Book Title: Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapti Sutra Part 05 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006319/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHAGAVATA SHRI BI JI SUTRA PART : 5 zrI bhagavatI sUtra : bhAga 5 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindIgurjarabhASA'nuvAdasahitam cezzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzeeen zrI-bhagavatIsUtram BHAGAVATI SUTRAM paJcamo bhAgaH niyojakaHsaMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAnipaNDitamunizrI kanhaiyAlAlajI-mahArAjaH Esaaseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee prakAzaka : rAjakoTanivAsi - zreSThizrI - zAmajIbhAi - velajIbhAi vIrANI, tathA kaDavIvAi-vIrANI-TrasTa-pradattadra-vyasAhAyyena a. bhA. zve. sthA, jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrI zAntilAla-maGgaladAsabhAi-mahodayaH rAjakoTa. prathamA-AvRtti : vIra saMvat vikrama saMvat isvIsana prati 1200 2489 2019 1963 mUlya ru. 2500 Weezer222222222222222222222222222 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM zrI a. bhA. . sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samiti. The. gareDiyA kUvA reDa, rAjakeTa - saurASTra. Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra.) W. Rly. India. prathama AvRtti ke prata 1200 vIra saMvata : 2489 vi ka ma saMvat H 2019 I svI sana : 1963 : mudraka : : mudraNasthAna ? jayaMtIlAla devacaMda mahetA ja ya bhA 2 ta presa, gareDiyA kUvA roDa, rAjakeTa, (saurASTra) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) mahikAzveta--zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta--cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya Dha~ka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (9) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya -- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai / (14) (15) (16) mala-mUtra - sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai / I zmazAna -- isa bhUmi ke cAroM tarapha 100 - 100 hAtha taka asvAdhyAya hotA hai / (19) candragrahaNa--jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie | (17) sUryagrahaNa - jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata -- najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / patana -- koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra -- upAzraya ke andara athavA 100 - 100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA - ASAr3hI pUrNimA ( bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA ( skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGka 38-46 47-58 59-82 83-90 zrI bhagavatIsUtra pAMcaveM mAgekI viSayAnukramaNikA anukrama aMka chaTe zatakakA chaTA uddeza 1 ratnaprabhA pRthvIke svarUpakA varNana 2 mAraNAntika samudghAtake svarUpakA kathana ___ chaTTe zatakakA sAtavAM uddeza 3 sAtave uddezakakA saMkSipta viSaya kathana 4 zAli vagairaha jIva vizeSoMke yonikA kathana 5 gaNanIya kAlake svarUpakA varNana 6 upameya kAlake svarUpakA nirUpaNa 7 suSamasuSamA kAlake bharatakSetrake svarUpakA kathana AThavAM uddeza 8 AThave uddezakake viSayoMkA saMkSepase kathana 9 pRthvIke svarUpakA kathana AyuSya bandhake svarUpakA kathana 11 lavaNa samudrake svarUpakA nirUpaNa navavAM uddeza 12 navave uddezeke saMkSepase viSayakA kathana 13 karmabheda ke svarUpakA nirUpaNa 14 mahardikadeva kI vikurvaNAke svarUpakA nirUpaNa 15 devake jJAnAjJAnake svarUpakA nirUpaNa dazavAM uddeza 16 dazave uddezeke viSayokA nirUpaNa 17 anyatIthikoMke matakA nirUpaNa 18 jIvake svarUpakA nirUpaNa 91-92 117-142 143-156 158-161 162-180 181-195 196-197 198-209 210-218 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMGka anukrama aMka 19 ekAnta duHkhavedana ke viSayameM anya yUthiko ke __matakA nirUpaNa 219-227 20 nairayikAdikoM ke AhArake svarUpakA nirUpaNa 228-232 21 kevalIkoM ke atiMdriyatva honekA nirUpaNa 233-239 sAtave zatakakA pahalA uddeza 22 sAtaveM zataka ke pahile uddeze kA saMkSepase viSaya vivaraNa 240-241 23 sAMtave zataka ke daza uddezaka pradarzaka saMgrahagAthA 243-244 24 jIvake AhAraka-anAhAraka AdikA varNana 245-257 25 lokake saMsthAna Adike svarUpakA varNana 258-261 26 zramaNoMpAsakoMkA kriyAke svarUpakA varNana 261-272 27 zramaNa ke pratilAbha kA kathana 273-278 28 karma rahita jIvake gatikA nirUpaNa 279-295 29 aduHkhI jIvakA nirUpaNa 295-300 30 anagArake viSayameM vizeSa kathana 301-308 31 aGgArAdi doSa rahita AhArAdikA nirUpaNa 309-322 32 kSetrAtikrAMtAdi AhAraka svarUpakA nirUpaNa 323-333 33 zastrAtIta Adi pAnabhojanakA nirUpaNa 334-345 dUsarA uddeza 34 dUsare uddezeke viSayoMkA nirUpaNa 346-347 35 pratyAkhyAnake svarUpakA nirUpaNa 348-381 36 jIvake mUlaguNa pratyAkhyAnitvakA nirUpaNa 382-406 37 saMyatA'saMyatAdikA nirUpaNa 407-416 38 jIvoMke zAzvatAzAzvatatva nirUpaNam 417-422 tIsarA uddeza 39 tIsare uddezekA saMkSipta viSaya vivaraNa 423-425 40 vanaspatikAyake AhArakA nirUpaNa 426-432 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukama aMka pRSThAMDa 41 mUlaskaMdhAdi jIvakA nirUpaNa 432-438 42 AlukAdi anantakAya vanaspatikA nirUpaNa 439-440 43 kRSNalezyAvAle jIvoMkI alpakarmatva mahAkarmatvakA nirUpaNa 441-454 44 vedanA nirjarAke svarUpa nirUpaNa 455-486 cauthA uddeza 45 cauthe uddezekA saMkSipta viSayavivaraNa 487 46 saMjJI jIvoMke svarUpakA nirUpaNa 488-498 pAMcavAM uddeza 47 tiryaJcoM ke yonisaMgraha kA nirUpaNa 499-506 chaTA uddeza 48 chaTe uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 507-508 49 nairayikoM ke AyurvandhAdi kA nirUpaNa 509-528 50 karkaza vedanIya karma Adike svarUpakA nirUpaNa 529-542 51 bhAvi bhAratavarSake avasthAke svarUpakA nirUpaNa 543-656 52 bhAvi bharatakSetrIya manuSyAvasthAke nirUpaNa 557-581 sAtavAM uddeza 53 sAtaveM uddezaka kA saMkSipta viSaya vivaraNa 54 airyApathika-sAMparAyika kriyAke svarUpakA nirUpaNa 583-589 55 kAmabhogake svarUpakA nirUpaNa 590-611 56 chadmasthAdi manuSyake svarUpakA nirUpaNa 612-621 57 asaMjJI jIvAdi ke svarUpakA nirUpaNa 622-630 58 saMjJI jIvake vedanake svarUpakA nirUpaNa 631-637 ___AThavAM uddeza 59 chadmastha manuSyAdike svarUpakA nirUpaNa 638-649 6. narayikAdi jIvoMke pApakarmakA nirUpaNa 650-651 61 saMjJAke svarUpakA nirUpaNa 652-657 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658-660 660-664 anukrama aMka 62 hAthI aura kuMthu-ke jIvakI samAnatAkA varNana 63 ASAkarma doSase dUSita AhAra karanevAle sAdhuke karmabaMdhakA nirUpaNa navavAM uddeza 64 navave uddezekA saMkSipta viSaya vivaraNa 65 pramatta sAdhukA nirUpaNa 66 mahAzilAkaNTaka saMgrAmakA nirUpaNa 67 sthamusala saMgrAmakA nirUpaNa 68 varuNa nAganaptRka kA varNana dazavAM uddeza 69 dazave uddezekA saMkSepase viSaya vivaraNa 70 dharmAstikAyAdikoM kA varNana 71 kAlodAyike prabodhita honekA varNana 72 zubhAzubha karmake phalakA nirUpaNa 73 agnyArambhakapuruSadvayake kriyAkA varNana 74 pudgalaprakAza Adike hetukA nirUpaNa 665-666 667-679 680-707 708-723 724-777 778-779 780-798 799-812 813-829 830-840 841-848 // samApta // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmanA cAra prakAra jJAna, darzana, cAritra ane tapa A cAramAM jJAnane prathama paMkitae mukavAthI ja jJAnanuM mahatva sAbita thaI jAya che. jJAna e prakAza che. jJAna samAna anya kaI pavitra vastu nathI. A eTalA mATe................! jJAnanI prApti arthe jinAgamanuM svAdhyAya, manana ane ciMtana karavuM e bhAvi AtmAonuM mukhya kartavya che. jJAna vagara.... "darzana, cAritra ane ta5" ....e lUkhAM dekhAya che. adharma, anIti, anAcAra ane svArthaparAyaNatAnuM jyAM sAmrAjya pravartI raheluM che. dharmaparAyaNatA ane mAnavatAne dhvasa thaI rahyo che ane jIvanamAM TheraThera udAsInatA ane saMkucitatA duSTigocara thaI rahyAM cheevA A Adhunika aMdhakAramaya jagatamAM cittanI A zAMti ane ekAgratAnI prApti karAve tevA jJAnanI jarUra che. ja -: ane tevA jJAnane khajAne - pUjya AcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjazrInAM anuvAda thayelAM- jinAgama zAstro maLI zake che. zrI jaina zAstroddhAra samiti-rAjakoTa. da zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIranA vIra putrane vinaMtI lakSamI ane sarasvatI e baMne devIo pUjanIya che ane e baMnenI ApaNane AvazyakatA che paranta ke te baMnemAM aMdara aMdara ADavera che jyAM sarasvatInA ja darzana thatAM heya tyAthI lakSmIjI risAyelAM hoya che. ane lakSamInaMdane moTe bhAge sarasvatIthI dUra rahetA hoya che A sAmAnya niyama jovAmAM Ave che parantu jyAre ApanI pAse lakSmI ane sarasvatI baMne saMpIne ApanI sevA karI rahela che tyAre jANavuM ke ApanA pUrvanA puNyano udaya ane vartamAna puruSArthanuM A phaLa che Apa AvA sAnukULa saMjogomAM samAja utkarSanA bhavya kAryamAM vadhu ne vadhuM bhega Apaze, evI amone khAtrI che. AgamedAraka pUjyazrI ghAsIlAlajI ma. zrIe jaina samAjanA utthAna kArya mATe "zAstroddhAra" nuM je bhagIratha kArya uThAvela che ane te kAryane zAstroddhAra samiti mUrtarUpa ApI rahI che temAM ApanA pUrNa sahakAranI AzA rAkhavI e zuM asthAne che? Adya murabbI tarIke samitimAM ApanuM mubAraka nAma naMdhAvavA mATe rUA. 5001 ne DrApha mokalI ApavA vinaMtI che. zrI jaina zAstroddhAra samiti-rAjakeTa. A zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ApaNuM khAtara nahIM to ApaNI bhaviSyanI peDhI khAtara paNa A kArya pUrNa karavuM ja paDaze. 3ra jaina siddhAMtanuM saMzodhana karI cAra bhASAmAM prasiddha karavAnuM che mahada kArya A samiti lagabhaga vIsa varSa thayAM karI rahI che. te bInA samAjanA dareka aMgamAM jaga jAhera che. atyAra sudhImAM pUjya AcAryazrIe trIsa zAstronuM saMzodhana pUruM karyuM che ane bAkInA traNa sUtronuM kArya A varSamAM pUruM karI nAkhaze; tema amArI dhAraNA che. batrIsamAMnA visA zAstro tathA tenA bhAgo prasiddha thaI gayA che. bAkInAM zAstro keTalAMka chapAya che. ane keTalAkanA anuvAda karavAnuM kArya cAlu che. asahya meMdhavArIne lIdhe samitie zarUAtamAM dhArelA kharca karatAM traNa gaNe kharca thavAno aMdAja che AthI bAkInA kAryane pahoMcI vaLavA rUpiyA traNa lAkhanI tAkIde jarUra che. ane te vIranA lakSamInaMdana putro pAse amArI Tahela che. temanA taraphathI bAkInA sUtra mATe rUpiyA 5001 ApanArAnI ame rAha joIe chIe. rAjakeTa tA. 15-7-63 zrI a. bhA. che. sthA. jaina zAstroddhAra samiti zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 zAstronI saMpUrNa mAhitI aDhAramA vArSika riporTamAM batAvela 24 zAstro prasiddha thayAM pachI nIce mujaba vadhu kAmakAja thayela che. (1) bhagavatI bhAga trIjo 3 mahAra paDI cukayA che ane te membarAne mAkalavAnuM kAma cAlu che. (2) bhagavatI bhAga cAthA tathA pAMcamA chapAya gayA che. ane tenuM AinDIMga kAya cAle che. (3) jJAtA sUtranA kula traNe bhAga chapAya che je ekAda mAsamAM pUrA thaI jaze. (4) bhagavatI bhAga chaThTho tathA sAtamA chApavAnuM kAma zarU thai gayuM che. (5) kulle lagabhaga 30 sUtreA pUjya gurudeve che. temAnAM chapAyA vagaranAM je sUtreA khAkI che tenuM sa Mzodhananu keTaluMka kAma cAlu che. ane keTaluMka bAkI che. (6) nizItha sUtra sU`pannatI tathA caMdrapannatI sUtra e khAkI rahelAM traNa sUtreA lakhavAnuM kArya atyAre cAle che. zrI akhila bhArata ve, sthA. jaina zAsroddhAra samiti rAjakADha tA. 16-763 lakhIne pUrAM karelAM anuvAdyanu temaja zrI bhagavatI sUtra : pa namra sevaka sAkacaMda bhAIcaMda zeTha maMtrI. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIvItarAgAya namaH // jainAcArya-jainadharmadivAkara--pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkataM vyAkhyAprajJaptyaparanAmakam zrI-bhagavatIsUtram (paJcamo bhAgaH) SaSThazatake SaSThoddezasya saMkSiptaviSayavivaraNam kiyatyaH pRthivyaH ? ratnaprabhAdayaH sapta pRthivyaH / kiyanti anuttaravimAnAni vijayAdIni paJca anuttaravimAnAni santi / mAraNAntikasamuda ghAtena ratnapabhAyAM pRthivyAmutpattiyogyAnAM jIvAnAM tatragatamAtrANAmeva AhAragrahaNapariNamana-zarIrabandhanaviSayakapraznaH / kiyantastu tatra gatvA'pi punaH pratyAgacchanti, tataH punarmAraNAntika chaThe zatakakA chaTTe uddezakakA prAraMbha isa zataka ke isa uddezaka kA viSayavivaraNa saMkSepa se ima prakAra se hai- pRthiviyAM kitanI kahI gaI haiM ? uttara- ratnaprabhAdika pRthiviyAM sAta kahI gaI hai| anuttara vimAna kitane haiM ? u. anuttara vimAna vijaya vaijayanta Adi 5 haiM / mAraNAntika samuddhAta kara ke ratnaprabhApRthivI meM utpatti ke yogya jIva vahAM pahuMcatehI kyA AhAra grahaNa karane lagate haiM ? usa AhAra ko pariNamAne lagate haiM aura zarIra kA baMdhana karane lagate haiM ? u. kitaneka jIva vahAM chaThThA zatakano chaThTho uddezaka prAraMbha chaThThA uddezakamAM AvatAM viSayanuM saMkSipta viSaya vivaraNa - prazna- zvAmA cha ? uttara- 2tnaprabhA mAhi sAta pRthvImA che. prazna-anuttara vimAna keTalAM che? uttara-vijaya, vairyata Adi pAMca anuttara vimAna che. prazna-mAraNutika samuddaghAta karIne ratnaprabhA pRthvImAM utpattine vegya che zuM tyAM pahoMcatAnI sAthe ja AhAra grahaNa karavA mAMDe che ? te AhArane pariNamAvA mAMDe che ane zarIranuM baMdhAraNa karavA mAMDe che? uttara-keTalAka jIve tyAM jaIne paNa pharIthI pAchA AvI jAya che. tyAra bAda zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtro samudghAtena samavahatAH santo nirayAvAse gamanAnantaramevAhArAdigrahaNaM kurvantItyuttaram ) evameva saptasvapi zarkarAmabhAdiSu pRthivISu gatavatA jIvAnAm AhArAdigrahaNaviSayaprakAradvayamavaseyam / tathA asurakumArAvAseSu pRthivIkAyikAvAseSu ca utpattiyogyajIvAnAm AhArAdigrahaNaviSaye upayuktameva prakAradvayaM bodhyam / evaM mandaraparvanasya pUrvAdidigbhAgeSu aGgalAsaMkhyeyapradezabhAga-bAlAgralikSA-yUkA-yavamadhya-yAvat-yojanakoTayasaMkhyeyayojanakoTikoTiSu ekendriyadvIndriya-yAvat-pazcAnuttaravimAnaparyanteSu utpattiyogyajIvAnAm AhArAdigrahaNaviSaye pUrvoktameva prakAradvayamavaseyamiti vicAraH, gautamasya tatsarvasamarthanaM ceti / jAkara bhI punaH vApisa A jAte haiM, bAda meM punaH mAraNAntika samuddhAta karake narakameM jAte hI AhArAdi grahaNa karane lagajAte hai / isI taraha se sAtoM hI zarkarA Adi pRthiviyoMmeM jAnevAle jIvoM ke AhAra Adi ke grahaNa karane ke vizaya meM prakAradvaya jAnanA cAhiye / tathA- asurakumAra ke AvAse meM, pRthivIkApika ke AvAsoM meM utpattiyogya jIvoM ke AhAra Adiko grahaNa karane ke viSaya meM ye pUrvokta hI do prakAra jAnanA caahiye| isI taraha se maMdara parvata ke pUrvAdi digbhAgoM meM, aMgula ke asaMkhyAta pradezabhAga, bAlAgra, likSA, yUkA, yavamadhya yAvat yojana koTI, asaMkhyeya yojana kATi koTiyoMmeM, ekendriya dvIndriya yAvat paJca anuttara vimAnoM taka meM utpatti yogya jIvoM ke AhArAdi grahaNa karane ke viSaya meM pUrvokta hI prakAravya hai aisA vicAra aura gautama kA ina sabakA samarthana / pharIthI mAraNatika samuddaghAta karIne narakamAM jAya che, ane tyAM jatAMnI sAthe ja AhArAdi grahaNa karavA maMDI jAya che. e ja pramANe zarkarA Adi sAte pRthvIomAM janArA jIvanA AhAra Adi grahaNa karavAnA viSayamAM be prakAra samajavA. tathA asurakumAranA AvAsamAM ane pRthvIkAyionA AvAsamAM utpattine yogya jInA AhArAdine grahaNa karavAnA viSayamAM paNa pUrvokata be prakAre ja samajavA. e ja pramANe maMdara parvatane pUrNa dibhAgamAM, AMgaLane asaMkhyAta pradeza bhAga, bAlAstra, zikSA, cUkA, yavamadhya (kAvata) janakeTI, asaMkhyAta jana keTi ke TimAM, ekendriya, hIndriya, pAMca anuttara vimAne paryantanA sthAnamAM utpattine yogya jIvonA AhArAdi grahaNa karavAnA viSayamAM pUrvokata ja be prakAre samajavA. gautama dvArA tenuM samarthana. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 6 sU. 1 ratnaprabhAdipRthivIsvarUpanirUpaNam ratnaprabhAdipRthivIvaktavyatA | mUlam -' kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo ? goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo taM jahA - rayaNappabhA, jAva- tamatamA ! rayaNappabhAINaM AvAsA bhANiyavA, jAva- ahesattamAe evaM je jaiyA AvAsA te bhANiyavA, jAva kaiNaM bhaMte! aNutaravimANA paNNattA ? goyamA ! paMca aNuttaravimANA paNNattA, taM jahA - vijae, jAva - sabaTTasiddhe // sU0 1 // chAyA - kati khalu bhadanta ! pRthivyaH prajJaptAH ? gautama ! sapta pRthivyaH prajJaptAH, tadyathA - ratnaprabhA, yAvat - tamastamA / ratnaprabhAdInAm AvAsAH bhaNitavyAH, yAvat - adhaH saptamyAH evaM ye yAvatkA AvAsAste bhaNitavyAH, ratnaprabhAdi pRthivIvaktavyatA " 3 'kaiNaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha - ( kai NaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo ) he bhadanta ! pRthiviyAM kitanI kahI gaI haiM ? (goyamA) haiM gautama (satta puDhavIo paNNattAo) pRthiviyAM sAta kahI gaI haiM / (taMjA) ve isa prakAra se haiM- ( rayaNappabhA jAva tamatamA ) ratnaprabhA yAvat tamastamA / ( rayaNappabhAINaM AvAsA bhANiyavvA, jAva ahesattamAe ) ratnaprabhApRthivI AdikoM ke AvAsa yAvat nIce kI tamastamA sAtavIM pRthivI taka ke kahanA cAhiye / arthAt ratnaprabhA pRthivI se lekara ratnaprabhA Adi pRthvInI vakatavyatA---- " kai NaM bhaMte " chatyAhi sUtrArtha -- ( kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo ?) De mahanta ! pRthvIbho (naraDI) DeMTalI uDI ? (goyamA !) De gautama! ( satta puDhavIo paNNattAo) pRthvImA sAta uThI che (taMjahA) te sAta pRthvInA nAma A pramANe che-- ( rayaNappabhA jAva tamatamA) ratnapramAthI za3 zrIne tamatamA sudhInI sAta pRthvI mahIM zraddhaSu 42vI. (rayaNappabhAINaM AvAsA bhANiyantrA, jAva ahe sattamA e ) ratnaprabhA pRthvInA AvAsA, ane tamastamA pantanI nIcenI pRthvIeAnA AvAsanuM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIstre yAvat - kati khala bhadanta ! anuttaravimAnAni prajJaptAni ? gautama ! pazca anuttaravimAnAni prajJaptAni, tadyathA-vijayam yAvat-sarvArthasiddham ||suu. 1 // TIkA- paJcamoddezake tamaskAyAdipadArthasvarUpaM nirUpitam, atha SaSToddezake ratnaprabhAdipadArthasvarUpaM nirUpyate- 'kaiNaM bhaMte' ityAdi / 'kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo?' gautamaH pRcchati- he bhadanta ! kati kiyatyaH khalu pRthivyaH prAptAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo' he gautama ! tamastamA pRthivI taka ke AvAsa yahAM kaha lenA cAhiye / (evaM je jaiyA AvAsA te bhANiyavvA) isa taraha jitane AvAsa jisa pRthivI meM hoM ve yahAM kahanA cAhiye / (jAva kaiNaM bhaMte / aNuttara vimANA paNNattA ?) yAvat he bhadanta ! anuttara vimAna kitane kahe gaye hai ? (goyamA) he gautama ! (paMca aNuttaravimANA paNNattA) anuttara vimAna pAMca kahe gaye haiN| ve ye haiM (vijae jAva savvaTThasiddhe) vijaya yAvat sarvArthasiddha / _____TIkArtha-pAMcaveM uddezakameM tamaskAya Adi padArthoMkA svarUpa nirUpita kiyA gayA hai / aba sUtrakAra isa chaTe uddezakameM ratnaprabhA Adi padArtharUpa pRthiviyoM ke svarUpakA nirUpaNa kara rahe haiM isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'kahaNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta ! pRthiviyAM kitanI kahI gaI hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'sattA puDhavIo paNNattAo' pRthiahI kathana karavuM joIe. eTale ke ratnaprabhAthI laIne tamastamAM paryantanI sAte pRthvImAnA mAvAso 4vA. (evaM je jaiyA AvAsA te bhANiyavyA) mA rIta 2 pRthvImA 2i mAvAsa hAya taTamA AvAsa 42 na. (jAva kaI gaM bhaMte ! aNuttara bimANA paNNattA ?) 3 mahanta ! anuttara vimAna 21 cha ? (goyamA) gautama! (paMca aNuttaravimANA paNNattA) anuttara vibhAna pAMya Jai cha. (taMjahA) tamanA nAma 2mA pramANe cha- (vijae jAva saTThosaddhe) vijayathI laIne sarvArthasiddha paryantanA pAMca vimAna ahI grahaNa karavA. TIkAtha-pAMcamA uddezakamAM sUtrakAre tamaskAya Adi padArthonA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che. have A chaThThA udezakamAM sUrAkAra ratnaprabhA Adi padArtharUpa pRonA svarUpanuM nirUpaNa nIce pramANe kare che-A viSayane anulakSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune prazna pUche che : 'kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo ?" u mahanta ! pRthvImA (na231) kI hI cha ? ten| uttara mApatA mahAvIra prabhutamana cha ?-'satta puDhavIo zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 6 sU. 1 ratnaprabhAdipRthivI svarUpanirUpaNam sapta pRthivyaH prajJaptAH / atra pRthivIpadena nairayikapRthivyo boddhavyAH, IpatmAubhArAyA vicArasyAtrAnadhikariSyamANatvAt / iha pRthivIsambandhivicAre pUrva kRte'pi punarapyatra yadu ratnaprabhAdipRthivInAmupAdAnaM tat tatsambaddhatayA mAraNAntikasamudghAtasvarUpAbhidhAnArthamiti nAtra punaruktiriti / ' tajahA' tadyathA - 'rayaNappabhA jAva - tamatamA' ratnaprabhAyAvat-tamastamA, yAtratpadena - 'sakarappabhA, vAluyappabhA, dhUmappabhA, tamappabhA' iti saMgrAhyam / 'zyaNappabhAINaM AvAsA bhANiyavvA, jAba- ahe sattamA e' viyAM sAta kahI gaI haiN| yahAM pRthivIpada se nairayika pRthiviyoMko hI grahaNa kiyA gayA hai / ISatprAgabhArapRthivIko nahIM kyoMki usakA vicAra yahAM anadhikRta hai / yahAM para aisI AzaMkA nahIM karanA cAhiye ki pRthivI saMbaMdhI vicAra to pahile hI ho cukA hai aba phira yahAM para usakA punaHvicAra karanA punarukti doSavAlA mAnA jAvegA kyoMki ratnaprabhA Adi pRthiviyoM se saMbaddha honeke kAraNa mAraNAntika samuddhAtake svarUpako prakaTa karaneke liye yahAM para punaH ratnaprabhA Adi pRthiviyoMkA upAdAna kiyA gayA hai| sAta pRthiviyAM kaunasI hai ? so 'taMjahA' se sUtrakAra prakaTa karate haiM ki 'rayaNappabhA jAva tamatamA' ratnaprabhA yAvat tamastamAprabhA yahAM yAvat padase 'zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA' inabAkIkI pAMca pRthiviyoMkA saMgraha kiyA gayA hai / 'rayaNappabhAINaM AvAsA paNNattAo' he gautama! pRthvIbho sAta uDI ghe, sahI' 'pRthvI' yaha dvArA nAraDI lyAM 2he che te pRthvI (nArI) 4 samanvI sahIM "SitprAgabhAra pRthvI" zraNu uravI joie nahIM. kAraNa ke ahIM tenuM nirUpaNa sUgakAra karavA mAgatA nathI. zakA--pRthvInuM nirUpaNa AgaLa karavAmAM AveluM ja che, chatAM ahI` pharIthI temanA viSe vicAra karavAmAM punarukita deSa zuM sA~bhavita nathI ? samAdhAna--ahIM sUtrakAra mAraNAntika samuddhAtanuM svarUpa prakaTa karavA mAge che. te viSaya ratnaprabhA Adi pRthvIe sAthe saMbadha dharAvatA haiAvAne kAraNe ahI ratnaalA yAhi pRthvImonuM irIthI upAdAna vAmAM Avyu che. 'taMjahA' te sAta pRthvIzmonAM nAma yA pramANe che - 'rayaNappabhA jAva tamatamA' ( 1 ) 2tnaprabhA, (2) zazaprabhA, (3) vAyualA, (4) paDalA, (4) dhUmaalA, (6) tabha: alA bhane (7) tamatamAprabhA 'jAva' ( yAvat) hathI ne pAMca pRthvIgane graha azvAmAM bhAvI che te pazu sahIM gAvI he 'rayaNappabhAINaM AvAsA bhANiyantrA jAva ahe zrI bhagavatI sUtra : pa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ratnaprabhAdInAm AvAsAH narakAvAsA bhaNitavyAH, yAvat adhaHsaptamyAH tamastamAparyantAyAH ityrthH| 'evaM je jaiyA AvAsA te bhANiyavyA' evaM ye yAvatkAH yAvatparimANAH AvAsAH vartante, te tAvatko eva tAvatparimANA eva ratnaprabhAdInAm AvAsA bhaNitavyAH tathAhi-ratnamabhAyAM trizallakSANi narakAvAsAH santi, evamanyatrApi yAvata, yAvatkaraNena-asurakumArAdidaza bhavanapativAnavyantara-jyotiSika -- vaimAnika-navagraiveyaka-pazcAnuttaravimAnAnAm AvAsA vaktavyAH' iti saMgrAhyam / gautamaH pRcchati-kai NaM bhaMte ! aNuttara vimANA paNNattA' he bhadanta ! kati kiyanti khalu anuttaravimAnAni majJaptAni ? bhagavAnAha-'goyamA! paMca aNuttara vimANA paNNattA, taMjahA-vijae bhANiyabvA jAva ahe mattamAe' ratnaprabhA pRthivIse lekara sAtavIM tamastamApabhA pRthivI takake jitane AvAsa jahAMpara hai ve yahAM kahalenA cAhiye / jaise ratnaprabhA pRthivImeM tIsa30 lAkha narakAvAsa haiM, dUsarI zarkarApabhAmeM paccIsa25 lAkha narakAvAsa haiM, tIsarI bAlukAprabhAmeM pandraha15 lAkha narakAvAsa haiM ityAdi kathana jAnanA cAhiye / yahAM yAvatpadase asurakumAra Adi daza10 bhavanapatiyoMke, vAnavyantaroMke, jyotiSikoMke evaM vaimAnikadevoMke tathA nava graibeyaka aura pAMca anuttara vimAnoMke AvAsa grahaNa kiye gaye haiM / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'kai NaM bhaMte ! aNuttara vimANA paNNatA' he bhadanta ! anuttara vimAna kitane kahe gaye haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'paMca aNuttaravimANA paNNattA' anuttara vimAna sattamAe' 2namAthI 23 4Ine. sAtabhI tamastabhAmA ! -tanI pratye pRthvImAM jeTalA nArakAvAse che, temanuM ahIM kathana karavuM joIe. jema ke ratnaprabhA pRthvImAM trIsa lAkha narakAvAsa che, bIjI zarkarAmabhAmAM pacIsa lAkha narakAvAsa che, trIjI vAlukAprabhAmAM paMdara lAkha narakAvAsa che, ItyAdi kathana ahIM grahaNa karavuM. ahIM yAvata' padathI asurakumAra Adi dasa bhavanapati denA, vAnaatarenA, tiSakenA, vaimAnika denA, nava greveyakanA ane pAMca anuttara vimAnanA AvAsa grahaNa karavAmAM AvyA che. ___ gautama svAmInA prazna-'kai NaM bhaMte ! aNuttaravimANA paNNatA?" he bhadanta! anuttara vimAne keTalAM kahyAM che?" tene uttara ApatA prabhu kahe che - 'goyamA ! paMca aNuttara vimANA paNNacA-taMjahA' he gautama! anuttara vimAna zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TI. za.6 u.6 sU.2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 7 jAva savvaTThasiddhe' he gautama ! pazca anuttaravimAnAni prajJaptAni, tadyathA-vijayam yAvat - sarvArthasiddham, yAvatkaraNAt-'vaijayantam, jayantam, aparAjitam ' iti saMgrAhyam // sU0 // 1 // __ maarnnaantiksmudghaat-vktvytaa| mUlam --'jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohae, je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasa hassesu aNNarayaMsi rayAvAsaMsi neraiyattAe uvavajittae, seNaM bhaMte ! tatthagae ceva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejjA ? goyamA ! atthe gaie ceva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejA ! atthe gaie tao paDiniyattai, tao paDiniyattittA ihamAgacchai, AgacchittA doccaM pi mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohaNai, samohaNittA imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi nirayA vAsaMsi neraiyattAe uvavajittA, taopacchA AhArejavA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejA, evaM jAva ahe sattamA puDhavI ! jIve NaM bhaMte! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohae je bhavie causaTTIe asurakumArAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi asurakumArAvAsaMsi asurakumArattAe uvavajittae ? jahA neraiyA tahA bhANiyavA jAva--thaNiyakumArA / jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyapAMca kahe gaye haiM / taM jahA' jaise 'vijae jAva savvaTThasiddhe' vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha // sU0 1 // pAMya 4i che, tamanA nAma PAL pramANe che-'vijae jAva savaThThasiddhe vinaya, vaijayana, jayanta, aparAjita ane sarvArthasiddha. 1 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre samugghAeNaM samohae, je bhavie asaMkhejjesu puDhavikAiyAvAsasayasahassesu, aNNayaraMsi vA puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavi kAiyattAe uvavajittae, seNaM bhaMte ! maMdarassa pavvayassa purasthi meNaM kevaiyaM gacchejjA, kevaiyaM pAuNijjA ? goyamA! loyaMta gacchejA, loyaMtaM pAuNijjA ! seNaM bhaMte ! tatthagae ceva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejA ? goyamA ! atthe gaie tattha gae ceva AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejjA, atthe gaie tao paDiniyattai, pariniyattittA ihaM havaM Agacchai, docaM pi mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohaNai, samohaNittA maMdarassa pavvayassa purasthimeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgamaMtaM vA, saMkhejjaibhAgamaMtaM vA, bAlaggaM vA, bAlaggapuhuttaM vA, evaM likkhaM, jUyaM javamajhaM-aMgulaM jAva--joyaNa koDiM vA, joyaNa koDAkoDiM vA, saMkhejjesu vA, asaMkhejjesu vA joyaNasahassesu logaMte vA, egapaesiyaM seDhiM mottaNa asaMkhejesu puDhavikkAiyAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe uvavajjittA; taopacchA AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejjA, jahA--purasthimeNaM maMdarassa pavvayassa AlAvao bhaNio, evaM dAhiNeNaM, paJcasthimeNaM, uttareNaM, uDDhe, ahe / jahA-puDhavikAiyA tahA-egidiyANaM save siM ekekassa cha AlAvagA bhaanniybaa| jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM sasaya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.6 sU.2 mAraNAntikasamudaghAtasvarUpanirUpaNam 9 samohae, je bhavie asaMkhejjesu beiMdiyavAsasayasahassesu aNNayaraMsi beiMdiyAvAsaMsi beiMdiyattAe uvavajjittae, seNaM bhaMte! tatthagae ceva ? jahA neraiyA evaM jaav-annuttrovvaaiyaa| jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohae, je bhavie paMcasu aNuttaresu mahai mahAlaesu mahA vimANesu aNNa yaraMsi aNuttaravimANaMsi aNuttarovavAiyadevattAe uvavajjai, seNaM bhaMte ! tatthagae ceva ? taM ceva jAva-AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejjA, sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti|suu02|| chAyA-jIvaH khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahataH, yo bhavyaHasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu anyatarasmin nirayAvAse nairayikatayA utpayet, sa khalu bhadanta ! tatra gata eva AharedvA ? mAraNAntika samuddhAtavaktavyatA __ 'jIve NaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha-(jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohae) he bhadanta ! jo jIva mAraNAMtika samudghAta karatA hai aura (samohaNittA) samuddhAta karake vaha (imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu annayaraMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvavajjittae bhavie) isa ratnaprabhApRthivo ke tIsa 30 lAkha narakAvasoM se kisI eka narakAvAsa meM utpannahone ke yogya hotA hai (se NaM bhaMte !) mAraNAntika samuddaghAta vakatavyatA- 'jIve NaM bhaMte !' tyA sUtrAtha-jIve NaM bhaMte! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohae, mahanta ! bhAraNAnti samudhAta 42 cha bhane (samohaNittA) samudhAta uzane te (imIserayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu annayaraMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvavajjittae bhavie) mA 2tnaprabhA pRthvInA bIsa sAma nApAsomAthI TH 55 me 24vAsamai s4-1 thavAne yogya thAya cha, (se NaM bhaMte !) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bhagavatIsUtre pariNamayed vA, zarIraM vA badhnIyAt / ? gautama ! astyekakaH tatragataeva Ahared vA, pariNamayed vA zarIraM vA badhnIyAt, astyekakaH tataH pratinivartate, tataH pratinivRtya iha Agacchati, Agatya dvitIyamapi mAraNAntikasamudghAtena samavahataH / samavahatya asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsa zatasahasreSu anyatarasmin nirayAvAse nairayikatayA upapadya, tataH pazcAt Ahared vA, pariNamayed vA, zarIraM vA badhnIyAt,-evaM yAvat-adhaHsaptamI to he bhadanta ! vaha jIva (tatthagae ceva AhAreja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA ghaMdheja vA) vahAM jAte hI kyA AhAraka bana jAtA hai ? grahIta AhAra ko pariNamAne laga jAtA hai kyA ? aura vaha jIva apane zarIra ko banAne lagatA hai ? (goyamA) he gautama ! (atthegaie ceva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejjA) koi eka jIva esA hotA hai jo vahAM jAte hI AhAraka bana jAtA hai-3 zarIra 6 paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karane lagatA hai| aura una gRhIta pudgaloM ko pariNamAne lagatA hai tathA pariNamita hue una pudgaloM se apane zarIra kI niSpatti (banAvaTa) karane lagatA hai / (atthegaie tao paDiniyattai, tao paDiniyattittA iha mAgacchaha, AgacchittA docaMpi mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohaNai, samohaNittA imIse rayaNappabhAe puDhavoe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu annayaraMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvavajittA, tao pacchA to 3 mahanta ! te 71 (tatthagae ceva AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIra vA baMdhejja vA!) tyaindinI sA2 zubhADA24 manI orya cha ? zute gRhIta AhArapudglonuM pariNamana karavA lAgI jAya che? zuM te pitAnA zarIranuM baMdhAraNa 421all onya cha ? (goyamA!) 3 gautama! (atthegaie ceva AhArejja vA, pariNAmejja vA. sarIraM vA baMdhejjA) 44 01 mA DAya te tyai rail sAthe ja AhAraka banI jAya che-3 zarIra ane 6 paryAptine cagya pagalene grahaNa karavA maMDI jAya che, ane te gRhIta pudgalenuM pariNamana paNa karavA mAMDe che, tathA pariNamita thayelA te pudagale vaDe pitAnA zarIranuM baMdhAraNa karavA paNa lAgI jAya che. (atthegaIe tao paDiniyattai, tao paDiniyattitA iha mAgacchai, AIcchatA docaMpi mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohaNai, samohaNittA imIse rayaNappamAe puDhacIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu annayaraMsi nirayAvAsaMsi neraivattAe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 6 u. 6 sU. 2 mAraNAntikasamudghAta svarUpanirUpaNam 11 pRthivI / jIvaH khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahataH yo bhavyaH - catuSSaSTayAm asurakumArAvAsazatasahasreSu anyatarasmin asurakumArAvAse asurakumAratayA upapattum / yathA nairayikAstathA bhaNitavyAH, yAvatAhAreja vA pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejjA evaM jAva ahe sattamApuDhavI ) tathA koI jIva aisA hotA haiM jo vahAMse pIche vApisa AjAtA hai, vApisa Akarake phira vaha pUrvazarIrameM praviSTa hokara dubArA mAraNAntika samuddhAta karatA hai / mAraNAntika samuddhAta karake isa ratnaprabhA pRthivIke tIsa 30 lAkha narakAvAsoM meM se kisI eka arararan areanii paryAyase utpanna ho jAtA hai isake bAda vaha AhAraka AhArako grahaNa karane lagatA hai / AhRta pudgalauko pariNamAne lagatA hai aura phira zarIrakI niSpatti karane lagatA hai / isI tarahase yAvat saptamapRthivI taka jAnanA cAhiye / (jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugdhAraNaM samohae je bhavie causaTThIe asurakumArAvAsa sayasahassesu annayaraMsi asurakumArAvAsaMsi asurakumArattAe uvabajjittae) he bhadanta ! mAraNAntika samuddhAtase samavahata huA koI jIva asurakumAroMke causaTha 64 lAkha AvAsoMmeM se kisI eka AvAsa meM utpanna honeke yogya ho to aisA vaha jIva vahAM jAkarake kyA AhArako grahaNa karatA hai ? AhArako pariNamAtA hai ? zarIrakI niSpatti uvavajjittA, tao pacchA AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejjA evaM jAva - ahe sattamA puDhatrI) tathA / va yevo pAgu hoya che ! netyAMthI pAcho AvI jAya che, pAchA pharIne te pharIthI pUrvazarIramAM praveza kare che, pUzarIramAM praveza karIne te bIjI vakhata mAraNAntika samuddAta kare che. mAraNAntika samudghAta karIne te ratnaprabhApRthvInA trIsa lAkha narakAvAsamAMnA kAi paNa eka narakAvAsamAM nArakanI paryAye utpanna thaI jAya che. tyAra khAda te AhArane grahaNa karavA lAgI jAya che, ane gRhIta puddagalAnuM pariNamana karavA mAMDe che. sAtamI pRthvI sudhInA viSayamAM pazu mA prabhA] 4 samanna. ( jIve NaM bhaMte! mAraNaMtiya samugdhAeNaM samohae je bhavie causaTTIe asurakumArAvAsa saya sahassessu annayaraMsi asurakumArAvAsaMsi asura kumArattAe uvavajjittae) lahanta! ava bhArazAnti sabhuddhAta urIne asurkumAronA 64 lAkha AvAsomAMnA koi eka AvAsamAM utpanna thavAne yogya hAya, te zu evA jIva tyAM asurakumAranI paryAye utpanna thatAMnI sAthe ja AhAra grahaNa karavA lAgI jAya che ? zuM te AhAranuM pariNamana karavA lAgI jAya che, tathA parimita pudgale zrI bhagavatI sUtra : pa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre stanitakumArAH / jIvaHkhala bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahataH, yo bhavyaH asaMkhyeyeSu pRthivIkAyikAvAsazatasahasreSu anyatarasmin vA pRthivIkAyikAvAse pRthivIkAyikatayA upapattum ? sa khalu bhadanta ! mandarasya parvatasya paurastye kiyad gacchet ? kiyata prApnuyAt ? gautama ! lokAntaM gaccheta, lokAntaM prApnuyAt, sa khalu bhadanta ! tatragata eva AharejavA, pariNamayejavA, karatA hai ? (jahA neraiyA tahA bhANiyavvA, jAva thaNiyakumArA) jisa prakArase narayika jIvoMke viSayameM kahA gayA hai, usI prakArase asurakumAroMke viSayameM bhI samajalenA cAhiye aura yaha kathana yAvat stanitakumAroM taka jAnanA cAhiye / (jIve NaM bhaMte mAraNaMtiya samugghA. eNaM samohae samohaNittA, je bhavie asaMkhejesu puDhavikAiyAvAsasayasahassesu annayaraMsi vA puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe uvavajittae, se Ne bhaMte ! maMdassa pavvayassa purathimeNaM kevaiyaM gacchejA, kevaiyaM pAuNijjA ?) he bhadanta ! mAraNAntika samuddhAtase samavahata hokara jo jIva asaMkhyAta lAkha pRthivIkAyikake AvAsoMmeM se kisI eka pRthivI kAyikake AvAsameM utpanna honeke yogya hotA hai, vaha jIva he bhadanta ! maMdaraparvatakI pUrva dizAmeM kahA~taka dUra jAtA hai aura kitanA pradezoMko prApta karatAhai ? (goyamA) he gautama ! (loyaMtaM gacchejA, loyaMta pAuNijjA) vaha lokAnta taka jAtA hai aura lokAntako prApta 43 zu te zarIranu ni 421 / bhAu cha ? (jahA neraiyA tahA bhANiyanvA, jAva thaNiyakumArA) mA viSayane manusakSIne nA24 vonA viSayamA ma ghucha. 22 04 pramANe surakumAranA viSayamAM paNa kahevuM joIe, svanitakumAra paryantanA bhavanapati deva viSa me 01 pramANe sabhA (jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugyAeNaM samohae, samohaNinA, je bhavie asaMkhejjesu puDhavikAiyAvAsasayasahassesu annayaraMsi vA puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavikAIyattAe uvavajjittae, se NaM bhaMte ! maMdarassa pavayassa puratthimeNaM kevaiyaM gacchejjA, kevaiyaM pAuNijjA?) mahanta! mAraNatika samughAtathI yukta thaine keIka jIva asaMkhyAta lAkha pRthvIkAyikanA AvAsamAMnA keI paNa eka pRthvIkAyanA AvAsamAM utpanna thavAne cagya hAya, te te jIva he bhadanta ! mandara parvatanI pUrva dizAmAM keTale dUra sudhI jaI zake che, ane zal ma tare mAdA prazAne prAta 1 za cha? (goyamA ) 3 gautama! (loyaMtaM gacchejjA, loyaMtaM pAuNijjA) santa sudhI 44 za the zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikATIkA za.6 u.7 mU.2 mAraNAntikasamudaghAtasvarUpanirUpaNam 13 zarIraM vA badhnIyAt ? gautama ! astyekakaH tatra gata eva AharejavA, pariNamayejavA, zarIraM vA badhnIyAt astyekakaH tataH pratinivartate, pratinivRtya iha zIghram Agacchati, Agatya dvitIyamapi mAraNAntikasamudaghAtena samavahanti, samavahatya mandarasya parvatasya paurastye aGgulasya asaMkhyeyabhAgamAtraM vA, saMkhyeyakaratA hai| (se NaM bhaMte ! tatthagaeceva AhArejavA pariNAmejA vA sarIraM vA baMdhejja) he bhadanta ! vahAM gayA huA vaha jIva kyA AhAra grahaNa karane lagatA hai ? use vaha pariNamAne lagatA hai ? aura kyA zarIrakI niSpatti karane lagatA hai ? (goyamA) he gautama! (atthegaie tatthagaeceva AhAreja vA, sarIraM vA baMdhejA, atthegaie tao paDiniyattai, paDiniyattittA iha havaM Agacchai doccapi mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohaNai, samohaNittA maMdaramsa pavvayassa purathimeNaM aMgulassa asaMkhejahabhAgamaMta vA) koI eka jIva aisA hotA hai jo vahAMjAkara ke ho AhAra grahaNa karane lagajAtA hai, gRhIta AhArako pariNamAne lagajAtA hai aura apane zarIrako niSpanna karane lagatA hai| tathA koI jIva esA hotA hai jo vahAMse vApisa lauTakara pUrva gRhota zarIrameM praviSTa hojAtA hai aura phira se vaha mAraNAntika samudaghAta karatA hai| mAraNAntika samuddhAta karake phira vaha maMdaraparvatakI pUrvadizAmeM aMgulake asaMkhyAta ve bhAgamAtra (saMkhejaibhAgabhane santAna prApta 40 za che. (se NaM bhaMte ! tatthagae ceva AhArejjA vA, pariNAmejjA vA, sarIraM vA baMdhejja) 3 maha-ta! tyAM gaye te 71 zumAra grahaNa karavA mAMDe che? zuM gRhIta AhAranuM te pariNamana karavA mATe che, ane zuM zarIranu ni 421 // vANe cha ? (goyamA ! atthegaie tatthagaeceva AhArejja cA, pariNAmejjA vA, sarIraM vA baMdhejjA atthegaie tao paDiniyattai, pariniyattittA iha havvaM AgacchaI, doccapi mAraNaMtiyasamugyAeNaM samohaNai, samohaNittA maMdarassa pacayassa purasthimeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgamaMtaM vA) keIka jIva e heya che ke je tyAM jaIne ja AhAra karavA lAgI jAya che, gRhIta AhAranuM pariNamana karavA lAgI jAya che, ane pitAnA zarIranuM nirmANa karavA mAMDe che. paraMtu keIka jIva e heAya che ke je tyAMthI pAchA Avate rahe che, pAcho AvIne te pUrvazarIramAM dAkhala thaI jAya che, ane bIjI vakhata te maraNAntika samughAta kare che. mAraNunika samughAta karIne pharIne te maMdara parvatanI pUrva dizAmAM aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga mAtra zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatImUtre bhAgamAtra vA, bAlAgraM vA bAlograpRthaktvaM vA evam likSAm, yUkAM-yavamadhyAnalAni yAvat - yojanakoTim vA, yojanakoTIkoTi vA, saMkhyeyeSu vA, asaMkhyeyeSu vA yojanasahasreSu lokAnte vA ekapradezikAM zreNI muktvA asaMkhyeyeSu pRthivIkAyikAvAsazata-sahasreSu anyatarasmin pRthicIkAyikAvAse pRthivIkAyikatayA upapadya tataHpazcAt Aharesu vA, pariNamayesu vA, zarIraM vA badhnIyAt, yathA-paurastye mandarasya parvatasya AlApako bhaNitaH, evaM dakSiNe maMtavA, bAlaggaM vA, bAlaggapuhuttaM vA, evaM likkhaM, jUyaM javamajhaM, aMgulaM jAva, joyaNakoDiM vA, joyaNakoDAkoDiM vA, saMkhejjesu vA, asaMkhejjesu vA, joyaNasahassesu logate vA egapaesiyaM seDhi bhottUNa asaMkhejjesu puDhavikAiyAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi puDhavikkAiyattAe uvavajittA) saMkhyAtaveM bhAgamAtra, bAlAgrapRthaktva, likSA, yUkA, yavamadhya, aGgala yAvat karoDayojana, koDAkoDIyojana, saMkhyAta hajArayojana, asaMkhyAta hajArayojana, athavA lokAntameM eka pradezika zreNIko choDakara, asaMkhyAta lAkha pRthivIkAyika AvAsoM meM se koI eka pRthivokAyikake AvAsameM pRthivIkAyikarUpase utpanna ho jAtA hai (tao pacchA Aherajja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejA) isake bAda vaha vahA~ AhArako grahaNa karatA hai, gRhIta AhArako pariNamAtA hai aura apane zarIrakI utpattI karatA hai / (jahApurasthimeNaM maMdarassa (saMkhejjaibhAgamaMtaM vA, bAlaggaM vA, bAlagga puhuttaM vA, evaM likkha, jUyaM javamajhaM, aMgulaM jAva, joyaNakoDiM vA, joyaNakoDAkoDiM vA, saMkhejjesu vA, asaMkhejjesu joyaNasahassemu logate vA egapaesiyaM seTiM bhottUNa asaMkhejjesu puDhavikkAiyAvAsasayasahassemu aNNayaraMsi puDhavikkAiyAvAsasi puDhavikAiyattAe upajjittA) mA, sadhyAtamA mAtra kSetramA, malAyamAnakSetramA, maathkatvamAtra kSetramAM, lIkha pramANa kSetramAM, jU pramANa kSetramAM yava madhya pramANa kSetramAM, AgaLa pramANa kSetramAM(yAvata) keTi (karoDa) jana pramANa kSetramAM, keDIkeDI jana pramANu kSetramAM saMkhyAta hajAra athavA asaMkhyAta hajAra jana pramaNi kSetramAM jaIne, athavA eka pradezanI zreNIne cheDIne kAnamAM jaIne asaMkhyAta lAkha pRthvIkAyika AvAsamAMnA keI eka pRthvIkAyikanA AvAsamAM pRthvIkAyakarUpe Gurn as anya che. (to pacchA AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejA) tyA2 mA ta tyo mADAra aera 3 cha, gRhIta mAhAranu parirAmana 42 ke zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6u.6.2 mAraNAntikasamudaghAtasvarUpanirUpaNam 15 pazcime, uttare, Urdhvam, adhaH, yathA pRthivIkAyikAstathA ekendriyANAM sarveSAm ekaikasya SaD AlApakAH bhaNitavyAH / jIvaH khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahataH, yo bhavyaH asaMkhyeyeSu dvIndriyAvAsazata sahasreSu anyatarasmin dvIndriyAvAse dvIndriyatayA upapattum ' sa khalu bhadanta ! pavvayassa AlAvao bhaNio) jisa prakArase maMdaraparvatakI pUrvadizA ke saMbaMdha AlApaka kahA gayA hai (evaM dAhiNeNaM, pacatthimeNaM, uttareNaM, uDDhe, ahe, jahApuDhavikAiyA, tahA egidiyANaM savvesiM ekkekassa 6 AlAvagA bhANiyavvA) isI tarahase dakSiNa dizAke, pazcimadizAke, urdhvadizA evaM adhodizA ke saMbaMdhameM bhI jAnanA cAhiye / jaisA pRthivIkAyikake viSayameM kahA gayA hai usI prakArase samasta ekendriH yoMmeM se eka eka ekendriyake 6 AlApaka jAnanA cAhiye / (jIve gaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM saMmohae je bhavie asaMkhejjesu beiMdiyAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi beiMdiyAvAsaMsi beiMdiyattAe uvavajittae) he bhadanta ! mAraNAntika samudghAtase samavahata hokara jo jIva do indriyajIvoMke asaMkhyAtalAkha AvAsoMmeM se koI eka AvAsameM do indriyakI paryAyase utpanna honeke yogya hai aisA (se NaM bhaMte ! tatthagaeceva) vahajIva he bhadanta kyA vahAM pahu~cate hI AhAra grahaNa karane lagatA hai ? use pariNamAne lagatA hai ? aura kyA apane bhane te pariNabhita mADAra 43 zarIranu ma dhAraNa 43 cha (jahA purathimeNa maMdarassa pavvayamsa AlAvao bhaNio) ne zate mahara 5'tanI va zA viSana mA54 4AmA mAye , (evaM dAhiNeNaM, paccatthimeNaM, uttareNaM, uDUDhe, ahe, jahA puDhavikAiyA, tahA egidiyANaM savve ekkekkasa. 6 AlAvagA bhANiyavyA) e ja pramANe dakSiNanA, pazcimanA, uttaranA, urvadizAnA ane ardha dizAnA viSayamAM paNa AlApaka samajavA. jema pRthivikAyanA viSayamAM kahevAmAM AvyuM che, tema samasta mendriyomAnAM pratye: medriyanA 6 mAtA54 sabhAvA- (jIve NaM bhaMte! mAraNaMtiya samugyAeNaM samohae je bhavie asaMkhejjesu beiMdiyAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi beiMdiyAvAsaMsi ve iMdiyattAe uvavajjittae) mahanta ! dha me 71 ke je mAraNAMtika samRghAtathI yukata thaIne, hIndriya jIvonA asaMkhyAta lAkha AvAsamAMnA keI paNa eka AvAsamAM dvIndriyanI paryAye utpanna thavAne yogya cha, (se NaM bhaMte ! tatthagae ceva) me te 75 zu tyai nanii sAthai ja AhAra grahaNa karavA mAMDe che. gRhIta AhArane pariNumAvA lAgI jAya che! zuM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tatra gata eva ? yathA nairayikAH, evaM yAvat -anuttaraupapAtikAH / jIvaH khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahato yo bhavyaH paJcasu anuttareSu mahAti mahAlayeSu mahAvimAneSu anyatarasmin anuttaravimAne anutaropapAtikadevatayA zarIrakI niSpatti karane lagatA hai ? (jahAneraiyA evaM jAva aNuttarovavAiyA) he gautama jaisA kathana nairayikoMke viSayameM kiyA gayA hai, isI tarahakA kathana dvindriyase lekara yAvata anuttaropapAtika takake sabajIvoMke viSayameM jAnanA cAhiye / (jIve NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohae, samohaNittA je bhavie paMcasu aNuttaresu mahaimahAlaesu mahAvimANesu aNNeyaraMsi aNuttaravimANaMsi aNuttarovavAiyadevattAe uvavajai, seNaM bhaMte ! tatthagaeceva ?) he bhadanta | mAraNAntika samuddhAtase samavahata hokara jo jIva baDese baDe mahAvimAnarUpa pAMca anuttara vimAnoM meM se kisI eka anuttara vimAnameM devakI paryAyarUpase utpanna honeke yogya hai, aisA vaha jIva he bhadanta ! vahA jAte hI kyA AhAra grahaNa karane lagatA hai ? gRhIta usI AhArako kyA pariNamAne lagatA haiM ? aura kyA vaha apane zarIrako niSpatti karane lagatA hai ? (taM ceva jAva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA, baMdhejja vA) he gautama ! yahAM para pUrvoktarUpase hI kahanA yAvat vaha AhAra karatA hai use pariparimita mAthI pAtAnA zarIranI zyanA 421 / ra, ya cha ? (jahA neraiyA evaM jAva aNuttarovavAiyA) gautama ! yA viSayana anusakSIna nAhInA viSayamAM jevuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, evuM ja pratipAda nArakathI laIne manutta5pAti paya tanA samasta vAna viSayamA sabhA. (jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohae, samohaNittA je bhavie paMcasu aNuttaresu mahaimahAlaemu mahAvimANesu aNNayaraMsi aNu ravimANaMsi aNuttaro. bavAiyadevattAe uvavajjai, seNaM bhaMte ! tatthagaeceva ?) Bra! bhArAnti samuddaghAtathI yukta thaIne je jIva sauthI meTA ane mahAnavimAnarUpa pAMca anuttara vimAnamAMnA keI eka anuttara vimAnamAM devanI paryAye utpanna thavAne yogya hoya, e jIva zuM tyAM jatAM sAthe ja AhAra grahaNa karavA lAgI jAya che ? zuM gRhIta AhAranuM pariNamana karavA mAMDe che? zuM pariNamita AhAra pudgala vaDe zarIranI zyanA 421 // bha300 che 1 taM ceva jAva AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejja vA) gautama! mA viSayamA 55 ta za sabhA . "te AhAra grahaNa kare che, tenuM pariNamana kare che ane pitAnA zarIranI racanA kare che" zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikATIkA za.6 u.6.2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 17 upapadyate, sa khalu bhadanta ! tatra gata evaM? tadeva yAvat-AharesuvA, pariNamayesu vA, zarIraM vA badhnIyAt / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||muu. 2 // TIkA-ratnaprabhAdiSu mAraNAntikasamudghAta-svarUpamAha-'jIveNaM bhaMte ! ityAdi / 'jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugdhAeNaM samohae' he bhadanta ! yo jIvaH khalu mAraNAntikasamudghAtena samavahataH yuktaH 'je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvavajie' asyAM ratnaprabhAyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu triMzallakSanarakAvAseSu anyatarasmin nirayAvAse nairayikatayA upapattum bhavyaH yogyo bhavati, seNaM bhaMte ! tatthagae ceva AhArejacA, pariNAmejavA; sarIraM vA NamAtA hai aura apane zarIrakI niSpatti karatA hai / (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti) he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha aisA hI hai he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha saba aisA hI haiN| TokArtha- sUtrakAra isa sUtra dvArA ratnaprabhA Adi pRthiviyoM meM mAraNAntika samuddhAta ke svarUpa ko kaha rahe haiM- isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki- 'jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohae' he bhadanta ! jo jIva mAraNAntikasamuddhAta se samahatayukta hai aura vaha 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvajitsae bhavie' isa samuddhAta se samavahata hokara ratnaprabhA pRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM meM se kisI eka narakAvAsa meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte ! tatthagae ceva AhArejavA, pariNAmejabA, sarIraM baMdhejA' hI sudhArnu samasta pUrvAzta thana ghaDa) 42. (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti) he bhadanta! ApanI vAta bilakula sAcI che. he bhadanta ! Ape je kahyuM te yathArtha ja che. TIkAtha-sUtrakAra A sUtra dvArA ratnaprabhA Adi pRthvIomAM bhAraNAntika samuddaghAtanA svarUpanuM nirUpaNa kare che-A viSayane anulakSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune mevA prazna pUche che , 'jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamagyAeNaM samohae' mahata! bhArAnti samudhAtathA yuTata haya va 71 'imIse rayagappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi nirayAvAsaMsi neraDattAe uvavajjittae bhavie' te samudhAtathA yuTata na. 2(nAmA pRthvInA 30 sAmana24vAsabhAMnA nAvAsamA utpanna yavAne yogya cha, 'se NaM bhaMte! tatthagae ceva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM baMdhejA' to mevA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 bhagavatIsUtre gaMdhejA ? he bhadanta ! sa khalu nirayayogyo jIvaH tatra gata eva nirayAvAsa prAptaH sanneva Ahared vA ? AhArayogyAn pudgalAn gRhNIyAd vA ? pariNamayeda vA ? tAneva AhRtAn pudgalAn khalarUparasarUpatayA pariNamayed vA ? zarIraM vA badhnIyAt ? taireva AhRtaiH khala-rasatayA pariNamitaiH pudgalaiH zarIraM niSpAdayed vA kim ? / bhagavAnAha-'goyamo ! atthe gaie tatthagae cevaM AhAreja vA, pariNAmeja vA, zarIraM vA baMdhejA' he gautama ! astyekakaH kazcit nirayayogyo jIvaH mAraNAntikasamudghAtakaraNAnantaram tatra gata eva nirayAvAsaM prAptaH sanneva Ahared vA, AhArayogyAn pudgalAn AdadyAt gRhNIyAt, pariNama yed vA, AhRtAn pudgalAn khalarasatayA vibhaktAn kuryAd vA, zarIraM vA badhnIyAd khala-gsatayA pariNamitaiH pudgalaiH zarIraM niSpAdayed vA, atha ca 'atthegaie to aisI sthiti meM jaba vaha vahAM pahuMca jAtA hai, to kyA jAte hI vaha vahAM AhArayogya pudgaloM ko grahaNa karane lagatA hai ? Ahata hue una pugaloM ko kyA vaha khalarUpase aura rasarUpa se pariNamAne lagatA hai tathA khala rasarUpa pariNata hue una AhRta pugaloM se apane zarIra kI niSpatti (banAvaTa) kara letA hai kyA ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahete haiM- 'goyamA' he gautama ! 'atthegaie tatthagae ceva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM baMdhejA' nirayayogya koI eka jIva mAraNAntika samuddhAta karane ke bAda vahAM jAte hI AhArayogya padgaloM ko grahaNa karatA hai, tathA Ahana hae una pudgale ko khalarasa rUpa se vibhakta kara detA hai aura khalarasa rUpa pariNAmita hue una pudgaloM dvArA apane zarIrakI niSpatti kara letA sthitimAM jyAre te tyAM pahoMcI jAya che, tyAre zuM te tyAM jatAM ja AhArogya pudgalene grahaNa karavA maMDI jAya che? gRhIta thayelAM te pugalenuM zuM te khalarUpe ane rasarUpe pariNamana karavA mAMDe che? tathA zuM khala ane rasarUpe pariNamelAM te pagale vaDe zuM te pitAnA zarIranI racanA karI le che? gautama svAmInA A praznane orate mApatA mahAvIra prabhu ke-'goyamA!' gItama! asthagaie tatthagae ceva AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM cA baMdhejjA?' nA24 paryAyabhA javAne yogya keIka jIva mArazAtika samRdughAta karIne tyAM jatAnI sAthe ja AvArAgya pudgalene grahaNa kare che, tathA gRhIta pudagalAne khabarasarUpe vibhakta karI nAkhe che, ane balarasarUpe parimita thayelAM te pagalo dvArA potAnA zarIranI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6u.6.2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 19 tao paDiniyattai, tao paDiniyatilA iha mAgacchaI' astyekakaH kazcida nirayayogyo jIvaH mAraNAntikasamudghAtena nirayAvAsaM prApyA'pi tato nirayAvAsAt samudghAtAd vA pratinivartate, tataH pratinitya iha-pUrvazarIre bhAgacchati, 'AgacchittA docca pi mAraNaMtiyasamugyAeNaM samohaNai' Agatya dvitIyamapi dvitIyavAramapi mAraNAntikasamudghAtena samavahanti mAraNAntikasamudghAtaM karoti 'samohaNittA imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi nirayAvAsaMsi neraiyacAe uvavajie' samavahatya dvitIyavAraM mAraNAntikasamudghAtaM kRtvetyarthaH, asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu triMzallakSanirayAvAseSu anyatarasmin ekatame nirayAvAse nairayikatayA upapadya nArakajanma gRhItvA 'tao pacchA Ahareja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejjA' tataH pazcAt nerayikAvAsamAptyanantaram Ahai / tathA- 'atthegahae tao paDiniyattai, tao paDiniyanittA iha mAgacchaI' koi eka narakayogya jIva mAraNAntiya samuddhAta kara ke nirayAvAsa meM pahuMca kara bhI vahAMse- athavA samuddhAta se-lauTakara pUrvazarIra meM AjAtA hai aura 'AgacchittA' Akara ke 'doccaMpi' dubArA bhI vaha 'mAraNaMtiyasamuddhAeNaM samohaNai' mAraNAntika samuddhAta karatA hai| 'samohaNittA imIse rayaNapabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvavajittae' aura mAraNAntika samuddhAta karake vaha isa ratnaprabhA pRthivI ke tIsa 30 lAkha narakAvAsoM meM se kisI eka narakavAsameM nAraka kA janma grahaNa karake 'taopacchA Ahareja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdheja vA' isake bAda-nairayikAvAsa prApti ke bAda vaha zyanA 42rI se cha. tathA 'atthegaie tao paDiniyattaha, tao paDiniyattittA ihamAgacchaI' : nA24 paryAyamai nan yogya 71, bhAranti samudhAta zana nArakAvAsamAM pahoMcI jAya che, ane tyAMthI athavA samudaghAtamAMthI-pAcho pharIne pUrva zarIramA mApI taya cha, bhane 'AgacchittA' zarIramA pAchI mAvIne doccapi mAraNaMtiyasamugdhAraNaM samohaNai' zathA te bhArAnti samudhAta bhI mata 32 cha,samohaNittA imIse rayaNappabhAe puDhavIe tausAe nirayAvAsasayasahassesa aNNa yaraMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvavajjittae' bhane bhArAnti samudhAta karIne, te A ratanaprabhA pRthvInA trIsa lAkha narakAvAsamAMnA koI eka narakAvAsamAM nAnA -ma aDa 43 che. 