMkA mUla bahuta azomeM elorA hI rahA hai| cehare aura cakSu to sarvathA unakI dena hai / raGga aura rekhAoM para Apane kahA ki jinajina raGgoMkA vyavahAra elorA ke citroM huA hai va hI raGga aura raMgyAe~ Age calakara jaina-citrakalAme vikasita huii| yaha to eka udAharaNa hai imIme samajhA jA sakatA hai ki jaina- citrakalAkI dRSTise bhI ina sthApatyAvazeSoMkA kitanA bar3A mahatva haiM jinakI hama bhUlate cale jArahe hai / jyoM-jyoM sAmAjika aura rAjanaitika samasyAe~ khar3I hotI gaI yA spaSTa kahA jAya to vikamita hAtI gaI tyoM-tyoM parvatA guphAoMkA nirmANa kama hotA gayA aura AdhyAtmika zAntiprada sthAnoM kI sRSTi janAvAsa - nagarI meM hone lagI / itihAsa isakA sAkSI hai / merA to vaiyaktika mAnanA hai ki isase hamArI kSati hI huI, sthAnoMko abhivRddhi avazya hI huI parantu vaha AtmavihIna zarIramAtra raha gaI / prakRtisaM jA sambandha sthApita thA vaha ruka gayA, jo Ananda kuTiyA me -- jahA~ zrAvazyakatAoM kI kamI para hI dhyAna diyA jAtA thA hai vaha mahaloMma kahA~ ? sva0 mahAtmAjIkA nivAsa isakA pratIka hai zAntiniketanameM maiMna mahAtmAjIkA nivAsa sthAna dekhA, dUra se vidita hotA hai mAno koI guphA banI huI hai, bhArI vyavasthA bhI pUrva smRtikA smaraNa karA detI haiN| + [ varSa 9 kalApara vistRta vivecanAtmaka prakAza DAlanevAlA vivaraNa evaM mahatvapUrNa bhAgoMke citra dekara eka grantha prakAzita kiyA jAnA caahie| yaha itihAsa hamArI saMskRti ke mahatvapUrNa aGga jo devasthAna, munisthAna haiM unake vikAsapara bahuta bar3A prakAza ddaalegaa| bhAratIya purAtattva vibhAga ke DipTI DAyarekTara janarala zrImAn haragovindalAla zrIvAstava jaina- guphAoM para kAma karanevAle jaina vidvAnoMkI khoja me hai ve hara tarahase sahAyatA pradAna karaneko kaTibaddha bhI hai, jainAko aisA suavasara hAthase na jAne denA caahie| astu / 3 pratimAeM -- nimna upavibhAgoMmeM vibhAjitakI jA sakatI hai: (a) tIrthakaroM kI prastara pratimAe~ (A) tIrthakaroM kI dhAtu pratimAe~ (i) tIrthaMkaroM kI kASTha pratimAe~ (I) yakSa-yakSiNIkI pratimAe~ (3) phuTakara (a) prathama bhAgako hama apanI adhika suvidhA ke liye do upabhAgoM meM baaNtteNge| uparyukta pakti kathita (?) sAdhana hamArI saMskRti ke vAstavika rUpako prakaTa karate hai| bhAratIya sthApatyakalAkA carama vikAsa unhIM meM antarnihita hai / parantu jainani apanI isa nidhiko Ajataka upekSita vRttise dekhA / maiM to cAhatA hU~ aba samaya AgayA hai ina guphAoMkA bistRta adhyayana kara unakI zilpa 1 mathurAkI pratimAsa lagAkara 10vIM zatI taka kI samasta pApA pratimAeM eva prayAga paTTa mile hai unakA mahatva sarvopari hai| prApta jaina pratimAzrame yahA~ke kakAlI TIle prApta pratibhAe~ eva anya jainAvazeSa satra prAcIna hai| mUrtikA AkAra-prakAra bhI acchA hI hai| guptoMke samayame mUrti nirmANakalAkI dhArA tIvragati se pravAhita horahI thii| bauddhoMne isase khUba lAbha uThAyA, kyoMki usa samayakA vAyumaNDala anurUpa thaa| nAladAko abhI hI gata mAsa mujhe dekhanekA suavasara prApta huA thA, yahaoNpara jo jaina pratimAe~ avasthita hai va mathurAke bAda banane vAlI pratimA zrame ucca hai, guptakAlIna kalAkA prabhAva unapara bahuta adhika par3A hai| inake sammukha ghaNToM baiThe rAha mana bar3A prasanna hokara AdhyAtmika zaktikA anubhava karane lagatA hai| zubha pariNAmAMkI dhArA bahane lagatI hai / anekoM sAtvika vicAra aura parama vItarAga paramAtmA ke jIvana ke rahasyamaya tattva mastiSkame
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] jainapurAtana avazeSa 235 cakkara lagAte rahate hai| vihAra prAnta prAcIna jaina upasthitakI jA sakatI hai| kahI-kahIM to AdhA bhAga pratimAoMkA vizAla kendra rahA mAlUma hotA hai| hI hai| jainoMkI bedarakArIke kAraNa na jAne saMskRti kuNDalapura, rAjagRha, vihAra, paTanA, lachabAr3a Adi ko kitanA nuksAna uThAnA par3egA, isa bAtakA kucha nagaroMme maine prAcIna aura prAyaH eka hI paddhatikI anubhava jainoMko karanA caahie| 25-30 pratimAe~ (gupta aura antima guptakAlIna) mujhe yahA~para binA kisI atizayoktike sAtha devI hai| inapara merA to mata aura bhI dRr3ha hogayA kahanA cAhie ki uparyutta varNita jaina-pratimAe~ guptahai ki bhAratama jaina aura bauddha do hI aise loka kAlIna bauddha mUrtiyoMsa saMtulita kI jA sakatI haiN| kalyANakArI sampradAya hai jinakI pratimAoMke sAmane isa yugame pratimAe~ eka pApANapara utkIrNakara cAroM baiThanameM atyadhika AnandakA anubhava hotA hai| aura kAphI rikta sthAna choDa diyA jAtA thaa| isa vizuddha bhAvoMkI sRSTi hotI hai / adgata preraNA yugakI jo pratimAeM prApta hotI hai uname zvetAmbara milatI hai| digambarakA koI bheda bhI pAyA nahIM jAnA, mAlama vakta kAlakI jo dekhaneme pratimA AI unapara hotA hai jyA-jyoM sAmpradAyikatA baDhI tyA-tyoM legva bahuta hI kama milate hai, jo hai ve bauddhanoTI "ye zilpama vikRti Ane lgii| dhammA" hai, kAraNa ki 50vI zatI pUrva vaimI pRthA hI 2ima vibhAgama ve mUrtiyAM rakhI jA sakatI haiM kama thI / lAnchana bhI sambhavata: nahIM milate, kaMvala jo 18vI zatAbdIkI hai| uttarakAlame 000 varpotaka pArzvanAtha RSabhadeva ( kaMzAvalI aura kabhI-kabhI to kalAkAgeMke hRdaya, mastiSka aura hAtha barAbara vRpabhakA cihna kahI mila jAtA hai) ina nIthekarAMka kalAtmaka mRjanameM lage rahe, para bAdame to kevala hAtha cihna nA milate hai para anya nahIM milate, parantu hI kAma karate rhe| na mastiSkama vividha udAttabhASa laoNchana sthAnapara donoM mRgAMka bIca "dharmacakra" rahana hRdaya hI sAtvika thA aura na unake pramoM meM milatA hai jise bahatase loga mundara .malAkRti vaha zakti raha gaI thI jo sIva yAni nirmita kara mama baiThate hai| mke| aimI sthiti kalA-kauzala kI dhArA zuSka ho ____eka hATasa jaina pratimAoMkA yaha maulika cira gaI, yahI kAraNa hai ki bAdakI adhakAMza muniyA~ hai| yaha jaina dharmakA pradhAna aura parama pavitra pratIka kalAvihIna aura bhaddI mAluma detI hai| hA~' kalacUrI, hai / prathama tIrthakara Rpabhadeva svAmIjIna imakI pAla, gaGga aura cAlukyAM Adika zAsana-kAlakaM kucha pravartanAkI thI aura bAdame IsvI pUrva 3-5 zadIma avazaMpa ema hai jinake darzana kalA-mamIkSaka santuSTa jainoMma bauddhAna ima cihnako apanA liyA, azokana ho makatA hai| 13vIM zatIka anantara mRtiyA~ prAyaH isa jina zilpa sthApatyoMma sthAna de diyA va prakAzama dhArmika dRSTise hI mahatvakI rahIM, kalAkI dRSTima nhiiN| Agaye aura jaina avazepa dabe paDa raha, ataH puganatva mujhaM isake do pradhAna kAraNa mAlUma hote haiN| pratyeka vibhAga aura bhArata marakArake pradhAna kAryakartAoMna rASTrakI rAjanItikA prabhAva bhI usakI mabhyatA aura isa azokakI maulika kRtti mAnakara gadhvajapara bhI maskRtika vikAmamaM mahatvakA bhAga rakhatA hai| 13vIM sthAna de diyA, niSpakSapAta manobhAvAma yadi deve zatIke bAda bhAratakI rAjanaitika sthiti aura vizepato mAnanA hogA ki dharmacakra jaina maskRtikI mukhya kara jahA~ jainAMkA adhikAza bhAga rahatA thA vahA~kI vastu hai / isakA pradhAna kAraNa yaha bhI hai ki gupta no sthiti atyana bhIpaNa thI / videzI AkramaNa yA antima gamakAlaka anantara bhI pratimAoMma aura prArambha hogaye the, jAna-mAlakI cintA jahA~ mavAra vizeSakara dhAnukI mUtiyoMme dhamacakrakA bagavara sthAna ho vahA~ kalAtmaka mRjanapara kauna dhyAna detA hai? rahA hai| hajAroM pratimAe~ imake udAharaNa mvarUpa aisI sthitime pApAekI pratimAkI apekSA laghunama
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 bhanekAnta | varSa 9 dhAtu-mRtiyoMkA nirmANa adhika hone lagA jo gRhame milI hai| caubIsI bhI prApta hai| uttara bhArata aura bhI AsAnIse rakhI jA sakatI hai| damavIM zatIka dakSiNa bhAratakI klAme jo pArthakya pAyA jAtA hai bAdakI pratimAe~ Ajataka bahuta hI kama prakAzame vaha spaSTa hai| prabhAvalIse hI donoMkA pArthakya svayaM AI haiM / madhyaprAntame jabalapura, dhunamaura, sivanI hojAtA hai / isameM lekha bhale hI na hoM para dUrase patA Adi nagaroMme isa yugakI pratimA-sAmagrI hai| 16vIM cala jAtA hai| ghaMTAkRti Amana aura sA~cIke toraNa zatAbdIma jIvarAja pApaDIvAla ne to gajaba DhA diyA, kI AkRtiyA~ kahIM-kahIM-hai jo antima guptakAlIna hajAge pratimAe~ to zrAjataka mai dekha cukA hU~ / inake bauddhakalAkI dena haiN| 13vIM zatAbdI taka to dhAtu dvArA pratiSThita mRtiyA~ to dUrase hI pahacAnI jAtI hai| martiyoM ke nirmANapara jainoMne khaba sAvadhAna hokara hA~, isa yugakI pratimAoMpara lekha khUba vistRtarUpase dhyAna diyA, parantu bAdako to jo dazA huI usako milate haiN| jo mUrtiyA~ milI haiM ve svatantra phalakapara Aja dekhate haiM to bar3A duHkha honA hai| parikara yukta isaprakAra banAI hai ki mAno Age sthAna hI nahIM pratimAe~ to pApAgaNa aura dhAtukI aura bhI milI hai| rahA / kahane kA tAtparya yaha hai ki parikaravAlI ina dinoMma to parikArako isa prakAra vistRta kara pratimAe~ kama milI hai / jo hai va 11se 13vI zatI diyA ki mRtika mUla bhAvoMkI rakSAkI koI cintA takakI hI sundara hai| pUrvakAlame parikarake sthAnapara nahIM rakkhI / jo svatatra dhAtuvimba vizAlakAya prAyaH pratimA yA cAmarAdi liye paricAyaka, chatra nirmita haya va ni:mandaha acche hai| cAmadise vibhUpita deva hai-aSTa prAtihArija hai| 10vI 11vI zatI pUrvaka jinavimboMko jima 3 (A) isa zreNIma ve matiyA~ AjAtI haiM jo prakAra agrabhAgapara dhyAna dekara sundara banAyA jAtA saptadhAtuoMse banI hai| isaprakArakI pratimAe~ pASANa hai para pazcAna bhAga kharakharA hI rahane diyA jAtA thA kI apekSA surakSA aura kalA-kauzalakI haTisa adhika para bAdame 53vI zatI bAda to vaha bhAga bahuta plaina upayogI hai / pASANakI prAcIna pratimAe~ dekhate hai to dIkhatA hai kAraNa ki lekha yahIM khode jAte hai / kahI. kahIM papar3I khira jAtI hai yA jamIname khudAIke samaya kahI pIche bhI citrotkINita hai / 1 svarNa aura 2 rajata khaNDita hojAtI hai| dhAtumUrtiko koI svarNake lobha kI pratimA bhI dekhane AtI haiN| 15vI zatI taka se galA bhale hI de ...." .. " para khaNDita nahIM kara yaha prathA clii| mAdhAraNa jaina janatAma mUti viSayaka makatA / kalAkArako bhI inake nirmAName apekSAkRta jJAna kama honase bar3A nummAna horahA hai| bahuta hI kama zrama karanA par3atA hai| kyoki ye DhAlI jAtI thiiN| sundara hamamugva mRtiko loga turanta kaha DAlate hai yaha dhAtumRtiyoMkA inihAma to bahuta hI andhakArame hai| to bauddha pratimA hai| vardhA jilAntagata zrAvaki jaina yadapi kucheka citra avazya hI prakaTa hue hai para unakI mandirama mainaM 12vI zatAbdIkI uttara bhAratIya kalA sArvabhaumika vyAptikA patA unase nahIM cltaa| kI atyanta sundara jaina pratimA eka koneme-jisapara pIDavAr3A aura mahuDImeM jo jaina dhAtupratimAe~ prApta kAphI dhUla jamI huI thI-par3I devI thI, maiMne vahA~ka ho cukI hai ve kalA-kauzalake zreSTha pratIka hai aura gupta- khaDelavAla bhAiyomaM kahA ki yaha mAmalA kyA hai ? kAlakI batAI jAtI hai| inake bAdakI bhI matiyA~ ve kahane lage prathama to hama ise pUjAma ragbate the milI avazya hai para unama dhAtukI maphAI acchI nahIM para jabase isake bauddha hone kA hame patA calA tabhIme pAI jAtI hai aura na unakA mauSThatva hI AkarSaka hamane koneme paTaka rakkhI hai / yaha hAlata hai| bIkAnera hai| vIM zatI pUrva kI pratimAe~ eka mAtha pA~ca yA ke cintAmaNi pAzvanAthamandirake garbhagRhame 1000 tIna jur3I huI milI hai| yoM to 11vI 12vIM zatAbdI dhAtu pratimA hai, jiname kalAkI dRSTi se bahumUlya me navagraha yukta, zAsanadeva-devI sahita adhika mUrtiyA~ bhI hai|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] jainapurAtana avazeSa 237 unapara isa dRSTise Ajakala kimIne adhyayana jinake parikara yA pAsame eka hI caTTAnapara adhiSThAkaranekA kaSTa nahIM uThAyA, munA hai vahA~ jainoMkI yaka khuda hue haiN| parantu kucha kAlake bAda svatantra tadAda bhI kAphI hai / turrA yaha ki bar3e-bar3e kalAkAroM pratimAeM banane lagI, upAsakoMkI bhakti hI inake kA vaha AvAsa hai| nirmANakA pradhAna kAraNa hai / jainamandirake garbhagRha ke ____ "dhAtutimAe~-vikAsa aura patana" zIrpaka dAeM-bAe~ aura aksara choTe-choTe gavAkSoMme inakI nibandha mai likha rahA hU~ / ataH yahA~ nahIM liyaa| sthApanA rahatI hai| kucha prAcIna padyAvatI, siddhAyikA 3(Da) hama vibhAgakI mAmagrI bhAratame bahata hI devI aura ambikAkI emI bhI mRtiyA~ dekhI hai kama milanI hai, imakA kAraNa mujhe to yaho pratIta jinameM pradhAnatA to inakI rahatI hai, para inake mastaka hotA hai ki kArakA prayoga jima samaya bhavananirmANa para pAzvanAtha, mahAvIra aura nemanAthajIkI pratimA Adi kalAma vizeSa rUpase hotA thA una dinoM jaina kramazaH hai| rohaNagveDa Adi nagagema svatantra yakSapratimAoMke nirmANama kAmakA upayoga isaliye vajita yakSiNIkI khaNDina pratimAeM bhI pAI jAtI haiN| kahI kara diyA hogA, kyoMki vaha to alpAyu hai-pApANa kahIM jinavedIka ThIka nimnabhAgama inako dekhate hai| adhika mamaya Tika sakatA hai| phira bhI prAcInakA- imama koI sandeha hI nahIM, prAcIna jaina pratimAlIna kucha kAna-pratimA milI hai| maiMne kalakattA vidhAnama inakA apanA svatantra astitva hai| dhAtu vizvavidyAlayakaM AzanApa - Azcaryagrahame eka jaina tathA pASANa donopara ye bodI jAtI thii| maiM to ina pratimA kASThapara khadI haI dekhI hai jo baGgAlase hI kalAtmaka pratimAokA mahatva kevala jaina hone nAte prApta kI gaI thI. imakA kAla mere mitra DI0pI0 ghopana hI nahIM mamajhA, para bhAratIya kalAkaM sundara siddhAnta 00 varSa pUrva nizrita kiyA hai| kAmako dekhanesa aura vividha upakaraNAMkA jo kramika vikAsa iname mAlUma hotA hai ki vaha bahata varSoM taka jalamagna rahA pAyA jAtA hai vaha pratyeka etadviSayaka gavaSIko hogA, kyoMki umame sikur3ana bahana hai| bAcakaM bhAgame AkRSTa kiye binA nahIM rahanA; kAraNa ki vastra aura rakhA hI rekhA dIkhatI hai| amerikAsthita panIsi- kezavinyAsa, zArIrika gaThana, AbhUpaNa, vividha laToniyA vizvavidyAlayakaM maskRta vibhAga aura zastrAstra, ceharA, khokA sundara rajatakaTAva, kalAkaM adhyakSa tathA jaina sahityakaM vizeSajJa suprasiddha Adi kucha aisI vizeSatAe~ iname hai jinakA mahatva kalA-mamIkSaka zrIyuna DA0viliyama naoNmana baoNunase bhAratIya kalA aura kauzalakaM itanA adhika samIpa tA0 1-1-48 ko maiMne kalakattAma kAprakI jaina prati- hai ki hama unakI kadApi upekSA nahIM hI kara skte| mAAMka sambandhame vArtAlApa kiyA thA, zrApana kahA jainamamAjakaM bahuta hI kama vyaktiyoMko unake vividha ki hamAre dezame bhI cAra jaina kASThapratimAeM Ajataka rUpoM aura vAhanAMka zAstrIya jJAnakA patA hai| nAsika upalabdha huI hai, jinakA samaya 1500 varSa pUrvakA hai| jainandirame eka sphaTika ratnakI jaina pratimA hai sambhava hai yadi gaveSaNA kI jAya to aura bhI kASTa jisakA rajata parikara sundara aura alaga hai| inake pratimAeM mila sakatI hai / jaina vAstuzAstrama kASTha mAtha gAmedakI aura nIlamakI pratimAe~ hai| eka to pratimAkA ullekha pAyA hai| candana Adi vRkSoMkA mAnA gaNeza hI hai| mujhase kucha logAna kahA yaha usameM prayoga hotA hai| gaNezajIkI pUjA apana kabase karate Aye hai ? yaha 3(I) jaina sthApatyakalAme tIrthakagekI pratimAoM gaNeza nahIM para pArzva-yakSa hai| inake rupame zAstrIya ke bAda unake adhiSThAyaka yakSa-yakSiNIkI mRtiyoMkA sUkSmAntara hai, jo marvagamya nhiiN| imase Age cala sthAna pAnA hai| prAcInakAlakI kucha tIrthakara pratimAe~ kara anartha khar3e homakate hai| eka bAta mujhe spaSTa aimI bhI dekhaname AtI hai jo prastara-dhAtukI hai aura kahanI cAhie ki deviyoMkI pratimAoka kAragA jaina
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 anekAnta [varSa 9 tantroMme kucha vikAsa avazya huA hai| mUrtikalA bhI jaina-mandirameM jinadevake sammukha khar3I kara dete thepratyeka samaya naye tattva apanAneko taiyAra thI, kyoMki Aja bhI kahIM-kahIM isa prathAkA paripAlana kiyA yahA~ unako paryApta sthAna thA jo jinamUrti meM na thA, jAtA hai / kalAkI dRSTi se inakA khAsa mahatva nahIM vahA~ niyamoMkA pAlana aura mudrAkI ora dhyAna hai| dhAtu aura kahIM pApANa-pratimAoMme bhI bhaktoMkA denA anivArya thA / pradarzana avazya hI dRSTigocara hotA hai| bauddha-mUtiyoM jaina sarasvatIkI bhI prastara-dhAtu pratimAe~ pAI gaI me to sampUrNa pUjanakI sAmagrI taka batAI jAtI hai| haiN|biikaanerkN gaja-AzcaryagRhama vizAla aura atyanta aisI mUrti mere maMgrahame hai| AbU pAdaliptapurakI yAtrA sundara do jainamarasvatIkI bhavya mUrtiyoM hai jo kalA- karanevAle upayakta pratimAoM kI kalpanA kara sakate hai| kauzalame 12vI 13vI zatIka madhyakAlIna zilpa- vastupAla, tejapAla, unakI patnI, vanarAja cAvar3A, sthApatya-kalAkA pratinidhitva karatI hai| maiMne sarasvatI motIzA AdikI pratimA eka-sI hai / mai spaSTa karadU kI mRtiyA~ to bahuta dekhIM para ye una sabame ziromaNi ki isaprakArakI mUrti banavAname unakA uddezya khudakI haiN| maiMne sTelAkremazIzako jaba inakaM phoTo batAye ve pUjA na hokara ekamAtra tIrthaGkarakI bhakti hI thA, hAtha mAre prasannatA nAca uThI, unakA mana pAlhAdita jor3akara khar3I huI mudrA isIliye milatI hai| ho uThA, tatkSaNa unane apane liye isakI pratikRti 3-vAstukalAke sambandhame jo ullekha jainalelI / dhAtakI vidyAdevIkI pratimA tirUpati- sAhityame Aye hai. uname yaha bhI eka hai ki jainakunaramame surakSita hai| inakI kalApara dakSiNI bhArata mandira yA anya AdhyAtmika mAdhanAke jo sthAna hoM kI zilpakA bahuta bar3A prabhAva hai| vahA~para jainadharma aura kathAoMse sambaddha bhAvoMkA 3 (u) uparyata paktiyoMme mUcita pratimAoMse aGkana avazya hI honA cAhie jisako dekhakarake bhinna aura jo-jo pratimAeM jaina-saMskRtime mamba- Atma-kartavyakI ora mAnavakA dhyAna jAya! imaprakAra ndhita pAI jAtI hai ve sabhI isa vibhAgama sammilita ke avazeSa vipularUpame upalabdha hue bhI hai jo kI jAtI hai, jo isa prakAra haiM: tIrthaGkagekA samomaraNa, bharata-bAhubali yuddha, zreNika1-jaina-zAsanakI mahimAme abhivRddhi karanevAle kI savArI, bhagavAnakA vihAra, samalivihAra parama tapamvI tyAgI vidvAna AcArya yA muniyoMkI (bhRgumaccha )kI pUrva kahAnI Adi anekoM bhAva mRtiyA~ bhI nirmita huI hai| inamese kucha aitihAsika utkINa pAye jAte haiM parantu ina bhAvoMke vistRta bhI haiM-gautama mvAmI, dhannA, zAlIbhadra, (rAjagRha) itihAsa aura paricaya prApta karaneke Avazyaka hemacandrasUri, jinadattasUri, jinavallabhamUri, jina- sAdhanoMke abhAvame loga turanta unheM pahicAna nahIM prabhamuri, jinaprabodhasUri, jinakuzalasUri, amaracandra- pAte / ataH kahIM-kahIM to inakI upekSA aura anAsRri, hIvijayasari, devasUri Adi aneka AcAryoM vazyakatApara bhI kucha kaha DAlate hai / jIrNoddhAra kI svatantra mUrtiyAM unake bhaktoM dvArA pUjI jAtI hai| karanevAle buddhihIna dhanI to kabhI-kabhI ina bhAvoMko kahIM-kahIM to guru-mandira svatantra hai| ina sabhIme jAna-bUjhakara cUnA-sImeNTa me DhakavA dete haiM-rANaka"dAdA sAhaba"-jo zrIjinadattasUrijIkA hI praca- purame kozAkA nRtya aura sthUlabhadrajIka jIvanapara lita maMkSipta nAma hai-kI vyApaka pratiSThA hai / ina prakAza DAlanavAla bhAva prastaroMpara aGkita the jo sApha pratimAnoMme koI khAsa kalA-kauzala nahI milatA. taurase banda karavA diye gaye, jaba vahA~ jainakalAke kaMvala aitihAsika mahatva hai| vizeSajJa sArAbhAI pahuMce taba unheM ThIka krvaayaa| 2-jaina rAjA aura mandidi nirmANa karAne dhAnakoko apanA dhana kalAkI hisA-hatyAme vyaya na vAle sadgRhastha bhI apanI karabaddha pratimA banavAkara karanA cAhie / viveka na rakhanese hamAre hI arthase
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6 ] jainapurAtana avazeSa 239 hamArI kalAkI hiMsA hama hI kara rahe hai / loga to pUrNataH inapara upekSita bhAvase kAma lete dakSiNa-bhAratame digambara kathAoMpara aitihAsika Aye haiM / mere parama mitra DA0 haMsamukhalAla sAMkaprakAza DAlanevAle bhAva utkIrNita mile haiM sabase liyA, zrIzAntilAla chaganalAla upAdhyAya, umAkAnta adhika Avazyaka kArya ina avazeSoMkA hai jo sarvathA premAnandazAha, mi0 rAmacandrama Adi kucha ajaina hI upekSita haiN| vidvAnoMne jainamRti-vidhAna, kalA-kauzalake vibhinna 3 (U) aSTamaGgala, svastika, nadyAvata aura aGga-pratyaGgoMpara bar3A gambhIra anveSaNa kara jo kArya stUpAkatima jo pratimAe~ pAI jAtI haiM unakA samAveza kiyA hai aura zrAja bhI ve isI vipayame pUrNata: mai isa vibhAga karatA haiM kyoMki ye bhI hamArI saMskRti saMlagna hai, vaha hamArI samAjakaM vidvAnoMke liye ke viziSTa aGga hai, ye avazeSa jaGgAlome paDe rahate hai| anukaraNIya Adarza hai / kalakattAme prophesara inakI mudhi kauna le ? nAlandAme maina eka svastika azokakumAra bhaTTAcArya hai, jo jainamUti zAstrapara -jo IToMme uThA huA hai-dekhA, vaha itanA sundara vRhattara anya bRhattara prantha prastuta karane jArahe hai / maiMne unake thA ki dekhate hI banatA hai| usakI rekhAga eva mor3a kAmako dekhA, stabdha raha gayA / ajaina hote hue mandara the / jaina-mandigama jo mtambha lagAye jAte hai bhI unane jainakalAke bahusaMkhyaka sundara aura upekSita unamama kisI-kimIma vItarAgakI pratimAe~ ati tattvA tattvoko khoja nikAlA hai| parantu mujha atyanta rahatI hai| bauddhoMka snUpoMkI jaisI AkRti banatI hai pAra paritApake sAtha mUcita karanA paDa rahA hai ki ina vaimI hI AkativAlI jaina-pratimA tapame maiMne ajaina vidvAnoMkI ruci to bahuta hai para unako apane mahAdeva' mirmAgyA (muMgera jilA) rohaNambeDama dekhI viSayame mahAya karane vAle sAdhana prApta nahIM hote, haiM / ina pratimAoMma adhikAMza nagna hI rahA yahI kAraNa hai ki ajaina vidvAnoMsa bhUle hojAtI karatI thiiN| hai / taba hamArA samAja cillA uThatA hai ki usane ___ uparyukta paMktiyoMse vidita hogayA hai ki jainoNkii| bar3I galatI kI / jaba hama mvaya na to adhyayana karate hai aura na karanevAloMko sahAyatA hI pahu~cAte haiN| pratimAkalA-viSayaka sampatti kitanI mahAna aura jainamamAjako aba karanA to yaha cAhiye ki mpardhA utpanna karanevAlI hai / ina sabhI prakAgepara upayukta pratimAomase jo sundara, kalApUrNa hai unakA Ajataka kimI bhI vidvAnake dvArA sArvabhaumika eka yA adhika bhAgoMme albama taiyAra karAyA jAya, prakAza DAlA jAnA to dUra rahA, kisI eka pradhAna aGga jisameM ajaina vidvAnoM taka vaha vastu pahu~ca mke| para bhI nahIMke barAbara kAma huA hai / jaina-samAjakaM Aja hama dekhate haiM bhArata aura bAharakI janatAko 1 yaha sthAna giddhaura rAjyake antargata hai| yahA~ para bar3A jitanA jJAna bauddhapurAtattvakA hai usakA zatAMza bhI prasiddha vizAla zaiva-mandira hai, isakI nirmANakalA zuddha jainAMkA nahIM, jo hai vaha bhI bhramapUrNa hai| jaina hai aura vahA~ ke jamIMdArase bhI mAlUma huA ki 4 stambhapUrvameM yaha jena-mandira hI thA, para pratApI narezane 50- madhyakAlIna bhAratama jainamandiraka mammamva 60 varSa pUrva harma parivartita kara ziva-mandirakA rUpa de 1 lAhorase prakAzita "jaina ikonogrAphI" mere avalokanameM diyaa| yahaoNpara kisI kAlaga jainI avazya hI rahe hoMge, AI hai| yaha jena dRSTima bahuta TipUrNa hai| udAharaNa ke kyoMki lachavAr3a bhI samIpa hai tathA kAkandAke pAma hI taurapara prathama hI jo citra diyA hai vaha spaSTarUpase hai / yahA~ ke mandirameM bauddha-mUrtie acchI-acchI RSabhadevajIkI pratimA hai jaba ki usake nimna bhAgama surakSita haiM, jinapara lekha bhI haiM / vicitratA yahA~para yaha mahAvIra likhA hai / emI bhalaM akSamya haiM / hai ki kumbhAra paMDe haiN| dekheM "jaMna pratimApa", zIrSaka merA nibandha / . --
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. anekAnta [ varSa 9 vizAla stambha karanekI prathA vizeSataH digambara jaina jIne zramapUrvaka prakAzita karavAye haiN| mathurAke samAjameM hI rahI hai| cittaur3akA kIrtistambha isakA lekha jaina-itihAsameM bahuta bar3A mahatva rakhate hai| pratyakSa pramANa hai| jainadharmakI dRSTi se ina stambhoMkA DA0 yAkobIne inakI bhASAke AdhArapara hI jaina bar3A mahatva bhale hI ho / parantu zilpakalAke iti- AgamoMkI bhASA kI tIkSNa jA~cakara prAcIna svIkAra hAsaparase mAnanA hogA ki yaha ajaina vAstukI daina kiyA hai| vinseNTasmithane mathurAke purAtattvapara eka hai jisako jainona apanA svarUpa dekara apanA liyA, svatantra grantha hI prakaTa kiyA hai / DA0 agravAla ye mtambha bhI dakSiNa bhAratame bahuta bar3I saMkhyAma Adi mahAnubhAva samaya-samayapara yahA~kI jaina purApAye jAte hai| inama jo kalAkauzala pAyA jAtA hai tattva-viSayaka sAmagrIpara prakAza DAlate rahe hai| umake mahatva jainasamAja taka anabhijJa hai| mAMcI- kalakattA nivAsI mba0 bAya pUrNacandajI nAharane ke uparibhAgame jina pratimAe~ rahatI thIM, kahA jAtA mathurAke tamAma zilAlegyoMkI jA~ca dubArA svayaM hai ki ye zUdroMke darzanArtha rakhI jAtI thIM / Aja bhI jAkara kI thI, DA0mmithane jo bhUle kI thI unakA pratyeka digambara jainamandirake Age eka stambha yadi saMzodhana karake anantara una samasta jaina lekhoMkA mRla khaDA ho no mamajhanA cAhiye ki yahA~ mAnastambha hai| pATha zuddhakara, hindI aura aMgrejI bhASAoM meM unakA inapara bhI eka grantha AmAnIse prastuta kiyA jAmake anuvAda kara eka vizAla magraha taiyAra kara rakhA thA, itanI mAmagrI vidyamAna hai| para akAlame hI unakI mRtyune isa mahAna kAmako 5 lekha roka diyA, varanA na jAne kyA kyA mAdhana prastuta jaina purAtasvakI AtmA hai kisI bhI rASTrakI krte| jaina sAhityame jahA~ jahA~ mathurAkA ullekha rAjanaitika sthitike vAstavika jJAna vRddhacartha usake bhI AyA hai una kaI ullekhoMko noTa karake vahA~kI zilAlekhoMkA parizIlana Avazyaka hai ThIka usI jaina samkRti viSayaka pracaNDa mAmagrI bhI mazcita kara prakAra jaina saMskRti ke tattvoMkA anuzIlana anivArya rakhI thii| unake suyogya putra rASTrakane zrIvijayasiha hai / isame dhArmika aura sAmAjika itihAsakI jI nAhara saharpa prakaTa karanako bhI taiyAra hai| maiM vizAla mAmagrI bharI par3I hai| rAjanaitika dRSTise bhI apane sahayogiyokI khojama haiN| yadi samaya aura zakti ye upekSaNIya nahIM / tatkAlIna mAnava jIvanaka ne sAtha diyA to kAma kizcit to ho hI jaayegaa| sambandhame jo bahumUlya tatvoMkA samIkaraNa huA thA gupakAlIna bhAratakA utkarSa carama sImApara thA, canakA AbhAsa bhI ina prastarotkIrNa zilAkhaNDose isa kAla ke mavata vAle jainalekha alpa mile haiN| rAjamilatA hai| pazcima bhAratake lekha brAhmI yA adhi. gRhIma mona bhaNDArama jo lekha limbA hai vaha jainakAzata devanAgarImeM mile hai jaba dakSiNabhAratama dharmase sambandhita honA cAhiya; kyoMki vaha smAraka kanADIme / jaina lekhoMko yoM to kaI bhAgoMme bAMTA jA hI zuddha jaina-maskRtise sambaddha hai / jaina-pratimAeM sakatA hai para maiM yahA~ kaMvalado bhAgoMma vibhaajitkruuNgaa| spaSTarUpase utkINita hai / bhArata sarakArake pradhAna (1) zilAoMpara utkIrNa lekha lipi vAcaka zrIyuta DA0 bahAduracanda chAvar3Ane (2) pratimAoMpara utkIrNa lekha isakA imprezana gata mAsameM ma~gavAyA hai isase zradAja prathama zreNIka lekha bahuta hI kama milate haiN| hai ki ve isapara prakAza DAlanakA kaSTa krege| AcArya khAravelakA lekha atyanta mUlyavAn hai jo ImvI pUrva muni vairadeva nAmakA eka laghu lekha zrIyuta bhavaradUsarI zatIkA hai / udayagiri khaNDagirime aura bhI lAlajI jainane mujhaM kalakattAma batAyA thA, lipi jo prAkRta zilAlekha pAye jAte hai una sabhIpara antima guptakAlIna thii| nAlandAkI talahaTIme eka vistRta vivaraNake mAtha purAtattvAcArya zrIjinavijaya guphA banavAnekA ullekha thaa| (agalI kiraNama samAsa)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya nispRhI kAryakartA jinavANI-mAtAko bandI banAkara rakhane vAloM ke gar3hoMpara mamIkSAoM, parIkSAoM aura pAlocanAoMke bIsavIM zatAbdIrUpI vadhUkA DolA abhI pAyA bhI nahIM thA ki usake svAgata-samArohake liye samUce ve gole barasAye ki kumbhakaraNI nIdako mAta karane bAle bhI har3abar3Akara uTha baitthe| seTha mANikacanda jaina bhAratame isa chorase usa chorataka utsAhakI lahara daur3a gaI / janatAme sevA, tapa, tyAga, balidAnake hosTaloMkI dArAbela DAlaneme juTe to pAreke devakumAra jaina bharI javAnIme zAstroddhArakI kasama khA baitthe| bhAva aGkarita ho uThe, aura bar3e hI lAr3a-pyAra aura cAvase jIvana-mandezanI navavadhUkA svAgata huaa| phira nAthUgama premI, dayAcanda goyalIya, kumAra vaha apane sAtha rAjanaitika, dhArmika aura sAmAjika- devandrapramAda, riSabhadAma vakIla, mANikacanda khaDavA cetanA dahejasvarUpa lAI / pariNAma yaha huA ki kA yuvaka-hRdaya kaba cupa raha sakatA thA ? ye mumalamAna, ImAI, manAtanI, bhArya, sikkha sampra kAryakSetrama yuvakocita hI DhaGgasa Aye, jinhe dekha dAyoMse nispRhI kAryakartAoMke jatthe-ke-jatthe kArya- janatA sAdhuvAda kaha uThI / ina saba alabele karmakSetrame Ane lge| vAroMko najara na laga jAe, isa AzaGkAse prerita jaina-samAjame bhI eka hoDa-sI maca gii| rAjA jainI jiyAlAlajI bhI apane jyotiSa-piTAreke lakSmaNadAma aura DipTo campatarAya Adi mahAsabhA balapara duniyAe badanaz2arakI najarase bacAneko kI sthApanA kara hI cuke the| pa0 gopAladAma varaiyA nikala paDe / bhI morenAma Asana mArakara baiTha gaye aura nyAyAcArya ina nispRhI kAryakartAoMkI lagana aura dIvAgaNezaprasAdajI va bAbA bhAgIrathadAmajI vaNI nagI dagva kara jugamandagdAma aura campatarAya apanI banArasame dhUnI ramA baitthe| zrIarjunalAla seThI ghIma berieMTarI bhUlakara yakAyaka dIvAna haagye| ThikAnakI dIvAnagirIkA moha tyAga jayapurama karA cAroM aura samAjameM jIvana jyoti prajvalita ho yA magekA mantra japane lge| mahAtmA bhagavAnadIna utthii| gAMva-gA~vama pAThazAlAeM khula gaI / pacAmoM hastinAgapura-Azramako gurukula-kAgar3o banA denakA vidyAlaya aura hAiskula sthApita hogaye / saikar3oM dhuname sTezanamAsTarIko tilAJjali de Aye / bA0 pustakAlayokA udghATana huaa| zahara-zaharame mabhAzAnalapramAdajI lagba navI gRhI-jIvanako dhatA batAkara mamitiyoM bnii| patra nikale, jaina-sAhitya prakAzama jogI bana gaye, aura mAra jaina samAjame alamba pAyA, TrakToMka Dhera laga gye| ina nispRhI sevakAMka jagA dI / maganabahana, lalitAbAI aura candA mammAnama zrImantAna rupayoMkI thailiyAM khola dii| makumArI pati-viyogamana jhulasakara jaina-badanAMkA lanavAla thaka gaya para zrImanta Aja bhI thailiyAMka sItA, aJjanA, rAjamatI banAnameM laga gaI / jainI muMha khola hae apane nimgRhI kAryakartAoMkI bATama jJAnacanda aura pa. pannAlAla bAkalIvAlane sAhityo- baiThe hue haiN| kyA zreyAMsako jaise RSabhanAtha aura ddhArakA bIr3A uThAyA to devabandake tIna sapUto- bhilanIko jaise rAma ghara baiTa mila gaye the, bA0 sUrajabhAnajI vakIla, paM0 jugalakizora jI inako bhI apanI samAjaka amiTa, aDola, nispRhI mukhtAra, bA. jyAtiprasAdajI jaina-ne devabandasahI kAryakatrtAki phira dazana hoga? kyA inheM eka bAra
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 anekAnta [ varSa 9 bhI supAtra-dAna dekara janma suphala karanekA abasara kabhI sunaneko milatA, kintu rojAnA masjidameM, milegA? sabhA - sosAyaTiyoMme aura vyAvahArika jIvaname na jAne hamArI isa nispRhatAko kisa badanaz2ara majahabI dIvAnoM aura tAssubI logoMke jabAnake kI najara lagI hai ki eka-eka karake saba chIjate caTakhAre roz2a sunaneko milate / jArahe haiN| jo bace hai ve bhI hamArI nAlAyakiyoMse idhara kA~gresI-vyAkhyAna bhUle bhaTake kisIne taGga Akara calate bane, kucha bharosA nahIM, ve to aba sunA bhI to abhI vaha pUrI taraha usako samajha bhI hamAre liye vandanIya aura darzanIya haiM, jitane dina bhI nahIM pAyA hai ki muhallema hone vAle rojAnA lIgI unakA sAyA banA rahe hamArA saubhAgya hai| lekcaroMne saba gur3a gobara kara diyA / usapara yaha para, jo kahate hai- "jyotise jyoti jalatI Aye dina halAla aura jhaTakA, gau aura suara, AI hai, vaha kabhI bujhatI nhiiN|" unase hama pUchate ajaoNna aura bAjA, tAjiye aura sar3aka per3a, hindI hai ki hamArI ima dIpamAlAko kyA hazrA ? jo dIpa aura urdU ke jhagar3e nita nayA gula khilAte rhe| bujhA usase navIna kyoM nahIM jalatA ! yaha paMktikI kAMgresI ittahAda aura ahisAkA barAbara upadeza dete pakti kyoM prakAzahIna hotI jArahI hai ? ___ rahe, parantu yaha Aye dina jhagar3e kyoM hote hai, na hamArI isa AkulatAkA kyA koI anubhavI isakA kabhI hala nikAlA na koI upAya socA na sajjana nirAkula upAya batAnekI dayA karege ? una upadravI sthaloMpara pahu~cakara sahI paristhitikA jaina-ekatA nirIkSaNa kiyA / jaba ghara phuka jAte, bahana-beTI jaina-ekatAkA nArA nayA nahIM, bahuta purAnA hai| baI beijjata hojAtI, sarvasva luTa jAtA aura pratiSThita parantu jisa prakAra hindu-muslima rAjyakA nArA vyakti piTa jAte taba unhIko yaha kahakara ki "Apasa jitanI-jitanI U~cI AvAja aura tejIse bulanda me lar3anA ThIka nahIM", lAnata malAmata dete| luTere kiyA, utanI hI zIghratA aura parimAName avizvAsa aura zohade khilakhilAte aura ye kA~premakI bheMDe aura zrAzaGkAkI khAI caur3I hotI calI gii| usI gadana jhukAkara raha jaatii| taraha jaina samAjake tInoM sampradAyaka saGgaThanakA ki ye bher3e kA~gresakA marate dama taka sAtha vRkSAropaNa jitanI bAra kiyA gayA hai, ghAtaka phala hI nibhAnakI pratijJA kara baiThI thI, isaliye mAra khAkara detA rahA hai| tInoM sampradAya eka hone to dara, eka bhI mimayAtI to nahIM thI, para piTanA kyoM ThIka hai, eka sampradAyame bhaneka zAkhAe~ upazAkhAe~ bar3hatI yaha unakI samajhame nahIM A pAtA thA aura vaha bher3iyoM jArahI haiN| saMmela-milApa karate hue Gkita hI rahatI thIM / yadi hindu-muslima ittahAdame jo kA~gresa sadaiva bhala una bher3iyoMko bhI kA~gresane bher3a banAyA hotA to karatI rahI hai, usIkA andha-anukaraNa hamAre yahA~ binA prayAsake hI ittahAda hogayA hotaa| hotA rahA hai| kA~gresane ittahAdakA nArA to bulanda kA~gresane kabhI musalamAnoMka sAmAjika aura kiyA para apanese bhinna sampradAyaka hRdayame ghara nahIM dhArmika jIvaname AnekA prayatna nahIM kiyA / pariNAma bnaayaa| kA~gresI maJcase vyAkhyAna dete rahe, apIla isakA yaha huA ki hara musalamAna kA~gresI netAko nikAlate rahe / parantu unake sAmpradAyika gar3hoMme na kevala hindu samajhatA rahA / apanI kaumakA netA vaha kabhI gaye, na unakI rIti-rivAjakA adhyayana kiyA, unhIMko samajhatA rahA jo unakI rojAnA jindagIme na ittahAdake mArgakI kaThinAiyoMko samajhA, na unakA dilacaspI lete rhe| aura durbhAgyase kA~gresane bhI hala hudhA / pariNAma isakA yaha nikalA ki muslima unhIM majahabI dIvAnoMko unakA netA taslIma kara janatAko kA~gresI netAkA vyAkhyAna to zAsonAdira liyA jo musalamAnoMko rojAnA kA~gresa ke viruddha
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] sampAdakIya 243 bhar3akA rahe the / pariNAma sabake sAmane hai| gata 3-4 varSoM meM isa nirjIva butako vivAhamAdi isI taraha jainoMmeM ekatAkI bAta uThatI rahI hai| avasaroMpara miTrIke gaNezakI jagaha pujavAkara devatva tInoM sampradAyoMkI pratinidhi sabhAoMne aneka bAra lAnekA prayatna kiyA hai| pariNAma svarUpa vyAgharame jaina-ekatAke prastAva pAsa kiye haiN| parantu inake isakA svatantra adhivezana bhI hamane apanI hozame kArya aise rahe haiM ki itara pakSako vizvAsa bar3haneke pahalIbAra hote sunA hai| bajAya AzaGkA hI huI hai| abhinandanIya haiM ve loga jo sacamuca jainaekatA jaina mahAmaNDala jisakA nirmANa tInoM sampradAya ke liye prayatnazIla hai| hama bhI 23 varSAMse isa sAdha kI ekatAka liya kiyA gayA thaa| vaha pudala zarIra ko apane sInema chipAye baiThe hai| parantu prabha to yaha hai banakara raha gayA / iMjekzanoMke jorase bhI usame ki billIkaM galemeM ghaNTI kauna bA~dhe / vyaktigata prANa pratiSThA na ho paaii| hama hairAna haiM ki isa nirjIva prabhAvasaM adhivezana karA bhI liyA 10-5 ko kisI zarIrako abataka kaise Dhote rahe, jaba ki usake kArya- taraha ekatra bhI kara liyA, yA jaina-ekatA kAryAlaya kartA svayaM jaina-ekatAse dUra bhAgate rahe / jIvanabhara bhI banA liyaa| 2-4 acche khAse vetana-bhojI klarka apanA-apanA sampradAya unakA kAryakSetra banA rahA, bhI mila gaye, para ina saba kAryosa ekatA kaise tIrthakSetroMke mukadamoMme eka mampradAyaka viruddha dUmare hosakegI ? kI pairavI karate rahe / aura ekatAkA nijIva punalA Aya dina jo yaha tIrthopara upadrava hote rahate bhI uThAte rhe| hai| yaha kyoM hote hai aura kyoMkara roke jA sakate mahAmaNDalakI orase jaina-ekatAkA Andolana hai? eka dasaraMka viruddha patroM aura TrakTI dvArA viSalagabhaga AryasamAjakI taraha rahA hai / AyasamAjake vamana hotA rahatA hai / vaha kaise rAkA jAya ? digambara utsavoMma dinako to hindu-saGgaThana para prabhAvazAlI kAryakartA zvetAmbaroMme aura zvetAmbara kAryakartA vyAkhyAna-bhajana hote aura rAtriko jaina, sanAtanI, digambaroMma ni:svArtha bhAvanAse kisa prakAra kArya sikkha Adiko zAstrArtha ke liye lalakArA jaataa| kareM aura kauna-kauna kare ? jaba taka yaha amalI kAryaunakaM unakaM dhArmika vizvAsoMkA makhaula ur3AyA jAtA krama nahIM banatA hai| aura loga jinakI apane aura mahApuruSAMko asabhya zabda kahe jAte / dinameM yahA~ bhI AvAjakA koI mUlya nahIM hai unakaM prayatna va kabhI hindu saGgaThanapara vyAkhyAna denase na cUke jena-ekatA to nahIM ho sakegI / hA~ vaha bhI hamAre aura rAtako zAstrArtha karanese kabhI bAja na aaye| anaginata netAoMkI zreNI meM khar3e hokara bholI pariNAma isakA yaha huA ki AryasamAjakA hinduH janatAko lAnatamalAmata denekA adhikAra pA skeNge| saGgaThana Andolana bAjIgarake tamAzese bhI kama DAlamiyAnagara pAkarSaka hogayA hai| 14 5-1948 -goyalIya
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ FACROBORASA9-BOARDENARD-COMIERREE yugake caraNa alakha cira caMcala ! [ 'tanmaya' bukhAriyA ] ravikI gatise, zazikI gatise, bhUta, bhaviSyatase, sampratise, kabhI yahA~, phira kabhI vahA~ jo, usa matavAle manakI matise; sambhava kabhI sabhI U~dha jAe~, kintu na yugakI A~khoMmeM jala! yugake caraNa alakha cira-caJcala !! Aja paraspara avizvAsa, saca , nirgati-sA narakA vikAsa, saca , rakta raktako bhUla rahA-sA, cetana jar3akA krIta dAsa, saca , parivartanake paga bar3hate jaba , taba hotA hI hai kolAhala ! yugake caraNa alakha cira-cazcala !! BRE-RESERROREGISROGRSIRRORSad para, na sadA yaha andhakAra hI, prANoMpara vijayI vikAra hI; mere jIvana ! uTho, na asamaya , sacamuca, banakara raho bhAra hI ! kyoMki kabhI to kavikI vANI, bikharAegI hI nija pratiphala !! (jaba tava pada - nakhakI koroMpara , loTa-loTa jAe~ge jala-thala !!!) yugake caraNa alakha cira- cazvala ! lalitapura, 17-6-48 WRONGERRORIGHSANGASRAEBASHIRAISINGS vIrasevAmandirako prApti anekAntako sahAyatA gata kiraName prakAzita sahAyatAke bAda prApta huI rakame gata cauthI kiraNa prakAzita sahAyatAke bAda anakAntako nimna mahAyatA aura prApta huI hai jisake 1800) 'mamani-vidyA-nidhi ke rUpame bAla-mAhityake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdakaM pAtra haiMprakAzanArtha jugalakizora mukhtArane apanI 5) lA0 pratApasiMha pramAdIlAlajI bAMdIkuI ci. donoM divagata putriyoM manmati aura vidyAvatI citrArAnI putrIka nidhanapara nikAle gaye kI orase pradAna kiye| dAnama me| 25) zrImatI patalIdevI dharmapatnI lAroDhAmalajI seTha jhathAlAlajI baDajAtyAkaM supautra aura seTa jaina cilakAnA ji0 mahAranapurasa madhanyavAda gedolAlajI kAmalIvAla kI supautrI ke vivAhopaprApta mArphata bhAI mahArAjapramAda jaina bajAja lakSyame (mArphata pa. bhaMvaralAlajI zAstrI jayapura) sarasAvAka (bImArIke avamarapara nikAle due daanmese)| adhiSThAtA 'vIrasevAmandira vyavasthApaka 'bhanekAnta'
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ | bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana 1. mahAbandha-(mahadhavala siddhAntazAkha) prathama bhAga | hindI TIkA sahita mUlya 12) / 2. karalakkhaNa-(sAmudrika zAstra) hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka-pro. praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanaparAjaya-- kavi nAgadeva viracita (mUla saskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA mahita / jinadevake kAma parAjayakA marama rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka-pa0 rAjakumArajI sA0 / mR08) 4. janazAsana-jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara racanA / hinda vizvavidyAlayake jaina rilIjanaka epha0 eka ke pAThyakramame nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 4/ 5. hiMdI jaina-mAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-mAhityakA itihAsa tathA paricaya / mUlya 2) / 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya 3 // ) / 7. mukti-duta-aJjanA-pavanakSayakA puNyacaritra (paurANika raumAma) mU04|| 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM--(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMme udAharaNa dene yogya / mUlya 3) 9. pathaciva-(hindI-sAhityakI anupama pustaka) smRti rekhAe~ aura nibandha / mUlya 2) / . 10. pAzcAtyatakazAstra-(pahalA bhAga) epha0e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI | pRSTha 384 / mRlya 4 / 11. kundakundAcAyeke nIna ratnamUlya ) / 12. kabaDaprAntIya nADapatra granthasUcI-(hindI) mRrDAbadrIka jainamaTha, jainabhavana, middhAntavarmAda tathA anya pranthabhaNDAra kArakala aura alapura ke alabhya tADapatrIya pranthoMka vivaraNa paricaya / pratyeka mandirama tathA zAstra-bhaNDArama virAjamAna karane yogya / mRlya 10) / N vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-731 Pasagrogregresgroragrance kIrasevAmandira sarasAkAke prakAzana 71 anitya-bhAvanA 4 satsAdhu-smaraNagaMgalapATha3 A0 padmanamdikRta bhAvapUrNa aura hRdaya ___ abhUtapUrva sundara aura viziSTa saMkalana, prAhI mahatvakI kRti, mAhitya-tapasvI paMDita saMkalayitA paMDita jugalakizorajI mukhtAra, 6 jugalakizorajI mukhtArake hindI-padyAnuvAda bhagavAna mahAvIrase lekara jinasenAcArya paryanta ke 21 mahAna jainAcAryoM ke prabhAvaka guNasmaraNoM aura bhAvArtha sahita / mUlya / ) se yukta / mUlya II) 2 AcArya prabhAcandrakA tattvArthastra 5 adhyAtma-kamalasarala-saMkSipta nayA sUtra-grantha, paM0 jugala pazcAdhyAyI tathA lATIsaMhitA Adi granthoM kizorajI mukhtArakI subodha hindI vyAkhyA ke racayitA paM0 rAjamalla viracita apUrva AdhyAtmika kRti, nyAyAcArya paM0 darabArIlAla sahita / mUlya ) koThiyA aura paM0 paramAnandajI zAstrIke sarala 3 nyAya-dIpikA hindI anuvAdAdi-sahita tathA mukhtAra paMDita jugalakizorajI-dvArA likhita prastAvanAse (mahatvakA nayA saMskaraNa)- abhinava viziSTa / mUlya 11) dharmabhUSaNa yati racita nyAya-viSayakI subodha prAthamika racanA, nyAcArya paM. daravArIlAla 6 umAsvAmizrAvakAcAra parIkSAkoThiyA dvArA sampAdita, hindI anuvAda, mukhtAra zrIjugalakizorajI-dvArA likhita vistRta (101 pRSThakI) prastAvanA, prAkkathana, grantha-parIkSAoMkA itihAsa-sahita prathama aMza / pariziSTAdisa viziSTa, 400 pRSTha pramAga, lAgata mRlya / mUlya 5) / isakI thor3I hI pratiyAM zeSa rahI haiN| 7 vivAha-mamuddezyavidvAnoM aura chAtroMne ima mamkaraNako vRva 50 jugalakizorajI mukhtAra gacata apUrva pamanda kiyA hai| zIghratA kare / phira na milane aura vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya para pachatAnA pdd'egaa| sundara kRti / mUlya MERESCRISITORS PORIGHERIORBERIORGREEKSHIMBURIOSEROKES BENE / vIrasevAndirame jo sAhitya taiyAra kiyA jAtA hai vaha pracArakI raSTise taiyAra hotA hai vyavasAyake liye nahIM aura imIliye kArAja, chapAI Adi ke dAma bar3ha jAnepara bhI pustakoMkA mUlya vahI purAnA (mana 1943kA) rakhA hai| itanepara bhI 10) se jyAdAkI pustakoMpara ucita kamIzana diyA jAtA hai| @GHAGROIR prakAzana vibhAga-vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura ) Satu rdGARIMARRIORORSROICES prakAza+--. paramAnana.. zAkhI mAtImA .pITa kAzIke laye zrAzAgama banI dvArA gayala prasa sahAranapurama mudrita
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ - aneka kA bhASAr3ha, saMvat 2005 :: julAI, san 1948 - - -- kiraNa 7 do prazna antahita hala sahita paThana kyoMkara ho ? prathama to 'paThanaM kaThina' prabho! sulabha pAThaka-pustaka jo na ho| hRdaya-cintita, deha saroga ho, paThana syoMkara ho tuma hI kaho ? kyoM na nirAza ho! prabala dhairya nahIM jisa pAsa ho, hRdayameM na viveka-nivAsa ho| na zrama ho, nahiM zakti-vikAsa ho, jamatameM vaha kyoM na nirAza ho ? pradhAna sampAdaka jugalakizora mukhtAra saha sampAdaka muni kAntisAgara darabArIlAla nyAyAcArya bhayodhyAprasAda goyalIya saJcAlaka-myavasthApaka V bhAratIya mAnapITha, kAzI A saMsthApaka-pravartaka vIrasevAmandira, sarasAvA -yugadhIra 4cm 14 ENTREAL TAITREASOOTHING
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 245 246 247 250 viSaya-sUcI lekha nAma 1 niSThura kavi aura vidhAtAkI bhUla (kavitA)-[kavi bhUdharadAsa 2 jIrApallI-pArzvanAtha-stotra-sampAdaka 3 samantabhadra bhAratIke kucha namUne (yuktyanuzAsana)-[sampAdaka 4 smaraNa zakti bar3hAnekA acUka upAya-vasantalAla varmA 5 jIvakA svabhAva-zrIjugalakizora kArAjI 6 karma aura usakA kArya-[paM0 phUlacanda siddhAnta zAstrI 7 jaina purAtana avazeSa (vihaGgAvalokana)-sa0 munikAntisAgara 8 vaizAlI (eka samasyA)-sa0 munikAntisAgara ha dAna-vicAra-zrIkSullaka gaNezapramAdajI varNI 10 murArameM vIrazAsana-jayantIkA mahatvapUrNa utsava-paM. darabArIlAla 11 bhApaNa-zrIkSullaka gaNezaprasAdajI varNI 12 sampAdakIya-ayodhyAprasAda gAyalIya :: munikAntisAgara 13 pAkistAnI patra-[galAmaharmana kamarA minahAsa 251 253 266 266 275 281 vIrasevAmandirako dasa hajArakA prazaMsanIya dAna zrImAna bAbU nandalAlajI marAvagI suputra seTha tA028 julAI san 1948 ko Apa vIrasevAmandirake rAmajIvanajI sarAvagI kalakattAke zuma nAmase ane. darzanArtha maramAvA tazarIpha lAye the-tIna dina Thahare kAntake pAThaka bhale prakAra paricita hai| Apa kala- the| vIrasevAmandira aura usakI lAyabrerIko pahalI kattAke suprasiddha bAbU choTelAlajI jainake choTe bhAI hI bAra dekhakara Apane apanI baDI prasannatA vyakta haiM aura acche dAnazIla hai| Apa cupacApa aneka kI aura java Apaka mAmane ve grantha zrAe jo vIramAmi aneka prakArakA dAna kiyA karate hai| vAra- sevAndira-dvArA tayyAra kiye gaye haiM aura prakAzanakI sevAndira aura unake kAryoMke prati ApakA baDA prema bATa joha rahe hai taba Apane bar3I udAratAke sAtha hai aura zrApa use kitanI hI sahAyatA bhejate tathA unake zIghra prakAzanArtha dasa hajAra rupayakI rakama putra-panI AdikI orase bhijavAte rahe haiN| hAlame pradAna kii| isa udAra aura prazaMsanIya dAnake liye Apa vIrazAsana-jayantIke utsavapara apanI patnI ApakA jitanA bhI dhanyavAda diyA jAya vaha saba zrImatI kamalAbAIjI aura laghuputra ciraJjIva nirmala- thotA hai| isake liye yaha saMsthA ApakI ciraRNI kumAra-mahita murAra (gvAliyara) padhAre the / vahA~se rhegii| mujhe sAtha lekara zrImahAvIrajIkI yAtrA karate hue jugalakizora mukhtAra
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahama vastatatva-sapAla vizva tattva-prakAzaka vArSika mUlya 5) WhatsARATHIMIRAT TIME eka kiraNakA mUlya / nItivirodhadhvasIlokaLyavahAravartakaHsamyaka / paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynekaantH| varSa 9 / kiraNa 7 vIrasevAmandira (mamantabhadrAzrama), maramAvA, jilA sahAranapura ASADha zukla, vIranirvANa-saMvata 2474, vikrama saMvata 2005 jIlAI 1948 599359999999999999999996555555 niSTara kavi aura vidhAtAkI mala FTing Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Ting Ting Ting gaga-udai jaga aMdha bhayo, sahajai saba logana lAja gamAI / sIkha vinA nara mIkhata haiM, vipayAdika - sevanakI sugharAI // tApara aura racai rama-kAvya, kahA kahiye tinakI niThurAI ! aMdha - asUjhanakI aMkhiyAnameM, DArata haiM raja rAma - duhAI !! 59999999999999999 he vidhi ! bhUla bhaI tumateM, samujhe na kahAM kastUri banAI ! dIna kuraGgake tanameM, tRna daMta dharai karunA nahiM AI !! kyoM na racI tina jIbhani je rasa-kAnya karai parako dukhadAI ! sAdhu - anugraha durjana-daMDa, duI sadhate visarI caturAI !! -kavi bhUdharadAsa SHES999999999999999999999 9999999 3
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIrApallI-pArzvanAtha-stotra [yaha vahI kAnapura ke bar3e mandirase prApta huA stotra hai, jisakI sUcanA aktUbara san 1947 kI anekAnta kiraNa 12meM, 'rAvaNa-pArzvanAtha-stotra'ko dete hue, kI gaI thI aura jo prabhAcandra ke ziSya padmanandIkI kRti honese pUrvAnumAnake anusAra aAjame koI 550 varSa pahalekA banA huA honA cAhiye / isa stotrakA mambandha una zrIpArzvanAthase hai jo jIrApallI sthita devAlayake mUlanAyaka the aura jinake kAraNa vaha sthAna muzobhita thA--atizaya-kSetra banA huyA thA / mAlUma nahIM yaha jIrApallI sthAna kahA~para hai aura vahAMpara aba bhI ukta devAlaya pUrvavat sthita hai yA nahIM, isakI khoja honI caahiye| -~-sampAdaka (rathoddhatA) Anamantridaza-mauli-manmaNi-mphAra-razmi-vikacAhi-paGkajama / pArzvanAthamagvilA'rtha-siddhaya tApTuvImi bhava-tApa-zAntaye ||shaa vAgmayena mahatA mahIyasA tAvakena jinanAtha janminAma / Anta yadi tamaH pramRtvaraM nAzamati tadidaM kimadbhUtama nA kAma-caNDima-bhidalima-prabhaM kaH namo'tra tava rUpAMDituma / vAmayo'pi yadi sekSaNecchayA cakSupAM kila mahasanAminaH // 3 // darzanAdyadapahami kalmaSaM kayAMza bhavanA'dhikA stuniH / dhvAnta masta maruNodayAdidaM yAcidiha kimadbhutaM matAbha // 4 nAtha tatra bhavataH prabhAvatA yA guNIva-gaNanAM cikIpani / pUrvamandhi-payasA'ali-brajaH sa pramANamanimtanotvalama // 5 // dumtare'tra bhava-sAgara satAM kama-cariDama-bhaganimajjanAma / prAsphurIti na karA'valambane tvatparo jinavaro'pi bhUtale // 6 // tvatpadAmbuja-yugA''zrayAdidaM puSyameti jagato'vatAM satAma / spRzyatApi na cA'nyazIgaMgaM taba(tvana )mamA'tra tavako nigadyate / nAzayanti kari-siMha-zUkara-vyAghra-caura-nikaroggAdayaH / / taM kadAcidapi nA manAgRha pArzvanAtha jina yasya zubhase | (zAlinI) jIrApallI-maNDanaM pArzvanAthaM natvA stauti bhavya-bhAvana bhavyaH / yastaM nanaM DhIkate no viyogaH kAntodbhutazcA'pyaniSTazca(mya)yogaH / / (vasantatilakA) zrImatprabhendu-caraNA'mbuja-yugma-bhRGgazcAritra-nirmala-matirmunipadmanandI / pArzvaprabhovinaya-nirbhara-cittavRttibhaktayA mtavaM racitavAnmuniSadmanandI // 10 // iti zropadmanandi-viracitaM jIrApallI-pArzvanAtha-stotraM samAptam /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana vidhiniSedho'namilApyatA ca nAma 'maptamagI' hai| ataH nAnA pratipAyajanokI taraha eka pratipAdAjanake liye bhI pranipAdana karane vAlokA trirekazastrirdiza eka eva / mapna vikalpAtmaka vacana viruddha nahIM ThaharatA hai|' trayo vikalpAstava manadhA'mI syAdityapi syAdguNa-mukhya-kalpaisyAcchandaneyAH sakale'rthabhede / / 45 / / kAnto yathopAdhi-vizeSa-vIkSyaH / vidhi. niSedha aura anabhilAgyatA-myAdamtyeva tattvaM tvanekAntamazeSarUpaM myAnAmyava. myAdavaktavyamavaya eka-eka karake dvidhA bhavArtha-vyavahAravattvAt // 46 // (padaka) tIna mUla vikalpa hai| inake vipakSamata dharmakI madhi-maMyojanAmpame dvisaMyogaja vikalpa tIna- * 'myAna' (zabda) bhI guNa aura mukhya mvabhAvAke myAdasni-nAmnyava myAdamyavaktavyameva.myAnnAmnyavana- dvAga kalpina kiye hue ekAntokA liye hue hotA haivyamava-hote hai aura trimayAja vikalpa eka- nayAMke Adezase / arthAt zuddha dravyArthikanayakI myAdamti-nAmnyavaktavyameva hI honA hai| isa tarahase pradhAnatAmeM astitva-kAnta mukhya hai| zepa nAstimAta vikalpa havAra jina mampUrNa arthabhadame-azeSa tvAdi-kAnta gauNa hai, kyoMki pradhAnabhAvameva vivakSita jIvAditattvArtha-pAyAMma. na ki kimI eka paryAyama- nahIM hota aura na unakA nirAkaraNa hI kiyA jAnA Apake yahA~ (Apake zAsaname) ghaTina hAta hai. dRmaga- hai| imaka mivAya. mA astitva gadhaka mAMgakI taraha ke yahAM nahIM kayoki 'pratiparyAyaM matabhaGgI" yaha asambhava hai jo nAmninvAdi dharmAkI apekSA nahIM Apake zAsanakA vacana hai. dusaraM sarvathA ekAntavAdiyo- ragbanA / myAna' zabda pradhAna tathA gauNarUpame hI unakA ke zAsanama vaha banatA hI nhiiN| aura ye saba vikalpa dyotana karanA hai-jima pada athavA dharmaka sAtha vaha 'myAna' zabdake dvArA neya hai-netRtvako prApta hai- prayukta hotA hai use pradhAna aura zeSa padAntagaM athavA arthAta eka vikalpake sAtha sthAna zabdakA prayoga hAne- dhamAkA gAMgA batalAtA hai, yaha usakI zakti hai| me zaMpa chaho vikalpa umake dvArA gRhIta hota haiM. unake vyavahAgnayake Adeza(prAdhAnya)me nAstitvAdipunaH prayogakI jarUrata nahIM rahatI, kyoMki syAtpaDhake ekAnta mukhya hai aura astitva-ekAnta gauNa hai; kyAsAthame rahanese unake arthaviSayama vivAdakA abhAva ki pradhAnarUpame vaha nava vikSita nahIM hotA aura na honA hai| jahA~ kahIM vivAda ho vahA~ unake kramazaH umakA nirAkaraNa hI kiyA jAtA hai. astitvakA prayogame bhI koI dopa nahIM hai, kyoMki eka pratipAdyake marvathA nirAkaraNa karanepara nAstitvAdi dharma banate bhI sapta prakArakI vipratipattiyokA magAva hotA hai- bhI nahI, jaise kachaveke roma / nAstitvAdi dharmAke dvArA utane hI maMzaya utpanna hone hai utanI hI jijJAsAo- apakSamAna jo vastukA astitva dharma hai vaha 'myAna' kI utpatti hotI hai aura utane hI prazravacanoM (mavAloM) zabdake dvArA dyAnana kiyA jAtA hai| isa taraha syAna' kI pravRtti hotI hai| aura praznake vazame eka vastuma nAmakA nipAta pradhAna aura gauNarUpame jA kalpanA avirodharUpame vidhi-niSedhakI jA kalpanA hai umIkA karatA hai vaha zuddha (mApekSa) naya ke AdezarUpa samyaka
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varpaha - ekAntame karatA hai, anyathA nahIM kyoMki vaha yathA- hI koI vyavasthA banatI hai-kyoMki usameM bhI pramApAdhi-vizeSaNAnusAra-vizepakA-dharma-bheda athavA NAbhAvakI dRSTise koI vizepa nahIM hai, vaha bhI sakaladharmAntarakA-yAtaka hotA hai. jimakA vastuma madbhAva pramANoke agocara hai|' pAyA jAtA hai|' (dravyamAtrakI, paryAgamAtrakI nathA pRthagbhUta dravya(yahA~para kimIkA yaha zA nahIM karanI cAhiya paryAyamAtrakI vyavasthA na bana makanese) yadi sarvathA ki jIvAdi tacca bhI nava pradhAna tathA gauNampa ekAnta dvayAtmaka eka tatva mAnA jAya to yaha marvathA dvayAtmya kA prApta hojAtA hai, kyoMki) naca no anakAnta hai- ekakI arpaNAke mAtha viruddha paDatA hai.-sarvadhA ekatvaanekAntAtmaka hai aura vaha anekAnta bhI anekAnta- ke mAtha dvayAtmakatA banatI hI nahIM-kyoki jo dravyarUpa hai. ekAntampa nahI, kAnta to use nayakI kI pratInikA hetu hai aura jo paryAyakI pratItikA apekSAse kahA jAtA hai-pramANakI apekSAse nahI. nimitna hai ve dAnA yadi paramparama bhinnAtmA hai nA keme kamAMki pramANa makalApa hotA hai-vikalApa nahI nadAtmaka eka tattva vyavasthita hotA hai ? nahIM hotA, vikalarUpa tattvakA ekadeza kahalAtA hai jo ki naya- kyoMki abhinnakA bhinnAtmAoka mAtha ekatvakA kA viSaya hai aura imIma makalampa tattva pramANakA virodha hai / jaba ve dAno AtmA ekase abhinna hai tara viSaya hai / kahA bhI hai-sakalAdezaH pramANAdhInaH bhI eka hI avasthita hotA hai. kyoMki sarvathA ekame vikalAdazo nayAdhInaH / ' abhinna una donoMka ekatvakI middhi hotI hai, na ki aura vaha tatva dA prakArama vyavasthita hai-eka dvayAtmya (dayAtmakatA) kI. jo ki ekatvake viruddha hai| bhavArthavAna honeme-dravyarUpa, jise madravya nathA kauna sA amRDha (mamajhadAra) hai jo pramANako aGgI. vidhi bhI kahate hai, aura damaga vyavahAravAna hAna- kAra karatA huA sarvathA eka bamnuke do bhinna aAtmA payAyapa, jise amadravya gaNa tathA pratipadha bhI kI apaNA-vivakSA kara 7-mUDhaka sivAya dRmaga kahate hai / inase bhinna umakA damaga kArDa prakAra nahIM hai koI bhI nahIM kara sakatA / ataH dvayAtmaka tatva jo kucha hai vaha maba inhI do bhedoke antarbhUta hai|' marvathA ekApaNAka-eka tattvakI mAnyatAka-mAtha na dragya-paryAya-pRthaga-vyavasthA viruddha hI hai, pamA mAnanA caahiye| dvai yAtmyamekA'rpaNayA viruddham / (taba aviruddha tatva kaise siddha hove ? isakA mamAdhAna karate hue AcArya mahodaya batalAtahaiM--) dharmI ca dharmazca mithavidhemo (kintu he vIra jina :) Apake matame syAdvAdana sarvathA te'bhimatI viruddhau // 47 // zAsaname-ya dharmoM (dravya) aura dharma (paryAya) dAno 'marvathA dravyakI (dravyameva' isa dravyamAtrAtmaka asarvathArUpase tIna prakAra-bhinna, abhinna tathA ekAntakI) koI vyavasthA nahIM banatI kyoMki sampUrNa bhinnAbhinna-mAne gaye hai aura (isaliya sarvathA pAyAne rahita dravyamAtratattva pramANakA viSaya nahI viruddha nahIM hai| kyoki sarvathArUpase tIna prakAra hai-pratyakSAdi kisI bhI pramANase vaha siddha nahIM mAne jAnepara bhI ye pratyakSAdi pramANAMse viruddha Thaharate hotA athavA jAnA nahIM jAsakatA; na sarvathA paryAyakI haiM aura viruddharUpameM Apako abhimata nahIM haiN| ataH (paryAyaeva-ka mAtra paryAya hI-ima ekAnta syAtpadAtmaka vAkya na to dharmamAtrakA pratipAdana karatA siddhAntakI koI vyavasthA banatI hai kyoki dravyakI hai na dharmImAtrakA, na dharma-dharmI donoMko sarvathA abhinna ekAntakI taraha dravyase rahita paryAyamAtratattva bhI pratipAdana karatA hai. na sarvathA bhinna aura na sarvathA kimI pramANakA vipaya nahIM hai, aura na sarvathA bhinnA'bhinna / kyoki ye saba pratItike viruddha hai| pRthagbhUta-paramparanirapekSa-dravya-paryAya ( donoM) kI aura isase dravya-ekAntakI, paryAya-ekAntakI tathA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ samannabhadra-bhAratIke kucha namUne kiraNa 7 ] parasparanirapekSa pRthagbhUta dravya-paryAya ekAntakI vyasthAna bana sakanekA samarthana hotA hai| dravyAdike sarvathA ekAnta meM yuktyanuzAsana ghaTita hI nahIM hotaa|' (tatra yuktayanuzAsana kyA vastu hai. use agalI kArikA me spaSTa karake batalAte haiM -) erssgamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpAM yuktyanuzAmanaM te / pratikSaNaM sthityudaya - vyayAtmatattva-vyavasthA sadihA'rtharUpam ||48|| * pratyakSa aura Agamase avirodharUpa - abAdhita vipayasvarUpa - arthakA jo artha prarUpaNa hai- anyathAnupapatyekalakSaNa sAdhanarUpa arthame sAdhyarUpa arthakA pratipAdana hai-- use yuktayanuzAsana - yuktivacana-kahate hai aura vahI (he vIra bhagavAn ) Apako abhimata hai / " * (yahA~ Apake matAnusAra yuktayanuzAsanakA eka udAharaNa diyA jAtA hai aura vaha yaha hai ki) arthakA rUpa pratikSaNa (pratyeka samaya) sthiti (dhAnya) udaya (utpAda) aura vyaya ( nAza) rUpa tattvavyavasthAko liye hue hai, kyoMki vaha sana hai|' (isa yuktayanuzAsana meM jo pakSa hai vaha pratyakSaviruddha nahIM hai, kyoMki arthakA dhauvyotpAdavyayAtmaka rUpa jisa prakAra bAhya ghaTAdika padArthomaM anubhava kiyA jAtA hai usI taraha AtmAdi zrAbhyantara padArthoM me bhI usakA sAkSAta anubhava hotA hai| utpAdamAtra tathA vyayamAtra kI taraha sthitimAtrakA -- sarvathA dhauvyakA -- sarvatra athavA kahI bhI sAkSAtkAra nahIM hotaa| aura artha ima vyotpAdavyayAtmaka rUpakA anubhava bAdhaka pramANakA abhAva sunizcita honese anupapanna nahI hai - upapanna hai, kyoMki kAlAntara meM dhauvyotpAdavyayakA darzana honese usakI pratIti siddha hotI hai. anyathA khara- viSANAdikI taraha ekavAra bhI usakA yoga nahIM banatA / ataH pratyakSa-virodha nahI Agama-virodha bhI ima yuktamanuzAsanake sAtha ghaTita nahIM ho sakatA; kyoMki utpAdavyaya-dhrauvya-yuktaM sata' | 246 yaha paramAgamavacana prasiddha hai-- sarvathA ekAntarUpa Agama dRSTa (pratyakSa ) tathA iSTa (anumAna) ke viruddha arthakA abhidhAyI honese Thaga puruSake vacana kI taraha prasiddha athavA pramANa nahIM hai| aura isaliye pakSa nirdoSa hai| isI taraha satarUpa sAdhana bhI asiddhAdi dopAse rahita hai / ataH arthakA rUpa pratikSaNa dhauvyotpAdavyayAtmaka hai sata honase.' yaha yuktayanuzAsanakA udAharaNa samAcAna hai / ) (isa taraha to yaha phalita huA ki eka hI vastu nAnA-svabhAvako prApta hai jo ki viruddha hai| taba usakI siddhi kaise hotI hai use spaSTa karake batalAte haiM -) nAnAtmatAmaprajahattadekamekAtmatAmaprajahacca nAnA / aGgAGgibhAvAttava vastu tadyat krameNa vAgvAcyamanantarUpam ||49|| ' (he vIra jina ) Apake zAsaname jo (jIvAdi) vastu eka hai (satvarUpa ekatva - pratyabhijJAnakA viSaya honese vaha (samIcIna nAnA jJAnakA viSaya hone se ) nAnAtmatA (anekarUpatA) kA tyAga na karatI huI hI vastuko prApta hotI hai--jA nAnAtmatAkA tyAga karatI hai vaha vastu hI nahIM, jaise dUsaroMke dvArA parikalpita brahmAdvaita Adi / (isI taraha) jo vastu (abAdhita nAnAjJAnakA viSaya honase) nAnAtmaka prasiddha hai vaha ekAtmatAko na chor3atI huI hI Apake maname vastutvampase abhimata hai-- zranyathA usake vastutva nahIM banatA, jaise ki dUsaroMke dvArA abhimata niranvaya nAnAntaraNarUpa vastu / ataH jIvAdipadArtha samUha paraspara eka-dUsarekA tyAga na karanese eka-aneka. svabhAvarUpa hai, kyoMki vastutvakI anyathA upapatti vanatI hI nahIM' yaha yuktayanuzAsana hai. 1 (isa prakArakI vastu vacanake dvArA kaise kahI jA sakatI hai ? aisI zaGkA nahI karanI cAhie, kyoMki) vastu jo anantarUpa hai vaha aGga aGgIbhAvake kAraNa guNa-mukhyakI vivakSAko lekara kramame vacanagAMvara
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 anekAnta [ varSa 6 hai-yugapana nahIM, yugapana (eka mAtha) eka rUpase aura nahIM hosakatI hai| pratyuta imake, sarvathA ekatvake vacanaanekarUpase vastu vacanake dvArA kahI hI nahIM jAtI, dvArA anekatvakA nirAkaraNa hotA hai aura anekatvakA kyoMki vaisI vANIkA asaMbhava hai-vacaname vaisI nirAkaraNa honepara usake avinAbhAvI ekatvake bhI zakti hI nahIM hai| aura isa taraha kramase pravartamAna nirAkaraNakA prasaGga upasthita honese asatyatvakI vacana vastumpa-matya-hotA hai usake asatyatvakA pariprApi abhISTa ThaharatI hai| kyoMki vaisI upalabdhi prasaGga nahIM AtA, kAMki umakI apane nAnAtva aura nahIM hai / aura marvathA anekatvake vacanadvArA ekatvakA ekatvaviSayame aGga-zrIbhAvase pravRtti honI hai| jaise nirAkaraNa hotA hai aura ekatvakA nirAkaraNa honepara 'syAdekameva vastu' ima vacanake dvArA pradhAnabhAvase usake avinAbhAvI anekatvake bhI nirAkaraNakA ekatva vAcya hai aura gauNarUpase anekatva, 'myAdaneka- pramaGga upasthita honese matyatvakA virodha hotA hai| meva vastu' isa vacanake dvArA pradhAnabhAvase anekatva aura isaliya ananta dharmarUpa jo vastu hai use aGgaaura gauggarUpase ekatva vAcya hai, isa taraha ekatva aGgI (apradhAna-pradhAna) bhAvake kAraNa kramase vAgvAcya aura anekatvake vacanake kaise asatyatA hosakatI hai| (vacanagocara) samajhanA caahiye|' smaraNa zakti bar3hAnekA eka acUka upAya yadi tuma vicArake pakSIko, vaha jaba aura jahA~ prakaTa ho. pijar3eme banda na karoge to vaha sambhavataH sadAke liye tumhAre pAsase calA jAyagA. kucha bhI ho use likha DAlo, use phaurana likho, bAdame tuma una damamese nIko khArija kara sakate ho| lekina agara tuma una dasamese eka bhI bacAkara rakha loge to usase tuma lAbha utthaaoge| isa liye jaba kabhI tumhAre sAmane nayA vicAra Aye yA naI bAta dimAgame paidA ho, athavA tuma koI naI khoja kaga to use kAgajapara likha ddaalo| mastiSkake viSayame yaha na samajhanA cAhiye ki vaha kisI bAtako DhUMDhane meM pustakAlayakA kAma karegA. athavA apane kAmake liye hama jina tathyokI AvazyakatA par3atA hai unakA vaha godAma hai / mastiSkakA kAryakSetra bahuta U~cA hai-racanA. samanvaya maMghaTana, preraNA denA aura nirNaya karanA ye usake zreSTha kAryAmame hai| yaha kAma umase liijie| kAgaja aura pemila kharIda kara tathyAMke likha DAlaneme unakA imtamAla karanA. manameM bekAra bAtoko ikaTThA karanekI apekSA bahuta adhika sastA hai| yaha eka vijJAna-mammata dRSTikoNa hai jime gata kucha vA~se manovaijJAnika ekamatase mvIkAra karane lage haiN| -vamantalAla varmA
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIkkA svabhAva (lekhaka-bhIjugalakizora jaina, kAgajI) [pAThaka, dehalIkI lA0 dhUmImala dharmadAsajI kAgajIkI prasiddha phamase avagata hoge / zrIjugalakizorajI jaina imI pharmake mAlika haiN| kitane hI vAsa mujhe aApake nikaTa mamparkame pAnekA avasara milA hai| ekabAra to vIramevAmandirake aneka prakAzanoMko chapAne ke liye kaI mahIne taka mukhtAramAhaba aura maiM Apake gharapara hI tthhre| hamane nikaTame dekhA ki zrApa bahuta zAnta pariNAmI, bhadra, dhArmika aora tattvajijJAmu haiM / Apa ghapaToM natva-carcAme saba kAma-kAja chor3akara rasa lete haiN| hAlame zrApa videzoMkI yAtrA karake loTe haiN| vahA~ Apane apanI saskRti, apane cAritra aura jAnakA kitane hI logopara Azcaryajanaka prabhAva DAlA / aApake hRdayame yahI balavatI bhAvanA ghara kiye hue hai ki deza aura videzame jainadharmakA prasAra ho-usake siddhAntoko duniyA jAne aura jAnakara unakA AcaraNakara sukha zAnti prApta kare / prastuta legna ApakI pahalI racanA hai / pAThaka, dekheMge ki ve apane prathama prayatnama kitane adhika maphala hue haiM aura jainadhamake dRSTikoNa se jIvakA svabhAva samajhAneme samarthaho sake haiN| samAjako aApase acchI AzAeM haiN| kAThiyA] jaina dharma pratyeka jIvako zramAdikAlame mvatantra, padArtha kimIko iSTa mAlUma hotA hai to vahI padArtha . anAdi aura akRtrima banalAnA hai| isameM damarako aniSTa / eka padArtha ekako lAbhadAyaka jJAta jIvakA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai jo jIve hotA hai tA dRmagkA vaha hAnikAraka pratIta hotA mA jIva / arthAta jo jJAna-darzana gaName sahita hai| hai| hara jIva apane-apane saMkalpa-vikalpameM par3A hazrA anAdikAlase yaha jIva isa maMsArame maujada hai aura kimIme gaga aura kimIse dvepa karatA hA zAgarika anantakAla naka rahaMgA- isako kisIne paMdA kiyA va mAnasika da:khAko bhAgatA rahatA hai| eka zarIrako hai aura na imakA koI vinAza kara makatA hai| dravya- prApta karatA huA umakA chADakara anya navIna zarIrakI apekSAse mamamta jIva nitya aura samAna hai- ko grahaNa karanA hai| pratyeka prANI muba cAhanA hai samAna gugNavAle hai / anAdikAlase krodha.mAna mAyA, aura mugya prApta karanekA upAya bhI karatA hai| parantu lAbha gaga. dveSa. mAha. hAmya, rati. arani. zAMka.bhaya pratyaka dina va pratyaka mamaga use yahI cintA lagI glAni, veda Adi pudalavikAgaMke vazIbhUta hA ve rahatI hai ki maMga kArya pUrNa kaba aura kaise hogA? nAnA prakArake zarIrAko dhAraNa kara saMsArama ghama mujha maga inchina vastu kaba aura kaise milegI ima rahe haiN| miyAdarzana (bhrAnta dRSTi)me maMsArake padA- taraha vikalpa-jAlome paDA hutrA usakI prAptika liya thIma sukha mamajhakara ve unakA prApta karaneke liye anudhAvana karanA hai aura koziza karatA hai| aneka prakArakI ceSTA karata rahana hai aura una yaha hama saba dekhate hI haiM ki manuSya isa maMmAra padArthoMke melakA hI sadA apanAte rahate hai| mithyA- meM prani-dina naI-naI gvAja karatA jAtA hai aura bhAgama darzanake hI kAraNa hara eka prANI apanI macika magya va zAntike upAya uname pAnA-yA pratIta hotA hai. anumAra padArthome gaga va dveSa karatA hai| eka hI parantu hAnA kyA hai ki vaha unheM prApta karake bhI
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 anekAnta [varSa vAstavika sugya-zAnti prApta nahIM karatA-kevala huI / AtmAke svarUpako unhoMne nahIM jaanaa| unakI kSaNika-mI zAntikA pAkara phirame unhIM ulajhanome dRSTi mAMsArika bhAgome hI lagI rhii| phaeNma jAtA hai, para macI zAntikA hala vahA~ nahIM paataa| svargameM jAkara aneka prakArake mAMsArika bhAgome maMmAgme asaMkhya padArtha divAI deta hai| pratyakarma ramaNa karane yA narakama nivAsa karake nAnA prakAra anaginata guNa hai| prati-samaya unakI payAya palaTatI kI yAtanAko sahane yA manuSya-bhava prApta karake jAtI hai-kisI padArthame bhI sthiratA nahIM pAI jaatii| kalA-kauzala tathA prabhutAko pAnepara bhI prAtmAkA koI paidA hotA hai to koI nAza hotA hai| yaha saba apane asalI svarupakI pahacAna nahIM huI-zrAtmA parivartana kyA hai ? kyA Apane kabhI socA hai ? yaha bandhanameM paDA hI rahA / paratantra to rahA hii| madha saMsAracakra hai| jisa prakAra 2, 3, 4, 5 Adi zabdAMka melase nAnA prakArake padavAkyAdi bana jAte kitane hI prANI yaha samajhata hai ki dharmasthAnAme hai usI prakAra 2. 3, 4 zrAdi vastuoke melase nAnA jAneme aura devokI bhakti-upAsanA karanema AtmAkA prakArake bhautika padArtha naye-naya rUpame sAmane AtaM asalI svarUpa mAlUma hojAyagA aura isake liya ve rahate haiN| yaha saMsArakA cakkara hai aura vaha isI prakAra vaha vahA~ jAte hai aura rAgI. dupI nAnA prakArake devIsadA calatA rhegaa| manuSya apanI apUrNa avasthAmai davatAAkI mAnyatA karata hai| parantu unase bhI unheM kabhI bhI kisI padArthake pUrNa guNoko jAna nahIM sakegI zrAtmAna zrAtmAkA amalI svarUpa mAlUma nahI ho paataa| -usakA pUga jJAna kabhI nahIM haaskegaa| aura isa vAstavame tathya yaha hai ki AtmAma rAga-dvapakI liye use sadA asaMtoSa aura dukha banA rhegaa| kAI kalpanAkA abhAva hAjAnA hI AtmAkI asalI zAMti bhI prANI yaha nahIM kahatA ki "mai ava maMmArakI hai aura vahI AtmAkA vAstavika nija svabhAva haisampatti va prabhunA prApta kara cukA hai aura yaha sadA rAga aura drupakA savathA abhAva athAna prazama-guNamare pAsa isI tarahase sthira banI rahegI aura maiM madA yathAvyAtacAritrAdi AtmA (jIva) kI asalA mukha bhAMgatA rhuuNgaa|" pratyeka prANI adhikame adhika sampatti hai| saMsAradazAma vaha pugalakA~se DhakI huI dhanAdikakI icchA karatA hai| jo sAdhu bhI hojAte hai-apane viveka.saMyama,tapa:mAdhanA Adi nija prayatno hai uname bhI adhikAMza apanI mevA karAkara dhana se una puDhalakoM ke alaga hojAnepara vaha prakaTa AdikA hI AzIrvAda dete hai| isase patA calatA hai hojAtI hai| yaha AtmasvabhAva hI hama sabake liye ki ve sAdhu hokara bhI dhanAdikame hI sukhakI sthApanA upAdeya hai aura isa dizAme hI saMmArI jIvAMke prayatna karate haiM-unheM vAstavika viveka-buddhi jAgRta nahI zreyaskara evaM dubamocaka haiN|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura usakA kArya (lekhaka-paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI) karmakI maryAdA para glAni hotI hai / dhana-sampattiko dekhakara lobha karmakA moTA kAma jIvako saMsAramaM roka rakhanA hai| hotA hai aura lobhavaza umake arjana karane. chIna lene - parAvartana saMsArakA dasarA nAma hai| vya. kSetra. yA curA lenekI bhAvanA hotI hai| Thokara laganepara kAla. bhava aura bhAvake bhedase vaha pA~ca prakArakA hai| duHkha hotA hai aura mAlAkA saMyoga honepara sukha / karmaka kAraNa hI jIva ina pA~ca prakArake parAvartanAmeM isa liya yaha kahA jA sakatA hai ki kevala karma hI. ghUmanA phiratA hai| caurAsI lAkha yoniyoM aura uname AtmAkI vividha pariNatike hone meM nimitta nahIM hai rahate hue jIvakI jo vividha avasthAe~ hotI hai unakA kintu anya sAmagrI bhI usakA nimitta hai ataH karmamukhya kAraNa karma hai| svAmI samantabhadra prAptamImAMmA- kA sthAna bAhya sAmagrIko milanA caahiye| meM karmaka kAryakA nirdeza karate hue ligbate hai parantu vicAra karanepara yaha yukta pratIta nahIM hotA, 'kAmAdiprabhavazcitraH karmabandhAnurUpataH' / kyoMki antaraGgame vaisI yogyatAke abhAvame bAhya 'jIvakI kAma-krodha-zrAdirUpa vividha avasthAe~ apane sAmagrI kucha bhI nahIM kara sakatI hai| jisa yogIka apane karmake anurUpa hotI hai|' rAga-bhAva naSTa hogayA hai usake sAmane prabala rAgakI bAta yaha hai ki mukta dazAme jIvakI pratimamaya mAmagrI upasthita honepara bhI rAga paidA nahIM hotaa| jo mvAbhAvika pariNati hotI hai usakA alaga alaga isase mAlUma par3atA hai ki antaraGgame yogyatAke binA nimittakAraNa nahIM hai. nahI to usameM ekarUpatA nahI bAhya sAmagrIkA kAI mUlya nahIM hai| yapi kamake bana sktii| kintu saMsAradazAmeM vaha pariNati prati viSayame bhI emA hI kahA jA sakatA hai para karma aura samaya judI judI hotI rahatI hai imaliya umake jade bAhya sAmagrI iname maulika antara hai| juda nimittakAraNa mAne gaya hai| ye nimitta saMskAra ___kama vaisI yogyatAkA sUcaka hai para bAhya sAmagrIrUpame AtmAse sambaddha hote rahate hai aura tadanukUla kA vemI yogyanAse koI mambandha nahIM / kabhI vaimI pariNatike padA karaneme mahAyatA pradAna karate hai| yogyatAke madbhAvame bhI bAhya mAmagrI nahIM milatI jIvakI azuddhatA aura zuddhatA ina nimittoMke madrAva aura kabhI usake prabhAva bhI bAhya sAmagrIkA saMyoga aura amadbhAvapara AdhArita hai| jaba taka ina nimittA- dekhA jAtA hai| kintu kamaka viSaya meM esI bAta nahIM kA ekakSetrAvagAhasaMznazampa mambandha rahatA hai taba hai| usakA mambandha tabhI taka AtmAse rahatA hai jabataka azuddhatA banI rahatI hai aura inakA sambandha taka umameM tadanukUla yAgyatA pAI jAtI hai| ataH chUTate hI jIva zuddha dazAko prApta hojAtA hai| jaina kamakA sthAna bAhya sAmagrI nahIM le sktii| phira bhI darzanameM inhI nimittoko 'karma' zabdase pukAga gayA hai| antaraGgI yogyatAkaM rahate hue bAhya sAmagrI ke milane aisA bhI hotA hai ki jisa mamaya jaimI bAhya para nyUnAdhika pramANa kArya to hotA hI hai isa liya sAmagrI milatI hai uma samaya umake anukUla azuddha nimittAMkI parigaNanAmeM bAhya mAmagrIkI bhI ginatI AtmAkI pariNani hotI hai| sundara susvarUpa zrIka hojAtI hai| para yaha paramparAnimisa hai isaliye isakI milanepara gaga hotA hai| jugupmAkI sAmagrI milane- parigaNanA nokarmake sthAnameM kI gaI hai|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 054 anekAnta [varSa 6 itane vivecaname kamakI kArya-maryAdAkA patA laga jinase vividha prakArake zarIra. vacana, mana aura jAtA hai| karmake nimittame jIvakI vividha prakArakI zvAsocchvAsakI prApti hotI hai ve pudgalavipAkI karma avasthA hotI hai aura jIvamaM aisI yogyatA AtI hai. kahalAte haiN| ina donoM prakArake karmome aisA eka bho jimase vaha yogadvArA yathAyogya zarIra, vacana, mana karma nahIM batalAyA hai jisakA kAma bAhya sAmagrIkA aura vAmAMcchavAmake yogya pudaloko grahaNakara unheM prApta karAnA ho| mAnAvedanIya aura amAtAveMdanIya ye apanI yogyatAnumAra pariNamAtA hai| svayaM jIvavipAkI hai| rAjavArtikame inake kAryakA karmakI kArya-maryAdA yadyapi ukta prakArakI hai nirdeza karate hue likhA haitathApi adhikatara vidvAnAMkA vicAra hai ki bAhya yasyodayAddevAdigatiSu zarIramAnammamugbaprAdhimAmIkI prApti bhI karmasa hotI hai| ina vicAroMkI statmadvadyama. yatphalaM duHkhamanekavidhaM tadamadvadyam / ' puSTimaM ve mokSamArgaprakAzaka nimna ullekhAko upasthita karana haiM-tahAM vedanIya kari tau zarIra viSai vA zarIra ina vAnikokI vyAkhyA karate hue vahA~ ligvA haine bAhya nAnA prakAra mukha duHgvanikA kAraNa para dravya 'aneka prakArakI devAdi gatiyAMma jima karmake udayame kA mayAMga jarai hai|-pRsstth 35 / / jIvAke prApta hue dravyake mambandhakI apekSA zArIrika umIma dRmaga pramANa va yo dete hai aura mAnamika nAnA prakArakA sukharUpa pariNAma hotA 'bahuri karmani vipa vedanIyaka udaya kari zarIra hai vaha mAtA vedanIya hai| tathA nAnA prakArakI nagkAdi vipa bAhma mukha duHkhakA kAraNa nipaja hai| zarIra vipai gatiyome jima kamake phalasvarUpa janma, jarA, maraNa. ArogyapanI, gegIpanau, zaktivAnapanI, durbalapanI aura iSTaviyAMga, aniSTamaMyoga, vyAdhi, vadha aura bandhanAdi kSudhA tRpA gaga gveda pIDA ityAdi mugva du:khanika se utpanna huA vividha prakArakA mAnasika aura kAraNa hA hai / bahuri bAhya vipa suhAvanA Rta pAvanA- kAyika duHmaha du:gya hAtA hai vaha amAtA vedanIya hai|' dika vA iSTa strI putrAdika vA mitradhanAdika sukha sarvArthamiddhime jo sAtAvadanIya aura amAtAdugyake kAraka ho haiN|-pRsstth 56 / / vedanIyaka svarupakA nirdeza kiyA hai| usase bhI ukta ina vicAgakI parampaga yahIM taka nahIM jAtI hai kathanakA puSTi hAtA hai| kintu isase pUrvavartI bahutase lekhakone bhI me hI bhI ina karmAkA yahI atha kiyA hai / emI hAlatame ina vicAra prakaTa kiye hai| purANAme puNya aura pApakI karmAkA anukUla va pratikUla bAhya sAmagrIke maMyogamahimA imI AdhArase gAI gaI hai| amitagatike viyAgame nimitta mAnanA ucita nahIM hai| vAstavame subhApitaratramandAhame davanimpaNa nAmakA eka adhi bAhya sAmagrIkI prApti apane-apane kAraNome hotI kAra hai| umameM bhI aimA hI batalAyA hai| vahA~ likhA hai| isakI prAptikA kAraNa kAI karma nahIM hai| hai ki pApI jIva mamudrame praveza karanepara bhI rana nahIM Upara mokSamArga prakAzakake jima matakI carcA kI pAtA kintu puNyAtmA jIva taTapara baiThe hI unheM isake sivA do mata aura milate haiN| jinama bAhya prApta kara letA hai / yathA sAmagrIkI prAptika kAraNokA nirdeza kiyA gayA hai| 'jaladhiganA'pi na kazcitkazcittaTago'pi ratnampayAti / ' inamese pahalA mata to pUrvokta matase hI milatA kintu vicAra kagnapara ukta kathana yukta pratIta julatA hai| dRmarA mata kucha bhinna hai| Age ina dAno nahIM hAtA / khulAmA isa prakAra hai- ke AdhArase carcA kara lenA iSTa hai- - ___ kamakaM dA bheda hai-jIvavipAkI aura pudalavipAkI (1) SaTakhaNDAgama cUlikA anuyogadvArame prakRjA jIvakI vividha avasthA aura pariNAmAMke honemeM tiyoMkA nAma-nirdeza karate hue sUtra 18 kI TIkAmeM nimitta hote haiM ve jIvipAkI karma kahalAte haiN| aura vIrasena svAmIna ina kokI vistRta carcA kI hai|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] karma aura usakA kArya sarvaprathama unhoMne mAtA aura asAtAvedanIya kA vahI svarUpa diyA hai jo sarvArthasiddhi AdimeM batalAyA gayA hai| kintu zaGkA samAdhAnake pramaGgase unhoMne sAtAvedanIyako jIvavipAkI aura pulavipAkI ubhayarUpa siddha karanekA prayatna kiyA hai| isa prakaraNake vAcanese jAba hotA hai ki vIrasena svAmIkA yaha mata thA ki sAtAvedanIya aura asAtAvedanIyakA kAma sugya-dukhako utpanna karanA tathA inakI mAmagrIko juTAnA donoM hai / (2) tattvArthasUtra adhyAya 2. sUtra 4 kI sarvArthafafa TIkAme bAhya sAmagrIko prAptike kAraNAMkA nirdeza karate hue lAbhAdikAM usakA kAraNa batalAyA hai / kintu siddhamaM atiprasaGga denepara lAbhAdike sAtha zarIranAmakarma AdikI apekSA aura lagA dI hai| ye do aise mata hai jiname bAhya sAmagrI kI prAmikA kyA kAraNa hai isakA spaSTa nirdeza kiyA hai| Adhunika vidvAna bhI inake AdhArame dono prakArakaM uttara deta pAye jAte hai| koI to bedanIyako bAhya sAmagrIkI prAtikA nimitta batalAte hai| aura koI lAbhAnnagaya Adike kSaya va nayopazamako / ina vidvAnAMke ye mata ukta pramANake bala bhale hI bane ho kintu itane mAtrase inakI puSTi nahIM kI jAsakatI, kyoMki ukta kathana mUla kamavyavasthAke pratikUla par3atA hai| yadi thor3A bahuta ina matAMko prazraya diyA jA sakatA hai to upacArase hI diyA jAsakatA hai| vIramena svAmIne to svarga, bhoga-bhUmi aura naraka meM sukha-dukhakI nimittabhUta sAmagrI ke sAtha vahA~ utpanna honevAle jarati mAtA aura mAtA kA sambandha de kara upacArase isa niyamakA nirdeza kiyA hai ki bAhya sAmagrI mAnA aura amAnAkA phala hai| tathA pUjyapAda svAmIne saMsArI jIva bAhya sAmagrIme lAbhAdi rUpa pariNAma lAbhAntarAya AdikaM tayApazamakA phala jAnakara upacAra isa niyamakA nirdeza kiyA hai ki lAbhAntarAya Adike kSaya va kSayopazamamaM bAhya sAmagrI kI prApti hotI hai| tattvataH bAhya sAmagrIkI prApti na to mAtA-mAtAkA hI phala haiM aura na lAbhAntarAya :55 Adi karmake kSaya va kSayopazamakA hI phala hai| sAmagrI ina kAraNoMse na prApta hokara apaneapane kAraNoMse hI prApta hotI hai| udyoga karanA, vyavasAya karanA, majadUrI karanA, vyApAra ke sAdhana juTAnA, rAjA mahArAjA yA seTha sAhukArakI cATukArI karanA, unase dostI jor3anA. arjita dhanakI rakSA karanA. use vyAjapara lagAnA. prApta dhanako vividha vyavasAyAMme lagAnA, khetI-bAr3I karanA, jhA~sA dekara ThagI karanA. jeba kATanA, corI karanA, juyA khelanA, bhIkha mAMganA, dharmAdayakA sacita kara pacA jAnA Adi bAhya sAmagrIkI prAptike sAdhana haiN| ina va anya kAraNAMse bAhya sAmagrIkI prApti hotI hai ukta kAraNoM se nahIM / zakkA - ina saba bAtoMke yA inameMse kisI ekake karanepara bhI hAni dekhI jAtI hai mAM isakA kyA kAraNa hai ? samAdhAna-prayatnakI kamI yA bAhya paristhiti yA dono / zaGkA - kadacita vyavasAya Adi nahIM karanepara bhI dhanaprApti dekhI jAtI hai. mAM isakA kyA kAraNa hai ? samAdhAna - yahA~ yaha dekhanA hai ki vaha prApti kaise huI hai ? kyA kisIka dena huI hai yA kahI paDA huA dhana milane se huI hai ? yadi kisIke denama huI hai to isameM jise milA hai usake vidyA Adi guNa kAraNa hai yA denevAlako svArthasiddhi, prema Adi guNa kAraNa hai| yadi kahIM par3A huA dhana milaneme huI hai to aisI dhanaprApti puNyodayakA phala kaise kahI jA sakatI hai| yaha to corI hai| ata: corI HTT isa dhanaprAptimaM kAraNa hue na ki mAtAkA udaya / zaGkA AdamI eka sAtha eka mA vyavasAya karate haiM phira kyA kAraNa hai ki ekako lAbha hotA hai aura damako hAni ? samAdhAna-vyApAra karanemeM apanI apanI yogyatA aura usa samayakI paristhiti Adi isakA kAraNa hai, pApa-puNya nahIM / saMyukta vyApAramai ekako hAni aura dUsareko lAbha ho to kadAcita hAni-lAbha
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 anekAnta [ varSa pApa-puNyakA phala mAnA bhI jAya, para aisA hotA pApa-puNyakA phala nahIM hai| jisa prakAra bAhya sAmagrI nahIM; ataH hAni-lAbhako pApa-puNyakA phala mAnanA apane-apane kAraNAse prApta hotI hai usI prakAra kisI bhI hAlatameM ucita nahIM hai|| sarogatA aura nIrogatA bhI apane-apane kAraNoMse zaGkA-yadi bAhya mAmagrIkA lAbhAlAbha puNya- prApta hotI hai / ise pApa-puNyakA phala mAnanA kisI pApa karmakA phala nahIM hai to phira eka garIba aura bhI hAlatameM ucita nahIM hai| dUsarA zrImAna kyoM hai ? zaGkA-sarogatA aura nIrogatAke kyA kAraNa haiM? samAdhAna-ekakA garIba dusarekA zrImAna honA samAdhAna-asvAsthyakara AhAra, vihAra va yaha vyavasthAkA phala hai puNya-pApakA nhiiN| jina dezoM saGgati karanA Adi sarogatAke kAraNa haiM aura svAmeM paMjIvAdI vyavasthA hai aura vyaktiko sampatti jor3ane sadhyavardhaka AhAra, vihAra va saGgati karanA Adi kI pUrI chUTa hai vahA~ apanI apanI yogyatA va sAdhanoM nIrogatAke kAraNa haiN| ke anumAra loga usakA saMcaya karate haiM aura imI isa prakAra karmakI kArya-maryAdAkA vicAra karane vyavasthAke anusAra garIba aura amIra ina vargAkI para yaha spaSTa hojAtA hai ki karma bAhya sampattike saMyoga sRSTi huzrA karatI hai| garIbI aura amIrI inako viyogakA kAraNa nahIM hai| usakI to maryAdA utanI hI pApa-puNyakA phala mAnanA kimI bhI hAlata meM ucita hai jisakA nirdeza hama pahale kara Aya hai / hA~ jIvake nahIM hai| rUsane bahuta kucha aMzAme ima vyavasthAko vividha bhAva karmake nimittase hota hai| aura ve kahIMtor3a diyA hai isa liye vahA~ isa prakArakA bheda nahIM kahIM bAhya sampattike arjana Adime kAraNa par3ata hai, dikhAI detA hai phira bhI vahA~ puNya aura pApa to hai hii| itanI bAta avazya hai| sacamuca meM puNya aura pApa to vaha hai jo ina bAhya naiyAyika darzana vyavasthAose pare hai aura vaha hai AdhyAtmika / jaina karmazAstra aise hI puNya-pApakA nirdeza karatA hai| yadyapi sthiti sI hai to bhI naiyAyika kAryamAtra zakA-yadi bAhya sAmagrIkA lAbhAlAbha puNya ke prati karmako kAraNa mAnate hai| ve kamako jIvaniSTha pApakA phala nahIM hai to siddha jIvAMkA isakI prApti mAnate haiN| unakA mata hai ki cenanagata jitanI viSamakyoM nahIM hAtI? tA hai unakA kAraNa kama to hai hii| sAtha hI vaha samAdhAna-bAhya mAmagrIkA sadbhAva jahA~ hai vahIM acetanagata maba prakArakI viSamatAokA aura unake usakI prApti sambhava hai| yA to isakI prApti jaDa nyUnAdhika saya nyUnAdhika sAMgokA bhI janaka hai| unake matase cetana donokA hotI hai| kyoki tijADI me bhI dhana agatame dvathaNuka Adi jitane bha kArya hAta hai ve kisI raksA rahatA hai, isaliye use bhI dhanakI prApti kahIM na kimAka upabhAgaka yAgya honese unakA katA jAsakatI hai| kintu jaDake rAgAdi bhAva nahIM hotA kama hA hai| aura cetanake hotA hai isaliye vahI usame mamakAra naiyAyikone tIna prakArake kAraNa mAne hai-samaaura ahaGkAra bhAva karatA hai| vAyikAraNa, asamavAyikAraNa aura nimittakAraNa / zaGkA--yadi bAgha sAmagrIkA lAbhAlAbha puNya- jisa dravyameM kArya paMdA hAtA hai vaha dravya usa kAryake pApakA phala nahIM hai to na sahI para marogatA aura prati mamavAyikAraNa hai / saMyAga asamavAyi kAraNa nIrogatA yaha to pApa-puNyakA phala mAnanA hI hai| tathA anya sahakArI sAmagrI nimitta hai| inakI par3atA hai| __ sahAyatAke binA kisI bhI kAryakI utpatti nahIM hotii| mamAdhAna-sarogatA aura nIrogatA yaha pApa- Izvara aura karma kAryamAtrake prati sAdhAraNa kAraNa puNyake udayakA nimitta bhale hI hojAya para svayaM yaha kyA hai, isakA khulAsA unhone isa prakAra kiyA hai
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa . ] karma aura usakA kArya 057 ki jitane kArya hAna hai ve saba cetanAdhiSita hI hotaM milane hai aura bure karma karatA hai to burI yoni aura haiM ima liye Izvara mabakA mAdhAraNa kAraNa hai| bura bhAga milana hai| isIse kavivara tulasIdAsajIne imapara yaha prazna hotA hai ki jaba sabakA kartA apane rAmacaritamAnasame kahA haiIzvara hai taba phira usane mabako eka-mA kyoM nahIM kamma pradhAna vizva kari rAgvA / banAyA ? vaha sabako eka-se sugna eka-se bhAMga aura jA jama karahi mA tasa phala cAgvA / / eka-mI baddhi de sakatA thaa| mvarga-mokSakA adhikArI ima indaka pavadhi dvArA IzvaravAdakA samarthana bhI mabakA eka-mA banA sakatA thaa| dugvI, daridra ari karanepara jA prazna uTha khadA hotA hai, tulasIdAsajAne nikRSTa yAnivAle prANiyoMkI uma racanA hI nahIM karanI / uma praznakA ima chandake uttarAdha dvAga mamarthana krnethii| usane aimA kyA nahIM kiyA ? jagatame tA viSa- kA prayatna kiyA hai| matA hI vipamanA digyalAI detI hai| isakA anubhava neyAyika janyamAtrake prati karmako sAdhAraNa sabhAkA hotA hai kyA jIvadhArI aura kyA jaDa jitana kAraNa mAnata hai| unake matama jIvAtmA vyApaka hai isa bhI padArtha hai una mavakI AkRti. svabhAva aura jAti liya jahA bhI umaka upabhAgake yogya kAryakI sRSTi judI-judA hai / ekakA mala dRmarama nahIM khAnA / manuSya hotA hai vahAM umaka karmakA saMyoga hokara hI vaimA kA hI lIjiye / eka manupyame dama manuSyama baDA hotA hai| amerikAmaM banane vAlI jina mATarI tathA antara hai / eka mumbA hai to damaga dugyo / ekake pAsa anya padAthokA bhAratAyA dvArA upabhoga hotA hai ve mampattikA vipula bhaNDAra hai nA dRmaga dAna-dAnakA una upabhoktAoMke kAnusAra hI nirmita hAta hai| bhaTakatA phiratA hai| eka mAtizaya buddhivAlA ha tA imIsa ve apane upabhoktAka pAma khice cale zrAta damaga niga murkha / mAtmyanyAyakA tA mavatra hA bAla- hai| upabhAMga yogya vastukA vibhAgIkaraNa imI bAlA hai| bar3I machalI choTI machalIkA nigala jaanaa| hisAbase hotA hai| jisaka pAsa vipula sampatti hai cAhatI hai| yaha maMda yA taka mAmita nahIM hai. dhama vaha usake karmAnumAra hai aura jo nidhana hai vaha bhI aura dhamAyatanAma bhI isa bhedane aDA jamA liyA hai| apane kAnumAra hai| karma baTavAreme kabhI bhI pakSayadi Izvagne manuSyako banAyA hai aura vaha mandigema pAta nahIM hone detaa| garIba aura amArakA bheda tathA baiThA hai to usa taka usake saba putrAMko kyA nahIM jAne svAmI aura mevakakA bhaMda mAnavakRta nahIM hai| apanediyA jAtA hai| kyA una dalAlokA. jo damako apana kAnusAra hA ya bhaMda hota hai| mandirame jAname rokate haiM, usIne nimANa kiyA hai ? mA kyo hai ' jaba Izvarane hI isa jagatako banAyA jo janmame brAhmaNa hai vaha brAhmaNa hI banA rahatA hai aura vaha karuNAmaya nazA marva zaktimAna hai taba hai aura jA zadra hai vaha bhadra hI banA rahatA hai| usake phira usane jagatakI aisI vipama racanA kyoM kI? karma hI ema hai jisame jo jAti prApta hotI hai jIvana yaha eka gemA prazna hai jisakA utsara naiyAyikAMna karmako bhara vahI banI rahatI hai| mvIkAra karake diyA hai| ve jaganakI ima viSamatAkA karmavAdaka bAkAra karane meM yaha naiyAyikAkI yukti kAraNa karma mAnata hai| unakA kahanA hai ki Izvara hai| vaizepikAkI yuniHbhI imase milatI julatI hai| jagatakA kartA hai to mahI para umane isakI racanA ve bhI naiyAyikAMke samAna cetana aura acetanagata prANiyoMke kamAnumAra kI hai| isame usakA rattIbhara maba prakArakI viSamatAkA sAdhAraNa kAraNa karma mAnane bhI dASa nahIM hai| jIva jaisA karma karatA hai umIke haiN| yadyapi inhoMne prArambhame IzvaravAdapara jAra nahIM anumAra usa yAni aura bhoga milate haiN| yadi acche diyA para paravartIkAlameM inhoMne bhI usakA astitva karma karatA hai to acchI yAni aura acche bhoga mvIkAra kara liyA hai|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 anekAnta [ varSa 6 jaina darzanakA mantavya jAnA, rojagArameM naphA-nukasAnakA honA, dUsaroMdvArA apamAna yA sammAnakA kiyA jAnA, akasmAt makAna kintu jaina darzanameM batalAye gaye karmavAdase ima kA gira paDanA, phasalakA naSTa ho jAnA, RtukA manakA samarthana nahIM honA / vahA~ karmavAdako prANa anukUla pratikUla honA, akAla yA sukAlakA paDanA, pratiSThA mukhyatayA AdhyAtmika AdhAropara kI gaI hai| rAstA calate-calate apaghAtakA honA, kisIke Upara Izvarako no jainadarzana mAnatA hI nahIM / vaha bijalIkA giranA, anukUla pratikUla vividha prakArake nimittako svIkAra karake bhI kAryake AdhyAtmika saMyogo va viyogIkA honA Adi aise kArya haiM jinakA vizleSaNapara adhika jAra detA hai / naiyAyika-vaizeSiko kAraNa karma nahIM hai| bhramase inheM karmoMkA kArya samajhA ne kAryakAraNabhAvakI jo rakhA gvIMcI hai vaha use jAtA hai| putrakI prApti honepara bhramavaza manuSya use mAnya nahIM / umakA mata hai ki paryAyakramase utpanna apane zubha karmakA kArya samajhatA hai aura usake mara honA naSTa honA aura dhruva rahanA yaha pratyeka vastukA jAnepara bhramavaza use apane azubha kamakA kArya svabhAva hai| jitane prakArake padArtha haiM una sabame yaha samajhatA hai / para kyA pitAke zubhAdayase putrakI krama cAla hai| kisI vastumeM bhI isakA vyatikrama utpatti aura pitAke azubhAdayase putrakI mRtyu nahIM dekhA jAtA / anAdikAlase yaha krama cAlU hai sambhava hai ? kabhI nhiiN| maca to yaha hai ki ye iSTa aura anantakAla taka cAlU rahegA / isake matame saMyoga yA iSTa viyoga Adi jitane bhI kArya hai ve jisa kAlameM vastukI jaisI yogyatA hotI hai usIke acche bure karmoM ke kArya nhiiN| nimitta aura bAta hai anusAra kArya hotA hai| jo dravya, kSetra, kAla aura aura kArya aura bAta / nimittako kArya kahanA bhAva jisa kAryake anukUla hotA hai vaha usakA ucita nahIM hai| nimitta kahA jAtA hai| kArya apane upAdAnase hotA gommaTasAra karmakANDameM eka nokarma prakaraNa hai kintu kAryaniSpattike samaya anya vastukI anu- AyA hai| usase bhI ukta kathanakI hI puSTi hotI hai / kUlatA hI nimittatAkI prayAMjaka hai / nimitta upakArI vahA~ mUla aura uttara koke nAkarma batalAte hue iSTa kahA jA sakatA hai kA nahIM / imaliya Izvarako anna-pAna Adiko sAtA vedanIyakA, aniSTa annasvIkAra karake kAryamAtrake prati umako nimitta mAnanA pAna Adiko asAtA vedanIyakA, vidUSaka yA bahuucita nahIM hai| isIse jainadarzanane jagatako akRtrima piyAko hAsya karmakA. sapatrako ratikarmakA. iSTa aura anAdi batalAyA hai| ukta kAraNase vaha yAvata viyoga aura aniSTa-saMyogako arati karmakA, putrakAryome buddhimAnakI AvazyakatA svIkAra nahIM maraNako zokakarmakA, siMha Adiko bhayakamakA aura krtaa| ghaTAdi kAryAma yadi buddhimAna nimitta devA glAnikara padArthoMko jugupmA karmakA nAkarma dravyakarma bhI jAtA hai to isase sarvatra buddhimAnakA nimitta batalAyA hai| mAnanA ucita nahIM hai aimA isakA mata hai| gommaTasAra karmakANDakA yaha kathana tabhI banatA yadyapi janadarzana karmako mAnatA hai to bhI vaha hai jaba dhana-sampatti aura daridratA zrAdikA zubha aura yAvata kAryAka prati use nimitta nahIM maantaa| vaha azubha karmoMke udayame nimitta mAnA jAtA hai| jIvakI vividha avasthA, zarIra, indriya, * zvA- karmAke avAntara bheda karake unake jA nAma aura socchavAma, vacana aura mana inhIMke prati karmako jAtiyA~ ginAI gaI hai unako dekhanese bhI jJAta hotA nimitta kAraNa mAnatA hai| usake matase anya kArya hai ki bAhya sAmagriyAMkI anukUlatA aura pratikUlatA apane apane kAraNose hote hai karma unakA kAraNa nahIM meM karma kAraNa nahIM hai / bAhya sAmagriyokI anukUlatA hai| udAharaNArtha-putrakA prApta honA, usakA mara aura pratikUlatA yA to prayatnapUrvaka hotI hai yA sahaja
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] karma aura usakA kArya 254 hI hotI hai| pahale sAtA vedanIyakA udaya hotA hai. isa burAIko dUra karanA hai aura saba jAkara iTa sAmagrIkI prApti hotI hai aimA nahIM hai kintu iSTa mAmagrIkA nimina pAkara mAtA __ yadyapi jaina kamavAdI zikSAoM dvArA janatAko vedanIyakA udaya hotA hai aimA hai| yaha batalAyA gayA ki janmase na koI chUta hotA hai aura na achUta / yaha bheda manuSyakRta hai| ekake pAsa relagAr3Ise saphara karanepara yA kisI melAmeM hame adhika pU~jIkA honA aura dRsaMrake pAsa eka damaDI kitane hI prakAraka AdamiyAkA samAgama hotA hai| kA na honA, ekakA mATarome ghUmanA aura dusaraMkA kAI haeNmatA huA milatA hai to kAI rAtA huaa| bhIkha mAMgate hue DAlanA yaha bhI karmakA phala nahIM hai, inase hame sugva bhI hotA hai aura dukha bhii| to kyA kyoki yadi adhika pUMjIkA puNyakA phala aura pUMjI ya hamAra zubhAzubha karmoke kAraNa relagADIme saphara ke na hAneko pApakA phala mAnA jAtA hai to alpakarane yA malA ThaMlA dekhane Aya hai ? kabhI nhiiN| saMtApI aura mAdhu dAMnA hI pApI tthhrNge| kintu ina jaise hama apane kAmase saphara kara rahe hai vase ve bhI zikSAokA janatA aura sAhityapara-sthAyI asara apane apane kAmame saphara kara rahe hai| hamAre aura nahIM huaa| unake maMyoga-viyogame na hamArA karma kAraNa hai aura na anya legyakone tI naiyAyikAMke karmavAdakA unakA hI karma kAraNa hai| yaha maMyoga yA viyoga yA to prayatnapUrvaka hotA hai yA kAkatAlIyanyAyase samarthana kiyA hI, kintu uttarakAlavartI jaina legvakAne sahaja hotA hai / isameM kisIkA karma kAraNa nahIM hai| jo kathAmAhitya likhA hai usase bhI prAyaH naiyAyika phira bhI yaha acche bura karmake udayame sahAyaka hotA karmavAdakA hI samarthana hotA hai| ve jaina karmavAdaka rahatA hai| AdhyAtmika rahasyakA eka prakArame bhUlane hI gaye aura unake Upara naMyAyika karmavAdakA gaharA raMga naiyAyika darzanakI AlocanA car3hatA gayA / anya lagbako dvArA likhe gaya kathA sAhityako par3ha jAiyaM aura jana lekhako dvArA likhe ima vyavasthAko dhyAna rakha kara naiyAyikoke gaya kathA-sAhityakA par3ha jAiya / puNya-pApake varNana karmavAdakI AlocanA karanepara usame hame aneka doSa karaneme dAnAne mAla kiyA hai| dAnA hI eka dRSTidikhAI dete hai| vAstavame dekhA jAya to AjakI kANase vicAra karata hai / anya lakhakAMka mamAna sAmAjika vyavasthA. Arthika vyavasthA aura ekatantrake jaina legvaka bhI bAhya AdhArakA lekara calana hai| ve prati naiyAyikAkA karmavAda ora IzvaravAda hI uttaradAyI jaina mAnyatAke anumAra karmokaM vargIkaraNa aura unake hai| imAne bhAratavarSako cAlU vyavasthAkA gulAma banAnA avAntara bhedokA mavathA bhUlane gaya / jaina darzanama sikhAyA / jAtIyatAkA pahADa lAda diyaa| parigraha- yadyapi karmoka puNya-karma aura pApa karma se bheda vAdiyoMkI parigrahake adhikAdhika maMgraha karane meM madada milate hai para imame bAhya mampattikA prabhAva pApa dii| garIbIkA karmakA durvipAka batAkara sira na karmakA phala hai aura mampani pugya karmakA phala hai yaha uThAne diyA / dUta-achUna aura svAmI sevaka-bhAva nahIM siddha hotaa| garIba hokara bhI manuSya muvI devA paidA kiyaa| Izvara aura karmake nAmapara yaha saba hamame jAtA hai aura sampatnivAlA hokara bhI vaha dukhI dekhA karAyA gyaa| dharmane bhI imame madada kii| vicArA jAtA hai| puNya aura pApakI vyApti mukha aura dugyame kama to badanAma huA hI dharmakA bhI badanAma honA kI jA sakatI hai, amIrI garIbIse nhiiN| imarmAsa jaina pdd'aa| yaha saMga bhAratavarSa meM hI na rhaa| bhAratavarSake darzanameM sAtAvedanIya aura amAtA vedanIyakA phala bAhara bhI phala gyaa| sukha dukha batalAyA hai, amIrI garIbI nhiiN| kintu
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 anekAnta [varSa 6 jaina mAhityameM yaha dIpa barAbara cAlU hai / isI dASake spaSTa ghopaNA kI thI ki saba manuSya eka hai| unameM kAraNa jaina janatAko karmakI aprAkRtika aura kAI jAtibheda nahIM hai| bAhya jo bhI bheda hai vaha avAstavika ulajhanama phamanA par3A hai| jaba ve kathA- bhAjIvikAkRta hI hai| vyakti-svAtantrya yaha jainadharma pranyAme aura subhApitAme yaha par3ate haiM ki puruSakA kA mAra hai| isakI usane madA rakSA kI hai| yadyapi bhAgya jAganepara ghara baiThe hI ratna mila jAte hai aura jaina lekhakAne apane isa matakA bar3e jorAMse samarthana bhAgyake abhAvame bhamudrame paiThanepara bhI unakI prApti kiyA thA, kintu vyavahArameM ve ise nibhA na ske| nahIM hotii| marvatra bhAgya hI phalatA hai| vidyA aura dhIre-dhIre paDaumI dharmake anumAra uname bhI jAtIya pauruSa kucha kAma nahIM AtA / taba ve karmavAdake bheda jAra pakar3atA gyaa| jaina karmavATake anumAra mAmana apanA mastaka Taka data hai| va jaina karmavAdake ucca aura nIca yaha bheda pariNAmagata hai aura cAritra AdhyAtmika rahasyako madAkaM liya bhUla jAte hai| usakA aAdhAra hai / phira bhI uttara lekhaka ima matyakA vatamAna kAlIna vidvAna bhI ima dApase ana bhUlakara AjIvikAke anumAra ucca-nIca bhadako nahI bace haiM / ve bhI dhanasampattike madbhAva aur| mAnana lge| asadbhAvako puNya - pApakA phala mAnate hai / unaka yadyapi vartamAnama hamAra sAhitya aura vidvAnokI mAmana Arthika vyavasthAkA ramiyAkA sundara udAharaNa yaha dazA hai taba bhI nirAza honakA kAI bAta nahIM hai| hai| miyAme Aja bhI thAr3I bahana Arthika vipamatA hama punaH apanI mUla zikSAoMkI aura . nahIM hai. esA nahIM hai| prArambhika prayoga hai| yadi hai| hama jaina karmavAdaka rahasya aura usakI maryAdAoM ucita dizAma kAma hotA gayA aura anya parigraha- ko samajhanA hai aura unake anumAra kAma karanA hai| vArdA ataNva prakArAntarase monikavAdI rASTrokA mAnA ki jisa burAIkA hamane Upara ullekha kiyA hai anucita dabAva na par3A to yaha Arthika viSamatA thAI vaha jIvana aura mAhityama ghula-mila gaI hai para yadi hI dinakI cIja hai| jaina karmavAdake anusAra sAMtA- isa dizAma hamArA dRDhatara prayatna cAlU rahA to vaha asAtA kamakI vyApti sugva-dukhake sAtha hai. bAhya pUjI- dina dUra nahIM jaba hama jIvana aura mAhitya dAnAma ka madrAva-asadbhAvaka mAtha nhiiN| kintu jaina lekhaka Ai huI isa burAIkA dUra karanameM saphala hoNge| aMra vidvAna Aja ima matyakA mA bhUle hue hai| samatAdharmakI jy| garIbI aura pU~jIko pApa-puNya ___ mAmAjika vyavasthAkaM sambandhame prArambhame yadyapi karmakA phala na batalAne vAle karmavAdakI jaya / chUta jaina legbakAkA utanA doSa nahIM hai| isa sambandhama aura achUtako jAtigata yA jIvanagata na mAnanevAle unhAna sadA hI udAranAkI nIti baratI hai| unhoMne karmavAdI jaya / parama ahimA dharmakI jaya / jaina jayatu zAsanama
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina purAtana avazeSa [vihA'valokana (lekhaka-muni kAntisAgara) [gata kiraNase Age] dakSiNabhAgcame zravaNabelagolAme aneko mahatvapUrNa loga nA unheM par3haneme hI vaJcita raha jAte hai / bahuna lekhokI upalabdhi huI hai. jo digambara jaina mamAjase kama logAMko patA hai ki hamAre legvApara kauna kauna mambaddha hai| ina lembokA devanAgarI lipyaMtara evaM kAma kara cuke hai| tadupari muvistRta nihAmika prastAvanA-mahita bambaI- eka bAtakA unlegva me pramaavazAna karadUM ki me prakAzana bhI hocukA hai| kAma avazya hI uma prAcIna aura madhyakAlIna legvanirmANa aura buvAIme mamayakI prApta mAmagrIke AdhArokI apekSA mantIpaprada atara thA ima viSayapara phira kabhI prakAza DAlA hI kahA jAmakatA hai| dazama zatA pUrvaka bahumaMnyaka jAyagA / ajaina vidvAnokA bahuta bar3A bhAga yaha lekha aura bhI mila sakate hai yadi gavepaNA mAnatA AyA hai ki ya jaina lekha kevala jaina itihAsa kIjAya to| kaliya hI upayogI hai sArvajanika itihAmase inakA ___ madhyakAlIna jaina legvAMkI saMkhyA avazya hI koI mambandha nahIM hai / parantu mA unakA mAnanA matya prAcInakAlakI apekSA kucha adhika hai| kyoMki madhya- se dUra hai. kAraNa-ki jaina lambAMkA mahatva togajanaitika kAlama jainAkI unnati bhI khUba rhii| rAjavaMzAma jaina dRSTime kimI bhI rUpame kama nhiiN| rAjasthAna aura gRhastha mabhI ucca sthAnapara pratiSThita the| jainAcArya gujagatake jo lekha chape haiM unase yahI pramANita ho unakI mabhAke budhajanome Adara hI prApta na karane the. cukA hai ki usa samayakI bahutasI mahatvapUrNa gajakahIM-kahI tA vidvAnAMke agraja bhI the. mI sthitima naitika ghaTanAkA panA inhIMse calatA hai| kAmarAkA mAdhanokI bAhulyatAkA honA sarvathA svAbhAvika hai| jo bAkAnera sTeTapara AkramaNa huA thA vaha ghaTanA jaimalamara. rAjagRha (mahaThiyANa-prazamti). pAvApurI natrantha lagyame hai| gomaTezvagke lagyAMse to usa mamaya sampUrNa gujarAta aura rAjapUtAnA Adi prAntAme ke dhake bhAvoM takakA patA cala jAtA hai| ye maiMne jo kucha prAcIna lekha prApta kiye gaye haiM unakA bahuta udAharaNa mAtra diye haiN| mamasta lekhAkI eka vistRta hI kama bhAga epiprAphikA iMDiyA' yA 'iMDiyana sUrcA (kauna legya kahA~ hai ? viSaya kyA hai ? mukhya eNTIkagaM' meM chapA hai| svargIya bAbU pugnacandajI nAhara ghaTanA kyA-kyA hai ? saMvana kisakA hai 'lipi paMkti muni zrIjinavijayajI. vijayadharmamUrijI. munigaja Adi bAtAMkA vyAMga rahane se saralatA rahegI) tA bana puNyavijayajI. nandalAlajI loDhA DA0 DI0 Ara0 hI jAnI cAhiye / maiM nA yaha cAhUMgA ki sampUrNa bhAMDArakara DA0 mAMkaliyA Adi kucha vidvAnAne samaya lemvAkI eka mAlAhI prakaTa hojAya to bahana bahA mamayapara mAmayikAMma prakAza DAlA hai| para Aja kAma hojAya. pratyaka patra vAle ima kAmako uThA laMunako kitanA mamaya hogayA. bahutame mAmayika bhI dA cAra lekha prakAzanakI vyavasthA karaleM noeka nayA marvatra prApta nahIM sI sthitima mAdhAraNa aMgaNIka kSetra taiyAra hojaaygaa| zarta yaha ki mAmpradAyika
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa manobhAvose kAma na liyA jAya / matyako prakaTa kara uparyukta paMktiyoMse jainoMke kalAtmaka viziSTa ayadene meM hI jainadharmakI Thoma sevA hai| zeSAMkA sthUlAbhAma mila jAtA hai evaM isa bAtakA * pratimA lekhAMkI carcA yA to prasaGgAnumAra bhI patA cala jAtA hai ki hamAre pUrva puruSoMne kitanI uparyata paMktiyAM me hocukI hai ki dazama zatIke bAda mahAna akhUTa sampatti rakha choDI hai| saca kahA jAye isakA vikAsa huaa| jyA-jyo pratimAe~ bar3I-bar3I to kimI bhI mabhya samAjake liye inase bar3hakara banatI gaI tyA-tyA unake nirmANa-vidhAname bhI kalA- ucita aura pragati-patha-preraka uttarAdhikAra ho hI kyA kArAne parivartana karanA prArambha kara diyaa| 12vI zanI makatA hai ? sAMskRtika dRSTise ina zilAkhaNDoMkA bahuta me lagAtAra Aja taka jo-jo mUtiye banI unakI baDA mahattva hai maiM to kaheMgA hamArI aura mAra rASTrakI baiThakake pazcAna aura agrabhAgame sthAna kAphI chUTa jAtA unnatike amara tattva inhoma luma hai| bAharI anAyathA vahIM para lekha vadavAe jAte the| mpaSTa kahA jAya mlecchAMke bhIpaNa aAkramaNoka bAda bhI satya pArato damIliya sthAna choDA jAtA thaa| jaba ki pUrvamaM mparika dRSTise akhagiData hai| ataH kina kina dRSTiyo isa sthAnapara dharmacakra yA vizeSa cihna yA navagraha Adi se inakI upayogitA hai yaha Ajaka yugame banAnA banAye jAte dekhe gaya hai| lekhomeM pratispardhA bhI thI. pUrva kathita uktiyokA anusaraNa yA piTapeSaNa mAtra hai dhAtupratimAopara bhI maMvata. pratiSThApaka prAcAya, samaya niHsvArthabhAvase kAma karanekA hai| samaya anu. nirmApaka, sthAna Adi sUcaka lekha rahate the. jaba pUrva- kUla hai| vAyumaNDala sAtha hai| anuzIlanake bAhya kAlIna pratimAoMmeM kevala saMvata aura nAmakA hI sAdhanAkA aura zaktikA bhI abhAva nhiiN| aba yahA~ nirdeza rahatA thaa| hA~, itanA kahanA par3egA ki jainAne para prazna yaha upasthita hotA hai ki itane vizAla pradezacAhe pApANa yA dhAtukI hI pratimA kyA na ho, para me pramArita jaina avazeSokI surakSA kaise kI jAya unama lipi-saudarya jyokA tyo surakSita rakhA. madhya- aura unake sArvajanika mahatvase hamAre ajaina vidvatakAlIna lipi-vikAsake itihAsamaM varNita jaina lekhA samAjakA kaise paricaya kagayA jAya, dAno prazna kA sthAna anupama hai| digambara jainasamAjakI apekSA gambhIra to hai para jaina jaisI dhanI samAjake liye zvetAmbaroMne isapara adhika dhyAna diyA hai / kabhI-kabhI asambhava nahIM hai| jo avazeSa bhArata marakAra dvArA pratimAoMke pazcAta bhAgome citra bhI khAda jAMta the| sthApita purAtattvake adhikArame aura jaina mandirome ye lekha hajArAMkI saMkhyAma prakaTa hocuke hai para aprakA- vidyamAna hai va to murakSita haiM hI, parantu jo yatra tatra zita bhI kama nahIM' / 2580 bIkAnerake haiM 500 mere sarvatra khaNDaharome par3e haiM aura jaina samAjake adhimaMgrahama hai, zrIsArAbhAI nabAbake pAma saikaDoM hai aura kArama bhI aisI vastu hai jinake mahatvakA na to bhI hoge| inakI upayogitA kevala jainoMke liye hI samAja jAnatA hai na unakI ora koI lakSa hI hai| hai ise maiM svIkAra na kruuNgaa| maine avazeSAMke pratyeka bhAgame sUcita kiyA hai ki jaina purAtattva viSayaka eka svatantra granthamAlA hI sthApita 1 Aja bhI aneko pratimAeM aisI haiM jinake lekha nahIM kI jAya jisame nimna bhAgokA kArya saJcAlita ho:liye gaye / digambara pratimAoMkI sakhyA isameM adhika 1-jainamandirokA macitra aitihAsika paricaya / hai| jaina muni vihAra karate haiM ve kama se kama pAne vAle -jaina guphAe~ aura unakA sthApatya. sacitra / mandirake lekha lele, to kAma halkA hojAyagA, di0 3-jaina pratimAoMkI kalAkA kramika vikAma / muniyoMke sAtha jo paDitAdi parivAra rahatA hai vaha bhI ise cAra bhAgome baoNTanA hogA / tabhI kArya sundara kara sakatA hai| kyoMki di0 mandiroMme zvetAmbazeko svA aura vyavasthita ho sakatA hai| bhAvika suvidhA nahIM milatI hai, mujhe anubhava hai| jainalegya / ise bhI cAra bhAgome vibhAjita karanA
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] jaina purAtana avazeSa par3egA-1 prAcIna prastara legya. * sampUrNa pratimA jAya ki kahaoNpara kyA hai / isameM ajAyabagharokI lekha jo prastarapara hai'. 3 madhyakAlIna pranara legya, mAmI bhI zrAjAnI caahiye| 4 dhAtu pratimAoMke lekh| jabataka uparyukta kArya nahIM hojAte hai tabataka jaina 5-bhinna bhinna vividha bhAvadarzaka jo zilpa purAtatvakA vistRta yA saMkSipta itihAsa likhA hI milate haiM. unako sacitrarUpame janatAke sammugva ragyA nahIM jA mktaa| kaI bAra maine apane parama zraddheya jAya. yaha kArya kucha kaThina avazya hai para hai mahatva- aura purAtattva viSayaka merI pravRttike protsAhaka puraapuurnn| tatvAcArya zrImAn jinavijayajI zrAdi kaI mitrose -jainakalAma sambaddha mandira, pratimA mAna- kahA ki zrApa purAtattvapara jaina dhime bona kucha mtambha. lekha. guphAeM Adi pramnarotkIraNa zilpAkI likhe. marva sthAnAma eka uttara milatA hai "mAdhanA mI sUcI taiyAra kI jAnI cAhiye jisame patA cala kahA~ hai ?" bAta yathArtha hai| mAmagrI hai para upayukta 1 isa vibhAgapara yadyapi kArya hocakA hai para jo avaziSTa hai prayAtAke abhAvame yA hI dina pratidina naSTa ho rahI ume pUrNa kiyA jaay| hai| maMga vizvAma hai ki hamArI isa pIDhIkA kAma hai 2 isa prakAra ke vividha bhAvoMka paripUrNa zilpoMkI samasyA sAdhanAkA ekatrita karanA vistRta adhyayana, manana taba hI sulajhAI jAsakatI hai jaba prAcIna mAhityakA aura lekhana tA agalI paramparAka vidvAna kareMga / nalaspazI adhyayana ho, eka dina maiM raoNyala eziyATika Tum nigala liyA sAdhanAko Tolanama bhI bahuta mamaya laga jaaygaa| momAiTIke rIDiMgarUmame apane TaMbalapara baiTA thA itaneme jaina mandira, guphAoM aura pratimAzrA Adika prAcIna mitravarya zraddhendukumAra gAgulIne-jo bhAratIya kalAke citra kucha tA prakAzita hue hai phira bhI aprakaTa bhI mahAn mamIkSaka aora 'rUpama' ke bhatapUrva sampAdaka the- kama nahIM; jA prakaTa hue hai va kevala prAcInatAkA mujhe eka navIna zilpakRtikA phoTa diyA. unake pAsa pramANita kagnaka liya hI unapara kalAke vibhinna bar3odA purAtattva vibhAgakI zrorase pAyA thA ki ve isa aGgApara samIkSAtmaka prakAza DAlanekA prayAsa nahIM para prakAza DAleM, maiMne use bar3e dhyAname devA, bAta mamajha kiyA gayA hai| gayala zayATika mAmAiTI landana meM AI ki yaha neminAthajIkI bagata hai para yaha to tIna aura baGgAla, 'prAkilojikalasave Apha iNDiyA' ke cAra bhAgoma vibhakta thA, prathama eka tRtiyAMzama neminAtha ripATa rupama 'iNDiyana pATa gaDa haraTI'. 'sAsAjI vivAhake liye rathapara zrArUDha hokara jArahe hai, pathapara iTI oNpha dI iNDiyana prAgienTala ArTa bambaI mAnava samUha umar3A huA hai, vizeSatA to yaha thI sabhIka yUnivamiTI'. 'janarala oNpha dI amerikana sosAiTI mukhapara harSollAsake bhAva jhalaka rahe the, rathake pAsa pazu Apha dI zrATa'. 'bhAMDArakara pArienTala rimarca inmirudha thA, AzcaryAnvitabhAvoMkA vyakikaraNa pazamakhopara TilyaTa' iNDiyana kalacara' Adi janaralsa evaM bahuta acche Dhagase vyakta kiyA gayA thA. Uparake bhAgameM bhAratIya abhAratIya pAzcayaM gRhoMkI mUciyoMme jaina ratha parvatakI zrora prasthita batAyA hai| isa prakAra ke bhAvo pugatatva aura kalAka mukhakA ujvala karane vAlI kI zilpoMkI sthiti anyatra bhI maiMne dekhI hai para isama mAmagrI paryAptamAtrAmeM bharI par3I hai (jaina purAtattva to aura bhI bhAva the jo anyatra zAyada Aja taka upa. vistRta graMtha sUcA bhAra vistRta graMtha sUcI aura avazeSAMkI eka sUcI maiMne labdha nahIM huai / yahI isakI vizeSatA hai| Uparake bhAga rakhatA hai / mere isakA udAharaNa denekA eka hI prayojana me bhagavAnakA loga batAyA hai, deganA bhI hai aura hai ki aise mAna jahA~ kahIM prApta ho turanta phoTu to nirvANa mahotsava bhI hai, dakSiNa konepara gajimatIkI utaravA hI lenA cAhiye / dIkSA aura guphAme kapar3e sukhAnekA dRzya mundara hai itane 16na chahoM vibhAgoMpara kisa paDhatime kAma karanA hogA bhAvoMkA vyaktikaraNa jaina kalAkI dRSTise bahuta mahatva isakI vistRta rUparekhAmai alaga nibandhameM vyakta karU gaa|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa : prArambha karadI hai) kucha avazeSa bhI abhI kAragvAneme hojAneke bAda sthAna nizcita hojAye taba) apane prAMta banda haiN| ina mabhIkI mahAyanAme kAma prArambha kara jile aura tahasIlameM pAye jAne vAle jaina avazeSo denA cAhiye / parantu eka bAtako dhyAname rakhanA kI sUcanA, yadi saMbhava hosake to varNanAtmaka paricaya Avazyaka hai ki jahA~ taka homake apanI maulika gvoja aura citra bhI. bhejakara sahAyatA pradAna kare / kyoki ko hI mahatva denA cAhie apanI dRSTise jitanA binA isa prakArake sahayogake kAma sucArU rUpase acchA hama apane zilpAMko deva makege utanA dUsarI cala na sakegA. yadi prAntIya saMsthA prAntavAra isa iTise saMbhava nhiiN| kAmako prArambha karade to adhika acchA hogA, kamase ina kAmoMko kaise kiyA jAya yaha eka samasyA hai kama unakI sUcI to avazya hI anekAnta' kAryAlaya mujhe to do rAsta abhI mUjha rahe haiM: me bhejeM, vaise nibandha bhI bhejeM. unako sAdara saprema 1 pugatattvAcArya muni jinavijayajI. bAba choTe AmantraNa hai| lAlajI jaina DA. hIgalAla jaina. DA. ena. ____aba rahI Arthika bAta. jainAMke liye yaha prazna to upAdhye, muni puNyavijayajI, vijayandrasari. bAbU merI vinamra sammatika anumAra uThanA hI nahIM cAhiye jugalakizora mugntAra, paM0 nAthUgamajI premI. DA. kamAMki deva dravyakI sarvAdhika sampatti jainoMke pAsame balacanda, DA. banArasIdAsajI jaina. zrI kAmatApramAda hai. isame merA to nizcita mata hai ki samasta bhAratIya jI jaina. DA0 haeNmamugba mAMkaliyA, mi0 upAdhyAya, zrI sampradAyAMkI apekSA jainI cAhe to apane smArakoko umAkAnta pre. zAha, DA. jitendra banagjI. pro0 acchI taraha rakha sakata hai| isase bar3hakara aura kyA azAka bhaTTAcArya, zrIyuta addhandukumAra gAMgulI. DA0 sadupayAga uma sampattikA samayakA dekhate hue hAsakatA kAlIdAma nAga, aMjulI majUmadAra. DA. sTalA hai| aparigraha pUrNa jIvana yApana karane vAle vItarAga zrIraNachor3alAla jJAnI, DA0 mAtIcanda, DA0 agravAla, paramAtmAke nAmapara aTa sampatti ekatra karanA unake DA. pI. ke. zrAcArya, DA0 vidyAdhara bhaTTAcArya, siddhAntakI eka prakArasa naitika hatyA karanA hai| yadi agaracanda nAhaTA mAgabhAI nabAba Adi jaina evaM isa sampattika rakSaka (?) isa kArya ke liye kucha rakama jaina purAtattva vidvAna evaM anuzAlaka vyaktiyokA dede to uttama bAta, na de to bhI mArA bhAratavarSa paDA eka jana purAtattva saMrakSaka saMgha" sthApita karanA huA hai maoNgake kAma karanA hai taba cintA hI kima cAhiya / inameme jo jima viSayake yogya vidvAna ho bAtakI hai| merI samyatyanusAra yadi "bhAratIya jJAnaunako vaha kArya saupA jAya / upara maine jA nAma diya pITha" kAzI isa kAryako apane netRtvama karAve to haiM unamese 11 vyaktiyoM ko maiMne apanI yaha yojanA kyA kahanA. kyoki unheM zrImAna paM0 mahendrakumAra maugvika kaha sunAI thI, jo maharpa yogadAna deneko nyAyAcArya, bA0 lakSmIcandajI ema. e. aura zrItaiyAra hai| hA~ kucheka pArizramika caahege| isakI kArya ayodhyAprasAdajI goyalIya jaise utkRSTa saMskRti premI paddhatipara vidvAna jaise sujhAva de vaise DhaGgase vicAra aura parizrama karane vAle buddhi jIvI vidvAna prApta haiN| kiyA jAsakatA hai| unakA sAdara AmantraNa hai| mAna pUrvame grAhaka banAnA prArambha karadaM to bhI kamI nahIM lIjiye saMgha sthApita hogyaa| parantu imakI saMkalanA raha mktii| ye bAte kevala yo hI likha rahA hU~ mo tabhI saMbhava hai jaba pratyeka prAnta aura jileke vyaktiyAM bAta nahIM hai Aja yadi kArya prArambha hotA hai to 580 kA hArdika aura zArIrika sahayoga prApta ho, kyoMki grAhaka AmAnIse taiyAra kiye jAmakate hai aisA merA jina-jina prAntome jaina saMsthA hai unake purAtatva dRr3ha abhimata hai| premI kAryakartAoM aura pratyeka jilake zikSita jaino dasarA upAya yaha hai ki jitane bhI bhAratama kA parama kartavya honA cAhie ki ve (yadi sthApita jaina vidyAlaya yA kaoNleja hai unameM anivAryarUpase jaina
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] jaina purAtana avazeSa 265 kalAvazeSAMkA jJAna prApta karanekI vyavasthA honI ko prakAzita karane vAle maulika mAdhana surakSita rakhe cAhie, kamase kama manAhama ekalAma to honA hI jAye, alaga-alaga kucha gRhasthoke pAsa sAmapriyA~ haiM cAhie / imase vidyArthiyAMka hRdayama kalA bhAvanAke para unakA devanA sabhIke liya mambhava nahI jaba taka aMkura phUTane lagega. hosakatA hai unamese karmaTha kArya- unakI vaiyaktika kRpA na ho| kartA bhI taiyAra hojAye / grISmAvakAzamaM jo-zikSaNa meM jainatIrthoM aura prAcIna mandiroMke jINoddhAra zivira" hAnA hai usameM bhI 3-4 bhApaNa isa viSayapara karAnevAle dhanatrAnokA kahU~gA ki jahA~ kahIMkA bhI prAyojina ho to kyA harja hai gata varSa kalakattAse maiMne jINoddhAra kagavaM bhUlakara bhI prAcIna vastuko samUla vidvata paripadaka mantrIjIkA dhyAna zilpakalApara naSTa na kareM, na jAne kyA burI havA hamAra samAjapara bhApaNa dilAnekI ora AkRSTa kiyA thA para 3-3 patra adhikAra jamAe hue hai ki loga purAnI kalApUrNa denake bAvajUda bhI unakA zrIrase koI uttara Aja taka mAmagrIkA haTAkara turanta makarAnaMka pattharase rikta mai prAna na kara sakA / saMskRtake vidvAnAMko itanI ina- sthAnakI pUrtI kara dena hai aura ve apaneko dhanya bhI kI upekSA na karanI cAhie / jima yugame hama jAte haiM mAnate hai| yahI bardA bhAga bhUla hai| na kevala jaina aura AgAmI navanirmANama yadi hama apanA sAmkRtika mamAjakA hI apitu sabhI bhAratIyAMkA maMgamaramara yogadAna karanA hai to pApANoMme hI mastiSkako Taka- pApANakA bar3A mAha lagA huA hai jo mUkSma kalAgAnA hogaa| isameM kAI sandeza nahIM ki isa viSayakA kauzalako panapane nahIM detaa| prAcIna mandira aura mAhitya mAmUhika rUpame eka sthAnamaM prakAzina nahIM kalApUrNa jainAda pratimA evaM anya zilpAMka darzanakA huA. ataH vaktAkA parizrama to karanA hogA. unheM jinheM thADA bhI maubhAgya prApta hai va dRr3hatA pUrvaka kaha paryApta adhyayanaka bATa varNita RniyAMka mAtha cakSu- makata hai ki puganana prabala kalpanAdhArga kalAkAra mayAMga bhI karanA Avazyaka hogaa| astu, Aga dhyAna aura zrImantagaNa apane hI prAntama prApta hone vAla diyA jAyagA nA acchA hai / maiM vizvAmaka pAtha pApAgaNApara hI vividha bhAvotpAdaka zilpakA pravAha kahanA hai ki ve di ima vipayapara dhyAna daMga nA vanA bar3I hI yogyatA pUrvaka pravAhina karana-karavAna the. kI karmA nahIM rahegI vanamAname mai dekhanA hai ki loga ve itanI zakti rakhana the ki kama bhI pApAraNako ve zIghra kaha DAlana hai ki kyA kareM. koI vidvAna nahIM apane anukUla banA lene the. unapara kIgaI pAliza milatA hai isakA kAraNa yahI pratIta hotA hai ki mabhI Aja bhI mpardhAkI vastu hai| alpa parizramame Aja viSayaka vidvAnAMkA samparka na honaa| lAMga mundara zilpI jo AzA karana hai vaha jaina zilpakalAkaM vizAla jJAna prAma karanakA dugazA mAtra hai| yaha bhI mArga hai ki yA tAmvanantramapama imaka gambhIra marI maci thI ki maiM jaina zilpakalAMka jo jo mAhityAdikA adhyayana kiyA jAya bAdame avazeSAM phuTakara citra jahA~ kahA~ mA prakAzita hA unakI kA viziSTa pThama gvAmakara tulanAtmaka STama mama- vistRta sUcI evaM jina mahAnubhAvAne upayukta viSayacina nirIkSaNa kiyA jAya athavA padviSayaka viziSTa para Ajataka mahAna parizrama kara jo mahad prakAza vidvAnoMka pAsa rahakara kucha prApta kiyA jAya dRmaga DAlA hai una prakAzita sthAna yA patrAdikA, ullaMgva targakA marva hai binA mA kiya hamAga adhyayana- kara dUM parantu sAyana- kara daM paranta yAM bhI nATakA nibandha nA bana hI gayA mUtra vistRta aura vyApaka manAMbhAvo taka pahu~caMgA hai anaH aba kalavara bar3hAnA ucita na jAnakara kevala nhiiN| astu / ani maMtimarUpasa itanA hI kahaMgA ki 'bhAratIya jaina jaina mamAjake pAsa kAI bhI gamA vyApaka ajA- tIrtha aura unakA zilpa sthApanya' nAmaka eka anya yabaghara bhI nahIM jimama mAMskRtika sabhI samasyAoM jaina zilpa vidvAna zrI sArAbhAI navAbane zrama
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 anekAnta [varSaha pUrvaka prakaTa kiyA hai, para ima maMgrahameM kevala kalAtmaka dhyAnase bAhara nahIM hai para maiM jAnabUjha kara unako yahA~ dRSTise hI kAma liyA jAnA to granthakA mahatva ulligvita nahIM kara rahA hai| sambhava hai yadi samaya niHmaheha bahuta bar3ha jAtA. me mUlyavAna panthAma aura zaktine sAtha diyA no agale nivandhame likhU / viSayake mAvabhaumika mahatvapara prakAza DAlane vAlI isa nibandhameM mabase bar3I kamI jo citrokI raha gai bhUmikA na ho, mabase bar3I kamI hai / zvetAmbara ise maiM tuHkha pUrvaka svIkAra karatA huuN| kyoMki samasta mampradAyase ina citrokA sambandha hai| maiM AzA karatA prakRtiyAMkI vyavasthA na makA, eka kAraNa yaha bhI hai ki hai ki bhaviSyama jo bhI bhAga prakaTa hoge unameM isakI nibandha lekhana kArya vihArameM hI huA hai| yadi kisI pUrtipara samucita dhyAna diyA jAyagA, jaba eka navIna bhI prakArakI skhalanA raha gaI ho to pAThaka mujhe viSayako lekara koI bhI vyakti samAjameM upasthita hoM avazya hI sUcita kare / jaina saMskRti premI bhAI aura viSaya sphoTinI bhUmikA na ho to jinako zilpa bahanAko evaM gaveSakoMse merA nivedana hai ki ve Upara kA mAmAnya bhI jJAna na ho to ve use kaise tA samajha sUcita kAryame adhikase adhika mahAyatA pradAna kreN| sakate haiM aura kyA hI unake Antarika marmako yadi kisI bhI aMzame nibandha upayogI pramANita hRdayaGgama kara kArya Age bar3hA sakate haiM / "bAbU" bhI huA ho to maiM apanA atyanta kSudraprayAsa saphala imI prakAra hai| jaina saMsthA yA munivarga isakI smjhNgaa| upekSA karate haiM / abase ise dhyAna rakhA jaay| gaGgAsadana, paTanAsiTI. jaina purAtattvako aura bhI jo zAkhAe~ haiM ve mere tA0 13-5-1958 vaizAlI-(eka samasyA) (lekhaka---muni kAntisAgara, paTanA siTI) isameM koI saMdeha nahIM ki Ajake parivartanazIla liye apanI pyArI jAna takakI ha~sate-haMsate bAjI yugameM ajJAnatA vaza apane hI pairose pUrvajokI kIrti- lagAdI, apane ciraMtana Adarzase patita na hue apitu latAkI jaDa kucalI jArahI hai| jahaoNpara AdhyAtmika anekoko vAstavika mArgaparalAya una pavitra AtmAgrI jyotiko prajvalita karane vAle prAtaH smaraNIya mahA- ke maMsmaraNa jisa bhUmike sAtha vyavahArika rUpase jur3e puruSAMne varSoM taka sAMsArika vAsanAokA parityAga hue ho aise sthAnako kAI bhI vicArazIla, susaMskRta kara bhISaNAtibhISaNa akathanIya kaSTa aura yAtanAo vyakti kaise bhUla sakatA hai ? unase Aja bhI hame ko mahanakara, kisI bhI prakArake vighnAMkI lezamAtra bhI preraNA aura sphUrti milatI hai / vahA~ke rajaHkaraNa cintA na kara aAtmika vikAmake prazasta mArgapara mAMskRtika itihAsake amara tattvAse ota-prota hai| agramara hone ke liye evaM bhaviSyake mAnavake kalyANArtha jahaoNpara paira rakhanese hamAre mastiSkame unatara vicAga kaThoratama mAdhanAe~ kI thI, mAnava saMskRti aura kI bAr3ha Ane lagatI hai. atIta philmake anusAra sabhyatAke uccatama vikamita tattvokI jahaoNpara gambhIra ghUma jAtA hai, pUrvakAlIna svaNima smRtiyA~ ekAeka gaveSaNA huI, mAnava hI kyoM. jahaoNpara jIvamAtrako jAgRta ho uThanI hai. hRdayame tUphAna-sA vAyumaNDala sukhapUrvaka jIvana-yApana karanekA naitika adhikAra thirakatA hai, nasAme raktakA daur3Ava gati pAra kara jAtA milA, "vasudhaivakuTumbakama' jaise Adarza vAkyako hai. roma-roma pulakita ho uThate haiM. mAnava khaDA-bar3A jIvaname caritArtha karanekI yojanA jahaoNpara suyojita na jAne citravana kyA-kyA khIMcatA hai. kahanekA tAtparya huI, jima bhUmine aneko ese mAIke lAla utpanna kiye yaha ki kucha kSaNoke jIvaname AmUla parivartana ho jinhoMne deza, samAja aura sAMskRtika tattvokI rakSAke jAtA hai, hRdayame uma~goMkI taraMgeM uThatI rahatI hai aura
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] vaizAlI-(eka samasyA) 267 saMmAra kSaNika sumbakA svapna bhAmina hone lagatA hai| prAcArya zrIvijayendrasUrijI kRta "vazAlI" kA kabhI Apane mocA hai mA krAntikArI parivartana yo adhyayana kreN| Apane imame gambhIratAke sAtha hojAtA hai tIrthasthAnAkI mahimAkA yahI bahuta bar3A vizleSaNa kiyA hai| prabhAva hai| bahutAMke jIvaname aise anubhava avazya hI purAtattvAcArya zrImAna jinavijayajI, DaoN. hue hoge| mai to jaba kabhI prAcIna tIrthasthAna yA yAkotrI aura DaoN. haoNrnalene bahuna mamaya pUrva jana baNDaharAMme para rakhatA hUM taba avazya hI aise kSaNika samAjakA dhyAna isa vazAlI kI ora AkRSTa kiyA AnandakI ghariyAMkA anubhava karatA huuN| anaH hamArI thA para taba bAta saMdigdha thI. kintu gata cAra varSAse saMskRtike jIvita pratIkamama prAcIna tIthasthAnoM kI to ima Andolanako bar3A mahatva diyA jArahA hai| rakSAkA prazra avilamba hAthame lene yogya hai / eme gata varSa sTeTamamanase zrIyuta jagadIzacandra maathur| 5. sthAnoMmeM vaizAlIkI bhI parigaNanA maralatAse kI jA ne isa ora jainoMko phira khIcA aura batalAyA ki sakatI hai| jainasAhityame imakA sthAna bahuta gaurava vaizAlI bhagavAna mahAvIrakA janma sthAna honeke kAraNa pUrNa hai| I0 ma. pUrva chaThavIM zatImeM yaha jainasaMskRti unakA eka vizAla stambha vA sTecyu vahA~ prasthApita kA bahuta bar3A kendra thA. una dino na jAne vahA~ kI kiyA jAnA cAhiye jimase smRti sadAke liye banI unnati kitano rahI hogI zramaNa bhagavAna mahAvIra rhe| Apa hI ke prayatnAme vahaoNpara "vaizAlI saMgha" svAmIjIkI janmabhUmi honekA saubhAgya bhI aba ise kI sthApanA huI jimakA pradhAna uddezya patra vidhAna prApta hone jArahA hai| AcArAta aura pavitra kalpa- aura caturtha vArSikotsava kA mere sammukha hai| saMghakA sUtrAdi jainasAhityake pradhAna pranyAse bhI pramANita pradhAna kArya isa prakAra baeNTA huzrA hai-"vaizAlIke hA hai| gaNataMtrAtmaka rAjyazAsana paddhatikA yahIpara prAcIna itihAsa aura saMskRti tathA isake dvArA upaparipUrNa vikAma huA thA jisakI duhAI Ajake sthita kiya gaya prajAsattAtmaka Adami lokaruci yagarma bhI dI jArahI hai| tAtkAlika bhagavAna mahAvIra jAgana karanA. vaizAlI aura usake mamIpake purAtattva dIkSina honeke bAda jina-jina nagarAMma vicaraNa karate sambandhI sthAnAMkI khudAIke liye udyoga karanA aura the unakI avasthiti Aja bhI nAmAMke parivartanake unake maMrakSaNameM sahAyatA denA" inake atirikta mAtha vidyamAna hai / kumAra prAma. mAMgakamanniveza vaizAlIkA prAmANika itihAsa aura vahaoNpara pallavita zrAdi-Adi / yo to vartamAname lachavADa aura kuMDala- puSpita saMskRtika gaurava pUrNa avazeSoMkI rakSA evaM una pura zvetAmbara-digambara sampradAyoke dvArA kramazaH janma parame jAgRti prApta kara hara upAyose prAcIna Adarza, sthAna mAne jAte haiM para ve mere dhyAnase sthApanA tIrtha kA-jA yahA~ pUrvame the-punarujjIvana, pustakAlayAM rahe hoge / kayoki gata 4 sau varSasi hI yA isase kucha vAcanAlaya, prAmANAkI mAMskRtika dRSTise unnati adhika kAlake ullekha hI lavAnakI puSTi karate haiM Adi kArya hai| bhAratavargama yojanA to mAgapaNa sambhava hai bAdame zvetAmbarone ise janma sthAna mAna bananI hai para kisI eka Avazyaka anapara bhI mamuliyA ho| ina ubhaya sthAnAMkI yAtrA karanekA maubhAgya cina rUpeNa kArya nahIM honA / kevala prativarSa eka mujhe imI varSa prApta hazrA hai| parantu ubhaya sthAnokI zAnadAra jalmA hojAtA hai. loga lamba-lambe vyAkhyAna vatamAna sthitiko dekhate hue yaha mAnanA kaThina-mA de DAlana hai| apa-TU-DeTa nimantraNa patra chapate hai| pratIta horahA hai ki vahaoNpara bhagavAna mahAvIrakA janma cAra dinakI cahala-pahalake bAda "vahI raphtAra beDhalI" hA hogA, aitihAsika aura bhaugolika sthiti imase Azcarya isa bAtakA hai ki kabhI-kabhI mabhApani hI saMgati nahIM rakhatI / ima viSayapara adhika ruci rakhane vArSika utsavase gAyaba / kimI bhI Thosa kArya karane vAle mahAnubhAvose maiM nivedana kara denA cAhUMgA ki ve sAMskRtika saMsthAke liya isa prakArakA kArya paddhati