'tao pacchA AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA vejja vA' mA zata nA24nI paryAyamA panna yatAMnA sAtha te zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre hared vA, pariNamayed vA, zarIraM vA badhnIyAt, 'evaM jAva-ahe sattamA puDhavI' evaM ratnapabhApRthivIvadeva yAvat-adhaH saptamI' tamastamApRthivIparyantamavaseyam / gautamaH pRcchati-'jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohae' he bhadanta ! yo jIvaH khalu mAraNAntikasamudghAtena samavahato yuktaH san 'je bhavie causaTThIe asurakumArAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi asurakumArA vAsaMsi amurakumArattAe uvavajjittae ?' yo jIvaH catuSSaSTau amurakumArAvAsazatasahasreSu catuSpaSTilakSAsurakumArAvAseSu anyatarasmin ekasmin amurakumArAvAse asurakumAratayA upapatta bhavyaH yogyaH sa asurakumArAvAsayogyo jIvaH kim tAgataH sanneva Ahared vA, pariNamayed vA, zarIraM vA vadhnIyAt ? AhAra pudgalAMko grahaNa karatA hai, gRhIta una AhAra pudgaloM ko khalarasarUpa se pariNamAtA hai aura khalarasarUpa se pariNamita hue una pudgaloMse apane zarIra kI niSpatti karatA hai / 'evaM jAva ahe sattamA puDhavI' ratnaprabhA pRthivIkI taraha hI yAvat tamastamA pRthivItaka isI tarahase jAnanA cAhiye / apa gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugyAeNaM samohae' mAraNAntika samuddhAtase yukta huA jo koi jIva 'causaTThIe asurakumArAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi asurakumArAvAsaMsi asurakumArattAe uvavajittae bhavie' cauMsaTha 64 lAkha asurakumAroM ke AvAso meM se kisI eka AvAsa meM asurakumAra ke rUpase utpanna hone ke yogya ho-to aisA vaha asurakumArA vAsayogya jIva kyA vahAM jAte hI AhAra pudgaleko grahaNa kara letA AhAra pudagalene grahaNa kare che, grahaNa karelAM AhArapadugalene balarasarUpe pariNumAve che ane khalAsa rUpe pariNamelA te pudagale vaDe te potAnA zarIranI racanA kare che. "evaM ahe jAva sattamA puDhavI' 2tnamA pRthvInI nama tamastamAmA -tanI sAte pRthvInA viSayamAM samajavuM. va gautama 2vAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che , 'jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamagyAe NaM samohae' 3 mahanta ! bhArAnti: sabhudhAtathA yuta thaye 5 4 01 'caumaTTIe asurakumArAvAsasayasahassema aNNayaraMsi asurakumArA vA saMsi asurakumArattAe uvavajjitAe bhavie' masurabhArAnA 64 lAkha AvAsa mAM kaI paNa eka AvAsamAM asurakumAra rUpe utpanna thavAne yogya hoya, te e te asurakumArAvAsamAM utpanna thavA egya jIva, zuM tyAM jatAM ja zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TI. za.6. u.6 sU.2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 21 iti prshnH| sUtrakAra Aha-'jahAneraiyA tahA bhANiyabbA, jAva-thaNiyakumArA' yathA nairayikAH upari varNitAH tathA asurakumArAvAsayogyAH jIvA api bhaNitavyAH vaktavyAH / ___ tathAhi-kazcid asurakumArAvAsayogyo jIvo mAraNAntikasamudghAtena samavahatya asurakumArAvAsaM prAptaH sanneva AhArayogyAna pudgalAn Aharati, tAMcAhRtAn pudgalAn khalarasatayA pariNamayati, khalarasatayA pariNamitaiH pud galaizca asurakumArazarIraM badhnAti niSpAdayati / kazcittu tatra gatvA'pi tataH pratinivRtyAtrAgatya ca dvitIyavAramapi mAraNAntikasamudghAtena samavahataH hai ? unhe khalarasarUpa se pariNamA detA haiM ? aura kyA vaha una khalarasarUpa se pariNata hue pudgalAMse apane zarIrakI niSpatti kara letA haiM ? uttara meM prabhu gautama se kahate hai ki- 'jahA neraiyA tahA bhANiyavvA jAva thaNiyakumArA' jaisA Upara me nAraka jIvoMkA varNana kiyA gayA hai usI prakAra se asurakumArAvAsayogya jIva bhI kaha lenA caahiye| jaise asurakumAra ke AvAsa yogya koI jIva mAraNAntika samuddhAta se samavahata hokara asurakumAroM ke kisI eka AvAsa meM prApta ho gayA- vahAM jAte hI vaha AhArayogya pudgaloko grahaNa karatA hai, Ahata hue una pudgalAko khalarasarUpase pariNamAtA haiM tathA khalarasarUpa se pariNata hue una pudgaloM dvArA apane zarIra kA niSpAdana karatA hai| tathA asurakumArAvAsayogya koi eka jIva vahAM jAkarake bhI phIra pIche vahAMse gRhIta zarIrameM vApisa AhArapudgalene grahaNa karavA mAMDe che? zuM te temane khelarasarUpe pariNAve che? ane zuM te khabarasarUpe pariNamelAM pudgalathI te pitAnA zarIranI racanA karI le che? ta utta2 mApatA mahAvIra prabhu 4 cha-jahA neraiyA tahA bhANiyavvA jAva thaNiyakumArA' vI na24gatimA pAne yogya parnu 52 va 12vAmA AvyuM che, e ja prakAranuM varNana asurakumAravAsamAM javAne cagya jIvonA viSayamAM paNa samajavuM. jema ke-asurakumAranI paryAye utpanna thavA yogya kaI chava mAraNatika samudaghAnathI yukata thaIne asurakumAranA koI eka AvAsamAM pahoMcI jAya che-tyAM pahoMcatAnI sAthe ja te AhAragya pagalone grahaNa kare che, gRhIta pudgalene khabarasa rUpe pariNamAve che, ane balarasa rUpe parimita thayelAM te pudagala dvArA pitAnA zarIranuM nirmANa kare che. tathA asurakumAranI paryAye utpanna thavA yogya keIka jIva mAraNatika samuddaghAta karIne tyAM jAya che, ane tyAMthI pAchA pharIne pUrvazarIramAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bhagavatIsUtre amarakumArAvAse utpadha AhAramAhArayati, pariNamayati, zarIraM ca badhnAtIti, yAvat-stanitakumArAH stanitakumAraparyantaM tadyogyajIvAnAM nairayikavadeva AhArAdigrahaNa-pariNamana-zarIrabandhanaviSaye pUrvoktaM gatamAtrasyAhorAdiprayogarUpaM mAraNAntikasamudghAtena tatra gatvA punaH pratinivRttya punargatasyAhArAdiprayogarUpaM ceti prakAradvayamavaseyam / yAvatkaraNAt nAgakumArAH, vidyutkumArAH, agnikumArAH, dikkumArAH vAyukumArAH, udadhikumArAH, dvIpakumArAH, AjAtA haiM aura duvArA bhI mAraNAntika samuddhAta se yukta hokara asurakumAra ke kisI eka AvAsa meM utpanna hojAtA hai| vahAM vaha utpanna hote hI AhAra ko grahaNa karane lagatA hai, gRhIta AhAra pudgalAMko pariNamAne lagatA hai aura pariNamita hue una pudgaloMse asurakumArake yogya apane zarIrakA nirmANa kara letA hai / isI tarahase jo jIva mAraNAntikasamuddhAta karake yAvat stanitakumAroMke AvAsoM meM se kisI eka AvAsameM utpanna hone ke yogya haiM- vaha vahAM jAkara AhAra pudgalAMko grahaNa karatA hai unhe khalarasarUpase pariNamAtA hai aura stanitakumAra ke yogya zarIra kA nirmANa karatA hai tathAkoieka jIvajo stanitakumAroMke AvAsomeMse kisI eka AvAsameM utpanna hone ke yogya hai, vaha mAraNAntika samuddhAta karake vahAM pahuMca bhI jAtA hai para phira vaha pIche se vahAMse vApisa AvI jAya che, ane bIjI vakhata mAraNatika samudaghAta karIne asura kumAranA keI eka AvAsamAM asurakumAra rUpe utpanna thAya che. tyAM utpanna thatAM ja te AhAra grahaNa karavA mAMDe che, grahaNa karelA AhAra pudagalenuM pariNamana kare che ane pariNamita pudagala dvArA asurakumArane gya zarIranuM nirmANa kare che. e ja pramANe svanitakumAra paryantanA viSayamAM paNa samajavuM. jema ke-stanitakumAranI paryAye utpanna thavA egya kei eka ja mAraNatika samudaghAtathI yukta thaIne svanitakumAranA kei eka AvAsamAM pahoMcI jAya che. te tyAM jaIne AhApudgalene grahaNa kare che, temane khalarasarUpe pariNAve che ane parimita pudagalo dvArA svanitakumArane cagya zarIranuM nirmANa kare che. tathA keI eka jIva svanitakumAranA AvAsomAMnA keI paNa eka AvAsamAM utpanna thavAne cagya che. te jIva mAraNatika samudaghAta karIne tyAM pahoMcI paNa jAya che, ane pachI te pUrvagrahIta zarIramAM pAchA AvI jAya che, ane bIjIvAra bhAraNAtika samuddhAta karIne te svanitakumAranA keI paNa eka AvAsamAM svanita zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TI. za.6 u.6 sU.2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 23 saMgrAhyAH / gautamaH pRcchati-'jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugyAeNaM samohae' he bhadanta ! yo jIvaH khalu mAraNAntikasamudghAtena samavahataH, 'je bhavie asaMkhejjesu puDhavikAiyattAe uvavajjittae' asaMkhyeyeSu pRthivIkAyikAvAsazatasahasreSu asaMkhyalakSapRthivIkAyikAvAseSu anyatarasmin ekasmin vA pRthivI kAyikAvAse pRthivIkAyikatayA upapattuM janma grahItuM bhavyo yogyaH 'seNaM bhaMte ! pUrvagRhItameM AjAtA hai aura punaHmAraNAntika samuddhAta karatA hai phira vaha vahAM jAtA hai aura jAte hI AhArapudgaloM ko grahaNa karane laga jAtA hai unheM pariNamAne lagatA hai aura phira unase stanitakumArake yogya apane zarIrakI niSpatti karaletA hai isa taraha se yahAM ye do prakAra kahe gaye haiN| yahAM yAvat zabdase 'nAgakumAra, vidyutkumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vAyukumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, aura dikkumAra' ina saba bhavanatiyoMkA grahaNa huA hai / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohae' he bhadanta ! jo jIva mAraNAntika samuddhAtase samavahata yukta hokara 'asaMkhejjesu puDhavikAiyAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi vA puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe uvavajjittae' asaMkhyAta lAkha pramANa pRthivIkAyikAvAsoMmeM se kisI eka pRthivIkAyikAvAsameM utpanna honeke 'bhavie' yogya hai 'se Na bhaMte' kumAranI paryAye utpanna thaI jAya che. tyAM pahoMcatAnI sAthe je te AhArogya pudgalene grahaNa karavA mAMDe che, temanuM pariNamana karavA mAMDe che ane pariNamita pudgale vaDe svanitakumArane cogya zarIranuM nirmANa karI le che. A rIte ahIM be 542 4aa cha. hI 'jAva thaNiyakumArA' mA 15rAyA 'jAva (yAvara) 54thI 'nAgabhA2, vidhuzumAra, suvA bhAra, mabhibhA2, vAyubhA2, adhibhAra, dviIpakumAra ane dikumAra' A bhavanapati devene grahaNa karavAmAM AvyA che. have gautama svAmI mahAvIra prabhune mevo prazna pUche che - 'jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugyAe NaM samohae' mahanta! 2 0 bhArAnti samuddhAtathA yuta tha ne 'asaMkhejjesu puDhavakAiyAvAsasayasahassesu aNNayaraMsI vA puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe uvavajjittae' masabhyAta am pRthvIyAnA AvAsamAMnA keI paNa eka pRthvIkAyAvAsamAM pRthvIkAyanI paryAye utpanna thavAne 'bhavie' yAya ya, to 'se gaM bhaMte! HE-! vo pRthvI45 32 jatpanna zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bhagavatI sUtre maMdarassa pavvayassa purasthimeNaM kevaiyaM gacchejA, kevaiyaM pAuNijjA ? he bhadanta ! sa khalu mAraNAntikasamudghAtena samavahataH pRthivIkAyikatayA utpattuM yogyo jIvaH mandarasya parvatasya paurastye pUrvadigbhAge kiyaddUraM gacchet, kiyada dUraM kA prApnuyAt ? bhagavAnAha - 'goyamA ! loyaM taM gacchejjA loyataM pAuNijjA' he gautama! lokAntaM gacchet-lokAntaM prApnuyAt, gautamaH pRcchati - 'seNaM bhaMte ! tatthagae caitra AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM baMdhejjA ?" he bhadanta ! sa khalu pRthivI kAyikatayA upapattuM yogyo jIvaH tatra gata eva pRthivIkAyikAvAsaM prAptaH sanneva Aharejja vA, pariNamayejjavA, zarIraM vA badhnIyAt ? bhagavAnAha - 'goyamA ! atthe gaie tatthagae ceva AhA rejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejjA ' he bhadanta ! aisA pRthivIkAyikarUpase utpanna hone yogya vaha jIva 'maMdarassa pavtrayassa puratthimeNaM kevaiyaM gacchejjA, kevaiya pAuNijjA' maMdara parvatakI pUrvadizAmeM kitane duratakake pradezako prApta kara sakatA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate hai ki 'goyamA ? he gautama 'loyaMtaM gacchejjA loyaMta pAuNijjA' aisA vaha jIva lokAnta taka jA sakatA hai aura lokAntako prApta kara sakatA hai / isa para gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'se NaM bhaMte! tatthagae ceva AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM baMdhejjA' pRthivI - kAyikarUpase utpanna honeke yogya aisA vaha jIva pRthivIkAyika ke AvAsa meM prApta hote hI kyA AhAra pudgaloM ko grahaNa karane lagatA 'haiM? unheM khalarasarUpase pariNamAne lagatAra kyA ? tathA khalarasarUpase pariNamita hue una pudgaloMse apane pRthivIkAyika ke zarIrakI racanA karane lagatA hai kyA ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki thavAne yogya te va ' maMdarassa pavvayassa purasthimeNaM kevaiyaM gacchejjA, kevaiyaM pAuNijjA ?' maM42 parvatanI pUrva hizAbhAM use dUra sudhI 44 zaDe che, bhane TA dUra sudhInA pradezane prApta karI zake che? teno bhavAya bhAyatA mahAvIra alu uhe chegucchejjA, loyataM pANijjA' bhevo te laukAntane prApta karI zake che. va prazna - " se NaM bhaMte ! tatthagae ceva AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIra baMdhejjA' De lahanta ! pRthvI aya 3ye utpanna thavAne yogya mevA te lava pRthvIkAyikanA AvAsamAM pahoMcatAnI sAthe ja zuM AhAra pudgalone grahUNa karavA lAge che? zuM temane khalasa rUpe piraNamAvA mAMDe che ? tathA zuM parimita thayelAM te pudgalo dvArA zuM te peAtAnA pRthvIkAyika zarIranI racanA karavA mAMDe che? zrI bhagavatI sUtra : pa 'goyamA !' he gautama! 'loyaMtaM soanta sudhI hA zo ne Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u. 6sU.2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 25 he gautama ! astyekakaH kazcid jIvaH mAraNAntikasamudghAtena samavahataH san tatra gata eva pRthivIkAyikAvAsaM prAptaH sanneva Ahared vA, pariNamayed vA, zarIraM vA badhnIyAt, atha ca 'atthegaie tao paDiniyattai paDiniyattittA ihaM havaM Agacchai' astyekakaH aparaH kazcit tatra gatvApi AhArAdikaM vinaiva prati nivartate, pratinitya iha pUrvazarIre zIghram Agacchati, Agatya ca 'docaMpi mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohaNai' dvitIyamapi vAra mAraNAntikasamudghAtena samavahanti, 'samohaNaittA maMdarassa pavyayassa purasthimeNaM aMgulassa asaMkhejjai 'goyamA ! atthegaIe tatthagae ceva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA, baMdhejjA. he gautama ! mAraNAntika samuddhAtase samavahata huA koi eka jIva aisA hotA hai jo pRthivIkAyikAvAsameM prApta hote hI AhAra pudgaloko grahaNa karane laga jAtA hai, unheM pariNamAne lagatA hai, aura unase apane pRthivIkAyikake yogya zarIrakA nirmANa karane vagatA hai tathA 'atthegaie tao paDiniyattai paDiniyattittA ihaM havvaM Agacchai' koI ekajIva aisA hotA hai jo mAraNAntika samuddhAtase samavahata hokara pRthivIkAyikAvAsameM pahu~ca to jAtA hai para vaha AhAra AdikA grahaNa kiye vinA hI vahAMse lauTakara apane pUrvazarIrameM zIghra AjAtA hai aura Akarake 'doccapi mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohaNai' phira vaha dubArA mAraNAntika samuddhAta karatA hai 'samohaNittA' duvArA mAraNAntika samudghAta karake uttara- 'goyamA ! atthegaIe tatthagaeceva AhArejja vA, pariNAmejja vA. sarIra vA baMdhejjA' gautama! bhArAnti samuddhAtathA yuta yo jIva evo hoya che ke je pRthvIkAyika AvAsamAM pRthvIkAyika rUpe utpanna thatAMnI sAthe ja AhAra pudagalone grahaNa karavA lAgI jAya che, temanuM pariNamana karavA lAgI jAya che ane pariNamita pudgalo dvArA pitAne pRthvIkAyikane yogya zarIranuM nirmANa 4218 bhAu cha. tathA- 'atthegaie tao paDiniyattai, paDiniyattittA ihaM havvaM sAjI keIka jIva evo hoya che ke je mAraNablika samuddhAtathI yukta thaIne pRthvIkAyikAvAsamAM pahoMcI to jAya che, paraMtu tyAM AhAra Adi grahaNa karyA vinA ja tyAMthI pAchA pharIne pitAnA pUrvagrahIta zarIramAM turata AvI jAya che, tyAM AvIne 'doccapi mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohaNai' mIla mate te bhArAnti: sabhuidhAta 42 cha. 'samohaNittA' mane ye zate bhI mata bhArAnti samudhAta 4zana 'maMdarassa pacayassa purasthimeNaM aMgulasta asaMkhennaibhAgapaMta vA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 bhagavatIsUtre bhAgamaMtaM vA, saMkhejjai bhAgamaMtaM vA' samavahatya samudvAtaM kRtvA mandarasya parvata - sya paurastye pUrvadigbhAge aGgulasya asaMkhyeyabhAgamAtraM vA, atrasaptamyarthe dvitIyA, tena asaMkhyeyabhAgamAtre vA saMkhyeyabhAgamAtre vA, 'bAlaggaM vA, bAlaggapuhutaM vA, evaM likkhaM, jUyaM jaba majjha - aMgulaM - jAva - joyaNakoDiM vA, joyaNakoDAkoDiM vA, saMkhejjesuvA, asaMkhejjesu vA, joyaNasahasse vA, saMkhejjesu vA, asaMkhejjesu va joyaNa sahassesu' bAlAgramiti vAlAgre bAlAgramAtre ityarthaH evamagre'pi sarvatra mAtrazabdaH saMyojanIyaH / bAlAgrapRthaktve vA bAlAgradvayAdArabhya navavAlAgramAtre vA / evaM ' likSAm' iti likSAmAge, likSeti yUkAyA aNDakam | yUkAmiti yUkAmAtre vA evaM yavamadhye vA aGgule vA yAvat - atra yAvatkaraNAt - 'vithavA, rayaNi vA, kucchi vA, dhaNuM vA, kosaM vA, joyaNaM vA, joyaNa sayaM vA, joyaNa sahassaM vA' vitastau vA, ratnau vA, kukSauvA, dhanuSi vA, kroze vA, yojane vA, yojanazate vA, yojanasahasre vA iti saMgrAhyam, tathA yojanakoTayAM vA yojanakoTIkoTayAM vA saMkhyeyeSu vA asaMkhyeyeSu vA 'maMdarassa pavvayassa purasthimeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgamaMta vA, saMkhejjaibhAgamaMtaM vA' vaha maMdaraparvata ke pUrvadigbhAga meM, aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgamAtrakSetra meM, saMkhyAtaveM bhAgamAtrakSetra meM, bAlagaM vA, bAlaggapuhutta vA, evaM likkhaM, jUyaM javamajjhaM, aMgula jAva joyaNakoDiM vA, joya koDA koDiM vA, saMkhejjesu vA asaMkhejjesu vA, joyaNasahassesu vA' bAlAgrakSetra meM, bAlAgrapRthaktvamAtrakSetra meM, isI taraha likSAmAtrakSetra meM, yUkAmAtrakSetra meM, yavamadhyapramANakSetra meM, aMgulapramANakSetra meM, yAvat zabda se 'vitastipramANakSetra meM, ratnipramANakSetra meM, kukSipramANakSetra meM, dhanuSapramANakSetra meM, krozapramANakSetra meM, yojanapramANakSetra meM, sauyojana - pramANakSetra meM, ekahajAra yojanapramANakSetra meM, tathA eka koTiyojanapramANakSetra meM, saMkhyAtahajAra athavA asaMkhyAta hajArayojana pramANakSetra meM jA saMkhejjabhAgamaMtaM vA' te bhaMDara parvatanA pUrvagbhiAgamAM sAMgaNanA asa MkhyAta bhAM bhAga prabhANu kSetrabha, De saMdhyAtAM bhAga prabhAga kSetramAM, 'bAlaggaM vA, bAlaggapuhuttaM vA, evaM likkha, jUyaM javamajjhaM, aMgulaM jAva joyaNakoDiM vA, joyaNako DAkorDi vA, saMkhejjesu vA, asaMkhejjesu vA, joyaNasahassesu vA' mAsAtha pramANu kSetrama yAsArthapRthaktva prabhAe~zu kSetramA, amANe zikSA (bIja) pramANu kSetramAM, yUDA (lU) pramANa kSetramAM, yavamadhyapramANa kSetramAM, AMgaLa mAtra kSetrathI laine karADa yojana pramANa kSetramAM, karADAnA kareADA ceAjana pramANa kSetramAM, sakhyAta athavA asaMkhyAta hA5 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 6 sU. 2 mAraNAntikasamudaghAtasvarUpanirUpaNam 27 yojana sahasreSu / tathA 'logaMte vA egapaesiyaMseDhi mottUNa asaMkhejje puDhavi kAiyA vAsarAya sahasse aNNayaraMsi puDhavI kAiyA vAsaMsi puDhavIkAiyattAe vavajjejjA' lokAnte vA gatveti zeSaH, tatazcAyamarthaH utpAdasthAnAnusAreNa aGgulAsaMkhyeyabhAgamAtrAdike kSetre mAraNAntikasamudghAtena gatvA, kathamityatrAha'e gae siyaM seTiM mAtuNa ekamadezikAM zreNi muktvA yadyapyasaMkhyeyapradezAvagAhanasvabhAvavAn jIvastathApi naiva ekapradeza zreNivartya saMkhya pradezAvagAhanena gacchati tathA svabhAvatvAdityatastAm eka pradezikAM zreNi vidika catuSTayarUpAM mukavA asaMkhyeyeSu pRthivIkAyikAvAsazatasahasreSu - asaMkhyalakSapRthivIkAyikAvAseSu anyantarasmina ekasmin pRthivIkA vikAvAse pRthivIkAyikatayA upapadyajanma gRhItvA 'taopacchA AhArejja vA pariNAmejja vA sarIraM vA gaMdhejjA' tataH pazcAt tatragamanAnantaraM tatra gatvetyarthaH AharedvA - AhAraM kuryAt 'parikarake tathA 'ega esiya seTiM mAcUNa logaMte puDhavIkAiyAvAsasayasahassesu aNNayaraMsi puDhavIkAiyAvAsaMsi puDhavIkAiyattAe 'uvavajjejjA' ekapradezakI zreNIko choDakara lokake antameM jAkarake lakSapramANa pRthivIkAyikAvAsoM meM se kisI eka pRthivIkAyikAvAsa meM pRthivIkAyikarUpa se utpanna hokara ke 'tao pacchA AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIra vA baMdhejjA vA' isake bAda arthAt vahAM jAkarake vaha AhAra pudgalA~ko grahaNa karatA hai, unheM khalarasarUpase pariNamAtA hai aura pariNamita hue una pudagoM se apane pRthivIkAyika ke zarIrakI racanA karatA hai / 'bAlagaM' Adi padoMmeM' mAtra zabdakA prayoga huA hai / 'bAlAgra pRthaktvakA 'dobAlA se lekara nau bAlAgrataka' aisA artha hai| tAtparya kahayojana prabhANu kSetramAM 44ne tathA 'ega paesiya seTiM mottaNa logaMte puDhavIkAiyAvAsasayasa hasse aNNaya raMsi puDhavIkAiyattAe uvavajjejjA' ye advezanI zreNIne cheDIne leAkanA antamAM jaIne lAkhA pRthvIkAyikAvAsAmAMnA kAi paNa pRthvIyAvAsabhAM pRthva prAyi4 3ye utpanna thAya che. 'tao pacchA AhA rejja vA, pAraNAmejja vA, sarIra vA baMdhejjA vA' ane tyAramAha AhAra yuddhasone thaDa kare che, temanuM khUlarasa rUpe pariNamana kare che ane parimita AhAra pudgalI dvArA peAtAnA pRthvIMkAyika zarIranI racanA kare che. 'bAlagaM' yahi SahobhAM mAtra zaNDano prayoga thayo che. 'mAsAtha pRthaGatva' meTale e khAlAgraMthI laIne nava sudhInA khAlAgra. kahevAnuM tAtparya e che ke-- utpAdasthAna anusAra AMgalanA asaMkhyAtamAM bhAga zrI bhagavatI sUtra : pa eka Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 bhagavatIsUtre NAmejja vA' kRtamAhAra pariNamayedvA, zarIraM vA badhnIyAt taiH pariNamitaiH pudgalaH zarIraM niSpAdayediti 'jahApuratthimeNaM maMdarassa pavvayassa AlAvao nekA yaha hai ki utpAdasthAnake anusAra aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgamAtra Adika kSetra meM mAraNAntika samuddhAta dvArA jAkara ke kisa taraha se jAkara ke to kahate haiM ki egapaesiya seTiM mottaNa' ekapradezakI zreNiko choDakara yadyapi jIvalokake asaMkhyAta pradezoMmeM avagAhanA karaneke svabhAvavAlA hai to bhI jaba vaha ekapradezakI zreNImeM sthita rahatA hai taba asaMkhyAta pradezoMmeM avagAhanA dvArA usakI gati nahIM hotI hai kAraNa, jIvakA aisAhI koI svabhAva hai / isaliye cAra vidizArUpa ekapradeza kI zreNiko choDakara asaMkhyAta lAkha pRthivIkAyikAvAsoMmeM seM kisI eka pRthivIkAyikAvAsameM utpanna hotA hai aisA kahA hai| siddhAntakI 'anuzreNigatiH' aisI mAnyatA hai ki jIva aura pudgalakI lokAntaprApiNI jo gati hotI hai vaha vidizAoMko choDakara AkAzakI pradezapaMkti ke anusAra hI hotI haiM / ataH mAraNAntikasamudghAta karake jIva jaba kisI bhI gatimeM janma dhAraNa karatA hai taba vaha zreNike anusAra hI gamana kara vahAM pahu~catA hai / vidizA se gamana kara vahAM nahIM pahu~catA hai / pRthivIkAyikAvAsoMmeM se kisI eka pRthiaratfunAvAsa meM gamana ke bAda phira vaha 'AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIra vA baMdhejjA' isa prakArakI paristhitivAlA banatA hai / aisA mAtra Adika kSetramAM mAraNAntika samuddhAta dvArA jaIne, kevI rIte jaIne? te kahe che ke ' egapae siyaM seDhi mottaNa' me ahezanI zreNIne choDIne- le haiM lava soDanA asakhyAta pradezamAM avagAhanA karavAnA vabhAvavALA che, te paNa jyAre te eka pradezanI zreNImAM sthita rahe che, tyAre asaMkhyAta pradezAmAM avagAhanA dvArA tenI gati thatI nathI, kAraNa ke jIvanA evAja svabhAva che. tethI cAra vidizArUpa eka pradezanI zreNIne cheDIne, asaMkhyAta lAkha pRthvIkAyikAvAseAmAMnA koi eka pRthvIkAyA vAsabhAM utpanna thAya che mevaM che. siddhAntanI mevI mAnyatA che 'anuzreNi gatiH' jIva ane pudgalanI leAkAntaprApiNI je gati hAya che, te vidizAone cheDIne AkAzanI pradezapakita anusAra ja DAya che. tethI mAraNAntika samruddhAta karIne jIva jyAre koI paNa gatimAM janma dhAraNa kare che, tyAre te zreNI anusAra ja gamana karIne tyAM pahoMce che, vidizAmAM gamana karIne tyAM pahoMcatA nathI. pRthvIkAyika AvAseAmAMnA kAi paNa meGa bhbhAvAsabhAM utpanna yAne tethe AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejjA' bhADAra grahaNa ure che, mAhAranuM parizumana raiche bhane parizamita mAhAra zrI bhagavatI sUtra : pa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.67.6 sU.2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 29 bhaNio' yathA mandarasya sumeroH parvatasya paurastye pUrvadigbhAge AlApako bhaNitaH uparyuktarItyo pratipAditaH 'evaM dAhiNeNaM, pacatthimeNaM, uttareNaM, uDDhe, ahe' evaM tathaiva dakSiNe dakSiNadigbhAge, pazcime pazcimadigbhAge, uttare utaradigbhAge, Urdhvam uparibhAge adhaH adhobhAge'pi kevalaM vidizAM vihAya dazasu dikSu vidikcatuSTayakatvAt zeSAsu SaTsa dikSu vidikacatuSTayaM mukatvA zeSAsu SaTsu dikSu uparyuktAH SaT AlApakAH svayamUhanIyAH 'jahA saMbaMdha yahAM joDalenA cAhiye / 'jahA purathimeNaM maMdarassa pavvayassa AlAvao bhaNio' jisa prakArakA Alopa sumeruparvatakI pUrvadizAke saMbaMdhameM uparyukta rItike anusAra kahA hai 'evaM dAhiNeNaM, paJcatthimeNaM, uttareNaM, uDhe ahe' isI tarahakA AlApa dakSiNadigbhAgameM, pazcimadigbhAgameM, uttaradigbhAgameM, UrdhvadizAmeM, adhodizAmeM bhI kevalavidizAoMko choDakara (zeSa 5 dizAoMmeM) apane Apa samajhalenA cAhiye / arthAt cAra dizA aura vidizA tathA urdhva aura adhAye daza dizAe~ haiM so jaisA AlApaka abhI pUrvadizAko lekara prakaTa kiyA gayA hai vaisAhI pAca dizA saMbaMdhI pAca AlApaka apane Apa kalpitakara lenA cAhiye / ina AlApakoM ke kahate samaya vidizAoMkA tyAga kara denA cAhiye kyoMki lokAnta prApiNI gati jIva aura pudgalakI dizAoMke anusAra hI hotI hai / pudgalo dvArA zarIranI racanA kare che, e pUrvokta vAkaya sAthe saMbaMdha ahIM samaje. 'jahA puratthimeNaM maMdarassa pabbayassa AlAvao bhaNio' le praa2ne| mAvA54 subhera patanI pUrva hizAna anusakSIne mApAmA mA0yo cha, 'evaM dAhiNaNaM. paccatthimeNaM, uttareNaM, uDDhe, ahe' ye 4 prA2ne 54 kSiDizA, pazcimadizA, uttaradizA, urvadizA ane adhedizAne anulakSIne-vidizAone choDIne (bAkInI pAMca dizAone anulakSIne)- banAvI le. kahevAnuM tAtparya e che kecAra dizAo, cAra vidizAo, urdhvadizA ane adizA, ema kula dasa dizAo che. paraMtu vidizAo sivAyanI 6 dizAone anulakSIne ja AlApake kahevA, kAraNake jIva ane pudgalanI lokAHprApiNI gati dizAo anusAra ja thAya che. pUrvadizA saMbaMdhI je AlApaka ahIM ApavAmAM AvyuM che, evA ja bAkInI pAMca dizA saMbaMdhI pAMca AlApaka samajavA. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImUne puDhavi kAiyA tahA egidiyANaM savversi ekekkassa cha AlAvagA bhANiyanyA evaM yathA pRthivIkAyikAH pRthivIkAyikasambandhinaH SaD AlApakAH uktA stathA ekedriyANAm apkAyikAdInAM sarveSAM madhye ekaikasya akAyikasya, tejekAyikasya, vAyukAyikasya, vanaspatikAyikasya pratyekam upayuktAH SaDAlApakA vijJeyAH, dividigmelanena dazAlApakeSu caturvidigAlApahAsena SaNNAmevA''lApakAnAM paryavasitatvAt / gautamaH pRcchati-'jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiya samudghAeNaM samohae' he bhadanta ! yaHkhalu jIvo mAraNAntikasamudaghAtena samavahataH san 'je bhavieasaMkhejjesu beiMdiyAvAsasayasahassesu ___ 'jahA puDhavikAiyA tahA egidiyANaM saMvesiM ekkekassa chaAlAvagA bhANiya vA jisa prakArase chaha dizAoMko lekara pRthivIkAyika jIva ke viSayameM pUrvoktarUpase 6 AlApaka kahe gaye haiM usI prakArase apUkoyika Adi samasta ekendriyajIvoMmeM se apakAyika ekendriyake, tejAkAyika ekendriyake, vAyukAyika ekendriyake aura vanaspatikAyika ekendriya ke bhI 6-6 AlApaka kahalenA caahiye| vaise to dizA aura vi' dizAke milAnese daza AlApaka hote hai parantu cAravidizAoMke kama hote haiM parantu cAravidizAoke kama honese 6hI AlApaka hote haiM aisA jAnanA cAhiye / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki-'je jIve gaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohae' he bhadanta ! mAraNAntika samudghAtase 'jahA puDhavikAiyA tahA egidiyANaM savvesiM ekaekassa cha AlAvagA bhANiyavyA' 7 dizA-yAne manusakSIna vI4i nA viSayamA pUrvarita rUpe 6 AlApake kahyA che, e ja pramANe apUkAyika Adi samasta paMcendriya jInA | viSayamAM paNa cha, cha AlApake samajavA. eTale ke apakAyika ekendriya jIvanA 6 AlApake tejaskAyika ekendriyanA 6 AlApaka, vAyukAyika ekendriyanA 6 AlApake ane vanaspatikAyika ekendriyanA 6 AlApake samajavA. je ke dizAo ane vidizAo (khUNAo) ne anulakSIne to 10 AlApaka saMbhavI zake che, paraMtu cAra vidizAo grahaNa karavAno niSedha hevAthI ahIM cha-cha AlApake ja banAvavA joIe, ema kahyuM che. gautama 2vAmI mahAvIra prabhune meve| prazna pUche che - 'je jIve gaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugyAe NaM samohae' ra mahanta ! bhAranti sa dhAtathA yuta zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 6 u. 6 sU. 2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 31 aNNaya ra si beiMdiyAvAsaMsi beiMdiyattAe uvavajjittae '' asaMkhyeyeSu dvIndriyAvA sazatasahasreSu asaMkhyalakSadvIndriyAvAseSu anyatarasmin ekasmina dvIndriyAvA se dvIndriyatayA upapattuM janma grahItuM bhavyaH yogyo vartate ' se NaM bhaMte ! tattha gae caitra 01' he bhadanta ! sa khalu dvIndriyAvAsayogyo jIvaH tatra gata eva, dvIndriyAvAsaM prAptaH sanneva kim Ahared vA, pariNamayed vA, zarIra vA badhnIyAt ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'jahA neraiyA evaMjAba - aNuttarovAiyA' he gautama! yathA nairayikA : nairayikasambandhinaH dvividhAH tatra gata eva Ahared vA pariNamayed vA zarIra vA badhnIyAt ityeka AlApakaH samavahata hotA huA jo jIva 'asaMkhejjesu beiMdiyAvAsa sayasa hassesu aNNayaraMsi beiMdiyAvAsaMsi veiMdiyattAe uvavajjittae bhavie' asaMkhyAta lAkha doindriyAvAsoMmeM se kisI eka doindriyAvAsa meM utpanna honeke yogya hai ' se NaM bhaMte / tatthagaeceva' aisA vaha jIva kyA usa dondriyAvAsa meM pahu~cate hI AhAra grahaNa karane lagatA hai ? usa AhArako kyA vaha pariNamAne lagatA hai ? pariNamita hue usa AhArase kyA vaha apane doindriyAvAsa yogya zarIrakA baMdhana karane lagatA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'jahA neraiyA evaM jAva aNutarovavAiyA' he gautama! jisa prakAra se nArakoMke viSayameM kahA gayA hai usI prakArase yAvat anuttaropapAtikatakake jIvoMke viSayameM bhI jAnanA cAhiye arthAt jaise mAraNAntika samudghAta se samavahata huA koha jIvaki jo koI eka narakAvAsa meM utpanna honeke yogya hai thye| ? lava asaMkhejjesu beiMdiyAvAsasayasa hassesu aNNayara si beiMdiyAvAsaMsi bediyattAe uvavajjittara bhavie' asaM yAta sAtha dvIndriyAvAsIbhAMnA adha thoDa dvIndriya yAvAsabhA dvIndriya paryAye utpanna thavAne yogya hoya, 'se NaM bhaMte ! tatthagae ceva' va te va te dvIndriya vyAvAsabhAM paDayitAnI sAthai 4 mahAra grahaNa karavA mAMDe che? zuM te AhAranuM te pariNamana karavA mAMDe che ? tathA zu parimita thayelA AhArathI te dvIndriyAvAsayogya zarIranuM nirmANa karavA mAMDe che? tenA uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che- jahA neraiyA evaM jAva aNuttarovavAiyA' he gautama! ? pramANe nArAnA viSayabhAM bAlAM yAnyu che, eja:pramANe anuttaropapAtika paryantanA jIvAnA viSayamAM paNa samajavuM. jemake'mAraNAntika samuddhAtathI yukata thayelA koI jIva ke je kai eka nArakavAsamAM utpanna " zrI bhagavatI sUtra : pa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ekaH kazcit tatragatvAapi punarniTatya dvitIyavAra samudghAtaM kRtvA punastatra gatvA Ahared vA, pariNamayed vA zarIraM vA baghnIyAt, iti dvitIya AlApakaH, evaMdvividhA AlApakAH pratipAditAH evaM tathaiva yAvahIndriyAdArabhya anuttaraupapAtikAH anuttaraupapAtipazcavimAnaparyantajIvasambandhinoapi dvividhAH AhArAghAlApakAH vaktavyAH / gautamaH punarviziSya anuttaraupapAtika vimAnaviSaye pRcchati-'jIveNaM bhaMte ! mAraNantiya samugyAeNaM samohae' he jaba vahAM pahuMca jAtA hai to vaha pahu~cate hI vahAM AhArapudgaloMko grahaNa karane lagatA haiM, unhe pariNamAne lagatA haiM aura pariNamita hue unase apane narakAvAsayogya zarIrakA nirmANa karane lagatA hai tathA koI eka jIva aisA hotA hai jo vahAM pahu~cakara bhI AhArAdi ke yogya pudagaloMkA grahaNa nahIM karatA hai- kintu vahAMse vApisa jAkara apane pUrvagRhIta zarIrameM hI samA jAtA hai aura phira se samuddhAta karake vahAM pahuMcakara vaha AhAra grahaNa karatA hai- use pariNamAtA hai aura zarIra kA nirmANa karatA hai to jaise ye do AlApaka nairayika saMbaMdhameM pahile kahe gaye haiM- usI prakArase ye do AlApaka dvIndriya jIvese lekara pAMca anuttaropapAtika vimAnameM rahe hue devoMke viSayameM bhI jAnanA caahiye| aba gautama vizeSa prakAra se anuttaropapAtika vimAno ke viSaya meM prabhu se pUchate hai thavAne yogya hoya che, te mAraNatika samughAta karIne narakAvAsamAM pahoMcatAnI sAthe ja AhAra pudgalene grahaNa karavA maMDI jAya che, te AhArapugalanuM pariNamana karavA mAMDe che ane pariNamita pagalAthI pitAnA narakAvAsane yogya zarIranuM nirmANa karavA lAgI jAya che. paraMtu koIka jIva evo hoya che ke je tyAM (narakAvAsamAM) pahoMcIne AhAradine yogya pagale grahaNa karatuM nathI, paNa tyAMthI pAcho AvIne pitAnA pUrva gRhIta zarIramAM ja samAI jAya che, ane pharIthI samuddhAta karIne narakAvAsamAM nArakanI paryAye utpanna thaI jAya che, tyAM pahoMcatAnI sAthe ja te AhAra grahaNa kare che, tenuM pariNamana kare che ane parimita pudagalAthI pitAnA nArakAvAsane yogya zarIranuM nirmANa kare che.' uparyukata be AlApaka pahelAM paNa ApavAmAM AvyA che. A prakAranA be AlApaka zrInidrayathI laIne anuttaropapAtika vimAnamAM rahelA denA viSayamAM paNa samajavA. have gautama svAmI khAsa karIne anuttarapapAtika vimAnanA viSayamA pramANe prazna pUche cha- "jIveNaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugyAeNaM samohae' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TI. za.6 u.6 sU.2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 33 bhadanta ! yaH khalu jIvo mAraNAntikasamudghAtena samavahataH, 'je bhavie paMcasu aNuttaresu mahaimahAlaemu mahAvimANesu aNNayaraMsi aNuttaravimANaMsi aNuttarovavAI devattAe uvavajjai' bhavyo yogyaH 'yo jIvaH' itipUrveNAnvayaH pazcasu anuttareSu mahAtimahAlayeSu ativizAleSu mahAvimAneSu anyatarasmin api anuttaravimAne anuttaraupapAtikadevatayA upapadyate, jAyate, 'seNaM bhaMte ! tatyagae ceva ?' he bhadanta ! sa khalu bhavyo jIvaH tatra gata eva anuttaraupapAtikamahAvimAnAvAsaM prAptaH sanneva kim Ahared vA, pariNamayed vA, zarIraM vA badhnIyAd vA ? __ bhagavAnAha-'taMceva jAva-AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejja' he gautama ! tadeva yAvat-nirayayogyajIvavadeva anuttaropapAtikapazca 'jAve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohae' he bhadanta ! mAraNAntika samuddhAta se samavahata huA koi jIva 'je bhavie paMcasu anuttaresu mahaimahAlaessu mahAvimANesu aNNayaraMsi aNuttaravimANasi aNuttarovavAiyadevattAe uvavanai' jo ki ativizAla pAMca anuttara vimAnoM meM se kisI eka bhI vimAna meM anuttaropapAtika devarUpase utpanna hone ke yogya ho- 'seNaM bhaMte ! tatthagae ceva ?' vaha he bhadanta ! kyA vahAM pahuMcate hI AhAra grahaNa karane lagatA hai ? usa gRhIta AhAra ko khalarasarUpa se pariNamAne laga jAtA hai kyA? tathA pariNata hue usa AhAra se kyA vaha vahAM ke yogya apane zarIra kA nirmANa kara letA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate hai 'taM ceva jAva AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejjA' he gautama! nirayayogya jIvakI taraha se hI anuttaraupapAtika pAMca mahAvimAnoM meM se mahanta ! bhArAnti samudhAtathI yu-ta yeaa / 01 'je bhavie paMcasu anuttaresu mahaimahAlaesu mahAvimANesu aNNayaraMsi aNuttaravimANaMsi aNuttarovAiyadevattAe uvavajjaise ati viza pAya anuttara vibhAnAmAMnA kaI paNa eka vimAnamAM anuttarapAtika deva rUpe utpanna thavAne gya hoya che, se NaM bhaMte ! tatthagae ceva' meva te 71 yA paDaindi or mADA2 apae karavA mAMDe che? grahaNa karelA AhAra pulone khabarasarUpe pariNumAvavA mAMDe che? ane parimita thayelAM AhAra pukala vaDe zuM te pitAnA anuttarapapAtika devane gya zarIranuM nirmANa karI le che tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke'tN ceva jAva AhAreja vA, pariNAmejja vA, sarIra vA baMdhejjA / gItama! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre mahAvimAnAvAsayogyo'pi jIvaH dvividho vaktavyo boddhavyazca, tatra ekakaH kazcit mAraNAntikasamudaghAtena samavahataH sanneva Ahared vA, pariNamayeda vA, zarIraM vA badhnIyAd vA, aparaH kazcittu mAraNAntikasamudghAtena samavaghAtAnantaraM tatra gatvApi pUrvabhavazarIre tataH pratinivRtya punarAgacchati, tatrAgatya ca dvitIyavAramapi mAraNAntikasamudghAtena samavahatya tataH anuttaraupapAtika devatayA utpadya AhArayogyAn pudgalAn Ahared vA, pariNamayed vA, zarIraM baghnIyAdetyAzayaH kisI eka mahAvimAna meM vAsa yogya jIva do prakAra kA kahA gayA hai unameM se koI eka jIva aisA hotA hai jo mAraNAntika samuddhAta se samavahata hote hI vahAM jAkara AhAra grahaNa karane lagatA hai, gRhIta AhAra pudgaloM ko khalarasarUpa se pariNamAne lagatA hai aura pariNata hue una pugaloM se apane zarIra kA nirmANa karane lagatA haiN| tathA koI eka jIva aisA hotA hai jo mAraNAntika samuddhAta karake vahAM pahuMca jAtA hai para vahAM vaha AhAra Adi grahaNa nahIM karatA hai kintu vahAMse vaha vApisa AjAtA hai aura apane pUrvabhava ke zarIra meM hI samA jAtA hai phira vaha duvArA mAraNAntika samudghAta karatA hai aura anuttaropapAtika devarUpase utpanna hokara AhAra yogya pudgaloMkA vaha AhAra karatA hai unheM vaha khalarasarUpase pariNamAtA hai aura pariNAmata hue una AhArapudgaloMse apane anuttaropapAtika devake zarIra kA nirmANa karatA hai| jevI rIte nArakagatine vegya jIvanA be prakAra kahyA che, evI ja rIte anuttaraupapAtika pAMca mahAvimAnamAMnA keI paNa eka vimAnamAM utpanna thavA egya jIvanA paNa be prakAra kahyA che- keIka jIva e hoya che ke je mAraNAntika samughAta karIne tyAM (kaiI paNa eka anuttara vimAnamAM pahoMcatAnI sAthe ja AhAra grahaNa karavA mAMDe che, ane gRhIta AhAra pulane balarasarUpe pariNAve che ane parimita thayelA te pudgalathI pitAnA zarIranuM nirmANa kare che. have bIjo prakAra nIce pramANe samaje- koIka jIva mAraNAntika samuddaghAta karIne tyAM pahoMcI te jAya che, paNa AhArAdi grahaNa karyA vinA ja tyAMthI pAchA pharI jAya che ane pitAnA pUrvabhavanA zarIramAM samAI jAya che. tyAra bAda pharIthI mArAntika samuddaghAta karIne te kei eka anuttaropapAtika vimAnamAM deva rUpe utpanna thAya che. AhAra pudagalene grahaNa kare che, temanuM alarasarUpe pariNamana kare che ane parimita thayelA AhArapudgalethI pitAnA anuttaropapAtika devanA zarIranuM nirmANa kare che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 6 sU. 2 mAraNAntikasamudghAtasvarUpanirUpaNam 35 evaM ca ekapradezazreNI rUpavidizAM catuSkoNAtmikAM vihAya pUrvAdi digbhedena pRthivIkAyikAdipaJcai kendriyeSu daNDakeSu pratyekaM SaDbhedakalpanayA triMzadAlApakA bhavanti teSAMca pratyekaM tatragatamAtratvena punarAgatatvena ca AhArAdigrahaNa dvaividhyena SaSTirAlApakAH bhavanti anyeSu ca saviSayake kona viMzatidaNDakeSu pratyekaM tatragatamAtratvena punarAgatatvena ca AhArAdi grahaNa dvaividhyena aSTatriMzad AlApakA bhavanti, sarvamelanenattaca aSTanavatirALApakAH saMjAtAH / isa taraha eka pradezazreNIrUpa vidizAko choDakara pUrvAdi chaha dizAoMke bhedase, pRthivIkAyika AdipAMca ekendriyoMke daNDakoM meM pratyeka ekendriyake chaha bhedakI kalpanAse tIsa 30 AlApaka hote haiM / ina tIsa 30 AlApakoMmeM pratyekake 'vahAM pahu~cakara AhArAdigrahaNa karanA, tathA vahA~ pahu~cakara bhI AhArAdi grahaNa nahI karanA phira dubArA mAraNAntika samudghAta karake vahAM pahu~cakara AhArAdi grahaNa karanA' isa prakArakI dvividhatAse 60 AlApaka hojAte haiM / tathA trasaviSayaka 19 daNDakAme pratyekrama vahAM jAte hI AhAra Adi grahaNa karanA, aura jAte hI vahAM AhAra Adi grahaNa nahIM karanA kintu dubArA mAraNAntika samudghAta karake vahAM jAkara phira AhAra Adi grahaNa karanA isa prakArakI dvividhatAse 38 AlApaka ho jAte / isa prakAra saba milakara ye 98 AlApaka hue / antameM gautama A rIte eka pradeza zreNIrUpa cAra vidizAe sivAyanI cha dizAAnA bhethI pRthvIkAyika Adi pAMca ekendriyonA daDakAmAM pratyeka ekendriyanA cha AlApa gaNuta kula trIsa AlApo thAya che. A trIsa AlApakAmAM paNa pratyeka AlApakamAM nIce pramANe dvividhatA (be prakAra) rahelI che - (1) tya! pahAMcatAnI sAthe ja AhArAdi grahaNa karavA rUpa pahelA bheda, ane (ra) tyAM pahoMcIne AhArAdi grahaNa karyAM vinA ja pUrvagRhIta zarIramAM pAchAM pharIne pharIthI mArAMtika samudghAta karIne tyAM paheAMcIne mAhArAdi grahaNa karavA rUpa khIjo bheda.' A prakAranI dvividhatAne lIdhe ekendriyachavAnI apekSAe kula 60 AlApaka bane che. tathA trasa viSayaka 19 daMDakomAM upara darvyA pramANenI dvividhatAne anulakSIne 38 AlApaka khane che. A rIte badhAM maLIne 98 AvApaka thAya che. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ___ ante gautamo bhagavadvAkyaM svIkurvannAha-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' nadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // sU . 2 // iti-zrI-vizvavikhyAta-jagaDhallabha-prasiddhavAcaka paJcadazabhASAkalita lalitakalApAlApaka-pravizuddha gadhapadhanaikagraMthanirmApaka vAdimAnamardaka zrI zAhacchatrapati kolhApurarAja pradatta "jainazAstrAcArya" padabhUSita kolhApurarAja guru-bAlabrahmacArI-jainazAstrAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM "zrI bhagavatImatrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM SaSThazatake SaSThoddezakaH sampUrNaH // 6-6 // svAmI bhagavAn ke vAkyako svIkAra karate hue unase kahate haiM ki sevaM bhate ! 'sevaM bhaMte ! tti ! he bhadanta ! Apake dvAra kahA gayA yaha saba viSaya sarvathA satya hai sarvathA satya hai / sU0 2 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke cha? zataka kA chaTThA uddezaka samApta // 6-6 // anate gautama svAmI mahAvIra prabhunA kathanane pramANabhUta gaNIne kahe che'sevN bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' 'mahanta ! ma viSayatuM mAre pratipAdana dhyu cha te satya che. ta! mApana yana sA satya che. // sU. 2 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjagRta "bhagavatI sUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA chaThThA zatakanA cha8 dezasabhAta. // 6-6 // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saptamodezakaH prArabhyate SaSThazatake saptamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNamzAlibrIhyAdidhAnyAnAM bIjasya aGkarotpAdanazaktikAlAvadhiviSayakapraznaH / jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena varSatrayamityuttaram / kalAya-mamUrAdi dhAnyAnAM bIjasya angkurotpaadnshktikaalaavdhivissykmshnH| utkRSTena paJcavarSANi jaghanyena antarmuhUrtam ityuttaram / tathaiva atasIkusumbhaka-kodravAdi dhAnyAnAM bIjasyAGkurotpAdanazaktikAlAvadhiviSayakamaznaH, utkRSTena sapta varSANi jaghanyena antarmuhUrtam ityuttaram tato muhUrtasya uccAsaviSayakaH praznaH chaThe zataka ke sAtavA uddezaka prAraMbha chaThe zatakameM isa saptama uddezakakA viSaya vivaraNa saMkSepase isa prakAra hai zAli vrIhi Adi dhAnyake jo bIja haiM unameM aGkurako utpanna karanekI zakti kabataka rahatI hai aisA prazna, jaghanyase antamuhUrtataka aura utkRSTa se tIna 3varSataka aisA uttara / kalAya-maTara masUra Adi dhAnyake jo boja haiM, unameM aGkurako utpanna karanekI zaktikaba taka rahatI hai ? aisA prazna jaghanyase antarmuhUrtataka aura utkRSTa se pAMcavarSataka aisA uttr| alasI, kusummaka, kodrava kodoM AdirUpa dhAnyoMke bIcameM aGkurotpAdana zakti kayataka rahatI hai aisA prazna jaghanyase antarmuhUrtataka aura utkRSTase sAta 7 varSataka aisA uttara eka muhUrtake ucchavAsa kitane hote haiM ? aisA prazna, 3773 chaThThA zatakanA sAtamA uddezakane prAraMbhaA udazakanA viSayanuM saMkSipta vivaraNa - prazna- 'zAli, prAli ( sAmAnya praznI i) mAha dhAnyanA bhInamA aMkura utpanna karavAnI zakti keTalA kALa sudhI rahe che? uttara- ochAmAM ochA antarmuhUrta kALa sudhI ane vadhAremAM vadhAre traNa varSa sudhI." prazna- vaTANu, aDada, masara Adi kaThoLanA bImAM aMkura utpanna karavAnI zakita keTalA kALa sudhI rahe che? uttara- ochAmAM ochA antarmuhUrta kALa sudhI ane vadhAremAM vadhAre pAMca varSa sudhI rahe che. prazna- mI , summa ( Ele nA savANu me dhAnya), rA, rI Adi dhAnAM bIjamAM aMkure tpAdaka zakita keTalA kALanI kahI che? uttara- ochAmAM ochA antarmuhUrta kALa sudhInI ane apekamAM adhika sAta varSanI kahI che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 bhagavatIsUtre AvalikoccAsaniHzvAsAdikAlAnAM pramANasvarUpam etAvAMzca gaNitaviSayaH aupamikakAlapalyopama-sAgaropama-parimANasvarUpam / uccha lakSNazlakSNikAdInAM svarUpam, palyopama-sAgaropamasvarUpam, utsarpiNyavasarpiNIpramANam suSamasuSamAyA bharatasya svruupm,jiivaabhigmH| gautamamya svIkAravacanam / iti / zAliprabhRtijIvavizeSayonivaktavyatA / mUlam-'aha bhaMte ! sAlINaM, vIhiNaM, godhUmANaM, javANaM javajavANaM eesiNaM dhaNNANaM koTA uttANaM, pallA uttANaM, maMcA uttANaM, mAlA uttANaM, ullittANaM, littANaM, pihiyANaM, mudiyANaM, laMchiyANaM kevaiyaM kAlaM joNI saMciTui ? goyamA ! jahaNaNeNaM aMto muhattaM ukkoseNaM tiSiNa saMvaccharAiM, teNaparaM joNI pamilAyai, teNaparaM joNI paviddhaMsai, teNaparaM bIe abIe bhavai, teNaparaM joNi vocchede paNNatte samaNAuso ! aha bhaMte ! kalAya-masUra-tila-mugga-mAsa-nippAva-kulatthaAlisaMdagasatINa-palimaMthagamAINaM-eesiNaM dhaNNANaM ? jahA ucchvAsakA muhUrta hotA hai aisA uttara, AvalikA, ucchvAsa, ni:zvAsa AdikAloMke pramANakA svarUpa itanAhI gaNitakA viSaya aupazamikakAla-palyopama aura sAgaropamake parimANakA svarUpa / ucchalakSaNa zlakSNika AdikA svarUpa palyopama aura sAgaropamakA svarUpa utsapiNI avasarpiNIkA pramANa suSamasuSamAke bharatakA svarUpa jIvAbhigama gautamakA svIkAravacana / prazna"eka muhUrtanA keTalAM ucchavAsa thAya che? uttara- 373 ucchavAsanuM eka muhUrta thAya che. AvalikA, ucchavAsa, nizvAsa, Adi kALanA pramANanuM kathana, aupathamika kALa- popama ane sAgaropama kALanA pramANanuM pratipAdana, ucachalakSaNa laNika AdinuM svarUpa, poyama ane sAgarepamanuM svarUpa, utsarpiNI ane avasarpiNanuM pramANu, suSamasuSamAkALanA bhAratavarSanuM svarU5, jIvAbhigama, gotama dvArA bhagavAnanAM vacanene svIkAra. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TI. 'za.6u.7sU.1 zAliprabhRtijIvavizeSayonisvarUpanirUpaNam 39 sAlINaM tahA eyANaM pi, navaraM-paMca saMvaccharAI, sesa taMceva / aha bhaMte ! asi-kusuMbhaga-kodava-kaMgu-varaga-rAlaga-kodUsagasaNa-sarisava-mUlaga bIya mAINaM-eesiNaM dhaNNANaM ? eyANaM vi taheva, NavaraM-satta saMvaccharAI; sesaM taM ceva // suu01|| chAyA-atha bhadanta ! zAlInAm vrIhINAm, godhUmAnAm, yavAnAm, yavayavAnAm-eteSAM dhAnyAnAM koSThAguptAnAm, palyAguptAnAm, mazcA''guptAnAm, mAlAguptAnAm, avaliptAnAm, liptAnAm, pihitAnAm, muditAnAm lAJchitAnAm zAliprabhRtijIvavizeSayonivaktavyatA 'aha NaM bhaMte ! sAlINaM' ityAdi / sUtrArtha-(ahaNaM bhaMte ! sAlINaM, vIhINaM, godhUmANaM, javANaM, jaba. javANaM, eesiNaM dhannANaM kohAuttANaM, pallAuttANaM, maMcAuttANaM, mAlAuttANaM, ullittANaM littANaM, pihiyANaM, muddiyANaM, laMchiyANaM kevaiyaM kAla joNI saMciTThai) he bhadanta ! koThemeM baMda karake rakhe hue, palyameM baMda karake rakhehue, maJcameM rakhe hue, mAlAke bhItara rakhe hue gomaya (govara) Adise muMha chAbakara rakhehue, savataraphase gomaya Adise chApakara rakhe hue, vartana AdimeM dIpaka Adise Dhakakara rakhe hue, miTTI Adise chAvakara kisI vartana AdimeM rakhe hue, rekhAdi se cinhita kara yoMhI rakhe hue aise zAlI brIhi, godhUma-gehUM yava jo zAli Adi jIvavizeSanI nivaktavyatA'ahnnN bhaMte ! sAlINaM' tyAhi sUtratha- (aha NaM bhaMte ! sAlINaM, vIhINaM, godhUmANaM, javANaM, javajavANaM ee si NaM dhamANe koTThAuttANaM, pallAuttANaM, maMcAuttANaM, mAlAuttANaM, ullittANaM, littANaM, pihiyANaM, mudiyANaM, laMchiyANaM, kevaiyaM kAlaM joNI saMciDa) mahanta ! ma hIma rAmei, R THE zatA, bhaya 52 rAkhelAM, koThAramAM rAkhelAM, chANa AdithI moTuM lIMpIne rAkhelAM, badho taraphathI chANa, mATIne lepa karIne rAkhelAM, geLA, geLI Adi pAtranI upara zarAva, kuMDA Adi DhAMkIne rAkhelAM, mATI AdithI lIMpIne ke pAtramAM rAkhelAM, pharatI rekhA Adi nizA rIna. rAmeai nnel, zrIDi, , 41, yavayava, (viziSTa prA2nA 45) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre kiyantaM kAlaM yoniH saMtiSThate ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa trINi saMvatsarANi, tataH paraM yoniH pramlAyati tataH paraM yoniH pravidhvaMsate, tataH para bIjam abIjam bhavati, tataH paraM yonivyucchedaH prajJamaH zramaNA''yuSman ! atha bhadanta ! kalAya-masUra-tila-mudga-mASa-niSpAva--kulattha-AlisaMdagasatINa-parimanthakAdInAm eteSAM dhAnyAnAm ? yathA zAlInAm tathA eteSAmapi navaram-pazca saMvatsarANi, zeSaM tadeva / aura yavayava vizeSa prakArake jauM ina saba dhAnyoMke bIjameM apanera aGkurako utpanna karane kI zakti kabataka rahatI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi saMvaccharAI teNa paraM joNI pamilAyai) he gautama ! ina saba dhAnyoMmeM anAjoMmeM apane2 aGkurako utpanna karane kI zakti kamase kama antarmuhUrtataka rahatI hai aura adhikase adhika tInavarSataka rahatI hai| isake bAda vaha zaktirUpa yoni mlAna naSTa ho jAtI hai (teNapara joNI paviddhaMsai) isake bAda vahayoni vidhvasta ho jAtI hai ( teNa para bIe abIe bhavai) isase pIche vaha bIja abIjarUpa ho jAtA hai / (teNa paraM joNivocchede paNNatte samaNAuso) abIjarUpa ho jAneke kAraNa he zramaNAyuSka ! phisa usameM aGkurotpAdana zaktirUpayonikA viccheda-sarvathA abhAva ho jAtA hai| (aha bhaMte! kalAya- masUra -tila-mugga-mAsa-nippAva-kulattha-AlisaMdaga satINa-palimaMthagamAiNaM eesiMNaM dhannANaM) he bhadanta ! kalAya-maTara, Adi dhAnAM bIjamAM piotapotAnA aMkanuM utpAdana karavAnI zakita keTalA kALa sudhI 27 cha ? ( goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhatta, ukkoseNaM tiNi saMvaccharAiMteNa para joNI pamilAyai) gautama! te yA dhAnyAmA (anAnamA) pitApitAnA aMkurane utpanna karavAnI zakita ochAmAM ochA eka muhUrta sudhI ane adhikamAM adhika traNa varSa sudhI rahe che, tyArabAda te zakitarUpa ni milAna thaI jAya che. (teNapara joNI paviddhaMsaha) tyA2 mA ta yAnI vista (naSTa) 4 laya che, ( teNa para bIe abIe bhavai) tathA te mI mamI35 tha ya che. (teNa para joNivocchede paNNatte samaNAuso) 3 amara mAyubhana! mamI 35 thaI javAne kAraNe, temAM aMkurotpiAdana zakitarUpa nIne viracheda (sarvathA abhAva) thaI jAya che. (aha bhaMte! kalAya, masUra, tila, mugga, mAsa, nippAva, kulattha, AlisaMdaga, satINa-palimaMthagamAi NaM ee si NaM dhannANaM) D E-! qzi, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6u.7mU.1 zAliprabhRtijIvavizeSayonisvarUpanirUpaNam 41 ___ atha bhadanta ! atasI-kusumbhaka-kodrava-kA-varaTTarAlaka - koSaka-saNasarSapa-mUlakabIjAdInAm eteSAM dhAnyAnAm ? eteSAmapi tathaiva, navaram sapta saMvatsarANi, zeSaM tadeva // sU0 1 // masUra, tila, mUga mASa uDada, niSpAva-vAla, kulattha-kulathI, AlisaMdaka-eka prakArakA anAja, satINa-tUvara, parimanthaka-galI canA, ityAdi dhAnyomeM aGkurotpAdanazani kabataka rahatI hai ? (jahA sAlINaM tahA eyANaMpi) he gautama ! jisa prakArase zAli dhAnyakA aGkurotpAdana kAla kahA gayA hai usI prakArase inakA bhI jAnanA caahiye| (navaraM) vizeSatA itanI hI hai ki (paMca saMvaccharAiM sesaM taMceva) inakA utkRSTakAla aGkurotpAdanakA pAMca varSatakakA hai| tathA jaghanyakAla pUrvoktarUpase antarmuhUrttakA hai / aha bhNte| ayasi-kusuMbhaga-kohadha kaMgu-varaga-rAlaga-kodUsaga-saNasarisava mUlagavIyamAINaM eesiM dhaNNANaM?) he bhadanta ! alasI, kusumbhaka, kodrava kodoM, kAMganI, varadda, rAlaka, kodUSaka kodravavizeSa, san saroM, mUlakabIja ityAdi dhAnyokA aGkurotpAdana kAla kabatakakA hai ? (eyANe vi taheva, Navara sattasaMvaccharAi sesaM taM cetra) he gautama ! inadhAnyoMkA aGkarotpAdanakAla vaisA hI hai, vizeSatA isameM itanI hI hai ki inakA aGkarotyA. bhasUra, tasa, bhaga, 2436, 4, thI, mAsi4 (me 2rnubhanA), turA, ny| pratyAhi dhAnyAmA mayurotsAhana rAti yA sudhA 2 cha? (jahA sAlINaM tahA payANaM pi) gautama! zAli (yomA) nA maane| resa mayuropAna Aja 1o cha, merasa vttaae| mAha dhAnyAno 52 matyAhana 4 samave. (navaraM) paNa vaTANA AdinA bIjane aMkutpAdana kALamAM eTalI ja vizeSatA che ke (paMca saMvaccharAI - sesaM taM ceva) tmne| madhimA madhi mayurotsAhana in pAMca varSa sudhIne kahyo che, tathA jaghanya (ochAmAM ocho) aMkurezatpAdana kALa pUrvokta antakRtanA che. (aha bhaMte ! ayasi, kusubhaga, kodava, kaMgu, varaga, rAlaga, koSaga, saNa, sarisava - mUlagabIyamAI NaM eesiM dhaNNANaM ?) he mahanta ! bhasA, sumi, ti, sin, 12 // (me 42 dhAnya), rAsa (me 2nA zin), ke dUSaka (eka prakAranA kedarA) zaNa, sarasava, mUlakabIja ityAdi dhAnyanA aMkurotpAdana 3 Xo cha? (eyANaM vi taheva, Navara sattasaMvaccharAI sesa taMceva) he gautama! te dhAne aMkuritpAdana kALa paNa eTaluM ja che. paraMtu ahIM eTalI ja zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhagavatIsUtre TIkA-SaSThoddezake jIvavaktavyatA pratipAditA, atha saptamoddezake jIva vizeSadhAnyAdiyonivaktavyatAmAha-'aha bhaMte' ityAdi / 'aha bhaMte ! sAlINaM, vIhiNaM, godhUmANaM, javANaM, javajavANaM-eesiNaM dhaNNANaM' atha he bhadanta ! zAlInAM kalamaSaSTikAprabhRtidhAnyavizeSANAm, vIhINAM sAmAnyataNDulAnAm, godhUmAnAm, yavAnAm, yavayavAnAM yavavizeSANAm, eteSAM khalu dhAnyAnAm 'kohA uttANaM, pallAuttANaM, maMcA uttANaM, mAlA uttANaM, ullittANaM, littANaM, pihiyANaM' koSThAguptAnAM koSThe kuzule AguptAnAm saMrakSitAnAM tatra prakSepaNena saMsthApitAnAm, palyAguptAnAm palye danakA utkRSTa kAla sAtavarSatakakA hai / tathA jaghanyakAla pUrvoktarUpase antamuhattaMkA hai| TIkArtha-chaThe uddezakameM jIvakI vaktavyatA kahI gaI hai| aba isa saptama uddezakameM jIvakI yonibhUta dhAnyAdikI vaktavyatA kahI jA rahI hai so gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'aha bhaMte / sAlINaM, vIhINa, godhUmANaM, javANaM, javajavANaM eesiNaM dhaNNANa' he bhadanta ! ye jo zAli, brIhi, godhUma, jo yavayava Adi dhAnyavizeSa haiM inameM apane2 aGkaroko utpanna karanekI zakti kitane kAlataka rahatI hai ? kalama SaSTikA Adi jisake aneka prakAra hote haiM aisI jo dhAnya hai vaha zAli kahalAtI hai| sAmAnyacAvaloMkI utpatti jisase hotI hai usakA nAma vrIhi hai / eka vizeSa prakArake jaukA nAma javajava hai / ye saba 'kohAuttANaM' cAhe kuzUla (koThI)meM saMrakSita ho rakhe hue hoM cAhe 'pallAuttANaM' vAMsa Adike bane hue palyameM dhAnyake vizeSatA samajavI ke aLasI Adino aMkutpAdana kALa adhikamAM adhika sAta varSa paryantane che, tathA jaghanya kALa to pUrvota attamuM dUta ne ja che. TIkAtha- chaThThA uddezakamAM javAnuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, have A uddezakamAM jIvanI nibhUta dhAnyAdinI vakatavyatA karavAmAM Ave che- gautama svAmI A viSayane anudAkSIna maDAvIra prabhune meve prazna pUche che - 'ahaM bhaMte! sAlINaM, vIhINaM godhamANaM, javANaM javajavANaM, eesiNaM dhaNNANaM' 3 mahanta! zAti, vrIhi, ghauM, java, yavayava Adi dhAnyamAM potapotAnA aMkurane utpanna karavAnI zakita keTalA kALa sudhI rahe che? kalama, SaSTikA Adi jenA aneka prakAra hoya che evA dhAnyane zAli (UMcI jAtanA cekhA) kahe che. sAmAnya jAtanA cokhAnI jemAMthI utpatti thAya che evA dhAnyane vrIhi (DAMgara) kahe che. eka viziSTa prakAranA apane 'yaya' che. mA mayA dhAnyAne male koTA uttANaM' hImA surakSita zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6u.7.1 zAliprabhRtijIvavizeSayonisvarUpanirUpaNam 43 vaMzAdiracite dhAnyAdhArapAne AguptAnAM surakSitAnAm. mazcAguptAnAM maJcopari murakSitAnAM, mAlAguptAnAM mAle gRhopari racitalaghuzAlAvizeSe AguptAnAm sunihitAnAm, abaliptAnAM-dvArabhAge pidhAnena saha gomayAdinA avaliptAnAM liptAnAM parito gomayAdinA kRtalepAnAm, pihitAnAM kumbhAdau zarAvAdi pidhAnenA''cchAditAnAm, 'muddiyANaM,laMchiyANaM' mudritAnAm, mRttikAdimudrAGkitAnAm , lAJchitAnAM rekhAdinA kRtacihnAnAm dhAnyAnAmiti pUrveNAnvayaH 'kevaiyaM kAlaM joNI saMciTThai ?' kiyantaM kAlaM kiyatkAlAvadhi yoniH, aGkarotpAdanazaktiH saMtiSThate ? bhagavAnAha-goyamA ! jahaNNeNaM aMto muhuttaM, ukkoseNaM AdhArabhUta pAtra meM rakhe hue hoM, 'maMcAuttANaM maMcake Upara rakhe hoM, 'mAlA uttANaM' mAla-gharake Upara banAye hue choTe koThemeM rakheM hI 'ullittANaM' 'cAhe aise pAtra meM rakheM hoM ki jisakA mukha Dhakkanase Dhakakara gomaya gobara Adise acchI tarahase banda kara diyA gayA ho 'littANaM' cAhe aise viTorAmeM ye rakhe hoM ki jo cAroM orase gomaya(gobara) Adise lIpA potA huA ho 'pihiyANaM' aise vartaname ki jisakA mukha miTTIke dIpakase DhakA huA ho, mudiyANaM' cAhe mIhIse chabe hue sthAna meM rakhe ho, 'lechiyANaM' cAhe aisI jagahameM rakheM hoM ki jahAM para mRtikA Adise sirpha rekhAmAtra hI kI gaI ho, ese ina dhAnyoMkI 'kevaDya kAla joNi saMciTThaha' kitane kAlataka yoni aGkarotpAdana zakti rahatI hai ? isa praznake uttara meM prabhu unase kahate rAjyu DAya, 'pallAuttANaM' vAsa mAhimAthI manAvedA 58sA (2 ) mA rAbhyu Deya, 'maMcAuttANaM' bhaya 52 27yu DAya, 'mAlAuttANaM' bhaa|| 52gharane se bhANe zamelA 2mA rAjyu DAya, 'ulitANaM' 2 pAtramA tene zabhyu hoya te pAtranI upara DhAMkaNuM DhAMkIne tene chANa-mATI AdithI lIMpIne barAbara baMdha apAmA mAvyuDAya, 'littANaM' athavA gA, gojI Adi pAtramA tene rAjyu hoya te pAtrane chANa AdithI cAre tarapha lIMpavA jhuMpavAmAM AveluM hoya, 'pihiyANaM' bhATInA shaa2| AhithI DhAMsA patramA tene rAmesu DAya, 'muhiyANaM tene mArIthI kA patA sthAnamA yuDAya, 'lechiyANaM' movA-yAmA rAkhyuM hoya ke jyAM mATI AdinI rekhA karIne nizAnIja karelI hoya, evAM uparyukata dhAnyAnI 'kevaiyaM kAlaM joNi saMciTTai ?? yoni- zatyAhana zati- 321 to paryantanI hoya che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtro tiNi saMvaccharAI' he gautama ! upari varNitAnAM dhAnyAnAm aGkarAputpAdana bIjasAmarthya jaghanyena antarmuhUrta tiSThati, utkRSTena trIna saMvatsarAn varSatraya paryantaM tiSThati 'teNa para joNi pamilAyaI' tataH paraM varSatrayAnantaram yoniH aGkarotpAdanahetubhUtazaktiH pramlAyati mlAnA bhavati varNAdinA hIyate, ' teNa paraM joNI paviddhaMsaI' tataH paraM yoniH pravidhvaMsate vinAzaM prApnoti, 'teNaparaM bIe abIe bhavai ' tataH paraM bIjam abIjaM bhavati kSetro uptamapi nAGkara mutpAdayati kathaM notpAdayedityAha- teNaparaM joNIvocchede paNNatte samaNA uso !' he zramaNAyuSman ! he gautama ! tataH paraM yonivyucchedaH prajJaptaH haiM ki 'goyamA' he gautama ! jahaNNeNaM aMtomuhatta, ukkoseNaM tiNNi saMvaccharAi' ina pUrvokta zAli Adi dhAnyokI aGkarotpAdana zakti jaghanyase to antarmuhUrtatakakI hai aura utkRSTase tInavaSa takakI hai| arthAt itane samayataka ye apane2 aGkaroMko utpanna karanekI zaktizAlI rahate haiM 'teNa paraM' bAdameM isake 'joNI pamilAyai' unakI yoni mlAna ho jAtI hai, arthAt varNa Adi dvArA kamahIna ho jAtI hai / teNa para joNIpaviddhaMsaI' vAdameM kSINa ho jAtI hai| teNa para vIe avIe bhavaI' kSINe ho jAneke kAraNa vaha vIja khetameM DAlejAne parabhI apane aGkarako utpanna nahIM kara sakatA hai / kyoMki 'samaNAuso teNa para joNI vocchede paNNatte' he zramaNAyuSman / itane samayake nikala jAne para usakI yonikA viccheda kahA gayA hai| tanA uttara bhApatai bhaDAvA2 prabhu cha- 'goymaa| gautama ! 'jahaNNeNaM' aMtomuhattaM, ukoseNaM tiNi saMvaccharAI ti rAti mAla dhAnyAnA aMkutpAdana zakti jaghanyanI (ochAmAM ochA kALanI) apekSAe aMtarmuhUrtanI ane adhikamAM adhika traNa varSa sudhInI hoya che. eTale ke eTalA samaya sudhI temanA bhImA 12 (5 42vAnI zati 29 che. teNa para, tyA2 mA 'joNI pamilAyaha tabhanI yonI mAna 24 taya cha-meTale tenA vahAna 4 taya che. 'teNa para joNi paviddhasai, tyA2 mA yoni kSINa tha taya cha, 'teNa para vIe avIe bhavaha, yoni kSINa 24 gayA pachI, tabhInemetaramA vA chata paNa te pAtAnA abuna 5-na 42 zatu nathI. 25 : 'samaNAuso teNa para joNI cocchede paNNatte zramAyumana! saTahI samaya vyatIta tha6 gayA 5cha tanI yonine viccheda thaI jAya che. have gautama svAmI vaTANa Adi dhAne viSe prazna zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6u.7sU.1 zAliprabhRtijIvavizeSayonisvarUpanirUpaNam 45 kathitaH, gautamaH pRcchati 'ahabhaMte ! kalAya-masUra-tila-mugga-mAsa-nippAvakulatya-Alidasaga-satINa-palimaMthagamAINaM-eesiNaM dhaNNANaM ?' he bhadanta ! bhatha kalAyAH ( bhASAyAM maTarapadavAcyAH), mamUrAH, tilAH, mudgAH bhASA: 'urada' iti bhASAprasiddhAH niSpAvAH vallAH 'bAla' iti prasiddhAH kulatthAH cabalikAkArAH cipiTikAH 'kulathI' iti prasiddhAH, AlisaMdagAH cavalakaprakArAH, satINAH-baTANA itibhASA prasiddhAH parimanthakAH vRttakAlacaNakA:-AdInAm kalAyamabhRtInAm eteSAM khalu dhAnyAnAM kiyantaM kAlaM kiyatkAlAvadhi yoniH saMtiSThate ? bhagavAnAha-'jahA sAlINaM tahA eyANaM pi' he gautama ! yathA zAlInAm koSThAdyAguptAnAm tathaiva eteSAM kalAyAdInAmapi vijJeyam / 'NavaraM-paMca saMvaccha rAI, sesaM taM ceva' navaram-vizeSaH utkRSTena paJca saMvatsarAn , zeNaM jaghanyena __ aba gautamasvAmI punaH pUchate haiM 'aha bhaMte ! kalAya-masUra-tila mugga-mAma-nippAva-kulattha-AlisaMdaga-satINa-palimaMthagamAINaM eesi NaM dhaNNANaM' he bhadanta ! kalAya-maTara, masUra, tila, mUMga uDada, nippAva-bAla, kulattha-kulathI-cauDA ke AkAra jaisI aura capaTI dhAnyajAtivizeSa, AlisaMdaga-eka prakArakA coDA, satINa-tUara, parimanthaka-golacanA, ityAdi jo dhAnya haiM so ina dhAnyoMkI kitane kAlataka yoni rahatI hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'jahA sAlINaM tahA eyANaM pi' he gautama ! koSThAdikoMmeM saMrakSita zAlI AdikoMkA aGkurotpAdanakAla jaisA kahA gayA hai vaisA hI kAla ina maTara AdikoMkA apane2 aGkaroMko utpanna karanekA jAnanA cAhiye / 'NavaraM' jo antara hai vaha itanA hI hai ki 'paMca saMvaccharAI sesaM 5cha - 'aha bhaMte! kalAya, masUra, tila, mugga, mAsa, nippAva, kulattha, AlisaMdaga, satINa, palimaMthagamAI NaM ee siNaM dhaNNANaM' 3 mA-ta! 4, bhasara, tasa, bhA, 2438, vA, yI ( tanuM ya59 tAza 57 dhAnya), mAsisa (me prA2nA 201,satI (tu-tu21), yA tyA dhAnyA DAya che, temanI yenI keTalA kALa sudhI rahe che. eTale ke temane aMkurapAdana kALa keTalo hoya che? uttara- jahA sAlINaM tahA eyANaM pi' gautama! 4ii mahimA sagharesa zAlI Adine aMkutpiAdana kALa eTale kahyo che, eTale ja vaTANu Adi dhAne 59 sopAna samA. 'NavaraM 5 temanA marepAnamA mATo 04 tapata cha- 'paMca saMbaccharAiM sesa taceva' ma22 mAhinA madhimA adhi: zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre tadeva antarmuhUrtameva / gautamaH-pRcchati-'aha bhaMte ! ayasi-kusuMbhaga-kodavakaMgu-varaga-rAlaga-kodusaga-saNa-sarisava-mUlagabIya mAINaM-eesiNaM dhaNNANaM ?' he bhadanta ! atha atasI, alasI iti bhASAprasiddhAH, kusumbhakA raktavarNa puSpavantaH, kodravaH, kaGkaH, varaTTaH, rAlagaH kaGghavizeSaH, kodUSakaH kodrava vizeSaH, saNaH prasiddhaH, sarSapaH prasiddhaH, mUlakabIjaM zAkavizeSabIjam AdInAm atasIprabhRtInAm eteSAm dhAnyAnAm kiyatkAlAvadhi yoniH tiSThati? bhagavAnAha-' eyANaM vi taheva, navaraM-satta saMvaccharAI, sesaM taM ceva / ' he gautama ! eteSAmapi atasIprabhRtInAM tathaiva aGkurotpAdanasAmarthya vijJeyam, taM ceva' ki inakA utkRSTa kAla pAMca varSatakakA hai bAkI kA jaghanya kAla to eka antarmuhUrtakA hI hai| ____ aba gautama punaH prabhuse aisA pUchate haiM ki 'aha bhaMte ! ayasi kusuMbhaga kodava kaMgu-varaga-rAlaga-kodusaga-saNa-sarisava-mUlagavIyamAINaM eesiM dhaNNANaM' he bhadanta ! atasI-alasI, kusumbhaka-raktavarNapuSpavAlA dhAnyavizeSa, kodrava kodoM, kaGga-kAMganI, varaTTa dhAnyavizeSa, rAlagakAMganIvizeSa, kodRSaka-kodravavizeSa, san , sarasoM, mUlakabIja zAkavizeSakA bIja ina saba alasI Adi dhAnyoMkA apane2 aGkaroko utpannakaranekA kAla kitane samayatakakA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'eyANaM vi taheva navaraM satta saMvaccharAI sesaM taM ceva' ina alasI Adi dhAnyoM kA apane2 aGkaroMko utpanna karanekA samaya aMkurotpAdanakALa pAMca varSa sudhI hoya che, temane jaghanya (ochAmAM ocho ) aMkutpAdanakALa te zAlI Adi dhAnyanA jeTale ja-aMtamuhUrtane che. ve gautama 2vAmI mahAvIra prabhune prazna pUche che ?- 'aha bhaMte ! ayasi, kumuMbhaga, kodava, kaMgu, varaga, rAlaga, kodusaga, saNa, sarisava, mUlagabIyamAINaM ee si dhaNNANaM? 3 mahanta ! masI, subhama (aleganA isAvA me dhAnya) aza, i, 126 (4 42nu manA), saga (4 prazna 4ion), keSaka (eka prakAranA kedarA), zaNa, sarasava, mULAnA bIja Adi dhAne aMkutpAdana kALa keTale kahyo che? ___utta2- 'eyA Ne vi taheva - Navara satta saMvaccharAI - sesaM taM ceva' aLasI Adi dhAne pitapatAnA aMkurane utpanna karavAne kALa paNa zAlI Adi zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikATIkA za.6u.7sU.1 zAliprabhRtijIvavizeSayonisvarUpanirUpaNam 47 yathA zAlInAM pUrva pratipAditam, kintu navaraM-vizeSaH utkRSTena sapta saMvatsarAn zeNaM-jaghanyena tu tadeva zAlIprabhRtivadeva antarmuhartam vijJeyama ||suu0 1 // ___mUlam-'egamegassa NaM bhaMte ! muhuttassa kevaiyA UsAsaddhA viyAhiyA ? goyamA ! asaMkhejjANaM samayANaM samudaya samii samAgameNaM-sA egA 'Avaliyatti pavuccai, saMkhejjA AvaliyA UsAso saMkhejjA AvaliyA nissAso! haTussa aNavagallassa niruvakiTussa jaMtuNo / ege UsAsa-nIsAse esa pANu tti vuccai // 1 // satta pANUNi se thove; satta thovAI se lave / lavANaM sattahattari, esa muhutte viyAhie // 2 // tipiNa sahassA sattasayAiM tevattari ca UsAsA / esa muhatto diho, sohi aNatanANIhiM // 3 // eeNaM muhuttapamANeNaM tIsaM muhuttA ahorattA, paNNarasa ahorattA pakkho, do pakkhA mAse, do mAsA uU tiSNiya uu ayaNe, do ayaNAiM saMvaccharAI juge, vIsaM jugAI vAsasayaM dasanIsasayAiM vAsasahassaM ityAdi0caurAsII vAsasaya sahassANi se ege puvaMge, caurAsIiM puvaMga saya sahassAiM se ege puke evaM tuDiaMge, tuDie, aDaDaMge aDaDe, avavaMge, avave, haha zAlI Adi dhAnyoMke kAlake jaisA hI hai parantu inake kAlameM vize. SatA itanI hI hai inakA utkRSTa kAla sAtavarSatakakA hai| aura jaghanyakAla to zAli Adike jaghanyakAla jaisA antarmuhartakA hI hai ||suu.1|| dhAnyanA aMkuratpAdana kALa jeTalo ja kahyo che paNa aLasI Adine adhikamAM adhika aMkutpAdana kALa sAta varSa sudhIno hoya che, eTalI ja vizeSatA samajavI. temane jaghana aMkuritpAdana kALa te zAlI AdinA jeTalo ja eTale ke antarmuhartana hAya che. // sU. 1 // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 bhagavatIsUtre aMge, hahae, uppalaMge, umpale, paumaMge paume, naliNaMge. naliNe, athaniUraMge, athaniUre, auaMge, aue, pauaMge, paueya, navuaMge, navueya, cUlIaMge, cUliAya, sIsa paheli aMge, sIsa paheliyA, etAvatAva gaNie, etAvatAvagaNiyassa visae, teNaparaM uvamie // sU. 2 // chAyA-ekaikasya khalu bhadanta ! muhUrtasya kiyatyaH ucchvAsAddhA vyAkhyAtAH ? gautama ! asaMkhyeyAnAM samayAnAM samudayasamitisamAgamena sA ekA 'AvalikA' iti procyate, saMkhyeyA AvalikA ucchavAsaH, saMkhyeyA AvalikA ni:zvAsa: hRSTasyAnavakalpasya nirupakliSTasya jantoH / / ekaH uccAsanizvAsaH, eSa prANa ityucyate // 1 // gaNanIya kAla vaktavyatA"egamegassa NaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha- (egamegassa NaM bhaMte! muhuttassa kevaiyA UsAsaddhA viyAhiyA) he bhadanta ! eka 2 muhUtte ke kitane ucchvAsa kAla kahe hai? (goyamA) he gautama! (asaMkhejjANaM samayANaM samudayasamii samAgameNaM sA egA 'Avaliya' ti pavuccai, saMkhejjA AvaliyA UsAso, saMkhejjA AvaliyA nissAso) asaMkhyAta samayoMkI samitike samAgamase jitanA kAla hotA hai vaha eka AvalikA kahalAtI hai| saMkhyAta AvalikA kA eka ucchvAsa hotA hai| isI taraha se saMkhyAta AvalikA kA eka niHzvAsa hotA hai| (hassa aNavagallassa nIya asatavyatA(egamegassa NaM bhaMte !' tyAdi sUtrArtha:-(egamegassa NaM bhaMte! muhuttasa kevaiyA UsAsaddhA viyAhiyA)? mAta! pratye: bhuitanA / zvAsa i cha ? (goyamA!' gautama / (asaMkhejjANaM samayANaM samudayasamiisamAgameNaM sA egA 'Avaliya tti pavuccai, saMkhejjA AliyA UsAso, saMkhejjA AvaliyA nissAso) asaMkhyAta samayanI samitinA samAgamathI jeTalo kALa thAya che, eTalA kALane eka avalikA kahe che. saMkhyAta avalikAne eka nizvAsa thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.7 mU.2 gaNanIyakAlasvarUpanirUpaNam sapta mANAH sa stokaH, saptastokAH sa lavaH / lavAno saptasaptatiH, eSa muhUtrtoM vyAkhyAtaH // 2 // trINi sahasrANi, saptazatAni, trisaptatizcocchAsAH / eSa muhUrtoM dRSTaH, sarvoH anantajJAnibhiH // 3 / / etena muhUrttapramANena triMzamuhUrto'horAtraH, paJcadaza ahorAtraH pakSaH, dvau pakSau mAsaH, dvau mAsau RtuH, trayazca Rtavo'yanam dve ayane saMvatsaraH, niruvakiTassa jaMtuNo, ege UsAsa--nIsAse esa pANuttiSuccai) hRSTa, bhanavakalpa aura nirupakliSTa aise jantukA eka ucchavAsa ni:zvAsa kAla prANa kahalAtA hai / (satta pANUNi se thove, satta thovAiM se lave, lavANaM sattahattarie esa muhune viyAhie) sAta prANokA eka stoka hotA hai, sAta stokoMkA eka lava hotA hai / 77 lavoMkA ekamuhUrta hotA hai (tini sahassA sattasayAiM tevattariM ca UsAsA, esa muhuttA dihro savvehiM arNatanANIhiM ) 3773 ucchavAsoM kA eka muhUrta hotA hai aisA anantajJAniyoM ne apane kevalajJAna meM dekhA hai| (eeNaM muhattapamANeNaM tIsamuhutto ahoratto, pannarasa aho rattA pakkho, do pakkhA mAse do mAsA uU) isa muhUttopramANa se tIsa 30 muhUtto kA eka dina rAta hotA hai| pandraha 15 ahorAta kA eka 1 pakSa hotA hai| do pakSoM kA eka mAsa hotA hai| do mAsa kI eka Rtu hotI hai| (tinni ya uU ayaNe) tIna RtuoM kA eka ayana hotA hai ( haTThassa aNavagallassa niruvakiTThassa jaMtuNo, ege UsAsa-nisAse esa pANutticcaha) tuTa (prasanna yittA), ana1465 (ta29) mane taMdurasta jitanA eka ucchavAsa niHzvAsakALane "prANa kahe che. (sattapANi se thove, satta thovAiM se lave, lavANaM satahattarie esa mahatte viyAhie) sAta prANenA me stathAya cha, sAta stAna meM sava thAya che. cha, bhane 77 varnu 4 bhuta thAya che. (timi sahassA sattasayAiM tevattariM ca UsAsA esa mahatto divo savvehi aNaMtanANIhiM) 3773 achavAsAnu me muhUrta thAya che, evuM anaMta jJAnIoe pitAnA kevaLajJAnathI ane kevala darzanathI (eeNa muhuttapamANeNa tIsa muhutto ahoratto, pannarasaahoratto pakkho do pakkhA mAse, do mAsA uU) AL 412 30 munI me hivasa ut thAya che, 15 dinarAtanuM eka pakhavADIyuM thAya che, be pakhavADiyAne eka mAsa thAya bhane me bhAsanI me *tu thAya che. (tini ya uU ayaNe) Azu atumAnu me 25pana zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pazca saMvatsarAH yugaH, vizatiryugAH varSazatam, dazavarSazatAni sahasrama zataM varSa sahasrANAM varSazatasahasram, caturazItivarSazatasahasrANi tadekaM pUrvAGgam, catura zItiH pUrvAGgANi zatasahasrANi tad ekaM pUrvam, evaM truTitAGgam, truTitam, aTaTAGgam, aTaTam, avavAGgam, avavam , hUhUkAGgam, hUhUkam utpalAGgam, utpalam, padmAGgam, padmam, nalinAGgam, nalinam, arthanipUrAGgam, arthanipUram, ayutAGgam, ayutam, prayutAGgam, prayutama, nayutAGgam, nayutaM ca, cUlikAGgam, cUli(do ayaNAI saMvacchare) do ayanoM kA eka saMvatsara hotA hai| (paMca saMvaccharAI juge) pAMca saMvatsarakA eka yuga hotA hai / (vIsa jugAI vAsasayaM) vIsa yuga ke eka so 100 varSa hote haiN| (dasa vAsasayAI vAsasahassa) daza sauvarSa kA eka hajAra varSa hotA hai| (sayaM vAsasahassANaM vAsasayasahassa) eka so 100 hajAra varSoM kA eka lAkha varSa hotA hai (caurAsIyaM vAsasayasahassANi se ege puvvaMge) 84 lAkha varSA kA eka pUrvAGga hotA hai / (caurAsIiM puvvaMgA sayasahassAI se ege pubve) caurAsI lAkha pUrvAgakA eka pUrva hotA (evaM tuDiaMge, tuDie, aDage, aDaDe, avavaMge, avave, hUhUaMge hUhUe, uppalaMge uppale paumaMge paume, naliNaMge naliNe atthaniuraMge asthaniure aUaMge aue pauaMge paue ya, navuaMge navue ya, calIaMge, cUliA ya, sIsapaheliaMge, sIsapaheliyA, etAvatAvagaNie-etAvatAvagaNiyassa visae-teNa paraM uvamie ) isI taraha se truTitAMga, truTita, aTaTAMga yAya , (do ayaNAI savaccha re) mana meM ayanAnu me thAya che. paMca saMvaccharAI juge) pAMca varSAnI meM yuga thAya che. (vIsaM jugAI vAsasayaM) vIsa yugAnA meM se| (100 vaSa") yAya che. (dasa vAsasayAI vAsasahassa)sa smaan| samUDa samUha bhajIne me 12 varSa thAya che. (sayaM va sasahassANaM vAsasayasahassa) 100 12 varSAnA sahane me atm varSa 2. ( caurAsII vAsasayasahassANi se ege punage) 84 15 Agarnu 'yq" thAya che. (caurAsII puccaMgA sayasahassA se ege pubve) 84 tAsa purvA garnu 4 pUrva' thAya cha. (evaM tuDIaMge, tuhie, aDaDaMge, aDaDe, avavaMge abave, hUhUaMge, hUhUe, uppalaMge, uppale, paumaMge, paume, naliNaMge, naliNe, asthaniUra ge, atyaniure, aUaMge ajae, pauaMge paueya, navuaMge nabue ya, cUlIaMge cUliA ya, sisapaheli aMge sIsapaheliyA, etAvatAvagaNie - etAvatAvagaNiyarasa visae - teNa para upamie) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.7 sU.2 gaNanIyakAla svarUpanirUpaNam 51 kA ca, zIrSapahelikAGgam, zIrSaprahelikA, etAvat tAvat gaNitam, etAvAna tAvad gaNitasya viSayaH, tataH param opamikam // mU0 2 // TIkA-dhAnyAdivIjAnAM kAlasthiteH prastAvAt tadvizeSamuhartAdisvarUpaM nirUpayitumAha-'egamegassa NaM bhaMte' ityAdi / 'egamegassa NaM bhaMte ! muhuttassa kevaiyA UsAsaddhA viyAhiyA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! ekaikasya muhUrttasya kiyatyaH ucchvAsAddhA ucchavAsa paricchinnakAlavizeSAH vyAkhyAtAH pratipAditAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! bhaTaTa, avavAMga avava, hUhUkAMga huhUka, utpalAMga utpala, padmAMga padma, nalinAMga nalina, arthanipUrAMga arthanipUra, ayutAMga ayuta, prayutAMga prayuta, nayutAMga nayuta, cUlikAMga culikA, zIrSapahelikAMga aura zIrSa prahelikA yahAM taka gaNita hai| aura yahI taka gaNita kA viSaya hai| isake bAda aupamika-arthAt saMkhyA dvArA nahIM, kintu sirpha upamA dvArA jAnA jA sake aisA kAla hai| __TakArya-dhAnyAdi bIjoM kI kAlasthiti ke prastAva se use kAlasthiti ke vizeSarUpa muhUrta Adi ke svarUpako nirUpaNa karane ke liye sUtrakAra ne 'egamegassa NaM bhaMte' ityAdi sUtra kahA hai-isameM gautamasvAmI prabhu se aisA pUcha rahe haiM ki-'egamegassaNaM bhaMte ! muhattassa kevaiyA usAsAddhA viyAhiyA' he bhadanta ! eka eka muhUrta ke ucchvAsa se jAne jAve aise kAlavizeSa kitane hote haiM? isake uttara meM prabhu unase ra prabhAva truTiTAMga, truTita, mAMsa, , Avin, apaca, 16is, 55, utpalAMga, utpala padhAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanipUrAMga, arthanipura, ayutAMga ayuta, prayutAMga, prayuta, nayutAMga, nayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSa prahelikAMga ane zIrSa prahalikA ahIM sudhI gaNita (gaNI zakAya evo kALa) che. ane tyAM sudhIja gaNita ne viSaya che. tyAra pachIne kALa pamika che- eTale ke saMkhyA dvArA nahiM paNa upamA dvArA jANI zakAya evA kALa che. TakAtha- pahelAnA prakaraNamAM dhAnyAdi bIjenI kALasthitinuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have te kALanA muhUrta Adi vibhAganA svarUpanuM sUtrakAra nirUpaNa kare che- A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke'egmegss NaM bhaMte ! muhutassa kevaiyA UsAsAdA viyAriyA' mahanta ! pratyeka muhUrtanA ucchavAsathI jANI zakAya evA keTalA kALavizeSa hoya che? eTale ke keTalA ucchavAsonuM eka muhUrta thAya che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __bhagavatIsage asaMkhejANaM samayANaM samudayasamiisamAgameNaM-sA egA 'Avaliya'tti patbaI' he gautama ! asaMkhyeyAnAM samayAnAM samudayasamitisamAgamena asaMkhyAta samayasambandhinAM samudayAnAM samUhAnAM yAH samitayaH melanAni tAsAM samAgamena saMyogena yat kAlamAna bhavati sA ekA 'AvalikA' iti procyate, evaM 'saMkhejjA AvaliyA UsAse, saMkhejA AvaliyA nissAso' tA upayuktAH saMkhyeyAH saMkhyAtAH AvalikAH ekaH ucchavAsaH, saMkhyeyA AvalikAzca eko niHzvAsa iti procyate, etAvatA SaTpaJcAzadadhikazata dvayAvalikAbhiH kSullakabhavagrahaNaM bhavati, tAni ca saptadaza sAtirekANi kSullakabhavagrahaNAni ekokachavAsa niHzvAsakAle bhavanti, atha kAlapramANamAha-'hassa aNavagallassa niruvakiTThassa jaMtuNo, ege UsAsa-nIsAse esapANuti vuccai, ' hRSTasya-tuSTasya prasannacittasya etAdRzastu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! asaMkhejjANaM samayANaM samudaya samii samAgameNe-sA egA 'Avaliya' tti pavuccai asaMkhyAta samaya saMbaMdhI samUhoMke milAparUpa saMyogase jo kAlamAna hotA hai, vaha eka 'AvalikA' kahalAtI hai / 'evaM saMkhejA AvaliyA UsAso saMkhejA AvaliyA nissAso' saMkhyAta AvalikAe~ eka ucchvAsa rUpa hotI haiM ora saMkhyAta AvalikAe hI eka niHzvAsarUpa hotI haiN| tAtparya kahanekA yahI hai ki asaMkhyAta samayoMkI eka AvalI hotI hai aura saMkhyAta AvaliyoMkA eka ucchvAsa tathA itanI hI AvaliyoMkA eka niHzvAsa hotA hai / 256 AvalikAoMkA eka kSullakabhavagrahaNa hotA hai / eka ucchvAsaniHzvAsa kAlameM 17se kucha adhika kSullakabhavagrahaNa hote haiM / (hassa aNavagallassa niruvakiTThassajeMtuNo, ege UsAsa uttara--'goyamA! asaMkhejjANaM samayANaM samudayasamiisamAgameNaM-sA 'AvaliyA' zi pavucca" gautama! masabhyAta smyon| sabhaDAnA saMyojanathI 2 samAna thAya cha, meTa samAnane se "mAvalast" cha. 'panaM mavejjA AvaliyA UsAso, saMkhejjA AvaliyA nissAso' sadhyAta maaliyaa| me| ucchavAsarUpa hoya che, ane saMkhyAta AvalikAe eka ni:zvAsarUpa hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke asaMkhyAta samAnI eka AvalI (AvalikA) thAya che ane saMkhyAta AvalikAne eka ucchavAsa tathA eTalI ja AvalikAne eka niHzvAsa thAya che. 256 AvalikAonuM eka mulaka bhava grahaNa thAya che, ane eka ucachavAsa niHzvAsakALamAM 17 karatAM paNa saheja adhika mulaka bhava grahaNa kALa thAya che. (haTThassa aNavagallassa niruvakiTThassa jaMtuNo, ege UsAsa-nisAse esa pANu zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6u.7 mU.2 gaNanIyakAlasvarUpanirUpaNam 53 vRddho'pi syAdata evAha-anavakalpasya, na avakalpaMjarA yasya sa anavakalpastasya jarasA anabhibhUtasya taruNasyetyarthaH, sa tu kadAcid rugNo'pi syAdata evAha-nirupakliSTasya upaklezarahitasya rogarahitasyetyarthaH / etAdRzasya jantoH puruSasya eko ya ucchavAsaniHzvAsa: ucchavAsena sahito niHzvAsaH, sa eSa mANa ityucyate / iti prathamagAthArthaH // 1 // nIsAse esa pANuttivuccai) isa gAthA dvArA sUtrakArane prANakAla kA pramANa kyA hai isa bAtako spaSTa kiyA hai- isameM unhoMne kahA haiM ki tuSTa-prasannacitta tathA-anavakalpa-taruNa-jarA se rahita-aise roga vinA ke manuSya kA jo ucchvAsa sahita niHzvAsa hai vahI prANa kahalAtA hai| jantu- puruSa ke jo ye vizeSaNa diye gaye haiM unakI saphalatA isa prakArase hai- prasannacitta to vRddha vyakti bhI hotA hai ataHvaha vRddhavyakti yahAM nahIM grahaNa kiyA gayA hai- isa bAta ko dikhAne ke liye 'anavakalpa' pada diyA gayA hai- avakalpa nAma jarA kA hai yaha jarArUpa avakalpa jisake nahIM hai vaha anavakalpa hai| aisA anavakalpa taruNa hI hotA hai| taruNa hotA huA bhI yadi vaha rugga (rogI) hai to aise puruSakA yahAM ucchvAsa ni:zvAsa gRhIta nahIM huA hai, kintu 'nirUpakliSTasya' jo aisA saba kucha hote hue bhI nirupakliSTa - rogarahita hai- usI manuSyakA ucchavAsa sahita niHzvAsa prANa mAnA gayA hai| aisA prathama gAthA kA artha hai| tti buccai) mA gAthA dvArA sUtradhAre ' prANa'nuM pramANa zuche, pAtane 2508 za -tuSTa, (prasanna yitta) tathA mana1465 (taruNa-vRddhatvayA zata) bhane taMdurasta vyakitanA ucchavAsa-nizvAsane je kALa che tene "prANa" kahe che. jantu manuSyanAM je vizeSaNe ahIM ApavAmAM AvyAM che tenI sArthakatA A pramANe samajavI-vRddha AdamI paNa prasannacitta saMbhavI zake che paNa ahIM vRddha vyakitane grahaNa karavAnI nathI e vAtane batAvavAne mATe 'anavaka95 padano prayoga karyo che. "avakalapa' eTale vRddhAvasthA. te vRddhAvasthArUpa avaka9pane je vyakitamAM abhAva hoya te vyakitane anavakalpa (taruNa-yuvAna) kahe che. evI anavakalpa vyakita to taruNa ja hoya che, taruNa hovA chatAM paNa ruNa (regI) hoya evI vyakitanA 727vAsa-ni:zvAsa sahI aDa 42vAnA nathI, 52ntu nirupakliSTasya' rogarAta athavA te taMdurasta vyakitanA ja ucchavAsaniHzvAsa ahIM grahaNa karavAnA che. A rIte prasannacitta, taruNa ane taMdurasta vyakitanA ucchavAsa-ni:zvAsanA kALane 'prANa kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre atha dvitIyagAthAmAha-'sattapANi' ityAdi / sapANi se yove' saptaprANAH ye saptaucchavAsa-niHzvAsAH sa 'stokaH' ityucyate, 'sattathobAI se lave' saptastokAH ye ekonapaJcAzaducchavosaniHzvAsarUpAH sa eko lavaH ityucyate, 'lavANaM sattahacArie esa muhutte viyAhie' labAnAM saptasaptatiH sapta saptatisaMkhyakalavAH eSa ekaH muhatoM vyAkhyAtaH kathitaH iti dvitIyagAthArthaH // 2 // etasyaiva saMgrahArtha tRtIyagAthAmAha-'tiNNi' ityAdi / trINi sahasrANi samazatAni, trisaptatizva ucchavAsAH (3773) trisaptatyadhikasaptazatocarasahasatrayam ucchavAsaniHzvAsAH eSa ekamuhUta uddiSTaH pratipAditaH sarvaiH ananta dvitIya gAthA kA artha isa prakAra se hai- 'satta pANUNi se thove' jo sAta ucchvAsa niHzvAsa hai ve ekastoka kahalAte haiM arthAt sAta ucchavAsa ni:zvAsoM kA 1 eka stoka hotA hai| satta thovAiMse lave' sAta stokoM kA 1 eka lava hotA hai| arthAt 49 ucchavAsa niHzvAsa eka lavakAla meM hote haiM / ' lavANaM sata hattarie esa muhutte viyAhie' 77 lava pramANa kAla 1 eka muhUrtarUpa hotA hai| isa prakAra se yaha dvitIya gAthA kA artha hai / tRtIya gAthA kA artha isa prakAra se hai- 3773 jo ucchavAsa niHzvAsa hai vahI eka muhUrta kA pramANa hai| aisA anantajJAnI sarvajJa kevalI bhagavAn ne kahA hai| isa taraha sAta prANarUpa ucchavAsa ni:zvAsoMkA eka stoka hotA hai aura eka lavame sAta stoka hote hai ataH 7se guNita huA saptastokAtmaka lava 49 ucchvAsa niHzvAmarUpa ho jAtA hai| aura eka muhatameM 77 lava ho jAte haiN| 77 lavoMke sAtha 49kA guNA karane para 3773 ucchvAsa niHzvAsaoNkI saMkhyA eka muhatameM AjAtI hai| bhI thAno ma mA prabhA cha-'sattapANi se thove' sAta prAya athavA to sAta 27pAsanizvAsAnu 4 ratA' thAya che. 'satta thovAiM se lave' sAta saeNkenuM eka lava thAya che. eTale ke eka lava pramANa kALamAM 49 ucachavAsanishvaas thAya che. 'lavANaM sattahattarie esa mahatte viyAhie' 77 01 pramANa kALanuM eka muhurta thAya che. A pramANe bIjI gAthAno artha thAya che trIjI gAthAne artha A pramANe che3773 ucchavAsa niHzvAsonuM eka suharta thAya che, evuM anaMta jJAnI sarvajJa kevaLI bhagavAne kahyuM che. A rIte sAta prANarUpa ucchavAsa-niHzvAsanuM eka sTeka thAya che, ane eka lavamAM sAta staka hoya che. mATe 49 (7x7) ucchavAsaniHzvAsa rUpa eka lavapramANu kaLa che. eka muhUrtamAM 77 lava hoya che. tethI 77 lavenI sAthe ja guNAkAra karavAthI je 3773 ucchavAsanizvAsanI saMkhyA Ave che, eTaluM ja eka zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.7 mU.2 gaNanIyakAlasvarUpanirUpaNam jAnibhiH sarvaH kevalibhirityarthaH iti tRtIyagAthArthaH // 3 // tathA ca saptabhiH ucchavAsaniHzvAsaiH saptamANarUpaiH ekaH stokaH, saptastokAzca ekasmin lave ataH saptabhirguNitA saptastokAtmakalavaH ekonapazcAzaducchcAsaniHzvAsAH, muharte ca saptasaptatirlavA iti ekonapaJcAzatA saptasaptaterguNane upari varNitocchvAsaniHzvAsa saMkhyAH ekamuhUrte sampadyante iti bhAvaH / 'eeNa mahattappamANeNaM tIsamuhuttA ahoratto' etena uparipratipAditena muhUrtapramANena triMzamuhUrta pramANaH ekaH ahorAtro bhavati / 'paNNarasa ahorattA pakkho' paJcadaza ahorAtrAH ekaH pakSo bhavati / 'do pakravA mAse' dvau pakSau ekaH mAso bhavati / 'do mAsA uU' dvau mAsau ekaH Rturbhavati / 'tiNNi ya uU apaNe' trayazca RtavaH ekam ayanamucyate / 'do ayaNe saMvacchare' dve payane ekaH saMvatsara ucyate / 'paMca saMvaccharie juge' pazcasaMvatsariko yugaH paJcavarSANAm eko yugo bhavati / 'vIsaM jugAI vAsasayaM' viMzatiyugAH varSazatamucyate / 'dasavAsasayAI vAsasahassa' dazavarSazatAni varSasahasramucyate / 'ee NaM muhuttapamANenaM tIsaM muhuttA ahorattA' isa muhUrtapramANa se tIsa muhUrta kA eka dinarAta hotA hai| 'paNNarasa ahorattA pakkho, 15 ahorAta kA eka pakSa hotA hai| 'do pakkhA mAse' do pakSa eka mAsa kahAtA haiM 'do mAsA uU' do mAsakI eka Rtu hotI hai| 'tiNi ya uU ayaNe' tIna Rtue eka ayana rUpa hotI haiN| 'do ayaNe saMvacchare' do ayana eka saMvatsara-varSa rUpa hote haiN| 'paMca saMvaccharie juge' pAMca varSa eka yuga rUpa hote haiN| arthAta 5 varSoM kA eka yuga hotA hai| 'vIsaM jugAiM vAsasayaM' bIsa yuga 100 varSa kahalAte haiM / 'dasavAsasayAI vAsasahassaM' 10 varSa zatabhuItarnu pramANa sabhA. 'ee NaM muhuttapamANeNaM tIsaM muDuttA ahorattI' nevA zrIsa muita pramANa jAnI meM hinarAta thAya cha, 'paNNarasaahorattA pakkhA' 15 divasa rAtarnu me 5vADiyuche, 'do pakkhA mAse' me 5mADiyAne A bhAsa thAya cha, 'do mAsA uU' me bhAsanI me *tu thAya cha, 'tiNNa ya uU ayaNe / *tumAnu me ayana thAya che bhane 'do ayaNe saMvacchare , 2 ayanAnu me saMvatsara (varSa) thAya che. 'paMca saMvaccharie juge' pAya pana me yuga thAya cha, 'vIsajugAI vAsasayaM' vIsa yugana me 03-mese 100 varSa yAya cha, dasavAsasayAi vAsasahassaM 10 sAmo (10 se 11) 3000 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'sayaMtrAsa sahassANaM vAsasaya saharasaM' zataM varSasahasrANAM varSazatasahasram lkssvrssaanni| 'caurAsII vAsasayasaharasAI se ege puvvaMge' caturazItivaSazatasahasrANi caturazItivarSalakSANi tat eka pUrvAGgamucyate / 'caurAsII puvvaMgA sayasahassAI se ege puvve' caturazItiH pUrvAGgAni zatasahasrANi caturazItilakSa pUrvAGgANi ityarthaH tadekaM pUrvamityucyate ? ' evaM tuDiaMge' evaM caturazItilakSa pUrvANi truTitAGgamityucyate, evaM 'tuDie' caturazItilakSatruTitAGgAni truTita mityucyate / tathaiva 'aDaDaMge' caturazIti lakSa truTitAni aTaTAGgamityucyate / evam 'aDaDe' caturazIti lakSATaTAGgAni aTaTam ityucyate / 'avavaMge' catura zItilakSATaTAni avavAGgamityucyate / 'avave' caturazItilakSAvavAGgAni avavam ityucyate / 'hahaaMge' caturazItilakSAvavAni hUhakAGgamityucyate / 'hUhUe' | caturazItilakSahUhUkAGgAni hUhUkamityucyate / evamagre'pi caturazItilakSamitasya 10 daza sau varSa eka hajAra varSapramANa hote haiN| 'sayaM vAsasahassANaM vAsasayasahassa' 100 hajAra varSoMkA eka lAkha varSa kahalAtA hai| 'caurAsII vAsasayasahassAiM' 84 lAkha varSoM kA 'se ege puvvaMge' eka pUrvAGga hotA hai| 'caurAsoi puvvaMgA sayasahassAiM se ege punvaMge' 84 lAkha pUrvAGgokA eka pUrva hotA hai / 'evaM tuDiaMge' isI taraha se arthAt 84 lAkha pUrvo kA eka ghaTitAMga hotA hai / 'tuDie' 84 lAkha truTitAMgakA eka truTita hotA hai / 'aDaDaMge aDaDe' 84 lAkha truTitakA eka aTaTAGga hotA hai, 84 lAkha aTaTAGgakA eka aTaTa hotA hai 'avavaMge avave' 84 lAkha aTaTakA eka avavAGga hotA hai, 84 lAkha avavAMga kA eka | avava hotA hai 'hahaaMge hue' 84 lAkha avayakA eka hahUkAGga varSa pramANa vAya, 'sayaM vAsasahassA NaM vAsasayasahassaM' 100 12 varSAnA samUDana 13 14 varSa 4 cha. 'caurAsII vAsasayasahassAha' 8400000 (yAyAsA (atv varSAnuM se ege pavvaMge' meM 'pUrvAga' thAya che.. caurAsIiM puvvaMgA sahayasarasAI se ege prave, 84 lA pUrvAnu me 'pU' thAya che. 'evaM taDiaMge' meM 8 pramANe mele 84 sApa pUrvAnuM 'zuTitAM' thAya cha, 'taDipa, 84 ma truhitAgarnu me 'truTita' thAya che. 'avavaMge avave' 84 tAsa truTitarnu me 'maTaTa' yAya cha bhane 84 : sApa mAMga me 'maTaTa' thAya che 'avavaMge avave' 84 lAma maTararnu me 'aqain' thAya cha bhane 84 sA5 mArnu 'a' thAya che. haha aMgehUhUe' 84 sAtha avaparnu me sin' thAya cha bhane 84 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 ' prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 7 . 2 gaNanIyakAla svarUpanirUpaNam pUrvapUrvasya guNitasya uttarottarasambandhena vakSyamANA sakhyA- yathA 'uppalaMge, uppale, paumaMge, paume, naliNaMge, naliNe, atthaniurage, atthaniure, atu aMge, atue, pauaMge, pauo ya, navu aMge, navue ya, cUliage, cUliA ya, sIsa paheliaMge, sIsapaheliyA' utpalAGgam, utpalam, padmAGgam, padmam, nalinAGgam, nalinam, arthanipUrAGgam, arthanipUram, ayutAGgama, ayutam prayutAGgam, prayutam, nayutAGgam, nayutam cUlikAGgam, cUlikA ca zIrSaprahelikAGgam, zIrSaprahelikA 'etAvatAragaNie etAvat - AvalikAmArabhya zaSaprahelikAntaM tAvat iti vAkyAlaGkAre, gaNitam kAlagaNanA vartate 'etAvatAvagaNiyassa visae, teNa para ubamie etAvAna zIrSaprahelikAparyantaprameya kAlarAziparimANaH tAvata kramazaH gaNitaviSaya gaNitapramANagocaraH kAlo vijJeyaH / tataH paraM zIrSaprahelikA hotA hai, 84 lAkha hUhUkAMga kA eka hUhUka hotA hai / isI tarahase utpalAGga, utpala, padmAGga padma, nalinAGganalina, arthanipurAGga arthanipUra, ayutAGga ayuta, prayutAGga prayuta, nayutAGga nayuta, cUlikAMgacUlikA, zIrSaprahelikAMga aura zIrSaprahelikA meM bhI pUrva pUrvako 84 lAkha 84 lAkha kaha kara uttarakA pramANa nikAlate jAnanA cAhiye- jaise 84 lAkha hUhUkakA eka utpalAGga hotA hai aura 84 lAkha utpalAGgakA eka utpala hotA hai- ityAdi / 'etAvatAvagiNie' AvalikA se lekara zIrSaprahelikA paryanta hI kAla gaNanA hai / 'etAvatAvaraNiyassa visae' te paraM ubalie' tathA isI zIrSaprahelikA paryanta joprameyarUpa kAlara rAzikA parimANa hai utanA hI kramazaH gaNitakA gaNitarUpa pramANakA viSaya hai| sAma DUDUAMganuM ! 'DUDU4' thAya che. 'utpalAMga utpala' 84 sAtha DUDUunuM khe 'utpalAMga' thAya che ane 84 lAkha utpalAMganu eka 'utpala' thAya che. e ja pramANe padmAMga padma, nalinIMga nalina, arthanipUrAMga, arthanipUra, aNutAMga ayuta, pradyutAMga cuta, nayutAMga nayuta, cUlikAMga thUlikA ane zI'prahelikAMga zISa`prahelikAnA viSayamA paNa samajavuM. kahevAnuM tAtparya e che ke pratyeka pUrNAMkALa karatAM uttarakALa 84 lAkha gaNA samajavA. jemake '84 lAkha utpalanuM eka 'padmAMga' thAya che ane 84 lAkha padmAMganuM eka padma thAya che' ityAdi. 