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 anekAnta [varSa 6 unnati mUlaka nahIM mAnI jA sktii| kaumila bhI banAnA yaha bAta kucha svArtha prarita tattvAMkI sUcanA itanI lambI jaisA koI lambA aura moTA ajagara ho:- detI hai| mandira nahIM banAnA to jainoMko bAra-bAra .5 sabhApati, 11 upamabhApati, 4 mantrI, 1 protsAhita hI kyoM kiyA jAtA hai ? maiM to cAhUMgA ki koSAdhyakSa, 41 sadasya / isa cunAvakI paripATI bhI vahA~ mandira jarUra bane para vaha lambA cauDA na banakara bilkula asantopajanaka hai| adhikAMza vyakti eka eka aisA sundara aura kalApUrNa nirmita ho jisameM DivIjanake haiM yA prAntake hai| inameme bahuta hI kama mAgadhIya zilpa sthApatya kalAke pradhAna sabhI tattvo se vyakti haiM jo bhAratIya saMskRti, sabhyatA aura kA marmAkaraNa hA. prAcIna zilpakI hI anukRti ho. tanmUlaka gaveSaNAse abhiruci rakhate ho yA unakA isa digambara zvetAmbara dono sampradAyokA saMyukta mandira dizAme kucha Thosa kArya ho| isake mantrIjIse maiMne hAnA cAhiye / saGgaThanakA yahI aAdarza hai| aba to padasyokI lambI sUcIpara kucha kahA ve kahane lage ki samaya AgayA hai dAnI milakara jana saMskRtikA anukyA kare kucha logoMko prathama habhane na rakyA to unane pAna kreN| dono samAjAne maeNjhaTeM khar3Ikara saMskRtiko saMghake viruddha pracArakara diyA, ataH unako rakha liyA vikRtike rUpameM pariNitakara diyA hai| acchA ho mI praNAlikA rahegI to mai tA kahU~gA ki vahaoNpara vaizAlIse hI isa saGgaThana aura asAmpradAyika bhAvo kucha bhI kArya hAne kI sambhAvanA nahIM hai, bhale hI kA vikAma-pracAra hA / vAcanAlaya banAnA yaha to vartamAna patrAma sundarase sundara ripArTa chapa jaay| dara sarvathA upayukta hai hii| amala honA to yaha cAhiye thA ki sadasyatAkA eka mare pAsa kucha patra zrAya hai ki vaizAlImeM yadi himsA una logoMka liya choDa diyA jAtA. jo itihAsa mandira nirmita hA tA pama kahA~ bhaja jAye / me mpaSTa purAtattva Adi saMzAdhanaka vipayAMse rAta dina sara rAya to yahI dUMgA ki. jaba taka eka samiti niyukta pacAta rahate haiM bhale hI ve itara prAntoke hI kyoM na nahIM hojAtI-jisameM vizvasanIya samAjasevI kaaryho| DaoN. nihArarakhanarAya. DaoN. kAlIdAsa nAga, DA katA ho taba taka rupaye kahIMpara bhI na bhaje / aura sunAtikumAra caTarjI, DaoN. Ara0 sI0 majUmadAra. sAvadhAnIse kAma le; eka ktike bharosepara vizvAsa DaoN0 bhaoNDArakara, DaoN. tArAcanda (paTanA) bhaTTAcArya, kara Arthika sahAyatA bhajanA kabhI-kabhI burA natIjA DaoN. altakara, pI0 ke gADa M. A , DaoN. haMsamukha mAla la lanA hai| khaMdakI bAta to yaha hai ki paTanA sAMkaliyA Adi mahAnubhAvokA rahanA anivAya hai bihAra Adike jana gRhasthI kI bhI isa kAmama kArDa jo gkhanana aura purAtattva tathA itihAsakI zAkhAoke khAma sAmUhika ruci nahIM hai' / me paTanAse hI ina vidvAna hai| 11 janoko bhI zAmila kara liyA hai| paMktiyoko likha rahA huuN| mujhe kahanA hogA ki kucha aura jaina zrImantoMke sAtha antama mai yaha sUcita kara denA apanA parama vidvAnokA bhI rakhanA cAhiye, yadi mAskRtika vikAsa kasavya samajhatA hU~ ki vazAlI saMghake kAryakatA kA prazna hai to| apanI kArya praNAlI aura sadasyoke cunAvame buddhicaturtha adhivezanameM prastAva pAsa kiye gaye hai una mAnAse kAma le tA bhaviSyame bihArakA sAMskRtika meM eka jaina mandira banavAnekA bhI hai. mandira jainIhI mahattva bar3hegA aura vazAlI bhI vigata gauravako prApta apane rupayose banavAye / parantu saMghake vartamAna kara AryasaskRtiko abhUtapUrva vikAsa kendrakA sthAna koSAdhyakSa zrImAn kamalasihajI badaliyAne mujhe tA grahaNa kara skegii| 4-7-48 ko batAyA ki hame vahaoNpara jana mandira 1 sarvaprathama saghavAlokA parama kartavya yaha honA cAhiye nirmANa nahIM karavAnA; parantu lAyabrarI banAnA hai| jaba ki jainasamAjame vesA vAyumaNDala taiyAra kareM kamase kama mahAvIrakI smRti kAyama rakhanA hai aura mandira nahIM vaizAlIke najadIkake jainoMko to protsAhita kare hii|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAna- vicAra (lekhaka-zrIkSullaka gaNezaprasAdajI varNI, nyAyAcArya) hamArI samAjameM dAna karanekI prathA hai| kintu dAna kyA padArtha hai isake karanekI kyA vidhi hai prAyaH isameM viSamatA dekhI jAtI hai / ataH maiM isapara kucha apane vicAra prakaTa karatA hai| [vi. narendra jaina kAzI gata grISmAvakAzameM sAgara gaye the / vahA~ pUjya varNIjIke purAne kAgajoMke Dherame unheM varNIjIke 4, 6 mahatvapUrNa lekha mile haiN| yaha bahumUlya lekha unhIM lekhoMmese eka hai| yadyapi yaha lekha 27 varSa pahale likhA gayA thA aura imaliye prAcIna hai tathApi usameM pAThakoMke liye Adhunika naye vicAra mileMge aura dAnake viSayameM kitanI samasyAoMkA hala tathA samAjame cala rahI andhAdhundha dAna-pravRttiyoMkA ucita mArga darzana milegA / vAstavame 'kSaNe kSaNe yannavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH ke anumAra yaha lekha prAcInatAmeM bhI navInatAko liye hue hai aura isa liye apUrva evaM sundara hai| use vi. narendrane apane anekAntameM prakAzanArtha bhejA hai| ataH madhanyavAda yahA~ diyA jAtA hai / dekheM, samAja aAgAmI payUpaNaparvameM, jo bilkula najadIka hai aura jisameM mukhyataH dAna kiyA jAtA haiM, apanI dAna pravRttiko kahA~ taka badalatI hai ? --koThiyA dAnakI AvazyakatA pAtra manuSyoMkI tIna zroNiyAM dravya prise jaba hama antaHkaraName parAmarza karate . 1-isa jagatameM aneka prakArake manuSya dekhe jAte hai taba yahI pratIta hotA hai ki saba jIva samAna hai| / / hai. kucha manuSya to aise haiM jo janmase hI nItizAlI isa vicArase samAnatArupame to dAnakI AvazyakatA aura dhanADhya haiN| nahIM, kintu paryAyadRSTise sarva zrAtmAe~ vibhinna-vibhinna -kucha manuSya aise haiM jo daridrakulameM utpanna paryAyAmeM sthita hai| kitanI hI zrAtmAe~ to karmakalaGka- " hue haiN| unheM zikSA pAnekA, nItike, siddhAntoke unmukta ho marva anantasugvake pAtra hocukI haiN| kitane __ samajhanekA avasara hI nahIM miltaa| hI prANI mugvI deve jAte haiN| aura kitane hI dukhI 3-kucha mAnavagaNa se haiM jinakA janma to degve jAte haiN| bahunase aneka vidyAke pAragAmI vidvAna uttama kulame huA hai kintu kutsita pAcaraNAMke hai| aura bahutame nitAnta mUrva dRSTigocara horahe hai| kAraNa adhama avasthAme kAla-yApana kara rahe haiN| bahutame sadAcArI aura pApase parAmugva haiM. taba bahuta inake prati hamArA kartavya se asadAcArI aura pApameM tanmaya hai / kitane hI jodhanavAna tathA madAcArI haiM arthAta prathamazreNIbaliSTatAke madame unmatta hai, taba bahutase durbalatAse ke manuSya hai unheM dekhakara hamako prasanna honA caahie| hAkara dukhabhAra vahana kara raha hai| ataeva tadukta-guNiSu pramAdama" unake prati ipyAdi nahIM AvazyakatA isa bAtakI hai ki jimako jisa vastukI karanA caahie| AvazyakatA ho usakI pUrti kara paropakAra karanA dvitIya zreNIke jo daridra manuSya haiM unake kaSTacAhie / umAmvAmIne bhI kahA hai-"parasparopagraho apaharaNake artha yathAzakti dAna denA cAhie / jIvAnAma" (jIvAkA paraspara upakAra huA karatA hai)| taduktam--"parAnugrahArthaM svasyAtisargo dAnam" tathA sarvottama pAtra to muni haiM unakI zarIrakI sthitike unako satya siddhAntokA adhyayana karAke sanmArgapara artha bhaktipUrvaka dAna denA caahie| sthira karanA caahie| tRtIya zreNIke manuSyoko sAma
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa yika satzikSA aura sadupadezose sumArgapara lAkara 1-AhAradAna aura auSadhidAna unheM utthAna pathakA pathika banAnA cAhie / zakti jo manuSya kSudhAse kSAmakukSi evaM jarjara horahA hai. hote hue bhI yadi usakA viniyoga na kiyA jAve to tathA rogase pIDita hai| sabase prathama usake kSudhA eka prakArakA ghAtakIpana hai| zreNIke pahale muni zrAdi rogoMko bhojana auSadhi dekara nivRtta karanA logoMkI bhI bhAvanA maMsArake uddhArakI rahatI hai| cAhie / AvazyakatA isI bAtakI hai| kyoMki jo manuSya dayAke kAryoMko nahIM karate ve bhayaGkara pApa "bubhukSitaH kiM na karoti pApaM" (bhUmyA AdamI kaunakaranevAle haiN| ataeva yathAzakti duHkhiyoMke duHkha sA pApa nahIM karatA) isase kisI kavine kahA hai ki dara karanekA yantra pratyeka manuSyako karanA caahie| "zarIramAdyaM khalu dharmasAdhana" tathA zarIrake nIroga bahutase bhAiyAMkI aimI dhAraNA hogaI ki pAtroke binA rahane para buddhikA vikAza hotA hai; taduktaM- 'svasthadAna denA kevala pApabandhakA karane vAlA hai| unheM citta buddhayaH prasphuranti" tathA jJAna aura dhamake arjana ina paM. rAjamallake vAkyoMkA smaraNa karanA cAhie:- kA yatna hotA hai| zarIrake nIroga na rahanepara vidyA dAnaM caturvidhaM deyaM, pAtrabuddhyAtha zraddhayA / aura dharmakI ci manda par3a jAtI hai ataeva annajaghanyamadhyamotkRSTapAtrebhyaH shraavkottmaiH|| jala Adi auSadhi dvArA duHkhase du:vI prANiyoke supAtrAyApyapAtrAya, dAnaM deyaM yathocitam / duHkhakA apaharaNa karake unheM jJAnAdike abhyAsameM pAtrabuddhyA niSiddha syA-niSiddhanaM kRpaadhiyaa| lagAnekA yantra pratyeka prANIkA mukhya kartavya honA zeSobhyaH kSatpipAsAdi pIDitebhyo zabhodayAt / caahie| jisase jJAna dvArA vaha yathArthavastukA jAna dInebhyo'bhayadAnAdi, dAtavyaM krunnaarnnvH|| kara prANI isa saMsArake jAlameM na phNse| (paJcAdhyAyI ... ... " tRtIya zreNIke manuSya jo kumArgake pathika hocuke jJAnadAna haiM, tathA jinakI adhama sthiti hocukI hai vaha bhI 'annadAnakI apekSA vidyAdAna atyanta uttama dayAke pAtra haiN| unako duSTa Adi zabdoMse vyavahAra hai| kyoMki annase prANikI kSaNika tRpti hotI hai kara chor3a denese kArya nahIM clegaa| kintu unheM bhI kintu vidyAdAnase zAsvatI tRpti hotI hai| sanmArgapara lagAnekA prayatna karanA caahie| jainadharma vidyAvilAsiyoko eka adbhuta mAnasika sukha to prANimAtrake hitakA kartA hai sUkara, siMha, nakula, hotA hai. indriyoMke vilAsiyoMkoM vaha sukha atyanta bAnara taka jIvoko upadezakA pAtra isake dvArA hA dulabha hai kyoki vaha sukha sva-svabhAvottha hai jaba ki manuSyoMkI kathA to dUra rhii| tathA zrI vidyAnandine indriyajanya sukha para janya hai| bhI kahA hai ki jo duSTa aura asadAcArI haiM vaha abhayadAna saddharmako na jAnakara isa udAharaNake jAlameM pha~sa gaye isI taraha abhayadAna bhI eka dAna hai. yaha bhI haiN| ataeva aise jo prANI hai vaha dhikkArake pAtra nahIM bar3A mahatvazAlI dAna hai| isakA kAraNa yaha hai ki pratyuta Apake dvArA dayAke pAtra haiN| unake Upara manuSyamAtrako hI nahIM, apitu prANImAtrako apane . atyanta somyabhAva rakhate hue samyagupadezoM dvArA zarIrase prema hotA hai| bAla ho athavA yuvA ho, unheM sanmArgapara lagAnA pratyaka dayAzIla manuSyakA Ahosvit . vRddha ho, parantu maranA kisIko iSTa nhiiN| kartavya hai| marate hue prANikI abhayadAnase rakSA karanA bar3e hI dAnake bheda mahatva aura zubhabandhakA kAraNa hai| aisI rakSA karane isa dAnake prAcAryoMne saMkSepase 4 bheda batalAye 1 annadAna para dAna vidyAdAnamataH param / haiN| (1) AhAra (2) auSadha (3) abhaya (1) jnyaan| annana kSaNikA tRptiryAjIvaM tu vidyayA /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] dAna vicAra 271 vAle manuSyoMko zAstrameM paropakArI, dharmAtmA Adi dAnoMke dvArA prANI kucha kAlake liye duHkhase vimuktazabdose sambodhita kara sammAnita kiyA hai| sA hojAtA hai parantu yaha dAna aisA anupama aura dharmadAna mahatvazAlI hai ki eka bAra bhI yadi isakA samparka isa abhaya dAnase bhI uttama dharmadAna hai| isa hojAve to prANI janma-maraNake klezoMse vimukta hokara paramotkRSTa dAnake pramukha dAnI tIrthaGkara mahArAja tathA nirvANake nitya Ananda sukhokA pAtra hojAtA hai / gaNadhagadi deva haiN| isIliye Apake vizeSagomeM ataeva sabhI dAnokI apekSA isa dAnakI paramA"mokSamArgasya nettArama" (mokSamArgake netA) yaha prathama vazyakatA hai| dharmadAna hI eka aisA dAna hai jo vizepaNa diyA gayA hai| bar3e-bar3e rAjA. mahArAjA, prANiyoko maMsAra duHkhase sadAke liye muktakara sacce yahA~ taka ki cakravatiyAne bhI baDe-baDe dAna diya kiMta sugvakA anubhava karAtA hai| maMmArame unakA Aja kucha bhI avaziSTa nahIM hai / tathA apanI AtmatADanAkI paravAha na karake dUsaroMke tIrthakara mahArAjane jo upadeza dvAga dAna diyA thA liya mITha svara sunAne vAle mRdaGgakI taraha jo apane usake dvArA bahutame jIva to umI bhavase muktilAbha aneka kaSTokI paravAha na kara vizvahitake liya nirapekSa kara cuke aura aba taka bhI aneka prANI unake batAye nisvAtha upadeza deta hai ve mahAtmA bhI isI dharmadAnake sanmAgapara calakara lAbha uThA rahe hai| bhava-bandhana kAraNa jagata pUjya yA vizvavandha hue hai| . paramparAke pAzase mukta hoge, tathA AgAmIkAlame bhI jaba taka prANIko dhArmika zikSA nahIM milatI taba * usa supathapara calanevAle usa anupama sukhakA lAbha taka usake uccatama vicAra nahIM hote, aura una vicAro utthaaveNge| kitane prANI usa pavitra dharmopadezase lAbha ke abhAvameM vaha prANI usa zubhAcaraNase dUra rahatA hai uThAveMge yaha koI alpajJAnI nahIM kara sktaa| jisake binA vaha laukika sukhase bhI vanita rahakara dhobIke kuttekI taraha "gharakA na ghATakA" kahIMkA bhI dharmadAnake vatemAna dAtAra nahIM rhtaa| kyoki yaha siddhAnta hai ki "vahI jIva vartamAname gaNadhara. AcArya zrAdi paramparAse yaha , yaha sukhI raha sakate haiM jo yA to nitAnta mUrkha ho. yA dAna denekI yogyatA maMsArase bhayabhIta, bAhyAbhyantara parigraha vihIna. jJAna-dhyAna-tapameM Amakta, vItarAga, karane vAle haiM vahI saMsArame pUjya aura dharma saMsthApaka pArana diggaja vidvAna ho|" ataH jo isa dAnake digambara munirAjake hI haiN| kyoMki jaba hama svaya kaDe jAte hai| viSaya kaSAyose dagdha hai taba kyA isa dAnakA kreNge| isI taraha dharmadAnakI mahattA jAnakara hameM usa jo vastu apane pAsa hotI hai vahI dAna dI jAsakatI dAnako prApta karanekA pAtra honA caahiye| siMhanIkA hai| hama logoMne to usa dharmako jo ki AtmAkI nija dadha svarNa ke pAtrameM raha sakatA hai, dharmadAna samyagjJAnI paraNati hai; kaSAyAgnise dagdha kara rakkhA hai| yadi vaha pAtrame raha sakatA hai| vastu Aja hamAre pAsa hotI taba hama loga du:khoke pAtra na hote / umake binA hI Aja saMmArame hamArI avasthA kaSTaprada horahI hai| usa dharmake dhAraka parama ukta dAnoke atirikta laukika dAna bhI mahatvapUrNa digambara nirapekSa paropakArI; vizvahitaipI vItarAga dAna hai jagatame jitane prakArake duHkha haiM utane hI bheda hI haiM ataeva vahI isa dAnako kara sakate haiM / imIse laukika dAnake ho sakate haiM parantu mukhyatayA jinakI use gRhasthadAnake antargata nahIM kiyaa| Aja AvazyakatA hai be isa prakAra haiMdharmadAnakI mahattA ___ *yazca mUDhatamo loke, yazca buddha: parAMgataH / yaha dAna sabhI dAnomeM zreSThatama hai, kyoMki itara tAvubho sukha medhete, klizyantItare janAH // laukika dAna -..- - - -
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 anekAnta [varSa 6 - 1-bubhukSita prANIko bhojana denaa| *6-sabhIkA kalyANa ho, sabhI prANI sanmArga2-tRSitako pAnI pilaanaa| gAmI ho, sabhI sukhI samRddha aura zAntike 3-vastrahInako vastra denaa| adhikArI ho| 4-jo jAtiyA~ anucita parAdhInatAke bandhanameM 7-jodharmameM zithila hogaye hoM unako zuddha upapar3akara gulAma bana rahI hai unako usa duHkhase deza dekara dRr3ha krnaa| mukta krnaa| E-jo dharmame dRr3ha ho unheM dRr3hatama krnaa| 5-jo pApakarmake tIvra vegase anucita mArgapara ha-kisIke upara mithyA kalaGkakA Aropa na jArahe haiM unheM sanmArgapara lAnekI ceSTA krnaa| krnaa| 6-rogIkI paricaryA aura cikitsA karanA, 10-azubha kramake prabala prakopase yadi kisI prakArakA aparAdha kisIse bana gayA ho to use prakaTa karAnA / na karanA apitu dopI vyaktiko sanmArgapara lAnekI 7-atithikI sevA krnaa| ceSTA krnaa| 8-mArga bhUle hue prANIko mArgapara laanaa| 11-manuSyako nirbhaya banAnA / ha-nirdhana vyApArahInako vyApArameM lgaanaa| saMkSepame yaha kahA jAsakatA hai ki jitanI manuSya 10-jo kuTumba-bhArase pIDita hokara RNa dene kI AvazyakatA hai utane hI prakArake dAna hosakate meM asamartha haiM unhe RNase mukta krnaa| hai| ataH jisa mamaya jisa prANIko jisa bAtakI . 11-anyAyI manuSyoMke dvArA satAye jAne vAle AvazyakatA ho use dharmazAstra vidita mArgase yathA mAre jAne vAle dIna, hIna, mUka prANiyokI rakSA zaktipUrNa karanA dAna hai| krnaa| duHkha apaharaNa uccatama bhAvanA prApta karanekA sulabha mAga yadi hai tA vaha dAna hI hai ataH jahA~ taka AdhyAtmika dAna ___ bane dukhiyAMkA dukha dUra karaneke liye satata prayatnazIla . jisa taraha laukika dAna mahatvapUrNa hai usI taraha raho. hita mita priya vacanoMke sAtha yathAzakti mukta eka AdhyAtmika dAna bhI mahatvapUrNa aura zreyaskara hastase dAna do| hai| kyoki AdhyAtmika dAna svapara-kalyANa-mahala dAnake apAtra kI nIva hai| vartamAname jina AdhyAtmika dAnAkI dAna dete samaya pAtra apAtrakA dhyAna avazya AvazyakatA hai ve yaha haiM rakhanA cAhiye anyathA dAna lene vAlekI pravRttipara 5-ajJAnI manupyoko jJAna dAna denaa| dRSTipAta na karaneme diyA huA dAna Umara bhUmimeM boye 2-dharmameM utpanna zaGkAokA tatvajJAna dvArA gaye bIjakI taraha vyartha hI jAtA hai| jo viSayI hai, samAdhAna krnaa| lampaTI hai. nazebAja hai, jvArI hai, para vaJcaka hai. unheM 3-durAcaraNameM patita manuSyoMko hita-mita dravya denese eka to unake kukarmakI puSTi hotI hai. dUsare vacanoM dvArA sAntvanA dekara sumArgapara lAnA / * kSema sarvaprajAnAM; prabhavatu balavAn , dhArmiko bhUmipAlaH , 4-mAnasika pIDAme dukhI jIvoMko kamesiddhAMta- kAle kAle ca samyagvarSatu maghavA, vyAdhayo yAntu nAzaM / kI prakriyAkA avabodha karAkara zAnta krnaa| durbhikSa caura mArI, kSaNamapi jagatAM, mAsmAbhUjIva loke , 5-aparAdhiyoMko unake ajJAnakA doSa mAnakara jainendra dharmacakra, prabhavatu satataM, sarvasaukhyapadAyi // unheM kSamA krnaa| (zAntipATha)
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7] dAna-vicAra 273 daridokI vRddhi aura AlamI manuSyoMkI saMkhyA bar3hatI vyApAra bandhake utpAdaka nahIM hote / athavA yoM kahanA hai aura tIsare anartha paramparAkA bIjAropaNa hotA hai. cAhiye ki jo sarvottama manuSya haiM ve binA svArtha hI parantu yadi se manuSya bubhukSita yA rAMgI hoM to unhe. dusarakA upakAra kiyA karate hai| aura unhI vizuddha (dAna dRSTise nahIM apitu) kRpAdRSTime anna yA pariNAmoMke balase sarvottama padake bhoktA hote hai / jaise aupadhi dAna denA varjita nahIM hai| kyoki anukampA prakhara sUryakI kiraNose santapta jagatako zItAMzu dAna denA prANImAtraka liya hai| (candramA) apanI kiraNo dvArA nirapekSa zItala kara dAna denemeM hetu detA hai, usI prakAra mahAna purupokA svabhAva hai ki ve dAna deneme prANiyoke bhinna-bhinna heta hote hai| samAra-tApame santA pita prANiyoke tApako haraNa kara lete hai| mthUladRSTise parake duHkhako dUra karanekI icchA marva mAdhAraNakI kahI jAsakatI hai parantu pRthaka-pRthak madhyama dAvAra dAnAge bhinna-bhinna pAtromeM dAna deneke hetuoNpara yadi jo parAye duHgyako apane svArthake liye dAna karate Apa mUtmatama pTise vicAra kareMge tava vibhinna aneka + hai vaha madhyama dAnAra hai| kyoMki jahA~ inake svArthame kAraNa dikhAI pddeNge| una hetuoMme jo marvottama hetu , 1 vAdhA pahu~catI hai vahA~para yaha paropakArake kAryako ho vahI hamako grahaNa karanA cAhiye / 1-kinane hI tyAga dena hai| ataH inake bhI vAstavika dayAkA manuSya parakA duHkha dekha unhe apanese jaghanya sthiti vikAma nahI hotA parantu dhanakI mamatA atyanta prabala meM jAnakara "dukhiyAkI sahAyatA karanA hamArA kartavya hai. dhanako tyAganA sarala nahIM hai ataH inake dvArA yadi hai" mA vicArakara dAna karate hai| 2-kitane hI apanI kIrti ke liye hI dhanakA vyaya kiyA jAve manuSya dRmagaka duHva dUra karaneke liye, paralokama mumba prAni aura ima lokame pratiSThA (mAna) ke liye kintu jaba usame damare prANiyokA duHgya dUra hotA hai taba parakI apekSAme inake dAnako madhyama kahane meM dAna karata hai| 3-aura kucha loga apane nAmake liya kAI maMkoca na kregaa| kyoki vaha dAna se dAna kAni pAnekA lAlaca aura jagatame vAhavAhIke liye karane vAleke Atma-vikAmame prayojaka nahIM hai| Apane dravyako paropakArameM dAna karate hai| dAtArake bheda jaghanya dAtAra mugnyanayA dAtArake tIna bheda hote hai 1-uttama jo manuSya kevala pratiSThA aura kArtike lAlacase dAtAra 2-madhyama dAtAra ora 3-jaghanya daataah| dAna karate hai ve jaghanya dAtAra hai| dAnakA phala lAbha uttama dAtAra nirazanapUrvaka zAnti prApta honA hai. vaha ina dAtAgeko jo manuSya niHsvArtha dAna dete hai pagaya duHzvako nahIM miltaa| kamAMki dAna denase zAntike pratibandhaka dara karanA hI jinakA kartavya hai vahI uttama dAtAra haiM Abhyantara lobhAdi kapAyakA abhAva hotA hai ataeva paropakAra karate hue bhI jinakaM ahambuddhikA leza nahIM prAtmAme zAnti milatI hai| jo kIrtipramArakI icchAvahIM samyakadAnI hai aura vahI saMsAra mAgarame pAra se dete hai unake Atma-sumba guNaka ghAtaka karmakI hAMta hai; kyAki niSkAma (nimvArtha) kiyA gayA kArya hInanA to dUra rahI pratyuta bandha hI hotA hai / ataeva bandhakA kAraNa nahIM honA / jo manuSya icchApUrvaka sadAna dene vAle jo mAnavagaNa haiM unakA caritra kArya karaMgA ume kArya middhAntake anumAra najanya uttama nahIM / parantu jo manuSya lobhake vazIbhUta hokara bandhakA phala avazya bhoganA pdd'egaa| aura jAniSkAma 1pAI bhI vyaya karane meM saMkoca karate hai unase yaha 'vRttisa kArya karaMgA umake icchAke binA kAyAdikRta utkRSTa hai|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 anekAnta [ varSa ha pApakA bApa lobha ataH use saMsAravardhaka duSTa vikalpoMse bacAye rahanA, lobhake AvegameM manuSya kina-kina nIca kRtyoMko samyagdarzanAdi dAna dvArA sanmArgameM lAnekA udyoga nahIM karate ? aura kauna-kaunase daHkhAko bhogakara karate rahanA caahiye| dUsare dayAkA kSetra2 apanA nija durgatike pAtra nahIM hote yaha una eka do aitihAsika ghara ha phira 3 jAti 4 deza tathA 5 jagata hai antameM vyaktiyoke jIvanase spaSTa hojAtA hai| jinakA nAma jAkara yahI-'vasudhaiva kuTumbakam" hojAtA hai| itihAmake kAle pRSThAme likhA raha jAtA hai| / anurodha gajanIke zAmaka, lAlacI luTere mahamUda gajanavIne 1000 aura 1026ke bIca 26 varSame bhAratavarSapara ___isa paddhatike anukUla jo manuSya svaparahitake 17 vAra AkramaNa kiyA. dhana aura dharma lUTA ' mandira / nimitta dAna dete hai vahI manuSya sAkSAt yA paramparAmeM ari mUrniyAkA dhvaMsakara agaNita ranarAzi aura atAndriya anupama sukhake bhoktA hote haiN| ataeva aparamita svarNa caoNdI lUTI ! paranta jaba itane- zrAtma-hitepI mahAzayoMkA kartavya hai ki samayAnukala para bhI lobhakA maMvaraNa nahIM huA taba somanAtha isa dAnapaddhatikA prasAra kareM / bhAratavarSame dAnakI mandirake kAThake kivAr3a aura pattharake khambhe bhI na paddhati bahuta hai kintu vivekakI vikalatAke kAraNa chor3e, U~Topara lAdakara gajanI le gayA!" dAnake uddezyakI pUrti nahIM ho paatii| dUsarA lAbhI thA (IzavI sanake 327 varSa pUrva) Usara jamInama, pAnIse bhare labAlaba tAlAbameM, grIsakA bAdazAha sikandara; jisane aneka dezoko sAra aura sugandhi hIna semara vRkSoke jaGgalame. dAvAparAstakara unakI atula sampatti lUTI, phira bhI sAra nalameM vyartha hI dhadhakane vAle bahumUlya candaname yadi saMsArako vijita karake saMsAra bharakI sampatti hathayAna megha samAnarUpase varSA karatA hai tA bhale hI usakI kI lAlasA banI rahI! udAratA prazaMsanIya kahI jA sakatI hai parantu guNaratna lobhake kAraNa donoMkA anta samaya dayanIya dazA- pArakhI vaha nahIM kahalA sktaa| isI taraha pAtra meM vyatIta huaa| lAlaca aura lobhame hAya ! hAya !! apAtrI. AvazyakatAkI pahicAna na kara dAna dene karata mara, para itana samatha zAsaka hAta hue bhA eka vAlA udAra kahA jA sakatA hai parantu guNavijJa vaha phUTI kaur3I bhI sAtha na le jA ske| nahIM kahalA sakatA / AzA hai hamArA dhanika varga dayAkA kSetra ukta bAtopara dhyAna dete hue paddhatike anukUla hI 1-prathama to dayAkA kSetra apanI AtmA hai, dAna dekara suyazake bhAgI bneNge|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ murArameM vIrazAsana - jayantIkA mahatvapUrNa utsaka isa varSa vIrasevAmandira, sarasAvA dvArA zrAyojita vIra zAsana - jayantIkA mahatvapUrNa utsava zrI kSullaka pUjya gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcAryakI adhyakSatAmaM zrAvaNa kRSNA 1.2 tA0 22, 23 julAI 1648. bRhaspativAra, zukravAra ko murAra ( gvAliyara) me seTha gulAbacanda gaNezIlAlajI jaina raIsa murArake vizAla udyAnameM bar3e samAroha ke sAtha mAnanda sampanna huA / utsavame bhAga leneke liye vandanIya tyAgIvarga ke alAvA vividha sthAnose aneka pramukha vidvAn aura zrImAn padhAra the / vidvAnAMme pa0 jugala kizorajI mukhtAra adhiSThAtA vIrasevAmandira sarasAvA, paDita rAjendrakumArajI nyAyanIrtha mathurA, paM0 kailAzacandrajI zAstrI banArasa, paM0 phUlacandrajI zAstrI banArasa, paM0 dayAcandrajI zAstrI sAgara, paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya bInA. paM0 pannAlAlajI sAhityAcArya mAgara, paM0 darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcArya sarasAvA. prophesara pannAlAlajI banArasa pa0 parameSThIdAsajI nyAyatIrtha lalitapura, paM0 paramAnandajI zAstrI sarasAvA. vA0 ayodhyAprasAdajI goyalIya DAlamiyAnagara, vA0 jJAnacandajI jaina koTA. mAsTara zivarAmajI rohataka, Adike nAma ullekhanIya hai aura zrImAnome lAlA mahAvIraprasAdajI ThekedAra dehalI, lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA dehalI lA0 rAjakRpaNajI dehalI, rAyabahAdura bA0 ulphatarAyajI dehalI, lA makkhanalAlajI ThekedAra dehalI, bA0 mahatAvasihajI - marApha dehalI. bA pannAlAlajI agravAla dehalI, bA0 nandalAlajI kalakattA ( vA0 choTelAlajI jaina kalakattAke laghubhrAtA), lA catarasenajI saradhanA, lA trilokacandajI khataulI lA hukumacandajI malAvA Adike nAma ullekha yogya hai| gvAliyara, lazkara, bhiDa. mognA, jabalapura Adi bhI kitane hI sajjana utsavameM sammilita hue the| tyAgIvarga bhI - kama nahIM thA, zrI kSullaka pUrNasAgarajI, zrI tullaka vizAlakIrtijI, bra0 cidAnandajI, bra0 sumerucandajI bhagata va kastUracandajI nAyaka, pra0 mUlazaGkarajI Adi vandanIya tyAgI maNDalase utsava vizeSa zobhanIya thA / zrImatI viduSIratna paM0 pra0 sumatibAIjI nyAya kAvyatIrtha solApura jaisI mahilAe~ bhI apanI samAja ke pratinidhitvakI kamIko dUra karatI huI utsava meM zAmila huI thI / yadyapi 21 aura 22 julAIko lagAtAra varSA hotI rahI aura varSA hote rahane se prabhAtapherI nahIM homakI, para jhaNDAbhivAdana bar3e bhArI janasamUhake madhyame kucha bUMdAbAMdI ke hote hue bhI apUrva utsAha ke sAtha sampanna huaa| pUjya vargIjIne jhaNDA phaharAte hue kahA ki isI prakAra vIrake zAsanako U~cA rakhe-apane AcaraNa dvArA use ucca banAyeM aura vIra jaise vItarAgI vIra -- vizvakalyANa kartA bneN| dopaharako zrI kSullaka gaNezaprasAdajI vargIka adhyakSatAmai jansA prArambha huaa| paM0 parameSThIdAsajIne maGgalAcaraNa kiyA / isake bAda vA0 hIrAlAlajI murArakA svAgata bhASaNa huA. jisameM Apane zrAgantuka sajjanokA svAgata karate hue kaTake lie kSamAyAcanA kii| isake anantara adhyakSajIkA mahatvakA mudrita bhASaNa huA. jise lAuDaspIkarake kAma na deneke kAraNa paM0 candramolijIne par3hakara sunAyA aura jo anekAntame anyatra prakAzita ho rahA hai / paM0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcAryane bAhara se Aye sandezI aura zubhakAmanAoM ko sunaayaa| sAtha hI vIrasevAmandirake aba takake anusaMdhAna, sAhitya aura itihAsa nirmANa sambandhI mahatvapUrNa kAryoMkA saMkSepamaM paricaya diyA / sadeza aura zubhakAmanAe~ bhejanevAlA bhAratake pradhAnamantrI paM javAharalAla neharU, sara meTha hukumacandajI indaura, sara seTha bhAgacanda
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa jI mAnI ajamera. rAyabahAdura seTha hIrAlAlajI usa samaya hama loga vIrasevAmandirako apanI zakti indaura. bA0 nirmalakumArajI jaina Aga, lA0 se bhI adhika mahayoga deneke liye taiyAra raheMge aura kapUracandajI kAnapura. mAha zreyAMmapramAdajI bambaI. munnAra mAlakI icchAnusAra vIrasevAmandirake liye seTha lAlacandajI seThI ujjana, seTha gulAbacandajI sthAnAdikA apane yahA~ suprabandha kara dege| isakA upaTogyA indaura meTa ratanacanda cunnIlAla jhaverI bambaI. sthita janatAne harpadhvanike mAtha abhinandana kiyA aura vaidyAratna harkAma kanhaiyAlAlajI kAnapura bA0 mAnika- vaDA hI Ananda vyakta kiyA / umake bAda vidupIratna candajI sagavagI kalakattA, bA0 choTelAlajI jaina na.paM. sumativAIkA sAragarbhita bhApaNa hokara utsavakalakattA bA- nemacanda bAlacandajI gA~dhI sAlApura, kI zepa kArravAI gatrike liya sthagita kI gii| bA lAlacandajI eDavAkaTa gahataka. bA0 nAnakacanda rAtrima paM0 munnAlAlajI mamagaurayA. pa. dayAcandra jI eDavokeTa rohataka. bA. ugrasenajI vakIla gahanaka jI zAstrI. mA0 zivagamajI pa0 parameSThIdAsajI bA0 jayabhagavAnajI eDavokeTa pAnIpata paM0 indralAla Adika prakRta vipayapara ojasvI vyAkhyAna hue| dRmara jI zAstrI jayapura, paM0 cainamugvadAsajI jayapura paM. dinapaM pannAlAlajI sAhityAcArya,pro0 pannAlAlajI jaganmohanalAlajI kaTanI. lA. paramAdIlAlajI dharmAlaGkAra, vA0 sukumAlacandajI dehalI. mukhtAra mA0 pATanI dehalI. lA. tanasugvarAyajI dehalI mi aura pUjya adhyakSajIka mAmayika bhASaNa hue| isake ganapatalAlajI gurahA khuraI. bA. kAmatApramAdarjA bAda dhanyavAdAdi sahita vimarjanapUrvaka utsava nirvighna alIgaJja.paM.tulasIrAmajI bAta maTha ciraJjIlAla samAna graa| jI bar3ajAtyA vardhA, pa. bhujabalIjI zAstrI mUDabidrI utsavama tIna prastAva bhI pAma hue dA prastAva paM. balAdrajI sampAdaka jaina sandeza' AgarA prabhRti mahAtmA gA~dhI aura paM. rAmaprasAdanI zAstrIke zravamahAnubhAva hai / paM. phulacandrajI zAstrI paM0 kalAzacadra mAnapara zAMka-viSayaka hai aura tIsaga vArazAmanajI zAstrI aura paM0 gajendrakumArajI nyAyatArthaka vIra- jayantIparvako marvatra vyApakampamaM manAya jAnakI zAsanapara mahatvake bhApaNa hue| paM. rAjandrakumArajAne praNA vipayaka hai| jaba vArasevAmandirake kAyokA ullegya karate hue isI avamarapara bhA, di0 jaina vidvatparipadakI mumtAra mAlakI jana-sAhitya aura itihAsa liya kAryakAriNI aura pAThya-nimAgaNamitikI bhI baiThaka kI gaI sevAopara garva prakaTa kiyA aura vIrasevA huI aura jiname anaka bAtopara vicAra-vimaza huaa| bhandirako itihAsanimANakI ora mukhyataH gati karane ina AyojanAme sabase jyAdA vyavasthAdivipayaka para jora diyA taba mukhtAra mA0 ne eka mArmika bhApaNa kaSTa aura parizrama pa. candramaulijI zAstrI. zrI diyA jisame Apane vIrasevAmandirakI AvazyakatAoM bhaiyAlAlajI mvAgatamantrI. bA. hIrAlAlajA svAgatAtathA apanI icchAo aura pravRttiyoMkA vyakta karata yakSa aura seTha gaNezIlAlajIkA uThAnA par3A hai aura hue samAjakA macA mahayoga dene evaM vIrasavAmandira isake liye ve avazya samAjake dhanyavAdapAtra hai| ko pUrNataH apanAkara use dehalImeM vizAlarUpa deneke murArakI jana-samAja bhI dhanyavAdakA pAtra hai, jisane liye prerita kiyaa| isapara pUjya adhyakSajIkA bar3A apane zraddhApUrNa hRdayose pUjyavarNIsaMghakA caturmAsa hI prabhAvapUrNa bhASaNa huyA. jisake dvArA samAjakA kA karAyA aura usake nimittase vIrazAsana-jayantI jaise ukta mahayoga denekI vizapa preraNA kI gaI / mahatvapUrNa utsava tathA vidvatparipadakI kAryakAriNI aura dehalIke upasthita sabhI zrImAnokI bhAgse kI baiThakAMkA Ayojana kiyaa| rAyabahAdura bA. ulphatarAyajIne spaSTa zabdoMme zrAzvAsana diyA ki jaba pUjya varNAjI dehalA padhArege -darabArIlAla .
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvIra-zAsana-jayantI-mahotsavake adhyakSa pUjya zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcAryakA bhASA mahAnubhAva ' zullakajI aura brahmacArIgaNa, jaina- duHkhAdvibhepi nitarAmabhivAMchasi sukhamatopyahamAtman / dharmamarmajJa vidvadvara paNDitagaNa, jainadharma-itihAsavettA duHkhApahAri sukhakaramanuzAsmi tavAnumatameva // mukhtAramAhaba, upasthita samasta sajanavRnda evaM he Atman tU dukhase bhaya karatA hai aura sugvakI mahilA samAja. AkAMkSA karatA hai. ataH mai tujhe jo abhimata hai __'pAja maiM zrIvIrazAsanajayantI-mahotsavakA sabhA- athAta jo duHkhako haraNa karane vAlI aura sugyako pati cunA ga hai yaha sarvathA anucita hai kyoki vIra- karane vAlI zikSA hai usIko khuuNgaa| kahanekA tAtparya zAmana-jayantI utmavakA bhAra vahI vahana kara sakatA hai yaha hai ki zikSA vahI hai jo sugvakA deve aura duHkhakA jo jJAnavAna hokara vItarAga ho| jo vItarAga nahIM vaha vinAza kara / bhASAmeM kavivara zrIdaulatarAmAne bhI mAkSAt mokSa-mArgakA sAdhana nahIM dikhA sktaa| jo likhA haiAMzika vItarAga hA aura padArthaka pradarzana karaneme je tribhuvanameM jIva ananta sukha cAhe duHkha te bhayavanta / akSama ho vaha bhI unake zAsanako dikhAnemeM samartha tA duHkhahAri sukhakAra kahe sIkha guru karuNA dhAra / / nahI ho sktaa| ataH isa padake yogya yahAM kauna hai, arthAta isa duHkhamaya saMsArameM jisa upadezake maMga buddhima nahIM AtA / parantu eka bala hame hai aura dvArA yaha AtmA duHbase chUTa jAve aura nirAkulatArUpa saMbhava hai usase isa bhArakA kucha digdarzana karaneme, mai sukhako prApta kara leve vahI upadeza jAvakA hitakara hai| ho saesI saMbhAvanA hai| pratyakSa dagyatAI jA zrIvIraprabhune pahale tA AtmIya pravRti dvArA binA hI vIrake nAmamaMskArase maMgamaramarako mUrtikI arcA zabdAccAraNake vaha zikSA dI jise yadi yaha jIva horahI hai tathA vIrake nAmase rAjagrahakA vipulAcala pAlana kara tA anAyAsa alaukika sugvakA pAtra ho parvata lAkho manuSyoM dvArA pUjA jArahA hai| vIraprabhUne sakatA hai| zrIvIraprabhune bAlyAvasthAse hI brahmacaryavahAMpara tapasyA hI to kI thI ? vIraprabhukA jisa sthAna vratako mvIkAra kiyA thA aura dAra-parigrahame sarvathA para nirmANa huA vaha kSetra Ajataka pUjita ho rahA mukta rahe the| hai| vIra-caritra jisa pustakame likhA jAtA hai vaha saMsAra-vRddhikA mUla-kAraNa strIkA samAgama hai| pustaka bhI udaka-caMdanAdi aghase arcita hotI hai| strI-samAgama hote hI pA~co indriyAMke viSaya svayameva maiMne bhI usa vAra-prabhuko apane hRdayAravindame sthApita puSTa hAne lagate hai| prathama to usake rUpako dekhakara kara rakhA hai| ataH mujhase yadi aAjakA kArya nirvAha nirantara dekhanekI abhilASA rahatI hai, vaha sundara hojAve taba isame Azcarya kI kaunasI bAta hai / Aja- rUpavAlI nirantara banI rahe isake liya aneka prakAra ke dina mujhe zrImahAvAra bhagavAna zAsanako dikhAnA ke upaTana, tela Adi padArthoMke saMgrahameM vyasta rahatA hai jisake dvArA hitako bAta dikhAI jAve aura ahita hai| usakA zarIra paseva Adise durgandhita na hojAya, kA nivAraNa kiyA jAve usIkA nAma zAsana hai| zrI ataH nirantara candana, taila, itra Adi bahumUlya guNabhadrambAmAne AtmAnuzAsanameM likhA hai:- vastuokA saMgraha kara usa putalIkI samhAlama saMlama
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 anekAnta [varSa 6 - rahatA hai| usake keza nirantara lambAyamAna raheM. ataH svayameva virakta hokara daigambarI-dIkSAkA avalambana kara unake artha nAnA prakArake gulAba, camelI, kevar3A mokSa-mArgakA pathika bana jAtA hai / zrIvIraprabhune Adi tailoMkA upayoga karanA hai| tathA usake marala dAraparigraha to kiyA hI nahIM usake rAgako bAlyAkomala, madhura zabdokA zravaNa kara apaneko dhanya vasthA hI se tyAga diyA taba anya parigraha to kucha mAnatA hai aura usake dvArA sampanna nAnA prakArake hI vastu na thI. dIkSAkA avalambana kara mAkSAta mAkSagmAmvAdako letA huA phUlA nahIM samAtA / komalAGga mArga prANiyokA digyA diyA tathA lokako ahimAko sparza karake to AtmIya brahmacaryakA aura bAhyamaM tatvakA sAkSAtkAra karA diyAzarIra-mIndayakA kAraNa vIryakA pAta hAta hue bhI ahisA bhUtAnA jagati viditaM brahma paramam, apaneko dhanya mAnatA hai| isa prakAra strI-samAgamame na sA tatrArambhIratyagurapi yatrAzramavidhI / yamAhI paMcendriyake viSayame makar3IkI taraha jAlame phaeNma tatastatsiddhyartha paramakaruNo granthamubhayam, jAte hai| zrIvIraprabhune use dRrase hI tyAgakara maMmArake bhavAnevAtyAkSIna ca vikRtvepopdhirtH|| prANiyoko yaha dikhalA diyA ki yadi isa loka aura maMsArameM parigraha hI paJca pApAMka utpanna honeme paralAkama sugbI bananA cAhate hA tA isa brahmacarya- nimitta hotA hai| jahA~ parigraha hai vahAM gaga hai. aura vratakA pAlana kro| bhata hari mahArAjane jo kahA hai jahA~ rAga hai, vahI AtmAke AkulatA hai tathA jahA~ vaha tabhya hI hai: AkulatA hai vahIM duHgya hai eva jahA~ duHgya hai vahA~ hI mattabha-kumbha-dalane bhuvi santi zUrAH, sukhaguNakA ghAta hai aura sugvaguNake ghAtakA hI kecitpracaNDamRgarAjavadhe'pi dakSAH / nAma hiMsA hai| saMsArame jitane pApa hai unakI jaDa kintu bravImi balinAM purataH prasahya, parigraha hai| Aja jo bhAratame bahusaMkhyaka manuSyAkA kandarpa - darpa-dalane viralA manuSyAH / / ghAta hogayA hai tathA horahA hai usakA mUla kAraNa yadyapi isI vratake pAlanase sampUrNa vratoMkA samA- parigraha hI hai| yadi hama isase mamatva haTA deve nA veza isIme ho jAtA hai tathA sarva prakArake pApoMkA vaha agaNita jIvokA ghAta svayameva na hogaa| isa tyAga bhI isI banake pAlanase ho jAtA hai| phira bhI aparigrahake pAlanese hama himA pApase mukta ho sakate lokame sarva prakArake manuSya haiM, aneka prakArakI ruci haiM aura ahiMsaka bana sakate haiN| parigraha ke tyAge binA hai| cikI vicitratAse anya ahiMsAdi dharmo (vratA) ahiMsA-tatvako pAlana karanA asambhava hai| bhAratavarSa ko bhI zrIvIrane svayaM pAlana kara sAkSAt kalyANakA mejA yAgAdikase hisAkA pracAra hAgayA thA, usakA mArga dikhA diyaa| prathama to yadi Apa loga vicAra kAraNa yahI to hai ki hamako ima yAgase svarga mila kareMge taba imIme sarva vrata AjAte haiN| vicArI, jaba jAvegA, pAnI barama jAvagA annAdika utpanna hoge| strIsambandhI rAga ghaTa gayA taba anya parigrahase devatA prasanna hoga yaha sava kyA thA / parigraha hI sutarAM anurAga ghaTa gyaa| kisI kavine kahA hai:- tA thaa| yadi parigrahakI cAha na hAtI t| niraparAdha gAhaNI gRhamAiH' athAna khI hI ghara hai| ghAma- jantuAkA kAna mAratA / Aja yAda isa pAraNa phUma, miTTI-cUnA AdikA banA huA gRha-gRha nahIM hai| manuSya Asakta na hote taba ye samAjavAda kamyUisake anurAga ghaTanese zarIra ke zRGgArAdi anurAga nisTavAda kyA hote ? Aja yadi parigrahake dhanI na svayaM ghaTa jAte hai tathA mAtA-pitA Adise svayaM hAta taba ya haDatAla kyA hotA ? yadi parigraha-pizAca na sneha chUTa jAtA hai| kuTumba Adi sabame virakta ho honA taba jamIdArI prathA, rAjasattAkA vidhvaMsa karanejAtA hai| dravyAdikI mamatA svayameva chUTa jAtA hai, kA avasara na AtA ? yadi yaha parigraha-pizAca na jisake kAraNa gRha-bandhanase chUTaneme asamatha bhI hotA taba kaoNgresa jaisI svarAjya dilAnevAlI saMsthA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] bhASaNa 276 virodhiyo dvArA nindita na hotii| aura ve svayaM inake kI mahatI AvazyakatA hai| usa ora samAjakI dRSTi sthAname adhikArI bananekI ceSTA na karataM ? Aja yaha nahIM / pUjana to deva-zAstra-guru tInokI karate ho parigraha-pizAca na hotA to hama ucca haiM apa nIca parantu zAstroMkI rakSAkA koI upAya nhiiN| sahasroM haiM. yaha bheda na hotA / yaha pizAca to yahA~ taka apanA zAstra jIrNa-zIrNa hogaye aura horahe hai. isakI ora prabhAva prANiyopara gAliba kiye hai jo sampradAyavAdo- samAjakA lakSya nahIM / merI samajhame eka purAnI ne dharma takako nijI mAna liyA hai| aura usa dharmakI saMsthA (vIra-sevA-mandira) mukhtAra sAhabakI hai| parantu somA bA~dha dI hai| tatva-dRSTime dharma to AtmAkI para. dravyakI Tike kAraNa Aja koI mahAna granthakA gativizeSakA nAma hai, use hamArA dharma hai yaha kahanA prakAzana mukhtAra sAhaba na kara ske| nyAyadIpikA. kyA nyAya hai ? jodhama catutike prANiyAma vikasita anityapazcAzat mamAdhizataka Adi choTe-choTe grantha hotA hai use ine-gine manuSyoma mAnanA kyA nyAya hai| prakAzameM lA sake / samAjako ucita hai jo isa saMsthA parigraha-pizAcakI yaha mahimA hai jo isa kUpakA jala kA ajara-amara karade / honA to asambhava hai kyoMki tIna varNaka liya hai, isameM yadi zudrAMka ghar3e pada gaya hama logAMkA usakA svAda nahIM aayaa| agara svAda taba apaya hAgayA daTTIma hAkara nala AjAnese jala AyA hAtA. taba, eka zrAdamI isa pUrNa kara detaa| peya banA rahatA hai| antu, isa parigraha pApase hI kalakattAme sunate hai isake uddhArake liye cAra lAkha saMmAraka sarva pApa hAta hai| zrIvIra prabhune tila-tupa- rupayA huA thA, parantu usakA kucha bhI sadupayoga nahIM mAtra parigraha na rakhake pUrNa ahiMsA-vratako rakSA kara huaaa| usa kamaTIka pramukha zrI bAbU chATalAlajIkA prANiyAkA batA diyA ki yadi kalyANa karanekI isa Ara avazya hI dhyAna denA cAhiye aura isa punIta abhilApA hai taba daMgambara-padakA aGgIkAra kro| yahI kAryako zIghra hI prArambha karanA caahie| merA to svayaM upAya saMmAra-bandhanase chUTanekA hai| yadi saMsArame mukhtAra sAhabase yaha kahanA hai jo Apake pAma hai sugva-zAntikA sAmrAjya cAhate ho taba mere smaraNase use apanI avasthAme vyaya kara apane dvArA sampAdita sugva-zAnti na hogI. aura na svayaM tuma sunI hAga, lakSaNAvalI Adi jA grantha hai, prakAzita kara jAiye / kintu jaise maiMne kArya kiye hai vahIM karA / jaise maina paraloka bAda kyA Apa dekhane AveMge ki hamArI bAlyAvasthAse hI brahmacarya-vrata pAlA vaise hI tuma bhI sasthAma kyA horahA hai? isa avasthAse mukti to pAlana karo tuma logAMkA ucita hai ki yadi mara honA nahI, svargavAsI deva hoge. so ve isa kAlame antaragase bhakta aura anurAgI ho tA merA anukaraNa bAta nahIM / samAjama guNagrAhI puruSAkI viglatA hai| kro| yadi usa brahmacaryavratakaM pAlanameM asamartha hA sambhava hai ve isapara dRSTipAta kareM / mahAvIra svAmIkA taba bAlyAvasthA vyatIta hAnepara jamA gRhasthadhamama tA yahI Adeza hai ki prabhAvanA kro| isakA vidhAna hai usa rItise ise pAlana karA / AtmA prabhAvanIyo ratnatrayatejasA satatameva / anantara jaba yuvAvasthA vyatIta hAjAve taba parigrahako dAnatapAjinapUjAvidyAtizayazca jindhrmH|| tyAga aparigrahIbananekI ceSTA karAM, isI kIca dame mata | smkhaa phase rahA / dravyako nyAyapUrvaka arjana karo. anyAyase ajJAnatimiravyAptimapAkRtya yathAyatham / mata upArjana karA. mayAdAkA tyAga mvecchAcArI mata nijazAsanamahAtmyaprakAzaH syAt prabhAvanA / / banA. dAna karate samaya vivekako mata gvA do, mandira kevala baiNDa bAje bajAnese prabhAvanA nahIM hotii| banAo, paJcakalyANaka utsava karA. niSedha nahIM. dusara, samAjake mAmane pugatattvakI khoja kara parantu jahaoNpara inakI AvazyakatA hai| manupyAke hRdayAma dharmako prabhAvanA jamA denA uttama vArazAmanake pracAgartha prAcIna mAhityake uddhAra kArya hai|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 anekAnta T tIsare, prAcIna saMskRta vidyAke pAragAmI paNDita banAkara janatA ke samakSa vAstavika tattvake svarUpako rakha denA AvazyakIya / yadyapi samayake anukUla kucha vidvAn jaina samAjameM gaNanIya haiM para unake bAda bhI yaha paripATI calI jAve, isakI mahatI AvazyakatA hai| eka bhI aisA vidyAlaya nahIM jahAM 100 chAtra bhI saMskRtakA adhyayana karate hoM / jitane vidvAna haiM ve to apane bAlakoko arthakarI vidyA par3hAne meM lagA dete haiN| jo bAlaka sAmAnya sthitike hai unake yaha dhAraNA hogaI hai jo saMskRta vidyA par3hanese kucha laukika vaibhava to milatA nahIM / pAralaukikakI AzA kI jAve. jaba kucha dharmArjana ho. mo jahA~ nona-tela- lakar3IkI cintA se mukti nahIM vahA~ dharmArjana kaisA / ataH ve bAlaka bhI udAsa hogaye / rahe dhanADhyo bAlaka, so una logoM ke yaha vicAra hai jo hamako paNDita thor3e hI banAnA hai jo dara-dara jaave| hame to dhanakI kRpA hai taba anAyAsa bImo paNDita hamAre yahA~ Ate hI raheMge / ataH mAmUlI vidyA par3hAkara bAlakoko dukAnadArI dhandheme lagA dete hai / Apa hI batAve. aisI avasthAmai vIrazAsanakA pracAra kaise ho ? rahA tyAgIvarga. mo prathama to jainiyome tyAgI hI nahI, jo hai una ke paThana-pAThanakI koI vyavasthA nahIM / athavA. samAjane unake liye eka yA do Azrama jo khole bhI hai kintu vahA~ yathe paThana-pAThanakI vyavasthA nahI / samAja rupayA bhI denA cAhatI hai taba parigraha-pizAca kI aisI kRpA hotI hai jo tyAgI mahArAja bhI usIke bar3hAname apanI pratiSThA samajhate haiN| kyA kahU~ mai zrI vIraprabhuko antima namaskAra karake yaha prArthanA karatA [ varSa hU~ jo he nAtha ! maiM Apake caraNoM kA antaraGgase anurAgI hU~, merI sAmarthya nahIM thI jo utkRSTa zrAvakakA AcAra pAla sakU~; parantu Apake zAsanake mohavaza isa tullaka padako aGgIkAra kiyA hai| isI varSa tIvra garamI par3I, do mAsa tRSA parISahakA anubhava hogayA aura degambara dharmameM dRDha zraddhA hogii| mere mana meM yaha AtA hai ki jo yathAgama ise pAlana karU~. aura isa saMsAra yAtanAse bacU~ / Apake Agamase merI to dRr3hatama zraddhA hogaI hai jo AtmA hI AtmAkA guru hai / jisa samaya ina rAgAdi zatruoM para vijaya kara lU~gA usa samaya svayaM hI Apa jaisA bana jAU~gA / Shi Ke he he vIra ! Apane yahI to mArga batAyA, parantu bhagavan ! hama logone usa mArgako nahIM apanAyA / kI mUrti pUjI, nirvANa - bhUmi pUjI, kintu Apake batAye mArgapara na cle| Apane to parigraha tyAga batAyA. kintu hama loga Apake nAmapara lAkho rupayA ekatrita kara mUlAMka pAtra bane haiN| mAna lo rupayA bhI ekatrita kare to usI vIraprabhuke zAsana pracAramai lagA deM / parantu usa ora hamArA lakSya nahIM / he prabho aba bahuta kaSTamaya kAla hai| eka bAra phira prAcIna kAlakI lahara A jAya hama loga sumArga para zrAve aura Apake zAsanakA pracAra kareM / antame krAntike isa yugameM vIrazAsana ke pracArake liye samAjake vidvAno aura zrImAnAme maGgaThita kArya karanekI zakti jAgRta ho isakI bhAvanA karate hue hama apane bhASaNako samApta karate hai / vIrazAsanakI jaya |
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya ghabarAne lagatA hai, apane Apatu loka-rakSA prerita hokara ye manuSya haiM yA sAMpa ? rekhA khIca lI hai| aura ina rekhAoke andara rahane yAnate haiM DAyana bhI apane-parAyekA bheda jAnatI hai| 1. vAle eka damarekA saMhAra karanA to dUra aniSTa karanA bhI nahI socata / parantu bhAratake hindu aura vaha bhI vaha kitanI hI bhUkhI kyoM na ho, phira bhI apane nirAmipa bhojI, uccavarNotpanna ukta maryAdAma nahIM baccoMkA bhakSaNa nahIM krtii| siMha-cIta. ghaDiyAla bandhe haiN| muktike icchuka isa bandhaname mukta hai| na magaramaccha. bAja-garuDa Adi kara hiMsaka jAnavara bhI inase apane dezavAsI baca pAte hai. na sahadharmI majAtIyoMko nahIM khaate| kahate haiM maoNpana ekamo eka aura na sjaatiiy| aNDa prasava karatI hai aura prasava karate hI unamese adhikAMza khA letI hai .yA naSTa kara detI hai| hamArA cU~ki yaha nigamipa bhAMjI hai; raktamAtra devanese inakA hRdaya ghabarAne lagatA hai / isaliye inhoMne apanA vizvAsa hai ki vaha kSudhA-zAnta karaneko mantAna-bhakSaNa nahIM karatI; apitu loka-rakSAkI apane kuTumbiyo, iSTa-mitro. sajAtIya aura sahadharmI bhAvanAse prerita hokara hI vipailI santAnakaM bhakSaNako bandhu-bAndhavAke saMhArakA upAya bhI ahiMsaka nikAla rakkhA haibAdhya hotI hai| kara-se-kara pazu-pakSI bhI apanI sImAke andara 'hojAe~ khUna lAkhoM lekina lahU na nikle| hI kevala sudhA-pUrti ke liye vijAtiyokA zikAra kyA kimI dezame, samAjame apanI bahana-beTiyokarata hai| kintu, haz2arata insAnase kucha bhI baIda ko. bandhu-bAndhavoko zatruoke hAthoM saupata hue nahIM / ye jala-thala-nabha marvatra vizva-sahArakA pahu~te kimIne dekhA hai ? na devA, sunA ho to bhAratameM haiM / Avazyaka-anAvazyaka saMsArako kaSTa dete hai| Akara yaha paizAcika lIlA apane oNgyAke sAmane zatrukA to saMhAra karata hI hai, mitroM aura paropakAriyo hAtI dekha lo| ye loga gAyakA rassA to kamAIse ko bhI nahIM chor3ata / jo kAma zaitAna karate hue lajAya, chAnata hai para, bahana-bA~TayokA hAtha svayaM unake hAthoM use ya muskarAte hue kara DAlata hai| me pakar3A dete hai| kutto-billiyoko to apane sAtha ___ saMmArame zAyada machalI aura manuSya hI kevala do sulAte aura khilAte hai, para apane sajAtiyo-saha aise vicitra prANI haiM jo sajAtIyoMko bhI nahIM dharmiyoMse ghRNA karate hai| sAMpoko dUdha pilAne aura chor3ate / sambhavatayA jainazAstrAMmeM isIliya ina dAnoMke ciMuTiyAMkA zakkara bilAneke liye to ye loga sAtava naraka takaka bandha honekA ullegya milatA hai jabaki jaGgala-jaGgala ghUmate hai, para apahata mahilAoke anya kara-se-kara pazu-pakSiyoMke prAyaH chaThe naraka taka uddhArake bajAya unakI chAyAse bhI dUra bhAgate hai| kA hI bandha hotA hai| ImAnakI bAta to yaha hai ki ciThImArake hAthAme tAta-cir3iyAoMkA to rupayA dekara manuSyakI karatUtokI tulanA kisI bhI jAnavarase uddhAra karata hai. para AtatAiyoMke caMgula meM phaeNmIrAtI. nahIM kI jA sktii| yaha apanI yakataoN mimAla hai| bilagbatI nAriyoko mukta karanA pApa samajhate hai| manuSya apane majAtIya yAnI manuSyakA saMhAra yU~ to Aya dina isa tarahake kANDa hota hI rahate karanekA AdI hai| phira bhI bhAratake hinduoMke ati- hai, parantu sInepara hAtha rakhakara eka ghaTanA aura rikta prAyaH sabhI manuSyone deza, dharma. mamAjakI par3ha lIjiye:
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 anekAnta 'sAmpradAyika upadravoMke pariNAmasvarUpa anyatra kI taraha deharAdUna meM bhI hindU musalamAnoMmeM saMgharSa huaa| usI zravasarapara cAra musalamAna hAthoMmeM talavAra liye eka brAhmaNake ghara pahu~ce / aura brAhmaNase kara bole ki tuma kuTumba musalamAna ho jAo aura apanI javAna lar3akIko hamamese ekake sAtha zAdI kara do. varnA hama sabako jAnase mAra DAleMge / [ varSa ko. zAvAsI deneke bajAya use apane sAtha rakhanA bhI pApa samajhatA hai " brAhmaNa yaha dRzya dekhakara ghabarAyA aura laDakI dene tathA dharma-parivartana karaneko prastuta ho hoyA / kintu jaba vaha apanI yuvatI kanyAkA hAtha uname se eka musalamAna ke hAthameM dene lagA to laDakIne phurtI se usa musalamAna se talavAra chInakara palaka mArate hI doko khudA bheja diyA; bAkI do bhAga gaye / vIra lar3akIke sAhasake kAraNa brAhmaNa aura usakA kuTumba to dharma-parivartanase baca gaye, lekina usa vIrAGganAko khUnake aparAdha meM pulisa pakar3a kara gaI / bhAgyase deharAdUnakA kalakara mahadaya aura guNajJa aMgreja thA / use jaba vAstavika ghaTanAkA jJAna huA to usane vaha muqadamA kisI taraha apanI adAlata meM le liyA aura do-cAra peziyoMke bAda lar3akIko niraparAdha ghoSita karake usako livA jAneke liye usa brAhmaNake pAsa ittalA bhejI to brAhmaNane kahalavA bhejA ki cAra-pA~ca rAjame birAdarIse pUcha kara batalA sakUMgA ki lar3akIko gharapara vApisa lA sakatA hUM yA nhiiN| cAra-pA~ca rojake bAda brAhmaNane likha diyA ki - 'lar3akIko gharapara vApisa lAnekI birAdarI ijAjata nahI detI. isaliye vaha majabUra hai|' isa uttarako par3hakara kalakara bahuta hairAna huA aura arrest isa niSThuratAkA kAraNa usakI samajha me nahI AyA | lAcAra usane vahA~ke Arya samAjiyoko vaha laDakI sauMpate hue kahA - yadi yaha lar3akI iGgalistAnameM utpanna hokara aisA vIratApUrNa kArya karatI to aMgreja isakI mUrti banavAkara smRtisvarUpa kisI vATikAmeM sthApita karate aura jo strI-puruSa vahA~ se pAsa hote usako Adara dete / kintu yaha hindustAna hai. yahA~kA hindu pitA apanI lar3akI mAlUma hotA hai kalakura sAhabako hindustAna Aye thor3e hI dina hue hoge / anyathA deharAdUnake usa brAhmaNakI isa karatUta se ve vyathita nahIM hue hote| unheM kyA mAlUma ki yahA~ aise hI santAnaghAtaka aura samAja-bhakSiyokA prAbalya hai / aise hI pApiyoMke kAraNa bhAratake 14-15 karoDa hindU IsAI aura musalamAna bane haiN| phira bhI inakI yaha limA abhI zAnta nahIM huI hai aura dina-rAta apane samAja aura vaMzakA ghAta karane meM lage hue haiM / yazodAne muslima pyAU se pAnI pI liyA dhanIrAma siMghAIka tAMgeke nIce cUhA mara gayA. kanaujiyAMkI pagaMtapara yavanoMkI parachAMI paDa gii| chuTTa, paMDekA tilaka ramajAnI bhaTiyArene cATa liyA. gur3agAMveMke gUjarone mevoMke hAtha gAya beca dI zrImAlIbrAhmaNa masjida ke kue para snAna kara aaye| ataH ye saba vidharmI hogaye hai / hindujAti se vahiSkRta. hukkA-pAnI, roTI-beTI vyavahAra inake sAtha banda' aura tArIpha yaha ki ve svayaM bhI apaneko panita samajhakara vidharmiyome AMsU bahAte hue mila jAte haiN| na to ye mone- caoNdI se mar3ha bhagavAna hI unakI rakSA kara pAte hai na patita-pAvanI gaGgA-yamunA na bhagavAnakA gandhodaka | saba nikamme hojAte haiM aura ve gAyakI taraha DakarAne hue apano vichuDanekA bAdhya hote hai / ina pAMgApanthiyo ke kAraNa bhAratako aneka durdina dekhane par3e hai / bhAratapara jaba videziyoMke AkramaNa hone lage to ye tilaka lagAye hAthameM mAlA liye nizceSTa gAM-mandirokA vidhvaMsa dekhate rahe / sItA-haraNakI kathA par3ha-par3hakara rote rahe parantu A~khoM ke sAmane hajAro sItAokA apaharaNa dekhate hue bhI inakA roma na hilA / kAzmIrake brAhmaNa balAta musalamAna banA liye gaye to kAzmIramahArAja kAzI kara giDagiDAye aura ina dharmake ThekedArose unheM vApisa dharmame le lenekI vyavasthA cAhI para ye Tama-se-masa na hue| mUrtiko patita-pAvana aura gaNikA tathA sadanA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] sampAdakIya 283 kasAIke uddhArakI kathA kahate-sunate svayaM patthara kaise kisI eka bhI auratako jabardastI bhagAyA yA bana gye| beijjata kiyA jA sakatA hai ? jaba taka hama yaha buta banake voha sanA kiye bedAdakA gilaa| mAnate rahege ki hamArI aisI beijjatI karata hI rhege|" sUjhA na kucha javAba to pattharake hogaye / vAstavameM hinduokI isa Atma-ghAtaka buniyAdI karor3o rAjapUta-meva,rA~ghar3a. malakAne musalamAna kamajorIkA jaDamUlase ukhAr3aneke liye bahuta bar3e bana gaye. para inhone unake rone aura ghighayAnepara bhI AndolanakI AvazyakatA hai| manuSya jaba AtmaunheM gale nahIM lagAyA / lAkho mahilAyeM gata varSa glAniyose bhara uThatA hai aura svayaM apanI najaroMse apahata hogaI parantu ye vaJahRdaya na to unakI rakSA patita hojAtA hai, taba usakA uddhAra trilokInAtha bhI hI karaneko udyata hue aura na aba unheM vApisa lene nahIM kara skte| ko hI taiyAra haiN| gira jAte hai hama khuda apanI najarose sitama yaha hai / jina pApiyoke kAraNa 10-15 karoDa hinda badala jAte to kucha rahate, miTe jAte haiM g2ama yaha hai|| vidharmI hue unake prAyazcittakA asalI upAya yahI hai -akabara ki unakI santAnako kAzmIra aura haidarAbAdake morcA jo dharma patitoMko ubArane, vidharmiyoMko apanA para hindu jAtikI rakSArtha bheja denA caahiye| kyoki banAnemeM saJjIvanI zakti thaa| vahI Aja caukA-calhe, aAkrAmaka adhikAMza vahI loga hai jA inake kAraNa tilaka-janeUmeM phaMsakara samAja-bhakSaka bana rahA hai| vidharmI bane haiN| aura jo aba bhI isa tarahake apa- hindu jAtikI yaha kitanI Atma-ghAtaka nIti vitra manuSya haiM, unheM bhaGgiyAkA kArya saupa denA rahI hai ki jhUTha-mUTha doSa lagA denepara, yA balAta koI cAhie aura bhaDiyoko koI dRmaga kAryatAki adharma kArya karAya jAnepara vaha svayaM apaneko dharmaunake milAneme bhagI apanA apamAna na mm| bhRSTa mamajha letI hai| aura isa apamAnakA badalA na samAjake se kor3hiyAMkA jiname samAja kSINa hotA lekara svayaM vidharmiyome sammilita ho jaatii| ho, cANDAlokI maMjJA dekara unase cArATAlA jaimA aura nArI-satItva jo usake amaratvake liye vyavahAra karanA caahie| amRta thA. vahI aba vipame bhI adhika ghAtaka siddha vAhare paaNgaapnthiyo| makudamba dhama-parivartanako ho rahA hai| jaba strI-puruSa mamAna hai taba balAtkArase taiyAra ' luJce-laphaMgAko javAna lar3akI denA manjUra" kevala strIkA hI dharmabhRSTa kyo samajhA jAnA hai ? purupa na isame birAdarIkI nAka kaTatI aura na jAtIya- kA dhamabhRSTa kyo nahI hotA? nArI hI kyo tiraskRta maryAdA naSTa hotii| parantu AtatAiyAMko pATha par3hAne aura ghRNita hAkara raha jAtI hai ? vaha kyA bhAgya vAlI mItAse bhI bar3hakara suzIlA lar3akIko bhapanAne- banI huI hai| me birAdarIkI ijjata gobara hAtI ___ nAgakI imI durbalatAse kAmuka puruSa lAbha uThAta bezaka aisI hijaDI samAja ume kaise apanAtI hai| nArI ima kRtyakA itanA buga samajhatI hai ki aura kaise apanA kaluSita muha dikhalAtI:- purupake balAtkAra karanepara bhI use gApana rakhanekI paradekI aura kucha vajaha ahale jahA~ nahIM / mvayaM minnate karatI hai| aura kisIpara prakaTa na kara de duniyAko maha dikhAneke kAbila nahIM rhe| ima AzaGkAme usake izAropara nAcatI hai| ucitaAtma-ghAtaka nIti anucita sabhI bAta mAnatI hai| svayaM apaneko bhRSTa ____ eka hI rAstA' zIrSakame mahAtmA gAMdhIjIne likhA samajhatI hai| aura bhRSTa karane vAle nara-pazuse badalA thA-"merI samajhama yaha nahIM AtA ki kaise kisI na lekara usake hAthoMme khelatI hai| AdamIkA dIna-dharma jabarana badalA jA sakatA hai| yA 1-harijana sevaka 1 di. 1646 pR. 412 /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 anekAnta [ varSa ataH aba isa prabala Andolanako AvazyakatA vAlA anuSThAna honA cAhiye so nahIM ho paataa| jabataka hai ki nArIse balAtkAra karanepara bhI usakA satItva prAcIna kIrtikalAkI jar3eM kucha aMzomeM harI na hojAyeM akhaNDa rahatA hai| koI pApI kucha hI gvilAde aura tabataka koI bhI vyakti hamAre samAjako zikSita kaise aura kucha bhI karale. para dhamabhRSTa nahIM hotaa| kyoki mAna sakatA hai ? jaina vidyAlayoM meM jo bAlakoko zikSA dharma AtmAkI taraha ajara-amara hai| na ise koI naSTa dI jAtI hai vaha unake naitika vikAsake liye to kara sakatA hai. na chIna sakatA hai, na apavitra kara paryApta hai hI parantu yadi samAja ajaina zikSA-vipayaka sakatA hai| jo dharma AtmAko paramAtmA banAnekI saMsthAomeM jaina pITha sthApitakara mAMskRtika anuamogha zakti rakhatA hai. vaha kisIse bhI chinna-bhinna zIlanakA kAma kare-karavAve to bauddhika jIvana yApana nahIM ho sktaa| . karanevAle samAjakA bahuta bar3A upakAra ho sakatA hai| dAlamiyAnagara (vihAra) -goyalIya aura mai to mAnatA hai ki jaina saMskRtirkI saccI sevA 16 jaulAI 1648 kisI na kisI rUpameM ho sakatI hai| mai samAjakA zrIzAntiniketanameM jainazikSApIThakI dhyAna kavivara zrIravIndranAtha ThAkura dvArA prasthApita zAntiniketana AzramakI ora khIcanA cAhatA hU~, * AvazyakatA jahA~para bhAratIya saMskRti aura sabhyatAke sabhI aGgAAja duniyAke sAmane jo jalatI huI samasyAe~ kA samucita adhyayana bar3e manoyoga-pUrvaka karAyA haiM unameM zaikSaNika samasyA bahuta hI adhika mahattva jAtA hai / zAyada hI bhAratakA kAI zikSita vyakti rakhatI hai kyoMki kisI bhI rASTrakI sAMskRtika sthiti- aisA hogA jo vahaoNkI zikSaNa - praNAlikAse kI rakSA zikSAkI majabUta nIMvapara hI avalambita hai| aparicita ho| mAnavake Adhibhautika aura AdhyAtmika unmatike kalakattAse paTanAkI aura vihAra karate hae mujhe mUla isImeM sanniviSTa hai| bAta bilkula dIpakavata kucha yahAM para rahanekA suavasara prApta huA thA, vahA~ spaSTa hai| ataH zikSA-viSayaka adhika likhanA yA para maiMne cInAbhavana. hindIbhavana, prAcyavidyAbhavana, vicAra karanA upayukta nahIM; parantu yadi sacamucame kalAbhavana Adi pRthaka pRthaka vidyAkI zAkhAokI hame yaha hamArI kamajorI dIkhatI hai to use kriyAtmaka susAdhanA karanevAle zikSA mandirIkA avalokana upAyose avilamba dUra karanA caahiye| kathana aura kiyA evaM adhyApakose bhI etadviSayaka vicAra vinimaya mananakA jamAnA gayA, jamAnA hai Thosa kAma karanekA, kiyaa| cInI phArasI arabI. pAlI, hindI. saskRta, vaha bhI mUkabhAvase / vartamAna jainasamAjakI zikSaNa- baMgalA Adi bhAratakI sabhI prAntIya bhASAoM aura praNAlikApara yadi dRSTi kara usapara gambhIratApUrvaka vividha sAhityoMkA gabhIra adhyayana tathA manana yahaoNpara vicAra kareMge to bar3I bhArI nirAzA hogI / jisa hotA hai| yahI kAraNa hai ki videzoMmeM isa AzramakA paddhatike anusAra jaina bAlaka aura prauDhokI zikSA jo sthAna hai vaha kimIko prApta nahIM huaa| videzI honI cAhiye umakA hamAre sarvathA abhAva bhale hIna ho gavepaka aura bhAratIya saMskRtike pramo vidvAna yahaoNpara para vaha dizA avazya hI upekSita hai| isake kaTuphala Ate hI rahate haiN| ve to yahI samajhate hai ki bhAratIya hamArI santAnako cagvanA pdd'eNge| AjakA sAMskRtika sabhI dharmo aura mAhityAkA pradhAna kandra zAMtiniketana vAyumaNDala jainoke anukUla honeke bAvajUda bhI samAja hai aura bAta bhI kucha aMzome saca hai / parantu yahaoNpara isapara samucita dhyAna nahIM de rahA hai| kahaneko to dA bAtAkI maine jo kamI dekhI vaha mujhe usI samaya zikSAlaya-gurukulokI hamAre yahA~ koI kamI nahIM hai bahuta hI akharIka to itanI vizAla lAyabrarIme parantu phira bhI jo sAMskRtika gaurava-garimAko bar3hAne ucca zraNike jaina-mAhityakA sarvathA abhAva jo anu
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] sampAdakIya zIlanAtmaka kAryoM meM sahAyatA karanA ho vahaoNke adhyayana-pravRttiyA~ yahA~ caleM aura jaina zikSAkI koI vidvAnoMmeM paM0 pravara hajArIprasAdajI dvivedI. AcArya bhI samucita vyavasthA na ho, yaha bhI AzcaryakA hI kSitimohanasena, jainamAhityake premI aura anveSaka hai| viSaya hai / 15 varSa pUrva bAbU bahAdurasiMha siMghIke zrIyut rAmasiMhajI tomara to prAkRta aura apabhraMza prayAsase 'siMghIvidyApITha' saMsthApita huI thI, jisake sAhityake gaMbhIra abhyAsI haiN| Apane apabhraMzabhApA mukhya adhyApaka purAtattvAcArya jinavijayajI the aura mAhityakA vivecanAtmaka itihAsa bhI bar3e pari- parantu unakA jabase vahA~se prayANa huA tabhIse zramapUrvaka taiyAra kiyA hai jo zIghra hI hindIbhavanakI saMsthA bhI calI gaI / aba jainokI koI khAsa orase prakAzita hogaa| Age bhI uparyakta vidvAna jaina vyavasthA vahaoNpara nahIM hai| jabaki vahaoNke kAryakartA saMskRtipara adhyayana karanekI suruci rakhate haiM; parantu cAhate avazya hai / ataH jainasamAjake zrImanta Avazyaka sAdhanAke abhAvame unakA kArya bar3ha nahIM vyaktiyoMko cAhiye ki prAkRtabhASA aura jainasakatA. jaba kabhI kucha jainasAhitya aurasaMskRti- sAhityAdikI zikSAke liye yA to jaina saMskRtiviSayaka granthokI AvazyakatA par3ajAtI hai to unheM zikSApITha jaisI koI svatantra saMsthA yA aisI jainavaiyaktika rUpase kahIse prApta kara kAma calAnA par3atA ceyara vahaoNpara avazya hI sthApita kara deMve jisapara eka hai| jaina samAjake liye yaha atyanta khedakA viSaya aise vidvAnakI niyukti kI jAye jo jaina darzana, dharma, honA cAhiye / svataMtra anveSaNa karanA to rahA dUra, para sAhityAdi sabhI viSayokA vidvAn aura tulanAtmaka jo etadvipayaka kAryoMme apanA bahumUlya samaya de rahe hai. abhyAsa karaneme ruci rakhatA ho, sAmpradAyika vyAunako Avazyaka sAhityika sAdhano kI bhI pUti na mAhase dara ho| yadi yaha vyavasthA jainasamAja kara deM karanA aura sAMskRtika pracArakI bar3I bar3I bAteM karanA to rahane-karanekI suvidhA ve deneko taiyAra haiN| adhika isakA kyA artha ho sakatA hai ? khuzIkI bAta hai ki kharca bhI nahIM hai kevala prativarSa 5000 hajArakA kharca kalakattA-nivAsI prasannacanda bAtharAne upAdhyAya hogA, parantu vahA~ ke sAMskRtika vAyumaNDalameM jo tulasukhasAgarajI mahArAjake sadupadezase 500 rupayokA nAtmaka adhyayana jaina-ajaina vyakti kareMge ve Age jainasAhitya yahaoNke liye maeNgavAnA te kiyA hai| para calakara hamArI samAjake liye bahuta hI upayogI isase hogA kyA ? sampUrNa jainamAhityika saMsthAo- pramANita hoMge / maiM to cAhU~gA ki jainI loga isa kA-jA pracAra kara rahI hai-cAhiya ki prakAzita bAtakA atizIghra vicAra kara "jainazikSApITha" sthAgrandhAkI eka-eka prati to avazya hI yahaoN bhijvaave| pita kara de / jahA~ jaina saMskRtike vividha aGgokA dasarI akharanekI bAta hai vahaoNpara jaina vidyApIThakA talasparzI adhyayana, manana aura anvepaNa ho| na honA, jaba adhika prasiddha dharmo. sAhityoMkI paTanA siTI, tA. 23-7-48 -munikAntisAgara vIrasevAmandirako prApta sahAyatA gata kiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda vIrasevAmandirako nimra sahAyatAkI prApti huI hai, jisake liye dAtAra sahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiM:600) bAvU nandalAlajI sarAvagI kalakattA (taiyAra granthoMke prakAzanArtha svIkRta dasa hajArakI sahAyatAke mdhye)| 100) nirmalakumArajI suputra ukta bAbU nandalAlajI klkttaa| 100) bAbU zAntinAthajI suputra ukta bAbU nandalAlajI klkttaa| 10) zrIdigambara jainasamAja bArAbaDI. mArphata lA0 kanhaiyAlajI jaina baaraabkii| -adhiSThAtA
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAkistAnI patra [paM0 ugrasena gosvAmI bI0 e0, ela-ela0 bI0 rAvalapiMDI jile ke antargata saiyyada kasarA gaoNvake rahane vAle haiM | vibhAjana honese pUrvaM kaI lAkhake AdamI the / makAna-bagIcA thA, saikar3oM bIghe jamIna thI / gaoNva meM apanI bhadratA aura vaMza pratiSThA ke kAraNa zrAdara-sammAna kI dRSTise dekhe jAte the / Ajakala DAlamiyAnagarameM rahate haiM aura mere pAsa uThate baiThate haiN| inake bAlya-sakhA kasarA sAhabake aksara patra pAkistAna se Ate rahate haiM / eka patra unamese nIce diyA jA rahA hai| kamarA sAhaba urdU ke khyAtiprApta zAyara aura lekhaka haiN| bar3e neka sahRdaya musalamAna haiM / DAlamiyAnagara meM bhArata-vibhAjanase pUrva eka bAra tazarIpha lAye the; taba unakI patnIkA dehAnta hue 4 roja hue the| phira bhI mere yahA~ bacce kI varSagA~Tha meM sammilita hue mubArakabAdI- g2ajala paDhI / rAtake 12-1 baje taka zerozAyarIkA daura calA, parantu yaha zrAbhAna taka na ho sakA ki zrApapara patnI viyogakA pahAr3a TUTa paDA hai / unake jAneke bAda hI ukta ghaTanAkA patA calA / aisA vajra-hRdaya manuSya bhI paJjAbakA rakta-kANDa dekhakara ro uThA / - goyalIya ] muhanviye dilanavAja janAba gosvAmI sAhaba, yaha qhata kyoM bheja rahA hU~, kucha na pUchiye / maine saiyadake hAlAta sune hai, abhI gayA nhiiN| lekina jo kucha sunA hai, vaha itanA hai ki mai aura Apa apane hamavatanokI rajAlata, majahabI dIvAnagI aura darindagI kI vajaha se kabhI kisI maujija zakhzake sAmane zarmindagIse sara nahI uThA skeNge| eka dIvAnagIkA sailAba thA, jo AyA aura rAstemeM jo kucha bhI milA use bahAkara le gayA / gA~vake eka-eka makAna ko jalAyA gyaa| skUlako khAkistara kara diyA / yaha nahI socA ki AindA bacco kI tAlImakA kyA hogA ? cIja miTAI to AsAnIse jA sakatI hai, lekina banAnA muzkila hotA hai / phira isa qismake adAre jisameM hara kauma aura hara maz2ahabake bacce apane majAka aura kAbaliyata ke mutAbika phAyadA uThA sakate hai / inako miTAnA eka aisA gunAha hai jisako koI mAfa nahI kara sakatA / rAvalapiDI, jehalama, kemalapura yA jaise ajalA jahA~ ahale nUda aura sikkha bhAiyokI tAdAda kama hai| ha! isa akaliyatako kisa taraha barabAda kiyA gayA / aisA julma to kisI baDe-se-bar3e jAlima bAdazAhane bhI makhalU ke khudApara nahIM kiyA / caMgeja aura halAkU phisAne banakara raha gaye / isa tarakkI ke jamAneM yaha barabareyata ? yA allAha ! qhudAkI panAha, dila nahI cAhatA ki aise mulka meM raheM / yaha mulka darindokA mulka hai / insAniyatakI qImata yahA~ kucha bhI nahIM / jajcaye zarAphata nApaida aura khijaphe rajAlata anaginata / atra kaisA salAma aura kaisI duA ? mileM bhI to kaise mileM ? ve silsile qhatma ho gaye / ve dina jAte rahe / insAniyata badala gii| mere bhAI, mai Apase nihAyata zarmindA haeNU ki merI qaumane darindagIkA vaha majAhirA kiyA jisake liye merA sara hamezA nIcA rhegaa| - gulAma husaina kasarA minahAsa
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaiSada bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana 1. mahAbandha-(mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga / hindI TokA sahita mUlya 12) / 2. karalakkharaNa-(sAmudrika-zAstra) hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka-pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanaparAjaya- kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA shit|jindevke kAmake parAjayakA sarasa rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka-paM0rAjakumArajI saa0| mU08) 4. jainazAsana-jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara racanA / hinda vizvavidyAlayake jaina rilIjanake epha. e0 ke pAThyakramameM nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 4-) 5. hindI jaina-sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-sAhityakA itihAsa tathA paricaya / mUlya 2) / 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna meM kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya 3) / 7. mukti-duta-aJjanA-pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika raumAMsa) mU04) 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM--(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMme udAharaNa dene yogya / mUlya 3) / 9. pathaciha-(hindI-sAhityakI anupama pustaka) smRti rekhAe~ aura nibandha / mUlya 2) / 10. pAzcAtyatakazAstra-(pahalA bhAga) epha0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI / pRSTha 384 / mUlya 4|| 11. kundakundAcAryake tIna ratnamUlya 2) / 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mUDa badrIke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavasadi tathA anya granthabhaNDAra kArakala aura alipUrake alabhya tADapatrIya pranthoMke savivaraNa paricaya / pratyeka mandirame tathA zAstra-bhaNDArameM virAjamAna karane yogya / mUlya 10) / vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / ma
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-731 Pager@ greereaERBreangrewar kIrasekAmandira sarasAkAke prakAzana - - - - - - - - - - - - - - - - 1 anitya-bhAvanA 4 satsAdhu-smaraNagaMgalapAThaA0 padmanandikRta bhAvapUrNa aura hRdayaH / / abhUtapUrva mundara aura viziSTa saMkalana, prAhI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasvI paMDita saMkalayitA paMDita jugalakizorajI mukhtAra, bhagavAna mahAvIrase lekara jinasenAcArya paryanta jugalakizorajI mukhtArakaM hindI-padyAnuvAda ka21 mahAna jainAcAryoka prabhAvaka gaNasmaraNoM aura bhAvArtha mahita / mUlya / ) meM yukta / mUlya // M2 AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra- 5 adhyAtma-kamala-mAta eDa--. paJcAdhyAyI tathA lATIhitA Adi granthoM marala-maMkSipta nayA sUtra-prantha, pa0 jugala ke racayitA 50 rAjamala-vicita apUrva " kizorajI mukhtArakI subodha hindI-vyAgyA AdhyAtmika kRti, nyAyAcArya paM0 darabArIlAla sAhina / mRly|) koThiyA aura paM0 paramAnandajI zAstrIka marala 3 nyAya-dIpikA hindI anuvAdAdi-sahita tathA mugnAra paMDina jagAkazorajI-dvAga likhita vistRta pramnA(mahatvakA nayA maMskaraNa)- abhinava banAsa viziSTa / mUlya dharmabhUpaNa-yAta racita nyAya-viSayakI subodha ra prArthAmaka racanA. tyAcArya paM0 darabArIlAla / 6 umAsvAmizrAvakAcAra-parAkSAkoThiyA dvArA sampAdita, hindI anuvAda, / mukhtAra zrIjugalakizorajI-dvArA likhita vistRta (101 pRSThakI) pramnAvanA. prAkakathana, / prantha-parIkSAoMkA itihAsa-mahita prathama aza / pariziSTAdise viziSTa, 408 pRSTha pramANa, lAgana mUlya / ) 12 mUlya 5) / imakI thor3I hI praniyA~ zeSa rahI hai| / 7 vivAha-mamudde zya vidvAnoM aura chAtroMna ima mamkaraNako sava 50 jugalakizorajI mukhtAra-racita vivAha pamanda kiyA hai / zIghranA kre| phira na milane ke rahasyako batalAne vAlI aura vivAhoMka zravapara pachatAnA pdd'egaa| | marapara vitaraNa karane yogya mundara kRti / | vIgmevAndigma jo sAhitya naiyAra kiyA jAtA hai vaha pacArakI Tima naiyAra hotA hai| gavamAyake liye nahIM aura isIliye kAgaja, chapAI Adike dAma bar3ha jAnapara bhI pustakoMkA mUlya vahI purAnA (man 1943kA) rakhA hai| itanepara bhI 10) saMjyAdAkI pustakopara cina kamIzana diyA jAtA hai| prakAzana vibhAga-vIrasevAmandira, sarasAvA jilA sahAranapura KharatIRBIRVEKSHAKARMERRORSARMAGAR kAza+--- bhAna Im Hi Hitem. 01.2mment
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ namakAnta zrAvaNa, saMvat 2005 : agasta, san 1948 LS Bana INDI - manumanmmmmmmmmm m m vizvavandya bApU varSa 6 kiraNa 8 hardhanaimamasumments imadan TamiwriramreA pradhAna sampAdaka jugalakizora mukhtAra saJcAlaka-vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI / a newsHIRALANKARNama Home saha sampAdaka muni kAntimAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (vihAra) a i sasthApaka -pravartaka vIrasevAmandira, sarasAvA mahAprayAgA 30 janavarI 1648 2 akta:bara 1866 ParvaHEAmAn imaMMONOMMItcorn viSaya-sUcI pRSTha 61 lekha nAma 1-samanbhadra-bhAratIke kucha namUne 2-vAdIbhasihamUrikI eka adhUrI apUrva kRti 3-50 zivacandra dehalIvAla 4-dhamakA rahasya 5-vyaktitva s-paoNca prAcIna di. jaina mUrtiyA~ lekha nAma 7- maMjada' zabdapara itanI Apatti kyoM? 8-apaharaNakI Agame mulamI nAgyiA~ ha-samyagdRSTikA Atma-sambodhana 10-atizayakSetra zrIkuNDalapurajI 15-zimalAkA payaMpaNaparva 10-sampAdakIya 314 316 316 321 324 325
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvAbU nandalAla jI kalakattAkI udAratA zrImAn bAbU nandalAlajI sarAvagI kalakattAne vIrasevAmandira dvArA tayyAra jaina granthoMke prakAzanArtha gata jalAI mAsake antameM dasa hajAra rupayeke prazaMsanIya dAnakA jo vacana diyA thA usa dAna samma rakamako Apane bar3e hI vinamra aura premamaya zabdoMke sAtha bheja diyA hai| sAtha hI 800) ru0 apane donoM putroM ci0 zAntinAtha aura ci0 nirmalakumArakI orase agale cAra varSoMkI vArSika sahAyatAke rUpameM pezagI bheje haiM-vartamAna varSako sahAyatAmeM 200) ru0 unakI orase Apa de gaye the-aura 100) ru0 apanI patnI zrImatI kamalAbAIjIkI orase 'sanmati-vidyA-nidhi' ko pradAna kara gaye haiM. jo bAlasAhityake prakAzanArtha sthApita kI gaI hai| isa taraha hAlameM Apane 11100) kI rakama vIrasevAmandirako nakada pradAna kI hai| isa mahatI udAratA aura sarasvatI-sevAkI utkaTa bhAvanAke liye Apa bhArI dhanyavAdake pAtra hai| jugalakizora mukhtAra vIrasevAmandirako prApta anya sahAyatA gata kiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda vIrasevA- cAryake, jisame 25) saphara kharca ke zAmila haiN| mandirako jo anya sahAyatA prApta huI hai vaha nimna 102) di0 jaina samAja zAhagar3ha, jilA sAgara (dazaprakAra hai aura usake liye dAtAramahAnubhAva dhanyavAda- lakSaNaparva ke upalakSama) mArphata paM0 paramAnanda ke pAtra haiM: zAstrIke, jisameM 41) maphara kharca ke zAmila hai| 500) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina. kAnapura 101) zrImatI padmAvatIdevIjI dharmapatnI sAha sumata(dazalakSaNaparvake upalakSame) prasAdajI najIbAbAda (ci0 putra jinendrakumArake 51) lA0 candanalAla gopIcandajI jaina, kAnapura vivAhopalakSame nikAle hue daanmese)| (dazalakSaNaparvake upalakSama) 5) digambara jaina paJcAyata kizanagar3ha. ji. jayapura 176) digambara jaina sabhA zimalA, (dazalakSaNaparvake (dazalakSaNaparva ke uplkssme)| upalakSameM) mArphata paM0 darabArIlAlajI nyAyA- 935) adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' anekAntako prApta sahAyatA gata kiraNa naM0 6meM prakAzita sahAyatAke bAda palakSame) anekAntako jo sahAyatA prApta huI hai vaha nimna prakAra 5) lA0 vasantalAlajo jaina jayapura (dazalakSaNaparvahai aura usake liye dAtAramahAnubhAva dhanyavAdake pAtra hai ke uplkssm)| 10) lA0 munnIlAlajI murAdAbAda va lA0 baccalAla 5) di. jena paJcAyata, gayA (dazalakSaNaparvake upa jI AgarA (vivAhopalakSame) mA. paM. viSNukAnta lakSame) mArphata mohanalAlajI jaina mntrii| 5) lA. dIpacandajI pAMcyA. chindavADA (vivAho vyavasthApaka 'anekAnta' anekAntakI sahAyatAkA sadupayoga anekAntapatrako jo sahAyatA vivAha-zAdI Adike zubha avasaropara bhejI jAtI hai usakA bar3A hI acchA sadupayoga kiyA jAtA hai / usa sahAyatAmeM ajaina vidvAno, lAyajeriyoM, garIba jaina vidyArthiyo tathA asamartha jaina saMsthAoMko anekAnta phrI (binA mUlya) athavA riyAyatI mUlya 3) ru.meM bhejA jAtA hai| isase dAtAroMko doharA lAbha hotA hai-idhara ve anekAntake sahAyaka banakara puNya tathA yazakA arjana karate haiM aura udhara una dUsare sajanoMke jJAnArjaname sahAyaka hote hai. jinhe yaha patra unakI sahAyatAse par3haneko milatA hai| ataH isa dRSTise anekAntako mahAyatA bhejane-bhijavAnekI ora samAjakA barAbara lakSya rahanA cAhiye aura koI bhI zubha avasara imake liye cUkanA nahIM cAhiye / vyavasthApaka 'anekAnta'
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aham tasva-sapA vizvatatva-prakAzaka vArSika mUlya 5) MAHARASHTRAITESTRICTLimitunesma MINTOHINITIATIOGRAMINATANMamtammingRHINITIHA eka kiraNakA mUlya nItivirodhaSvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnekgururjytynekaantH| varSa 9 / kiraNa 8 / voramevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA mahAranapura zrAvaNazukla, vIranirvANa-saMvata 2474, vikrama saMvata 2005 agasta 1948 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yukyanuzAsana miyo'napekSAH puruSArtha hetu zItatArUpameM vyavasthita bhI nahIM hotI / parasparanira pekSa matvAdika dharma athavA avayava puruSArthahetutArUpanauzA na cAMzI pRthagasti tebhyH| se upalabhyamAna nahIM haiM, ataH puruSArthahetutArUpase parasparekSAH puruSArtha hetu vyavasthita nahIM hote| yaha yuktyanuzAsana pratyakSa aura dRSTA nayAstadvadasi-kriyAyAm // 50 // Agamase aviruddha hai|' '(vastuko anantadharmaviziSTa mAnakara yadi yaha jo aMza-dharma parampara-sApekSa haiM ve puruSArthake kahA jAya ki ve dhama paraspara-nirapekSa hI haiM aura dharmI hetu haiM kyoMki usa rUpameM dekhe jAte haiM jo jisa unase pRthak hI hai to yaha kathana ThIka nahIM hai. kyoMki) rUpame dekhe jAte hai ve usI rUpame vyavasthita hote haiM, jo aMza-dharma athavA vastuke avayava paraspara-nirapekSa jaise dahana (ani) dahanatAke rUpameM dekhI jAtI hai haiM ve puruSArthake hetu nahIM ho sakate; kyoMki usa rUpameM aura isaliye tadrUpameM vyavasthita hotI hai; parasparaupalabhyamAna nahIM hai jo jisa rUpameM upalabhyamAna sApekSa aMza svabhAvataH puruSArthahetutArUpase dekhe jAte nahIM vaha usa rUpameM vyavasthita bhI nahIM hotA, jaise haiM aura isaliye puruSArthaheturUpase vyavasthita haiN| yaha agni zItatAke sAtha upalabhyamAna nahIM hai to vaha svabhAvakI upalabdhi hai|'
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] anekAnta [ varSa 6 ___(isI taraha) aMzI-dharmI athavA avayavI- taraha parAtmAmeM bhI rAga hotA hai-donoMmeM kathaMcit aMzoMse-dharmoM athavA avayavoMse-pRthak nahIM hai; abhedake kAraNa, tathA parAtmAkI taraha svAtmAmeM bhI kyoMki usarUpameM upalabhyamAna nahIM hai jo jisa dveSa hotA hai-donoMmeM kathaMcit bhedake kAraNa, aura rUpameM upalabhyamAna nahIM vaha usameM nAstirUpa hI hai, rAga-dveSake kArya IrSyA, asUyA. mada. mAyAdika doSa jaise agni zItatArUpase upalabhyamAna nahIM hai ataH pravRtta hote haiM, jo ki saMsArake kAraNa hai, sakala zItatArUpase usakA abhAva hai| azose aMzIkA vikSobhake nimittabhUta haiM tathA svargA'pavagake pratibandhaka pRthaka honA sarvadA anupalabhyamAna hai ataH aMzose haiN| aura ve doSa pravRtta hokara manake samatvakA nirApRthaka aMzIkA abhAva hai| yaha svabhAvakI anupalabdhi karaNa karate hai-use apanI svAbhAvika sthitimeM sthita hai| isameM pratyakSataH koI virodha nahIM hai, kyoMki na rahane dekara viSama-sthitima paTaka dete haiM-.manake paraspara vibhinna padArthoM mahyAcala-vindhyAcalAdi jaisoM- samatvakA nirAkaraNa samAdhiko rokatA hai, jisase ke aMza-aMzIbhAvakA darzana nahIM hotaa| Agama-virodha samAdhi-hetuka nirvANa kisIke nahIM bana sakatA / aura bhI isameM nahIM hai kyoMki paraspara vibhinna arthoke aMza. isaliye jinakA yaha kahanA hai ki 'mAkSake kAraNa aMzIbhAvakA pratipAdana karanevAle AgamakA abhAva samAdhirUpa manake samatvakI icchA rakhane vAleko hai aura jo Agama paraspara vibhinna padArthoke aMza- cAhiya ki vaha jIvAdi vastuko anekAntAtmaka na aMzIbhAvakA pratipAdaka hai vaha yukti-viruddha honese mAne' vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoki) ve rAga-dveSAdika bhAgamAbhAsa siddha hai| -jo manakI samatAkA nirAkaraNa karate hai..-kAnta____ "aMza-aMzIkI taraha parasparasApekSa naya naigamA- dharmAbhiniveza-mUlaka hota hai-kAntarUpase nizcaya dika-bhI (mattAlakSaNA) asikriyAme puruSArthake hetu kiye hue (nityatvAdi) dhamame abhiniveza-mithyA hai| kyoMki usa rUpameM dekhe jAte hai-upalabhyamAna hai| zraddhAna' unakA mUlakAraNa hotA hai-aura (mAhI-isase sthitimAhaka dravyArthikanayake bheda naigama, mithyASTi) jIvAkI ahaMkRtise---ahakAra tathA usasaMgraha, vyavahAra aura pratikSaNa utpAda-vyayake grAhaka ke mAthI mamakArase---- utpanna hAta hai| arthAta payAyAthikanayaka bheda RjusUtra. zabda, samabhiruDha una zrahaMkAra-mamakAra bhAvosa hI unakI utpatti hai jo evaMbhUta ye saba paramparameM sApekSa hote hue hI vastukA minyAdarzanarUpa mAha-rAjAka sahakArI hai-mantrI hai'. jo sAdhya arthakriyA-lakSaNa-purupArtha hai usake niNaya- anyase nahIM--dRmara ahakAra-mamakArake bhAva unhe ke hetu hai-anyathA nhiiN| isa prakAra pratyakSa aura janma deneme amamatha haiN| aura (samyagdRSTi-jIvoka) bhAgamase avirAdharUpa jo arthakA prarUpaNa satrUpa naki pramANase anekAntAtmaka vastukA hI nizcaya hotA hai vaha saba pratikSaNa dhrauvyotpAda-vyayAtmaka hai; hai aura mamyak nayasa prAtapakSakA apekSA rakhanevAle anyathA satapanA banatA hI nhiiN| isa prakAra yuktyanu ekAntakA vyavasthApana hotA hai ataH ekAntAbhinivezakA zAsanako udAhata jAnanA cAhiye / ' nAma midhyAdarzana yA mithyAzraddhAna hai, yaha prAyaH nirNAta hai| ekAnta-dharmA'bhiniveza-mUlA 2'maiM isakA svAmI' aisA jo jIvakA pariNAma hai vaha rAgAdayo'haMkRtijA janAnAm / 'ahakAra' hai aura 'merA yaha bhogya' aisA jo jIvakA pariekAnta-hAnAcca sa yattadeva NAma hai vaha 'mamakAra kahalAtA hai| ahaMkArake sAtha sAmarthyase mamakAra bhI yahA~ pratipAdita hai| svAbhAvikatvAcca samaM manaste // 51 // 3 kahA bhI hai-"mamakArA'hakArI sacivAviva mohanIyarAjasya / '(jina logoMkA aisA khayAla hai ki jIvAdivastu- rAgAdi-sakalaparikara-paripoSaNa tatparau satatam // 1 // " kA anekAntAtmakarUpase nizcaya honepara svAtmAkI -yuktyanuzAsanaTIkAmeM uddhRta /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra - bhAratI ke kucha namUne kiraNa 8 ] ekAntakI hAnise - ekAnta dharmAbhinivezarUpa mithyAdarzanake prabhAvase vaha ekAntAbhiniveza usI anekAntake nizcayarUpa samyagdarzanatvako dhAraNa karatA hai jo zrAtmAkA vAstavika rUpa kyoki ekAntAbhinivezakA jo abhAva hai vahI usake virodhI ane kAntake nizcayarUpa samyagdarzanakA sadbhAva hai| aura cU~ki yaha ekAntAbhinivezakA abhAvarUpa samyagdarzana zramakA svAbhAvika rUpa hai ataH (he vIra bhagavan ) Apake yahA~ Apake yuktyanuzAsanameM - ( samyagdRSTike) manakA samatva ThIka ghaTita hotA hai / vAstavameM darzanamohake udayarUpa mUlakAraNake hote hue cAritramohake udayameM jo rAgAdika utpanna hote hai ve hI jIvIke asvAbhAvika pariNAma haiM; kyoki ve audafra bhAva haiM aura samyagdarzana- jJAna - cAritrarUpa jo pariNAma darzanamohake nAza, cAritramohakI udaya hAni aura gagAdike abhAva se hote hai ve AtmarUpa honeme jIvoke svAbhAvika pariNAma hai- kintu pAriNAmika nahIM, kyoMki pAriNAmika bhAva karmoke upazamAdikI apekSA nahIM rkhte| aisI sthiti meM asaMyata samyagdRSTike bhI svAnurUpa manaH sAmyakI apekSA manakA sama honA banatA hai, kyoMki usake saMyamakA sarvathA abhAva nahIM hotA / ataH anekAntarUpa yubhyanuzAsana gaMgAdikakA nimittakAraNa nahIM. vaha to manakI samatAkA nimittabhUta hai / pramucyate ca pratipakSa-duSI jina ! tvadIyaiH paTusiMhanAdaiH / ekasya nAnAtmatayA jJa- vRtta e - bandha-mokSa svamatAdabAhyau // 52 // ( yadi yaha kahA jAya ki anekAntavAdIkA bhI anekAnta rAga aura sarvathA ekAntameM dveSa honese usakA mana sama kaise raha sakatA hai. jisase mokSa bana sake ? mokSake abhAva meM bandhakI kalpanA bhI nahIM banatI | athavA manakA sadA sama rahanA mAnanepara bandha nahI banatA aura bandhake abhAvamaM mokSa ghaTita nahIM ho sakatA, jo ki bandhapUrvaka hotA hai / ataH [ 286 bandha aura mokSa donoM hI anekAntavAdIke svamatase bAhya Thaharate haiM--manakI samatA aura asamatA donoM hI sthitiyo meM unakI upapatti nahIM bana sakatI - to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki ) jo pratipakSadUSI haipratidvandvIkA sarvathA nirAkaraNa karanevAlA ekAntAyahI hai - vaha to he vIra jina ! Apa (anekAntavAdI) ke ekAnekarUpatA jaise paTusihanAdoMse - nizcayAtmaka evaM siMhagarjanAkI taraha abAdhya aise yukti - zAstrAvirodhI AgamavAkyoke prayogadvArA - pramukta hI kiyA jAtA hai-- vastutattvakA viveka karAkara tattvarUpa ekAntAgrahase use mukti dilAI jAtI hai- kyoMki pratyeka vastu nAnAtmaka hai, usakA nAnAtmakarUpase nizcaya hI sarvathA ekAnta pramocana hai / aisI dazAma aneka, ntavAdIkA ekAntavAdIke sAtha koI dveSa nahI ho sakatA aura cU~ki vaha pratipakSakA bhI svIkAra karanevAlA hotA hai| isaliye svapakSameM usakA sarvathA rAga bhI nahIM bana sakatA / vAstavame tattvakA nizcaya hI rAga nahIM hotA / yadi tattvakA nizcaya hI rAga hove to kSINamohIke bhI kA prasaGga AegA joki asambhava hai. aura na tattvake vyavacchedako hI dveSa pratipAdita kiyA jA sakatA hai, jisake kAraNa anekAntavAdIkA mana sama na rahe / ataH anekAntavAdIke manakI mamatA ke nimittase honevAle mokSakA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai ? aura manakA samatva sarvatra aura sadAkAla nahI banatA. jisase rAga-dvepake prabhAvase bandhake abhAvakA prasaGga zrAve, kyoMki guNasthAnoMkI apekSAse kisI taraha, kahIM aura kisI samaya kucha puNyabandhakI upapatti pAI jAtI hai| ataH bandha aura mokSa donoM apane ( anekAnta) matase - joki anantAtmaka tattva viSayako liye hue hai - bAhya nahIM haiM-- usImeM vastutaH unakA sadbhAva hai- kyoMki bandha aura mokSa donoM jJavRtti haiM -- anekAntavAdiyodvArA svIkRta jJAtA zrAtmAmeM hI unakI pravRtti hai / aura isaliye sAMkhyoMdvArA svIkRta pradhAna (prakRti) ke anekAntAtmaka honepara bhI usameM ve dono ghaTita nahIM ho sakate; kyoMki pradhAna (prakRti) - ke atA hotI hai vaha jJAtA nahI mAnA gayA hai|'
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] zrAtmAntarAbhAva-samAnatA na vAgAspadaM svAsszraya-bheda - hInA / bhAvasya sAmAnya vizeSavattvAderye tayoranyatarabhirAtma // 53 // ' (yadi yaha kahA jAya ki ekake nAnAtmaka arthake pratipAdaka zabda paTusiMhanAda prasiddha nahIM hai; kyoki bauddhoM zranyA'poharUpa jo sAmAnya hai, usake vAgA spadatA --vacanagocaratA - hai, aura vacanoke vastuviSayatvakA asambhava hai, to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki) zrAtmAntarake abhAvarUpa - AtmasvabhAvase bhinna anya anya svabhAva ke apAharUpa - jo samAnatA (sAmAnya) apane zrAzrayarUpa bhedoMse hIna (rahita) hai. vaha vAgAspada - vacanagocaraM - nahI hotI; kyoki vastu sAmAnya aura vizeSa donoM dharmoko liye hue hai|' ? ( yadi yaha kahA jAya ki padArtha ke sAmAnyavizeSavAna honepara bhI sAmAnyake hI vAgAspadatA yukta hai; kyoMki vizeSa usIkA AtmA hai, aura isa taraha donoMkI ekarUpatA mAnI jAya to ) sAmAnya aura vizeSa donoMkI ekarUpatA svIkAra karanepara ekake nirAtma (abhAva) honepara dUsarA bhI (avinAbhAvI honeke kAraNa) nirAtma (prabhAvarUpa ) ho jAtA hai-- aura isataraha kisIkA bhI astitva nahIM bana samatA ataH donoMkI ekatA nahIM mAnI jAnI cAhie / ' zrameyamazliSTamameyameva bhede'pi matyapavRttibhAvAt / vRttizca kRtsnAMza - vikalpato na anekAnta [ varSa lagAyA jAsakatA - aura aSTa hai - kisI bhI prakAra ke vizeSa (bheda) ko sAthameM liye hue nahI hai - vaha ( sarvavyApI, nitya, nirAkArarUpa sattvAdi) sAmAnya ameya - aprameya hI hai-- kisI bhI pramANase jAnA nahIM jAsakatA / bhedake mAnanepara bhI - sAmAnyako svAzrayabhUta dravyAdikoke sAtha bhedarUpa svIkAra karane para bhI - sAmAnya prameya nahIM hotA; kyoMki una dravyAdikomeM usakI vRttikI apavRtti (vyAvRtti) kA sadbhAva hai -- sAmAnyakI vRtti uname mAnI nahIM gaI hai, aura jaba taka sAmAnyakI apane AzrayabhUta dravyAdikomeM vRtti nahIM hai taba taka donokA saMyoga kuNDImeM beroke samAna hI hosakatA hai, kyoki sAmAnya ke adravyapanA hai tathA saMyogakA anAzrayapanA hai aura saMyogaka dravyAzrayapanA hai| aisI hAlata meM sAmAnyakI dravyAdikame vRtti nahI bana sakatI / ' mAnaM ca nA'nanta- samAzrayasya // 54 // ' ( yadi yaha kahA jAya ki zrAtmAntarAbhAvarUpa - anyApoharUpa --- sAmAnya vAgAspada nahIM hai, kyoMki vaha zravastu hai; balki vaha sarvagata sAmAnya hI vAgAspada hai jo vizeSose liSTa hai - kisI bhI prakArake bhedako sAthameM liye hue nahIM hai - to aisA kahanA ThIka nahIM hai; kyoki ) jo ameya hai-- niyata deza, kAla aura AkAra kI dRSTise jisakA koI andAjA nahIM "yadi sAmAnyakI dravyAdivastuke sAtha vRtti mAnI bhI jAya to vaha vRtti bhI na to sAmAnyako kRtsna (niraMza) vikalparUpa mAnakara banatI hai aura na aMza vikalparUpa |kyoki aMzakalpanAse rahita kRtsna vikalparUpa sAmAnyakI deza aura kAla se bhinna vyaktiyoMme yugapanavRtti siddha nahIM kI jAsakatI / usase aneka sAmAnyokI mAnyatAkA prasaGga AtA hai, jo ukta siddhAntamAnyatA ke sAtha mAne nahIM gaye hai; kyoMki eka tathA anazarUpa sAmAnyakA una sabake sAtha yugapat yoga nahIM bntaa| yadi yaha kahA jAya ki sAmAnya bhinna deza aura kAlake vyaktiyoke sAtha yugapana sambandhavAn hai, kyoMki vaha sarvagata, nitya aura amUrta hai. jaise ki AkAza, to yaha anumAna bhI ThIka nahIM hai / isase eka to sAdhana iSTakA vighAtaka ho jAtA hai arthAt jisa prakAra vaha bhinna deza kAlake vyaktiyoMke sAtha sambandhipanako siddha karatA hai usI prakAra vaha sAmAnyake AkAzakI taraha sAMzapanako bhI siddha karatA hai joki iSTa nahIM hai; kyoMki sAmAnyako niraMza mAnA gayA hai| dUsare, sAmAnyake niraMza honepara usakA yugapat sarvagata [ zeSAMza pRSTha 320 para ]
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdIbhasiMhamUrikI eka adhUrI apUrva kRti sthAbAdasiddhi (lekhaka-nyAyAcArya 50 darabArIlAlajI, koThiyA) gata varSa zrIyuta paM0 ke0 bhujabalIjI mUDabidrIkI gambhIra hotI hai| para isa kRtikI bhASA atyanta, prasanna kRpAse hame vAdIbhasihasUrikI eka kRti prApta huI thI. vizada aura binA kisI vizeSa kaThinAIke arthabodha jisakA nAma hai 'syAdvAdasiddhi' aura jisake liye hama karAnevAlI hai| granthako Apa sahajabhAvase paDhate unake AbhArI haiN| jAiye, arthabodha hotA jAyagA / haoN. kucheka sthala yaha jainadarzanakA eka mahatvapUrNa evaM uccakoTikA aise jarUra hai jahA~ pAThakako apanA dimAga lagAnA apUrva grantharatna hai| suprasiddha jenatArkika bhaTTAkalaGka- par3atA hai aura jisase granthakI prauDhatA, viziSTatA evaM devake nyAyavinizcaya, pramANasaMgraha. laghIyatraya Adi- apUrvatAkA bhI kucha paricaya mila jAtA hai| bhASAkI taraha yaha kArikAtmaka prakaraNa-grantha hai| duHkha hai ke sundara aura sarala pada-vAkyoke prayogose samUce ki vidyAnandakI 'satyazAsanaparIkSA' aura hemacandra- granthakI racanA bhI prazasta evaM hRdya hai| cUMki granthakAra kI pramANamImAMmA' kI taraha yaha kRti bhI adhUrI hI utkRSTa koTike dArzanika aura vAgmIke atirikta uccaupalabdha hai| mAlUma nahIM, yaha apane pUre rUpame aura koTi ke kavi bhI the aura isa liye unakI yaha racanA kisI zAstrabhaNDArameM maujUda hai yA nahIM / athavA, kavitva-kalAse paripUrNa hai| yaha granthakArakI svatantra yaha granthakArakI antima racanA hai, jise ve svargavAsa padyAtmaka racanA hai-kisI gadya yA padyarUpa mUlakI hojAneke kAraNa pUrI nahIM kara ske| phira bhI yaha vyAkhyAtmaka racanA nahIM hai| isa prakArakI racanA prasannatAkI bAta hai ki upalabdha racanAmeM 13 prakaraNa racanekI preraNA unhe akalaGkadevake nyAyavinipUra aura 14vaoN prakaraNa apUrNa (bahubhAga), isa taraha zvayAdi aura zAntarakSitake tattvasaMgrahAdise milI lagabhaga 14 prakaraNa pAye jAte hai aura ina saba jAna par3atI hai| bauddhadarzaname dharmakIrti (I0625)kI prakaraNome akalaGkadevake nyAyavinizcayase, jisakI santAnAntarasiddhi, kalyANarakSita (I0 700)kI kArikAzrokA pramANa 480 hai, 21 kArikAe~ adhika bAhyArthasiddhi. dharmottara (I. 725)kI paralokasiddhi arthAta 501 jitanI kArikAe~ sannibaddha haiN| isase tathA kSaNabhaGgasiddhi, zrIra zaGkarAnanda (I0 800) isa granthakI mahattA aura vizAlatA jAnI jA sakatI kI apAhasiddhi, pratibandhasiddhi jaise siddhadhanta hai| yadi yaha apane pUrNarUpame hotA to kitanA vizAla nAmavAla grantha race gaye haiN| aura inase bhI pahale hotA, yaha kalpanA hI bar3I sukhada pratIta hotI hai| svAmI samantabhadrakI jIvasiddhi racI gaI hai| durbhAgyase yaha abhI taka vidvatsasArake sAmane nahIM saMbhavataH granthakArane apanI 'syAdvAdasiddhi' bhI usI A sakA aura imaliye aprakAzita evaM aparicita taraha siddhayanta nAmase racI hai| dazAme par3A calA A rahA hai| __ granthakA maGgalAcaraNa aura uddezya granthakI bhASA aura racanA zailI pranthako prArambha karaneke pahale pranthakArane apanI yadyapi dArzanika granthoMkI bhASA prAyaH durUha aura pUrvaparamparAnusAra eka kArikAdvArA granthakA maGgalA
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292] anekAnta [varSa : caraNa aura dUsarI kArikAdvArA granthakA uddezya nimna * dvAdasiddhau kSaNikavAdinaM prati yugpdnekaantsiddhiH|' prakAra pradarzita kiyA hai -padya 66-142 / " ". dvanAya svAmine vizvavedine / (4) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syAnityAnanda-svabhAvAya bhakta-sArUpyadAyine // 1 // dvAdamiddhau kSaNikavAdina prati krmaanekaantsiddhiH|' sarva saukhyArthitAyAM ca tadupAya-parAGmukhAH / -kArikA 143-231 / tadupAyaM tato vakSye na hi kAryamahetukam // 2 // " (5) 'iti nityavAdinaM prati dharmakarturbhoktRtvAyahA~ pahalI maGgala-kArikAmeM prathama pAda Tita hai bhaavsiddhiH|' -kA0 232-263 / aura jo isa prakAra honA cAhie.-'namaH zrIvarddha (6) iti nityakAntapramANe srvjnyaabhaavsiddhiH|' mAnAya' / akSara aura mAtrAoMkI dRSTise yaha pATha -kA0 264-285 / ThIka baiTha jAtA hai| yadi yahI zuddha pATha ho to isa (7) 'iti jagatkaturabhAvasiddhiH / ' kArikAkA artha isa prakAra hotA hai -kaa0286-307| ___ 'zrI antima tIrthaGkara varddhamAnasvAmIke liye (8) iti bhagavadahameva sarvajJa iti siddhiH|' namaskAra hai jo vizvavedI (sarvajJa) haiM. nityAnanda svabhAva -kaa0308-304| (anantasukhAtmaka) haiM aura apane bhaktoMko samAnatA () 'ityarthApattera prAmANyasiddhiH / ' (barAbarI) denevAle haiM jo unakI upAsanA karate haiM -kA0 330-352 / ve una jaise bana jAna hai|' (10) 'iti vedpaurusseytvsiddhiH|' kA0353-362 __dUsarI kArikAmeM kahA gayA hai ki 'samasta prANI (11) 'iti parataH praamaannysiddhiH|' kA. 363-416 sukha cAhate haiM, parantu ve sukhakA saccA upAya nahIM (12) itybhaavprmaannduupnnsiddhiH|' kA.400-424 jAnate / ataH isa granthadvArA sukhake upAyakA kathana (13) iti takaMprAmANyasiddhiH / ' kA. 405-445 karU~gA kyoki binA kAraNake kArya utpanna nahIM haataa|' (14) yaha prakaraNa kA0 446 se kA0 501 taka upalabdha hai aura adhUrA hai| jaisA ki usakI nimna viSaya-paricaya antima kArikAse spaSTa haijAna par3atA hai ki granthakAra isa granthakI racanA na saMbadhnAtyasaMbaddhaH paratraivamadarzanAt / bauddhavidvAn zAntarakSitake tattvasaMgrahakI taraha vizAla samaveto hi saMyogo dravyasaMbandhakRnmataH // 501|| rUpame karanA cAhate the aura unhIMkI taraha isake ina prakaraNomeM pahale 'jIvasiddhi' prakaraNameM aneka prakaraNa banAnA cAhate the| yahI kAraNa hai ki cArvAkako lakSya karake sahetuka jIva-AtmAkI jo upalabdha racanA hai aura jo samagra granthakA saMbhavataH siddhi kI gaI hai aura AtmAko bhUtasaMghAtakA kArya bhAga hai usameM prAyaH 14 prakaraNa hI upalabdha hai| mAnanekA nirasana kiyA gayA hai| jaisAki ina prakaraNoke samAptisUcaka puSpikAvAkyAMse prakaTa hai aura jo nimna prakAra haiM: dUsare 'phalabhoktatvAbhAsiddhi' prakaraNameM kSaNika(1) 'iti zrIvAdIbhasihariviracitAyAM syA vAdI bauddhoke matame dUSaNa diyA gayA hai ki kSaNika dvAdasiddhI cArvAka prati jiivsiddhiH|-pdy 1se 24 / cittasantAnarUpa AtmA dhAdijanya svagodi phalakA (2) iti zrImadvAdIbhasihasUriviracitAyAM syA bhoktA nahI bana sakatA, kyoMki dharmAdi karanevAlA dvAdasiddhau bauddhavAdina prati syAdvAdAnabhyupagame dharma citta kSaNadhvaMsI hai-vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai kartuH phlbhokttvaabhaavsiddhiH| -padya 25se 68 / 1 'satyevA''tmani dhau ca saukhyopAye sukhArthibhiH / (3) iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syA- dharma eva sadA kAryo na hi kAryamakAraNe // 24 // '
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 ] aura yaha niyama hai ki 'kartA hI phalabhoktA hotA hai|' ataH AtmAko kathacit nAzazIla-sarvathA nAzazIla nahIM - svIkAra karanA caahie| aura taba kartRtva aura phalabhoktRtva dono eka (AtmA) ke bana sakate haiN'| artifiharikI eka adhUrI apUrva kRti syAdvAdasiddhi [ 293 ' 'anya granthakAroM aura unake granthavAkyoMkA ullekha tIsare 'yugapadanekAnta siddhi' aura cauthe 'kramAnekAntasiddhi' nAmake prakaraNome vastuko yugapat aura kramase vAstavika anekadharmAtmaka siddha kiyA gayA hai| aura bauddhAbhimataM saMtAna tathA saMvRtikI yuktipUrNa mImAMsA karate hue cittakSaNoko niranvaya evaM niraMza svIkAra karaneme eka mArkekA dRSaNa yaha diyA gayA hai. ki jaba citakSaNome anvaya nahIM hai- ve sarvathA bhinna hai to dAtAko hI svarga ho aura vadhakako hI naraka ho' yaha niyama nahIM bana sakatA / pratyuta isake viparIta bhI sambhava hai -- dAtAko naraka aura vadhakako svarga kyoM na ho ? pA~cave bhoktRtvAbhAvasiddhi, chaThe sarvajJAbhAvasiddhi. sAtaveM jagatkartR tvAbhAvasiddhi, AThaveM arhatsarvajJamiddhi, naveM arthApatti pramANasiddhi dazaveM vedapaurapeyasiddhi, gyArahaveM parataH prAmANyasiddhi, bArahave abhAvapramANadUSaNasiddhi aura terahaveM tarkaprAmANyasiddhi nAmaka prakaraNo meM apane-apane nAmAnusAra viSaya carNita hai / caudahave prakaraNa meM vaizeSikake guNa-guNI dAda aura samavAyAdi padArthoMkA samAlocana kiyA gayA hai / sambhava hai pranthakA jo zeSa bhAga anupalabdha hai usameM granthakArane sAMkhya, naiyAyika Adi darzanokI mImAMsA kI ho athavA karanekA vicAra rakhA ho| astu 1 ' tataH kathavinAzitve kartrA labdha phala bhavet / tannAzo neSyate tasmAddharmo kAryo'stu saugataiH ||68|| 2 ' tathA ca dAtuH svargaH syAnnarako indurityayam / niyamo na bhavet kintu viparyAmo'pi sambhavet // 3-116' 3 'guNAdyabhedo guNyAdestathA nirvAdhabodhataH / pranthakArane isa racanAmeM anya pranthakAroM aura unake pranthavAkyoMkA bhI ullekha kiyA hai| prasiddha mImAMsaka kumArilabhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake vedavAkyArthakA khaNDana kiyA hai| yathA niyoga- bhAvanArUpaM bhinnamarthadvayaM tathA / - prabhAkarAbhyAM hi vedArthatvena nizcitam // 6-282 // isI taraha anya tIna jagahoMpara kumArilabhaTTake mImAMsAzlokavArtikase 'vArttika' nAmase athavA binA usake nAmase nimna tIna kArikAe~ uddhata huI haiM aura unakI AlocanA kI gaI hai (ka) svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / na hi svato'satI zaktiH kartu manyena zakyate // [mI0 lo0 sU0 2, kA0 47 ] / 11-411 / / iti vArtikasadbhAvAt / 11-363 / / (kha) zabda doSodbhavastAvadvaktRyadhIna iti sthitiH / tadabhAvaH kacittAvadguNavadvaktRkatvataH // [mI0 0 sU0 2. kA0 62 ] iti vArtikataH zabda''''''''' (ga) yadvaM dAdhyayanaM sarva tadadhyayanapUrvakam / tadadhyayana vAcyatvAdamane bhavediti (daghunAdhyanaM ythaa)| [mI0 0 0 7 kA 355 ] ityasmAdanumAnAtsyAdvedasyApauruSeyatA |10-376 / / isI taraha prazastakara, dignAga, dharmakIrti jaise vidvAnoke pada-vAkyAdiko bhI ullekha isameM pAye jAte hai / granthakartA aura unakA samaya granthakatA aura unake samayapara bhI kucha vicAra kara lenA Avazyaka hai| ye pranthakAra vAdIbhasiMhasUri kaunase vAdIbhasihasUri hai aura kaba hue haiM- unakA kyA samaya hai? nIce inhIM donoM bAtoMpara vicAra kiyA jAtA hai| tadvattasyAnyathA haneguNAdekhi sakhyayA || 14-446 // samavAyAnna tadbuddhirihedaM pratyayo hyataH / (1) AdipurANake kartA jinasenasvAmIne, jinakA samaya I0 838 hai, apane AdipurANameM eka 'vAdisiMha' dRSTAntaM tadaTezva tatsambandhe'pyayogataH || 14-447 // ' nAmake AcAryakA smaraNa kiyA hai aura unheM utkRSTa
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa / koTikA kavi, utkRSTakoTikA vAgmI tathA utkRSTa koTikA mithyA - bhASaNa - bhUSaNaM pariharetauddhatyamunmuJcata, gamaka batalAyA hai| yathA- . syAdvAdaM vadatAnameta vinayAdvAdIbhakaeThIravaM / kavitvasya parA sImA vAgmitasya paraM padam / no cettadgurugarjita-zruti-bhaya-bhrAntA stha yUyaM yatagamakatvasya paryanto vAdisiMho'rcyate na kaiH|| stUparNa nigrahajIrArNakUpa-kuhare vAdi-dvipAH paatinH|| 55 (2) pArzvanAthacaritakAra vAdirAjasUri (I. 1025) sakala-bhuvanapAlAnamramUrddhAvabaddhane bhI pArzvanAthacaritameM 'vAdisiha'kA samullekha kiyA sphurit-mukutt-cuuddaaliiddh-paadaarvindH| hai aura unheM syAdvAdavANIkI garjanA karanevAlA (syA- madavadakhila -vAdIbhendra -kumbhaprabhedI, dvAdavijetA) tathA dignAga aura dharmakIrtike abhimAna- gaNabhadajitasenA bhAti vAdIbhasiMha // 57|| kA cUra-cUra karanevAlA prakaTa kiyA hai| yathA -zilAlekha naM054 (67) syAdvAdagiramAzritya vAdisiMhasya garjite / (4) aSTasahasrIke TippaNakAra laghusamantabhadrane diGnAgasya madadhvaMse kIrtibhaGgo na durghttH|| bhI apane TippaNake prArambhameM eka vAdIbhamihakA (3) zravaNavelagolAkI malliperaNaprazasti (I0 ullekha nimna prakAra kiyA hai1128) me eka vArdIbhamihasUri aparanAma gaNabhRt tadevaM mahAbhAgaistArkikArupajJAtAM zrImatA vAdIbha(zrAcArya) ajitasenakA guNAnuvAda kiyA gayA hai aura siMhanopalAlitAmAptamImAsAmalaMcikIrSavaH syAdvAdounheM syAdvAdavidyAke pAragAmiyoMkA AdarapUrvaka satata bhAsisatyavAkyamANikyamakArikAghaTamadekaTakArAH sUrayo vandanIya aura logoMke bhArI zrAntara tamako nAza vidyAnandasvAminastadAdI prtijnyaashlokmkmaah-|' karaneke liye pRthivIpara pAyA dusarA sUrya batalAyA -aSTasahastrI Ti0 pRSTha 5 / gayA hai / isake alAvA, unheM apanI garjanAdvArA yahA~ laghusamantabhadrane vAdIbhasihako samantabhadrAvAdi-gajoko zIghra cUpa karake nigraharUpI jIrNa game cArya racita AptamImAmAkA upalAlana (paripASaNa) paTakanevAlA tathA rAjamAnya bhI kahA gayA hai| yathA- kartA batalAyA hai| yadi laghusamantabhadrakA yaha ullakha vande vanditamAdarAdaharahassyAdvAdavidyA - vidAM / abhrAnta hai to kahanA hogA ki vAdIbhasihane zrAptasvAnta-dhvAnta-vitAna-dhUnana-vidhI bhAsvantamanyaM bhuvi / / mImAMsApara koI mahatvakI TIkA likhA hai aura usake bhaktyA tvAjitasenamAnatikRtAM yatsanniyogAnmanaH- dvArA AptamImAMsAkA unhoMne paripopaNa kiyA hai| padma sama bhavedvikAsa-vibhavasyonmukta-nidrA-bharaM // 54 // zrI.paM. kailAzacadrajI zAstrAne bhI isakI sambhAvanAkI 1 isa zlokaparase pa0 kailAzacandrajI zAstrIko kucha bhrama hai' aura usameM AcArya vidyAnandaka 'atra zAstraparihuzrA hai| ataeva unhoMne vAdisihako dignAga aura samAptI kecididaM maGgalavacanamanumanyante' zabdAke sAtha dharmakIrtikA samakAlIna samajhate hue likhA hai ki uddhRta kiye 'jayati jagati' Adi padyako prastuta kiyA uddhRta kiya 'jayati jagAta' 'vAdirAjane isa zlokame bauddhAcArya diDa nAga aura hai| koI Azcarya nahIM ki vidyAnandake pUrva AptakIrti (dharmakIrti) kA grahaNa karake vAdisihako unakA mImAMsApara laghumamantabhadradvArA ullikhita vAdIbhasiMhasamakAlIna batalAyA hai|' (nyAya ku. pra. pra. pR. 112) / ne hI TIkA racI ho aura jisase ho ladhusamantabhadrane para vAstavame vAdirAjane vAdisihako ukta bauddhvidvaanokaa| unheM zrAptamImAMmAkA upalAlanakartA kahA hai aura samakAlIna nahIM batalAyA / unake ukta ullekhakA vidyAnandane kecit' zabdoMke sAtha unhIkI TIkAke itanA hI abhiprAya hai ki dignAga aura dharmakIrtiko ukta 'jayati' Adi samAptimaGgalako aSTasahasrIke apanI kRtiyopara jo abhimAna rahA hogA vaha vAdisiMha antameM apane tathA akalaGkAdevake samAptimaGgalake kI gajanA-syAdAdavidyAse bharapUra apanI (syAdvAdasiddhi pahale uddhRta kiyA hai| jaisI) kRtiyoMse naSTa kara diyA gyaa| 1 nyAyaku0 pra0 bhA0 pra0 pR0 111 /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 ] (5) kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi kAvyagranthoMke kartA vAdI siMhasUri vidvatsamAjameM ativikhyAta aura suprasiddha haiM / arata siMhasUrakI eka adhUrI apUrva kRti syAdvAda middhi (6) paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrI' I0 1000 aura I0 1147 ke naM0 3 tathA naM0 37 ke do zilAlekhoke AdhArapara eka vAdIbhasiMha ( apara nAma ajitasena) kA ullekha karate haiN| (7) zrutasAgarasUrine bhI somadevakRta yazastilaka (AzvAsa 2 126) kI apanI TokAmeM eka vAdIbhasiMhakA nimna prakAra ullekha kiyA hai aura unheM somadevakA ziSya kahA hai: 'vAdIbhasiMhAM'pi madIyaziSyaH zrIvAdirAjo'pi madIyazipyaH / ityuktatvAca / ' vAdasiMha aura vAdI siMha ke ya sAta ullekha haiM abatakakI khojake pariNAmasvarUpa vidvAnoko jainasAhitya meM mile hai| aba dekhanA yaha hai ki ye sAto ullekha bhinna bhinna hai athavA eka ? antima ullekhakA premIjI'. paM0 kailAzacandrajI' Adi vidvAna abhrAnta aura vizvasanIya nahIM maante| isameM unakA hetu hai ki na to vAdIbhasihane hI apane kI mAmadevakA kahIM ziSya prakaTa kiyA aura na bAdirAjane hI apenekA unakA ziSya batalAyA hai / pratyuta vAdIbhasiMhane to puSpasena muniko aura vAdirAjane matamagarako apanA guru batalAyA hai| dUsare somadevane ukta vacana kisa grantha aura kisa prasaGgameM kahA, yaha somadevake upalabdha granthoMparase jJAta nahIM hotA / ataH jabataka anya pramANoMse usakA samarthana nahIM hotA tabataka use pramANakoTime nahIM rakhA jA sktaa| avaziSTa chaha ullegbo meM, merA vicAra hai ki tIsarA aura chaThA ye do ullekha abhinna haiM tathA unheM eka dUsare [ 265 vAdIbhasiMhake honA cAhie, jinakA dUsarA nAma malliSeNaprazasti aura nirdiSTa zilAlekhoM meM zrajitasena muni athavA ajitasena paMDitadeva bhI pAyA jAtA hai. tathA jinake ukta prazastimeM zAntinAtha aura padmanAbha aparanAma zrIkAnta aura vAdikolAhala nAmake do ziSya bhI batalAye gaye haiM / ina maliSeNaprazasti aura zilAlekhakA lekhanakAla I0 1128, I0 1060 aura I0 1147 hai aura isa liye ina vAdobhasiMhakA samaya lagabhaga I0 1065 se I0 1150 taka ho sakatA hai| bAkI cAra ullekha- pahalA, dUsarA, cauthA aura pA~cavA~ - prathama vAdIbhasiMhake honA cAhie, jinheM 'vAdisiMha' nAmase bhI sAhitya meM ullekhita kiyA gayA hai| vAdIbhasiha aura vAdisiMhake arthameM koI bheda nahIM hai- donoMkA eka hI artha hai / cAhe vAdIrUpI gajoke liye siMha' yaha kaho. cAhe vAdiyoMke liye siMha' yaha kaho - eka hI bAta hai / 1 dekho, jaina siddhAntabhAskara bhAga 6, ki0 2, pR0 78 / 2 dekho, ba0 zItala prasAdajI dvArA saGkalita tathA anuvAdita 'madrAsa va maisUra prAnta ke prAcIna smAraka' nAmaka pustaka / 3 dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR0 480 | 4 dekho, nyAyakumuda pra0 bhA0 prastA0 pR0 112 / yadi yaha niSkarSa nikAlA jAya ki kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi ina prasiddha kAvyagraMthoke kartA vAdIbhasiMhasUri hI syAdvAdasiddhikAra hai aura inhIMne AptamImAMsApara vidyAnandase pUrva koI TIkA athavA vRtti likhI hai jo laghusamantabhadrake ullekha parase jAnI jAtI hai tathA inhI vAdasiMhakA 'vAdisiMha' nAmase jinasena aura vAdirAjane bar3e sammAnapUrvaka smaraNa kiyA hai| tathA 'syAdvAdagirAmAzritya vAdisihasya garjite vAkyameM vAdirAjane 'syAdvAdagira' padake dvArA inhIkI prastuta syAdvAdasiddhi jaimI syAdvAdavidyA se paripUrNa kRtiyokI ora izArA kiyA hai to koI anaucitya nahIM pratIta hotA / isake aucityako siddha karaneke liye nIce kucha pramANa bhI upasthita kiye jAte haiN| (1) kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNike maGgalAcaraNoMme kahA gayA hai ki jinendra bhagavAn bhaktoMke samIhita (jinezvarapadaprApti) ko puSTa kareM - deveM / yathA(ka) zrIpatirbhagavAnpuSyAdbhaktAnAM vaH samIhitam / yadbhaktiH zulkatAmeti muktikanyAkaramahe ||1|| - kSatracU0 1-1 /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298] anekAnta [varSaha diyaa| yadi vAdIbhasiMha jinasena aura somadevake kiyA haiM; jo prAcIna paramparAkA dyotaka hai| -bhArata: uttarakAlIna hote to ve, bahuta sambhava thA ki unakI kA eka bhI jagaha ullekha nahIM kiyaa| isase hama isa paramparAko dete athavA sAthameM unheM bhI dete| jaisA natIjepara pahuMcate haiM ki yadi vAdIbhasiMha nyAyaki paM0 zrAzAdharajI Adi vidvAnoMne kiyA hai| isake maJjarIkAra jayantabhaTake uttaravartI hote to ve unakA alAvA vAdImasiMhane guNavratoM aura zikSAbatoMke anya uttarakAlIna vidvAnoMkI taraha jarUra anusaraNa sambandhameM bhI svAmI samantabhadrAcAryakI ratnakaraNDaka- karate-'bhAratAdhyayanaM sarva' ityAdiko apanAte / zrAvakAcAra varNita paramparAko hI apanAyA hai| ina aura usa hAlatameM 'piTakAdhyayanaM sarva' isa naI bAtoMse pratIta hotA hai ki vAdIbhasiMha, jinasena aura kArikAko janma na dete| isase jJAta hotA hai ki somadeva, jinakA samaya kramazaH IsAkI navamI aura vAdIbhasiMha nyAyamaJjarIkArake uttaravartI vidvAna nahIM dazamI zatAbdI hai, pazcAdvartI nahIM haiM-pUrvavartI haiN| haiN| nyAyamaJjarIkArakA samaya I.840 mAnA jAtA 3. nyAyamaJjarIkAra jayantabhaTTane kumArilakI hai| ataH vAdIbhasiha isase pahaleke haiN| mImAMsAzlokavArtikagata 'vedasyAdhyayanaM sarva' isa, veda- 4. zrA0 vidyAnandane prAptaparIkSAmeM jagatkata tvakI apauruSeyatAko siddha karaneke liye upasthita kI kA khaNDana karate hue Izvarako zarIrI athavA gaI, anumAna-kArikAkA nyAyamaJjarImeM sambhavataH sarva azarIrI mAnaneme dRSaNa diye hai aura vistRta mImAMsA prathama 'bhAratAdhyanaM sarva' isa rUpase khaNDana kiyA hai, kI hai| usakA kucha aMzadIkA sahita nIce diyA jisakA anusaraNa uttaravarto prabhAcandra', abhayadeva jAtA haidevasUri'. pramayaratnamAlAkAra anantavArya prabhRti 'mahazvaramyAzarIramya svdehnirmaannaanupptt| tathA hitArkikAMne kiyA hai| nyAyamaJjarIkArakA vaha khaNDana dahAntarAdvinA "tAvatsvadehaM janayadyadi / isa prakAra hai tadA prakRtakArye'pi dahAdhAnamanarthakam // 18 // 'bhArate'pyevamabhidhAtuM zakyatvAna'. dehAntarAtsvadehasya vidhAne caanvsthitiH| bhAratAdhyayanaM sarva garvadhyayanapUrvakaM / tathA ca prakRtaM kArya kuryAdIzA na jAtacit / / 16 / / bhAratAdhyayanavAcyatvAdidAnIntanabhAratAdhyayanavaditi // yathaiva hi prakRtakAryajananAyApUrva zarIramIzvarI niSpA -nyAyamaM0 pR. 214 / dayati tathaiva taccharIraniSpAdanAyApUrva zarIrAntaraM niSpAparantu vAdImasiMhane syAdvAdasiddhime kumArilakI dayediti kathamanavasthA vinivAryeta / ukta kArikAke gvaNDanake liye anya vidvAnIkI taraha yathA'nIzaH svadehasya kartA dehAntarAnmataH / nyAyamaJjarIkArakA anugamana nahI kiyA / apitu pUrvasmAdityanAditvAnAnavasthA prasajyate // 21 // svaracita eka bhinna kArikAdvArA usakA niramana kiyA tathezasyApi pUrvasmAi hAi hAntarodbhavAt / hai jo nimna prakAra hai: nAnavastheti yo ba yAttasyA'nIzatvamIzituH // 22 // piTakAdhyayanaM sarva tadadhyayanapUrvakam / anIzaH karmadahanA'nAdisantAnavartinA / tadadhyayanavAcyatvAdadhuneva bhavediti // yathaiva hi sakarmANastadvanna kathamIzvaraH / / 23 / / -syA. 10-382 / / yahI kathana vAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhimeM sirpha isake atirikta vAdIbhasihane kAI pA~ca jagaha DhAI kArikAoMmeM kiyA hai aura jisakA pallavana evaM aura bhI isI sthAdvAdasiddhimeM 'piTaka'kA hI ullekha 1 aSTazatI aura aSTamahasI (pR. 237) me akalaGkadeva 1 dekho, nyAyakumuda pR. 731, prameyaka. pR. 366 / tathA unake anugAmI vidyAnandane bhI isI (piTakatraya) 2 dekho, sanmati TI. pR. 41 / 3 dekho, syA. ra. pR. 634 // kA ullekha kiyA hai| 4 dekho, prameyarana. pR. 137 / 2 dekho, nyAyaku. dvi bhA. pra. 16 /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] vAdIbhasihasUrikI eka adhUrI apUrva kRti syAdvAdamiddhi . [296 vistAra hI upayukta jAna paratA hai| ve DhAI kArikAe~ niHsArabhUtamapi bandhanatantujAtaM, mUrnA jano vahati hi prasavAnuSaGgAt / dehArambho'gyadehasya vaktRtvavadayuktimAn / jIvandharaprabhavapuNyapurANayogAdehAntareNa dahasya ydyaarmbho'nvsthitiH|| dvAkyaM mamA'pyubhayalokahitapradAyi // 3 // anAdistatra bandhazca tyaktopAttazarIratA / ataeva vAdIbhasiMha guNabhadrAcAryame pIcheke hai| asmadAdivadavA'sya jAtu naivA'zarIratA / / 2. suprasiddha dhArAnareza mojakI jhUThI mRtyuke dahasyAnAditA na syAdatasyAM ca pramAtyayAt // zokapara unake samakAlIna mabhAkavi kAlidAsa, jinhe -6-273. 0743 / parimala athavA dUsare kAlidAsa kahA jAtA hai. dvArA ina dAno uddharaNAkA sUkSma mamIkSaNa karanepara kahA gayA nimna zloka prasiddha haikoI bhI sUkSma-samIkSaka yaha kahe binA na rahegA ki adya dhArA nirAdhArA nirAlambA sarasvatI / vAdIbhamihakA kathana jahA~ maulika aura saMkSipta hai paNDitA khaNDitAH sarve bhojarAje divaMgate // vahA~ vidyAnandakA kathana vistArayukta hai aura jise aura imI nokake pUrvArdhakI chAyA matyandhara vAdIbhasiMhake kathanakA khulAsA kahanA cAhie / ataH mahArAjake zokake prasaGgame kahI gaI gadyacintAmaNividyAnandakA samaya vAdImasihakI uttagavadhi hai| kI nimna gadya meM pAI jAtI haiyadi ye dAno vidvAna samakAlIna bhI ho jaisA ki 'adya nirAdhArA dharA nirAlambA srsvtii|' sambhava hai tA bhI eka dRmarakA prabhAva eka dUsarapara ataH vAdAbhAmaha rAjA mAja (rAva ataH vAdIbhamiha rAjA bhoja (vi0 saM0 1077se par3a sakatA hai aura eka dusareke kathana evaM ullekhaka vi. 1512)ke bAdake vidvAna hai| zrAdara eka dUsarA kara sakatA hai| vidyAnandakA samaya ya do bAdhaka pramANa haiM jiname pahaleke udbhAvaka hamane anyatra I. 775me I084. nirdhArita kiyA paM0 nAthUrAmajI premI hai aura dusareke sthApaka shriikuppuhai| ataH ina pramANAMse vAdIbhamihasUrikA mamaya svAmI zAstrI tathA samarthaka premIjI hai| inakA IsAkIvI aura havI zatAbdIkA madhyakAla (I070 samAdhAna isa prakAra haise I0860) anumAnita hotA hai| 1. kavi parameSThI athavA paramezvarane jinasena aura bAdhakoMkA nirAkaraNa guNabhadrake pahale 'vAgathasaMgraha' nAmakA jagaprasiddha pugaNa racA hai| aura jisameM vezaThazalAkA puruSoisa samayake svIkAra karaneme do bAdhaka pramANa kA carita varNita hai tathA jise uttaravartI anekoM upasthita kiye jA sakate hai aura ve ya hai pugaNakAgena apane purANoMkA AdhAra banAyA hai| 1. kSatracUDAmaNi aura gadhacintAmaNime jIvandhara khada jinamena aura guNabhadrane bhI apane AdipurANa svAmIkA carita nibaddha hai jo guNabhadrAcAryake uttara tathA uttarapurANa umAke AdhArase banAye haiM-inakA purANa' (zaka saM0 770, I0848) gata jIvandhara- mUlasrota kavi parameSThI athavA paramezvarakA vAgarthacaritase liyA gayA hai| isakA saMketa bhI gadyacintA saMgraha purANa hai, yaha pramIjI svayaM svIkAra karate hai / maNike nimna padyame milatA hai taba vAdAbhamihane bhI jIvandharacarita jo ukta pramANa1 pemIjIne jo ise 'zaka saM. 705 (vi saM.840) kI meM nibaddha hogA, urmA (purANa)se liyA hai. yaha meM! racanA' batalAI hai (dekho, jainamA. aura iti. pra.YER) kahanemeM kAI bAdhA nahIM jAna pdd'tii| gadyacintAvaha prasAdikI galatI jAna par3atI hai| kyoMki unhIne use 1 dekho, DA. e. ena. upAdhyekA 'kavi paramezvara yA anyatra zaka saM. 770, I.848ke lagabhagakI racanA parameSThI' zIrSaka lekha, jaina si. bhA. bhAga 13, ki.2| siddha kI hai, dekho, vahI pR. 514 / 2 dekho, jainamAhitya aura itihAsa pR. 421 / /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300] anekAnta [varSa maNikArane yaha kahIM nahIM limbA ki unhoMne guNabhadrake chA gayA aura samasta nagaravAmI santApameM magna hogaye uttarapurANase apane granthoMmeM jIvandharacarita nibaddha tathA zoka karane lge| isI samayakI ukta gadya hai kiyA hai| gadyacintAmaNikA jo padya prastuta kiyA gayA aura jo pA~cave lambame pAI jAtI hai jahA~ satyandharahai usameM sirpha itanA hI kahA hai ki isameM kA koI sambandha nahI hai-unakA to pahale lamba taka jIvandharasvAmIke caritake udgAvaka puNyapurANakA hI sambandha hai / vaha pUrI prakRtopayogI gadya isa sambandha hone athavA mAkSagArmA jIvandharake puNya- prakAra haicaritakA kathana honame yaha (maMga gadyacintAmaNirUpa 'adya nirAzrayA zrIH, nirAdhArA dharA, nirAlambA vAkya-samUha) bhI ubhaya lAkake liye hitakArI hai| sarasvatI, niSphalaM lokalocanavidhAnama, niHsAraH saMsAraH, aura vaha puNyapurANa uparyukta vAgarthasaMgraha bhI ho nIrasA rasikatA, nirAmpadA vIratA iti mithaH pravartayati sakatA hai / vaha guNabhadrakA uttarapurANa hai. yaha usase praNayAdgAriNI vANIm .' -pR. 131 / middha nahIM hotaa| isake sivAya, gadyacintAmaNikArane isa gadyake pada-vAkyoMke vinyAmako dekhate hue vastutaH uma jIvandharacaritakA gadyacintAmaNime kahane yahI pratIta hotA hai ki yaha gadya maulika hai aura kI pratinnA ko hai jise gaNadharane kahA aura aneka vAdIbhasiMhakI apanI racanA hai| ho sakatA hai ki ukta sUriyA (AcAryo) dvArA-na ki kevala guNabhadradvArA-- parimala kavine imI gadyaka padoko apane ukta zlokameM jagatame grantharacanAdike rUpameM prakhyApita huaA hai| yathA- samAviSTa kiyA hai / yadi ullimvita padyakI isame ityavaM gaNanAyakana kathitaM puNyAsravaM zRNvatA chAyA hotI nA adya' aura 'nirAdhArA dhaga' ke bIcameM tajjIvandharavRttamatra jagati prakhyApitaM mUribhiH / nigazrayA zrI:' yaha pada na paataa| chAyAmeM mUla hI vidyAmphUrtividhAyi dharmajananIvANIguNAbhyarthinAM to AtA hai| yahI kAraNa hai ki isa padako zAstrIjI vakSya gadyamayena vADamayasUdhAvaraNa vAksiddhaya // 15 // aura premIjI dono vidvAnona pUrvollikhita gadyame uddhata ataH vAdIbhamihakA gaNabhadrAcAryakA uttaravartI nahIM kiyA-use alaga karaka aura 'adA' kA nirAmiddha karaneke liya jo ukta hetu diyA jAtA hai vaha dhAga dharA' ke sAtha jor3akara upasthita kiyA hai / ataH yuktiyukta na honese vAdIbhasiMhake uparokta samayakA yaha dUsarI bAdhA bhI nibala evaM apane vipayakI bAdhaka nahIM hai| amAdhaka hai| 2. dRmarI bAdhAko upasthita karate hue usake puSpasena aura oDayadeva upasthApaka zrIkuppumvAmI zAstrI aura unake samarthaka vAdIbhasihake sAtha puSpasenamuni aura proDayadevapremIjI dAnI vidvAnoko eka bhrAnti huI hai jimakA kA sambandha batalAyA jAtA hai| puSpasenako unakA anusaraNa anya vidvAnoM dvArA Aja bhI hotA jArahA guru aura ADayadeva unakA janma-nAma athavA vAstavahai aura ima liya umakA parimArjana hojAnA caahie| nAma kahA jAtA hai| isameM nimna padya pramANarUpama vaha bhrAnti yaha hai ki gadyacintAmaNikI ukta jisa diye jAte haigadyako matyandhara mahArAja zAkake pramagame kahI gaI puSpasenamuninAtha iti pratIto, batalAI hai vaha unake zokaka pramadgame nahIM kahI gii| divyo manha di sadA mama saMnidadhyAt / apitu kAThAGgArake hArthIko jIvandharasvAmIne kaDA yacchaktitaH prakRtamUDhamatirjano'pi, mArA thA. usase kaddha hue kAmAgArake nikaTa jaba vAdIbhasihamunipuGgavatAmupaiti // jIvandharasvAmIkA gandhotkaTane bA~dhakara bheja diyA aura kAmAgArane unheM vadhasthAname lejAkara phaoNsI dene- zrImadvAdIbhasihena gadyacintAmaNiH kRtaH / kI majAkA hukuma de diyA to mAga nagarama mannATA stheyAdoDayadevena cirAyAsthAnabhUSaNaH / /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] vAdIbhamihamUrikI eka adhUrI apUrva kRti syAdvAdasiddhi [301 stheyAdoDayadevena vAdIbhahariNA kRtaH / maNike antame ve alagase diye gaye haiM aura zrIkuppUgadyacintAmaNiloMke cintAmaNirivAparaH // svAmI zAstrIne phuTanoTame ukta prakArakI sUcanA kI inameM pahalA padA gadyacintAmaNikI prArambhika hai| dUsara. prathama zlokakA pahalA pAda aura dUsare pIThikAkA chaThA padya hai aura jo svayaM pranthakArakA zlokakA dUsarA pADha. pahale zlotakA dUsarA pAda aura racA huzrA hai| isa padyameM kahA gayA hai ki ve prasiddha dUsare zlokakA tIsarA pAda. tathA pahale zlokakA tIsarA puSpasena munIndra divya manu-pUjya guru-mere hRdayameM pAda aura dUsare zlokakA pahalA pAda paraspara abhinna sadA zrAsana jamAye raheM vartamAna rahe jinake prabhAvase haiM- punarukta haiM-unase koI vizeSatA jAhira nahIM honI mujha jaisA nipaTa mUrkha sAdhAraNa AdamI bhI vAdIbha- aura isa liya ye donoM zithila padya vAdIbhasiMha jaise miha-munizreSTha' athavA vAdIbhasihamUri bana gayA / ' utkRSTa kavikI racanA jJAta nahIM hote| tIsare vAdIbhaataH yaha to sarvathA asaMdigdha hai ki vAdIbhamihasUri- mihamUrikI prazasti danekI prakRti aura pariNati bhI ke guru puSpamena muni the-unhoMne unhe mUrkhase vidvAn pratIta nahIM hotii| unakI kSatracUDAmaNime bhI vaha nahIM aura sAdhAraNajanase munizreSTha banAyA thA aura ima hai aura myAdvAmiddhi apUrNa hai. jisase usake bAremeM liye ve vAdIbhamihaka dIkSA aura vidyA donoMke kucha kahA nahIM jA sktaa| ataH upayukta dAno padya guru the| hame anyadvArA racita prakSita jAna par3ate haiM aura isa antima dono padya, jiname zroDayadevakA ullekha liya ADayadeva vAdIbhamihakA janma-nAma athavA hai. mujhe vAdIbhamihake svayaMka gce nahIM mAlUma hAta, vAstava nAma thA. yaha binA nirbAdha pramANAke nahIM kAMki prathama to jima prazasnikai rupame va pAya jAte hai. kahA jA sktaa| haoN. vAdIbhasihakA janmanAma va vaha prazasti gadAcintAmaNikI sabhI pratiyoma upa- amalI nAma kAI rahA jarUra hogaa| para vaha kyA labdha nahIM hai sirpha nArakI do pratiyomese eka hI hogA. isake sAdhanakA kAI dUsarA puSTa pramANa DhU~DhanA pratima ve milate hai| isa liya mudrita gadyacintA- caahie| 150 ke0 bhujabalIjI zAstrIne jo yaha ligvA hai ki upasaMhAra 'pugpasena vATImihake vidyAguru nahIM the, kintu dIkSAguru / saMkSepataH 'myAdvAmiddhi' jainadarzanakI eka prauDha anyathA inakI koI kRti milatI aura mAhitya-samArameM aura apUrva abhinava racanA hai| jina kucha kRtiyose inakI bhI khyAti hotI / magara sAhitya-sasArame hI nahIM jainadarzanakA vAGmayAkAza dedIpyamAna hai aura mastaka yo bhI vAdImihakI jitanI khyAti huI hai, utanI inake unnata hai unhImeM yaha kRti bhI parigaNanIya hai| yaha guru puSasenakI nahIM huI anumita hotI hai|' (bhA. bhA. 6, abhItaka aprakAzita hai aura isI liye aneka vidvAna kiraNa 2, pR.84)| vaha ThIka nahIM jAna paDatA; kyoMki isase aparicita haiN| vaisI vyApti nahIM hai / ravibhadra-ziSya anantavIrya, vardhamAna. hama uma dinakI pratIkSAmeM haiM jaba vAdIbhasiMhakI muni-ziSya abhinava dharmabhapaNa aura matimAgara-ziSya yaha amara kRni prakAzita hokara vidvAnome advitIya vAdirAjakI mAhitya-sasAramai kRtiyA~ tathA khyAti donoM zrAdarakA prApta kareMgI aura jainadarzanakI gauravamaya upalabdha haiM para unake ina guruoMkI na koI sAhitya-saMsAra. pratiSThAko bar3hAvaMgI / kyA koI mahAna sAhitya-premI meM kRtiyA~ upalabdha haiM aura na khyAti / vartamAname bhI aimA ise prakAzita kara mahata zrayakA bhAgI banegA aura dekhA jAtA hai jisake aneka udAharaNa prastuta kiye grantha-granthakArakI taraha apanI ujjvala kIniko jA sakate haiN| amara banA AyagA?
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 zivacandra dehalIvAle dehalImeM paM. zivacandra nAmake eka acche sAhitya-pramI vidvAn hogaye haiM jinhoMne paJcAyatI mandirake bhaNDArameM granthokA bahuta acchA saMgraha kiyA hai aura svayaM bhI hindI sAhityakA kitanA hI nirmANa kiyA hai| inakA ullekha zraddhaya paMDita nAthUrAmajI pramIne apanI hindI jainasAhityakA itihAsa' nAmaka pustakameM kiyA hai| ukta bhaNDArakI sUcIkA nirIkSaNa karate hue hameM unake nimna granthoMkA patA calA hai / iname kauna anuvAdita aura kona svanirmita haiM, isakA nirNaya vijJa pAThaka hI ina granthoMkA pUrNataH avalokana kara kara sakeMge / yahA~ to sirpha unakI sUcI dI jArahI hai / AzA hai koI vidvAn inapara pUrA prakAza ddaaleNge| (1) bhaktAmarastotra bhASA (28) bhaktipAThasaptaka sa.Ti. (saM. 1648) 46 patra (2) kalyANamandirastotra (26) nItivAkyAmRtavacanikA / (3) ekIbhAvastotra 57 patra padvyakathanAdidhArmikacarcA (4) viSApahArastotra (30) dhyAnakI vidhi 14 patra (5) bhUpAlacaubImI (31) jainaudyotapatrikA (saM0 1927) (6) svayambhUstotra 10 patra (32) alaukikagaNita (7) jinasahasranAma patra (33) zikSAcandrikA (8) tatvArthaTIkA (34) anyamatake granthome jainadharma sambandhI zlo.4patra (8) sarvArthasiddhiTIkA 65 patra (35) praznottara / 11 patra (10) nItivAkyAmRtIkA 68 patra (36) padamatavyavasthAvarNana , 7 patra (11) dazalakSaNadharmaTIkA 17 patra (37) matakhaNDanavivAda 8 patra (12) solahakAraNadhamaTIkA 16 patra (38) gRhasthacaryA (13) trivarNAcAra-TIkA 274 patra (36) jainamataprabodhinI 71 patra (14) dharmaprazrottarazrAvakAcAraTIkA 136 patra (40) guNasthAnacarcA 4 patra (15) devazAstragurupUjAsArtha (saM0 1960) 6 patra (41) vivAhapaddhati ha patra (16) bIsamahArAja . . 1. patra (42) satyArthaprakAzakI samAlocanA 37 patra (17) middhapUjA 4 patra (43) paMcendriyaviSayavarNana 3 patra (58) sAlahakAraNa 4 patra (44) AryasamAjiyose prazna 13 patra (19) dazalakSaNapUjA 4 patra (45) anAdi digambara (20) kalikuNDapUjA (46) jainasabhAvyAkhyAna 8 patra (21) paJcamejhapUjA 5 patra (47) ArApaitIsI (nirmANa saM0 1920) 25 patra (22) saptaRSipUjA (48) caityavandanA (23) itihAsaratnAkara 2 bhAga pUrNa (saM.1920) 55 patra (46) zAstrapUjA sArtha (24) tIsarA apUrNa (50) gurupUjA sArtha .. cauthA bhAga , 101 patra (51) yAtrAprabandha (saM0 1927) 14 patra (26) lokacarcAvacanikA 56 patra (52) aSTAhnikApUjA (27) dAyabhAgaprakaraNa 16 patra -pannAlAla jaina apravAla
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmakA rahasya (lekhaka-paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI) zAmakI carcA karanA jitanA marala hai usake rahasya aura sparzase rahita hai| rAga, dveSa, IrSA, mada. mAtsarya, ca (satyarUpa) ko hRdayaGgama karanA utanA hI kaThina ajJAna. adarzana Adi doSa bhI usameM nahI hai / ghara, hai| yoM to ahisA, satya asteya, brahmacarya aura strI. santAna, kuTumba, dhana, daulata. zarIra, vacana, mana, parigrahaparimANako sabane dharma mAnA hai| para kyA indriyA~, svadeza, videza, svarAjya, pararAjya Adi to itane mAtrase hama dharmakA nirNaya kara sakate hai| yaha usake ho hI kaise sakate hai| vaha inameM mamakAra tathA eka sAmAnya prazna hai jo pratyaka vicArazIlake hRdayame ahaGkAra bhI nahIM karatA hai| vaha varNabheda tathA jAtibhedase uThA karatA hai| aura jabaki ina saba bAtoke rahate bhI para hai| chUta. achUtakA bhI bheda usame nahIM hai| vaha hue bhI inake mAnanevAle paramparame ghAta-pratyAghAta na kisIkA Adara hI karatA hai aura na anAdara hii| karate hai bAta-bAtame jhUTha bolate haiM, naphA-nukasAnako svayaM bhI vaha kisIse pUjA-satkAra nahIM caahtaa| nyUnAdhika batAkara cArI karata hai. abrahmaka sahAyaka icchA aura vAsanA to use chU taka nahIM gaI hai| use sAdhanAMke jaTAneme lage rahate hai aura jitanA adhika na bhUkha lagatI hai aura na pyAsa hii| janma, jarA, parigraha juDatA jAtA hai utanA hI apanA bar3appana maraNa, Adhi-vyAdhi, Adi bhI usake nahIM hote| vaha samajhate hai taba usakA hRdaya santApase jalane lagatA na tA zastrase kATA hI jA sakatA hai aura na agnise hai aura vaha kramazaH dharmakI niHsAratAko jIvaname jalAyA hI jA sakatA hai| vaha kisI anya vastukA anubhava karane lagatA hai| vaha yaha mAnane lagatA hai kartA bhAktA bhI nahIM hai| yadi kartA bhoktA hai bhI to ki IzvaravAdake mamAna yaha bhI eka vAda hai jo vyakti- prati samaya honevAle apane pariNAmoMkA hI kartA kI svatantratAkA zatru hai aura paba anarthIkI jar3a hai| bhoktA hai| vizva anAdi aura avinazvara hai| usakA parantu vicAra karanepara jJAta hotA hai ki yaha saba banAnevAlA bhI vaha nahIM hai| aisA sarva zaktimAna dharmakA dApa nahIM hai| kintu jisa adharmakA tyAga Izvara bhI nahIM hai jisane ise banAyA ho| yaha hamArA karane ke liye dharmakI utpatti huI hai yaha usIkA dApa buddhi-dApa hai jisase hama savazaktimAna IzvarakI kalpanA hai| isa liye mAnavamAtrakA kartavya hai ki vaha dharmakA kara use vizvakA kanA mAnata hai| yadyapi jIva aisA hai kita anumandhAna kara usake satyarUpako samajhanekA anAdi kAlase mAha aura ajJAnavaza vaha apane isa prayatna kr| svabhAvamacyuta ho rahA hai| jaise bhAjanama namaka milA dharma zabda 'dhR' dhAtumeM 'mapa' pratyaya joDaneme denapara umakA rama badala jAtA hai yA jaise varSAkA banatA hai jisakA artha dhAraNa karanevAlA hotA hai| zuddha jala pAtroMke maMdase aneka rasavAlA ho jAtA hai isake anusAra dharma jIvanakI vaha pariNati hai jisake vaise hI jIvake sAtha karmakA bandhana honese usameM dhAraNa karanese pratyeka prANI apanI unnati karane meM aneka vikArI bhAva paidA hogaye haiN| jisake dhAraNa saphala hotA hai| karanese jIvakaM ya vikArI bhAva dUra hote hai usIkA dharma saba padArthoMmeM vyApa rahA hai| vaha vyApaka nAma dharma hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| satya hai| jimakA jo svabhAva hai vahIM usakA dharma hai| dharmakA vicAra mukhyataH do dRSTiyose kiyA jAtA jIvakA svabhAva jJAna. darzana hai| vaha rUpa, rasa. gandha hai| pahalI prAdhyAtmika dRSTi hai aura dUsarI vyAva
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 6 hArika / jisameM zrAtmAkI vividha avasthAoMkA kartA gaye haiM kintu dharma do nahIM haiN| yaha to eka hI vastuko svayaM AtmAko batalAkara apanI zuddha avasthAko do pahaluose samajhanekA tarIkA hai| prakRtameM dharma hai prAptike liye prAtma-puruSArthako jAgRta kiyA jAtA hai, jIvakA svabhAva aura adharma hai jIvameM vikArI bhAva / vaha adhyAtma-dRSTi hai aura jisameM azuddhatAkA kAraNa jahA~ adharmakA tyAga kara dharmako dhAraNa karanA cAhiye, nimittako batalAkara usake tyAgakA upadeza diyA aisA upadeza diyA jAtA hai vahA~ isakA yaha artha jAtA hai vaha vyAvahArika dRSTi hai| isa hisAbase dharma liyA jAtA hai ki kAma, krodha, IrSyA, mada, mAtsarya do bhAgoM meM ba~Ta jAtA hai-adhyAtma dharma aura vyavahAra Adi vikArI bhAvoMkA tyAga kara kSamA, mAdava, dharma / adhyAtma dharmakA dUsarA nAma nizcaya dharma hai aura Arjava Adi bhAvoMko dhAraNa karanA caahiye| vyavahAra dharmakA dUsarA nAma upacAra dharma hai| adhikatara lokameM bAhya kriyAkANDapara adhika purANomeM eka kathA AI hai| usameM batalAyA hai jora diyA hai aura use hI dharma mAnA jAtA hai| ki zramaNa bhagavAna mahAvArake samayameM vAriSeNa aura Antarika pariNatike sudhArapara kadAcita bhI dhyAna puSpaDAla nAmaka do mitra the| vAripeNa rAjaputra thA nahIM diyA jAtA hai| yaha sthiti uttarottara bar3hatI hI aura puSpaDAla vaizyaputra / eka samaya vAriSeNa zramaNa jA rahI hai| jIvanake pratyeka kSetrameM isakA ekAdhikAra bhagavAna mahAvIrakA upadeza sunakara sAdhu ho gyaa| hai| jo apaneko sAdhu, tyAgI yA vratI mAnate hai jaba yaha bAta puSpaDAlako jJAta huI to mitrasnehavaza unameM bhI isa avasthAkA bolabAlA hai| hamane apanevaha bhI dIkSita hogayA / puSpaDAla sAdhadharmame to ko mAdhu, tyAgI yA vratI mAnanevAle se kaI manuSya dIkSita hogayA kintu vaha apanI ekamAtra kAnI strIko dekhe hai jo svabhAvase krodhI hai. mAyAvI hai. dambhI haiM na bhulA skaa| yA jhUTha bolate hai aura bhojanake samaya AkAzajaba vAriperaNane isa bAtako jAnA to vaha vicAra- pAtAlako eka kara dete hai / unakA dAvA hai ki piNDameM par3a gayA aura gRhastha avasthAkI apanI battIsa zuddhi (zarIra-zuddhi) ke binA Atma-zuddhi ho hI nahIM striyoMko dikhAkara usakA moha dura kiyaa| sktii| isake liye ve gAyako nahalA kara usakA dUdha __ yadyapi isa kathAnakame puSpaDAlake sacce sAdhu na duhAte haiN| cauke meM dhule hue kapar3e pahane aise AdamIko, bana sakanekA kAraNa vyavahArase usakI ekamAtra kAnI jise dusarene sparza kara liyA ho ghusane nahIM dete| stroko batalAyA gayA hai kintu adhyAtmika pahalU hara kisIko pAnI nahIM bharane dete / sijAe hae isase bhinna hai| isa dRSTise to sAdhu banane meM bAdhaka bhojanako caukase bAhara nahIM lAne deta / chUtAchUtako mamatAko hI mAnA jA sakatA hai| striyA~ donoMke thIM mAnakara jinhe ve chUta mamajhate hai una sabake hAthakA phira bhI eka sAdhu bana jAtA hai aura dUsarA nahIM bana bhojana nahI lete| gRhatyAgI hokara bhI paise rakhate haiM pAtA hai, isakA mukhya kAraNa unakI Antarika pari. aura isa bAtako acchA samajhate haiM ki hama kisIkA Nati hI hai| bAhya nimitta to upacArase hI kisI na khAkara apanA hI khAte haiN| svayaM apane hAthase kAryake hone yA na honemeM sAdhaka bAdhaka mAne jAte haiN| dAla. cAvala Adi sodhate haiN| dinakA bahubhAga isImeM nizcayase jisa vastukI jisa kAlame jaisI yogyatA nikAla dete hai / dharmako svIkAra karane-karAnemeM bheda hotI hai tadanukUla kArya hotA hai| nizcaya dharma aura karate haiN| yaha avasthA kevala inhIkI nahIM haiM aise vyavahAra dharma isI antarako batalAte haiN| isIse kaI gRhastha hai jo inakA andhAnusaraNa karate hai| nizcaya ghaTi upAdeya mAnI gaI hai aura vyavahAra kintu jainadharma aise kriyAkANDako svIkAra nahIM dRSTi heya / karatA / bhojana zuddhi eka bAta hai aura bhojana zuddhike isa prakAra yadyapi dRSTi-bhedase dharma do batalAye nAmapara ghRNA aura ahaMkArakA pracAra karanA dusarI
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa -] dharmakA rahasya bAta hai / manuSya manuSyameM paryAyagata aisI koI vastuoMpara raMcamAtra-avalambita nahIM hai / mandira, ayogyatA nahIM hai jisase eka bar3A aura dUsarA choTA mUrti aura dharmapustaka zrAdi yadyapi dharmake sAdhana mAne samajhA jAya / zrAjIvikAke anusAra kalpita kiye jAte haiM kintu inase dharmakI prApti nahIM hotii| jo gaye vIke AdhArase mAne gaye ucca-nIca bhedako prAtmazuddhike sanmukha hotA hai usake liye prAtmazuddhime jIvaname koI sthAna nahIM / kadAcita jIvana-zuddhike ye nimitta ho jAte haiM itanA avazya hai| dharmame AdhArabhUna AcArake anusAra sthUla vargIkaraNa kiyA pradhAnatA AtmazuddhikI hai| Atmazuddhiko lakSyameM bhI jA sakatA hai para yaha vargIkaraNa una doSoMse rahita rakhakara jo bhI kriyA kI jAtI hai vaha saba dharma hai hai jinako janma dekara brAhmaNadharma sarvatra upahAsakA aura Atmazuddhike abhAvameM rAga, dveSa yA ahaGkAravaza pAtra banA hai| dharmakA janma Atmazuddhike liye huzrA kI gaI vahI kriyA adharma hai| yaha dharma aura adharmakA thA aura isakA upayoga isI arthameM honA caahiye| viveka hai| jo AtmArthI isa dRSTise jIvana yApana karatA hai vaha isa dRSTise vicAra karanepara yaha spaSTataH anubhavana to svayaM galata rAstapara jAtA hai aura na kabhI me AtA hai ki dhamakA artha mata-matAntara nhiiN| dharmadUsaroko galata rAstepara jAneke liye utsAhita hI kA artha dharmazArUke nAmase pracalita. pustakokA par3ha karatA hai| yaha eka vicitra-sI bAta hai ki manuSya jAnA yA kaNThastha kara lenA bhI nhiiN| dharmakA artha honepara eka dharmakA adhikArI mAnA jAya aura dUsarA mandirame jAkara vahA~ batalAI gaI vidhike anusAra na mAnA jaay| vaha janmame isa adhikArase vazcita prabhukI upAsanA karanA bhI nahIM / dharmakA artha apane kara diyA jAya / bhalA eka Atmazuddhi kara sake aura apane matake anusAra tithi-tyauhArokA mAnanA yA dUsarA na kara sake yaha kaise sambhava hai| paryAyagata vividha prakArake kriyAkANDokA karanA bhI nahIM / dharmaayogyatA to samajhameM AtI bhI hai para paryAyagata kA artha janeU, dAr3hI yA cATIkA dhAraNa karanA bhI ayogyatAke na rahate hue aisI sImA bA~dhanA ucita mahIM / dharmakA artha nadI meM snAna karanA, sUtaka-pAtakakA nahIM hai| tIrthaGkagaMne isa rahasyako acchI tarahase mAnanA, apTamI aura catudazIke dina upavAsa karanA jAna liyA thA isaliye unhoMne Atma-zuddhikA yA anadhyAya rakhanA. ekAntame nivAsa karanA. kAyadaravAjA mabake liye samAnarUpase khola diyA thaa| laza karanA Adi bhI nhiiN| ye saba kriyAe~ dharma unakI mabhAmeM saba manuSyoko samAnarUpase Atmadharma- mamajhakara kI to jAtI hai para zrAtmazuddhike abhAvameM kA upadeza diyA jAtA thA aura ve use binA rukAvaTa- ye dharma nahIM haiM itanA ukta kathanakA sAra hai| ke dhAraNa bhI kara makate the| jo zramaNa honA cAhatA jainadharmane ese pAkhaNDakA sadA hI niSedha kiyA hai thA vaha zramaNa ho jAtA thA aura jo gRhastha avasthA jisakA Atma-zuddhime raMcamAtra bhI upayoga nahI meM rahakara hI jIvana-zuddhikA abhyAsa karanA cAhatA hotA yA jise laukika lAbhakI dRSTise svIkAra kiyA thA use vaisA karane diyA jAtA thaa| kintu jo ina jAtA hai| avasthAoMko dhAraNa karane meM apaneko amamartha pAtA jina' zabdakA artha hI 'jItanevAlA hai| jisane thA use bAdhita nahIM kiyA jAtA thA / vaha apane pari. vipaya aura kaSAyapara vijaya pAI hai vaha bhalA thothe NAmoMke anusAra jIvana yApana karaneke liya pAkhaNDako prazraya kaise de sakatA hai ? yadyapi jainadharmane svatantra thaa| bAjha kriyAkANDakA nirdeza kiyA hai avazya aura dharmame adhikAra aura sattA nAmakI koI vastu usakA AtmArthI dharma samajhakara pAlana bhI karate haiM, nahIM hai| vaha to vyaktike jIvanameMse pAkara jIvanake para usane bAhya kriyAkANDako dharmarUpase svIkAra nirmANadvArA inakA dhvaMsaM karatA hai| vaha bAhya karanekA kabhI bhI dAvA nahIM kiyA hai| vaha mAnatA hai
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRtikI rekhAe~ mori FEN (lekhaka-zrIayodhyAprasAda goyalIya) manuSyake nijI vyaktittvase usake deza, dharma, vaMza sambandhameM vahA~ vAlokI bahuta hI bhrAmaka dhAraNAe~ | AdikA paricaya milatA hai| amuka deza, dharma, bana gaIM / aura vahA~ kulI zabda hI bhAratIyatAkA samAja aura vaMza kitanA sabhya, susaMskRta, dyotaka hogayA / hara bhAratIyako aphrIkAme kulI vinayazIla, sevAbhAvI aura saJcaritra hai. yaha usa sambodhita kiyA jAne lgaa| yahA~ taka ki mahAtmA dezake manuSyoke vyaktittvase loga anumAna lagAte gAndhI bhI vahA~ isa abhizApase nahIM baca paaye| haiN| kahA~ kaise-kaise mahApuruSa hue haiM, kisa dhamake kalakattemeM aksara moTara-DrAivara sikya hai| kitane ucca siddhAnta haiM, isa purAtattvakA jJAna sarva ekabAra vahA~ guru nAnakake julUsako dekhakara kisI sAdhAraNako nahIM hAtA / vaha to vyaktika vatamAna aMgrejane baMgAlIse pUchA to javAba milA-"yaha vyaktittvase khare-khoTekA anumAna lagAte haiN| DrAivaroke mAsTarakA julUsa hai| sunA hai yaha moTara dakSiNa aphrIkAmeM zurU-zurUmeM bhAratase bahuta hI calAne meM bahuta hoziyAra thaa|" javAba denevAlekA kyA nimna koTike manuSyAko lejAyA gayA aura unase kusUra ? vaha sikkha moTara-DrAivaroMkI bahutAyata aura kulIgIrIkA kAma liyA gayA / unakI ghaTiyA maujUdA vyavahArake pare kaise jAne ki sikkhAme bar3e-bar3e manovRtti aura mahanata-majadUrIke kAryoMse bhAratake tyAgI, tapasvI, zUravIra, rAje-mahArAje hue hai ki jo Atmadharmase vimukha hai vaha tA midhyAdRSTi hai 1 aura hai| hI kintu jo Atmadharma samajhakara isa kriyAkANDakA __ yUrupakI kisI lAyabrerIme eka bhAratIya pahalepAlana karatA hai vaha bhI mithyASTi hai| jainadharmane pahala gayA aura vahA~ kisI pustakase citra nikAla / bhAvokI zuddhipara jitanA adhika jora diyA hai utanA laayaa| dUsare dina hI bArDa lagA diyA kriyAkANDapara nhiiN| yaha isIse spaSTa hai ki pariparNa (bhAratIyAMkA praveza niSiddha hai)| sana 1917me apane dharmakI prApti vaha saba prakArako kriyAke abhAva meM hI riztedAra mahAvIrajI hAta hue bharatapura bhI utare / mai svIkAra karatA hai| bhI unake sAtha thaa| mahArAja bharatapurake raMgamahala yaha dharmakA rahasya hai jo AtmArthI isa rahasyako motImahala Adi dekhane gaya to eka sthAname auratoko jAnakara jIvanameM use utAratA hai vAstavameM usIkA nahIM jAne diyA gyaa| pUchanepara mAlUma huA ki jIvana saphala hai| kyA vaha dina punaH prApta hogA jaba koI aurata kucha sAmAna curAkara legaI thI. tabase hama Apa sabhI dharmake isa rahasyako hRdayaGgama karaneme saphala hoMge ? jIvanakA mukhya AdhAra zrAzA hai| hama videzome bhAratiyoke liye unakI paratantratA to AzA karate haiM ki hama Apa sabhIkA ve dina punaH abhizApa thI hI. kucha kupUtoMne bhAratIyatAke ucca prApta hoNge| dharAtalakA paricaya na dekara jaghanya hI paricaya diyaa|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 ] isase samasta yUrupame bhAratake prati bar3I bhrAmaka dhAraNAe~ bana gii| vyaktitva adhikAMza yahA~ ke rAje-mahArAje vahA~ raGga-reliyA~ karane gaye to Amalogoko vizvAma hogayA ki bhAratIya aiyyAza aura paisevAle hote hai| aura isA vizvAsake nAte yUrupiyana mahilAe~ iNDiyanmake pAche farai taraha bhinabhinAne lgiiN| amerikA kanADAme garIba tabakeke sikkha mahanatamajadUrI karane pahuMcane lage to vahA~ samajhA gayA ki iDayana bahuta nirdhana hote hai, ataH niyama banA diyA gayA ki niddharita nidhi dikhAye binA koI bhI bhAratIya amarIkana sImAme praveza nahI kara sakegA / bhArata me jaba iMgrejIkA prabhutva jamane lagA tAM unhoMne nIti nizcita kara lI ki bhAratameM ucca zrI ke iMgreja hI jAne pAe~ / tAki zAmita jAtipara zAanair Adhika prabhAva jama sake / ukta nIti ke anusAra bhAratame jabataka iMgreja uccakoTike Ate rahe unake sambandhame bhAratIyAMkI dhAraNA ae are aadi gii| logokA vizvAsa dRr3ha hogayA ki hindustAnI nyAyAdhIza. hAkima vyApArI aura mitra kahI adhika zreSTha iMgreja nyAyAdhIza. hAkima vyApArI aura mitra hote hai| ye bAtake dhanI. vaktakaM pAbanda udAra hRdaya aura ImAnadAra hote haiN| pariNAma isa dhAraNAkA yaha huA ki iMgreja jaja, hAkima, DAkTara vakIla iJjaniyara vyApArI Adi hindustAniyAMkI najaromeM hindustAniyoMse adhika niSpakSa, yogya aura catura bana gaye / yahA~ taka ki vilAyatI vastu ke sAmane hama svadezI vastuko heca samajhane lge| hamArA abhItaka vizvAsa bhI haiM ki vilAyatI vastu khAlisa aura uttama hotA hai| svadezI nakalI. milAvaTI aura ghaTiyA hotI hai| limbA kucha hogA aura mAla kucha aura hogaa| Upara kucha aura andara kucha aura hogA / hindustAnIke vyApAra-vyavahArameM svayaM hindustAnIko naitikanAkI [ 307 pUJjIpatike sAmAnako chor3akara kulI iMgrejakA sAmAna uThAyegA. laoNgevAle TaiksIvAle bhI pahale iMgrejako hI tarajIha deMge / yahA~taka ki ma~gata bhI pahale unhIke Age hAtha pasArege / zaGkA banI rahatI hai| iMgrejokI udAratA-naitikatAkI yahA~ taka chApa par3I ki bar3ese bar3e bhAratIya iMgrajo vyaktitvakA jahA~ prabhAva par3A, vahA~ unake avaguNoMse bhI loga zaGkita hue| TAmI logo meM saccaritra aura vizvasta bhI rahe hoge; parantuinakA kisI ne vizvAsa nahIM kiyaa| ye hamezA yUrUpake kalaGka samajhe gye| gurupiyana mahilAo kI svacchandatAse AratIya itanA ghavagata the ki koI bhI bhalA AdamI unake samparka meM AnekA sAhasa nahIM karatA thA / logoMkA vizvAsa thA: - 'kAjarakI koTharI meM kaiso hU sayAno jAya, kAjarakI eka rakha lAge para lAge hai / ' eka bAra eka udyogapatine mujhase kahA thA ki yadi mere barAbara ke DibbemeM bhI koI yUrupiyana mahilA safara kara rahI ho to mai tatkAla usa Dibbeko chor3a detA huuN| yaha loga kaba kyA prapaJca raca deM anumAna nahI lagAyA jA sktaa| eka hI zrAdamIke acchebure vyaktitvase loga acche-bure anumAna lagAte rahate haiM / 2-4 AdamiyokI tanika sI bhUla unake deza. dharma. samAjavaMzake mArgameM pahAr3a banakara khar3I hojAtI hai| 10-5 brAhmaNAMne logoko viSa de diyA to loga kaha baiThata hai brAhmaNokA kyA vizvAsa ? nAthUrAma vinAyaka gAMDase ke kAraNa - videzo meM hinduoM ko aura bhAratame brAhmaNo mahArASTroM, vinAyako aura goDamoMko kitanA kalaGkata honA par3A hai ? IsAIyAMne apane sevAbhAvI vyaktitvakI aisI chApa mArI hai ki unake mAyese bhI ghRNA karanevAle bar3e-bar3e tilakadhArI apanI bahU-beTiyoMko baccA prasatrake liye mizanarI haoNspiTalsamaM niHzaGka akelI chor3a Ate haiN| sabakA aTUTa vizvAsa hai ki utanI sevAparicaryA gharavAlAMse ho hI nahI sakatI / musalamAnoMmeM aneka sadAcArI tapasvI. aura munsipha hue haiN| parantu yahA~ jo unhoMne apane
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 ] anekAnta [ varSa vyaktitvakA amara DAlA hai. usako dekhate hue koI do-cAraka gvare-gboTe AcaraNa aura vyaktitvake hinda strI akelI unake muhallome nikalanekA sAhama kAraNa mamUcA deza, dharma samAja, vaMza kalaGkita ho nahIM kara makatI / janatA to vyaktiyoMke vartamAna jAtA hai| aura yaha kalaGka aise haiM ki nAnIke pApa vyaktitvase apanI dhAraNA banAtI haiN| unake pUrvaja dhevatoko bhugatane par3ate hai| bAdazAha the yA paig2ambara. imase use kyA marokAra ? eka bAra eka majana (mambhavatayA muni tilaka alIgar3hake tAle aura ludhiyAnekI nakalI milka vijaya) varmA gye| vahA~ do varmiyoMne unakA yatheSTa ejeNToMke dhAgyose taGga Akara. alIgar3hI aura ludhi- matkAra kiyaa| pravAmayogya ucita sahAyatA phuNcaaii| yAnavI logAMparase hI janatAkA vizvAsa uTha gayA / jaba ve vamAse prasthAna karane lage to varmI mejavAnokA kaI dharmazAlAoMmeM unake Thaharanepara bhI Apatti AbhAra mAnate hue bAra-bAra apane liya koI sevAhotI dekhI gaI hai| kArya batalAneke Agraha karanepara varmiyoMne makucAte __kucha mAravAr3I phUhar3a aura lIcar3a hote hai / pharsTa hue kahA-yadi varmA-pravAsameM Apako varmiyokI klAsameM saphara kareM to bAtharumake beminako miThIse Arase koI leza pahuMcA ho yA unake svabhAvabhagadeM. DibbemeM pAnIkI bAlTI chalakA-chalakA kara AcaraNa Adike prati koI Apane dhAraNA banA lI milabila-milabila kara deN| mAravAr3I aurateM ghUghaTa ho to kRpAkara Apa use samudrame DAlate jaaeN| mAra raheMgI. para seTaphArmapara bArIka dhotI pahina kara apane dezavAsiyoko isakA AbhAma taka bhI na nahAreMgI aura dhotI jampara badalate hue naGgI bhI hone de| jarUra hoNgii| kalakattase bIkAnera jAte-jAte bAbuoM yo ? yahI nanika-tanika-mI dhAraNA deza aura kuliyoko dhUmake pacAmoM rupaye dete jAeMge parantu samAjake liye pahADa jaisI kalaGka banakara ubhara AtI do rupaye dekara lageja ramIda nahIM leNge| ina 100-50 hai| baniyeke yahA~ loga binA ramIda liya rupayA de phahaDoMke kAraNa acche-acche pratiSThita naitika mAra- Ata hai| jo denA-pAvanA usako bahA batalAtI hai Thoka vADiyoMko bhI kulI aura bAbUse taga honA par3atA hai| mAna lana hai parantu baiGkake bar3eme bar3e aphamarako binA caGgIkA jamAdAra gaira kAnanI vastuoMke AyAta-niryAta ramIda eka pAI bhI koI nahIM denA na pAI-TU-pAI karanevAle badamAzoko to najarandAja kara degA parantu himAba milAya binA koI vizvAsa ho karatA hai| sumabhya susaMskRta mAravAr3IkA Tukavistara jAra khala- imakA bhI kAraNa yahI hai ki baniyA lena-dename vaayegaa| kyoki usakI dhAraNA bana gaI hai ki mAra- adhika prAmANika samajha liyA gayA hai| jitanAvADIko taGga karanepara paimA jarUra milatA hai| jitanA aba vaha patanakI aura jArahA hai. utanA hI eka sampradAya aura prAnta vizeSake naukarIke vaha badanAma bhI hotA jArahA hai| icchukoko kalakatte-bambaIme yaha kahakara TAla diyA zikArapura bhAgA~va. baliyAke nivAsI marya jAtA hai-"naukarI to hai parantu chokarI nahIM" / aura bihArI buddha kyoM kahalAta hai ? kyA ina jagahIarthAna jahA~ chokarI nahIM. vahA~ tuma naukarI kagaMge me mAra bhAratake mUkha ikaTThe kara diye gaye hai. athavA nahI aura jahA~ chokarI hogI tuma lekara jarUra yahA~ mUrkha aura buddha, paidA hI hote haiM ? nahI. ina bhaagoge| zaharoke 10-5 gadhoMne bAhara jAkara isa tarahakI bhAratameM kaI jAtiyA~ aisI haiM ki loga rAha harakateM kI ki logAMne unase unake prAnta aura zaharake calate rAta honepara jaGgaloMmeM par3a rahanA to ThIka sambandhameM upahAsAspada dhAraNAe~ banA lii| ve gadha to samajhate haiM kintu unake gaoNvameMse gujaranA maMjUra nahIM na jAne kabake mara gaye hoge, para unake gadhepanakA krte| prasAda vahA~ vAloko barAbara mila rahA hai|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa -] vyaktitva [ 306 bhUmikA tanika lambI hogii| pratyeka vyaktiko bandiyoMke liye zAmake bhojanakI vyavasthA diname yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki usake kAraNa na hokara gatrime hotI hai| hAlA~ki jela-niyamAnusAra umake deza-mamAja Adi pratiSThita na ho sake to mUryAsta se pUrva maba kaidI bhojana kara lete haiN| parantu badanAma bhI na hone paaeN| pramaGgavaza ApabItI kucha gajanaitika bandI apanA bhojana gatriko hI banavAte ghaTanAe~ dI jArahI hai| the / rAtriko bhojana na lenepara eka netA bole-. (1) "yahA~ dina-vinakA niyama nahIM cala pAyegA. ima dillIme 1630ke namaka satyAgrahake pahale jattheme pAkhaNDabAjIko aba dhatA batAo" / maiMne prakaTa meM 5 satyAgrahiyome hama do jaina the / bAkI tInameMse to kucha nahIM kahA. para maname saMkalpa kiyA-yaha 1 mumalamAna aura do bAharake maz2adaravargase the| niyama aba DaGkakI coTa nibhegA / hAyara hama aura 7.-80 hajArakI bhIr3a, hame dehalIse matyAgraha sthala hamAre niyama / kisIme maiMne kucha kahA nahIM, una (malImapura-zAhadarA) kI ora pahuMcAne calI to logoke bhAjana-samaya cupacApa Tala gyaa| parantu phira mAgame kilaka mAmane jaina lAlamandira AyA / bhI pAkhaNDIkA phatavA nAjila ho hI gayA honA to pratyaka zubha kAryoma jainI mandira jAna hI hai| ataH yaha cAhiye thA ki hamAra bhUkhe rahanepara hamAre mAthI hama donoM bhI mandirako devataM hI bhIko gakakara bhI gatrime bhojana karate hue kucha saGkoca anubhava darzanArtha gaye / ima nanika-mI bAtasaM dehalIma yaha karata aura vratakI vizeSatA aura dRr3hatAkI prazaMsA bAta phaila gaI ki dehalIke dono satyAgrahI jaina hai| krte| isake viparIta hamAra muhapara hI ise pAkhaNDa jainAne mabase Age bar3hakara apanekA bhaMTa car3hAyA hai| batAyA jArahA hai| mAlUma hotA hai koI na koI truTi hA~ bheTa hI. kayAki usa mamaya kimIko gavarnamaNTake hamama digyAI avazya detI hai:irAdekA patA nahIM thA / hame jaba jatthame liyA niyAje izqama khAmI koI mAlama hotI hai / gayA taba kaoNgresa-adhikAriyoMne spaSTa cetAvanI de dI tumhArI bagahamI kyo barahamI mAlama hotI hai| thI-'sambhava hai tumapara ghor3e daur3A jAe~ gAliyAM bhAI nanhaMmalakA jelame mAtha chUTa gyaa| hama calAI jAe~.lAThiyAM barasAI jA aGgahIna yAapAhija dono judA-judA giraphtAra kiye gaye the| ataH maiM banAye jaaye| hara taraha ke khatarAko dhyAnameM rakhakara akelA hI usa samaya jelameM jaina thA maiMne goyalIya hI mAbUta kadama aura pUrNa ahisaka bane rahanekI ke bajAya apanekA taba jaina likhanA prArambha kara hamana eka lAgya jana-samUhame pratijJA kI thii| diyA thaa| 2-4 roja zAmako bhUkhA rahanA par3A hogA ataH logokA jaba mAlUma huA ki donoM jaina hai ki dillI jelavAlone hama sI-klAsa bandiyoke liye to loga aza-aza karane lage aura jaina to gale mila bhojanakA prabandha hamAre supurda kara diyaa| aura hamane milakara rone lge| 'bhAI tuma logAMne hamArga pata sA prabandha kiyA ki maba sUyAstase pUrva bhojana kara rakhalI" / namaka-satyAgraha huaaa| pulisane aNDakoSa lete| hamArI bhAjana-vyavasthA svacchatA. prama-vyavapakaDakara ghamITe, namakakA garama pAnI chInAjhapaTIme hArakA degyakara sabhI prasanna hue| yahA~ naka ki una zaropara girA / parantu sadeva isI 'pata'kA dhyAna netA mahAdayake muhase bhI anAyAsa nikala hI gayAbanA rhaa| vyakti to hamAra jaise anaginata paidA hoge. "bhaI nokI bhojana-vyavasthA aura svacchatAko para pata' gaI to phira hAtha na zrAyegI / isI bhAva- koI nahIM pahu~ca sakatA ' ina logokA dinameM bhojana nAne lahamebharako vicalita nahIM hone diyaa| karanA aura pAnI chAnakara pInA tA anukaraNIya hai| (2) rAtrimeM lAkha prayatna karo kucha na kucha jIva-jantu peTameM jela pahuMcanepara mAlUma huA ki rAjanaitika cale hI jAte haiM aura bhojana ThIka nahIM pctaa"|
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ] anekAnta [varSa aGgaliyA~ yakasA~ nahIM hotiiN|" "isa pArsalameM kitAbeM kaisI AI haiM ? rAjanaitika dillIse miNTagumarI jela bheja diyA gayA / yA sarakAravirodhI to nahIM haiM ?" aNDamAnameM sthAna rikta na honeke kAraNa paMjAbake jIvana-paryantake sajAyAphtA]DhI yahIM rakkhe jAte the| jI. maiM dekhakara abhI batalAye detA huuN| Apa hameM bhI yahA~ eka varSa rahanekA mIbhAgya prApta huaa| vizvAsa rakheM jela-niyama viruddha kitAba maiM eka bhI 4 bajekA samaya thA, maiM apanA bAna baoNTakara baiThA hI nahI rktuuNgaa|" thA ki lAlA banArasIdAsa (jelabAbU) Aye aura kitAba dharma lAlA pannAlAlajI agravAlane kitAboMkA pArsala divAkara bole dillose saba dhArmika bhejA thI / kitAbeM lAlA "yaha pArsala ApakA hai " banArasIdAsako bhI par3hane dI gaI to unhe goztasa "jI" ghRNA hone lgii| unhone kaI bAra kahA ki ina "kyA Apa jaina haiM" kitAboMke par3hanese hama pati-patnIka dilapara bar3A asara "jii|" huA hai / vaha aksara mujhase tatvacarcA karane AtA "Apa loga. sunA hai gozta nahIM khAte" " / thaa| (vyaMgyAtmaka haeNmI) "jI, hama loga gozta nahIM khaate"| "kyo" jelame sAga-dAlame pyAja-lahasana itanA paDatA "jainoMkA vizvAsa hai ki jo kisI meM jAna nahIM DAla thA ki khAnA tA darakinAra usakI gandhase hA jI sakatA vaha kisIkI jAna nahIM le sakatA / hameM dUsaro Upara-UparakA Ane lagatA thaa| ataH karIba 5-6 ke sAtha vahI vyavahAra karanA cAhiye, jisa vyavahAra mAha rUkhI roTI. pAnI yA gu ke mahAra paTameM utrtaa| ke liye hama unase icchuka haiN| jaisI karanI vaisI eka rAja bhojana karata samaya lAlA banArasIdAsa zrA bharanIke jaina kAyala haiN| Aja jo zaktike mada meM dUsaroM phuNce| isa taraha hAvI rATI khAta dekhakara sababa ko kaSTa pahu~cAte hai, unheM eka na eka roz2a aparAdhiyoM- pUchA to sAthiyoMne batalA diyA ki yaha pyAja lahasana kI zreNIme khar3A honA hogaa| nahIM khA skte| sunA to behada bigdd'e| tuma logoMne dAdakhvAhIke liye hazrakA medaoN hogA / mujhe kyoM nahIM kahA.? ye rUrkhA roTI khAte rahate hai hAtha makatUlakA kAtilakA girebaoN hogA / aura tuma loga majese inake sAmane dAla-sAga khAte "oha, mApha karanA. maine Apase aisI bAta kI rahata ho / yadi tuma loga 50 zrAdamI taiyAra hojAo jo Apake jamIrake khilApha thii|" to Ajase hI pyAja-lahasanarahita dAla-bhAgakA prabandha kiyA jA sakatA hai| sAthiyoMko isame kyA ___ "nahIM, yaha to zrApakA saujanya hai jo Apane eka kaidIse bAta kI. varnA yahA~ kauna kisIse bAta aitarAja hotA. vaha to majabUrana khAte the| dUsare dina 60-70 ke liye pyAja-lahasanarahita bhojana Ane karatA hai ?" "sunA hai. jaina jhUTha nahIM bolate ?" lgaa| miNTagumarImeM bhojana jelakA banA hI milatA "haoN. bolanA to nahI caahiye| para, kalA to thaa| dillIkI taraha hamArA prabandha nahIM thaa| candramAmeM bhI hotA hai| kyA kahA jAsakatA hai. paoNcoM (zeSa havI kiraNameM)
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca prAcIna di0 jaina mUrtiyA~ * * (lekhaka-muni kAntisAgara) ___ tA0 25-7-48 ravivArakA dina thA. maiM kucha leTe kI ceSTA karatI hai / vaha saphala kahA~ taka hotA hai isakA hue. DaoN. bhAMDArakarakA jaina mUrtizAsakA vaha noTa par3ha nirNaya karanA etadviSayaka ruci rakhanevAlI janatAkA rahA thA jo 'bAyolojika sarve oNpha iMDiyA' kAma hai| saphala kalAkArakA jIvana bhI kaI vilakSaNaitivRttameM prakaTa huA hai / thA bhI nizcinta, ravivArake tAoMkA eka samanvayAtmaka kendra hai / usake mastiSkadina maiM bhI apanI lekhanIko kaSTa nahIM detA / yoM to kI rekhAe~ hI isakA sUcanAtmaka pratIka hai / vaha kabhI "ArAma" jainamuniyokI jIvana-viSayaka DikzanarImeM to zAnta-mudrA meM rahatA hai, kabhI gAMbhIrya bhAvoMkI mUrtinahI hotA, bhagavAna mahAvIrane spaSTa zabdomeM bArabAra sama pratIta hone lagatA hai aura sabase bar3I vizeSatA kahA hai "samayaM goyama mA pamAe" he gautama kSaNamAtra hai vaha aprasanna kabhI nahIM hotA, jaise koI zikArI bho pramAda na kara / upayukta noTa pUrA karake oNkheM banda zikAra na milanepara bhI--nirAza honA mAno usake honA hI cAhatI thIM. rokanA bhI maiMne ucita nahIM jIvanake bAharakI hI vastu ho| yadi spaSTa kaha diyA samajhA. itanI degmeM mere sAmane eka sajjana zrA pahuMce jAya to kalAkArakA hRdaya eka samudrake samAna jo purAtatvame hI ema0 e0 hai, isI viSayapara gambhIra hotA hai| nadI-nAle jaise ekatra hokara ratnAkaraprAcAryatvake liye thIsisa-mahAnibandha-bhI likhI me vilIna hojAte haiM ThIka usI prakAra jJAna-vijJAnakI hai| merA mana to thA ki kaha dUMkala Aiye parantu Apane samasta dhArAe~ usake hRdayameM samA jAtI haiM. binA Ate hI mere sammukha chaha citra upasthita kara diye| inake saMgamake vaha saphala kalAkAra mAnA hI nahIM mujhe to atyAnanda huA; kyoMki purAtattva-saMzodhanakA jAsakatA; tabhI to vaha prastara aura dhAtuoMpara gaMga jise lagA ho vaha to apanI gaveSaNA-viSayaka pravAhita bhAvAMkA samajhakara vivecanA karaneko udyata rucikA pUrtike liye pahAr3oM aura khaNDaharAMmeM ghUmatA rahatA hai / bhAvanAzIla hRdaya pratyeka sthAnako apane hI rahatA hai usake liye mAgameM AnevAlI bAdhAe~ vizeSa dRSTikoNase devatA hai| yahI kAraNa hai ki koI mUlya nahIM rakhatI, jaba mujhe to ghara baiThe hI ye jahA~ kIcar3a bhI na ho vahA~ vaha uttama marovara dekhatA cIje prApta hogaI aura vaha bhI jaina purAtatvase hai| kahanekA tAtparya yaha ki jahA~para pASANoMkA yA sambandha rakhane vAlI.phira prasannatA kyoM na ho? dila kalAtmaka avazeSAMkA Dhera ho ve hai to prastara para uchalane lgaa| maiMne bahuta ceSTA kI ki mai inheM abhI apane kalAkArake liye ve tAtkAlika sAMskRtika pravAhoMkA pAsa hI rakhU kala lauTA dUMgA. para jo sajjana ye citra pradhAna kendra mAlUma dete haiN| kalAkArako duniyA hI lAya the unake svAmIkI AjJA rakhanekI na thI. nave nirAlI hai| isameM jA kucha kSaNa vicaraNa karanekA mujhe abhI noTsa lene denA hI cAhate the| maiMne inheM saubhAgya prApta karatA hai vahI upayukta paktiyokA khUba gaurase dekhA ki inakI kalA vagairahakA ThIkase sAkSAna anubhava karanekI kSamatA rakhatA hai| adhyayana karalU aura bAdameM kucha paMktiyA~ likha lUMgA hA~ to aba maiM apane mUla viSayapara AjAU~, jisase aura aparicita jana bhI inake paricayase mujhe noTsa na lene diye taba kucha raJja-sA avazya lAbhAnvita hoM. parantu merA anubhava hai ki jaba taka huA isaliye ki itanI sundara jainakalAtmaka kRtie~ mula vastu-avazeSa-sammukha upasthita na ho taba taka hote hue bhI Aja jainI inase kyo aparicita raheM? unakA vAstavika paricaya ucitarUpeNa lipi nahIM kyA pratimA-nirmANa karavAnevAloMkA yahI uddezya kiyA jA sakatA. kyoMki kalAkAra (pAThaka bhUlase thA? bilkula nhiiN| parantu jaba maiMne jAnA ki usake mujhe hI kalAkAra na samajha baiThe) jaba sAmaneko vastu svAmIke yahA~ do dina citra raha sakate haiM aura maiM dekhatA hai aura kalama hAthameM uThAtA hai taba usakI vahA~ jAkara noTa kAlUM to unheM Apatti nahIM hogI, taba manovRttiyA~ kendrita hokara usake bhItara praveza karane- maiMne bhI svIkAra kara liyA / bAdame maiMne apane dilameM
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312. ] yahI andAja lagAyA ki citra usane isa bhayase zAyada na rakheM hoMge ki maiM kahIM unakI pratikRti utaravA lU~ yA blaoNka banavA lU~, astu / ye merA mana unhIMmeM lagA rahA, soca rahA thA kyA hI acchA ho yadi rAta choTI hojAye aura dina nikalate hI maiM abhilaSita kAryako kara DAlU, para anahonI bAta thI / zranekAnta tArIkha 26-0-48 ko maiM bihAra prAntake bahuta bar3e kalAtmaka vastusaMrakSakake yahA~para sahayogI bAbU padamasiMha balaliyAko lekara pahuMcA hI / 12 bajanekA samaya rahA hogA, maiM to cAhatA thA ki ve zrImanta mujhe citra avalokanArtha dekara ArAmakI nIMda leM tAki maiM zAntipUrvaka apanA kAma nipaTAlaM, para ve bhI the dhunake pakke, bahuta dhUpa-chA~ha dekha cuke the, maiM to unake sAmane bacA thaa| citra merI Tebilapara zrA gaye aura pA~ca-sAta minaTake bAda vApisa lenekI bhI taiyArI karane lge| maiMne kahA, dekhiye, ye kAma utanA AsAna nahIM ki pA~ca-dasa minaTameM inako samucita rUpase samajha liyA jAya / ve phira apane kAmapara gaye aura maiM apanA aura sArA kAma chor3akara pratimA-citroMkA paricaya likhane lagA. bIca-bIcame ve Aye aura ke mastiSkakI rekhAo meM maiM par3ha rahA thA ki jo kucha kAma maiM kara rahA hU~ vaha Apako mAnya nahI hai / para maiM bhI mu~ha nIce dabAye likhatA hI gayA. jo kucha bhI likhA vahI Apake sAmane samupasthita karate hue maiM zrAnandakA anubhava karatA huuN| ho sakatA hai inake paricayase aura saMskRtipremI bhI mere zrAnandameM bhAga baTAveM / [ varSa 6 gaThana aura tadupari jo pAlizakI snigdhatA hai usase sauMdarya svAbhAvikatayA khila uThatA hai / hAtha ghuTane taka lagate haiM aura isa prakAra se aGguliyA~ rakhI huI haiM mAno yaha sajIva hai / pratimAkA mukhamaNDala bahuta hI AkarSaka aura zAntabhAvoMko liye hue haiN| hoThoMse smitahAsya pharaka uThatA hai / mastakapara ghuMgharavAle kezo kIrNita haiM / uSNIza bhI hai| oNMkheM kAyotsarga mudrAkI smRti dilAtI haiN| vAma aura dakSiNa bhAga meM yakSiNI-yakSa cAmara liye avasthita haiM / cAmara jaTila haiN| donoMkI prabhAvali aura mukhamudrA zAnta hai parantu yakSiNIkI jo mudrA kalAkArane aGkita kI hai usameM strI-sulabha svAbhAvika cAzvalya vidyamAna / ubhaya pratimAoke uttarIya vastra bahuta spaSTa hai / gale meM mAlA, karNa meM keyUra aura bhujadaNDame bAjUbandha haiM / yakSiNIkI jo pratimA hai usake vAma caraNake pAsa eka strI striyocita samasta AbhUSaNose vibhUSita hokara aMjalI dhAre bhaktipUrvaka namaskAra-vandanA karatI huI banAI gaI hai| mukhamaNDala para sUkSma dRSTi DAlane se avabhAsita hotA hai ki unake hRdaya meM prabhuke prati kitanI ucca aura Adarzamaya bhAvanAe~ antarnihita haiN| aisI prAkRtika mudrAe~ kama hI dekhaneme AtI haiN| prazna yaha upasthita hotA hai ki yaha strI kauna hosakatI hai ? mera matAnusAra to yaha mUrtinirmANa karavAnevAlI zrAvikA hI honI cAhie; kyoMki prAcIna aura madhyakAlIna kucha pratimAe~ maiMne aisI bhI dekhI haiM jiname nirmApakayugala rahate haiM / ubhaya pratimAoke upari bhAgameM padmAsanastha dono ora do jina pratimAe~ haiM / tadupari donoM ora AkAzakI AkRtipara deviyA~ hastameM puSpamAlA liye khar3I haiM, unakA mukhamaNDala kahatA hai ki ve abhI hI bhagavAnako mAlAose suzobhita kara apane bhaktisikta hRdayakA suparicaya deNgii| mAlAcyoMke puSpa bhI bahuta spaSTa haiM / mastakapara chatrAkRti hai / mUla pratimAkA nimna bhAga utanA karSaka aura kalApUrNa nahIM / madhyameM dharmacakra aura ubhaya tarapha viparItamukhavAle prAsa haiM / parantu pratimApara nirmANakAla - sUcaka khAsa saMvat yA vaisA 1 - yaha pratimA bhagavAna pArzvanAthajIkI hai jaisA ki mastakopari sapta phanoMse sUcita hotA hai / nimna bhAga sarpAkRti nahIM hai| yaha prathA hI prAcIna kAlIna pratimAoM nahIM thI yA kama rahI hogii| upa yukta phane itane sundara bane haiM ki madhya bhAgakI rekhAe~ bhI suspaSTa haiM / sarpAkRti pRSTha bhAgIya caraNase prArambha huI hai jaisA ki DhakagirimeM prApta pratimAoM meM pAI jAtI hai| pratimA sarvathA nama hai| isakA zArIrika
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] pA~ca prAcIna di. jaina mUrtiyA~ [ 313 koI ullekha nahIM hai / ataH pratimAkI nirmANakalApara- isa prakAra paoNcI khaDagAsanastha digambara mUrtiyA~ haiN| se hI isakI zatAbdI niti karanI hogii| maiM aura isa prakAra pA~ca citra pratimAoMke mere sammukha citravAhaka sajana ise antima guptakAlIna kRtiyoMmeM Aye, jaisA mujhapara prabhAva par3A aura samajhA vaha samAviSTa karate haiN| pUrvIya kalAkA prabhAva hai| isa Apake sAmane hai / chaThavA~ citra eka tAmra patrakA thA, TAipakI aura bhI aneka zilpakRtiyA~ magadhameM phoTU itanA rahI aura aspaSTa thA ki unako ThIkase upalabdha hocukI haiN| par3hanA asambhava thaa| kArDasAijameM 34 paMktiyoMkI ___ lambAI. caur3AI aura muTAI isa prakAra citrake kRtiko kaise par3hA jAsakatA thA, parantu itanA avazya pRSTha bhAgameM ullikhita thIM- 22|. 16 // 4 iMca hai| pratIta huA ki samaya 1238 ASAr3ha kRSNA amAvasyA 2-prastuta pratimA uparyukta pratimAke anurUpa hai| kA hai / candradeva nRpa, gobindacanda, madanapAla aura vidita hotA hai ki eka hI kalAkArakI do kRtiyA~ haiN| nRpacandadevake nAma par3he gye| uparyukta sabhI sAmagrI antara kevala itanA hI hai ki Upara vAlI mUrtimeM vikrayAtheM hI kisIke saMgrahameM rakhI hai| nAmakA mujhe padmAsanastha 2 pratimAe~ haiM jaba isameM cAra haiM aura svayaM patA nahIM sunA hai 600 rupaye mUlya hai| tAmranimnabhAgameM bhI dharmacakrake dono ora padmAsanastha patra alaga 600 rupye| pratimA hai| pAsa nahIM haiN| parantu bhavyatAmeM kucha mere hI sahaza aura bhI purAtatvapremiyoMko aise utaratI huI hai| samaya vahI pratIta hotA hai| nApa. anupalabdha pratimAo tathA saMskRtikI sabhI zAkhAoM12 12 .2 iMca hai| se sambandha rakhanevAle avazeSa yA citra dRSTime pAte 3-eka laghutama prastara caTTAnapara utkIrNita hai| hI hoge| merA unase anurodha hai ki ve isa prakAraka imakI racanA donoMse sarvathA bhinna hai| ubhaya kaMdha. noTsa hI-yadi hosake to citra bhI-anekAnta me pradezase saTI huI 2 pratimA aura nimna bhAgameM yakSa prakAzanArtha avazya hI bhejakara sAMskRtika utthAnameM yakSiNi hai / grAsa dharmacakra samAna haiN| malakA magya sahayAga da / varanA sAmagrI yoM hI saMsArase vidA ho baDA zAnta hai. para isakI nAmikA kucha capaTI hai jo jaaygii| yadyapi isa prakArake zAbdika citrose kalAbuddha dharmakI AMzika dena hai kyoMki bauddha kalAvazeSoM kAroMko usake rahasyoMkA sUkSma parijJAna bhale hI na meM capaTI nAka AtI hai jaimAki buddhadevakI jAtikA ho para purAtatvake mujha jaise sAmAnya vyaktiyoMko hI guNa hai / nepAlakA prabhAva mAnA jAya to Apatti agrima adhyayanameM bar3I sahAyatA milatI hai| yo to nhii| nApa 131. 6.3 inca hai / nagna hai| ise maiM bihAra prAntake khaNDaharoMmeM aura paTanA bhyajiyamameM pAla kAlIna pratimA mAnatA huuN| bhI anekoM sundara kalApUrNa jaina pratimAe~ pAI jAtI 4-yaha pratimA kalAkauzalakI draprise utanI hai jinakA vistRta sacitra paricaya maiM bihArakI tIrtha mahatvapUrNa bhale hI na ho para martinirmANazAsaka bhUmimeM" zIrSaka nibandhameM duuNgaa| ullekhoke sarvathA anurUpa hai| isakI uThI haI chAtI paTanA siTI, tA0 27-7-48 eka sainikakA smaraNa dilAtI hai| mujhe to kahate 1 jaina samAjakA eka bhI sArvajanika purAtatvaviSayaka tanika bhI saMkoca nahIM ki isake nirmANapara gomma- saMgrahAlaya nahIM hai / yaha aphasosakI bAta hai| varanA aisI Tezvara mahArAjakI pratimAkA asara spaSTa hai| mukha aura sAmagriyA~ bhaTakatI na phirtiiN| parantu aba 4.5 lAkha zArIrika racanAse evaM hastoMpara bikharI huI latAe~ rUpayekA candA karake kyoM na isa ora kadama bar3hAyA bhI isakI puSTi karatI haiN| racanAkAla 12 zatI hogaa| jAtA, thor3A-thor3A saMgraha bhI Age vizAla saMgrahakA rUpa 5-yaha pratimA khaDagAsanastha hai| moTI AkRti dhAraNa kara letA hai| 'bhAratIyajJAnapITha' ke kaarykrtaamohai| kAla 13 zatI hai| kA dhyAna maiM ina paMktiyoM dvArA prAkA karanA cAhatA huuN|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'saMjada' zabdapara itanI Apatti kyoM ? (lekhaka-zrI nemacanda bAlacanda gAMdhI, vakIla) . pro. hIrAlAlajIne koI 7 varSa pUrva SaTkhaMDAgama- usapara TIkA honepara bhI usakA jaba mUlapratise ke prathama bhAga jIvaTThANakI prathama pustaka prasiddha kI muqAbilA karAyA gayA aura mUlapratime saMjada' zabda thii| isake 332veM pRSThapara 63vA~ sUtra chapA hai, jo kA honA niIta hogayA tava vastusthitise saba parinIce uddhRta kiyA jAtA hai cita hogye| itanA honepara bhI zrI paM. makkhanalAlajI "sammAmicSThAiTThi-asaMjamasammAiTi zAstrI pa0 pU0 prAcArya mahArAjajIse nivedana karate saMjAdAsaMjada'-dvANe NiyamA pajjatiyAo ME3 // hai ki "tAmrapatra nimApaka kameTIko Adeza dekara isa sUtrapara sampAdako dvArA dIgaI .1 atra 'saMjada' pada jisa tAmrapatrapara khudA ho usako "saMjada" iti pAThazeSaH pratibhAti' isa TippaNIko alaga karA deveN|" dekhate hI digambara jaina samAjameM eka dhUma maca mUla tADapatrakI pratimeM 'saMjada' pada hai aura usI gii| usakA yaha khayAla huA ki prophesara sAhabakA ke anusAra tAmrapatrapara bhI khodA gayA hai| aisI isa sUtrameM "saMjada" zabdako bar3hAnemeM kucha hetu hai| hAlatameM usa tAmrapatrako hI alaga karA denekA anukyoMki isa zabdake bar3hAnese digambara AmnAyake rodha kucha samajha nahIM AtA / ganImata hai ki mUla viruddha dravyastrIko mukti prApta honA siddha hogaa| isa tADapatrake alaga karA denekA anurodha nahI bhayake kAraNa paM0 makvanalAlajI zAstrI mAranA aura kiyA gayA / paM0 rAmaprasAdajI zAstrI bambaIne lekha aura TraikTa siddhAntasUtrasamanvayake khaNDanapara vidvadvara paM. likhe aura 'saMjada' zabdako haTAnekI preraNA kii| yaha pannAlAlajI sAnI nyAyasiddhAnta-zAstrIne 'SaTadhUma sirpha mamAja taka hI mahadUda (sImita) nahIM rahI khaNDAgama rahasyodghATana" nAmakI eka pustikA 232 kintu paramapUjya AcArya zrI 108 zAMtisAgara pejakI likhakara prakAzita kI hai, jisame bahata hI mahArAjajI taka pahu~cA dI gaI / aura unako yaha spaSTatAse yaha mAdhAra siddha kiyA hai ki sUtra 62-63 sujhAyA gayA ki agara sUtrameM yaha 'saMjada' zabda kA sambandha bhAvastrIse hai, na ki drvystriise| jo jIva bar3hAyA jAya to bar3A anartha hogA, aura zvetAmbara dravyapuruSa hAkara bhAvastrI ho usake caudaha guNasthAna AmnAya-mammata strI-muktikI puSTi hokara digambarA- ho sakata hai aura jo jIva dravyastrI ho vaha pA~cave mnAya nestanAbUda ho jaaygaa| guNasthAnake Age nahIM jaasktaa| ___ paM0 makkhanalAlajIne jo TrekTa likhA vaha 170 isaliye sUtra 63meM sthita "saMjada" pada kisI pejoMkA hai| usakA nAma hai-siddhAMtasUtrasamanvaya" prakAra dravyastrIkI mukti nahIM siddha kara sakatA / ise Apane bar3I bhaktise zrIzAMtisAgarajI mahArAjake ataeva use dUra karanekA Agraha niSprayojana hai| karakamaloMmeM samarpita kiyA hai| pratyuta usa padake dUra hojAnepara hI digambara AmnAya pro0 hIrAlAlajIne "saMjada" padakI AvazyakatA tathA SaTkhaNDAgamame visaGgati Adi aneka doSa khar3e ko apanI TippaNImeM dikhAkara eka prakArase prazasta hojAte hai, joki anarthakArI hI siddha hote haiN| kArya hI kiyaa| lekina usake bAda samAjakI orase ye saba bAte paNDitapravara sonIjIne apane TraikTameM
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 ] 'saMjada' zabdapara itanI Apatti kyoM ? itanI vizada rItise spaSTa kI haiM ki usa viSayameM aura haiM, yaha kyo ? kucha likhanA piSTapeSaNa karanA hogA / paM0 makkhanalAlajIne apane "siddhAntasUtrasamanvaya" TraikTame "nirNaya deneke AcArya mahArAja hI adhikArI haiM" isa zIrSakakA eka prakaraNa likhakara yaha siddha karanA cAhA hai ki 'saMjada' padakA vivAda siddhAntazAstra - sambandhI hai / ataH isake nirNayakA adhikAra pa0 pU0 cAritracakravartI zrI 108 zAMtisAgarajI mahArAjako hI hai| kAraNa ki ve vartamAnake samasta sAdhugaNa evaM AcArya - padadhAriyo meM sarvopari ziromaNi haiM / ityAdi / lekina sunA jAtA hai ki pa0 pU0 AcAryazrIne pharmAyA hai ki isakA nirNaya hama nahI kara sakate / yaha kAma paMDita logokA hai / saMskRta aura prAkRta bhASAke jAnakAra paMDita loga hI hote hai / ataH ve hI loga isakA nirNaya karale / mAtRpratise milAna karaneke bAda 'saMjada' padako tAmrapatra se nikalavA denekA pU0 AcAryajIse anurodha karanA vyartha hI nahIM kintu anarthakAraka hogA / mAtRpratike virodhI tAmrapatrako koI bhI pasanda nahIM kregaa| maiM to paM0 makkhanalAlajIse savinaya anurodha karatA hU~ ki Apa eka patraka nikAlakara yaha prakaTa kara dIjiye ki "siddhAntasUtrasamanvayame hamane jo vicAra prakaTa kiye hai ve 'paTkhaNDAgama rahasyodghATana' ko vicArapUrvaka par3haneke bAda aba kAyama nahIM rahe haiM / havA~ sUtra vastutaH bhAvabIse sambandha rakhatA hai, dravyase nahIM / " pro0 hIrAlAlajIse bhI savinaya vinatI hai ki bhagavAn zrIkundakundAcArya, zrIsamantabhadrAcArya. zrI pUjyapAda bhaTTAkalaGkadeva, vIrasenAcArya, nemicandra siddhAntacakravartI AdikoMko kyA Apa Adhunika AcArya ataeva apramANa samajhate haiM / SaTkhaNDAgama kI prastAvanA meM to ina AcAryapravaroMkI stuti karake Apane unake pranthoM aura vacanoko pramANa mAnA hai / aura aba bhAvaveda aura dravyavedakI vyavasthAke viSayameM unake vacanoMko pramANa mAnaneko zrApa tayyAra nahIM [ 315 purisicchiDhavedodayeNa purisicchida bhAve / NAmodayeNa davve pAyeNa samA kahiM visamA // gommaTasAra - jIvakANDakI isa gAthAse vedavaiSamya spaSTatayA siddha honepara bhI use na mAnanA anucita hai / gommaTasAraprantha zrInemicandra siddhAntacakravartI jIkI anupama kRti hai, jo SaTkhaNDAgamaprantharAjakA pUrNamanthana karake hI usake sArarUpameM tayyAra kI gaI hai / nemicandrAcAryane bhI isa bAtako gommaTasArakarmakANDa gAthA 397meM bar3e gauravase kahA hai - "jaha cakke ya cakkI lakkhaMDaM sAhiyaM viggheNa / taha maicakkeNa mayA chakkhaMDaM sAhiyaM sammaM // " "jisa prakAra cakravartI apane cakrake dvArA paTkhaNDa pRthvIko siddha kara letA hai / usI prakAra matirUpI cakra ke dvArA maiMne chaha khaNDa arthAt SaTkhaMDAgama ko samyakrUpase sAdha liyA hai / " zrInemicandrAcAryako "siddhAntacakravartI" yaha upAdhi bhI isI hetuse prApta huI, jo unake siddhAntafaras pAragAmitvakI dyotaka hai / ataeva unake gommaTasArAdi granthoke prati avizvAsa prakaTa karanA hI hai| pa0 pU0 AcArya zrI zAntimAgara mahArAjajIke caraNoM meM bhI savinaya vinatI hai ki mAtRpratimeM 'saMjada' padakA honA siddha ho cukA hai aura ukta sUtrame usakA sthira rahanA TIkAdiparase saGgata aura Avazyaka hai| tathA vidvatpariSad ne bhI apanA yahI nirNaya diyA hai to aba usa tAmrapatrako badala dene yA usapara kucha TippaNI denekA Agraha athavA prayatna anucita hI hogA / paM0 makkhanalAlajIne jo yaha likhA hai ki haveM sUtrameM 'saMjada' padako kAyama rakhanese dravyastrIko mukti siddha hogI so bilakula galata hai| paM0 sonIjIne isa AkSepakA zAstrAdhAra pUrvaka acchI tarahase khaMDana kiyA hai| ataeva yaha bhrama dUra hojAnA cAhiye / paM0 makkhanalAlajI vidvAna haiM aura isa liye unheM
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ apaharaNakI AgameM jhulasI nAriyA~ rAvaNa aura kasakI kathAe~ jaba hamane par3hI to kara usIke pAsa rahatI haiN| pati-viyoga eka palako hamArA mana sihara uThA-zroha, aise atyAcArI the ye ve pApa samajhatI hai| jaise sItA cupacApa gardana duSTa ! para Aja hamAre cAroM ora jo kucha horahA hai, laTakAye subakatI huI rAvaNake dvArA haraNa kara lI use dekhakara rAvaNa aura kaMsa dono jhepa gaye haiN| mAra- gaI, usI prakAra Aja bhI hindu nAriyA~ AtatAyiyoMkATa aura phUMka- phaoNka to zrAma bAteM haiM, para sabase marma- ke sAtha mimayAtI huI calI jAtI hai aura ve unake bedhI hai hamArI bahU-beTiyokA balapUrvaka aphrnn| atyAcAroko bilakhatI huI, karAhatI huI sahana karatI Aja jAne kitanI hajAra nAriyA~ ina rAvaNoMke paMjemeM haiN| haoN, yadi sItAne ahisAtmaka satyAgraha (1) kA haiN| lajjAkI bAta hai ki hama unheM bacA na sake aura avalambana na lekara rAvaNadvArA haraNa kiye jAnepara duHkha hai ki jo baca rahI hama unheM saccA patha bhI chInA-jhapaTImeM dera lagAI hotI, aMguliyose A~khe na batA ske| aGgAroMse likhA yaha prazna hai ki jo kucA dI hotI. daoNtose nAka kutara lI hotI yA laGkAstriyA~ balapUrvaka apahRta hogaIM yA hojAyeM, kyA ve meM jAkara use dhokheme phaMsAkara sote hue badha kara diyA ise 'karmokA phala' mAnakara cupacApa unhIM rAkSasoMke hotA, yA mahalome Aga lagA dI hotI. to bAdame paMje meM phaMsI raheM yA unake liye bho koI mArga hai? hone vAlI ye nAriyA~ bhI isI AdarzakA anukaraNa hamAre netA nAriyoMko sItAkA Adarza upasthita krtii| kitane khedakI bAta hai ki jina nAriyokA karaneko kahate hai| hamArI mUDha buddhimeM nahIM AyA ki balAt haraNa ho. unhAM nAriyAMkI santAna vidharmI vaha kaunasA Adarza thA, jo sItAne upasthita kiyA hokara apanI mAtAoke apamAnakA badalA na lekara aura jisapara AjakI deviyA~ kArya nahIM kara rahI haiN| duSToM aura AtatAyiyoko apanA pUrvaja samajhakara hamArI tuccha sammatime to hinda khiyA~ sadaivase ulTA hindu jAtike raktakI pyAmI banI rahatI hai| bhagavatI sItAke pathapara cala rahI hai| banomeM jaba hinduome yaha bar3I Atma-ghAtaka prathA rahI hai pati hI nahIM jAte taba patniyA~ unake sAtha kaise jAye ki balAt haraNa karane vAle AdarakA dRSTise dekhe haoN jeloM. sabhAoM meloM. sinemAzro. thiyeTaro. nAca- gaye hai aura striyAne binA hIla-hajjata kiya unhe pati gharoM aura klaboMme ve patise kandhA bhidAye rahatI hI svIkAra kara liyA hai| hama to kahata hai ki yaha prathA hai| pati kitanI hI dUra ho. bUr3he sAsa-sasurako choDa hI hindU jAtika liya ghAtaka hai / hindU jAtikA yadi __ yaha siddhAnta huA hotA ki haraNa karanevAlA yA ekabAra jo mata diyA usako badalanA nAgavAra aura balAtkAra karanevAlA mahAnase mahAna vyakti kyo na ho. apamAnAspada mAlUma hotA hogaa| para apane pahale matameM apahatA yA dRSita kI gaI nArIdvArA badha honA hI pramAdase huI koI galatI yA doSa pIche mAlUma hojAya cAhiye aura yadi yaha mArga sItA yA anya pativratA to usako mAnya karanA sammAnyoMkA kAma hai-usame nAriyoMne banA diyA hotA to Aja kisI bhI prAtaunakI pratiSThA aura gaurava hai| aura apamAna samajhanA tAyIko yaha sAhasa na hotA ki vaha eka bhI nArIkA durAgraha yA durabhinivezakA dyotaka hai| apaharaNa kare / astu! 'bItI tAhi bisAra de, Ageyaha siddha ho jAneke bAda ki saMjada' pada mUlaprati- kI sudhi leya', aba bhI kyA bigar3A hai ? hamAre netA, meM vidyamAna hai aura tAmrapatrapara bhI vaha khAdA gayA hai| vyAkhyAnadAtA, kathAvAcaka Aja bhI ghara-gharameM saMdeza phira bhI tAmrapatrase usako nikAla denekA anurodha pahuMcA sakate hai-AtatAyI yadi tumhe balAt bhraSTa aura Agraha pa. pU. AcAryajIse ho rahA hai. isIliye karate haiM yA ghara lejAte haiM to avasara pAkara badalA yaha lekha prasiddha karanekI AvazyakatA pratIta huii| lo / khAnemeM viSa milAkara unake parivArako naSTa
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] apaharaNakI zrAgameM jhulasI nAriyA~ [ 317 kara do. gharameM Aga lagAkara unakA sarvasva bhasmIbhUta basa gayA hI gyaa| para jIvana, zatruke hAthoMmeM par3anekara ddaalo| bhale hI isake lie mahInA do mahInA para bhI'ubara sakatA hai / yaha bhI nizcit hai ki yA varSa do varSa bhI pratIkSA karanI par3e, para apaharaNa jIvita strIko zatru yA AtatAyI apaharaNa kara le ke apamAnako na bhuulo| avasarakI hara ghar3I tAkame jA sakatA hai aura AjakI bhASAmeM usakA durupayoga raho aura avasara milate hI badalA lo| hinda samAja bhI ho sakatA hai. para isa durupayogako, u ke netA nAriyoko badalekA yaha mantra dekara hI cupa na bhraSTatA yA naitika patana mAnaneko. hama kadApi taiyAra ho jAyeM, apanekA kartavya-mukta na mAna leN| ve yaha nahIM haiN| AtatAyIkA zarIrapara adhikAra kara lenA bhI dhyAnameM rakve ki yadi koI nArI aisA karake naitika patana nahIM hotA hai| aimA hotA, to jelameM lauTatI hai. to use yahI nahI ki gharameM apanA sthAna banda svayaM zraddheya mahAtmAjI, paM0 javAharalAla neharU mile apitu samAjame sArvajanika rUpase usa vIra- aura maulAnA abulakalAma AjAda naitika dRSTise nArIko abhinandana bhI mile| hamAre samAjame aise patita mAne jAte / hamArI rAyame naitika patana hai 2.4 bhI abhinandanotmava ho jAye to ve apaharaNoMko AtatA ke sAmane jhuka jAnA, use apanI AtmA asambhava banA deN| taba virodhiyoMke lie hamArI sauMpa denA. usakA ho jAnA, use (vivazatAmeM hI sahI) baha-beTiyA~ gur3akI DalI na raheMgI, phAsphArasakI apanA mAna lenA aura usa apamAnakobhUla jAnA / TikiyA ho jAyegI. jo havA lagata hI jala uThatI hai. Aja hame nArIko yaha batAnA hai ki apaharaNa aura jalA DAlatI hai / gA~dhIjAne ligyA thA- mArcakA antima adhyAya nahIM hai| apahata hokara bhA __ "agara maranekA sIdhA rAstA jahara hI ho to mai nArI apanI lar3AI jArI rakha sakatI hai aura use kahUMgA ki beijjatI karAne ke banisbata jahara khAkara mara jArI rakhanI cAhiye / Aja hama nArIko jo sabase jAnA behatara hai| jinhe khaJjara rakhanA hai ve bhale bar3A arU de sakata hai vaha yahI bhAvanA hai kihI svaJjara rambe lekina khaJjarase eka-dokA mAmanA AkramaNake samaya use laDanA hai aura apaharaNakiyA jA sakatA hai maikaDokA nahIM khaJjara to se bacanA hai / para yadi apaharaNa ho hI jAye, to use kamajorIkA nizAna hai| AkhirakAra jAnapara khela apanA yuddha jArI rakhanA hai, hAra nahIM mAnanI hai, jAnekI taiyArI hI hara hAlatame auratoMkI ijata bacA thakanA nahIM hai, samayakI pratIkSA karanI hai aura makatI hai aura kucha na kara sakeM to ve apanI jebame nizcitarUpase use eka dina apane ghara lauTanA hai| jahara hI khaM, jahara khAkara maranA naitika patanase lauTanA bhI hai, to luTeroMko lUTakA daNDa dekara aura kahI acchA hai|" pIDhiyoM taka smaraNa rakhane yogya eka cubhatA-sA mahAtmAjIkA yaha upAya niHsandeha amogha hai pATa paDhA kr| aura yaha utsargakI usa bhAvanAkA pratIka hai jo abhI yaha dhokhA nahIM hai, vizvAsaghAta nahIM hai, nasika pichale mahAyuddhame rUsake dezabhakta nivAmiyone brtii| patana nahIM hai. yaha zAkhoMmeM varNita aura pramANita ve jarmanoMse lar3e, jaba unake lie jame rahanA asambhava prApaddharma hai, yuddhakI eka nIti hai, raNakA eka dAva hai ho gayA to ve pIche haTe. para usa sthAnakA kaNa-kaNa aura nizcaya hI yaha nArIkA pavitra gurIlA yuddha hai| pheMkakara pIche htte| isa prakAra jarmanokA kevala jale jahA~ khulA yuddha sambhava nahIM hotA, vahA~ yaha gurIlA hue khaNDahara hI mile| yuddha lar3A jAtA hai aura bhAratakI nArIko Aja isI hama ima bhAvanAkA abhinandana karate hai. para jar3a gurIlA yuddhakI zikSA lenI hai| sampatti aura jIvita sampattimeM kucha bheda dikhAI isa yuddhameM use Taika, maizInagana, rAiphila. bandUka detA hai| jar3a padArtha jaba zatruke hAthame gayA, to phira aura talavAra nahIM mile, to koI cintA nhiiN| zAka
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ] anekAnta [varSa banAranekA darA~ta, sabjI kATanekA cAkU, bhAga ThIka phira satItva to AtmAkI vastu hai, usakA koI bhI karanekA cimaTA, patIlI utAranekI siNDAsI, teja kucha nahIM bigAr3a sakatA / apavitra pugalako koI kinArekI thAlI yA kaTorI, telase bharI lAlaTena duSTa balAt apavitra karatA hai, to isase satIkA kyA aura chataparase dhakA deneko sadhI hatheliyA~ usase bigar3atA hai ? sItAkA saharSa svAgata karake yadi rAma kauna chIna skegaa| yadi usameM bhAvanA ho to usake yaha paripATI DAla jAte ki haraNa kI huI striyA~ hara ye astra agnivANa siddha hoge aura dezake itihAsa- dazAmeM pavitra haiM aura unhoMne yadi sItAkI AlocanA lekhaka AnevAle dinoMmeM ina astroMke prayogakI kalA- karane vAle nIca dhobIkI yaha kahakara jihvA kATa lI kA aisA guNagAna karege ki senApati-romela aura hotI ki jo niraparAdha nArIko doSa lagAtA hai, usako maikArtharakI AtmAe~ IrSyAse use suneMgI / gA~dhIjIne yahI daNDa milatA hai, to Aja striyoMkI jo yaha likhA thA duravasthA hai, na huI hotii| "bhagAI gaI lar3akiyA~ begunAha haiN| kisIko unase Aja to sthiti yaha hai ki hamArI jo bahana-beTI napharata na karanI cAhiye / hara sahI vicAranevAle gaI. so gaI: kyoMki yadi use lauTanekA avasara AdamIko unapara tarasa AnA cAhiye aura unakI pUrI milatA bhI hai aura vaha AnA bhI cAhatI hai, to vaha madada karanI cAhiye / aisI lar3akiyoMko apane gharoMme socato hai ki jahA~ maiM jArahI haiM vahA~ mere liye sthAna khuzI-khuzI aura pyArase lauTA lenA cAhiye aura kahA~ hai ? jatemeM parasI roTiyA~ milegI aura cAro unake lAyaka lar3akoMse unakI zAdI honemeM koI ora ghaNA bharI A~khokI chaayaa| aise avasaroMpara dikkata nahIM honI caahiye|" puruSa to haiM hI, para striyA~ bhI apanI usa bahanako dikkata to nahIM honI cAhiye thI, kintu aisA sammAna yA pyAra nahIM de paatii| unake vyaGgavANa kaThinAiyA~ hindU nAriyoke uddhArameM bAdhaka avazya to usa samaya itane paine hojAte hai ki ve kalejeko rahI haiN| hama sanAtana panthiyoko eka sanAtana bhUla bAMdhaneme cukate hI nhiiN| khAye jA rahI hai| rAvaNakA vadha hojAnepara sItA apahata hAjAnepara bhI Aja nArIko jahA~ yaha rAmake zivirameM aaii| sItA socatI thI-rAma mujhe sIkhanA hai ki vaha hatAza na ho aura apanA gurIlA devakara vihvala ho uThege, ve mujhe hRdayase lagAneko yaddha jArI rakkhe, vahA~ hameM bhI to apanI manovRttime daur3ege aura maiM caTase unake caraNoMme gira jAU~gI, parivartana karanA hai| yaha parivartana hI tA usa yoddhA uThAyeMge to bhI na uThUgI aura rokara bhIkha mAgUMgA nArIkA asalI bala hai| pyAra aura mAnakI duniyA ki nAtha, aba yaha caraNa-sevA palabharako bhI na karAke saMsArame kauna AnA cAhegA? chUTane pAve | kintu sItAkI yaha AzA havAmeM taira jo kAma rAmane nahIM kiyA, vaha Ajake samAjako gii| rAmane sItAkI ora dekhA bhI nhiiN| guptarUpase karanA hai, use jInA hai to yaha karanA hI hogaa| hanumAnase sItAke pavitra bane rahanekI bAta pAkara bhI apaharaNase lauTI huI striyoMko bharapUra sammAna unakA hRdaya avizvAsI ho utthaa| milanA caahiye| unheM unakA sthAna milanA caahiye| kahA jAtA hai ki ve sItAke satItvakI orase unake liye sammAna aura sthAnakI gAraNTI karake hI nizcita the, kintu loka-lAjake lie agni-parIkSA hama isa yuddhame vijaya pA sakate haiN| goyalIya Avazyaka thii| hama kahate haiM yahI sabase bar3I bhUla rAmane kI thii| rAvaNake yahA~se asatI lauTanepara bhI 1 yaha lekha merI eka lekhamAlAkA aza hai jo san 47ke sItAkA koI aparAdha nahIM bntaa| balavAna Ata- 'nayA jIvana meM prakAzita huaA thA tathA 'mahArathI' tAyiyoMke Age zArIrika satItva raha hI nahIM sakatA 'saritA' zrAdi kaI patroMne jise uddhRta kiyA thaa|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdRSTikA Atma-sambodhana ( lekhaka - zrIjinezvara prasAda jaina ) he vIra Atman / kucha tU kitanA dhIra kitanA zaktizAlI aura akhaMDa jJAnacaMdra, pa cinmUrtisvarUpa zrananta-lakSmIkA dhanI hai aura kahAM terI isa hADa-mAMsake asthira galanarUpa zarIra meM moha-mamakAra-buddhi | tarI isa dazApara kheda hotA hai ki tU mohame kitanA andha horahA hai| saba jAnate hue bhI kucha nahIM jAnatA. saba kucha dekhate hue bhI kucha nahIM dekhatA / are ! aba to ceta aura isa mohakI zRMkhalAko toDa / isa mohake phandeme par3e-par3e hI tUne kitanA kalpakAla bitA diyA / kitanI zatAbdiyA~ tUne saMsArameM janmate aura marate bitA dI / kitanI mAtAkA dugdhapAna Aja taka tUne kiyA aura kitanI mAtAko tUne Aja taka apane viyogame lAyA aura kitanI paryAyAMma tUne jIvana bitAyA tathA Aja taka kitane saMkalpo aura vikalpo meM phaMsakara svako bhUlakara - nijakI sudha-budhako khokara garika bher3a kI taraha ha~katA rahA / are mahAn puruSArthI ! aba puruSArtha kara / puruSa bana / jAgarUpa hokara jAga / cetanasvarUpa hokara ceta aura samabhapUrvaka samajha / apane nijakuTumbameM milanekA prayAsa kara / tujhe zravazya saphalatA prApta hogii| vaha saphalatA bAhara nahIM tareme hI hai / mRgakastUrIkI taraha bAhara mata khoja / andara nirakha / zAnta ho / bhavavAsanA aura pApavAsanAokA anta kara / zAntacitta aura nirAkula dazA terA svarUpa hai use pahacAna / apanI mastI meM masta ho jaa| khuda meM samA jaa| 'dAso'haM' kA vikalpa kATakara * soshaM' se bhI Age bar3ha kara hame gotA lagA / taba hI tU nijameM nijarUpa hokara ThaharegA / saMsArameM bhaTakate hue kimI jIvako jaba kabhI kadAcit - kisI mana samAgama yA gurukI mukhAravindavANI Atma-jyotikI jhalaka A jAtI hai taba vaha jIva AdhyAtmika kahe, vivekabuddhivAlA kaho athavA svarUpame tallIna kaho yA samyagdRSTi kaho Adi aneka nAmAMse pukArA jAtA hai| jaba yaha jIva samyaka darzanase vibhUSita hotA hai. taba isakI dazA hI kucha apUrva hojAtI hai| isakI samasta kriyAyeM isakI samasta bhAvanAyeM hI kucha ajIba (adbhuta) hojAtI haiN| yaha bahiraMga meM saba kucha karate hue bhI antaragama kisIkA svAmitva nahIM rakhatA / vaha bhojana karatA hai parantu kisIko bhI kaSTa na dekr| vaha strI- putrAdike madhyame rahatA haiM, unase sneha karatA hai, unakA sarva prabandha evaM sarva kArya karatA hai. phira bhI usakI mohabuddhi nahIM hotI. vaha antaraGgameM jJAtA-dRSTA rahatA hai| zarIrako zarIra para padArthoko para aura apane cinmAtra cetanako usase bhinna tathA nija anubhava karatA hai vaha saMsArake samasta kAryoMko karatA hai parantu nijaupayogakA dhyAna nahIM chor3atA / usakA jIvana, usakA vyavahAra. usakI kAryakuzalatA, usakA sAMsArika promakucha vilakSaNa hI hai / vaha khAte hue bhI nahIM khAtA, zayana karate hue bhI zayana nahI karatA aura viSaya bhogate hue bhI viSaya nahIM bhogatA / vaha to pratisamaya zrAtmatatparasAvadhAna rahatA hai| aise hI jIvakA AtmIya kalyANa hotA hai, kyoMki jo bhI kArya vaha karatA hai usakA vaha svAmI nahI banatA, kyoMki jaba bheda-vijJAnakA rasika hogayA, parase nijako bhinna jAna liyA, phira vaha anya padArthoM kA kartA yA svAmI kaise homakatA hai ? jaise pattA jaba taka harA rahatA tabhI taka vaha rasa khIcatA hai - mUtra jAnepara rasa nahIM khIMcatA / isa taraha vaha jaba taka anya kAryoMmeM racatA hai tabhI taka ba~dhatA hai / svameM racanepara nahIM ba~dhatA hai| usakA upayoga atyanta nirmala hai| hara samaya jelabandakI taraha vicAratA rahatA hai ki kaba merA yahA~
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320] anekAnta [ varSa ha se chuTakArA hogA / jaise jelakA bandI jelameM samasta kI kucha nyUnatA honepara dRSTi nonapara hI jAtI hai usI kArya karatA hai, apanI koTharIko mApha bhI karatA hai tarahase saba kucha karate hue bhI apane nija Atmateja aura bhI anya kArya karatA hai parantu unameM racatA puJjapara hI upayukta rahatA hai| jaise ki miha hotI nhiiN| hara samaya chUTanA hI cAhatA hai| usI taraha hai use kUTane-chetanepara bhI vaha apanI hariyAIko nahIM vaha samyagdRSTi jIva bhI saMsArame rahate huye bhI samasta tajatI, parantu racanepara hariyAIko tajakara lAla ho kAryoMke karate hue bhI apanI dRSTi apanI nija jAtI hai usI tarahase yaha Atmavibhora prANI apanI sampattikI ora lagAye hue rahatA hai / vaha pratisamaya nijaghaTarUpI lAlomeM hI tallIna rahatA hai| yadyapi jaise samasta masAloM sahita bhojana karate hue bhI nona- bAharakI hariyAImeM bhI vaha rahatA hai parantu nijakI (pRSTha 260 kA zeSAMza) lAlI isake ghaTameM prakaTa hocukI hai isaliye isakA honA usI prakAra viruddha par3atA hai jisa prakAra ki upayoga kisI samaya bhI svarUpase bhinna nahIM hotaa| eka paramANukA yugapat sarvagata honA viruddha hai, aura prAtaHsmaraNIya paramapUjya AcArya zrIkundakunda isase ukta hetu (sAdhana) asiddha hai tathA amiddha bhagavAnane zrIsamayasArameM kahA hai ki samyagdRSTi hetuke kAraNa kRlavikalpampa (niraMza) sAmAnyakA nirabandha hotA hai soI ThIka hai| sarvagata honA pramANasiddha nahIM ThaharatA / are bhaiyyaa| jisakA ananta saMsArakA bandha kaTa (yadi yaha kahA jAya ki sattArUpa mahAsAmAnya gayA kyA vaha bandhavAlA kahalAyegA ? jisake sira to pUrA sarvagata siddha hI hai, kyoMki vaha sarvatra parase ananta bhAra utara gayA-sirpha tila barAbara bhAra satpratyayakA hetu hai, to yaha ThIka nahIM hai; kAraNa ?) raha gayA vaha kyA bhAravAlA kahalAyegA? are ! jo ananta vyaktiyoke samAzrayarUpa hai usa eka (mattA- jisake mohake jaharakI lahara utara gaI vaha kahA~kA mahAsAmAnya)ke grAhaka pramANakA abhAva hai kyoki mohI?jisane bhava-vAsanA aura pApa-vAsanAoMkA ananta savyaktiyoMke grahaNa vinA usake viSayameM anta kara diyA usase jyAdA sukhiyA kauna ? isase yugapat sat isa jJAnakI utpatti asarvajJoM(chAstho)- jAnA jAtA hai ki vahI samyagdRSTi hai, vahI samasta ke nahI bana sakatI, jisase sarvatra satpratyayahetutvakA jIvoko samAna dekhanevAlA hai, vahI paramakSamAvAn siddhi ho ske| sarvatra matpratyayahetutvakI siddhi nahonepara hai, atyanta dayAlu hai, kRpAvAn hai, jJAnI hai. khuda ananta samAzrayI sAmAnyakA ukta anumAna pramANa nahIM jItA hai aura dUsaroko jIne detA hai. jisane mAha-madaho sktaa| aura isaliye yaha siddha huA ki kRtsna- mAnAdiko cakanA-cUra kara diyA hai| jo sadaiva alipta vikalpI sAmAnyakI dravyAdikomeM vRtti sAmAnyabahutva- rahatA hai vahI jIva dharmI hai. madA saMtoSI hai, jotalobhI kA prasaGga upasthita honeke kAraNa nahIM bana sktii| hai| jo samasta bandhuAMko bandhanarahita dekhanA cAhatA hai yadi sAmAnyakI ananta svAzrayoMmeM dezataH yugapat vRtti aura sadA jAgarUpa hai| nija AtmAkA dRDha vizvAsI mAnI jAya to vaha bhI isIse dRSita hojAtA hai; kyoM- hai. zAntacitta hai. maunI hai / jo vRthAkI kalahameM nahIM ki usakA grAhaka bhI koI pramANa nahIM hai / sAtha hI par3atA vahI saccA sukhiyA AtmArthI zrAtma-hitaiSI, sAmAnyake sapradezatvakA prasaGga AtA hai, jise apane prAtmayogI, paramasaMyamI, jitendrI aura jinezvarakA usa siddhAnnakA virodha honese jisameM sAmAnyako laghu nandana hai; kyoMki usake jJAna-jyotikA udaya niraMza mAnA gayA hai, svIkAra nahIM kiyA jAmakatA / hogayA hai| vaha dutiyAkA candramA hai| aura isaliye ameyarUpa eka sAmAnya kisI bhI he Atmana agara tuma saMsArake AvAgamanase chUTanA pramANase siddha na honeke kAraNa aprameya hI hai- cAhate ho to sacce samyagdRSTi bananekI koziza kage aprAmANika hai|'
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizayakSetra zrIkuNDalapurajI (lekhaka-zrIrUpacanda bajAja) jI0 AI0 pI0 relaveke bInA aura kaTanI atyanta AvazyakatA hai| chaThavIM zatAbdIke ekajaMkazanake madhya, damoha sTezanase 24 mIla dUra. paTerA do maTha yA mandira jIrNoddhArake abhAvameM miTIke Dhera roDapara kuNDalAkAra ucca parvatamAlAomeM madhyake bana gaye hai tathA unake nirmANakAla zrAdikA patA zikharapara. pRthvIke garbhameM, 1400 varSakI sabhyatA, lagAnA bilakula hI asambhava-sA hogayA hai| saMskRti aura itihAsa chapAe samudra-satahase karIba yahaoNkA chaThavIM zatAbdIse gyArahavIM zatAbdI taka3000 phuTa U~cAIpara, kuNDalapura nAmaka sthAnameM, kA itihAsa andhakArameM hai| saMvat 1183kI pratiSThita 3 phuTa U~ce siMhAsanapara, 12 phuTa U~cAIke padmAsana siMghaI manasubhAI raipurA nivAsI dvArA sthApita pratimA AkArameM dhyAna-mudrA lagAe, bhagavAna mahAvIra se phira hame kucha prakAza milatA hai jisase mAlUma virAjamAna haiM aura mAre jagatako upadeza de rahe hai ki- hotA hai ki usa samaya taka yaha sthAna janasAdhAraNakI __ "he manuSya pRthvIke kSaNabhaGkara sakhoko chodd| jAnakArAma pUrNarUpeNa thaa| sugva AtmAkI vastu hai jise AtmadhyAnadvArA ... isake pazcAt 450 varSake itihAsakA kucha patA nahIM cala rahA hai| eka zilAlekha saMvat 1501kA eka hI pAyA jA sakatA hai| yadi saccA sukha cAhatA hai. maThame milatA hai tathA usake bAda saM0 1532kA pratimAto AjA mere pAsa aura hAMjA mere samAna / " lekha / isI sadIkI aneka pratimA abhI taka sthita hai| kuNDalAkAra pavatamAlAAka madhya vaddhamAnasAgara bar3e bAbAkI pIchekI dahalAna banda hai, jisameM nAmaka sundara sagevara hai, jisame kinAra tathA parvato- zAyada kala itihAsa zAyada kucha itihAsa miltaa| bar3e bAbAke nIce - para vidyamAna 58 jina-mandira prativimbita hote hai| tahakhAnA bhI dhanda hai| bar3e bAbAkI bAyIM jaoNpake Upara maundaryakI zreNImeM advitIya tathA vizAlakAya padmA- eka cheda bhI thA jisame rupayA-paisA DAlanepara vaha sanapratimAke rUpameM yaha sthAna bhAratavarSama prAyaH AvAja karatA huA andara calA jAtA thaa| ise prathama zreNIkA hai| apavyaya samajhakara prabandhakone banda to kara diyA, damAhase zrIkuNDalapurajI taka rAstA kaccA honeke parantu yaha patA lagAnekI Ajataka koziza nahIM kI kAraNa philahAla yAtrA bailagAdI. taoNgA aura nijI ki Akhira vaha sikkA jAtA kahA~ thA ? merA anamATaradvArA kI jAtI hai, parantu zIghra hI janapadamabhA mAna hai ki usa chedakA sambandha tahakhAnese hai, tathA tathA rASTrIya sarakAradvArA pakkA rAstA banAnekI 1 acchA hotA yadi chaThavI zatAbdIkA mAdhaka koI AdhAra yojanA kAryarUpame pariNata honevAlI hai| taba tA yaha yahA~ pradarzita kiyA jAtA; kyoMki jaba 'maTha aura mandira achUtA sthAna prakAzameM Akara itihAsakAro tathA miTTIke Dhera hogaye aura unake nirmANakAla AdikA patA prAkRtika saundarya pramiyoke liye eka Azcaryajanaka lagAnA bilkula hI asambhava-sA hogayA hai' to yaha pahelI bana jaavegaa| nirdhArita kaise kiyA gayA ki ve chaThavI zatAbdIke haiM ? yahaoNpara kaI aise sthAna abhI bhI vidyamAna haiM yadi aisA koI zilAlekhAdi pramANa upalabdha hai to jahaoNpara khudAI tathA prAcInatAkI khoja karaneko lekhaka mahAzayako use prakAzame lAnA caahiye| -koThiyA
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 ] anekAnta [ varSa 6 kuNDalapura ke bar3e bAbA zrImahAvIrajI tahakhAnA khulavAnepara chaThavI zatAbdIse Ajatakake ve bhagnAvazepa / zrIkuNDalapurajIke jina-jina mandiromeM maba sikkaM prApta ho sakate haiM jinase yaha patA lagAnA chaThavI sadIkI jitanI pratimA pAI jAtI ve saba bilakula sarala ho jAvegA ki bhAgnavAmi kauna-kauna hI rukmaNImaThame hI lAkara pratiSThita kI gaI haiN| zAmaka yahA~ darzanArtha Acuke hai aura usa samaya ima cihnamvarupa rukmaNa/maThame eka pApANapara yakSa-yakSiNI sthAnakI prasiddhi kahA~-kahA~ taka phailI huI thaa| khajUrake vRkSake nIce bar3e aura unake mirapara pAzva zrIkuNDalapurajIro karA AdhA mAla dara phatepura nAtha bhagavAnako pratimA hai| rukmaNImaThake kucha avanAmaka grAma hai jahA~ bhavamaNAmaTha nAmaka namannirake zepa laka kinAra eka catagpara pIpalaka vRkSake
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8] atizayakSetra zrIkuNDalapurajI [ 323 nIce bhI rakhe haiN| gaNa sarasvatI bhanAvidyAdhIza AcArya zrIsurendrakIrti___itihAsakAroke sammukha eka bar3I pahelI yaha hai jI kundasvAmI kundakundAcAyake vaMzaja apane ziSyoM ki zrAgvira aisI kaunasI bAta chaThavIM zatAbdImeM yA sahita isa sthAnapara darzana hetu padhAra / bar3e bAbAke isake pUrva yahaoNpara ghaTita huI jisake kAraNa yahA~ bar3e dazanase ve bar3e prabhAvita hue aura unake ziSya zrI bAbAkI aisI vizAla pratimAkA nirmANa huaa| dhyAna sucandagaNijIne mandirake jIrNoddhArake hetu bhikSA rahe ki isa kAlame isa sthAnapara guptazAsakoMkA maoNganekI AjJA guruse lI / Apa mandirajIkA zAsana thA jo jainadharmAnuyAyI bhI the| kucha itihAsa- kucha hissA hI banavA pAye the ki daivadurvipAkase kAra' mAnate hai ki yaha vahI kuNDalapura nAmaka sthAna hai ApakI Ayu pUrNa hogaI taba unake sacce mitra jahA~se antima zru takevalI zrIdhara svAmI mokSa gaye the namisAgarajI brahmacArAne isa adhUre kAryakA pUrNa aura isaliye yaha nirvANabhUmi hAneke kAraNa karanekA bIr3A utthaayaa| prAcIna kAlase hI isa taraha pUjyanIya banA calA isI samaya bundelakhaNDagaurava zUra-vIra-samrATa aurahA / khaira bAta jo bhI ho, parantu nirNaya yA kSatrasAla mugala-AtatAyiyA dvArA satAe huye apanI adhikArapUrvaka tabhI kucha kahA jA sakatA hai jabaki rAjadhAnI pannA chor3akara mAra-mAra idhara-udhara sahAyatA jaina vidvAna bhI isa viSayapara ekamata ho| isa kSetrakI aura apanA rAjya vApisa leneke prayatname phira rahe bundela-zAsakAMke kAlameM adhika unnati huI. yaha the| manuSyakA jahA~ vaza nahIM calatA vahA~ vaha apanebAta nirvivAda siddha hai aura isake pramANasvarUpa bar3e ko bhagavAnake balapara chor3a detA hai| yahI hAla mahAbAbAke praveza-dvArapara lagA zilAlekha aba bhI rAjAdhirAja kSatrasAlakA huaa| ve bar3e bAbAke daravidyamAna hai| bArame aae| namisAgarajI brahmacArIse unakI bheMTa saikaDo varSakI dhUpa aura varSAne bar3e bAbAke mandira huii| brahmacArAjAne unake sAmane bhI mandirajIkI ko na mAlUma kaba jIrNa-zIrNa banA diyA aura vaha marammatake liya hAtha phailA diy| parantu samrATa Dhahakara eka TolekA rUpa dhAraNa kara cUkA jisase loga lAcAra the| ve khuda hI vipattike mAre phira rahe the| use mandira-TIlA nAmase sambodhita karane lge| to bhI samrATne sAhasa baTAra kara pratijJA kI ki yadi usa TIleme bar3e bAbA pUrNa surakSita aura akhaNDa bane mai punaH apanA rAjya vApisa pAU~ to isa mandirajIrahe / mandira-TIlA nAma zilAlekhameM milatA hai| kA jIrNoddhAra koSakI taraphase karA duuNgaa| ___ isa prakAra bar3e bAbAkI vaha kIrti aura yaza kucha Apa ise atizaya kahiye yA samrATkA puNyo daya ki unheM phirase apanA rAjya vApisa mila gyaa| samayake liye Alopa-sA ho gyaa| usa sthAnapara ve apanI pratijJA nahIM bhUle aura zAhI-koSase mandirabhIhar3a jhAr3iyo vRkSoM aura jaGgalI pazuokA nivAsa jIkA jIrNoddhAra kArya zurU hogyaa| sAtha hI madhyahojAnese manuSyakA gamana hI banda-sA ho gyaa| hA~, sthita tAlAbake cAro ora ghATa banavAe jAne lge| kucha loga yaha jAnate rahe ki amuka prAmameM mandira saMvat 1757 maghA nakSatra mAgha sudI 15 somavArako TIle nAmaka sthAnapara eka vizAla jaina pratimA maujUda . jIrNodvAra kArya pUrNa huaa| hai| isa prakAra yaha prAcIna mandira karIba 200 varSa / isa avasarapara mahArAjAdhirAja kSatrasAla mandirataka samAdhistha banA rhaa| jIkI pratiSThA hetu svayaM zrIkuNDalapurajI padhAre / saMvat 1770 yA isake karIba zrImUlasaMgha balAtkAra unhone bar3e bAbAkI pUjana kI aura dravya, vartana tathA 1 jinakI yaha mAnyatA hai unameMse eka doke nAma yahA~ sone-caoNdIke camara-chatra bhI bheMTa kiye| unakA diyA prakaTa kara diye jAte to acchA hotaa| -koThiyA pItalakA eka thAla (kopara) aba bhI zrIkuNDalapurajI lagA paranta
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ] ke bhaDAra meM maujUda hai| unhoMne usa sthAnakA nAma parivartanakara vahA~kI kuNDalAkAra parvata zreNiyoMke AdhArapara zrIkuNDalapurajI rakhA aura tAlAbakA nAma varddhamAnasAgara / tabase punaH bAbAkI khyAti bar3hane lagI aura dhIre-dhIre yaha sthAna janasAdhAraNakI jAnakArI meM phirase gyaa| zrIkuNDalapurajIke AsapAsa ke grAmINoMne bhagavAna mahAvIrakI isa vizAlakAya jainapratimAko bar3e bAbAke sundara nAmase sambodhana karanA zurU kara diyA / isa jIrNoddhArakI tithikI smRtisvarUpa samrATkI AjJAse mAha sudI 11 se 15 taka prativarSa yahA~ vizAla melA bharane lagA jisakA prabandha rAjyakI tarapha se rahatA thaa| Aja bhI melemeM jaina aura jaina Akara bar3e bAbAke darzanakara apanI anekAnta [ varSa 1 bhakti prakaTa karate aura puNya lAbha uThAte haiM bundelakhaNDako isa prAkRtika saundaryapUrNa mahAna kSetrake apanI godameM honekA abhimAna hai| mandirajIke pravezadvAra para jinazAsanarakSakadevatA kSetrapAla bhI vRhatAkArameM usIsamayase sthita haiM jabase ki bar3e bAbA / isa varSa zimalA jainasabhAke mantrI lAlA jinezvaraprasAdajI jainake nimaMtraNa aura pramapUrNa Agraha para maiM paryUSaNa parva meM zimalA gayA thA / 6 sitambarako calakara 7 minambarako subaha 8-20 para zimalA pahuMcA sTezanapara utara kara rima jhima varSA, kuhara aura mahAcca parvatIya dRzyoMkA avalokana karatA huA jainadharmazAlA pahuMcA, jahA~ jaina zrajaina sabhI yAtriyoke ThaharanekI bar3I hI acchI sukha-suvidhA tathA vyavasthA hai / zimalA meM rAtriko 73 bajese 10 baje taka zAstrapravacana hotA hai / diname prAyaH sabhI dharmabandhuAM ke oNphisa meM kAmapara jAneke kAraNa ukta samaya hI dharmacarcAke liye vahA~ upayogI hotA hai / paJcamIse dvAdazI taka meredvArA zAstra-pravacanAdi hotA rahA / trayodazIko asvastha ho jAnera antima dono dina zAstrapravacana lA0 miharacandajI khajAJcI impIriyala baiMka ne kiyA / zimalA kA paryuSaNa parva 1 caturdazIko dina 3 baje eka Ama sabhA kI gaI jisake adhyakSa bA0 mantalAlajI dehalI the / jainadharma kI vizeSatAoM para merA karIba eka ghaNTA bhASaNa huaa| mere bAda monapata ke eka dharmabandhu aura unakI dharmapatnI bhI bhASaNa hue| antameM lA jinezvara prasAdajIne sabhAkI vArSika ripoTa sunAI / saMvat 2000se zrIkuNDalapurajI kSetrapara bar3e bAbA kA ekAdhipatya hogayA hai / isa kSetrakA prabandha janatantrIya kameTIdvArA hotA hai / kSetrameM yAtriyokI suvidhA hetu vizAla dharmazAlAe~ bana gaI haiN| kSetrakA prabandha suvyavasthita honepara bhI arthAbhAvake kAraNa yahA~ jIrNoddhAra kArya itanA par3A huA hai ki yadi lAkho rupayA bhI kharca kiyA jAve to thoDA hogA phira bhI jIrNoddhAra bArahamAsI cAlU hI banA rahatA hai / paryupaparva ke prasaGgase zimalA ke kaI aparicita utsAhI aura laganazIla yuvakabandhuose paricaya huA / inameM bA0 ayodhyAprasAdajI. lA0 jinezvaraprasAdajI, niraJjanalAlajI, paM0 bAlacandajI, DaoN0 esa0 mI0 jaina Adike nAma ullekhanIya hai / inakI zakti aura utsAhase sabhAko pUrA lAbha uThAnA cAhiye / zimalA akhila bhAratavarSIya aura paJjAba gavarnameNTakI pravRttiyoMkA mahatvapUrNa sthAna hai / dUra-dUrase sahasroM vyakti use dekhane ke liye jAte haiM jo prAyaH zikSita hI hote haiM, uname jainadharmake jJAnakA abhiruci paidA kara jaina sAhitya aura jaina dharmakA acchA pracAra kiyA jA sakatA hai| ataH sabhAkA dhyAna nimna tIna kAryokI ora AkarSita kara rahA hU~ 1. jaina-lAyabrerIkI sthApanA, jisameM pracArayogya jaina - sAhityake alAvA jaina-granthokA vRhat sagraha ho / 2. jainakaoNlAnI, jahA~ bAharase kAmake liye zrAye hue jaina bandhuo ko kirAye para sthAna mila sake / 3. jaina pAThazAlA kI sthApanA, isake dvArA sthAnIya bAlaka-bAlikAoMko jainadharma tathA anya vipayokI svaccha vAtAvaraName zikSA dI jA skeNgii| 4-10-1648, - koThiyA /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya di vihAra rilijiyasa TrasTa bila aura jaina- dekhakara ka~pana ho pAtA hai| aciMtita aniSTa taka huA ___ svAdhIna bhAratakI prAntIya sarakAroMkA dhyAna aba karate haiM. yadi ima sampattiko samucita vyavasthA ho dhArmika sampattikI ora AkRSTa huA hai| bambaI to jAnatika sampattikA sadupayoga ho aura svatantra sarakArane TeMdulakara kamaiTI baiThAI hai jo Aja janatA / bhArata jo apanA sAMskRtika utthAna atizIghra karane jArahA hai usameM bhI kucha madada mile. aise hI kAraNoM kA mata prAptakara. unakI suvidhAoMko dhyAnameM rakhakara ke vazIbhUta hokara zAyada sarakArane kathita sampattikI kAnUna banAyA jAya, parantu bihAra sarakArane to jana sadvyavasthAke liye hI kAnUna banAyA ho. isase spaSTa mata lenA Avazyaka na samajhakara mIdhA bila hI taiyAra pratIta hotA hai. drasTiyokI lAparavAhIne hI kAnUna karavA DAlA jo kAnunakA rUpa dhAraNa karane jArahA hai. banAnekA marakArako eka prakArase mauna nimantraNa prathama adhikAra svIkAra karanepara hI isakA nirmANa kA~gresa sarakArane kiyA thA para jainoMke tIvra virodhake diyA. koI bhI susaMskRta hindU isakA saharSa svAgata krgaa| kAraNa yA torAjanaitika yA bhUmaNDala pratikUla honese yaha use pAsa na karA sakI, 1947 meM punaH yaha bila 16 prakaraNa 80 dhArAe~ tathA sAmAnya yA samasyA khar3I karadI gaI hai| isakI pratilipi hamAra vizeSa kaI dhArAoMme vibhAjita hai| prathama prakaraNakI sammugva hai / isapara sUkSmatAse dRSTipAta karanese ava- dusarI dhArAmeM hindUkI jo vyAkhyAe~ dI haiM unameM jaina gata hotA hai ki sarakAra "bihAra prAntIya dhArmika TrasTI bauddha aura sikhoMko bhI sammilita kara liyA hai, jo kA eka maNDala" sthApita karanA cAhatI hai| jo eka savathA anucita aura nyAya saGgata nahIM hai| jainoke aura bihAra sarakAra aura dUsarI ora dhArmika sampatti dhArmika sthAno aura vyavasthApakomeM hinduoM jaisI ke vyavasthApakake bIca adhikArI, uttaradAyitvapUrNa / avyavasthA nahIM hai| jainI dhArmika sampatti-devadravyako ejeMTake rUpame kAma karegI. isa prakAra adhikArI atyanta pavitra mAnakara unakA upayoga phira kabhI maNDala banegA, jisakA pradhAna kArya hogA dhArmika sAmAjika kAryome nahIM karate, aisI sthitimeM gehaMke TrasToMpara sarakArakI orase nigarAnI rakhanA aura sAtha ghuna pIsane jaisI kahAvata caritArtha karanA sarakArakI orase unhe samaya samayapara salAha deta sarakArake liye zobhAspada nahIM / sAMskRtika aura rahanA, yahaoNpara prazna yaha upasthita hotA hai ki sarakAra saiddhAntika dRSTiyoMse hinduoMse jaina sarvathA prathaka haiMko kina paristhitiyoMne kAnUna banAneko bAdhya kiyA? AkAza-pAtAlakA antara hai| gata aprela ko kyoki pazcAt bhUmikAko samajha lenese kArya AsAna akhila bhAratavarSIya jaina-pratinidhi maNDala isake hojAtA hai aura virodhakI guMjAyaza bhI kama rahatI hai virodhameM bihAra sarakArake pradhAnamantrI zrI kRSNasiMha hamArI samajhame to yahI AtA hai ki Aja hindU aura vikAsa mantrI zrI DaoN. saiyadamahamUdase milA thA, mandira maTha aura tIrtha sthAnomeM mahaMtoM. paMDo aura Apa logoMne AzvAsana diyA hai / pratinidhi maNDalameM tathAkathita vyavasthApako dvArA janatA dvArA pradatta bAbU indracandajo sucannI (bihArazarIpha) aura bAbU dhArmika sampattikA jaisA durupayoga hotA hai use
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ] anekAnta [varpa donoM tathA bAbU maGgalacandajI sA0 bhAbakako milanA unake vasIyatanAmAmeM likhA hai pAThazAlA, anAthAlaya cAhiye / aba punaH 6 mitambarako jaba dhArAsabhA aura bahanoMko sahAyatA karanA / TrasTakI mUla sampatti khulegI taba yaha bila upasthita kiye jAnekI saMbhAvanA 1 lAkha 25 hajArase bhI adhika hai| isake byAjase hai isa prasaGgapara jainoMko virodha karanA cAhiye / yadi hI yadi kAma kiyA jAya to bihAra-prAntameM jainadharma bila jainoMpara lAgU huA to jainoMkI jo dhArmika aura gaMskRtiko jyoti jalAI jAsakatI hai| sva0 svatantratA hai vaha madAke liye naSTa hojAyagI, kAraNa jauharIjIkA to yahI dhyAna thA, para Aja taka kucha bhI ki borDako jo adhikAra diye gaye haiM ve jainAMke liye kAma nahIM hshraa| na jAne kucheka TrasTI loga apane ghAtaka haiN| udAharaNake liye borDa meM jaina to eka parivAravAloMke sAtha kyA-kyA kara rahe haiM / Aja jaina sadasya rahegA aura sarakArI 11 raheMge. kAma bahumatase janatA ise sahAyatA kara unnata banAnA cAhatI hai to hoMge aura jisa mandirameM adhika sampatti hai usakA ve sahAyatA isaliye nahI lete ki unako hisAba peza parivartana bhI saMbhava hai| aisI paristhitime jainoko bar3A karanA pdd'egaa| sAmAjika sampattikA manamAnA upanukasAna uThAnA par3egA. ataH kyoM nahIM sAra bhedabhAva yoga karanA mUrkhatAkI parAkASThA hai / janatAko himAba bhulAkara eka svarase sarakArakA virodha krte| mujhe na batAnA, aise TrasTokI vyavasthAse jaina yuvaka svAbhAapane dhArmika aura sAmAjika TrasToMke TrasTiyose bhI vika rUpase kSubdha rahate hai / maine to kevala do udAharaNa do bAteM kahanI haiN| mAna lIjiye ki jainI upari kathita hI diye haiN| na jAne kitane jainaTrasTokI bhI vaisI hI kAnanase pRthaka hogaye to isakA artha yaha na honA duravasthA hogii| samayakA takAjA hai ki adhikArIgaNa cAhiye ki Apa apanI duvyavasthAkI paramparAke pravAha- aba apaneko vaha sampattikA svAmI na samajhe, balki ko Age bar3hAte jaaye| yaha bar3I bhUla hogI, tIthasthAnAMke janatAkA sevaka samajhe. varanA AgAmI yugakA vAyurupayokA upayoga yadi anya prAcIna jaina mandiroka maNDala unake sarvathA pratikUla hogaa| jIrNoddhArameM vyaya ho to kyA burA hai ? vihArakI hI prAntameM hama sUcita karata hai ki bilakA virodha mai bAta karU~gA, udAharaNa rUpame maine yahaoNkI kalApUrNa kiyA jAya usakI prati seTha maGgalacanda zivacanda pratimAe~ dekhI / merA vicAra thA ki yadi pAvApurI cauka siTIke patepara sUcanA deN| bhaNDArase inakA eka sacitra Albama nikala jAya to tA0 26 ko mai bihArasarakArake arthasaciva kitanA acchA ho / sAthameM bihAra-prAntIya jaina- zrIzranagrahanArAyaNase milA thA jainasaMskRtikI dRSTi saMskRtike itihAsako pAlAkita karanevAlI kucha se maiMna unako samajhAyA ki jaina pRthaka.hI rakhe jaayeN| paMktiyA~ bhI raheM. para mujhe duHkha hai ki yaha sAMskRtika Apane kahA kaivineTamai maiM Apake vicAra upasthita vikAsakI bAta bhI unakI samabhama nahIM AI yadi karU~gA. Apa nizcinta rahe majhase banegA utanA maiM AI hai to kyo nahIM use kriyAnvita karate ? yaha to kruuNgaa| marA to vizvAsa hai ki ve avazya jainoMko haI dhArmika TrasTakI bAta / dUsarI bAta yaha hai ki paTanA bilase pRthaka rkhege| meM sva. surAnA kimanacanda jauharIne 1634 mAcameM 26-8-ye muni kAntisAgara eka jaina zvetAmbara sukRta phaNDa' sthApita kiyA thA, paTanA siTI
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ SADHANTER bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana | 1. mahAbandha--(mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga / hindI TIkA sahita mUlya 12) / 2. karalakkhaNa-(sAmudrika-zAstra) hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka-pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanaparAjaya-kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA sahita / jinadevake kAmake parAjayakA marasa rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka-paM0 rAjakumArajI saa0| mU08) 4. jainazAsana-jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara racanA / hinda vizvavidyAlayake jaina rilIjanake epha0 e0 ke pAThyakramame nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 4 / 5. hindI jaina-sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-sAhityakA itihAsa tathA paricaya / mUlya 2) / 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya 3 // ) / 7. mukti-duta-aJjanA-pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika romAMma) mU04) 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM-(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMmeM udAharaNa dene yogya / mUlya 3) / 9. pathacihna-( hindI sAhityakI anupama pustaka) smRti rekhAe~ aura nibandha / mUlya 2) / 10. pAzcAtyatakazAstra-(pahalA bhAga ) epha0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI / pRSTha 384 / mUlya 4| 11. kundakundAcAyeke tIna ratnamUlya 2) / 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mUDabidrIke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavadi tathA anya pranthabhaNDAra kArakala aura alipUrake alabhya tADapatrIya pranthoMke savivaraNa paricaya / pratyeka mandirameM tathA zAstra-bhaNDArameM virAjamAna karane yogya / mUlya 10) / ORANIKARSACREDRESED SAMRAANEMATARRACT vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / DOCOMDISCSCRIGINGREACOCHEMISTHIXEMESTERNATAKAM RSMARAOKINEAAMSABHENR2125500R D ASSEMBERSADNINGHRSHAN
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-731 AaseDEArrengereasagreARY zera-o-zAyarI Gadar@GAURRENCHAIRMERGEMERGHURMEDESEARCH INSIDE [urdU ke sarvottama 150 zera aura 160 naz2ma] prAcIna aura vartamAna kaviyoMmeM sarvapradhAna loka-priya 31 kalAkAroM ke marmasparzI padyoMkA saGkalana aura urdU-kavitAkI gati-vidhikA AlocanAtmaka paricaya prastAvanA-lekhaka hindI-sAhitya-sammelanake sabhApati mahA paMDita rAhula sAMkRtyAyana likhate haiM "zerozAyarI"ke cha sau pRSThomeM goyalI jIne urdU - kavitAke vikAsa aura usake coTIke kaviyokA kAvya-paricaya diyA / yaha eka kavi daya, sAhitya-pArakhIke zrAdhe jIvanake parizrama aura sAdhanAkA phala hai| hindIko aise granthokI kitanI AvazyakatA hai. ise kahanekI AvazyakatA nahIM / urdU-kavitAse prathama paricaya prApta karanevAloke liye ina bAtoMkA jAnanA atyAvazyaka hai| 6 goyalIyajI jaise urda-kavitAke marmajJakA hI yaha kAma thA, jo ki itane saMkSepame unhone udda "chanda aura kavitA"kA catumukhIna paricaya karAyA / goyalIyajIke saMgrahakI paMkti-paMktima unakI antardRSTi aura gambhIra adhyayanakA paricaya milatA hai / mai to samajhatA hU~ isa viSayapara aisA prantha vahI likha sakate the|" karmayogIke sampAdaka zrIsahagala likhate hai "varSoMkI chAnabInake bAda jo durlabha sAmagrI zrIgoyalIyajI bheMTa kara rahe haiM isakA javAba hindI-saMsAramai cirAg2a lekara DhUMDhanesa mI na milegA. yaha hamArA dAvA hai|" surucipUrNa mudraNa, manamohaka kapar3ekI jilda pRSTha saMkhyA 640-mUlya kevala ATha rupae STAGRAMMERICADEMICRORGreaCANCERONICS bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa, banArasa RahuOGHOD IOSMRIDGIRBASHIRE prakAzaka-4. paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya bhAnapITa kAzIke liye prAzAgama banI dAga gaMgala pamahAnaparama maMdira
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kAnta bhAdrapada. saMvat 2005 :: sitambara, san 1948 varSa hai vidhikA vidhAna kiraNa jIvanakI au' dhanakI, AzA jinake sadA lagI rahatI / vidhikA vidhAna sArA, unahIke artha hotA hai| pradhAna sampAdaka jugalakizora mukhtAra saJcAlaka byavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI -oletoo saha sampAdaka muni kAntimAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (vihAra) vidhi kyA kara sakatA hai, unakA jinakI nirAzatA AzA ? bhaya -kAma-vaza na hokara, jagame svAdhIna rahate jo // 'yugavIra Pan sasthApaka-pravartaka vIrasevAmandira, sarasAvA - -
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ terI varSagA~Tha para gaoNThe lageM aura gaoNTheM khula jAyeM V bhAratake pradhAnamaMtrI paMDita javAharalAla neharU 14 navambara ko ApakI deza- videzame sarvatra 30vI varSagA~Tha manAI gaI viSaya-sUcI nAma lekha 1 kAmanA ( kavitA ) -- [ 'yugavIra' 2 merI dravyapUjA (kavitA) - [ jugala kizora mukhtAra 3 samantabhadra bhAratIke kucha namUne (yukyanuzAsana ) - [ sampAdaka 4 mUrtikalA - [ zrIlokapAla 5 jaina - adhyAtma - [paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya 6 tIna cItra - [ jamanAlAla jaina bandha - mokSa ke sammizraNa se jIvana- tantu nayA bala pAyeM pa 7 hindIke do navIna mahAkAvya - [ muni kAntimAgara 8 mathurA-saMgrahAlayakI mahatvapUrNa jaina purAtattva sAmagrI-- [ bAlacanda ema0 e0 samAja-sevaka ke patra - [ brahmacArI sItalaprasAda 10 vyaktitva ( smRtikI rekhAe~ ) - [ goyalIya 11 sAhitya - paricaya aura mamAlocana 12 zraddhAJjali (kavitA) - [ zrIbrajalAla urpha bhaiyAlAla jaina 13 sampAdakIya -- [ muni kAntisAgara pRSTha 327 308 326 333 335 341 343 345 351 355 358 362 363
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aham 77 vastutattva-sapativa vizvatatva-prakAzaka vArSika mUlya 5) eka kiraNakA mUlya 11) niitivirodhssysiilokvyvhaarvrtkHsmyk| paramAgamasyabIja bhuvnaikgrjytynekaantH| / varSa hai kiraNa 8 vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama ), sarasAvA, jilA sahAranapura bhAdrapadazukla, vIranirvANa-saMvata 2474, vikrama-saMvata 2005 sitambara 1648 re kAmanA CSSssssssssssssssssss paramAgamakA bIja jo, jainAgamakA prANa / 'anekAnta' satsUrya mo, karo jagat-kalyANa // 1 // 'anekAnta'-ravi-kiraNase, tama-ajJAna-vinAza / miTa mithyAtva-kurIti saba, ho saddharma-prakAza // 2 // kunaya-kadAgraha nA rahe, rahe na mithyAcAra / teja dekha bhAgeM sabhI, dambhI - zaTha - baTamAra // 3 // sUkha jAyaM duguNa sakala, poSaNa mile apAra / sadbhAvoMko lokameM, ho vikasita saMsAra // 4 // zodhana-mathana virodhakA, huA kare avirAma / / prema-page rala-mila sabhI, kareM kama niSkAma // 5 // yugavIra &0000000000000000000000000000000003
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI dravyapUjA kRmi - kula-kalita nIra hai, jisameM maccha- kaccha meMDaka phirate. hai marate zra' vahIM janamate. prabho / malAdika bhI karate / dUdha nikAleM loga chur3Akara bacceko pIte pIte. hai ucchiSTa nItilabdha. yo yogya tumhAre nahiM dIkheM || 1 || dahI - ghRtAdika bhI vaise hai kAraNa unakA dUdha yathA; phUloMko bhramarAdika sUgheM, ve bhI hai ucchiSTa tathA / dIpaka to pataGga - kAlA'nala jalate jinapara kITa mar3hA, tribhuvanasUrya | Apako athavA dIpa dikhAnA nahIM bhalA // 2 // phala - miSTAnna aneka yahA~, para uname aisA eka nahI. mala - priyA makkhIne jisako Akara prabhuvara / chuA nahI / yo apavitra padArtha, arucikara ta pavitra saba guNagherA; kisa vidhi pUjUM ? kyA hi car3hAU~ ? citta DolatA hai merA // 3 // au' AtA hai dhyAna. tumhAre kSudhA tRSAkA leza nahIM. nAnA rasa-yuta anna pAnakA, ataH prayojana rahA nahI / nahiM vAMchA, na vinoda-bhAva nahiM rAga aMzakA patA kahI. isase vyartha car3hAnA hogA. auSadha-sama, jaba roga nahIM ' // 4 // yadi tuma kaho 'ratna-vastrAdika bhUSaNa kyoM na car3hAte ho anyasadRza pAvana hai. arpaNa karate kyo sakucAte ho' / to tumane niHsAra samajha jaba khuzI khuzI unako tyAgA, ho vairAgya- lIna-mati. svAmina | icchAkA tor3A tAgA // 5 // taba kyA tumhe car3hAU~ ve hI. karU~ prArthanA grahaNa karo' ? hogI yaha to prakaTa zrajJatA tava svarUpakI soca karo / mujhe dhRSTatA dIkhe apanI aura azraddhA bahuta bar3I. tathA saMtyakta vastu yadi tumheM car3hAU~ ghaDI - ghar3I // 6 // isase yugala' hasta mastakapara racakara namrIbhUta huA, bhakti - sahita maiM praNam tumako bArabAra. guNa lIna huA / saMstuti zakti-mamAna karU~ o sAvadhAna ho nita tarI; kAya vacanakI yaha pariNati hI ahA ! dravyapUjA merI || 7 || bhAva-bharI isa pUjAse hI hogA ArAdhana terA. hogA tava sAmIpya prApta au' sabhI miTegA jaga pherA // tujhame mujhameM bheda rahegA nahi svarUpase nava kAI, jJAnAnanda kalA prakaTegI. thI anAdi jo varasevA mandira, sarasAvA khoI // 8 // jugalakizora mumatAra
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana nAnA-sadekAtma-samAzrayaM ced- pramaMga zrAegA aura vyaktiyoMke asadAtmakatva. adravyatva. aguNatva athavA akarmatva-rUpa honepara anyatvamadviSThamanAtmanoH k| satsAmAnya. dravyatvasAmAnya, guNatvasAmAnya athavA vikalpa - zUnyatvamavastunazceta karmatvamAmAnya bhI vyaktitvavihIna honese abhAvatasminnameye va khalu pramANam // 55 // mAtrakI taraha asata ThaharegA, ora isa taraha vyakti 'nAnA sato-satpadArthoMkA-vividha dravya-guNa tathA mAmAnya donoMke hI anAtmA-astitvavihInakokA-ka AtmA-eka svabhAvarUpa vyaktitva; jaise honepara vaha anyatvaguNa kisame rahegA jise adviSTha -ekame rahane vAlA mAnA gayA hai kisImeM bhI madAtmA. dravyAtmA, guNAtmA athavA krmaatmaa-hii| jisakA samAzraya hai aisA sAmAnya yadi (sAmAnya unakA rahanA nahIM bana sakatA aura isalie apane vAdiyoke dvArA) mAnA jAya aura use hI pramANakA vyaktiyose sarvathA anyarUpa sAmAnya vyavasthita nahIM hotaa|' vipaya batalAyA jAya arthAta yaha kahA jAya ki sattAmAmAnyakA samAzraya eka sadAtmA. dravyatvasAmAnyakA yadi vaha sAmAnya vyaktiyoMse sarvathA ananya samAzraya eka dravyAtmA. guNatvasAmAnyakA mamAzraya (abhinna) hai to vaha ananyatva bhI vyavasthita nahI eka guNAtmA athavA kamatva sAmAnyakA samAzraya hotA; kyoki sAmAnyake vyaktimeM praveza kara jAnepara eka karmAtmA jo apanI eka sadvyakti. dravya- vyakti hI raha jAtI hai-sAmAnyakI koI alaga vyakti. guNavyakti athavA karmavyaktike pratibhAsa- sattA nahIM rahatI aura sAmAnyake abhAvameM usa kAlameM pramANase pratIta hotA hai vahIM usase minna vyaktikI saMbhAvanA nahIM banatI isalie vaha anAtmA dvitIyAdi vyaktiyoke pratibhAsa-kAlame bhI abhi- ThaharatI hai. vyaktikA anAtmatva (anastitva) honepara vyaktatAko prApta hotA hai aura jisase usake eka sata sAmAnyake bhI anAtmatvakA prasaMga AtA hai aura athavA dravyAdisvabhAvakI pratIti hotI hai. itane mAtra isa taraha vyakti tathA sAmAnya donoM hI anAtmA AzrayarUpa sAmAnya grahaNakA nimitta maujUda hai (astitva-vihIna) Thaharate hai; taba ananyatva-guNakI ataH vaha pramANa hai. usake apramANatA nahIM hai, yojanA kisameM kI jAya, jise dviSTha (donomeM rahane kyoki apramANatA anantasvabhAvaka samAzrayarUpa vAlA) mAnA gayA hai kisI meM bhI usakI yojanA nahIM sAmAnyake ghaTita hotI hai, to aisI mAnyatAvAle bana sktii| aura isake dvArA sarvathA anya-ananyamAmAnyavAdiyoMse yaha prazna hotA hai ki unakA vaha rUpa ubhaya-ekAntakA bhI nirasana ho jAtA hai; kyoMki sAmAnya apane vyaktiyose anya (bhinna) hai yA usakI mAnyatApara donoM prakArake doSoMkA prasaMga ananya (abhinna) yadi vaha eka svabhAvake Azraya- AtA hai| rUpa sAmAnya apane vyaktiyAMse sarvathA anya (bhinna) 'yadi sAmAnyako (vastubhUta na mAna kara) avasta hai to una vyaktiyoMke prAgabhAvakI taraha asadAtma- (anyA'poharUpa) hI iSTa kiyA jAya aura use katva. adravyatva, aguNatva athavA akarmatvakA vikalpoMse zUnya mAnA jAya-yaha kahA jAya ki usameM
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 ] anekAnta [ varSa kharaviSANakI taraha anyatva-ananyatvAdike vikalpa 'yadi isake viparIta anvayahIna vyAvRttise hI nahIM banate aura isalie vikalpa uThAkara jo doSa sAdhya jo sAmAnya umako siddha mAnA jAya to vaha diye gaye haiM unake lie avakAza nahIM rahatA-to usa bhI nahIM banatA-kyoki mavathA anvayarahita atadavasturUpa sAmAnyake ameya honepara pramANakI vyAvRtti-pratyayase anyApAhakI siddhi honepara bhA pravRtti kahA~ hotI hai ? ameya honese vaha sAmAnya usakI vidhikI asiddhi honeme --- usa arthakriyApratyakSAdi kisI bhI pramANakA viSaya nahIM rahatA aura rUpa sAdhyakI siddhike abhAvase-usameM pravRttikA isalie usakI koI vyavasthA nahIM bana sktii|' virodha hotA hai-vaha nahIM bntii| aura yaha kahanA (isa taraha dRmaroMke yahA~ pramANAbhAvake kAraNa bhI nahIM banatA ki dRzya aura vikalpya donoke kisI bhI mAmAnyakI vyavasthA nahIM bana sktii|) ekatvA'dhyavamAyase pravRttike hAnepara mAdhyakI middhi hotI hai| kyoMki dRzya aura vikalayakA ekatvAnyAvRtti-hInA'nvayato na siddhaya d dhyavamAya asambhava hai| darzana usa ekatvakA adhyaviparyaye'pyadvitaye'pi sAdhyam / vasAya nahIM karatA, kyoki vikalaya umakA vipaya atadbyudAsA'bhiniveza-vAdaH nahIM hai| dazanakI pIThapara honevAlA vikalpa bhI usa ekatvakA adhyavamAya nahIM karatA, kyoki dRzya parAbhyupetA'rtha-virodha-vAdaH // 56 // vikalpakA vipaya nahIM hai aura dAnAko vipaya karanevAlA 'yadi sAdhyako-sattArUpapara mAmAnya athavA kAI jhAnAntara sambhava nahIM hai. jisase ekatvA dravyatvAdirUpa aparasAmAnyako-vyAvRttihIna anvaya dhyavasAya ho make aura ekatvAdhyavasAyakaM kAraNa se-asatakI athavA adravyatvAdikI vyAvRtti (judA- anvayahIna vyAvRttimAtrale anyApAharUpa sAmAnyakI yagI)ke binA kavala sattAdirUpa anvaya hetuse-siddha siddhi bana ske| isa taraha svalakSaNarUpa sAdhyakI mAnA jAya to vaha middha nahIM hotA kyoMki vipakSa- middhi nahIM bntii| kA vyAvRttike vinA sata-amata athavA dravyatva- yadi yaha kahA jAya ki anvaya aura vyAvRtti adravyatvAdirUpa mAdhanAMka saMkarame middhikA prasaMga dAnose hIna jA advitayampa haMtu hai usame sanmAtrakA pAtA hai aura yaha kahanA nahIM bana sakatA ki jo pratibhAma na hAnase mattAdvatarUpa sAmAnyakI siddhi sadAdirUpa anuvRtti (anvaya) hai vahI asadAdikI hotI hai, to yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoki mavathA vyAvRtti hai, kyoki anuvRtti (anvaya) bhAva-svabhAva. advitayakI mAnyatApara mAdhya-mAdhanakI bhedasiddhi rUpa aura vyAvRtti abhAva-svabhAvarUpa hai aura donomeM nahIM banatI aura bhadako middhi na honepara mAdhanase bheda mAnA gayA hai| yaha bhI nahIM kahA jA sakatA mAdhyakA siddhi nahIM banatI aura mAdhanase sAdhyakA ki sadAdike anvaya para amadAdikakI vyAvRtti siddhike na hAnepara advitaya-hatu viruddha paDatA hai|' sAmathyase hI ho jAtI hai. kyoki taba yaha kahanA nahIM yadi advitayakA saMvittimAtraka rUpame mAnakara banatA ki vyAvRttihIna anvayame usa mAdhyakI middhi asAdhanavyAvRttisa mAdhanako aura asAdhyavyAvRttise hotI hai, sAmathryase amadAdikakI vyAvRttiko siddha sAdhyako atadvyudAsAbhinivezavAdake rUpameM Azrita mAnanepara to yahI kahanA hogA ki vaha anvayarUpa kiyA jAya taba bhI (bauddhAke matame) parAbhyupetArthake hetu zramadAdikI vyAvRttimahita hai. usAse matsA- vigaMdhavAdakA prasaGga AtA hai; arthAta bauddhAMke dvArA mAnyakI athavA dravyatvAdi mAmAnyakI siddhi hotI saMvedanAdvaitarUpa jo atha parAbhyupagata hai vaha atdhai| aura isIlie usa sAmAnyake sAmAnya vizeSA- vyudAsAbhinivezavAdase-atavyAvRttimAtra AgrahagkhyatvakI vyavasthApanA hotI hai|' vacanampase-viruddha par3atA hai, kyoMki kisI amAdhana
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 81 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [331 tathA asAdhyake arthAbhAvameM unakI avyAvRttise nizAyitastaH parazuH paraghnaH sAdhya-sAdhana-vyavahArakI upapatti nahIM banatI aura svamUrdhni nirbheda-bhayA'nabhijJaiH / unako artha mAnanepara pratikSepakA yogyapanA na honese dvaitakI middhi hotI hai| isa taraha bauddhoMke pUrvAbhyupeta vaitaNDikairyaiH kusRtiH praNItA athake virodhavAdakA prasaGga AtA hai|' mune ! bhavacchAsana-dRka -pramUDhaH // 58 // anAtmanA'nAtmagaterayukti (isa taraha) he vIra bhagavana / jina vaitaNDikoMne -parapakSake dRSaNakI pradhAnatA athavA ekamAtra dhunako vastunyayukta yadi pkss-siddhiH| liye hue saMvedanAdvaitavAdiyone-kumRtikA-kutmitA avastvayukta pratipakSa-siddhiH gati-pratItikA-praNayana kiyA hai una Apake na ca svayaM saadhn-rikt-siddhiH||57|| (syAdvAda) zAmanakI dRSTise pramRDha evaM nirbhedake bhayase anabhijJa janone (darzanamohake udayase AkrAnta honeke (yadi bauddhAka dvArA yaha kahA jAya ki ve sAdhana- kAraNa) paraghAtaka parazu-kulhAr3eko apane hImastakapara ko chAnAtmaka mAnate haiM. vAstavika nahIM aura sAdhya mArA hai / / arthAta jisa prakAra dusareke ghAtake liye bhI vAstavika nahIM hai, kyoki vaha saMvRtike dvArA uThAyA huA kulhAr3A yadi apane hI mamtakapara par3atA kalpitAkArarUpa hai ataH parAbhyupetArtha ke virodhavAda hai nA apane mastakakA vidAraNa karatA hai aura usako kA prasaGga nahIM AtA hai to aisA kahanA ThIka nahIM hai. uThAkara calAnevAle apane ghAtake bhayase anabhijJa kyoki) anAtmA-niHsvabhAva savRtirUpa tathA kahalAte hai usI prakAra parapakSakA nirAkaraNa karane amAdhanako vyAvRttimAtrarUpa-sAdhanake dvArA usI vAle vaitariDakAMke dvArA darzanamohake udayase zrAkrAnta prakArake anAtmamAdhyakI jo gati-pratipatti (jAna hAneke kAraNa jisa nyAyakA praNayana kiyA gayA hai vaha kArI) hai usakI marvadhA ayakti-ayojanA hai-vaha apane pakSakA bhI nirAkaraNa karatA hai aura isa liye banatA hI nhiiN|' unheM bhI svapakSaghAtake bhayase anabhijJa evaM hakapramuDha - yadi (saMvedanAdvaitampa) vastumeM anAtmamAdhanake mamajhanA caahiye|' dvArA anAtmamAdhyakI ganikI ayaktise pakSakI siddhi bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo mAnI jAya-arthAta saMvedanAdvaitavAdiyAMka dvArA yaha kahA jAya ki sAdhya-sAdhanabhAvasa zUnya saMvedanamAtrake bhAvAntaraM bhAvavadahataste / pakSapanese hI hamAre yahA~ tattvamiddhi hai to (vikalpi. pramIyate ca vyapadizyateca tAkAra) avastumeM sAdhana-sAdhyakI ayuktise prati- vastu-vyavarathA'Ggamameyamanyat // 59 // pakSakI-dutakI-bhI siddhi ThaharatI hai| avasturUpa (yadi yaha kahA jAya ki 'sAdhanake vinA mAdhya. mAdhana avanatattvampa mAdhyako siddha nahIM karatA hai, kI svayaM siddhi nahIM hotI' isa vAkya ke anusAra kyoki mA honese atiprasaGga pAtA hai-vipakSI saMvedanAdvatakI bhI siddhi nahIM hotI to mata ho. bhI middhi ThaharatI hai|' parantu zUnyatArUpa sarvakA abhAva to vicArabalase 'aura yadi mAdhanake vinA svataH hI saMvedanA- prApta ho jAtA hai, usakA parihAra nahIM kiyA jA dvanampa mAdhyakI middhi mAnI jAya to vaha yukta nahIM sakatA ataH use hI mAnanA cAhiye to yaha kahanA hai kyoMki nava puruSADhatakI bhI mvaya middhikA prasaGga bhI ThIka nahIM hai kyoki) hai vIra arhana / Apake AtA hai. usame kisI bhI bauddhakA vipratipatti nahIM matameM prabhAva bhI vastudharma hotA hai-bAhya tathA ho sktii|' Abhyantara vastuke asambhava hAnepara sarvazUnyatArUpa
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330] tadabhAva sambhava nahIM ho sakatA; kyoMki svadharmI ke asambhava honepara kisI bhI dharmakI pratIti nahIM bana sakatI / zrabhAvadharmakI jaba pratIti hai to usakA koI dharmI (bAhya Abhyantara padArtha) honA hI cAhiye, aura isa liye sarvazUnyatA ghaTita nahIM ho sakatI / sarva hI nahIM to sarva-zUnyatA kaisI ? tat hI nahIM to tadabhAva kaisA ? athavA bhAva hI nahIM to prabhAva kisakA ? isake sivAya, yadi vaha abhAva svarUpase hai to usake vastudharmatvakI siddhi hai; kyoki svarUpakA nAma hI vastudharma hai / aneka dharmasei kisI dharmake abhAva honepara vaha abhAva dharmAntara hI hotA hai aura jo dharmAntara hotA hai vaha kaise vastudharma siddha nahIM hotA ? hotA hI hai / yadi vaha abhAva svarUpase nahIM hai to vaha abhAva hI nahIM hai; kyoMki abhAvakA bhAva honepara bhAvakA vidhAna hotA hai| aura yadi vaha abhAva (dharmakA abhAva na hokara) dharmIkA abhAva hai to vaha bhAvakI taraha bhAvAntara hotA hai - jaise ki kumbhakA jo abhAva hai vaha bhUbhAga hai aura vaha bhAvAntara (dUsarA padArtha) hI hai. yogamatakI mAnyatAke anusAra sakala zakti-viraharUpa tuccha nahIM hai / sArAMza yaha ki abhAva yadi dharmakA hai to vaha dharmakI taraha dharmAntara hone se vastudharma hai aura yadi vaha dharmIkA hai to bhAvakI taraha bhAvAntara ( dUsarA dharmI) honese svayaM dUsarI vastu hai - use makalazakti-zUnya tuccha nahI kaha skte| aura isa sabakA kAraNa yaha hai ki abhAvako pramANase jAnA jAtA hai. vyapadiSTa kiyA jAtA hai aura vastu - vyavasthAke aGgarUpa meM nirdiSTa kiyA jAtA hai|' anekAnta [ varSa ( yadi dharma athavA dharmI ke abhAvako kisI pramANase nahIM jAnA jAtA to vaha kaise vyavasthita hotA hai ? nahIM hotaa| yadi kisI pramANase jAnA jAtA hai to vaha dharma-dharmo ke svabhAva-bhAvakI taraha vastudharma athavA bhAvAntara huA / aura yadi vaha abhAva vyapadezako prApta nahIM hotA to kaise usakA pratipAdana kiyA jAtA hai ? usakA pratipAdana nahIM banatA / yadi vyapadezako prApta hotA hai to vaha vastudharma athavA vastvantara ThaharA. anyathA usakA vyapadeza nahI bana sakatA / isI taraha vaha abhAva yadi vastu vyavasthAkA aGga nahIM to usakI kalpanAse kyA natIjA ? ghaTame paTAdikA abhAva hai isa prakAra paTAdike parihAra dvArA abhAvako ghaTa vyavasthAkA kAraNa parikalpita kiyA jAtA hai, anyathA vastumeM saGkara doSakA pramaGga AtA hai -- eka vastuko anya vasturUpa bhI kahA jA sakatA hai, jisase vastukI koI vyavasthA nahI rahatI - ataH abhAva vastu vyavasthAkA aGga hai. aura isa liye bhAvakI taraha vastudharma hai / ) 'jo abhAva-tattva (sarvazUnyatA) vastu - vyavasthAkA ma nahI hai vaha (bhAva -ekAntakI taraha) ameya (aprameya) hI hai - kisI bhI pramANake gocara nahI hai|' yA ( isa taraha dUsaro dvArA parikalpita vasturUpa vasturUpa sAmAnya jisa prakAra vAkyakA artha nahIM banatA usI prakAra vyaktimAtra paraspara-nirapekSa ubhayarUpa sAmAnya bhI vAkyakA artha nahIM banatA, kyoMki vaha sAmAnya ameya hai - sampUrNa pramANoke viSaya se atIta hai arthAta kisI pramANase use jAnA nahI jA sakatA / )