'etAvatAba gaNie' bhAvasiAyI sa4ne zIrSa aDesiGA paryantanA 4 ajanI gaNutarI zrI za4Aya che. 'etAvatA vagaNiyassa visae' teNa paraM uvamie' tathA zIrSa' aDesima pantanu je kALapramANa che, e ja gaNitapa pramANunA viSaya che, eTale ke zI prahelikA " zrI bhagavatI sUtra : pa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 bhagavatIstre rUpakAlagaNanAnantaratu aupamikam upamayA nivRttaM niSpannam aupamikam, atizayazAnibhinnena chadmasthena yat kAlapramANe na grahItuM zakyate tat kAla pramANam aupamikamityucyate, tathA ca zIrSaprahelikAnantaraM kAlapramANam upamayaiva kizcitsAdRzyajJAnadvArA chadmasthajanena vijJAtuM zakyate iti bhAvArthaH ||suu02|| upameyakAla-palyopama-sAgaropamavaktavyatA mUlam-'se kitaM uvamie ? uvamie duvihe paNNatte, taM jahA-paliovame ya, sAgarovame ya / se kiM taM paliovame ? se kiM taM sAgarovame ? 'sattheNa sutikkheNa vi, chettaM, bhettuM ca jaM kira na skaa| taM paramANu siddhA, vayaMti AI pamANANaM' // 1 // aNaMtANaM paramANupoggalANaM samudaya samii samAgameNaM sA egA osahasaNhiyA ivA, sahasaNhiyA ivA, uDDhareNU ivA, tasareNU ivA, rahareNu ivA, vAlaggA ivA, likkhA ivA, jayA ivA, javamajhe i vA, aMgule ivA / aha ussaha saNhiyAo sA egA saha-saNhiyA aTTa saha saNhiyAo sA egA uDDa reNuo sA egA tasareNU, aTTa tasareNuo sA egA rahareNa, zIrSaprahelikArUpa kAlagaNanoke anantara to aupamika kAla AtA hai yaha kAla upamAse niSpanna hotA hai| kyoM ki atizaya jJAnasaMpanna AtmAoM se bhinna channasthajana dvArA yaha kAlapramANa grahaNa nahIM kiyA jA sakatA hai isI liye aise kAlako aupamika kAla kahA gayA hai aise kAlake pramANako ve chadmasthajana kisI upamA ke bala se hI jAna sakate haiM ||muu0 2 // paryantanA kALanI ja gaNatarI karI zakAya che "zIrSaprahelikA paryantanA kALanI ja gaNatarI karI zakAya che, tyAra pachInA kALone te upamA dvArA ja samajI zakAya che, tethI zIrSaprahelikA pachInA papama Adi kALane pamika kALa kahe che, kAraNa ke atizaya jJAna saMpanna je AtmAo hoya che, temanA dvArA ja te kALapramANane grahaNa karI zakAya che, te sivAyanA chadmastha jIvo dvArA te kALa pramANane grahaNa karI zakAtuM nathI. te chadmastha jIvo te kALapramANane keI upamAnI madadathI ja samajI zake che, e sU. 2 | zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.7 sU.3 upameyakAla-svarUpanirUpaNam 59 aTa rahareNuo se ege devakuru-uttarakuru gANaM maNussANaM vAlagge, evaM harivAsa-rammaga-hemavaya-erapaNa vayANaM puva videhANaM maNusANaM aTuvAlaggA sA egA likkhA, aTralikkhAo sA egA jUyA, aThThajayAo se ege javamajhe, aTajavamajjhAo se ege aMgule, eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAe, vArasa aMgulAI vihatthI cauvIsaM aMgulAI rayaNI, aDayAlIsaM aMgulAiM kucchI, channaui aMgulANi se ege daMDe ivA, dhaNu ivA, jue ivA, nAliyA ivA, akkhe ivA, musale ivA, eeNaM dhaNuppamANeNaM do dhaNu sahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAiM joyaNaM, eeNaM joyaNappamANeNaM je palle joyaNaM AyAma-vikakhabheNaM, joyaNaM uDDhaM uccatteNaM, taM tioNaM savisesaM parirayeNaMseNaM egAhiya-beAhiya-teAhiya0 ukkosaM sattarattapparUDhANaM saMmaDhe, saMnicie, bharie vAlagga koDINaM, te NaM vAlagge No aggI dahejA, No vAU harejA, No kutthejA, No parividdhaMsejjA, No paittAe havaM AgacchejjA, taoNaM vAsasae vAsasae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle, nIrae, nimmale, niTTie, nilleve, avahaDe, visuddhe bhavai, settaM paliovame / gAhA-'eesiM pallANaM, koDAkoDINa havejja dasayuNiyA / taM sAgarovamassa u, ekassa bhave parimANaM // 1 // eeNaM sAgarovamapamANeNaM cattAri sAgarovama koDAkoDIo kAlo susamasusamA, tiNi sAgarovama koDAkoDIo zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre kAlo susamA, dosAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamadusamA, ega sAgarovama koDAkoDI, bayAlIsAe, vAsasahassehiM UNiyA kAlo dusamasusamA ekavIsaM vAsasahassAI kAlo dusamA, ekavIsaM vAsasahassAI kAlo dusamadusamA puNaravi ussappiNIe ekavIsaM vAsasahassAI kAlo dusamadusamo,ekkavIsaM vAsasahassAiM, jAva-cattAri sAgarovamakoDAkoDI kAlo susamasusamA, dasa sAgarovama koDAkoDIo kAlo osappiNI, dasa sAgarovama koDAkoDIo kAlo ussappiNI, vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo avasappiNI; ussappiNI ya // sU0 3 // chAyA-atha kim tad aupamikam ? aupamikaM dvividhaM prajJaptam, tadyathApalyopamaM ca, sAgaropamaJca, atha kiM tat palyopamam, atha kiM tat sAgaropamam ? 'zastreNa sutIkSNenA'pi chettum, bhettuM ca yaM kila na zaktAH, taM paramANu siddhA upameya kAla - palyopama sAgaropama vaktavyatAse ki taM uvamie' ityAdi sUtrArtha- (se kiM taM uvamie ?) he bhadanta! vaha aupamikakAla kyA hai ? ( uvamie dubihe paNNatte) he gautama! upamitakAla do prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise ki-(paliovame ya sAgarovame ya) eka palyopama aura dUsarA sAgaropama / (se ki taM paliovame, se kiM taM sAgarovame?) he bhadanta! vaha palyopamakAla kyA hai ? aura sAgaropama kAla kyA hai ? (satyeNa sutikkheNa, vi umezakALa- papamanI-sAgaropama vaktavyatA"se kiM taM uvamie" tyA: sUtratha-(se kiM taM uvamie ?) 3 mahanta ! te sopabhi garnu cha ? (ucamie davihe paNNatte) gautama! sopabhi na 2 46 // . (taMjahA) tere prA2 mA prabhA cha-(paliovame ya, sAgarovame ya) (1) pakSyAyama bhane (2) sA5ma. (se kiM taM paliovame, se ki taM sAgarovame 1) 3 mahanta ! pazyA5maNa bheTale zu? sAgaroyama 41 me zu? (sattheNa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikA TIkA. za.6. u.7 sU.3 upameyakAla-svarUpanirUpaNam 61 vadanti Adi pramANAnAm // 1 // anantAnAM paramANupudgalAnAM samudayasamiti samAgamena sA ekA utzlakSNazlaNikA iti vA, zlakSNazlakSNikA-iti vA, Urdhva reNuH-iti vA, trasareNuH-iti vA, rathareNuH-iti vA, bAlAgramiti vA, likSA iti vA, yUkA iti vA, yaramadhyam iti vA, aGgalam-iti vA, aSTa utzlakSNa zlakSNikA sA ekA zlakSNazlakSNikA, aSTazlakSNazlakSNikA sA ekA UrdhvareNavaH, sA ekA trasareNuH, aSTa trasareNavaH sA ekA rathareNuH, aSTa rathareNavaH tat ekaM devakurU-ttarakurukANAM manuSyANAM bAlAgram, evaM harivarSachettu bhettuMca ja kira na sakA, taM paramANu siddhA vayaMti AI pamANANaM) sutIkSNa zastra ke dvArA bhI jisakA chedana bhedana nahIM ho sakatA hai aise usa paramANuko jJAnasiddha bhagavAnne arthAt kevalajJAnIne samasta pramANoM kA AdibhUta pramANa kahA hai| ( aNaMtANaM paramANu poggalANaM samudayasamii samAgameNaM sA egA omaNhasaNhiyA ivA, sahasaNhiyAi vA, uDDhareNUi vA, tasareNUi vA, rahareNUi vA, bAlaggAI vA, likkhAi vA, jUyAi vA, javamajjhei vA, aMgulei vA) anaMta paramANu pudgaloM ke samiti samudAya ke milane se eka utazlakSNazlakSNikA, zlakSNazlakSiNakA, pavareNu, prasareNu, rathareNu, bAlAgra, likSA, yUkA, yavamadhya evaM aMgUla hotA hai / (aTTha ussaha saNhiyAo sA egA sahasaNhiyA, aTThasahasaNhiyAo sA egA uDDhareNu, aTThauDUDhareNuo sA egA tasareNu, aTThatasareNuo sA egA rahareNU , aTTharahareNUo se mutikSeNa, vi chettuM bhettuM ca jaM kira na sakkA, taM paramANu siddhA bayaMti AI pamANANaM) sUtIkSa za 1 5 renu chedana hana 5 8 nayA sevA te paramANune jJAnasiddha bhagavAne eTale ke kevaLajJAnIe samasta pramANenuM AdibhUta mA 4aaN cha. (aNaMtANaM paramANupoggalANaM samudayasamiisamAgameNaM sA egA osaNhasahiyAi vA, saha saNDiyAi vA, uDDhareNUi vA, tasareNUI vA, rahareNui vA, bAlaggAi vA, likkhAi vA, jUyAi vA, javamajjhei vA, aMgulei vA) anaMta paramANu pudagalanA samUha rUpa samudAyanA sAgathI eka utaulaNa valast, RAkSay relest, , sare, 2thareza, mAlA, sikSA, (ele), yU, (pU), yavamadhya bhane bhaya thAya che. (aTTa ussaha saNhiyAo sA egA sahasaNDiyA, aThasaNhasaNDiyAo sA egA uDDhareNu, aTTha uDDhareNI sA egA tasareNU, aTTa tasareNUo sA egA rahareNU, aTTha rahareNUo se ege zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIstre ramyaka-haimavatakAnAm / pUrvavidehAnAM manuSyANAm aSTavAlAgrANi sA ekA likSA, aSTalikSAH sA ekA yUkAH sA ekaM yavamadhyam, aSTa yavamadhyAni sA eko'GgalA, anena aGgalapramANena SaDaGgalAni pAdaH,dvAdaza agalAni vitaritaH, caturviMzatiraGgalAni raniH, aSTAcatvAriMzad agulAni kukSiH, SaNNavatirachaguege devakuru-uttara kurugANaM maNussANaM vAlagge, evaM hadivAsa rammaga, hemavaya; eraNNavayANaM puvvavidehANaM massANaM aTThabAlaggA sA egA likkhA) ATha ut zlakSNazlakSikA kA vaha eka zlakSNazlakSiNakA hotI hai| ATha zlakSNazlakSNikA kA vaha eka urdhvareNu hotA hai / ATha pareNuoM kA vaha eka trasareNu hotA hai / ATha trasareNuoMkA vaha eka deva kuru uttarakuruke manuSyoMkA vAlAgra hotA hai / isI taraha se devakuru tathA uttaraku ke manuSyoMke ATha bAlAnoM kA harivarSa aura ramyaka kSetrake manuSyoMkA eka bAlAgra hotA hai| harivarSa aura ramyaka kSetrake manuSyoMke ATha bAlAnoMkA haimavata aura airavatake manuSyoMkA eka bAlAgra hotA hai| haimavata aura airavata ke manuSyoM ke ATha bAlApoMkA pUrvavidehake manuSyoMkA eka bAlAgra hotA hai| pUrvavideha ke manuSyoMke ATha ghAlAyoMkI vaha eka likSA hotI hai ! (aTTalikkhA o sA egA jUyA, aTTa jUyAo se ege javamajjhe, aTTha javamajhAo se ege agule, eeNaM aMgulapamAeNaM 6 aMgulAI pAe, bArasa aMgulAI devakurU-uttamakurugANaM maNussANaM bAlagge, evaM hirivAsa-rammaga, hemavaya, eraNNavayANaM puvvavidehANaM maNussANaM aTThabAlaggA sA egA likkhA) ATha utaphlakSaNa lakSaNikAnI eka slakSaNa svarNikA thAya che, ATha lakSaNalakSaNikAnI eka uzkeraNa thAya che, ATha urdhvareNuonI eka trasare zuM thAya che, ATha trasareNuonI eka rathayu thAya che ane ATha ratha zuone devakuru, uttarakuranA manuSyane eka bAlArA thAya che. e ja pramANe devakuru tathA uttarakurunA manuSyanA ATha bAlAgro maLIne harivarSa ane ramyaka kSetranA manuSyane eka bAlAgra thAya che. harivarSa ane ramaka kSetronA manuSyanA ATha bAlA maLIne hemavata ane airAvatanA manuSyane eka bAlAgra thAya che. hemavata ane aravatanA. manuSyanA ATha bAlAgro maLIne pUrvavidenA manuSyane eka bAlAgra thAya che. pUrva vinA mA mAsAyonI te me likhA (els) yAya che. ( aTTalikkhAo sA egA jUyA, bhaTTha jUyAo se ege jabamajjhe, aTTa javamajhAo se Age aMgule, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u.7 sU. 3 upameyakAlasvarUpanirUpaNam 63 lAni sa eko daNDa iti vA, dhanuH iti vA, yugama iti vA, nAlikA iti vA, akSa iti vA, muzalamiti vA, anena dhanuSyamANena dve dhanuHsahasre gavyUtam (krozaH) catvAri gavyUtAni - ( krozAH) yojanam, anena yojanapramANena yaH palyo yojanam AyAma - viSkambheNa, yojanam, Urdhvam uccatvena tat triguNaM savizeSaM parirayeNaM, sa ekAhikadvayAhika - jyohika0 utka saptarAtra farat asati aMgulAI rayaNI, aDayAlIsaM aMgulAI kucchI) ATha likSAoMkI eka yUkA hotI hai ATha yUkAoMkA eka yavamadhya hotA hai / ATha yavamadhyakA eka aMgula hotA hai / isa aMgulapramANa se 6 aMguloMkA eka pAda hotA hai / bAraha 12 aMguloMkI eka vitasti, cauvIsa 24 aMguloM kI eka ratni- hAtha, 48 aMguloM kI eka kukSi (channa aMgulANi se ege daMDei vA, dhaNUi vA, juei vA, nAliyAi vA, akkhei vA, musaleha vA ) 96 aMguloM kA eka daNDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa, athavA musala hotA hai / ( eeNaM dhaNuppamANe NaM do dhaNusahassAI gAuyaM) isa dhanuSa pramANa se do hajAra dhanuSa kA eka koza hotA haiM / ( cattAri gAuyAI joyaNaM) cAra koza kA eka yojana hotA hai| (eeNaM joyaNappamANeNa je pallejIyaNaM AyAmavi kkhaMbheNaM joyaNaM ur3adaM ucca seNaM, taM tioNaM savisesaM parirayeNaM) isa yojanapramANase jo palya AyAma aura viSkaMbhase eka yojanakA ee NaM aMgulapamANeNaM 6 aMgulAI pAe, bArasa aMgulAI vihatthI, cauvIsa aMgulAI rayaNI, aDayAlIsaM aMgulAI kucchI) Ahe tikSAo (sIo) nI me cUkA (jU) thAya che, ATha cUkAonuM eka yavamadhya pramANa thAya che, ATha yavamadhya pramANanuM eka aMzulapramANa thAya che, evA cha aMzula pramANeAnuM eka pAda thAya che khAra aMzulAnI eka vitasti thAya che. 24 aMzulAnI eka tni (hAtha) thAya che. 48 gulonI me4 mukSi thAya che, (channaui aMgulANi se ege daMDei vA, dhaNui vA, juei vA, nAliyAi vA akkhei vA, musalei vA ) sono me chaDa, dhanuSa, yuga, nAsi, akSa athavA bhusala thAya che. (ee NaM dhaNuppamANe NaM do dhaNusahassAI gAuyaM) mahIM ne dhanuSa prabhAzu matAnyu N che mevAM me hantara dhanuSA 4 gAu (za) thAya che. ( cattAri gAuyAi joyaNaM) yAra (zanA 4 yolna thAya che. (ee NaM joyaNappamANeNa je palle AyAma joyaNavikkhaMbheNa joyaNaM uDDha uccatteNaM, taM tioNaM savisesaM parirayeNaM ) A yAjana pramANanI apekSAe je paya (vA) eka yojana lAMkhA, eka ceAjana paheLA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatImatre prarUrADhAnAM samRSTaH, saMnicitaH, bhRto bAlAnakoTInAm, tAni bAlAgrANi mo'gnidaheta, no vAyuH haret, no kuthyeyuH, no parividhvaMserana, no pUtitayA havvam AgaccheyuH, tato varSazate varSazate ekaikaM bAlAgram apahAya yAvatA ho, UMcAI meM eka yojanakA ho tathA usakI paridhi savizeSatigunI-tIna yojana kI ho (se NaM egAhiya, beyAhiya, teyAhiyauko saM sattarattapparUDhANaM saMmaDhe saMnicie, bharie, bAlaggakoDINaM) aise usa palya meM eka divasa, do divasa, tIna divasa aura adhikase adhika sAta 7 rAta takake uge hue karoDoM bAlAnoMko khUba ThasAThasa Upara taka bhara denA cAhiye / bAlAnoMse use saMnicita kara denA cAhiye kahI para bhI rAI pramANa jagaha khAlI na rahe isa rUpase usameM karoDoM bAlAnoMko usake mukha taka khUba dAba kara bharanA cAhiye / ( te NaM vAlagge No aggI dahejjA) isa tarahase khacAkhaca bhare hue una bAlAnoMko agni nahIM jalA sakatI hai isaliye yahAM aisA kahA gayA hai ki una bAlAnoMko isa rUpase usameM bharanA cAhiye ki jisase unheM agni na jalA sake (No vAu harejA, go kutthejA) vAyu unheM uDA na sake, ve sar3a na sake, (No parividdhaMsejjA ) naSTa na ho sake, (No pUittAe havvaM AgacchenjA) aura na unameM se kisI bhI prakArase dugadha Asake (tao NaM vAsasae vAsasae egamega bAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM bhane me yA 331 rAya, (se NaM egAhiya, beyAhiya, teyAhiMya 0 ukkosasattarattapparuDhANaM sama saMnicie, bharie, bAlAggakoDINa) aai cli (kUvAma) eka divasa, be divasa, traNa divasa ane adhika sAta rAtrI sudhImAM ugelA, kareDe bAlAne khUba ThAMsI ThAMsIne upara sudhI bharI devA joIe. bAlAgrothI tene saMnizcita karI deve joIetemAM talabhAra jagyA paNa khAlI na rahe evI rIte kareDa bAlAone temAM khUba dabAvI dabAvIne tenA mukha sudhI khIcakhIca bharI devA bane. (teNaM bAlagge No aggI dahejjA) tamAyona yai aai to bhAyAbhIya AR thA tabhane mani mAjI nahIM, (No vAU harejA) (No kutthejA) vAyu DI zarDa nahI, jI sahI paY 4 u nahIM, (No parividdhaMsejjA nATa 55 26 2 nahIM, mana (No praittAra havvaM AgacchejjA) tamAthI 9 nI mAvI : nahi. (tao NaM vAsasae vAsasae egamegaM pragamegaM bAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle nIrae, nimmale, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ameyacandrikA TIkA za.6 u.7 sU.2 upameyakAlasvarUpanirUpaNam 65 kAlena sa palyaH kSINa, nIrajAH, nirmalaH, niSThitaH, nirlepaH, apahataH, vizuddho bhavati, sa tat palyopamam, gAthA-"eteSAM palyAnAM koTIkoTInAM bhavet dshgunnitaa| tat sAgaropamasya tvekasya bhavet parimANam" // 1 // bhanena sAgaropamapramANena catasraH sAgaropamakoTIkoTayaH kAlaH suSamasuSamA, tisraH sAgaropamakoTIkoTayaH kAlaH suSamA, dve sAgaropamakoTIkoTayaH se palle nIrae, nimmale, niTTie, nilleve, avahaDe, visuddhe bhavai, settaM paliovame) aba bhare hue una bAlApoMmeM se eka2 bAlAgrako usa palya-khaDDhe meM se mau sau varSake bAda nikAlanA cAhiye isataraha karate2 jitane kAlameM vaha palya khAlI hove, raja rahita hove, nirmala hove, niSThita hove, nirlepa hove, apahata hove aura vizuddha hove utane kAlakA nAma eka palyopamakAla haiN| aba sAgaropamake pramANako dikhAneke liye sUtrakAra kahate haiM ki (eesiM pallANaM koDAkoDI NaM haveja dasaguNiyA, taM sAgarovamassau, ekassa bhave parimANaM) aise koDAkoDI palyopamoMko dazase guNita karane para jitanA kAlako parimANa AtA hai usakAla parimANakA nAma eka sAgaropama hai / arthAt dasa koDAkoDI palyopamakA eka sAgaropama hotA hai / (eeNaM sAgarovamapamANeNa cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamasusamA, tiNNisAgarovamakoDAkoDIo nihie, nille ve, avahaDe, visuddhe bhavaI, se taM paliovame) ve mAyothI khIcakhIca bharelA te kUvAmAMthI (patyamAMthI) eka eka bAlAne se so varSe bahAra kADhavAmAM Ave, ane evI rIte te AkhA palyane khAlI thatAM, rajarahita thatAM, nirmaLa thatAM, nirlepa thatAM, apahata thatAM (samagra bAlAonA lepathI rahita thaI jatAM) ane vizuddha thatAM eTale kALa lAge, eTalA kALane eka pAyama kALa kahe che. have sUtrakAra sAgarepama kALanA svarUpanuM nIce pramANe nirUpaNukare che- (gu siM pallANaM kADAkoDINaM haveja dasaguNiyA, taM sAgarovamassa u, ekkassa bhave parimANaM) me choDI pasyopabhAne isa 43 guruvAthI 29 garnu prabhAra Ave che, te kALapramANane "eka sAgaropama' kahe che, eTale ke dasa keDAcheDI papamanI barAbara eka sAgaropamakALa thAya che. (ee NaM sAgarovamapamANeNaM cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo musamA susamA, tiNNa sAgarovamakoDAToDIo kAlo susamA, do sAgarovama zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 bhagavatIsUtre kAlaH suSamaduHSamA, ekasAgaropamakoTIkoTI dvA catvAriMzadvarSasahasa rUnA-kAlo duHSamasuSamA, ekaviMzativarSasahasrANi kAlo duHSamA, eka viMzativarSasahasrANi kAlo duHSamaduHSamA, punarapi utsapiNyAm ekaviMzati varSasahasrANi kAlo duHSamaduHSamA, ekaviMzativarSasahasrANi, yAvat-catasraH sAgaropamakoTIkoTayaH kAlaH muSamasuSamA, daza sAgaropamakoTIkoTayaH kAlosusamA, dosAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamadusamA, egasAgarovamakoDAkoDI vayAlIsAe vAsasahassehiM uNiyA kAlo dusamasusamA, ekavIsaM vAsasahassAI kAlo dusamA, akavIsaM vAsasahassAI kAlodusamadusamA) isasAgaropamapramANa se cAra sAgaropakakoDAkoDIkA bharthAt cAra koDAkoDI sAgaropamakA suSamasuSamAkAlahotA hai| tInakoDAkoDI sAgaropamakA suSamA kAla hotA hai| do koDAkoDI sAgaropamakA suSamaduHSamA kAla hotA hai / 42 hajAravarSa kama 1 koDAkoTI sAgaropamakA duHSamasuSamA kAla hotA hai / 21 hajAra varSakA duHSamA kAla hotA hai tathA 21 hajAra varSakA hI duHSama duHSamA kAla hotA hai / (puNaravi ussappiNIe ekkavIsaM vAsasahassAI kAlo dusamadusamA) utsarpiNIkAlameM 21 hajAra varSakA duHSamaduHSamA kAla hotA hai (ekkavIsaM vAsasahassAI jAvacattAri sAgarovamakoDAkoDIkAlo susamasusamA) 21 hajAra varSase lekara yAvat koDAkoDIo kAlo susamadusamA, egasAgarAvamakoDAkoDI bayAlIsAe vAsasahassehiM UNiyA kAlA dusamamusamA, ekkacIsaM vAsasahassAI kAlo dusamA, ekkavIsaM vAsasahassAI kAlo dusamadusamA) 7 sAgaza5mapramA) kahyuM che, evA cAra kaDAkoDI sAgaropamane "suSamasuSamAkALa hoya che, traNa keDIkeDI sAgaropama pramANu "suSamakALa hoya che, be kaDakaDI sAgaropama pramANa "suSamaduSamAkALa hoya che. eka koDA keDI sAgaropama karatAM 42 beMtAlIsa hajAravarSa nyUna (ochA) pramANavALe "duSamasuSama kALa hoya che. 21000 varSane duHSamAkALa hoya che ane 21000 varSane ja 'pabhaSamA' rAya che. (puNaravi usappiNIe ekkavIsaM vAsasahassAI kAge dusamadusamA affelmbhA 21 vI SM2 vana upabhaSamA DAya che. ekavIsaM vAsasahassAI jAva cattAri sAgarovamakoDAkADI kAlo musamamusamA) 21000 yA na (yAvata) yA 13 saagraapbhne| aSabha zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA na.6 u.7 sU.3 upameyakAlasvarUpanirUpaNam 67 kAlo'vasarpiNI, daza sAgaropamakoTIkoTayaH kAlaH utsapiNI, viMzatiH sAgaropamakoTIkoTayo'va sarpiNI utsarpiNI ca // mU 3 // TIkA- palyopamAdyaupamikaprastAvAt tanirUpaNAya paramANvAdisvarUpamabhidhAtumAha- 'se kiM taM ovamie ' ityaadi| 'se kiM taM ovamie' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! atha ki tad aupamikam? upamayA nitam aupamikambhatizayajJAninaM binA yat kAlaparimANaM jJAtuM na zakyate tad aupamikamiti bhAvaH tat kisvarUpamiti prazna:bhArakoDAkoDI sAgaropamakA kAla suSamasuSamA hotA hai| (dasa sAgarovamakoDAkoDIo kAlo osappiNI dasa sAgarovamakoDAkoDIo kAlo ussappiNI, vIsaM mAgarovamakoDAkoDIo avasappiNI ssappiNI ya) daza koDAkoDosAgaropamakA kAla avasarpiNI hotA hai aura dazahI sAgaropama koDAkoDIkA kAla utsarpiNI hotA hai| isa taraha donoM utsarpiNI avasarpiNI kAlakA jora 2. koDAkoDI sAgaropamakA hotA hai / _____TIkArtha-palyopama Adi aupamika kAlakA vicAra cala rahA hai| isa kAraNa sUtrakAra palyopama AdikA nirUpaNa karane ke liye paramAgu Adike svarUpakA kathana kara rahe haiM isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'se kiM ta ovamie' he bhadanta ! isa aupamikakAlakA ki jo upamAse nivRtta hotA hai arthAt atizayajJAnIke binA jo masthajana dvArA vinA upamAke nahIM jAnA jA sakatA hai kyA svarUpa 45mA rAya . (dasa sAgarovamakoDAkoDIo kAlo osappiNI, dasa sAgaronama koDAkoDIbho kAlo osappiNI, vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo bhavasapNiI usappiNI ya) Aqeqel 1 isa saag|55 13tisIna DAya the, ane utsapINI kALa paNa daza sAgaropama koDAkaDIno hoya che. A rIte usa paNa ane avasapINa kALa ekaMdare vIsa keDIkeDI sAgaropama pramANa hoya che. TIkAtha-pahelA prakaraNamAM gaNanaya kALanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have sUtrakAra palyopama Adi aupamika (upamA dvArA jenuM svarUpa gaNI zakAya evA kALanuM nirUpaNa karavAne mATe paramANu AdinA svarUpanuM pratipAdana kare che-gautama svAmI mahAvIra apane mevA prabha che che (se ki taM ovamie) 3 santa aupamika kALanuM kevuM svarUpa che? (je kALane upamAthI samajI zakAya che, atizaya jJAnIjano sivAyanA je chasthajane che, temanAthI je kALanA svarUpane upamA vinA samajI zakAtuM nathI, evA kALane pamika kALa kahe che.) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre bhagavAnAha- 'uvamie duvihe paNa te, taM jahA-paliovameya, sAgarovameya, he gautama ! aupamikaM dvividhaM - dviprakArakaM prajJaptam , tadyathA patyopamaM ca, sAgaropamaM ca / gautamaH pRcchati-se kiM taM paliovame ? se kiM taM sAgarovame? 'he bhadante ! atha kiM tat palyopamam ? kAslu palyopama padArthaH ? atha ca kiM tat sAgaropamam ? kazca sAgaropamapadArthaH ? bhagavAnAha-'sattheNa mutikkheNa vi chettuM, bhe ca jaM kira na sakA / taM paramANu siddhA vayaMti AI pamANANaM // 1 // he gautama zastreNa sutIkSNenApi atyantatIkSNadhAreNApi zastreNa janA yaM padArtha kila nizcayena chetta khaDgAdinA dvidhA katu, bhettuM ca=sUcyAdinA vidArayituM sacchidraM kartuM vA na zaktAH na samarthA bhavanti, taM padArtha siddhAH hai, isake uttarameM prabhu unase kahate hai ki 'uvamie duvihe paNNatte' he gautama ! aupamikakAla do prakArakA kahA gayA hai| 'taM jahA' ve do prakAra ye hai 'paliovameya sAgarovameya' eka palyopama aura dUsarA sAgaropama / aba gautama svAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki-'se kiMtaM pali ovame' he bhadanta ! usapalyopamakAla kyAsvarUpahai ? 'se kiM taM sAgarovame' tathA-sAgaropamakA kyA svarUpa hai? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki- 'sattheNa sutikkheNa vi cheu~ bhetuMca jaM kira na sakA' ityAdi- he gautama atyanta tIkSNa dhAravAle zastra se bhI khaDga Adise bhI jo do TukaDe rUpa meM nahIM kiyA jA sakatA hai, aura na jisameM sUcI Adike dvArA cheda kiyA jA sakatA hai yA usazastrAdi dvArA jo phADA jA sakatA hai usakA nAma paramANu hai aisA jJAnasiddha kevaliyoMne kahA hai| yahAM siddhapadase siddhi ko prApta hue siddha gautama svAmInA prazna uttara bhArata mahAvIra prabhu cha / "uvamie davihe paNNate' 3 gItama! mopabhi nAme 412 4thA cha, (taMjahA) te prAza mA prabhArI cha-'paliovame ya sAgarovame ya' (1) pakSyApama bane (2) sAgarA5ma . have gautama svAmI temanuM svarUpa jANavAne mATe A pramANe prazna pUche che - 'se kiM taM paliocame. se kiM taM sAgarovame ?? 3 maha-ta! tapasyAyamagarnu svarUpa kevuM che? tathA te sAgarepama kALanuM svarUpa kevuM che? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu ke-'sattheNa mutikkheNa vi chettuM bhettuM ca jaM kira na sakkA' ItyAda-he gautama ! atyaMta tIkSaNa dhAravALA zastra vaDe paNa talavAra dvArAjenA be TukaDA karI zakAtA nathI, ane jemAM seya Adi dvArA cheda karI zakAto nathI, athavA zistro dvArA jenuM chedana bhedana karI zakAtuM nathI, evA padArthane paramANu kahe che, evuM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 7 mR. 3 upameyakAlasvarUpanirUpaNam 69 jJAnasiddhAH kevalinaH natu siddhiM gatAH siddhA iha grAmAsteSAM vadanAsaMbhavAt, pramANAnAm vakSyamANo zlakSNalakSNikA - aMgula vitasti- hastadaNDAdilokaprasiddha paricchedakAnAm sarveSAM pramANAnAm Adi sarvaprathamaM pramANaM paramANu vadanti pratipAdayanti / yadyapi naivayikaparamANorapi - idameva lakSaNaM tathApIha pramANAdhikArAdidaM vyAvahArikaparamANulakSaNaM vijJeyam / atyantatIkSNazastrasUcyAdinA yo na chedyo bhedyo vA bhavet sa sarvapramANeSu prathamapramANakAraNabhUtaH paramANurucyate ityarthaH / bhagavAn grahaNa nahIM kiye gaye haiM- kyoM ki una meM upadeza denA saMbhavatA nahIM hai / upadeza dene kI asaMbhavatA isa liye hai ki unake zarIra ke abhAva meM mukhakA sadabhAva rahatA nahIM hai / paramANuko jo sarva pramANoM kA AdibhUta prakaTa kiyA gayA hai usa kA tAtparya yaha hai ki loka meM ye vakSyamANa utzlakSNazlakSNikA, aMgula vitasti- beMta hasta daNDa Adi pramANarUpase mAne gaye hai- kyoMki inase padArtha Adi ke parimANa Adi kA jJAna hotA hai- so ina samasta pramANoM kI utpatti kA yaha paramANu hI AyakAraNa hai, ataH ise sarvaprathama pramANa kahA gayA hai / yadyapi naizcayika paramANukA bhI yahI lakSaNa hai- parantu phira bhI yahA~ pramANa kA adhikAra hone se yahA~ vyAvahArika paramANu kA lakSaNa kahA gayA jAnanA cAhiye / atyanta tIkSNa zastra - sUcI Adise bhI jo chedya bhedya nahIM hotA hai Com (jJAnasiddha) jJAnI kevalI bhagavAnae kahyu` che. ahIM siddha' padmanA prayAga siddhagatimAM virAjatA siddha bhagavAneAnA arthamAM karAyA nathI, kAraNa ke teo upadeza i zakatA nathI. upadeza devAne mATe te sukha joie. siddha bhagavAneAne zarIra ja hetu nathI, te mukha te| kayAMthI hAya ! ahIM teA kevaLajJAnIne mATe siddha' padanA prayoga karAyA che. paramANune sava` pramANemAM AdibhUta kahevAnuM kAraNa e che ke-leAkamA utU lakS dakSiNubha, aMgusa, vitasti-veta, hasta, 3 mahine prabhAzye mAnavAmAM Ave che. cyA pramANA dvArA padArtha AdinA parimANu AdinuM jJAna thAya che. e samasta pramANeAnI utpattinuM Adya kAraNu A paramANu ja gaNAya che, te kAraNe tene phri (sarva prathama) pramANu kahyuM che. jo ke naiRRyika paramANunuM paNa e ja lakSaNu che, parantu ahIM pramANune adhikAra cAlatA hovAthI ahI vyavahArika paramANunuM lakSaNa kahevAmAM Avyu che emasamajavuM. paramANu evuM hAya che ke atyaMta tIkSNa zarU, sAya Adi vaDe paNa tenuM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 bhagavatIstre atha utzlakSNazlakSNikAdi pramANAntaraM pratipAdayati- 'aNaMtANaM paramANu poggalANaM samudayasamiisamAgameNaM / anantAnAM vyAvahArikaparamANu pudgalAnAm samudayAH dvayAdisamudAyAH teSAM samitayo mIlanAni tAsAM samAgamena pariNAmavazAd ekIbhavanena yA parimANamAtrA bhavati- 'sA egA ussAhasaNDiyA ivA' sA ekA ut lakSNa lakSNikA ityucyate, atyantaM zlakSNA lakSNazlakSNA sAeva zlakSNazlakSNikA svAthe kapratyayaH / ut-utkRSTena sA lakSNazlakSNiketi utzlakSNazlakSNikA, 'sahasaNDiyAivA' 'lakSNazlakSiNakA' iti bA ucyate 'uDDhareNU icA' 'ardhvareNuH UrdhvAdhastiryak calanadharmopalabhyo baha paramANu hai aura yaha samasta pramANoMmeM prathama pramANarUpase kAraNabhUta hotA hai / aba sUtrakAra utzlakSNa lakSiNakAdikA svarUpa kahate haiM 'aNaMtANaM paramANupoggalANaM samudayasamii samAgameNaM' ananta vyAvahArika paramANupudgaloMke samudAya Adi paramANuoMke samudAyake milanerUpa samitike samAgamase pariNAmavazAt ekIbhavanase jo parimANamAtrA hotI hai'sA' vaha 'egA osaha saNhiyAi vA eka utzlakSNazlakSiNakA hai| tathAca atyanta zlakSNa aisI jo lakSNazlakSNA hai vahI shlkssnnshlkssnnikaahai| isItaraha utkRSTatAvAlI jo zlakSNa lakSNikA hai vahI ut lakSNa lakSiNakA hai / yahAMse lekara aGgalataka pramANake daza meda jo kahe gaye haiM unheM hI prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM ki 'saNDasaNDiyAi udana - bhedana thaI zakatuM nathI. te paramANune samasta pramANamAM sarva prathama pramANa5 kahyuM che. ve sUtrA2 Ghagrafeel mAhinA 2135nu ni35 42 the- 'aNaMtANaM paramANu poglANaM samadayasamiisamAgameNaM' bhanata vya2i4 52bhAra 5sAnA samudAya (Adi paramANaone samudAya) nA saMga rUpa samitinA samAgamagIprinnaabhvshaat meDIsavanayI-re pariNAmamAtrA bhaNe cha, 'sA egAo saNa saNDiyAi vA tenu nAma me SORRYkSiA 'cha. atyaMta mevI 2 *laNazlaSNu che, tene ja laNalakSiNakA kahe che. A rIte utkRSTatAvALI je laNalakSikA che, tenuM nAma ja utalapulakSikA che. uta hagzlasikAthI zarU karIne AgaLa sudhInA pramANanA je dasa bheda kahyA che, tenuM svarUpa samajAvatA sarakAra cha - 'saNhasahiyAi vA, uDUDhareNui vA, tasareNui nA, rahareNui vA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.6 u.7 2.3 upameyakAlasvarUpanirUpaNam 71 reNuH UrdhvareNuH iti vA ucyate ? 