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrti-kalA (lekhaka-'zrIlokapAla') sthApatya yA mUrtikalAne jainamUrtiyoM meM apane carama pUchanepara unhoMne bhI kucha saMtoSa-janaka uttara nahA utkarSako pAyA hai| bauddhamUrtiyoko dekhanepara bhI kucha diyA yA kuchakA kucha de diyaa| zAstroMkA jJAna merA bahuta aisA hI bhAsa hotA hai| para jaina aura bauddhamUrtiyoMme hI kama nahIM ke barAbara hai| para aba jabase maiMne idhara eka sUkSma para baDA bhArI bheda hai, jisakI pUrNa mahattA do cAra saptAhose citroM yA mUrtiyoMpara likhanA to vahI batalA sakatA hai jo mUrtikalAkA jJAtA honeke Arambha kara diyA taba bAteM apane Apa bahuta kucha sAtha hI mAtha manovijJAnakA bhI jJAtA ho aura yadi mApha hAtI jAtI hai| pUrA vivaraNa-Details tA dazana bhI dakhala rakhatA ho to phira pUchanA hI kyA maiM nahIM jAnatA. na unakA byorevAra kAraNa hI jAna hai| mai to tInomaMse koI bhI nahIM jaantaa| yo hI buddhi- pAyA hU~ para apanI vicAra-praNAlIpara calate hue maiMne para jAra denese mai jo kucha samajha makA hU~ usI bUtapara yaha dekhA hai ki ina jainamUrtiyopara aGkita eka-eka vaha saba kucha hai jo maine likhA hai yA likhatA hai| rekhA yA banAvaTakA matalaba hai-aura yaha saba kucha buddhakI mUrtiyAMko dekhanese yahI jJAta hotA hai ki buddha saMyogavaza nahIM balki bahuta-baDI manovaijJAnika jAnakisI bar3e hI gambhIra, gambhIratara yA gambhIratama kArIke sAtha hI kI gaI hai-jaise ziropari, kAna, vicArameM lIna hai| koI bAta soca rahe haiM-vicAra vakSa yA hAthake UparakI jo banAvaTeM hai ve saba mUrtikI rahe hai| isa taraha inakA mAnasika starapara honA bhavyatA, majabUtI vagairahase sambandhita hote hue bhI jAhira hotA hai| jabaki jainamUrtiyomeM jo mudrA yA gUDha manAvaijJAnika mahatva rakhatI haiN| bhAva aGkita hai unase yahI dogyatA hai ki jinendra sacamuca hI yathAvidhirUpase banI haI jainamartiyoM(tIrthaGkara) dhyAnamagna yA parama nirvikAra dhyAname lIna me 'satyaM zivaM sundaram' kA saccA samanvaya evaM haiN| imase jainamUrtiyA~ mAnasika starase nikAla kara digdarzana hotA hai-Plaun living .and high AdhyAtmika yA Atmika U~ce starapara pahu~cA dI gaI thinking-atisarala svAbhAvika sundara mUrti hai| ibha taraha buddhakI mUrtiyA~ jaba vicAra-mudrA prada- aura UMcese U~ce bhAva unapara aGkita honA hI zita karatI haiM taba jaina mUrtiyA~dhyAna-mudrA / isa dhyAna- 'satyaM zivaM sundaram'ko sAbita kara dikhalAte hai jo me bhI aura dhyAnose vizeSatA hai / ya mudrA hI aura kahIM nahIM miltaa| apUrNatA (apUrNajJAna) aura pUrNatA (pUrNajJAna evaM banArasake bhelU purAke bar3e mandira meM maiMne eka mUrtinirvikAratA)kI dyotaka jAna par3atI hai| itanA hI ko degvA jisameM prAcIna paripATIse haTanekI ceSTA kI nahIM mUrtime kyA bAta honese usakA darzakake Upara gaI hai| mUrti vizeSarUpase mAnavAkRtikI sAdhAraNa gambhIra, sthAyI evaM guru (Serious) prabhAva par3a torase banAI gaI hai jisame mAdhAraNa mAnavase jahA~ makatA hai yA par3egA imakA bhI hara tarahakA khayAla taka ho sake sadRzatA lAnekI koziza kI gaI hai| yA acUka sUkSma dhyAna rakhA gayA hai| jainamUrtiyoMke sira yA mastakake UparakI banAvaTa yA aura saba bAremeM mocanepara akasara hI mai unapara aGkita kaI Extra-adhika cIjoko nikAla diyA gayA hai| bAtokA kucha matalaba nahIM lagA pAyA huuN| logose maiM jaba bhI usa mUrtike darzana karatA tabhI yaha prazna
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 ] mere manameM barAbara uThatA rahA ki kyoM isa mUrtikA asara yA prabhAva mere Upara nahIM par3atA jo paDanA caahiye| yaha aba maiM socatA hUM ki koI manovaijJAnika kAraNa hai -- aura usI vajahase hamAre pUrvajone apanI mUrtiyaoN banavAne meM hara bAtakA haraeka rekhA - lAinapara mudrAko anekAnta ta karaneme isa manovaijJAnika jarUrata yA AvazyakatAkA barAbara dhyAna rakhA hai ki mUrtikA prabhAva jaimA par3anA cAhiye yA jisa kAmako yA matalabako sampAdana karaneke liye mUrtikA nirmANa huA hai vaha pUrNarUpase pUrA ho, jo kevala sIdhA sAderupase eka AdamIkI mUrti jyoMkA tyo banA denese nahIM hotA thA / bar3I mUrtiyoM aura choTI mUrtiyAM evaM dhAtukI mUrtiyomeM aura pattharakI mUrtiyAMmeM phira unake raGgoMke kAraNa prabhAva. asara tathA banAvaTameM thor3A antara ho sakatA hai - aura pAyA jAtA hai / para usameM bhI khayAla rakhA gayA hai ki svAbhAvikatAse laga jAnA kamase kama ho aura mAnasika prabhAva usakA aisA ho ki svAbhAvikatAkAhI bhAna hama mUrtise kareM / balki sAdhAraNa taura se mUrti banA denese usakA asara jo par3atA usameM utanI svAbhAvikatA kA bhAva nahIM hotA / aura bhI jo bar3A bhArI mahAn bhAva hamAre bhItara paidA karanA tathA mUrtipara dikhalAnA thA vaha to usI tarIkase ho sakatA thA jaisA ki hama apanI mUrtiyo para dekhate haiM-- anyathA sambhava nahIM haiN| hA~, ye saba bAteM digambara mUrtiyAM ke sambandhame hai| mAlUma hotA hai ki jainiyone jaba dekhA ki loga arrant ThIka ThIka mahatva yA matalaba nahIM samajhate evaM usakA makhaula taka ur3Ate hai taba unameM se kucha aisone hI jo jainoM kI saMkhyA kama honA nahIM pasanda karate the zvetAmbara mUrtiyoMko pracalita kiyA / para dhyAnake vAste aura nirvikAra dhyAna yA mudrAke vAste digambara mUrtiyA~ hI sarvazreSTha haiM / buddhakI mUrtiyAM meM vicAra- mudrA honese ve sAMsArika avasthA meM manake AdhArapara rahate haiM. jabaki jinendrakI mUrtiyoM meM -- [ varSa dhyAnamudrA honese ve sAMsArika aura manake AdhArase alaga Upara uTha jAte haiM / buddhakI mUrtiyoMmeM sAMsArikatA to chUTI rahatI hai para saMsAra abhI rahatA hai. jabaki jainamUrtiyo meM sAMsArikatA aura saMsAra donoM alaga Upara bhAva ho jAte hai / citrakalAke jJAtA yadi niSpakSa (Unbiased) hokara jainamUrtiyAMkA manana kareM to unheM bar3I bhArI jAnakArIkA lAbha hogaa| brAhmaNadharmane to mUrtikalAko dinapara dina nIce hI ADambarako hI sthAna diyA hai-- dhyAnase koI sambaMdha utArA hai / vahA~ to mUrtimaM kevala sauSThava aura hI nahIM - aura 'nirvikAra' honA to badI dUrakI bAta hai| dinapara dina hamArI mUrtikalAkA hrAsa hotA gayA hai aura jo kucha bhI hama dekhate haiM vaha vikRta, anyathA mArga yA galata rAste para calA huA ho gayA hai| ise sudhAraneke liye dhArmika manobhAvanAo ko evaM dharmAndhatA ko dUra karanA hogA tabhI vaha sambhava hai| Aja to hamane buddhi aura takase tarkamavAlAna kara rakhA hai yA unheM dharmakA duzmana banA diyA hai| jaba taka inameM Apasa mela, sahayoga evaM atinikaTa sambandha yA ekatA naho sthApita hotI taba taka kucha sudhAra honA tathA bhAratakI unnatikA honA sthAyI nahIM ho sakatA / do-cAra tAkara hI kyA sakate hai ? ve Age bar3hege - dezako Age bar3hAyeMge. pAchese dharmAndhaloga unhe unakI TaoNgoko pakar3akara khIca leMge -- kyoki unheM buddhise to koI sarokAra ( prayojana) hai hI nahIM / aura saMsAra me sakriya prabhAva-zakti yA sthAyI jo kucha bhI ho sakatA hai vaha buddhise hI ho sakatA / bAkI to saba kucha bhramapUrNa - vikRta - ulTApalaTA evaM galata hI haicAhe bhale hI hama apanI bahUka yA ghamaNDamaM yA ajJAnatAme use hI ThIka sIdhA yA mahI mAnate rahe / para phala to hamAre mAnaneke Upara nirbhara nahIM karatA vaha to vastusvabhAvapara evaM tathya tattva yA satyapara hI nirbhara karatA hai 1
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina adhyAtma [paM. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya padArthasthiti marvavyApI hai / dharma aura adharma lokAkAzake barAbara hai| pudgala aura kAla aNurUpa haiN| jIva asaMkhyAtapradezI 'nA'sato vidyate bhAvo nA'bhAvo vidyate sataH' hai aura apane zarIrapramANa vividha AkArome jagatameM jA mat hai umakA sarvathA vinAza nahIM ho milatA hai| eka padaladravya hI aisA hai jo sajAtIya sakatA aura mavethA nae kisI asankA sadrUpama anya pudaladravyoMse milakara skandha bana jAtA hai aura utpAda nahIM ho sktaa| jitane maulika dravya isa kabhI kabhI itanA rAsAyanika mizraNa hA jAtA hai ki jagatame anAdise vidyamAna hai ve apanI avasthAzrAme usake aNuokI pRthaka sattAkA bhAna karanA bhI parivartita hAta rahata hai| anantajIva. anantAnanta kaThina hotA hai / tAtparya yaha ki jIvadravya aura pudgalapudgala aNu, eka dharmadravya. eka adharmadravya, eka dravyameM azuddha pariNamana hotA hai aura vaha eka dasare AkAza aura asaMkhya kAlANu inase yaha lAka ke nimittse| padalameM itanI vizeSatA hai ki usakI vyApta hai| ye chaha jAtike dravya maulika hai. inamese na anya sajAtIyapudalAse milakara skandha-paryAya bhI to eka bhI dravya kama ho sakatA aura na koI nayA utpanna hotI hai para jIvI dasare jIvame milakara skandha hokara inakI saMkhyAmeM vRddhi kara sakatA hai| ko paryAya nahIM hotii| do vijAtIya dravya ba~dhakara eka dravya anyadravyarUpameM pariNamana nahIM kara sakatA. paryAya nahIM prApta kara skte| ina dA dravyoke vividha jIva jIva hI rahegA pudgala nahIM ho sktaa| jisa taraha , pariNamanoMkA sthUlarUpa yaha dRzyajagat hai| vijAtIya dravyarUpame kisI bhI dravyakA pariNamana nahIM hotA usI taraha eka jIva dUsare majAtIyajIva- dravya-pariNamanadravyarUpa yA eka pudgala dUsare sajAtIya pudgaladravyarUpa- pratyeka dravya pariNAmInitya hai / pUrvaparyAya naSTa me sajAtIya pariNamana bhI nahIM kara sktaa| pratyeka hotI hai uttara utpanna hotI hai para mUladravyakI dhArA dravya apanI paryAyo-avasthAokI dhArAme pravAhita hai avicchinna calatI hai / yahI utpAda-vyayakisI bhI vijAtIya yA sajAtIya dravyAntarakI dhArAmeM nauvyAtmakatA pratyeka dravyakA nijI svarUpa hai| dharma, usakA pariNamana nahI ho sakatA / yaha sajAtIya adharma. zrAkAza aura kAladravyokA sadA zuddha pariyA vijAtIya dravyAntarame asaMkrAnti hI pratyeka Namana hI hotA hai| jIvadravyameM jo mukta jIva hai dravyakI maulikatA hai| ina dravyoMmeM dharmadravya. adharma- unakA pariNamana zuddha hI hotA hai kabhI bhI azuddha dravya, AkAzadravya aura kAladravyoMkA pariNamana sadA nahIM hotaa| samArI jIva aura ananta pudgaladravyakA zuddha hI rahatA hai. inameM vikAra nahIM hotA. eka jaisA zuddha aura azuddha donoM hI prakArakA pariNamana hotA pariNamana pratisamaya hotA rahatA hai| jIva aura pudala hai| itanI vizeSatA hai ki jA samArI jIva ekabAra ina do dravyome zuddhapariNamana bhI hotA hai tathA azuddha mukta hokara zuddha pariNamanakA adhikArI huA vaha pariNamana bhii| ina do dravyomeM kriyAzakti bhI hai jimasa phira kabhI bhI azuddha nahIM hogA para pudaladravyakA : iname halana-calana.AnA-jAnA Adi kriyAe~ hotI hai| koI niyama nahIM hai| ve kabhI skandha banakara azuddha zeSa dravya niSkriya haiM ve jahA~ hai vahIM rahate hai| AkAza pariNamana karate haiM to paramANurUpa hokara apanI zuddha
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 ] anekAnta [ varSa 6 - avasthAmeM zrAjAte haiM phira skandha bana jAte haiM isa pariNamanakI pratyeka zakti mUlataH pratyeka jIvadravyameM hai| taraha unakA vividha pariNamana hotA rahatA hai / jIva hA~ anAdikAlIna azuddhatAke kAraNa unakA vikAsa aura pudgalameM vaibhAvikI zakti hai jisake kAraNa ve vibhinna prakArase hotA hai| cAhe ho bhavya yA abhavya, vibhAva pariNamanakA bhI prApta hote haiN| donoM hI prakArake pratyaka jIva eka-jaisI zaktiyoke AdhAra haiM zuddha dazAme sabhI mukta eka-jaimI zaktiyoMdravyagatazakti ke svAmI bana jAte haiM aura pratimamaya agraNDa zuddha dharma, adharma. AkAza the tIna dravya eka eka hai| pariNamaname lIna rahate haiM / maMmArI jIvAma bhI kAlANu asaMkhyAta hai / pratyaka kAlAgume eka-jaisI mUlataH mI zaktiyA~ hai| itanA vizeSa hai ki abhavyazaktiyA~ hai| batanA karanekI jitane avibhAgapraticchada- jIvome kevalanAnAdizaktiyoke avibhAvakI zakti vAlI zakti eka kAlANumeM hai vaisI hI dUsaraM kAlANu- nahIM mAnI jAtI / uparyukta vivecanase eka bAta meN| isa taraha kAlANuoMmeM paraspara zakti-vibhinnatA nirvivAdarUpasempaSTa ho jAtA hai ki cAhe dravya cetana hA yA pariNamana-vibhinnatA nahI hai|| yA acetana, pratyeka mUlataH apanI apanI cetanapudraladravyake eka aNumeM jitanI zaktiyA~ haiM utanI acetana zaktiyokA dhanI hai unameM kahIM kucha bhI nyUnAhI aura vaimI hI zaktiyA~ pariNamana-yogyatA anya dhikatA nahIM hai| azuddhadazAme anya paryAyazaktiyA~ pudgalANuomeM haiM / mUlataH pudgala-aNudravyome zaktibheda, bhI utpanna ho jAtI haiM aura vilIna hotI rahatI haiN| yogyatAbheda yA svabhAvabheda nahIM hai| yaha so sambhava hai pariNamanake niyatatvakI sImAki kucha pudgalANu mUlataH snigdha sparzavAle ho aura upayukta vivecanase yaha spaSTa hai ki dravyomeM paridUsaraM mUlataH rUkSa. kucha zIta aura kucha uSNa, para Namana honepara bhI koI bhI dravya sajAtIya yA unake ye guNa niyata nahIM, rUkSaguNavAlA bhI vijAtIya vyAntararUpameM pariNamana nahIM kara sktaa| snigdhaguNavAlA bana sakatA hai tathA snigdhaguNa- apanI dhArAmeM sadA usakA pariNamana hotA rahatA hai| vAlA bhI ruukss| zIta bhI uSNa bana sakatA hai uSNa dravyagata mUla svabhAvakI apekSA pratyeka dravyake apane bhI zIta / tAtparya yaha ki pudalANuoMmeM aisA koI pariNamana niyata haiN| kisI bhI pudgalANuke ve sabhI jAtibheda nahIM hai jisase kisI bhI pudgalANukA padalasambandhIpariNamana pratisamaya ho sakate haiM aura pudralasambandhI koI pariNamana na ho sakatA ho / kimI bhI jIvake jIvasambandhI ananta pariNamana / pudraladravyake jitane bhI pariNamana ho sakate haiM una yaha to sambhava hai ki kucha paryAyazaktiyose sIdhA sabakI yogyatA aura zakti pratyeka pudgalAgugumeM sva- sambandha rakhanevAle pariNamana kAraNabhUta paryAyazaktibhAvataH hai. yahI dravyazakti kahalAtI hai| skandha- ke na hone para na hoN| jaise pratyeka pudalaparamAraNu yadyapi avasthAmeM paryAyazaktiyA~ vibhinna ho sakatI hai / jaise ghaTa bana makatA hai phira bhI jabataka amuka paramANukisI niskandhameM mammilita paramANukA uSNa- skandha miTIrUpa paryAyako prApta na hoMge tabataka unameM sparza aura tejorUpa thA. para yadi vaha agniskandhase miTIrUpa paryAyazaktike vikAsase honevAlI ghaTapayoya judA ho jAya to umakA zItasparza tathA kRSNarUpa ho nahIM ho sktii| parantu miTTAparyAyase honevAlI ghaTa. sakatA hai| aura yadi vaha skandha hI bhasma bana jAya sakorA Adi jitanI paryAya sambhavita hai ve nimittato sabhI paramANuoMkA rUpa aura sparza Adi badala ke anusAra koI bhI ho makatI haiM / jaise jIvameM makate haiN| __ manuSyaparyAyameM agyise dekhanekI yogyatA vikasita hai ___sabhI jIvadravyoMkI mUla svabhAvazaktiyoM eka to vaha amuka samayameM jo bhI sAmane AyegA use jaisI haiM. jJAnAdi anantaguNa aura ananta caitanya- dekhegaa| yaha kadApi niyata nahIM hai ki amuka samayama
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ha] jaina adhyAtma amuka padArthako hI dekhanekI usame yogyatA hai zeSakI purAne saMskAroMke pariNAmasvarUpa kucha aise nizcita nahI yA amuka padArtha meM usa samaya usake dvArA hI kAyakAraNabhAva banAe jA sakate hai jinase yaha niyata dekhe jAnekI yogyatA hai anyake dvArA nhiiN| matalaba kiyA jA sakatA hai ki amuka samayameM isa dravyakA aisA yaha ki paristhitivaza jima paryAyazaktikA dravyame pariNamana hogA hI para isa kAraNatAkI avazyaMvikAsa huA hai usa zaktise honevAle yAvatkAryoMmeMsa bhAvitA sAmagrIkI vikalatA tathA pratibandhakajima kAryakI mAmagrI yA balavAna nimitta mila jAyeMge kAraNakI zUnyatA para hI nirbhara hai| jaise haldI aura usaka anumAra usakA vaisA pariNamana honA jaaygaa| cUnA dAnA eka jalapAtrame DAle gaya nA yaha avazyaMeka manuSya gaha para baiThA hai usa samaya umama haeNmanA- bhAvA hai ki unakA lAlaraGgakA pAraNamana haa| eka genA, Azcarya karanA.gambhIratAse mocanA zrAdi aneka bAta yahaoN yaha khAsatauramadhyAname rakhanekI hai ki acetana kAryokI yogyatA hai| yadi bahurUpiyA sAmane AjAya paramANuoMmeM buddhipUrvaka kriyA nahIM ho sakatI / aura usakI usameM dilacaspI ho to haMsanerUpa paryAya uname apane maMyogAMke AdhArase kriyA to hAtI ho jaaygii| koI zokakA nimitta mila jAya tose rahatI hai| jaise pRthivIme koI bIja par3A ho to maradI bhI sakatA hai| akasmAt bAta sunakara AzcaryameM DUba garamIkA nimitta pAkara usameM aMkura AjAyagA aura makatA hai aura tattvacarcA sunakara gambhIratApUrvaka vaha pallavita, puSpita hokara punaH bIjako utpanna kara soca bhI sakatA hai| isalie yaha samajhanA ki degaa| garamAMkA nimina pAkara jala bhApa bana jaaygaa| pratyeka dravyakA pratisamayakA pariNamana niyata hai usameM punaH bhApa saradIkA nimitta pAkara jalake rUpame kucha bhI hera-phera nahIM ho sakatA aura na koI hera phera baramakara pRthivIko zasyazyAmala banA degA / kucha ese kara sakatA hai, dravyake pariNamanasvabhAvako gambhIratAse bhI acetana dravyoke pariNamana hai jo cetana nimittase na sAMcaneke kAraNa bhramAtmaka hai| dravyagata pariNamana hote haiM jaise miTTIkA ghadA bananA yA ruIkA kapar3A niyata hai amuka sthUlaparyAyagata zaktiyoMke pariNamana bananA / tAtparya yaha ki atItake saMskAravaza vartamAna bhI niyata ho sakate haiM jo usa paryAyazaktike avazyaM- kSaName jitanI aura jaisA yogyatAe~ vikasita hogI bhAvI pariNamanomeMse kisI ekarUpameM nimittAnumAra aura jinake vikAsake anukUla nimitta mileMge dravyosAmane Ate haiN| jaise eka aMgulI agale samaya TeDhI kA vaimA vaisA pariNamana hotA jaaygaa| bhaviSyakA ho sakatI hai sIdhI raha makatI hai. TUTa sakatI hai. ghUma koI nizcita kAryakrama dravyokA banA huA hA sakatI hai. jaisI sAmagrI aura kAraNa-kalApa mileMge aura usI sunizcita ananta kramapara yaha jagata cala umameM vidyamAna ina sabhI yogyatAprAmase anukUla rahA ho yaha dhAraNA hI bhramapUrNa hai| yogyatAkA vikAsa ho jAyagA / usa kAraNazattise niyatA'niyatatvavAdavaha amuka pariNamana bhI niyata karAyA jA makatA hai jaina dRSTise dravyagata zaktiyA~ niyata haiM para unake jisakI pUrI sAmagrI avikala ho pratibandhaka kAraNako pratikSaNake pariNamana anivArya hai| eka dravyakI uma sambhAvanA na ho aisI antimakSaNaprApta zaktime mamayakI yogyatAse jitane prakAra ke pariNamana ho vaha kArya niyata hI hogA para isakA yaha artha kadApi makate haiM unameMse koI bhI pariNamana jisake ki nimitta nahI hai ki pratyeka dravyakA pratikSaNakA pariNamana aura anukUla sAmagrI mila jAyagI ho jAyagA / sunizcita hai usameM jise jA nimitta hAnA hai niyani- tAtparya yaha ki pratyeka vyakI zaktiyoM tathA unase cakrake peTameM par3akara hI vaha usakA nimitta banA honevAle pariNamanokI jAti sunizcita hai| kabhI bhI rahegA / yaha atisunizcita hai ki harAeka dravyakA prati- pudgalake pariNamana jIvame tathA jIvake pariNamana pula samaya koI na koI pariNamana honA hI caahie| meM nahIM ho sakate / para pratimamaya kaimA pariNamana hogA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ] anekAnta [varSa yaha aniyata hai| jisa samaya jo zakti vikasita hogI pAkara ilAhAbAdameM badalI aura ilAhAbAdakI gandagI tathA anukUla nimitta mila jAyagA usake bAda vaisA Adike kAraNa kAzIkI gaGgA judI hI ho jAtI hai| pariNamana ho jaaygaa| ataH niyatatva aura aniyatatva yahA~ yaha kahanA ki "gaGgAke jalake pratyeka paramANukA dono dharma sApekSa haiM / apekSAbhedase sambhava hai| pratisamayakA sunizcita kAryakrama banA huA hai usakA niyativAda nahIM jisa samaya pariNamana honA hai vaha hokara hI rahegA" ___ jo honA hogA vaha hogA hI. hamAga kucha bhI dravyakI vijJAnasammata kAryakAraNaparamparAke pratikUla hai| puruSArtha nahIM hai. isa taraha ke niSkriya niyativAdake 'jaM jassa jammi' Adi bhAvanAeM haiMvicAra jainatattvasthitike pratikUla haiN| jo dravyagata svAmikArtikeyAnuprekSAme samyagdRSTike cintanameM ye zaktiyA~ niyata haiM unameM hamArA kAI puruSArtha nahIM. do gAthAe~ likhI haiMhamAga puruSArtha to koyalekI hIrApuryAyaka vikAsa jaMjamsa jammi dese jeNa vihAroNa jammi kaalmmi| karAne meM hai| yadi koyaleke lie usakI hIrAparyAyake NAdaM jiNeNa NiyadaM jammaM va ahava maraNaM vA // 32 // vikAsake lie Avazyaka sAmagrI na mile to yA to taM tassa tammi dese teNa vihANeNa tammi kAlammi / vaha jalakara bhasma banegA yA phira khAnimeM hI par3e par3e ko cAleda sakko ido vA aha jiNi vA // 322 / / samApta ho jaaygaa| isakA yaha artha nahIM hai ki jisame arthAt jisakA jisa samaya jahA~ jaise janma yA maraNa upAdAna zakti nahIM hai usakA pariNamana bhI nimitta- honA hai use indra yA jinendra koI bhI nahIM TAla se ho sakatA hai yA nimittameM yaha zakti hai jo niru- sakatA. vaha hogA hii| pAdAnako pariNamana karA ske| ina gAthAoMkA bhAvanIyArtha yahI hai ki jo jaba ubhaya kAraNoMse kArya honA hai hogA usameM kAI kisIkA zaraNa nahIM hai Atmanirbhara rahakara jo Ave vaha sahanA cAhie / isa kAryotpattike lie donoM hI kAraNa cAhie~ upA taraha cittasamAdhAnake lie bhAI jAnevAlI bhAvadAna aura nimitta; jaisA ki svAmIsamantabhadrane kahA nAose vastuvyavasthA nahIM ho sakatI / anityahai ki "yathA kArya bahirantarupAdhibhiH' arthAt kArya bhAvanAmeM hI kahate hai ki jagata svapnavat hai isakA bAhya-zrAbhyantara dono kAraNose hotA hai| yahI anAdhananta vaijJAnika kAraNa-kAryadhArA hI dravya hai jisameM artha yaha kadApi nahIM ki zUnyavAdiyoMkI taraha jagat padArthoMkI sattAse zUnya hai balki yahI usakA tAtparya hai pUrvaparyAya apanI sAmagrIke anusAra sadRza, vimahaza. ki svapnakI taraha vaha Atmahitake lie vAstavika kAryaardhasadRza, alpasadRza zrAdirUpase aneka paryAyokI kArI nahIM hai| yahA~ samyagdRSTike cintana-bhAvanAmeM utpAdaka hotI hai| mAna lIjie eka jalabindu hai. svAvalambanakA upadeza hai| usase padArthavyavasthA nahI usakI paryAya badala rahI hai, vaha pratikSaNa jalabinda rUpase pariNamana kara rahI hai para yadi garamIkA nimitta kI jA sktii| milatA hai to turanta bhApa bana jAtI hai| kisI miTTI- sabase bar3A astra sarvajJatvameM yadi paDa gaI to sambhava hai pRthivI bana jAya / yadi niyativAdI yA tathAkta adhyAtmavAdiyoMkA sabase sA~pake muMhame calI gaI jahara bana jaaygii| tAtparya bar3A tarka hai ki sarvajJa hai yA nahIM? yadi marvajJa hai yaha ki ekadhArA pUrva-uttara paryAyoMkI bahatI hai usameM to vaha trikAlajJa hogA arthAta bhaviSyajJa bhI hogaa| jaise jaise saMyoga hote jAyeMge usakA usa jAtimeM pari- phalataH vaha pratyaka padArthakA anantakAla taka pratikSaNa Namana ho jaaygaa| gaGgAkI dhArA haridvAramaM jo hai vaha jo honA hai use ThIkarUpameM jAnatA hai| isa taraha kAnapurameM nahIM. aura kAnapurakI gaTara AdikA saMyoga pratyaka paramANukI pratisamayakI paryAya sunizcita hai
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ha] jaina adhyAtma [336 unakA paraspara jo nimittanaimittikajAla hai vaha bhI honA thaa| mAnA jaganake pariNamanAko aisA hI honA usake jJAnake bAhira nahIM hai| sarvajJa mAnanekA dUsarA thA' ima niryAta bhagavatIne apanI godame leragbA ho| artha hai niyativAdI honA / para, Aja jo sarvajJa nahIM adhyAtmakI bhakartRtva bhAvanAkA upayogamAnate unake sAmane hama niyanicakrako kaise siddha kara ___ taba adhyAtmazAstrakI akartRtvabhAvanAkA kyA makata hai ? jima adhyAtmavAdake mUlameM hama niyati- . artha hai ? adhyAtmame mamasta varNana upAdAnayogyatAka vAdako panapAne hai uma adhyAtmapise marvajJatA vyava AdhArame kiyA gayA hai| nimitta milAnepara yadi hAranayako apekSAse haiM / nizcayanayase to AtmajJatAmeM upAdAnayogyatA vikamita nahIM hotI. kArya nahIM ho hI umakA paryavasAna hotA hai jaisAki svayaM AcAya sakegA / eka hI nimitta-adhyApakase eka chAtra prathama kundakundane niyamasAra (gA. 158)me likhA hai zreNIkA vikAma karatA hai jabaki dRmaga dvitIya zreNI"jANadi passadi savvaM vyavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kA aura tImarA ajJAnIkA ajJAnI banA rahatA hai| kevalaNANI jANadi pamsadi NiyamaNa appANaM // " ataH antataH kArya antimakSaNavartI upAdAnaarthAta kevalI bhagavAna vyavahAranayase saba padArthAMkA yogyatAsa hI hotA hai| haoN. nimitta usa yogyatAko jAnana dekhate haiM / nizcayase kevalajJAnI apanI vikAsonmukha banAte haiM. taba adhyAtmazAstrakA kahanA AtmAko jAnatA dekhatA hai| hai ki nimittakA yaha ahaGkAra nahIM honA cAhie ki adhyAtmazAstrameM nizcayanayakI bhUtArthatA aura para. hamane use gmA banA diyA. nimittakAraNakA mAMcanA mArthatA tathA vyavahAranayakI abhUtAthatApara vicAra cAhie ki isakI upAdAnayogyatA na hotI to maiM karanese to adhyAtmazAstrame pUrNajJAnakA paryavamAna kyA kara makatA thA ataH apane me katR tvajanya antanaH AtmajJAname hI hotA / ataH sarvajJatvakI ahaGkArake nivRttike lie upAdAname katatvakI dalAlakA adhyAtmacintanamUlaka padArthavyavasthAme upa- bhAvanAkA dRDhamUla karanA cAhie tAki parapanArthayoga karanA ucita nahIM hai| kartRtvakA ahaGkAra hamAre cittame Akara rAgadveSakI niyativAdameM eka hI prazna eka hI uttara sRSTi na kare / bar3ese bar3A kArya karake bhI manuSyakA yahI socanA cAhie ki maine kyA kiyA ? yaha to niyativAdame eka hI uttara hai aimA hI honA thA, usakI upAdAnayogyatAkA hI vikAsa hai mai no eka jo hAnA hAgA so hogA hA isame na koI taka hai. na sAdhAraNa nimina I / "kriyA hi dravyaM vinayati koI puruSArtha aura na koI buddhi / vastuvyavasthAme isa nAdravyaM' arthAna kriyA yogyameM pariNamana karAtI hai prakArake mRta vicArIkA kyA upayoga ? jagatameM ayogyameM nahIM / isa taraha adhyAtmakI akatRtvavijJAnasammata kAryakAraNabhAva hai / jaimI upAdAna- bhAvanA hameM vItarAgatAkI ora le jAneke lie hai| yogyatA aura jo nimitta hoge tadanumAra cetana-ace na ki usakA upayAMga niyativAdake puruSArtha vihIna tanakA pariNamana hotA hai| puruSArtha nimitta aura kumArgapara lejAneko kiyA jAya / anukUla sAmagrIke juTAneme hai / eka agni hai puruSArthI yadi usameM candanakA cUga DAla detA hai to samayasArama nimittAdhAnaupAdAna pAraNamanasugandhita dhuA~ nikalegA, yadi bAla Adi DAlatA hai mamayasAra (gA086-88)me jIva aura karmakA to durgandhita dhUA~ utpanna hogA / yaha kahanA ki cUga- parampara nimittanAma ko umame par3anA thA. purupako usame DAlanA thA. agnikA hai kiume grahaNa karanA hI thaa| isame yadi koI hara-phara "jIvapariNAmahaMdu kammatta puggalA pariNamaMti / karatA hai to niyativAdIkA vahIM uttara ki nayA hI paggalakammaNimitta tahaba jIvo vi prinnmdi|
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 ] anekAnta [ varSa Na vi kuvvadi kammagurojIvo kammaM taheva jIvaguNe / aura hame yaha uttara denA hI thaa| ye saba bAteM na agaNorANimittaNa du kattA AdA sAraNa bhAveNa // anubhava siddha kAryakAraNabhAvake anukUla hI haiM aura puggalakammakadANaM raNa du kattA savvabhAvAraNaM // na tksiddh| arthAta jIvaka bhAvoke nimittase pagalAMkI karmampa vahAraparyAya hotI hai aura pudalakati nimittase jIva nizcayanaya vastukI paranirapekSa svabhUta dazAkA rAgAdirUpama parigaNamana karatA hai| itanA samajha lenA varNana karatA hai| vaha yaha batAyagA ki pratyeka jIva cAhie ki jIva upAdAna banakara pudgalake guNarUpame svabhAvase anantajJAna-darzana yA akhaNDa caitanyakA pariNamana nahIM kara sakatA aura na pugala upAdAna piNDa hai| Aja yadyapi vaha karmanimittase vibhAva banakara jIvake guNarUpase pariNati kara sakatA hai| pariNamana kara rahA hai para usameM svabhAvabhUta zakti haoN. parampara nimitnanamitika sambandhaka anumAra apane pracaNDa nirvikAra caitanya honekI hai| vyavadAnokA pariNamana hotA hai| isa kAraNa upAdAnoSTa- hAranaya parasAkSepa avasthAoMkA varNana karatA hai / me AtmA apane bhAvoMkA kartA hai. pudgalake jJAnA vaha jahaoN AtmAko para-ghaTapaTAdi padArthoke katRtvake varaNAdirUpa dravyakamAtmaka pariNamanakA kattA nahIM hai| varNanasambandhI lambI ur3Ana letA hai vahA~ nizcayanaya ___ isa spaSTa kathanama kundakundAcAryakI kartRtva- gagAdi bhAvoke kartRtvako bhI prAtmakoTime bAhara akartRtvakI dRSTi samajhame A jAtI hai| isakA nikAla letA hai aura AtmAno apana zuddha bhAvAMkA hI vizada artha yaha hai ki pratyeka dravya apane pariNamaname kI banAtA hai azaddha bhAvAMkA nahIM / nizcayanayakI upAdAna hai dasaga usakA nimitta ho sakatA hai upA- bhatArthatAkA tAtparya yaha hai ki vahI dazA AtmAka liga dAna nhiiN| parampara nimitnama dAnA upAdAnokA apane vAstavika upAdeya hai. paramArtha hai. yaha jo gagAdimpa apane bhAvarUpase pariNamana hotA hai| isameM nimitta- vibhAvapariNati hai yaha abhUnAtha hai arthAta AtmAke naimittikabhAvakA niSedha kahA~ hai? nizcaya haTise para- lie upAya nahIM hai isake lie vaha aparamArtha hai nirapekSa AtmasvarUpakA vicAra hai umameM katRtva agrAhya hai| apane upayogarUpama hI payamita hAnA hai| ataH kundakundake matame dravyamvarupakA adhyAtmame vahI nizcayanayakA varNana hamArA lakSya hainirUpaNa hai jo Age samantabhadrAdi prAcAryAne apane nizcayanaya jo varNana karatA hai ki mai siddha hU~ anyAme batAyA hai| buddha hai nirvikAra he niSkaSAya hU~ yaha saba hamArA lakSya hai| isame hai ke sthAnameM ho sakatA hU~' yaha prayoga mUlameM bhUla kahAM ?-- bhrama utpanna nahIM karaMgA / vaha eka bhASAkA prakAra hai| __ imame kahA~ mUlame bhUla hai ? jo upAdAna hai vaha jaba sAdhaka apanI antarjalpa avasthAme apane hI upAdAna hai jo nimina hai vaha nimitta hI hai| kumhAra AtmAko mambodhana karatA hai ki he Atmana. tU to ghaTakA kanoM hai yaha kathana vyavahAra ho sakatA hai| svabhAvase middha hai buddha hai, vItarAga hai, Aja phira kAraNa. kumhAra vastutaH apanI halana-calanakriyA yaha terI kyA dazA ho rahI hai tU kaSAyI aura ajJAna tathA apane ghaTa banAne ke upayogakA hI kartA hai, usake banA hai| yaha pahalA siddha hai buddha hai vAlA' aMza dUsare niminame miTTIke paramAgAmeM vaha zrAkAra utpanna ho 'Aja phira terI kyA dazA ho rahI hai tU kaSAyI jAtA hai| miTTIkA ghar3A bananA hI thA aura kumhArake ajJAnI banA hai| isa aMzase hI paripUrNa hotA hai| hAthako vaimA honA hI thA aura hame usakI vyAkhyA isa lie nizcayanaya hamAre lie apane dravyagatagamI karanI hI thI. Apako aisA prazna karanA hI thA mUlamvabhAvakI ora saMketa karAtA hai jisake binA
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] tIna citra [341 hama kaSAyapaGkase nahIM nikala sakate / ataH nizcaya- kI AvAja aba phirase uThI hai aura vaha bhI kunda nayakA sampUrNa varNana hamAre sAmane kAgajapara moTe kunTake naampr| bhAvanIya padArtha judA haiM unase moTe akSaroMmeM likhA huzrA TaeNgA rahe tAki hama apanI tattvavyavasthA nahIM hotI yaha mai pahale likha cukA huuN| uma paramadazAko prApta karanekI dizAma prayatnazIla yo hI bhAratavarSane niyativAda aura IzvaravAdake rhe| na ki hama to siddha hai karmAse aspRSTa haiM yaha kAraNa tathA karmavAdake svarUpako ThIka nahI samajhaneke mAnakara mithyA ahaGkArakA poSaNa kareM aura jIvana- kAraNa apanI yaha nitAnta paratantra sthiti utpanna cAritryasa vimukha ho nizcayakAntarUpI mithyAtvako kara lI thI / kisI taraha aba nava-svAtantryodaya bddh'aaveN| huA hai| ima yugameM vastutattvakA vaha nirUpaNa ho jimase sundara samAjavyavasthA-ghaTaka vyaktikA nirmANa ye kundakundake avatAra ho|dhrm aura adhyAtmake nAmapara aura kundakundAcAryamAnagar3hameM yaha pravAda hai ki zrIkAnajIsvAmI ke sunAmapara Alasya-pApaka niyativAdakA pracAra na kundakundake jIva haiM aura ve kundakundake samAna hI ho| hama samyaka tattvavyavasthAkA samajhe aura madgururUpase pujate haiN| unheM sadgurubhakti hI samantabhadrAdi prAcAryoMke dvArA parizIlita ubhayamukhI viziSTa AkarSaNakA kAryakrama hai| yahaoNse niyativAda- tattvavyavasthAkA manana kreN| -bhAratIyajAnapITa kaashii| tIna citra (legbaka-zrIjamanAlAla jaina, mAhilyagnna ) dagbanekI vastu dIkha vinA kaime raha ' parantu yadi uThI hai / kAI ume dekha nahIM pAtA tA vastukA kyA dApa' aura para? jo nahIM dekhanA cAhatA use bhI kama dApa diyA jAya? para vaha apane Apame akelA hai, ananta me hI kaI prazrokA lekara mai hairatame par3a gayA hai|.. AkAza tathA vistRta vasudhAke bIca usakA astitva eka kalAkAra hai| usane apanI mAnamika adharatAkA pratIka hai| umakA aisA koI nahIM jA use bhUmikApara gaharAI tathA vedanAko anubhUtiyokA bala apanA kaha sake, kAI nahIM jo usako nindA karanekI pAkara apane paoNva sthira kiye haiM aura jagatako apanI mAmarthya rakha sake / prakRtike jina kurUpa-surUpa sAdhanA dvArA satya ziva tathA sundarakI abhivyakti upAdAnokA. jyAtimaNDalake prakAzamAna nakSatroko. dI hai| usakI rekhA-rekhAme, zabda-zabdama. kalpanAke nada-nadI-nirbhagakA umane avibhAjya pyAra kiyA. kaNa-kaNameM kavitAkI lahara-laharameM jIvana bola rahA apaneme zrAtma-sAna kiyA. kyA ve bhI umama dUra nahIM hai. gA rahA hai nAca rahA hai| par3hate. sunate tathA dekhate hai ? umake ekAkI. nirIhapanako anubhava kara zAyada samaya aisA lagatA hai mAno pratyaka prANIkI zrAtma- yaha saba bhI apanI vivazatAoMkA. durbalatAoMko dekha. pukAra usakI apanI vyathAmeM samAhita ho gaI hai| A~khose ojhala ho jAte rahate hai| aura vaha hai jo apanA usakI kalA vizvamAnavatAkI pratIka. pratinidhi ho kArya anavarata kiye jA rahA hai| vizvakI mAnavatAko
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. ] anekAnta [ varSa prakAza denevAlA vaha, zAyada apane prati aMdhakArake parantu eka aura hai tIsarA citra sivA kimIkI kalpanA bhI nahIM kara pA rahA hai| ___ yaha ? yaha kauna ? jise apanI hI sudha nahIM hai. apane astitva takase bekhabara hai. kyA aimA vyakti duniyAdAra ho ___ haoN. yaha AdamI hai aadmii| yaha na kalAkAra hai sakatA hai ? aura jo duniyAdAra nahIM hai. usa vizva na duniyAdAra / yaha to vaha hai jo kalAke pIche par3akara vedanAse vyathita mAnavako duniyAme rahanekA kyA na duniyAse dUra haTanA cAhatA hai. na kuzalatAkA adhikAra hai ? Azraya lekara duniyA meM rahanA cAhatA hai| yaha yazame bhAgatA hai. para vaha usake pIche daur3atA hai| duniyAko eka dUsarA citra vaha choDanA cAhatA hai. vaha use nahIM chor3anA caahtii| eka legyaka hai. jo vaktA bhI hai| zarIrase sundara, imana vizvake lie apaneko nirmohI banA liyA hai, vANIme mAdhurya / zrA~gkhAme capalatA. kAryame kushltaa| para usake prati moha bar3hatA jAtA hai| duniyAdArane paoNvomeM sphati, aMguliyoMmeM cuttkii| kalA aura sAdhanA pUchA, uttara milA mai kalAkAra huuN| kalAkArakA uttara RSiyoMkI thAthI hai. hameM to cAhie paimaa| paisA mile milA ki vaha duniyAdAra hai| lekina vaha svayaM kahatA isI lie likhate hai| likhA ki TolI taiyAra hai. aura jAnatA nahIM ki vaha kyA hai| bar3A ajIba agvabAravAle mitra hai| vyavasAyI hai to vijJApanakA mAmalA hai| zrIra mAdhanA bAjAra garma hai| mabhA-momAiTI. cAya-pArTI. mITiGga- mAdhanA sAdhanA kyA ? vaha svayaM nahI jAnatA vITiGga. gapa-zapame unheM sabake Age dekhA jA sakatA ki usakI sAdhanA kyA hai| use acaraja hai ki maba hai| digvAnavAle mAtha hI jA rahate hai| usake pIche hAtha dhokara kyo par3e hai| kahatA hai ki maiM __ yo tAdAtmya kisI vastuse nahIM. para jA baiThe to kucha nhiiN| kisIkA use kucha nahIM cAhie saba to sabake Upara / patrikAone chApA. netAoMkA AzIrvAda chAr3a de rahA hai / lo yaha phekA, pheMka hI to diyaa| milA. vANIkI kuzalatAne kAnoMko Ananda diyA. logone kahA nahIM jI yaha pakkA kalAkAra hai. pUrA rupa aura oNghokI mohakatAne vizvAsa dilAyA aura sAdhaka hai| dekho na, kaisI sIdhI para cubhane vAlI bAteM yo mAna lie gaye cATIke kalAkAra / nAma bar3hA, yaza karatA hai ! kyA aisA-vaisA duniyAdAra itanI gaharI milA aura dhana bhI gharameM Ane lgaa| kaha sakatA hai / yaha jIvanakA kalAkAra hai| lekina ? haoN. hai. hogaa| para' lekina kauna jAnatA hai bhItara kyA hai ! itanA para usake bhItarakA kauna jAna pAyA hai ? usane nAma, yaza zrIra dhana palle par3anepara bhI aisI kauna-sI aba taka kahA, sunA tathA smjhaayaa| mAnA kisIne zakti hai jo bhItara hI bhItara coTa kara rahI hai. pIDita nhiiN| kyA mAne? kara rahI hai| para damaroMko isase kyaa| ise apanI sudha hai, dRsageMkI ho to ho| hIGga lage na phiTakarI raGga cokhA lAneme kuzala to ve haiM hii| aise hI citra prathama ?-dukha. kintu svayaMke lie sukha / zrAdamI to hote haiM duniyAdAra / haoN. sAhaba inheM citra dvitIya -sugva, kintu antameM dukha / hI hotA hai adhikAra ki ve duniyAmeM rheN| citra tRtIya-mukha-dukhakI aaNkh-micaunii|
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindIke do navIna mahAkAvya (muni kAntisAgara) "mujhe jainoMke prati koI vizeSa prakArakA pakSapAta sammukha rahanA hI cAhiye / evaM jisa bhASAkA yuga nahI hai kyoMki mAnavamAtra mere lie samAna hai| maiM hogA usImeM use apanI bhAva-dhArA milA denI hogii| jainakulameM paidA huA hU~ isase kucha moha avazya hai| yugake sAtha rahanA hai to nUtana sAhitya sRjana karanA ataH kahanemeM A jAtA hai| hamArA jainasamAja apanI hI hogA jo mAnasika pauSTika khAdyakI pUrti kara ske| sAmpradAyika sImAoMkI rakSAke lie prativarSa paryApta jaina sAhityakA anveSaNa karanese spaSTa ho jAtA dhana vyaya karatA hai| yadi usameMse dazAMza bhI hai ki jaina vidvAnone sadaiva apane vicAroko rakhane meM sAhityika kArya meM yA koI janakalyANa kArya, sthAyI sAmayika bhASAokA apanI kRtiyoMmeM bar3I udAratAkAryome vyaya kare to kitanA acchA ho bhagavAna mahA se upayoga kiyA hai| yahI kAraNa hai ki Aja prAntIya vIrakI saiddhAntika praNAlIke anusaraNa karane taka meM bhASAokA sAhitya-bhaNDAra jainakRtiyose camaka rahA hama pazcAtapAda-se pratIta hA rahe hai| hamArA prAcIna hai| jaina vidrogya evaM lokabhAgya sAhityake manA sAhitya aisA hai jisapara na kevala, hama bhAratIya hI. the| yadi spaSTa zabdoMme kaha diyA jAya ki "bhAratIya apitu sArA saMsAra garva kara sakatA hai| jaba vartamAna bhASAoMke saMrakSaNa aura vikAsame jainAne bahuta bar3A jainamAhityako dekhate haiM to manameM bar3I vyathA yogadAna kiyA hai / " to atyukti na hogii| parantu hotI hai|" vartamAnameM jainasamAjakA bahuta bar3A bhAga upayukta hindIke suprasiddha legvaka aura kucha aMzoMmeM cintaka paramparAke paripAlaname asamartha pramANita ho rahA hai bAbU jainendrakumAra jaina gata mAma kalakattA jAte samaya arthAt vaha rASTrabhASA hindIkI upekSA kara rahA hai| paTanAme Thahare the / usa samaya Apane mara sammukha jisa samaya jisa bhASAkA prAvalya ho usImeM prasArita jainasamAjakI dAna-viSayaka bhISaNa avyavasthAka. siddhAnta hI sarvaprAya ho sakate hai| Aja kahAnI, nagna citra bar3e hI mArmika zabdomeM upasthita karate hue upanyAsa aura kavitAkI cAro ora dhUma macI huI uparyukta zabda khe| . hai| gambhIra sAhityake pAThakoMkI saMkhyA apekSAkRta zrIjanendra jIke zabdoM meM kitanI vedanA bharI huI hai| atyalpa hai| ataH kyo nahIM unhIke dvArA jainaakhaNDa satya camaka rahA hai| hama prAcInatApara phale saMskRtike tatvoMkA pracAra kiyA jAya / imase do nahI samAte. parantu vartamAnapara lezamAtra bhI vicAra lAbha hoMge-Ama janatA jainasaMskRtike hRdayakA taka nahIM karate jo vaha bhI eka dina prAcIna hokara saralatAse pahicAnegI evaM hindI sAhityakI zrIvRddhi rhegaa| ataH vartamAna jainasamAjapara sAhityika dRSTi- hogii| hameM prasannatA hai ki banArasase zrIyata bAlase vicAra karanA atyanta vAMchanIya hai| samAjako candra jaina Adi kucheka utsAhI yuvakoMne vaisA prayAsa ucca starapara sAmayika sAhitya hI le jA sakatA hai| cAlU kiyA hai| hama yahaoNpara una bandhuoMkA svAgata pratyeka yuga apanI-apanI samasyAe~ rakhate haiN| inakI karate haiM aura bhaviSyake lie AzA karate haiM ki ve upekSA karanA hamAre lie ghAtaka siddha hogaa| yuvaka- apanI dhArAkA zuSka na hone deNge| varga kyA cAhatA hai yaha prazna sAhitya-nirmAtAke vihArake prathama paMktika kaviyoMmeM kavisamrATa
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344] anekAnta [varSa zrIrAmadhArIsiMha 'dinakara'kA sthAna atyanta mahatva- kaviyo dvArA prazaMsita haiN| svarNa-sItA. mIrA-darzanapUrNa aura ucca hai| ApakI samasta racanAoMpara hameM (dIzazikhAke taurapara) vidyApati Adi racanAtrone AlocanA likhanekA saubhAgya prApta huA hai / usapara- janatAke hRdayapara bar3A gaharA sthAna prApta kara liyA hai| se hama kaha sakate hai ki dinakarajImeM kalpanAzakti zrApa aba bhagavAna mahAvIra aura sthavira sthUlabhadra aura sUkSmatama pratibhAkA adbhuta sAmaMjasya hai| bhASA- evaM gaNikA kozApara do mahAkAvya prastuta karane jA meM Avazyaka pravAha na hote hue bhI ojako lie rahe haiM / kalpanAmeM nAvinya aura AdhyAtmikatA hai jo kavikI khAsa sampatti hotI hai| abhI Apa ApakI khAma vizeSatA hai| Apa citrakAra hone ke vihAra sarakArake DipTI DAyarekara oNpha pablisiTi kAraNa kucha citrakA bhI nirmANa kreNge| arissttnemihaiN| ataH sAhityika sAdhanA zithila gatise calatI paraM bhI eka kAvya ve likhanA cAhate haiM, para yaha hai| buddhadevapara Apane bahuta kucha likhA hai| vaha bhI vicArAdhIna hai| adhikArapUrNa ! ina dinoM hamArA unase prAyaH milanA uparyukta kAvya bhale hI ajaina vidvAn kaviyo hotA hI rahatA hai / bAtacItake silasileme yUhIM dvArA nirmita ho para merA vizvAsa hai ki unameM jaina Apane eka dina kahA-"bhagavAna buddhapara to kAvya saMskRtike prati lezamAtra bhI anyAya na hogA, tathA likhe gaye / guptajIne buddha, allA-kallApara to likhA, kathita kaviyoM dvArA nirmANa karavAnekA hamArA kevala parantu mahAvIrapara to eka bhI kAvya Aja taka nahIM itanA hI dhyeya hai ki unakA vihArame apanA svatantra likhA gyaa| yaha bhI eka Azcarya hI hai| yadi koI sthAna hai aura sArvajanikarUpame inakI racanAe~ mamAta prayAsa kare to kyA hI acchA ho ?" hamane kahA, kI jAtI hai ataH navIna mahAkAvyo dvArA jitanA acchA "sabase acchA to yahI hogA ki Apa hI ke dvArA vyApaka pracAra hogA utanA zAyada jaina kavikI racanAkA yaha kArya sampanna ho| jaba buddhapara Apane likhA tA na ho, isakA artha yaha nahIM ki jaina kaviyome vaha mahAvIrapara kyo nhiiN| ve bhI to Apa hI ke prAntakI kSamatA nahIM jo jAnatika abhiruciko apanI ora mahAna vibhUti the ? ataH zrApakA kartavya ho jAtA hai AkRSTa na kara skeN| parantu prAsaGgika rUpameM itanA ki bhAratIya saMskRtike adbhuta prakAzastambhasvarUpa to mujhe niHsaMkoca bhAvase kahanA par3egA ki aise jaina vardhamAnapara zraddhAJjalisvarUpameM hI kucha likheN|" vidvAn kama hai jinake nAmamAtrase janatA prabhAvita ho| jainasamAjakA saubhAgya hai ki dinakarajIne zramaNa vaisI pRSThabhUmi taiyAra karanA jarUrI hai / zrAvIrendrabhagavAna mahAvIrapara eka mahAkAvya likhanA svIkAra kumAra upayukta paMktiyoke apavAda hai| maiMne dekhA kara liyA hai| zIghra hI kAryArambha hogaa| dinakarajI janatAmeM unakI racanAkI bar3I pratIkSA rahatI hai| mahAvIrake hI vaMzaja haiN| ataH unakA kartavya hai| hama uname pratibhA hai| unakA hArdika svAgata karate hai aura unase bhaviSyake hama to aura prAntIya jaina janatAse anurodha liye AzA karate haiM ki jainasaMskRtike una tatvoko ve kareMge ki ve apane prAntake prasiddha kavi, aupanyAsika apanI kavitAkA mAdhyama banAveMge jinakA sambandha aura kahAnIkAroko jaina sAhitya adhyayanake liye vihArase hai yA thaa| dekara unase jaina saMskRtipara prakAza DAlanevAlAsAhitya vihArake udIyamAna kaviyoMmeM sarvazreSTha haiM- taiyAra karavAyA jAya to bahuta bar3A kAma hogaa| 'aruNa, jinapara prAntavAsI mugdha hai / ve marvocca paTanA, tA0 10-10-1948
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ mathurA-saMgrahAlayakI mahattvapUrNa jaina purAtattva-sAmagrI (zrIbAlacandra jaina ema0 e0, saMgrahAdhyakSa 'jainasaMgrahAlaya sonAgira') bakavAsa rA-katA mathurAkA mahatva koI sthAna nahIM raha jAtA ki prAcInakAlameM jainoMmeM purAtana kAlame mathurA aura usake AsapAsa bhI stUpo aura caityAMkI pUjAkA pracalana thaa| hindU, jaina aura bauddha tInoM dharmokI triveNI bahatI thI / janatApara tInoM dharmoke vicAro aura mAnyatAoM- mathurAkI jainakalA bauddhakalAkI bhA~ti hI kuSANa kA acchA prabhAva thA aura unake kendra-sthAnokI aura gupta rAjAoke samayameM kramazaH vikasita hotI sthitise vidita hotA hai ki usa samaya tIno dharmoke gii| ina donoM yugoMkI jaina aura bauddha mUrtiyoM evaM mAnanevAle pArasparika vidveSase pare the / vartamAna anya zilpake takSaName koI vizeSa antara na thaa| khudAIse yaha spaSTa jJAta ho gayA hai ki mathurA kendra mahI bAta to yaha hai ki kalA kabhI kimI sampradAyaApasI dvepa aura kalahake kAraNa naSTa nahIM huA thA vizeSake nAmase vikasita huI hI nhiiN| isa lie balki kisI bhayaGkara videzI AkramaNakI barbaratA jainadharma yA mampradAyake nAmapara kalAkA vibhAjana aura unakI tahamanahasa nItikA zikAra banakara hI karanA ucita nahIM pratIta hotA / kalAkA vikAsa yaha bhUgatavAsI bana gyaa| mathurAkI saMskRti aura kAlake anusAra hotA hai| aura jo mUrti yA mandira vahA~ke purAtattvako naSTa karanevAlI jAti hUNa thI jo jisa kAlameM nirmita hote haiM unapara usa kAlakA apanI barbaratA aura asaMskRtapaneke lie prasiddha hai| prabhAva avazya rahatA hai cAhe ve jaina ho yA bauddha yA unase bhI jo kucha bacA rahA vaha mUrtipUjAke virodhI anya kAI / yahI kAraNa hai ki jaina aura bauddha stUpoMke mumalamAnokI oNkhose na baca sakA aura antatogatvA toraNa, vedikA AdimeM samAnatA hai| mathurAkI vaha kalA sadAke lie vilIna ho gii| DAkara bUlarakA mata hai: jaina itihAsameM mathurAkA eka hI sthAna hai| "The early art of the Jains did not digambara sampradAyakA to yaha gar3ha thA. prAcIna bhAgamo differ materially from that of the aura siddhAntagranthoMkI bhASA mathugakI zaurasenI Buddhists. Indeed art was never prAkata hI hai. aneka vihAra aura zramaNasaMgha mathuga- communal. Both sects used the same kSetrameM svaparakalyANameM pratRvR the| prAcInatama jaina ornaments, the same artistic motives mUrtiyA~ mathurAse hI prApta huI hai / aura jitanI adhika and the same sacred symbols, diffesaMkhyAmeM sundara aura kalApUrNa mUrtiyA~ aura zilpa rences occuring chiefly in minor points yahA~ke kaGkAlI TIlekI khudAIme prApta hue hai utane only. The cause of this agreement is kisI bhI anya sthAnase prApta nahIM hue| in all probobility not that adherents prApta lekhoM aura pAyAgapaTTopara banI huI pratikRti- of one sect immitated those of the se yaha pramANita ho gayA hai ki ImAse dUsarI zatI others, but that both drew on the pUrva mathurAmeM eka vizAla jaina stUpa thA jo bauddha national art of India and employed stUpAMkI bhaoNti sundara vedikA. toraNa Adise susajjita the same artists." thaa| isa vizAla stUpake ullekhase aba isameM zaGkAko Epigraphia Indica Vol.II Page 322.
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 346 ] kaGkAlI TIlese prApta vedikAstambha AdikA nirmANakalA bauddhastUpoMke vedikA stambhoM AdikI kalA hI joDakI hai| prAcInatAmeM bhI jainakalA bauddhakalAse pichar3I nahIM hai, yaha kaGkAlI TIlAse prApta lekhoMmeM jainastUpake ullekha se pramANita ho jAtA hai / kuSANoMke rAjyakAlameM hI mathurAkI kalAkA prabhAva cAroM konoMmeM phaila gayA thA / sAranAtha, kauzAmbI, sAMcI Adi sthAnose mUrtiyokI mAMga AtI thI aura mathurA usakI pUrti karatA thA / anya sthAnoM ke takSaka aura mUrtinirmAtA inhI mUrtiyoMke AdhArapara sthAnIya zailIkI mUrtiyoMkA nirmANa karate the| mathurAmeM gar3hI gaI mUrtiyA~ aura zilpa lAla cittedAra patthara kI hotI thIM yahA~ bahutAyatase milatA hai / yadyapi yahA~kI kalA sAMcI aura bharahutakI dezI kalA ke sAtha hI sAtha kucha aMzoMmeM gAMdhArakI kalAse bhI prabhAvita thI / to bhI madhurAkI kalA meM pUrNa maulikatA hai / kuSANa-kAlakI mUrtiyaoN caur3e cehare, cipaTI nAka aura sthUla kAyakI vizeSatAoM se guptakAla kI mUrtiyo - se saralatA se pRthaka kI jA sakatI hai jinake gAla cehare aura nukIlI nAkame saundarya bhara diyA gayA hai| guma-kAlakI mUrtiyA~ vizeSa AkarSaka aura prabhAvaka haiM / isa kAlameM mUrtinirmANakalA apanI carama sImApara pahu~ca cukI thii| kuSANa kAlameM jo prabhAmaNDala atyanta sAde banAe jAte the. isa kAlameM ve atyanta alakRta banAe jAne lage the aura unameM hastinakha maNibandha, tathA aneka belabUTe bhare jAte the / kuSANa yugakI mUrtiyokA mira prAyaH muNDitamastaka hotA thA para guptayugame challedAra bAlo kI racanA aura bhAM bhalI lagatI hai / yaha antara mathurA saMgrahAlayake kuSANakAlIna sira naM0 bI 78 aura guptakAlIna sira naM0 bI 61meM tathA kuSANakAlIna mUrti naM0 bI 2, bI 63 aura guptakAlIna mUrti naM0 bI 1, bI 6 AdimeM spaSTa lakSita kiyA jA sakatA hai| khudAIkA itihAsa mathurA kaGkAlI TIkI khudAI sarvaprathama san [ varSa ha 1871 meM lokanighamane kI aura isa khudAI meM unhe aneka tIrthaGkara mUrtiyA~ - jinapara kuSANavaMzI pratApI samrATa kaniSkake 5 veM varpase vAsudevake ha8veM varSa taka ke lekha khude the- milIM / dUsarI khudAI 1888-91 meM vistRtarUpase DAkura phyUrarane kI aura isame unhoMne 737 mUrtiyA~ tathA anya zilpa khoda nikAle / ve saba Aja bhI lakhanaU saMgrahAlaya meM surakSita hai / isake pazcAt paM0 rAdhAkRSNajIne bhI kaGkAlI TIlekI khudAI kI aura aneka prakArakI mahattvapUrNa sAmagrI prApta kii| isa prakAra kaGkAlI TIlA jaina sAmagrI ke lie khadAna siddha huA hai / lakhanaU saMgrahAlaya isI sAmagrI se sajA huA hai / pIchekI sAmagrI mathurA saMgrahAlaya meM surakSita hai aura vahA~ saikar3o mUrtiyA~ aura lekha vidyamAna haiN| unhImese kuchekakA saMkSipta vivecana yahA~ kiyA jAegA / zrAyAgapaTTa (kyU2) saMgrahAlayakI darIcI naM0 2 ( Court B) ke dakSiNI bhAgame eka vargAkAra zilApaTTa pradarzita hai, isapara eka stUpa toraNadvAra aura vedikAo sahita ki isa prakAra ke zilApaTTAkA AyA kahA banA huA hai| paTTapara khude hue lekhase vidita hotA hai thA aura ye pUjAke kAmame lAe jAte the / yaha anumAna kiyA jAtA hai ki ukta zrAyAgapaTTapara utkIrNa tAgyA aura vedikA - maNDita stUpa mathurA ke vizAla jainasnUpakI pratikRti hai jo IsAse dUsarI zatI pUrva sthita thA / prastuta AyAgapaTTa para eka lekha khudA huA hai jisake anusAra vRddha gariNakA lavaNazobhikAkI putrI aura zramaNAMkI zrAvikA vasu nAmaka eka vezyAne ise dAname diyA thaa| lekhakI lipi I0 pU0 pahalI zatIkI haiM aura mUla lekha nimna prakAra hai: 2. 1. namo arahato vardhamAnasa zrArAme ganikA ye loNazobhikAye dhitu zamaNasAvikAye nAdAe gaNikAe vAsu (yu) ArahAto devika (3 ) la 3. 4. prAyAmasabhA prapA zilApa (to) patisThApitA nigathA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ha] mathurA-saMgrahAlayakI mahattvapUrNa jaina purAtattva-mAmagrI [347 5. no araha (tA) yatane sa (hA) mAtare bhaginIye naM0 DI 6 RSabhadevakI yakSiNI cakrezvarIkI dhitApa putreNa mUrti hai / isake ATha hAtha haiM aura AThoMmeM cakra hai| 6. sarvena ca parijanena arahatapUjAye isakA vAhana garuDa hai jo nIce dikhAyA gayA hai| isI prakArake aura bhI aneka AyAgapaTra mathurA Upara RSabhanAthakI padmAsana dhyAnastha mUrti hai| kI khudAImeM prApta hue haiN| naM0 2563 bhI eka ye donoM mUrtiyA~ madhyakAlakI haiM aura kaGkAlI AyAgapaTikA hai jo zaka saM0 meM dAna kI gaI thii| TAlasa prApta huI hai| kyU 3 bhI AyAgapaTTa hI hai| isake sivAya aneka sarvatobhadrikA pratimAe AyAgapaTTa lagvanaUke prAntIya saMgrahAlayame surakSita hai| mathurA saMgrahAlayame aneka sarvatobhadrikA pratimAeM naigameSa mUrtiyAM haiN| ina pratimAome cAro ora eka-eka tIrthaGkarakI ___ darIcI naM0 3 (Court C)ke dakSiNI bhAgameM mUrti banI hai / cArA Arase darzana hone tathA cAroM Arase kalyANakArI honese ina pratimAoko 'pratimA naM. I 1. I * aura 2547 naM kI tIna mUrtiyA~ rakhI , sarvatobhadrikA' kahA jAtA thA / inapara khude hue huI hai| ye kuSANakAlIna hai aura inake mugva bakarake lekhome bhI yahI nAma milA hai| isa prakArakI kuSANazrAkArake hai / ya naigameSa hai aura jaina mAnyatAke kAlIna pratimAe~ adhikatara khar3I hotI hai| naM0 bI anumAra mantAnotpattike devatA hai| inake hAthome yA kandhopara khelate hue bacce citrita kie gae hai| 7. eka aisI hI mUrti hai jo saM0 35me dAna kI gaI __ thii| anya mUrtiyomeM bhI lekha hai| naM0 bI 71 saMvata prastuta mUrtiyAMme naM0 I - naigamaSakA strIrUpa hai aura 5 (I083)kI hai| sarvatAbhadrikAoke kuSANakAlIna I 1 tathA 0547 puruparUpa / anya namUne bI 67-68 zrAdi haiN| pIchekI sarvatomadhyakAlame jaina loga santAnotpattike lie eka nae bhadrikAoke namUne bI 66 Adi hai jo uttara guptaprakArakI mUrtiyAMkI sthApanA aura pUjA karane lage the| kAlakI hai| naM. bI 66meM cAro ora cAra tIrthaGkara iname jaina yakSa aura yakSiNI kalpavRkSake nIce virAja- padmAsana aura dhyAnamudrAma sthita haiN| isakA UparI mAna aGkita kie jAte the| darIcI naM. 4 (Court bhAga khaNDita hai| D) dakSiNI bhAgakI 278 naM kI mUrti isa prakArakI tIrthaGkaroMkI pratimAeM mUrtiyokA namUnA hai| __yadyapi kaGkAlI TIlese prApta uttamottama mUrtiyA~ deviyoMkI mUrtiyAM lakhanaUke prAntIya saMgrahAlayame le jAI gaI haiM phira mathurA sagrahAlayake SaTkoNa gRha naM0 4me brAhmaNa bhI mathurA saMgrahAlayame aneka sundara aura kalApUrNa dhamakI aneka mUrtiyoMke mAtha do jaina deviyoMkI mUrtiyA~ tathA vibhinna zailIkI nIrthakara mUrtiyA~ abhI bhI bhI pradarzita haiN| iname DI 7 bAIsave tIrthaGkara nemi- surakSita haiN| sthAnakI kamIse unameMse mukhya mukhya hI nAthakI yakSiNI ambikA hai| isake bAI jaMghApara pradarzana mandirama sajAI gaI haiM, anya saba godAmomeM godame bAlaka hai aura nIce isakA vAhana siMha bharI par3I haiN| utkIrNa hai| Upara dhyAnastha neminAthake dono aura mathurAse prApta tIrthaGkara mUrtiyA~ sabakI saba vaijayantI dhAraNa kie vAsudeva kRSNa aura haladhArI digambara sampradAyakI hai / nagna hAneke kAraNa ye balarAmakI mUrtiyA~ utkINa haiM / devI lIlAsanameM sthita buddhamUrtiyoMse mahaja hI alaga pahacAnI jA sakatI haiN| hai aura hAra karadhaunI Adi aneka AbhUSaNa dhAraNa padmAsana mUrtiyA~ zrIvatsa cihnase pahacAna lI jAtI kie hue hai| bAlakake galemeM bhI karAThI hai| haiN| pahacAnanekA eka aura sAdhana hai. vaha yaha ki
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 ] anekAnta [ varSa 6 buddhake mastakapara uSNISa hotA hai aura jaina tIrthaGkaroM- haiM. pIche chAyAmaNDala aura chAtIpara zrIvatsAGka hai| kI mUrtiyoMmeM isakA abhAva hai| kuSANakalAkA yaha sundara udAharaNa hai| bI 12 ___mUrti-nirmANakI dRSTise hama mathurA kalAko tridhA RSabhadevakI pratimA hai aura isapara unakA cihna vibhAjita kara sakata haiM: baila utkIrNa hai| * (1) kuSANakAlIna kalA-kuSANakAlakI jaina (1) guptakAlIna kalA-bhAratIya kalAke ilimUrtiyomeM samayake prabhAvakI vahI saba vizeSatAe~ haiM jo hAsame guptayuga svarNayuga mAnA jAtA hai| isa yugame buddha mUrtiyoM meM haiM / isa samayakI jaina mUrtiyA~ khar3agAsana pAkara kalA pUrNa vikasita hAcakA thI aura bhAva aura padmAsana dAno AsanoMmeM pAI jAtI hai aura pradarzana usakA mukhya lakSya ho gayA thaa| isa kAla meM unameMse adhikAMza abhilikhita haiM / naM0 bI 2-3-4- banI mUrtiyA~ atyanta sundara suDaula samAnupAta aura 63 Adi padmAsana aura bI 35-36 Adi khar3agA- prabhAvakatApUrNa hai| sAranAthakI dharmacakrapravartana mudrAsanake namUne hai| meM sthita buddhamUrti aura mathurAkI bhikSu yazadinna dvArA bI * kupAga rAjA vAsudevake rAjyakAlamaM zaka dAna kI gaI abhaya mudrAme khar3I buddhamUrti (naM0 e. 5) saM083me jina-dAmI dvArA dAna kI gaI thii| bI4 imI kAlakI dena haiN| tIrthaGkara RSabhadevakI abhilikhita pratimA hai aura jaina mUrtiyomese mathuga saMgrahAlayakI naM. bI usapara liyA gayA mUla legva isa prakAra hai:- kI mRti vizeSa mahattvakI hai jo darIcI naM. 2 1. siddha mahArAjasya rajatirajamya devaputramya (Court B) dakSiNI bhAgame aneka mRniyAMka (zAhI) vAsudevasya rAjyamaMvatsaraM 8 (+)4 sAtha pradarzita hai| isame eka tIrthaGkara utthita padmAgrISmamAse dvi. maname samAdhimudrAme baiThe hai| unakI dRSTi nAmikAka 2. di 5 etasya pUrvAyA bhaTTadattamya uganidakamya kAraNapara jamI huI hai. lA jaina zAstroma dhyAnakA vadhuye sya kuTubinI ye gRtta kumAra (da) zrAvazyaka aGga batAyA gayA hai / pIcha hastinamva. ttamya nirvartana maNibandha aura aneka prakArake belavRTose alaMkRta 3. bhagavato arahatI ripabhadevamya pratimA pratiSThA- prabhAmaNDala hai jo guptakAlakI vizeSatA hai / yaha mUrti pitA dharasahamya kuTubinIye . . . . mathurAme prApta tIrthaGkara mUrtiyoMme kalA aura prabhAvaima lekhame mahArAja vAsudevakI sabhI rAjakIya zIlatAma sarvotkRSTa hai| utthita padmAsana eka kaThina upAdhiyo tathA saMvataH4meM bhagavAna ahana RSabhadeva- Amana mAnA gayA hai aura yaha usakA udAharaNa hai| kI pratimA pratiSThita kie jAnekA ullekha hai| mUrti maMkhyA bI 6-7-33 guptakAlIna kalAke ____ naM. 460 vardhamAna svAmIko pratimA thI jisakI anya namUne hai| bI 33 khaDgAmana mUrti hai jimake caukI mAtra avaziSTa raha gaI hai| ise maMvata 84 nIce aura UparakA bhAga TUTa gayA hai. mipha dhar3a bAkI (162 I0)me damitrakI putrI aokharikA Adine dAname hai| tIrthaGkarake dAnA aura do pArzvacara (?) kamalapara diyA thaa| mUla legva isa prakAra hai: khar3e hai aura pAche alakRta prabhAmaNDala hai| nabI 1. siddha sa80 (+ ) 4 va 3 di 20 (+) 6-padmAsana aura dhyAna mudrAkI mUrtiyA~ hai aura 5etasya pUrvAyA damitrasya dhita AMkha RSabhanAthakI haiN| inake kandhopara bAla laTaka rahe hai 2. rikAye kuTubinIye dattAye dInaM vardhamAna pratimA jo RSabhanAthakA vizeSa cihna hai| dAnI mUrniyAme 3. gaNAto kohiyAto __.. dAnoM aura pArzvacara hai aura pIcha pUrvavana balabRTose bI 63 padmAmana mUrti hai aura isama caukIpara dharmacakra- alaMkRta prabhAmaNDala bhI hai| kI pUjAkA dRzya hai| tIrthakarake TonA aura do pArzvacara vaise to isa kAlakI aura bhI anakoM mUrtiyA~
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] mathurA-maMgrahAlayakI mahattvapUrNa jaina purAtattva-sAmagrI [ 346 - saMgrahAlayameM pradarzita haiM para unameMme bI 20 aura marpa- capaTI nAka aura muMDita mastaka isake pramANa haiN| phaNayukta pArzvanAtha (1505)ke mAtha hI sAtha 068. naMbI 45 guptakAlona sira hai yaha usake dhuMgharAle 488 naM0kI bhI dRSTavya haiN| bAla. gola cehare Adise jAnA jA sakatA hai| naM. (3) uttaragupta aura madhyakAlakI kalA-jahA~ bI 51 meM lahariyA keza haiM aura bhramadhyameM UrNA gappakAla apanI marala-bhAvavyaMjanAke liye pramiddha cinha banA huA hai| hai vahI madhyakAla kRtrima alaMkaraNa aura sajAvaTake . sabase adhika mahatvakA hai naM0 bI 61 jo SaTliya dhyAna dene yogya hai| isa kAlakI banI matiyo- koNa gRha naM.3 ke bIcobIca cabUtarapara sajA huA meM vaha svAbhAvikatA nahIM rahI jo gupta kAlake tatakA hai| yaha kisI vizAla mUrtikA sira hai aura isakI kI chainIme nisRta huI thii| U~cAI * phuTa 4 iMca hai| mUrtinirmANakalAkA yaha mathurA sagrahAlayakI 1504 naM0 kI RpabhanAthakI advitIya namUnA hai| yaha gupakAlIna hai aura mathurAmUrti uttaragupta kAlakI hai| isakA zrAsana bahata ke cicadAra lAla pattharakA banA huA hai| sundara hai aura mamtakapara tIna chatra tathA pIche prabhA- bAhara barAmademe bhI sira pradarzita haiM jo kama maMDala hai| Upara paca jina hai / naM0 bI 66 uttaragupta mahatvaka hai| bI 44 kisI tIthaGkarakA kaddAvara sira kAla kI marvanAdrikA pratimA hai jisakA ullegya hai aura bI 60 tIthaGkara pAzvanAthakA SaTphaNa yukta pahileme kiyA jA cukA hai| mira hai jo dRSTavya hai| ye donoM kuSANakAlIna hai| anya mUtiyAma bI 77 sundara alaMkRta zrAsana mirIkI banAvaTake anya dA aura prakAra pratimA para dhyAnamudrAme sthita tIrthakara neminAthakI mUrti hai| naM. 488 aura pratimA naM. 268 meM bhI lakSita kiye isakI cIkIpara zaMkha cinha. Upara chatra tathA pIche jA sakana hai| prabhAmaMDala hai| naM. bI 5 kamalAkAra prabhAmaMDala upasaMhAra aura hariNa cinha yukta zAntinAthakI mUrti hai| isake atirikta kaMkAlI TIlese prApta anya bagamadame rakhA 2738 naM0 padmAsana mRti bhI imI zilpa. miTIka khilIne. vedIkA stambha, tAraNoMke kAlakI hai| aMza Adi bhI ukta saMgrahAlayameM pradarzita hai| aura tIrthaGkara mUrtiyoMke sira ima prakAra mathurA sagrahAlayana jana kalAkA sarakSaNa jaisA ki pahale ligvA jA cukA hai. jaina tIrtha- aura vaijJAnikarUpeNa pradarzana karake jainasamAjapara karIko mRtiyoke sira uSNIpahIna honasa baddha- bhArI upakAra kiyA hai| mirAme alaga kiya jA sakate hai| mathuga magrahAlaya- saMgrahAlayake kyUreTara zrIkRSNadattavAjapeyI meM isa prakArake mirAMkI saMkhyA kama nahIM hai aura saba kyUreTara zrIcaturvedI atyanta saralaprakRti aura vahA~ kuSANa aura gupta dAnI kAloka mUrtimira milanasAra vyakti haiN| jaina purAtattvameM Apa donopradarzita hai| kI vizeSa ruci hai aura hamAre liye prasannatAkI bAta paTakoNa gRha naM. 1 miroMkA pradarzanagRha hai| hai| yahA~ aneka buddha, bodhisatva aura hindU devatAoka aMtameM mai janasamAjake kalApArakhiyoM aura purAmirAke sAtha hI jaina tIrthaGkarAke sira rodha karUMgA ki ve aisI yojanA sahAre eka katArameM maje huye haiN| naM0 bI 78 kisI banAyeM jisase yahA~ vahA~ bikhare purAtattvakI rakSA tIrthaGkarakA kupANa kAlIna sira hai. caur3A ceharA ho ske|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ Hariantayaindyap TE A . AREA Mithmetimattee RESE ST Hin PR atizayakSetra zrIkurADala purajIke jalamandira
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-sevakoMke patra jainadharmabhUSaNa bra0 sItalaprasAdajIke patra hamAre yahA~ tIrthaGkaroMkA pUrA prAmANika jIvana-caritra nahIM. prAcAryoM ke kArya-kalApakI tAlikA nhiiN| jaina saDake lokopayogI kAryoMkI koI sUcI nhiiN| jaina rAjAoM, mantriyoM, senAnAyakoMke balaparAkrama aura zAsanapraNAlIkA koI lekhA nahIM, sAhityikokA koI paricaya nhii| aura to aura hamArI A~khoMke sAmane kala-parasoM guz2aranevAle-dayAcanda goyalIya, bAbU devakumAra, jugamandaradAsa jaja, vairisTara campatarAya, bra. sItalaprasAda, bAbU sUrajabhAna, arjunalAla seThI Adi vibhUtiyoMkA z2ikra nahIM, aura ye jo hamAre do-cAra bar3e-bUDhe mautakI caukhaTapara khaDe hai, inase bhI hamane inakI vipadAo aura anubhavoMko nahI sanA hai aura zAyada bhaviSyame eka pIr3hImeM janma lekara marajAnevAloM takake liye ullekha karanekA hamAre samAjako utsAha nahI hogaa| ___ zrAcAryoMne itane grantha nirmANa kiye, parantu apane gurukA jIvana caritra na likhA / khAravela, amoghavarSa jaise jainasamrAToMka sambandhame unake samakAlIna AcAryoM ne eka bhI paMkti nahI likhii| cAra pA~ca smArakagrantha likhane vAle brahmacArI sItalaprasAdajIse apanI Atma-kathA nahIM likhI gii| svargIya AtmAoMkI isa upekSAkI carcA karake hama dhaSTatA jaisA pApa nahI karanA cAhate / parantu duHkha to jaba hotA hai jaba ki jIvita mahAnubhAvose nivedana kiyA jAtA hai ki Apake udara-gahavarame jo sAmAjika saMsmaraNa chape par3e hai unheM dayA karake bAhara pheMka deN| parantu sunavAI nahI hotI / kauna grantha purAnA hai, phalaoN zloka zuddha hai yA azuddha, niba rojAnA kitanA ghisatA hai, inakI ora to satat prayatna hotA hai, parantu samAjake itihAsakI ora dhyAna nahI hai| ataH hamane socA hai ki itihAsa sambandhI jo bhI bAta hamAre hAtha Aye, use hama tatkAla prakAzita kara deN| itihAsake liye patroMkA bhI bar3A mahatva hai| urdU sAhityameM aise patroke kitane hI saGkalana pustakAkAra chapa cuke hai| hama bhI 'anekAnta meM yaha stambha jArI kara rahe hai| jaina sAhityoddhArakA mUkakArya karanevAle dillIke pAI pannAlAlajIke pAsa aneka kAryakartAoMke hajAroM patra surakSita hai / merI abhilASAnusAra unhoMne brahmacArI sItalaprasAdajIke patrokA sAra likhakara bhejA hai| yaha saba patra bhAI pannAlAlajIko likhe hue hai / brahmacArIjIne apane pratyeka patrameM unheM 'bhAI sAhaba' aura 'pratidarzana' likhA hai| hastAkSarameM apane nAmake sAtha 'hitepI' likhA hai| ataH patrase itanA aMza hamane alaga kara diyA hai| patrameM brahmacArIjI tArIkha zrIra mAsa to likhate the, parantu san nahIM likhate the| ataH poSTa AphisakI muharame jahA~ sana paDhA gayA hai sAthameM likha diyA gayA hai| brahmacArIjIke patra na sAhityika haiM na rocaka / phira bhI uname jaina samAjake liye kitanI lagana aura cAha thI yaha dhvanita pratyeka patrase hotA hai| -goyalIya] .
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 ] (1) (2) bhAI jauharImalajI dharmasneha kaheM (2) prabhAcanda zAstrI sunA hai-- yahA~ naukarI kI hai vaha dharmako na tyAge isapara dhyAna - (3) dehalI meM eka jainaborDiGgakI bar3I jarUrata hai isakA prayatna karAveM / (5) karmAnandajIkA kyA hAla hai / sarva dharmasneha kahe / anekAnta dAhoda (paMcamahAla) (6) jaina pAThazAlA 16-10 hisAra, mahAvIraprasAda vakIla 6-11-36 vairisTara campatarAya kyA dehalI AyeMge, kaba taka kisa dina kisa samaya AveMge. ThIka patA ho to likheM / va. ve dehalI meM kahA~ ThahareMge / maiM 14 yA 15 ko yahA~ se calU~gA yadi avasara to milatA jAU~gA / (3) (5) zrAvikAzrama, tAradeva bambaI 3-11 maiM 15 dinase bImAra thaa| aba ThIka huuN| jUtA pAyA / nApa ThIka huI. ApakA dharmaprema sarAhanIya hai| kyA dehalImeM bo0 kI koI tajabIja sarrApha va sabase dharmapra ma kaheM / [ varSa ha vardhA C/o jamanAlAla bajAja 12-11-27 TraikR naM0 48 kisa viSayakA - Apa eka koI itihAsa mujhe bhejiye jo vartamAna paThanakramameM calatA ho maiM dekhakara uttara likha bhejUMgA use zrApa maMjUra karAveM phira dUsarI pustakako bhejeM yA prophesara hIrAlAlajI kara sakate haiM 1 (8) 24-10 mera pustaka milI par3hakara yadi kAmatAprasAda cAheMge to bheja deMge / lekha nikala gayA hogA / jainagajaTa aGka 43 abhI AyA nahI Apa sUrata se maeNgA leM va vahI kahIse dekha leM / upajAtivivAha Andolanako jora denA cAhiye / vardhA, 22-3-27 yadi bairisTara sAhaba taiyAra hai to maMDalakI orase unhIM ko gurUkulake utsavameM bhejiye / yadi mujhe bhejanA ho to niyata tithi honI cAhiye va eka jainI rasoI ke liye sAtha cAhiye tathA unakI svIkAratA Apake hI dvArA AnI cAhiye / vardhA. seTha jamanAlAla bajAja 2-11-27 kArDa pAyA maiM tA0 18 navambara taka yahA~se bAhara nahIM jA sakatA hUM isaliye Apa paM0 jugalakizorajIko bulA leveM yA bAbU nyAmatasiMhajI hisArako / jauharI malajIkA patA kyA hai dharmasneha kahe / khaMDavA 25-10-27 (8) maiM svastha haeNU cintA kI bAta nahIM hai / jayantI para Ane ke sambandhame abhI kucha nahIM kaha sakatA huuN| was a Apa tInoM dina bhAI campatarAyajIko sabhApati banAveM va unakA bar3hiyA chapA huA bhASaNa karAveM va baoNTeM / campatarAyajIse kAma lenA cAhiye nahIM to ve phira vakAlatame pha~sa jAveMge yadi lAlA lAjapatarAyase kucha jainamatakI prazaMmA para kahalA sakeM to bahuta prabhAva ho / (ha) khaMDavA. 15-10-27 patra pAyA va pustakeM paaii| nAgapura bhejA bahuta khUba dharmapracAra kreN| merA likhA Traika yaha azuddha acchA kiyA urdU pustake pahale milI thiiN| Apa chupA hai kyoMki mere akSara sivAya sUranavAloMke aura koI par3ha nahIM skaa| yadi Apa koI hindI Traika cAhate hoM to maiM likha sakatA hUM para Apa kameTI se pAma karAleM ki vaha sUrata hI zIghra chape to maiM likhU~ paM0 mathurAdAsako samajhAkara bolapura zAntiniketana bhijavAveM vahA~ bahuta jarUrata hai adhika vetanakA lobha na kareM yahA~ unakI bhI yogyatA bar3hegI unakA javAba lekara likhanA /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ha] samAja-sevakoMke patra [353 ___ khaMDavA. 1-10-27 (2) mAIdayAla vAlA Traika nahIM milaa| ___ jainakalAke sudhArake liye brahmacArI kuMvara (3) satyArthaprakAzakA khaMDana likhakara lAlA digvijayasiha nAgapurameM udyama kara rahe haiM patA-paravAra devIsahAya phIrojapurako bhejA hai| ve paM0 mANakacanda di. jainamandira itavArI bAjAra / kucha pustakeM hindIkI nyAyAcAryako dikhAkara satyArthadarpaNameM bar3hAkara baoNTaneko bhejeM / sanAtana jaina 10 prati jinendramata- chApeMge paMDita mANakacandakA dekhanA kAphI hogA hara darpaNa 10 prati anya hindIke upayogI Traika 5-5 ekake dikhalAnese pustaka bigaDa jAtI hai / RSabhadAsa phira jo ve maMgAveM bhejate rhe| 5 sanAtana jaina kA khaMDana sUrajabhAnako dikhAkara chApaM / mujhe bheja deN| sanAtanajainapatra milA hogA pracAra kareM satyako 6-3-27 prakaTa kiye binA kAma nahIM cala sakatA thA isase prapha va kApI mAmanacanda premIke dvArA bhejI hai udyama kiyA hai / navayuvakoko madada denI caahiye| mile hoge| lekha mere pAsa hai mai lAhaura ahikSetra (15) mUrata, 1-3-25 hokara jAtA huuN| patA-balavaMtarAya baiGkara purAnI kArDa tA0 26 kA pAyA anArakalI laahor| mujhe zrImahAvIrajI caudasako savere jAnA hai udRke kucha Traka bheMTarUpa dharmasvarUpa. kartAkhaMDana isaliye maiM tarasako 7 aprelako rAtako // bajekI zrAdike eka-eka malake do-do 5 va 7 prakArake bheja de gADIse mahAvIrajI jAnA cAhatA huuN| vasa yadi merA likha de baoNTa de| vyAkhyAna usa samayake bhItara hosake to maiM Aneko lA0 prabhurAma jaina mAsTara gavarnameMTa skUla mahAma taiyAra haiM isI zrAzayakA tAra ApakA kiyA hai| jilA rAhataka patA pUchA hai kucha nahIM jAnana nirAkulatA rahe isase sapharakharcakI bAta bhI likha dI jarUra bheje| hai Apa javAba jarUra denA yadi upayoga na ho to bhI (12). 4-2-27 javAba denA jisase maiM na Aneke liye nizcita hojaauuN| Teka pAye lAlA lAjapatarAyakI pustakapara noTa arjunalAla seThIjIkA bhASaNa bahuta maryAdAmeM honA maine pahale unako bheje the| aba vaha pustaka mere pAsa cAhiye ve aisIsI bAte kaha jAte hai ki aspRzyonahIM hai yadi vaha badalanA svIkAra kareM, Apa unase kA mUrti sparza karAI jAve mo koI jaina sunaneko mile to pustaka bhijavA de| maiM phira noTa likhakara taiyAra nahIM hai| isase unakA bhASaNa va bhagavAnadInakA bheja duuNgaa| bhASaNa vicAre hue zabdoMmeM honA cAhiye jimase sanAtanajainamata sUratame hI chapavAnA vaha hamAre zAnti rahe kSobha na rahe jalsA Apa dinameM zurU kareM akSara par3ha skege| vahI calatA rhe| kaTaka. 16-3-24 purAne logoko sAtha lekara apanA kAma banAnA lA kameTIkA kyA kAma horahA hai| ahiMmA dharmake ThIka hogaa| do Traika bheja denA mere nAma C/o seTha jokhIrAma (16) ' 7-7-26 mUMgarAja 173 harIsanaroDa kalakattA jarUrata hai| (1) iTalIkI kApI par3hI lauTAte hai saba bambaI. zrAvikAzrama jubalIbAga zvetAmbara grantha haiN| tAradeva 7-11-07 (2) hamArA eka bar3hiyA lekcara jainagajaTa Apake patra tA0 16 / 18-11 ke paae| madarAsameM nikala rahA hai| do aGkameM nikala cukA hai (1) prAcInasmArakakI pratiyA~ lAgatake mUlyameM zeSa aura nikalegA use Apa TraikRrUpa chapavA leM bahuta sUratase prApta hoMgo muphta nhiiN| hI upayogI pdd'egaa| mArca va maImeM nikalA hai|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ] anekAnta [ varSa 6 . (3) campatarAyajIkA vAstavameM bhale prakAra (16) lakhanaU. 4-10-26 sammAna karanA caahiye| padavI merI rAyameM nIce 1-jainagajaTakI khabarakA khaNDana kisI bar3e likhemeMse ho| AdamIke nAmase chpvaaveN| (1) jainasiddhAntaratnAkara (2) jainatIrthoddhAraka 2-rilIjana oNpha impAyara pustakameM kyA jaina(3) jainatattvasAgara (4) jainadharmakumadendu dharmakA kucha vizeSa hAla likhA hai yadi ho to Apa (5) jainabodhamArtaNDa (6) jainadarzana sUrya par3hane bheja diijiyegaa| e0 sI0 bosakA lekcara bhI chapavA leM TrakRmeM 3-gommaTasAra jIvakAMDa karIba AdhA chapa (4) AgAmI jayantImeM aise ajaina vidvAnoMko gayA hai| 1 mAsake anumAnameM zAyada pUrNa hojAyagA sabhApati kareM jo haraeka jalse meM hAjira ho kAryavAI phira karmakAMDa 1 tihAI tarjumA huA hai so chapegA kare yadi maharSi zivavratalAla raha sake to ThIka phira aura grantha mi0 jainIkA tarjumA unhIke kharcase anyathA mi0 bosa hI sabhApati rahe / chapa rahA hai| laikcarara-- 4-seTha hukamacandake virodhameM eka bar3I sabhA ___ RSabhadAsa vakIla-mastarAma ema0 e0 lAhaura, dehalI Adi kahIM hokara vijAtIya vivAhakI puSTime pro0 hIrAlAla ema0 e0 amarAvatI, kastUracanda jaina prastAca saba paJcAyatameM jaave| sabhApati pyArelAla vakIla jabalapura. paM0 darabArIlAla indaura. paM0 vakIlake samAna koI vyakti ho| Apa TraikRkA to mANikacandajI. paM0 ku~varalAlajI nyAyatIrtha, ratana- pracAra karate rhe| lAla vakIla bijanaura, varNI gaNezaprasAdajI. phanI- (ka) lakhanaU 1-6-26 bhUSaNa adhikArI banArasa, viMdhyabhUSaNa bhaTTAcArya 1-sUcanAye sUrata bhejI jAcukI hai|| zAntiniketana, bolapura baGgAla Adi vidvAnoko 2-kavitA pUjAkI karanA bahuta kaThina kAma hai bulaave| ajitaprasAda vakIla kara sakate hai yadi parizrama kreN| utsAhapUrvaka Trakoko khUba baaNtteN| dharmakA pracAra 3-pajAma bhUmikA ThIka karanekI jarUrata hai usa kreN| kAmame zithilatA na kare / pahADI hAI skUla me teraha-paMthakI rIti dI hai cAhiya dAno rIti denaa| kI rakSA karAve / dehalIme jainaborDiGga kraaveN| hamane zabda va zabda vA~cA nahIM tathApi tarjumA ThIka (18) 7-12-06 hogA vArisTara sAhabakA kAma hai| __Apake saba Traika va saiMsasakA utArA pAyA maiM (25) vardhA, 15-3-06 yathAzakti pAnekI koziza karU~gA ajitaprazAdajIko Aja lekha mukti va usake sAdhanapara bhejA hai 15-20 dina pahale likhanA abhI ve hA~ nahIM kareMge sadupayoga kare va sUratame hI chapAve bar3I mehanatase mai eka Traka "hamArA sanAtana jainamata" likhanA cAhatA likhA hai| hU~ isIpara vyAkhyAna dUMgA umakA Apa chapavAkara yadi mere bulAnekA vicAra ho jayantIpara to ba~TavA sake to mai likhanekA kaSTa utthaauuN| 40 pRSThaka sammati karake bulAve va pUrvavat sammAnase biThAle va karIba hogA uttara diijiygaa| bhASaNa apana viSayapara dilAve yadi rAya na par3e to candrakumAra zAstrI, ku~varalAla zAstrI, darabAga- kabhI na bulAveM ApakA jalsA nirvighna ho so kreN| lAlajI, jugala kizorajI. banavArIlAla meraTha zrAdi eka dina 2 ghaNTe vizeSa pUjA saba milakara kreN| ko bulAveM tathA Apa jitane bar3e-bar3e ajaina vidvAnoM utmavake sAtha jise ajaina bhI dekhe / maMDapameM zrIjIko ko jAnate haiM unase message meNgaaveN| kAma utmAha virAjamAna karake kare phira pUjAke pIche vahIM pahu~cA se kreN| dharmakI mahimA pragaTe so upAya kre| dekheM / pahu~ca dekheM lekhkii|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRtikI rekhAe~ RAMETREENAMEEN EARN Een nyavAna Dum HTRA (lekhaka- ayodhyAprasAda goyalIya) [8vI kiraNakA zeSa] binA halada-phiTakarI lage usa vakta jiyArata nasIba mana 1931meM gAndhI-aravina samajhotake anu- ho skii| mAra prAyaH sabhI rAjanaitika bandI choDa diye gy| miyA~vAlI jelame tIna rAjanaitika bandI pahalese parantu mere bhAgyame ina starAtI hoTaloke svAdiSTa hI maujUda the cAra hama pahu~ca gye| sAtoM eka hI bhojanakA rakhA' zeSa thI. isaliye eka varSake liye choTese kamarame jamInapara kambala vichAkara sAta the| aura rAka liyA gyaa| lekina khAlI baiThA to dAmAda abhI hame pahuMca do-tIna ghaNTe hA hue the ki dekhA bhI bhArI ho uThatA hai| isa taraha DaNDa pela-pelakara ki do sikva paTApaTa tataiye mAra rahe hai| paraspara rATiyAM tor3anA adhikArAvagako kabataka suhAtA ? hor3a-mI lagI huI thii| kamarameM zrAne vAle tataiyA~kA majabUrana unhone miyA~vAlI jelame cAlAna kara diyA; uchala-uchalakara kahakahe lagA lagAkara mAra rahe the| kyoki yahA~ bhI rAjanaitika bandI roka liye gaye the| maiM unakI isa harakatase hairAna thA ki gAndhIjIke miyAMvAlI jelakA to jikra ho kyA miyA~vAlI sainika yaha kauna-mA ahimA-yajJa kara rahe haiN| abhI jilemeM badalI hote sunakara bar3e-bar3e oNphisara kaoNpa eka-dUsarase paricita bhI na ho pAye the| unakI isa uThate hai| koI bhUla yA aparAdha kiye jAnepara prAya- saMhAra-lIlApara kyA kahA jAya ? yaha maiM sAMca hI zcinasvampa hI unakA yahA~ TrAMsaphara hotA hai| rahA thA ki mere mAtha Aye pANDeya candrikAprasAdase ratolApradeza adhikAdhika garmI-madI asmI-asmI na rahA gayA aura ve Aveza bhara svarama bole-saraghaNTekI lagAtAra oNdhI pAnIkI karmA manoraJjanakA dArajI. yadi Apako dayA-dharma chU nahIM gayA hai to abhAva kara aura mUkha jaGgalI lAgokA ilAkA apane sAthI jaina sAhabakI manovyathAkA to dhyAna hara-ekako rAsa nahIM aataa| jarA-jarAmI bAtapara rakhanA thA! Apa kyA nahIM samajhate ki Apake isa khUna ho jAnA yahA~ zrAma rivAja hai / bAdazAhI kANDase inako kitanI vedanA ho rahI hogI? itanA jamAneme jina hatyArAM aura pApiyokA deza nikAlekI sunate hI eka saradArajI to tatkAla apanI bhUla sajA dI jAtI thii| vaha isI pradezame choDa diye jAta samajha gaye aura tataiyakI hatyA banda karake mujhase kssmaathe| unhIM aparAdhiyoke vaMzaja yahA~ ke mUla nivAmI yAcanA kara lii| yaha saradAra sAhaba mAsTara kaabulhai| aba to yaha pradeza pAkistAnameM calA gayA hai siMha the ! jA 7-8 varSase jela jIvana bitA rahe the aura binA pAsapoTake dekhanA asambhava hogayA hai| aura Ajakala paJjAba asembalIke sadasya haiN| bar3e bhAgya hI acche the jo isa samayakI vilAyatakI sahRdaya. tapasvI aura ucca vicAroMke rASTravAdI
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356] anekAnta [ varSa 6 sikkha haiN| kintu dUsare saradArajI na mAne aura kSubdha ho uThe aura bole-"saradArajI, jhUTha bolate kar3akakara bole-"to kyA hama jaina sAhabakI vajahase zarma AnI cAhiye, eka jaina mAMsa-aNDe khAnekI zarta hAra jaaeN| tataiyoMne hameM kATA to hamane bhI ijAjata degA yaha nAmumakina hai| yaha bAta kahakara pratijJA kara lI ki 100 tataiye mAra kara hI dama jaina sAhabakA tumane dila dukhAyA hai. isake liye leNge| hamameMse jo pahale 100 mAra legA vahI zata unase mAphI maaNgo|" jiitegaa| agara jaina sAhabako kATa le to kyA yaha nahIM mAreMge? agara ye na mAraM to hama bhI mAranA miyA~vAlI jelameM rahate hue jaba 15-20 roja chor3a sakate haiN|" hogaye / taba eka rAz2a tIsarA sAthI muhammada __aba merI bana AI / maiMne kahA-"jaba maiM unake zarIpha bolAmatAnekI bhAvanA nahIM ratUMgA. taba ve mujhe haragiz2a 'lAlAjI. kyA Apa macamuca jaina hai ?" nahIM kATeMge / aura yadi vaha Apake dhokheme mujha "jI. imame bhI kyA zaka hai " kATa bhI leM taba bhI mai unheM nahIM maaruuNgaa| agara "mujhe to yakIna nahIM AtA. ki Apa jaina haiM, mArUM to tuma phira tataiya mAraneme svatantra rhoge| phira Apa to bahuta accha insAna mAlUma hota hai|" tumheM koI nahIM rokegaa|" zrAzcayakI bAta yaha huI ki "to kyA jaina insAna nahIM hota" makkhiyoMkI taraha adhika saMkhyAme ur3ane vAle una "khudA-kasama pAdhAjI (eka bandI jo rihA ho tataiyone mujhe nahIM kATA aura merI pata rakha lI, ima gaye the) aksara kahA karate the. jeniyAMkI parachA~hAse bAtakA una maradArajIpara bar3A asara huA kintu bacanA. yaha inmAnakA khUna cUsa lete haiM / mai to dukha hai ki adhika garmI bardAzta na honeke kAraNa khayAla karatA thA ki yaha loga banamAnupakI kismaka 10-15 gejameM hI unheM unmAda ho gayA aura hamase loga hota hoga aura inheM kimI ajAyabagharame pRthaka kara diya gy| dgdhuuNgaa| magara jaba Apa yahA~ tazarIpha lAye aura rAjanaitika bandiyoke vicArokI thAha leneke liye mAlUma huA ki zrApa jaina hai to mai phaurana ghabaga jelameM mI. AI.DI. ke AdamI bhI satyAgraha Ando- kara kamase bAhara AgayA thaa| aura Apane mahasUma laname majA lekara AjAte the| yaha loga kitanA kiyA hogA ki 4-5 gaz2a mai Apase bacA-bacAmA gaharA kATate hai yaha to kisI aura pramaGameM likhA rahatA thaa| Apake mAma ApakI tArIpha sunakara jAyagA / yahA~ to kevala itanA likhanA hai ki eka yakIna nahIM pAyA thaa| jaba Apako itane najadIkase se chadmaveSI sajjana hamAre pAsa aura bheja diya dekhA hai taba bharama dUra huA hai|" gaya / ye hajarata eka roz2a sivilasarjanase svAsthya- maine kahA-"pAdhAjIne g2alata nahIM kahA. unakA lAbhaka nAmapara gozta aura aNDoMkI maoNga kara baitthe| kisI jainane satAyA hogA. tabhI unakI aisI dhAraNA DAkarane kahA-ApakA yaha khAna-pAna jaina sAhabako banI hogii| eka machalI mAra tAlAbako gandA akhaggA to nhiiN| kara detI hai|" nahI. "maiMna inase ijAjata le lI hai|" meM yaha sunakara ki kartavya vimUr3ha ho gayA. yaha miyA~vAlI jela meM amara zahIda yatIndranAthadAma kahUM ki mujhase qataI nahIM pUchA to mAthI jhUThA banatA bhagatasiMha aura harimiha raha cuke the. maubhAgyase hai. rAjanaitika bandiyokI zAnameM pharka AtA hai aura unhIM bairikA aura koThariyA meM mujhe bhI rahanekA cupa rahatA hU~. to yaha saba degvA kaise jAyagA ? maiM avasara milA / 45 mAha bAda 4 najarabanda baGgAlI kucha nizcaya kara bhI na pAyA thA ki sivilamarjana aura shraagy| jo hamase sarvathA dara aura gupta rakha
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] vyaktitva [357 gaye / kintu patA unake Anese pahale hI hameM cala maiM unakA matalaba tAr3a gyaa| yadi vAstavika gayA aura hamameMse eka sAthIkA jelameM unase patra ghaTanA batalAtA hU~ to eka mAthI musIbatameM pha~satA hai. dvArA vicArAMkA AdAna-pradAna hone lgaa| mAthI mara dAmanapara dezadrohakA dArA lagatA hai| imaliya sI0 AI0 DI0ke saMketapara eka patra jelavAlAMne bAtako bacAkara bolA-'bezaka. jaina koI aisI bAta pakar3a liyA aura usase bar3I khalabarlA maca gii| usa nahIM kahate jisase kisIkA dila dugve yA kAI maMkaTa vakta maiM aura eka ve patra vyavahAra karane vAle sAthI meM phaMse / " do hI jelameM the / patra pakar3e jAte hI unheM anyatra bheja "bezaka. jainiyokI aisI hI tArIpha sunA hai / " diyA aura mujhe phaoNsIkI 18 naM0 koTharIme isaliye phira vaha idhara-udhara kI bAta karake bAle-"kyo bhaI bheja diyA ki mai ghabarAkara maba bheda khola duuN| isa jaina sAhaba, vaha bAta Akhira kyA thI?" 10 naM. kI koTharI meM phA~sIkI majA pAne vAlA vahI "jI. kaunamI ?" vyakti eka rAta rakhA jAtA thA jise prAtaH phaoNsI "bhaI vahI. tuma to bilkula ajAna banata ho?" denA hotI thii| koThariyA meM banda mRtyukI sajA pAye mere hoTase sUkha gaye. maiM thUkako nigalatA huA phira hue bandiyokA karuNa krandana nIda harAma kara detA thA bolA-'maiM ApakI bAtoMko qataI nahIM smjhaa|" sA mAlUma hotA thA ki zmazAnabhUmime baThe dhU-dhU jainasAhaba, saca-saca kaha do hama tamhe yakIna jalatI citAoko dekha rahA huuN| 3-4 geja banda rahane dilAte haiM tamapara jarA bhI oNca na aaygii| jaina para jaba adhikAriyokA vizvAsa hogayA. mAra bhayake . hokara jhUTha na bolo|" aba saba ugala degA to kalakara jela suparinTenDenTa ke sAtha mera pAma aayaa| mai uma vakta koTharIka "mujha aphasoma hai ki mere kAraNa Apako hamArI bAhara baMTA caragvA kAta rahA thaa| ve mujhase binA bAle jAtiparase vizvAsa uTha rahA hai| maiM Apako kramama gvAkara yakIna dilAtA hU~ ki bhUTha bolanA to daramuAyaneka bahAne merI koTharIme gaya aura kimI kAma kinAra jisase kimIkA dila dugve hama emA eka bhI lAyaka kA~gajakI gvAjake liya mega kitAboko isa taraha dekhane laga jaise lAibrerIme pustakoMkA yU~hI ulaTa zanna nahIM bAlana.?" palaTakara dekhA jAtA hai| phira bolanakA bahAnA DhUMDha ___ kalakara khuda apane jAlame phaeNma gayA thA vaha kyA bAta calAye lAcAra mu~ha laTakAya calA gyaa| kAI kara kalakara bole- acchA nA Apa dIvAnaM g2Aliba bheTa na milaneke kAraNa jaba ve mara mAthI rihA kara samajha lete haiN|" diya gaya taba 5 mAha bAda marga majA pUrI honepara "jI mamajhA tA nahIM hU~ mamajhanekI bekAra koziza unheM mujhako bhI chor3anA pdd'aa| karatA rahatA hai|" ___ mI0 AI0 DI0 muparinTenDanTa aura jela supa"Apa to jaina haiM na?" rinTenDenTana kAphI tarakIbe laDAI para maphalatA "jaa| na milii| "bhaI. sunA hai jana jhUTha nahIM bolata ... 17 navambara sana 1648
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya - paricaya aura samAlocana 1 bhAratIya saMskRti aura ahiMsA - mUla lekhaka, sva0 dharmAnanda kosambI / anuvAdaka. paM0 vizvanAtha dAmodara sholaapurkr| prakAzaka. hindIgraMtha ratnAkara kAryAlaya bambaI / mUlya do rupayA / prasiddha bauddha vidvAn sva0 kosambIjIne yaha pustaka marAThImeM 'hindU saMskRti ANi ahiMsA' nAma se likhI thI / usIkA yaha hindI saMskaraNa hai. jise hindI bhASAbhASiyoMke lAbhArthaM hindI - sAhityake prasiddha sevA aura prakAzaka paM0 nAthUrAmajI premIne apane svargIya putra hemacandrakI smRtimeM hindIprantha ratnAkara kAryAlayadvArA prakAzita kiyA hai aura jo hemacandramAdI-pustakamAlAkA prathama puSpa hai| prastuta pustaka meM bhArata kI prAcIna vaidika zramaNa aura paurANika ina tIna saMskRtiyoM. unake aGgapratyaGgo. vividha matoM aneka matapravartako rAjanaitika ghaTanAoM Adipara aitihAsika aura svatantra naI dRSTise vicAra kiyA gayA hai| sAtha hI pAzcAtya saMskRti aura usakI sAmAjika vyavasthApara prakAza DAlate hue bhAratIya sAmAjika krAnti aura mahAtmA gAMdhIkI rAjanIti sAmrAjyake guNa-doSoMpara vicAra karake ahiMsAkA prAcIna aura arvAcIna tulanAtmaka svarUpa batalAyA hai / ataeva pustakako vaidika-saMskRti zrama saMskRti, paurANika - saMskRti, pAzcAtya saskRti tathA saMskRti aura ahisA ina pA~ca mukhya vibhAgoMadhyAyoMmeM rakhA gayA hai| lekhaka apane vizAla adhyayana aura kalpanAke AdhArapara jahA~ isameM kitanA hI spaSTa svatantra vicAra kiyA hai vahA~ aneka bAtokI tIvra AlocanA bhI kI hai| jainoke RSabhadeva Adi 20 tIrthaGkaro ke carita. unake zarIrakI U~cAI aura jaina sAdhusaMghakI bRhadrUpatA Adipara bhI saMdeha vyakta kiyA hai aura unheM kAlpanika batalAyA hai| pustakake 'avalokana' (prastAvanA) meM usake lekhaka paM0 sukhalAlajIne unake isa sandehakA ucita samAdhAna kara diyA hai| ataH usa sambandha meM yahA~ likhanA anAvazyaka hai / lekhakane jo eka khAsa bAtakA ullekha kiyA hai vaha yaha hai ki jaina tIrthaGkara pArzva ke pahale ahiMsAse bharA huA tattvajJAna nahIM thA - unhIne usakA upadeza susambaddharUpameM diyA thA / likhA hai pArzvakA dharma bilkula sIdhA sAdA thA / hisA asatya steya tathA parigraha ina cAra bAto ke tyAga karanekA vaha upadeza dete the| inane prAcInakAlameM ahisAko itanA susambaddharUpa denekA yaha pahalA hI udAharaNa hai / X x nAtparya yaha hai ki pArzvake pahale pRthvIpara sI ahiMsA se bharA huA dharma yA tattvajJAna thA hI nahIM / pArzva munine eka aura bhI bAta kii| unhoMne ahisAko satya astaMya aura aparigraha ina tIno niyamoMke sAtha jakar3a diyA / isa kAraNa pahale jo ahiMsA RSi-muniyoMke AcaraNa taka hI thI aura janatAke vyavahArame jisakA koI sthAna na thA. vaha ava ina niyamoke sambandhase sAmAjika evaM vyAvahArika hogii| pAzvamunine tIsarI bAta yaha kI ki apane navIna dharma ke pracAra ke liye unhoMne saMgha banAye / bauddha sAhityase isa bAtakA patA lagatA hai ki buddhake samaya jo magha vidyamAna the una sabameM jaina sAdhu aura sAdhviyoMkA saMgha sabase bar3A thaa|" pustaka naI dizAmeM likhI gaI hai aura naye vicAroko liye hue hai| ataH kitane hI pAThakAMke kSobhakA kAraNa bana sakatI hai| para saMzodhaka aura gugna taTastha vicArakoMke liye natana aura nirbhIka spaSTa vicAra karanekI eka navIna dizA pradarzita karatI
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] sAhitya-paricaya aura samAlocana [ 359 dI. uyAra prAta aura hai| hindI-sAhityameM aisI pustakako prastuta karaneke vinyAsa acchA hai / lekhakakA yaha prathama prayAsa liye lekhaka aura prakAzaka dono dhanyavAdAha haiN| sarAhanIya hai aura pustaka pracArake yogya hai| chapAI-saphAI saba sundara hai| 4. jainadharmapara lokamata-saMgrAhaka aura 2. bhAgya-phalaM (bhAgya-prakAzaka-mArtaNDa)- prakAzaka, 'svatantra' sUrata / mUlya, jainadharma pracAra / lekhaka, paM0 nemicandra zAstrI, jyAtiSAcArya nyAya- isame mahAtmA gAndhIse lekara rAjagopAlAcArya jyotiSatIrtha sAhityaratra / prakAzaka aura prApti kAntakuTIra. aaraa| mUlya sajilda zA) aura koTike vidvAnoMke jainadharmapara prakaTa kiye gaye matoMajilda 11 // ) / vicArokA saGkalana kiyA gayA hai| pustaka saMgrahaNIya ___ hareka vyakti yaha jAnane ke liye utsuka hotA hai tathA pracArake yogya hai| ki mega bhAgyaphala kaimA hai ? mujhe kaba aura kyA 5. vizvavibhUti-svagArohaH-(zrI gAndhI guNagItAJjaliH) lekhaka, muni zrInyAyavijaya / isa pustakadvArA inhI saba bAtopara apane prazaMsanIya prakAzaka. zrI kezavalAla maGgalacanda zAha pATaNa jyotiSajJAnakA prakAza DAlA hai / isameM vaizAmbase (gujraat)| mUlya kucha nhiiN| prArambha karake caitra taka bAraha mahInAmeM utpanna hue prastuta choTI-sI 16 padyAtmaka racanA muni nyAyapuruSoM aura striyoMkA tithi tathA dinavAra phalAdeza vijayajIne gAndhojIke svargArohaNapara saMskRtameM racI (zubhAzubha phalakA pradarzana) prastuta kiyA hai| pustaka hai aura gujarAtI anuvAdakA liya hue hai| racanA bhAratIya aura pAzcAtya jyotirvidAke vividha granthoM lalita aura sarala hai| tathA prAcIna aura arvAcIna vicAroMke AdhArase 6. vastuvijJAnasAralikhI gaI hai| bhASA marala aura cAlU hai| hindI zrIkAnajI svAmI / hindo-anuvAka, paM0 parameSThIdAsa sAra-pravaktA. adhyAtmayogI sAhityake bhaNDArame aisI acchI bheMTa upasthita karane jaina nyAyatIrtha / prakAzaka, zrIjaina svAdhyAyamandira ke liya lekhaka avazya hI abhinandanake yAgya hai| TrasTa sonagar3ha (kaatthiyaavaadd')| mUlya, kucha nhiiN| hama unakI isa satkRtikA mamAdara karate hue pAThakose anurodha karate haiM ki ve isa pustakakA jarUra maeNgAkara ___yaha zrIkAnajI svAmIke gujarAtImeM diye gaye par3heM aura apane phalAphalako jJAta kreN| AdhyAtmika pravacanoMkA mahatvapUrNa saMgraha hai| isameM ananta puruSArtha, AtmasvarUpakI yathArtha samajha. upA3. samrATa khAravela-lekhaka, jayantIprasAda dAna-nimitta Adi mAta viSayoMpara acchA vivecana jaina sAhityaratna / prakAzaka aura prAptisthAna, navayuga kiyA gayA hai| svAdhyAya-premiyoMke liye pustaka paThajaina sAhitya-mandira khtaulii| mUlya 1 / ) / nIya aura saMgrahaNIya hai| ___ yaha eka nATaka grantha hai jisameM jambUkumAra 7. satya harizcandra-racayitA. muni zrIamara(antima kevalI jamyUsvAmI) anjana muktiyajJa aura candra kaviratna / prakAzaka. sanmatijJAnapITha aagraa| samrAT gvAravela ye cAra nATaka nibaddha haiN| inameM mUlya shaa)| samrATa khAravela anya nATakoMse bar3A hai aura isa satya harizcandra bhAratIya itihAsameM prasiddha haiN| liye usakI pradhAnatAse pustakakA nAma bhI samrATa gA~va-gA~dhame aura nagara-nagarameM unakI guNa-gAthA gAI khAravela rakhA gayA jAna par3atA hai| nATaka sabhI jAtI hai| unhoMne satyake liye strI. putra aura apanA bhAvapUrNa aura zikSAprada haiN| zabda aura bhAva donoMkA tana bhI utsarga kara diyA thA aura bhAratake parAtana
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 360 ] ujjvala Adarzako unnata kiyA thaa| munijIne hindI padyoMme unhIMkI bar3e sundara DhaGgase guNa gAthA gAI hai / pustaka acchI bana par3I hai aura lokarucike anukUla hai / bhASA aura bhAva sarala tathA hRdayagrAhI haiN| 8. sAmAyikasUtra -- lekhaka ukta upAdhyAya muni zrI amaracanda kaviratna. prakAzaka, sanmatijJAnapITha aagraa| mUlya 3 | | ) | munijIne isameM sAmAyikake sambandha meM vistRta vivecana kiyA hai aura apanI sthAnakavAsI paramparAnusAra sAmAyikasUtroMkA saGkalana aura sarala hindI vyAkhyAna diyA hai / pustakake mukhya tIna vibhAga hai / pahale-pravacana vibhAgameM vizva kyA hai caitanya manuSya aura manuSyatva, sAmAyikakA zabdArtha Adi sAmAkise sambandha rakhanevAle koI 27 vipayopara vivecana hai / dUsare 'sAmAyikasUtra' meM namaskArasUtra Adi 11 sUtroMkA artha hai aura antima tIsare vibhAgame pariziSTa hai, jinakI saMkhyA pA~ca hai / pranthakaM prArambha meM paM0 vecaradAsajIkA vidvattApUrNa antardarzana' (bhUmikA) hai / zvetAmbara aura digambara paramparAoMke sAmAyikApara bhI saMkSepameM prakAza DAlA hai / digambara paramparA ke AcArya amitagatikA sAmAyikapATha bhI apane hindI artha ke sAtha diyA hai| pustaka yogyatApUrNa aura sundara nirmita huI hai / bhASA aura bhAva dono aura AkarSaka hai| saphAI - chapAI acchI hai| lekhaka aura prakAzaka dono isake liye dhanyavAdake pAtra hai / 9. kalyANamandira - stotra - lekhaka aura prakAzaka, uparyukta munijI tathA pITha / mUlya / / ) / [ varSa acchA aura sarala huA hai| paM0 banArasIdAsajIkA bhASA kalyANamandira - stotra bhI isake sAtha meM nibaddha hai / kalyANamandira - stotra jainoMkI tIno paramparAoM meM mAnya hai| yaha stAtra bar3A hI bhAvapUrNa aura hRdaya - grAhI hai| prastuta pustaka usIkA hindI anuvAda hai / granthake Arambha meM munijI ne ise siddhasena divAkarakI kRti batalAI hai jo yuktiyukta nahI hai| yaha digambarAcArya kumudacandrakI racanA hai, jaisA ki granthake antameM 'jananayanakumudacandra' ityAdi padake dvArA sUcita bhI kiyA gayA hai| munijIkA yaha anuvAda bhI prAyaH 10 zrIcutaviMzati - jinastuti (vRtti sahita) - lekhaka vidyAvAridhi zrIsundaragariNa / prakAzaka, zrIhindIjainAgama - prakAzaka- sumatikAryAlaya, jaina- presa kATA (rAjapUtAnA ) / mUlya / ) / isame RSabhAdi caubIsa jaina tIthaGkaro kI saMskRta bhASA meM garaNIjIne stuti kI hai aura svayaM usakI saMskRta vRtti bhI likhI hai / pustaka upAdeya hai / 11. zrIbhAvArivAraNa-pAdapUrtyAdistotra saMgrahasaMgrAhaka aura saMzodhaka munivinayasAgara / prakAzaka. ukta jainapresa koTA / mUlya bheTa / isa saMgrahaseM tIna choTe-choTe savRtti stotroMkA saMkalana haiM | pahalA samasaMskRta aura anya donoM saMskRta bhASAme hai / prathama bhAvArivAraNapAdapUrti aura dUsare pArzvanAthalaghustotra tathA donoMkI vRttiyoM ke racayitA vAcanAcArya zrIpadmarAjagaNa hai / aura tIsarI 'savRtta jinastuti' racanAkaM kartA zrIjinabhuvanahitAcArya hai / tIno racanAe~ prAya: acchI hai| 12. caturviMzati - jinendrastavana - racayitA, vAcanAcArya zrIpuNyazIla gaNI / prakAzaka, uparyukta prema koTA / mUlya bheMTa | nAnA rAgo aura rAganiyoM meM racI gaI yaha eka saMskRtapradhAna racanA hai| isake kucha stavanoMme deziyokA bhI upayoga kiyA gayA hai| isa racanAme kula 25 stavana haiM / 24 to caubIsa tIrthaGkaro ke haiM aura antima lokaruci-pradarzanakA rahA hai| pustaka prAhya hai| sAmAnyataH jinendrakA stavana hai / lekhakakA uddezya 1 - koThiyA / 13. kundakundAcAryake tIna ratna - lekhaka, gopAladAsa jIvAbhAI paTela | anuvAdaka paMDita zobhAcandra bhArilla / prakAzaka bhAratIya jJAnapITha. kAzI / pRSTha saMkhyA 142 / mUlya sajilda pratikA 2) /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa hai ] isa pustaka AcArya kundakunda ke pacAstikAya, pravacanasAra aura samayasAra nAmake tIna pranthoMke mukhya viSayokA apane DhaGgase ekatra sagraha aura saGkalana kiyA gayA hai| isase saMkSepa- priya pAThakoko viSaya-vibhAgase tInoM granthokA rasAsvAdana eka sAtha hojAtA hai / lekhakakA yaha prayatna aura parizrama prazaMsanIya hai / pustakake upodghAtame pranthakartA. unake granthoM tathA unakI guruparamparAkA bhI saMkSepameM paricaya diyA hai| pustaka acchI upayogI evaM saMgrahaNIya hai / chapAI - saphAI saba ThIka hai / 14. karalakkhaNa (sAmudrikazAstra) - saMpAdaka praphullakumAra modI ema0 e0. pro0 kiGga eDavarDa kaoNleja amarAvatI / prakAzaka bhAratIya jJAnapITha kAzI | pRSTha saMkhyA saba milAkara 38 / mUlya, sajilda pratikA 1) isa ajJAta katRka pustakake nAmase hI usake viSayakA paricaya mila jAtA hai| isameM zArIrika vijJAnake anusAra hAthakI rekhAokI AkRti. banAvaTa rUpa raGga komalatA kaThoratA snigdhatA aura rUkSatA tathA sUkSma-sthUlanAdikI dRSTise vibhinna rekhAkA vibhinna phala batalAyA gayA hai| zarIra sabandhI cihno yA rekhAoM ke dvArA mAnavIya pravRttiyoke zubhAzubha phalakA nirdeza karanA bhAratIya sAmudrikagranthIkI prAcIna mAnyatA hai / isa vipayapara bhAratIya sAhitya meM aneka granthokI racanA huI hai| prAkkathanadvArA DAkara e.ena. upAdhye ema.e ne imapara saMkSepataH prakAza DAlA hai / vIrasevAmandira meM bhI eka ajJAna kartR ke kararehAlakkhaNa' nAmakA 56 gAthApramANa choTA-sA sAmudrika grantha hai jo eka prAcIna guTakeparase upalabdha huA hai| ina donoM granthokA viSaya paraspara milatA-julatA hai aura kahIM-kahIpara gAthA tathA padavAkya bhI milate haiN| parantu maGgalAcaraNa donokA bhinna-bhinna hai| donoM prathoko sAmane rakhane para aisA pratIta hotA hai ki unapara eka dUsarekA prabhAva spaSTa hai| ve maGgala padya isa prakAra hai:paNamiya jiNamamitraguNaM gayarAyasiromaNi mahAvIraM / vucchaM purisatthIgaM karalakkhaNamiha samAseNaM ||1|| - mudrita prati sAhitya-paricaya aura samAlocana [ 361 vaMdittA arihaMte siddha Ayariya savvasAhUya / saMkheveNa mahatthaM kararehAlakkhaNaM vucchaM // 1 // - likhita prati mudrita pratimeM maGgalAcaraNake bAda nimna gAthA dI huI hai : pAvailAhAlAhaM suhadukkhaM jIvizraM ca maraNaM ca / rehAhi jIvaloe purisovijayaM jayaM ca tahA ||2|| parantu likhita pratimeM isa sthAnapara nimna do gAthAe~ dI huI haiM jinameMse prathama gAthAkA caturtha caraNa bhinna hai zeSa tIna caraNa milate-julate haiM / kintu tIsarI gAthA mudrita pratimeM nahIM miltii| pAilAlA suha- dukkhaM jIviya maraNaM ca / rehAe jIvaloe puriso mahilAi jANijjai // 2 // puttaM ca dhaNaM kulavaMsaM deha- saMpattI | puvvabhava saMciyANi ya punnANi kahaMti rehA // 3 // ina uddharaNose spaSTa hai ki eka granthapara dUsarekA prabhAva avazya hai / 15. madanaparAjaya- mUla lekhaka, kavi nAgadeva / anuvAdaka-sampAdaka. paM0 rAjakumArajI sAhityAcArya / prakAzaka. bhAratIya jJAnapITha kAzI / pRSTha saMkhyA. saba milAkara 242 / mU0 sajilda pratikA 8) rupayA / prastuta grantha eka rUpaka-kAvya hai. jisameM kAmadeva ke parAjayakI kathAkA bhAvapUrNa citraNa kiyA gayA hai| kavine apanI kalpanA - kalAkI caturAIse kathAvastukI ghaTanAko apUrva DhaGgase rakhanekA prayatna kiyA hai aura vaha isameM saphala bhI huA hai| prastuta racanA bar3I hI sundara evaM manomohaka hai aura par3haneme acchI rucikara jAna par3atI hai / sampAdakadvArA prastuta prathakA mUlAnugAmI hindI anuvAda bhI sAthameM diyA huA hai / pranthake Adime mahatvapUrNa prastAvanAdvArA bhAratIya kathAsAhityakA tulanAtmaka vivecana karake usapara kitanA hI prakAza DAlA gayA hai| paM0 rAjakumArajI jainasamAjake eka udIyamAna vidvAna aura lekhaka haiN| AzA hai bhaviSya meM Apake dvArA jaina sAhitya sevAkA kitanA hI kArya sampanna ho skegaa| prastuta prantha paThanIya va saMgrahaNIya hai / - paramAnanda zAstrI
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddhAMjali [yaha zraddhAJjali pUjya zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNI ke murAra (gvAliyara)se prasthAna karaneke avasarapara par3hI gaI] (racayitA-zrIbrajalAla urpha bhaiyAlAla jaina "vizArada" mugara) he pUjyavarya guruvara tuma ho, vidyA nidhAna mAnava mahAna ! zaci zAnti-sudhA varSaNa karake, jana-manameM prema baDhAyA hai / mAnava-kartavya svayaM karake, yugadharma hameM darzAyA hai / dekara jJAna-dAna, jagakA tuma karane cale Atma kalyANa // he pUjya0 ajJAna miTA karake tumane laghu-janako vidyA dAna diyA / nijavarada hasta dekara hamako AtmonnatikA sadjJAna diyA / tuma dharmasneha lekara Aye karane mAnavako dIptimAna // he pUjya0 nija jIvana kara arpaNa tumane mAnava-saMskRti-vistAra kiyA / "syAdvAda" "sattarka bhavana" se jaina siddhAnta prasAra kiyA / tuma jJAna-koSa lekara Aye dene jIvoMko amara dAna // he pUjya upahAra nahIM aisA kucha hai, utsAha bar3hAU~ mai jisase / zraddhAJjali bhaktIkI "bhaiyA" le mAtra upasthita hU~ isase // gurudeva ise svIkAra karo kara aparAdhokA kSamA dAna // he pUjya0 cirajIvo tuma yuga-yuga varNI zabha yahI bhAvanA hai pratikSaNa / guruvara tere upakArose hai RNI huA jagakA kaNa-kaNa // abhinandana karane hama Aye kara bhAvoMkI mAlA .pradAna // he pUjya chaiha mAsa hue jabase hamane priya vANIkA AsvAda liyA // dillI prasthAna divasa sunakara, hai hame mohane ghera liyA / hRdgata subhakti nayanoMme azru , he deva ! saphala ho tava prasthAna // he pUjya
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya jaina-sAhityapara vihArake zikSAmantrI itihAsa, purAtatvakI tamAma zAkhA. jaina. sAhitya, zilAlipi, TerAkoTA, mudrA, pratimAe~ Adi jitanI jabase maiMne bihAra prAntame praveza kiyA hai tabhIse bhI maulika sAdhana-sAmagrI samupalabdha ho rahI hai manameM eka bAta bahuta hI khaTaka rahI hai ki isa unakA vistata vaijJAnika rUpase gambhIra adhyayana kiyA prAntakA savAgapUNa itihAma kyAna tayAra karAyA jAya, tadanantara saMkSipta rUpame uparyukta sAdhanoko jAya, kyoki nAlandA rAjagRha, pAvApurI. vaizAlI, upayogitA. mahattA aura unake jana-jIvanase sambandha gayA Adi darjano prAcIna aitihAsika sthAna aise hai; jJApaka sAhitya taiyAra karavAkara eka grantha saMgrahIta jinakA mUlya na kevala vihAra prAntIya dRSTise hA ha kara prakAzitakara janatAke sammukha upasthita kiyA apita zikSA aura saMskRtikA jahA~ taka sambandha hai, jAya yaha kAma kucha zrama aura athasAdhya to avazya unakA antarASTrIya mahatva bhI adhika hai| mujhe kucheka hA hai para sarakArakA sarvaprathama kArya bhI yahI honA khaNDaharoma ghUmanekA paubhAgya prApta huA hai. usaparase cAhiya / yaha vihArakA savogapUrNa itihAsa nahIM mai kaha sakatA hU~ ki vahA~ vicArokA pravAha itane hogA para AgAmI likhe jAne vAle itihAsakI pUrva jAgase bahatA hai ki do-dA zATa heNDa rakheM to bhA bhUmikAkA eka mAgadazaka aGga hAgA, hamArA kArya use giraphtAra nahIM kiyA jA sakatA / unake kaNa- sAdhanoMkA saMgraha honA cAhiye, lekhana kArya agalI kaNama mAnA vihArakA sAMskRtika AtmA bAla rahI hai pIDhI karI jo mAnasika svAtantryake yugameM zikSA jahA~para vihAra aura vibhinna prAntIya yA dezIya pAkara apanI dRSTise apane pUrvajAka kRtyAMkI samIkSA vidAnAne baiThakara jJAna-vijJAnako samasta zAkhAzrIkA karanekI yogyatA rakhatA ho| gambhAra bahumukhI adhyayana kiyA, jahA~ ke paNDitoMne videzome AyasaMskRtikI vijaya-vaijayantI phhraaii| Aja hama jo kucha bhI likhate-socate haiM kevala parantu Aja atikhedakaM sAtha mUcita karanA par3a rahA a~grejodvArA prastuta kiye tathyoMke AdhArapara hI / jo hai ki uparyukta aitihAsika vizAla-mAdhana sAmagrIkI unakI apanI eka dRSTise prastuta kiya gaya haiM / parantu upekSA, jitanA bAhara vAle nahIM karate usase kahIM abato samayane bahuta parivartana lA diyA hai| hamAra adhika vihArake vidvAno dvArA ho rahI hai| mai yahA~ prAnta yA sAre dezame aise kitane pratibhA-sampanna degyatA hU~ ki kisIko purAtatvake mAdhanAke prati vidvAna hai; jo khaMDaharoMkI khAka chAnakara aitihAsika hamadardI hI nahIM hai| mai yaha bhI svIkAra karatA hU~ ki sthAnoMmeM paribhramaNakara, jaMgalomeM yAtanA sahakara, yaha viSaya itanA sUgvA hai ki kahAnI-kavinAkI upA- vahaoNkI purAtana sAmagrIko apanI dRSTise dekhakara manA karane vAlA varga inako nahIM samajha sktaa| likhanekI yogyatA rakhate hai, jinameM apanI svakIyatA varSIkI jJAna upAsanA karaneke bAda hI unakI mArva- ho| kisI bhI vastuke vAstavika marmako binA samajhe bhaumika mahattAko AtmasAta kiyA jAmakatA hai| yaha use AtmasAt karanA asambhava hai aura binA upekSA agrima nirmAName bar3I ghAtaka siddha hogii| AtmasAn kiye kucha likhanA-par3hanA koI artha nahIM gata disambara mAsameM maiM isa sambandhameM vihAra rakhatA. jinameM anubhUti na ho / saca kahanA yadi sarakArake arthamantrI DAphara anugrahanArAyaNasiMhase ulaTA na mAnA jAya to maiM joradAra zabdoMmeM kaheMgA milA thA unake sammukha maiMne apanI eka yojanA ki abhI to vihArake vidvAnone vihArakI saMskRti rakhI. jisameM batAyA gayA thA ki vihAra prAntake aura itihAsake vibhinnatama sAdhanoMkA samacita
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] anekAnta [ varSa 6 adhyayana nahIM kiyA pratyuta usa ora sarvathA pakSapAta- bahutase aise tatva prakAzameM AveMge jinakA jJAna hameM pUrNa yA upekSita manovRttise kAma liyA hai| yahI zrAjataka na thaa| maiM to spaSTa kahU~gA ki vihArakA kAraNa hai ki itanI vizAla aitihAsika sAmagrIke itihAsa bhAratakA itihAsa hai / vihArakA itihAsa rahate hue bhI yogya vidvAnake abhAvameM zrAja vaha bahuta kucha aMzoMmeM jainasAhityake adhyayanapara sAmagrI vidhuratvakA anubhavakara rahI hai| nirbhara hai| ataH binA jainasAhityake anveSaNake tA04-10-58 ko vihArake kavisamrATa zrIyut ' hama apane prAntakA itihAsa likhanekI kalpanA rAmadhArIsiMha 'dinakara'ke sAtha maiMne apanI hArdika taka nahI kara skte| vyathA vihAra sarakArake zikSAmantrI zrIyuta badrInAtha hamAre prAntakI prAcInatama bhASAkA svarUpa bhI varmAke manmukha rakhI / mujhe vahA~ mAlUma huA ki ve jainoMne apane sAhityameM surakSita rakhA hai| ataH bhI isI rogase pIr3ita haiM, ve svayaM cAhate hai ki hama hama unheM kaise bhUla sakate hai, balki mai to kahU~gA apanI dRSTise hI apane prAntakA sarvAGgapUrNa itihAsa ki hamArA prAnta una jaina vidvAnoMkA sadaiva RNI taiyAra karavAveM / Apane apanI yuddhotara yojanAme rahaMgA jinhoMne hamAre sAMskRtika tatva surakSita saMzodhana sambandhI bhI eka yojanA rakhI hai jisapara rakhane meM hamArI bar3I madada kii| maiM yaha cAhatA hU~ bhArata sarakArakI maMjUrI bhI mila gayI hai. parantu use aura Apase prArthanA karatA hU~ ki yadi Apa svayaM mUrtarUpa milanemeM paryApta samayakI apekSA hai / zrAdarza jainasAhityame vihAra, nAmaka eka grantha taiyAra kara kI sRSTi karanA utanA kaThina nahIM jitanA unako deM to bar3A acchA ho / hamArI sarakAra isa kArya meM mUrtarUpa denA kaThina hai / prasaMgavaza maine vihArakI hara tarahase madada karaneko taiyAra hai| sarakAra hI saMskRtike bIja jaina-sAhityameM pAye jAnekI carcAkI ise prakAzita bhI karaMgI / hamArI to varSoMkI to unakA hRdaya bhara aayaa| mugvAkRti gvila utthii| manokAmanA hai ki pratyeka dharma aura sAhityakI isa samaya Apane sadbhAvanAaose utprekSita hokara dRSTiyomeM hamAre prAntakA sthAna kyA hai ? hama jAne jo zabda jaina-sAhityapara kahe unheM maiM sadhanyavAda aura vartamAnarUpa dene meM Avazyaka sahAyatA kreN| udhRta kiye detA hUM: yadi Apa abhI lekhana kArya cAla kareM to "jainasAhitya baDA vizAla vividha viSayoMse 400) rupaye taka mAsika jo kucha bhI klarka yA sahAyaka vidvAnkA kharca hogA, hama deNge|" samRddha hai / abhI taka hamAre vihAra prAntake vidvAnoMne isa mahatvapUrNa sAhityapara samucita dhyAna uparyukta zabda badrI bAbUke hRdayake zabda haiM / inameM nahI diyA hai| vihAra prAntake itihAsa aura paoNliza nahIM hai| unake zabdose merA utsAha aura bhI saMskRtikI adhikatara maulika sAmagrI jainasAhitya- Age bar3ha gyaa| maine uparyukta zabda isa lie uddhata me hI surakSita hai| vizeSataH zramaNa bhagavAna kiye haiM ki hamAre samAjake vidvAna jarA ThaMDe dimAgase mahAvIra kAlIna hamAre prAntakA sAMskRtika citra soceM ki hamAre sAhityame kitanI mahAna nidhiyA~ jaisA jainoMne apane sAhityameM aGkita kara rakhA hai bharI par3I haiM jinakA hameM jJAna taka nahIM aura ajaina vaisA ajaina sAhityameM hargija nahI pAyA jaataa| loga jainasAhityako kevala vizuddha sAMskRtika dRSTise sAhitya-nirmANa aura saMrakSaNameM jainoMne bar3I udA- dekhate hai to unheM bar3A upAdeya pratIta hotA hai| ve ratAse kAma liyA hai| yadi hama jainasAhityakA mugdha ho jAta hai| kevala sAMskRtika dRSTise hI adhyayana kareM to 10-10 1948 muni kAntisAgara
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ canegree ATARNA PRAKASE | bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana | 1. mahAbandha-(mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga / hindI TAkA mahina mUlya 12) / 2. karalakkhaNa-(sAmudrika zAstra) hindI anuvAda mahita / hastarekhA vijJAnakA navIna prantha / mampAdaka---pro0 praphullacandra modI emae, amarAvatI / mUlya 2) / 3. madanapagajaya- kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhApAnuvAda tathA vistRta prastAvanA masti / jinadevake kAmake parAjayakA mamma rupaka / sampAdaka aura anuvAdaka-pa- rAjakumArajI sA0 / mU08) 4. jainazAsana-jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara racanA / hindU vizvavidyAlayake jaina rilIjanakaM epha0 e. ke pAThyakramame nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 44) 5. hindI jaina-sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-mAhityakA itihAsa tathA paricaya / mUlya 2) / 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya 3) / 7. mukti-dUta-aJjanA-pavanaJjayakA puNyacaritra (paugaNika gaimAsa) mU0 4||| JX 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM-(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMme udAharaNa dene yogya / mUlya 3) / 9. pathacihna-( hindI sAhityakI anupama pustaka ) smRti rekhAe~ aura nibandha / mUlya 2) / 10. pAzcAtyatakazAstra-(pahalA bhAga) epha0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI | pRSTha 384 / mUlya 4|| 11. kundakundAcAryake tIna ratnamUlya 2) / 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mRDabidrIka jainamaTha, jaina bhavana, siddhAntavasadi tathA anya pranthabhaNDAra kArakala aura alipUrake alabhya tADapatrIya pranthoMke savivaraNa paricaya / pratyeka mandirame tathA zAstra-bhaNDArame virAjamAna karane yogya / mRlya 13) / vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka maeNgAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-731 ArrogreRRERGES AgreAgreARE zera-o-zAyarI Baw@RGEMBERa@GAUREGERMOGHEROIRREGAR [urdU ke sarvottama 1500 zera aura 160 nama] prAcIna aura vartamAna kaviyoMmeM sarvapradhAna loka-priya 31 kalAkAroMke marmasparzI padyoMkA saGkalana aura urdU-kavitAkI gati-vidhikA AlocanAtmaka paricaya prastAvanA-lekhaka hindI-sAhitya sammelanake sabhApati mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana likhate haiM "zerozAyarI"ke cha sau pRSThoMme goyalIyajIne urdU - kavitAke vikAsa aura usake coTIke kaviyoMkA kAvya-paricaya diyA / yaha eka kavi-hRdaya, mAhitya-pArakhIke Adhe jIvanake parizrama aura sAdhanAkA phala hai / hindIko aise granthoMkI kitanI AvazyakatA hai. ise kahanekI AvazyakatA nahIM / urdU-kavitAse prathama paricaya prApta karanevAloke liye ina bAtokA jAnanA atyAvazyaka hai| goyalIyajI jaise urda-kavitAke marmajJakA hI yaha kAma thA. jo ki itane maMkSepameM unhoMne urdU 'chanda aura kavitA"kA catumukhIna paricaya karAyA / goyalIyajIke saMgrahakI pakti-paMktise unakI antadRSTi aura gambhIra adhyayanakA paricaya milatA hai / mai to mamajhatA hU~ isa viSayapara aisA grantha vahI likha sakate the|" karmayogIke sampAdaka zrIsahagala likhate hai "varSoMkI chAnabInake bAda jo durlabha sAmagrI zrIgoyalIyajI bheTa kara rahe haiM isakA javAba hindI-saMsArame cirAg2a lekara DhU~Dhanese bhI na milegA. yaha hamArA dAvA hai / " surucipUrNa mudraNa, manamohaka kapar3ekI jilda pRSTha saMkhyA 640 -mUlya kevala ATha rupae bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa, banArasa GORIBRARRETURMERSTARROTHERRIERaod prakAzaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya zAnapITha kAzIke liye zrAzAgama khatrI dvArA geyatna prema mahAranapurama maTita
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ grac varSa pradhAna sampAdaka jugalakizora mukhtAra saha sampAdaka muni kAntisAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (vihAra) kAnta zrazvina, saMvat 2005 :: aktUbara, san 1648 ww Pargate Wang viSaya-sUcI viSaya 1 - madIyA dravya - pUjA (kavitA) 2-samantabhadra-bhAratIke kucha namUne ( yuktayanuzAsana) 3 - mahAvIrakI mUrti aura laGgoTI 4 - gaoNdhIjIkI jaina-dharmako dena 5- bhAratIya itihAsa meM ahiMsA 6 - ahArakSetrake prAcIna mUrti-lekha 7 - narma (kahAnI) mda 7h ***** pRSTha 365 366 368 366 375 383 361 8- apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya 364 - citra kSullaka zrIgaNezaprasAdajI varNI 405 10 - samAja sevako ke patra 406 kiraNa 10 saJcAlaka-vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI 100000 saMsthApaka-pravartaka vIrasebAmandira, sarasAvA
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntakA 'sanmati-siddhasenAGka' U CKe TV Wa DUO anekAntakI agalI (11vIM) kiraNa 'sanmati-siddhasenA ke rUpameM vizeSAGka hogI, jisameM anekAntake pradhAna sampAdaka mukhtArazrI jugalakizorajIkA 'sanmati-sUtra aura siddhasena' nAmakA eka bar3A hI mahatvapUrNa evaM gaveSaNApUrNa khAsa lekha (nibandha) rahegA, jo hAla hI meM unakI mahInoMkI anamola sAdhanA aura tapasyAse siddha ho pAyA hai| lekhameM sanmatisUtrakA paricaya dene aura mahatva batalAneke anantara 1 granthakAra siddhasena aura unakI dUsarI kRtiyA~.. siddhasenakA samayAdika, 3 middhasenakA sampradAya aura guNakIrtana nAmake tIna vizeSa prakaraNa hai. jinameM gaharI chAna-bIna aura khojake sAtha apane-apane viSayakA pradarzana evaM vizada vivecana kiyA gayA hai aura usake dvArA yaha spaSTa karake batalAyA gayA hai ki sanmatisUtra, nyAyAvatAra aura upalabdha sabhI dvAtrizikAoko jo eka hI siddhasenakI kRtiyA~ mAnA jAtA tathA pratipAdana kiyA jAtA hai vaha saba bhArI bhUla, bhrAnta dhAraNA athavA g2alata kalpanAdikA pariNAma hai aura usake kAraNa Ajataka siddhasenake jo bhI paricaya-lekha jaina - tathA jainetara vidvAnoke dvArA likhe gaye haiM ve saba prAyaH khicar3I bane hue haiM aura kitanI hI galataphahamiyoko janma de rahe tathA pracArameM lA rahe hai| ina saba granthoke kartA prAyaH tIna siddhasena hai, jinameM katipaya dvAtrizikAoke kartA pahale, sanmatisUtrake kartA dUsare aura nyAyAvatArake kartA tIsare middhasena hai-tInokA samaya bhI eka dUsarese bhinna hai, jise lekhame spaSTa kiyA gayA hai / zepa dvAtrizikAoke kartA inhImeMse koI ho sakate haiN| sAtha hI, yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki sanmatisUtrake . kartA siddhasena digambara sampradAyake eka mahAna AcArya the-vetAmbara sampradAyane unheM samantabhadrakI taraha apanAyA hai| aneka dvAtriMzikAra bhI digambara siddhasenakI kRtiyA~ haiN| mukhtAra sAhabakI isa eka naI khojase zatAbdiyoMkI bhUloko dUra honekA avasara milegA aura kitanI hI yathArtha vastusthiti sabhIke sAmane AegI, isameM jarA bhI sandeha nahIM hai| lekha vistRta, gambhIra tathA vicArapUrNa honepara bhI par3hane meM bar3A rocaka haiekabAra par3hanA prArambha karake chor3aneko mana nahIM hotA aura umameM dUmarI bhI kitanI hI bAtopara nayA prakAza DAlA gayA hai| pAThaka isa vizeSAGkako dekhakara prasanna hoge aura vidvajjana usase apane-apane jJAnameM kitanI hI vRddhi karanemeM samartha ho sarva aisI dRr3ha AzA hai| paramAnanda jaina zAstrI prakAzaka 'anekAnta' Zhi Zhi Qu Qu Qu Qu Qu Qu Qu Qu Qu Qu Qu Qu Qu Qu Huo De Zhi Qu Qu Qu Qu raka
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aham A satattva-prakAzaka l lagnituRNIMAL bArSika mUlya 5) eka kiraNakA mUlya || NAL nItivirodhacasIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| varSaha kiraNa 10 vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA sahAranapura Azvinazukla, vIranirvANa-saMvata 2474, vikrama saMvat 2005 aktUbara 1948 TERROMALHDAMISRO STORISRDHAcegree madIyA dravya-pUjA (zArdUlavikrIDitam) SERIOUSERIEOBANSHASwe panIraM kacchapa-mIna-bheka-kalitaM, tajanma-mRtyAkulam, niHsAraM pratibudhya ratnanivahaM, nAnAvidhaM bhUSaNam 6 vatsocchiSTamayaM payazca, kusumaM dhrAtaM sadA SaTpadaH / hRdya kAntisamanvitaM ca vasanaM sarva tvayA zrIpate / miSTAnaM ca phalaM ca nA'tra ghaTitaM ynmkssikaa'sprshitm| saMtyakta pramudA virAgamatinA tattam tvadagre'dhunA tatki deva ! samarpayAmi iti maccitta tu dolAyate // yadyA''rAdhya ! samarpayAmi bhagavan ! taddhaSTatA me'khilA etaccA''hRdi vartate prabhuvara ! jutta Da vinAzAcca te tasmAnyasta-ziroma-hasta-yugalo bhUtvA vinamrastvahaM, na nArthaH ko'pi hi vidyate rasayutai-racAdipAnaiH saha / bhaktyA tvAM praNamAmi nAthamasaka-jhokaika-dIpaM param / OM 6 no vAMchA na vinodabhAvajananaM naSTazca rAgo'khilaH, zaktyA stotraparo bhavAmi ca mudA dattA'vaghAnaH sadA, a evaM varpaNa-vyarthatA gatagade sadbhaSajA''naryavan // etanme tava dravya-pUjanamaho ! mohAri-saMhAraye // Ro@sak @ Saska@85 SSIR @ SAR@LS
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra -bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana vizeSa- sAmAnya viSakta - bhedavidhi-vyavaccheda- vidhAyi-vAkyam / zrameda-buddha raviziSTatA syAd vyAvRttibuddhazva viziSTatA te // 60 // 'vAkya (vastutaH) vizeSa (visadRza pariNAma) aura sAmAnya (sadRza pariNAma) ko liye huye jo (dravyaparyAyI athavA dravya-guNa-karmakI vyaktirUpa) bheda haiM unake vidhi aura pratiSedha donoMkA vidhAyaka hotA hai / jaise 'ghaTa lAo' yaha vAkya jisa prakAra ghaTake lAnerUpa vidhikA vidhAyaka ( pratipAdaka ) hai usI prakAra ghaTake na lAnerUpa pratiSedhakA bhI vidhAyaka hai, anyathA usake vidhAnArtha vAkyAntarake prayoga - kA prasaMga AtA hai aura usa vAkyAntarake bhI tatpratiSedhavidhAyI na honepara phira dUsare vAkyake prayogakI jarUrata upasthita hotI hai aura isa taraha antarntara ke prayogakI kahI bhI samApti bana na sakanese anavasthA doSakA prasaMga AtA hai, jisase kabhI bhI ghaTake lArUpa vidhika pratipatti nahI bana sakatI / ataH jo vAkya pradhAnabhAvase vidhikA pratipAdaka hai vaha gauNarUpase pratiSedhakA bhI pratipAdaka hai aura jo mukhyarUpase pratiSedhakA pratipAdaka hai vaha gauNarUpase vidhikA bhI pratipAdaka hai, aisA pratipAdana karanA cAhiye / (he kIra jina!) Apake yahA~ Apake syAdvAda - zAsanameM- (jisa prakAra) abhedabuddhise (dravyatvAdi vyaktikI) aviziSTatA (samAnatA) hotI hai ( usI prakAra) vyAvRtti(bheda)buddhise viziSTatAkI prApti hotI hai|' sarvAntavattadguraNa - mukhya- kalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvAsspadAntakaraM niranta sarvodayaM tIrthamidaM tavaitra // 61 // ' ( he vIra bhagavan!) ApakA tIrtha- pravacanarUpa zAsana - arthAt paramAgamavAkya jisake dvArA saMsAra mahAsamudrako virA jAtA hai-- sarvAntavAn hai - sAmAnyavizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha, eka-aneka, Adi azeSa dharmoko liye huye hai - aura gauNa tathA mukhyakI kalpanAko sAthameM liye huye hai-eka dharma mukhya hai to dUsarA gausa hai, isIse suvyavasthita hai, usameM prasaMgatatA athavA virodhake liye koI avakAza nahIM hai / jo zAsana- vAkya dharmo meM pArasparika apekSAkA pratipAdana nahIM karatA - unheM sarvathA nirapekSa batalAtA hai vaha sarva dharmose zUnya hai-usameM kisI bhI dharmakA astitva nahI bana sakatA aura na usakedvArA padArthavyavasthA hI ThIka baiTha sakatI hai| ataH ApakA hI 'yaha zAsanatIrtha sarva duHkhoMkA anta karanevAlA hai, yahI niranta hai- kisI bhI miyAdarzanake dvArA khaMDanIya nahI hai-aura yahI saba prANiyoke abhyudayakA kAraNa tathA AtmAke pUrNa abhyudaya (vikAsa) kA sAdhaka hai aisA sarvodayatItha hai|' bhAvArtha:- ApakA zAsana anekAntake prabhAvase sakala durnayoM (paraspara nirapekSa nayoM) athavA mithyAdarzanoMkA anta ( nirasana) karanevAlA hai aura ye durnaya athavA sarvathA ekAntavAdarUpa mithyAdarzanI sa~sArame aneka zArIrika tathA mAnasika duHkharUpa ApadAoMke kAraNa hote haiM, isaliye ina durnayarUpa mithyAdarzanokA anta karanevAlA honese ApakA arthAta jo loga Apake zAsanatIrthakA Azraya lete zAsana samasta ApadAoMkA anta karanevAlA hai, haiM dUra use pUrNatayA apanAte haiM-- unake midhyAdarzanAdi hokara samasta duHkha miTa jAte haiN| aura ve apanA pUrNa abhyudaya - utkaSa evaM vikAsa- siddha karanemeM samartha ho jAte haiM / kAmaM dvipamapyupapatticakSuH samIkSyatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaNDita-mAna-zRGgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH ||62||
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] samantabhadra-mAratIke kucha namUne [367 (he vIra jina!) Apake iSTa-zAsanase yatheSTa ke saMsArabandhanoMko tor3anA-hameM bhI iSTa hai aura isa athavA bharapeTa dveSa rakhanevAlA manuSya bhI. yadi sama- liye yaha prayojana bhI isa stotrakI utpattikA eka dRSTi (madhyasthavRtti) huA; upapani-cakSuse-mAtsaryake hetu hai| isa taraha yaha stotra zraddhA aura guNajJatAkI tyAgapUrvaka yuktisaGgata samAdhAnakI dRSTise-Apake abhivyaktike sAtha loka-hitakI dRSTiko liye huye hai|' iSTakA-zAsanakA-avalAkana aura parIkSaNa karatA iti statyaH statyakhida-mani-makhyeH praNihitaH hai to avazya hI usakA mAnazRGga khaMDita hojAtA hai - stutaH zaktayA zreyaHpadamadhigastvaM jina ! mayA / aura vaha abhadra athavA mithyAdRSTi hotA huA bhI mahAvIro vIro durita-para-senA'bhivijaye. saba orase bhadrarUpa evaM samyagdRSTi bana jAtA hai| vidheyA me bhaktiM pathi bhavata evaa'prtinidhii||64 athavA yoM kahiye ki Apake zAsanatIrthakA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai|' 'he vIra jinendra zrApa cUMki duritaparakI-mohA dirUpa karmazatrukI-senAko pUrNarUpase parAjita na rAgAnaH stotraM bhavati bhava-pAza-cchAda munA karanemeM vIra haiM-bIryAtizayako prApta haiM-niHzreyasa na cA'nyeSu paadpgurp-kthaa'bhyaas-khltaa| padako adhigata (svAdhIna) karanese mahAvIra haiM aura kimu nyAyA'nyAya-prakRta-guNadoSajJa-manasA devendroM tathA munIndro (gaNadhara devAdikoM) jaise svayaM hitA'nveSopAyastava guNa-kathA-saGga-gaditaH // 63 // stutyoke dvArA ekApramanase stutya haiM, isIse mere___(he vIra bhagavana / ) hamArA yaha stotra zrApa jaise mujha parikSApradhAnIke dvArA-zaktike anurUpa stuti bhava-pAza-chedaka munike prati rAgabhAvase nahIM hai, na kiye gaye haiN| ataH apane hI mArgameM-apane dvArA ho sakatA hai:- kyoki idhara to hama parIkSA-pradhAnI anuSThita evaM pratipAdita samyagdarzana-zAna cAritra haiM aura udhara Apane bhava-pAzakA chedakara saMsArase rUpa mokSamArgame, jo pratinidhirahita hai-anyayogaapanA sambandha hI alaga kara liyA hai; aisI hAlatameM vyavacchedampase nirNIta hai arthAt dUsarA koI bhI Apake vyaktitvake prati hamArA rAga-bhAva isa mArga jisake jor3akA athavA jisake sthAnapara pratistotrakI utpattikA koI kAraNa nahIM ho sktaa| SThita honeke yogya nahIM hai-merI bhaktiko savizeSa damaroke prati dveSabhAvase bhI isa stotrakA koI rUpase caritArtha karo-Apake mArgakI amoghatA sambandha nahI hai:-kyoMki ekAntavAdiyoka sAtha aura usase abhimata phalakI siddhiko dekhakara merA arthAta unake vyaktitva ke prati hamArA koI dvepa nahIM hai anurAga (bhaktibhAva) usake prati uttarottara bar3he, -hama to durguNoMkI kathAke abhyAsako khalatA' jisase maiM bhI usI mAgakI ArAdhanA-sAdhanA karatA samajhate hai aura usa prakArakA abhyAsa na honese huA karma zatruokI senAko jItane meM samartha vaha 'khalatA' hamameM nahIM hai, aura isaliye dUsaroke prati hAU~ aura niHzreyasa (mokSa) padako prApta karake saphala dveSabhAva bhI isa stotrakI utpattikA kAraNa nahIM ho manoratha ho skuuN| kyoMki saccI saviveka-bhakti hI sktaa| taba phira isakA iMtu athavA uddeza ? uddaza mAgakA anusaraNa karaneme parama sahAyaka hotI hai yahI hai ki jo loga nyAya-anyAyako pahacAnanA aura jisakI stuti kI jAtI hai usake mArgakA anacAhate hai aura prakRta padArthake guNa-doSo ko jAnane- saraNa karanA athavA usake anukUla calanA hI stutikI jinakI icchA hai unake liye yaha stAtra ko sArthaka karatA hai, isIse stotrake antameM aisI 'hitAnvepaNake upAyasvarUpa' ApakI guNakathAke phalaprAptikI prArthanA athavA bhAvanA kI gaI hai| mAtha kahA gayA hai| isake sivAya jisa bhava-pAzako iti yuktynushaasnm| Apane cheda diyA hai use chedanA-apane aura damaroM jugalakizora mukhtAra
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakI mUrti aura lar3oTI ( lekhaka - zrI 'lokapAla' ) eka dina maiM bAbU raghuvIra kizorajI ke sAtha vRndAna gayA / vahA~ unhoMne rAstemeM bir3alAmandira dikhalAyA aura mandira meM cAroM tarapha dekhate bhAlate tathA idhara udhara ghUmate hue eka jagaha eka jainamUrti zrIvarddhamAna mahAvIra svAmIkI banI huI dikhalAyI / aura merA dhyAna vizeSataura se eka bAtakI tarapha AkarSita kiyA ki mUrti laGgoTI pahanI huI banAI gaI hai| mujhe duHkha huaa| kheda hai ki ye loga digaMbaratvakA mahatva nahIM samajha sake aura yaha ina logoMkI mAnasika kamajorI tathA vikArakA sUcaka hai jisane ulaTI bAteM sunate aura vartate rahane ke kAraNa jar3a pakar3a lI hai| saccI bAta jAnanekI koziza kauna kahe use sunanA bhI gavArA karane yA baradAzta karane ko taiyAra nhiiN| aisA vAtAvaraNa Aja bhAratameM paidA kara diyA gayA hai ki loga bag2aira soce- sama-vicAre hI yoM hI kisI bAtapara nire bevakUpha aura bhauMdU-sA ha~sa denemeM hI apanI yA apane dharmakI bahAdurI samajhate haiN| ise hama ajJAna na kaheM to aura kyA kaheM ? Aja kaoNlejomeM jAiejaina lar3ake adhikatara jainamandiroMmeM jAnemeM zarmAte haiM aura nahIM jAte haiM, kevala isa lie ki dasa AdamI kisI lar3ake ko yaha kahakara lajavA dete haiM ki vaha "naGge" devatAoMkI pUjA karatA hai| dasa AdamI milakara kisI bhI bar3ese bar3e vidvAna yA vyaktiko ha~sakara aura tAlI pITakara bevakUpha banA dete hai yA banA sakate haiN| yahI tarIkA abataka khAsataura se jaina-dharma yA jainadharmAvalambiyoM ke sAtha vartA jAtA rahA hai| jaba tarka aura buddhise koI hAra jAtA hai taba inhIM zroche taura-tarIkoMko apanAtA hai| khaira, ye saba to purAnI teM ho gii| aba to milane-milAnekA samaya hai aura sabhI eka dUsare se milanA yA eka dUsarekI bAtoMko samanekI ceSTA karane lage haiN| yaha acchA lakSaNa hai / dekheM, bhArata kabataka mAnasika patanake khaTTese Upara uThatA hai / jabataka eka patalI-sI bhI laGgoTI kisIke lie rakhanI zrAvazyaka rahegI tabataka vaha pUrNarUpa se nirvikAra ho hI nahIM sktaa| aura adhika kapar3oMkI kauna kahe kevala - mAtra eka laGgoTIkA bhI rakhanA hI yaha sAbita karatA hai ki laGgoTI pahananevAlA vyakti pUrNarUpase nirvikAra nahIM hai / isake atirikta bhI laGgoTI jabataka maujUda hai vaha nirvikAra yA ekadama parama nizcinta ho hI kaise sakatA hai ? laGgoTI gandI hogI mailI hogI- badabU karago - use sApha karanA yA sApha rakhanA eka phikara yA cintA to yahI huI / phaTa jAya to dUsarIkA prabandha karanA - ityAdi / yaha to huI sAMsArika bAta jo hara AdamI yadi samanA cAhe to svayaM samajha sakatA hai-yadi ThIka mAnasika sthitime ho to| Age tatvataH dekhA jAya to jisane saMsArakA saba kucha jAna liyA usake lie kyA chipA raha jAtA hai-vaha to saba kucha ekadama khulA huA yo hI pratyakSa dekhatA yA jAnatA hai / jaba kisIko samatA prApta ho jAya, sabameM vaha eka hI zuddha AtmAkA darzana karane lage yA usako dekhane lage jo svayaM usake zarIrake andara hai - yA vaha sabhIko apane samAna kevala zrAtmArUpa hI dekhane lage to phira vahA~ pardekI kyA jarUrata raha jAtI hai ? paramavItarAgI, sarvajJa - sarvadarzI aura pUrNata: zakti-sampanna mahAtmA kisake liye laGgoTI lagAe ? use na apane liye jarUrata rahatI hai aura na dUsaroMkI khAtira / vAstavameM saviveka digambaratvakA bar3A mahatva hai jo sAdhAraNataH sabhIke dimAgameM ghusanA sambhava nahI / jisa samaya isa viSayakI mahattA logoMko jJAta hojAya usI samaya samanA cAhieki aba deza yA saMsArake utthAnameM dera nhiiN|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ gA~dhIjIkI jaina-dharmako dena (bhI paM. sukhalAlajI) dharmake do rUpa hote haiN| sampradAya koI bhI ho aura dUsarA lakSaNa hai 'bhanyakA burA na krnaa| ye usakA dharma bAharI aura bhItarI do rUpoM meM calatA vidhi-niSedharUpa yA hakAra nakArarUpa sAtha hI sAtha rahatA hai| brAhya rUpako hama dhama kalevara' kahe to calate haiN| ekake sivAya dUsarekA sambhava nhiiN| bhItarI rUpa ko dharma cetanA' kahanA caahiye| jaise-jaise dharmacetanAkA vizeSa aura utkaTa spandana ___ dharma kA prArambha, vikAsa aura pracAra manuSya vaise-vaise ye donoM vidhi-niSedharUpa bhI adhikAdhika jAti meM hI huA hai| manuSya khuda na kevala cetana hai sakriya hote haiN| jaina-paramparAkI aitihAsika bhUmikA aura na kevala deha / vaha jaise sacetana deharUpa hai vaise ko hama dekhate haiM to mAlUma par3atA hai ki usake itihI usakA dharma bhI cetanAyukta kalevara rUpa hotA hai| hAsa kAlase hI dharmacetanAke ukta donoM lakSaNa cetanA kI gati pragati aura avagati kalevara ke sahAre mAdhAraNarUpameM na pAye jAkara prasAraNa aura ke binA asambhava hai| dharma cetanA bhI bAharI AcAra vyApakarUpameM hI pAye jAte haiM / jaina-paramparAkA rIti-rasma, rUr3hi-praNAlI zrAdi kalevarake dvArA hI aitihAsika purAvA kahatA hai ki sabakA arthAt prANIgati, pragati aura avagati ko prApta hotI rahatI hai| mAtrakA. jisameM manuSya, pazu-pakSIke alAvA sUkSma ___dharma jitanA purAnA utane hI usake kalevara nAnA- kITa jantu takakA samAveza ho jAtA hai-saba tarahase rUpase adhikAdhika badalata jAte haiN| agara koI dharma bhalA kraa| isI taraha prANImAtrako kisI bhI prakArajIvita ho to usakA artha yaha bhI hai ki usake kaise se takalIpha na do| yaha purAvA kahatA hai ki jaina bhI bhahe yA acche kalevarameM thor3A-bahuta cetanAkA paramparAgata dharmacetanAkI vaha bhUmikA prAthamika nahI aMza kisI na kisI rUpameM maujUda hai| niSprANa deha hai / manuSyajAtike dvArA dharmacetanAkA jo kramika saDADakara astitva gaeNvA baiThatI hai| cetanAhIna vikAsa huA hai usakA paripaka vicArakA zreya patisampradAya kalevarakI bhI vahI gati hotI hai| hAsika dRSTise bhagavAna mahAvIrakA tA avazya hai hii| ___ jaina paramparAkA prAcIna nAma-rUpa kucha bhI kyoM koI bhI satpuruSArthI aura sUkSmadarzI dharmapuruSa na rahA ho; para usa samayase abhItaka jIvita hai apane jIvanameM dharmacetanAkA kitanA hI sadana kyoM jaba jaba usakA kalevara dikhAvaTI aura rogagrasta huzrA na kare para vaha prakaTa hotA hai sAmayika aura dezakAhai taba taba usakI dharma cetanAkA kisI vyaktimeM lika AvazyakatAoM kI pUrtike dvArA / hama itihAsa vizeSarUpase spandana prakaTa huA hai| pArzvanAtha ke bAda se jAnate haiM ki mahAvIrane sabakA bhalA karanA aura mahAvIrameM spandana tIvrarUpase prakaTa huA hai jisakA kisIko takalIpha na denA ina do dharmacetanAke rUpoM tihAsa sAkSI hai| ko apane jIvanameM ThIka-ThIka prakaTa kiyaa| prakaTIdharmacetanAke mukhya do lakSaNa haiM jo sabhI dharma- karaNa sAmayika jarUratoMke anusAra maryAdita rhaa| sampradAyoMmeM vyakta hote haiN| bhale hI uma AvirbhAvameM manuSyajAtikI usa samaya aura usa dezakI nirvatAratamya ho / pahalA lakSaNa hai. 'anyakA bhalA karanA' latA. jAtimedameM, kUdhAbUtameM, khI kI lAcArImeM
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ] aura yazIyahiMsA meM thI / mahAvIrane inhIM nirbalatAoM kA sAmanA kiyaa| kyoMki unakI dharmacetanA apane AsapAsa pravRtta anyAyako saha na sakatI thI / isI karuNAvRttine unhe aparigrahI banAyA / aparigraha bhI aisA ki jisameM na ghara-bAra aura na vastrapAtra / isI karuNAvRttine unheM dalita- patitakA uddhAra karanekA prerita kiyA / yaha to huA mahAvIra kI dharmacetanAkA spaMdana | para unake bAda yaha spaMdana jarUra manda huA aura dharmanAka poSaka dharma kalevara bahuta bar3hane lagA. bar3hate-bar3hate usa kalevarakA kada aura vajana itanA bar3hA ki kalevara kI puSTI aura bRddhike sAtha hI cetanA kA spaMdana manda hone lgaa| jaise pAnI sUkhate hI yA kama hote hI nIce kI miTTI meM darAreM par3atI haiM aura miTTI eka rUpa na raha kara vibhakta ho jAtI hai vaise hI jaina paramparAkA dharmakalevara bhI aneka TukaDo meM farkta huA aura ve Tukar3e cetanAspaMdanake mithyA abhimAna se prerita hokara ApasameM hI lar3ane-jhagaDane lage / jo dharmacetanAke spaMdanakA mukhya kAma thA vaha gauNa hogayA aura dharmacetanA kI rakSAke nAmapara ve mukhyatayA gujArA karane lage / anekAnta [ varSa mAlUma hote rahe; para aparigrahakA prANa unameM kamase kama rahA / isIliye sabhI phirakoke tyAgI aparigraha vrata kI duhAI dekara naMge pA~vase calate dekhe jAte haiM lUMcana rUpase bAla taka hAthase khIMca DAlate haiM, nirvasana bhAva bhI dhAraNa karate dekhe jAte haiM. sUkSmajantu kI rakSA ke nimitta muhapara kapaDA taka rakha lete haiM. para ve aparigrahake pAlanake liye anivArya rUpase Avazyaka aisA svAvalambI jIvana karIba-karIba ga~vA baiThe haiN| unhe aparigrahakA pAlana gRhasthoM kI madada ke sivAya sambhava nahIM dIkhatA / phalataH ve adhikAdhika para-parizramAvalambI hogaye hai / dharma-kalevarake phirakoMmeM dharmacetanA kama hote hI AsapAsake virodhI baloMne unake Upara burA asara ddaalaa| sabhI phirake mukhya uddezyake bAremeM itane nirbala sAbita hue ki koI apane pUjya puruSa mahAvIra kI pravRttiko yogya rUpameM Age na bar3hA sake / strI uddhAra kI bAta karate hue bhI ve strIke abalApanake poSaka hI rahe / ucca-nIca bhAva aura chuAchUta ke dUra karane kI bAta karate hue bhI ve jAtivAdI brAhmaNa paramparA ke prabhAva se baca na make aura vyavahAra tathA dharmakSetra meM ucca-nIca bhAva aura chuAchUtapaneke zikAra bana gaye / yajJIyahiMsA ke prabhAvase ve jarUra baca gaye aura pazu-pakSI kI rakSAmeM unhoMne hAtha ThIka ThIka baTAyA; para ve aparigrahake prANa mUrddhAtyAgako ga~vA baitthe| dekhaneme to sabhI phirake aparigrahI bezaka. pichale DhAI hajAra varSoMmeM dezake vibhinna bhAgoM meM aise ine-gine anAgAra tyAgI aura sAgAra gRhastha avazya hue hai jinhoMne jaina paramparA kI mUrchita-sI dharmacatanAmeM spaMdanake prANa phUMke / para eka to vaha spaMdana sAmpradAyika DhaGgakA thA jaisA ki anya sabhI sampradAyome huA hai, aura dUsare vaha spaMdana aisI koI dRr3ha nIvapara na thA jisase cirakAla taka Tika ske| isaliye bIca bIcame prakaTa hue dharmacetanA ke spaMdana arthAta prabhAvana kArya satata cAlU raha na sake / pichalI zatAbdIme to jaina samAjake tyAgI aura gRhastha donoMkI manodazA vilakSaNa-sI hogaI thI ve paramparAprApta satya, ahiMsA aura aparigrahake Adarza saMskAra kI mahimAko chor3a bhI na sake the aura jIvanaparyantame va hisA, asatya aura parigraha ke saMskArAM kAhI samarthana karate jAte the| aisA mAnA jAne lagA thA ki kuTumba, samAja. grAma, rASTra Adise santrandha rakhane vAlI pravRttiyA~ sAsArika hai. duniyAvI hai, avyavahArika hai / isaliye aisI Arthika audyogika aura rAjakIya pravRttiyoM meM na to satya sAtha de sakatA hai. na ahiMsA kAma kara sakatI hai aura na aparigrahAta hI kAryasAdhaka bana sakatA hai / ya dharma siddhAnta macce haiM sahI, para inakA zuddha pAlana duniyA ke bIca saMbhava nhiiN| isake liye to ekAnta banavAsa
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] aura saMsAra tyAga hI cAhiye / isa vicArane anagAra tyAgiyoMke manapara bhI aisA prabhAva jamAyA thA ki ve rAta dina satya, ahiMsA aura aparigrahakA upadeza karate hue bhI duniyAvI - jIbanameM una upadezoM ke sacce pAlanakA koI rAstA dikhA na sakate the| ve thaka kara yahI kahate the ki agara saccA dharma pAlana karanA ho to tuma loga ghara chor3o. kuTumba samAja aura rASTrakI jabAbadehI chor3o aisI javAbadehI aura satyaahisA aparigrahakA zuddha pAlana donoM eka sAtha sambhava nahIM / aisI manodazAke kAraNa tyAgI gaNa dekhaneme avazya anagAra thA. para usakA jIvana tattvadRSTise kisI bhI prakAra agArI gRhastho kI apekSA vizeSa unnata yA vizeSa zuddha banane na pAyA thaa| isaliye jaina samAja kI sthiti aisI hogaI thI ki hajAroMkI saMkhyA meM sAdhu-sAdhviyoke satata hAta rahanepara bhI samAjake utthAnakA koI saccA kAma ho pAtA thA aura anuyAyI gRhasthavarga to sAdhusAdhviyoke bharose rahanekA itanA Adi ho gayA thA ki vaha haraeka bAtameM nikammI prathAkA tyAga sudhAra parivartana vagairaha karaneme apanI buddhi aura sAhama hI gaMvA baiThA thaa| tyAgIvarga kahatA thA ki hama kyA kareM ? yaha kAma to gRhasthoMkA hai| gRhastha kahate the ki hamAre siramaura guru hai / ve mahAvIrake pratinidhi haiM. zAstrajJa hai, ve hamase adhika jAna sakate hai. unake sujhAva aura unakI sammatike binA hama kara hI kyA sakata hai ? gRhasthAMkA asara hI kyA par3egA ? sAdhuoMke kathanako saba loga mAna sakate haiM ityAdi / isa taraha anya dharma samAjo kI taraha jaina samAjakI naiyA bhI hara eka kSetrame ulajhanoMkI bha~vara meM pha~sI thI / gA~dhIjIkI jaina dharmako dena [ 371 jaina samAjake apane nijI bhI prazna the| jo ulajhanoM se pUrNa the / ApasameM phirakAbandI, dharmake nimitta dharma poSaka jhagar3e. nivRttike nAmapara niSkriyatA aura aidIpana kI bAr3ha, naI pIr3hImeM purAnI cetanAkA virodha aura naI cetanAkA avarodha, satya, ahiMsA aura aparigraha jaise zAzvata mUlya vAle siddhAntoMke prati sabakI dekhAdekhI bar3hatI huI azraddhA ye jaina samAjakI samasyAe~ thIM / sAre rASTrapara pichalI sahasrAbdIne jo AphateM DhAI thIM aura pazcimake samparkake bAda videzI rAjyane pichalI do zatAbdiyoMmeM gulAmI, zoSaNa aura 'ApasI phUTakI jo Aphata bar3hAI thI usakA zikAra to jaina samAja zata pratizata thA hI. para usake alAvA isa andhakAra pradhAna rAtrimeM aphrikAse eka karmavIra kI halacalane logoMkI A~kheM kho karmavIra phira apanI janma bhUmi bhArata bhUmimeM pIche lauttaa| Ate hI satya, ahiMsA aura aparigrahakI nirbhaya aura gaganabhedI vANI zAnta-svarase aura jIvana-vyavahArase sunAne lagA / pahale to jaina samAja apanI saMskAra- cyutike kAraNa cauMkA / use bhaya mAlUma huA ki duniyAkI pravRtti yA sAMsArika rAjakIya pravRttike sAtha satya. zrahiMsA aura aparigraha Marie kaise baiTha sakatA hai ? aisA ho to phira tyAga mArga anagAra dharma jo hajAroM varSase calA AtA hai vaha naSTa hI ho jAyagA / para jaise-jaise kI ga ekake bAda eka naye-naye sAmAjika aura rAjakIya kSetrako sara karate gaye aura dezake uccase ucca mastiSka bhI unake sAmane jhukane lge| kavIndra ravIndra, lAlA lAjapatarAya, dezabandhudAsa, motIlAla neharU zrAdi mukhya rASTrIya puruSoMne gA~dhIjIkA netRtva mAna liyA / vaise-vaise jaina samAjakI bhI suputa aura mudritI dhamacetanAme spandana zurU huaa| spandanakI yaha lahara kramazaH aisI bar3hatI aura phailatI gaI ki jimane 35 varSa ke pahalekI jaina samAjakI kAyA hI palaTa dii| jisane 35 varSa ke pahalekI jaina samAjakI bAharI aura bhItarI dazA A~kho dekhI hai aura jisane pichale 35 varSoMmeM gA~dhIjI ke kAraNa jaina samAjameM satvara prakaTa hone vAle sAtvika dharmaspandanoMko dekhA hai vaha yaha vinA kahe nahIM raha sakatA ki jaina samAjakI dharmacetanA ---jo gaoNdhIjIkI dena hai-vaha itihAsa kAlameM
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 ] anekAnta [varSa 6 abhUtapUrva hai| aba hama saMkSepameM yaha dekheM ki gA~dhIjI jAdUse strI zakti itanI adhika prakaTa huI ki aba to kI yaha dena kisa rUpameM hai| puruSa use abalA kahanemeM sakucAne lgaa| jaina striyoMjaina samAjameM jo satya aura ahiMsAkI sArvatrika ke dilameM bhI aisA kucha camatkArika parivartana huA kAryakSamatAke bAremeM avizvAsakI jar3a jamI thI, ki ve aba apaneko zaktizAlI samajhakara jabAbadehI gA~dhIjIne dezameM Ate hI sabase prathama usapara kuThArA- ke choTe moTe aneka kAma karane lagI aura AmatauraghAta kiyaa| jaina logoMke dilameM satya aura ahiMsAke se jainasamAjameM yaha mAnA jAne lagA ki jo strI prati janmasiddha zrAdara to thA hii| ve sirpha prayoga aihika bandhanose mukti pAne meM asamartha hai vaha sAdhvI karanA jAnate na the aura na koI unheM prayogake dvArA banakara bhI pAralaukika mukti pA nahIM sktii| isa una siddhAntoMkI zakti dikhAne vAlA thaa| gA~dhIjIke mAnyAse jaina bahanoMke sUkhe aura pIle ceharepara sursI ahiMsA aura satyake saphala prayogone aura kisI A gaI aura vaha dezake kone koneme javAbadehIke samAjakI apane sabase pahale jaina samAjakA dhyAna aneka kAma saphalatApUrvaka karane lgii| aba unheM khiiNcaa| aneka bUde taruNa aura sabhya zurUmeM kutUhala- tyaktApana, vidhavApana yA lAcAra kumArIpanakA koI paza aura pIche laganIse gA~dhIjIke AsapAsa ikaTThe du:kha nahIM satAtA / yaha strIzaktikA kAyApalaTa hai| hone lge| jaise jaise gA~dhIjIke ahiMsA aura satya- yoM to jaina loga siddhAntarUpase jAti bheda aura chuAke prayoga adhikAdhika samAja aura rASTravyApI hote chUtako bilkula mAnate na the aura imImeM apanI gaya vaise vaise jaina samAjako virAsatameM milI ahiMsAvRttipara adhikAdhika bharosA hone lagA aura phira to vyApakataurase ve amalama lAneme asamartha the| gA~dhI vaha unnata mastaka aura prasannavadanase kahane lagA ki jIkI prAyogika aMjanazalAkAne jaina samajhadArIke 'ahiMsA paramo dharmaH' yaha jo jaina paramparAkA mudrA- netra khola diye aura uname sAhasa bhara diyA phira to lekha hai usIkI yaha vijaya hai| jaina paramparA strIkI ve harijana yA anya dalitavagako samAna bhAvase samAnatA aura muktikA dAvA' to karatI hI prArahI apanAne lge| aneka bUr3he aura yuvaka strI-puruSoMkA thI; para vyavahArameM use usake abalApanake sivAya khAsa ekavarga dezabharake jaina samAjame aisA taiyAra kucha najara AtA na thaa| usane mAna liyA thA ki ho gayA hai ki vaha aba rUr3hicusta mAnasakI bilkula tyaktA, vidhavA aura lAcAra kumArIke liye ekamAtra paravAha binA kiye harijana aura dalitavargakI sevAmeM balaprada muktimArga sAdhvI bananekA hai| para gA~dhIjIke yA to par3a gayA hai, yA usake liye adhikAdhika jAdUne yaha sAbita kara diyA ki agara strI kisI sahAnubhUti pUrvaka sahAyatA karatA hai| apekSAse abalA hai to puruSa bhI abala hI hai| agara jainasamAja meM mahimA ekamAtra tyAgakI rahI, para puruSakA sabala mAna liyA jAya tA bIke abalA koI tyAgI nivRtti aura pravRttikA sumela sAdha na rahate vaha sabala bana nahI sktaa| kaI aMzome tA sakatA thaa| yaha pravRttimAtrako nivRtti virodhI samajha puruSakI apekSA strIkA bala bahuta hai| yaha bAta gA~dhI kara anivAryarUpase Avazyaka aisI pravRttikA bojha jIne kevala dalIloMse samajhAI na thI. para unake bhI dUsaroke kandhaM DAlakara nivRttikA mantoSa anubhava karatA thaa| gA~dhIjIke jIvanane diyA ki nivRtti aura 1 yaha zvetAmbara paramparAkI dAhise hai| pravRtti vastutaH paraspara viruddha nahIM hai / jarUrata hai to digambara-paramparA strI-mukti nahIM maantii| donoMke rahasya pAnekI / samaya pravRttikI maoNga kara rahA -sampAdaka thA aura nivRttikI bhii| mumelake binA dono nirarthaka
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] hI nahIM balki samAja aura rASTraghAtaka siddha ho rahe the / gA~dhIjI ke jIvana meM nivRtti aura pravRttikA aisA sumela jainamamAjane dekhA jaisA gulAbake phUla aura suvAsa meN| phira to mAtra gRhasthAMkI hI nahIM, balki tyAgI anagAroM takakI A~kheM khula gii| unhe aba jaina zAstrAMkA asalI mama dikhAI diyA yA ve zAstroMko naye artha meM naye sirase dekhane lge| kaI tyAgI apanA bhikSutreSa rakhakara bhI yA chor3akara bhI nivRtti pravRttike gaGgA-yamunA saMgamameM snAna karane zrAye aura ve aba bhinna-bhinna sevAkSetrAme par3akara apanA anagArapanAsa artha me sAbita kara rahe hai| jaina gRhasthakI manodazAme bhI niSkriya nivRttikA jo ghuna lagA thA vaha haTA aura aneka bUr3he javAna nivRtti priya jaina strI-puruSa niSkAma pravRttikA kSetra pasanda kara apanI nivRtti-priyatAko saphala kara rahe hai| pahale bhikSubhikSuNiyoMke liye eka hI rAstA thA ki yA to ve veSa dhAraNa karaneke bAda niSkriya banakara dUsarokI sevA late rahe, yA dUsarokI sevA karanA cAhe to ve vepa choDakara prati banakara samAjavAhya ho jAye / gaoNdhIjIke naye jIvanake naya arthane niSprANase tyAgI vargame bhI dharmacetanAkA prANa spandana kiyaa| aba use na to jarUrata hI rahI bhikSuveSa pheMka denekI aura na Dara rahA apratiSThitarUpase samAjabAhya honekA / aba fasara sevApriya jaina bhikSugaNa ke lie gA~dhIjI ke jIvanane aisA vizAla kArya-pradeza cuna diyA hai, jisame koI bhI tyAgI nirdambha bhAvase tyAgakA AsvAda lenA huA samAja aura rASTrake lie Adarza bana sakatA gA~dhIjI jaina dharmako dena [ 373 vijaya kaise pAyA jA sakatA hai ? anekAntavAda ke himAyatI kyA gRhastha kyA tyAgI sabhI phira kebandI aura gaccha gaNake aikAntika kadAgraha aura jhagar3emeM phaeNse the / unheM yaha patA hI na thA ki anekAntakA yathArtha prayoga samAja aura rASTra kI saba pravRttiyoM meM kaise saphalatApUrvaka kiyA jA sakatA hai ? gA~dhIjI takhtepara Aye aura kuTumba, samAja, rASTrakI saba pravRttiyoM meM anekAntadRSTikA aisA sajIva aura saphala prayoga karane lage ki jisase AkRSTa hokara samajhadAra jainavarga yaha antaHkaraNase mahasUsa karane lagA ki bhaGgajAla aura vAdavijayameM to anekAntakA kalevara hI hai| usakI jAna nahIM / jAna to vyabahArake saba kSetroM meM anekAntadRSTikA prayoga karake virodhI dikhAI dene vAle balokA saMgharSa miTAne meM hI hai / jainaparamparAko apane tatvajJAna ke anekAnta siddhAntakA bahuta bar3A garva thA / vaha samajhatI thI ki aisA siddhAnta anya kisI dharma paramparAko nasIba nahIM hai; para khuda jaina paramparA usa siddhAntakA sarva loka hitakAraka rUpase prayoga karanA to dUra rahA. para apane hita meM bhI usakA prayoga karanA jAnatI na thii| vaha jAnanI thI itanA hI ki usa vAdake nAma para bhaGgajAla kaise kiyA jA sakatA hai aura vivAdameM jaina paramparAme vijaya seTha aura vijayA seThAnI isa dampatI yugalake brahmacarya kI bAta hai / jisameM donoM kA sAhacarya aura sahajIvana hote hue bhI zuddha brahmacarya pAlanakA bhAva hai| isI taraha sthUlibhadra munike brAcarya kI bhI kahAnI hai jisameM eka munine apanI pUrva paricita vezyA ke sahavAsameM raha kara bhI vizuddha brahmacarya pAlana kiyA hai| abhI taka aisI kahAniyA~ lokottara samajhI jAtI rhiiN| sAmAnya janatA yahI samajhatI rahI ki koI dampatI yA strI-puruSa sAtha raha kara vizuddha brahmacarya pAlana kare to vaha daivI camatkAra jaisA hai| para gaoNdhIjIke brahmacaryavAsane isa ati kaThina aura lokottara samajhI jAne vAlI bAtako prayatna sAdhya para itanI lokagamya sAbita kara diyA ki Aja aneka dampatI aura strI-puruSa sAtha raha kara vizuddha brahmacarya pAlana karanekA nirdambha prayatna karate haiN| jaina samAjameM bhI aise aneka yugala maujUda haiN| aba unheM koI sthUlibhadra kI kAMTime nahIM ginatA / hAlAMki unakA brahmacarya - puruSArtha vaisA hI hai| rAtribhojana tyAga aura upabhoga- paribhoga parimANa tathA upavAsa. zrAyaMbila jaise vrata niyama naye yugameM kevala upahAsa kI dRSTise dekhe jAne lage the aura zraddhAlu lAMga
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ] anekAnta [ varSa : - ina vratoMkA AcaraNa karate hue bhI koI tejasvitA kAraNa hI aba jaina samAja ahiMsA, strI-samAnatA prakaTa na kara sakate the| una logoMkA vrata-pAlana varga-samAnatA, nivRtti aura anekAntadRSTi ityAdi kevala rUr3hidharma-sA dIkhatA thA / mAnoM unameM bhAvaprANa apane virAsatagata purAne siddhAntoMko kriyAzIla rahA hI na ho| gA~dhIjIne inhIM vratomeM aisA prANa aura sArthaka sAbita kara sakatA hai| DkA ki Aja koI inake makhaulakA sAhasa nahIM jaina paramparAmeM "brahmA vA viSNurvA haro jino vA kara sktaa| gA~dhIjIke upavAsake prati duniyA bhara namastasmai" jaise sarvadharmasamanvayakArI aneka udgAra kA Adara hai| unake rAtribhojanatyAga aura ine-gine maujUda the| para Ama taurase usakI dharmavidhi aura khAdya peyake niyamako pArogya aura subhIte kI dRSTi prAthanA bilkula sAmpradAyika bana gaI thii| usakA se bhI loga upAdeya samajhate haiN| hama isa taraha kI caukA itanA choTA bana gayA thA ki usameM ukta aneka bAteM dekha sakate haiM jo paramparAse jaina samAja udgArake anurUpa saba sampradAyokA samAveza duHsaMbhava meM cirakAlase calI AtI rahanepara bhI tejohIna-sI hogayA thaa| para gA~dhIjI kI dharmacetanA aisI jAgadIkhatI thIM, para aba gA~dhIjIke jIvanane unheM zrAda- rita huI ki dharmAkA bAr3AbandIkA sthAna rahA hI nhiiN| rAspada banA diyA hai| gA~dhIjIkI prArthanA jisra jainane dekhI sunI ho vaha . kRtajJatA pUrvaka binA kabUla kiye raha nahIM sakatA ki jainaparamparAke eka nahIM aneka susaMskAra jo 'brahmA vA viSNurvA' kI udAtta bhAvanA yA 'rAma kaho supta yA mUrchita par3e the unako gA~dhIjI kI dharmacetanAne, rahimAna kahAM' kI abheda bhAvanA jo jaina paramparAmeM spaMdita kiyA, gatizIla kiyA aura vikasita bhI kiyaa| yahI kAraNa hai ki apekSAkRta isa choTese mAtra sAhityika vastu bana gaI thI; use gA~dhIjIne aura vikasita rUpameM sajIva aura zAzvata kiyaa| samAjane bhI anya samAjoM kI apekSA adhika hama gA~dhIjIkI denako eka-eka karake na to ginA saMkhyaka sevA-bhAvI strI-puruSoMko rASTrake caraNoMpara arpita kiyA hai, jisameM bUr3he, javAna. strI-puruSa hona sakate haiM aura na aisA bhI kara sakate hai ki gA~dhIjI hAra taruNa-taruNI aura tyAgI bhikSu vargakA bhI kI amuka dena to mAtra jaina-samAjake prati hI hai aura anya samAjake prati nahI / varSA hotI hai taba samAveza hotA hai| ratI / sUrya candra prakAza pheMkate hai taba mAnavatAke vizAla arthameM to jaina samAja anya bhI sthAna yA vyaktikA bheda nahIM karate / to bhI samAjose alaga nhiiN| phira bhI usake paramparAgata jisake ghar3e meM pAnI AyA aura jisane prakAzakA saMskAra amuka aMzameM itara samAjose jude bhI hai| sukha anubhava kiyA, vaha to laukika bhApAme yahI ye saMskAra mAtra dharma kalevara bana dharmacetanAkI kahaMgA.ki varSA yA candra sUyane merepara itanA upabhUmikAko chor3a baiThe the / yo to gA~dhIjIne vizvabharake kAra kiyaa| imI nyAyase isa jagaha gA~dhIjIkI dena samasta sampradAyoM kI dharmacetanAko utprANita kiyA kA ullekha hai, na ki uma denako maryAdAkA / hai; para sAmpradAyika dRSTise dekheM to jaina samAjako gA~dhI ke prati apane RNakA aMzase bhI tabhI mAnanA cAhiye ki unake prati gaoNdhIjIkI bahuta bar3I adA kara sakata hai jaba hama unake nirdiSTa mArgapara aura anekavidha dena hai| kyoMki gA~dhIjIkI dena calanekA dRr3ha saMkalpa kare aura cle|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya itihAsa meM ahiMsA ( lekhaka - zrIdevendrakumAra ) 1441 sRSTi aura manuSyakA vikAsa kaise huA, yaha prazna abhI bhI vivAda prasta hai / dhArmika kalpanA aura vaijJAnika anusandhAna bhI isa viSayame hamArI adhika sahAyatA nahIM karate / itihAsakAroMne sRSTi vikAsake jo siddhAnta sthira kiye haiM unake anusAra mAnava jAtikA itihAsa kucha hI hajAra varSoMkA hai| agreja itihAsakAra, ema0 jI0 velsane vizva itihAsakI rUparekhA khIMcate hue, I0 pU0 chaThavIM sadIko mAnavIya sabhyatAkI vibhAjaka rekhA svIkAra kiyA hai| Apake anusAra yaha sadI hI vaha samaya hai jaba mAnavajAtine darzana aura cintanake naye yugameM kadama rakkhA / aura tabhI se Adhunika vicAradhArAkI nIMva pdd'ii| eca0 jI0 velsakA yaha bhI kahanA hai ki Arambhika yugoM manuSya nirA asabhya thA / bahuta yugoM ke vikAsa ke bAda usame vicArapUrvaka socane kI cetanA AI aura usane raktima balidAna, purohitI tathA ADambara ke viruddha krAnti kI, yaha krAnti bhArata, bevolIna, cIna aura ephesasame eka sAtha huii| isa kAla meM kaI samAja netA aura sudhAraka utpanna hue, jinhoMne purAne guruDamakA virodha kara naye zrAdarzoM kI pratiSThA kii| unake matase sarala jIvana aura AtmasaMyama hI jIvana sukhI banAnekA saccA upAya thaa| jahA~ taka vizva itihAsakI dRSTise vicAra karanekA prazna hai, ukta lekhakakA kathana prAyaH ThIka hai / parantu bhAratIya itihAsa meM yaha 'mAmAjika krAnti' I0 pU0 chaTavIM sadIke kaI sau varSa pahile ho cukI thI; bhagavAna mahAvIra aura buddhane jisa vicAra dhArApara jora diyA vaha bahuta prAcInakAla se bhAratIya jIvaname pravAhita hotI calI A rahI thI, usakA ThIka Akalana kiye binA hama ahiMsAkA sahI vikAsa nahIM samajha sakate / 'veda vAGgamaya' bhAratakA hI nahIM vizvakA prAcIna vAGgamaya hai / usakA tathA dUsarI sabhyatAoMke vikAsa kA adhyayana karanese eka bAta vizeSarUpase hamArA dhyAna AkarSita karatI hai aura vaha yaha ki sabhI sabhya mAnava jAtiyA~ ArambhameM zikAra aura khetIbADIse apanA kArya calAtI rhiiN| isa prathAke sAtha 'zubali ' anivArya rUpase jur3I huI thii| kahIM-kahIM manuSyoMkI bhI bali dI jAtI thI, vedoMmeM manuSyabalikA ullekha nahIM milatA parantu pazubalikA spaSTa vidhAna hai| yajJa vaidika AryoMkA pradhAna sAmAjika utsava thA / usameM sabhI jAtike loga bhAga lete / yajJakA mukhya lakSya aihika sukha-samRddhi thA, dhana dhAnyakI bar3hatI aura zatruoMkA saMhAra hI Arambhika dhAryoMkI dhAmikatAkA uddezya thaa| para jyoM-jyoM unameM vicAra cetanA bar3hI tyoM-tyoM pazubalike viruddha bhISaNa pratikriyA jora pakar3atI gii| isa pratikriyAkA spaSTa bhAsa hameM uttara vaidikakAlameM hone lagatA hai / Age calakara 'molaha mahAjanapada' yugameM vaha AbhAsa, korA AbhAsa hI nahIM raha jAtA kintu ahiMsA bhAratIya saMskRti kI 'rIDha' bana jAtI hai| mahAvIra aura buddhake yugasandezoMke liye pRSThabhUmi bahuta pahile se bananA zurU hogaI thI, aura eka prakArase unake samaya bhAratIya rAjanIti, samAjasaMsthAna aura dArzanika vicAra spaSTarUpase apanA AkAra-prakAra grahaNa kara cuke the, unhoMne usameM kevala 'ahiMsA aura manuSyatA' kA dArzanika evaM AdhyAtmika saundarya pratiSThita kara use naI dizAmeM modd'aa| Upara kahA jA cukA hai ki mahAvIra aura buddhake pahale hI 'hiMsA aura ahiMsA' kA saMgharSa zurU
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ] anekAnta [ varSa hocukA thA / 'yaha saMgharSa' dhArmika hiMsAke anaucitya- parantu kabhI bhI unake bhAvoMmeM vikRti nahIM aaii| se prArambha huA / parantu dhIre-dhIre vaha mAnava-samAja ina do udAharaNoMse ima bAtame sandeha nahIM raha jAtA ke sabhI aGgoMmeM phailatA gyaa| isakA kramika vikAsa ki bhAratIya itihAsameM ahisAkI pratiSThA vyaktisamajhane ke liye do eka ghaTanAoMkA aGkana kara denA sAdhanA aura tyAgake balapara hI huii| nemikumAra jarUrI hai| vaidika vAGgamayameM aimI bahuta-sI kahAniyoM aura pAzvanAtha kisI sampradAyake nahIM the, kyoMki kA ullekha milatA hai jisase itanA aitihAsika tathya sampradAya usa samaya nahIM the| ye loga cAhe jisa spaSTa nikala AtA hai ki 'vasu' caicomayarake samaya vargake rahe hoM, parantu ve una vicArakoMme nahIM the jo dhArmika sudhArakI eka lahara calI jo yajJoMmeM pazuke yajJame pazuvali Adike samarthaka the| mai samajhatA hU~ bajAya atrakI Ahuti deneke pakSame thii| tathA jo himA aura ahisAkA yaha vicAra tabhIse manuSyake karmakANDa aura tapakI jagaha bhakti aura sadAcArapara sAtha calA rahA hai jabase usameM socane bala detI thii| Age calakara yahI vidhi sAtvata- samajhanakI buddhi aaii| vidhi khlaaii| isake sAtha vAsudeva kRSNa saMkarSaNa upaniSada aura solaha mahAjana-pada-yugameM yaha pradyumna evaM anuruddhakA nAma jur3A huyA hai| yaha pratikriyA adhika spaSTarUpase dikhAI dene lagatI hai| sAtvata vidhi pUNarUpase ahiMsaka thii| para isame Arya aba 'jana' se janapada aura janapadasa mahAjana ahiMsAkA bhAva ekAeka nahIM AyA, vizvameM koI pada saMskRtimeM pahu~ca cuke the / sAtha hI uname bhI ghaTanA binA kAraNa nahIM ghtttii| sAtvata pUjA mahAjanapadase 'sAmrAjyanirmANa kI pratikriyA cala vidhika viSayameM bhI yahI samajhanA caahiye| jaina rahI thii| hiMsA aura ahiMsAkA ThIka vyaktitva isa purANoMmeM yadukumAra 'neminAtha' ke vairAgyakI ghaTanA samaya hamAre sAmane AyA / yaha do rUpame vyakta hazrA isa bAtakA spaSTa pramANa hai kisa taraha AryoMke jIvana eka ora to ve loga the jo pichalI dArzanika aura saMskRtimeM paropakArake liye kucha loga apane paramparAko chor3aneke liye prastuta na the aura usame vyaktigata sukhako lAta mArakara sAdhanAmaya jIvana unakI pUrI AtmA thI, parantu usake vyAvahArika svIkAra kara rahe the / neminAtha rathapara baiThe, rAjulako rUpame unhoMne ahisAko svIkAra kara liyaa| isa vyAhane jA rahe the, rAsteme unhoMne dekhA bahutame pazu- prakAra pahale pahala upaniSadoMme sunAI diyA "lavA pakSI eka ber3e meM ghire chaTapaTA rahe haiN| unhoMne pUchA ete pradRr3hA-yajJarUpA" ye yajJa phUTI nAvakI taraha haiM, kyoM ? uttara milA, sAthI kSatriya kumAroMko bhojana sRSTike andara eka cetana zakti hai jo usakA saMcAke liye inakA zikAra hogA ? yuvakakA hRdaya karuNA lana karatI hai, prAyaH usa zaktiko brahma kahate haiM, isa aura samAnAnubhUtise bhara AyA, unhoMne 'maura' utAra prakAra indra, varuNa Adi purAne vaidika devatAoMkI kara dIkSA le lii| jaba rAjulane yaha sunA to vaha gaddIpara upaniSadoMke vicArakoMne brahmakI sthApanA kara sAdhvI bhI umaGgoMkI citA jalAkara giranAra parvana dI! aura yajJavAlI pUjAvidhike bajAya, eka naye para tapasyA karane lgii| unake ima sAdhanA aura AcaraNa-mArgakA upadeza diyaa| yaha AcaraNa-mArga tyAgamaya jIvanakA jo asara gujarAta aura prAma- thA duzcaritase virAma, indriyoM kA vazIkaraNa, manakI pAsakI lokasaMskRtipara par3A vaha Aja bhI amiTa citA aura pvitrtaa| kaTha-upaniSadameM manuSyakI hai| usake bAda dUsarA udAharaNa pAzvanAthakA hai, ki jIvanakI yAtrAkA carama lakSya viSNupadakI prApti unhoMne kisa prakAra sahiSNutA aura dhairyase vyaktigata kahA gayA hai| ina vicAroMse spaSTa hai ki 'Atmatattva' virodhakA badalA cukAyA / eka nahIM kitane hI janmoM kI aura AryokI ciMtAkA vikAsa horahA thA, parantu taka ve virodhI hiMsAkA ahiMsaka sAmanA karate rahe isake sivA eka aura varga thA jo Atmatattvako
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] mAnane hue bhI anIzvaravAdI thA. bhagavAna buddha saMbhataH isI varga the unhoMne dekhA ki manuSya zrajJAta Izvara aura Atmatattvake mohameM par3a kara vividha andhavizvAsoM evaM saMgrahazIla pravRttiyoMmeM ulajhA hai. phalataH Izvara aura AtmAkA niSedha karate hue unhoMne vartamAna aura dRzyamAna dukha- samUhake virodhakA upAya batAyA | bhagavAna buddha pUrvataH ahiMsAvAdI the. mahAvIra aura buddha tAttvika antara yaha thA ki mahAvIra AtmAkI sattA svIkAra karate hue bhI use Izvara hone ke yogya samajhate hai. upaniSad meM eka hI brahmako samUcI cetanAkA pratinidhi svIkAra kiyA gayA hai / isa taraha ye tInoM vicAra dhArAe~ apane DhaGga se bhAratIya saMskRtime ahiMsaka bhAvanA DhAla rahI thI sAkI dArzanika pRSTabhUmime Age calakara ina vicAroMkA bahuta gaharA asara dikhAI degaa| sabase bar3I bAta yaha hai ki dArzanika ciMtanameM bheda hote hue bhI 'ahiMsA' kI upAsanAmeM bhAratIya vicArakoMkI samAna AsthA bar3hI | mahAvIra aura buddhakI dhamadezanA kA to aisA prabhAva par3A ki yajJokI prathA bhAratIya sAmAjika jIvanase eka dama uTha gaI aura usake sthAnapara sAtvika jIvana, mita AhAra-vihAra evaM zrAtma-cintanakI pravRtti bar3I yajJakI jagaha bhakti, bhAratIya loka-jIvana meM sphurita huI / vaidikAMkI Azrama - praNAlI' me zrahisAkA bhAva hI sarvopari dIkha par3atA hai brahmacarya, gRhastha, vAnaprastha aura sanyAsI ina cAroM zrazramoke kramika adhyayanase yaha bhalI bhA~ti spaSTa hojAtA hai ki vaidika sAdhakakI jIvana-sAdhanA kisa prakAra AAgeke zrAzramAMme ahiMsaka ekAnta kicana aura Atma-nirbhara hotI calI gaI hai / uccakoTike sanyAsIko paramahaMsa' kI saMjJA dI gaI hai isakA artha hai AtmA' / parama arthAt utkRSTa AtmavikAsakA yaha utkRSTa rUpa balidAna aura bAhya ADambara se kathamapi prApya nahIM, vaha zrAtmacintana aura sAdhanA dvArA hI sambhava hai| Upara isa bAtakA saketa ho cukA hai ki bhAratIya saMskRtimeM pazubala' citya aura anaucityake silasile meM hiMsA aura bhAratIya itihAsa meM ahiMsA [ 377 ahiMsAkA prazna uThA thA parantu isakA Azaya yaha nahIM hai ki usakA prabhAva samAjake sAmUhika aura vyaktigata jIvana para nahIM par3A / dArzanika jAgaraNake sAtha sAtha hiMsA kI paribhASAmeM bhI bahutamA heraphera huA eka samaya nArA thA 'vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati" - isakA sIdhA artha thA ki ahiMsA acchI vastu hai parantu vaidikI hiMsA bhI hiMsA nahIM apitu hiMsA hI hai / para yaha tarka adhika dina nahIM ThaharA / zrArya jIvanake dhArmika kSetroMmeM raktapAta to nahIM huA kintu bhoga vilAsa aura sAmAjika utsava meM abhI bhI kara hiMsA hotI thI / azokakI dharmanIti evaM sAmAjika sudhAroMse ina bAtoM para acchA prabhAva paDatA hai| manuSya meM apane vizvAsa aura vicAro ke prati bahuta hI kaTTara mamatA hotI hai. eka bAra jo vicAra usake manameM jama jAtA ume zIghra haTAnA bahuta kaThina hai| pichalI dhArmika krAnti meM hiMsA avazya kama huI thI parantu punaH loga usakI ora AkRSTa horahe the / buddha aura mahAvIrake prayatnoM se dhArmika zrahimAkA prasAra to huA parantu sAmAjika jIvanameM vaha abhI pUre taurapara pratiSThita nahIM huI thii| itane vizAla dezameM mahamA yugoke saMskAroM ko badalanA bhI AsAna bAta nahIM thI / azAMka jaba zAsanArUDa huA to usane bhIratIya itihAsameM eka sarvathA naI aura udAnta nItikA pravartana kiyA / yaha nIti kaliGga yuddhako lekara zurU huii| yA turanta rAjya sthApanAkA kArya jArI karate hue usane kaliGga (ur3IsA) para hamalA bolaa| kahate haiM usameM 2|| lAkha kaliGga vAsiyAMne apanI svAdhInatAke liye prANAhuti de dii| isa bhayaGkara raktapAtane vijetA azokake vicAroMpara gaharI chApa ddaalii| usane talavArakI apekSA dharmavijaya dvArA apane rAjyakA vistAra kiyA usa samaya sAmAjika utsava tathA khAnapAnameM bahuta hI bhoMDI hiMsA hotI thI. azAMkane use vihisA' kahA hai| 'samAja' aura 'vihAra yAtrA' jisameM ki akAraNa pazuokA vadha hotA thA usane banda karavA dI aura usake sthAnapara dharmayAtrAkI nIMva ddaalii| .
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ] bhanekAnta [ varSa Adhunika 'rathayAtrA' usIkA vikasita rUpa hai| milatA hai. yaha I0 pU0 kA jainagrantha hai / usameM azokakI ahiMsA nItikA uddezya akAraNa hiMsA ahiMsAkA yaha lakSaNa kiyA hai| evaM bhoMDI karatAko rokanA thA prAyaH vaha sabake prati 'marada va jiyada va jIvo ayadAcArassa NicchidA hisA / samacayAkA pakSapAtI thA, usake sAre kArya aura nIti payadassa patthi baMdho hisAmittaNa samidassa // ' isI bhAvanAse anuprANita the eka rAjAke nAte vaha jIva mare yA na mare, kintu jo zrayatnapUrvaka pravRtti jisa prakArakI ahimA binA kisI sAmpradAyika karatA hai vaha hisaka hai para jo prayatnazIla hai hiMsA Agrahake prasArita kara sakatA thA usameM azokane koI ho jAnegarI nirdoSa hai| kAra-kasara nahIM rakhI, kucha aitihAmikoMne mArya prAcAryoMne isIliye 'mA' aura 'pramAda' ko sAmrAjyake patanameM usakI 'dharmavijaya' kI nItiko hiMsA kahA hai| isI siddhAnnako tattvArthasUtra meM isa doSI ThaharAyA hai, para jinhoMne itihAsakA bArIkIse prakAra prathita kiyA gayA hai-'pramattayogA-prANavyaparomanana kiyA hai. unase yaha bAta chipI nahIM ki azoka paNe hiMsA artha hai ki pramAdake yogase prANokA kI nItike kAraNa hI bhArata mahattara banA aura vaha viyojana karanA, ye prANa parake bhI ho sakate haiM aura apanI saMskRti eziyA tathA anya rASTroM meM phailA sakA apane bhii| jaina ahisAkI maulika aura dArzanika yadi maurya sAmrAjyake patanakA kAraNa azokakI nIti mImAMsA isase bar3ha kara dasarI nahIM ho sakanI ? ko mAnA jAya, to zuGga ari gupta sAmrAjyake patanakA manuSya bRddhi jo pare hai aura jabase usameM yaha cetanA kAraNa kyA thA ? astu ! yahA~ itihAsako chAnabIna jAgrata huI vaha kisI bhI tattva' ko binA darzanake karanA hamAga lakSya nahIM hai| azAkake bAda jina svIkAra nahIM krtaa| vedayugakA kriyAkAMDa bhale hI logoMne ahiMsA aura zAntikI nItiko Age bar3hAyA jijJAsA aura bhayamulaka rahA ho parantu Age Arya uname sampratikA nAma marvaprathama liyA jaaygaa| vicArakoMne sRSTi Izvara, loka paraloka Adi para sampratine jainadharmake prasArake liye aneka jatana kiye khUba cintana kiyA binA dArzanika samAdhAnake unhoMne parantu yahA~ jainadharma yA bauddhadhamakA saMkucita artha nahIM kisI bAtako svIkAra nahIM kiyaa| lenA caahiye| manuSya 'ahimA' ko kyo apanAe ? hiMsA kyA ___ maurya sAmrAjyake patanake bAdase I0 prathama sadI hai ? ityAdi praznAMkA uttara khojanepara 'cetana' 'tattva' taka hama do vicAroMkA sAtha-sAtha vikAsa dekhata hai, kI anubhUti huI; isa cetana yA jIva tattvakI sattA puSyamitra zuGgane na kevala zugarAjya sthApita kiyA apitu prathaka hai yaha vaha jar3ase utpanna hai ? vaha svatantra eka 'azvamedha-punaruddhAra' aura dhArmika rUr3hiyoMko punaH ikAI hai, yA paramArthasattAkA eka aMza hai. ina praznoMsthApita kiyA usakI ghoSaNA thI-"yo me zramaNazipe kA bahuta samaya vicAra hotA rahA aura taraha tarahake dAsyati tasyAhaM dInAraM-zataM dAsyAmi"-pichale yugoM mata khar3e hueunameM jo loga 'Izvara'ko kartArUpa meM bhAratIya saMskRtise jo dhArmika hisA uThatI jArahI mAnate the unake vicArokA anta vedAnta' vicAra thIH isa yugameM vaha punaH jIvita ho uThI ThIka dhArAmeM huzrA para jo 'jIva'kA svatantra astitva isI samaya 'ahiMsAkA vaijJAnika vivecana likhitarUpa samajhate the, yA jinhoMne AtmavAda'ke gahare mohakA meM hameM dekhanekA milatA hai| aisA jAna par3atA hai ki nirasana karaneke lie-anAtmavAda aura anIzvarazazAsakokI pratikriyA adhika nahIM Tika skii| vAdakA samarthana kiyA-unakI vicArAdhArA zramaNa Arya vicArakoMke sAmane prazna AyA ki ahiMsAkA kahalAI / isa prakAra-AtmAnubhUti dvArA cetana'kI dArzanika AdhAra kyA ho? isakA prathama vizleSaNa sattA ho jAnepara-bhAratIya vicArakokI dRSTi bAhya jahA~ taka isa lekhakakA anumAna hai. 'zrodhaniyukti meM se haTakara antarakI ora unmukha huI / unhoMne hisA
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] bhAratIya itihAsameM ahiMsA [376 yA balidvArA nahIM, apitu dhyAna, dhAraNA evaM samAdhi- hI vaiSNava bhI karate haiN| isake pIche unakI dArzanika ko apanI sAdhanAme jagaha dI ! zaGkarake vedAntameM vicAradhArA avazya kucha bhinna hai ? 'Izvara'kA cAhe jo rUpa ho parantu yaha spaSTa hai ki ahiMsAke viSayame jainadharmakA dRSTikoNa vastutaH usame hiMsAkA lezamAtra bhI sthAna nahIM hai ? isI maulika hai. yaha maulikatA isameM hai ki jainavicArakoMne prakAra vAnaprastha aura sanyAsa Azramame bhI sAdhakokI ahisAkI vyAkhyAkA vicAravindu AtmAko mAnA jo caryA gaI hai usameM aparigraha aura ahisA- hai| ise dUsare zabdomeM AdhyAtmika bhI kahA jA kA sUkSma vicAra hai ? zropaniyukti'kArake ahiMsAkA sakatA hai; 'ahisA' yA hiMsA-pahale sva' meM hotI lakSaNa aura bhAratIya sAdhanAmeM ahisAkA praveza. hai| bAhara to usakI pratikriyA hI dekhanemeM AtI hai| ekAeka nahI ho gayA. vaha sadiyokI cintanA aura ahiMsAkA vicAra karate hue nhioMne cAra bAtoMkA. sAdhanAkA pariNAma hai / vibhinna dharmoke zAstrokA vicAra kiyA hai| hisya, hiMsaka hiMsA aura hiMsAkA adhyayana karanese yaha spaSTa AbhAsa ho jAyagA ki phala / sUkSmadRSTise vicAranepara yaha svataH anubhavameM kisa prakAra bhAratIya vicAraka eka dUsarase prabhAvita pAtA hai ki vyakti kapAya karake pahale svayaM apane hota rahe ? sAmpradAyikatA bhAratameM 7vI 8vI sadIke bhAvoMkA hanana karatA hai isa lie vaha svayaM hiMsra bAda AI / isake pahale khulakara vicArokA AdAna- aura hiMsaka hai| yaha bahuta hI sUkSma vivecana hai ? pradAna hotA thaa| vAstavameM dekhA jAya to zrAtmA na to hiMsya hai aura na __'vedAnta' kI pRSThabhUmi bhAgavatadharma aura bauddha- hisaka / gItAkArane kahA hai:darzanake kucha vicAra hai ' zuGgakAlame bhAgavata-dharmako 'ya enaM vetti hantAraM yazcainaM manyate hatam / janma, usa vicAradhArAne diyA thA jo vedayugase hI ubhau tau na vijAnItau nA'yaM hanti na hanyate // ' hisAke virodhame uThI thii| cirakAlake saMgharpake bAda aisI sthitimeM hiMsA aura ahiMsAkA prazna hI uma samaya isa vicAradhArAkI itanI prabalatA thI- nahIM uThatA? yaha vivecana vastu-svabhAvako dekhanekI ki hisA pUjA vidhAnake prati janatA ghRNA karane lagI dikhAnekI dRSTise hai| yadi vyavahAra-jagatame use thii| iliye bhAgavatadhama aura usake uttarakAlInarupa lagAyA jAya to hamArI sArI vyavasthA chinna-bhinna vaiSNavadharmameM ahiMsA' ko pradhAna sthAna diyA gayA ? ho jAya ? isalie 'ahiMsA kA vyavahArika pakSa guptakAlame punaH hindudharmakA uddhAra huA. parantu bhI hai| prakRta vizvame 'sukhadukha' bhaya aura AzA itihAsakI dhArA sadaiva Age bar3hatI hai. use pIche nahI kA anubhava sabhIko hotA hai| pratyeka prANImeM jInekA DhakelA jA makatA' yaha kahA jA cukA hai ki zrAoMne moha hai. cAhe vaha kaisI paristhitimeM kyoM na ho; ataH dhArmika upAsanA prakRtise grahaNa kI thii| unhoMne prakRti yathAzakti unameM prANokI virAdhanAse bacanA hI me do tattva dekhe, bhadra aura bhayaGkara / inhIMke AdhAra- vyavahArika ahiMsA hai. jo sAdhaka zrAlasya rahita para ziva aura rudra ina do zaktiyAMkI kalpanA kI gaI; hokara. apane laukika jIvanakA nirvAha karatA haiaura usIke anurUpa usakI upAsanA pracalita huii| vaha ahiMsaka hai para aura adhyAtmika sAdhanAmeM bhAgavaddharmamaM use brahma' kahA gayA aura usake viSNu lagA huA pramAdI manuSya hiMsaka hai ? isa taraha Adi avatAra svIkAra kie gae-para ina avatAroM- ahiMsAkA sArA tattvajJAna prAtmAkI jAgarUkatApara kI upAsanApaddhati pUrNa ahiMmaka rahI ? prAcArya hI nirbhara rahatA hai ? zaGkarane saguNakI jagaha brahmako nirguNa mAnA / parantu 'ahiMsA' anubhUtigamya hai ? vaha tarka siddha nahIM ahiMmA vahA~ bhI Avazyaka mAnI gii| ahimAkA hai? imaliye ahiMsAkA jitanA bhI nattvajJAna hai. vyavahAra meM jitanA sUkSmapAlana jaina karate haiM-utanA vaha 'AtmAnubhUti' para avalambita hai ? manuSyane
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ] jaba apane meM sthita caitanyakA anubhava kiyA hogA tabhI usake manameM dUsare prANiyoMke prati mamatAkA bhAva jamA hogA ? kintu mAnava jAtike itihAsameM anubhUta bhI buddhikA viSaya banatI rahI hai ? bhagavAn buddha sAmane jaba dArzanika prazna Ae to unhone mauna rahanA hI zra eSTha samajhA / unhone vizvamaitrI. mamatA aura sadAcArakA jo bhI upadeza kiyA vaha anubhUtise hI udbhUta thA. parantu zrAge calakara - usa anubhUtikI jo chAnavIna huI-- usane unake dharmako darzanakI aneka dhArAo meM baoNTa diyaa| 'ahiMsA' kI bhI yahI gata huii| paM0 AzAdhara' (13vIM sadI) ke samaya maoNsa bhakSaNa' karanA cAhie yA nahIM, Adi tArkika prazna pUche jAte the / unhoMne apane prasiddha grantha sAgAra dharmAmRtameM aise hI praznAMkA bahuta hI kaTu uttara diyA hai / kimIne tarka upasthita kiyA ki prANIkA aGga honese mA~sa bhI bhakSaNIya hai; jaise gehU~ Adi ! isapara AzAdharajIne uttara diyA hai- prANIkA aGga hAnese hI pratyeka cIja bhakSaNIya nahIM hojAtI ! kyoMki strItva rahanepara bhI patnI hI bhAgya hai na ki mAtA ? to phira isakA nirNaya kaise ho; sApha hai ki viveka-buddhi ? hame svayaM socanA hogA ki vyavahAra me kaisA AcaraNa ahimA - ho sakatA hai ? sambhavataH isake vivecana ke liye aura vyavahAra meM hisAko khA karaneke liye usame bheda kalpita hue ! Akhira khaNDarUpa meM hI koI siddhAnta janatA ke jIvanataka pahu~ca sakatA hai ? anekAnta [ varSa jAtA ? virodhI aura Arambha-sambandhI hiMsA isaliye anivArya hai; kyoMki gRhasthakA sAMsArika uttaradAyitvake liye vaha Avazyaka hai ? ahiMsAkA yaha saMtulitarUpa hI eka ora yuddhame hatyAkA vidhAna karatA hai aura dUsarI ora jalagAlana kA upadeza karatA hai / vaidIyayugameM jaina- gRhasthake AcAra-vicArameM jo ahiMsaka bArIkiyoM dIkha par3atI hai, ve Aja bhI jyokI tyAM hai; unake isa AcAra-vicArako dekhakara, sahasro lAMga jaina-dharmakI ahiMsAko avyavahArya samajhane lagate hai ? isameM sandeha nahIM ki zAstroMke rUr3hivAdI adhyayanase gRhasthoMmeM bahuta-sA munidharma praveza pA gayA hai ! vyaktikI dRSTise cAhe yaha kitanI hI uccakoTi kI sAdhanA ho, parantu samAjakI dRSTise vaha kisI kAmakI nahI / isameM vyartha ahaGkArakI puSTi hotI. para vyaktikI AlocanA siddhAntakI Alo canA nahI hai / zrahiMsAkA sampUrNa AcaraNa gRhasthoke liye asambhava hai, isaliye unheM saMkalpI - hiMsAse bacanekA prayatna karanA cAhie ! isakA Azaya yaha hai ki vaha saMkalpa karake dUsaroko hAni pahuMcAnekI ceSTA na karegA. parantu sAthame usakA jIvana itanA marala aura ADambara zUnya honA cAhie ki jisase apratyakSarUpa se bhI vaha apane liye dUsaroMke hita na chIneM / yadi vaha apane bhoga-vilAsakA adhika vistAra karatA hai to nizcita hai ki usake liye adhika virodhI aura ArambhI - hiMsA karanA par3egI ? aura aise vyaktike liye - saMkalpI ahiMsAkA koI mUlya nahIM raha sarvabhUta dayAkA bhAva sabhI dharmo meM acchA kahA gayA hai / isaliye ve hiMsA, jhUTha, corI, duHzIla aura parigrahase bacanekA upadeza karate hai, yA isa upadezame bhI ahiMsAkA bhAva diyA huA hai aura isakA saGgAMta tabhI ThIka baiTha sakatI hai jaba ahisAkA sambandha zrAtmAse mAnA jAya / jhUTha bolanA, corI karanA aura parastrIgamana karanA kyo burA hai ? jabaki dekhA gayA hai ki usase manuSyako eka prakArakA sukha santoSa milatA hai / isa sukha-santoSase AtmAko vacita karanA use dukha pahu~cAnA hai; aura yaha hiMsA hI hai ? yadi hama AtmAko pakar3akara cale to sahajame isa prazna kA uttara mila jAyagA / hama svayaM anubhava karate haiM ki jhUTha cArIse jA sukha milatA hai vaha kSaNika hai / kSaNika hI nahIM, dUsare kSaName dukhadAyI bhI hai| kyoM ? vaha AtmAke vyaktitvakA hanana karatA hai / vaha sukha nahI. sukhAbhAsa hai / AtmA svayaM acche-bure kAryakA nirNAyaka hai. aura yahI vaha zrAtma- nyAya hai jisase pApI vyakti, qAnUna aura samAjase bacakara bhI zrAtmaglAnimeM galatA rahatA hai| jaina - vAGgamaya me pA~ca pApoke mUla meM hiMsA' ko hI batAyA gayA hai. isaliye
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] bhAratIya itihAsameM ahisA [381 - pA~ca mahAvratoke mUlameM ahiMsA hI nihita mamajhanA hatyA para ghRNAke gIta likhe jA rahe the aura dUsarI caahie| ora-jIvanameM gaharI aura viSAkta Asakti bar3ha 'ahisA' se na kevala bhAratIyAMkA jIvana hI rahI thii| jisa taraha rAjapUtoMkI vIratA-prema evaM saMskRta huA apitu-usake sthApatya, lalitakalA bhoga-vilAsame nikhara rahI thI usI taraha-ahi aura vAGgamayapara bhI usakI amiTa chApa pdd'ii| maurya- sakokI ahiMsA jIvatantuoMko bacAtI huIkAlase gA~dhIyuga taka jitanA jo bhI vikAsa. kalAdikA manuSyakA zoSaNa kara rahI thii| aMgrejAMkI zAsanahuzrA umameM bhAratIyoMkI sahaja sukumAra vRttiyoM aura chAyAma dAnoMke lie chUTa thii| eka ora-kAlIke bhAvokI hI abhivyakti huI hai| kucha sthala aura mandirome balikI svatantratA thI aura dUsarI ora devasthAna avazya aise hai jahA~ abhI bhI dhArmika jainiyoke ahimA caraNameM kisI prakArakI bAdhA na hatyA hAtI para ngnnympme| bhAratame vastutaH Ae isakA bhI suprabandha thaa| jainI caturdazIko harA Aja ahiMmAkA bhAva itanA ugra hai ki kaTTarase kaTTara zAka nahIM khA sakatA parantu parokI TopI aura videzI sanAtanI bhI azvamedhI vAta bhI nahIM kara sakatA ? camar3eke jUte pahana sakatA hai ? phira bhI vahaanuvratI hai ? kyo, kAraNa spaSTa hai vizvazAntike nAmapara jA kucha eka mAravADI vaiSNava, eka bAra pijarApola kholakara yaza abhI hAlame hue- unakA zAkalya ekadama apanI dayAkA pradarzana karatA hai aura dUsarI oramAtvika thA / Arambhame bhAratIya jIvana kitanA kalakattA. bambaI evaM ahamadAbAdama zASitAMko har3iyAMamaMskRta thA. isakI kalpanA bhI isa yugame nahI kI para bar3I haliyA~ barI karatA hai ? prazna uThatA hai jA makatI, koI bhI mamAja dhIra saMskRta hotA hai| ki jIvaname yaha amaGgati-kayo ? jima dezame manuSyoMzrAja gA-hatyA bahuta bar3A pApa hai. parantu purAne- kI itanI durdazA ho, vahA~ 'ahimA ke isa pradarzanakA samayame vaha Ama rivAja thaa| uttararAmacarita' meM kyA mUlya ? kyA bhAratIya ahisA manuSyake prati prema jaba 'vizvAmitra' Azramame pahu~ca to unake svAgatame karanA nahIM sikhAtI ? jisa dezake pUrvajone cIna aura eka baliyAkA vadha kiyA gyaa| 'bhavabhUti' ne isa jApAnakI kara hisaka jAtiyoko bhI ahiMsAkA pATha kriyA ke lie-mir3Amar3AyatA' zabdakA prayoga kiyA diyA jima mahAdezane buddha jaise ahiMsAke pujArIko hai| kalakattekI kAlI yA isa prakArakA anya prAkRta utpanna kiyA jo Aja zrAdhase adhika vizvakA pUjya deviyAkA chor3akara, zeSa hindU devatA aba ahimaka hai, jinhoMne ahiMmAke tattvajJAnako muktike caramaviMdu upAsanAse hI mantuSTa hAta hai? hinda santA. taka pahuMcAyA uma dezake manuSya duniyA mabarma vedAntiyoM aura vaiSNavoMne isa bAremeM akathanIya prayatna adhika daridra dAna aura pIr3ita hoM. yaha bAta mahamA kie| vibhinna vicAradhArAproke rahata hae bhI hisA- mamajhame nahIM pAnI ? ahiMsA aura hiMsAkA jo ke prati sabhI dharmokI AsthA hai| maMgharSa vaidikayugame zurU huA thA isameM saMdeha nahIM isa prakAra itihAsakI gatike sAtha jahAM ahisA usame ahimAkA vijaya huii| parantu aba hiMmA bhAratIya jIvanadhArAmeM spandita ho rahI thI. vahA~ dRmara rUpame apanA prabhAva bar3hA rahI hai? usame kucha rUr3hiyA~ bhI zrA cliiN| siddhAnta jaba taka gA~dhIjIne uma prabhAvako mamajha liyA thA aura gatizIla rahate hai tabhI taka ve hamAra jIvanako usake upacArakA bhI unhoMne jatana kiyA thaa| apane susaMskRta aura svastha banA sakate hai para jaba usame jIvaname unhoMne jA kAma kiyA vaha yaha ki ahisA jar3atA thA jAtA hai to sahasA caTTAnakI taraha hamAre kA rUr3hiyAMse muktakara jIvaname pratiSThita kiyA: vikAsakA roka dete haiN| madhyayugame ahimAma isa gA~dhIjIkI ahisAkI jitanI bAlocanA huI. utanI prakArakI sthiratA aaii| eka aura 'bhAkhA' meM 'jIva- zAyada hI vizva-itihAsama kimI siddhAntakI huI ho|
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 ] hiMsA meM AsthA rakhane vAloMne to unakI AlocanA kI hI, kintu ahiMsAbAdiyoMne bhI koI kora-kasara uThA nahIM rakhI, para ve vicalita nahIM hue / Ajase kucha sau varSa pahale yadi gA~dhI utpanna hue hote to zAyada hI AjakI duniyA yaha vizvAsa karatI ki dharatIpara aisA bhI vyakti ho sakatA hai| pratyeka ahiMsAvAdIke sAmane -- yaha prazna sAkAra ho uThatA hai ki kyA usame vahI AtmA hai jisake balapara gA~dhIjI isa ghora hisaka aura vijJAnavAdI yugameM zraddhA aura zrahiMsApara jIte rahe / jie hI nahIM, unhoMne bhautika zaktiyoM para vijaya prApta kI ! aura eka dina duniyAne dukha aura Azcarya se sunA ki unakI vijayI AtmA, eka vikSipta vyaktikI golIkA zikAra hogayI / hama jIkara jIte haiM, para gaoNdhAjI marakara bhI jie / zrahiMsA vyApaka tattva hai. use kisI zAstrIya maryAdA meM nahIM bA~dhA jA sakatA; usapara bhI gaoNdhIjI aise samayameM janme the jaba unhe vicitra samasyAo kA sAmanA karanA par3A unhone ahiMsAkA abhyAsa zAstrase nahIM jIvanase kiyA thA / apanA yaha jIvana gujarAtakI lokasaMskRtise bahuta anuprANita hai. vaha ThIka usa pradezake the jahA~ Ajase kaI hajAra varSa pahale eka 'rAjakumAra' pazuoM ke ArtanAdase virakta hokara vanameM tapasyA karane calA gayA thA; usakA nAma nemakumAra thA, zurU meM isakI carcA zrAcukI hai| aisA lagatA hai ki unake tapasvI jIvanakA prabhAva aba bhI gujarAtake vAyumaNDalameM vyApta hai| mahApuruSa jIvanakAlameM janatAko prabhAvita karate hai para maranepara unake saMskAra--karaNakaNameM bhara jAte haiM ? aura hajAroM sadiyoM bAda, ve punaH naye AdarzoMkI preraNA dete hai ? nemikumArake samaya kSatriya-vagake zrAmoda-pramAdake lie - pazuokI hatyA hotI thI parantu gAMdhIyugame manuSyakI dazA pazu se bhI adhika dayanIya ho uThI thI ? briTiza saGgInane samUce dezake caitanyako kucala rakkhA thA ? usase uddhAra pAnA AsAna nahIM thA / mai samajhatA hUM bhAratIya itihAsame jitanA kAma gaoNdhIke sirapara AyA, utanA kisI dUsare vyaktipara nahIM / anekAnta [ varSa gaoNdhIjI ahiMsaka paramparAkI hI eka kar3I the ? isI dRSTise unakI ahiMsAkI parakha karanI cAhie ? unakI mRtyuke bAda punaH hiMsA aura ahiMsAkA prazna hamAre sAmane haiN| gA~dhIvAdiyoMkI asaphalatAne isa praznako aura bhI umra banA diyA hai ? svatantra honeke bAda dezake sAmane aneka samasyAe~ haiM aura yadi unakA hala nahIM huA nizcaya hai ki dezameM punaH naI vyavasthAo ko jArI karaneke lie krAntiyA~ hoMgI ? gA~dhIjI yA ahiMsA ke nAmapara una - krAntiyoM ko rokA nahIM jA sakatA ? dhIre dhIre ye zaktiyA~ jora pakar3a rahI haiN| zakti pAneke bAda jo zithilatA aura kuNThita vicArakatA zrAtI hai, vartamAna zAsana usase vazvita nahIM hai ? dhArmika hisAvAdiyoMko hisA muktiparaka - sI ho gaI hai ? vartamAna jIvanakI samasyAoM se unakA sambandha hI dikhAI nahIM detA; kyoki unakI mArI ceSTAe~ aise praznoke sulajhAne meM lagI huI hai - jo isa lokase para hai ? navayuvako jIvanameM videzI vicAradhArA ghara karatI jA rahI hai; eka bAra phira yaha prazna hamAre sAmane hai ki kyA bhAratAya saMskRti - apanI sAmAjika vyavasthA ke lie - kisI videzI kAkAMko apanAegI ? vyApAra kSetrameM isa dezake pU~jIpatiyoMne sadaiva pazcimakA anu kiyA hai| usake virodha meM gA~dhIjInaM gRhodyoga aura prAmya sudhArakI bAte rakkhI thI para ve mAno unake mahAprayANake bAda hI vidA ho lIM ? aura Arthika nirmANa evaM janatAke bikAsakA prazna hamAre sAmane haiM ? yadi kisI videzI vicAradhArAne eka hara dezapara AkramaNa kara diyA to yaha nizcita hai ki hamArA, pichale itihAsakA gaurava naSTa ho jAyagA, usake bAda bhAratIya itihAsameM hiMsA kathAkI vastu raha jAyagI ? bhAvI itihAsa lekhaka kaheMge ki hamane -gaoNdhIjIko pUjA. para unako dharohara nahI bacA sake ? sanmati niketana, nariyA laDA, banArasa) 4 sitambara 48
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahArakSetrake prAcIna mUrti-lekha (saMgrahApha-pa0 govindadAsa jaina, nyAyatIrya, zAstrI) prAstAvika varmakA zAsana (rAjya) thA aura ahArakA usa samaya 'madanezasAgarapura' nAma thaa| sudUrakAlameM bundelakhaNDakI bhavya vasundharA bundeloM yahaoNkI mUrtiyoMke zilAlekhoMse patA calatA hai ki kI amara gAthAzrose to gauravAnvita hotI rahI, khaNDelavAla. jaisavAla. meDavAla. lamecU, paurapATa. mAthameM jaina saMskRti aura umake amara mAhityakI gRhapati, golApUrva. golArADa, avadhapuriyA. gargarATa saMrakSaNI bhI rahI / vaha mAnate hai ki bundelakhaNDa Adi aneka jAtiyokA astitva thA / ina sabhI eka samaya jainiyokA acchA aura pradhAna kendra rahA jAtiyoMkI pratiSThita mUrtiyA~ yahA~ vidyamAna hai| hai, isakA pramANa aneka usa prAcIna jainatIrtha, vizAla jainamandira. jinavimbAke zilAlekha aura una yahA~ vi0 saM0 113se lekara vi0 saM0 1866 zilAlekhAmeM ulligvita jainAMkI vibhinna aneka upa takakI prAcIna mUrtiyA~ pAI jAtI haiN| ataH jJAta jAtiyA~ Adi hai| hotA hai ki bIcakI eka-do sadiyoMko chor3akara barAbundelakhaNDa meM khajurAhA. devagaDha. sIroMna. canderI. bara 17vIM sadIse lekara 16vI sadI taka vimba thUyauna pavA papauga drogAgiri ziMdIgiri bANapura pratiSThA yahA~ hotI rhiiN| mUla nAyaka bhagavAn Adi aneka prAcIna pavitra kSetra hai| iname kaI kSetra zAntinAthakI prativimbase jo vikramakI terahavIM sadItA prakAzame prAcaka hai aura unake zilAlekhAdi bhI me pratiSThita huI hai. 100 varSa pahaleko yahA~ pratimAe~ prakAzita hAcake hai parantu kaI kSetra abhI pUrNa prakAza- pAijAtA hai| - me nahIM Aya aura na unake zilAlekha vagairaha hI yahA bhaTTArakAkA zatAbdayA taka gAhayA rahA hai. prakAzame Aye haiN| ahArakSetra bhI aise hI kSetroMmasa. mA zilAlekhAse mAlUma hAtA hai| yahA~ ke tatkAlIna eka hai / jisa prakAra aneka prAcIna mUrtiyo tathA eka prabhAvapUrNa atizayane to ahArake nAmako Aja mandiroMke bhagnAvazeSa devagaDha Adi sthAnAma pAya taka amara ramavA hai| kahate hai ki yahA~ eka dharmAtmA jAte haiM-usI taraha ahArame bhI ve yatra tatra pAya vyApArI (sambhavataH janazraThI prANAzAha) kA rAMgA, jAte hai / inapara utkIrNa zilAlekhoMme pratIta hotA hai jA bahuna tAdAdame thA. cA~do hA gayA thaa| usane ki zrIdhArakI prAcIna bastIkA nAma madanezamAgara- apana usa tamAma dravya apane usa tamAma dravyakA caitya-catyAlaya tathA dhamApura' thaa| isake tatkAlIna zAsaka zrImadanavamma the- yatanAka nirmANama hI lagA diyaa| tabhIse yahA~ dhArmika jo candelome pramukha aura prabhAvazAlI evaM yazasvI mAnyatAprAka ma mAnyatAoke sAtha aneka stUpAMke rupameM aura bhI candela nareza the| vikramakI gyAravIM-tarahavIM sadIke aneka mAndara nimANa aneka mandira nirmANa karAye gaye jinakI nizcita zilAlekhome jo ahArajIme vidyamAna haiM madaneza- saMkhyA batAnA asaMbhava hai| sAgarapurakA nAma spaSTatayA AtA hai| zrIahArake khudAI karanepara yahaoNpara uttarottara bahuta tAdAdameM pAsa jo vizAla sarovara banA huA hai vaha Aja bhI khaNDita mUrtiyA~ bhUgarbhase prApta ho rahI haiN| jinameM 'madanasAgara' ke nAmase vizru ta hai| isase yaha jAna anekAMkI zrAsane zilAlegvAMsa aGkita hai| anekoMke par3atA hai ki gyArahavIM madImeM yahA~ candela nareza madana- pAnAMpAGga khaNDita ho cuke haiN| mUrtiyA~ aneka varSoM
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 ] anekAnta [ varSa 6 taka bhUgarbhameM nihita rahI phira bhI unakI paoNliza kareNyaH / puNyaika mUrtirabhavad vasuhATikAyAm / kItirjagajyoMkI tyoM camadakAra hai| trayaparibhramaNazramArttA yasya sthirAjani jinAyatamUrtiyoMke pratiSThA lekhoMse patA calatA hai ki usa nAcchalena // ekastAvadanUnabuddhinidhinA zrIzAnti mamaya saMskRtakA acchA pracAra thaa| prazastiyA~ prAyaH caityAlayo dRSTyAnandapure paraH paranarAnandapradaH shriimtaa| saMskRtameM hI likhI jAtI thiiN| lipi cAhe prAcIna ho yena zrImadanezasAgarapure tajanmano nimmime / so'yaM zrISTiyA arvaaciin| variSThagalhaNa iti zrIralhAkhyAdabhUt // 3 / / tasmAdajAyata zrI ahArakSetrameM jo zilAlekhayakta maniyA~ kulAmbara pUrNacandraH shriijaahddstdnujodycndrnaamaa| ekaH khaNDita aura akhaNDita rUpameM upalabdha haiM unhIMke paropakRtihetukRtAvatAro dharmAtmakaH punaramoghasudAnazilAlekhokA yaha mahatvapUrNa saMgraha pAThakoMke sAmane sAraH // 4 // tAbhyAmazeSaduritaughazamaikahetu nirmApitaM prastuta hai| kaI lekha ghisane tathA Asanoke TUTanese bhuvanabhUSaNabhUtametat zrIzAnti caityamiti nityasukhapradAt / pUre 2 nahIM par3he jA sake haiM, usake liya lakhaka muktizriyo vadanavIkSaNalolupAbhyAm // 5 // sambat 1237 kSamya hai| mArgasudI 3 zaka zrImatparamaddhidevavijayarAjye / candra___isameM jahA~ saMzodhana pratIta ho use vidvajana bhAskarasamudratArakA yAvadatra jncitthaarkaaH| dharmakArimujha sUcita karanekI kRpA kreNge| maiM unakA bar3A kRtazuddhakIrtanaM tAvadavajayatAt sukIrtanam / / valhaNasya AbhArI houuNgaa| yadi isa sapahase pAThakoko thor3A sutaH zrImAn rUpakArAmahAmatiH / pApaTAvAstuzAstrajJastena bhI lAbha pahu~cA to maiM apanA zrama saphala smduuNgaa| vimbaMsunirmitam / __ bhAvArthaH-vItarAgake liye namaskAra (hai) jinhone zilA-lekha (mUrtilekha) bAnapurameM eka sahasrakUTa caityAlaya banavAyA ve gRha pativaMzarUpI kamalAkA praphullita karane ke liye sUyake mUrti dezI pASANase nirmita hai| paoNliza maTiyAle samAna zrImAna devapAla yahA~ (isa nagarame) hue / rajakI camakadAra hai| karIba 22 phuTakI zilApara 18 zloka 2-unake ratnapAla nAmaka eka zreSTha putra hue phuTa U~cI yaha vizAlakAya mUrti khaDgAsana suzobhita jo basuhATikAmeM pavitratAkI eka (pradhAna) mUtti the| hai| zrAsanake donoM ora do yakSiNiyAMkI mUrtiyA~ jisakI kIrti tIno lokome paribhramaNa karaneke zramase utkIrNa hai| jinake adbha vagairaha khaNDita ho cuke haiN| thakakara isa jinAyatanake bahAne Thahara gii| donoM ora do indra khar3e haiM / mUrtikA dA~yA hAtha TUTa zloka 3-zrIrarahaNake veSThiyAMmeM pramukha, zrImAn gayA thA vaha dUsare pASANase punaH banAyA gayA hai| galhayAkA janma hA jo mamaprabaddhike nidhAna the usapara paoNliza bhI kiyA gayA hai parantu pahale aura jinhoMne nandapurame zrIzAntinAtha bhagavAnakA paoNlizase nahIM mila sakA hai| nAsikA paigaMke aMgUThe agUTha eka caityAlaya banavAyA thA, aura itara sabhI logoMko Adi upAGga bhI punaH jor3e gaye hai| prAsanapara donoM Ananda denevAlA dUsarA caityAlaya apane janmasthAna ora do hiraNa khar3e hai| umake nIce zilAlegva hai jo zrImadanezasAgarapurameM banavAyA thaa| karIba 4 iJca lambA aura haizca caur3A hai| zilA zloka 4-unase kularUpI AkAzake liye pUrNalekha isa prakAra hai candrake samAna zrIjAhaDa utpanna hue / unake choTe lekha nambara 1 bhAI udayacandra the / unakA janma pradhAnatAse paropakAra OM namo vItarAgAya | gRhapativaMzasaroruha ke liye huA thaa| ve dharmAtmA aura amAMghadAnI the| sahasrarazmiH sahasrakUTaM yaH / bANapure vyadhitAsIt zloka 5-muktirUpI lakSmIke mukhAvalokanake zrImAniha devapAla iti // 1 // zrIralapAla iti tattanayo liye lolupa una dono bhAiyAne samasta pApoke kSayakA
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahArakSetrake prAcIna mUrti-lekha kiraNa 10 ] kAraNa, pRthvIkA bhUSaNa svarUpa aura zAzvatika mahAn Anandako denevAlA zrIzAntinAtha bhagavAnakA yaha pratibimba nirmApita kiyA / saMvata 1237 agahana sudI 3, zukravAra, zrImAn paramarddhidevake vijaya rAjyameM 6 - isa lokame jaba taka candramA sUrya, samudra aura tArAgaNa manuSyoke cittoMkA haraNa karate haiM taba taka dharmmakArIkA racA huA sukIrtimaya yaha sukIrttana vijayI rhe| ke putra mahAmatizAlI mUrtinirmAtA aura vAstu zAstra jJAtA zrImAna pApaTa hue. unhone isa prativimbakI sundara racanA kI / noTa - ima lekhakI prathama paMkti meM bANapurake jisa sahasrakUTa caityAlayakA ullekha AyA hai vaha vahA~ aba bhI vidyamAna hai / yadyapi usakI bhI adhikAMza mUrttiyA~ khaDita ho cukI hai tathA ve sabhI mUrtiyA~ aura caityAlaya utkRSTa zilpakalAke uttama Adarza haiN| dUsare meM jo "basuhATikAyAM" pada AyA hai isase vidita hotA hai ki yaha kisI prasiddha nagarIkA nAma rahA hogaa| isa zloka meM varNita nandapura bhI isI nagarake karIba honA cAhiye jo usa samaya prasiddha thA / tathA "madanezasAgarapura" jo pada zrAyA hai usase jJAta hotA hai ki vaha sambhavata: isI sthAna - ahAra --kA nAma rahA hogaa| yahA~ ke tAlAbako Aja bhI 'madanamAgara' kahate haiM / phuTa yaha mUrti qarIba 13 phuTakI zilApara qarIba 11 U~nI khaDgAsana / mUrttike kucha upAGga chila gaye haiM / nAsiko upastha indriya tathA pairoMke aMgUThe TUTa gaye haiM / bA~yA hAtha punaH jor3A gayA hai| zilA lekhakA bahubhAga TUTa gayA hai| bhAva ko lekara pUrti kI hai / cihna bakarekA hai| pAliza maTiyAle raGgakI hai| lekha nambara 2 OM namo vItarAgAya / babhUva rAmA nayanAbhirAmA, zrIrahaNasyeha mahezvarasya / gaMgevagaMgAgata [ 385 paMkasaMgA, jar3AzayAneva paraM navor3hA ||1|| gArhasthadharmanitarAM grahaNapravINA, niraMtarapra manidhAnadhAtrI / putratrayaM maMgalakAryasUtA, yeSAM ca kIrttiriva satvaradharmavRttiH // 2 // teSAM gagiyakalpaH prathamatanubhavaH puNyamUttiH prasUtaH / skando bhUtezamevAguNavatirudayAdityanAmAparasya / khyAtAdharme kumudazazilaghubhrAtRyugmeviyukta', saMsArAsAratAM ...... hivuddhiH || 3 || vittAni vidyudiva satvara gatvarANi, rAjIvinI jalasAmani va jIvatAni / tulyAni "gaNasyahi yauvanAni **** 118 11 bhAvArtha:- vItarAga ke liye namaskAra ho / zrIralhUNa ke mahezvarakI taraha pApoMse rahita navavivAhita nayanoko pyArI gaGgA nAmakI strI huI | 1|| jo hamezA gRhastha dharmako grahaNa karanemeM catura tathA hamezA premakI nidhAnabhUta thI / umane maGgalarUpa tIna putra paidA kiye| jinakI kIrttike samAna jaldI dharmameM pravRtti huI | 2 || una tIno putrAmeMse puNyakI mUrtike samAna mahAdevako kArttikeyake mAninda pahalA putra paidA huaa| usane apane choTe do bhAiyoke viyoga honese tamAma saMsAra kI asAratAko jaanaa| tathA dAna aura dharmameM hai buddhi jisakI aise usane dhanako bijalIke samAna jaldI nAzavAna jaanaa| tathA jIvanako jala-budabudeke samAna mAnA / tathA bAdalokI caJcalatAke samAna yauvanako mAnA / phira tamAma dhanako nija hita meM lagAkara hI dhanya mAnA / 4 // yaha qarIba 6 inakA maTiyAle pASANakA eka bhagnAvazeSa mAtra hai / isakI pAliza bahuta kucha zAntinAthakI mUrttise milatI hai| cihnakI jagaha kucha aspaSTa nizAna hai jo acchI taraha nahIM dekhA jA sktaa| zilAlekhakA bahuta bhAga TUTa gayA hai| kucha zabda par3he gaye jo nIce uddhRta kiye jAte haiM:--- lekha nambara 3 saM0 1237 mArga sudI 3 zuko sAhu zrIpAla suta sAhu gelyA.... ........ / bAqI hissA nahIM hai / yaha mUrti mandira naM0 1 ke prAMgaNakI dIvAra meM khacita hai| mUrttikA zira dhar3a se alaga hai. parantu
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 ] anekAnsa [ varSa 6 cUnAse punaH jor3A gayA hai| mUrti karIba 1 / / phuTa dharmapatrI mAmane pratimA bnvaaii| unakA putra mahIpatI padmAsana hai| pASANa kAlA hai / cihnako dekhakara aura ve use pratidina namaskAra karate haiN| puSpadantakI mAlUma hotI hai| kucha zilAlekhakA hissA yaha mUrti bhI naM0 1 mandirake caukakI dIvArameM dIvArameM banda hai. ataH pUrA nahIM par3hA jA skaa| cina dI gaI hai| zira dhadase alaga hai| cUnAse punaH lekha nambara 4 jor3a diyA gayA hai| donoM hAthokI aMguliyA~ nahIM ____ saM0 12.6 vaizAkha sudI 13 zrImadanasAgarapure haiN| cihna bailakA hai mUrti camakadAra kAle pASANakI meDavAlAnvaye sAhu kokAsuta sAhukArakampa paDimA hai| Amana vizAla hai| kArapitA // lekha nambara 7 ___ bhAvArthaH-meDavAla jAtibhUSaNa sAhu kokA tathA saM0 1213 zrImAdhunvaye sAhuzrIyazakarasuta sAhuzrIputra kArakampane saM0 1209ke vaizAkha sudI 13ke dina yazarAya tasya putrainaH kamala yazadharI dAryArAu praNapratimA bnvaaii| manti nityam / / ___ mUrti na0 4kI bhA~ti mandira naM0 1ke prAMgaNameM bhAvArtha:-saM0 1213meM (pratiSThita kI gaI isa hai, zira dhase alaga hai, punaH jor3A gayA hai| mUrtikI mUrtiko) mAghuvaMzameM paidA honevAle zAha yazakara unakI hathelI maya a~guliyoke chila gaI hai| cihna bandarakA dharmapatnI unake putra yazarAya unake putra tIna huye-kamala hai|2 phuTakI avagAhanA hai| pASANa kAlA tathA yazadhara-dAryArAu, ye saba pratidina praNAma karate haiN| camakIlA hai / mUrti padmAsana hai| yaha mUrti bhI mandira naM. 1 ke caukame khacita hai| lekha nambara 5 zira dhadase alaga honepara punaH jor3A gayA hai| donoM ____ saM0 1.10 vaizAkha sudI 13 paurapATAnvaye hAthoMke pahu~cA maya a~guliyoMke nahIM haiN| dAe~ pairake sAhu DhUMdU bhAryA yazakarI tatsuta sAda bhAryA dilhInalabI Takanose nIcekA hissA nahIM hai (chila gayA hai) tathA tatsuta popati ete praNamanti nityam / / bA' pairakI jaMghA chila gaI hai| cihna candrakA hai| bhAvArtha:-paurapATAnvayame paidA hone vAle sAha 3 phuTa avagAhanA hai| zrAsana padmAsana hai| kAle DhUMda unakI dharmapatrI yazakarI unakA putra sAda usakI pASANa kI hai| panI dilhIlakSmI usake putra popati ye maba isa lekha nambara 8 vimbakI saM0 1218ke vaizAkha sudI 13ko pratiSThA saM0 1218 vaizAkha sudI 13 lAmecUkAnvaye sAhu karAkara sadA use namaskAra karate haiN| kSate tadbhAryA baprA tayoH suta nAyaka kamalabinda tadbhAyo ___ yaha mUrti bhI mandira naM0 1ke prAMgaNameM dIvArameM sAlhI suta laghudeva ete praNamanti nityam / / khacita hai| zira dhaDase alaga hai parantu punaH cUnAse bhAvArtha:-lamecUkulame paidA honevAle sAhu kSate jor3a diyA gayA hai| dA~ye hAthakI aMguliyoM nahIM haiN| unakI patnI baprA una donoMke putra nAyaka kamalabinda cihna zajakA hai| 3 phuTa UMcI. padmAsana kAle pASANa unakI patnI mAldI putra laghudeva yesaM01210 vaizAkhasudI kI hai| Asana vizAla hai| 13kA vimvapratiSThA karAkara pratidina praNAma karate hai| lekha nambara 6 yaha mUrti bhI mandira naM. 1 ke caukama zira jor3a saM0 1216 mAghamudI 13 khaDi[khaMDe]lavAlAnvaye kara khacita hai| hathelI chila cukI hai| cihna kucha nahIM sAhu salhaNa tasya bhAryA mAma tena karmakSayArtha pratimA jJAta hotA hai| karIba 3 phUTa uMcI hai. padmAsana hai| / kaaraapitaa| tasya suta mahipati praNamanti nityam // kAle pASANase banI hai| bhAvArtha:-saM0 1216ke mAgha sudI 13ke dina lekha nambaraha kharaDelavAla vaMzame paidA honevAle sAhu salhaNa unakI saM0 1209 vaizAkha sudI 13 gRhapatyanvaye sAsu malha
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] tasya putra mAtana tasya maginI AlhI ete nityaM praNamanti / bhAvAtha: - gRhapati (gahoI) vaMzotpanna sAha alha usake putra mAtana usakI bahina AlhI ya saM0 1200 vaizAkha sudI 13ko bipratiSThA karAkara pratidina praNAma karate haiN| hArakSetra prAcIna mUrti-lekha mUrttike dono tarapha indra bar3e hai / kucha hisse chila gaye hai jaise -- dAr3hI - nAsikA aMgulI / bAkI sarvAGga sundara haiM / karIba 5 phuTa avagAhanA ko liye hue khaDgAsana hai / pASANa kAlA tathA camakadAra hai| cihna ace kucha nahIM hai / zilAlekha ghima gayA hai| kucha hissA par3hA jA sakA jN| isa prakAra hailekha nambara 10 saM0 1203 mAgha sudI 13 sAhu jagacandra putra *** ******* sakhavaMta I ****************** 13ko sAha dine bimba bhAvArtha:-saM0 1203 mAghamudI candra aura unake putra sukhavaMta pratiSThA kraaii| yaha mUrti bhI mandira naM0 1 ke caukameM cinI hai| zira dhar3ase alaga honepara bhI jor3A gayA hai| donoM hAthoMke pahu~ce chila gaye hai| bailakA cihna | karIba 1|| phuTakA gAnA hai. Asana padmAsana hai / pASANa kAlA hai| 1 lekha nambara 19 / saM0 1203 mAghasudI 13 golApUrvAnvaye sAhu bhAvadeva bhAryA jasamatI putra lakSmIvana praNamanti nityam bhAvArtha:- gAlApUrvavaMzame paidA honevAle zAha bhAvadeva unakI dharmapatnI jasamatA putra lakSmavanane 1203 mAgha sudI 13 ko pratiSThA karAkara saba pratidina praNAma karate haiN| [ 387 zrIdevacandra suta dAmara bhAryA zrapilI praNamanti nityam / bhAvArtha:-- golArADa vaMzotpanna zAha zrIdevacandra unake putra dAmara unakI patnI trapilI saM0 1237ke agahana surdA 3 zukravArako pratiSThA karAkara pratini praNAma karate haiN| yaha mUrtti bhI mandira naM0 1 ke caukameM cinI hai| zira ghar3ase alaga honepara punaH jor3a diyA gayA hai / cihna kucha nahIM hai / karIba 1|| phuTa U~cI padmAsana kAle pASANakI hai| lekha nambara 12 yaha mUrti bhI mandira naM0 1ke cauka meM virAjamAna hai| dono aura indra khar3e haiN| sirpha nAsikA chila gaI hai| bAkI svarvAGga sundara hai / cihna hiraNakA hai| karIba 31 phuTa U~cI khaDagAsana hai / kAle pASANase, nirmita hai / lekha nambara 13 saM0 1296 mAghasudI 13 zuka jaisavAlAnvaye sAhu zrIghaNa tadbhAryA salaSA tasya putra sAhu zramadeva - tathA kAmadeva suta lakhamadeva tasya prayedevacandravAlhU sAMti - hAla prabhRtayaH praNamanti nityam / maMgalaM / mahAzrIH // bhAvArtha:-- jaisavAla vaMzameM paidA honevAle zAha ghaNa unakI patnI salaSA usake putra zAha Amadeva tathA kAmadeva usake putra zAha lakhamadeva usake gRhame paidA honevAle devacandra - bAlU- sAMti- hAlU prabhRtine saM0 1216 mAgha sudI 13 zukravArake dina vimba pratiSThA kraaii| yaha mUrtti bhI mandira naM 1ke caukame zira jor3a kara cina dI gaI hai| bAqI sarvAGga sundara hai| cihna hAthIkA hai| phuTa U~cI padmAsana hai / pASANa kAlA hai / lekhakA kucha hissA chila gayA hai| lekha nambara 14 sAhu zrImalhaNa tasya suta vAku tamya suta lAla tasya bhAryA nAdhara tayoH suta vAlharAuAmadeva ajitaM jinaM praNamanti nityam / saM0 1203 mAgha sudI 13 / bhAvArtha:-zAha zrImalhaNa unake putra bAku unake putra lAla usakI patnI nAdhara una donoMke putra dobAlharAya - Amadeva ajita jinakA pratidina praNAma saM0 2037 mArga sudI 3 zuka e golArAdAnvaye sAhu karate haiN| saM0 1003 mAgha sudI 13 kA pratiSThA huii|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 ] yaha mUrti bhI mandira naM0 1ke caukakI dIvArameM svacita hai| mUrttikA zira dhar3a se alaga honepara punaH jor3a diyA hai| cihna jagaha eka kamala hai| jo kisI kalAkA dyotaka hai / 2 / phuTa padmAsana hai / pASANa kAlA hai| lekha nambara 15 saM0 1209 ASADha vadI 8 gurau jayasavAlAnvaye sAhu zrIvAhar3a tatsato somapati malhaNau tathA sAhu zrI namicandra tatsutau mAhila - paMDita delhaNau tathA sAhu zrIrata tatsutAH - sIda - bhAvu - kalhaNAH ete nityaM praNamanti / bhAvArtha:- jaisavAlavaMzoM paidA hue zAha zrIbAhar3a unake putra do - somapati aura malhaNa / tathA zAha zrInamicandra unake putra do - mAhila paMDita tathA delhaNa / tathA zAha zrIrata unake putra tIna-sIda, bhAva aura kalha inhoMne saM0 1200 ASAr3ha vadI 8 guruvArako pratiSThA kraaii| ye saba sadA praNAma karate haiN| yaha mUrtti bhI mandira naM0 1ke caukame zira jor3a kara cina dI gaI hai| cihna zerakA hai / 2 / phuTakI U~cI padmAsana hai / kAlA pASANa hai / bAkI sarvAGga sundara hai lekha nambara 16 1 saM0 1237 mArga sudI 3 zukra / upazamakSamaH // zrIvIradeva ityAsIt, khaNDelAnvayabhAskaraH / pratidyAvAryateyobhUttatputro kamalA nivAsa vasatiH, kamaladalAkSaH prasanna mukhakamalaH / budhakamala- kamalabandhuH vikalaMkaH kamaladeva iti // zrI vIravarddha mAnasya vimbaM tatpuNyavRddhaye / kAritaM kezavenedaM tatputreNa nirmalam // sAhu zrImAmaTasyA'pi putro devaharAnighaH / tenApi kAritaM caityaM tarvAdevAtra vetasA / bhAvArtha: khaNDelavAla vaMzotpanna sadvazake liye sUryake samAna vIradeva hue| jo bar3e buddhimAna the| una ke putra anupameya thA / jo lakSmIkA nivAsa thA. jisakI A~kheM kamalapatra ke samAna thiiN| jisakA mukha anekAnta [ varSa prasanna thA / aura jo paMDitarUpI kamaloMko vikasita karaneke liye sUrya thA / aura jo nirmala thA - aise kamaladeva hue / unake putra kezavane puNya-vRddhi ke liye zrIvIra barddhamAna bhagavAnakI pratimA banavAI | yaha mUrti bhI mandira naM 1 ke caukame cinI hai / zira dhar3ase alaga hai / punaH jor3A gayA hai| bAkI sarvAGga sundara hai / karIba 2 phuTa padmAsana hai / pASANa kAlA hai| cihna daNDakA hai / lekha nambara 17 saM0 1966 caitra sudI 13 gargarATAnvaye sAhu vAka tasya suta sAha lAlasAlhaNa nAiva tamya suta sAhu mAlurAja somadeva ete nityaM praNamanti / bhAvArtha:-rATa vaMzameM paidA honevAle zAha vAka unake putra zAha lAlasAlhaNa nAiba usake putra do - mAlurAja aura somadevane 1966 ke caitra sudI 13ko vimba pratiSThA kraaii| ye saba sadA praNAma karate hai / yaha mUrtti bhI mandira naM0 1 ke caukamaM zira jor3a kara cina dI gaI hai| bAkI sarvAGga sundara / cihna zera pratIta hotA hai | 1|| phuTakI U~cI padmAsana hai / pASANa kAlA hai / lekha nambara 18 kuTa kAnvaye paMDitasrIlakSmaNadevastasya ziSya zrImadAryAdevaH tathA AryikA jJAnastrI sAhelikAmAmAtiNI etayA jinavimbaM pratiSThApitam // saM 1213 / bhAvArtha:- kuTakavaMzame paidA honevAle paMDitazrI lakSmaNadeva unake ziSya zrImadAryadeva tathA zraryikA jJAnastrI-sahellikA-mAmAtiNI inhone saM0 1013 meM fararast pratiSThA kraaii| yaha mUrtti mandira naM0 1ke bAharI jInAke bAI tarapha eka choTI kuTI meM virAjamAna hai| donoM tarapha indra khar3e haiN| Asanake nIce detriyA~ baiThI haiN| dAI taraphakA Asana TUTa jAnese devIkI mUrti bhI TUTa gaI hai / mUrti prAyaH akhaNDita hai / sirpha ghuTanoMpara tathA nAsikA tathA dAr3hIkA hissA chila gayA hai| dAe~ hAthakA aMgUThA tathA pAsakI aMgulI TUTa gaI hai|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] ahArakSetrake prAcIna mUrti-lekha [386 bAyeM hAthake uparakA hissA chila gayA hai| karIba unake putra cAra-soma. janapAhui. lAkhU. lAle inhone 6 phuTakI khar3agAsana hai| kAlA pASANa hai| cihna prativimba pratiSThA kraaii| hiraNakA hai| lekha ghisa gayA hai| isa liye pUrA par3hA mUrtikA zira pUrA khaNDita hai| karIba 1 / / phuTakI nahIM jaataa| padmAsana hai / kAle pASANakI banI huI hai| cihna zakla lakha nambara 16 kA hai| zilAlekha spaSTa dogyatA hai / mUrtikI paoNliza __ saM0 1216 mAghamadI 13 zakadine kuTakAnvaye paMDita camakadAra hai| strImaMgaladeva tasya ziSya bhaTTAraka padmadeva tatpar3heM ...... lekha nambara 21 ........ ................... ___ saM0 1228 phAgunasudI 10 jaisavAlAnvaye sAhu dendra ... .. .... ...... ' " bhrAta Ilha sata bAlha sata kulhA vIkalohaTa vAlha suta bhAvArtha:-kuTakavazotpanna paMDita zrImaMgaladeva Asavana praNamanti nityam // unake ziSya bhaTrAraka padmadeva unakI paTTAvalImeM hue bhAvArtha:-jaisavAla vaMzotpanna mAha dendra unake ne maM0 1216 bhAI Ilha unake putra vAlha unake putra kulhA vIkake mAgha sudI 13 zukravAra ke dina vimba pratiSThA kraaii| lAhaTa vAlU unake putra zrAsavana inhoMne vi0 saM0 mRrttike donoM tarapha indra khar3e haiN| mUrti ghuTanAke 1228 ke phAguna sudI 1 ko vimba-pratiSThA kraaii| pAmase bilkula TUTa gaI hai| dono hisme jor3akara mRtikA zira nahIM hai| tathA dono hAtha bhI nahIM mandira naM.1 cabUtarepara liTA dI gaI hai| cihna hai| sirpha gharamaya Asanake rUpame upalabdha hai| cihna vagairaha kucha nahIM hai| do vyaktiyone milakara pratiSThA vagairaha kucha nahIM hai lekha spaSTa hai| karIba sA phuTakI kagaI hai mA legvama vidita hotA hai| isI dina padmAmana hai / kAlA pASANa hai| paoNliza camakadAra hai| isI avagAhanAkI 3 mUrtiyoM aura bhA ukta dAno lagba nambara. vyaktiyoMne pratiSThina karAI hai| karIba 6 phuTakI bar3a- saM0 1237 ma 1 zaka golApUrvAnvaye sAhu gAyana hai| pApANa kAlA hai| yazArha putra Ude tathA vIlhaNa ete zrIneminAthaM nityaM legya nambara 20 praNamanti / maMgalaM mahAzrI // saM0 1203 mAghasadI 13 jaisavAlAnvaye sAha khone bhAvAthaH-golApUva-vaMzAtpanna zAha yazAha unake bhAryA yazakarI mata nAyaka sAhapAla-vIlhe mAlhA parame putra Ude tathA vIlhaNa ye zrAneminAthako maM0 123ke mahIpati suta zrIrA praNamanti nityam / agahanamudrI 3 zukravArako pratiSThA karAkara nitya saM0 1203 mAghasadI 13 jaisavAlAnvaye sAha bAhaDa praNAma karate hai| bhAryA zivadavi sutasAma janapAhuDa lAgvU lole praNamanti mRtikA zira aura donoM hAtha nahIM haiN| mirpha nityam // dhaDa aura zrAsana vidyamAna hai| Amanapara legbake ___ bhAvArtha:-jaisavAlavaMzAtpanna zAha gvAne unakI anirikta kucha nahIM hai / cihna bailakA hai| karIba DeDa dharmapatnI yazakarI unake putra nAyaka mAhupAlha vIlhe- phaTa U~cI padmAmana hai| pApA kAlA hai| mAlhA-parame-mahIpati ye paoNca tathA mahIpatike putra legva nambara 03 zrIrAne saM0 1203 mAgha sudI 13 kA vimba-pratiSThA saMvat 1214 phAguna vadI 4 some avadhaparAnvaye kraaii| Thakkara zrInAna suta Thakkara nInekasya bhAryA pAlhaNi nityaM saM0 1203 mAgha sudI 13 ko jaimavAlavaMzame praNamanti karmakSayAya / paidA honevAlaM. zAha vAhaha unakI dharmapatnI zivadevi bhAvArtha:-avadhapuriyA vaMzAtpanna Thakkura nAnna
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] unake putra Thakkura nIneka unakI dharmapatnI pAlhaNine saM0 1214 ke phAguna vadI 4 somavArako pratiSThA karAI / karmoMke kSayake liye pratidina namaskAra karate haiM anekAnta mUrttikA zira nahIM hai| bAkI tamAma zraGgopAGga vidyamAna hai / cihna zerakA hai| hathelI kucha chila gaI hai / karIba 1|| phuTa U~cI padmAsana hai / pASANa kAlA hai / lekha nambara 24 saMvat 1200 aSAr3a vadI 4 zaka jaisavAlAnvaye nAyaka zrIsAhukasasa pratimA goThitA / bhAvArtha:--- jaisavAlavaMzotpanna nAyaka zrIsAhu kasama sambat 1200 ke apAr3ha vadI 4 zukravArako pratimA pratiSThA karAI | mUrttikA zira aura dono hAthoMke pahu~ce nahIM haiN| vAkI hissA jyoMkA tyoM upalabdha hai| cihna zerakA hai| karIba 1 / / phuTa U~cI padmAsana hai / pASANa kAlA hai / lekha nambara 25 saMvat 1213 gAlApUrvAnvaye sAhu sAlha bhAryA salaSA tayoH suta pokhana ete praNamanti nityam / zrASADasudI 2 / bhAvArtha:- golA pUrva vaMzotpanna zAha sAlha usakI dharmapatnI salapA ina donoMke putra pAMkhana inhoMne savata 1213 aSAr3ha sudI 2ko prativimba padharAI / ye nitya praNAma karate hai / 1 mUrtikA zira aura donoM hAtho ke atirikta bAkI dhar3a upalabdha hai| cihnakI jagaha aSTadala kamala karIba 1|| phuTa U~cI padmAsana hai / pASANa kAlA hai| lekha nambara 26 [ barSa tathA jaisavAla vaMzotpanna bAhar3a unakI dharmapatnI sivade unakI putrI -sAvanI- mAlatI padamA - madanAne ukta samvanmeM ukta mahAtmAoM ke zrAdezase apane dravyakA sadupayoga kiyA / mUrttike Asana ke atirikta zira aura dhar3a kucha bhI nahIM hai / sanase patA calatA hai ki prativimba manojJa thI / cihna zerakA hai| karIba 2 phuTa UMcI padmAsana hai / pASANa kAlA hai | saMvat 1296 phAguna vadI somadine siddhAntazrI sAgarasena zraryikA jayazrI riSiNI ratanariSi praNamanti nityam | jaisavAlAnvaye sAhu bADabhAryA va putrI sAvanI mAlatI padamA madanA praNamanti nityam / bhAvAtha:-saMvata 1216 ke phAguna vadI soma'ko siddhAntazrI sAgarasena tathA AryikA jayazrI aura zrI ratanaRSine vastra - pratiSThA kraaii| lekha nambara 27 samvat 2010 maitibAlAnvaye sAhu zrIseTo bhAryA mahiva tayoH putrAH zrIlhA zrIbarddhamAna mAlhA, ete zra eyase praNamanti nityam / vaizAkha sudI 13 / bhAvArtha:-- vi0 saM0 2010 ke vaizAkha sudI 13ko maDitavAlavaMzotpanna zAha seThA unakI dharmapatnI mahiva unake putra zrIlhA - zrovarddhamAna mAlahA ye saba puNya vRddhike liye pratidina praNAma karate haiM / mUrttikA zira ra dono hAthoMkI hathelI nahIM hai| bAkI tamAma hissA upalabdha hai / cihna sehIkA pratIta hotA hai| karIba 1|| phuTa U~cI padmAsana | pASANa kAlA hai| pAliza camakadAra haiN| lekha nambara 28 samvat 1000 caitrasudI 12 lamecukAnvaye sAhu bhAne bhAryA padmA suta harasena, nAyaka kadalasiMha, devapAlha ete praNamanti nityam / bhAvAthaH - vi0 saM0 1200 ke caitamudI 12ko isa prativimbakI pratiSThA huI / lamacUvaMzotpanna zAhabhAne unakI patnI padmA. unake putra harasena. nAyaka dalasiMha devapAlha ye pratidina praNAma karate haiM / mUrttikA zira tathA bAyA~ hAtha nahIM hai| Asapara donoM hathelI nahIM hai / cihna vagairaha kucha nahIM / karIba 1 / / phuTa UMcA padmAsana hai / pASANa kAlA hai / lekha nambara 26 saMvat 1200 aSAr3avadI 8 jaisavAlAnvaye sAhu khone bhAryA jAuha sata sADhU tathA pAlha vIlhA-zrAlhepadamA yase praNamanti / ( kramazaH
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahAnI SHOOR ROO (lekhaka -zrIbAlacandra jaina ema0 e0 sAhityazAstrI) zegIke sirahAne baiThI narsa use ekaTaka dekha rahI dekara loga samajha lete haiM hama narsako roTI dete haiN| / / thii| 'kitanI zAnti aura saumyatA hai isake para tuma jo rAtadina apanI sudha bhUlakara. unheM 8 ceharepara. kintu hAya re bhAgya / esA bholA aura * jIvanadAna detI ho, ise kyA ye duniyAvAle kabhI sarala vyakti bhI mAnasika vedanAoMkA zikAra ho samajha pAte haiM. 1 nhiiN| dUsaroke zramako nahI samajha gyaa| use sahAnubhUti thI raagiise| makale ye duniyAvAle aura ve samajhAlekI koziza bhI rogIkI nIMda ttuuttii| mujhe koI nahIM roka makatA' to nahIM karate narsa !"-rogIne gaharI sA~sa lii| -vaha babaDAyA-duniyAkI kAI zakti mujha roka dumarokI ijjata, vidyA, buddhi aura sevAko tarAjUpara nahIM sakatI. maiM jAU~gA dara. ima pApabharI duniyAme taulanevAlAMkI sevA tuma kyo karatI ho narsa!" rogI bahuna dUra. jahA~ manuSyakA nizAna bhI na hogA. usake udvigna hA rahA thA-"unhe tar3apa-tar3apakara mara kyoM pApokI chAyA bhI na hogI. mai jAUMgA rogIne nahIM jAne detI, apane karmAkA phala kyo nahI bhogane uThanekI ceSTA kii| detA" rAgIkI sadaya A~kheM nasakI A~khoMse mila gii| ____"Izvarake lie leTe rahie" narmane mahArA dekara nasa cupa thii| use punaH liTAnA caahaa| ___ bolA. bolo sevArkA devI, duniyAbharake pApiyo"Izvara IzvarakA nAma lenevAlI tuma kauna" kA mRtyuzayyAse jagAkara unameM jIvanI zakti bharakara rogAne kaThora prazna kiyaa| duniyAke pApokI saMkhyA kyoM bar3hAtI ho" kahaneka 'jI maiM narma' narmane mRdu uttara diyaa| sAtha hI rogIne jhaTakese karavaTa bdlii| "tuma yahA~ kyA karane AI " rogIne phira puuchaa| "jilAnA aura mAranA to Izvarake hAthakI bAta "ApakI mevA" narsakA jabAba thaa| hai candrabAbU . hama to apanA kartavya karate haiM" narsane "sevA hA-hA-hA!" rogI ThahAkA mArakara ha~sA dhIrase khaa| -'tuma sevA karatI ho, dasarAMkI sevA kitanA iMzvara'-candrakA jaise tIra lagA-"tamane phira sundara zabda hai sevA" rogIne pAgalakI hsii-heNmii| IzvarakA nAma liyA"-vaha tar3apa uThA- 'jAnatI jI. damarokI sevA karanA hI hamArA dharma hai. nahIM. maiM IzvarakA duzmana hai| Izvara / TaniyAbhara narsakA yahI kartavya hai" narma Darata-Darate bolii| ThagoMkA maradAra" umane muMha phera liyaa| tuma ise dharma mAnatI ho narma / lekina kabhI "aisA na khie| usa dayAlu paramAtmAko burAtumane apanI bhI sevA kI duniyAne kabhI tumhArI bhalA kahakara pApake bhAgI na banie / " narsane sevAokA mUlya cukAyA ? thAr3ese caoNdIke Tukar3e anurodha kiyaa|
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 ] anekAnta [ varSa 6 "tuma use dayAlu kahatI ho, paramAtmA kahatI ho, thA-DAkara Apako yahA~ le Ae aura kala rAtabhara jimane thailI-patiyoMko garIboMkA zoSaNa karanekA ApakI sevAmeM lage rahe / aba hAlata kucha ThIka bala diyA, garIboMke maulika avikAroMkI mA~gako dekhakara sabere hI ghara gae haiM aura jAte samaya mujhe anaitika aura vidroha batAkara unheM cira gulAmImeM ApakI pUrI phikara karanekI AzA de gae haiM" narsane bA~dha diyA, jisane duniyAbharake atyAcAroM aura saralatAse yaha bAta kaha dI. jise DAkara kizora anAcAroMko dhArmika prazraya diyA, use tuma dayAlu chipAnA cAhatA thaa| paramAtmA kahatI ho nasa ! pattharake bhagavAnako dayAkA "to yoM kaho ki mujhe isa ghaNita daniyAmeM phirase avatAra kahate tumheM apanepara ha~sI nahIM pAtI devI" khIMca lAnevAlA DAkRra kizora hI hai / nIca ! -candra khIjha rahA thA-'bholI nArI sabako apane dhokhebAja mega sarvasva chInakara aba merI svatantratA jaisA hI samajhatI hai| usane karavaTa bdlii| bhI chInanA cAhatA hai| mere jIvanabharakI mitratAkI narsane koI uttara na diyaa| kamarA nIrava ho gayA. koI kadara na karanevAlA pApI hai kahA~ ?" candrakI dono cupa the| oNkheM lAla ho gaI ____ "Apake davA pInekA samaya ho gayA, maiM abhI "ve ghara gae haiM candravAbU . Apa zAnta ho jAipa" lAI" narsane nIravatA bhaGga kii| narsane mIThe anunaya bhare svarameM prArthanA kii| "davA ! kyoM ? mujhe huA kyA jo davA pilAtI "ThIka, acchA hI huA ki vaha yahA~ nahIM hai| maiM ho|" rogIne A~kheM kholii| usakI sUrata bhI nahIM dekhanA cAhatA. mujhe usase __jI. Apa asvastha haiM, Apako davA pInI hI napharata hai. usakI sUratase napharata hai, usake pezese cAhie, maiM abhI lAI" narsa davA banAneko cala dii| napharata hai / maiM jAU~gA, abhI jAU~gA" candrane uThane "narsa Thaharo / maiM pUrNa svastha hUM mujhe davAkI kI ceSTA kii| AvazyakatA nahIM" rogIne niSedha kiyaa| ___ "nahIM-nahIM, leTe rahie candrabAbU" narsane kaMdhe ___ "nahIM, Apako davA pInI hI cAhie candrabAbU, pakaDakara use phira leTAnekI ceSTA kii| para isa bAra ApakA svAsthya abhI ThIka nahIM huzrA / " narsane vaha rogIko manAneme asaphala rhii| candra uTha khar3A anunaya kii| huzrA aura vegase daravAjakI ora bddh'aa| kisane kahA tumase ki merA svAsthya ThIka nahIM ___"mAna lIjie candrabAbU . mata jAie ApakA hai" candrane madhura ha~sI heNmii| svAsthya ThIka nahIM hai, DAkRrake sAra prayatnopara pAnI _ "DAkRrane, ve Apako merI nigarAnImeM chor3a gae pherakara apane jIvanakA khatarame na ddaale|" nasakI haiM / mujhe apanI DyUTI karane dIjie anyathA DAkRra oNkhe DabaDabA paaii| nArAja hoge|" narsane sarala prArthanA kii| "mai yahA~ kSaNabhara bhI nahIM Thahara sakatA devI, ___ "DAkara' candrane vismayase oNkheM phAr3I-"kauna apanI bahinakA khUna karanevAle duSTa DAkRrakI sUrata maiM DAkara 7 usane prazna kiyaa| nahIM dekha sakatA / maiM calA, apanI bahinake pAsa__ "DAkRra kizora" narsane uttara diyaa| dekho dekho vaha mujhe bulA rahI hai"-candra vegase * "DAkara kizAra ! to kyA maiM DAkRra kizAraka aspatAlase bAhara ho gyaa| aspatAlameM hUM" rogIkI jijJAsA bddh'ii| narsa rokatI raha gii| "jI hA~, Apa unhIke aspatAlameM hai| aura vahI ApakA ilAja bhI kara rahe haiN| Apa apane DAkRrane jaba kamarameM praveza kiyA to rogIke kamaremeM behoza par3e the-zAyada Apane jahara khA liyA palaGgako khAlI pAyA aura narsako eka konemeM khar3e
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10] [ 363 A~sU bahAte dekhaa| hI jAnatA thA ki vaha DAkRra kizorakI sUrata bhI nahIM "narsa, candra kahA~ hai ?" usake svarameM tIvratA thii| dekhanA caahtaa| vikSipta mastiSka aura kamajora zarIra "jI, vaha cale gae" narsane lar3akhar3Ate svarameM Akhira TakarA gayA sAmanese AnevAlI moTara kaarse| uttara diyaa| DrAIvarake bahuta bacAnepara bhI durghaTanA ho hI gaI aura ___kahA~ ?" DAkRrake svarameM bhayAnaka AzaGkAjanya candra bhUmipara gira pdd'aa| usakA sira phaTa gyaa| kampana thaa| bhIr3a ekatra ho gaI / DAkRra kizorakA aspatAla ___anajAnI jagaha / maiMne unheM bahuta rokA para ve dUra na thaa| tatparatAse use vahA~ le jAyA gayA, jahA~ make nahIM," narsane kA~pate hue. jabAba diyA--"ApakA se kucha samaya pUrva bhAganeke kAraNa hI yaha durghaTanA aspatAla jAnakara ve ekakSaNa bhI nahIM ruke" usane huI thii| Age khaa| _ "candra !" akRra kizorakI A~gvoMmeM oNsU bhara to vahI huA jisakA mujhe bhaya thA / tumane Aya usakI yaha hAlata dekhkr| use batA hI diyA ki maiM usakA ilAja kara rahA huuN| "tUne yaha kyA kiyA candra !" DAkRrake isa prabha vaha mujhe apanI bahinakA hatyArA samajhatA hai narsa ! kA uttara detA kauna ? durghaTanAke bAda hI candra behoza merI suratase napharata karatA hai vaha / para maiM kyA karatA, hogayA thaa| usakA sArA zarIra raktameM sana gayA thaa| maiM kisIkI Ayuse to lar3a nahIM sktaa| maiMne lAkha "narsa ! oNparezanakI taiyArI kage. candra vApasa prayatna kie para kSamAko kAlake gAlase na nikAla aagyaa|" kizorane bhargaye svarame khaa| skaa| maiMne use jo jhUThA AzvAsana diyA thA ki jI DAkara !" A~sU poMchatI narsa oNparezana kSamA acchI ho jAyagI, vaha sirpha usakI rakSAke thieTarakI ora cala dii| liye / kyoki maiM jAnatA thA ki kSamA hI usake jIvanakA mahArA hai aura usake jIvanakA anta canda candrane A~kha khaalii| ke jIvanakA bhI anta hai| isaliye bahinako mRtyu _ "aba Apa acche haiM ?" narsane usake sirapara nizcita jAnate hue bhI maiM usase chipAye rahA aura hAtha pherate dhIrase khaa| usane mere kazcanapara vizvAsa kiyaa| para usa a~dharI "maiM, maiM acchA hU~ ! maiM kahA~ hU~. tuma kauna ho?" rAtameM jaba dIpaka bujha hI gayA to maiM candrakI naz2aromeM candra samajha na pArahA thA ki vaha kahA~ hai? dhAkhebAz2a bana gyaa| usane dhAraNA banA lI hai ki maiM "Apa aspatAlameM hai candra bhaiyA !" narsako hI kSamAkA hatyArA hU~. maiM use bacA sakatA thA para candrase bhAI jaisA sneha hogayA thaa| moTara durghaTanAmeM maine use bacAyA nhiiN| merA mitra mujhase napharata karane par3a jAnese Apake dimAgako coTa pahu~cI thI. lekina lgaa| dayA aura mamatAkI devIke uThaneke sAtha hI a aba saba ThIka hai, oNparezana saphala huaa| DAkRra sArI duniyA usake liye dayA aura mamatAse zUnya abhI Ate hI hoMge / Apa unase mileMge candra ho gaI-vaha pAgala ho gyaa| candra-merA candra bhaiyA !" narsa abhI bhI usake sirapara hAtha phera rahI thii| use vApasa lAnA hogA narsa, use vApasa lAnA ____ "bhaiyA. tumane mujhe bhaiyA kahA / para tuma to hogA / " DAkRra vihvala ho utthaa| "maiM AdamI bhejatI huuN|" narsa bAhara ho gii| kSamA nahIM ho| vaha to calI gaI mujhe chodd'kr|" 2 candrane A~kheM phAr3akara narsako dekhaa| candra aspatAlase bhAgA to, para use kucha bhI haoN, maiM kSamA nahIM, para kSamAkI bhA~ti hI maiM jJAna na thA ki vaha kahA~ jArahA hai| vaha sirpha itanA ApakI sevA kara sakatI huuN| mujhe de dIjiye kSamAkA
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] anekAnta [varSa kiyA / pavitra sthAna candra bhaiyA !" narsane A~sU bharakara kiyA / kahA-"zrApa mujhe 'bhaiyA' kahanekA adhikAra de "maiMne kahA na thA candra, ki bahinako tumase alaga dIjiye / " na hone dUMgA!" kizorakI oNkheM gIlI ho gii| "tuma kahogI mujhe bhaiyA ? merI bahina banogI, "hA~ kizora !" candrane A~kheM banda kara lii| mujhe jIvanakA dAna dogI ? mere nirutsAha aura 'aba tuma ArAma karo, maiM jAtA huuN| phira nirAza jIvanameM utsAha aura AzAkI jyoti pradIpta AU~gA / para aba bhAganA nahIM aura na apane kizora karogI devI" candrane narsameM vahI devIrUpa dekhaa| se napharata hI karanA / " kizorane vyaGga kiyaa| ___ hA~ bhaiyA !" narsakI A~khoMse jhara-jhara A~sU "mujhe kSamA kara do kizora !" candrane pazcAttApa baha pdd'e| "to Ao, mere galese laga jAo bahina ! tuma "acchA yaha saba pIchekI bAta hai, hama nipaTa sacamuca merI bahina ho, kSamA jaisI hI mamatAmayI ho leNge| abhI mujhe kaI Avazyaka kArya hai, mai jAtA tuma ! kSamA, maiMne tumheM pA liyA !" candrane narsakA huuN|" kizora cala diyaa| daravAjetaka pahu~cakara vaha chAtIse lagAne ke liye hAtha pasAra diye| eka kSaNa skaa| bhAI aura bahinake sammilanakA dRzya sacamuca "apane bhAIko bhAgane mata denA narsa!" vaha apUrva thaa| donoMkI A~khoMse azrudhArA baha rahI thii| muskraayaa| DAkara kizorane isI samaya kamaremeM praveza kiyaa| "jI, Apa vizvasta raheM. bhaiyA aba nahIM ___"kizora, DAkRra kizora ! merI bahina bhA gaI, bhaageNge|" muskarAhaTake sAtha narsane candra ko dekhaa| kSamA A gaI kizora " candrane kizorakA svAgata "hA~, aba maiM nahIM bhaaguuNgaa|" candra bhI muskraayaa| apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya vIrakRta jaMbUsvAmicarita (lekhaka-zrIrAmasiMha tomara) vikrama saMvat 1076meM vIra kavi-dvArA nirmita pAraMbhiya pacchimakevalahiM jihaM kaha jaMbUsAmihi // jambUsvAmicarita apabhraMzakI eka mahatvapUrNa racanA isI bhUnikA-prasaGga meM Age kavine rasa. kAvyArtha hai| prastuka kRtike aitihAsika pakSase sambandhita eka ke ullekha kiye haiM aura svambhU, tribhuvana jaise kaviyoM sundara lekha premI-aminandana-pranthameM zrI paM. paramAnanda tathA rAmAyaNa aura setubandha jaisI vikhyAta kRtiyoMjI jainane likhA hai| yahA~ kRtike sAhityika pakSapara kA smaraNa kiyA haivicAra kiyA jaavegaa| kavine apanI kRtiko sandhiyoMke sui suhayaru paDhai phuraMtu maNe / antameM 'zRGgAra-vIra-mahAkAvya' kahA hai kintu kRtikI kavvatthu nivesai piyavayaNe / prArambhika bhUmikAmeM usane kathA kahanekI pratijJA kI hai rasabhAvahi raMjiya viusayaNu /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya [ 395 so muyavi sayaMbhu aNNu kavaNu / magadha maNDalameM vardhamAna prAma thA, jahA~ vedaghoSa so veya-gavvu jai nau karai / karanevAle, yajJameM pazuoMkI bali denevAle, somapAna taho kajje pavaNu tihuyaNadharai / karanevAle, paraspara kaTuvacana bolanevAle aneka brAhmaNa rahate the / usa prAmameM atyanta guNavAna mahakai vi nibaddhau na kavvabheu / brAhmaNa-dampati zrutakaNTha-somazarmA. rahate the| unake rAmAyaNammi para suNiu seu / 1-2-3 do putra bhavadatta aura bhavadeva the| jaba una donoMkI kRtike prArambhameM isa prakArake ullekha binA prayo- Ayu kramazaH 18. 10 varSa thI, atakaNTha cirajanmoMmeM janake nahIM ho sakate haiN| prastuta kRti 'kathA' hai arjita pApa karmoMke phalasvarUpa kuSTha rogase pIr3ita athavA zRGgAra-vIrarasa pradhAna mahAkAvya isakI huA aura jIvanase nirAza hokara citA banAkara parIkSA karaneke pUrva kRtikI kathAvastu saMkSepameM dekhanA agnimeM jala gyaa| priyavirahase somazarmA bhI agnimeM Avazyaka hai| meM jala mrii| zoka saMtapta donoM bhAiyoMko svajanoMne maGgalAcaraNa tathA kathAnirdazake anantara kavine zAnta kiyaa| unhoMne apane mAtA-pitAkesaMskAra kiye| sajana-durjanoM, pUrvake kaviyoM AdikA smaraNa kiyA hai. bhavadattakA mana saMsArameM nahIM ramatA thA ataH vaha aura namratApUrvaka kAvya racanAmeM apanI asamarthatA dIkSA lekara zuddha caritra digambara hogayAprakaTa kI hai| phira kavine apanA aura apane sahAyakokA ullekha kiyA hai| isa choTIsI prastAvanAke dasaNu sa lahaMtau visayacayaMtau suddhacaritta diyabaru / anantara kavine magadhadeza, aura usameM sthita rAja- guru vayaNa savaraNa rai diDhamai viharaha kammAsayakyasaMvaru / / 9 -7 // gRhanagara usake nivAsiyoMke sundara kAvyazailImeM uvayAra buddhi samaNIya paraho, to huya bhavayatta diyaMbaraho / varNana upasthita kiye haiN| vahA~ke zreNika rAjA tathA unakI rAniyoMkA varNana kiyA hai| nagarake samIpastha upavanameM bhagavAna vaddha mAnake samavasaraNa race jAnekA isa prakAra bAraha varSataka tapasyA karaneke pazcAt samAcAra pAkara purajanoM sahita magadhezvara indra dvArA bhavadatta eka bAra saMghake sAtha apane grAmake samIpa nirmita samavasaraNa-maNDapameM pahu~cakara jina bhagavAna- pahu~cA / saMghakI AjJAse vaha bhavadevako saMghameM dIkSita kI stuti karake baiThate haiN| (sandhi 1) karaneke liye vardhamAna prAmameM gayA / isa samaya praNAma karake vinaya bhAvase zreNikarAja jinavara- bhavadevakA durmarSaNa aura nAgadevIkI putrI mAgavasUse se jIvatattvake sambandhameM jijJAsA karatA hai| gaNadhara pariNaya horahA thA / bhAIke AgamanakA samAcAra rAjAse jIvake sambandhameM vyAkhyA kara rahe the usI sunakara vaha usase milane AyA aura snehapUrNa milana samaya AkAza mArgase tejapuJja vidyunmAlI bhAsura ke pazcAt use bhojanake liye gharameM lejAnA cAhatA aayaa| aura vimAnase utarakara jinadevako praNAma thaa| bhavadevako isake anantara bhavadatta apane saMghameM karake baiTha gyaa| tejavAnadevake sambandhameM rAjAke legayA aura vahA~ munivarane usase tapazcaryAvrata leneko pUchanepara gaNadharane batAyA ki vaha (vidyunmAlI) kahA / bhavadevako idhara zeSa vivAha-kArya sampanna karake antima kevalI hogaa| abhI usakI Ayuke kevala viSaya-sukhoMkA AkarSaNa thA, kintu bhAIkI icchAkA sAta dina hai kintu use abhI tejane nahI chodd'aa| apamAna karanekA sAhasa use nahIM huA aura pravrajyA rAjAne usa devake aizvaryase prabhAvita hokara usake pUrva (dIkSA) lekara vaha deza-videzoMmeM saMghake sAtha bAraha janmoMkI kathA sunanekI icchA prakaTa kii| jinadevane varSataka bhramatA rahA / eka dina apane mAmake pAsase usakI kathAko isa prakAra prArambha kiyA nikalA / bhavadeva ghara jAkara viSayoMke sukhoMkA