'tasareNu ivA' 'trasareNuH' iti vA ucyate, asyati paurastyAdivAyumeritaH san yo reNuH gacchati sa trasareNurityucyate ityarthaH, 'rahareNu ivA' rathareNuH iti vA, sthagamanenotkhAto reNuH rathareNustyuicyate, 'bAlaggA ivA' bAlAgram kezAgrabhAga iti vA ucyate, 'likkhA ivA' 'lilA' iti vA ucyate 'jUyA icA' yUkA iti vA ucyate, 'javamajjhe ivA' yavamadhyam iti vA ucyate, 'aMgule ivA' aMgulamiti pramANavizeSarUpatvena vyavahiyate / yadyapi ete ca utzlakSNa zlakSNikAdayo'aMgulAntA daza vA, uiDhareNui vA, tasareNui vA, rahareNui vA, bAlaggAha vA likkhAi vA, jUyAi vA, avamajhei vA, aMgulei vA' yaha lakSNazlakSNikArUpa prANa ut lakSNa lakSiNakA kI apekSA ATha gunA hotA hai tathA urdhvareNu pramANakI apekSA AThavAM bhAgarUpa hotA hai isaliye ise lakSNa lakSNikA kahA hai urdhvareNu U~ce nIce aura tirache calanerupa dharmase jo upalabhya hotI hai aisI jo reNu hai vaha urdhvareNu hai trasareNu puravAI Adi havA-pUrvadizA AdikI havA se jo reNu prasagati karatI hai vaha prasareNu hai, rathareNu rathakI gatise ukhaDakara jo reNu uDatI hai vaha rathareNu hai, vAlAgra kezake agrabhAgakA nAma bAlAgra hai likSAja jisase utpanna hotA hai usakA nAma likSA lIkha hai| jaM prasiddha hai yavamadhya jauMkA madhyabhAga yavamadhya hai| tathA aMgula ye saba pramANa vizeSa haiN| yadyapi ye saba utzlakSNakSiNakAse lekara aMgula bAlaggAi vA, likkhAi vA, jyAi vA, javamajjei cA, aMgulei cA' A laNalakSiNaka rUpa pramANu uta zleSaNakSaNUikA karatAM AThagaNuM che, ane urdhvare pramANanA AThamAM bhAga jeTaluM hoya che, te kAraNe tene lakSaNalaNikA kahela che. urvara eTale UMce, nIce ane tirachI gati karanArI raja. trasaraNa eTale pUrva dizA AdinA pavanathI je reNu (raja) trasagati kare che, te rene 'sare 4 cha. rathare ratha cAlatuM hoya tyAre jamInamAMthI ukhaDIne je raja UDe tene thara kahe che. "bAlA keza (vALa)nA agrabhAgane kezAgra athavA bAlAgra kahe che. tikSA' jemAMthI ja utpanna thAya che evA jaMtune zikSA (lIkha) kahe che. "" mAthAnA pAma ya yanAra tu. 'yamadhya' bheTale sapano madhya bhA. 'bhAja' injiiathavA eka iMca jeTaluM mApa. A badhAM pramANuvize che. joke utalalakSikAthI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre pramANa vizeSAH pUrvapUrvApekSayA uttarottaram aSTaguNAH santIti parasparaM bheda stathApi pratyekaM te anantaparamANutvaM niyamato na tyajanti, ityabhiprAyeNa 'sA egA ussaha saNhiyA ivA' ityAdhuktam / athoktapramANeSu pUrvapUrvA pekSayA uttarottarasyASTaguNatvaM sUtrakAra eva pratipAdayati- 'aTTa' ityAdi / 'aTThautsahasaNhiyAo sA egA sahasaNhiyA' yA utzlakSNazlakSNikA pUrva pratipAditA sA aSTaguNitA ekA "lakSNazlakSNikA bhavati, evam 'aTTa saNNa saNhiyAo sA egA uDDhareNu' yA zlakSNa lakSiNakA uktA sA aSTaguNitA ekA paryanta 10 pramANa vizeSa pUrvapUrvakI apekSA uttarottara AThagune hote haiM isa apekSA ina sabameM parasparameM bheda hai to bhI ye saba paramANu kI anantatAkA parityAga nahIM karate haiM arthAt ina sabameM ananta paramANu rahate haiM isIliye inheM cAhe utzlakSNazlakSNikA kaho cAhe zlakSNazlakSNikA kaho, cAhe urdhvareNu Adikaho eka hI bAta hai aisA sUtrakArane kahA hai| ____ aba sUtrakAra isI bAtako ki inameM sabameM uttarottara meM pUrva pUrvakI apekSA aSTaguNatA hai svayaM pratipAdana karate hue kahate haiM ki 'aTTa ussaNhasaNhiyAo sA egA sahasaNhiyA' jo utzlakSNazlakSiNakA pahile abhI kahI gaI hai usameM AThakA guNA karane para zlakSNazlakSNikA hotI hai arthAt AThaguNI ut lakSNazlaNikAse eka lakSNazlakSNikA banatI hai isI tarahase 'aTTa saNhisaNhiyAo sA egA uDDhareNU' ATha lakSNazlakSNikAoMse eka urdhvareNupramANa ghananA laIne aMgula paryanA 10 pramANe ekameka karatAM uttarottara ATha gaNu thatAM jAya che e apekSAe te temanI vacce parasparamAM bheda jaNAya che, paraMtu te dase dasa pramANe paramANanI anaMtatAne parityAga karatA nathI, eTale ke te darekamAM anaMta paramANu rahe che, tethI tene bhale utazlaNamalakSiNakA kahe, ke lakSaNahiNukA kahe, ke urdhvareNa Adi kahe, paNa te eka ja vAta che, ema sUtrakAre kahyuM che. uparyukta 10 pramANamAnA pratyeka uttara pramANa, pUrva pramANa karatAM dasagaNuM paribhAvAmA cha, me pAtana pratipAhana 42 // nimitta satrA2 4 cha / 'aTa ussaNDa saNDiyAo sA egA sahasaNDiyA' SIRareyalegat 42di mAyA primaannvALI slakSaNalakSiNakA hoya che. (utazlekSaNa lakSiNakAnuM svarUpa A satramAM ja pahelA samApAmA mAnyu che.) 'aTTa sahi saNDiyAo sA egA uDUDareNu' mA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u.7 sU.3 upameyakAlasvarUpanirUpaNam 73 UrdhvareNurbhavati, tathA 'aTTauDUDhareNuo sA egA tasareNu' yA UrdhvareNuH uktAsA aSTaguNitA ekA trasareNuH ityucyate 'aTTha tasareNuo sA egA rahareNu' yA trasareNuH pUrvamuktA sA aSTaguNitA ekA rathareNuH ityucyate evam 'aTTaraha reNuo se ege devakuru-uttara kurugANaM manussANaM vAlagge' yA pUrva rathareNuH uktA sA aSTaguNitA ekaM devakurU-ttarakurukANAM manuSyANAM bAlAgramityucyate, 'evaM harivAsa-rammaga-hemavaya-eraNNavayANaM' evaM-tathaiva devakurU-ttarakurukANAM manuSyANAm aSTabAlAgrANi harivarSaramyakavarSamanuSyANAm ekaM bAlAgram evaM harivarSa-ramyakavarSa-manuSyANAm aSTa vAlAgrANi haimavatairAvatamanuSyANAm ekaM bAlAgram ityucyate, tathaiva haimavatairavatamanuSyANAm aSTavAlAgrANi pUrva videhamanuSyANAm ekaM bAlAgramityucyate, evaM pUcca videhANaM maNussANaM aTavAlaggA sA egA likkhA' pUrvavidehamanuSyANAm aSTa bAlAgrANi sA hai / 'aTTha uDDhareNuo sA egA tasareNu' ATha urdhvareNuoMkA ekatrasareNu hotA hai, / aTTha tasareNao sA egA rahareNU' ATha trasareNuoMse ekarathareNu banatA hai / 'aTTarahareNUo se ege devakuru uttarakurugANaM maNussANaM bAlagge- ATharathareNuoMkA devakuru uttarakuruke manuSyoMke eka bAlakA agrabhAga banatA hai| 'evaM harivAsarammaga hemavaya eraNNavayANaM isI tarahase devakuru uttarakuruke manuSyoMke ATha bAlApoMkA harivarSe ramyakavarSa ke manuSyoMkA eka bAlAgra hotA hai| harivarSa ramyakavarSa ke ATha bAlAroMse haimavata airavata manuSyoMkA eka bAlAgra hotA hai| isI tarahase haimavata airavata kSetrake manuSyoMke ATha bAlAgra pUrva videha ke manuSyoMke eka bAlAgrabarAbara hote haiN| 'evaM puvvavidehANaM maryseletbho bhajIna se cAra prabhAra bhane cha. 'aTTa uDhareNuo s| egA tasareNu' mA8 preshume| bhaNIne se trs| prabhAra bhane che. 'aTTa tasarepa o sA egA rahareNu' mA as|me| bhajIna me 2539 prabhAe bhane 'aTTha tasareNuo se ege devakuru - uttarakurugANaM maNussANaMbAlagge' mA8 rathareNue maLIne, devakuru ane uttarakuranA manuSyanA eka bAlagra bhAga jeTaluM pramANa mane cha. 'evaM harivAsa rammaga-hemavaya eraNNavayANaM, merI pramANe devaru mane uttarakuranA manuSyanA ATha bAlAgro maLIne harivarSa ane myaka kSetranA manuSyone eka bAlAgra bane che, harivarSa ane ramyaka kSetranA manuSyanA ATha bAlAgro maLIne hemavata ane airAvata kSetranA manuSyane eka bAlAgra bane che, e ja pramANe hemavata ane airAvata kSetranA manuSyanA ATha bAlAonI barAbara pUrvavidenA manuSyone zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bhagavatImUtre ekA 'likSA' ityucyate, 'aTTha likkhAo sA egA jUyA' aSTa likSAH sA ekA yUkA ityucyate, 'aTTha jUyAo se ege jabamajjhe' aSTayUkAH tad ekaM yavamadhyamucyate, 'aTTha javamajjhAo se ege aMgule' aSTau yavamadhyAni tat ekam aGgalamucyate / 'eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAnipAdo' etena uparivartitena alapramANena SaDaGgulAni eka pAda ucyate, 'bArasa aMgulAI vihatthI' dvAdaza aGgalAni ekA vitastiH ardhahastaH, 'cauvIsa aMgulAI rayaNI' caturvizatiraGgalAni ratniH ekahastapramANam , 'aDayAlIsaM aMgulAI kucchI aSTAcatvAriMzad aGgalAni kukSiH, hastadvayapramANam channaui aMgulANi maNussANaM aTU bAlaggA sA ekA likkhA' pUrvavidehake manuSyoMke jo ATha bAlAgra hote haiM unake barAbara eka likSA hotI hai 'aTTalikkhAo sA egA jayA, aTTa jayAose ege javamajjhe, aTThajabamajhAo se ege aMgule' ATha likSAoMkA eka jU hotA hai| ATha jUkA eka yavamadhyabhAga hotA hai| tathA ATha yavamadhyauMko eka aMgula hotA hai| 'eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAni pAdo' isa aMgulapramANase 6 aMguloMkA eka pAda hotA hai / 'bArasa aMgulAIvihatthI' 12 aMguloMkA eka beMta-bItA hotA hai arthAta AdhA hAtha hotA hai| 'cauvIsaM aMgulAI rayaNI' 24 aMgulakA eka hAtha hotA hai| 'aDayAlIsa aMgulAiMkucchI' 48 aMguloMkI eka kukSI do hAtha hotI hai / 'channauha aMgulAnise ege daMDei vA' 96 aMgulAkA eka daNDa hotA hai| athavA me mArA thAya che. 'evaM puJcavidehANaM maNussANaM aTTa bAlaggA sA egA likkhA' pUvinA manuSyAnA mA mAtAyonA prabhAzavANI me sikSA (4) DAya cha, 'aTTa likkhAo sA egA jayA, aTha jayAo se ege javamajhe, bhaTa javamajjhAo se ege aMgule' mA dIpanA prabhAzavANI me hoya che, ATha jU jeTalA pramANuvALe eka javamadhyabhAga hoya che ane ATha yavamadhya jeTalA praNANavALuM eka aMgula hoya che. 'ee NaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAni pAdo' mA mata pramANune mAghAre gaNatarI ztA 6 asonA me pA' yaya che. 'bArasa agusAI vihatthI' mAra mAMgajanI me ta thAya che. (veta mele mardhA hAya re bhA5). 'caucIsaM agulAI rayaNI' 24 bhaYkhanI 52 / 12 me hAtha thAya che. 'aDayAlIsaM agulAI kacchI, 48 aguvAnI sarAsa2 4 gkSI ( sAtha 29 bhA5) thAya che. channaui aMgulAni se ege daMDei vA 66 bha ne me 3' thAya cha, athavA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikATIkA za.6 u.7 ma. 3 upameyakAlasvarUpanirUpaNam 75 se ege daMDe ivA' SaNNavatiraGgalAni saeko daNDa iti vA ucyate, tathA 'dhaNUicA' SaNNavatiraGgalAni ekaM dhanuH iti vA pocyate, 'jUe icA' SaNNavatiraGgalAni eka yugam iti bocyate, nAliyA ivA' paNNavatiraGgalAni ekA nalikA yaSTivizeSaH iti vA pocyate, 'akkhe ivA' SaNNavatiraGgalAni ekaH akSaH zakaTAvayacavizeSa iti vA procyate, 'musale ivA' SaNNavatiraGgalAni eka muzalamiti vA pocyate, 'eeNaM dhaNuppamANe NaM do ghaNu sahassAiM gAuyaM etena dhanuSpramANena dve dhanuHsahasre eka gavyUtam krozaH ucyate, 'cattAri gAuyAiM joyaNa' catvAri gavyUtAni eka yojana mucyate, 'eeNaM joyaNappamANeNaM je palle joyaNaM AyAma-vikakhaMbheNaM' etena catuSkrozarUpeNa ekayojanapramANena yaH palyaH kUpaH eka yojanam AyAma-viSkambheNa dairdhya-vistAreNa bhaveta 'joyaNaM uDDhaM uccattaNaM' ekaM ca yojanam Urdhvam uccatvena varteta atha ca 'taM tioNaM savisesaM parirayeNaM' dhaNUi vA' 96 aMguloMkA hI 4 hAthakA hI eka dhanuSa hotA hai, 'jUei vA' 96 aMguleAMkA hI eka yuga hotA hai, 'nAliyAi vA' 96 aMguloMkI hI eka nalikA yaSTivizeSa hotI hai / 'akkhei vA' 96 aMguloMkA hI eka akSa zakaTakA avayava vizeSa hotA hai / 'musaleivA' 96 aMgulAMkA hI eka muzala hotA hai / eeNaMdhaNuppamANeNaM do dhanusahassAI gAuNaM' isI dhanuSapramANase do hajAra dhanuSakA eka koza hotA hai / 'cattAri gAuyAI joyaNaM' cAra kozakA eka yojana hotA hai 'eeNaM joyaNappamANeNaM je palle joyaNa AyAmavikkhaMbheNaM' isa yojanake pramANase ekapalya-kUpa-aisA ho jo laMbAI cauDAImeM eka yojanakA ho tathA joyaNaM uDDhaM uccatteNaM' UMcAImeM bhI eka 'dhaDa vA.'86 aso (yAra hAtha)nuM se dhanuSa thAya cha, athavA 'jaeDa vA' 6 gunA me yuga (dhUsarInA ne bhA5) bhane cha, 'nAliyAi vA' 16 bhuTAnI me naasi| (me 2nI 31) 54 mana che, 'akkheDa vA, masaleDa vA 86 a nu me akSa (gADAnI dhUsarI bu bhA5) thAya cha bhane 16 agukhAnu me bhuzaNa (sana) thAya che. 'ee NaM ghaNuppamANeNaM do dhanusahassAI gAuNaM' va 2000 dhanuSaprabhAvanI samara me 8 thAya che. cattAri gAuyAI joyaNaM' yA 16 parAmara 24 yAna yAya che. 'eeNaM joyaNappamANeNaM je palle joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM' e pramANenI ejanapramANanI apekSAe eka jana lAbe, eka jana pALe, 'joyaNaM uda uccatteNaM' mana meM yojanAnI pANI, 'taM tioNaM savisesaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tat triguNaM savizeSa yojanatrayaM parirayena vRttaparidhinA bhavet kizcinyUna SaSThabhAgAdhikatriguNatvAt , ' se NaM egAhiya-beAhiya-teAhiya0 ukkosa sattarattapparUDhANa' sa khalu palyaH kUparUpaH 'ekAhika-dvayAhika-cyAhika utkarSaH - utkarSeNa saptarAtrabharUDhAnAm ' atra pAThasaMkocAdevaM bhaNitavyamekAhika-dvayAhika-tryAhika-caturAhika-paJcAhika - SaDAhika - saptarAtraprarUDhAnAm ' iti tena ekAhikAdArabhya saptarAtraparyantamarUDhAnAM bAlAgrakoTInA mitygrennaanvyH| yojanakA ho / 'taM tioNaM savisesaM parira yeNaM' tathA usakI paridhi kucha adhika nIna 3 yojanakI ho kAraNavRtta paridhikuchakama 6bhAgAdhika tigunI hai| 'se NaM egAhiya beyAhiya teyAhiya, ukkosaM sattaratta parUDhANaM bAlaggakoDINaM saMmahe, saMnicie bharie' aba usa palyako ekadinake Uge hue, dodinake Uge hue, tIna dinake Uge hue, cAra dinake Uge hue, pAMca dina ke Uge hue, chaha dinake Uge hue aura adhika se adhika sAtarAta takake Uge hue devakuru uttarakuru saMbaMdhI bAlAgoMse taTaparyanta bharo, bAlAnoM ko usameM dAvadAva kara bharo isatarahase bharo ki jisase usa palyameM kahIM para eka rAIpramANa bhI jagaha rikta (khAlI) na rahe mAthA muMDAneke bAda jitane bAla eka dinameM Uge Aye ho ve ekAhika bAlakoTi haiN| isI taraha se vayAhika(doAhnika) AdimeM bhI samajhanA cAhiye / 'teNaM vAlagge No aggI dahejA No parirayeNaM' tathA RNa yonathI sahana mAthi paridhAvANI me 58ya (1) DAya. ( paridhimA 42tAM 3 or DAya che). 'seNaM gAhiya, beyAhiya. teyAhiya, ukkosaM sattarattapparUDhANaM bAlaggakoDINaM saMmaDe, saMnicie bharie' have te palya (phavA)ne eka divasa, be divasa, traNa divasa, cAra divasa, pAMca divasa, cha divasa ane adhikamAM adhika sAta rAta paryanta UgelA, devakuru ane uttarakunA manuSyanA bAlAgrothI taTaparyanta bharI de. bAlAone temAM evI rIte ThAMsI ThAsIne bharavA joIe ke jethI te palyamAM koI paNa jagyAe talabhAra paNa khAlI rahevI naye nahI. mAthuM muMDAvyA pachI jeTalA bAla eka divasamAM UgI nIkaLe che eTalA bAlane "ekAhika bAlakeTi' kahe che. e ja pramANe dvAhika (be divasanA) thI laIne ATha hasana mAtAyonA viSayamA sama.'te NaM bAlaggeNo aggI dahejjA No vAu harejA' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA. za. 6. u.7 sU. 3 upameyakAla - svarUpanirUpaNam 77 " atra tRtIyArthe SaSThI tena SaSThI tena ekAhikAdisaptarAtraparyantamarUDhaibalAgra koTibhiH = bAlAgrakhaNDaiH deva kurUttarakurusambandhibhiH 'saMmadve, saMnicie, bharie vAlAggakoDINaM' saMsRSTaH AtaTavyAptaH saMnicitaH pracayavizeSAt niviDaH samyak pUritaH, bhRtaH paripUrNazca bAlAgakoTibhiH sa palyo bhavedityartha / tatra ziromuNDanAnantaram ekasmin dine deryeNa yAvatpramANatvena dRddhiM pAsA ekAhikamarUDhA ucyate / evaM dvadyA hikAdiprarUDhA bodhyAH / kIdRzAni tAni bAlAgrANItyAha - ' teNaM vAlagge No aggI dahejjA' tAni khalu bAlAgrANi no agnirdahetu atyanta niviDatayA vyAptatvena tatra agnyAderapi pravezA'saMbhavAt ata eva 'No bAu harejjA' no vA vAyustAni vAsAgrANi hared, atyanta saghanatayA saM niviSTatvena gurutvApannatayA vAyunA'pi haraNA saMbhavAt evaM 'No kutthejjA' no kudhyeyuH tAni vAsAgrANi pracayavizeSAtzuSirAbhAvAta - vAyoH pravezAsambhavAca nAsAratAM prApnuyuH, ataeva ' No pari bAuharejjA' usa palya meM ina bAlAgroMko isa DhaMgase bharanA cAhiye isa rUpase khUba saghana kara bharanA cAhiye ki jisase usameM agnikA bhI praveza nahIM ho sake tathA vAyubhI una bAlAgroMko usameMse na uDA sake / yaha bAta tabhI bana sakatI hai ki jaba ve bAla usameM isa taraha se sadhanakara bhare jAyeM ki jisase vahAM jarA sA bhI chidra na raha sake / tathA jabave kUTara kara vahA~ saghanarUpameM ho jAveMge to unakA eka aisA vizAla DhagalA sA bana jAvegA ki jise vAyubhI nahIM ur3A sakegI 'No kutthejjA' jaba una bAlAgroMkA eka pracayavizeSa DhagalA jaisA bana jAvegA to vahAM chedakA to nAma hI nahIM rahegA ataH vAyuke pravezake abhAvase ve bAlAgra kuthita bhI nahIM ho sakeMge te palyamAM te khAlAgnone evAM khIcekhIca bharavA joie ke jethI temAM agni praveza karI zake nahI, ane vAyu paNa temane te pathyamAMthI uDADI zake nahI. jo agnine temAM praveza na thAya te te kezAgrone maLavAnA bhaya rahetA nathI, ane vAyu temAM pravezI na zake te te khAlAgno UDI paNa jatAM nathI. evuM tyAre ja khanI zake ke jyAre te khAlAgrAne te pakSyamAM ThAMsI ThAMsIne, koi vajanadAra vastu vaDe phUTI phUTIne bharavAmAM AvelA hoya, ane e rIte te khAlAgo eka saghana (nakkara) DhagalArUpa banI gayA hoya. 'No kutthejj|' nyAre te mAdAo tyAM ye saghana DhagalAi janI zrI bhagavatI sUtra : pa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 bhagavatIsUtro viddhaMsejjA' tAni bAlAgrANi no parividhvaMseran kiJcidbhAgasyApi parizATA bhAvenana vidhvaMsaM prApnuyuH, ataeva ca ' No pUittAe havyamAgacchejjA' no tAni bAlAgrANi pUtitayA pUtibhAvaM parizAdanAM kadAcidAgaccheyuH, ' taoNaM vAsasae, vAsasae egamegaM bAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAle se pallekhINe nirae, nimmale, niTTIe, nilleve, avahaDe, visuddhe bhavai, setaM palio me' tataH khalu bAlAmakoTibhiH tathAvidhapalyasya sarvathA vyAptatvAnantaraM varSazate, varSazate varSazatavyavadhAnAnantaram ekaika vAlAgram avahAya - apanIya = niSkAsya niSkAsyetyarthaH yAvatA kAlena sa tathAvidhaH palyaH kSINaH, samagra bAlAgrarahitatvAt kSayamupagataH AkRSTadhAnyakoSThAgAravat nIrajAH, rajo asAratAko prApta nahIM ho sakeMge, 'No parividdhaMsejjA' aura na ve unakA thoDAsA bhI bhAga saDa nahIM sakaneke kAraNa vidhvaMsako bhI prApta ho sakeMge | No pUittAe havvamAgacchejA' aura nahIM saDa sakane ke kAraNa unameM se durgadha bhI A sakegI / 'taoNaM vAsasae vAsasae egamegaM bAlagaM avahAya jAvaieNa kAleNaM se palle khINe, nirae, nimmale, niTThie, nilleve, avahaDe, visuddhe bhavai, seta paliovame, ataH isa taraha se una karoDoM bAlAgroMse labAlaba aura khacAkhaca bhare hue usa palyameMse 100-100 varSa vyatIta ho jAne para 1-1 bAlAgra nikAlanA cAhiye nikAlate nikAlate jaba vaha palya una samasta bAlAgroMse jitanekAlameM rahita ho jAtA hai, kSINa ho jAtA hai jisameM se anAja nikAla liyA gayA hai aise koThArako taraha gayA haze, tyAre temAM kAi paNa jagyAe chidranuM te nAma paNa nahIM hAya. tethI temAM vAyunA praveza nahIM thai zakavAne kAraNe te khAlAgno kuthita paNa nahI thAya eTale ke asAratA paNa prApta nahIM kare, 'No parividdhaMsejjA' tebhanA sahena paNa bhAga saDaze nahIM, te kAraNe temanA vidhvaMsa (nAza) paNa nahIM thAya. 'No pUitAe habamAgacchejjA' ane na saDI zamvAne dvAra tebhAMthI hurga dha nIDajaze nahIM'. 'taoNaM vAsasae vAsasae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAcheNaM se palle khINe, nirae, nimmale, niTTIi, nilleve, avahaDe, trisuddhe bhavara, se taM palio me' mA prabhA te uroDo mAsAgrothI jIyAjIya bhane ThAMsaThAMsa bharelA te pahya (kuvA)mAMthI 100-100 varSa eka, eka khAlAgra mahAra kADhavA oie, A rIte 100-100 varSe eka, eka khAlAthane bahAra kADhatAM kADhatA jeTalA kALamAM te palya te samasta khAlAgethI rahita thaI jAya, kSINa thaI jAya--jema kaiADhImAMthI anAja khAlI karyAM pachI kAThI khAlI thai jAya tema te paNa khAlI thai zrI bhagavatI sUtra : pa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.7 mu.3 upameyakAlasvarUpanirUpaNam 79 rahitaH rajaHsadRzabAlAgarahitaH niSkAsitadhAnyakoSThAgAravat , nirmalA, malarahitaH-bAlAgakhaNDarUpamalarahitaH pramArjanikApamRSTakoSThAgAravat, niSThitaH apaneyabAlAgadravyApanayanena niSThAM gataH prayatnavizeSapramArjitakoSThAgAravat, riktaH nirlepaH atyanta saMzliSTavAlAgramayatvena tadapahAreNa leparahitaH apanIta mityAdigatadhAnyalepakoSThAgAravat, apahRtaH, niHzeSabAlAgalepApahArAt ata eva vizuddhazca bhavati sa tAvAn kAlaH tat palyopamam ucyate atha sAgarIpamasya pramANaM darzayannAha-gAthayA'gAhA-'eesi pallANaM koDA koDINaM, haveja dasaguNiyA, taM sAgarovamassau ekassa bhave parimANaM' khAlI ho jAtA hai, nIraja ho jAtA hai jisameM se dhAnyakI raja nikAla lI gaI hai aise koThArakI taraha rajasadRzabAlAgoMke nikalajAne se rajarahita hojAtA hai-nirmala-buhArIse sApha kiye gaye koThArakI taraha bAlAgrakhaNDarUpa malase rahita bana jAtA hai, niSThita prayatna vizeSa se pramArjita koThArakI taraha dUra karane yogya bAlAgra dravyake dUra kara denese niSThAko prApta hojAtA hai, nirlepa bhIta AdimeM lagA huA dhAnyakAlepa jisa koThArameMse dUra kara diyA gayA hai aise koThArakI taraha apanemeM idhara udhara atyaMta saMzliSTa hue bAlAgoMke lepase rahita hojAtA hai, 'apahRta' samasta bAlAgroMke lepase rahita hojAneke kAraNa hI 'vizuddha' bana jAtA hai, itanA vaha kAla eka palyopama kahalAtA hai| thaI jAya, "nIraja thai jAya jemAMthI dhAnyanI raja kADhI levAmAM AvI hoya evA ke ThAranI jema raja samAna bAlAne kADhI levAthI te paNa raja rahita thaI jAya, nirmaLa thaI jAya--jema ke ThArane vALIjhUDIne sApha karavAthI ke ThAra:nirmaLa thaI jAya che tema bAlAgrakhaMDa rUpa mane bahAra kADhI levAthI te palya paNa nirmaLa thaI jAya niSThita thaI jAya -khAsa parizramathI jema ke ThArane sApha karavAmAM Ave che tema te palyane paNa bAlAthI rahita karavAmAM Ave, "nilepa karavAmAM Ave-patyanI mAmebhA mAsAyAne 54 valetalel mA2 4ApAmA mApe, 'apahRta' tyAre te palya samagra bAlAthI sarvathA rahita thaI javAne kAraNe "riza vizuddha banI jAya che. eTalA kALane palepama kALa kahe che. kahevAnuM tAtparya e che ke 100-100 varSe te palyopamamAMthI eka, eka bAlagrane bahAra kADhatAM kADhatAM jeTalA kALamAM te palya te bAlAthI sarvathA rahita thaI jAya eTalA kALane papama kALa kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsameM chAyA-eteSAM palyonAM koTI koTInAm bhaved daza guNitA, tat sAgaropamasya tvekasya bhavet parimANam, tathA ca dazaguNitasya koTIkoTIpalyopamasya kAlaH eka sAgaropamaH procyate, 'eeNaM sAgarovamapamANe NaM cattAri sAgarovamakoDAkoDIokAlo musamasusamA' anena uparivarNitena sAgaropamapramANena catasraH sAgaropamakoTI koTayaH kAlaH suSamasuSamA pocyate 1 'tiNi sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamA ' tisraH sAgaropamakoTIkoTayaH kAlaH suSamA procyate 2, 'do sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamA dusamA' dve sAgaropama koTIkoTayau kAlaH suSamaduHSamA pocyate 3, 'ega sAgarovamakoDAkoDI bAyAlIsAe vAsa sahassehiM UNiyA kAlo dussama susamA ' ekasAgaropamakoTIkoTI dvA aba sUtrakAra sAgaropamake pramANako isa gAthAke dvArA dikhalAte haiM 'eesiM pallANaM ityAdi / daza koTAkoTI palyopamakA jo kAla hotA hai vaha eka sAgaropama kAla kahalAtA hai / 'eeNaM sAgarovamapamANeNaM cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamasusamA' isa uparivarNita sAgaropamapramANase cAra koDAkoDI sAgaropamakA jo kAla hotA hai vaha suSamasuSamA kahalAtA hai / 'tiNi sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamA tIna koTAkoTI sAgaropamakA jo kAla hotA hai vaha kAla suSamA kahalAtA hai| do sAgarovamakoDAkoDIo kAlA susamadusamA' do koTAkoTI sAgaropamakA jo kAla hotA hai vaha suSamaduHSamA kahalAtA hai / 'ega sAgarovamakoDAkoDI bAyAlIsAe vAsa have sUtrakAra sAgarepama kALanA pramANane A gAthA dvArA spaSTa kare che- 'eesi pallANaM tyAha daza kaDAkaDI papama pramANa je kALa hoya che tene eka sAgarepama kALa 49 cha. 'ee NaM sAgarovamapamANeNaM cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo sasamasasamA' mA pramANe sAyarAyamanure pramANa matAvyu cha sA yAra sAgaroSabha amAyano 2 // che tene 'suSamasuSamA' cha. 'tiNi sAgarovama koDAkoDIo kAlo susamA | sAgarA5ma pramANa che tene 'suSamA' 4. 'do sAgarovama koDAkoDIo kAlo sasamadasamA mesAgarASabha 18151 gAne 'suSabharApamA' 4 cha. ' egasAgarovamakADAkoDI vAcAlIsAe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.6 u.7 mU.3 upameyakAlasvarUpanirUpaNam 81 catvAriMzatA varSasahasaH UnA nyUnA-kAlo duHSamamuSamA procyate 4, "ekapIsaM vAsasahassAiM kAlo dusamA' ekaviMzativarSasahasrANi kAraH duHSamA pocyate 5, 'ekavIsaMvAsasahassAI kAlo dusamadusamA' ekaviMzativarSasahasrANi kAlo duHSamaduHSamA procyate 6, 'puNaravi ussappiNIe ekavIsaM vAsasahassAI kAlo dusamadusamA' punarapi utsarpiNyAm ekaviMzativarSa sahasrANi kAlaH duHSamaduSamA mocyate, 'ekavIsaM vAsasahassAI jAva-cattAri sAgarovamakoDAkoDI kAlo susamamusamA' ekaviMzativarSasahasrANi yAvat-catasraH sAgaropamakoTIkoTacaH kAlaH suSamasuSamA pocyate 6, atra yAvatkaraNAtkAlo dussamA 2, ega sAgarovamakoDAkoDI vAyAlIsAe vAsasahassehiM ANi sahassehiM aNiyA kAlA dussamasusamA' 42 hajAra varSa kama 1 sAgaropama koTAkoTIkA jo kAla hotA hai vaha duHSamasupamA kAla kahalAtA hai / ekavIsaM vAsasahassAiM kAlo dusamA 21 hajAravarSa kA mo kAla hotA hai vaha duHSamA kahalAtA hai| ekavIsaM vAsasahassAI kAlA dusamadusamA 21 hajAra varSakA hI jo kAla hotA hai vaha du:SamaduHSamA kahalAtA hai| 'ekavIsaM vAsasahassAI jAva cattAri sAgarovamakoDAkoDIkAlA susamasusamA 21 hajAra varSase lekara yAvat 4 koTAkoTI sAgaropamakA suSamasuSamAkAla hotA hai yahAM yAvat zandase 'kAlA dussama dussamA, ekkavIsaM vAsasahassAI kAlo dussamA2, ega sAgarovamakoDAkoDI bAyAlIsAe, vAsasahassehi kaNiyA kA dussamasussamA3, do sAgarovamakoDAkoDIo kAlo nAsasahassehiM UNiyA kAlo dussamamusamA' me4 sAgaro5ma / / 3151 1 42tA 42 ra prabhAra nyUna ne 'pabhasuSamA 43 7. "ekkavIsaM bAsasahassAI kAlo dasamApabhAjane 21000 varSana 4o cha. "ekavIsaM vAsasahassAiM kAge isamasamA pamapamA 5 21000 no yo che. 'ekavIsaM vAsasahassAI jAva casAri sAgarovamakoDAkoDIo kAloM musamamusamA 21000 varSothI laIne (yAvata) 4 keTakeTI sAgaropama pramANukALa suSamasuSamA kaho ke ahIM 'yAvat' 54yo 'kAlo dussama dussamA, ekavIsaM vAsasahassAI kAlo dussamA2 ega sAgarobamakoDAkoDI bAyAlIsAe, bAsasahassehiM UNiyA kAlo dussama musamA 3, do sAgarobama koDAkoDIo kAlo susamadussamA 4, tiNNisAgarorama koDAkoTImo kAlo susamA' 2 48saMgha yo cha. meTa 21000 varSa kaSamaduSamA kALa, 21000 varSane duSamakALa, 1 koThAThI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 bhagavatIne yA kA dussamamusamA 3, dosAgaronamakoDAkoDIo kAlo susama dussamA 4, tiNi sAgarobamakoDAkoDIo kAge susamA 5, iti saMgrAmam 'dasa sAgarIbama koDAkoDIo kAlo osappiNI' daza sAgaropamakoTIkoTayaH kAma: apasarpiNI pocyate, 'dasa sAgarovamakoDAkoDIo kAlo ussappiNI' dapa sAgaropamakoTIkoTayaH kAlaH utsarpiNI procyate, 'vIsaM sAgarovamakoDAkoDImo osappiNI, ussappiNI ya' viMzatiH sAgaropamakoTIkoTayaH avasarpiNI utsarpiNI ca procyate / ayamavasapiNyutsapiNyoH saMmilitaH kAlaH proktaH iti // sU0 3 // suSamasuSamAyA bharatakSetravaktavyatA mUlam-'jaMbaddIve NaM bhaMte ! dIve imose osappiNIe susamasusamAe samAe uttama pattAe bharahassa vAsassa kerisae AgArabhAvapaDoyAre hotthA ? goyamA! bahusamaramaNijje susamadussamA4, tiNi sAgarovamakoDAkoDI kAlo susamA' isa pAThakA saMgraha huA hai / 'dasa sAgarovamakoDAkoDIzrI kAlo mosa. ppiNI' avasarpiNI kAlakA kulapramANa 10 koTAkoTI sAgaropamakA hai| 'dasa sAgarovamakoDAkoDIo kAlo ussappiNI' isImakAra utsapiNI kAlakA pramANa bhI 10 sAgaropamakoTAkoTIkA hai| vIsa sAgarodhamakoDAkoDIo osappiNI ussappiNIya' isa prakara 20 koDAkoDI sAgaropamakA saMmilit avasarpiNI utsarpiNIrUpa 1kalpa kAla hotA hai / isa kAlameM avasarpiNI utsarpiNI donoM kAloMkA samaya saMmilita kara liyA gayA hai // sU0 3 // sAgaropama karatAM 42000 varSa e duSamasuSamA, be sAgavama DAkaDI kALa suSabhaSamA bhane trANa sAgazavama 31 suSamA . 'dasa sAgarobama koDAkoDIo kAlo osappiNI' bhasani ta prabhAva 1. siali sAgapabhanu). 'dasa sAgarovama koDAkoDIo kAlI ussappiNI' neza pramANe Balten unk pramANa paNa 10 31313th sAgarApabhanu cha. 