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ] anekAnta [ varSa 6 - AsvAdana karanA cAhatA thA, kintu bhavadattane phira aura sAtaveM dina manuSyarUpameM avatarita hogA / use roka diyA / bhavadeva antameM saMsArako tyAgakara zreNikarAjane vardhamAna jinase phira. vidyunmAlI jina antima dIkSA le letA hai| donoM bhAI tapa karate hue cAra deviyoke sAtha ramaNa karatA thA, unake pUrva avasAna-samayameM paMDitamaraNase marate haiM. donoM sanatku- bhavAntaroke viSayameM puuchaa| jinavarane batAyA ki caMpA mAra svargameM jAte haiM aura vahA~ saptasAgara Ayu taka nagarImeM sUrasena nAmaka dhana-sampanna zreSThI thA. usakI vAsa karate haiM, devayonimeM rahakara ve vimAnoMmeM car3hakara jayabhadrA, subhadrA. dhAriNI. yazomatI nAmaka cAra ramaNa karate haiM / (sandhi 2) striyA~ thiiN| vaha zreSThI pUrvasaMcita pApakarmoke phalasvarUpa ___ bhavadattakA janma svargase cyuta honepara paMDarokinI vyAdhigrasta hokara mara gayA aura usakI cArA~ patniyA~ nagarImeM vanadanta rAjAkI rAnI yazodhanAke patrake rUpa AjikA hogaI / tapaHsAdhana karaneke pazcAta marakara meM huA aura bhavadeva vItazokA nagarIke rAjA ve svargameM vidyunmAlIkI patniyA~ huii| isake pazcAta mahApadmakI rAnI vanamAlAke putrake rUpameM utpanna huaa| zreNikarAjane vidyuJcarake viSayameM pUchA ki itanA bhavadattakA nAma sAgaracanda rakkhA gayA aura bhavadeva tejavAna honepara bhI vaha coratvako kyoM prApta huA ? kA shivkumaar| zivakumArakA ekasaupA~ca (sayapaMca) jinavarane batAyA ki magadhadezameM hastinApura nagara thA. rAjakanyAoMse pariNaya hogayA aura kor3iyoM unake vahA~ visandhara rAjA thA, umakI priyA zrIsenA thI, aGgarakSaka the| unheM bAhara nahIM jAne diyA jAnA thaa| usakA putra vidyuJcara huaa| vaha sakala vidyAoM meM udhara puMDarIkinI nagarIke samIpa upavanameM cAraNa pAraGgata thA / vidyAbalase vaha corI karatA thaa| muniyoMse pUrva janmakA vRttAnta sunakara sAgaracandane auSadhise gvambha banAkara ratriko apane pitAke gharameM saMnyAsa (sAdhudIkSA) vrata le liyA thA aura dvAdaza- pahu~cakara corI kara letA thA, jagate hue rAjAko supupta vidhi tapazcaryA meM rata thaa| eka bAra vaha viitshokaa| kara detA thA aura kaTi-hAra Adi AbhUSaNa utAra nagarImeM pahu~cA / zivakumArane prAsAdoke Uparase letA thA, vaha rAjya choDakara rAjagRha nagarI calA gayA muniyoMko dekhA / use pUrva janmoMkA smaraNa ho AyA aura cArA karane lgaa| isIse usakA nAma vidyaJcara aura vairAgya-bhAvoMkA usake manameM udaya huA / yaha huzrA (sandhi 3) / dekhakara rAjaprAsAdameM kolAhala maca gyaa| rAjAne caturtha sandhi vIrakavikI prazaMsAse prArambha hotI Akara kumArako samajhAyA ki gharame hI rahakara tapa hai| vardhamAna jisa samaya kathA prArambha kara rahe the ki aura vratoMkA pAlana ho sakatA hai, saMnyAsa lenekI eka yakSa uThakara nAcane lgaa| pazcima kevalI magadhameM AvazyakatA nahIM hai / pitAke vacanoMko mAnakara arahadAsa vaNikake kulameM janma honekI bAta sunakara kumArane navavidha zreSTha brahmacaryavrata dhAraNa kiyA, vaha Anandita hokara nAca rahA thaa| vismita hokara taruNIjanoke pAsa rahate hue bhI unase vaha virakta rAjAne Anandase nAcate hue yakSase prazna kiyaa| rahatA thaa| upavAsa karatA thaa| dUsare gharose bhikSA jinendrane isa prakAra uttara diyA-saittau nagarI thI lekara pAraNA karatA thaa| isa prakAra tapa karake antameM vahA~ santapriya (saMtAppiu) vaNika rahatA thaa| usakI isa lokako chor3akara vaha vidyunmAlI deva hushraa| gotravatI priyA thI arahadAsa usakA putra thA, dUsarA dasasAgara usakI Ayu huI aura cAra deviyoMke sAtha putra jinadAsa thaa| jinadAsa taruNa avasthAme durvyasukha bhoga karatA thaa| udhara sAgaracanda bhI marakara sanoMmeM phaMsa gyaa| madirA pItA thA, itakrIr3AmeM rata suralokameM indra ke samAna deva huA / vardhamAna jinane rahatA thA / kintu usane antameM zrAvaka vrata lekara rAjAko batAyA ki yahI vidyunmAlI vahA~ AyA thA pApa vimarjita kie aura vaha marakara yakSa huA isake
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya [397 bhAI arahadAsake yahA~ vidyunmAlIkA antima kevalI- vahA~ jAkara kanyAke sAtha pariNaya karanekI prArthanA ke rUpameM janma hogA yaha sunakara harSita hokara yaha karatA hai / jambU akele jAkara vidyAdharase yuddha karate nAca rahA hai| sAtavI rAtrike caturtha praharameM arahadAma haiN| mRgAGkarAjA kanyA jambUsvAmIko samarpita kara detA kI priyAne jambUphala Adi vastue~ svanameM dekhIM / svapnoM hai / pIchese zreNikarAjakI senA bhI dezAntaroMmeM kA phala batAte hue muni kahate hai ki umake eka putra bhramaNa karatI huI pahu~ca jAtI hai| ratnazevara(-siMhahogA jo solaha barasa rahakara dIkSA legaa| samayA- cUla) vidyAdharakI hAra hogI mA pranIta hone lagatA nukUla jambU janma lete haiM aura zIghra vidyAdhyayana hai (mandhi 5) / samApta karate haiN| jambUphala svapnameM unakI mAtAne dekhA . chaThI mandhikA prArambha kucha prAkRta padyoMmeM kI gaI thA isaliye unakA nAma jambUsvAmI rakhA gyaa| kavivIrakI kavi-pratibhAkI prazasAse hotA hai| usa jambRsvAmI atyanta sundara the nagarakI ramaNiyA~ unheM sampUrNa mandhime jambUsvAmIke yuddha kauzalakA varNana dekhakara Asakta hojAtI thIM aura virahakA anubhava kiyA gayA hai| antame ratrazekharakA mRgAGkarAjA parAkarane lagatI thii| ___jita kara detA hai aura jambU sahasro bhaToko parAsta usI nagarameM samudradatta zreSTha rahatA thA. usake kara deta hai / yuddhakA varNana bar3I kSamatApUrvaka kavine cAra sundara putriyA~ thIM. samudradattane una kumAriyAMkA kiyA hai / yuddhake prasaGga meM zraddhata, bIbhatma vyApArIkA vivAha jamcasvAmIse karanA nizcita kiyaa| vivAhakI citraNa karata hue kavine mAGgopAGga yuddha varNana kiyA taiyAriyoM ho rahIM thI itane meM hI vasanta Rtu A hai| ATha sahasra vidyAdhagaMkA usane parAsta kara diyaa| pahuMcI, saba loga vamannAtmavake lie rAjAdyAname antama parAjita ratnasihako vaha kSamA kara detA hai| jaat| krImyAka uparAnta sarati khedako dara karaneke vidyAdhara ratnamiha pA~caso vimAna lekara jambake sAtha lie magevara jalakrIDA saba karate hai saba loga jaba use magadha pahuMcAne cala-detA hai| vimAna nAMdakumala vastra zrAbhUpaNAko pahanakara nagarakI ora jA rahe the (gammAyakurula) zivarapara pahuMcatA hai jahA~ magadhezI ki eka pramatta gaja Akara sabakA trasta kara denA hai senAkA skadhAvAra thA jambUne utarakara unase bheTa kii| jaba maba bhayabhIta hokara bhAga rahe the jamba use vIratA gaganagAta sabakA rAjAse paricaya karAtA hai mRgAr3akI pUrvaka parAsta kara dete hai (mandhi 4) / putrIme zubha muhUnameM jambUkA vivAha hotA hai| jambU jima mamaya apane nagarame praveza kara rahe the upavaname __ vIratAke ima kAryase prasanna hokara rAjAne jambUkumArakA apane barAbara Asana diyaa| jaba yaha maharSi sudharmasvAmI pazca ziSyA sahita Ate haiN| maharSikA jambUsvAmI bhaktipUrvaka namaskAra karate hai rAjasabhA cala rahI thI usI samaya AkAzase. eka vimAna vahA~ pahuMcA aura eka vidyAdhara sammukha upa (mandhi 6-7) / sthita hshraa| usane apanA nivAsa sahasamiga' nagarI munise jambUsvAmI apane pUrva-bhAvoMkA vRttAnta .me batAyA tathA usakA nAma gaganagati thaa| usane sunata hai aura tadanantara ghara Akara mAtA pitAko batAyA ki kerala nagarIke rAjA mRgAGkane unakI bahina praNAma karake pravrajyAvrata lenekA vicAra karate haiN| mAlatAse vivAha kiyA hai aura usakI putrI vilAma- putrake ese vacana sunakara mAtA ma vartI atyanta ramaNIya hai| haMsadvIpame nivAsa karane jambUkA vaha samajhAnA hai ki usake vairAgya lenesa kula vAle vidyAdharase ratnasihane mRgAGkase usa kanyAko vilIna ho jAvegA / isI samaya sAgaradattake dvArA maoNgA / rAjAke na denepara usane keralanagarIpara kumArI prapita vyakti pAkara jambUkA vivAha nizcita karatA hai ko leneke lie dhAvA kara diyaa| vaha vidyAdhara jambUse aura sAgaradattakI cAra kanyAose jamyUkA vivAha
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ] anekAnta [ varSa 6 ho jAtA hai| aura kavine zRGgArake aneka upakaraNoM- vihuNavi siru vibhiyacitta bucaI mAmu Na vaNiyavaru / ke sAtha jambU aura nava pariNItAvadhuoMke saMbhoga paJcakSu daiu iya sattie avasa hosi tuhaM vIraNaru / 19 / zRGgArakA varNana kiyA hai| kavine isa sandhiko vismitacitta hokara zira hilAkara kahatA haiatyanta upayukta vivAhotsava' nAma diyA hai (saMdhi ) mAmA vaNikamAtra hI nahIM hai, pratyakSa devase prApta zakti __ mahilAoMke mohase utpanna premase jambUke hRdayameM se yukta avazya tuma vIra puruSa ho / (sandhiha) vairAgya utpanna hotA hai| mahilAoMkI ve nindA karata dasavI sandhime kaI manohara AkhyAna jamyU aura haiM. unakI virakti bhAvanAko dUra karaneke lie jambU- vidyuJcaradvArA kahe gaye hai| jambU vairAgyameM upasaMhAra kI priyatamAe~ kamalazrI. kanakazrI. vinayazrI, rUpazrI honevAla AkhyAna kahakara viSaya-bhAgAkI nissAratA prAcIna kathAnaka kahatI hai; jambU isake viparIta dikhAte haiM aura vidyuJcara vairAgyako nirarthaka batAnevAle vairAgyakaM mahatvako pratipAdita karanevAlI kahAniyA~ pAkhyAna kahatA hai| antame jambUkI dRr3hatAse vaha kahata hai / bAta karate-karate isa prakAra AdhI rAta prabhAvita hojAtA hai| jambU sudhamasvAmIse tapasyAkI bIta gaI kintu kumArakA mana sAMsArika premameM nahIM dIkSA le leta hai, sabhI unakI patniyA~ AryikA hojAtI lagA. imI samaya vidyucara corI karatA huA nagarameM hai vidyuJcara bhI pravrajyAkA vrata le letA hai| sudharmaAyA svAmI nirvANa prApta karate haiN| jambUsvAmI kevalajJAna gau addharatta vollaMtaho to vi kumAra Na bhava rmii| prApta karate haiM aura antameM saMllekhanA karate hue nirvANa taheM kAle cora vijjucaru corevai pare paribhamaI // 1 // prApta karate haiM / vidyuJcara bhramaNa karatA huA tAmralipta nagarameM ghUmatA huzrA jambUke gRhameM vidyacara purame pahuMcatA hai jahA~ kAtyAyanI bhadramAsake prAdhAnya pahuMcatA hai| jambUkI mAtA moI nahIM thI, cArakA ke samAcAra jAnanepara usane kahA ki vaha jo cAha so gyArahavI mandhime vidyumarake davidhadharma pAlanale le| vidyaJcarakA jaba jambUkI mAtA zivadevAse jamba dvArA aura tapasyAdvArA antame mamAdhimaraNa pUrvaka kI vairAgya-bhAvanAke viSayameM jJAta hA to usane sarvArthasiddhi prAptikA varNana hai granthakI mamApti karate pratijJA kI ki yA to vaha jambUkumArake hRdayameM hue kavina kahA hai ki usakI kRtikA pATha karanese viSayoMmeM rati utpanna kara degA aura nahIM to svayaM maGgalakI prApti hotI hai| tapasyA-vrata le legA jambUsvAmicaritakI gyAraha sandhiyomese prAyaH vahuvayaNa-kamala-rasalaMpuDa bhamaru kumAru Na jai karami / / pratyeka sad kAvyakI prazasA kI gaI hai| kavine AeNasamANu vihANae to tava caraNu hauM visrmi|23| 1 sandhi prathamame kaI ullekhoMke sAtha antame kahA hai vadhuoke vadanakamalameM kumArako rama-lampaTa 'kavveya pUrvasiddhartha vA bhayopakriyate mayA' / bhramara yadi nahIM karU~ to maiM bhI isIke samAna prAtaH- sandhi 3ke prArambhame nimna prAkRta padya hai:kAla tapazcaraNa kruuNgaa|' - vAlakkolAsuvi vIra vayaNa pasarata kabba-pIUsa / jambUkI mAtA rAtriko usI samaya usa corako karaNapuDaehi pijaha jaNehi rasa mauliyachehi // 1 // apanA choTA bhAI kahakara jambUke samIpa lejAtI hai| bharahAlakArasalakkhaNAi lakkhe payAi virayatI / jambU veSa badale hue vidyuJcarako dekhakara usame kuzala vIrassa vayaNarage sarassaI jayau gaccatI // 2 // prazna karake pUchate haiM ki usane kina-kina dezo bhramaNa sandhi 5ke prArambhame svayama , puSpadanta ora devadatta kiyaa| vyApArake bhramaNa kiya dezoke nAmAMko sunakara kaviyoMkI prazasAke sAtha vIrakI prazasA kI gaI hai:jambU use bar3A vIra samajhate haiM divasehiM daha kavitta Nilae Nilayammi dUramAyagaNaM /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya [ 396 'sukavitva' racanA karanekI icchA prathama sandhimeM prakaTa vaha pIche nahIM haThatA / kavine bhavadevake bhAvadvaMdvakA kI hai aura apaneko usake ayogya kahA hai| isa prakAra citraNa kiyA hai| jaba usakA bhAI munise 'sukavitta karaNa maNa vAvaDeNa' / 1-3 . kahanA ki bhavadeva 'tapa caraNu lahesaI' (tapazcaraNa prApta isa prakArake ullekhoMse prastuta kRti kevala dhArmika karegA) vaha socatA haikathA-kRti nahIM jJAta hotI aura kavine svayaM bhI use suNaMtu maNi Dollai / niThura kema diyaMvaru volai / mahAkAvya kahA hai. jisameM zRGgAra aura vIra rasoMkI turiu turiu ghari jAmi pavittami , pradhAnatA hai| kRtikI gyAraha mandhiyoMmeM kathA-rasake sesu vivAha kajju nivvattami / anukUla ima prakAra hai| dullahu sukhyavilAsu va bhujami , . prathama mandhima bhUmikAsvarUpa jinakevalIke sama navavahuvAe samau suhu bhujami // 2-1 // vasaraNakA varNana haiM aura zreNikake usa dharmasabhAmeM kintu bhAIke vacanokA usa dhyAna AtA haijAnekI kathA hai| isa mandhimeM kathA kahI gaI hai aura to bari na karami eha apamAu, deza, nagara zrAdike sundara varNana bhI hai| kisI vizeSa jeDa sahoyaru jaNaNu samAu // 2-13 // rama-paripAkake liye isa mandhimeM sthAna nahIM mila __ 'isakA apamAna kadApi nahIM karU~gA jyeSTha skaa| zreNikake bhaktibhAvameM utsAha hai jise zAnta sahodara pitAke mamAna hai|' aura dIkSita honeke liye svIkRti detA hai / dIkSAke mamaya vaha mantrIkA uccAraNa ramakA sthAyI kahA jA sakatA hai| prastuta mandhimeM vIra aura zRGgAra rasakA koI sthAna nahIM hai| bhI ThIka nahIM kara pArahA thA; kyoki usakA mana nava yauvanA panIme lagA thAdUsarI sandhime zreNikake praznakA uttara gaNadhara pADhaMtahaM akkharu mau zrAvai / dete hai| isI samaya bar3e laTakIya kauzalase kavine laDahaMgau kalatta parajhAyai // 3-14 // jambake janmAnnarose sambandhita kathAkA prArambha kyiA dIkSita hokara bAraha vaSataka bhramaNa kiyA aura hai| ataH jambUcaritakA prArambha isI sandhise hotA hai| vaha bhramaNa karatA huA apane grAma badhamAnake pAsa hama dekhanekA prayatna kareMge ki pramugva caritrama kahA~taka / AyA. grAmake sampakake smaraNase usake hRdayameM zRGgAra aura vIra rasokA citraNa huA hai aura kavikA kAvakA viSaya-vAsanA jAgRta hojAtI hai| kavine usakI ina apanI kRtiko zRGgAra-vIra rasase yukta racanA kahanA uddAma bhAvanAoko isa prakAra citrita kiyA hai:kahaoNtaka saMgata hai| cikkasaMtu cittu parizrosai , ___ jambUke pUrva janmokI kathA kahate hue RSi batAte parisu divasu na huyau na hosai / haiM ki eka pUrva janmame brAhmaNaputra bhavadeva the| unake to vari gharaho jAmipiya pekkhami , bar3e bhAI bhavadatta jainadharmakI dIkSA le cuke the / bhavadeva visaya sukkha maNavallaha cakkhami // 2-15 // kA jaba vivAha horahA thA bhavadatta AtA hai. bhavadava cikane (snehAbhiSikta) cittako vaha paritoSita vivAha-kArya adhUrA chor3akara bhAIkI AjJA mAnatA , ___ karatA hai, isa prakArakA dina na huA hai na hogA, to huzrA dIkSA lekara calA jAtA hai| eka ora use / usa avazya ghara jAkara priyAkA darzana karU~gA aura manakiMcita navavivAhakA bhI dhyAna hai kintu vairAgyase bhI vallabha viSaya-sukhoMkA AsvAdana kruuNgaa|' sapai puNo Niyatta jAe kaha vallahe vIre // 2 // samayAnukUla bhavadatta zrAkara use saMbodhita karatA sandhi 6me isa prakAra eka padya hai: hai aura vaha kupathase baca jAtA hai| isI prasaGgameM deta daridda para vasaNa dummaNaM sarasa-kavva-savvassaM / kavine jamyUcaritake sabase komala aura ramaNIya kai vIra sarisa-purisaM dharaNi dharatI kayathAsi // 1 // sthalakA citraNa kiyA hai| grAmase lage hue caityagrahameM - ---
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 ] anekAnta [varSa 6 bhavadeva jAtA hai aura vahA~ eka kSINakAya strI tapasyA- pAtra vijaya pAte haiM, tapake lie unameM 'vIra'kA sthAyI meM rata baiThI thI, usase bhavadeva apane aura bhavadattake 'utsAha' pAThakoMko dIkha sakatA hai| isa zRGgAra viSayameM pUchatA hai / vaha strI saba batAtI hai ki kisa bhAvanA aura utmAha' bhAvanAkA saMgharSa isa sandhimeM prakAra ve donoM brAhmaNaputra saMsAra taraGgoMko pArakara paryApta sundara rUpameM varNita huA hai aura vaha kaviko digambara hogae the| aura bhavadevane nAgavasuse vivAha zRGgAra vIrakAvya banAnemeM mahAyaka hai| kiyA thA. vaha bhavadevake yauvanAvasthAmeM tapatrata lanekI bhavadevakA janma vItazokAnagarIke rAjakumAra prazaMsA karatI hai| usane bhavadevako pahicAna liyA ke rUpameM hotA hai| usakA vivAha ekasI pA~ca rAjathA, vaha usakI patnI thI: kanyAose kara diyA jAtA hai. rAjaprAsAdoke bAhara taraNataNevi iMdiyadavaNu / jAneme zivakumAra (bhavadevakA isa janmakA nAma) para dIsai pai muyavi aNNukavaNu // dekharagba rakhI jAtI hai| eka bAra uma nagarIme sAgaraparigalie vayasisavvahuvijaI, canda munike Agamase nagarIme kAlAhala huA (bhavavisayAhilAsa havi uvasamaI / dattakA janma sAgaracanda nAmase puNDarIkinI nagarIme kaccepallaTTai ko rayaNu, huA thA aura vaha muni ho gayA thaa)| zivakumArane pittalai hemu vikkai kavaNu / 2 18 dhavalagRhaka Uparase muniko dekhA aura use jAti 'tarUNAvasthAmeM indriyAMkA damana karane vAlA smaraNa ho AyA / vaha mUchita hogayA aura tapatrata tumhAre atirikta aura kauna hai, avasthAke parigalita lenA cAhatA hai. rAjA use usa pathase dUra karanA honepara mabhI yatI haiM jaba ki viSayAbhilASAe~ upa- cAhatA hai| rAjA Ara rAjakumArake pramaGgakI kucha zamita ho jAtI hai kA~cako rabase kauna badalaMgA aura paMktiyo isa prakAra hai. rAjA use zRGgAra aura rAjapItalase soneko kauna becegaa|' nAgavam umame kahatI vaibhavarma rata rahaneke lie kahatA hai kintu kumArakA ki usake jAnepara usake ekatrita dhanasa usane vaha mana vairAgyake lie dRr3ha haicaitya banavAyA hai| umakA dharmar3hatAko sunakara bhavadeva zrAhAsai cakkesaru taNuruhu, lajjita hotA hai, munike pAsa jAkara maba vRttAnta kavaNu kAlu pAvajjate kira tuhu / sunAkara savizepa dIkSA letA hai| bhavadattake mAtha tapa akhayaNihANu rayaNaridillI, karatA huA vaha aura bhavadanta anazana karake paNDita rAyalacchi tuhu bhujahi bhallI / maraNase deha tyAga kara tRtIya svagakA jAna hai| bhagai kumAra tAya jaya sudaru, viSayokI ora jhukanekI manuSyakI zAzvata durva tA kahi cakkavaTTi hari halahara / latAkA sundara vizleSaNa karana hue kavine bhavadevako samalakAla ragavaNava vara ittI, usapara vijaya pAte hue citrita kiyA hai| zRGgArake vasamaI vesava keNa Na bhuttI / 1.8 zrAlambana vibhAva yahA~ bhavadeva aura nAgavasu / phira rAjA kahatA hai ki rAgadveSakA tyAga karanepara maMcArIbhAvAMkA sundara citraNa huA hai. puganI tapatakI kyA AvazyakatA hai gharavAsa karate hue hI smRtiyA~ grAmakI mannikaTatA bhavadevake hRdayame vipaya- niyama vratAko dhAraNa karanA cAhiye / kumAra pitAke sukhakA jAgRta karata haiM ataH udIpana kahe jA sakana vacanako mAnakara mana vacana. kAyase navavidha brahmacarya haiM. zRGgArakaM pUrNa citraNakaM lie kathAkI parampagake vrata dhAraNa karanekA vrata letA hai| taruNiyoMke pAsa kAraNa kavi vivaza thA aura paristhitiyAMke kAraNa hAnepara bhI vaha uma aurame udAsa rahatA hai| paragRhase nAyaka nAyikA dAnI tapatrana lete hai| durbalatAoma bhikSA lAtA hai| bahuta varSa tapa karaneke pazcAta mamaya saMgharSa hI vArarasa' kA yahA~ pratIka hai. unapara kathAke Anepara vaha virakta hogayA aura deha tyAgakara
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya [ 401 vidyunmAlIdeva huaa| zRGgArake samasta sAdhana rahate saGgIta, komalavRtti aura zRGgArake anukUla mAdhuryahue bhI zivakumArakA mana usase virakta rahA usa guNa-pradhAna aise varNanoMko vyakta karanekI kSamatA dvandako kavine yahA~ samasta sadupadezoke sAtha dikhAneke liye aise varNana acche pramANa haiN| kucha vyakta kiyA hai| zRGgArakA artha isa prasaGgameM viSayA- paMktiyA~ isa prakAra par3hI jAmakatI hai:bhilASA' karanA ucita hogaa| viSayAbhilASAopara maMcha maMdAra mayaraMda gaMdaNa varNa , vairAgya bhAvanAkI vijaya dikhAI gaI hai| isa sandhike kuMda karavaMda vayakuMda caMdaNa ghRNaM / anusAra kRtikA nAma 'zRGgAra-vairAgya' kRti kahanA tarala dala tarala cala cavali kayalIsuhaM, ucita hogA. 'zRGgAravIra' kRti nhiiN| dakkha paumakkha ruddakkha khoNIruhaM / sandhi catuthase jambUsvAmI kathA prArambha hotI hai| kusuma raya payara pijariya dharaNIyalaM. jambUkumAra atyanta rUpavAna the| unako dekhakara nagara tikkha nahu caMvu karAyalla khaMDiyaphalaM / kI ramaNiyA~ unake rUpapara Asakta hojAtI thii| rukkha rukkhaMmi kappayaru siyabhAsirI, parakIyA UDhA nAyikAoke virahakA kavine pramaGgavaza raivarANatta avayarANa maahvsirii||4-16|| varNana kiyA hai jisameM UhAtmakatA bhI paryApta mAtrAmeM uddIpana sAmagrIke rUpameM udyAna aura vasantakA milatI hai| zRGgAravarNanake isa prasaGgakI kucha paMktiyA~ varNana kavine bar3I saphalatA pUrvaka kiyA hai / upavanameM isa prakAra uddhRta kI jAmakatI hai: krIr3A karaneke pazcAt sabhI mithuna surati khedakA kAhivi virahANala saMpalitta / anubhava karata haiM aura use dUra karaneke liye jalakrIr3A aMsujaloha kavolariNatta / ke liye saba sarovarameM jAte haiN| jalakrIr3Ake pazcAt pallaTTai hatthu karaMtu suraNu / saba nikalakara vastrAdi dhAraNa karate haiM aura nivAsoMkI vaMtimu cUDullau curaNa curANu / ora jAte haiN| zRMgArake samasta upakaraNose pUrNa isa kAhini hariyaMdaNa rasu ramei / citrake sAtha jambakA zIrya kavine saMgrAmazura nAmaka laggaMta aMgi chamachama chamei // 4-13 // zraNika rAjAke bhayaGkara paTTahastIkA unake dvArA isa kalAtmaka paramparAkA nirvAha karake kavine parAjita citrita karake dikhAyA hai| isa sandhimeM samudradatta nAmaka usI nagarameM rahane vAle zroSThikI zrRMgArakA sundara aura bahuta kucha pUrNa citra kavine padmazrI, kanakazrI, vinayazrI aura rUpazrI nAmaka cAra prastuta kiyA hai| kanyAokA zikhanakha varNana prastuta kiyA hai| varNanake pA~cavI sandhise zrRMgAramUlaka vIrarasakA prArambha antameM kavi kahatA hai ki kimI anya prajApatine ina hotA hai| kerala rAjAkI putrI vilAsavatIko ranazekhara kumAriyoMkA nirmANa kiyA hai: vidyAdharase bacAneke liye jambU akele hI usase yuddha jANami ekku je vihi ghaDai sayalu vijagu sAmaeNu / karane jAta hai| uname vIrake sthAyIbhAva 'utsAha kA ji puNu prAyau Nimmaviu kovi payAvai aNNu // 4-14 acchA udreka citrita kiyA hai. pIche zreNikarAjakI ___ jambU jaise atIva rUpavAna varake anurUpa ina senA bhI bar3e utsAha se sajadhajake sAtha calatI hai| anupama rUpavatI kumAriyokA jambUse vivAha hojAtA amAdhAraNa dhairya ke sAtha jambU rabazekharake sAtha yuddha hai| bar3e kauzalase kavine nAyaka-nAyikaoko samAna karaneko prastuta hota haiN| yuddha karate samaya sainikoMke rUpase yukta citrita kiyA hai| jovanake ese citramaya hRdayameM svAmibhaktikI yonata vIroktiyA~ kahate haiM aura ndara avasarake anukUla kavine komala padAvalIkA aneka udAtta bhAvanAoMkA udaya hotA hai| sainikoMkI prayoga karata hue vasantakA varNana kiyA hai| apabhraMzamai ramaNiyA~ bhI sainikoMkA yuddha meM jAnekI preraNA detI huI
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 ] dikhatI haiN| bhayaGkara yuddha hotA hai aura pariNAmasvarUpa bIbhatsa citraNakI bhI ora saMkSepameM kavine dhyAna diyA hai| vidyAdhara vidyA- balase mAyA- yuddha karatA hai| kabhI maMjhAvAta calane lagatI hai. kabhI pralayajala barasane lagatA hai| adbhuta rasa yahA~ vIrako sahAyatA karatA dikhatA hai / vidyAdharane rAjA mRgAGkako bA~dha liyA. jambUne yuddha karate hue rAjAko chur3A liyA aura parAjita karake use bhagA diyA / jambUkI vijayapara nArada zrAnandase nAcane lagate haiM, sarvatra Ananda hone lagatA hai / vidyAdhara gaganagati prakaTa hokara mRgAGkarAjase jambUkumArakA paricaya detA hai / vIrarasa ke isa vistRta prasaMgake pazcAt hI kavi zRGgArakI bhUmikA prArambha kara detA hai| anekAnta [ varSa yadyapi saba loga unheM aisA na karaneko samajhAte haiN| vivAhake prasaGga meM kavine vairAgyakI sthitiko chor3akara sundara vivAhakA varNana prastuta kiyA hai. vivAhake 'dAije', tathA bhojanake sarala varNana kie haiM, jambU navavadhuoM ke sAtha vAsagRha meM jAte haiN| isa prasaGgameM kavine mahilAoke hAva-bhAvoM (ceSTAoM) kA acchA citraNa kiyA hai / jambUkA mana ina saba vyApArome meM nahI ramatA, usakI patniyA~ aneka kathAe~ kahatI haiM kintu vaha dRr3ha rahatA hai / vidyuccara bhI jambUke hRdaya meM saMsArake prati Asakti utpanna karAneme zramaphala hotA hai / kathAkI samApti vairAgyameM hotI hai / sasArake mAyAmohase virakta hokara jambU unakI patniyA~. vidyuvara sabhI tapasyA karate hai aura sadgati prApta karate haiM / kRtimeM kavinaM vIrarasa. zRGgAra aura zAnti rasa ke saphala citra prastuta kie haiN| caritra citraNa bhI kavi pUrNa saphala huA hai / pUrvajanmose hI jambUkI pravRtti karttavyame dRr3ha aura dhArmika hai. jambU atyanta sAhasI vIra hai, unakI cAritrika dRr3hatAko bar3e hI saphala DhaGgase kavine vyakta kiyA hai-- taruNiyoke pAsa rahate hue bhI vaha uname viraktibhAva rakhatA hai pAsaTTiovi taruNI giyaru, arrt ivahi puMjiuvva kayaru // 3-6 // aneka prakArakI uktiyAMkA usapara koI prabhAva nahIM par3atA uddharata volata hoto, vi kumAru Na bhave ramai // 6-11 sAhasakI parIkSAke do prasaGga milate hai-: - unmakta hAthIko vaha parAsta kara detA hai (saMdhi 4) aura akelA hI vidyAdhara ratnazekhara aura usakI senApara vijaya kara letA hai| usakA vyaktitva prabhAvazAlI hai isI lie vidyuccara bhI usakA anusaraNa karatA hai / ina saba guNa ke sAtha usameM mahajjanocita ziSTAcArIke bhI darzana hote haiM / mAtAkI AjJAkA vaha pAlana karatA hai| vidyuzcarakA paricaya usakI mAtA apane bhAIke rUpameM karAtI hai-vaha dekhate hI khar3A hojAtA mRgAGka rAjA jambUko kerala nagarI dikhAte haiM / nagarakA rarmANiyA~ jambUkA dekhakara kahane lagatI hai ki vilAsavatI dhanya hai jisake hAthame zra NikarAjakA samasta rAja-vaibhava rahegA | jambU aura vilAsavatIkA pariNaya hotA hai / jambU magadha pahu~cate haiM aura yahIM se zRGgAra aura vairAgya ( saMsAra meM anurakta pravRtti tathA nivRtti) kA prasaGga prArambha hotA hai| AThavIM mandhise yaha prasaGga prArambha hotA hai| munise apane pUrva bhavokI kathA sunakara jammU ke hRdaya meM vairAgya bhAvanAkA udaya hotA hai| dIkSA deneke pUrva gaNadhara jambUse mAtA-pitA kI AjJA leneko kahate haiM: iya soUMNa malaharI vos ari gaNaharo | tAvaca suhaNihelaNaM, pucchasu piya mAyA jaNaM // 8-2 // 3 jambUkI mAtA putrakI vairAgya bhAvanAko dekhakara mUrchita hojAtI hai| kumArakI vairAgya-bhAvanAse sabhI kuTumbI dukhI dikhate hai kintu jambUkA mana dRr3ha thA :piu mAyaribaMdhavajaNahiM dukkhiya mahiM jhAvi kava na bujjhai / sacca ajju je tava caraNu vai-tray liu kumAru kimarujjhai // 8-8|| jambUkI niverapUrNa manasthitiko dekhakara bhI padmazrI Adi cAra kamyAyeM unase pariNaya karatI haiN|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] hai, praNAma karatA hai aura kuzala pUchatA hai: apabhraMzakA eka kAra-vIra kAvya 3 " taM niyavikumAra samuTThiyau darapaNamiya siru samahiTThiyau / aNoraNAli gaNa rasabhariyA vaha pIDhahiM veNevi vaisariyA / pucchrijjai kusalu paMtha samiu bahudivasa mAma kahi kahi bhamiu // 6- 18 || " jambUkA caritra saba prakArase eka dharmameM dRr3ha Adarza yoddhA, udAttacaritra vyakti virakta tyAgI mahApurupakA hai| anya pAtroMke caritrameM samyaka vikAsa nahI milatA aura na vaha Avazyaka hI thA / vidyuvarake darzana eka saba prakAra se bhale kintu corake rUpameM hote haiM - antame vaha bhI tapasvI ho jAtA hai| mahilAoke caritra meM jambUkI patniyAM aura usakI mAtAke citra milate haiM / unameM svAbhAvika komalatA aura saratA hai / ve saba antame zraryikAeM hojAtI hai / prAyaH aisI dhAraNA hai ki jainasAhityame striyAMkI nindA kI gaI hai. vaha g2alata hai / ina kRtiyoMme Adarza ke citra milata hai| nArIke prati ghRNAkA bhAva nahI milatA, mUla duSpravRttikA kahIM kahIM unheM kAraNa mAnakara unakI bhartsanA avazya kI gaI hai yathA jaba jambUkI patniyA~ hAva-bhAva dikhAkara use zrAsakta karanA cAhatA hai taba vaha kahatA hai : " hA hA mahilA - moha Nibaddha u maNa kAla - sappAhi jagu khaddhau / buccai haru amiya mahu vAsau avaru jo gAu viu vayaNAsau // 6-1 // varNana:- anya apabhraMza jaina kAvyoMke samAna prastuta kRtimeM bhI aneka samRddha varNana milate haiM / nagara, grAma, araNya, Rtu sUryodaya, sUryAsta, nakhazikha, senA yuddha Adike sarala aura kahIM-kahIM alaMkRta varNana kavine prastuta kiye hai| bar3e-bar3e varNanAMke atirikta choTe choTe citra bhI kavine saphalatA pUrvaka citrita kie haiM: - zroNikarAjake unmatta hAthI ke citraNase kucha paMktiyoM isa prakAra haiM; usakI [ 403 vikarAlatAkA spaSTasvarUpa sAmane A jAtA hai: uddaMDa - suMDakaya - salilaviTThi payabhAra asar kumapi / duddhara - riu valaharu NaM Nava jalaharu-garuya gajjira - rava bhariyadari / jaNa - mAraNa-sIlau vaivasalIlau - so saMpattau tetthu kari ||4-20|| isI prakAra thoDese zabdoMme vidyuvarakA citraNa kiyA hai: - payaDiya kirAu mayavesapaDu, AjANu laMba parihANa paDu / vaMkuDiya kacchakayaDhilla kaDi, kaNAMta lulAviya kesalaDi / puTTInihitta kayabaddha bharu, uggaMTiya vi sarisa ku cadharu | uttamaMga paMguriyataNu siDhilAha rohadaMtaru vayaNu / DollaMta bAhulaya laliya-karu vAsahari payaTThau vijjuccaru / / / 6-18 // alaGkAro prayoga kavine do prakArake kiye haiM. eka camatkAra pradarzanake liye aura dUsare svAbhAvika prayoga / prathama prakArake prayogake udAharaNarUpame vidhyATavI varNanase nimna paMktiyA~ uddhRta kI jAmakatI haiM; jinameM koI rasa nahIM hai : , " " mAraha - raNabhUmiva sa - rahabhIe hari ajjuNa ula sihaMDi dIe / guru AsasthAma kaligavAra gayagajjira sasara mahIsa sAra / laMkAraNayarI va sa- rAvaNIya caMdaNahi cAra kalAvaNIya / sapalAsa sakaMcaraNa akkhaghaTTa, savihIsaraNa kaikula phalarasaha / / 5-8 // uparyukta paMktiyoM meM zleSake prayogase do artha nikalate haiM. sa-raha ( ratha sahita aura eka bhayAnaka jantu hari - kRSNa aura siMha, arjuna aura vRkSa. nahula aura nakula jIva, zikhaDi aura mayUra Adi) / isa kavi camatkArake atirikta sarasatA barddhaka prayoga bhI kavine kiye haiN| yadyapi ve haiM isI prakArake; mAlA yamakakA eka udAharaNa isa prakAra hai:
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 ] *tauya saMjAyaM mahAdaMDa jujjhaM, jujyaMtapatti kotaggakhaggi / vAvallabhalla savalla, musu' die sIhammamANa caraNoSNaM / aNoraNadaMsaNAruTTaNidvaviyamiTThasuraNAsaNanilaM, - tamattamAyaMgaM / mAyaMgadaMta saMghaTTa hisa N tahuya bahuphuliMga pigaliya suravaivimA || surahU vimANa saMgayaraNa // 7-6 // arrer, vibhAvanA aura yamakake eka sAtha prayoga nimna paMktiyoMmeM par3ha sakate haiM : anekAnta " " diNi-diNi rayaNimANu jahaM khijjai, dUrapiyANa Niddatiha vijjai / divi - divi divasa paharu jiha vaTTai, kAmuyANa tiha raha-rasu vaTTai / divi - divi jiha cUyau maurijjai mANiNImANaho tiha mauri (va)jjai / salilu zivArAhaM jiha pari hijjai siMha bhUsa mAhiM pari hijjai / mAlai samu bhamaru jiha vajjai, ghare ghare gaheru tUru tahiM vajjai ||3-12 // sAdRzya-mUlaka alaGkArAke prayoga kavine bar3e svAbhAvika DhaGgase kiye haiN| isa prakArake prasaGgoM meM kavine bar3I sarala kalpanAke kahI-kahIM prayoga kiye haiM -- eka-do udAharaNa isa prakAra haiM / sUryAstake mamaya sUryakA varNana kavine nimna paMktiyoMmeM kiyA hai: pariures harumavaho viDiu / phaluva divAyara maMDalu vihaDiu || rata'vara juvala aiseviNu / kuMkuma pake piyale kareviNu // khaNu acchevi dukkha saMbhaliu / zrappau ghorasa mudde ghati // / / 8-13 / / aura bhI isI prasaGgameM kucha paMktiyA~ haiM; candrodaya kA varNana hai : [ varSa ha jAlagavakkhaya pasariya lAlau / gorasa bhaMtie lie viDAlau // 8- 14 // 'gavAkSajAlameMse prakAza ArahA thA, use gorasabhrAntise viDAla cATa rahA thaa|' ha gerahai samaripaDiu maraNeviNu kari sira muttAhalu ||8 - 14 || 'zabarI par3e hue bera phalako zirakA muktAphala samajhakara grahaNa karatI hai / ' isa prakAra aneka alaGkAroMke sundara prayoga kRti meM hue haiM, jinase saundarya vRddhi huI hai| subhASita aura lokoktiyA~ bhI vyavahRta huI hai| isake atirikta kRtimeM zrAdise anta taka jambUkI vairAgya-bhAvanAse pUrNa dhArmika vAtAvaraNa hai, kApAlika, jAMgI, siddho zrAdike kaI sthaloMpara ullekha milate hai jo tatkAlIna dhArmika, sAmAjika paristhitipara prakAza DAla sakate haiN| hue kRtima apabhraMzake priya aura pracalita chandoMke prayoga haiM-jaise ghattA, prajjhaTikA pramukha haiM kintu unake atirikta sragviNI, bhujaGgaprayAta, dvipadI daMDaka, dohAke prayoga kie haiM antyanuprAsa ( yamaka) kA sarvatra chandomeM prayoga kiyA hai aura kahIM-kahI antaryamakakA bhI prayoga milatA hai| pratiyoMkA ThIka adhyayana karane para chandoMkA samyaka adhyayana kiyA jA sakatA laya, saGgIta prasaGgake anukUla badalaneko, apUrva kSamatA vIrakI isa kRti meM milatI 1 bhamie tamaMdhayAra vara ycchie| diNNau dIvau NaM rAhalacchie jorAhAraseNa bhuzraNu kiu muddhau / khIra maharANavammi buddhau kiM gayAu amiyalava vihaha / ki kappUra pUra karaNa NivaDahiM // 8- 14 // bhrAntike do eka udAharaNa isa prakAra -- 1 kRtika bhASA anya jaina apabhraMza carita kAvyoMke samAna hI saurasenI apabhraMza hai / svayambhU zraura lakSita hotA hai| kucha gAthA prAkRtameM bhI milate haiM / puSpadantakI varanazailIkA aneka sthaloMpara prabhAva prastuta kRti paramparAgata prApta vairAgyapUrNa jambUke caritrako kAvyAtmaka DhaGgase prastuta karanekA eka abhinava prayAsa hai / kavi bahuta dUra taka use mahAbarNana vIrodAtta nAyaka Adi aneka mahAkAvya kI kAvyakA rUpa dene meM saphala huA hai / rasa. alaGkAra vizeSatAe~ kRti meM milatI hai| kyA hI acchA ho yadi yaha kRti zIghra prakAzameM A sake /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ A Anima a responent andespe AR wamomommar PaweiNARA PMAngAMRAPalghamme 8 REASE zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdI varNI
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja - sevakoMke patra jainadharmabhUSaNa bra0 zItalaprasAdajIke patra [gatAGkase Age] (22) lakhanaU 23-1-27 ho to likheN| sabase dharmasneha kaheM paM0 phatahacanda, DA. harmana jaikobIko mahApurANa prAkRta puSpadanta mahabUbasiMha, umarAvasiMha Adise kRta cAhiye so yaha likhita dehalI va jaipurake bhaNDAroM (25) . meM hai / Apa eka prati svAdhyAyake liye turta bhijavA 1-TraikoMkI prApti chapane bheja dI hai| deveM jo zuddha hove, apabhraMza bhASAke abhyAsI haiN| 2-lekha maiM janavarIke anta taka bhejanekI ceSTA bhUleM nhiiN| unase pahale patra vyavahAra kreN| (23) vardhA 16-1 3 kevala campatarAyajIko koI acchA pada denA patra pAyA dehalImeM pro0 glaisInapakA vyAkhyAna ___ cAhiye yaha nAma pasanda nahIM hai va svAgata kaisA huaa| bhAI campatarAyajIke sAtha ve 4-Apane agrejI patra bahuta acchA chapavAyA hai kucha dina ghUma to ThIka ho| ApakI jayantImeM hamArA 5-Apa hindI sAhityajJAtAke nAma mahendrakumAra AnA zAyada ThIka na hogaa| loga ghRNA kareMge vasa sampAdaka vIra sandeza' motI kaTarA AgarA binA bhale prakAra vicAra kiye mujhe na bulaanaa| jaina mandirase jAne pariSadakA jalsA kahIM kraaveN| 6-paMDita giridhara zarmA jhAlarApATana hindIke acche vidvAna hai| DA0 gaGgAnAthamA alAhA(24) lakhanaU 26-11 patra tA0 23-11 paayaa| bAdakA bhI sandezake lie likheN| jo nAma 1-pustaka kAmatAprasAdako bhejI hai Apane diye haiM unako bulA sakate haiN| 2-jIvakAMDa chapa cukA, karmakAMDa cAlU hai jugamandaralAla vArisTarakA paga aba acchA hai 3-abhI 1 mAsase adhika ThaharanA hogA unako bulAveM yA sabhApati banAnekI ceSTA kreN| -ajitaprasAdajIko Apa svayaM likheM, mere zrApa utsAhase kAma karate rheN| sacce bhAvase kahanese na AeMge kareM, nAma na cAheM pracAra cAheM, yaza svayaM hogaa| 5-Apa pustakakA pracAra kara rahe haiM dhanyavAda hai ___lakhanaU pariSadmeM Apa mitra-maNDalI sahita khUba ajainoMko bA~TanekA udyama kreN| jarUra padhAreM va utsAha bar3hAveM, bAbU umarAvasiMha, 6-tatvArthasUtrakA anuvAda jugamandaradAsa kRta jauharImala Adiko lAveM / merA dharmasneha sabase kheN| Apane dekhA hogA umIko campatarAyajI (06) . lakhanaU 16-1-27 se karavAyA jAve 1-Apa satyabhAvase udyoga kareM saphalatA hogii| 7-yahA~se mere pAsa Lcensus of India pada campatarAyajIko 'jainasiddhAntaranna' denA 1921 nahIM hai Apa nakala bhijavA deM to hama ThIka hogA / apanI kameTI meM pAsa karA leve mitrameM chApa deN| DrAphTa phira bheja deNge| madarAsa smAraka taiyAra hai 500) lageMge koI dAnI 2-sabhApati motIsAgarako 1 dina kareM va 1 dina
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] samAja-sevakoMke patra [407 prophesara hIrAlAlako kareM, ve chapA huA jAkara 4 baje pharIdakoTa pahu~cU~ / vahA~ bhASaNa dekara vyAkhyAna aitihAsika acchA deMge yA je. ela. tA0 14kI rAtako calakara 15ko sabere dehalI prAjainI Asake to acchA hai| moTo Apa taja- jaauuN| vahA~se 15kI rAtako avazya banArasa jAnA vIja kreN| rAya le leveN| hogaa| tA0 17ko vArSikotsava hai| vahA~ jAnA bahuta jainamitrake khAsa aGkake liye Apa prakAzaka jarUrI hai usase dharmako jAgRti hogii| paM0 darabArIkApaDiyAjIse patra vyavahAra kreN| lAlake lie seTha tArAcandako barAbara likhate rheN| jinendramatadarpaNa 2 prati va hindIke do Traika aura (29) kAzI 4-7-27 jinase jainadharmakA jJAna ho vI0 pI0 se lakhanaUmeM hamako eka jainadharmake jJAtA ajaina siMghaI kamalApata bhagavAnadAsa jaina vidvAnse bheMTa huI inakA patA yaha hai / AgAmI vArAsivanI, ji0 bAlAghATa sI. pI., zIghra bheja deN| jayantIpara inase bhI lekha ma~gAiye / pustakoM va TraikoM (27) lakhanaU 26-1-27 kA pracAra karanekA patroMmeM noTisa Adi nikAlane ApakI icchAnusAra sanAtanajainamata pustaka cAhiye / bhAI campatarAyajose koI dhArmika sevA likhakara bar3e parizramase Aja rajisTrose bhejI hai| yaha lenI yogya hai| bar3I upayogI pustaka hai| jalseme jitane par3he-likhe DA0 prANanAtha DI. esa. sI. (landana) jaina, ajaina zrAveM sabako bA~Tane lAyaka hai so Apa pI. eca. DI. (vAyanA) vidyAlaGkAra, ema.Ara. e. esa. 2000 chapavAleM, mUlya bhI rkheN| apanI kameTIke C/o ilAhAbAda baika, banArasa memvaroko jamAkara sunA deM koI bAta badalanekI kaheM (30) vardhA 16-3-28 to mujhe patra dvArA likheM, kApIme na badaleM jaisI maiMne 1-lekha bheja cukA hU~ pahu~ca deM va sadupayoga kareM likhI hai vaisI hI chApeM sUratavAle jaldI chApa sakege sUratameM hI chpvaaveN| ve mere akSara pahacAnate haiM vahI acche kAgaja TAIpame 2-kAGgar3ImeM sArvadharma sammelanameM maiM bhASaNa de chpvaaveN| maiMne sUratako likha diyA hai / natthanalAlajI sakatA huuN| eka to viSaya mAlUma ho va samaya va zambhUdayAlajIko jarUra biThA lenaa| pustaka sunA niyata hojAve / Apa maNDalakI orase bhijakara rAya mereko likhanA, jinendramatadapaNa 5 prati vAdeM va unakA svIkAratA patra mujhe bheja deM anya kucha hindI-udUke Traika pariSadeM baoNTaneko bheja to maiM taiyArI kruuN| vahA~ Thaharane AdikA deve / Apa bhI mitroM sahita padhAreM avazya, yahA~ prabandha yogya honA ucita hogaa| pracAra bhI kucha hogA phira vahA~se gayAjI cale jaaveN| 3-dakSiNameM pUnAke eka marAThI vidvAnane jainadharma merA lekha sanAtanajainamatapara 1 // ghaNTA hogaa| yaha dhAraNa kiyA hai vaha bhASaNa bhI de sakatA hai usakA progrAmameM rakhanA. samaya rAtakA rakhanA, pahale yA madhya nAma jainamitra isa varSame hai usakA eka lekha meM rakhanA maiM yathAzakti AnekI koziza kruuNgaa| chapA hai maiM jainI kyoM huaa| zrApa phAilameM dekha Apa utsAhase kAma kreN| sarva bhAiyAMse dharmasneha kheN| leke vaha sakatA hai usake lie Apa prophe(28) 16-3-27 mara e. vI laTTe dIvAna kolhApurako va saMpAdaka ApakA jalsA tA0 13. 14, 15ko hai ThIka pragati ANijina vijaya sAGgalIkeTako likheN| likheN| pharIdakoTa vAle jora de rahe haiN| maiM aimA jIvadayA sabhA AgarAmeM dayAke saMpAdaka brAhmaNa cAhatA hU~ ki tA. 13kI rAtako dehalIse jAU~ yA the vidvAna hai jainadharma dhAraNa kiyA hai vaha bhI agara hA rAtakI gADImeM na jA mata to sabere 5 baje kucha kaha skeNge| (kramazaH)
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ ASDOOSDOSOSOVA vIrasevAmandira sarasAvAke prakAzana aE SDCDC % 1 anitya-bhAvanA zrA0 padmanandikRta bhAvapUrNa aura hRdayagrAhI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasvI paMDita jugalakizorajI mukhtArake hindI-padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / mUlya / ) 2 AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra marala-maMkSipta nayA sUtra-grantha, paM0 jugalakizorajI mukhtArakI subodha hindI-vyAkhyAsahita / mUlya / ) 3 nyAya-dIpikA (mahatvakA nayA saMskaraNa)-abhinava dharmabhUpaNa-yati racita nyAya-viSayakI subodha prAthamika racanA / nyAyAcArya paM0 dagbArIlAla koThiyA dvArA sampAdita, hindI anuvAda, vistRta (101 pRSThakI) prastAvanA, prAkkathana, pariziSTAdise viziSTa, 400 pRSTha pramANa, lAgata mUlya 5) / isakI thor3I hI pratiyA~ zepa rahI hai| vidvAno aura chAtrone isa maMskaraNako khUba pasanda kiyA hai| zIghratA kare / phira na milane para pachatAnA pdd'egaa| 4 satsAdhu-smaraNamaGgalapATha___abhUtapUrva sundara aura viziSTa saGkalana, saGkAyanA paMDita jugalakizorajI mukhtAra / bhagavAna mahAvIrase lekara jinasenAcAya paryanta ke 21 mahAna jainAcAryAka prabhAvaka gugNasmaraNo se yukta / mUlya // ) 5 adhyAtma-kamala-mArtaNDa paJcAdhyAyI tathA lAdImaMhitA Adi grantho ke racayitA paMDita rAjamalla-viracita apUrva AdhyAtmika kRti, nyAyAcArya paM0 darabArIlAla koThiyA aura paM0 paramAnandajI zAstrIka marala hin / anuvAdAdi-mahina tathA mugntAra paNDita jugalakizArajI-dvArA ligvita vistRta prastAvanA se viziSTa / mUlya zA) 6 umAsvAmizrAvakAcAra-parIkSA mubtAra zrIjugalakizArI-dvArA likhita grantha-parIkSAokA itihAma-gahita prathama ash| mUlya cAra aane| 7 vivAha-samuddazya pa. jugalakizArajI mukhtAra-dvArA racita vivAhake rahasyako batalAnevAlA aura vivAhoMka avamarapara vitaraNa karane yogya sundara kRti| / / ) D vIrasevAmandira meM mabho sAhitya pracArakI dRSTile naiyAra kiyA jAtA hai, vyavamAyake liye nahIM / isIliye kAg2az2a, chapAI Adike dAma bar3ha jAnepara bhI pustakokA mUlya vahI purAnA (sana 1943kA) rakhA hai| itanepara bhI 10) se adhikakI pustakoMpara ucita kamIzana diyA jAtA hai| / OG prakAzana vibhAga-vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) |
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana | PANAANAMA 1. mahAbaMdha-(mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga / hindI TokA sahita mUlya 12) / 2. karalakkhaNa-(sAmudrika zAstra) hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka-pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amraavtii| mUlya 1) / 3. madanaparAjaya- kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA sahita / jinadevake kAmake parAjayakA sarasa rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka-paM0 rAjakumArajI saa0| mU08) 4. jainazAsana-jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara racanA / hinda vizvavidyAlayake jaina rilIjanake epha0 eka ke pAThyakramame nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 4/-) 5. hiMdI jaina-sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-mAhityakA itihAsa tathA paricaya / mUlya 2) / 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya 3|||| 7. mukti-data-aJjanA-pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika raumAMsa) mU04) 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM-(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoM meM udAharaNa dene yogya / mUlya 3) / 9. pathacihna-(hindI-sAhityakI anupama pustaka) smRti rekhAe~ aura nibandha / mUlya 2) / 10. pAzcAtyatarka zAstra-(pahalA bhAga) epha0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha. e0, pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI / pRSTha 384 / mUlya 4 // / 11. kundakundAcAryake tIna ratnamUlya 2) / 12. kamaDagrAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mUDabidrIke jainamaTha, jainabhavana, middhAntavasadi tathA anya pranthabhaNDAra kAravala aura alipUrake alabhya tADapatrIya pranthoMke savivaraNa paricaya / pratyeka mandirameM tathA zAstra-bhaNDArameM virAjamAna karane yogya / mUlya 13) / eR vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ A bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / gayePATTERNE KINARORAREPREPARARAKHARWEARNIREENIERMERRYRANTIPS SASRAEXDESIGNMMCRACTERTAMAYAKY
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-731 zera-o-zAyarI FORIGIURIORGERIERGARMOKGhuKSakarSHTRNERacet [urdU ke sarvottama 1500 zera aura 160 naz2ma] prAcIna aura vartamAna karine manamAna loka-priya 31 kalAkAroMke marmasparzI padyoMkA saGkalana aura urdU-kavitAkI gatividhikA AlocanAtmaka paricaya prastAvanA-lekhaka hindI-sAhitya sammelanake sabhApati mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana likhate haiM 'zerozAyarI"ke cha sau pRSThoMmeM goyalIyajIne urdU - kavitAke vikAsa aura usake coTIke kaviyoMkA kAvya-paricaya diyA / yaha eka kavi-hRdaya, sAhitya-pArakhIke zrAdhe jIvanake parizrama aura sAdhanAkA phala hai| hindIko aise anyokI kitanI AvazyakatA hai. ise kahanekI AvazyakatA : nahIM / urdU-kavitAse prathama paricaya prApta karanevAloke liye ina bAtokA jAnanA atyAvazyaka hai| goyalIyajI jaise urdU-kavitAke marmajJakA hI yaha kAma thA. jo ki itane saMkSepameM unhone urdU 'chanda aura kavitA"kA catumukhIna paricaya karAyA / goyalIyajIke saMgrahakI paMkti-paMktise unakI antadRSTi aura gambhIra adhyayanakA paricaya milatA hai / maiM to samajhatA hU~ isa viSayapara aisA prantha vahI likha sakate the|" karmayogIke sampAdaka zrIsahagala likhate haiM "varSoMkI chAnabInake bAda jo durlabha sAmagrI zrIgoyalIyajI bheMTa kara rahe haiM isakA javAba hindI-saMsArameM cirAg2a lekara DhUMDhanese bhI na milagA, yaha hamArA dAvA hai|" para maMgyA .. ! bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa, banArasa
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aw estinathainstituentldNIRMALAM - kArtika, mArgazIrSa 2005 :: navambara, disambara 1949 vIrasevAmandirakA trayodazavarSIya mahotsava - - mA - mms - - - Aja mujhe yaha prakaTa karate hue bar3A hI bhAnanda hotA hai ki bhAratake mahAn santa aura AdhyAtmika netA pUjya zrI 105 zallaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya vaizAkha vadi 1 tA0 14 aprala 1946 ko apane saGgha-sahita vIrasevAmandira sarasAvA (sahAranapura )meM padhAra rahe haiM aura ve yahA~ eka saptAha taka tthhreNge| isa svarNAvasarapara vaizAkha vadI 5 va 6 tA0 17, 18 aprela dina ravivAra tathA somavArako vIrasevAmandirake trayodazavarSIya adhivezanakA Ayojana kiyA gayA hai| ataH samAjake saba sajjanoMse sAnurodha nivedana hai ki ve isa apUrva samArohake zabhAvasara para apane parivAra tathA mitroM-sahita avazya padhAranekI kRpA kareM aura vIrasevAmandirake aneka ullekhanIya mahatvake sAhityika evaM aitihAsika kAryoMkA sAkSAtparicaya prApta karaneke sAtha hI pUjya baNIjIke pravacanoMse yatheSTa lAbha uThAveM / isa mahotsavako saphala banAneke liye svAgata-samitikA nirmANa hocukA hai aura usane sotsAha apanA kArya prArambha kara diyA hai|| adhiSThAtA vIrasevAmandira sarasAvA, ji. sahAranapura saMsthApaka pravartaka bImmebAmandira,maramAvA damagarala jugalakizora 'mugkhtAra muni kAntimAgara | kiraNa darabArIlAla nyAyAcArya 11-12) ayodhyApramAda goyalIya / saJcAlaka vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha saMga 4. sanmatisiddhasenAcArya mAmA dvAtrizikA 410 viSaya pRSTha viSaya 1. siddhasena-smaraNa ... 406 7. sudhAra-sUcanA-[prakAzaka ... 475 2. zAsana-caturviMzikA (munimadanakIrtikRta)- 8. mAnavajAtike patanakA mUlakAraNa [paM0 darabArIlAla koThiyA . 410 saMskRtikA mithyAdarzana3. siddhasena-svayaMbhUstuti (prathamA dvAtrizikA) [paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya 477 [siddhasenAcArya praNIta ... 415 6. campAnagara-zyAmalakizora jhA 481 4. sanmatisUtra aura siddhasena 10. sampAdakIya (1)-rASTra-bhASApara jaina[zrIjugalakizora mukhtAra .. 417 dRSTikoNa [muni kAntisAgara .. 483 5. dharma aura vartamAna paristhitiyA~ sampAdakIya (2) anekAntakI varpasamApti piM0 nemicandra zAstrI 467 aura agalA varpa-[jugalakizora mukhtAra 487 6. brahmAzrutasAgarakA samaya aura sAhitya 11. prakAzakIya vaktavya[paM0 paramAnanda jaina zAstrI 474 [ayodhyApramAda gAyalIya . 486 grAhakoMse z2arUrI nivedana isa saMyukta kiraNake sAtha anekAntakA jahA~ havA~ varSa samApta horahA hai vahA~ saba grAhakAMkA candA bhI samApta horahA hai| agale varSa anekAntakA mudraNa aura prakAzana 'bhAratIya-jJAnapITha' kAzIke tattvAvadhAnameM banArasase samayapara huA karegA, usakI prathama kiraNa eka vizeSAGkaka rUpame chapanA zurU hogaI hai aura vaha sabhI grAhakAMkA jinakA candA nahIM AyA hai. agralake prAyaH prathama maptAhame vI0 pAse bhejI jaavegii| ataH premI grAhakAMse sAnurodha nivedana hai ki ve banAramasa vI0 pI0 Anepara use avazya chur3AnekI kRpA kare aura vizapAGkake mahatvapUrNa lekhAse yatheSTa lAbha utthaaye| -prakAzaka anekAntako prApta sahAyatA vIrasevAmandirako prApta sahAyatA gata kiraNa naM08me prakAzita mahAyatAke bAda anekAntakI gata vA kiraName prakAzita anekAntako jo mahAyatA prApta huI hai vaha ninna mahAyatAke bAda vIrasevAmandirako jo sahAyatA prakAra hai aura usake liye dAtAra mahAnubhAva prApta huI vaha nimna prakAra hai aura usake liye dhanyavAdake pAtra hai: dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra:11) zrIzikharacanda dInAnAtha jaina, gaJjamugara 201) rAvarAjA mara saMTha hukamacandajI nAITa, (gvAliyara) siddhacakravidhAnake upalakSame, indaura (pIvivAhakI khuzAme nikAle hue mArphata zrIvRjalAla jaina / daanmes)| 10) zrIdigambara jainamamAja bArAbaDI, mArphata 25) zrImatI kastUrIvAI jena TorA nImatUravAlI kalyANacandajI vishaard| indaura, mArphata zrIdaulatarAma jA mitr'| 7) DA0 pannAlAlajI jaina sambhala. putra vivAhApa- 25) lA0 dhUmomala dharmadAsajA kAgajI dehalI lakSame, mArphata viSNukAntajI murAdAbAda / aura lAlA muMzIlAlajA kAgajI dehalI 21) sAhU ramezacandajI najobAvAda, sAhU mUla- (putra-putrAMka vivAhApalakSameM nikAle hue candajAke svargavAsapara nikAle dAnamaMse / dAnamase) / 10) seTha campAlAlA pATanI mu. rAjazAhI, 10) lAlA zivbAmalajI jaina ambAlA chAvanI vivAhopalakSama, mA0 indracandajI jaina / (giddhacakravidhAnake upalakSama) mArphata paDita 5) bA0 surendranAtha narendranAthajI kalakattA, daravArIlAlajI kotthiyaa| putravivAhApalakSame / 10) lA0 nArAyaNadAsa rUDhAmalajI jaina zAmilA0 nArAyaNadAsa rUr3AmalajI zAmiyAnevAle yAnevAle, sahAranapura (lA. rUr3AmalajIke sahAranapura, lA0 rUr3AmalajIke svrgvaaspr| svargavAsase pUrva nikAle hue daanmese)| 5) zrIbhAgacanda dayAcandajI jaina, goMdiyA sI0 7) lA0 surendrakumAra prakAzacandajI jaina, sulapI0, putrvivaahoplkssmeN| tAnapura ji. sahAranapura (vivaahoplkssmeN)|
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 'sanmati - siddhasenA' mUlya vArSika 5) vizva tatva-prakAzaka aham nItivizeSa dhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // tatva-saMghAtaka varSa 6 borasevAmandira ( samantabhadrAzrama ), sarasAvA, jilA sahAranapura kiraNa 11 kArtika zukla, bIranirvANa - savat 247, vikrama saMvat 2005 siddhasena - smaraNa jagatprasiddha-bodhasya vRSabhasyeva nistuSAH / bodhayanti satAM buddhi siddhasenasya sUktayaH // - harivaMzapurANe, zrI jinasenaH pravAdi-kari-yUthAnAM kezarI naya- kezaraH / siddhasena - kavirjIyAdvikalpa - nakharAGkuraH // - zrAdipurANe, bhagavajjinasenaH sadA'vadAtamahimA sadA dhyAna-parAyaNaH / siddhasena - munirjIyAdbhaTTAraka - padezvaraH || - ratnamAlAyAM, ziva koTi : madukti- kalpalatikAM siJcantaH karuNA'mRtaiH / kavayaH siddhasenAdyA vardhayantu hRdisthitAH || - yazodharacarite, kalyANakIrtiH navambara 1648 N isa kiraNakA mUlya 1) Ni
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImanmunimadanakIrti-viracitA zAsana-catustriMzikA [yaha muni madanakIrti viracita eka sundara evaM prauda racanA hai| isameM digambara zAsanakA mahatva khyApita karate hue usakA jayaghoSa kiyA gayA hai| jahA~ taka hamezAta hai isakI mAtra eka hI prati upalabdha hai aura jo pichale varSa zraddhaya paM0 nAthUrAmajI premI bambaI ke pAsase paM0 paramAnandajIdvArA vIrasevAmandirako prApta huI thii| yaha pA~ca patrAtmaka saTiSpaNa prati bahuta kucha jIrNa-zIrNa hai aura lagabhaga cAlIsa-paiMtAlIsa sthAnoMpara isake akSara athavA pada vAkya, patrophe paraspara cipaka jAne Adike kAraNa prAyaH miTa-se gaye haiM aura jinake par3hane meM bar3I kaThinAI mahasUsa hotI hai| premIjIne bhI yaha anubhava kiyA hai aura apane 'jainasAhitya aura itihAsa' (pR. 136)meM likhA hai-"isa pratimeM likhanekA samaya nahIM diyA hai parantu vaha do-tInasau varSase kama purAnI nahIM mAlUma hotii| jagaha jagaha akSara ur3a gaye hai jisase bahutase padya pUre nahIM par3he jaate|" hamane sandarbha, arthasaMgati, akSaravistAraka yaMtra Adi sAdhanoMdvArA parizramake sAtha saba jagahake akSaroMko par3hakara padyoMko pUrA karanekA prayatna kiyA haisirpha do jagaha ke akSara nahIM par3he gaye aura isaliye unake sthAnapara bindu " banA diye gaye haiN| aba taka isa kRtike prakAzameM na Asakane meM saMbhavataH yahI kaThinAI bAdhaka rahI jAna par3atI hai / astu / isa kRtimeM kula 36 padya haiN| pahalA padya agale 32 padyoMke prathamAkSaroMse banAyA gayA hai jo anuSTupa vRttameM hai aura antima padya prazasti-padya hai jisameM racayitAne apane nAmollekhake sAtha apanI kucha aAtma-caryAkA saMsUcana (nivedana) kiyA hai aura jo mAlinI chandameM hai| zeSa 34 padya granthaviSayase sambaddha hai aura zArdUlavikrIDita vRttameM haiN| ina cautIsa padyoMme digambara zAsanakI mahimA aura vijayakAmanA prakaTa ko gaI hai| ataeva yaha madanakIrtikI racanA 'zAsanacatuscizi (zati)kA' athavA 'zAsanacI tIsI' jaise sArthaka nAmose janasAhityameM prasiddhiko prApta hai| isame vibhinna sthAnoM aura vahA~ ke digambara jinabimboMke atizayoM, prabhAvoM aura camatkAroMke pradarzanadvArA yaha batalAyA gayA hai ki digambara zAsana saba prakArase jayakArakI kSamatA rakhatA hai aura usake lokame bar3e hI prabhAva tathA atizaya rahe haiN| kailAzake jinabimba, podanapurake bAhubalI, zrIpurake pArzvanAtha, hulagirike zakhajina, dhArAke pArzvanAtha, bRhatpurake bRhadeva, jainapura (jainabadrI)ke dakSiNagommaTa, pUrvadizAke pArzvajinezvara, vetravatI (nadI)ke zAntijina, uttaradizAke jinabimba, sammedazikharake bIsa tIrthakara, puSpapurake zrIpuSpadanta, nAgadrahatIrthake nAgahRdezvarajina, sammedazikharakI amRtavApikA, pazcimasamudrataTake candraprabhajina, chAyApAva vibhu, zrIzrAdijinezvara, pAvApurake bhIvIrajina, giranArake zrIneminAtha, campApurIke zrIvAsupUjya, narmadAke jalase abhiSikta zrIzAntijinezvara, avarodhanagaraphe munisuvrajina, vipulagirikA jinAbamba, vindhyagirike jinacaityAlaya, medapATa (mevAr3a) dezastha nAgaphaNIgrAmake zrImalijinezvara aura mAlavadezastha magalapura ke zrIabhinandanajina ina 26 ke atizayo tathA camatkAroMkA isameM kathana hai| sAtha hI, yaha bhI pratipAdana kiyA gayA hai ki vaizeSika (kaNAda), mAyAvI, yoga, sAkhya, cArvAka aura bAdoM dvArA bhI digambara zAsana samAbhita huA hai| isa taraha yaha racanA eka prakArase digambara zAsanake prabhAvakI prakAzikA hai| isake kartA munimadanakIrti pa0 zrAzAdharajIke, jinakA samaya vikramakI 13vIM zatAbdI sunizcita hai, samakAlIna the zrAra isaliye inakA samaya bhI vi0 kI 12vIM zatAbdI hai| prastuta racanA hindI anuvAda ke sAtha vArasevAmandirase yathAzIghra prakAzita kI jaayegii| ora usameM racanA tathA racayitAke sambandhame vistRta prakAza DAlA jaayegaa| -darabArIlAla koThiyA]
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9999996 Jeeeeeee zAsana- catukhizikA yatpApanAsAdvAloyaM yayau sopAstrayaM smayaM / zukSatyasau yatirjenamRcuH zrIpUjyasiddhayaH // 1 // yaddIpasya zikheva bhAti bhavinAM nityaM punaH parvasu bhUbhRnmUrddhani bAsinAmupacita- prIti prasannAtmanAm / kailAze jinabimbamuttamadhamatsauvarNavaNaM surA vandyante'dya digambaraM tadamalaM digvAsasAM zAsanam // 1 // pAdAGguSTa-nakha- prabhAsu bhavinAmA''bhAnti pazcAdbhavA yasyAtmIyabhavA jinasya purataH svasyopavAsa- pramAH / adyApi pratibhAti podanapure yo vandya-vandyaH sa vai devo bAhubalI karotu balavaddigvAsasAM zAsanam // 2 // patraM yatra vihAyasi pravipule sthAtuM kSaNaM na kSamaM tatrAssste guNaratnarohaNa giriryo devadevo mahAn / citraM nA'tra karoti kasya manaso dRSTaH * pure zrIpure sa zrIpArzvajinezvaro vijayate digvAsasA zAsanam // 3 // vAsaM sArthapateH purA kRtavataH zaGkhAn gRhItvA bahUn saddharmodyatacetaso hula girau kasyA'pi dhanyAtmanaH / prAtarmArgamupeyuSo na calitA zaGkhasya goNI padaM yAvacchajino 6 nirAvRti 'rabhAdigvAsasAM zAsanam // 4 // sAnandaM nidhayo navA'pi navadhA yaM sthApayA kire vApyAM puNyavataH sa kasyacidaho svaM svAdideza prabhuH " / dhArAyAM dharaNAragAdhipa zitacchatra - zriyA rAjate zrIpArzvo navakhaNDa-maNDita-tanurdigvAsasAM zAsanam 2 // 5 // dvApaJcAzadanUnapANiparamonmAnaM kare: pAbhiyaM cakre jinamarkakIrtinRpatirmAcANamekaM mahata 4 / tannAnnA sa bRhatpure varabRhadda vAkhyayA gIyate zrImatyAdiniSiddhikeyamatratAdigvAsasAM zAsanama // 6 // lokaiH paJcazatImitairavirataM sahatya niSpAditaM yatkakSAntaramekameva mahimA so'nyasya kasyA'stu bho ! / yo devairatipUjyate pratidina jaine pure sAmprataM devA dakSiNagoma (mma)TaH sa jayatAddigvAsasAM zAsanam // 7 // yaM duSTo na hi pazyati caNamapi pratyakSamevA'khilaM sampUrNAvayavaM marIcinicayaM ziSTaH punaH pazyati / 1 (pretana) vRttAnAmAdyakSa ( nirmitaH) zloko'yam / 2 zragrataH abhavAH zrAtmIyabhavAH zrabhAnti / 3 yaH pArzvajinezvaraH tatra vihAyasi nabhami ) zrAste / 4 dRSTaH san / 5 sAgaradattAbhidhAnasya / 6 tAvat zaMkhadevaH / 7 digambararUpaH / karttAraH / 6 karmatApatra | 10 svakIya svarUpaM / 11 yaH prabhuH zrIpArzvanAthaH / 12 prati / 13 pacabhiH karaiH saha dvApaJcAzat saptapaJcAzat ityarthaH / 14 kathaMbhUtaM zAsanaM mahat / 15 sa jinaH / 96 iyaM zrImatI Adi niSiddhikA iti ca lokairgIyate / 41 EEEEEE
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnakAnta GEEEEEEEEEEEEECCCCCCCEEEEEEEEEEEEEEEEEESel pUrvasyAM dizi pUrvameva puruSaiH sampUjyate' santataM sa zrIpArzvajinezvaro dRDhayate digvAsasA zAsanam // 8 // yaH pUrva bhuvanekamaNDanamaNiH zrIvizvasenA''darAt nizcakrAma mahAdadheriva hRdAtsadatravatyAdbhutam / kSudropadrava - varjito'vanitale loka narInartayan sa zrIzAntijinezvaro vijayate digvAsasAM zAsanam Hell yogA yaM paramezvaraM hi kapilaM sAMkhyA nija' yogino bauddhA buddhamaja hariM dvijavarA jalpantyudIcyAM dizi / nizvIraM vRSalAJchanaM RjutanuM devaM jaTAdhAriNaM nirgranthaM paramaM tamAhuramalaM digvAsasAM zAsanam // 10 // sopAneSu sakaSTamiSThasukRtAdAruhya yAn vandati saudharmAdhipatipratiSThitavapuSkAye jinA' vizatiH / prakhyAH svapramitiprabhAbhiratulA sammedapazvIruhi bhavyo'nyastu na pazyati dhruvamidaM digvAsasAM zAsanam // 11 / / pAtAle paramAdareNa parayA bhaktyA'cito vyantaraiyo devaradhikaM sa topamagamatkasyApi puMsaH purA / bhUbhRnmadhyatalAdupayanugataH'' zrIpuSpadantaH prabhuH zrImatpuSpapure vibhAti nagare digvAsasAM zAsanam // 12 // sapTeti dvijanAyakahaririti .... ... vezravai baudhderbuddha iti pramodavivazaiH zalIti mAhezvaraH / kuSTAniSTa-vinAzano janadRzAM yo'lakSyamUrti vibhuH sa zrInAgahRdezvaro jinapatidigvAsasAM zAsanam // 13 // yasyAH pAthasi nAmaviMzatibhidA pUjAaSTadhA kSipyate maMtrocAraNa- bandhureNa yugapannirgrantharUpAtmanAm / zrImattIrthakRtAM yathAyathamiyaM saMsaMpanIpadyane sammedAmatavApikeyamavatAhigvAsasAM zAsanam // 14 // smaartaaH| pANipuTodanAdanamiti jJAnAya mitra-dviporAtmanyatra ca sAmyamAhurasakRnnargranthyamekAkitAM / prANi-kSAntimadveSatAmupazama vedAntikAzcAparera tadviddhi prathamaM purANa-kalitaM digvAsasAM shaasnm| // 15 // yasya snAnapayo'nuliptamakhilaM kuSTa danIdhvasyate sauvaraNastavakezanimmitamiva kSemaGkaraM vigraham / zazvadbhaktividhAyinAM zubhatamaM candraprabhaH sa prabhuH tIra pazcimasAgarasya jayatAhigvAsasAM zAsanam // 16 // zuddhe siddhazilAtale suvimale paJcAmRtasnApite kapUrAguru-kuMkumAdikusumairabhyarcite sundaraiH / BCCCESCECESSESCCCCCCCRECEGESSEEEEEEEEEEEEE 1 yaH sampUjyate / 2 prati / 3 nijaM paramezvaraM / 4 brahmANaM / 5 zravastra / 6 prati / 7 santIti adhyAhAraH / tu punaH / 6 kasyacit / 1. san / 11 prati / 12 san / 1. prati / 14 smRtipaatthkaaH| 15 AhuH iti kriyA atrApi yojyaa| 16 prti|
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] zAsana-caturviMzikA [ 413 BREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE8888er phullatkAra - phaNApati-sphuTaphaTA - ratnAvalI-bhAsuraH chAyApArzvavibhuH bha bhAti jayatAdigvAsasA zAsanam // 17 // kSArAmbhodhipayaH sudhAdrava iva pratyakSamA''svAdyate ............. ......... ..." rasakRt yacchAyayA saMbharat / pUrtapUtatamaH sa paJcazatako daNDapramANaH prabhuH zrImAnAdijinezvaro sthirayate digvAsasAM zAsanam // 18 // tiryaJco'pi namanti yaM nija-girA gAyanti bhaktyAzayA dRSTeyasya padadvaye zubhadRzo' gacchanti no durgatim / devendrArcita * pAda - paGkaja- yugaH pAvApure pApahA zrImadvIrajinaH sa rakSatu sadA digvAsasAM zAsanam // 16 // saurASTra yaduvaMza-bhUSaNa-maNeH zrIneminAthasya yA mUrtirmuktipathopadezana - parA zAntA''yudhA'pohanAt / vastrairAbharaNavinA girivara devendra-saMsthApitA citta-bhrAntimapAkarotu jagato digvAsamAM zAsanam // 20 // yasyA'dyA'pi sudundubhi-svaramalaM pUjAM surAH kurvate bhavya prerita-puSpa-gandha-nicayo'dhyArohati damA (bhU) tale / nityaM nRtana-pUjayA'rcita - tanuH zrIvAsapUjyo'vabhAt campAyAM paramezvaraH sukhakaro digvAsasAM zAsanam / / 21 // tiryagvepamupAsya pazyata tapo vaizepikenA(NA)''darAt bhavyotsRSTa- kaNaravazyamasama-grAsaM sadA kurvatA / cakre ghoramananyacIrNamakhila kA''nihantu tvarA tattenA'pi samAzrita suvizadaM digvAmasAM zAsanam / / 22 / / jainAbhAsamata vidhAya kudhiyA yairapyado mAyayA hrasvArambha-grahAzrayA hi vividhagrAmaH sa vAsA (sAM) patiH / bhANDAMdaNDakarI'ryaMta ma ca punaH nirgranthalezastato yuktyA taipi mAdhu bhApitamidaM digvAsasAM zAsanama // 23 // nA'bhuktaM kila karmajAlamasakRta saMhanyate janminAM yogA ityavabudhya bhasma - kalitaM deha jaTA-dhAriNe / mUna sthAcaraNaM ca bhakSyamazanaM ye cakrire tairapi proktaM hi prathamaM pravandhamamalaM digbAsasAM zAsanama // 24 // mUrtiH kama zubhA'zubhaM hi bhavinAM muMkta punazcetanaH zuddho nirmala-ni:kriyA-guNa ihA'karttati sAMkhyo'bravIta / saMsargastadadRSTarUpajanitastenA'pi saMmanyate vai tenA'pi samAzrita suvizadaM digvAsamAM zAsanam // 25 // cArvAkezvaritojjhitairabhimato janmAdi-nAzAntako jIvaH kSamAdimayastathA'sya na punaH svargApavargoM kacina / RECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEBBS, 1 prati / 2 sati / 3 samyagdRSTayaH / 4 girinAraparvate / 5 prati / 6 yasyeti atrApi on sambandho (sambaddhayate iti) jnyeyH| shraatmaa| 8zuddhaH san | 6 janma zrAdau yasya sa janmAdiH / A nAzo'nte yasyAso naashaantH| pazcAt krmdhaaryH| svAyeM kH|
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414] banekAnta - nyAyA''yAtavaco'nusAra-dhiSaNairAtmAntara manyate yaistaiva (stai)citameva devaparama digyAsasAM zAsanam / / 26 / / zrIdevIpramukhAbhirarcitapadAmbhojaH surA (mudA)pi kacin kalyANe'tra nivezitaH punarato mo cAlituM zakyate / yaH pUjyo jaladevatAbhiratula - sannarmadA - pAthasi zrIzAntivimalaM ma rakSatu sadA digvAsamAM zAsanama // 27 // pUrva yA zramamAjagAma saritAM nAthAstu divyA zilA tasyAM devagaNAn dvijasya dadhatastasthau jinezaH sthirama / kopAdviprajanAvarodhanagare devaiH prapUjyAmbare daH yo munisuvrataH sa jayatAdigbAsasAM zAsanama // 28 // jA(jyA)yAnAmaparigraho'pi bhavinAM bhUyAdyadi ayase tatkasyAsti na so'dhamo'pi vidhinA hasvastadarthaM mataH / kSINArambhaparigrahaM zivapadaM ko vA na vA manyate ityA''laukikabhASitaM vijayate digvAsasAM zAsanam ||26|| sikte satsarito'mbubhiH zikhariNaH sampUjya deze vare sAnandaM vipulasya zuddhahadayarityeva bhavyaiH sthitaiH / nirgranthaM paramahato yadamalaM bimbaM darIdRzyate yAvavAdazayojanAni tadidaM digvAmasAM zAsanam / / 30 // dharmA'dharma-zarIra-janya - janaka -svargApavargAdike marvasmin kSaNike na kasyacidaho tadvandha-mokSa-kSaNaH / ityA''locya sunirmalena manamA tenApi yanmanyate bauddhanA''tmanibandhanaM hi tadidaM digyAsasAM zAsanam // 31 // yasmin bhUrividhAturekamanaso bhakti narasyA'dhunA tatkAla jagatAM traya'pi viditA jainendrabimbAlayAH / pratyakSA iva bhAnti nirmaladazA devezvarA'bhyarcitA vindhye bhUrUhi bhAsura'timahite digvAsasAM zAsanam // 32 // Aste samprati medapATaviSaye grAmo guNagrAmabhUnAmnA nAgaphaNIti tatra kRSatA labdhA zilA kenacita / svapnaM baddhamahArjikAmiha dadI svAkAranirmApaNe sa zrImallijinezvaro vijayate digvAmasAM zAsanam // 33 // zrImanmAlavadeza * maGgalapure mlecchaiH pratApAgataH bhagnA mUrtiratho'bhiyojita-zirAH smpuurnntaamaa''yyo| yasyopadravanAzinaH kaliyuge'nekaprabhAvayutaH sa zrImAnabhinandanaH sthirayate digvAsamAM zAsanam // 34 // itihi madanakIrtizcintayannA''tmacitte vigalati sati rAtresturyamAgArddhabhAge / kapaTa-zata-vilAsAna duSTavAgandhakArAn jayati viharamANaH sAdhurAjIva-bandhuH // 35 // REEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE iti zAsanAnucutrIsI (caturviMzikA) smaanaa|
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhasena-svayambhUstutiH [prathamA dvAtriMzikA ] (upajAtiH) svayambhuvaM bhUta-sahasranetramanekamekAkSara-bhAva-liGgama / avyaktamavyAhata-vizvalokamanAdimadhyAntamapuNyapApam / / 1 / / samanta-sarvAkSa-guNaM nirakSa svayamprabha sarvagatA'vabhAsam / atIta-saMkhyAnamanantakalpamacintyamAhAtmyamalokalokam / / / / kuhaMtu-tarkoparata-prapaJca-sadbhAva-zuddhA'prativAdavAdam / praNamya sacchAsana-vardhamAna stoSye yatIndra jinavardhamAnam / / 3 / / na kAvya-zaktarna paraspareya'yA na vIra-kIrti-pratibodhanecchayA / na kevalaM zrAddhatayaiva nRyase guNajJa-pUjyo'si yato'yamAdaraH // 4 // parasparAkSepa-vilupta-cetasaH svavAda-pUrvA'para-mUDha-nizcayAn / samIkSya tattvAtpathikAn kuvAdinaH kathaM pumAna syAcchithilAdarastvayi // 5 // vadanti yAneva guNAndhacetasaH sametya dopAna kila te svavidvipaH / ta eva vijJAna-pathAgatAH satAM tvadIya-sUna-pratipatti-hetavaH // 6 // kRpAM vahantaH kRparaNepu jantupu svamAMsa-dAneSvapi muktacetasaH / tvadAyamaprApya kRtArthakauzalaM svataH kRpAM saMjanayantyamedhasaH // 7 // janA'yamanyaH kamaNAtmakairapi svaniSThita-laza-vinAza-kAhalaiH / vikutmayaMstvadUcanA'mRnaupadhaM na zAntimApnoti bhavAti-vilavaH / / 8 / / prapazcita-tullaka-tarka-zAmanaiH para-praNeyA'lpamatirbhavAsanaiH / tvadIyamanmArgavilomaceSTitaH kathaM nu na myAtmuciraM janA'janaH / / 6 / / parasparaM kSudrajanaH pratIpagAnihaiva daNDena yunakti vA na vA / nirAgasastvatpratikUlavAdino dahantyamutreha ca jAlmavAdinaH // 10 // avidyayA cedyagapadvilakSaNaM kSaNAdi kRtsnaM na vilokyate jagata / dhravaM bhavadvAkpavilomadurnayAMzcirAnugAMstAnupagRhya zerate ||1|| samRddhapatrA api macchikhaNDino yathA na gacchanti gataM garutmataH / sunizcitajJeyavinizcayAstathA na te gataM yAtumalaM pravAdinaH // 12 // ya eSa Sar3ajIva-nikAya-vistaraH parairanAlIDhapathastvayoditaH / anena sarvajJa-parIkSaNa-kSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH / / 13 / / vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM parA'nukampAsaphalaM ca bhASitam / na yasya marvajJa-vinizcayastvayi dvayaM karotyetadasau na mAnuSaH // 14 // alabdhaniSThAH prasamiddhacetasastava praziSyAH prathayanti gadyazaH / na tAvadapyekasamUha-saMhatAH prakAzayeyuH paravAdi-pArthivAH // 15 / /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadAna saMsAra-vikAra-saMsthitivigAhyate tvatpratighAtanonmukhaiH / zaThastadA sajanavallabhotsavo na kiJcidastItyabhayaiH prabodhitaH // 16 // svapakSa evaM pratibaddhamatsarA yathA'nyaziSyAH svaruci-pralApinaH / niruktasUtrasya yathArthavAdino na tattathA yattava ko'tra vismayaH // 17 // naya-pramaGgA'parimayavistarairanekabhaGgA'bhigamArtha-pezalaiH / akRtrima.svAdupadairjanaM janaM jinendra sAkSAdiva pAsi bhASitaiH // 18 / / vilakSaNAnAmavilakSaNA satI tvadIyamAhAtmya-vizeSa-sambhalI / manAMsi vAcAmapi moha picchalAnyupetya te'tyadbhuta bhAti bhAratI / / 1 / / asatsadeveti paraspara-dviSaH pravAdinaH kAraNa-kArya-tArkiNaH / tudanti yAna vAgviSakaNTakAnna taibhavAnanekAnta zivoktiryata // 20 // nimarga-nitya-kSaNikArtha vAdinaH tathA mahatsUkSma-zarIra-darzinaH / yathA na mamyahamatayastathA mune bhavAnanekAnta-vinItamuktavAna // 21 // mukhaM jagaddharmaviviktatAM pare vadanti teSveva ca yAnti gauravama / tvayA tu yenaiva mukhena bhASitaM tathaiva te vIra gataM sutairapi ||22|| tapobhirekAnta-zarIra-pIDanairRtA'nubandhaiH zrata-sampadA'pi vA / tvadIya-vAkya-pratibodha-pelavairavApyate naiva zivaM cirAdapi / / 23 / / na rAga-nibhaMsana-yantramIdRzaM tvadanyadRgbhizcalitaM vigAhitam / yatheyamantaHkaraNopayuktatA bahizca citraM kalilAmanaM tapaH ||24|| virAga-hetu-prabhavaM na cetsukha na nAma tatkizciditi sthitA vayam / sa cennimittaM sphuTameva nAsti na tvadanyataH sa tvayi yena kevalaH / / 2 / / na karma kartAramatItya vartate ya eva kartA sa phalAnyupAte / tadaSTadhA pudgala mUrti-karmajaM yathAttha naivaM bhuvi kazcanA'paraH // 26 // na mAnasaM karma na dehavAGmayaM zubhA'zubha-jyeSTha-phalaM vibhAgazaH / yadAttha tenaiva samIkSya-kAriNaH zaraNya santastvayi nAtha buddhayaH // 7 // yadA na kopAdi-viyukta lakSaNaM na cA'pi kopAdi-mamamta-lakSaNama / tvamAttha sattvaM pariNAma lakSaNa tadeva te vIra vibuddhalakSaNama | kriyAM ca sajJAna-viyoga niSphalAM kriyA vihInAM ca vibodha-sampadama / nimmyatA laza-samUha-zAntayaM tvayA zivAyA''ligviteva paddhatiH nhA munibhitaM naH paratantra-yuktiSu sphuranti yAH kAzanasUkta sampadaH / tavaiva tAH pUrvamahArNavAtthitA jagatpramANaM jina vAkyaviH paH // 30 // zatA barAdyA lavasaptamottamAH surabhA dRSTaparAparAstvayA / tvadIya yogA''gama-mugdha zaktayastyajanti mAnaM suralokajanmajama // 3 // (zikhariNI) jagannakAvamthaM yugapadakhilA'nanta viSaya yadetatpratyakSaM tava na ca bhavAna kasyacidapi / anenaivA'cintya-prakRtirama siddhastu viduSAM samIkSyaitadvAraM tava guNakathAtkA vayamapi // 32 // iti zrIsiddhasenAcArya-praNIta-svayambhUstutiH /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena [zrIjugalakizora mukhtAra] 'sanmatimUtra' jainavAGamayameM eka mahatvakA gauravapUrNa grantharatna hai, jo digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM samAnarUpase mAnA jAtA hai / zvetAmbarAmeM yaha 'sammatitaka', 'sammatitarkaprakaraNa' tathA 'mammatiprakaraNa' jaina nAmose adhika prasiddha hai, jiname sanmati'kI jagaha 'sammati' pada azuddha hai aura vaha prAkRta 'sammai' padakA galata saMskRta rUpAntara hai| paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAmajIne, granthakA gujaganI anuvAda prastuta karate hue prastAvanAmeM isa galatIpara yatheSTa prakAza DAlA hai aura yaha batalAyA hai ki 'sanmati' bhagavAna mahAvIrakA nAmAntara hai jo digambara-paramparAmeM prAcInakAlase prasiddha tathA 'dhanaJjayanAmamAlA me bhI ullekhita hai, grantha-nAmake sAtha usakI yojanA honese vaha mahAvIrake siddhAntoke sAtha jahA~ pranthake sambandhako darzAtA hai vahA~ zleparUpase zrapTamati arthakA sUcana karatA huzrA pranthakartAke yogya sthAnako bhI vyakta karatA hai aura isaliye aucityakI dRSTise 'sammati ke sthAnapara 'sanmati' nAma hI ThIka baiThatA hai| tadanusAra hI unhoMne granthakA nAma 'sanmati-prakaraNa' prakaTa kiyA hai| digambara-paramparAke dhavalAdika prAcIna granthoMme yaha sanmatisUtra (mammaisutta) nAmase hI ullegvita milatA hai| aura yaha nAma manmati-prakaraNa nAmase bhI adhika aucitya rakhatA hai| kyoMki isakI prAyaH pratyeka gAthA eka sUtra hai athavA aneka sUtravAkyAMko sAthame liye hue hai| paM0 sukhalAlajI Adine bhI prastAvanA (pR0 63)meM isa bAtako svIkAra kiyA hai ki 'sampUrNa manmAna grantha sUtra kahA jAtA hai aura isakI pratyeka gAthAko bhI sUtra kahA gayA hai|' bhAvanagarakI zvetAmbara sabhAse vi0 saM0 1965me prakAzita mUlapratimeM bhI "zrIsaMmatisUtra samAptamiti bhadrama" vAkyake dvArA ise sUtra nAmake sAtha hI prakaTa kiyA hai-tarka athavA prakaraNa nAmake sAtha nhiiN| isakI gaNanA jainazAmanake darzana-prabhAvaka granthomeM hai / zvetAmbageMke 'jItakalpacUrNi granthakI zrIcandramUri-viracita vipamapadavyAgnyA' nAmakI TIkAmeM zrIakalaGkadevake 'siddhivinizcaya' granthake sAtha ima 'sanmati' granthakA bhI darzana-prabhAvaka granthome nAmollegva kiyA gayA hai aura likhA hai ki se darzanaprabhAvaka zAstrokA adhyayana karate hue mAdhuko akalpita pratisevanAkA dopa bhI lage to usakA kucha bhI prAyazcitta nahIM hai vaha sAdhu zuddha hai|' yathA "damaNa tti-damaNa-pabhAvagANi satthANi siddhiviNicchaya-sammatyAdi giNhaMtossaMtharamANo jaM akappiyaM paDisevai jayaNAe tattha so suddho'prAyazcitta ityarthaH / " isase prathamAllaMgvina midvivinizcayako taraha yaha grantha bhI kitane amAdhAraNa mahatvakA hai ime vijJa pAThaka svayaM samajha sakate hai| ese grantha jainadarzanakI pratiSThAkA sva-para hRdayome aGkita karanevAle hote hai| tadanusAra yaha grantha bhI apanI kIrtiko akSuNNa banAya hue hai| 1 "aNeNa sammaisutteNa saha kathamidaM vakkhANaM Na virujjhade ? idi Na, tattha pajAyassa laktaNaM khadaNo bhaavbbhuvgmaado|" (dhavalA 1) 'Na ca sammaisutteNa saha viroho ujusuda-Naya visaya bhAvaNikkhevamassidUNa tpputtiido|" (jayadhavalA) 2 zvetAmbaroMke nizItha granthakI cUrNimeM bhI aisA hI ullekha hai: "daMsabagAhI-dasaNaNANappabhAvagANi satthANi siddhiviNicchaya-saMmatimAdi geyaha to asaMtharamANe jaM kadhiyaM panivati jayagAne nAza mo maTo bhAtApinI Antar ---- .
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 / agaphAnta isa pranthake tIna vibhAga haiM jinheM 'kANDa' saMjJA dI gaI hai| prathama kANDako kucha hastalikhita tathA mudrita pratiyoMmeM 'nayakANDa' batalAyA hai-likhA hai "nayakaeDaM sammatta" aura yaha ThIka hI hai| kyoMki sArA kANDa nayake hI viSayako liye hue hai aura usameM dravyArthika tathA paryAyAMrthika do nayoko mUlAdhAra banAkara aura yaha batalAkara ki 'tIrthakara vacanoMke sAmAnya aura vizeSarUpa prastArake mUlapratipAdaka ye hI do naya haiM-zeSa saba naya inhIke vikalpa haiM', unhIke bheda-prabhedoM tathA viSayakA acchA sundara vivecana aura saMsUcana kiyA gayA hai| dUsare kANDako una pratiyoMmeM 'jIvakANDa' batalAyA hai-likhA hai "jIvakaMDayaM smmttN"| paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIkI rAyameM yaha nAmakaraNa ThIka nahIM hai. isake sthAnapara 'jJAnakANDa' yA 'upayogakANDa' nAma honA cAhiye; kyoMki isa kANDameM, unake kathanAnusAra jIvatattvakI carcA hI nahIM hai.-pUrNa tathA mukhya carcA jJAnakI hai| yaha ThIka hai ki isa kANDama jJAnakI carcA eka prakArase mukhya hai parantu vaha darzanakI carcAko bhI sAtha liye hue haiusAse carcAkA prArambha hai-aura jJAna-darzana dAnA jIvadravyakA paryAya hai, jIvadravyase bhinna unakI kahI koI sattA nahIM, aura imaliye unakI carcAko jIvadravyakI hI carcA kahA jAsakatA hai| phira bhI aisA nahIM hai ki isameM prakaTarUpase jIvatattvakA kAI carcA hI na ho-dUsarI gAthAme davvadio vi hoUNa damaNa pajjavaTTi hoI' ityAdirUpase jIvadravyakA kathana kiyA gayA hai, jise paM. sukhalAlajI Adine bhI apane anuvAdame "AtmA darzana vakhata" ityAdirUpase svIkAra kiyA hai| aneka gAthAoMma kathana-mambandhako liye hue sarvajJa, kevalo, arhanta tathA jina jaise arthapadoMkA bhI prayoga hai jo jIvake hI vizeSa hai| aura antakI 'jIvo agAiNihaNo'se prArambha hokara 'aNNaM vi ya jIvapajAyA' para samApta honevAlI sAna gAthAoM meM to jIvakA spaSTa hI nAmollekhapUrvaka kathana hai-vahI carcAkA viSaya banA huA hai| aisI sthitime yaha kahanA samucita pratIta nahIM hotA ki 'ima kANDameM jIvatattvakI carcA hI nahIM hai aura na 'jIvakANDa' isa nAmakaraNako sarvathA anucita athavA ayathArtha hA kahA jA sakatA hai| kitane hI pranthomeM aisI paripATI dekhaneme AtI hai ki parva tathA adhikArAdike antameM jA viSaya carcita hotA hai usIparase usa parvAdikakA nAmakaraNa kiyA jAnA hai, isa dRSTise bhI kANDake anta meM carcita jIvadravyakI carcAkai kAraNa use 'jIvakAeDa' kahanA anucita nahIM kahA jA sktaa| aba rahI tIsare kANDakI bAta, use koI nAma diyA huA nahIM miltaa| jisa kisAna dA kANDokA nAmakaraNa kiyA hai usane tIsare kANDakA bhI nAmakaraNa jarUra kiyA hogA, sambhava hai khoja karate hue kisI prAcIna pratiparase vaha upalabdha ho jaae| DA0 pI0 ela0 vaidya ema.ene, nyAyAvatArakI prastAvanA (Introduction)meM, isa kANDakA nAma amandigdharUpase 'anekAntavAdakANDa' prakaTa kiyA hai| mAlUma nahIM yaha nAma unheM kisa pratiparase upalabdha huA hai| kANDake antameM carcita vipayAdikakA dRSTise yaha nAma bhI ThAka ho sakatA hai| yaha kANDa anekAntadRSTiko lekara adhikAMzameM sAmAnya-vizeSarUpase arthakI prarUpaNA aura vivecanAko liye hue hai. aura isaliye isakA nAma 'sAmAnya-vizeSakANDa' athavA dravya-paryAya-kAeda' jaisA bhI koI ho sakatA hai| paM. sukhalAlajI aura paM0 becaradAsa jIne ise jJeya-kANDa' sUcita kiyA hai, jo pUrva-kANDako jJAnakANDa' nAma dene aura donoM kANDoke nAmoMmeM zrIkundakundAcArya-praNIta pravacanasArake jJAna-jJeyAdhikAranAmoMke sAtha samAnatA lAnekI dRSTise sambaddha jAna par3atA hai| 1 titthayara-vayaNa sagaha-visesa-patthAramUla vaagrnnii| dabahizro ya pajavaNazro ya sesA viyappAsiM // 3 // 2 jaise jinasenakRta harivaMzapurANake tRtIya sargakA nAma 'bheNikapraznavarNana', jaba ki prabhake pUrvameM vIrake
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa granthakI gAthA - saMkhyA 54, 43, 70 ke kramase kula 167 hai / parantu paM0 sukhalAla - jI aura paM0 becaradAsajI use aba 166 mAnate haiM; kyoMki tIsare kANDameM antima gAthAke pUrva jo nimna gAthA likhita tathA mudrita mUlapratiyoMmeM pAI jAtI hai use ve isaliye vAdako prakSipta huI samajhate haiM ki usapara abhayadevasUrikI TIkA nahIM hai : je viNA logassa vi vavahAro savvahA ga NivvaDai / tassa bhuvaNekkaguruNo Namo agaMtavAyassa // 69 // Loc isameM batalAyA hai ki jisake binA lokakA vyavahAra bhI sarvathA bana nahIM sakatA usa lokake advitIya (asAdhAraNa) guru anekAntavAdako namaskAra ho / ' isa taraha jo anekAntavAda isa sAre granthakI AdhArazilA hai aura jisapara usake kathanoMkI hI pUrI prANapratiSThA avalambita nahIM hai balki usa jinavacana, jainAgama athavA jainazAsanakI bhI prANapratiSThA avalambita hai, jisakI agalI (antima) gAthAmeM maGgala kAmanA kI gaI hai aura granthakI pahalI (Adima) gAthAme jise 'siddhazAsana' ghoSita kiyA gayA hai, usIkI gaurava garimAko isa gAthAmeM acche yuktipurassara DhaGgase pradarzita kiyA gayA hai| aura isaliye yaha gAthA apanI kathanazailI aura kuzala - sAhitya-yojanAparase pranthakA aGga honeke yogya jAna par3atI hai tathA granthakI antya maGgala-kArikA mAlUna hotI hai / isapara ekamAtra amuka TIkAke na honese hI yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha mUlakArake dvArA yojita na huI hogI, kyoMki dUsare pranthoMkI kucha TIkAe~ aisI bhI pAI jAtI haiM jinamese eka TIkAmeM kucha padya mUlarUpameM TIkA sahita haiM to dusarImeM ve nahI pAye jAte' aura isakA kAraNa prAyaH TIkAkArako aisI mUlapratikA hI upalabdha honA kahA jA sakatA hai jisameM ve padya na pAye jAte ho / digambarAcArya ma (sanmati ) devakI TIkA bhI isa granthapara banI hai, jisakA ullekha vAdirAjane apane pArzvanAthacarita (zaka saMo 145 ) ke nimna padyameM kiyA hai: namaH sanmataye tammai bhava- kUpa nipAtinAm / sanmatirvivRtA yena sukhadhAma - pravezinI // yaha TIkA abhI taka upalabdha nahI hai --yojakA koI khAsa prayatna bhI nahIM ho sakA / isake sAmane Anepara ukta gAthA tathA aura bhI aneka bAtopara prakAza par3a sakatA hai; kyoMki yaha TIkA sumatideva kI kRti honese 11vIM zatAbdIke vetAmbarIya AcArya abhayadevakI TIkAse koI tIna zatAbdI pahalekI banI huI honI cAhiye / zvetAmbarAcArya mallavAdIkI bhI eka TIkA isa pranthapara pahale banI hai jo Aja upalabdha nahIM hai aura jisakA ullekha haribhadra tathA upAdhyAya yazovijayake granthomeM milatA hai / isa pranthameM vicArako dRSTi pradAna karaneke liye, prArambhase hI dravyArthika (dravyAstika) aura paryAyArthika (paryAyAstika) do mUla nayoko lekara nayakA jo viSaya uThAyA gayA hai vaha prakArAntarase dUsare tathA tIsare kANDameM bhI calatA rahA hai aura usake dvArA nayavAdapara chA prakAza DAlA gayA hai / yahA~ nayakA thor3A-sA kathana namUne ke taurapara prastuta kiyA jAtA hai, jisase pAThakoMko isa viSayakI kucha jhaoNkI mila sake: 1 jaise samayasArAdigranthoMkI amRtacandrasUrikRta tathA jayasenAcAryakRta TIkAe~, jinameM katipaya gAthA nyUnAdhikatA pAI jAtI hai / 2 "ukta ca bAdimukhyena zrImallavAdinA sammato" (anekAntajayapatAkA ) " dAyeM koTizA bhagA nirdiSTA mallavAdinA /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ -jagata prathamakANDameM donoM nayoMke sAmAnya-vizeSa-viSayako mizrita dikhalAkara usa mizritapanAkI carcAkA upasaMhAra karate hue likhA hai davaTTio tti tamhA patthi yo niyama suddhjaaiiyo| . Na ya paJjavaDio NAma koI bhayaNAya u viseso // 9 // 'ataH kAI dravyArthika naya aisA nahIM jA niyamase zuddhajAtIya ho-apane pratipakSI paryAyArthikanayakI apekSA na rakhatA huA usake viSaya-sparzase mukta ho / isI taraha paryAyArthika naya bhI koI aimA nahI jo zuddhajAtIya ho-apane vipakSI dravyArthikanayakI apekSA na rakhatA huA usake viSaya-sparzase rahita ho| vivakSAko lekara hI donoMkA bheda hai-vivakSA mukhya-gauNake bhAvako liye hue hotI hai, dravyArthikameM dravya-sAmAnya mukhya aura paryAya-vizeSa gauNa hotA hai aura paryAyArthikame vizeSa mukhya tathA sAmAnya-gauNa hotA hai|' - isake bAda batalAyA hai ki- paryAyArthikanayakA dRSTime dravyArthikanayakA vaktavya (sAmAnya) niyamase avastu hai| isI taraha dravyArthikanayako dRSTime paryAyArthikanayakA vaktavya (vizeSa) avastu hai| paryAyArthikanayakI dRSTime sarva padArtha niyamase utpanna hAta hai aura nAzako prApta hAte haiN| dravyArthikanayakI dRSTime na kAI padArtha utpanna hotA hai aura na nAzako prApta hotA hai| dravya paryAya(utpAda-vyaya)ke vinA aura paryAya dravya(dhrauvya)ke vinA nahIM hota; kyoki utpAda, vyaya aura dhrauvya ya tAnoM dravya-satkA advitIya lakSaNa hai| / ya tInoM eka dRmarake mAtha milakara hI rahate haiM, alaga-alagarUpame ye dravya (sana)ke koI lakSaNa nahIM hote aura isaliye dono mUla naya alaga-alagarUpameM-eka dusarekI apekSA na rakhate huemithyAdRSTi haiN| tIsarA koI mUlanaya nahIM hai aura aimA bhI nahIM ki ina donoM nayoM meM yathArthapanA na samAtA ho-vastuke yathArtha svarUpako pUrNataH pratipAdana karanemeM ya asamartha hokyoMki donoM ekAnta (mithyASTiyA~) apekSAvizapako lekara grahaNa kiye jAte hI anakAnta (samyagdRSTi) bana jAte hai| arthAta dAnA nayAMmase jaba kAI bhI naya eka dRsarakI apekSA na rakhatA huA apane hI vipayakA manarUpa pratipAdana karanekA Agraha karatA hai taba vaha apane dvArA grAhya vastuke eka arAmeM pUrNatAkA mAnanevAlA hAname mithyA hai aura jaba vaha apane pratipakSI nayakI apekSA rakhatA huA pravanaMtA hai-usake vipayakA nirasana na karatA huA taTastharUpase apane vipaya (vaktavya)kA pratipAdana karatA hai-taba vaha apane dvArA grAhya vastuke eka aMzako aMzarUpameM hI (pUrNarUpame nahIM) mAnaneke kAraNa samyaka vyapadezako prApta hotA hai| ima saba AzayakI paoNca gAthAe~ nimna prakAra hai davyaTTiya-vattavyaM avatthu NiyameNa paJjavaNayassa / taha pajjavattha avatdhumeva dabaTTiyaNayassa // 10 // uppajjati viyaMti ya bhAvA pajavaNayassa / davvaTThiyassa savvaM sayA aNuppaNNamaviNaTTha // 11 // davvaM pajjava-viuyaM davva-viyuttAya pajjavANatthi / upAya-Triha-bhaMgA hAda daviyalakkhaNaM eya // 12 // 1 "pajayavijuda dabba davavijuttA ya pajavA Nasthi / doraha aNaNNabhUda bhAva samaNA parUviti // 1-12 // " -paJcAstikAye, zrIkundakundaH / sadravyalakSaNam // 26 // utpAdavyayadhrauvyayukta sat // 30 // -tattvArthasUtra a05 / 2 tIsare kApaDameM guNArthika (guNAstika) nayako kalpanAko uThAkara svayaM usakA nirasana kiyA gayA hai
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ ee puNa saMgaho pADikkamalakkhaNaM duveNhaM pi / tamhA micchAdiTThI pattayaM do vi mUla-gayA // 13 // Na ya taiyo asthi gayo Na ya sammatta tesu paDipugaNaM / jeNa duve egaMtA vibhajjamAraNA aNegaMtA // 14 // ina gAthAoMke anantara uttara nayokI carcA karate hue aura unheM bhI mUlanayoMke samAna dunaya tathA sunaya pratipAdana karate hue aura yaha batalAte hue ki kisI bhI nayakA ekamAtra pakSa lenepara saMsAra, sukha, dukha, bandha aura mokSakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI, sabhI nayAMke mithyA tathA samyaka rUpako spaSTa karate hue likhA hai tamhA sabve vi NayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoraNaNissiA uNa havaMti sammattasambhAvA // 21 // 'ataH sabhI naya-cAha ve mUla yA uttarottara koi bhI naya kyoM na hoM jo ekamAtra apane hI pakSake sAtha pratibaddha hai ve mithyAdRSTi hai-vastuko yathArtharUpase dekhanepratipAdana karane meM asamartha hai| parantu jo naya parasparame apekSAko liye hue pravartata hai ve saba samyagdRSTi hai-vastuko yathArtharUpase dekhane-pratipAdana karanema samartha hai| tIsare kANDame nayavAdako carcAko eka dusara hI DhaGgase uThAte hue, nayavAdake parizuddha aura aparizuddha pase do bheda sUcita kiye hai. jiname parizuddha nayavAdako AgamamAtra athakA-kevala zru tapramANake vipayakA-sAdhaka batalAyA hai aura yaha ThIka hI hai; kyoki parizuddhanayavAda mApekSanayavAda honese apane pakSakA-azokA-pratipAdana karatA huA parapakSakA-damare aMzo-kA nirAkaraNa nahIM karatA aura isaliya dusaraM nayavAdake sAtha virodha na rakhanake kAraNa antako a tapramANake samagra viSayakA hI mAdhaka banatA hai| aura aparizuddha nayavAdako 'dunikSipta' vizepaNake dvArA ullekhita karate hue svapakSa tathA parapakSa dAnAkA vighAtaka likhA hai aura yaha bhA ThAka hI hai, kyoMki vaha nirapakSanayavAda hAnese ekamAtra apane hI pakSakA pratipAdana karatA huA apanase bhinna pakSakA sarvathA nirAkaraNa karatA hai-virodhavRtti honasa usake dvArA zra tapramANakA kAI bhI vipaya nahI sadhatA aura isa taraha vaha apanA bhI nirAkaraNa kara baiThatA hai| dUsara zamIma yaha kahanA cAhie ki vastukA pUrNarUpa aneka sApekSa azA dhamAMse nirmita hai jo parampara avinAbhAva-mambandhako liya hue hai, ekake abhAvameM dRsarakA astitva nahIM banatA yo. iliya jA nayavAda parapakSakA mavathA niSedha karatA hai vaha apanA bhI nipacaka honA-pAka abhAvame apana svarUpako kisI taraha bhI siddha karanema samartha nahIM ho sakatA / nayavAdaka ina bhadA aura unake svampanirdazake anantara batalAyA hai ki jitane vacanamAga hai utane hI nayavAda hai aura jitane (aparizuddha athavA parasparanirapekSa evaM virAdhI) nayavAda haiM utane parasamaya -jainenaradarzana hai| una dazanAme kapilakA sAMkhyadarzana dravyAthika nayakA vaktavya hai| zuddhAdanake putra buddhakA dazana parizuddha payAyanayakA vikalpa hai| ulUka arthAta kagAdane apanA zAstra (vaizeSika darzana) yadyapi donoM nayoke dvArA prarUpita kiyA hai phira bhI vaha mithyAtva hai-apramANa hai, kyoMki ye dono nayaSTiyA~ ukta darzaname apane apane vipayakI pradhAnatAke liye parasparame eka dRmarekI koI apekSA nahIM rkhtaa|' isa viSayase sambandha rakhanevAlI gAthA nimna prakAra hai parisuddho NayavAo Agamamettastha-sAdhako hoi / monAzio nogimamim .......
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 01 J jAvayAM vayavahA tAvaiyA ceva hoMti nnyvaayaa| jAvaiyA gayavAyA tAvaiyA caiva parasamayo ||47|| jaM kAvilaM darisaNaM eyaM davvaTThiyassa battavvaM / suddhoraNa- taNassa u parisuddho pajavaviappo ||48 || dohi vi ehi NIyaM satthamulUe taha vi micchatta N / jaM savisappahAraNa taraNeNa aNoraNaNiravekkhA // 49 // inake anantara nimna do gAthAo meM yaha pratipAdana kiyA hai ki 'sAMkhyoMke sadvAdapakSameM bauddha aura vaizeSika jana jo doSa dete haiM tathA bauddho aura vaizeSikoke asadva (dapakSameM sAMkhya jana jo doSa dete hai ve saba satya hai- sarvathA ekAntavAda meM vaise dopa Ate hI haiN| ye donoM sadvAda aura asadvAda dRSTiyA~ yadi eka dUsarekI apekSA rakhate hue saMyojita ho jAya~ - samanvayapUrvaka anekAntadRSTimeM pariNata ho jAya~ -- to sarvottama samyagdazana banatA hai; kyoMki ye sata asatarUpa donoM dRSTiyA~ alaga alaga saMsArake duHkhase chuTakArA dilAne meM samartha nahIM haiM--donoMke sApekSa saMyogase hI eka-dUsarekI kamI dUra hokara saMsArake duHkhoMse zAnti mila sakatI hai:-- je saMtavAya-dose sakolyA bhAMti khANaM / saMkhAya savvAe temiM savve vi te saccA // 50 // u bhayovaNIyA sammadda maraNamaNuttara hoMti / jaM bhava- dukkha-vimokkhaM do vi eNa pUti pADika // 51 // isa saba kathanaparase mithyAdarzanoM aura samyagdarzanakA tattva sahaja hI samajha meM jAtA hai aura yaha mAlUma ho jAtA hai ki kaise sabhI midhyAdarzana milakara samyagdarzanake rUpameM pariNata ho jAte haiN| mithyAdarzana athavA jainetaradarzana jaba taka apane apane vaktavyake pratipAdanameM ekAntatAko apanAkara paravirodhakA lakSya rakhate haiM taba taka ve samyagdarzanameM pariNata nahIM hote, aura jaba virodhakA lakSya chor3akara pArasparika apekSAko liye hue samanvayakI dRSTiko apanAte hai tabhI samyagdarzana meM pariNata ho jAte haiM aura jainadazana kahalAne ke yogya hote haiM / jainadarzana apane syAdvAdanyAya dvArA samanvayakI dRSTiko liye hue hai- samanvaya hI usakA niyAmaka tattva hai, na ki virodha - aura isaliye sabhI mithyAdarzana apane apane virodhako bhulAkara usameM samA jAte hai / isIse pranthakI antima gAthAmeM jinavacanarUpa jinazAsana athavA jainadarzanakI maGgalakAmanA karate hue use 'mithya - darzanoMkA samUhamaya' batalAyA hai| vaha gAthA isa prakAra hai: bhadda micchAdaMsaNa - samUhamaiyarasa amayasArassa // jiNavayaNassa bhagavaoo saMviggasuhAhigammasma // 70 // isameM jainadarzana ( zAsana) ke tIna khAsa vizeSaNoMkA ullekha kiyA gayA hai-- pahala vizeSaNa mithyAdarzanasamUhamaya dUsarA amRtasAra aura tIsarA saMvignasukhAdhigamya hai / mithyAdarzanoMkA samUha hote hue bhI vaha midhyAtvarUpa nahIM haiM, yahI usakI sarvopari vizeSatA hai aura yaha vizeSatA usake sApekSa nayavAda meM sannihita hai-sApekSa naya mithyA nahIM hote, nirapekSa naya hI mithyA hote haiN'| jaba sArI virodhI dRSTiyA~ ekatra sthAna pAtI haiM taba phira 1 midhyAsamUho mithyA cenna mithyaikAntatA'sti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 18 - nAmimapalabhataH
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11 ] sanmAta-siddhasanAka [423 . unameM virodha nahIM rahatA aura vaha sahaja hI kArya-sAdhaka bana jAtI haiN| isIparase dUsarA vizeSaNa ThIka ghaTita hotA hai, jisameM use amRtakA arthAt bhavaduHkhake abhAvarUpa avinAzI mokSakA pradAna karanevAlA batalAyA hai kyoMki vaha sukha athavA bhavaduHkhavinAza mithyAdarzanoMse prApta nahIM hotA, ise hama 51vIM gAthAse jAna cuke haiN| tIsare vizeSaNake dvArA yaha sujhAyA gayA hai ki jo loga saMsArake du:khoM-klezoMse udvigna hokara saMvegako prApta hue haiM-sacce mumukSu bane haiMunake liye jainadarzana athavA jinazAsana sukhase samajhameM Ane yogya hai-koI kaThina nahIM hai| isase pahale 64vI gAthAmeM 'atthagaI uNa NayavAyagahaNalINA durabhigammA' vAkpake dvArA satroMkI jisa arthagatiko nayavAdake gahana-vanameM lIna aura durabhigamya batalAyA thA usIko aise adhikAriyoke liye yahA~ sugama ghoSita kiyA gayA hai, yaha saba anekAntadRSTikI mahimA hai| apane aise guNoke kAraNa hI jinavacana bhagavatpadako prApta hai-pUjya hai| granthakI antima gAthAmeM jisa prakAra jinazAsanakA smaraNa kiyA gayA hai usI prakAra vaha Adima gAthAmeM bhI kiyA gayA hai| Adima gAthAmeM kina vizeSaNoMke sAtha smaraNa kiyA gayA hai yaha bhI pAThakoke jAnane yogya hai aura isaliye usa gAthAko bhI yahA~ uddhata kiyA jAtA hai siddha siddhatthANaM ThANamaNovamasuhaM uvagayANaM / kusamaya - visAraNaM sAsaNa jiNANaM bhava - jiNANaM // 1 // isame bhavako jItanevAle jinoM-arhantoke zAsana-Agamake cAra vizeSaNa diye gaye haiM-1 siddha * siddhArthoM kA sthAna, 3 zaraNAgatoMke liye anupama sukhasvarUpa, 4 kusamayAekAntavAdarUpa mithyAmatAMkA nivAraka / prathama vizeSaNake dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki janazAsana apane hI guNose Apa pratiSThita hai| usake dvArA pratipAdita saba padArtha pramANasiddha hai--kalpita nahI hai-yaha dUsare vizeSaNakA abhiprAya hai aura vaha prathama vizeSaNa siddhatvakA pradhAna kAraNa bhI hai| tIsarA vizeSaNa bahuta kucha spaSTa hai aura usake dvArA yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jo lAga vAstavama jainazAsanakA Azraya lete haiM unheM anupama mokSa-sukha takakI prApti hotI hai| cauthA vizeSaNa yaha batalAtA hai ki jainazAsana una saba kuzAsano-mithyAdazanoke gavako cUra-cUra karanekI zaktise sampanna hai jo sarvathA ekAntavAdakA Azraya lekara zAsanArUDha bane hue hai aura mithyAtattvoke prarUpaNa-dvArA jagatameM duHkhoMkA jAla phailAye hue hai| isa taraha Adi-antakI donoM gAthAoMmeM jinazAsana athavA jinavacana (jainAgama) ke liye jina vizeSaNoMkA prayoga kiyA gayA hai unase isa zAsana(darzana)kA asAdhAraNa mahattva aura mAhAtmya khyApita hotA hai| aura yaha kevala kahanekI hI bAta nahIM hai balki sAre granthame ise pradarzita karake batalAyA gayA hai| svAmI samantabhadrake zabdAme 'ajJAna-andhakArakI vyApti(pramAra )ko jaise bhI bane dUra karake jinazAsanake mAhAtmyako jo prakAzita karanA hai usIkA nAma prabhAvanA hai| yaha grantha apane viSaya-varNana aura vivecanAdike dvArA isa prabhAvanAkA bahuta kucha sAdhaka hai aura imIliye usakI bhI gaNanA prabhAvaka-granthoMmeM kI gaI hai| yaha grantha jainadarzanakA adhyayana karanevAloM aura jainadarzanase jainetara darzanoMke bhedako Thoka anubhava karaneko icchA rakhanevAloke liye bar3e kAmakI cIja hai aura unake dvArA khAsa manAyAMgake sAtha par3he jAne tathA manana kiye jAneke yogya hai| isameM anekAntake aGgasvarUpa jisa nayavAdakI pramukha caco hai aura jise eka prakArase 'durabhigamya gahana-vana'
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ "424) batalAyA gayA hai-amRtacandrasUrine bhI jise 'gahana' aura 'durAsada' likhA hai-usapara jaina vAGmayameM kitane hI prakaraNa athavA 'nayacakra' jaise svatantra grantha bhI nirmita haiM, unakA sAthameM adhyayana athavA pUrva-paricaya bhI isa granthake samucita adhyayanameM sahAyaka hai| vAstavameM yaha grantha sabhI tattvajijJAsuoM evaM AtmahitaiSiyoke liye upayogI hai| abhI taka isakA hindI anuvAda nahIM huA hai| vIrasevAmandirakA vicAra use prastuta karanekA hai| [ka] granthakAra siddhasena aura unakI dUsarI kRtiyAM isa sanmati' granthake kartA AcArya siddhasena hai isameM kisIko bhI koI vivAda nahIM hai| aneka granthoMmeM granthanAmake sAtha siddhasenakA nAma ullekhita hai aura isa granthake vAkya bhI siddhasena-nAmake sAtha uddhRta milate haiM, jaise jayadhavalAme prAcArya vIrasenane 'NAmaThavaNA daviyaM' nAmakI chaThI gAthAko * uktaM ca siddhaseNeNa" isa vAkyaka sAtha uddhRta kiyA hai aura pazcavastumeM AcArya haribhadrane 'pAyariyasiddhaseNeNa sammaIpa paiTriajaseNaM" vAkyake dvArA sanmati'ko siddhasenakI kRtirUpameM nirdiSTa kiyA hai, sAtha hI 'kAlo sahAva NiyaI' nAmakI eka gAthA bhI usakI uddhRta kI hai| parantu ye siddhasena kauna haiM-kima vizeSa paricayako liye hue haiM ? kaunase sampradAya athavA AmnAyase sambandha rakhate hai ?. inake guru kauna the ? inakI dumarI kRtiyA~ kauna-sI haiM ? aura inakA samaya kyA hai ? ye saba bAteM aimI hai jo vivAdakA viSaya jarUra haiN| kyoMki jainasamAjame siddhasena nAmake aneka prAcArya aura prakhara tArkika vidvAna bhI ho gaye haiM aura isa granthame granthakArane apanA koI paricaya diyA nahIM. na racanAkAla hI diyA hai-granthakI Adima gAthAme prayukta hue 'siddhaM' padake dvArA zleparUpame apane nAmakA mUcanamAtra kiyA hai, itanA hI samajhA jA sakatA hai| koI prazasti bhI kimI dRmare vidvAnake dvArA nirmita hokara granthake antameM lagI huI nahI hai| dUmara jina granthoMgvAsakara dvAtrizikAo tathA nyAyAvatAra-ko inhIM AcAryako kRti samajhA jAtA aura pratipAdana kiyA jAtA hai unameM bhI koI paricaya-padya tathA prazasti nahIM hai aura na koI aisA spaSTa pramANa athavA yuktivAda hI sAmane lAyA gayA hai jisase una saba granthokA eka hI siddhasena-kRta mAnA jA ske| aura isaliya adhikAMzame kalpanAo tathA kucha bhrAnta dhAraNAoke AdhArapara hI vidvAna loga ukta bAtoMke nirNaya tathA pratipAdaname pravRtta hote rahe haiM, imIse koI bhI ThIka nigA ya abhI taka nahIM ho pAyA-ve vivAdApanna hI calI jAtI haiM aura siddhasenake viSayame jo bhI paricaya-lekha likhe gaye hai ve saba prAyaH khicar3I bane hue haiM aura kitanI hI g2alataphahamiyoko janma de rahe tathA pracArameM lA rahe haiN| ataH isa viSayameM gahare anusandhAnake mAtha gambhIra vicArakI jarUrata hai aura usIkA yahA~para prayatna kiyA jAtA hai| " digambara aura zvetAmbara dono sampradAyomeM siddhamenake nAmapara jo grantha car3he hue haiM unameMse kitane hI grantha to aise hai jo nizcitarUpameM dUsare uttaravartI siddhasenokI kRtiyA~ haiM; jaise 1 jItakalpacUrNi 2 tattvArthAdhigamasUtrakI TIkA 3 pravacanamAroddhArakI vRtti 4 ekavizatisthAnaprakaraNa (prA.) aura 5 siddhi yasamudaya (zakrastava) nAmakA mantragarbhita gadyastotra / kucha grantha se hai, jinakA siddhasena-nAmake sAtha ullekha to milatA hai parantu Aja ve upalabdha nahIM haiM, jaise 1 bRhat paDdazanasamunaya (jainagranthAvalI pR064),2 viSAgragrahazamana1 dekho, puruSArthasiddhyupAya--"iti vividhabhaga-gahane sudumtare maargmuuddhdRssttiinaam"| (58) "atyantanizitadhAra durAsada jinavarasya nyckrm"| (56) 2 ho sakatA hai ki yaha grantha haribhadrasUrikA 'paDadarzanasamuccaya' hI ho aura kisI galatIse sUratake una -
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11 ] sanmAta-siddhasanAka / 425 vara kRtikosanakA hI nAnAjatA hai vidhi, jisakA ullekha ugrAdityAcArya (vikrama havI zatAbdI)ke kalyANakAraka' vaidyaka grantha (20-85)meM pAyA jAtA hai| aura 3 nItisArapurANa, jisakA ullekha kezavasenasUri (vi0 saM0 1688) kRta karNAmRtapurANake nimna padyoMmeM pAyA jAtA hai aura jinameM usakI zlokasaMkhyA bhI 156300 dI huI hai siddhokta-nItisArAdipurANodbhUta-sanmatiM / vidhAsyAmi prasanmArtha granthaM sandarbhagarbhitam // 19 // khaMkhAgnirasavANendu (156300) zlokasaMkhyA prasUtritA / nItisArapurANasya siddhasenAdisUribhiH // 20 // upalabdha na honeke kAraNa ye tInoM grantha vicAroMmeM kAI sahAyaka nahIM ho skte| ina ATha pranthoMke alAvA cAra grantha aura haiM-1 dvAtriMzadvAtriMzikA, 2 prastuta sanmatisUtra, 3 nyAyAvatAra aura 4 kalyANamandira / 'kalyANamandira' nAmakA stotra aisA hai jise zvetAmbara sampradAyame siddhasenadivAkarakI kRti samajhA aura mAnA jAtA hai| jabaki digambara paramparAmeM vaha stotrake antima padyameM mUcita kiye hue 'kumudacandra' nAmake anusAra kumudacandrAcAryakI kRti mAnA jAtA hai| isa viSayameM zvetAmbara-sampradAyakA yaha kahanA hai ki siddhasenakA nAma dIkSAke samaya kumudacandra' ravA gayA thA, AcAryapadake samaya unakA purAnA nAma hI unheM de diyA gayA yA, aisA prabhAcandrasUrike prabhAvakacarita (saM0 1334,se jAnA ja tA hai aura isaliye kalyANamandira meM prayukta huA kumudacandra' nAma siddhasenakA hI nAmAntara hai|' digambara samAja ise pIchekI kalpanA aura eka digambara kRtiko hathiyAnekI yojanAmAtra samajhatA hai; kyoki prabhAvakacaritame pahale siddhamena-vipayaka jo do prabandha likhe gaye hai unameM kumudacandra nAmakA koI ullegna nahIM hai-paM0 sugvalAlI aura paM. becaradAnajIne apanI prastAvanAme bhI isa bAtako vyakta kiyA hai| bAdake bane hue memtugAcAryake prabandhacintAmaNi (saM0 1361)meM aura jinaprabhasUrike vividhatIrthakalpa (saM0 1386)meM bhI use apanAyA nahIM gayA hai| rAjazekharake prabandhakAMza aparanAma caturvizatiprabandha (saM0 1405)me kumudacandra nAmako apanAyA jarUra gayA hai parantu prabhAvakacaritake viruddha kalyANamandirastotrako pArzvanAthadvAtrizikA'ke rUpame vyakta kiyA hai aura sAtha hI yaha bhI likhA hai ki vIrakI dvAtrizadvAtrizikA stutise jaba koI camatkAra dekhaneme nahIM AyA taba yaha pArzvanAthadvAtrizikA racI gaI hai, jisake 11ve se nahIM kintu prathama padyase hI camatkAra prArambha ho gayA / aisI sthitima pAzvanAthadvAtriMzakAke rUpame jA kalyANamandirastAMtra racA gayA vaha 32 pokA koI dUsarA hI honA cAhiya na ki vatamAna kalyANamandirastAtra jimakA racanA 44 padyoMma huI hai, aura isase dAno kumudacandra bhI bhinna hone cAhiye / isake sivAya, vartamAna kalyAgAmandirastotrame prArabhArasabhRtanabhAMsi rajAMsi gaMpAta' ityAdi tIna padya aise haiM jo pAzvanAthako daityakRta upasagase yukta prakaTa karate hai. jo digambara mAnyatAke anukUla aura zvetAmbara mAnyatA pratikUla haiM. kyoMki zvetAmbarIya -- --- - jisaparase jainagranthAvalImeM liyA gayA hai; kyoMki isake sAthame jisa TIkAkA ullekha hai use 'guNaratna' kI likhA hai aura haribhadrake SaDdarzanasamuccayapara bhI guNaratnakI TIkA hai| 1 "zAlAkyaM pUjyapAda-prakaTitamadhikaM zalyatatra capa trasvAmi-prokta viSogra grahazamanavidhiH siddhasenaiH prasiddhaH" 2 "ityAdizrIvIradvAtrizadvAtriMzikA kRtA / paraM tasmAttAdRzaM camatkAramanAlokya pazcAt zrIpAvanAthadvAtrizikAmabhikata kalyANamandirastavaM cakra prathamazloke eva prAsAdasthitAt zikhizikhAgrAdiva
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 / anakAnta [ba AcArAGga-niyuktimeM vaddhamAnako chor3akara zeSa 23 tIrthakkaroMke tapaHkarmako nirupasarga varNita kiyA hai| isase bhI prastuta kalyANamandira digambara kRti honI caahiye| pramukha zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne granthakI gujarAtI prastAvanAmeM vividhatIrthakalpako chor3akara zeSa pA~ca prabandhoMkA siddhasena-viSayaka sAra bahuparizramake sAtha diyA hai aura usameM kitanI paraspara virodhI tathA maulika matabhedakI bAtoMkA bhI ullekha kiyA hai aura sAtha hI yaha niSkarSa nikAlA hai ki 'siddhasena divAkarakA nAma mUlameM kumudacandra nahIM thA, hotA to divAkara-vizeSaNakI taraha yaha zratipriya nAma bhI kisI-na-kisI prAcIna granthameM siddhasenakI nizcita kRti athavA usake uddhata vAkyoMke sAtha jarUra ullekhita milatA-prabhAvakacaritase pahaleke kisI bhI granthameM isakA ullekha nahIM hai / aura yaha ki kalyANamandirako siddhasenakI kRti siddha karaneke liye koI nizcita pramANa nahIM hai-vaha sandehAspada hai|' esI hAlatameM kalyANamandirakI bAtako yahA~ chor3a hI diyA jAtA hai| prakRta-viSayake nirNayame vaha koI vizeSa sAdhaka-bAdhaka bhI nahIM hai| aba rahI dvAtriMzadvAtriMzikA, sanmatisUtra aura nyAyAvatArakI bAta / nyAyAvatAra eka 32 zlokokA pramANa-naya-viSayaka laghugrantha hai, jisake zrAdi-antameM koI maGgalAcaraNa tathA prazasti nahIM hai. jo Amataurapara zvetAmbarAcArya siddhasenadivAkarakI kRti mAnA jAtA hai aura jisapara zve siddharSi (saM0962)kI vivRti aura uma vivRtipara devabhadrakI TippaNI upalabdha hai aura ye dono TIkAe~ DA0 pI0 ela0 vaidyake dvArA sampAdita hokara san 198me prakAzita ho cukI hai| sanmatisUtrakA paricaya Upara diyA hI jA cukA hai| usapara abhayadevasUrikI-5 hajAra zloka-parimANa jo saskRtaTIkA hai vaha ukta dono vidvAnoke dvArA sampAdita hokara saM0 1987meM prakAzita ho cukI hai| dvAtrizadvAtriMzikA 3232 padyoMkI 32 kRtiyA~ batalAI jAtI hai, jinamese 1 upalabdha hai| upalabdha dvAtriMzikAe~ bhAvanagarakI jainadharmaprasAraka sabhAkI taraphase vikrama saMvat 1965me prakAzita ho cukI haiN| ye jisa kramase prakAzita huI hai usI kramase nirmita huI ho mA unheM dekhanese mAlUma nahIM hotA-ve bAdako kimI lekhaka athavA pAThaka-dvArA usa kramase saMgraha kI athavA karAI gaI jAna par3atI hai| isa bAtako paM. sukhalAlajI Adine bhI prastAvanAme vyakta kiyA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki 'ye sabhI dvAtriMzikA siddhasenane jainadIkSA svIkAra karaneke pIche hI racI ho aisA nahIM kahA jA sakatA, inameMse kitanI hI dvAtriMzikA (battIsiyA~) unake pUrvAzramameM bhI racI huI ho sakatI haiN| aura yaha ThIka hai, parantu ye mabhI dvAtrizikAe~ eka hI siddhasenakI racI huI hoM aisA bhI nahIM kahA jA sakatA, cunA~ce 21vI dvAtriMzikAke viSayameM paNDita sugvalAlajI Adine prastAvanAmeM yaha spaSTa svIkAra bhI kiyA hai ki usakI bhASAracanA aura varNita vastukI dumarI battImiyoke sAtha tulanA karanepara aisA mAlUma hotA hai ki vaha battIsI kisI jude hI siddhasenakI kRti hai aura cAhe jisa kAraNase divAkara (siddhasena)kI mAnI jAnevAlI kRtiyomeM dAkhila hokara divAkarake nAmapara car3ha gaI hai| ise mahAvIradvAtrizikA' likhA hai-mahAvIra nAmakA imameM ullegya bhI hai, jaba ki aura kisI 1 "savvesi tavo kamma niruvasaggaM tu variNaya jiNANa / navara tu vaDDamANassa sovasaggaM muNeyavva // 276 // " 2 yaha prastAvanA granthake gujarAtI anuvAda-bhAvArthake sAtha san 1932me prakAzita huI hai aura granthakA yaha gujarAtI saMskaraNa cAdako agrejImeM anuvAdita hokara 'sanmatitarka ke nAmase sana 1936meM prakAzita huzrA hai| 3 yaha dvAtrizikA alaga hI hai aisA tADapatrIya pratise bhI jAnA jAtA hai, jisameM 20 hI dvAtrizikAe~ aGkita hai aura unake antameM "granthAna830 maMgalamastu" likhA hai, jo granthakI samAptike sAtha usakI
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikAmeM 'mahAvIra' nAmakA ullekha nahIM hai-prAyaH 'vIra' yA 'varddhamAna' nAmakA hI ullekha pAyA jAtA hai| isakI paJcasaMkhyA 33 hai aura 33veM padyameM stutikA mAhAtmya diyA huA hai| ye donoM bAteM dUsarI sabhI dvAtriMzikAoMse vilakSaNa hai aura unasa isake bhinnakatatvakI dyotaka haiN| isapara TIkA bhI upalabdha hai jaba ki aura kisI dvAtriMzikApara koI TIkA upalabdha nahIM hai| caMdraprabhasUrine prabhAvakacaritameM nyAyAvatArakI, jisapara TIkA upalabdha hai, gaNanA bhI 32 dvAtriMzikAoMmeM kI hai aisA kahA jAtA hai parantu prabhAvakacaritameM vaisA koI ullekha nahIM milatA aura na usakA samarthana pUrvavartI tathA uttaravartI anya kisI prabandhase hI hotA hai| TIkAkArone bhI usake dvAtrizadvAtriMzikAkA aMga honekI koI bAta sUcita nahIM kI, aura isa liye nyAyAvatAra eka svataMtra hI grantha honA cAhiye tathA usI rUpameM prasiddhiko bhI prApta hai| 21vIM dvAtrizikAke antameM 'siddhasena' nAma bhI lagA huA hai, jabaki 5vI dvAtriMzikAko chor3akara aura kisI dvAtriMzikAme vaha nahIM pAyA jaataa| ho sakatA hai ki ye nAmavAlI donoM dvAtriMzikAe~ apane svarUpaparase eka nahIM kintu do alaga alaga siddhasenose sambandha rakhatI ho aura zeSa vinA nAmavAlI dvAtriMzikAe~ inase bhinna dUsara hI siddhasena athavA siddhasenoMkI kRtisvarUpa hoM / paNDita sukhalAlajI aura paNDita becaradAsajIne pahalI pA~ca dvAtriMzikAoMko, jo vIra bhagavAnakI stutiparaka hai, eka apa (samudAya )meM rakkhA hai aura usa grUpa (dvAtriMzikApazcaka)kA svAmI samantabhadrake svayambhUstotrake sAtha sAmya ghoSita karake tulanA karate hue likhA hai ki svayambhUstotrakA prArambha jisa prakAra svayambhU zabdase hotA hai aura antima padya (143)meM pranthakArane zreSarUpase apanA nAma samantabhadra sUcita kiyA hai usI prakAra isa dvAtriMzikApaJcakakA prArambha bhI svayambhU zabdase hotA hai aura usake antima padya (5, 32)me bhI granthakArane zreSarUpame apanA nAma siddhasena diyA hai| isase zeSa 15 dvAtriMzikAe~ bhinna grapa athavA grUpAse sambandha rakhatI haiM aura uname prathama grUpakI paddhatiko na apanAye jAne athavA antama granthakArakA nAmollekha taka na hAneke kAraNa ve dUsara siddhasena yA siddhasenoMkI kRtiyA~ bhI ho sakatI haiN| unamese 11vIM kisI rAjAkI stutiko liye hue hai, chaThI tathA AThavI samIkSAtmaka haiM aura zeSa bAraha dArzanika tathA vastucarcA vAlI haiN| ina saba dvAtriMzikAoMke sambandhame yahA~ do bAteM aura bhI noTa kiye jAneke yogya haiM-eka yaha ki dvAtriMzikA (battIsI) honeke kAraNa jaba pratyekakI padyasaMkhyA 32 honI cAhiye thI taba vaha ghaTa-bar3harUpame pAI jAtI hai| 10vIme do padya tathA 21vIM meM eka padya bar3hatI hai, aura vImeM chaha padyokI, 12vIme cArakI tathA 15vIme eka padyakI ghaTatI hai| yaha ghaTa-bar3ha bhAvanagarakI ukta mudrita pratimeM hI nahIM pAI jAtI balki pUnAke bhANDArakara insTiTyUTa aura kalakattAkI eziyATika sosAiTIkI hastalikhita pratiyome bhI pAI jAtI hai| racanA-samayakI to yaha ghaTa-bar3ha pratItikA viSaya nahIM-paM0 sukhalAlajI zrAdine bhI likhA hai ki 'bar3ha-ghaTakI yaha ghAlamela racanAke bAda hI kisI kAraNase honI caahiye|' isakA eka kAraNa lekhakoMkI asAvadhAnI ho sakatA hai| jaise 16vI dvAtriMzikAmeM eka padyakI kamI thI vaha pUnA aura kalakattAkI pratiyoMse pUrI ho gii| dUsarA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki kimIne apane prayojanake vaza yaha ghAlamela kI ho / kucha bhI ho, isase una dvAtriMzikAoMke pUrNarupako samajhane zrAdimeM bAdhA par3a rahI hai| jaise 11vIM dvAtriMzikAse yaha mAlUma hI nahIM hotA ki vaha kaunase rAjAkI stuti hai, aura isase usake racayitA tathA racanA-kAlako jAnane meM bhArI bAdhA upasthita hai| yaha nahI ho sakatA ki kisI viziSTa rAjAkI stuti kI nAga aura ramoM yA jI-megA
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4J .. . . - nAma barAbara diyA huA hai, phira yahI usase zUnya rahI ho yaha kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| ataH jarUrata isa bAtakI hai ki dvAtrizikA-viSayaka prAcIna pratiyoM kI pUrI khoja kI jaay| isase anupalabdha dvAtriMzikAe~ bhI yadi koI hoMgI to upalabdha ho sakeMgI aura upalabdha dvAtriMzikAoMse ve azuddhiyA~ bhI dUra ho sakeMgI jinake kAraNa unakA paThana-pAThana kaThina ho rahA hai aura jisakI paM0 sukhalAlajI Adiko mI bhArI zikAyata hai| dUsarI bAta yaha ki dvAtrizikAoMko stutiyA~ kahA gayA hai| aura inake avatArakA prasaGga bhI stuti-viSayakA hI hai; kyoMki zvetAmbarIya prabandhoke anusAra vikramAditya rAjA kI orase zivaliGgako namaskAra karanekA anurodha honepara jaba siddhasenAcAryane kahA ki yaha devatA merA namaskAra sahana karanemeM samartha nahIM hai-merA namaskAra sahana karanevAle dUsare hI devatA haiM-taba rAjAne kautukavaza, pariNAmakI koI parvAha na karate hue namaskArake liye vizeSa Agraha kiyaa| isapara siddhasena zivaliGgake sAmane prAsana jamAkara baiTha gaye aura inhoMne apane iSTadevakI stuti uccasvara Adike sAtha prArambha kara dI; jaisA ki nimna vAkyoMse prakaTa hai: " zrutveti punarAsInaH zivaliGgasya sa prabhuH / * udAjahe stutizlokAn tArasvarakarastadA // 138 // " -prabhA0 ca0 "tataH padmAsanena bhUtvA dvAtriMzadvAtriMzikAbhirdevaM stutimupacakrame / " -vividhatIrthakalpa, prabandhakoza / parantu upalabdha 21 dvAtriMzikAoMmeM stutiparaka dvAtriMzikAe~ kevala sAta hI haiM. jinameM bhI eka rAjAkI stuti honese devatAviSayaka stutiyoMkI koTise nikala jAtI hai aura isa taraha chaha dvAtrizikAe~ hI aisI raha jAtI haiM jinakA zrIravIravarddhamAnakI stutise sambandha hai aura jo usa avasarapara uccarita kahI jA sakatI haiM-zeSa 14 dvAtriMzikAe~ na to stuti-viSayaka haiM, na ukta prasaGgake yogya haiM aura isaliye unakI gaNanA una dvAtriMzikAoM meM nahIM kI jA sakatI jinakI racanA athavA uccAraNA siddhasenane zivaliGgake sAmane baiTha kara kI thii| yahA~ itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki prabhAvakacaritake anusAra stutikA prArambha "prakAzitaM tvayaikena yathA samyagjagattrayaM / " ityAdi zlokoMse huA hai, jinameMse "tathA hi" zabdake sAtha cAra zlokoko' uddhRta karake unake Age "ityAdi likhA gayA 1 "siddhaseNeNa pAraddhA battIsiyAhi jiNathuI" x x -(gadyaprabandha-kathAvalI) "tassAgayassa teNaM pAraddhA jiNthuI samattAhiM / battIsAhiM battIsiyAhiM uddAmasaddaNa // " -(padyaprabandha; sa0pra0 pR056) "nyAyAvatArasUtraM ca zrIvIrastutimapyatha / dvAtriMzacchalokamAnAzca trizadanyAH stutIrapi // 143 / / " -prabhAvakacarita 2 ye matpraNAmasodAraste devA apare nanu / kiM bhAvi prathama tvaM drAk prAha rAjeti kautukI // 135 // devAnijapraNamyAMzca darzaya tvaM vadaniti / bhUpatirjalpitastenotpAte doSo na me nRpa // 136 / / 3 cAroM zloka isa prakAra haiM: prakAzitaM tvayaikena yathA samyagjagattrayam / samastairapi no nAtha ! varatIrthAdhipaistathA // 139 / / vidyotayati vA lokaM yathaiko'pi nishaakrH| samudgataH samayo'pi tathA ki taarkaagnnH|| 140 // - ----- A m ar nAmaveyara . .."
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ Los hai| aura phira nyAyAvatArasUtra ca' ityAdi zlokadvArA 32 kRtiyoMkI aura sUcanA kI gaI hai, jinameMse eka nyAyAvatArasUtra, dUsarI zrIvIrastuti aura 30 battIsa battIsa zlokoMvAlI dUsarI stutiyA~ haiM / pravandhacintAmaNike anusAra stutikA prArambha "prazAntaM darzanaM yasya sarvabhUtA'bhayapradam / mAMgalyaM ca prazastaM ca zivastena vibhAvyate // " __ isa zlokase hotA hai, jisake anantara "iti dvAtriMzadvAtriMzikA kRtA" likhakara yaha sUcita kiyA gayA hai ki vaha dvAtriMzadvAtrizikA stutikA prathama zloka hai| isa zloka tathA ukta cAroM zlokomeMse kisIse bhI prastuta dvAtrizikAoMkA prArambha nahI hotA hai, na ye zloka kisI dvAtriMzikAme pAye jAte haiM aura na inake sAhityakA upalabdha prathama 20 dvAtriMzikAoMke sAhityake sAtha koI mela hI khAtA hai| aisI hAlatame ina donoM prabandhoM tathA likhita padyaprabandhame ullakhita dvAtrizikA stutiyA~ upalabdha dvAtrizikAoMse bhinna koI dUsarI hI honI caahiyeN| prabhAvakacaritake ullekhaparase isakA aura bhI samarthana hotA hai; kyoMki usame 'zrIvIrastuti ke bAda jina 30 dvAtriMzikAoko "anyAH stutiH" likhA hai ve zrIvIrase bhinna dUsare hI tIrthaGkarAdikI stutiyA~ jAna par3atI hai aura isaliye upalabdha dvAtrizikAoke prathama apa dvAtrizikApaJcakame unakA samAveza nahIM kiyA jA sakatA, jisa meMkI pratyaka dvAtriMzikA zrIvIrabhagavAnase hI sambandha rakhatI hai| ukta tIno prabandhoke bAda bane hue vividhatIrthakalpa aura prabandhakoza (caturvizatiprabandha)meM stutikA prArambha 'svayaMbhuvaM bhUtasahasranetra' ityAdi padyase hotA hai. jo upalabdha dvAtriMzikAoMke prathama grUpakA prathama padya hai, ise dekara "ityAdi zrIvIradvAtriMzadvAtrizikA kRtA" esA likhA hai / yaha padya prabandhavarNita dvAtrizikAokA sambandha upalabdha dvAtrizikAoke sAtha jor3aneke liye bAdako apanAyA gayA mAlUma hotA hai, kyoki eka to pUrvaracita prabandhose isakA koI samarthana nahIM hotA, aura ukta tInoM prabandhoMse isakA spaSTa virodha pAyA jAtA hai| dUsare, ina donoM pranthomeM dvAtriMzadvAtrizikAko ekamAtra zrIvIrase sambandhita kiyA gayA hai aura usakA viSaya bhI "devaM stotumupacakrame" zabdoke dvArA 'stuti' hI batalAyA gayA hai; parantu usa stutiko par3hanese zivaliGgakA visphoTa hokara usameMse vIrabhagavAnakI pratimAkA prAdurbhUta honA kisI pranthameM bhI prakaTa nahIM kiyA gayA-vividhatIrthakalpakA kartA AdinAthakI aura prabandhakozakA kartA pArzvanAthakI pratimA prakaTa honA batalAtA hai| aura yaha eka amaGgata-sI bAta jAna par3atI hai ki stuti to kisI tIrthaGkarakI kI jAya aura use karate hue pratimA kisI dUsare hI tIrthaGkarakI prakaTa hove| isa taraha bhI upalabdha dvAtriMzikAoMmeM ukta 14 dvAtriMzikAe~, jo stutiviSaya tathA vIrakI stutise sambandha nahIM rakhatI, prabandhavarNita dvAtrizikAoMmeM parigaNita nahIM kI jA sktiiN| aura isaliye paM0 sukhalAlajI tathA paM0 becaradAsajIkA prastAvanAmeM yaha likhanA ki 'zuruAtame divAkara (siddhasena )ke jIvanavRttAntame stutyAtmaka battIsiyoM (dvAtriMzikAoM)ko hI sthAna denekI jarUrata mAlUma huI aura inake sAthameM saMskRta bhASA tathA padyasaMkhyAmeM samAnatA rakhanevAlI parantu stutyAtmaka nahIM aisI dUsarI ghanI battIsiyA~ inake jIvanavRttAntameM stutyAtmaka kRtirUpameM hI dAkhila hogaI aura pIche kisIne isa hakIkatako dekhA tathA khojA hI nahIM ki kahI jAnevAlI battIsa athavA upalabdha ikkIsa battIsiyoMmeM no vAdbhutamulUkasya prakRtyA klissttcetsH| svacchA api tamassvena bhAsante bhAsvataH karAH // 142 // likhita padyaprabandhameM bhI ye hI cAroM zloka 'tassAgayassa teNaM pAraddhA jiNathui' ityAdi padyake mAmA pAnase mAra di .inararu - ....-1
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ kitanI aura kauna stutirUpa haiM aura kauna kauna stutirUpa nahIM haiM aura isa taraha sabhI prabandharacayitA AcAryoMko aisI moTI bhUlake zikAra batalAnA kucha bhI jIko lagane vAlI bAta mAlUma nahIM hotI / use upalabdha dvAtriMzikAoMkI saGgati biThalAnekA prayatnamAtra hI kahA jA sakatA hai, jo nirAdhAra honese samucita pratIta nahIM hotA / dvAtrizikAoMkI isa sArI chAna-bInaparase nimna bAteM phalita hotI haiM1. dvAtriMzikAe~ jisa kramase chapI haiM usI kramase nirmita nahIM huI haiM / 2. upalabdha 21 dvAtriMzikAe~ eka hI siddhasenake dvArA nirmita huI mAlUma nahIM hotIM / 3. nyAyAvatArakI gaNanA prabandhollikhita dvAtriMzikAoM meM nahIM kI jA sakatI / 4. dvAtrizikA kI saMkhyA meM jo ghaTa-bar3ha pAI jAtI vaha racanAke bAda huI hai aura usameM kucha aisI ghaTa-bar3ha bhI zAmila hai jo ki kisIke dvArA jAna-bUjhakara apane kisI prayojanake liye kI gaI ho| aisI dvAtriMzikAoMkA pUrNa rUpa abhI anizcita hai / 5. upalabdha dvAtriMzikAoMkA prabandho meM varNita dvAtriMzikAoMke sAtha, jo saba stutyAtmaka haiM aura prAyaH eka hI stutiprantha 'dvAtriMzadvAtriMzikA' kI aGga jAna par3atI hai, sambandha ThIka nahIM baiThatA / dono eka dUsare se bhinna tathA bhinnakatR ke pratIta hotI hai / aisI hAlata meM kisI dvAtrizikAkA koI vAkya yadi kahIM uddhRta milatA hai to use usI dvAtriMzikA tathA usake kartA taka hI sImita samajhanA cAhiye, zeSa dvAtriMzikAoM meM se kisI dUsarI dvAtriMzikAke viSayake sAtha use jor3akara usaparase koI dUsarI bAta usa vakta taka phalita nahIM kI jAnI cAhiye jaba taka ki yaha sAbita na kara diyA jAya ki vaha dUsarI dvAtriMzikA bhI usI dvAtriMzikAkArakI kRti hai / astu / aba dekhanA yaha hai ki ina dvAtriMzikAoM aura nyAyAvatArameMse kauna-sI racanA manmatisUtrake kartA siddhasena AcAryakI kRti hai athavA ho sakatI hai ? isa viSaya meM paNDita sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne apanI prastAvanAmeM yaha pratipAdana kiyA hai ki 21vIM dvAtriMzikA ko chor3akara zeSa 20 dvAtriMzikAe~, nyAyAvatAra aura sanmati ye saba eka hI siddhasenakI kRtiyA~ haiM aura ye siddhasena ve hai jo ukta zvetAmbarIya prabandhoke anusAra vRddhavAdIke ziSya the aura 'divAkara' nAmake sAtha prasiddhiko prApta haiM / dUsare zvetAmbara vidvAnoMkA vinA kisI jA~ca-par3atAlake anusaraNa karanevAle kitane hI jainetara vidvAno kI bhI aisI hI mAnyatA hai aura yaha mAnyatA hI usa sArI bhUla-bhrAntikA mUla hai jisake kAraNa siddhasena - viSayaka jo bhI paricaya-lekha aba taka likhe gaye ve saba prAyaH khicar3I bane hue haiM, kitanI hI galataphahamiyoMko phailA rahe hai aura unake dvArA siddhasena ke samayAdikakA ThIka nirNaya nahIM ho paataa| isI mAnyatAko lekara vidvadvara paNDita sukhalAlajIkI sthiti siddhasenake samaya-sambandhameM barAvara DA~vADola calI jAtI hai / Apa prastuta siddhasenakA samaya kabhI vikramakI chaThI zatAbdIse pUrva pUrvI zatAbdI' batalAte haiM, kabhI chaThI zatAbdIkA bhI uttaravartI samaya kaha DAlate haiM, kabhI sandigdharUpame chaThI yA sAtavI zatAbdI nirdiSTa karate haiM aura kabhI pUvIM tathA chaThI zatAbdIkA madhyavartIkAla pratipAdana karate haiM / aura bar3I majekI bAta yaha hai ki jina prabandhoMke AdhArapara siddhasenadivAkara kA paricaya diyA jAtA hai unameM 'nyAyAvatAra' kA nAma to kisI taraha eka prabandhameM pAyA bhI jAtA hai parantu siddhasenakI kRtirUpame sanmatisUtrakA koI ullekha kahIM bhI upa1 sammatiprakaraNa prastAvanA pR0 36, 42, 64, 64 / 2 jJAnavindu-paricaya pR0 6 / 3 sanmatiprakaraNa ke aMgrejI saskaraNakA phoravarDa (Foreword) aura bhAratIyavidyA meM prakAzita 'zrIsiddhasenadivAkaranA samayano prazna' nAmaka lekha - bhA0 vi0 tRtIya bhAga pR0 152 / 09. LALALA bha
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ mes sannAsa-sattAka / 421 labdha nahIM hotaa| itanepara bhI prabandha-varNita siddhasenakI kRtiyoM meM use bhI zAmila kiyA jAtA hai ! yaha kitane AzcaryakI bAta hai ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| pranthakI prastAvanAmeM paM0 sukhalAlajI Adine, yaha pratipAdana karate hue ki 'ukta prabandhoMmeM ve dvAtriMzikAe~ bhI jinameM kisIkI stuti nahIM hai aura jo anya darzanoM tathA svadarzanake mantavyoke nirUpaNa tathA samAlocanako liye hue hai stutirUpameM parigaNita haiM aura unheM divAkara(siddhasena)ke jIvanameM unakI kRtirUpase sthAna milA hai, ise eka pahelI' hI batalAyA hai jo svadarzanakA nirUpaNa karanevAle aura dvAtriMzikAose na utaranevAle (nIcA darjA na rakhanevAle) 'sanmatiprakaraNa'ko divAkarake jIvanavRttAnta aura unakI kRtiyoMmeM sthAna kyoM nahIM milaa| parantu isa pahelIkA koI samucita hala prastuta nahIM kiyA gayA, prAyaH itanA kahakara hI santoSa dhAraNa kiyA gayA hai ki 'sanmatiprakaraNa yadi battIsa zlokaparimANa hotA to vaha prAkRtabhASAmeM hote hue bhI divAkarake jIvanavRttAntameM sthAna pAI huI saMskRta battIsiyoke sAthameM parigaNita hue vinA zAyada hI rhtaa|' pahelIkA yaha hala kucha bhI mahatva nahIM rakhatA / prabandhose isakA koI samarthana nahIM hotA aura na isa bAtakA koI patA hI calatA hai ki upalabdha jI dvAtrizikAe~ stutyAtmaka nahIM haiM ve saba divAkara siddhasenake jIvanavRttAntameM dAkhila ho gaI hai aura unheM bhI unhIM siddhasenakI kRtirUpase unameM sthAna milA hai, jisase ukta pratipAdanakA ho samarthana hotA-prabandhavarNita jIvanavRttAntameM unakA kahI koI ullekha hI nahIM hai| ekamAtra prabhAvakacaritame 'nyAyAvatAra'kA jo asambaddha, asamarthita aura asamaJjama ullekha milatA hai usaparase usakI gaNanA usa dvAvizadvAtriMzikAke aGgarUpameM nahIM kI jA sakatI jA saba jina-stutiparaka thI. vaha eka judA hI svatantra grantha hai jaisA ki Upara vyakta kiyA jA cukA hai| aura sanmatiprakaraNakA battIsa zlokaparimANa na honA bhI siddhasenake jIvanavRttAntase sambaddha kRtiyomeM usake parigaNita hAneke liye koI bAdhaka nahIM kahA jA sakatA-khAsakara usa hAlatameM jaba ki cavAlIsa padyasaMkhyAvAle kalyANamandirastotrako unakI kRtiyAma parigaNita kiyA gayA hai aura prabhAvakacaritame isa padyasaMkhyAkA spaSTa ullekha bhI mAthame maujUda hai| vAstavameM prabandhoparase yaha grantha una siddhasenadivAkarakI kRti mAlUma hI nahIM hotA. jo vRddhavAdIke ziSya the aura jinhe AgamagranthoMko saMskRtameM anuvAdita karanekA abhiprAyamAtra vyakta karanepara pArazcikaprAyazcittaka rUpame bAraha varSa taka zvatAmbara saMghase bAhara rahanekA kaThAra daNDa diyA jAnA batalAyA jAtA hai| prastuta granthakA unhIM siddhasenakI kRti batalAnA, yaha saba bAdakI kalpanA aura yojanA hI jAna par3atI hai| paM0 sukhalAlajIne prastAvanAme tathA anyatra bhI dvAtriMzikAo. nyAyAvatAra aura sanmatisUtrakA ekakatRtva pratipAdana karaneke liye koI khAsa hetu prastuta nahIM kiyA, jisase ina saba kRtiyokA eka hI prAcAryakRta mAnA jA sake, prastAvanAme kevala itanA hI likha diyA hai ki 'ina sabake pIche rahA huzrA pratibhAkA samAna tattva aisA mAnaneke liye lalacAtA hai ki ye saba kRtiyA~ kisI eka hI pratibhAke phala hai|' yaha saba koI samartha yuktivAda na hokara eka prakArase apanI mAnyatAkA prakAzanamAtra haiM; kyoki ina sabhI pranthoparase pratibhAkA aisA koI asAdhAraNa samAna tatva upalabdha nahIM hotA jisakA anyatra kahI bhI darzana na hotA hA / svAmI samantabhadrake mAtra svayambhUstotra aura AptamImAMsA granthoMke sAtha ina granthokI tulanA karate hue svayaM prastAvanAlekhakAne donoMmeM 'puSkala sAmya'kA honA svIkAra kiyA 1 tatazcatuzcatvArizadvRttAM stutimaso jagI / kalyANamandiretyAdivikhyAtAM jinazAsane // 144 // -vRddhavAdiprabandha pR0101|
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 hai aura donoM AcAryoMkI pranthanirmANAdi-viSayaka pratibhAkA kitanA hI citraNa kiyA hai| aura bhI akalaGka-vidyAnandAdi kitane hI prAcArya aise haiM jinakI pratibhA ina pranthoMke pIche rahanevAlI pratibhAse kama nahIM hai, taba pratibhAkI samAnatA aisI koI bAta nahIM raha jAtI jisakI anyatra upalabdhi na ho sake aura isaliye ekamAtra usake AdhArapara ina saba granthoMko, jinake pratipAdanameM paraspara kitanI hI vibhinnatAe~ pAI jAtI haiM, eka hI prAcAryakRta nahIM kahA jA sakatA / jAna par3atA hai samAnapratibhAke ukta lAlacameM par3akara hI binA kisI gaharI jA~ca-par3atAlake ina saba granthoMko eka hI prAcAryakRta mAna liyA gayA hai; athavA kisI sAmpradAyika mAnyatAko prazraya diyA gayA hai jabaki vastusthiti vaisI mAlUma nahIM hotii| gambhIra gaveSaNA aura ina granthoMkI antaHparIkSAdiparase mujhe isa bAtakA patA calA hai ki sanmatisUtrake kartA siddhasena aneka dvAtrizikAoMke kartA siddhasenase bhinna haiN| yadi 21vIM dvAtriMzikAko chor3akara zeSa 20 dvAtriMzikAe~ eka hI siddhasenakI kRtiyA~ hoM to ve unameMse kisI bhI dvAtriMzikAke kartA nahIM haiM, anyathA kucha dvAtriMzikAoMke kartA ho sakate haiN| nyAyAvatArake kartA siddhasenakI bhI aisI hI sthiti hai ve sanmatisUtrake kartA siddhasenase jahA~ bhinna haiM vahA~ kucha dvAtriMzikAoke kartA siddhasenase bhI bhinna hai aura ukta 20 dvAtriMzikAe~ yadi ekase adhika siddhasenoMkI kRtiyA~ hoM to ve unameMse kuchake kartA ho sakate haiM, anyathA kisIke bhI kartA nahI bana skte| isa taraha sanmatisUtrake kartA, nyAyAvatArake kartA aura katipaya dvAtriMzikAoMke kartA tIna siddhasena alaga alaga hai-zeSa dvAtriMzikAoke kartA inhIMmeMse koI eka yA do athavA tIno ho sakate haiM aura yaha bhI ho sakatA hai ki kisI dvAtriMzikAke kartA ina tInoMse bhinna koI anya hI hoN| ina tInoM siddhasenokA astitvakAla eka dUsarese bhinna athavA kucha antarAlako liye hue hai aura unameM prathama siddhasena katipaya dvAtriMzikAoke kartA, dvitIya siddhasena sanmatisUtrake kartA aura tRtIya siddhasena nyAyAvatArake kartA hai| nIce apane anusandhAna-viSayaka inhIM saba bAtoMko saMkSepameM spaSTa karake batalAyA jAtA hai: (1) sanmatisUtrake dvitIya kANDameM kevalIke jJAna-darzana-upayogoMkI kramavAditA aura yugapadvAditAmeM doSa dikhAte hue abhedavAditA athavA ekopayogavAditAkA sthApana kiyA hai| sAtha hI jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakA yugapat kSaya mAnate hue bhI yaha batalAyA hai ki do upayoga eka sAtha kahIM nahIM hote aura kevalImeM ve kramazaH bhI nahIM hote / ina jJAna aura darzana upayogoMkA bheda manaHparyayajJAna paryanta athavA chadmasthAvasthA taka hI calatA hai, kevalajJAna hojAnepara donoMmeM koI bheda nahIM rahatA-taba jJAna kaho athavA darzana eka hI bAta hai, donomeM koI viSaya-bheda caritArtha nahIM hotaa| isake liye athavA Agamagranthose apane isa kathanakI saGgati biThalAneke liye darzanakI 'arthavizeSarahita nirAkAra sAmAnyagrahaNarUpa' jo paribhASA hai use bhI badala kara rakkhA hai arthAt yaha pratipAdana kiyA hai ki 'aspRSTa tathA aviSayarUpa padArthameM anumAnajJAnako chor3akara jo jJAna hotA hai vaha darzana hai| isa viSayase sambandha rakhanevAlI kucha gAthAe~ namUneke taurapara isa prakAra haiM: maNapajavaNANato NANassa darisaNassa ya viseso / kevalaNANaM puNa daMsaNaM ti gANaM ti ya samANaM // 3 // keI bhaNaMti 'jaiyA jANai taiyA Na pAsai jiNo' ti / suttamavalaMbamANA titthayarAsAyasAbhIrU // 4 //
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArArAka - kevalaNANAvaraNakkhayajAyaM kevalaM jahA gANaM / taha daMsaNaM pi jajjaha NiyaprAvaraNakkhayassaMte // 5 // suttammi peva 'sAI apajavasiyaM' ti kevalaM vRtta / suttAsAyaNabhIrUhi taM ca danvayaM hoI // 7 // saMtammi kevale daMsabammi gANassa saMbhavo etthi / kevalaNANammi ya daMsaNassa tamhA saNihaNAI // 8 // dasaNaNANAvaraNakkhae samANammi kassa pubvaaraM / hoja samaM uppAo haMdi duve patthi uvogA // 9 // aNNAyaM pAsaMto addiTTa ca arahA viyANaMto / kiM jANai kiM pAsai kaha savaNNU ti vA hoi // 13 // NANaM appuDhe avisae ya athammi daMsaNaM hoi / mottaNa liMgo jaM aNagayAIyavisaesu // 25 // jaM appuTTha bhAve jANai pAsai ya kevalI NiyamA / . tamhA taM NaNaM dasaNaM ca aviseso siddha // 30 // isIse sanmatisUtrake kartA siddhasena amedavAdake puraskato mAne jAte haiN| TIkAkAra abhayadevasUri aura jJAnavinduke kartA upAdhyAya yazovijayane bhI aisA hI pratipAdana kiyA hai| jJAnavindumeM to etadviSayaka sanmati-gAthAoMkI vyAkhyA karate hue unake isa vAdako "zrIsiddhasenopajJanavyamataM" (siddhasenakI apanI hI sUjha-bUjha athavA upajarUpa nayA mata) taka likhA hai| jJAnabindukI paricayAtmaka prastAvanAke AdimeM paM0 sukhalAlajIne bhI aisI hI ghoSaNA kI hai| (2) pahalI, dUsarI aura pA~cavIM dvAtrizikAe~ yugapadvAdakI mAnyatAko liye hue haiM; jaisA ki unake nimna vAkpoMse prakaTa hai:ka-"jaganai kAvasthaM yugapadakhilA'nantaviSaya yadetatpratyakSaM tava na ca bhavAn kasyacidapi / anenaivA'cintya-prakRti-rasa-siddhastu viduSAM samIkSyaitavAraM tava guNa-kathotkA vayamapi // 1-32 // " kha-"nA'rthAn vivitsasi na vetsyasi nA'pyavetsI ne jJAtavAnasi na te'cyuta ! vedyamasti / traikAlya-nitya-viSamaM yugapaca vizvaM pazyasyacintya-caritAya namo'stu tubhyam // 2-30 // " ga-"anantameka yugapat trikAlaM zabdAdibhinipratighAtavRtti // 5-21 // " durApamAptaM yadacintya-bhUti-jJAnaM tvayA janma-jarA'ntaka tenA'si lokAnabhibhUya sarvAnsarvajJa ! lokottamatAmupetaH // 5-22 // "
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ina padyoMmeM jJAna aura darzanake jo bhI trikAlavartI ananta viSaya haiM una sabako yugapat jAnane-dekhanekI bAta kahI gaI hai arthAt trikAlagata vizvake sabhI sAkAra-nirAkAra, vyakta-avyakta, sUkSma-sthUla, dRSTa-adRSTa, jJAta-ajJAta, vyavahita-avyavahita Adi padArtha apanI-apanI aneka-ananta avasthAoM athavA paryAyoM-sahita vIrabhagavAnke yugapat pratyakSa haiM, aisA pratipAdana kiyA gayA hai| yahA~ prayukta huA 'yugapat' zabda apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura vaha jJAna-darzanake yogapadyakA usI prakAra dyotaka hai jisaprakAra svAmI samantabhadrapraNIta AptamImAMsA (devAgama)ke "tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam" (kA0 101) isa vAkyameM prayukta huA 'yugapan' zabda, jise dhyAnameM lekara aura pAdaTippaNIme pUrI kArikAko uddhRta karate hue paM0 sukhalAlajIne jJAnabinduke paricayameM likhA hai-"digambarAcArya samantabhadrane bhI apanI 'prAptamImAMsA meM ekamAtra yogapadyapakSakA ullekha kiyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki 'bhaTTa akalaGka'ne isa kArikAgata apanI 'aSTazatI' vyAkhyAmeM yogapadya pakSakA sthApana karate hue kramika pakSakA, saMkSepameM para spaSTarUpameM, khaNDana kiyA hai, jise pAdaTippaNIme nimna prakArase uddhRta kiyA hai: "tajjJAna-darzanayoH kramavattau hi sarvajJatvaM kAdAcitkaM syAt / tastatsiddhiriti cet sAmAnya-vizeSa-viSayayorvigatAvaraNayArayugapatpratibhAsAyogAt pratibandhakAntarA'bhAvAt / " aisI hAlatame ina tona dvAtriMzikAoke kartA ve siddhasena pratAta nahIM hote jo sanmatisUtraka kartA aura abhedavAdake prasthApaka athavA puraskA hai, balki ve siddhasena jAna par3ata he jo kevalAke jJAna aura darzanakA yugapat honA mAnata the / esa eka yugapadvAdI siddhasenakA ullekha vikramI vI-havI zatAbdIka vidvAna AcArya haribhadrane apanA 'nandIvRtti meM kiyA hai| nandIvRttima 'keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsai ya kaMvalI niyamA' ityAdi do gAthAoMko uddhRta karake, jo ki jinabhadrakSamAzramaNake vizeSaNavatA' granthakI hai. unakI vyAkhyA karata hue likhA hai "kecana siddhasenAcAryAdayaH bhaNaMti, ki ? 'yugapada' ekasminna va kAle jAnAti pazyati ca, kaH ? kevalI, na tvanyaH, niyamAt niyamena / " nandIsUtrake Upara malayagirisUrine jo TIkA likhI hai usame unhoMne bhI yugapadvAdakA puraskartA siddhasenAcAryako batalAyA hai / parantu upAdhyAya yazovijayane, jinhone siddhasenako abhedavAdakA puraskartA batalAyA hai, jJAnabindume yaha prakaTa kiyA hai ki 'nandIvRttimeM siddhasenAcAryakA jo yugapat upayogavAditva kahA gayA hai vaha abhyupagamavAdake abhiprAyase hai, na ki svatantrasiddhAntake abhiprAyase; kyoki kramopayoga aura akrama ( yugapat ) upayogake paryanuyogA'nantara hI unhoMne sanmatime apane pakSakA udbhAvana kiyA hai, jo ki ThIka nahIM hai| mAlUma hotA hai upAdhyAyajIkI dRSTime sanmatike kartA siddhasena hI ekamAtra siddhasenAcAya- ke rUpame rahe haiM aura isIse unhoMne siddhasena-viSayaka do vibhinna vAdoMke kathanose utpanna huI asaGgatiko dUra karanekA yaha prayatna kiyA hai, jo ThIka nahIM hai| cunaoNce paM0 sukhalAlajIne upAdhyAyajIke isa kathanako koI mahatva na dete hue aura haribhadra jaise bahuzra ta AcAryake isa prAcInatama ullekhakI mahattAkA anubhava karate hue jJAnabinduke paricaya (pR060)meM antako yaha likhA hai ki 'samAna nAmavAle aneka prAcArya hote Ae haiN| isaliye asambhava nahIM ki 1 "yatta yugapadupayogavAditva siddhasenAcAryANAM nandivRttAvukta tadabhyupagamavAdAbhiprAyeNa, na tu sva tantrasiddhAntAbhiprAyeNa, kramA'kramopayogadvaMyaparyanuyogAnantarameva svapakSasya sammatI udbhAvitatvAditi havyama / " -jJAnabindu pR0 33 /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11 / sanmAta-saddhasanAka / 435 siddhasenadivAkarase bhinna koI dUsare bhI siddhasena hue hoM jo ki yugapadvAdake samarthaka hue hoM yA mAne jAte hoN|" ve dUsare siddhasena anya koI nahIM, ukta tInoM dvAtriMzikAoMmeMse kisIke bhI kartA hone cAhiye / ataH ina tInoM dvAtriMzikAoMko sanmatisUtrake kartA AcArya siddhasenakI jo kRti mAnA jAtA hai vaha ThIka aura saGgata pratIta nahIM hotaa| inake kartA dUsare hI siddhasena hai jo kevalIke viSayameM yugapad-upayogavAdI the aura jinakI yugapad-upayogavAditAkA samarthana haribhadrAcArya ke ukta prAcIna ullekhase bhI hotA hai| (3) 19vIM nizcayadvAtrizikAmeM "sarvopayoga-dvavidhyamanenoktamanakSaram" isa vAkyake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'saba jIvoke upayogakA dvaividhya avinazvara hai|' arthAt koI bhI jIva saMsArI ho athavA mukta, chamasthajJAnI ho yA kevalI sabhIke jJAna aura darzana dono prakArake upayogokA satva hotA hai-yaha dUsarI bAta hai ki ekameM ve kramase pravRtta (caritArtha) hote haiM aura dUsaremeM AvaraNAbhAvake kAraNa yugapat / isase usa ekopayogavAdakA virodha AtA hai jisakA pratipAdana sanmatisUtrameM kevalIko lakSyameM lekara kiyA gayA hai aura jise abhedavAda bhI kahA jAtA hai| aisI sthitimeM yaha 16vIM dvAtriMzikA bhI sanmatisUtrake kartA siddhasenakI kRti mAlUma nahIM hotii| (4) ukta nizcayadvAtriMzikA 16meM zra tajJAnako matijJAnase alaga nahIM mAnA hailikhA hai ki 'matijJAnase adhika athavA bhinna zrutajJAna kucha nahI hai. zrutajJAnako alaga mAnanA vyartha tathA atiprasaGga doSako liye hue hai| aura isa taraha matijJAna tathA zrutajJAnakA abheda pratipAdana kiyA hai| isI taraha avadhijJAnase bhinna manaHparyayajJAnakI mAnyatAkA bhI niSedha kiyA hai-likhA hai ki 'yA tA dvIndriyAdika jIvoke bhI, jo ki prArthanA aura pratighAtake kAraNa ceSTA karate hue dekhe jAta haiM, manaHparyayavijJAnakA mAnanA yukta hogA anyathA mana:payayajJAna koI judA vastu nahIM hai| ina dAno mantavyoke pratipAdaka vAkya isa prakAra hai:"vaiyarthyAtiprasaMgAbhyAM na matyadhikaM zratam / sarvebhyaH kevalaM cakSa stamaH-krama-vivekakRt // 13 // " "prArthanA-pratighAtAbhyAM ceSTante dvIndriyAdayaH / manaHparyAyavijJAnaM yukta teSu na vA'nyathA // 1 // " yaha saba kathana sanmatisUtrake viruddha hai, kyoki usame zrutajJAma aura manaHparyayajJAna donAkA alaga jJAnAMke rUpame spaSTarUpase svIkAra kiyA gayA hai-jaisA ki usake dvitIya' kANDagata nimna vAkyose prakaTa hai: "maNapajavaNANato NANassa ya darisaNassa ya viseso // 3 // " "jeNa maNovisayagayANa dasaNaM Nasthi dadhvajAyANaM / to maNapaJjavaNANaM NiyamA gANaM tu NiddiDha // 19 // " "maNapajavaNANaM damaNaM ti teNeha hoi Na ya jutta / bhaeNai NANaM NoiMdiyammi Na ghaDAdayo jamhA // 26 // " "mai-suya-NANaNimitto chaDamatthe hoi atthauvalaMbho / egayarammi vi tesiM Na daMsaNaM daMsaNaM katto ? // 27 // jaM paJcakkhaggahaNaM NaM iMti suyaNANa-sammiyo atthA / tamhA daMsaNasado Na hoi sayale vi suyaNANe // 28 // " 1 tRtIyakANDameM bhI bhAgamazra tajJAnako pramANarUpameM svIkAra kiyA hai|
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42426 / aisI hAlatameM yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki nizcayadvAtriMzikA (19) unhIM siddhasenAcAryakI kRti nahIM hai jo ki sanmatisUtrake kartA haiM- donoMke kartA siddhasenanAmakI samAnatAko dhAraNa karate hue bhI eka dUsarese ekadama bhinna hai| sAtha hI, yaha kahanemeM bhI koI saGkoca nahIM hotA ki nyAyAvatArake kartA siddhasena bhI nizcayadvAtriMzikAke kartAse bhinna haiM; kyoMki unhoMne zrutajJAnake bhedako spaSTarUpase mAnA hai aura use apane pranthameM zabdapramANa athavA Agama( zruta-zAstra )pramANake rUpame rakkhA hai, jaisA ki nyAyAvatArake nimna apane granthameM zabda pramANake rUpame rakkhA vAkyAMse prakaTa "dRssttepttaa'vyaahtaadvaakyaatprmaarthaa'bhidhaayinH| tattva-grAhitayotpanna mAna zAbdaM prakIrtitam // 8 // 'prAptoyajJamanullaMdhyamadRSTeSTa virodhakam / tattvopadezakRtsArva zAkhaM kApatha-ghaTTanam // // " "nayAnAmekaniSThAnAM pravRttaH zrutavama'ni / sampUrNArthavinizvAyi syAdvAdazru tamucyate // 30 // " isa sambandhameM paM0 sukhalAlajIne, jJAnabindukI paricayAtmaka prastAvanAme, yaha batalAte hue ki 'nizcayadvAtriMzikAke kartA siddhasenane mati aura zrutame hI nahIM kintu avadhi aura manaHparyAyameM bhI Agamasiddha bheda-rekhAke viruddha tarka karake use amAnya kiyA hai| eka phuTanoTa-dvArA jo kucha kahA hai vaha isa prakAra hai: "yadyapi divAkarazrI(siddhasena)ne apanI battIsI (nizcaya. 19)meM mati aura zrutake abhedako sthApita kiyA hai phira bhI unhone cirapracalita mati-zrutake bhedakI sarvathA avagaNanA nahIM kI hai| unhoMne nyAyAvatArameM AgamapramANako svatantrarUpase nirdiSTa kiyA hai| jAna par3atA hai isa jagaha divAkarazrIne prAcIna paramparAkA anusaraNa kiyA aura ukta battIsIme apanA svatantra mata vyakta kiyaa| isa taraha divAkarazrIka granthoMmeM zrAgamapramANako svatantra atirikta mAnane aura na mAnanevAlI donoM darzanAntarIya dhArAe~ dekhA jAtI hai jinakA svIkAra jJAnabindumeM upAdhyAyajIne bhI kiyA hai|" (pR. 24) isa phuTanoTameM jo bAta nizcayadvAtriMzikA aura nyAyAvatArake mati-zra ta-viSayaka virodhake samanvayameM kahI gaI hai vahI unakI taraphase nizcayadvAtriMzikA aura sanmatike avadhimanaHparyaya-viSayaka virodhake samanvayameM bhI kahI jA sakatI hai aura samajhanI caahiye| parantu yaha saba kathana ekamAtra tIno granthokI ekkata tva-mAnyatApara avalambita hai, jisakA sAmpradAyika mAnyatAko chor3akara dUsarA koI bhI prabala AdhAra nahIM hai aura isaliye jaba taka dvAtriMzikA, nyAyAvatAra aura sanmatisUtra tInoMko eka hI siddhasenakRta siddha na kara diyA jAya taba taka isa kathanakA kucha bhI mUlya nahIM hai| tIno granthAkA eka-kartRtva abhI taka siddha nahIM hai| pratyuta isake dvAtriMzikA aura anya granthoke paraspara virodhI kathanoMke kAraNa unakA vibhinnakataka honA pAyA jAtA hai| jAna par3atA hai paM0 sukhalAlajIke hRdayame yahA~ vibhinna siddhasenoMkI kalpanA hI utpanna nahIM huI aura isI liye ve ukta samanvayakI kalpanA karaneme pravRtta hue haiM, jo ThIka nahIM hai, kyoki sanmatike kartA siddhasena-jaise svatantra vicAraka yadi nizcayadvAtriMzikAke kartA hote to unake liye koI vajaha nahIM thI ki ve eka granthameM pradarzita apane svatantra vicAroko dabAkara dUsare granthameM apane viruddha paramparAke vicAroMkA anusaraNa karate, khAsakara usa hAlatameM jaba ki ve sanmatimeM upayoga-sambandhI yugapadvAdAdikI prAcIna paramparAkA khaNDana karake apane abhedavAda-viSayaka naye svatantra vicAroko prakaTa karate hue dekhe jAte haiM-vahIpara ve zra tajJAna aura manaHparyayajJAna-viSayaka apane una svatantra 1 yaha padya mUlameM svAmI samantabhadrakRta rakSakaramaDakakA hai, vahIMse ubta kiyA gayA hai|
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa-15 / sanmAta-saddhasanAka [437 vicAroMko bhI prakaTa kara sakate the, jinake liye bAnopayogakA prakaraNa honeke kAraNa vaha sthala (sanmatikA dvitIya kANDa) upayukta bhI thA; parantu vaisA na karake unhoMne vahA~ ukta dvAtriMzikAke viruddha apane vicAroMko rakkhA hai aura isaliye usaparase yahI phalita hotA hai ki ve ukta dvAtriMzikAke kartA nahIM haiM-usake kartA koI dUsare hI siddhasena hone caahiye| upAdhyAya yazovijayajIne dvAtriMzikAkA nyAyAvatAra aura sanmatike sAtha jo ukta virodha baiThatA hai usake sambandhameM kucha nahIM khaa| yahA~ itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki zra takI amAnyatArUpa isa dvAtriMzikAke kathanakA virodha nyAyAvatAra aura sanmatike sAtha hI nahIM hai balki prathama dvAtriMzikAke sAtha bhI hai, jisake sunizcitaM naH' ityAdi 30veM padyameM jagatpramANaM jinavAkpaviSaH' jaise zabdoMdvArA ahatpravacanarUpa zratako pramANa mAnA gayA hai| (5) nizcayadvAtriMzikAkI do bAteM aura bhI yahA~ prakaTa kara denekI haiM, jo sanmatike sAtha spaSTa virodha rakhatI hai aura ve nimna prakAra haiM:"jJAna-darzana-cAritrANyupAyAH zivahetavaH / anyo'nya-pratipakSatvAcchuddhAvagama-zaktayaH ||shaa" isa padyameM jJAna. darzana tathA cAritrako mokSa-hetuoMke rUpameM tIna upAya(mArga) batalAyA hai-tInoko milAkara mokSakA eka upAya nirdiSTa nahIM kiyA; jaisA ki tattvArthasUtrake prathamasUtrameM mokSamArgaH' isa ekavacanAtmaka padake prayoga-dvArA kiyA gayA hai| ataH ye tIno yahA~ samastarUpame nahI kintu vyasta (alaga alaga) rUpameM mokSake mArga nirdiSTa hue haiM aura unheM eka dUsareke pratipakSI likhA hai| sAtha hI tIno samyaka vizeSaNase zUnya haiM aura darzanako jJAnake pUrva na rakhakara usake anantara rakkhA gayA hai jo ki samUcI dvAtriMzikAparase zraddhAna arthakA vAcaka bhI pratIta nahIM hotaa| yaha saba kathana sanmatisUtrake nimna vAkyoMke viruddha jAtA hai. jiname samyagdarzana-jJAna-cAritrakI pratipattise sampanna bhavyajIvako saMsArake dugyokA antakArUpame ullegvita kiyA hai aura kathanako hetuvAda sammata batalAyA hai (3-44) tathA darzana zabdakA artha jinapraNIta padArthokA zraddhAna grahaNa kiyA hai| sAtha hI samyagdarzanake uttaravartI samyagjJAnako samyagdazanase yukta batalAte hue vaha isa taraha samyagdarzanarUpa bhI hai, aisA pratipAdana kiyA hai (2-32. 33): 'evaM jiNapaeNatte saddahamANassa bhAvao bhAve / purisamsAbhiNibohe daMsasado havA jutto // 2-32 // sammaeNANe NiyameNa daMsaNaM dasaNe u bhayaNijjaM / sammaeNANaM ca imaM ti bhatthayo hoi uvavaraNaM // 2-33 // bhavio sammada saNa-NANa-caritta-paDivatti-saMpaeNo / NiyamA dukkhaMtakaDo ti lakkhaNaM heuvAyassa // 3-44 // nizcayadvAtrizikAkA yaha kathana damarI kucha dvAtrizikAoMke bhI viruddha par3atA hai, jisake do namUne isa prakAra hai: "kiyAM ca saMjJAna-viyoga-niSphalAM kriyA-vihInAM ca vibodhasaMpadam / nirasyatA kleza samUha zAntaye tvayA zivAyAlikhiteva paddhatiH // 1-26 // " "yathA'gada-parijJAnaM nAlamA''maya-zAntaye / acAritraM tathA jJAmaM na buddhayadhya(vya)vasAyataH // 17-27 // "
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438] anekAnta [varSa inameMse pahalI dvAtriMzikAke uddharaNameM yaha sUcita kiyA hai ki 'vIrajinendrane samyagjJAnase rahita kiyA (cAritra)ko aura kriyAse vihIna samyagjJAnakI sampadAko klezasamUhakI zAnti athavA zivaprAptike liye niSphala evaM asamartha batalAyA hai aura isaliye aisI kriyA tathA jJAnasampadAkA niSedha karate hue hI unhoMne mokSapaddhatikA nirmANa kiyA hai|' aura 17vI dvAtriMzikAke uddharaNameM batalAyA hai ki jisa prakAra roganAzaka auSadhakA parijJAnamAtra rogakI zAntike liye samartha nahIM hotA usI prakAra cAritrarahita jJAnako samajhanA cAhie-vaha bhI akelA bhavarogako zAnta karane meM samartha nahIM hai| aisI hAlatameM jJAna darzana aura cAritrako alaga-alaga mokSakI prAptikA upAya batalAnA ina dvAtrizikAoke bhI viruddha ThaharatA hai| "prayoga-visrasAkarma tadabhAvasthitistathA / lokAnubhAvavRttAntaH ki dharmA'dharmayoH phalam // 16-04 // AkAzamavagAhAya tadananyA diganyathA / tAvapyevamanucchedAttAbhyAM vA'nyamudAhRtam // 16-25 // prakAzavadaniSTaM syAtsAdhye nArthastu na zramaH / jIva pudgalayoreva parizuddhaH parigrahaH // 16-2 // " ina padyoMmeM dravyoMkI carcA karate hue dharma, adharma aura AkAza dravyoMkI mAnyatAko nirarthaka ThaharAyA hai tathA jIva aura pudgalakA hI parizuddha parigraha karanA cAhie arthAt inhI do dravyoko mAnanA cAhie, aisI preraNA kI hai| yaha saba kathana bhI sanmatisUtrake viruddha hai, kyoMki usake tRtIya kANDameM dravyagata utpAda tathA vyaya (nAza)ke prakAroko batalAte hue utpAdake jo prayogajanita (prayatnajanya) tathA vanasika (svAbhAvika) se do bheda kiye haiM uname vainasika utpAdake bhI samudAyakRta tathA aikatvika aise do bheda nirdiSTa kiye haiM aura phira yaha batalAyA hai ki aikatvika utpAda AkAzAdika tIna dravyo (AkAza, dharma adhama)meM paranimitta. se hotA hai aura isaliye aniyamita hotA hai| nAzakI bhI aisI hI vidhi batalAI hai| isase sanmatikAra siddhasenakI ina tIna amUrtika dravyAMka. jo ki eka eka hai, astitva-viSayame mAnyatA spaSTa hai| yathA: "upyAyo duviyappo pogajaNio ya vissasA ceva / tattha u paogajaNio samudayavAyo aparisuddho // 32 // sAbhAviyo vi samudayako vva egattiyo vva hojjAhi / AgAsAIprANaM tiehaM parapacco'NiyamA // 33 // vigamassa vi esa vihI samudayajaNiyammi so u duviyappo / samudayavibhAgametta atyaMtarabhAvagamaNaM ca // 34 // " isa taraha yaha nizcayadvAtrizikA katipaya dvAtrizikAoM, nyAyAvatAra aura sanmatike viruddha pratipAdanoMko liye hue hai| sanmatike viruddha to vaha sabase adhika jAna par3atI hai aura isaliye kisI taraha bhI sanmatikAra siddhasenakI kRti nahI kahI jA sktii| yahI eka dvAtrizikA aisI hai jisake antameM usake kartA siddhasenAcAryako aneka pratiyoMme zvetapaTa (zvetAmbara) vizeSaNake sAtha dveSya' vizeSaNase bhI ullekhita kiyA gayA hai, jisakA artha dveSayogya, virodhI athavA zatrukA hotA hai aura yaha vizeSaNa sambhavataH prasiddha jaina saiddhAntika mAnyatAoMke virodhake kAraNa hI unheM apanI hI sampradAyake kisI asahiSNu vidvAn-dvArA diyA gayA jAna par3atA hai| jisa puSpikAvAkpake sAtha isa vizeSaNa padakA prayoga kiyA gayA hai vaha bhANDArakara insTiTyUTa pUnA aura eziyATika sosAiTI baGgAla (kalakattA kI pratiyoMmeM nimna prakArase pAyA jAtA hai
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11 / sanmAta-siddhasanAka / 439 "dvaSya-zvetapaTasiddhasenAcAryasya kRtiH nishvydvaatriNshikaikonviNshtiH|" dUsarI kisI dvAtrizikAke antameM aisA koI puSpikAvAkpa nahIM hai| pUrvakI 18 aura uttaravartI 1aise 16 dvAtriMzikAoMke antameM to kartAkA nAma taka bhI nahIM diyA haidvAtriMzikAkI saMkhyAsUcaka eka paMkti 'iti' zabdase yukta athavA viyukta aura kahIM kahIM dvAtriMzikAke nAmake sAtha bhI dI huI hai| (6) dvAtriMzikAoMkI uparyukta sthitimeM yaha kahanA kisI taraha bhI ThIka pratIta nahIM hotA ki upalabdha sabhI dvAtriMzikAe~ athavA 21vIko chor3akara bIsa dvAtriMzikAe~ sanmatikAra siddhasenakI hI kRtiyA~ haiM; kyoMki pahalI, dUsarI, pA~cavIM aura unnIsavIM aisI cAra dvAtriMzikAoMkI bAbata hama Upara dekha cuke haiM ki ve sanmatike viruddha jAneke kAraNa sanmatikArakI kRtiyA~ nahIM banatIM / zeSa dvAtriMzikAe~ yadi inhIM cAra dvAtriMzikAoMke kartA siddhasenAmese kisI eka yA ekase adhika siddhasenoMkI racanAe~ haiM to bhinna vyaktitvake kAraNa unameMse koI bhI sanmatikAra middhasenakI kRti nahIM ho sktii| aura yadi aisA nahIM hai to unameMse aneka dvAtrizikAe~ sanmatikAra siddhasenakI bhI kRti ho sakatI haiM parantu haiM aura amuka amuka hai yaha nizcitarUpameM usa vakta taka nahIM kahA jA sakatA jaba taka isa vipayakA koI spaSTa pramANa sAmane na aajaae| (7) aba rahI nyAyAvatArakI bAta, yaha grantha sanmatisUtrase koI eka zatAbdIse bhI adhika bAdakA banA huA hai, kyoki isapara samantabhadrasvAmIke uttarakAlIna pAtrasvAmI (pAtrakesarI) jaise jainAcAryoMkA hI nahIM kintu dharmakIrti aura dharmottara jaise bauddhAcAryoMkA bhI spaSTa prabhAva hai| DA. harmana jaikobIke matAnusAra' dharmakIrtine dignAgake pratyakSalakSaNa meM 'kalpanApoDha' vizeSaNake sAtha 'abhrAnta' vizeSaNakI vRddhikara use apane anurUpa sudhArA thA athavA prazastarUpa diyA thA aura isaliye "pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntama" yaha pratyakSakA dharmakIrti-pratipAdita prasiddha lakSaNa hai jo unake nyAyabindu granthameM pAyA jAtA hai aura jisameM 'abhrAnta' pada apanI khAma vizeSatA rakhatA hai| nyAyAvatArake cauthe padyame pratyakSakA lakSaNa, akalaGkadevakI taraha 'pratyakSa vizadaM jJAnaM' na dekara, jo "aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzaM pratyakSama" diyA hai aura agale padyame, anumAnakA lakSaNa dete hue, 'tadabhrAnta pramANavAtsamakSavana" vAkpake dvArA use (pratyakSako) 'abhrAnta' vizeSaNase vizeSita bhI sUcita kiyA hai usase yaha sApha dhvanita hotA hai ki siddhasenake sAmane-unake lakSyame-dharmakIrtikA ukta lakSaNa bhI sthita thA aura unhoMne apane lakSaNameM grAhaka' padake prayoga-dvArA jahA~ pratyakSako vyavamAyAtmaka jJAna batalAkara dharmakIrtike 'kalpanApoDha' vizeSaNakA nirasana athavA vedhana kiyA hai vahA~ unake 'abhrAnta' vizeSaNako prakArAntarase svIkAra bhI kiyA hai| nyAyAvatArake TIkAkAra siddharSi bhI grAhaka' padake dvArA bauddho (dharmakIrti)ke ukta lakSaNakA nirasana honA batalAte haiM / yathA ___"grAhakamiti ca nirNAyakaM dRSTavyaM, nirNayAbhAve'rthagrahaNAyogAt / tena yat tAthAgataiH pratyapAdi 'pratyakSaM kalpanApADhamabhrAntam' [nyA. bi. 4] iti, tadapAstaM bhavati / tasya yuktiriktatvAt / " isI taraha 'trirUpAliGgAdyadanumeya jJAna tadanumAnaM' yaha dharmakIrtike anumAnakA lakSaNa hai| isameM trirUpAt' padaka dvArA liGgako trirUpAtmaka batalAkara anumAnake sAdhAraNa 1 dekho, 'samarAhaccakahA kI jaikobIkRta prastAvanA tathA nyAyAvatArakI DA. pI. ela. vaidyakRta prastAvanA / 2 "pratyakSa kalpanApoDha nAmajAtyAdyasayutamA" (prmaannsmuccy)|
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ - lakSaNako eka vizeSarUpa diyA gayA hai| yahA~ isa anumAnajJAnako abhrAnta yA bhrAnta aisA koI vizeSaNa nahIM diyA gayA; parantu nyAyavindukI TIkAmeM dharmottarane pratyakSa-lakSaNakI vyAkhyA karate aura usameM prayukta hue 'abhrAnta' vizeSaNakI upayogitA batalAte hue "prAntaM hyanumAnam" isa vAkpake dvArA anumAnako bhrAnta pratipAdita kiyA hai / jAna par3atA hai isa sabako bhI lakSyameM rakhate hue hI siddhasenane anumAnake "sAdhyAvinAmuno(vo) liGgAtsAdhyanizcAyakamanumAna" isa lakSaNakA vidhAna kiyA hai aura isameM liGgakA 'sAdhyAvinAbhAvI' aisA ekarUpa dekara dharmakIrtike 'trirUpa'kA-pakSadharmatva, sapakSesatva tathA vipakSAsatvarUpakA nirasana kiyA hai| sAtha hI, 'tadabhrAntaM samakSavat' isa vAkyakI yojanAdvArA anumAnako pratyakSakI taraha abhrAnta batalAkara bauddhoMkI use bhrAnta pratipAdana karanevAlI ukta mAnyatAkA khaNDana bhI kiyA hai| isI taraha na pratyakSamapi bhrAntaM pramANatvavinizcayAt" ityAdi chaThe padyameM una dUsare bauddhoMkI mAnyatAkA khaNDana kiyA hai jo pratyakSako abhrAnta nahIM mAnate / yahA~ liGgake isa ekarUpakA aura phalataH anumAnake ukta lakSaNakA AbhArI pAtra svAmIkA vaha hetulakSaNa hai jise nyAyAvatArakI 22vIM kArikAmeM "anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam" isa vAkyake dvArA uddhRta bhI kiyA gayA hai aura jisake AdhArapara pAtrasvAmIne bauddhoke trilakSaNahetukA kadarthana kiyA thA tathA trilakSaNakadarthana' nAmakA eka svatantra grantha hI raca DAlA thA, jo Aja anupalabdha hai parantu usake prAcIna ullekha mila rahe haiN| vikramakI 8vIM-havIM zatAbdIke bauddha vidvAna zAntarakSitane tattvasaMgrahameM trilakSaNakadathanasambandhI kucha zlokoMko uddhRta kiyA hai aura unake ziSya kamalazIlane TokAme unheM anyathetyAdinA pAtrasvAmimatamAzaGkate" ityAdi vAkyoke mAtha diyA hai| unamese tIna zloka namUneke taurapara isa prakAra haianyathAnupapannatve nanu dRSTA suhetutA / nA'sati tryaMzakasyApi tasmAt kliibaaskhilkssnnaaH|| 1364 // anyathAnupapannatvaM yasya tasyaiva hetutA / dRSTAntau dvAvapi stAM vA mA vA tau hi na kAraNam // 1368 / / anyathAnupapanatvaM yatra tatra prayeNa kim ? / nAnyathAnupapanatvaM yatra tatra triyeNa kim ? // 1366 / / inameMse tIsare padyako vikramakI 7vIM-vIM zatAbdIke2 vidvAna akalaGkadevane apane 'nyAyavinizcaya (kArikA 323)meM apanAyA hai aura siddhivinizcaya (pra06)meM ise svAmIkA 'amalAlIDha pada' prakaTa kiyA hai tathA vAdirAjane nyAyavinizcaya-vivaraNameM isa padyako pAtrakesarIse sambaddha 'anyathAnupapattivArtika' batalAyA hai| dharmakIrtikA samaya I0 san 625se 650 arthAt vikramakI 7vI zatAbdIkA prAyaH caturtha caraNa, dharmottarakA samaya I0 san 725se 750 arthAt vikramakI 8vIM zatAbdIkA prAyaH caturtha caraNa aura pAtrasvAmIkA samaya vikramakI 7vIM zatAbdIkA prAyaH tRtIya caraNa pAyA jAtA hai, kyoki ve akalaGkadevase kucha pahale hue hai| taba sanmatikAra siddhasenakA samaya vi0 saMvat 666se pUrvakA sunizcita hai jaisA ki agale prakaraNameM spaSTa karake batalAyA 1 mahimA sa pAtrakesariguroH para bhavati yasya bhaktayAsIt / padmAvatI sahAyA trilakSaNakadarthanaM kattam // -malliSeNaprazasti (bha. zi0 54 ) 2 vikramasaMvat 700 meM akalahadevakA bauddhoMke sAtha mahAn vAda huzrA hai, jaisA ki akalaGkacaritake 'nimna padyase prakaTa haivikramArka-zakAnTIya zatasapta-pramAjaSi / kAle'kalaba-yatino bauddha do mhaanbht||
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kiraNa 11) sanmAta-saDasanAka 1441 jaaygaa| aisI hAlatameM jo siddhasena sanmatike kartA hai ve hI nyAyAvatArake kartA nahIM ho sakate-samayakI dRSTise donoM pranthoMke kartA eka-dUsarese bhinna hone caahiye| isa viSayameM paM0 sukhalAlajI AdikA yaha kahanA hai ki 'pro0 TucI (Tousi) ne dignAgase pUrvavartI bauddhanyAyake Upara jo eka nibandha raoNyala eziyATika sosAiTIke julAI san 1929ke jarnalameM prakAzita karAyA hai usameM bauddha-saMskRta-pranthoMke cInI tathA tibbatI anuvAdake AdhArapara yaha prakaTa kiyA hai ki 'yogAcArya bhUmizAkha aura prakaraNAryavAcA nAmake granthomeM pratyakSakI jo vyAkhyA dI hai usake anusAra pratyakSako aparokSa, kalpanApoDha, nirvikalpa aura bhUla-vinAkA abhrAnta athavA avyabhicArI honA cAhiye / sAtha hI abhrAnta tathA avyabhicArI zabdoMpara noTa dete hue batalAyA hai ki ye dAnoM paryAyazabda hai, aura cInI tathA tibbatI bhASAke jo zabda anuvAdoMmeM prayukta haiM unakA anuvAda abhrAnta tathA avyabhicArI dono prakArase ho sakatA hai / aura phira svayaM abhrAnta' zabdako hI svIkAra karate hue yaha anumAna lagAyA hai ki dharmakIrtine pratyakSakI vyAkhyAme 'abhrAnta' zabdakI jo vRddhi kI hai vaha unake dvArA kI gaI koI naI vRddhi nahIM hai balki sautrAntikAMkI purAnI vyAkhyAko svIkAra karake unhoMne dignAgakI vyAkhyAmeM isa prakArasaM sudhAra kiyA hai| yogAcArya-bhUmizAstra asaGgake guru maitrayakI kRti hai. asaGga (maitreya ?)kA samaya IsAkI cauthI zatAbdIkA madhyakAla hai, isase pratyakSake lakSaNameM 'abhrAnta' zabdakA prayoga tathA abhrAntapanAkA vicAra vikramakI pA~cavI zatAbdIke pahale bhale prakAra jJAta thA arthAt yaha (abhrAnta) zabda suprasiddha thA / ataH siddhasenadivAkarake nyAyAvatArameM prayukta hue mAtra 'abhrAnta' padaparase usa dharmakIrtike bAdakA batalAnA jarUrI nhiiN| usake katA siddhasenako prasaGgake bAda aura dharmarkAtike pahale mAnaneme koI prakArakA antarAya (vighna-bAdhA) nahIM hai|' isa kathanameM pro-TucIke kathanako lekara jo kucha phalita kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai; kyoki prathama to prophesara mahAzaya apane kathaname svayaM bhrAnta hai-ve nizcayapUrvaka yaha nahIM kaha rahe haiM ki ukta dono mUla saMskRta granthome pratyakSakA jo vyAkhyA dI athavA usake lakSaNakA jo nirdeza kiyA hai usame 'abhrAnta' padakA prayoga pAyA hI jAtA hai balki sApha taurapara yaha sUcita kara rahe haiM ki mUlagrantha unake sAmane nahIM, cInI tathA tibbatI anuvAda hI sAmane hai aura uname jina zabdAkA prayoga huA hai unakA artha abhrAnta tathA avyabhicAri dono rUpase ho sakatA hai| tIsarA bhI koI artha athavA saMskRta zabda unakA vAcya ho sakatA ho to usakA niSedha bhI nahI kiyaa| dUsare, ukta sthitime unhone apane prayojanake liye jo abhrAnta pada svIkAra kiyA hai vaha unakI rucikI bAta hai na ki mUlameM abhrAnta-padake prayogakI koI gAraMTI hai aura isaliye usaparase nizcitarUpame yaha phalita kara lenA ki 'vikramakI paoNcavI zatAbdIka pahale pratyakSake lakSaNameM abhrAnta' padakA prayoga bhale prakAra jJAta tathA suprasiddha thA' phalitArtha tathA kathanakA atireka hai aura kisI taraha bhI samucita nahIM kahA jA sakatA / tosare, una mUla saMskRta pranthoMme yadi 'avyabhicAri' padakA hI prayoga ho taba bhI usake sthAnapara dhamakItine abhrAnta' padakI jo naI yojanA kA hai vaha usIkI yojanA kahalAegI aura nyAyAvatArameM usakA anusaraNa honese usake kartA siddhasena dharmakItike bAdake hI vidvAn tthhreNge| cauthe, pAtrakesarIsvAmIke hetu lakSaNakA jo uddharaNa nyAyAvatArameM pAyA jAtA hai aura jisakA parihAra nahIM kiyA jA sakatA usase siddhasenakA dharmakIrtike 1 dekho, sanmati ke gujarAtI saMskaraNakI prastAvanA pR. 41, 42, aura agrejI saMskaraNakI prastAvanA pR0 12-14 /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 / [ varSa 9. bAda honA aura bhI puSTa hotA hai| aisI hAlatameM nyAyAvatArake kartA siddhasenako asaGgake bAda aura dharmakIrtike pUrvakA batalAnA nirApada nahIM hai-usameM aneka vighna-bAdhAe~ upasthita hotI haiM / phalataH nyAyAvatAra dharmakIrti aura pAtrasvAmIke bAdakI racanA honese una siddhasenAcAryakI kRti nahIM ho sakatA jo sanmatisUtrake kartA / jina anya vidvAnoMne use adhika prAcInarUpameM ullekhita kiyA hai vaha mAtra dvAtriMzikAoM, sanmati aura nyAyAvatArako eka hI siddhasenakI kRtiyA~ mAnakara calanekA phala hai / kAnta isa taraha yahA~ taka ke isa saba vivecanaparase spaSTa hai ki siddhasenake nAmapara jo bhI grantha car3he hue haiM unameMse sanmatisUtrako chor3akara dUsarA koI bhI grantha sunizcitarUpameM sanmatikArakI kRti nahIM kahA jA sakatA - akelA sanmatisUtra hI asapatnabhAvase abhItaka unakI kRtirUpameM sthita hai / kalako avirodhinI dvAtriMzikAomeMse yadi kisI dvAtriMzikAkA unakI kRtirUpameM sunizcaya ho gayA to vaha bhI sanmati ke sAtha zAmila ho sakegI / (kha) siddhasenakA samayAdika aba dekhanA yaha hai ki prastuta grantha 'sammati' ke kartA siddhasenAcArya kaba hue hai aura kisa samaya athavA samaya ke lagabhaga unhoMne isa granthakI racanA kI hai| grantha meM nirmANakAlakA koI ullekha aura kisI prazastikA Ayojana na honeke kAraNa dUsare sAdhanoMparase hI isa viSayako jAnA jA sakatA hai aura ve dUsare sAdhana haiM pranthakA antaHparIkSaNa - usake sandarbha - sAhityakI jAMca dvArA bAjha prabhAva evaM ulla khAdikA vizlepaNa, usake vAkyo tathA usame carcita khAsa viSayokA anyatra ullekha Alocana - pratyAlocana, svIkAra - asvIkAra athavA khaNDanamaNDanAdika aura sAtha hI siddhasenake vyaktitva viSayaka mahatva ke prAcIna udgAra | inhIM saba sAdhano tathA dUsare vidvAnoke isa dizAme kiye gaye prayatnoko lekara maiMne isa viSaya meM jo kucha anusaMdhAna evaM nirNaya kiyA hai use hI yahaoNpara prakaTa kiyA jAtA hai: (1) sanmati ke kartA siddhasena kevalIke jJAna darzanopayoga-viSayameM abhedavAdake puraskartA haiM yaha bAta pahale (pichale prakaraNa meM) batalAI jA cukI hai| unake isa abhedavAdakA khaNDana idhara digambara sampradAyameM sarvaprathama kalaMkadevake rAjavArttikabhASyameM' aura udhara zvetAmbara sampradAyameM sarvaprathama jinabhadrakSamAzramaNake vizeSAvazyakabhASya tathA vizeSaNavatI nAmake pranthomeM milatA hai| sAtha hI tRtIya kANDakI 'raNatthi puDhavIvisiTTo' aura 'dohiM vi ehiM NIyaM' nAmakI do gAthAe~ (52, 46) vizeSAvazyakabhASyameM kramazaH gA0 na0 2104.2165 para uddhRta pAI jAtI haiN| isake sivAya, vizeSAvazyakabhASyakI svopajJaTIkAme ' 'gAmAitiyaM davaTThiyarasa' ityAdi gAthA 75 kI vyAkhyA karate hue granthakArane svayaM " dravyAstikanayAvalambinau saMgraha - vyavahArau RjusUtrAdayastu paryAyanayamatAnusAriNaH AcAryasiddhasenA'bhiprAyAt" isa vAkyake dvArA siddhasenAcAryakA nAmollekhapUrvaka unake sanmatisUtra-gata matakA ullekha kiyA hai, aisA muni puNyavijayajIke maMgasira sudi 10 mI saM0 2005ke eka patrase mAlUma huA hai| donoM 1 rAjavA0 bha 0 a0 6 sU0 10 vA0 14-16 | 2 vizeSA0 bhA0 gA0 3086 se (koTyAcAryakI vRttimeM gA0 3726se) tathA vizeSaNavatI gA0 184 se 280; sanmati prastAvanA pR0 75 | 3 uddharaNa viSayaka vizeSa UhApohake liye dekho, sanmati prastAvanA pR0 68, 66 // 4 isa TIkA ke astitvakA patA hAlameM muni puNyavijayajIko calA hai| dekho, bhI AtmAnandaprakAza
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ sannAbharAsAka L001 granthakAra vikramakI 7vIM zatAbdIke prAyaH uttarArdhake vidvAn haiN| akalaMkadevakA vikrama saM0700 meM bauddhoMke sAtha mahAna vAda huA hai jisakA ullekha pichale eka phuTanoTameM akalaMkacaritake AdhArapara kiyA jA cukA hai, aura jinabhadrakSamAzramaNane apanA vizeSAvazyakabhASya zaka saM0531 arthAt vi0 saM0666 meM banAkara samApta kiyA hai| pranthakA yaha racanAkAla unhoMne svayaM hI granthake antameM diyA hai, jisakA patA zrI jinavijayajIko jaisalamera bhaeDArakI eka atiprAcIna pratikA dekhate hue calA hai| aisI hAlatame sanmatikAra siddhasenakA samaya vikrama saM0666se pUrvakA sunizcita hai parantu vaha pUrvakA samaya kauna-sA hai? -kahA~ taka usakI kamase kama sImA hai -yahI Age vicAraNIya hai| (2) sanmatisUtrameM upayoga-dvayake kramavAdakA joroke sAtha khaNDana kiyA gayA hai, yaha bAta bhI pahale patalAI jA cukI tathA mUla granthake kucha vAkyoMko uddhRta karake darzAI jAcukI hai| usa kramavAdakA puraskartA kauna hai aura usakA samaya kyA hai ? yaha bAta yahA~ khAsa taurase jAna lenekI hai| haribhadrasUrine nandivRttime tathA abhayadevasUrine sanmatikI TIkAme yadyapi jinabhadrakSamAzramaNako kramavAdake puraskartArUpame ullekhita kiyA hai parantu vaha ThIka nahIM hai; kyoMki ve to manmatikArake uttaravartI hai. jabaki honA cAhiye koI puurvvrtii| yaha dUsarI bAta hai ki unhone kramavAdakA joroke sAtha samarthana aura vyavasthita rUpase sthApana kiyA hai, saMbhavataH isIse unakA usa vAdakA puraskartA samajha liyA gayA jAna par3atA hai| anyathA, kSamAzramaNajI svayaM apane nimna vAkyo dvArA yaha sUcita kara rahe haiM ki unase pahale yugapadvAda, kramavAda tathA abhedavAdake puraskartA ho cuke hai: "keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI NiyamA / aNNe egaMtariyaM icchaMti suaovaeseNaM // 184 // bhaeNe Na ceva vIsudaMsaNamicchati jiNavariMdassa / jaM ci ya kevalaNAga taM ci ya se darisaNa viti // 185||-vishessnnvtii ___paM0 sukhalAlajI Adine bho kathana-virodhako mahamUma karate hae prastAvanAmeM yaha svIkAra kiyA hai ki jinabhadra aura middhasename pahale kamavAdake puraskartArUpameM koI vidvAn hAne hI cAhiye jinake pakSakA sanmatimeM khaNDana kiyA gayA hai| parantu unakA koI nAma upasthita nahIM kiyaa| jahA~ taka mujhe mAlUma hai ve vidvAna niyuktikAra bhadrabAha hone cAhiya. jinhoMne Avazyakaniyuktike nimna vAkya-dvArA kramavAdakI pratiSThA kI hai NAmi dasaNaMmizra itto egayarayaMmi uvajuttA / savvassa kevalimsA(ssa vi) jugavaM do Nasthi uvogA // 978 // ye niyuktikAra bhadrabAhu zrutakavalI na hokara dvitIya bhadrabAhu haiM jo aSTAGganimisa tathA mantra-vidyAke pAragAmI honeke kAraNa 'naimittika'' kahe jAte hai, jinakI kRtiyoM meM 1 pAvayaNI1 dhammakahIra vAI3 Namittizro4 tavassI5 ya / vijA6 siddho ya kaI8 ava pabhAvagA bhaNiyA // 1 // ajarakkha1 nadiseNora siriguttaviNeya3 bhaddabAhU4 ya / khavaga5'jakhavuDa6 samiyA7 divAyaro vA idA''haraNA ||2|| -'chedasUtrakAra ane niyuktikAra' lekhameM uddhRta /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ madrabAhusaMhitA aura upasaggaharastotrake bhI nAma liye jAte haiM aura jo jyotirvid varAhamiharake sage bhAI mAne jAte haiN| inhoMne dazAzrutaskandha-niyuktimeM svayaM antima zrutakevalI bhadrabAhuko 'prAcIna' vizeSaNake sAtha namaskAra kiyA hai|, uttarAdhyayananiyuktimeM maraNavibhaktike sabhI dvAroMkA kramazaH varNana karaneke anantara likhA hai ki padArthoMko sampUrNa tathA vizadarItise jina (kevalajJAnI) aura caturdazapUrvI 2 (zrutakevalI hI) kahate haiM-kaha sakate haiM: aura Avazyaka Adi granthoMpara likhI gaI aneka niyuktiyoMmeM Aryavana, AryarakSita, pAdaliptAcArya, kAlikAcArya aura zivabhUti Adi kitane hI aise AcAryoMke nAmoM. prasaGgoM, mantavyoM athavA tatsambandhI anya ghaTanAokA ullekha kiyA gayA hai jo bhadrabAhu zra takavalIke bahuta kucha bAda hue haiM-kisI-kisI ghaTanAkA samaya taka bhI sAthameM diyA hai, jaise nihavokI kramazaH utpasikA samaya vIranirvANase 606 varSa bAda takakA batalAyA hai ye saba bAteM ora isI prakArakI dUsarI bAteM bhI niyuktikAra bhadrabAhuko zra takevalI batalAneke viruddha par3atI haiM-bhadrabAhuzru takevalIdvArA unakA usa prakArase ullekha tathA nirUpaNa kisI taraha bhI nahIM banatA / isa viSayakA sapramANa vizada evaM vistRta vivecana muni puNyavijayajIne Ajase koI sAta varSa pahale apane 'chedasUtrakAra aura niyuktikAra' nAmake usa gujarAtI lekhameM kiyA hai jo 'mahAvIra jainavidyAlaya rajata-mahotsava-pantha meM mudrita hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki 'titthogAliprakIrNaka, AvazyakacUrNi, Avazyaka-hAribhadrIyA TIkA pariziSTaparva Adi prAcIna mAnya pranthoMmeM jahA~ caturdazapUrvadhara bhadrabAhu (zra takevalI)kA caritra vaNana kiyA gayA hai vahA~ dvAdazavarSIya duSkAla"chedasUtroMkI racanA AdikA varNana to hai parantu varAhamiharakA bhAI honA, niyuktigranthoM, upasargaharastAtra, bhadrabAhusaMhitAdi granthokI racanAse tathA naimittika honese sambandha rakhanevAlA koI ullakha nahI hai| isase chedamUtrakAra bhadrabAhu aura niyukti zrAdike praNetA bhadrabAhu eka dUsarese bhinna vyaktiyA~ haiN| ina niyuktikAra bhadrabAhukA samaya vikramakI chaThI zatAbdIkA prAyaH madhyakAla hai; kyoMki inake samakAlIna sahodara bhrAtA varAhamiharakA yahI samaya sunizcita hai-unhoMne apanI 'paJcasiddhAntikA ke antameM, jo ki unake upalabdha granthoMme antakI kRti mAnI jAtI hai, apanA samaya svayaM nirdiSTa kiyA hai aura vaha hai zaka saMvat 427 arthAta vikrama saMvat 562 / yathA"saptAzvivedasaMkhyaM zakakAlamapAsya caitrazuklAdau / ardhAstamite mAnI yavanapure saumyadivasAdya // 8" jaba niyuktikAra bhadrabAhukA ukta samaya sunizcita ho jAtA hai taba yaha kahanema koI Apatti nahIM rahatI ki sanmatikAra siddhasenake samayakI pUrva sImA vikramakI chaThI zatAbdIkA tRtIya caraNa hai aura unhone kramavAdake puraskartA ukta bhadrabAhu athavA unake anusA kisI ziSyAdike kramavAda-viSayaka kathanako lekara hI sanmatime usakA khaNDana kiyA hai| 1 vadAmi bhaddabAhu pAINa carimasagalasuyaNANi / suttassa kAragamisi dasAsu kappe ya vavahAre // 1 // 2 savve ee dArA maraNavibhattIda variNayA kamaso / sagalaNi uNe payatye jiNacaudasapubbi bhAsate // 233 // 3 isase bhI kaI varSa pahale Apake guru muni zrIcaturavijayajIne zrIvijayAnandasUrIzvarajanmazatAbdismArakagranthame mudrita apane 'zrIbhadrabAhusvAmI' nAmaka lekhameM isa viSayako pradarzita kiyA thA aura yaha siddha kiyA thA ki niyuktikAra bhadrabAhu zrutakevalI bhadrabAhuse bhinna dvitIya bhadrabAhu haiM aura varAhamiharake sahodara honese unake samakAlIna haiM / unake isa lekhakA anuvAda anekAnta varSa 3 kiraNa 12meM prakAzita ho cukA hai|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ - "kiraNa 11 sanmAta-nasabUsanA isa taraha siddhasenake samayakI pUrva sImA vikramakI chaThI zatAbdIkA tRtIya caraNa aura uttarasImA vikramakI sAtavIM zatAbdIkA tRtIya caraNa (vi0 saM0562se 666) nizcita hotI hai| ina prAyaH sau varSake bhItara hI kisI samaya siddhasenakA pranthakArarUpameM avatAra huA aura yaha grantha banA jAna par3atA hai| (3) siddhasenake samaya-sambandhameM paM0 sukhalAlajI saMghavIkI jo sthiti rahI hai usako Upara batalAyA jA cukA hai| unhone apane pichale lekhameM, jo 'siddhasenadivAkaranA samayano prazna' nAmase 'bhAratIyavidyA ke tRtIya bhAga (zrIbahAdurasiMhajI siMdhI smRtigrantha)meM prakAzita huA hai, apanI usa gujarAtI prastAvanA-kAlIna mAnyatAko o sanmatike aMgrejI saMskaraNake avasarapara phoravarDa (foreword), likhe jAneke pUrva kucha naye bauddha granthoke sAmane Aneke kAraNa badala gaI tho aura jisakI phoravarDameM sUcanA kI gaI hai phirase nizcitarUpa diyA hai arthAt vikramako pA~cavI zatAbdIko hI siddhasenakA samaya nirdhArita kiyA hai aura usIko adhika saGgata batalAyA hai| apanI isa mAnyatAkake samarthanameM unhoMne jina dA pramANokA ullekha kiyA hai unakA sAra isa prakAra hai, jise prAyaH unhIke zabdoke anuvAdarUpameM saGkalita kiyA gayA hai: (prathama) jinabhadrakSamAzramaNane apane mahAn grantha vizeSAvazyaka bhASyameM, jo vikrama maMvat 666meM banakara samApta huA hai, aura laghupantha vizeSaNavatIme siddhasenadivAkarake upayogA'bhadavAdakI tathaiva divAkarakI kRti sanmatitakake TIkAkAra mallavAdIke upayoga-yogapadyavAdakI vistRta samAlocanA kI hai / isase tathA mallavAdIke dvAdazAranayacakrake upalabdha pratAkAme divAkarakA sUcana milane aura jinabhadraMgaNikA sUcana na milanese mallavAdI jinabhadrase pUrvavartI aura siddhasena mallavAdIse bhI pUrvavartI siddha hota hai| mallavAdIko yadi vikramakI chaThI zatAbdAka pUrvAdhame mAna liyA jAya to siddhasena divAkarakA samaya jo pA~cavI zatAbdI nirdhArita kiyA gayA hai vaha adhika saGgata lagatA hai| (dvitIya) pUjyapAda devanandIne apane jainendravyAkaraNake vetteH siddhasenasya' isa sUtrame middhasenake matavizeSakA ullekha kiyA hai aura vaha yaha hai ki siddhasenake matAnusAra 'vid' dhAtuka ra' kA Agama hotA hai, cAhe vaha dhAtu sakarmaka hI kyoM na ho| devanandIkA yaha ullakha bilkula saccA hai, kyoki divAkarakI jo kucha thor3IsI saMskRta kRtiyA~ bacI hai unamese unakI navamI dvAtriMzikAke 22veM padyameM vidrataH' aisA 'ra' Agama vAlA prayoga milatA hai| anya vaiyAkaraNa jaba 'sam' upasarga pUrvaka aura akarmaka 'vid' dhAtuke ra' Agama svIkAra karate haiM taba siddhasenane anupasarga aura sakarmaka 'vid' dhAtukA 'ra' AgamavAlA prayoga kiyA hai / isake sivAya, devanandI pUjyapAdakI sarvArthasiddhi nAmakI tattvArtha-TIkAke saptama adhyAyagata 13veM sUtrakI TIkAmeM siddhasenadivAkarake eka padyakA aMza 'ukta ca' zabdake sAtha uddhata pAyA jAtA hai aura vaha hai 'viyojayati cAsubhina ca vadhena saMyujyate / " yaha padyAMza unakI nIsaro dvAtrizikAke 16veM padyakA prathama caraNa hai| pUjyapAda devanandIkA samaya vartamAna mAnyatAnusAra vikramakI chaThI zatAbdIkA pUrvArdha hai arthAt paoNcavIM zatAbdIke amuka bhAgase chaThI zatAbdIke amuka bhAga taka lambA hai| isase siddhasenadivAkarakI pA~cavI zatAbdIme honekI bAta jo adhika saGgata kahI gaI hai usakA khulAsA ho jAtA hai| divAkarako devanandIse 1 phoravarDake lekhakarUpameM yadyapi nAma 'dalasukha mAlavaNiyA'kA diyA huzrA hai parantu usameM dI huI ukta sUcanAko paNDita sukhalAlajIne ukta lekhameM apanI hI sUcanA ora apanA hI vicAra-parivartana svIkAra kiyA hai|
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 ] amakAnta [baSa8. pUrvavartI yA devanandIke vRddha samakAlInarUpameM mAniye to bhI unakA jIvanasamaya pA~cavIM zatAbdIse arvAcIna nahIM tthhrtaa| inameMse prathama pramANa to vAstavameM koI pramANa hI nahIM hai| kyoMki vaha 'mallavAdIko yadi vikramakI chaThI zatAbdIke pUrvArdhameM mAna liyA jAya to isa bhrAnta kalpanApara apanA AdhAra rakhatA hai| parantu kyoM mA- liyA jAya athavA kyoM mAna lenA cAhiye, isakA koI spaSTIkaraNa sAthameM nahIM hai| mallavAdIkA jinamadrase pUrvavartI honA prathama to siddha nahIM hai, siddha hotA bhI to unheM jinabhadrake samakAlIna vRddha mAnakara athavA 25 yA 50 varSa pahale mAnakara bhI usa pUrvavatitvako caritArtha kiyA jA sakatA hai. usake liye 100 varSase bhI adhika samaya pUrvakI bAta mAna lenekI koI jarUrata nahIM rhtii| parantu vaha siddha hI nahIM hai, kyoMki unake jisa upayoga-yogapadyavAdakI vistRta samAlocanA jinabhadrake do granthoM meM batalAI jAtI hai unameM kahIM bhI mallavAdI athavA unake kisI granthakA nAmollekha nahIM hai, hotA to paNDitajI usa ullekhabAle aMzako uddhRta karake hI santoSa dhAraNa karate, unheM yaha tarka karanekI jarUrata hI na rahatI aura na rahanI cAhiye thI ki 'mallavAdIke dvAdazAranayacakrake upalabdha pratIkAme divAkarakA sUcana milane aura jinabhadrakA sUcana na milanesa mallavAdI jinabhadrase pUrvavartI hai| yaha tarka bhI unakA abhISTa-siddhime koI sahAyaka nahIM hotA; kyoki eka to kisI vidvAnake liye yaha lAjimI nahIM ki vaha apane granthame pUrvavartI amuka amuka vidvAnAMkA ullekha kara hI kara / dUsare, mUla dvAdazAranayacakraka jaba kucha pratIka hI upalabdha hai vaha pUrA grantha upalabdha nahIM hai taba usake anupalabdha aMzome bhI jinabhadrakA athavA unake kisI granthAdikakA ullekha nahIM isakI kyA gAraNTo ? gAraNTIke na hone aura ullekhApalabdhikI sambhAvanA banI rahanese mallavAdIko jinabhadrake pUrvavartI batalAnA takadRSTise kucha bhI artha nahI rkhtaa| tIsare, jJAnabindukI paricayAtmaka prastAvanAmeM paNDita sukhalAlajA svaya yaha svIkAra karate hai ki "abhI hamane usa sAre saTIka nayacakrakA avalokana karake dekhA to umame kahIM bhI kevalajJAna aura kevaladarzana (upayAMgadvaya)ke sambandhame pracalita upayukta vAdI (krama, yugapat , aura abheda) para thor3I bhI carcA nahIM milii| yadyapi sanmatitarkI mallavAdi-kRta-TIkA upalabdha nahIM hai para jaba mallavAdi abhedasamarthaka divAkarake granthapara TIkA likheM taba yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki unhone divAkarake granthakI vyAkhyA karate samaya usIme unake viruddha apanA yugapata pakSa kisI taraha sthApita kiyA ho / isa taraha jaba hama socate hai taba yaha nahIM kaha sakate haiM ki abhayadevake yugapadvAdake puraskArUpase mallavAdIke ullekhakA AdhAra nayacakra yA unakI sanmatiTIkAmese rahA hogaa|" sAtha hI, abhayadevane sanmatiTIkAmeM vizepaNavatIkI keI bhaNati jugavaM jANai pAsai ya kevalI NiyamA" ityAdi gAthAko uddhana karake unakA artha dete hue keI' padake vAcyarUpame mallavAdIkA jo nAmollekha kiyA hai aura unhe yugapadvAdakA puraskartA batalAyA hai unake uma ullekhakI abhrAntatApara sandeha vyakta karate hue. paNDita sukhalAlajI likhate hai-"agara abhayadevakA ukta ullekhAMza abhrAnta evaM sAdhAra hai to adhikase adhika hama yahI kalpanA kara sakate hai ki mallavAdIkA koI anya yugapat pakSasamarthaka choTA bar3A grantha abhayadevake sAmane rahA hogA athavA aise mantavyavAlA kAI ullekha unhe milA hogaa|" aura yaha bAta Upara batalAI hI jA cukI hai ki abhayadevase kaI zatAbdI pRrvake prAcIna AcArya haribhadrasUrine ukta keI' padake vAcyarUpame siddhasenAcAryakA nAma ullekhita kiyA hai. paM0 sukhalAlajIne unake usa ullekhako mahatva diyA hai tathA sanmatikArase bhinna dUsare siddhasenakI sambhAvanA vyakta kI hai, aura ve dUsare siddhasena una dvAtrizikAoke kartA ho sakate hai jinameM yugapadvAdakA samarthana pAyA jAtA hai. ise bhI Upara
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.ma darzAyA jA cukA hai| isa taraha jaba mallavAdIkA jinabhadrase pUrvavartI honA sunizcita hI nahIM hai taba ukta pramANa aura bhI niHsAra evaM bekAra ho jAtA hai| sAtha hI, abhayadevakA mallavAdIko yugapadvAdakA puraskartA batalAnA bhI bhrAnta ThaharatA hai| yahA~para eka bAta aura bhI jAna lenekI hai aura vaha yaha ki hAlameM muni zrIjambUvijayajIne mallavAdIke saTIka nayacakrakA pArAyaNa karake usakA vizeSa paricaya 'zrI zraAtmAnandaprakAza' (varSa 45 aGka 7)meM prakaTa kiyA hai, usaparase yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki mallavAdIne apane nayacakrameM pada-padapara 'vAkyapadIya' granthakA upayoga hI nahIM kiyA balki usake kartA bhartRharikA nAmollekha aura bhatRharike matakA khaNDana bhI kiyA hai| ina bhatRharikA samaya itihAsameM cInI yAtrI itsinake yAtrAvivaraNAdike anusAra I. sana 608se 650 (vi0 saM0657se 707) taka mAnA jAtA hai; kyoMki itsiGgane jaba sana 661meM apanA yAtrAvRttAnta likhA taba bhatRharikA dehAvasAna hue 40 varSa bIta cuke the| aura vaha usa samayakA prasiddha vaiyAkaraNa thaa| aisI hAlatameM bhI mallavAdI jinabhadrase pUrvavartI nahIM kahe jA skte| ukta samayAdikakI dRSTise ve vikamakI prAyaH pAThavI-navamI zatAbdIke vidvAna ho sakate haiM aura taba unakA vyaktitva nyAyabinduko dharmottara'-TIkApara TippaNa likhanevAle mallavAdIke sAtha eka bhI ho sakatA hai / isa TippaNameM mallavAdIne aneka sthAnoMpara nyAyabindukI vinItadeva-kRta-TIkAkA ullekha kiyA hai aura isa vinItadevakA samaya gahulasAkRtyAyanane, vAdanyAyakI prastAvanAmeM, dharmakIrtike uttarAdhikAriyokI eka tibbatI sUcAparase I0 san 775se 800 (vi0 saM0 857) taka nizcita kiyA hai| isa sArI vastusthitiko dhyAnameM rakhate hue aisA jAna par3atA hai ki vikramakI 14vIM zatAbdIke vidvAna prabhAcandra ne apane prabhAvakacaritake vijayasihasUri-prabandhameM bauddhoM aura unake vyantaroko vAdame jItanekA jo samaya mallavAdIkA vIravatsarase 884 varSa bAdakA arthAt vikrama savat 414 diyA hai aura jisake kAraNa hI unheM zvetAmbara samAjameM itanA prAcIna mAnA jAtA hai tathA muni jinavijayane bhI jisakA ekavAra pakSa liyA hai| usake' ullekhameM jarUra kucha bhUla huI hai| paM0 sukhalAlajIne bhI usa bhUlako mahasusa kiyA hai, tabhI usameM prAyaH 100 varSakI vRddhi karake use vikramakI chaThI zatAbdIkA pUrvArdha (vi0 saM0 550) taka mAna leneko bAta apane isa prathama pramAName kahI hai| DA0 pI0 ela0 vaidya ema0 e0ne nyAyAvatArakI prastAvanAmeM, isa bhUla athavA galatIkA kAraNa 'zrIvIravikramAt'ke sthAnapara 'zrIrvAravatsarAn' pAThAntarakA ho jAnA sujhAyA hai| ima prakArake pAThAntarakA ho jAnA koI asvAbhAvika athavA asaMbhAvya nahIM hai kintu sahajasAdhya jAna par3atA hai| isa sujhAvake anusAra yadi zuddha pATha 'vIravikramAt' ho to mallavAdIkA samaya vi0 saM0 884 taka pahu~ca jAtA hai aura yaha samaya mallavAdIke jIvanakA prAyaH antima samaya ho sakatA hai aura taba mallavAdIko haribhadrake prAyaH samakAlIna kahanA hogA; kyoki haribhadrane 'uktaM ca vAdimukhyana mallavAdinA' jaise zabdAMke dvArA anekAntajayapatAkAkI TIkAmeM mallavAdIkA spaSTa ullekha kiyA hai| haribhadrakA samaya bhI vikramakI havI zatAbdIke tRtIya 1 bauddhAcArya dharmottarakA samaya paM. rAhulasAMkRtyAyanane vAdanyAyakI prastAvanAmeM I. sa. 725se 750, (vi. saM. 782se 807) taka vyakta kiyA hai| 2 zrIvIravatsarAdatha zatASTake caturazIti-saMyukta / jigye sa mallavAdI bauddhAMstavyantarAMzvA'pi // 3 // 3 dekho, jainasAhityasazodhaka bhAga 2
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ oom | anakAnta 1 varSa ha caturtha caraNa taka pahu~catA hai; kyoMki vi0 saM0 857ke lagabhaga banI huI bhaTTajayantakI nyAyamaJjarIkA 'gambhIragarjitArambha' nAmakA eka padya haribhadrake SaDdarzanasamuccayameM uddhRta milatA hai, aisA nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne nyAyakumudacandrake dvitIya bhAgakI prastAvanAmeM udghoSita kiyA hai| isake sivAya, haribhadrane svayaM zAkhUvArtAsamuccayake caturthastavanameM 'etenaiva pratikSiptaM yaduktaM sUkSmabuddhinA' ityAdi vAkyake dvArA bauddhAcArya zAntarakSitake matakA ullekha kiyA hai aura svopajJaTIkAmeM 'sUkSmabuddhinA' kA 'zAntarakSitena' artha dekara use spaSTa kiyA hai / zAntarakSita dharmottara tathA vinItadevake bhI prAyaH uttaravartI haiM aura unakA samaya rAhula sAMkRtyAyanane vAdanyAyake pariziSToMmeM I0 san 840 (vi0 saM0 867) taka batalAyA hai / haribhadrako unake samakAlIna samajhanA cAhiye / isase haribhadrakA kathana ukta samayameM bAdhaka nahIM rahatA aura saba kathanoMkI saGgati ThIka baiTha jAtI hai / nayacakra ke ukta vizeSa paricayase yaha bhI mAlUma hotA hai ki usa granthameM siddhasena nAmake sAtha jo bhI ullekha milate haiM unameM siddhasenako 'AcArya' aura 'sUri' jaise pado sAtha to ullekhita kiyA hai parantu 'divAkara' padake sAtha kahIM bhI ullekhita nahIM kiyA hai. tabhI muni zrIjambU vijayajIkI yaha likhane meM pravRtti huI hai ki "zrA siddhasenasUri siddhasenadivAkaraja sabhavataH hovA joiye" arthAt yaha siddhasenasUri sambhavataH siddhasenadivAkara hI hone cAhiye-bhale hI divAkara nAmake sAtha ve ullekhita nahIM milane / unakA yaha likhanA janakI dhAraNA aura bhAvanAkA hI pratIka kahA jA sakatA hai, kyoMki 'honA cAhiye' kA koI kAraNa sAthameM vyakta nahIM kiyA gyaa| paM0 sukhalAlajIne apane ukta pramAName ina siddhasenako 'divAkara' nAmase hI ullekhita kiyA hai, jo ki vastusthitikA bar3A hI galata nirUpaNa haiM aura aneka bhUla-bhrAntiyoMko janma dene vAlA hai-kisI vipayako vicAra ke liye prastuta karanevAle niSpakSa vidvAnAM dvArA apanI prayojanAdi - siddhike liye vastusthitikA aisA galata citraNa nahIM honA cAhiye | haoN, ukta paricayase yaha bhI mAlUma hotA hai ki siddhasena nAmake sAtha jo ullekha mila rahe haiM unamese koI bhI ullekha siddhasenadivAkarake nAmapara car3he hue upalabdha granthoMmeMse kisImeM bhI nahIM milatA hai| namUne ke taurapara jo do ullekha paricayameM uddhRta kiye gaye haiM unakA viSaya prAyaH zabdazAstra (vyAkaraNa) tathA zabdanayAdise sambandha rakhatA huA jAna par3atA hai| isame bhI siddhasena ke una ullekhAMko divAkarake ullekha batalAnA vyartha ThaharatA hai / rahI dvitIya pramANakI bAta, usase kevala itanA hI siddha hotA hai ki tIsarI aura navamI dvAtrizikA ke kartA jo siddhasena haiM ve pUjyapAda devanandIse pahale hue hai-- unakA samaya vikramakI pA~cavIM zatAbdI bhI ho sakatA hai / isase adhika yaha siddha nahIM hotA ki sanmatisUtra ke kartA siddhasena bhI pUjyapAda devanandIse pahale athavA vikramakI 5vI zatAbdI meM hue haiN| 1. vIM zatAbdIke dvitIya caraNa takakA samaya to muni jinavijayajIne bhI apane haribhadra ke samayanirNayavAle lekhame batalAyA hai| kyoMki vikramasaMvat 835 (zaka sa0 700) maM banI huI kuvalayamAlAme udyotanasUrine haribhadrako nyAyavidyAmeM apanA guru likhA hai / haribhadrake samaya, sayatajIvana aura unake sAhityika kAryoMkI vizAlatAko dekhate hue unakI zrAyukA anumAna so varSake lagabhaga lagAyA jA sakatA hai aura ve mallavAdIke samakAlIna honeke sAtha-sAtha kuvalayamAlA kI racanA ke kitane hI varSa bAda taka jIvita raha sakate haiM / 2 " tathA ca zrAcAryasiddhasena graha "yatra arthI vAcaM vyabhicarati na (nA) bhidhAnaM tat // " [vi0 277] "asti bhavati vidyati vartatayaH sannipAtapaSThAH sattArthA ityavizeSa khokkatvAt siddhasenasUriNA / " [vi. 166
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sanmati-siddhasenAka [449 isako siddha karaneke liye pahale yaha siddha karanA hogA ki sanmatisUtra aura tIsarI tathA navamI dvAtriMzikAe~ nInoM eka hI siddhasenakI kRtiyA~ haiN| aura yaha siddha nahIM hai| pUjyapAdase pahale upayogadvayake kramavAda tathA abhedavAdake koI puraskartA nahIM hue haiM. hote to pUjyapAda apanI sarvArthasiddhimeM sanAtanase cale Aye yugapadvAdakA pratipAdanamAtra karake hI na raha jAte balki usake virodhI vAda athavA vAdoMkA khaNDana jarUra karate parantu aisA nahIM hai, aura isase yaha mAlUma hotA hai ki pUjyapAdake samayameM kevalIke upayoga-viSayaka kamavAda tathA abhedavAda pracalita nahIM hue the-ve unake bAda hI savizeSarUpase ghoSita tathA pracArako prApta hue hai. aura isIse pUjyapAdake bAda akalaGkAdikake sAhityameM unakA ullekha tathA khaNDana pAyA jAtA hai| kramavAdakA prasthApana niyuktikAra bhadrabAhuke dvArA aura abhedavAdakA prasthApana sanmatikAra siddhasenake dvArA huA hai| una vAdoMke isa vikAsakramakA samarthana jinabhadrakI vizeSaNavatIgata una do gAthAoM (keI bhaNaMni jugavaM' ityAdi nambara 184, 185)se bhI hotA hai jinameM yugapana , krama aura abheda ina tIno vAdoke puraskartAoMkA isI kramase ullekha kiyA gayA hai aura jinhe Upara (na0 meM) uddhRta kiyA jA cukA hai| paM0 sugvalAlajIne niyuktikAra bhadrabAhuko prathama bhadrabAhu aura unakA samaya vikramakI dUsarI zatAbdI mAna liyA hai. isIse ina vAToMka krama-vikAmako samajhane meM unheM bhrAnti huI hai| aura ve yaha pratipAdana karaneme pravRtta hue hai ki pahale kramavAda thA. yugapanavAda bAdako sabase pahale vAcaka umAsvAti'-dvArA jaina vAGamayame praviSTa huA aura phira usake bAda abhadavAdakA praveza mukhyata: siddhasenAcAyake dvArA huA hai| parantu yaha ThIka nahIM hai| kyoki prathama to yugapatavAdakA prativAda bhadrabAhukI Avazyakaniyuktika "savvassa kaMvAlassa vi jagavaM dAthi uvogA' ima vAkyame pAyA jAtA hai, jo bhadrabAhukA dUsarI zatAbdIkA vidvAna mAnanake kAraNa umAmvAnike pUrvakA ThaharatA hai aura isaliye unake viruddha jAnA hai| damara, zrIkundakundAcAyaka niyamamAra-jaise granthI aura AcArya bhUtabAlake paTavaNDAgamameM bhI yugapatavAdakA spaSTa vidhAna pAyA jAtA hai / ya dAnA AcArya umAsvAtike pUrvavartI haiM aura inaka yugapadvAda-vidhAyaka vAkya namUneka taurapara isa prakAra haiM: ___ "jugavaM vaTTai gANa kevalaNANissa daMsaNa ca tahA / diNayara-payAsa-tAvaM jaha vaTTA taha muNeyavvaM // " (nniym0159)| "sayaM bhayavaM uppaNa-gANa-darisI sadevA'sura-mANasasma logassa Agadi gardi cayaNovavAdaM badhaM mokkha iddhi Thidi judi aNabhAgaM taka kalaM maNomANamiyaM bhuttaM kadaMpaDisaMvidaM zrAdikammaM arahakammaM mabbaloe mancajIve savvabhAve savva sama jANadi pasmAdi viharaditti |"-(pttkheddaa0 4 payaDi a. sU0 78) / 1 "sa upayogo dvividhaH / zAnopayogI darzanopayogacaM ti / ........"sAkAra jAnamanAkAra darzanamiti / tacchadmastheSa krameNa vartate / nirAvaraNeSu yugapat / " 2 jJAnabindu paricaya pR05, pAdaTippA / 3 "matijJAnAdicartupa paryAyeNopayogI bhavati, na yugapat / sabhinnazAnadarzanasya tu bhagavanaH kevalino yugapatmarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnumamayamapayogI mvti|" -tatsvArthabhASya 131 / 4 umAsvAtivAcakako 50 sukhalAlajIne vikramakI tIsarIme pA~cavIM zatAbdIke madhyakA vidvAn batalAyA hai| (jA. vi. pari. pR0 54) / 5 isa pUrvavartitvakA ullekha bhavaraNabelagolAdike zilAlekhoM tathA aneka granthaprazastiyoM meM pAyA jAtA hai|
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 ] anakAnta aisI hAlatameM yugapatvAdakI sarvaprathama utpatti umAsvAtise batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta nahIM kahA jA sakatA, jainavAGmayameM isakI avikala dhArA atiprAcIna kAlase calI AI hai| yaha dUsarI bAta hai ki krama tathA abhedakI dhArAe~ bhI usameM kucha bAdako zAmila hogaI haiM; parantu vikAsa-krama yugapatvAdase hI prArambha hotA hai jisakI sUcanA vizeSaNavatIkI ukta gAthAoM (keI bhaNaMti jugavaM' ityAdi)se bhI milatI hai| digambarAcArya zrIkundakunda, samantabhadra aura pUjyapAdake granthomeM kramavAda tathA abhedavAdakA koI UhApoha athavA khaNDana na honA paM0 sukhalAlajIko kucha akharA hai; parantu isameM akharanekI koI bAta nahIM hai| jaba ina AcAryoke sAmane ya dono vAda Ae hI nahIM taba ve ina vAdokA uhApoha athavA khaNDanAdika kaise kara sakate the ? akalaGkake sAmane jaba ye vAda Ae taba unhoMne unakA khaNDana kiyA hI hai, cunaoNce paM0 sukhalAlajI svayaM jJAnabinduke paricayame yaha svIkAra karate haiM ki "sA khaNDana hama sabase pahale akalaGkakI kRtiyAma pAta haiN|" aura imaliya unase pUrvakI-kundakunda. samantabhadra tathA pUjyapAdakI-kRtiyome una vAdAkI koI carcAkA na honA isa bAtako aura bhI sApha taurapara sUcita karatA hai ki ina donoM vAdokI prAdubhUti unake samayake bAda huI hai| siddhasenake sAmane ye donoM vAda the-donoMkI carcA sanmatime kI gaI hai-ataH ya siddhasena pUjyapAdake pUrvavartI nahIM ho skte| pUjyapAdane jina middhasenakA apane vyAkaraName nAmollekha kiyA hai ve koI dUsare hI siddhasena hone caahiye| yahaoNpara eka khAsa bAta noTa kiye jAneke yogya hai aura vaha yaha ki paM0 sukhalAlajI siddhasenakA pUjyapAdase pUrvavartI siddha karane ke liya pUjyapAIya jainendra vyAkaraNakA ukta sUtra tI upasthita karate haiM parantu usI vyAkaraNake dUsara samakakSa sUtra "catuSTayaM samantabhadrasya" ko dekhata hue bhI anadekhA kara jAte hai-usaka prati gajanirmAlana-jaisA vyavahAra karata hai-aura jJAnabindukI paricayAtmaka prastAvanA (pR055)me vinA kisI hetuke hI yahA~ taka likhanekA sAhasa karate haiM ki 'pUjyapAdake uttaravartI digambarAcArya samantabhadra"ne amuka ullekha kiyA ! sAtha hI, ima bAtako bhI bhulA jAta hai ki manmatikI prastAvanAmeM ve svayaM pUjyapAdako samantabhadrakA uttaravartI batalA Ae hai aura yaha likha Ae hai ki 'stutikArarUpase prasiddha ina dAnA jainAcAryAkA ullekha pUjyapAdane apane vyAkaraNake ukta sUtrAMma kiyA hai. unakA koI bhI prakArakA prabhAva pUjyapAdakI kRtiyApara honA cAhiye / ' mAlUma nahIM phira unake isa sAhamika kRtyakA kyA rahasya hai| aura kisa abhinivezaka vazavartI hokara unhone aba yo hI calatI kalamase samantabhadrakA pUjyapAdake uttaravartI kaha DAlA hai / ise athavA isake aucityakA ve hI svayaM samajha sakata hai| dUsare vidvAna to isame koI aucitya evaM nyAya nahIM dekhata ki eka hI vyAkaraNa granthame ullakhita do vidvAnomese ekako usa granthakArake pUrvavartI aura dumarako uttaravartI batalAyA jAya aura vaha.bhI vinA kisI yukti ke / isame sandeha nahIM ki paNDita sukhalAlajAkI bahuta pahalese yaha dhAraNA banI huI hai ki siddhasena samantabhadrake pUrvavartI hai aura ve jaise taise use prakaTa karane ke liya kAI bhI avasara cUkata nahIM hai| ho sakatA hai ki umAkI dhunameM unase yaha kArya bana gayA ho, jo usa prakaTIkaraNakA hI eka prakAra hai, anyathA vaimA kahaneke liye koI bhI yuktiyukta kAraNa nahIM hai| pUjyapAda samantabhadrake pUrvavartI nahIM kintu uttaravartI haiM, yaha bAta jainendravyAkaraNake ukta "catuSTayaM samantabhadrasya" sUtrase hI nahI kintu zravaNabelagolake zilAlekhoM Adise bhI bhale prakAra jAnI jAtI hai.' / pUjyapAdakI 'sarvArthasiddhi' para samantabhadrakA spaSTa prabhAva hai, ise 1 dekho, zravaNabelgola-zilAlekha naM0 40 (64), 108 (25); 'svAmI samantabhadra' (itihAsa)pR0 141...14.3H tathA 'jaina jagata' varSa 6 aGka 15-16meM prakAzita 'samantabhadrakA samaya aura DA. ke. bI.
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarmirewort / hara tamA 'sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva' nAmaka lekhameM spaSTa karake batalAyA jA cukA hai| samantabhadrake rakhakaraNDa'kA 'ApnopazamanulaMdhyama' nAmakA zAkhalakSaNavAlA pUrA padya nyAyAvatArameM uddhRta hai, jisako ratnakaraeDameM svAbhAvikI aura nyAyAvatArameM uddharaNa-jaisI sthitiko khUba kholakara aneka yuktiyoke sAtha anyatra dazAyA jA cukA hai| usake prakSipta honekI kalpanA-jaimI bAta bhI aba nahIM rahI; pAki eka tA nyAyAvatArakA samaya adhika dUrakA na rahakara TIkAkAra siddharSika nikaTa pahu~ca gayA hai dUsare umameM anya kula vAkpa bhI samarthanAdike rUpameM uddhRta pAye jAte haiN| jaise "sAdhyAvinAbhuvo hetoH" jaise vAkya hetukA lakSaNa zrAjAnepara bhI "anyathAnupapannatva torlakSaNamIritama" isa vAkyame una pAtrasvAmIke hetulakSaNako uddhRta kiyA gayA hai jo mamantabhadrake devAgamase prabhAvita hokara jainadharmameM dIkSita hue the| isI taraha "dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAta" ityAdi pAThaveM padyameM zAbda (Agama) pramANakA lakSaNa AjAnepara bhI agale padyame samantabhadrakA "AptopazamanulladhyamadRSTeSTavirodhakama" ityAdi zAstrakA lakSaNa mamarthanAdike rUpame uddhRta huA samajhanA cAhiye / isake sivAya, nyAyAvatArapara mamantabhadrake devAgama (AptamImAMsA)kA bhI spaSTa prabhAva hai; jaisA ki dono pranyoMmeM pramANake anantara pAya jAnevAle nimna vAkyoMkI tulanAparase jAnA jAtA hai: "upekSA phalamA''dyasya zeSamyA''dAna-hAna-dhIH / pUrvA(vai) vAjJAna nAzo vA sarvamyA'sya svagocare // 10 // " (devAgama) "pramANamya phalaM sAkSAdajJAna vinivartanam / kaMvalamya mukhopekSa' zeSamyA''dAna-hAna dhiiH||28||" (nyAyAvatAra) aisI sthitime vyAkaraNAdike karmA pUjyapAda aura nyAyAvatArake kartA siddhasena dAno hI svAmI samantabhadra ke uttaravartI haiM. isame maMdeha ke liye koI sthAna nahI hai| sanmatisUtraka kartA middhamena cUMki niyuktikAra evaM namittika bhadrabAhake bAda hue haiM- unhoMne bhadrabAhu ke dvArA puraskRta upayoga-kramavAdakA gvaeDana kiyA hai aura ina bhadrabAhakA samaya vikramakI chaThI zatAbdIkA prAyaH tRtIya caraNa pAyA jAtA hai. yahI samaya manmatikAra siddhasenake samayakI pUrvasImA hai. jaimA ki Upara siddha kiyA jA cukA hai| pUjyapAda isa samayase pahala gaGgavaMzI rAjA avinIna (I. mana 430-48) tathA usake uttarAdhikArI durvinItake samayame hae hai aura unake eka zipya vanandIne vikrama saMvata 526me drAviDasaMghakI sthApanA kI hai jimakA ullegva devasenarika darzanamAra (vi0 saM0 660) granthame milatA hai| zrana: manmatikAra middhasena pUjyapAdaka uttaravartI haiM. pUjyapAdaka uttaravartI honese samantabhadraka bhI uttaravartI hai sA middha hotA hai| aura imaliya samantabhadrakaM svayambhUstotra tathA AtamImAmA (devAgama) nAmaka do pAThaka' zIrSaka lekha pR0 18-23, athavA "di enalma oNpha di bhAya hArakara risarca insTiTaya Ta pUnA vAlyUma 15 pArTa 1-2meM prakAzita Salmantalbhadra', diet and Dr K. B. Pathak pR0 81-88 / 1 devI, anekAnta varSa 5, kiraNa 10-11 pR. 346-352 / 2 dekhA, 'svAmI samantabhadra' (itihAsa) pR0 126-131 tathA anekAnta varSa ki. 1se 4meM prakAzita 'ranakaraNDake katRtvaviSayama merA vicAra ra nirNaya' nAmaka lekha pR0 102-104 / 3 yahAM 'upekSA ke sAtha sukhakI vRddhi kA gaI hai, jisakA ajJAnanivRtti tathA upekSA(rAgAdikakI nivRttirUpa anAsakti)ke sAtha avinAbhAvI sambandha hai| 4 "siripujapAdasIso dAviDamaghassa kAragI duddA / NAmaNa vajaNadI pAhuDavedI mahAsatto // 24 // pacasae chanbIse vikkamarAyassa maraNapattassa / dakSiNamahurAjAdo dAviDasagho mahAmAho // 2"
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ -800 pranthoMkI siddhasenIya sanmatisUtrake sAtha tulanA karake paM0 sukhalAlajIne donoM AcAryoMke ina granthoM meM jisa vastugata puSkala sAmya'kI sUcanA sanmatikI prastAvanA (pR066)meM kI hai usake liye sanmatisUtrako adhikAMzameM sAmantabhadrIya pranthoMke prabhAvAdikA AbhArI samajhanA caahiye| anekAnta-zAsanake jisa svarUpa-pradarzana evaM gaurava-khyApanakI ora samantabhadrakA pradhAna lakSya rahA hai usIko siddhasenane bhI apane DhaGgase apanAyA hai| sAtha hI sAmAnya-vizeSa-mAtRka nayoMke marvathA-zrasarvathA, sApekSa-nirapekSa aura samyaka-mithyAdi-svarUpaviSayaka samantabhadrake maulika nirdezoMko bhI AtmasAta kiyA hai| sanmatikA koI koI kathana samantabhadra ke kathanase kucha matabheda athavA usameM kucha vRddhi yA vizeSa Ayojanako bhI sAthameM liye hue jAna par3atA hai, jisakA eka namUnA isa prakAra hai: davvaM khitta kAlaM bhAvaM pajjAya-dema-saMjoge / bhedaM ca paDucca samA bhAvANaM paeNavaNapajjA // 3-60 // isa gAthAme batalAyA hai ki 'padArthoMkI prarUpaNA dravya, kSetra, kAla. bhAva, paryAya. deza mayoga aura bhedako Azrita karake ThIka hotI hai;' jaba ki samantabhadrane "sadeva sarva ko necchena svarUpAdicatuSTayAt" jaise vAkyoke dvArA dravya. kSetra, kAla aura bhAva isa catuSTayako hI padArthaprarUpaNakA mukhya sAdhana batalAyA hai| isase yaha sApha jAnA jAtA hai ki samantabhadrake ukta catuSTayame middhasenane bAdako eka dUsare catuSTayakI aura vRddhi kI hai. jisakA pahalase pUkke catuSTayameM hI antarbhAva thaa| rahI dvAtriMzikAoke kartA middhasenakI bAta. pahalI dvAtrizikAme ka ullekha-vAkya nimna prakArase pAyA jAtA hai, jo isa viSayameM apanA khAsa mahatva rakhatA hai: ya epa paDjIva-nikAya-vistaraH parairanAlIDhapathamtvayoditaH / anena sayajJa-parIkSaNa-kSamAstvayi prasAdAdayasotsavAH sthitAH // 13 // isameM batalAyA hai ki he vIrajina ' yaha jo paT prakArake jIvoMke nikAyoM (samUhoM) kA vistAra hai aura jisakA mArga dUsaroke anubhavame nahIM AyA vaha Apake dvArA udita huA -batalAyA gayA athavA prakAzame lAyA gayA hai| isIse jo marvajJakI parIkSA karane meM samartha hai ve (zrApako sarvajJa jAnakara) prasannatAke udayarupa utsavake sAtha ApameM sthita hue hai-bar3e pramannacittase Apake Azrayama prApta hue aura Apake bhakta bane hai| ve samartha-sarvajJa-parIkSaka kauna hai jinakA yahA~ ullekha hai aura jo Aptaprabhu vIrajinendrakI marvajJarUpame parIkSA karaneke anantara unake sudRr3ha bhakta bane hai ? ve hai, svAmI mamantabhadra. jinhone zrAtamImAMsA dvArA sabase pahale marvajJakI parIkSA' kI hai. jo parIkSAke anantara vIrakI stutirUpameM 'yuktyanuzAmana' mtotrake racane meM pravRtta hA hai| aura jo svayambhU stotrake nimna padyomeM sarvajJakA ullekha karate hue usameM apanI sthiti evaM bhaktiko svayi suprasannamanamaH sthitA vayam" isa vAkyake dvArA svayaM vyakta 1 zrakalaGkadevane bhI 'aSTazatI' bhAdhyame zrAsamImAMsAko "sarvajJavizeSaparIkSA" likhA hai aura vAdi rAjasUrine pArzvanAthacaritameM yaha pratipAdita kiyA hai ki 'umI devAgama(zrAptamImAMsA)ke dvArA svAmI (mamantabhadra)ne aAja bho sarvazako pradarzita kara rakkhA hai: "svAminazcarita tasya kasya na vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenA'dyApi pradarzyate / / " 2 yuktayanuzAsanakI prathamakArikAmeM prayukta hue 'adya padakA artha zrIvidyAnandane TIkAmeM "asmin kAle parIkSA'vasAnasamaye" diyA hai aura usake dvArA prAptamImAMsAke bAda yuktayanuzAsanakI racanAko sUcita kiyA hai| 242: tathA niu ... na ...
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ - karate haiM, jo ki " tvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH" isa vArakA spaSTa mUlAdhAra jAna par3atA hai : bahirantarapyubhayathA ca, karaNamavidhAti nArthakRt / nAtha ! yugapadakhilaM ca sadA, tvamidaM talA''malakavadviveditha // 126 / / ata eva te budha nutasya, carita-gurAma todayam / nyAya vihitamavadhArya jine, tvayi suprasanamanasaH sthitA vayam // 130 // inhI svAmI samantabhadrako mukhyataH lakSya karake ukta dvAtrizikAke agale do padya' kahe gaye jAna par3ate hai. jinamese ekame unake dvArA antimeM pratipAdita una do do bAtoMkA ullegva hai jo sarvajJa-vinizcayakI sUcaka hai aura dUsarame unake prathita yazakI mAtrAkA bar3e gauravake sAtha kIrtana kiyA gayA hai| ataH isa dvAtrizikAke kartA siddhasena bhI samantabhadrake uttaravartI hai| samantabhadrake svayambhUstAtrakA zailIgata, zabdagata aura athagata kitanA hI sAmya bhI imame pAyA jAtA hai. jise anumaraNa kaha makata hai aura jisake kAraNa isa dvAtrizikAko par3hate hue kitanI hI vAra isake padavinyAmAdiparase mA bhAna hotA hai mAno hama svayambhUmtAtra par3ha rahe hai| udAharaNake naurapara svayambhUstotrakA prArambha jaise upajAtichandameM svayambhuvA bhUta' zabdose hotA hai vaise hI ima dvAtrizikAkA prArambha bhI upajAtichandame 'svayambhuvaM bhUta' zabdose hotA hai| svayambhUstotrame jisa prakAra samanta saMhata, gata. udita, samIkSya, pravAdina, ananta, anekAnta-jaise kucha vizeSa zabdoMkA, mune. nAtha, jina, vIra-jaise sambodhana-padokA aura 5 jitakSullakavAdizAmanaH, 2 svapakSamausthityamadAvaliptA, 3 naitatsamAlIDhapadaM tvadanyaH. 4 zerate prajAH, 5 azeSamAhAtmyamanArayannapi 6 nA'samIkSya bhavataH pravRttayaH, 7 acintyamAhitama, Ahantyamacintyamadbhuta. 8 sahasrAkSaH, svadvipaH, 1. zazirUcizucizuklalohitaM vapuH. 15 sthitA vayaM-jaise viziSTa pada-vAkyokA prayoga pAyA jAtA hai usI prakAra pahalI dvAtrizikAme bhI ukta zabdoM tathA sambodhana padAka sAtha 1 prapatritakSullakatakazAsanaiH, 2 svapakSa eva pratibaddhamatmarAH. 3 paraignAlIDhapathastvayAditaH, 4 jagat zegne, 5 tvadIyamAhAtmyavizeSasaMbhalI bhAratI. 6 mamIkSyakAriNaH, / acintyamAhAtmyaM, 8 bhUnamahasranetraM, hatvatpratighAtanAnmugvaiH. 10 vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM, 11 sthitA vayaMjaise viziSTa pada-vAkyokA prayoga dekhA jAtA hai. jo yathAkrama svayambhUmtAMtragata ukta padoke prAyaH samakakSa hai| svayambhUmnAtrame jima taraha jinastavanake mAtha jinazAmana-jinapravacana tathA anakAntakA prazaMsana evaM mahatva khyApana kiyA gayA hai aura vArajinendraka zAsanamAhAtmyako tava jinazAmanavibhavaH jayati kalAvapi gugNAnuzAsanavibhavaH' jaise zabdodvAga kalikAlame bhI jayavanta batalAyA gayA hai usI taraha ima dvAtriMzikAme bhI jinastutike sAtha jinazAmanAdikA saMkSepameM kIrtana kiyA gayA hai aura vIrabhagavAnako 'macchAsanavarddhamAna' ligvA hai| ima prathama dvAtrizikAka kartA siddharmana hI yadi agalI cAra dvAtriMzikAoMka bhI kA hai jaisA ki paM0 sukhalAlajIkA anumAna hai, nA ya pA~cI hI dvAtriMzikA, jo vIrastutise mambandha rakhatI haiM aura jinheM mukhyatayA lakSya karake hI AcArya hemacandrane 'ka siddhasena 1 "vapuH svabhAvasthamaraktazoNita parA'nukampA saphala ca bhASitam / na yasya sarvajJa vinizcayastvayi dvaya karotyetaTaso na mAnuSaH // 14 // alandhanidhAH prasamidacaMtasastava prazipyAH prathayanti yadyazaH / na tAvadapyekasamUhasaMhanAH prakAzayeyuH paravAdipArthivAH ||15||
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ stutayo mahArthAH' jaise vAkyakA ucAraNa kiyA jAna par3atA hai, svAmI samantabhadrake uttarakAlIna racanAe~ haiN| ina samIpara samantabhadrake pranthoMkI chAyA par3I huI jAna par3atI hai| isa taraha svAmI samantabhadra nyAyAvatArake kartA, sanmatike kartA aura ukta dvAtriMzikA athavA dvAtriMzikAoMke kartA tIno hI siddhasenoMse pUrvavartI siddha hote haiN| unakA samaya vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdI hai, jaisA ki digambara paTTAvalI meM zakasaMvat 60 (vi0 saM0 195)ke ullekhAnusAra digambara samAjameM Amataurapara mAnA jAtA hai| zvetAmbara paTTAvaliyoMmeM unheM 'sAmantabhadra' nAmase ullekhita kiyA hai aura unake samayakA paTTAcAyarUpameM prArambha vIranirvANasaMvat 643 arthAt vi0 saM0 173se batalAyA hai / sAtha hI yaha bhI ullavita kiyA hai ki unake paTTaziSyane vIra ni0 saM0665 (vi0 saM0 225)2 meM eka pratiSThA karAI hai. jisase unake samayakI uttarAvadhi vikramakI tIsarI zatAbdIke prathama caraNa taka pahu~ca jAtI hai| isase samaya-sambandhI dono sampradAyoMkA kathana mila jAtA hai aura prAyaH eka hI ThaharatA hai| mI vastusthitimeM paM0 sugyalAlajIkA apane eka dUsare lekha 'pratibhAmUrti siddhasena divAkara me, jo ki bhAratIyavidyA'ke usI aGka (tRtIya bhAga)meM prakAzita huA hai. ina tInoM granthAka kartA tIna siddhasenAkA eka hI siddhasena batalAte hue yaha kahanA ki 'yahI siddhasena divAkara " Adi jainatArkika "- jaina paramparAmeM takavidyAkA aura tarkapradhAna saskRta vAGamayakA Adi praNetA", "Adi jainakavi". "Adi jainamtutikAra". "Adya jainavAdI" aura * prAya jainadArzanika" hai? kyA artha rakhatA hai aura kaise saGgana ho makatA hai ? ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate hai| siddhasenake vyaktitva aura ina saba vipayome unakI vidyAyogyatA evaM pratibhAke prati bahumAna rakhate hue bhI svAmI samantabhadrakI pUrvasthiti aura unake advitIya-apUrva mAhityakI pahalese maujUdagImeM mujha ina saba udgArAMkA kucha bhI mRlya mAlUma nahIM hotA aura na pa0 sugvalAlajIke ina kathanome koI sAra hA jAna par3atA hai ki-(ka) 'middhasenakA sanmati prakaraNa jainadRSTi aura jaina mantavyAMkA takazailIse spaSTa karane tathA sthApita karanevAlA jainavADamayame sarvaprathama grantha hai tathA (kha) svAmA samantabhadrakA svayambhUstotra aura yuktayanuzAsana nAmaka ye do dArzanika stutiyA~ middhamenakI kRtiyAMkA anukaraNa hai| tarkAdi-viSayome samanbhadrakI yogyatA aura pratibhA kisIse bhI kama nahIM kintu sarvopari rahI hai, isIse akaladeva aura vidyAnandAdi-jaise mahAn tArkikA-dArzaniko evaM vAdavizAradoM Adine unake yazakA khulA gAna kiyA hai, bhagavaz2inasenane AdipurAName unake yazako kaviyo, gamako, vAdiyo tathA vAdiyoMke mastakapara cUDAmaNikI taraha suzobhita banalAyA hai (isI yazakA pahalI dvAtrizikA tava ziSyAH prathayanti yadyazaH' jaise zabdome ullekha hai) aura sAtha hI unheM kavibrahmA-kaviyoko utpanna karanevAlA vidhAtA-likhA hai nathA unake vacanarUpI vanapAtase kumatarUpI parvata khaNDa-khaNDa ho gaye, aisA ullekha bhI kiyA hai / aura imaliya 1 degyo, hastalikhita saskRta pranyoMke anusandhAna-viSayaka DA0 bhANDArakarakI san 1883 84kI riporTa pR. 320; misTara levisa gaisakI 'inskripazansa aiTa zravaNabelgola'kI prastAvanA aura karNATakazabdAnuzAsanakI bhUmikA / 2 kucha paTTAvaliyoMmeM yaha samaya vI0 ni0 saM0 565 athavA vikramasaMvat 125 diyA hai jo kisI galatIkA pariNAma hai aura muni kalyANavijayane apane dvArA sampAdita 'tapAgaccha paTTAvalI meM usake sudhArakI sUcanA kI hai| 3 dekhA, munizrI kalyANa vijayajI dvArA sampAdita 'tapAgacchapaTTAvalI' pR. 76-81 / 4 vizeSake liye dekho, 'satsAdhusmaraNa-magalapATha' pR. 25se 51 /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmAMta-sikhasenAi mAsamantabhandrakI kisI maah| taba siddhasenamaya bhI zvetAmbara mAga upalabdha jainavAGamayameM samayAdikakI dRSTise Adya tArkikAdi honekA yadi kisIko mAna athavA aya prApta hai to vaha svAmI samantabhadrako hI prApta hai| unake devAgama (AptamImAMsA), yuktayanuzAsana, svayambhUstotra aura stutividyA (jinazataka) jaise anya bhAja bhI jainasamAjameM apanI jor3akA koI grantha nahIM rkhte| inhIM pranthoMko muni kalyANavijayajIne bhI una nirgranthacUr3AmaNi zrIsamantabhadrakI kRtiyA~ batalAyA hai jinakA samaya bhI zvetAmbara mAnyatAnusAra vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdI hai / taba siddhasenako vikramakI 5vIM zatAbdIkA mAna lenepara bhI samantabhandrakI kisI kRtiko siddhasenakI kRtikA anukaraNa kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| isa saba vivecanaparase spaSTa hai ki paM0 sukhalAlajIne sanmatikAra siddhasenako vikramakI pAMcavIM zatAbdIkA vidvAn siddha karane ke liye jo pramANa upasthita kiye hai ve usa viSayako siddha karaneke liye bilkula asamartha haiN| unake dUsare pramANase jina siddhasenakA pUjyapAdase pUrvavartitva evaM vikramakI pA~cavI zatAbdI meM honA pAyA jAtA hai ve kucha dvAtrizikAoke kartA hai na ki sanmatisUtrake, jisakA racanAkAla niyuktikAra bhadra bAhuke samayase pUrvakA siddha nahIM hotA aura ina bhadrabAhukA samaya prasiddha zvetAmbara vidvAn muni zrIcaturavijayI aura munizrI puNyavijayAne bhI aneka pramANoka AdhArapara vikramakI chaThI zatAbdIka prAyaH tRtIya caraNa takakA nizcita kiyA hai| paM0 sukhalAlIkA use vikramakI dUsarI zatAbdI batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta nahIM kahA jA sakatA / ataH sanmatikAra middhasenakA jo samaya vikramakI chaThI zatAbdI ke tRtIya caraNa aura sAtavI zatAbdIka tRtIya caraNakA madhyavartI kAla nirdhArita kiyA gayA hai vahIM samucita pratIta hotA hai. jaba taka ki kAI prabala pramANa umaka virAdharma mAmane na lAyA jaave| jina dRmara vidvAnAne isa samayase pUvakA athavA uttaramamayakA kalpanA kA hai vaha saba ukta tIna siddhasanAkA eka mAnakara unamase kisI ekaka granthakA mukhya karaka kI gaI hai arthAt pUrvakA samaya katipaya dvAtrizikAAka ullakhAkA lakSya karake aura uttarakA samaya nyAyAvatArako lakSya karake kalpita kiyA gayA hai| isa taraha tIna siddhasenoko ekatvamAnyanA hI sanmatisUtrakArake ThIka samayanirNayame prabala bAdhaka rahI hai, isAka kAraNa eka siddhasanaka viSaya athavA tatsambandhI ghaTanAoko dUsare siddhasenAMka sAtha jor3a diyA gayA hai, aura yahI vajaha hai ki pratyaka siddhamenakA paricaya thor3A-bahuta khicar3I banA huA hai| (ga) siddhasenakA sampradAya aura guNakIrtana aba vicAraNIya yaha hai ki manmatisUtrake kartA middhasena kisa sampradAyake prAcArya the arthAta digambara sampradAyasa sambandha rakhate hai yA zvatAmbara sampradAyase aura kisa rUpame unakA guNa-kIrtana kiyA gayA hai| prAcArya umAsvAti(mI) aura svAmI samantabhadrakI taraha siddhasanAcAryakI bhI mAnyatA dono mampradAyoMmeM pAI jAtI hai| yaha mAnyatA kevala vidvattAka nAte Adara-satkAraka rUpama nahIM aura na unaka kimI mantavya athavA unake dvArA pratipAdita kisI vastutatva yA siddhAnta-vizeSakA grahaNa kagnaka kAraNa hI hai balki unheM apane apane sampradAyaka gururUpameM mAnA gayA hai. gurvAvaliyoM tathA paTTAvaliyoMmeM unakA ullekha kiyA gayA hai aura usA guruSTise unake smaraNa, apanI guNajJatAko sAthame vyakta karate hue, likha gaya hai athavA unheM apanI zraddhAJjaliyA~ arpita kI gaI hai| digambara sampradAyame siddhasenakA senagaNa (saMgha)kA cAya mAnA jAtA hai aura senagaNakA paTTAvalI meM unakA ullekha hai| harivaMza 1 tapAgacchapar3AvalI bhAga pahalA pR0E.| 2 jainasiddhAntabhAskara kiraNa 1028 /
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta purANako zakasambat 705meM banAkara samApta karanevAle zrIjinasenAcAryane purANake antameM dI huI apanI gurvAvalImeM siddhasenake nAmakA bhI ullekha kiyA hai| aura harivaMzake prArambhameM samantabhadrake smaraNAnantara siddhasenakA jo gauravapUrNa smaraNa kiyA hai vaha isa prakAra hai:jagatprasiddhabodhasya vRSabhasyeva nistuSAH / bodhayanti satA buddhi siddhasenasya suuktyH||30|| isameM batalAyA hai ki siddhasenAcAryakI nirmala sUktiyA~ (sundara uktiyA~) jagatprasiddha-bodha (kevalajJAna)ke dhAraka (bhagavAm ) vRSabhadevakI nirdoSa sUktiyoMkI taraha satpuruSoMkI buddhiko bodhita karatI haiM-vikasita karatI haiN|' yahA~ mUktiyoMmeM sanmatike sAtha kucha dvAtrizikAoMkI uktiyA~ bhI zAmila samajhI jA sakatI hai| ukta jinasena-dvArA prazamita bhagavajinasenane zrAdipugaNameM siddhasenako apanI hArdika zraddhAJjali arpita karate hue unakA jo mahatvakA kIrtana evaM jayaghoSa kiyA hai vaha yahA~ khAsataurase dhyAna dene yogya hai:"kavayaH siddhasenAdyA vayaM tu kavayo matAH / maNyaH panarAgAdyA nanu kAco'pi mecakaH / pravAdi-kariyUthAnA kezarI nayakezaraH / siddhasena kaviyiAdvikalpa-nakharAMkuraH // " ina padyomeme prathama padyameM bhagavajinasena jo svayaM eka bahuta bar3e kavi hue haiM. limvate haiM ki 'kavi to (vAstavameM) middhasenAdika haiM. hama no kavi mAna liya gaya hai| (jaise) mariNa to vAstavameM padmagagAdika hai kintu kAca bhI (kabhI kabhI kinhIke dvAga) mecakamaNi samajha liyA jAtA hai| aura dUsare padyame yaha ghoSaNA karate hai ki jo pravAdirUpa hAthiyoM ke mamUhake liya vikalparUpa-nukIle nambome yukta aura nayarUpa kezaroko dhAraNa kiye hue kezarIsiMha haiM ve middhasana kavi jayavanna ho-apane pravacana-dvArA mithyAvAdiyoke matAMkA niramana karate hue sadA hI lokahadayAmeM apanA mikkA jamAe ragve-apane vacana-prabhAvako aGkita kiya rheN|' yahA~ siddhasenakA kavirUpame smaraNa kiyA gayA hai aura usIme unake vAditvaguNako bhI samAviSTa kiyA gayA hai| prAcIna samayameM kavi mAdhAraNa kavitA-zAyarI karanevAloko nahIM kahate the balki uma pratibhAzAlI vidvAnako kahate the jo naye-naya sandarbha, naI-naI maulika racanAe~ tayyAra karaneme mamartha ho athavA pratibhA hI jisakA ujjIvana ho, jo nAnA varNanAoMmeM nipuNa ho. kRtI ho. nAnA abhyAmoMmeM kuzAgrabuddhi ho aura vyutpattimAna (laukika vyavahAromeM kuzala) ho / dRmare padyame siddhasenako kezarI-sihako upamA dete hue usake sAtha jo 'naya-kezaraH' aura vikalpa-navarAkaraH' jaise vizeSaNa lagAye gaye haiM unake dvArA khAsa taurapara sanmatisUtra lakSita kiyA gayA hai. jisameM nayokA hI mukhyataH vivecana hai aura aneka vikalpodvArA pravAdiyoMke mantavyoM-mAnyasiddhAntokA vidAraNa (nirasana) kiyA gayA hai| imI manmatisUtrakA jinasenane jayadhavalA'me aura unake guru bIrasenane dhavalAmeM ullekha kiyA hai aura umake mAtha ghaTita kiye jAnevAle virodhakA parihAra karate hue use apanA eka mAnya prantha prakaTa kiyA hai, jaisA ki ina siddhAnta pranthoke una vAkyose prakaTa hai jo isa lekhake prArambhika phuTanATameM uddhRta kiye jA cuke hai| 1 samiddhaseno'bhaya bhImasenako gurU paro to jina-zAnti-senako / / 66-26 / / 2 "kavitanasandarbhaH" / "pratibhojIvano nAnA-varNanA nipuNaH kaviH / nAnA'bhyAsa-kuzAgrIyamatibhyutpattimAn kaviH // " -alaGkAracintAmaNi /
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11] sanmatisiddhasenA - niyamasArakI TIkAmeM padmaprabha maladhAridevane siddhAntodanISa siddhasene....."bande vAkpake dvArA siddhasenakI vandanA karate hue unheM siddhAntakI jAnakArI evaM pratipAdanakauzalarUpa ucanIke svAmI' sUcita kiyA hai| pratApakIrtine prAcAryapUjAke prArambhameM dI huI gurvAvalImeM "siddhAntapAthonidhilabdhapAraH zrIsiddhaseno'pi gaNasya sAraH" isa vAkpake dvArA siddhasenako 'siddhAntamAgarake pAragAmI' aura 'gaNake mArabhUta' batalAyA hai / munikanakAmarane 'karakaMDucariu'me, siddhasenako samantabhadra tathA prakalaGkadevake mamakakSa 'zrutajalake samudra" rUpameM ullekhita kiyA hai| ye saba zraddhAMjali-maya digambara ullekha bhI sanmatikAra-siddhasenase sambandha rakhate haiM, jo khAsa taurapara saiddhAntika the aura jinake isa saiddhAntikatvakA acchA AbhAsa pranthake antima kANDakI una gAthAoM (61 Adi)se bhI milatA hai jo zrutadhara-zabdasantuSToM, bhaktamiddhAnnajJo aura ziSyagaNaparivRta-bahuzrutamanyokI AlocanAko lie hue hai| zvetAmbara sampradAyameM cAya middhamena prAyaH 'divAkara' vizeSaNa athavA upapada (upanAma)ke mAtha pramiddhiko prApta haiN| unake liye isa vizeSaNa-padake prayogakA ullekha zvetAmbara sAhityame sabase pahale haribhadrasUrika 'paJcavastu' pranthame dekhaneko milatA hai, jisameM unheM duHSamAkAlarUpa gatrike liya divAkara (sUrya)ke mamAna honese divAkara kI prAgnyAko prApta hue likhA hai / isake bAdase hI yaha vizeSaNa udhara pracArameM AyA jAna par3atA hai; kyoki zvetAmbara cUrNiyA tathA mallavAdIke nayacakra-jaise prAcIna granthoMmeM jahA~ middhasenakA nAmAllegva hai vahA~ unake sAthama divAkara' vizepaNakA prayoga nahIM pAyA jAtA hai| haribhadra ke bAda vikramakI 11vI zatAbdIke vidvAna abhayadevamUrine sanmati kA prArambhameM se umI duHpamAkAlarAtrika andhakArakA dUra karanevAleke athame apanAyA hai| zvetAmbara sampradAyakI paTTAvaliyAMme vikramI chaThI zatAbdI AdikI jo prAcIna paTTAvaliyA hai-jaisa kalpasUtrasthavirAvalI(therAvalI) nandIsUtrapaTTAvalo. duHSamAkAla-zramaNasaMghastava-unama to siddhasanakA kahIM kAI nAmollakha hI nahIM hai / duHSamAkAlazramaNasaMghakI avacUrima, jo vikramakI havI zatAbdIse bAdakI racanA hai, siDhasanakA nAma jamara hai kintu unhe divAkara' na likhakara 'prabhAvaka' likhA hai aura sAtha hI dharmAcAryakA ziSya sUcita kiyA hai-vRddhavAdIkA nahIM: "atrAntare dharmAcArya-ziSya-zrIsiddhasena prabhAvakaH // " dasarI vikramI 15vI zatAbdI AdikI banI huI paTTAvaliyoMme bhI kitanI hI paTTAvaliyA~ pasA haiM jiname siddhasanakA nAma nahIM hai-jaise ki guruparvakramavarNana, tapAgacchapaTTAvalAsUtra, mahAbArapaTTaparamparA, yugapradhAnamambandha (lAkaprakAza) aura muuriprmpraa| hA~, tapAgacchapaTTAvalAsUtrako vRttima. jA vikramI 17vI zatAbdI (saM0 1648)kI racanA hai, siddhasenakA 'divAkara' vizeSaNake mAtha ullekha jarUra pAyA jAtA hai| yaha ullekha mUla paTTAvalIkI 1 tA miseNa mumamatabhadda akalakadeva suajalasamuda / ka. 2 2 zrAyariyamiddhameNeNa mammaie paThiajamegA / dUsamANamA-divAgara kapyantaNo tadabAvaNa // 1048 3 dekho, sanmatisUtrako gujarAtI prastAvanA pR0 36, 37 para nizIthacUrNi (uddeza 4) aura dazArgike ullekha tathA pichale samaya-sambandhI prakaraNama uddhRta nayacakrake ullekha / 4 "iti manvAna prAcAryoM duSamA'rasamAzyAmAsamayodbhatasamastajanAhArdasantamasavidhvaMsakatvenAvAsayathArthAbhidhAnaH siddhasenadivAkaraH tadupAyamatasammatyAkhyaprakaraNAkaraNa pravartamAnaH ..... stabAmidhAyikAM gaathaamaah|"
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 varSa 5vIM gAthAkI vyAkhyA karate hue paTTAcArya indradinnasUrike anantara aura dinnasUrike pUrvakI nyAkhyAmeM sthita hai / indradinnasUriko susthita aura supratibuddhake paTTapara dasavA~ paTTAcArya batalAneke bAda "atrAntare" zabdoMke sAtha kAlakasUri AryaravapuTTAcArya aura AryamaMgukA nAmollekha samayanirdezake sAtha kiyA gayA hai aura phira likhA hai: "vRddhavAdI pAdaliptazcAtra / tathA siddhasenadivAkaro yenojayinyA mahAkAla-prAsAda-rudraliGgasphoTanaM vidhAya kalyANamandirastavena zrIpArzvanAthabimbaM prakaTIkRtaM, zrIvikramAdityazva pratibodhitastadrAjyaM tu zrIvIrasaptativarSazatacatuSTaye 470 saMjAtaM / " isameM vRddhavAdI aura pAdaliptake bAda siddhasenadivAkarakA nAmollekha karate hue unheM ujjayinImeM mahAkAlamandirake rudraliGgakA kalyANamandirastotrake dvArA sphoTana karake zrIpArzvanAthakebimbako prakaTa karanevAlA aura vikramAdityarAjAko pratibodhita karanevAlA likhA hai| sAtha hI vikramAdityakA rAjya vIranirvANase 470 varSa bAda huA nirdiSTa kiyA hai, aura isa taraha siddhasena divAkarako vikramakI prathama zatAbdIkA vidvAn batalAyA hai, jo ki ullegvita vikramAdityako galatarUpame samajhanekA pariNAma hai| vikramAditya nAmaka aneka rAjA hue haiN| yaha vikramAditya vaha vikramAditya nahIM hai jo pracalita saMvatakA pravartaka hai, isa bAtakA paM0 sukhalAlajI Adine bhI svIkAra kiyA hai| astu, tapAgaccha-padAvalIkA yaha vRtti jina AdhAropara nirmita huI hai uname pradhAna pada tapAgacchakA muni sundarasUrikRta gurvAvalAko diyA gayA hai, jisakA racanAkAla vikrama savat 1466 hai| parantu isa paTTAvalAma bhI siddhasenakA nAmollekha nahIM hai| ukta vRttise koI 100 varSa bAdake (vi0 saM0 1736 ke bAdaka) bane hue paTTAvalIsAroddhAra' granthame siddhasenadivAkarakA ullekha prAyaH unhI zabdome diyA hai jA ukta vRttime 'tathA' se 'saMjAtaM' taka pAya jAta hai / aura yaha ullekha- indradinnasUrika bAda * atrAntare" zabdoke sAtha mAtra kAlakamUrike ullekhAnantara kiyA gayA hai-AyakhapuTa, AryamaMgu, vRddhavAdI aura pAdalipta nAmake AcAryokA kAlakasUrika anantara aura siddhasenaka pUrvameM koI ullekha hI nahIM kiyA hai| vi0 saM0 1786 se bhI bAdakI banI huI 'zrIgurupaTTAvalI' me bhI siddhasenadivAkarakA nAma ujjayinIkI liGgasphoTana-sambandhI ghaTanAka sAtha ullekhita hai / isa taraha zve. paTTAvaliyoM-gurvAvaliyomeM siddhasenakA divAkararUpame ullekha vikramakI 15vIM zatAbdIke uttarArdhase pAyA jAtA hai, katipaya prabandhomeM unake isa vizeSaNakA prayoga sau-do mau varSa aura pahalese huA jAna pdd'taa| rahI smaraNAkI bAta. unakI bhI prAyaH aisA hI hAlata hai-kucha smaraNa divAkara-vizeSaNakA sAthame liya hue hai aura kucha nahI hai| zvetAmbara sAhityase siddhasenake zraddhAJjalirUpa jo bhI smaraNa abhI taka prakAzameM Aye haiM ve prAyaH isa prakAra hai: 1 dekho, muni darzanavijaya-dvArA sampAdita 'paTTAvalIsamucaya' prathama bhAga / 2 "tathA zrIsiddhasenadivAkaropi jAto yenojayinyAM mahAkAlaprAsAde rudraligasphoTanaM kRtvA kalyANamandira stavanena zrIpArzvanAthabimba prakaTIkRtya bhIvikramAdityarAjApi pratibodhitaH bhIvIranirvANAt saptativarSAdhika zatacatuSTaye 470'tikrame bhIvikramAdityarAjya sajAtaM // 10 // paTTAvalIsamukhya pR0 150 3 "tathA zrIsiddhasena divAkareNojayinInagaryo mahAkAla prAsAde liMgasphoTanaM vidhAya stutyA 11 kAvye zrIpArzvanAthavimba prakaTIkRtaM, kalyANamandirastotraM kRtaM |"-paa. sa. pU. 166 /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmAta-sanasanAha [ 46 - (ka) uditohanmata-vyomni sirasenadivAkaraH / citraM gobhiH kSitau jaI kavirAja-budha-prabhA / / yaha vikramakI 13vIM zatAbdI (vi0 saM0 1252) ke prantha amamacaritrakA padya hai| isameM ramasUri alavAra-bhASAko apanAte hue kahate hai ki mahanmatarUpI bhAkAzameM siddhasenadivAkarakA udaya huA hai. Azcarya hai ki usakI vacanarUpa-kiraNoMse pRthvIpara kavirAjakIvRhaspatirUpa 'zeSa' kavikI-aura budhakI-budhapraharUpa vidvargakI-prabhA lajita hogaIphIkI par3a gaI hai| (kha) tamaH stomaM sa hantu zrIsiddhasenadivAkaraH / yasyodaye sthitaM mUkairulakairiva vaadibhiH|| yaha vikramakI 14vIM zatAbdI (saM0 1324) ke prantha samarAdityakA vAkya hai, jisameM pradyumnasUrine likhA hai ki ve zrIsiddhasena divAkara (bhajJAna) andhakArake samUhako nAza kareM jinake udaya honepara vAdIjana ulluokI taraha mUka horahe the-unheM kucha bola nahI AtA thA / ' (ga) zrIsiddhasena haribhadramuravAH prasiddhAste sUrayo mayi bhavantutiprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAnivandhAna zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAik // yaha 'sthAdvAdaratnAkara' kA padya hai| imame 12vI-13vI zatAbdIka vidvAna vAdidevasUri likhate hai ki 'zrIsiddhasena aura haribhadra jaise prasiddha prAcArya mere Upara prasanna hove, jinake vividha nibandhAMpara bAra-bAra vicAra karake mara jaisA alpa-pratibhAkA dhAraka bhI prastuta zAke racaneme pravRna hotA hai|' (gha) ka siddhasena-stutayo mahArthA azikSitAlApakalA ka caiSA / tathApi yUthAdhipateH pathasthaH khaladgatistasya zizarna zocyaH // yaha vikramakA 12vI-13vI zatAbdIka vidvAna AcArya hamacandrakI eka dvAtriMzikA stutikA padya hai| isameM hamacandrasUra sirUsanaka prati apanI zraddhAJjali arpaNa karate hue likhata hai ki 'kahA~ tA siddhasanakI mahAn athavAlA gambhIra stutiyA~ pAra kahA~ azikSita manuSyAMke AlApa-jaisI marI yaha racanA ? phira bhI yUthake adhipani gajarAjake pathapara calatA huA usakA baccA (jisa prakAra) salitagati hotA huA bhI zAMcanIya nahI hotA-usI prakAra mai bhI apane yUthAdhipati AcArya ke pathakA anumaraNa karatA huA skhalitagati hAnepara zocanIya nahIM huuN|' yahA~ stutayaH' 'yUthAdhipateH' aura 'tasya zizuH' ye pada khAsa saurase dhyAna dene yogya haiN| 'stunayaH' padake dvArA siddhasenIya pranyAkampameM una dvAtrizikAoMkI sUcanA kAMgaI hai jo stutyAtmaka haiM aura zeSa padoMka dvArA siddhasenako apane sampradAyakA pramukha AcArya aura apanekA unakA paramparA ziSya ghoSita kiyA gayA hai| isa taraha zvetAmbara sampradAyake AcAryarUpama yahA~ ve siddhasena vivakSita haiM jo katipaya stutirUpa dvAtrizikAoke kartA hai. na ki va siddhasena jo ki stutyatara dvAtrizikAoka athavA khAsakara sanmatisUtrake racayitA hai| zvetAmbarIya prabandhAme bhA, jinakA kitanA ho paricaya Upara AcukA hai, unhIM siddhasanakA ullekha milatA hai jo prAyaH dvAtriMzikAgrI athavA dvAtrizadvAtrizikA-stutiyoke kartArUpame vivakSita haiN| sanmatisUtrakA una prabandhomeM kahIM koI ullekha hI nahIM hai| aisI sthitimeM sanmatikAra siddhasenake liya jisa divAkara' vizeSaNakA haribhadramUrine spaSTarupase ullekha kiyA hai vaha bArakA nAma-mAmyAnika kAraNa dvAtriMzikAoMke kartA miTamena nyAyAlA
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ YLERS kartA siddhasenake sAtha bhI jur3a gayA mAlUma hotA hai aura saMbhavataH isa vizeSaNake jur3a jAneke kAraNa hI tInoM siddhasena eka hI samajha liye gaye jAna par3ate haiN| anyathA. paM0 sukhalAlajI Adike zabdoM (pra0 pR0 103) meM jina dvAtriMzikAoMkA sthAna siddhasenake pranthoMmeM car3hatA huA hai| unhIMke dvArA siddhasenako pratiSThitayaza batalAnA cAhiye thA, parantu haribhadramUrine vaisA na karake sanmatike dvArA siddhasenakA pratiSThitayaza honA pratipAdita kiyA hai aura isase yaha sApha dhvani nikalatI hai ki sanmatike dvArA pratiSThitayaza hone vAle siddhasena una siddhasenase prAyaH bhinna haiM jo dvAtriMzikAoMko racakara yazasvI hue haiN| haribhadrasUrike kathanAnusAra jaba sanmatike kartA siddhasena divAkara'kI AkhyAko prApta the taba ve prAcInasAhityameM siddhasena nAmake vinA 'divAkara' nAmase bhI ullekhita hone cAhiye, usI prakAra jisa prakAra ki samantabhadra 'svAmI' nAmase ullekhita milate haiN| / khoja karanepara zvetAmbarasAhityameM isakA eka udAharaNa 'ajarakvanaMdiseNo' nAmakI uma gAthAme milatA hai jise muni puNyavijayajIne apane chedasUtrakAra aura niyuktikAra' nAmaka lekhameM 'pAvayaNI dhammakahIM' nAmakI gAthAke mAtha uddhRna kiyA hai aura jisameM ATha prabhAvaka prAcAryoMkI nAmAvalI dete hue divAyaro' padake dvArA siddhamenadivAkarakA nAma bhI mUcita kiyA gayA hai| ye donoM gAthAe~ pichale samayAdisambandhI prakaraNake eka phuTanoTameM ukta legvakI carcA karate hue uddhRta kI jA cukI haiN| digambara mAhityame 'divAkara'kA yatirUpase eka ullekha raviSeNAcAryake panacaritakI prazastike nimna vAkyameM pAyA jAtA hai. jisame unheM indra-gurukA ziSya, arhanmunikA guru aura ravipeNake guru lakSmagAsenakA dAdAgurU prakaTa kiyA hai: AsIdindragurordivAkara-yatiH ziSyo'sya cAhanmuniH / / tasmAllakSmaNasena sanmuniradaH ziSyo ravistu smRtam // 103-167 // isa padyameM ullekhita divAkarayatikA siddhasenadivAkara hAnA do kAraNoMse adhika sambhava jAna par3atA hai-eka to samayakI dRSTise aura dUsare guma-nAmakI dRssttise| padmacarita vIranirvANase 1203 varSa 6 mahIne bItanepara arthAt vikramasaMvat 734meM banakara samApta huA hai. isase raviSeNake par3adAdA (guruke dAdA) gurukA samaya lagabhaga eka zatAbdI pUrvakA arthAt vikramakI 7vI zatAbdIke dvitIya caraNa (626-650)ke bhItara AtA hai jo sanmatikAra -siddhasenake liye Upara nizcita kiyA gayA hai| divAkarake gurukA nAma yahA~ indra diyA hai, jo indrasena yA indradatta Adi kimI nAmakA saMkSiptarUpa athavA eka deza mAlUma hotA hai| zvetAmbara paTrAvaliyoMmeM jahA~ siddhasenadivAkarakA nAmollekha kiyA hai vahA~ indradinna nAmaka paTTAcAryake bAda 'atrAntare jaise zabdoke sAtha usa nAmakI vRddhi kI gaI hai| ho sakatA hai ki siddhasenadivAkarake gurukA nAma indra-jaisA hone aura siddhasenakA sambandha prAya vikramAditya athavA saMvatpravartaka vikramAdityake sAtha samajha lenekI bhUlake kAraNa hI siddhasenadivAkarakA indradinna AcAryakI paTTavAkSa-ziSyaparamparAme sthAna diyA gayA ho| yadi yaha kalpanA ThIka hai aura ukta pagameM 'divAkarayatiH' pada siddhasenAcAryakA vAcaka hai to kahanA hogA ki siddhasenadivAkara raviSeNAcAryake par3adAdAguru honese digambara sampradAyake prAcAya the| anyathA yaha kahanA anucita na hogA ki siddhasena apane jIvanameM divAkara'kI pAkhyAko prApta nahIM the, unheM yaha nAma athavA vizeSayA bAdako haribhadrasUri athavA unake nikaTavartI kisI pUrbAcAryane 1dekho, mANikacandra-granthamAlAmeM prakAzita ratakarayaDabhAvakAcArakI prastAvanA pR08| 2 dizatAbhyadhike samAsahase samatIte'ddha catuSkavarSayukte / jinabhAskara- bamAna-siddha caritaM panamuneridaM niSadam // 123-181 //
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... sanmAla-sabsanA [ 11 maladvArakI bhASAmeM diyA hai aura isIse siddhasenake liye usakA svatantra ullekha prAcInasAhityameM prAyaH dekhaneko nahIM miltaa| zvetAmbarasAhityakA jo eka udAharaNa Upara diyA gayA hai vaha rabazekharasUrikRta guruguNaSaT trizanapatriMzikAkI svopAvRttikA ekavAkya honeke kAraNa 500 varSase adhika purAnA mAlUma nahIM hotA aura isaliye vaha sikhasenakI divAkararUpameM bahuta bAdakI prasiddhise sambandha rakhatA hai| Ajakala to siddhasenake liye 'divAkara' nAmake prayogakI bAr3ha-sI rahI hai parantu atiprAcIna kAlame vaisA kucha bhI mAlUma nahI hotaa| yahaoNpara eka bAta aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki ukta zvetAmbara prabandhoM tathA paTTAvaliyoMmeM siddhasenake sAtha ujjayinIke mahAkAlamandirameM liGgasphoTanAdi-sambandhinI jisa ghaTanAkA ullekha milatA hai usakA vaha ullekha digambara sampradAyameM bhI pAyA jAtA hai, jaisA ki senagaNakI paTrAvalIke nimna bAkpase prakaTa hai: "(svasti) zrImadujjayinImahAkAla saMsthApana-mahAkAlaliGgamahIdhara-vAgvajadaNDaviSTyAviSkRta zrIpArvatIrthezvara pratidvanda-zrIsiddhasenabhaTTArakAepam // 14 // " aisI sthitima dvAtrizikAAMke kartA siddhasenake viSayame bhI sahaja athavA nizcitarUpase yaha nahIM kahA jA makanA ki ve ekAntataH zvetAmbara sampradAyake the sanmatisUtrake kartA siddhasanakI to bAta hI judA hai| parantu sanmatikI prastAvanAme paM. sugyalAlajI aura paNDina becagdAma ne unheM ekAntataH zvetAmbara sampradAyakA zrAcAya pratipAdita kiyA hai-likhA hai ki ve zvetAmbara the, digambara nahIM' (pR0 184) / parantu isa bAtako siddha karanevAlA koI samathaM kAraNa nahIM batalAyA. kAraNarupame kevala itanA hI nirdeza kiyA hai ki 'mahAvIrake gRhasthAzrama tathA camarandraka zaraNAgamanakI bAta middhamenane varNana kI hai jo digambaraparamparAme mAnya nahIM kintu zvetAmbara aAgamAke dvArA nirvivAdarUpase mAnya hai aura isake liye phuTa. noTame 5vI dvAtrizikAke chaThe aura dRmarga dvAtriMzikAka tIsare padyako dekhanekI preraNA kI hai, jo nimna prakAra hai: "anekajanmAntarabhagnamAnaH smarI yazodApriya yatpuraste / cacAra nihIMkazarastamartha tvameva vidyAsu nayajJa ko'nyaH // 5.6 // " "kRtvA navaM suravadhUbhayaromaharSa detyAdhipaH zatamukha-bhrakurTIvitAnaH / tvatpAdazAntigRhasaMzrayalandhacetA lajjAtanudha ti hareH kulizaM cakAra // 2-3 // " inameMse prathama padyameM likhA hai ki 'haM yazodApriya ! dusare aneka janmoMmeM bhamamAna huzrA kAmadeva nirlajjatArUpI bANako liya hue jo Apake sAmane kucha calA hai usake arthako zrApa hI nayake jJAtA jAnata hai, dRmarA aura kauna jAna sakatA hai arthAta yazodAke sAtha Apake vaivAhika sambandha athavA rahasyakA samamaneka liya hama asamartha hai| dUsare padyameM devA'sura-saMgrAmake rUpameM eka ghaTanAkA ullekha hai, 'jimameM daityAdhipa asurendrane suravadhuoMko bhayabhItakara unake roMgaTe khar3e kara diy| isase indrakA bhrakuTI tana gaI aura usane usapara vana chor3A, asurendrane bhAgakara vIrabhagavAnake caraNoMkA Azraya liyA jo ki zAntike dhAma hai aura unake prabhAvase vaha indrake banako lajjAse kSINadyuti karanemeM samartha huaa| alaMkRta bhASAmeM likhI gaI ina donoM paurANika ghaTanAoMkA zvetAmbara middhAntoMke sAtha kAI khAsa sambandha nahIM hai aura imaliya inake isa rUpameM ullemna mAtraparasa yaha nahIM kahA jA sakatA ki ina padyoke lekhaka misena vAstavameM yazodAke mAtha bha. mahAvIrakA vivAha honA aura asurendra (camarendra) kA senA majAkara tathA apanA bhayaMkara rUpa banAkara yuddhaka liya svargameM jAnA Adi mAnane the, aura imaliya zvetAmbara sampradAyake prAcArya tha;
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 / kyoMki prathama to zvetAmbaroMke Avazyakaniryakti Adi kala prAcIna AgamoM meM bhI digambara AgamoMkI taraha bhagavAn mahAvIrako kumArabhramaNake rUpameM avivAhita pratipAdita kiyA hai| aura asurakumAra-jAtiviziSTa-bhavanavAsI devoMke adhipati camarendrakA yuddhakI bhAvanAko liye hue sainya sajAkara svargameM jAnA saiddhAntika mAnyatAoMke viruddha jAna par3atA hai| dUsare, yaha kathana paravaktabyake rUpameM bhI ho sakatA hai aura AgamasUtromeM kitanA hI kathana paravaktavyake rUpame pAyA jAtA hai isakI spaSTa sUcanA siddhasenAcAryane sanmatisUtra meM kI hai aura likhA hai ki jhAtA puruSakA (yukti-pramANa-dvArA) arthakI saGgatike anusAra hI unako vyAkhyA karanI caahie| yadi kisI tarahapara yaha mAna liyA jAya ki ukta donoM padyomeM jina ghaTanAoMkA ullekha hai ve paravaktavya yA alaGkArAdike rUpameM na hokara zuddha zvetAmbarIya mAnyatAe~ haiM to isase kevala itanA hI phalita ho sakatA hai ki ina donoM dvAtriMzikAoM (2,5)ke kartA jo siddhasena hai ve zvetAmbara the| isase adhika yaha phalita nahI ho sakatA ki dUsarI dvAtrizikAoM tathA sanmatisUtrake kA siddhasena bhI zvetAmbara the, jabataka ki prabala yuktiyoke balapara ina saba granthoMkA kA eka hI siddhasenako siddha na kara diyA jAya, parantu vaha siddha nahIM hai jaisA ki pichale eka prakaraNameM vyakta kiyA jA cukA hai| aura phira isa phalita honemeM bhI eka bAdhA aura AtI hai aura vaha yaha ki ina dvAtriMzikAome kAI koI bAta aisI bhI pAI jAtI hai jo inake zuddha zvetAmbara kRtiyA~ hAnepara nahIM banatI, jisakA eka udAharaNa to ina dAnoMmeM upayogadvayake yugapatvAdakA pratipAdana hai, jise pahale pradarzita kiyA jA cukA hai aura jo digambara paramparAkA sarvopari mAnya siddhAnta hai tathA zvetAmbara AgamoMkI kramavAda-mAnyatAke viruddha jAtA hai| dUsarA udAharaNa paoNcI dvAtrizikAkA nimna vAkya hai: "nAtha tvayA dezitasatpathasthAH strIcetasA'pyAza jayanti moham / . nevA'nyathA zIghragatiryathA gAM prAcI yiyAmurviparItayAyI // 25 // " isake pUrvArdhameM batalAyA hai ki haM nAtha |-rijin! zrApaka batalAya hue sanmArgapara sthita ve puruSa bhI zIghra mAhako jIta leta hai--mahinAyakamaka sambandhakA apane AtmAse pUrNataH viccheda kara deta hai-jA vAcatasaH' hAta hai-striyA-jaisA citta (bhAva) rakhata hai arthAt bhAvalI hota haiN| aura isase yaha sApha dhvanita hai ki striyA~ mAhako pUrNataH jAtaneme samartha nahI hotI, tI strIcittake liya mohako jAtanakA bAta gauravakA prApta hotI hai| zvetAmbara sampradAyame jaba triyA~ bhI puruSoMkI taraha mohapara pUrNa vijaya prApta karake usI bhavase muktiko prApta kara sakatA hai taba eka zvetAmbara vidvAnake isa kathanameM koI mahatva mAlUma nahIM hotA ki 'khiyo-jaisA citta rakhanevAle puruSa bhI zIghra mAhako jIta leta hai, vaha nirathaka jAna par3atA hai| isa kathanakA mahatva digambara vidvAnAMke mukhase uccarita honeme hA hai jo khAkA muktikI adhikAriNI nahIM mAnate phira bhI strIcittavAle bhAvatrI puruSAMke liye muktikA vidhAna karate hai| ataH isa vAkyake praNetA siddhasena digambara hAne cAhiye, na ki zvetAmbara, aura yaha samajhanA cAhiya ki unhone iso dvAtriMzikAke chaThe padyame yazodApriya' padake sAtha jisa ghaTanAkA ulekha kiyA hai vaha alakArakI pradhAnatAko liye hue paravaktavyake rUpama usI prakArakA kathana hai 1 dekho, zrAvazyakaniyutigAthA 221, 222, 226 tathA anekAnta varSa 4 ki. 11-12 pR0 579 para prakAzita 'zvetAmbaroMmeM bhI bhagavAn mahAvIrake avivAhita honekI mAnyatA' nAmaka lekh| 2 paravattambayapaskhA avisivA tesu tesu muttm| matthagaIna utesi viyajaya bArAmo kuyAra // 2-18 //
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11] sanmati-sirasenA [463 - jisa prakAra ki Izvarako kartA-hartA na mAnanevAlA eka jainakavi Izvarako ulahanA athavA usakI racanAmeM doSa detA huzrA likhatA hai "he vidhi ! mala bhaI tumateM, samajhe na kahA~ kastari banAI / dIna kuraGganake tanameM, tRna danta dharai karanA nahi bhaaii| kyoM na racI tina jIbhani je rasa-kAvya karai parako dukhadAI / sAdhu-anugraha durjana-daNDa, duhU~ sadhate visarI caturAI !" isa taraha sanmatike kartA siddhasenako zvetAmbara siddha karaneke liye jo dvAtrizikAoke ukta do padya upasthita kiye gaye hai unase sanmatikAra siddhasenakA zvetAmbara siddha honA to dUra rahA, una dvAtriMzikAoMke kartA siddhasenakA bhI zvetAmbara honA pramANita nahI hotA jinake ukta dono padya aGgarUpa haiM / zvetAmbaratvakI siddhike liye dUsarA aura koI pramAraNa upasthita nahIM kiyA gayA aura isase yaha bhI sApha mAlUma hotA hai ki svayaM sanmatisUtrameM aisI koI bAta nahIM hai jisase use digambarakRti na kahakara zvetAmbarakRti kahA jA sake, anyathA use jarUra upasthina kiyA jAtA / sanmatime jJAna-darzanopayAMgake abhedavAdakI jo khAsa bAta hai vaha digambara mAnyatAke adhika nikaTa hai. digambarAMke yugapavAdaparase hI phalita hotI hai-na ki zvetAmbaroke kramavAdaparase, jisake khaNDaname yugapadvAdakA dalAloko sanmatime apanAyA gayA hai| aura zraddhAtmaka darzana tathA samyagjJAnake abhedavAdakI jo bAta sanmati dvitIyakANDakI gAthA 32-33me kahI gaI hai namake bIja zrIkundakundAcArya ke samayasAra granthame pAye jAte hai| ina bIjokI bAtako paM0 sukhalAlajI Adine bhI sanmatikI prastAvanA (pR. 6.)me svIkAra kiyA hai-likhA hai ki "sanmatinA (kAMka- gAthA 30) zraddhA-darzana ane jJAnanA ekyavAdanu bIja kudakuMdanA samayasAra gA0 1-13 mAM' spaSTa che|" isake mivAya, mamayamArakI 'jo paramAdi apAraNaM' nAmakI 14vI gAthAmeM zuddhanayakA svarUpa banalAte hue jaba yaha kahA gayA hai ki vaha naya AtmAko vizeSarUpase dekhatA hai taba usameM jJAna-darzanopayogI bheda-kalpanA bhI nahIM banatI aura ima dRSTi se upayoga-dvayakI abhedavAdanAka bIja bhI mamayasAramai mannihita hai "sA kahanA caahiye| hA~, eka bAta yahA~ aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki paM0 sukhalAlajIne 'middhamenadivAkaranA mamayano prazna' nAmaka legyame devanandI pUjyapAdako "digambara paramparAkA pakSapAtI suvidvAn" batalAte hue sanmatikaM kartA siddhamenadivAkarako "zvetAmbaraparamparAkA samarthaka AcArya" likhA hai. parantu yaha nahIM batalAyA ki ve kima rupameM zvetAmbaraparamparAke samarthaka hai| digamthara aura zvetAmbarame bhedakI rekhA khIMcanevAlI mukhyataH tIna bAteM pramiddha haiM- strImukti, 2 kevalibhukti (kavalAhAra) aura 3 mavanamukti, jinheM zvetAmbara sampradAya mAnya karatA aura digambara sampradAya amAnya ThahagatA hai| ina tInomasa ekakA bhI pratipAdana siddhasenane apane kisI granthameM nahIM kiyA hai aura na inake alAvA alaMkRta athavA zRGgArita jinapratimAoke pUjanAdikA hI koI vidhAna kiyA hai, jisake maNDanAdikakI bhI manmatika TIkAkAra abhayadevasUriko jarUrata par3I hai aura unhoMne mUlame vaimA kAI khAsa prasanna hote 1 yahA~ jisa gAthAkI sUcanA kI gaI hai vaha 'dasaNaNANacarittANi' nAmakI 16vIM gAyA hai| isake atirikta 'vabahAreNubadissada NAgissa caritta dasaNaM gANaM' (7), 'mammada saNaNANa eso lahadi tti vari vavadesa' (144), aura 'NANaM sammAdiTTa du saMnama muttamaMgapuSvagayaM' (404) nAmakI gAthAoMmeM bhI amedavAdake bIja saMnihita haiN| 2 mAratIyavidyA, tRtIya bhAga pR0 154 /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 / hue bhI use yoM sI TIkAmeM lAkara ghuser3A hai| aisI sthitimeM siddhasenadivAkarako digambaraparamparAse bhinna ekamAtra zvetAmbaraparamparAkA samarthaka AcArya kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sakatA / siddhasenane to zvetAmbaraparamparAkI kisI viziSTa bAtakA koI samarthana na karake ulTA usake upayoga-dvaya-viSayaka kramavAdakI mAnyatAkA sanmatimeM joroMke sAtha khaeDana kiyA hai aura isake liye unheM aneka sAmpradAyika kaTTaratAke zikAra zvetAmbara prAcAryoMkA kopabhAjana evaM tiraskArakA pAtra naka bananA par3A hai| muni jinavijayajIne 'siddhasenadivAkara aura svAmI samantabhadra' nAmaka lekhameM unake isa vicArabhedakA ullekha "siddhasenajIke isa vicArabhedake kAraNa usa samayake siddhAnta-prantha-pAThI aura AgamapravaNa AcAryagaNa unako 'tammanya' jaise tiraskAra-vyaJjaka vizeSaNoMse alaMkRta kara unake prati apanA sAmAnya anAdara-bhAva prakaTa kiyA karate the|" "isa (vizeSAvazyaka) bhASyame kSamAzramaNa (jinabhadra)jIne divAkarajIke ukta vicArabhedakA khUba hI khaNDana kiyA hai aura unako 'pAgama-viruddha-bhApI' batalAkara unake siddhAntako amAnya batalAyA hai|' "siddhasenagaNIne 'ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturvyaH' (1-31) ima sUtrakI vyAkhyAmeM divAkarajIke vicArabhedake Upara apane ThIka vAgbANa calAya hai| gaNIjIke kucha vAkya dekhiye- 'yadyapi kecitpaNDitaMmanyAH sUtrAnyathAkAramarthamAcakSate tarkabalAnubiddhabuddhayo vAraMvAreNopayogo nAsti, tatta na pramANayAmaH, yata AmnAya bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAreNopayoga pratipAdayanni / " digambara sAhityame aisA eka bhI ullekha nahIM jisame sanmatisUtrake kartA siddhasenake prati anAdara athavA tiraskArakA bhAva vyakta kiyA gayA ho-sarvatra unhe bar3e hI gauravaka sAtha smaraNa kiyA gayA hai, jaisA ki Upara uddhRta harivaMzapurANAdike kucha vAkyAse prakaTa hai| prakalaGkadevane unake abhedavAdake prati apanA matabheda vyakta karate hue kisI bhI kaTu zabdakA prayoga nahIM kiyA, balki bar3e hI zrAdarake sAtha likhA hai ki "yathA hi asadudbhUtamanupadiSTa ca jAnAti tathA pazyati kimatra bhavatA hIyate"-arthAta kevalI (marvajJa) jisa prakAra amadbhUta aura anupadieko jAnatA hai usI prakAra unako devatA bhI hai isake mAnanemeM ApakI kyA hAni hotI hai ?-vAstavika bAta to prAyaH jyAkI yo eka hI rahatI hai| akalaGkadevake pradhAna TIkAkAra AcArya zrIanantavIryajIne siddhivinizcayakI TIkAme amiddhaH siddhasenasya viruddhA devanandinaH / dvedhA samantabhadrasya heturkaantmaadhne|' isa kArikAkI vyAkhyA karate hue siddhasenako mahAn Adara-sUcaka 'bhagavAn' zabdake mAtha ulekhita kiyA hai aura jaba unake kimI svayUthyane-svamampradAyake vidvAnane-yaha Apatti kI ki 'siddhasenane ekAntake sAdhaname prayukta hetuko kahI bhI amiddha nahIM batalAyA hai ata: ekAntake sAdhaname prayukta iMtu siddhasenakI dRSTime siddha hai| yaha vacana sUkta na hokara ayukta hai, taba unhoMne yaha kahate hue ki 'kyA usane kabhI yaha vAkpa nahIM sunA hai' sanmatisUtrakI je saMtavAyadAse' ityAdi kArikA (3-50) ko uddhRta kiyA hai aura usake dvArA ekAntasAdhaname prayukta hetuko siddhasenako dRSTime 'asiddha' pratipAdana karanA sannihita batalAkara usakA samAdhAna kiyA hai| yathA:1 dekhA, sanmati-tRtIyakApagata gAthA 65kI TIkA (pR. 754), jisameM "bhagavatpratimAyA bhUSaNAdyA. ropaNa karmakSayakAraNa" ityAdi rUpase maNDana kiyA gayA hai| 2 janasAhityasazodhaka, bhAga 1 mata pR0 10, 11 / karate hue likhA hai2 paravatsambayapaskhA avisihA tesu tamu suttamurA bhaya
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11 sammati-sizasenA [465 "prasiddha ityAdi, svalakSaNaikAntasya sAdhane siddhAvanIkriyamAnAyo soM hetuH siksenasya bhgvto'siddhH| kayamiti ceducyate ..." | tataH sUktamekAntasAdhane heturasiddhaH siddhasenasyeti / kazcitsvayUthyo'trAha-siddhasenena kacittasyA'siddhasyA'vacanAdayuktametaditi / nena kadAcidetat pataM-'je saMtavAyadose sakkollayA bhaNaMti saMkhANaM / saMkhA ya asavvAe tesiM sabve vi te sthaa|" inhI saba bAtAko lakSyameM rakhakara prasiddha zvatAmbara vidvAna svargIya zrImohanalAla dalIcanda dezAI bIe. e , ela-ela. bI. eDavokeTa hAIkorTa bambaIne, apane 'jaina-sAhityano saMkSipta itihAsa' nAmaka gujarAtI prantha (pR. 116)me likhA hai ki "siddhasenasUri pratyano Adara digambaro vidvAnomA rahelo dekhAya che" arthAt (manmatikAra) siddhasenAcAyake prati Adara digambara vidvAnome rahA dikhAI par3atA hai-zvetAmbarome nhiiN| sAtha hI harivaMzapurANa, rAjavArmika, siddhivinizcaya-TIkA, ratnamAlA, pAzvanAthacarita aura ekAntakhaNDana-jase digambara granthoM tathA unake racayitA jinasena, akalaGka, anannavIrya, zivakATi, vAdirAja aura lakSmIbhadra(dhara) jaise digambara vidvAnAkA nAmAllekha karate hue yaha bhI batalAyA hai ki 'ina digambara vidvAnAne siddhasanasUri-sambandhI aura unake sanmatitaka-sambandhI ullekha bhaktibhAvase kiya haiM. aura una ullekhAMse yaha jAnA jAtA hai ki digambara pranthakArAMme ghanA samaya taka siddhasenake (ukta) granthakA pracAra thA aura vaha pracAra itanA adhika thA ki umapara unhoMne TIkA bhI racI hai| isa sArI paristhitiparase yaha mApha samajhA jAtA aura anubhavame AtA hai ki manmanimUtrake kartA siddhasena eka mahAna digambarAcArya the. aura isaliye unheM zvetAmbaraparamparAkA athavA zvetAmbaratvakA samarthaka AcArya batalAnA korI kalpanAke sivAya aura kucha bhI nahIM hai| ve apane pravacana-prabhAva Adike kAraNa zvetAmbaramampradAyameM bhI usI prakArase apanAye gaya hai jisa prakAra ki svAmI samantabhadra jinheM zvetAmbara paTTAliyAma paTTAcArya takakA pada pradAna kiyA gayA hai aura jinheM paM0 mukhalAla, paM. baMcaradAma aura muni jinavijaya Adi bar3e-bar3e zvetAmbara vidvAna bhI aba zvetAmbara na mAnakara digambara mAnane lage haiN| / katipaya dvAtrizikAoke kA siddhasena ina sanmAnakAra siddhasenase bhinna tathA pUrvavartI damara hI middhasena hai. jaisA ki pahale vyakta kiyA jA cukA hai. aura sambhavataH ve hI ujjayinIke mahAkAlamandiravAlI ghaTanAka nAyaka jAna par3ata hai| ho sakatA hai ki ve zurUse zvetAmbara sampradAyama hI dIkSita hue ho. parantu zvetAmbara AgamAkA saMskRtameM kara denekA vicAramAtra prakaTa karanepara jaba unheM bAraha varSa ke liye maMghabAhya karane-jaisA kaThora daNDa diyA gayA ho taba ve savizeSarUpase digambara sAdhuoka samparkame Apa hI unake prabhAvase prabhAvita tathA unake saMskAroM evaM vicArgako grahaNa karaneme pravRtta hue ho-gyAmakara samantabhadramvAmIke jIvanavRttAntI aura unake mAhityakA unapara mavama adhika prabhAva par3A ho aura imI liye ve unhI-jaise stutyAdika kAryoka karaneme dacitta hue ho| unhIMka mamparka evaM saMskAroM meM rahate hue hI middhasename ujjayinIkI vaha mahAkAlamandiravAlI ghaTanA bana par3I ho. jimase unakA prabhAva cAro ora phaila gayA ho aura unhe bhArI rAjAzraya prApta huA ho / yaha saba dekhakara hI zvetAmbarasaMghakA apanI bhUla mAlUma par3I ho. usane prAyazcittakI zeSa avadhiko radda kara diyA ho aura siddhasenako apanA hI mAdhu nathA prabhAvaka AcArya ghApita kiyA ho| anyathA, dvAtrizikAparase siddhasena gambhIra vicAraka evaM kaThora samAlocaka honeke sAtha sAtha jisa udAra svatantra aura nirbhaya-prakRtike samartha vidvAna jAna par3ate haiM usase yaha AzA nahIM kI jA makatI ki unhoMne aise anucita evaM avivekapUrNa daNDako yoM hI cupake-se gardana mukA kara mAna liyA ho, usakA koI pratirodha na kiyA ho athavA apane liye
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ba koI dUsarA mArga na cunA ho| sambhavataH apane sAtha kiye gaye aise kisI durvyavahArake kAraNa hI unhoMne purANapanthiyoM athavA purAtanapremI ekAntiyoMkI (dvA06meM) kar3I AlocanAe~ kI haiN| yaha bhI ho sakatA hai ki eka sampradAyane dUsare sampradAyakI isa ujjayinIvAlI ghaTanAko apane siddhasenake liye apanAyA ho athavA yaha ghaTanA mUlataH kA~cI yA kAzImeM ghaTita honevAlI samantabhadrakI ghaTanAkI hI eka prakArase kApI ho aura isake dvArA siddhasenako bhI usaprakArakA prabhAvaka khyApita karanA abhISTa rahA ho| kucha bhI ho, ukta dvAtriMzikAoMke kartA siddhasena apane udAra vicAra evaM prabhAvAdike kAraNa dono sampradAyoMmeM samAnarUpase mAne jAte hai--cAhe ve kisI bhI sampradAyame pahale athavA pIche dIkSita kyoM na hue hoN| parantu nyAyAvatArake kartA siddhasenakI digambara sampradAyameM vaisI koI khAsa mAnyatA mAlUma nahIM hotI aura na usa pranthapara digambaroMkI kisI khAsa TIkA-TippaNakA hI patA calatA hai, isIse ve prAyaH zvetAmbara jAna par3ate haiN| zvetAmbaroMke aneka TIkA-TippaNa bhI nyAyAvatArapara upalabdha hote haiM-usake 'pramANaM svaparAbhAsi' ityAdi prathama mokako lekara to vikramakI 11vI zatAbdIke vidvAn jinezvarasUrine usapara 'pramAlakSma' nAmakA eka saTIka vArtika hI raca DAlA hai, jisake antameM usake racaneme pravRtta honekA kAraNa una durjanavAkyoko batalAyA hai jinameM yaha kahA gayA hai ki ina 'zvetAmbaroMke zabdalakSaNa aura pramANalakSaNaviSayaka koI grantha apane nahIM haiM, ya paralakSaNopajIvI hai-bauddha tathA digambarAdi granthAse apanA nirvAha karanevAle hai-ataH ye Adise nahIM-kisI nimittase naye hI paidA hue arvAcIna haiN| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki 'haribhadra, manjavAdI aura abhayadevasUri-jaise mahAn AcAryoka dvArA ina viSayAMkI upekSA kiya jAnepara bhI hamane ukta kAraNase yaha 'pramAlakSma' nAmakA grantha vArtikarUpame apane pUrvAcAyakA gaurava pradarzita karaneke liya (TAkA"pUrvAcAryagaurava-darzanArtha") racA hai aura (hamAra bhAI) buddhisAgarAcAryane saskRta-prAkRta zabdokI siddhike liya padyAme vyAkaraNa granthakI racanA kI hai| isa taraha sanmatisUtraka kA siddhasena digambara aura nyAyAvatArake kartA siddhasena zvetAmbara jAne jAte hai| dvAtrizikAyamase kucha ke kartA siddhasena digambara aura kuchake kartA zvetAmbara jAna par3ata hai aura ve ukta dAnA siddhasenose bhinna pUrvavartI tathA uttaravartI athavA unase abhinna bhI ho sakate hai| aisA mAlUma hotA hai ki urjAyanAkI usa ghaTanAka sAtha jina siddhasenakA sambandha batalAyA jAtA hai unhoMne sabase pahale kucha dvAtrizikAAkI racanA kI hai, unake bAda dUsare siddhasanAne bhI kucha dvAtriMzikAe~ racI hai aura ve saba rAyatAoke nAmasAmyaka kAraNa parasparame mila jula gaI hai, ataH upalabdha dvAtrizikAome yaha nizcaya karanA ki kauna-sI dvAtrizakA kisa siddhasanakI kRti he vizeSa anusandhAnase sambandha rakhatA hai| sAdhAraNataurapara upayoga-dvayake yugapadvAdAdikI dRSTrise, jise pAche spaSTa kiyA jA cukA hai, prathamAdi pA~ca dvAtrizikAoko digambara siddhasenakI, 16vI tathA 25vI dvAtrizikAoko zvetAmbara siddhasenakI aura zeSa dvAtrizikAokA dAnAmese kisI bhI sampradAyaka siddhasenakI athavA dono hI sampradAyoke siddhasenAkI alaga alaga kRti kahA jA sakatA hai| yahI ina vibhinna siddhasenoke sampradAya-viSayaka vivecanakA sAra hai| vIrasevAmandira, sarasAvA, tA. 31-12-1948 1 dekho, bArtika naM. 401se 405 aura unakI TIkA athavA jainahitaiSo bhAga 13 aGka 6-10meM prakAzita muni jinavijayajIkA 'pramAlakSaNa' nAmaka lekha /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlya vArSika 5 ) vizva tattva-prakAzaka manai OM ahama kA nItivirodhI lokalyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja gururjayatyanekAntaH // tasva-sapA varSa | vIra sevAmandira ( samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA sahAranapura kiraNa 12 mArgazIzukla, vIranirvANa-mavana 2474, vikrama savana 2005 dharma aura vartamAna paristhitiyA~ (le0 - nAmacandra zAstrI, jyotiSAcArya, sAhityaratna ) 11vI kiraNaka mUlyame zAmila disambara 1648 mAnavatA dharma hai aura mAnavajIvanako vikAsakI ora le jAnevAle niyama dharmake aGga hai| vicArake liye mAnavajAvanako pradhAna tIna kSetrAme vibhakta kiyA jA sakatA haizArIrika mAnasika aura AdhyAtmika / nitya. caitanya aura akhaNDa AtmAke vikAsa evaM usake mUla svarUpame pratiSThita honeke liye uparyukta tInoM zaktiyA~ sAdhana hai| inake vikAsa dvArA hI carama lakSya AtmAkI anubhUti hotA hai athavA jo AtmAkA astitva nahIM bhI mAnate hai, unake liye bhI ukta tAnoM kSetroMke vikAsa kI nitAnta AvazyakatA hai| kyoMki mAnavakI mAnavatA ina nAnIkaM vikAmakA hI nAma hai| ataeva dharmakA lakSya bhI ina tInoM zaktiyoMke vikasita karanekA hai| jaba taka ina tInoma koI bhI zakti avikasita rahatI hai. mAnava apUrNa hI rahatA hai| spaSTa karaneke liye yo kahA jA sakatA hai ki zarIrake vikAsa ke abhAva me mAnasika zaktiyAMkA vikAsa nahIM aura mAnasika zaktiyAMke kamajora hone para AdhyAtmika zaktikA vikAsa sambhava nahI. ataH Ajake vaijJAnikoM ke yahAM bhI kriyA, vicAra aura bhAvanA ina tInokI avikasita avasthAmeM vyaktigata jIvana niSkriya jIvana hogaa| vyaktikI niSkriyatA apane taka hI sImita nahI rahegI pratyuta usakA vyApI prabhAva samAjapara par3egA; jisakA phala mAnava samAjake vinAza yA usakI asabhyatA meM prakaTa hogA / 1 zarIra kI usa zaktikA nAma zArIrika vikAma hai, jahA~ bhojana ke abhAva meM usakI sthiti raha sake / mAnasika zaktikA artha jJAnakA carama vikAsa he tathA AdhyAtmika zaktikA artha zrAtmasvarUpake hai|
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ zArIrika zaktikI paribhASA aura usake vikAsake dhArmika niyama zArIrika zaktimeM mAnavakA sthUla zarIra, usakI indriyA~-hAtha, paira, nAka, kAna prabhRti zAmila haiN| isa zaktiko vikasita karanekA kAma bhI dharmakA hai, arthAt samAjake ve niyama jinake dvArA isa zaktikA pUrNa vikAsa ho sake, isake vikAsameM kisI prakArakI bAdhA utpanna na ho| manuSyako prArambhase hI zArIrika AvazyakatAokI pUrtike liye bhojana, vastra kI AvazyakatA hotI hai, use rahaneke liye sthAna aura Ane-jAneke liye savArI bhI caahiye| ina AvazyakatAkI vastuoMke milanese usakA zarIra puSTa hotA hai. indriyoMme puSTi zrAtI hai tathA samasta zarIrake aGgopaoNgarUpa zArIrika zaktikA vikAsa hotA hai| mamAjameM AvazyakatA kI vastue~ thor3I haiM aura unake lene vAle atyadhika haiN| isaliye samAjake sabhI sadasyoko vastuoke vitaraNake liya rAjanaitika, sAmAjika aura Arthika niyamokA nirmANa kiyA jAtA hai, jo ki zArIrika zaktike vikasita karaneke liya dhArmika niyama hai| kintu itanA smaraNa rakhanA hogA ki jaba isa zaktikA carama vikAsa ho jAtA hai, usa samaya ya kSudra niyama lAgU nahIM hote hai| isIliye ina niyamoko sthira nahIM mAnA jA sakatA. kintu eka samayama nirmita niyama dUsare samayake liye anupayogI bhI sAbita ho sakate hai| ataeva AjakI paristhitiyo ke prakAzame zaktitrayake vikAsakA dekhanA Avazyaka hai| zArIrika zaktike sAdhana arthakI vyApakatA aura sikkekA pracalana zarIrake vikAsake liye arthakI kitanI AvazyakatA hai. yaha kimIse chupA nahIM / bhojana, vastra, savArI prabhRti mamasta padArtha arthake antargata hai| kevala rupayakA nAma artha nahIM hai| Ajase sahasro varSa pUrva eka aimA bhI yuga thA, jisameM mikkA nahI thA. kaMvala vastuo ke paraspara vinimayase kAya calata the| lekina jaba isa vinimayakI kriyAse mAnavakA zArIrika AvazyakatAkI pUrtime bAdhA Ane lagI to arthake pratIka mikkekA janma huA / spaSTa karaneke liya yo kahA jA sakatA hai ki kucha aise vyakti hai, jinameme ekaka pAsa gehU~. canA Adi anna hai, dusarA eka aisA AdamI hai jimake pAma mavezI haiM, tIsaga eka sA vyakti hai jimake pAsa vastra hai| pahale vyaktikA phalI kI AvazyakatA hai, dRmarakA anAja kI AvazyakatA aura tIsarako tarakAriyAM kii| ye tIno hA vyakti apanI-apanI AvazyakatA kI vastukI prAptike liye chaTapaTA rahe haiN| pahalA anAja vAlA vyakti phalokI dukAnapara gayA aura phala vAlase anAjake badaleme phala denekA kahA, kintu phala vAlekA anAja kI AvazyakatA nhiiN| ataH anAjase phalokA vinimaya nahIM karanA cAhatA athavA adhika anAjake badaleme kama phala denA cAhatA hai, isase pahale vyaktike sAmane vikaTa samasyA hai| dumara vyaktiko anAja cAhiye. ataH vaha mavezI lekara gayA aura badaleme anAja ma~gAne lagA. kintu pahale vyaktiko mavezI kI jarUrata nahIM, use to phala caahiyeN| isaliye usane mavezIke badaleme anAja denese inkAra kara diyA athavA eka mavezI lekara thADAsA anAja denA cAhatA hai. jisase dUsarA vyakti apanA AvazyakatA pUrti kiye binA hI lauTa AtA hai| yahI avasthA tIsare kI hai. use bhI apanI AvazyakatA kI pUtime bAdhA hai| yadi ye vyakti aura bhI kaI prakArake padArtha-namaka, mirca, mamAlA prabhRti kharIdanA cAheM to inheM ye padArtha bhI bar3I kaThinAIse milege| samAjakI ima kaThina mamasyAko sulajhAneke liye dhArmika niyama sikkeke pracalanake rUpameM AvirbhUta huaa| samAjakI chInA-jhapaTIkI samasyA ko arthake pratinidhi sikkene dUrakara mAnavako unnata banAne meM bar3A yoga diyA hai|
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] dharma aura ktamAna paristhitiyA~ [469 sikkekA pracalana eka dhArmika niyama hai sikkekA pracalana eka dhArmika niyama hai isa bAtakI puSTi sikkeke itihAsase svayaM hojAtI hai| sikkA kisI vyApArI dvArA nahIM calAyA gayA hai. balki ise kisI rAjA ne calAyA hai| imakA rahasya yaha hai ki sikke kI dhAka aura sAkha tabhI jama sakatI thI, jaba samAjako isa bAtakA vizvAsa ho jAtA hai ki isakI dhAtu nirdoSa aura tola sahI hai yadi vyApArI varga isakA pracalana karatA to vaha apanI cAlAkIse ukta dono bAtokA nirvAha yathArtharUpame nahIM kara sakatA, jisakA pariNAma sikke rAjyameM bhI arAjakatA hotI aura thor3e dinome mikkA bhI nikammI cIja bana jaataa| ataH dhoravebAjIkA dUra karaneke liye tathA samAjame amana-caina sthApita karaneke liya sikkeke bIcame rAjAko par3anA pdd'aa| isa prakAra isa dhArmika niyamane vyakti aura samAjakI aneka samasyAokI jaTilatAko dUra kara diyaa| zArIrika zakti vikAsaka rthasambandhI dhArmika niyamoMkA Rmika vikAsa yadyapi mudrAke janma hojAnese mAnavakI zArIrika zaktike vikAsame suvidhA prApta huI hai| para kucha cAlAka aura dhUrta vyakti apane bauddhika kauzalase anya vyaktiyoMke zramakA anucita lAbha uThAkara unakA zApaNa karate haiM. jimama mAnava-samAjame do varga sthApita ho jAta hai-eka zApita aura dRsaga zApaka / prAgaitihAsika kAlasa hI mAnava apanI zArIrika zaktike vikAsaka liya dhArmika niyamAkA pracalana karatA calA ArahA hai| paristhitiyoke anumAra sadA ina niyamAma saMzodhana hotA rahA hai| udayakAla aura AdikAlameM jaba loga vaiyaktika sampatti rakhane lage the. arthArjanake asi, mAsa. kRpi. sevA, zilpa aura bANijyake niyama pracalita kiya gaya the, jina niyamAMme zrAbaddha hokara mAnava zArIrika zaktikA vikamita karane ke liya artha prApta karanA thaa| jaba-jaba Arthika vyavasthAmaM vipamanA yA anya kinhIM bhI kAraNAMse bAdhA utpanna huI dhamane use dUra kiyaa| ahimA, satya, acIyaM aura parigraha-parimANa se niyama hai, jo Arthika samasyAkA maMtulana samAjame rakhate hai| artha-sambandhI ina dhArmiya. niyamAkA pAlana rAjanAti aura mamAja ina dAnAka dvArA hI ho sakatA hai / gajanIti madA Arthika niyamAMka AdhArapara calatI hai tathA samAjako bhitti isApara avalambita hai| vartamAna kAlIna Arthika niyamAMka vicAravinimayase to yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAnI hai| pUjIvAdI vicAradhArAkA dhArmika dRSTikoNa sambhavata: kucha loga pUjIvAdI vicAradhAgakA nAma munakara cauka uThage aura prabha kareMge ki dharmaka sAtha isakA sambandha kaimA ? yaha nA eka mAmAjika yA rAjanaitika prabha hai, dharmako imaka bIcame DAlanA ucita nahIM / kintu vicAra karanapara yaha mpaSTa mAlUma ho jAyagA ki dharmakA sambandha AjakI yA prAcInakAlakI mI Arthika vicAradhAgome hai| yadi yaha kahA jAya ki kisI vizepa paristhanime koI Arthika vicAradhArA dhArmika niyama hai, to anucita na hogA, kyoki vaha apane samayame mamAjame zAnti aura vyavasthA sthApita karatI hai| pUjIvAdakI paribhASA samAjake canda vyakti apane buddhikauzala dvAga utpanike sAdhanApara ekAdhikAra kara utpAdana mAmagrIko kriyAtmakarUpa denake liya majadugako naukara rakha lata hai| majadUra apane - zramase arthArjana karate haiM, jisake badalame pU~jIpati unheM vetana deta hai. parantu yaha vetanazramakI
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 ] anekAnta [varSa apekSA kama hotA hai| jitanA majadUroMko deneke bAda baca jAtA hai, vaha pU~japatiyoMke koSameM sazcita hotA hai| isa prakAra samAjameM vyavasAyika krAntike phalasvarUpa pU~jI kucha hI sthAnomeM sazcita ho jAnI hai, yahI pU~jIvAda kahalAtA hai| pU~jI utpAdanake pradhAna cAra sAdhana haibhUmi, maz2adRrI, pUMjI aura saMgaThana / ina cArokI zrAya lagAna yA kirAyA, pArizramika-vetana, vyAja aura lAbha kahalAtI hai / / pUjIvAda aura dharma eka yuga aisA thA. jaba samAjakI suvyavasthAke liye pU~jIvAdakI AvazyakatA thii| svabhAvataH dekhA jAtA hai ki jaba pRzvIpara janasaMkhyAkI vRddhi ho jAtI hai, taba vyaktitva vikAsakI bhAvanA prabala hAtI hai tathA samAjakA pratyeka sadasya ahaGkAra aura vyaktigata svArthoke liya bhautika unnatima spardhA karatA hai, yahI eka-dusaraMkI bar3hA-car3hAkI bhAvana pU~jIvAda kA janma denI hai| prAcAnayugameM jaba janasakhyA sAmita thA, usa samaya samAjakA zaktikA bar3hAnake liya paMjIvAdakA dhArmikarUpa diyA gayA thaa| vastutaH samAjakI zaktike liye kucha hI sthAnoMme pUjIkA mazcita karanA Avazyaka thaa| lekina usa yugame maMcita karanevAlA vyakti akelA hI usa sampattika upabhoga karanekA adhikArI nahIM thA, vaha rakSakake rUpameM rahatA thA, tathA AvazyakatA par3anepara use apanI sampatti samAjako denI par3atI thii| usa samaya mamAja saMcAlanake liye eka aisI vyavasthAko AvazyakatA thI, jisake dvArA AvazyakatA par3anepara paryApta dhana liyA jA ske| pUjIvAdakI AlocanA ___ maMmArakI sabhI vastue~ guNa-dopAtmaka huA karatI haiN| premI kAI vyavasthA nahIM milegI, jimameM kevala gugA yA dAMpa hI ho / pUjAvAda jahA~ dhArmika dRSTime eka yugame samAjavyavasthAme sahAyaka thA, vahA~ Aja samAjake liya hAnikAraka hai| kyoMki jaba rAga-dvepa yukta aparimita bhautika unnatime jagatameM vipamatA atyadhika bar3ha jAtI hai. usa mamaya viSamatA janya dugvoMse chuTakArA pAne ke liye pratyeka mAnava tilamilAne lagatA hai, jisakI pratikriyAsvarupa anya sAmAjika vyavasthA janma grahaNa karatI hai| kyoMki vahA~ Arthika vicAradhArA pratyaka vyaktike liya dhArmika ho sakatI hai jisase zArIrika zaktiko vikasita karanevAle sAdhana AsAna se prApta ho ske| Aja samAjameM calanevAlA zoSagA (exploitation) jo ki pU~jIvAdakA kAraNa hai, adhArmika hai| zASaNa mamAjake pratyeka sadasyako ucita aura upayukta mAtrAme zarIra dhAraNakI Avazyaka sAmagrI dename bAdhaka hai| ataH pUjIvAda Ajake liya adhArmika hai| dharma aura mAkse-vicAradhArA yadyapi loga mArksako dharmakA virodhI mAnate hai. para vAstavika kucha aura hai| mArksane jisa Adarza samAjako kalpanA kI hai. vaha dharmake binA eka kadama bhI nahIM cala sktaa| para itanA sunizcita hai ki mAksakI dharma paribhASA kevala zArIrika zaktike vikAsa taka hI sImita hai. mAnasika AdhyAtmika zaktike vikAsa paryanta usakI pahuMca nahIM / jIvanake liye sirpha bhojana aura vana hI Avazyaka nahIM, kintu eka aisI vastukI bhI AvazyakatA hai jo mAnasika aura AdhyAtmika tRptimeM kAraNa hai; vaha hai saMyama aura AtmaniyantraNa / ataeva bhautika dRSTise samAjako suvyavasthita karanevAle Arthika paristhitikA nizcayAtmaka svabhAva (Economicdeterminism). zreNIyaddha. malyakA niyama. atiriktArtha, atiriktArthako
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma bhAra vatamAna paristhitiyAM bar3hAnevAlI pipAsAkA virodha aura sAdhanoMke kendrIyakaraNakA virodha ye mAsake siddhAnta bhI saMyama aura bhAtmaniyantraNake vinA saphala nahIM ho skte| dharma aura gAMdhI-vicAradhArA gA~dhI vicAradhArAne, joki jainaArthika vicAradhArAkA aMza hai, samAjake vikAsameM bar3A yoga diyA hai| mahAtmAjIne mAnavakI bhautika unnatikI apekSA AdhyAtmika unnatipara adhika jora diyA hai| unhoMne jIvanakA dhyeya kevala iha laukika vikAsa hI nahIM mAnA, kintu satya, ahiMsA aura Izvarake vizvAsa-dvArA AtmasvarUpameM pratiSThita ho jAnA hI jIvanakA carama lakSya mAnA hai / mAnavakI Arthika samasyAko sulajhAneke liye, jo ki AjakI eka Avazyaka cIja hai, unhone asatya aura ahiMsAke sahAre mazInayugako samApta kara Atmanirbhara honekA pratipAdana kiyA hai| 'sAdAjIvana aura uccavicAra' yaha eka aisA siddhAnta hai, jisake prayogadvArA sArI samasyAe~ sulajhAI jA sakatI haiN| sAdagIse rahanepara vyaktike sAmane aAvazyakatAe~ kama rahegI, jisase samAjakI chInA-jhapaTI dUra ho jaaygii| Arthika samasyA aura apanA dRSTikoNa Ajake yugame zArIrika AvazyakatAkI pUrtimeM ekamAtra sahAyaka artha hai| isakI prAptike liya dhArmika niyamAMkI AvazyakatA hai| ataH vartamAnameM pracalita sabhI mArthika vicAradhArAoMkA samanvaya kara katipaya niyama nIce diye jAte hai, jo ki jainadharma-sammata haiM aura jinake prayogase mAnava samAja apanA kalyANa kara sakatA hai 1-samAjakA nayA DhA~cA aisA taiyAra kiyA jAya jisameM kisIko bhUkhoM maranekI naubata na Ave aura na kAI dhanakA ekatrIkaraNa kara ske| zoSaNa, jA ki mAnavasamAjake liye abhizApa hai, tatkAla banda kiyA jAya / 2-anyAyadvArA dhAnArjanakA niSedha kiyA jAya-juA khelakara dhana kamAnA, * saTTA-laoNTarI dvArA dhanArjana karanA, cArI. ThagI, ghUma, dhUsaMtA aura corabAjArI-dvArA dhanArjana karanA, binA zrama kiye kevala dhanake balase dhana kamAnA evaM dalAlI karanA Adi dhana kamAneke sAdhanAkA niSedha kiyA jAya / 3- vyaktikA AdhyAtmika vikAsa itanA kiyA jAya, jisase vizvapremakI jAgRti ho aura sabhI samAjake sadasya zakti-anumAra kArya kara AvazyakatAnusAra dhana prApta kreN| 4-samAjameM Arthika samatva sthApita karane liye maMyama aura AtmaniyantraNapara adhika jora diyA jAya, kyoMki isake binA dhanarAzikA samAna vitaraNa ho jAnepara bhI cAlAka aura vyavahAra-kuzala vyakti apanI dhUrtatA aura caturAIse pUMjIkA ekatrIkaraNa karate hI rheNge| kAraNa, saMsArameM padArtha thor3e haiM, tRSNA pratyeka vyaktimeM ananta hai. phira chInA-jhapaTI kaise dUra ho sakegI ? saMyama hI eka aisA hai, jimase samAjameM sukha aura zAnti denevAle ArthikapralobhanokI tyAgavRttikA udaya hogA / saccI zAnti tyAgame hai. mogameM nhiiN| bhale hI bhogoMko jIvoMkI svAbhAvika pravRtti kahakara unakI anivAryatA batalAI jAtI rahe; parantu isa bhogavRttise antameM jI Uba jAtA hai| vicArazIla vyakti isake khokhalepanako samajha jAtA hai| yadi yaha bAta na hotI to Aja yUropase mautika aizvaryake kAraNa ghabar3Akara jo dharmakI zaraNameM AnekI AvAja A rahI hai, sunAI nahIM pdd'tii|
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 ] bhanekAnta mAnavake vikAsameM sahayoga denevAlI rAjanIti prAgaitihAsika-bhogabhUmi-kAlameM na koI rAjA thA aura na koI prjaa| sabhI Ananda aura premase apanA jIvana vyatIta karate the| kintu udayakAla-karmabhUmike prArambhameM jaba svArthIkA saMgharSa hone lagA to rAjyavyavasthAkI nIva par3I aura uttarottara isameM vikAsa samaya aura AvazyakatAke anusAra hotA rahA / rAjya-saMcAlanakI tIna vidhiyA~ pramukha hairAjatantra, adhinAyakatantra aura prajAtantra / tInoM tantroMkI vyAkhyA aura AlocanA rAjatantrameM zAsanakI bAgaDora aise vyaktike hAthameM hotI hai jo vaMzaparamparAse rAjyakA sarvocca adhikArI calA A rahA ho / adhinAyakatantrameM zAsanasUtra ese vyaktike hAthameM hotA hai jo jIvanabharake liye yA kisI nizcita kAla takake liye pradhAna zAsakake rUpame cuna liyA jAtA hai aura prajAtantra-praNAlI meM zAsanasUtra janatAke dvArA cune hue pratinidhiyoMke hAthameM hotA hai| . ina tInoM tantroMmeM guNa-doSa donoM haiM, phira bhI prajAtantrapraNAlI naitika, Arthika aura sAmAjika vikAsameM adhika sahAyaka hai| para isa praNAlIme isa bAtapara dhyAna rakhanA hogA ki nirvAcana vinA kisI pakSapAta aura lena-denake ho / rupayoke balapara mata (voTa) kharIdakara kisI padake liye nirvAcita honA parama adhArmikatA hai| bhAratake navanirmANameM prajAtantra praNAlI hI upayogI ho sakatI hai| samaya aura paristhitiyoke anusAra yaha praNAlI vyakti aura samAjakI zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika zaktiyokA vikAsa kara sakatI hai| prema, saMyama aura shnshiiltaak| dAyitva mAnavamAtrakA hotA hai, isase koI bhI aparAdha nahIM krtaa| kyoki janatA apane dvArA nirdhArita niyamokI avahelanA nahIM kara sakatI hai| jaba pratyaka vyakti svecchApUrvaka niyamAMkA pAlana karegA to rAjakIya zaktikA sadupayoga anya vikAsake sAdhanoMme kiyA jaaygaa| ataH yaha premakA zAsana samAjakI sarvAGgINa unnatike liye dhArmika hai| samAja aura dharma mAnava sAmAjika prANI hai, yaha akele rahanA pasanda nahIM karatA hai, ata: use apane vikAsake liye saMgaThanakI AvazyakatA hotI hai| kisI samAnatAke AdhArapara jo saMgaThana kiyA jAtA hai, vahI samAja kahalAtA hai| isa prakAra jAti, dharma, jAvikA, saMskRti, prAnta, deza prabhRti vibhinna bAtoke nAmapara saGgaThita vyaktiyAMkA samUha vibhinna samAjAme baTA mAnA jaaygaa| apane samAja-vargavizeSako zreSTha samajhakara anya vargoMse dveSa karanA, adhArmikatA hai| Aja jAtidveSa, dharmadveSa, prAntavidveSa. bhASAvidveSa, vyavasAyavidvapa vibhinna prakArake dvapa vartamAna haiM, jinake kAraNa samAjame atyanta azAnti hai| rAga aura dveSa ya dAno hI adharma haiM, vizuddha premakA vyApakarUpa hI dharmake antargata AtA hai| ataH apanekA bar3A aura anyako choTA samajhakara ghRNA karanA amAnavatA hai| sAmAjika vikAsake liye nimna dhArmika niyamoMkA pAlana karanA Avazyaka hai 1 sahAnubhUti, 2 ahAra aura dveSakA tyAga, 3 'Atmavat sarvabhUteSu' kI bhAvanA, jo vyavahAra apaneko nahI rucatA use anyake sAtha mahIM karanA, 4 dhArmika sahiSNutA.
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] 5 naitikastarako unnata karaneke liye sadAcAra, bhrAtRtva-bhAvanA, namratA, vAtsalya, sevA-zubhra pAkI pravRtti Adi guNoMkA vikAsa evaM 6 ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahakI / bhAvanAoMkA pracAra karanA / mAnasika zakti aura usake vikAsake sAdhana mAnasika zakti meM buddhi, mana, hRdaya aura mastiSkakA vikAsa zAmila hai / ina cAroMke vikasita hue binA dharmakA pAlana yathArthataH nahI ho sktaa| jisa prakAra zarIrake vikAsake liye uttama bhojanakI AvazyakatA hai usI prakAra mAnavakI mAnasika zaktike vikAsake liye sAhitya aura kalAkI AvazyakatA hai| gaharAIme paiThanepara patA lagatA hai ki kalAkA artha saMkucita nahIM, kintu samyak prakAra jInA bhI kalAmeM parigaNita hai / kevala peTa bharanA aura anta me rAmanAma satya ho jAnA' jInA nahIM hai, ataeva ve dhArmika niyama kalA hai jinake sevana se zarIra aisA sabala ho. jisase kisI bhI prakArakA roga utpanna na ho sake, Alasya aura thakAvaTa na mAlUma ho / mana itanA pavitra ho jisase bure vicAra kabhI utpanna na ho, U~ce AdarzakI kalpanAe~ udbuddha ho, hRdaya itanA nirmala ho, ki dayA aura ahiMsAkI bhAvanAe~ utpanna ho evaM buddhi aisI ho jisase sat-asatkA yathArtha niraNya kara sake / dharmakA kArya isI kalAko sikhalAnA hai, vAsanA udbuddha karanevAlI kalAko nahI / Atmikazakti aura usake vikAsake sAdhana zrAtmika guNa jJAna, darzana aura cAritrakA vikAsa karanA dharmakA carama lakSya haiM / inake pUrNa vikasita hAnapara hA zuddha AtmatattvakI prApti hotA hai / dhama Ara vatamAna pArAsthAtathA [ 472 sAdhakake liye sabase Avazyaka yaha hai ki vaha sarva prathama zrAtmatattvakA vizvAsa kara anAtmika bhAvAMko chor3anekA prayatna kre| jabataka mAnavaka buddhi bhautika sukhoMkI ora rahatI haiM, AdhyAtmika zaktikA vikAsa nahIM hotA, lekina jaise-jaise bhautikatAse Upara uThatA jAtA hai; Atmika gugNa prakaTa hone lagate hai| jo saMgama - indriyanigraha - bhojana-vastrakI cintA rakhanevAle vyaktiko burA mAlUma hotA hai, vahI saMyama vikasita mastiSka aura hRdayavAlako kalyANakArI hotA hai / para isakA artha yaha nahIM hai ki vaha pratyakSake prayogase inkAra karatA hai, balki yaha hai ki indriyajanya sukha kSaNika aura vinAzIka honeke kAraNa pUrNatRptime asamartha haiM / pUrNatRptike sAdhana tyAga, vinaya, saMyama, Atmacintana, kSamA, mArdava, zauca aura brahmacarya Adi hai / upayukta vivecaname spaSTa hai ki dharmakA sambandha jahA~ AtmakalyANa ke sAtha hai. vahA~ zrajakI roTI aura vastrakI samasyAo ko bhI sulajhAnA hai / kevala AdhyAtmavAda Ajake yugameM dharmakA vizleSaNa nahIM kara sakatA / dhamaMse logoke manameM jo glAni aura upekSA utpanna hogaI hai. usakA mUla kAraNa AjakI samasyAoM ko sulajhAnekA prayatna na karanA hI hai| yadi loga dharmako paralokakI vastu na mAnakara AjakI duniyAkI vastu samajheM aura Arthika, sAmAjika tathA rAjanaitika paristhitiyAMko sulajhAne meM usakA upayoga kareM to logoMke liye dharmaM hauA na rhe| yaha to aisA pavitra padArtha hai jisake sAmane U~ca-nIca, chuA-chUta. choTA-bar3A, ghRNA dveSa. kalaha-rAga, Adi bAteM kSaNabhara bhI nahIM Thahara sakatI hai| Aja logoMne dharmake galeko ghoTakara use sAmpradAyikatAkA jAmA pahanA diyA hai, jisase vaha sirpha paraloka kI bastu bana gayA hai|
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmazrutasAgarakA samaya aura sAhitya (lekhaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI) brahmazrutasAgara mUlasaMgha sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNake vidvAn the| inake gurukA nAma vidyAnandI thA, jo bhaTTAraka padmanandIke praziSya aura devendrakIrtike ziSya the| aura devendrakIrtike bAda bhaTTAraka padapara AsIna hue the| vidyAnandIke bAda ukta padapara kramazaH mallibhUSaNa aura lakSmIcandra pratiSThita hue the / iname mallibhUSaNaguru zrutasAgarako parama AdaraNIya gurubhAI mAnate the aura inakI preraNAse zrutasAgarane kitane hI granthokA nirmANa kiyA hai| ye saba sUratakI gaddIke bhaTrAraka haiM / isa gaddIkI paramparA bha0 padmanandIke bAda devendrakIrtise prArambha huI jAna par3atI hai| brahmazrutasAgara bhaTTAraka padapara pratiSThita nahIM hue the; kintu ve jIvanaparyanta dezavratI hI rahe jAna par3ate hai. unhone apaneko granthoMmeM 'dezavatI' zabdase ullekhita bhI kiyA hai| ve saMskRta aura prAkRta bhASAke acche vidvAn the| unheM 'kalikAla sarvajJa, ubhaya bhASAkavicakravartI, tArkikaziromaNi, paramAgamapravINa aura navanavatimahAvAdi vijetA' Adi aneka upAdhiyA~ prApta thI jinase unakI pratiSThA aura vidvattAkA anumAna lagAyA jA sakatA hai| aba jAnanA yaha hai ki ve kaba hue haiN| yadyapi zratasAgarajIne apanI kRtiyomeM unakA racanAkAla nahIM diyA jisase yaha batalAyA jA sake ki unhone amuka mamayase lekara amuka samaya taka kina kina granthoMkI kisa kramase racanA kI hai| kintu anya dusare sAdhanoke AdhArase yaha avazya kahA jA sakatA hai ki brahmazru tasAgarakA samaya vikramakI solahavI zatAbdIkA prathama, dvitIya va tRtIya caraNa hai| arthAt ve vi0 saM0 1508se 1575ke madhyavartI vidvAna haiN| isake do zrAdhAra hai eka to yaha ki bhaTTAraka vidyAnandIke vi0 saM0 146hase vi0 saM0 5523 takake aise mUrtilekha pAye jAte hai jisakI pratiSThA bha0 vidyAnandIne svayaM kI hai athavA jinameM bha0 vidyAnandIke upadezase pratiSThita hAnekA samullakha pAyA jAtA hai / aura mallibhUSaNaguru' vi0 saM0 1544 taka yA usake kucha samaya bAda taka paTTapara AsIna rahe haiM aimA sUrata Adike mUrtilekhose spaSTa jAnA jAtA hai| isase spaSTa hai ki bha0 vidyAnandIke priyAMzaSya brahma. zra tasAgarakA bhI yahI samaya hai| kyoki yaha vidyAnandIke pradhAna ziSya the| dRsarA AdhAra yaha hai ki unakI racanAomeM eka 'vratakathAkoza'kA bhI nAma diyA huA hai, jise maine dehalIke pazcAyatI mandirake zAstrabhaNDArame dekhA thA aura umakI Adi antakI prazastiyA~ bhI noTa kI thI, unama 24vI 'palyavidhAnakathA'kI prazastimeM IDarake rAThaura rAjAbhAnu athavA rAvabhANajIkA ullekha kiyA gayA hai aura likhA hai ki 'bhAnubhUpatikI bhujArUpI talavArake jala pravAhame zatrukulakA vistRta prabhAva nimagna hojAtA thA aura unakA mantrI hubaDa kulabhUSaNa bhojarAja thA, usakI patrIkA nAma vinayadavI thA jo atIva patitratA sAdhvI aura jinadevake caraNakamalokI upAsikA thii| usase cAra putra utpanna ----------- ---..-- - ----- ----------------- 1 dekho, dAnavIra mANikacanda pR. 37 / 2 dekho, gujarAtImandira sUratake mUrtilekha, dAnavIra mANikacanda pR0 53, 54 / 3 malibhUSaNake dvArA pratiSThita padmAvatIkI sa0 1544kI pratiSThita eka mUrti, jo sUratake bar3e mandirajI meM virAjamAna hai|
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] brahmatha tasAgarakA samaya Ara sAhitya hue the, jinameM prathama putra karmasiha. jimakA zarIra bhUriranaguNose vibhUSita thA aura dUsarA putra kulabhUSaNa kAla thA, jo zatrukulake liya kAlasvarUpa thA, tIsarA putra puNyazAlI zrIghApara, jo saghana pAparUpI girIndra ke liye vanake samAna thA aura cauthA gaGgAjalake mamAna nirmala manavAlA gaGga / ina cAra putrAMke bAda inakA eka bahina bhI utpanna huI thI jo aimI jAna par3atI thI ki jinavarake mugbama nikalI huI sarasvatI ho athavA dRr3hasamyaktvavAlI revatI ho, zIlavanI mAtA ho aura guNaratnagazi gajula hA' / zra nasAgarajIne svayaM saMghasahita usake mAtha gajapantha aura tuGgIgira AdikI yAtrA kI thI aura vahA~ usane nitya jina pUjanakI. tapa kiyA aura saMghako dAna diyA thaa| jaisA ki ukta prazastike nimna padAse spaSTa hai: "zrIbhAnubhUpati majAsijalapravAha nirmagnazatrakalajAtatataprabhAvaH / sada ddhyahubRhakula vRhatIladurga zrImAjarAjaiti matrivarA babhUva // 44 // " bhAyogya sA vinayadavyabhidhAsudhIpamodgAravAkakamalakAtamukhI sakhIva / lakSmyAH prabhArjinavarasya padAjabhaGgI sAdhvIpanivataguNAmaNicanmahAA // 4 // sA mUta bhUriguNAratnavibhUpitAgaM zrIkamamihamitipatramanakaratna / kAla ca zatrakulakAla mananapurAya zrIghAparaM ghanatarAgirAndravaja // 15 // gaGgAjalapravilAcyamanonikata tayaM ca varyataramagajamatra gaMga / jAtA purasnadanupunantikA svamapA vakaSa majinaparamya sarasvatIca // 4 // sabhyastvadAya kalitA kilavitAva mAtava zIlamalilIkSitabhUribhUmiH / gajAmatIva subhagAgurAgaratnarAzi valAsarasvatI ivAcati puttalAha // 48 // yAtrA cakAra gajapagirI sasaghAtanapA sidadhanI puDhavratA sA / rAnchAntika gaNamamarcanamahadIza ninyArcanaM sakalasaMgha madattadAnaM // 26 // tugAgaro ca balabhadramunaH padAjabhanI tathA sakataM yatimazcakAra / zrAmAlabhUpaNagurupravargapadazAcchAba vyadhAya yadidatinA dAdATaM // 5 // -patyavidhAna kathA prazasti / ukta prazasti padyAma ullimbita bhAnubhUpani iMTaraka gaTAravazA rAjA the| yaha gavapUjAjI prathama putra aura gava nAgayagAdAmajAka bhAra the aura unake bAda gajyapadapara AsAna hA th| inake samaya vi. sa. 15 me gujaganake bAdazAha muhammadazAha dvitIyana iMTarapara car3hAI kI thI taba unhoMne pahAmi bhAgakara apanI rakSA kI. bAdame unhoMne mulaha karalI thii| phArasI navArIyoma inakA vAragaya nAmase ullaMgya kiyA gayA hai| inake do putra the sUrajamalla aura bhImasiha / rAvanAragajAna sa. 15 me 155: naka gajya kiyA hai| inake bAda gavamUrajamallajI ma. 155-meM gacyAmAna hue the| gavabhAgajAka ganyakAlama hI ukta payavidhAna kathA'kI racanA huI haiN| isameM a namAgarakA mamaya vikramako mAilavI zatAbdIkA prathamadvitIya caggA nizcita hAnA hai| zratamAgarakI mRtyu kaba aura kahA~ huI usakA koI nizcita AdhAra abataka nahIM milA imAma unake uttara samayako nizcita mAmA nirdhArita karanA kaThina hai. phira bhI ma. 158se pUrva taka umI mImA jamra hai aura jisakA aAdhAra nimna prakAra hai: zratamAgarane paM0 AzAdharajAka mahAabhipakapAThapara eka TIkA likhI hai jo abhiSekapAThamagrahame prakAzita ho cukI hai| usakI legyaka prazamni saM0 158-kI hai. jima 1 degyo, bhAratake prAcAna gajavaza bhAga 3 pR. 427 / 2 sa. 1585kI likhI huI zra namAgarakA paTa pAhuTa TAkAkI eka prati zrAmara ke sAmnabhaNDArame maujUda hai aura usakI lekhaka prazasti merI nATabukama uda ta hai|
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta - bha0 lakSmIcandra ke ziSya brahmajJAnasAgarake paThanArtha AryA vimalazrIkI celI aura bha0 lakSmIcandra dvArA dIkSita vinayazrIne svayaM likhakara pradAna kI thii| isake sivAya, brahmanemidattane apane ArAdhanAkathAkoza, zrIpAlacarita, sudarzanacarita, rAtribhojanatyAgakathA aura neminAtha purANa Adi pranthoM meM zrutasAgarakA Adara pUrvaka smaraNa kiyA hai| ina pranthome ArAdhanAkathAkAza saM0 1575ke lagabhagakI racanA hai aura zrIpAlacarita saM0 1585meM racA gayA hai| zeSa racanAe~ isI samayake madhyakI yA AsapAsake samayakI jAna par3atI haiN| brahmazrutasAgarakI aba taka 36 racanAoMkA' patA calA hai jinameMse 8 TIkAprantha haiM aura zeSa saba svatantra kRtiyA~ haiM unake nAma isa prakAra haiM: 1 yazastilakacandrikA, 2 tattvArthavRtti, 3 tattvatrayaprakAzikA, 4 jinasahastranAmaTIkA, 5 mahAabhipekaTIkA, 6 SaTpAhuDaTIkA, 7 siddhabhaktiTIkA, 8 siddhacakrASTakaTIkA, jyeSTajinavarakathA, 10 ravivratakathA, 11 saptaparamasthAnakathA, 12 mukuTasaptamakothA, 13 akSayanidhikathA, 14 SoDazakAraNakathA, 15 meghamAlAvratakathA, 16 candanaSaSThIkathA, 17 labdhividhAnakathA, 18 purandaravidhAnakathA, 16 dazalAkSiNIvratakathA, 20 puSpAJjalivratakathA, 21 aAkAzapaJcamIkathA, 22 muktAvalivratakathA, 23 nidukhasaptamIkathA, 24 sugandhadazamIkathA, 25 zravaNadvAdazIkathA, 26 ratnatrayavratakathA, 27 anantavratakathA, 28 azAMkarohiNIkathA, 26 tapolakSaNapaMktikathA, 30 merupaMktikathA, 31 vimAnapaMktikathA, 32 palyavidhAnakathA / (ina kathAomeM naM0 hase lekara 32 takaka grantha 'bratakathAkAMza' nAmase eka granthameM sagraha kara diye gaye hai; parantu ve eka granthake aGga nahIM haiM uname bhinna bhinna vyaktiyoke anurodha evaM upadezAdi dvArA race jAnekA spaSTa ullekha nihita hai isIse yahA~ unheM eka granthakA nAma na dekara svatantra 24 granthake rUpame ullekhita kiyA hai)| 33 zrIpAlacarita, 34 yazodharacarita, 35 audAryacintAmaNI (prAkRta svApajJavRttiyuktavyAkaraNa) 36 shrutskndhpuujaa| tA0 25-1-46 sudhAra-sUcanA anekAntakI gata 18vIM kiraNake prathama pRSThapara prakAzita 'madIyA dravyapUjA' nAmakI kavitAke chapane kucha azuddhiyA~ hogaI hai aura kucha usake legvaka yugavIrajIne usameM thor3A-sA nayA saMskAra bhI kiyA hai ataH pAThaka apanI-apanI pratimeM usakA nimna prakArase sudhAra kara par3hanekI kRpA kareM: prathama padyameM 'mayaM'kI jagaha midaM' aura 'samarpayAmi iti'kI jagaha 'samarpaya'hamiti' banA leve / dvitIya padyame etaccA''hadi ke sthAnapara enanma hadi', 'rasayutai-rannAdipAnaHsaha ke sthAnapara 'rasayutairanAdibhIgecanaiH'. 'tvapaNa-carthatA ke sthAna para tvarpaNa-moghatA' aura sadbheSajA''naya'van ke sthAnapara 'madbheSajA''naya'van' aimA pATha kara lave / tRtIya padyame 'tattama'kI jagaha 'tattat kiyA jAnA caahiye| catutha padyame 'zigaina ke sthAnapara 'ziro'gra' aura 'etanme tava dravya-pUjanamaho'ke sthAnapara etadravyamupUjanaM mama vibho: banA lenA cAhiye / sAtha hI isake dvitIya caraNameM dvitIya padyake dvitIya caraNa-jaisA jo vyarthakA Daiza (-) par3A huA hai use nikAla kara pUrvApara akSaroko milA denA cAhiye aura antameM lekhakakA nAma 'yugavIra' de denA cAhiye / -prakAzaka 1 naM. 1, 5, 6kI TIkAe~ prakAzita hocukI haiM naM0 2kI TIkA bhAratIyajJAnapIThakAzIse prakAzita ho rahI hai| naM. 3, 4kI TIkAe~ aura zeSa saba grantha abhI taka aprakAzita haiN|
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavajAtike patanakA mUla kAraNa-saMskRtikA mithyAdarzana (pro. mahendrakumAra nyAyAcArya, bhAratIyajJAnapITha kAzI) saMskRtike svarUpakA mithyAdarzana hI mAnavajAtike patanakA mukhya kAraNa hai| manuSya eka sAmAjika prANI hai| yaha apane Asa-pAsake manuSyoM ko prabhAvita karatA hai| baccA jaba utpanna hotA hai to bahuta kama saMskAroko lekara AtA hai| utpattikI bAta jAne diijiye| yaha AtmA jaba eka dehako chor3akara dUsarA zarIra dhAraNa karaneke liye kisI strIke garbhameM pahuMcatA hai tA bahuta kama saMskAroko lekara jAtA hai| pUrva payAyakI yAvan zaktiyA~ usI paryAyake sAtha samApta ho jAtI haiM kucha sUkSma saMskAra hI janmAntara taka jAte haiN| usa samaya usakA AtmA sUkSmakArmaNa zarIrake sAtha rahatA hai| vaha jisa strIke garbhame pahuMcatA hai vahA~ prApta vIryakaraNa aura rajaHkaraName bane hue kalalapiNDameM vikasita hone lagatA hai| jaise saMskAra usa rajakaraNa aura vIryakAme hoge unake anusAra tathA mAtAke AhAra-vihAra vicAroke anukula vaha bar3hane lagatA hai| vaha to komala momake samAna hai jaisA maoNcA mila jAyagA vaisA Dhala jaavegaa| ata: usakA 66 pratizata vikAsa una mAtA-pitAke maMskAroke anusAra hotA hai / yadi uname koI zArIrika yA mAnasika bImArI hai to vaha bacceme avazya shraajaaygii| janma leneke bAda vaha mA~ bApake zabdoMko munatA hai unakI kriyAAMkA dekhatA hai| zrAmapAsake lAgAMke vyavahArake saMskAra usapara kramazaH par3ate jAte haiN| aura vaha saMskArokA piNDa bana jAtA hai| eka brAhmaNama utpanna bAlakakA janmane hI yadi musalamAnake yahA~ pAlaneko rakha diyA jAya to usameM vaise ho khAna-pAna, bolacAla, AcAra-vicAraka saMskAra par3a jaayege| vahIM ulTe hAtha dhAnA, abbAjAna bAlanA, salAmaduA karanA, mAMma gyAnA usI maggeme pAnI pInA, umAse TaTTA jAnA aadi| yadi vaha kisI bhIr3ayakI maoNdame calA jAtA hai nA vaha caupAyAkI taraha calane lagatA hai / kapar3A pahinanA bhI use nahIM suhAnA, nAkhUnase damagako nocatA hai| zarIrake AkArakaM mivAya sArI bAta bhar3iyo jamA ho jAtI hai| yadi kimI cANDAla kA bAlaka brAhmaNake yahA~ pale to usame bahuta kucha saskAra prANoka aajaayge| hA, nI mAha taka cAgaDAlAka zagagme jo umameM saskAra par3a hai va kabhA kabhI udabuddha hokara usake cANDAlatvakA paricaya kaga dete hai / nAtparya yaha ki mAnavajAtikI nRtana pIr3hI ke liye bahuta kucha mA~ bApa uttaradAyI hai| unakI burI Adata, khAMTe vicAra usa navAna pIr3hIme apanA ghara banA lena hai| zrAja jaganama maba cillA rahe hai saMskRnikI rakSA karo saMskRti DUbI saskRti DUbI use bcaayaa| ima saskRnika nAmapara usake ajAyabagharamai anaka prakArakA bahUdI bharI huI hai| kalpita U~canIca bhAva, amuka prakArake AcAra-vicAra, rahanasahana, bolanAcAlanA, uThanAbaiThanA Adi sabhI zAmila hai| isa taraha jaba cAroM prArame maskRni rakSAkI AvAja zrArahI hai aura yaha ucita bhI hai to sabase pahile saskRtikI parIkSA hAnA jarUrI hai| kahIM maMskRtika nAmapara mAnavajAtike vinAzaka mAdhanakA pApaNa to nahI kiyA jA rhaa| briTenameM aMgreja jAti yaha pracAra karatI rahI ki-gorI jAtiko Izvarane kAlI jAtipara zAmana karane ke liye hI bhUtalapara bhejA hai aura imI kumaMskRtikA pracAra kara ve bhAratIyopara zAmana karane rhe| yaha to hama logAne unake Izvarako bAdhya kiyA ki vaha unase kaha de ki aba zAsana karanA chor3a dA aura usane
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 [vaSa hai bAdhya hokara chor3a diyaa| jarmanIne apane navayuvakoMse isa saMskRtikA pracAra kiyA ki jarmana eka Arya rakta hai| vaha sarvottama hai| vaha yahUdiyoMke vinAzake liye hai aura jagatameM zAsana karanekI yogyatA usImeM hai| yaha bhAva pratyeka jarmana yuvakameM utpanna kiyA gyaa| usakA pariNAma dvitIya mahAyuddhake rUpameM mAnavajAtiko bhoganA par3A aura aisI hI kusaMskRtiyoMke pracAra se tIsare mahAyuddhakI sAmagrI ikaTThI kI jA rahI hai| bhAratavarSame sahasro vaSase jAtigata uzcatA-nIcatA chuAchUta dAsIdAsa prathA strIko pada dalita karaneko saMskRtikA pracAra dhamake ThekedArone kiyA aura bhAratIya prajAke bahubhAgako aspRzya ghoSita kiyA, khiyoMko mAtra bhoga vilAsakI sAmagrI banAkara unheM pazuse bhI badatara avasthAme pahuMcA diyaa| rAmAyaNa jaise dharmagranthameM "DholagaeNvAra zUdra pazu nArI / ye saba tAinake adhikaarii|" jaisI vyavasthAe~ dI gaI aura mAnavajAtimeM aneka kalpita bhedoMkI sRSTi karake ekavargake zoSaNako zAsanako vilAsakA protsAhana diyA, use puSpakA phala batAyA aura usake ucchiSTa kaNose apanI jASikA calAI / nArI aura zUdra pazuke samAna karAra diya gae aura unhe DhAlakI taraha tAr3anAkA pAtra btaayaa| isa dharma vyavasthAko aAja saMskRtike nAmase pukArA jAtA hai jisa purAhitavagakI dhamase AjIvikA calatI hai unakI pUrI senA isa saMskRtikA pracArikA hai| pazuAkA brahmAne yajJake liye utpanna kiyA hai ataH brahmAjAka niyamake anusAra unha yajJama jhAkA / jasa gAkA rakSAke bahAne musalamAnoko gAliyA~ dI jAtI hai una yAjJikAkA yajJazAlAme gAmadhayajJa dhamake nAmapara barAbara hote the| atithi satkArake liya inhe gAyakI bAMchayAkA bhato banAnama kAi saGkoca nahIM thaa| kAraNa spaSTa thA brAhmaNa brahmAkA mukha hai, dhamazAstrakI racanA usake hAthameM thii| isa vargake hitake liye ve jo cAha likha sakata hai| unane to yahA~ taka lakhanakA sAhasa kiyA hai ki-brahmAjIne sRSTiko utpanna karake brAhmaNAMko saupa dI thI arthAt brAhmaNa isa sArI sRSTike brahmAjAse niyukta svAmI hai| brAhmaNAMkA asAvadhAnAse hI dUsare loga jagatke padArthoka svAmI bane hue hai| yadi brAhmaNa kisAkA mArakara bhA usakA sampatti chIna letA hai to vaha apanI hI vastu vApisa letA hai, usakA vaha lUTa satkArya hai vaha usa vyaktikA uddhAra karatA hai| ina brahmamukhone aisI hI svArtha poSaNa karanevAlA vyavasthAeM pracArita kii| jisase dUsare loga brAhmaNake prabhutvako na bhUle / garbhase lekara maraNa taka saikar3o saMskAra inakI AjIvikAke liye kAyama hue| maraNake bAda zrAddha vArSika vArSika Adi zrAddha inakI jIvikAke AdhAra bane / prANiyoke naisargika adhikArIkA apane AdhIna banAneke zrAdhArapara saMskRtike nAmase pracAra hotA rahA hai| aisI dazAmeM isa saMskRtikA samyagdazana hue binA jagatme zAnti aura vyaktikI mukti kaise ho sakatI hai| varga vizeSakA prabhutAke liye kiyA jAnevAlA yaha viSailA pracAra hI mAnavajAtika patana aura bhAratakA parAdhAnatAkA kAraNa huaa| Aja bhAratame svAtantryodaya hAnepara bhI vahI jaharIlI dhArA saMskRtirakSA ke nAmapara yuvakoke komala mastiSkopara pravAhita karanekA pUrA prayatna vahI varga kara rahA hai| hindIka rakSA ke pIche vahI bhAva haiN| purAne samayame isa bagane saMskRtako mahanA dI thI aura saMskRtake uccAraNako puNya aura dUsarI janabhASA-apabhraMzake uccAraNako pApa batAyA thaa| nATakomeM strI aura zUdrosa apabhraMza yA prAkRta bhASAkA bulavAyA jAnA usI bhApAdhArita uccanIca bhAvakA pratIka hai| Aja saMskRta niSTha hindIkA samarthana karanevAlokA bar3A bhAga janabhASAkI avahelanAke bhAvase ota-prota hai| ataH jabataka jagatke pratyeka dravyakI adhikAra sImAkA vAstavika yathArtha darzana na ho taba taka yaha dhA~dhalI calatI rhegii| dharmarakSA, saMskRti rakSA, gaurakSA, hindIrakSA, rASTrIyasvayaMsevakasaMgha, dharmasaMgha Adi bar3e-bar3e AvaraNa haiN| jainasaMskRtine AtmAke adhikAra aura svarUpakI ora hI sarvaprathama dhyAna dilAyA
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kiraNa 12 ] [ 47 aura kahA ki isakA samyagdarzana hue binA bandhana- mokSa nahI ho sakatA / usakI spaSTa ghoSaNA hai The L mAnavajAtike patanakA mUla kAraNa saMskRtikA mithyAdarzana 1. pratyeka AtmA svatantra hai, usakA mAtra apane vicAra aura apanI kriyAoM para adhikAra hai, vaha apane hI guNa-paryAyakA svAmI hai / apane sudhAra - bigAr3akA svayaM jimmedAra hai / 2. koI aisA Izvara nahI jo jagatake ananta padArthoMpara apanA naisargika adhikAra rakhatA ho, usakA niyantraNa karatA ho, puNya-pApakA hisAba rakhatA ho aura svarga-narakameM jIvoMko bhejatA ho, sRSTikA niyantA ho / 3. eka AtmAkA dUsarI AtmApara tathA jaDa dravyoMpara koI svAbhAvika adhikAra nahI hai / dUsarI AtmAko apane AdhIna banAnekI ceSTA hI anadhikAra ceSTA hai ataeva hiMsA aura mithyA dRSTi haiM / 4. dUsarI AtmAe~ apane svayaMke vicAroMse yadi kisI ekako apanA niyantA lokavyavahAra ke liye niyukta karatI yA cunatI hai to yaha una AtmAyAMkA apanA adhikAra huA na ki usa cunejAnevAle vyaktikA janmasiddha adhikAra | ataH sArI loka-vyavahAravyavasthA sahayogapara nirbhara hai na ki janmajAta adhikArapara / 5. brAhmaNa kSatriyAdi varNa-vyavasthA apane guNa-karmake anusAra hai janma se nahI / 6: gotra eka paryAya meM bhI badalatA hai, vaha guNa-karmake anusAra hai / 7. paradravyAMkA saMgraha aura parigraha mamakAra aura ahaGkArakA hetu honese bandhakAraka hai / 8. dUsare dravyoMko apane AdhIna banAnekI ceSTA hI samasta azAnti, duHkha, saMgharSa aura hisAkA mUla hai| jahA~ taka acetana padArthoMke parigrahakA prazna hai yaha chInAjhapaTIkA kAraNa honese saMklezakAraka hai ataH deya hai / 6. strI ho yA puruSa dharmame use koI rukAvaTa nhiiN| yaha judI bAta hai ki vaha apanI zArIrika maryAdAke anusAra hI vikAsa kara sakatI hai / 10. kisI vargavizeSakA janmajAta koI dharmakA ThekA nahIM hai / pratyeka AtmA dharmakA adhikArI hai| aisI koI kriyA dharma nahIM ho sakatI jisame prANimAtrakA adhikAra na ho / 11. bhASA bhAvoko dUsare taka pahuMcAnekA mAdhyama hai ataH janatAkI bhASA hI mAya hai / 12 . varNa, jAti, raGga deza, Adike kAraNa AtmAdhikAra meM bheda nahIM hai ye saba zarIrAzrita hai / 13. hindU, musalamAna, sikha, IsAI Adi pantha-bheda bhI AtmAdhikArake bhedaka nahIM haiM / Adi / 14. vastu aneka dharmAtmaka hai usakA vicAra Adi udAra dRSTise honA cAhiye / sIdhI bAta to yaha hai ki hameM eka IzvaravAdI zAsaka saMskRtikA pracAra iSTa nahIM hai / hameM to prANimAtrako samunnata banAnekA adhikAra svIkAra karane vAlI sarvasamabhAvI saMskRtikA pracAra karanA hai /
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 anekAnta jabataka hama isa sarvasamA saMskRtikA pracAra nahIM kareMge tabataka jAtigata ucatva nIcattva, strItucchatva Adike dRSita vicAra pIr3hI dara pIr3hI mAnava samAjako patanakI ora le jaayeNge| ataH mAnava samAjakI unnatike liye Avazyaka hai ki saMskRti aura dharma viSayaka darzana spaSTa aura samyaka hoN| usakA AdhAra sarvabhUtamaitrI ho na ki vargavizeSakA prabhutva yA jAtivizeSakA uJcatva / isa taraha jaba hama isa AdhyAtmika saMskRtike viSayameM svayaM samyagdarzana prApta kareMge tabhI hama mAnava jAtikA vikAsa kara skeNge| anyathA yadi hamArI dRSTi mithyA huI to hama to patita haiM hI apanI santAna aura mAnava santAnakA bar3A bhArI ahita usa viSAkta sarvakaSA saMskRtikA pracAra karake kreNge| ataH mAnava samAjake patanakA mukhya kAraNa mithyAdarzana aura utthAnakA mukhya sAdhana samyagdarzana hI ho sakatA hai| jaba hama svayaM ina sarvasamabhAvI udAra bhAvoMse susaMskRta hoge to vahI saMskAra raktadvArA hamArI santAname tathA vicAra-pracAradvArA pAsa-par3osake mAnava santAnoMmeM jAyeMge aura isa taraha hama aisI nRtana pIr3hIkA nirmANa karane meM samartha hoge jo ahisaka samAja-racanAkA AdhAra bnegii| yahI bhAratabhUmikI vizeSatA hai jo isane mahAvIra aura buddha jaise zramaNa santo dvArA isa udAra AdhyAtmikatAkA sandeza jagatako diyaa| Aja vizva bhautika viSamatAse trAhi trAhi kara rahA hai| jinake hAthameM bAhya sAdhanokI sattA hai arthAt AdhyAtmika dRSTise jo atyadhika anadhikAra ceSTA kara paradravyoMko hastagata karaneke kAraNa mithyA dRSTi aura bandhavAn hai ve usa sattAkA upayoga dUsarI AtmAoMko kucalane meM karanA cAhate hai| aura cAhate hai ki saMsArake adhikase adhika padArthoMpara unakA adhikAra ho aura isa lipsAke kAraNa ve sagharSa, hiMsA. azAnti, IrSA, yuddha jaisI tAmasa bhAvanAoMkA marjana kara vizvako kaluSita kara rahe hai| dhanya hai isa bhAratako jo isa bIsavIM sadIme bhI hiMsA barbaratAke isa dAnavayugameM bhI usI AdhyAtmika mAnavatAkA sandeza deneke liya gA~dhI jaise santako utpanna kiyaa| para hAya abhAge bhArata, tara hI eka kapUtane, kapUtane nahIM, usa sarvakapA saMskRtine jisame jAtigata uccatva, nIcatva Adi kubhAva puSTa hAna raha hai aura jisake nAmapara karADoM dhamarjAvI lAgokI zrAjIvikA calatI hai, usa mantake zarIrako golIkA nizAnA bnaayaa| gaoNdhIkI hatyA vyaktikI hatyA nahIM hai, yaha to uma ahimaka marvamamA saMskRtike hRdayapara uma dAnavI sAmpradAyika, hindUkI ATameM hiMsaka vidveSiNI saMskRtikA prahAra hai| astu, mAnavajAtike vikAsa aura samutthAnake liye hame saMskRti viSayaka samyagdarzana prApta karanA hI hogA aura AtmAdhikArakA samyagjJAna lAbha karake use jIvanameM utAranA hogA tabhI hama bandhanamukta ho skege| svayaM svatantra raha sakeMge aura dUsaroMko svatantra rahanekI uccabhUmikA taiyAra kara skeNge|
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ campAnagara (lekhaka-zyAmalakizora jhA) oNla iNDiyA reDiyo, paTanA kA caupAla kAryakama acchA ginA jAtA hai jisakA yaza zrIyut rAdhAkRSNaprasAdako milanA cAhiye, inhoMne "bihArake aitihAsika sthAna" zIrSaka vyAkhyAnamAlAkA Ayojana kiyA thA jisameM prastuta bhASaNa bhI par3hA gayA thaa| hama reDiyoke saujanyase ise yahA~ prakAzita kara rahe haiN| -muni kAntisAgara bihArakA atIta bar3A hI gauravazAlI rahA hai / mahAna azokakA bihAra duniyA ke do bar3e dharmo-bauddhadharma aura jainadharmakA janmasthAna rahA hai| pratApI candraguptakA pATaliputra, svatantra licchiviyokI vaizAlI, rAmAyaNake prasiddha rAjA romapAdakA aGga, nAlandA aura vikrama-zilAke prasiddha vidyApITha, ye saba aitihAsika bihArake etihAsika sthAna rahe haiN| parantu, yahA~ hama prAcInakAlameM campA tathA Adhunika samayake campAnagarakI bAta karate haiN| campA prAcIna bhAratako eka prasiddha rAjadhAnI rahI hai| hinduoMke prasiddha dharmagrantha rAmAyaNa aura mahAbhAratameM campAkA ullekha AyA hai| vaidika evaM paurANika granthoMme campAkA varNana kiyA gayA hai jisase patA calatA hai ki usa jamAne meM caspAkA eka viziSTa sthAna thaa| prAcIna sAhityame campA nAmaka nagarIkI anekatA hai| isake nAma bhI bahutase rahe hai / jaise, campA, campAvatI. campApurI tathA campAnagarI Adi / prasiddha yAtrI huenasaoNgake kathanAnusAra campA syAma dezakA hI nAmAntara hai| isake viparIta karnala mArkopolone kamboDiyAka antargata TAnakrIna nAmaka pradezako campA batalAyA hai| tIsarA mata svargIya DA0 sara oralATAna mahodayakA hai jinhoMne paMjAbake cambA sTeTa (riyAsata)ko hI purAtana campA batalAyA hai| kambrija vizvavidyAlayadvArA sampAdita aura mudrita "cepAya jAtaka" me likhA hai ki aGga deza aura magadha dezaka madhyame jo campA nadI vAlA pradeza hai vahI campA hai| isI taraha campAka sthAna nirNayapara aura bhI bahutase vidvAnone bahuta-sI rAye peza kI hai| yahA~ hama jisa campAnagarIkI bAta kara rahe hai, vaha bhAgalapura zaharase 4 mIla pazcima hai| rAmAyaNa, purANa Adi dhamagranthome vaNita campAnagarI kabhI eka prAdezika rAjadhAnI thI. parantu Aja vaha bhAgalapura zaharakI sirpha eka muhallAke rUpameM jAnI jAtI hai| isakA prArambhika nAma campA tathA campAmAlinI rahA hai| rAmAyaName kahA gayA hai ki cmp| 'romapAda' nAmaka aGga dezake rAjAkI rAjadhAnI thii| rAmapAdane rAjA dazarathakI putrI zAntAko goda le liyA thA aura rAmapAdake pote campAke nAmapara hI isa nagarIkA nAma campAnagara par3A thaa| jaina andhoMke anusAra isa nagarIkA pratiSThApaka zreNikakA putra koNika yA itihAsa prasiddha ajAtazatra thaa| harivaMzapurANameM bhI campAke 17 zAsakoke nAma ginAye gaye hai. paranta usame aGgake prasiddha zAsaka paurava' kA nAma nahIM AyA hai| paurava' ke bAreme kahA jAtA hai ki usane eka lAkha ghor3e, eka hajAra hAthI, eka hajAra gAya aura eka lAkha sAneke muhara dAna kiye the| paurANika kAlake bAda bauddha dharmagranthoMme bhI aGgakI mahattAkA varNana kiyA gayA hai| usake bAdake grantha 'dazakumAra caritra' aura kAdambarIme bhI campAkA nAma AyA hai|
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 anakAnta [ varSe Adhanika campAnagara jainiyoMkA baDA tIrtha-sthAna hai| vahA~ ke do bhavya jainamandiroM. ko dekhanese patA calatA hai ki campAnagara bahuta prAcIna samayase hI jainadharmakA kendra rahA hai| vidvAnoMke kathanAnusAra jainoke bArahaveM tIrthaGkara vAsupUjyane yahIM janma liyA thaa| unake alAvA, kahA jAtA hai ki jainiyoMke bArahaveM tIrthaGkara mahAvIra bhI kucha varSoM taka yahA~ rahe the| bArahaveM tIrthaGkara vAsupUjyakA mandira nAthanagara muhalle meM hai, jo Aja bhI zaharase alaga basA huA hai aura jise dekhakara mandirakI prAcInatAkA sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai| campAnagarameM jainiyoMkA eka dUsarA mandira bhI hai jisake bAremeM kahA jAtA hai ki use mahAvIra tIrthaGkarake pramukha ziSya sudharmane banavAyA thaa| kahA jAtA hai ki jisa samaya sudharma campAnagarImeM padhAre the, vahA~ koNikakA zAsana thaa| rAjA koNikane khule pA~va nagarake bAhara Akara sudharmakA svAgata kiyA thaa| campA bahuta vaibhava sampanna nagara thA / vaha vyApArakA eka bar3A kendra thaa| vahA~ cAndo saudAgara nAmaka prasiddha lyApArIke rahanekA varNana bhI milatA hai| campAnagarakA eka dUsarA mukhya sthAna karNagar3ha hai| sthAna itanI U~cAIpara hai ki use dekhakara hI yaha kahA jA sakatA hai ki prAcIna samayame vahA~ avazya hI kisI pratApI rAjAkA vizAla kilA hogaa| kucha logoMkA kahanA hai ki yaha sthAna mahAbhAratake prasiddha senApati dAnavIra karNakA vAsasthAna thaa| parantu, itihAsake kucha anya paMDitokA kahanA hai ki campAnagarakA yaha kaNagar3ha tathA muMgera jilekA kaNa campA nAmaka sthAna, karNa suvaNake rAjA "karNasena" ke pratiSThApita hai| isa bAtakA abhI taka nirNaya nahIM ho sakA hai| parantu, itanA avazya hai ki yadi karNagaDhakI khudAI kI jAya to zAyada prAcIna bihArake gauravagAthAkA eka nayA adhyAya bhI dharatIke garbhase prakAzameM lAyA jA sakatA hai| Aja karNagar3hameM sarakArI pulisa ke raGgarUToko zikSA dI jAtI hai| kauna jAne, kabhI vahA~ karNake rathake pahiyo aura ghor3oMke TApoMkI AvAz2a bar3e-bar3e vIroke dila na hilA detI ho| Aja hamAre dezakI avasthA badala cukI hai| isIliye jarUrata isa bAtakI hai ki dharatIke andara dabe hue prAcIna vihArake itihAsakA uddhAra kiyA jAya / aura yadi aisI koI yojanA bane to usa samaya campAnagarako bhI bhUlanA na caahie| 1 bhagavAn mahAvIra jainoke caubIsaveM tIrthaGkara the, tIna cAturmAsa rahe the / sa0 / 2 isakA puSTa pramANa apekSita hai| sN0| 3 bhagavAn mahAvIra jaba campA padhAre taba koNika rAjyaRddhi sahita vandanA karane AyA thA, aupa pAtika sUtrame isa ghaTanAko yathAvat rUpase aGkita kiyA gayA hai| s0| 4 bihAra sarakArake vartamAna zikSAmantrI isake lie ceSTA to karate haiM parantu ina dinoM ve aura aura samasyAaome burI taraha ulajhe hue haiN| aApane posTavAra skImame khoja kI bhI eka skIma rakhI hai| sarakArI kAma ThaharA, dekheM kaba taka isa yojanAko kriyAtmaka rUpa milatA hai| sa0 /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya 1-rASTra-bhASApara jaina dRSTikoNa svAdhIna bhAratake sammukha Aja jitanI bhI samasyAe~ samupasthita hai, unameM rASTrabhASAkI bhI eka aisI jaTila samasyA hai jisapara dezakI Ama janatA evaM buddhijIviyoMkA dRSTibindu kendrita hai| sabhI varga eka svarase svIkAra karate haiM ki aba hamArI bhAvI zikSA aMgrejIke mAdhyama dvArA na hokara hamArI hI rASTra-bhASA dvArA sampanna ho / rASTra-bhASA kaisI ho, kyA ho. aura usakA svarUpa kisa prakArakA honA cAhie / yaha kucha aise prazna haiM jinako lekara dezameM tahalakA-sA macA huA hai| jahaoNtaka rASTra-bhASAkA prazna hai vahA~para jaisA vAyu-maNDala abhI hai vaha na honA cAhie thaa| bhinna-bhinna vidvAno dvArA rASTra-bhASAke bhinna-bhinna svarUpa janatAke sAmane samupasthita haiN| yUM to kaI mata rASTra-bhApAke sambandhameM pratidina abhivyakta hote haiN| parantu pradhAnataH inhIM do pakSoMmeM ve sabhI antaramukta ho jAte haiN| eka pakSakA kahanA hai ki rASTrabhASA vahI ho sakatI hai jisame AryabhApA saMskRtake zabdokI bAhulyatA ho| aura vaha devanAgarI lipime hI likhI jAya / upayukta pakSake samarthakoMkA abhimata hai ki hindI kI utpatti hI saskRta bhApAse huI hai| dUsarA pakSa kahatA hai ki rASTra-bhApAkA svarUpa aisA honA cAhie ki janatA saralatAse use bAla aura samajha ske| isameM arabI, phArasI evaM anya prAntIya bhASAoke zabda bhA amuka saMkhyAme raheM. aura vaha udU tathA devanAgarI lipiome likhA jAya / bhASA aura saMskRtikA abhinna sambandha rahA hai| kisI bhI dezakI saMskRti evaM sabhyatAke unnatizIla amaratattvAMkA saMrakSaNa usakI pradhAna bhASA tathA paripuSTa mAhityapara avalambita hai| ubhaya dhArAoMkA cira vikAma rASTra-bhASA dvArA hI sambhava hai| bhASA bhAvoMko vyakta karanekA sAdhananAtra hai| aisI sthitime hamArA pradhAna kartavya yaha honA cAhie ki hama apanI rASTra-bhASAkA svarUpa samucita rUpase nirdhArita kara le / yUM to sabhI jAnate haiM ki bhASA. kA nirmANa rASTrake kucha netA nahIM karate haiN| vaha svayaM banatI hai| kalAkAroM dvArA use bala milatA hai| antataH vaha svayaM pariSkRta hAkara apanA sthAna banA letI hai| parantu hamAra dezakA durbhAgya hai ki rAjanatika purupa kaI bhASAoka zabdoke sahAre eka navInabhASA balAt janatApara lAda raha hai, jA sarvathA aprAkRtika avaijJAnika eva amAnanIya hai| ve loga eka prakArasa pratyaka viSayapara rAya deneke abhyasta-se ho gae haiN| isIliye sAMskRtika zubhecchuka rASTra-bhASAke sunizcita svarUpapara gambhoratAse apanA dhyAna AkRSTa kie hue hai, jinakA adhikAra bhI hai| jisa vyaktikA jima viSayapara gambhIra adhyayana na ho use usa viSayapara bolanekA kucha adhikAra nahIM rhtaa| jayapura kaoNgresame hamAre mAnanIya netAo dvArA rASTra-bhApA para jo kucha bhI kahA gayA hai. umase sukha nahIM miltaa| dezako sAMskRtika dRSTise jIvita rakhanevAle kalAkArAMke hRdayApara gaharI coTa lagI hai| rASTra-bhASA nirdhArita karanekA kArya netAgaNa apanI kArya sUcIse alagakara deM to bahuta acchA hogA / kyoki unheM apanI pratibhAko vikasita karaneke lie paryApta kSetra milA hai| udAharaNake lie mAna lIjie (yadi yaha hai to savathA asambhava) ki kahIMkI ITa kahIkA ror3A bAlI kahAvatake anumAra eka
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ amAnavIya bhASA netAoM dvArA nirmita hokara phAiloMmeM likhakara rakha bhI dI para isase hogA kyaa| jaba kalAkAra, lekhaka aura Ama janatA usakA vyavahAra na karegI, aura vaha kare bhI kyoM ? kyoMki unake pAsa to paitRka sampattike rUpameM eka bhASA aura sAhitya mile haiN| jinake balapara ve apanI bhAvanAoMko samucitarUpase vyakta kara lege| janatA bhI use Atma-sAta kara legii| yadi rASTra-bhASA niyatarUpase karanI hI to usakA uttaradAyitva una uccakoTike sAhitya marmajJopara DAlanA cAhie jinakA jIvana bhASA-vijJAna aura sAhityake vibhinna tattvose ota-prota ho| prathama pakSakA mantavya hai ki saMskRtaniSTha hindI rASTra-bhASA isIlie honI cAhie ki vaha saMskRtakI putrI hai| zrAjake pragatizIla yugameM isa prakArakI bAtoMkA kyA artha ho sakatA hai| vaiyaktikarUpase hama svayaM saMskRtaniSTha hindIke pakSapAtI hai| parantu hameM isa samarthanake pRSTha bhAgame vaidika manobhAvanAkA AbhAsa milatA hai| vaha vyApaka hindIko aura bhI saMkucita banA degii| sAmpradAyikatAkA kada pariNAma kaisA hotA hai, yaha likhanekI bAta nahI / sArA vizva ise bhugata cukA hai| arabI-phArasIke bemela zabdoMko hindImeM ThUsanA hama pasanda nahIM karate hai| na apanI racanAomeM hI aise zabdoMkA vyavahAra karate hai| hindIko saMskRtakI putrI kahanA na kevala use apane balase arjita padase hI girAnA hai| apitu apanI buddhise zatrutA karanA hai| hindI sAhityakA gambhIra adhyayana karanese yaha spaSTa hojAtA hai ki isakA udgama saMskRtase nahIM apitu prAkRta, apabhraMza Adi prAntIya bhASAoM dvArA huA hai| saMskRta cAhe utanI puSTa-bhApA kyoM na rahI ho, phira bhI vaha eka sampradAyakI bhASA hai| jabaki hindI eka sampradAyakI bhASA kabhI nahIM rhii| vaha mAnava bhASA rahI hai hindU-musalamAna Adi santoMne isI bhASAke dvArA mAnava siddhAntoMkA pracAra sAre bhAratame kiyaa| saca kahA jAya to santa saMskRtike uccatama vikAsameM hindIne jo yogadAna diyA hai, vaha abhUtapUrva hai| sAre bhAratako 1800 varSoM taka sAMskRtika sUtrame yadi kisI bhI bhASAne bA~dha rakkhA hai to vaha kevala hindI ne hI / spaSTa kahA jAya to bhAratIya mastiSkakI samasta cintAokA vikAsa usa hindIke dvArA hushraa| jisake svarUpa nirdhAraName Aja jitanI mAthApaccI nahIM karanI par3I thii| ataH saMskRtake atirikta anya prAntIya bhASAoke zabda apekSAkRta adhika pAe jAte hai| jo zabda khapa gae haiM, unako cuna-cunakara bAhara karanA rASTra-bhASAke bhaNDArako kSati pahuMcAnA hai| yaha ho sakatA hai ki eka hI bhASA pratyeka samayame do rUpome rahatI hai| vidvadbhAgya aura lokbhogy| dUsare pakSakI bAtako koI bhI samajhadAra vyakti svIkAra nahIM kara sktaa| hamArA nizcita vizvAsa hai ki thor3e-thor3e kaI bhASAoMke zabda ekatra karane ke bAda jo bhApA banatI hai vaha itanI paMgu hotI hai ki bRhattara vaiyaktika parivArame bhI vibadhita nahI ho sktii| aisI sthitimeM bhAratIya saskRti evaM loka jIvanakA samucita vyaktikaraNa ho hI kaise sakatA hai| hindustAnIkI havA jina rAjanaitika evaM sAmAjika samasyAoMko lekara bar3I kI gaI thI aba vaisI paristhiti nahI rhii| jinako lakSa karake isakI sRSTi kI gaI unhone apanA kSetra svayaM banA liyA hai| rASTra-bhASAkI samasyA ulajhI huI to hai hI parantu Andolanake cakkarameM DAlakara na jAne aura bhI kyoM jaTila banAyA jAtA hai| bhAratIya vidvAna-jinake hRdayameM bhASA viSayaka praznake pazcAt bhAgameM kisI bhI tarahakA sAMpradAyika tattva kAma na karate hoM-yadi rASTra-bhASAke sambandhameM jaina dRSTikoNako samajha leM to samasyA bahuta kucha aMzoMmeM binA kisI bhI bAsako saralatA pUrvaka samajhAI jA sakatI hai| bhAratIya bhASA aura sAhityake saMrakSaNameM
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 [485 jainAcAryoMne bahuta bar3A yogadAna diyA hai| unake sAmane Adarza thA bhagavAna mahAvIrakA / jisameM apanI vicAra dhArAkA nirmala pravAha tatkAlIna prAntIya bhASA dvArA bahAyA thaa| bhagavAna buddhake upadeza bhI isa bAtake pramANa haiN| jaina vidvAna saMskRta Adi vidvadbhogya bhASAoM meM grantha nirmANa karake hI cupa nahIM rahe haiN| unhone vibhinna prAntomeM rahakara pratyeka zatAbdiyoMmeM loka bhogya sAhityakI saritA bahAkara tatkAlIna loka saMskRtiko zrAlokita kiyaa| laukika bhASAmeM saMskRtake prakANDa paNDitone racanA karanA apanA apamAna samajhA isase ve ekAGgI sAhitya nirmAtA hI raha gaye / jina jIvokI gaharAI taka ve na pahuMca ske| jaba ki jainAcAryoke sammukha sabase bar3I samasyA thI janatA kii| ve janatAko darzana, evaM sAhityaka uccakoTike tattvoMkA parijJAna sarala aura bodhagamya bhASAmeM karAnA cAhate the| isa kAyameM ve kAphI saphala rahe / isakA artha yaha nahIM ki ve vidvadrogya sAhitya nirmANameM pazcAt yAda rhe| Aja hama kisI bhI prAntake loka sAhityako uThA kara dekheMge to patA calegA ki pratyeka prAntakI janabhASAoke vikAsameM bhI jainoMne sAhitya nirmAName kitanA asAMpradAyikatAse kAma liyA hai jaba jisa bhASAkA prabhutva rahA usIkI sAdhanAme ve tallIna rahe haiN| kAraNa ki jaba saMskRtike naitika utthAnakI bhAvanAose unakA hRdaya ota-prota thaa| Upara hama likha Ae hai ki hindI bhAva aura bhASAkI dRSTise apabhraMzakI putrI hai apabhraMzakA sAhitya jo kucha bhI Aja bhAratame prApta hotA hai, vaha jainAMkI bahuta bar3I dena hai| bhAva svAtantra imakI bahuta bar3I vizeSatA hai| rAhulajIke zabdomeM "apabhrazake kaviyoMkA vismaraNa karanA hamAre lie hAnikI vastu hai| yahI kamI hindI kAvyadhArAke prathama sraSTA the| ve azvaghoSa, bhAsa, kAlidAsa aura bAgakI sirpha nUThI pattaleM nahI cATate rahe / balki unhoMne eka yogya putrakI taraha hamAre kAvya-kSetrameM nayA sRjana kiyA hai| naye camatkAra nae bhAva paidA kie haiN| hamAre vidyApati, kabIra, sUra, jAyasI, aura tulasIke yahI ujjIvaka aura prathama preraka rahe hai| unheM chor3a denase bIcake kAlamame hamArI bahuta hAni huI aura Aja bhI usakI sambhAvanA hai| - jainoMne apabhraMza sAhityakI racanA aura usakI surakSAmeM sabase adhika kAma kiyA hai|" 13 terahavIM zatAbdI taka apabhraMzameM prauDhatva rhaa| bAdame vahI apabhraMza kramazaH vikasita hote hote prAntIya bhASAoke rUpameM pariNita ho gii| eka samaya vaha janatAkI bhASA thI jyo-jyA uccakoTike kalAkAro dvArA samAhata hotI gaI tyA-tyo vaha vidvadbhAgya sAhityakI pradhAna bhASA bana gii| apabhraMza bhASAkA zabda bhaNDAra vistRta hai aura bahuta kucha aMzomeM vaha saMskRtakI apekSA prAkRtakA anudhAraNa karatA hai| ataH binA kisI hicakase kahA jA sakatA hai. ki hindIkA utpatti sthAna apabhraMza hai| jo parivartanazIla bhASA rahI thii| daHkha isa bAtakA hai ki hindI sAhityake marmajJa vidvAna jainoke isa vizAla apabhraza sAhityase ekadama paricita nahIM hai| yahI kAraNa hai ki Aja rASTra-bhASAkI samasyA ulajhI huI hai| hindI, gujarAtI, marAThI, tAmila, kannar3a aura rAjasthAnI Adi sabhI prAntIya bhASAprome jainone na kevala bhagavAna mahAvIra' dvArA pracArita mAnava saMskRti aura sabhyatAke uccatama amara tatvokA subodha bhASAmeM gumphana kiyA apitu tatkAlIna sAmAjika, dhArmika, rItirivAja evaM AdhyAtmika tattvokI ora bhI saGketakara janatAke naitika starakA UMcA uThAne kA prayAsa kiyA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prAntame jaba kabhI jisa bhASAkA prabhutva rahA usIke mAdhyama dvArA jainoMne apane vicAra janatAke samakSa rakkhe haiN| 'prAntIya' jAnatika
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 L varSa ha bhASAoM meM sAhityika racanA karanemeM jo apaneko apamAnita samajhate the ve pU~jIpati yA eka vargavizeSake hI kalAkAra raha gae haiN| jabaki jainI janatAke patha-pradarzaka ke rUpameM rahe haiN| bhASAviSayaka jainoMke audAryapUrNa Adarzako zrAjake sAhityika yadi mAna leM aura rASTra bhASAkI samasyA janatApara chor3a deM to mArga bahuta sugama ho jaayegaa| yadi hamAre dezI zabdoMse hI samucitarUpase bhAvokA vyaktIkaraNa ho jAtA hai taba yaha koI Avazyaka nahIM hai ki videzI zabdoM ko cuna-cunakara rASTra-bhASAme ThUseM / jaina dRSTikoNa rASTra-bhASApara itanA avazya kahegA ki hindI usa rASTrakI bhASA hone jArahI hai, jisakI saMskRtimeM vibhinna saskRtiyoM aura bhASAoM kA samanvayAtmaka prayAsa varSoMse calA A rahA hai| kaI jAtiyokA yaha mahAdeza hai / usapara yaha siddhAnta kaise lAdA jA sakatA hai ki rASTra-bhASAme amuka bhASAke zabda adhika raheM | vaiyaktikarUpase hama bhale hI saMskRtaniSTha hindIkA vyavahAra kareM / parantu bhASAkA prazna vyaSTise na hokara samaSTise hai / bhASAkA pravAha zatAbdiyoMse jisa rUpase calA A rahA thA usIko kucha parivartitarUpameM kyoM nahIM bahane diyA jAtA ? sAhityika bhale hI kaThinatara zabdokA prayoga kareM, parantu azikSita yA alpazikSA prApta mAnavoMse ve aisI AzA kyo kara rahe haiM ? rASTra-bhASA na banArasI hindI ho sakatI hai na lAhorI urdU hI / kisI bhI prAntakI zabdAvaliyoMse pracalita zabdoko yadi hama apanI vartamAna hindIme pacA lete hai to burA hI kyA hai ? kyoki hindI jIvita bhASA hai mRta nhiiN| jabataka jIvana hai tabataka parivartana hote hI rheNge| parivatanazIlatA ke siddhAnnase jitanI bhI bacAnekI ceSTA kI jAegI utanI hI hameM hAni uThAnI par3egI / ataH saMkSiptameM jaina dRSTikoNakA yahI sArAMza hai ki rASTra-bhASA hindI saralasubodha honI caahie| sAtha hI sAtha isa bAtakA dhyAna rakkhA jAya ki isameM jahA~taka ho sake unhIM bhASAoMke zabdoko bAhulyatA rahe jiname Arya saMskRtikA samucita vyaktIkaraNa saralatA pUrvaka ho ske| yaha korA Adarza hI nahIM hai, apitu zatAbdiyoM taka anubhavakI vastu rahA hai / DAlamiyAnagara, tA0 21-1-46 I0 munikA tisAgara 2- anekAntakI varSa - samApti aura agalA varSa 1 isa saMyukta kiraNa (11, 12 ) ke sAtha anekAntakA navamA varSa samApta ho rahA hai| isa varSa meM anekAntane apane pAThakokI kitanI aura kyA kucha sevA kI use yahA~ batalAne kI jarUrata nahIM--vaha usake guNagrAhI pAThakopara prakaTa hai| haoN. itanA jarUra kahanA hogA ki isa varSa yadi koI vizeSa sevAkArya ho sakA hai to usakA zreya sahayogI sampAdako aura khAsakara bhAI ayodhyAprasAdajI goyalIya mantrI bhAratIyajJAnapIThakAzI' ko prApta hai-- unhIkI suvyavasthAkA vaha phala hai, aura jo kucha truTi rahI hai vaha saba merI hai-- merI ayogyatAko hI usakA ekamAtra jimmedAra samajhanA cAhiye / mai yahaoNpara jo kucha batalAnA cAhatA hU~ vaha prAyaH itanA hI hai ki anekAnta ke AThave va kI samAptipara, jisakA kAryakAla 12kI jagaha 24 mahIne kA hogayA thA, mere sAmane patrako banda karanekI samasyA upasthita ho rahI thI; kyoMki presoMke AzvAsana - bhaGga aura gaijimmedArAnA ravaiye Adike kAraNa maiM bahuta ta AgayA thA, merA dila TUTa gayA thA aura maiM presako samucita vyavasthA na hone taka patrako banda karanA hI cAhatA thA ki pa0 ajitakumArajI zAstrIne, jo apanA akalaGka presa' mulatAnase sahAranapura le Ae the, mujhe vaisA karanese rokA aura pUrI dRr3hatAke sAtha anekAntako apane presame barAbara samayapara chApakara denekA vacana tathA AzvAsana diyA / tadanusAra hI anekAntako agale varSa nikAlanekA saMkalpa kiyA gayA aura usakI sUcanA 'sampAdakIya
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 sampAdakIya 487 vaktavya' meM prakaTa kara dI gii| isake bAda zrIgoyalIyajI mujhase mile aura unhoMne bhAratIyajJAnapIThake sAtha anekAntakA sambandha jor3akara aura usake prakAzana, saJcAlana evaM Arthika AyojanakI sArI jimmedArI ko apane Upara lekara mujhe aura bhI nirAkula karanekA AzvAsana diyA | cunA~ce haveM varSakI prathama kiraNake zurUmeM hai| maiMne anekAntakI isa naI vyavasthAdiko prakaTa karate hue usapara apanI prasannatA vyakta kI aura usIke AdhArapara anekAntake pAThakoMko yaha AzvAsana diyA ki 'aba patra barAbara samayapara ( hara mahIneke antameM) prakAzita huA karegA / ' muzkila se do kiraNa nikAla kara hI paM0 ajitakumArajI zAstrI apane presako dehalI uThAkara le gaye aura unhoMne apane diye hue sAre vacana tathA AzvAsanapara pAnI phera diyA ! majabUra hokara anekAntako phirase cArja bar3hAkara raoNyala presakI zaraNa meM le jAnA par3A, jo sahAranapura meM sabase adhika jimmedAra posa samajhA jAtA hai / parantu pra sameM upayukta TAipoMkI kamI ke kAraNa prAyaH hara cAra pejake praphake pIche eka vidvAnako prapharIDiGgake liye sahAranapura jAnA AnA par3A hai, jisase patrako samayapara nikAlA jA sake jisakI goyalIyajI kI ora se sakhta tAkIda thI aura isa taraha eka eka phArmake pIche kitanA hI phAlatU kharca karanA par3A hai aura dAbArA bhI prasakA cArja bar3hAnA par3A hai; phira bhI patra samayapara prakAzita na ho sakA aura yaha kiraNa 3-4 mahIneke vilambase prakAzita ho rahI hai / goyalIyajIko isa sArI sthitise barAbara avagata rakkhA gayA hai aura aneka bAra yaha prArthanA tathA preraNA kI gaI hai ki ve anekAntakI chapAIkI suvyavasthA ilAhAbAda ke prasa athavA banArasaka kisI acche pra esama kareM, parantu harabAra unhone isa ora prakaraNa kA - kabhIkabhA lAjarnanala pra esake adhika cArja aura vahA~ ThIka vyavasthA na bana sakanekI bAta bhI kahI, aura isaliye yaha samajhA gayA ki Apa anekAntakA samayapara sundararUpameM prakAzita honA to dekhanA cAhate haiM kintu kinhIM kAraNoke vaza vyavasthAkA bhAra apane Upara lekara bhI, usake liye yogya prasAdikA vyavasthA karanemeM yoga denA nahIM caahte| isIsa antako vilambakI zikAyata honepara idhara se usa viSayameM apanI majabUrI hI jAhira karanA par3A / AThaveM varSakI kiraNeM jaba eka varSakI jagaha do varSa meM prakAzita ho pAI thI aura pAThakoko pratIkSAjanya bahuta kaSTa uThAnA par3A thA taba unakA vizvAsa anekAnta ke samayapara prakAzita honeke viSaya me prAyaH uTha gayA thA aura isaliye unakA Ageke liye grAhaka na rahanA bahuta kucha svAbhAvika thA; cunA~ce tIsarI kiraNa jaba vI0 pI0 kI gaI taba lagabhaga Adhe grAhako kI vI0 pI0 vApisa ho gii| idhara patra me phirase vilamba zurU ho gayA aura usame sacAlana vibhAgakI ora se citro AdikA koI Ayojana nahIM ho sakA, jo Ajakala ke patrAMkI eka khAsa vizeSatA hai| isase naye grAhakoko yatheSTa protsAhana nahIM milA aura udhara chapAI tathA kAgaja Adike cArja bar3ha gaye / patrako sahAyatA bhI kama prApta huI / inhI saba kAraNAMse anekAntako isa varSa kAphI ghATA uThAnA par3A hai, jisakA mujhe kheda hai / 1 kucha dina hue nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne apane eka patrameM yaha sUcanA kI ki anekAntako samayapara prakAzita karaneke liye banArasa me prasakI acchI yojanA hA sakatI : / tadanusAra goyalIyajIko usakI sUcanA dete hue phirase banArasa meM hI chapAIkI yAjanA karanekA prareNA kI gaI; parantu unhoMne uttara meM DAlamiyAnagara se bheje hue apane tIna mAcake patra meM yaha likhA ki banArasame bhI chapAIkI acchI vyavasthA nahIM hai| jJAnapIThakA prakAzana jisa
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 489 viSaha dhImI raphtArase horahA hai, usase mujhe 'anekAnta' banArasase prakAzita karanekI tanika bhI himmata nahIM hotii|" ise par3hakara hRdayameM udita huI AzApara phirase tuSArapAta ho gayA aura maiM yahI socane lagA ki yadi goyalIyajIne presakI koI samucita vyavasthA na kI to mujhe aba vIrasevAmandirakI orase eka svatantra presa khar3A karanA hI hogA, jisakI usake tayyAra granthoMke prakAzanArtha bhI eka bahuta bar3I pArUrata darapeza hai aura isaliye isa kiraNameM presakI vyavasthA taka kucha mahInoMke liye anekAntako banda rakhanekI sUcanA kara denI hogii| parantu pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki DAlamiyAnagarase banArasa jAnepara goyalIyajIkA vicAra badala gayA aura unameM munikAntisAgarajI AdikI preraNAko pAkara usa himmatakA saMcAra ho gayA jise ve apanemeM khoe hue the aura isaliya aba ve banArasase 'anekAnta'ko prakAzita karaneke liye tatpara hogaye hai; jaisA ki isI kiraNameM anyatra prakAzita unake "prakAzakIya vaktavya'se prakaTa hai| vaktavyake anusAra aba 'anekAnta' bilakula ThIka samayapara nikalA karegA, sundara tathA kalApUrNa banegA, bahuzruta vidvAnose lekhoMke mA~ganeke liye muMha kholanemeM kisIko koI saMkoca nahIM hogA, jainetara vidvAnoke lekhoMse bhI patra alaMkRta rahegA aura unake lekhoMko prApta karanemeM AtmaglAni tathA hicakacATakA koI prazna hI utpanna nahIM hogA-jJAnapITha usake pIche jo bhI vyaya hogA use uThAneke liye prastuta hai| aura isaliye 'anekAnta' Ageko ghATemeM na calakara dUsare patrokI taraha lAbhameM hI calegA, usake hitaiSiyokI saMkhyA bhI AvazyakatAse adhika bar3ha jAyagI aura phira goyalIyajIko apane vidvAnokA "presameM jUtiyA~ caTakAte phiranA" bhI nahI khaTakegA athavA usakA avasara hI na aaegaa| saMkSepameM abataka jo kucha kamI athavA truTi rahI hai vaha saba pUrI kI jaaygii| isase adhika grAhako tathA pAThakoM Adiko aura kyA AzvAsana cAhiye ? mujhe gAyalIyajIke ina dRr3ha saGkalpAko mAlUma karake bar3I prasannatA huii| hArdika bhAvanA hai ki unheM apane ina saGkalpoko pUrA kA naM pUrNa saphalatAkI prApti hove ora mujhe apane priya 'anekAnta'ko adhika unnata avasthAmeM dekhanekA zubha avasara mile| antame mai isa vapake apane sabhI vidvAna lekhakoM aura sahAyaka sajjanAMkA AbhAra vyakta karatA huA unhe hRdayase dhanyavAda detA hU~ aura isa varSake sampAdana-kAryame mujhase jo koI bhUleM huI ho athavA sampAdakIya kartavyake anurodhavaza kiye gaye mere kisI kArya-vyavahAra se yA svatantra lekhase kisI bhAIkA kucha kaSTha pahu~cA ho to usake liya mai hRdayase kSamAprArthI hU~, kyoki merA lakSya jAnabUjhakara kisIko bhA vyatha kaSTa pahuMcAnekA nahI rahA hai aura na sampAdakIya kartavyame upekSA dhAraNa karanA hI mujha kabhI iSTa rahA hai| sAtha hI, yaha bhI nivedana kara denA cAhatA hU~ ki agale varSa mai pAThakAMkI sevAmeM kama hI upasthita ho sakUgA; kyoki adhika parizrama tathA vRddhAvasthAke kAraNa merA svAsthya kucha dinose barAbara gar3abar3ameM cala rahA hai aura mujhe kAphI vizrAmake liye parAmarza diyA jA rahA hai| vIrasevAmandira, sarasAvA, tA. 25-3-1646 jugalakizora mukhtAra sara seTha sAhabakA vivAhotsavapara anukaraNIya dAna aneka padavibhUSita sara seTha hukumacandajI indaurake zubha nAmase samAjakA baccA 2 paricita hai| rASTra, samAja aura dharmake kSetrameM Apake dvArA prArambhase hI aneka ullekhanIya sevAe~ huI haiM aura Aja bhI horahI hai| samAjake AhvAnapara Apa sadA usakI sevAke liye Age khar3e milate haiN| unakI dAnavIratA, vinamratA aura sahAnubhUti to atulanIya haiN| aura inhIM guNoMke kAraNa ve AjakI sthitimeM bhI, jaba pU~jI aura apU~jIkA saMgharSa cAlU hai,
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya vaktavya varSake prArambhameM 'anekAnta'ke rUpameM parivartana karane aura usameM pragati lAneke liye zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtAra, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA, paM0 paramAnandajI zAstrI aura merI vIrasevAmandirameM eka baiThaka kI gaI thii| isa baiThakameM kAphI UhApohake bAda sampAdaka maNDalakA nimANa kiyA gayA thA aura usameM antarrASTrIya khyAti prApta zraddhAspada muni kAntisAgarajIko bhI sammilita kiyA gayA thA tathA merI aura paM0 darabArIlAlajI koThiyAkI sevAyeM bhI svIkRta kI gaI thiiN| harSa hai ki muni kAntisAgarajIne bhramaNameM rahate hue bhI apanA pUrNa sahayoga pradAna kiyaa| Antarika abhilASA thI ki 'anekAnta'ko jisa taraha hama dehalIse prArambhame tIna varSoMse prakAzita karate rahe haiM usI tarahase vaha niyamitarUpameM nikalatA rahe / lekina sahAranapurake acchese acche aura jimmedArase jimmedAra presase manamAne dAmoMpara kaNTrekTa karanepara bhI na 'anekAnta' samayapara nikAla sake aura na use sundara hI banA ske| aura isI AtmaglAnike kAraNa hama jainetara vidvAnose lekha maoNganemeM bhI hicakicAte rhe| zraddheya munijIkA vicAra hai ki 'anekAnta'kA prakAzana banArasase ho, jisase presAdi sambandhI bahuta kucha asuvidhAose bacA jA sakegA tathA jainetara vidvAnoke lekhoMse bhI use alaMkRta kiyA jA skegaa| isake liya jo vyaya hogA jJAnapITha usako uThAneke liye prastuta hai| isa varSame jJAnapIThane 'anekAnta'ko kAphI ghATemeM prakAzita kiyA hai, jabaki Aja hindIke patra-patrikAe~ lAbhame cala rahI hai taba jainasamAja-jaise sampanna samudAyakA patra yU~ riM ri karake prakAzita hA, hamAra saba utsAhapara pAnI phara detA hai| samajhameM nahIM AtA ki hama kisa muMhase bahuzruta vidvAnAMse lekha mA~ge aura presame jUtiyoM caTakAtaM phireN| khaira isame doSa hama apanA hI samajhata hai| jaisI pAThyasAmagrI cAhie vaisI unheM nahIM de pAye aura kalApUrNa prakAzana bhI nahIM kara pAya / hamArA vizvAsa hai ki hama kAza : esA karata to anekAntaka hitaiSiyoko sakhyA AvazyakatAse adhika bar3hatI aura anekAnta aura bhI jyAdA lokapriya hotaa| hama aba AgAmI varSa isa kamIkA bhI pUrA karanekA prayatna krege| aura anekAntake nimna sthAyI stambha jArI rakheMge 1-kathAkahAnI, 2-smRtikI rekhAe~, 3-kAryakatAoke patra, 4-gauravagAthA, 5-hamAre parAkramI pUrvaja, 6-purAnI bAtoMkI khoja, 7-subhASita, 8-zaGkAsamAdhAna aura h-smpaadkiiy| ayodhyAprasAda goyalIya mantrI 'bhAratIya jJAnapITha' kaashii| loka-priya bane hue haiM aura loka-hRdayome viziSTa Adarako prApta hai| niHsandeha yaha sadbhAgya unakI sevAokA pratirUpa hai, jo kama logoMko prApta hotA hai| gata pharavarIme Apake pautrakA dehalIme vivAha thA, jo kahate haiM dehaloke jJAta itihAsame abhUtapUrva thA, usake upalakSame Apane chayAlAsa hajAra 46000)kA anukaraNIya dAna kiyA hai| paJcIsa haz2Ara dehalIkI vibhinna saMsthAoke liye aura ikkIsa hajAra samAjakI vividha saMsthAoMke liye diye gaye haiN| jahaoNtaka hame jJAta hai. vivAhAtsavapara itanA bar3A dAna samAjameM pahalA dAna hai| hamAre yahA~ vivAike dUsara madoMme to bar3A kharca kiyA jAtA hai para dAnameM bahuta kama nikAlA jAtA hai| yadi samAja phijUlakharcIko ghaTAkara isa dizAme gati kare to vivAha eka bojhA mAlUma na par3egA aura sAmAjika saMsthAe~ bhI samRddhi tathA samunnata hoNgii| saraseTha sAhabane ukta dAnameMse dosau eka 201) rupaye vIrasevAmandirakI sahAyatArtha bhI bhijavAye haiM jisake liye ve dhanyavAdake pAtra hai| -darabArIlAla jaina, koThiyA
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrIsarojinI nAyaDUkA viyoga ! 1 mArca 1946ko rAtrike 3 // baje hamAre prAntakI gavarnara zrIsarojinI nAyaDUkA hRdayakI gati ruka jAnese sadAke liye dukhada viyoga ho gayA! Apa svatantrabhAratameM yuktaprAntakI prathama gavarnara thiiN| bhAratIya aura vizvakI mahilAsamAjake liye yaha gauravakI bAta hai| rASTrake svatantratA-saMgrAmameM zrApa sadA gA~dhIjIke sAtha rahIM aura anekoM bAra jela gii| bhAratake liye ApakI sevAe~ adbhuta haiN| vizvameM Apa apanI vikhyAta kavitAoM aura madhura evaM pratibhAzAlinI vaktRtAoMke kAraNa bhAratakokilA yA bulabule hindake nAmase mazahUra thiiN| Apake viyogameM sAre bhAratane zoka prakaTa kiyA aura 11 mArcako sarvatra mAtama manAyA gyaa| zrApake sthAnakI zIghra pUrti honA kaThina jAna par3atA hai| dezakI aisI vibhUtike prati vIrasevAmandira parivAra apanI zoka zraddhAJjali arpita karatA hai aura paralokameM sadgati evaM sukha zAntikI bhAvanA prakaTa karatA hai| eka samAjasevakakA nidhana ! gata mAgha kRSNA 2 saM0 2005ko prasiddha samAjasevI mAsTara motIlAlajI saMghI jayapurakA zokajanaka dehAvasAna ho gayA ! mAsTara sAhaba eka niHsvArthasevI aura karmaTha vyakti the| sahAnubhUti aura dayAse unakA hRdaya bharA huA thaa| unakA sArA jIvana garIboMkI madada karane, asahAya vidyArthiyokI sahAyatA karane aura gharaghara jJAna-pracAra karane meM biitaa| unakA koI 30 hajAra pustakokA pustakAlaya, jise unhone 1920me sthApita kiyA aura jisake dvArA apane jIvanakAlameM 26 varSa taka janatAkI sevA kI. jayapurake pustakAlayoMmeM acchA aura ullekhanIya mAnA jAtA hai| jayapurake zAstrabhaeDArose hastalikhita granthoMkI suprApti prAyaH mAsTara sAhabake prayatnAMse hI hotI thii| unheM isa bAtakI bar3I icchA rahatI thI ki aprakAzita granthokA prakAzana ho aura ve janatA taka phuNceN| vIrasevAmandira aura usake sAhityika kAryoMke prati unakA vizeSa prema thaa| vidvAnoke sahayoga satkArake liye unakA hRdaya sadA khulA rahatA thaa| ve jayapurakI hI nahIM, sAre samAjakI eka zreSTha vibhUti the| unake nidhanase samAjakA eka parakhA huA aura saccI laganavAlA sevaka uTha gayA ! svargIya AtmAke liye vIrasevAmandira parivAra sadgati evaM zAntikI kAmanA karanA huA unake kuTumbI janAke prati hArdika samavedanA vyakta karatA hai| kyA hI acchA ho, mAsTara sAhabake amara smAraka pustakAlayako samAja susthira aura amara banA de| lAlA rUDhAmalajI sahAranapurakA dehAvasAna ! sahAranapurake lAlA nArAyaNadAsa rUDhAmalajI jaina zAmiyAnevAloMkA gata 19 pharavarI 1949ko dehAvasAna ho gayA / Apa bar3e ho sajjana aura dhArmika the| sabase bar3e premase milate the / vIrasevAmandira aura usake kAryoMse vizeSa prema rakhate the| hama svargIya AtmAke liye zAntiko kAmanA aura kuTumbI janoMke prati samavedanA prakaTa karate haiN|
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ BAD REE PRE APER Me NHANIAMATALPA OM aham anekAnta satya-zAnti aura lokahitake sandezakA patra nIti-vijJAna-darzana-itihAsa-sAhitya-kalA aura samAjazAstrake prauDha vicArose paripUrNa mAsika navama varSa pauSase mArgazIrSa, vIra nirmANa saMpat 2474-75 ORASURALA DRESURSURINO sampAdaka-maNDala jugalakizora mukhtAra (pradhAna sampAdaka) muni kAntisAgara darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya ayodhyAprasAda gopalIya, DAlamiyAnagara saMcAlaka-vyavasthApaka saMsthApaka-pravartaka vIrasevAmandira, sarasAvA bhAratIyajJAnapITha, kAzI prakAzaka paramAnanda jaina zAstrI vIrasevAmandira, sarasAvA ji. sahAranapura mArca vArSika mUlya / pA~ca rupaye / | eka kiraNakA / ATha Ane san 1946 libhi 0588856GESBj536 m aasan
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntake navave varSakI viSaya-sUcI pRSTha viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka atizayakSetra zrIkuNDalapura-[zrIrUpacanda bajAja 321 gaoNdhIkI yAda (kavitA)-[phajalularahamAna jamAlI 82 adbhata bandhana (kavitA)-[pa0 anUpacanda nyAya- gA~dhIjIkA puNyastambha-DAkTara vAsudevazaraNa tIrtha " " 71 agravAla .... .... 61 anekAnta-[mahAtmA bhagavAnadIna . 143 gA~dhIjIkI jainadharmako dena-pa0 sukhalAla saMghavI 366 apane hI logoM dvArA bali kiye gaye mahApuruSa 157 catartha vAgbhaTa aura unakI kRtiyA~-paM0 paramAapabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya-rAmasiMha nanda jaina zAstrI .... ... 76 tomara ema0 e0 " 364 campAnagara-zyAmalakizora jhA " 481 apaharaNakI Aga jhulasI nAriyA~-[ayAdhyA- jayasyAdvAda-pro0 go-khuzAlacanda jaina ema.e. 154 prasAda goyalIya' jIrApallI pArzvanAtha stotra-siM0 jugalakizora mu. 246 amUlya tattvavicAra-[zrImadrAjacandra 140 jIvakA svabhAva-zrIjugalakizAra kArAjI 251 ahArakSetrake pracIna mUrtilekha-[paM0 govindadAsa jaina adhyAtma-[pa0 mahandraku..Ara nyAyAcArya 335 jI koThiyA .. 383 jaina kAlAnI aura merA vicAra-jugalakizora mu. 13 ahiMsA tattva-kSullaka gaNezaprasAdajI varNI 016 jaina tapasvI (kavinA)-[kavi bhUdharadAsa ... 125 AcAryakalpa paM0 ToDaramalajI-[paM0 paramAnanda jainadharma banAma samAjavAda-pa. nemicandra zAstrI .... 25 jyotipAcArya AptamImAMsA aura ratnakaraNDakA bhinnakatRtva jainadharmabhUSaNa bra, mItalapramAdajIke patra DA0 hIrAlAla jaina ema0 e0 " 8 -gAyalIya 350,406 ijjata bar3I yA rupayA-ayodhyApramAda gAyalIya 141 jainapurAtana avazeSa (vihaMgAvalokana)-munikathita svopajJa bhASya-[bA0 jyotiprasAda ema.e. 211 kAntisAra ... 205, 261 karanIkA phala (kathAkahAnI)[ayodhyApramAda tIna citra-[jamanAlAla 'sAhityaratna' 341 __ goyalIya ." " 72 tyAgakA vAstavika rUpa-kSullaka gaNezapramAdajI kAmanA (kavitA)-[yugavIra' ... 307 vaNI - 250,183 kama aura usakA kAya-paM0 phUlacanda siddhAnta- dAna-vicAra-[kSullaka gaNezaprasAdI varNI .... 267 zAstrI 252 dharma aura vartamAna paristhitiyA~-paM0 nemicandra kutte (kathA-kahAnI)- dhyApramAda goyalIya 182 jaina jyotiSAcArya "" 467 kyA samyagdRSTi aparyAptakAlame strIvedI ho sakatA dharmakA rahasya-paM0 phUlacanda siddhAntazAstrI 303 hai ?-[bAbU ratanacanda mukhtAra .... 73 narsa (kahAnI)-bAlacanda ema0 e. 361 184
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) paSTha 36 viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka niSThura kavi aura vidhAtAkI bhUla (kavitA) yugake caraNa alakha ciracaMcala (kavitA) -kavibhUdharadAsa . .... 245 tanmaya bukhAriyA .... 244 nyAyako upayogitA-[paM0 darabArIlAla ratnakaraNDake kartRtva viSayameM merA vicAra aura / nyAyAcArya ... ... 17 nirNaya-[jugalakizora mukhtAra 5, 56. 100 parAkramI jaina-goyalIya ..... 145 rAvaNapArzvanAthakI avasthiti-[agaracanda paramAtmarAjastAtra-[saM0 jugalakizora mukhtAra 168 .... .222 paM. gopAladAsajI varaiyA-[ayodhyAprasAda varNIjIkA hAlakA eka AdhyAtmika patra .... 181 goyalIya .... .... 105 varnADazAke patrakA eka aMza-bAbU jyotipaM0 zivacandra dehalIvAle-[bAbU pannAlAla prasAda ema0 e0 agravAla .. 302 vAdIbhasihasUrikI eka adhUrI apUrva kRtipAkistAnI patra-[goyalIya 207. 286 [paM0 darabArIlAla koThiyA .... 261 pA~ca prAcIna di. jaina mUrtiyaoN-[munikAntisAgara 311 vidhikA vidhAna (kavitA)-'yugavIra' kiraNa : pUjya vIM gaNezaprasAdajIke hRdayAdgAra " 201 kA TAiTila pR. " " 1 bur3hApA (kavitA)-kavi bhUdharadAsa " 213 vimalabhAI-ayodhyAprasAda goyalIya .... 61 brahmazra tasAgarakA samaya aura sAhitya-paMDita vividha paramAnanda jaina zAstrI 474 vIrazAsana jayantIke adhyakSa kSullaka gaNezaprasAda bhAratIya itihAsame ahisA-[devendrakumAra 375 jIkA bhApaNa .. bhikSuka manovRtti-[ayodhyApramAda gAyalIya 115 vIrazAmana jayantIkA pAvana parva-paNDita mathurA saMgrahAlayako mahatvapUrNa jainapurAtattva darabArIlAla .." .... 203 sAmagrA-bAlacanda ema0 e0 - 345 vaizAlI (eka samasyA)-munikAntisAgara 266 madIyA dravyapanA (kavitA)-['yugavIra' " 365 vyaktitva-ayodhyAprasAda gAyalIya 355, 306 mahAtmA gA~dhAke nidhanapara zoka prastAva 81 paDAvazyaka vicAra-[saM0 jugalakizora mukhtAra 214 mahAmuni mukamAla-lA. jinezvaradAma .. 158 zaGkAsamAdhAna-[paM0 darabArIlAla nyAyAcArya mahAvIrakI mUrti aura lagATI-[zrIlAkapAla 368 kAThiyA .... 34.113, 148 mujaphpharanagara paripad adhivezana-[bAvU mAI zAsanacatunizatikA (muni madanakItikRta)dayAla jaina bI0e0 " 204 [pa0 darabArIlAla koThiyA .. 410 murArame vIrazAsana jayantIkA mahatvapUrNa . zimalAkA pa_paNa parva-paM0 darabArIlAla utsava-[paM0 darabArIlAla kAThiyA ... 275 kAThiyA .... 324 mUrtikalA-[zrIlAkapAla ... 123 ." 333 zraddhAjali (kavitA)-zrIbrajalAla jaina .... 232 merI dravyapUjA (kavitA)-[jugalakizora mukhtAra 328 agerikI pArzvanAthavastIkA zilAlekha-bAba yazodharacaritra sambandhI jaina sAhitya-agara kAmataprasAda jaina . canda nAhaTA .... 108 sanmati vidyAvinAda-jugalakizAra mukhtAra 164 224
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka sanmatisUtra aura siddhasena-jugalakipora mu. 417 sAdhuviveka (kavitA)-[60 dalIpasiha kAgajI samantabhadrabhAratIke kucha namUne (yunayanuzAsana) TAiTila kiraNa 5 [jugalakizora mukhtAra 1.45,60,215, 247, 287. sAhitya-paricaya zrAra sa ore sAhitya-paricaya aura samAlocana-paMDita 229,336 darabArIlAla koThiyA 43.60 gha 358 samantabhadrabhASya-[paM0 darabAgala koThiyA ... 33 sAhitya-paricaya aura samAlocana- paM.Data samaya rahate sAvadhAna (kavitA)-kavi bhUdharadAsa 186 te mAvAna kavitAbhAdAsa paM. paramAnanda zAstrI " 165,360 samayasArakI mahAnatA-[zrIkAnajI svAmI 33 / / siddhasena-svambhRstuti .... 415 samavasaraNameM zUdroMkA praveza-jugalakizora mu. 166 siddhasena-smaraNa 83, 116, 164, 208 sukhakA upAya (kavitA)-yugavIra' TAiTila kiraNa 6 241, 280 seThIjIkA antima patra-ayodhyAprasAda goya. 161 sampAdakIya-muni kAntisAgara 284, 325, 363 somanAthakA mandira-bA0 choTelAla sarAvagI 64 samyagdRSTi (kavitA)-[kavi banArasIdAsa ... 167 svargIya mohanalAla dalIcanda desAIsaMgItapurake sAluvendra nareza aura jainadharma bhavaralAla nATTA [bA0 kAmatAprasAda .... ! svarUpa-bhAvanA-[sampAdaka __... 126 'saMjada' zabdapara itanI Apatti kyoM ? hindI-gaurava (kavitA)-[50 hariprasAda zarmA [nemacanda bAlacanda gA~dhI, vakIla 'avikasita saMjaya velaTTiputra aura syAdvAda-paMDita hindIke do navIna kAvya-muni kAntisAgara 343 darabArIlAla nyAyAcArya 50 holI holI hai !! (kavitA)- yugavIra' .... hi MAA
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhAratIya jJAnapAThaka naya prakArAna 1. nyAyavinizcayavivaraNa-(prathamabhAga) akalaGkadevakRta nyAryAvanizcayakI vAdirAjasUri-racita vyaakhyaa| TippaNI Adi shit| vistRta hindI prastAvanAme syAdvAda saptabhaGgI Adike svarUpakA vivecana hai / syAdvAdapara kiye jAne vAle AkSapokA nirAkaraNa hai| isa bhAgame Ae hue viSayoMkA saMkSipta paricaya hai| sampAdaka-pro. mahendrakumArajI nyAyAcArya, pR0 sN0600| mUlya 15) 2. tattvArthavRtti tattvAthasUtrakI zra tasAgarasUriviracita / hindI mArasahita / vistRta hindI prastAvanAmeM tattva, samyagdarzana, pramANa, naya syAdvAda. maptabhaGgI AdikA nRtana dRSTise vivecana hai| sampAdaka-prA0 mahandrakumArajI nyAyAcArya, pR. 640 / mUlya 16) 3. kundakundAcAryake tIna ratna kundakundasvAmIke paJcAstikAya, pravacanamAra aura samayamAra ina tIna AdhyAtmika nidhiyokA hindAmeM vipaya-paricaya / garala subodha bhApAme jaina tattvajJAna aura adhyAtmakA ramAsvAdana kiijie| anuvAdakatA-paM0 zobhAcandra bhArilla / mUlya) 4. karalakkhaNa sAmudrikazAstra / hindI anuvAda-mahina / sampAdaka-pro. praphullakumAra mAdI / mUlya 1) 5. madanaparAjayahindI anuvAda-mahina / jinadevake dvArA kAmapagajayakA samma sundara mpaka / vistRta pramnAvanA-sahita / sampAdaka-prA. rAjakumArajI sAhityAcArya / / mUlya 8) 6. kannaDaprAntIya nADapatrIya granthasUcIgavidrI. aliyUra. kArakalake bhaNDArIke alabhya tADapatrIya grandhokA mavivaraNa paricaya / vistRta hindI prastAvanA-sahita / saMpAdaka-paM0 mujabalI shaastrii| mUlya 13) 7 zera-yo-zAyarI-udaka mantima 1500 zera aura 160 najmAkA apUrva saMgraha / lekhaka-ayodhyApramAdajI goyalAya / mUlya) 8. mahAvandha (mahAdhavala siddhAntazAstra)-prathamabhAga / bhaapaanuvaad-mhin| mUlya 12) 9. janazAsana-jainadharmakA paricaya karane vAlI sundara pustaka / mRlya 4aa) 10. Adhunika janakavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka pricy| mUlya 3) 11. hindI janamAhityakA maMkSipta itihAsa __ mUlya ) 12. dA haz2Ara varSa purAnI kahAniyAM vyAkhyAna tathA pravacanAme udAharaNa dana yogya 64 jaina kahAniyokA mundara saMkalana / mUlya 3) 13. pAzcAtya taka zAstra mUlya 6) 14. muktidUta aJjanA-pavanaJjayakI puNya gaathaa|n pAgaNika, romAMsa / hindI sAhityakSetrame bhI muktakaNThase prazasita sundara kalAkRti / mUlya 4) 15. pathacihva
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ Registered No. A.731 -- - rimaal NAMAT vIrasevAmandira sarasAvAke prakAzana wing Music -- - HEN Samirsing 1 anitya-bhAvanA 4 satsAdhu-smaraNamaGgalapATha / abhUtapUrva sundara aura viziSTa saGkalana, zrA. padmanandikRta bhAvapUrNa aura hRdaya saGkalayinA paMDita jugalakizorajI mukhtAra / prAhI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasvI paMDita bhagavAna mahAvIrase lekara jinasenAcArya-paryanta jugalakizArajI mukhtArake hindI-padyAnuvAda ke mahAna jainAcAryoMka prabhAvaka guNasmaraNA aura bhAvArtha mahita / mUlya / ) se yukta / mUlya // ) 2 AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra- 5 adhyAtma-kamala-mArtaNDa paJcAdhyAyI tathA lATIsaMhitA Adi grantho sarala-maMkSipta nayA sUtra-grantha, paM0 jugala- ke racayitA paDita gajamalla-viracita apUrva kizorajI mukhtArakI subAMdha hindI-vyAkhyA AdhyAtmika kRti, nyAyAcArya paM0 darabArIlAla sahita / mUlya / ) kAThiyA aura pa. paramAnandajI zAstrIka marala hindI anuvAdAdi-mahita tathA mukhtAra paNDita 3 nyAya-dIpikA jagalakizArajA-dvArA ligvina vistRta prastAvanA (mahatvakA nayA saMskaraNa)-abhinava se viziSTa / mUlya 11 // ) dharmabhaSaNayati-viracita nyAya-viSayakI subAdha umAsvAmizrAvakAcAra-parIkSAprAthamika rcnaa| nyAyAcArya pa0 darabAgalAla mukhtAra zrIjugalakizArajI-dvArA ligvina kAThiyA dvArA sampAdita, hindI anuvAda, grantha-parIkSAkA itihAsa-sahita prathama aNsh| vistRta (101 pRSThako ) prastAvanA. prAkathana, mUlya cAra aane| pariziSTAdise viziSTa, 400 pRSTha pramANa, lAgata mUlya 5) / isakI thor3I hI pratiyA~ zeSa rahA hai| 7 vivAha-samuddezyavidvAnA aura chAtrAMne ima saMskaraNako khUba pa0 jugalakizArajI mukhtAra-dvArA racita pasanda kiyA hai| zIghratA kreN| phira na milane vivAhake rahasyakA batalAnevAlA aura vivAhAMka para pachatAnA pdd'egaa| avasarapara vitaraNa karane yogya sundara kRti / / ) First - MAHI 44 vIrasevAmandirame sabhI mAhitya pracArakI dRSTime taiyAra kiyA jAtA hai, vyavasAyakaM liya nahIM / imIliye kAg2aja, chapAI zrAdike dAma bar3ha jAnepara bhI pustakokA mUlya vahI purAnA (mana 1643kA) ragbA hai| itanepara bhI 10) me adhikakI pumnakopara ucita kamIzana diyA jAnA hai| prakAzana vibhAga-vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) H IND . SH " prakAzaka-4. paramAnanda jaina zAstrI bhAratIyajJAnapIThakAzIke liye aAsArAma khatrI dvArA raoNyala priTiMga presa nayA bAjAra sahAranaparama madrita /
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
_