'vIsaM sAgarovamakoDAphoDIo osappiNI ussappiNI yA mAzate apilI bhane Bato kALanuM kula pramANa 20 sAgaropama keDIkeDInuM thAya che. A bannenA saMyojanathI avasarpiNIrUpa 1 kalpakALa thAya che. te kalpakALamAM avasarpiNI-utsarpiNInA kALanuM sAjana karavAmAM AvyuM che. te sU, 3 | zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikATIkA za.6 u.7 sU.4 suSamasuSamAdharakanirUpaNam 83 bhUmibhAge hotthA, se jahA nAmae AliMga pukkhare ivA0, evaM uttara kuru vattAyA neyavA, jAva-AsayaMti, sayaMti; tIseNaM samAhe bhArahevAse tattha tattha-dese dese tahiM bahave urAlA kahAlA; jAva-kusavikusavisuddharukkhamUlA, jAva-chabihA maNussA aNu sajjitthA; taM jahA-pamhagaMdhA; miyagaMdhA; amamA; teyatalI; sahA saNicArA, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti // suu04|| gayA-jambUdvIpe bhadanta ! dvIpe asyAm avasarpiNyAm suSamasuSamAyAM samAyAm uttamArthamAptAyAm bhAratasya varSasya kIdRzaH AkAra-bhAramatyavatAramAsIt, gautama ! bahusamaramaNIyo bhUmibhAga AsIt tadyathA nAma Aliza puSkara iti bA0 evam uttarakuruvaktavyatA jJAtavyA yAvat-AsIdanti, zerate / tasyAM samAyA~ bhArate varSe tatra tatra deze deze, tatra tatra bahavaH udArAHpAH suSamasuSamAkAlake bharatakSetrakI baktavyatA 'jaMbUddIveNaM bhaMte !' ityAdi / sUtrArtha-(jaMjUhIveNaM bhaMte ! dIne imIse ossappiNIe susamasusamAe samAe uttamaTThapattAe bharahassa bAsassa kerisie bhAgArabhASapaDoyAre hotthA) he bhadanta ! jaMbUdIpa nAmake isa dvIpameM, isa avasapiNImeM uttamArthaprApta suSamasuSamAkAlameM bhAratavarSake AkAroM aura bhAvoMkA bhAvirbhAva kaisA thA? (goyamA) he gautama ! (paTusamaramaNijje bhUmibhAge hotyA) bhUmibhAga SaTusama hone ke kAraNa ramaNIya thaa| (se jahA nAmae AliMgapukkharei vA evaM uttarakulavattambayA neyamSA - suSamasuSamAkALanA bharatakSetranI vaktavyatA'jNvRdiivennN bhaMte !' tyA sUtrA- aMdIveNaM bhaMte ! dIve imIse ossappiNIe musamapusamAe samAe uttamapattAe bharahassa bAsassa kerisae AgAramAvapaDoyAre rotyA) he bhadanta ! jaMbUDhIpa nAmanA dvIpamAM, A utsarpiNIkALanA uttaramArtha prApta mANe bharatanA tayA nAvAnI mAvi sto? (poyamA) gautama(vaha samaramaNijje bhUmibhAge hotyA) tyAre sUbhilAra dhAra samata yI 2bhakSIya tA. (se mahA nAmae AliMgapurakharei vA evaM - - zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yAvat-kuza-vikuza-vizuddha-vRkSamUlAni, yAvat-SaividhA manuSyA anuSaktavantaH, tadyathA-pagandhAH, mRgagandhAH amamAH, tejastalinaH, sahAH, zanaizcariNaH, tadevaM madanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 4 // jAva AsayaMti) jaisA AliMgapuSkaravAdyavizeSa ke mukhakApuTa hotA hai vaisA bharatakSetrakA bhUmibhAga thA isa tarahakI yahAM para bhAratavarSake saMbaMdhameM uttarakuruko vaktavyatA jAnanI cAhiye yAvat baiThate haiM, sote haiM, (tIse NaM saMmAe bhArahe vAse tattha tattha dese dese tahiM tarhi bahave urAlA, kuhAsA, jAva kusavikusavisuddha rukkhamUlA jAva chavihA maNussA aNusajjitthA) usakAlameM bhAratakSetrameM una unadezoMmeM, una2 sthalomeM bahuta baDe2 uddAlaka yAvat kuza aura vizuddha vRkSamUla the, yAvat chaha prakArake manuSya the (taMjahA) ve isa prakAra se (pamhagaMdA, miyagaMdhA, amamA, teyatalI, sahA saNicArA, sevaM bhaMte ! seva ! tti) padmake samAna gaMdhavAle1, kastUrIke samAna gaMdhavAle 2, mamatAbhAva se rahita3, tejasvI tathA rUpavAle4, sahanazIla5 aura dhIre2 calanevAle he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha saba aisA hI he bhadanta Apane kahA hai vaha saba aisA hI hai| uttarakuruvattavatA neyavA jAva AsayaMti sayaMti) vI zata tamAna bhumapuTa samatala hoya che, evo ja samatala bhAratavarSane bhUmibhAga hate. jIvAbhigama sUtramAM jevI uttarakurunI vakatavyatA ApI che evI ja bhAratavarSanI vakatavyatA paNa ahI grahaNa karavI. "bese che, zayana kare che" tyAM sudhI te vakatavyatA grahaNa karavI. (tIseNaM samAe bhArahe vAse tattha tattha dese dese tarhi tahiM bahave urAlA kuddAlA, jAva kula vikula visuddha rukkhamUlA jAva chavihA maNussA aNusajjitthA) te kALe bhAratavarSamAM te te dezamAM, te te sthaLamAM ghaNA ja moTAM uddAlaka (eka vRkSanuM nAma) (yAvata) puza bhane vizathA vizuddha vRkSabhUga tai, (yAvata) 7 54AranA manuSya sni- (taM jahA) bha (pammagaMdhA, miyagaMdhA, amamA, teyatalI, sahA, saNicArA, 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti') (1) pamanA kI full, (2) 42turInA va gANA, (3) mamatA bhAvathI hita, (4) tavI tathA 2, (5) sahanazIla ane (6) dhIre dhIre cAlanArA. gautama svAmI bhagavAnanAM vacanene pramANabhUta mAnIne kahe che-he bhadanta ! ApanI vAta sAcI che. he bhadanta ! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyuM te sarvathA satya ja che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ameyacandrikATIkA za.6 u.7 sU.4 suSamasuSamAdharakanirUpaNam 85 TIkA-kAlAdhikArAt suSamasuSamAkAlikabharatakSetravaktavyatAmAha-jammu dIveNaM bhaMte ! ityAdi / gaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve imIse ussappiNIe susamasusamAe samAe uttamaTTapattAe' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! jambUdvIpe khalu dvIpe asyAm vartamAnAyAm utsarpiNyAm suSamasuSamAyAm catuHsAgaropamakoTIkoTI kAlarUpAyAm samAyAm uttamArthaprAptAyAm uttamAn tarakAlApekSayA utkRSTAn bhAyuSkAdIn arthAt prAptAyAm utkRSTAvasthAM gatAyAmityarthaH bhAratasya varSasya bharatakSetrasya kIdRzaH AkAra-bhAvamatyavatAraH-AkArAzca bhAvAzceti AkAra bhAvAsteSAM pratyavatAraH AvirbhAvaH AsIt ? bhagavAnAha-'goyamA ! bahusamaramANajje bhUmibhAge hotthA' he gautama ! bhAratavarSasya bahusamaramaNIyaH bahusamA atyantasamatalaH natu viSamaH uccAvacaH, TIkArya-kAlakA adhikAra cala rahA hai isa kAraNa suSamasuSamA kAlake samayameM bharatakSetra kaisA thA isa vaktavyatAko sUtrakArane isa sUtradvArA prakaTa kiyA hai isameM gautamasvAmIne prabhuse aisA pUchA hai ki 'jaMbUddove NaM bhaMte ! dIve imIse ossappiNIe susamasusamAe samAe uttamaTThapattAe' he bhadanta ! isa jaMbUdvIpa nAmake dvIpameM isa vartamAna avasapiNImeM suSamasuSamA kAlameM jo ki cAra saagropmkott| koTIkA hai tathA jisameM AyukAya Adi sabase utkRSTa hote haiM bharatakSetra meM AkAroMkA aura bhAvoMkA AvirbhAva kaisA thA? uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! usa samayameM bharatakSetra kA 'bahusamaramaNijje bhUbhibhAge hotthA' bhUmibhAga atyanta samatala TIkAtha-kALanuM nirUpaNa cAlI rahyuM che, te kAraNe suSamasuSamAkALe bharatakSetranI kevI sthiti hatI, te A sUtramAM sUtrakAre prakaTa karela che-A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune mev| prana pUche che / 'jaMbUddIve NaM dIve imIse ossappiNIe susamasusamAe samAe uttamaTTapattAe' mahanta ! 241 dI5 nAmanA dvIpamAM A vartamAna avasarpiNInA suSamasuSamA kALe (te suSamasuSamA kALa cAra sAgaropama keDAcheDIne kahyo che, ane temAM Ayu, kAya Adine sauthI utkRSTa kahyAM che) bharata kSetramAM AkArone tathA bhAvono AvirbhAva ke hato? mahAvIra prabhu kahe che'goymaa ! gotama! te samaya 12kSetramA 'bahusamaramaNijje bhUmibhAge hotthA' bhUmibhAga atyanta samatala hatuM (khAbaDa khUbaDa, uMcanIce na hata) ane atizaya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIne ata eva ramaNIyaH bhUmibhAgaH bhUmadezaH AsIt, tadeva darzayati-'se jahA nAma AliMgapukkhare ivA0' taghayA nAma AlizapuSkara itivA, AliGgasyasamatalamukhavAdhavizeSasya puSkaromukhapuTaH iti samatalaH komalovA bhavati, tathaiva bhAratabhUbhAgaH samatalAkAraH kAmalabhetyarthaH, ' evaM uttarakuzvatanvayA neyacA' evaM tathA cAtra uttarakurubaktavyatA jJAtavyA, nIvA'bhigamoktocarakura baktavyatAnusAraM bhAratasya vaktavyatA svayamUhanIyA ityAzayaH, nIvAbhigamoktA utsara kuruvaktavyatA ceyam- muiMgapukkhareivA, sarataleicA, karatale ivA' mRdaGgapuSkaraH mRdaGgasya vAdyavizeSasya puSkaraH agrabhAgapuTaH iti vA mRdaGgamuma puTAkAra sadRzaH samatalo bhAratabhUbhAgaH AsIt, evaM sarastalam, iti cA, sarasA-sarovarasya talapadezavat samA bhAratabhUmadezaH, athavA karatalavat samo bAlA thA viSamatA U~cI nIcI avasthA bAlA nahIM thA, isIse vaha ramaNIya thA isI bAtako sUtrakAra 'se nahA nAmae AliMgapukcarei bA' isa sUtra pATha dvArA prakaTa karate haiM jaise samatala mukhavAle bAtha vizeSakA tabalAkA mukhapuTa samatala hotA hai usI prakArase bharatakSetrakA bhUbhAga samatala AkAravAlA aura komala thaa| 'evaM uttarakuruvattavyayA neyavyA' jIvAbhigamasUtra meM jaisI uttarakurukI vaktavyatA kahI gaI hai usIke anusAra yahAMpara bharatakSetrakI vaktavyatA jAnanI caahiye| jIvAbhigamasUtra meM uttarakurukI vaktavyatA isa prakArase hai 'muiMgapukkharei vA saratalei vA, karataleivA' uttarakurukSetrameM sadA prathamakAla suSamasuSamA rahatA hai isa kAraNa vahAMko bhUmibhAga tabalAkemukhake jaisA samatala hotA hai' tAlAba ke talake samAna sama ekasA rahatA hai, tathA hathelI ke 2maNIya tA, 2 vAtana sUtrA2 mA sUtrA dvArA 148 73 cha-' se jahA nAmae AliMgapukkharei vA' / samatala bhane ma tamasAna bhumaTa sApa cha, mevA 4 samatala mana mA bharatakSetrako bhUmikA to. 'evaM uttarakaravattavvayA NeyabvA' pAlirAma sUtramA rukSetranu ra vana , mera bharatakSetranuM paNa varNana samajavuM. pAlima sUtramA uttarunu mA pramANe na yu - muiMgapurakhare ivA saratalei vA karataleI vA, hattara satramA saha prathama (bhupamapamA rahe che. tethI tyAM bhUmibhAga tabalAnA mukha je samatala hoya che, sarovaranA taLiyA, je samatala hoya che ane hathelInA je eka sarakhe hoya che. A vAna pramANe zrI bhagavatI sUtra: 5 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamevacandrikA TIkA sa.6 u.7 sU.4 suSamamuSamAdharakanirUpaNam 87 bhAratamadeza ityayaH evaMrItyA bhAratasya bhUmisamatAyAH, bhUmibhAgagatatRNamaNInAM varNapaJcakasya, surabhigandhasya, komala sparzasya, zubhazabdasya, vApyA dInAm, vApyAunugatotpAtaparvatAdInAm, utpAtaparvatAdhAzritAnAM iMsA''sanA dInAm, latAgRhAdInAm, zilApaTakAdInAMca varNanA vaktavyA, tAzavarNanAnte ca jIvAbhigame evaM dRzyate-'tatthaNaM bahave bhArayA maNussA maNussIoya AsayaMti, sayaMti ciTThati, nisIyaMti, tuyaThaMti' ityAdi, tatra khalu bahavaH bhAratAH manuSyAH mAnuSya ca AsIdanti, zerate, tiSThanti, niSIdanti, truTayanti, ityabhiprAyeNevAha-'jAva Asayanti, sayaMti, yAvat-AsIdanti, sherte| yAvatpadasaMgrAhyANi jaimA ekasA rahatA hai isI varNanake anusAra bharatakSetrakA bhUbhAga bhI prathamakAla suSamasuSamAke samayameM aisA hI rahatA hai bhUmibhAgameM rahe hue tRNa aura maNi ye saba pAMca varNavAle hote haiM, gaMdha sugaMdhita hotI hai, sparza komala hotA hai, zabda suhAvane hote haiM, vApikA AdimeM anugata utpAta parvata Adi hote haiM, utpAta parvatAdikoMke bhAzrita haMsAsana Adi hote haiM, latAgRha Adi hote haiM, zilApaTTaka bhAdi hote haiM seo ina saba bAtoM kA varNana bhI yahA~ bhAratakSetrakI bhUmimeM karalenA cAhiye / kyoMki aisA hI varNana jIvAbhigama sUtra meM kiyA gayA hai / isavarNanake antameM jIvAbhigamasUtrameM phira aisA pATha bhAyA huA hai 'tatya NaM vahave bhArayA maNussA maNumsIo ya AsapaMti, sayaMti, ciTuMti, nisIyaMti, tuyati' isI abhiprAyako lekara yahAM para bhI sUtrameM 'jAva AsayaMti, sayaMti' aisA pATha kahA gayA hai| yahAM yAvat zabdase jina padoMkA saMgraha huA hai ve pada saSa bharatakSetrane bhUmibhAga paNa prathama kALa suSamasuSamAnA samayamAM e ja rahe che. bhUmibhAgamAM rahelAM tRNu ane maNi pAMca varNavALA hoya che, gaMdha sugaMdhI ja hoya che. sparza kemaLa hoya che, zabda madhura hoya che, vApikA Adi hoya che, vApikA AdimAM anugata utpAta parvata Adi hoya che, utpAta parvatAhikamAM Azrita haMsa Adi hoya che, latAgRha Adi hoya che, zilApaTTaka Adi hoya che. te e badhI vastuo bhAratavarSamAM paNa hoya che ema samajavuM. A varNananA antabhAge jIvAbhigama satramAM mA pradhAna sUtrAmAyA cha- 'tattha NaM bahave bhArayA maNussA maNussIoya AsayaMti, sayaMti, ciTThati, nisIyaMti, tuyaTuMti' pAtane anumAna maha para 'jAva AsayaMti. sayaMti' mevo pA mAdhya. hI 'yAyata 54thA 2 pahAnI saba yo cha, ta samasta pa: 52 bhAvAma mA che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 8. ca padAni saMgRhya upari pradarzitAnyeva / ' tIseNaM samAe bhArahe vAse tatva tattha - dese dese, tarhi tahi bahave udAlA kuddAlA' tasyAM khalu avasarpiNyAM prathamArake samAyAM suSamasuSamAyAM bhArate varSe tatra tatra bhAratasya khaNDe khaNDe, deze deze khaNDAMze khaNDAMze, tatra tatra dezasyAMze, dezasyAMze bahavaH udArAH vizAlA: kuddAlA: uddAlakAdayaH puSpavRkSavizeSAH 'nAva - kusa - vikusa visuddharukkhamUlA' yAvat- kuzavikuzavizuddhavRkSamUlAH kuzaiH darbhaiH, vikuzaiH balla jAdibhiH tRNavizeSaiH vizuddhAni tadrahitAni vRkSamUlAni yeSAM te tathA Asan yAvatkaraNAt -' kayamAlAnaTTamAlA ' ityAdi saMgrAhyam 'jAva chavvihA maNussA aNusajjitthA' yAvat SavidhAH SaTraprakArAH manuSyAH anuSaktavantaH pUrvakAlAn kAlAntaramanuvRttavantaH Asana, yAvatkaraNAt - 'mUlamaMto, kandamaMto, khaMdhamaMto, tayAmaMto, sAlamaMto' ityAdi saMgrAhyam, mUlavantaH kandavantaH ityAdi aupa " Upara meM dikhA hI diye gaye haiM / 'tIse NaM sabhAe bhArahe vAse tattha tattha dese dese, tahi tarhi vahave udAlA kuddAlA' avasarpiNI ke prathama Araka suSamasuSamAmeM bharatakSetra meM bhAratake khaNDa khaNDa meM, dezadezameM, khaNDAMza khaNDAMza meM, dezake aMza aMzameM vizAla uddAlaka AdivRkSa ( youse yukta vRkSa vizeSako uddAlaka kahate haiM) the / yAvat 'kusavikusabisuddha rukmUlA' vRkSoMke mUlabhAga adhobhAga kuza evaM vikuza balvaja Adi tRNavizeSAse rohata the / yahAM yAvat zabda se ' kayamAlAnamAlA' ityAdi pAThakA saMgraha huA hai / 'jAva chavvihA maNussA' aNusajjitthA' yAvat cha prakArake manuSya pUrvakAlase dUsare kAlameM Aye hue the / yahAM yAvat padase 'mUlamaMto, kaMdamaMto, khaMdha maMto, tathAmaMto, 'tI se NaM samAe bhArahe vAse tattha tattha dese dese, tahiM tahi bahave uddAlA kuddAlA' avasarpilInA pahelA yArAnA suSabhasuSamA aNe bhAratavarSa bhAM bhAratanA pratyeka dezamAMpratye khaDamAM, pratyeka kha'DAMzamAM ane pratyeka dezanA pratyeka vibhAgamAM vizALa uddAlaka Adi vRkSa hatAM. ( puSpavALAM eka prakAranAM vRkSAne uddAlaka kahe che) yAvata kusavikuvisuddha rukkhamUlA' vRkSanA bhUjano bhAga Gkuza (hala'), videza (bhavana) mAhitRNuvizeSAthI rahita hatI. sahI' 'yAvat' 54thI 'kayamAlA naTTamAlA ' ityAdi pAThanA saMgraha thayA che. 6 'jAva chanhiA maNussA aNusajjitthA ' ( yAvat) 7 prabhAranA manuSya pUrva - ajabhAMdhI jI gaNamA vyAsAMDato. hI 'yAvata' kaMdamaMtro, khaMdhamaMto, tayAmaMto, sAlamaMto' mA honA saMtha thayo che, tebhano zrI bhagavatI sUtra : pa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.7 sU.4 supamasuSamAdharakanirUpaNam 89 pAtikasUtroktaM saMgrAhyam, uddAlakavRkSavizeSaNaM bodhyam / tAneva SavidhAna manuSyAnAha-taM jahA-pamhagaMdhA, miyagaMdhA, amamA, teyatalI, sahA, saNicArA' tadyathA-padmagandhAH padmasamagandhavantaH, mRgagandhAH mRgamada (kastUrI) samagandha vantaH, amamAH, nAsti mama mamatvaM yeSAM te amamAH mamatArahitA ityarthaH, tejastalinaH, tejaH, talaM rUpaM ca yeSAM te tejastalina; tejasvinaH rUpavantazca paramaparAkramasaundaryazAlinaH ityarthaH, sahA:-sahante iti sahAH sahanazIlAH samarthAzca, zanaizcAriNaH zanaiH mandaM mandam saMbhramAbhAvAt anutsukatvAca carituM vicarituM zIlaM yeSAM te zanaizcAriNaH zAntasvabhAvatayA gajavadmandagamanakartAraH manuSyA Asan iti bhAvaH / ante gautamaH uparyuktaM svIkurvannAha 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ni tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti / he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM sarva satyameveti // mU0 4 // iti zrI-jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrIghAsIlAlabativiracitAyAM zrIbhagavatIsUtrasya prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM SaSThazatakasya saptamoddezakaH samAptaH // 6-7 // sAlamaMto' ityAdi pATha saMgRhIta huA hai / isa pAThake zabdoMkA artha aupapAtika sUtrakI TIkAmeM karadiyA gayA hai / ye saba vizeSaNa uddAlaka vRkSa ke haiM / chaha prakArake manuSya ye hai 'taM jahA' jaise 'pamhagaMdhA, miyagaMdhA, amamA, teyatalI, sahA saNiMcarA' padmakI jaisI gaMdhavAle, kastUrI kI jaisI gaMdhavAle, mamatAbhAvase rahita, tejasvI, rUpazAlI paramaparAkrama evaM sauMdaryazAlI, sahanazIla samartha, evaM saMbhramakA abhAva hojAne se tathA anutsukatA se rahita ho jAneke manda2 cAla calane vAle the / tAtparya yaha hai ki zAnta svabhAva honese ve gajakI cAla jaisI cAla calate the / antameM gautama upaupapAtika suganI TIkAmAM ApavAmAM Avela che. te badhAM pade uddAlaka vRkSanAM vishess| che. havecha prA2nA manuSyo vAmAM Ave - ( taMjahA) ma pamhagaMdhA, miyagaMdhA, amamA, teyatalI, sahA, sarNicarA' (1) pAnA mevA gANA, (2) 42tUrInA kI gayA , (3) mamatA mAthI rahita, (4) teravI, suMdara-parama parAkrama ane sauMdaryazALI (5) sahanazIla ane (6) saMghamane abhAva thaI javAne kAraNe tathA utsuktAthI rahita thaI javAne kAraNe dhIme dhIme cAlanArA. kahevAnuM tAtparya e che ke zAnta savabhAvavALA hevAthI teo gajanA jevI gatithI cAlatA hatA. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce yukta saba kathanako svIkAra karate hue prabhuse kahate haiM ki 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte tti' he bhadanta ! jaisA Apa devAnupriyane pratipAdita kiyA vaha saba aisA hI hai bhadanta ! ApakA kahA huA sarvathA satya hI hai| mu. 4 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke chaThe zatakakA saptama uddezaka samApta // 6-7 // have gautama svAmI mahAvIra prabhunA uparyukta samasta kathanane svIkAra karatAM 49 che. 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' ' mahanta ! ma viSayatuM mAye re pratipAdana karyuM te satya che. he devAnupriya ! ApanI vAta sarvathA satya che. sa. jA jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjagRta "bhagavatI' satranI prameyacandrikA vyAkhyAnA chaThThA zatakanI sAtabhA deza sabhAta // 1-7 // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha aSTamodezakaH prArabhyate SaSThazatake aSTamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNampRthivyaH kiyatyaH ? aSTau ! ratnaprabhAyAH madhye gRhagrAmAdirasti ? nAsti tatra udArA balAhakAH stanitazabdAzca santi / taM stanitazabdaM devaH asuro nAgazca prakaroti / tatra bAdaraH agnikAyo vartate kiM ? vigrahagatisamApanakAn varjayitvA anyo bAdaro'gnikAyo nAsti / tatra candraH sUryaH, tayoH prabhAvA bartante ? na vartante / evaMvidhaM praznottaraM saptAnAmapi nArakapRthivInAM viSaye AThave uddezakakA prAraMbha zataka 6 uddezaka 8 chaThe zatakake isa aSTama uddezakameM jo viSayavarNita huA hai usakA saMkSipta vivaraNa isa prakArase hai___pRthiviyAM kitanI haiM ? ATha haiM / ratnaprabhA pRthivIke bIcameM gRha grAma Adi haiM ? nahIM haiN| vahAM udAra balAhaka megha aura stanita zabda (meghagarjana) haiM ? hAM haiM / usa stanita zabdako deva karatA hai? yA asura karatA hai ? yA nAga karatA hai ? deva karatA hai, asura karatA hai evaM nAga karatA hai ! vahAM bAdara agnikAya hai ? vigraha gati samApannaka jIvoMko choDakara anya bAdara agnikAya nahIM hai| vahAM candra, sUrya haiM ? ina donoMkA vahAM prabhAva hai ? ye saba kucha vahAM nahIM hai / isI tarahake prazna aura uttara anya sAtoM pRthiviyoMke AThamo udezaka prAraMbha - zataka 6 uddezaka 8 AThamA uddezakanA viSayanuM saMkSipta varNana- prshn-'pRthviime| hI che ?' uttara-'248 che.' prazna-2tnaprabhA pRthvImA zu // mAhi cha ? uttara-'nathI'. prazna-'tyo bhecha bhane meghAna cha 53 ?' uttara-5, 2'. prazna-te meghagarjana deva kare che ? ke asura kare che? ke nAgakumAra kare che? uttara-deva paNa kare che, asura paNa kare che ane nAgakumAra paNa kare che prazna-"tyAM bAdara agnikAya che?" uttara-vigrahagatisamApannaka jI sivAyanA anya bAdara agnikAya tyAM nathI." pramatyAM zuM candra sUrya che? te bannene zuM tyAM prabhAva che? uttara-tyAM e kaMI paNa nathI. anya sAte pRthvInA viSe paNa eja prakAranA praznottare samajavA. paNa temAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 bhagavatIsUtre kartavyam / navaraM tRtIyAyAM pRthivyAM meghasaMsvedanAdikaM nAgaH na prakaroti, caturthI pRthivyAM tadanantarapRthivISu ca sarvAsu saMsvedanAdikaM kevalaM deva eva ekaH prakaroti, evaMvidhameva praznottaraM saudharmAdidevaleokasambandhe'pi kartavyam, navaraM tu meghasaMravedanAdikaM tatrApi nAgo na prakaroti / sanatkumArAdi devaloke tu saMsvedanAdikaM kevalaM deva eva prakageti / saMgrahagAthA AyuSyabandhaH katividhaH ? SaividhaH, SaNNAM nAmAni, anayaiva rItyA yAvat vaimAnikA bodhyaaH| jIvAnAM bandhaviSayakaM praznocaraM, lavaNasamudra sambandhivicAraH, jIvAbhigamasUtra syAtidezatayA upanyAsaH / asaMkhyadvIpasamudraH / teSAM nAmAni ca yAvanti zubhanAmAni santi tAvanti bodhyAni / iti // viSayameM bhI karanA cAhiye vizeSatA jo hai vaha isa prakAra se hai ki tRtIya pRthivImeM meghakA saMsvedana Adi nAgakumAra nahIM karatA hai, cauthI pRthivImeM aura isakI bAdakI saba pRthivIyoM meM saMsvedana Adi kevala ekadeva hI karatA hai / isI prakArake prazna aura uttara saudharma Adi devaloka ke saMbaMdhameM bhI karanA cAhiye / vizeSatA yahAM para bhI itanI hI hai ki meghoMkA sasvedanAdika nAgakumAra nahIM karatA hai / sanatkumAra Adi devalokameM to saMsvedanAdika kevala deva hI karatA hai / saMgraha gAthA____ AyuSyabaMdha kitane prakArakA hotA hai ? chaha prakArakA hotA hai| chahake nAma / isIrItise yAvat vaimAnika jAnanA cAhiye / jIvoM ke bandhaviSayaka praznottara lavaNasamudra saMbaMdhI vicAra jIvAbhigamasUtrakA atidezarUpase upanyAsa asaMkhyAta dvIpasamudra inake nAma jitane zubha nAma haiM utane hI hai| ATalo ja taphAvata samajavA-trIjI pRthvImAM meghanuM saMsvedana Adi nAgakumAra karatA nathI, cethIthI AThamI sudhInI pRthvIomAM saMvedana Adi deva ja kare che. e ja pramANe praznottare saudharma Adi devakane viSe paNa samajavA. ahIM eTalI ja viSezatA che ke meghenuM saMvedana Adi nAgakumAra karatA nathI. sanaskumAra Adi devalekamAM te saMdana Adi kevaLa deva ja kare che. saMgraha gAthAnA vistAranuM kathana-AyuSyabaMdha keTalA prakAranA hoya che?" "cha prakAranA hoya.' e prakAranAM nAmanuM kathana. e ja pramANe vaimAnika paryantanuM pratipAdana. chanA banyaviSayaka praznottare, lavaNasamudra viSe vicAra, jIvAbhigama sUtrane atidezarUpe upanyAsa, asaMkhyAta dvIpa samudra, temanA nAma, jeTalAM zubha nAma che eTalo ja che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u. 8 sU. 1 pRthivIsvarUpanirUpaNam 93 pRthivIvaktavyatAmUlam-'kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo? goyamA ! aTTa puDhavIo paNNattAo, taM jahA-rayaNappabhA, jaav-iisiipbbhaaraa| atthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe gehA ivA, gehAvaNA ivA ? / goyamA ! NoiNa? samahe ! asthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe ahe gAmA ivA, jAva, sannivesA ivA ? jo iNahe smhe| atthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe urAlA balAhayA saMseyaMti, saMmucchaMti, vAsaM vAsaMti ? / haMtA, atthi ! tiNi vi paka reNti| atthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe bAyare agaNikAe ? / goyamA ! No iNaTe samahe, nannattha viggAhagai samAvannaeNaM / atthi NaM bhaMte imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe caMdima jAva-tArArUvA ? go iNaTe samahe ! asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe caMdAbhA ivA sUrAbhA ivA ? No iNahe samahe / evaM dobAe puDhavIe bhANiyavvaM / evaM taccAe vi bhANiyavaM, navaraMdevo vi pakarei, asuro vi pakarei, No NAgo pakarei / cautthIe vi evaM, navaraM devo eko pakareDANo asaro, No nAgo pakareDa! evaM heTillAsu savAsa devo eko pakareDa / asthi NaM bhaMte! sohammI-sANANaM kappANaM ahe gehA ivA, gehA vaNA ivA ? / No iNa? smhe| asthi NaM bhaMte ! urAlA balA hayA ? haMtA, asthi / devo pakarei, asuro vi pakarei, No zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre nAgo pakarei / evaM thaNiya sddevi| atthi NaM bhaMte! bAyare puDhavIkAe, bAyare agaNikAe ! / No iNa samaTe, naNNattha vigghgismaavnnennN| asthi NaM bhaMte ! caMdima0 ! No iNaTre samaha ! asthiNaM bhaMte! gAmA ivA0 ? No iNahe sama ! atthi NaM bhaMte ! caMdAbhA ivA ! goyamA ! No iNaTesamaTe ! evaM saNaMkumAra-mAhidesu, navaraM-devo ego pakarei / evaM baMbhaloe vi, evaM babhalogassa uvAra savehi devo pakarei, pucchiya vo ya / bAyare AukAe, bAyare agaNikAe, bAyare vaNassai kAe, aNNaM taM ceva / gAhA-'tamukAe kappapaNae agaNi puDhavI ya agaNi puDhavIsu / AU teU vaNassaI kappuvarima kaNha rAIsu' ||suu0 1 // chAyA-kati khalu bhadanta ! pRthivyaH prajJaptAH ? gautama ! aSTa pRthivyaH prajJaptAH, tadyathA-ratnaprabhA, yAvat-ISatpAgbhArA / asti khalu bhadanta ! asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm adhogehA iti vA, gehApaNA iti vA ? gautama ! pRthivIvaktavyatA'kaiNaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha-(kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo) he bhadanta ! pRthiviyAM kitanI kahI gaI haiM ? (goyamA) he gautama ! (aTTha puDhavIo paNNattAo) pRthiviyAM ATha. kahI gaI haiM / (taMjahA) ve isa prakArase haiM (rayaNappabhA, jAva isI pabbhArA) ratnaprabhA yAvat iisstpraagbhaaraa| pRthvI tavyatA'kaiNaM bhaMte !' tyAdi sUtrArtha-(kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo ?) 3 mahanta ! vaame| kI 4 cha ? (goyamA !) 3 gautama ! (aTTha puDhavIo paNNattAo) pRthvii| 18 46. (taMjahA) mano nAmamA pramANe che-(rayappamA jAva isIpabbhArA) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.8 mU.1 pRthivIsvarUpanirUpaNam 95 nAyamarthaH samarthaH asti khalu bhadanta ! asyAH ratnaprabhAyAH adhogrAmA iti vA yAvata-sabhivezA iti vA ? nAyamarthaH samarthaH ! asti khallu bhadanta ! asyAH ratnaprabhAyAH pRthivyAH adhaH udArAH balAhakAH saMsvidhanti, saMmUrcchanti, varSAM varSanti ? hanta, asti, trayopi prakurvanti-devo'pi prakaroti, asuro'pi prakaroti, nAgo'pi prakaroti / asti khalu bhadanta ! asyAM ratnaprabhAyAM (asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe gehAi cA, gehAvaNAi vA) he bhadanta ! nIce sthita isa ratnaprabhA pRthivImeM gRha athavA gRhApaNa haiM kyA ? (goyamA No iNaDhe samaDhe) he gautama! yaha artha samartha nahIM hai / (asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe ahegAmAi vA jAva sannivesAi vA) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivImeM grAma yAvat sanniveza haiM kyA ? (No iNaDhe samaDe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe urAlA balAhayA saMseyaMti, saMmucchaMti, vAsaM vAsaMti ?) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivImeM udAra megha saMsvedayukta hote hai ? saMmUcchita hote haiM ? vRSTi karate haiM ? (haMtA atthi) hAM aisA hotA hai / (timi vi pakareMti devo vi pakarei, asuro vi pakarei, nAgo vi pakarei) tInoM bhI karate haiM deva bhI karatA hai| asura bhI karatA hai nAga bhI karata! 2.namAthI badhana paraprAmA2paya-tanI mA pRthvImA samAvI, (asthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe gehAi vA, gehAvaNAi vA ?) mahanta ! nIce rahelI A ratnaprabhA pRthvImAM ghara athavA gRhApaNa (hATe) che kharo ? (goyamA !) he gItama! (No iNaTe samahe) mA artha samartha nathI. meTale tyA 7 mA nathI. atthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe ahe gAmAi vA, jAva sannivesAi vA ?) he mahanta ! // 2namA pRthvImA mathI ne sanniveza bhayantanA sthaan| cha ma ? (No iNaTe samaTe?) gautama! tyAMyAmA 44 pa nathI. (atyi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe urAlA balAhayA saMseyaMti saMmucchaMti, vAsaM vAsaMti ?) 3 mahanta! AL RnA pRthvImA zuER (vizA) me satvena pAme cha? saMbhUti (trita) thAya cha? pRSTi 12sAva cha? (haMtA, atthi) &ii, mej thAya che. mahanta! te satvehana mAhi / 42 cha?Y13 cha? zu masura 43 hai ? zu nA 43 cha ? (tinni vi pakAti-devo vi pakarei, asuro vi pakarei, nAgo vipakarei) gautama! trale 43 -15 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 bhagavatIsUtre " pRthivyAM bAdaraH stanitazabdaH ? hanta ! asti / trayo'pi prakurvanti / asti khalu bhadanta ! asyAH ratnaprabhAyAH pRthivyAH adho bAdaro'nikAyaH ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, nAnyatra vigrahagatisamApanakena / asti khalu bhadanta ! asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm adhazcandramAH yAvat - tArArUpAH ? nAyamarthaH samarthaH asti khalu bhadanta ! asyAM ratnabhAyAM pRthivyAm adhaH candrAbhA iti hai / (asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe bAyare thaNiyasa) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivImeM bAdara stanita zabda hotA hai kyA ? (haMtA asthi, tini vi pakareMti) hAM gautama ! hotA hai / isa stanita zabdako tInoM bhI karate haiM / (asthi NaM bhaMte ! ise rayaNappabhAe puDhavIe ahe bAyare agaNikAe) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivImeM bAdara agnikAya hai kyA ? (goyamA) he gautama ! ( No Na sama) yaha artha samartha nahIM hai, (NaNNattha viggahagaisamA vanaeNaM) kevala vigrahagatisamApaznaka jIvoMko choDakara / (atthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe caMdima jAva tArAkhvA ) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivImeM candramA yAvat tArArUpa haiM kyA ? (No iNaTThe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (asthi NaM bhaMte ! hamase rayaNabhA puDhavIe caMdA bhAi vA sUrAbhAi vA ) he bhadanta ! isa thae| ure che, asura pa9| 42 che bhane nAga pazu 1re che. (atthiNaM bhaMte ! imIse rayaNabhAra puDhavIe ahe bAyare dhaNiyasadde ? ) he lahanta ! pRthvImAM zuM mahara stanita zabda (bhedhaganana ) thAya che ? (haMtA, asthi, tini vi pakareM ti) DA gautama ! thAya che, te bheghagana bho (heva, asura ne nAga) 1re che. ( asthi NaM bhaMte! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe bAyare agaNikAe ? ) he laddanta! yA ratnaprabhA pRthvImAM zu mAhara agbhiAya hoya che ? goyamA ! No iNahe sama) he gautama! A bAta marAmara nathI. (NaNNattha viggahaga isamAvaNNaeNaM ) kevaLa vigrahagatiprApta jIvA sivAyanA jIvA tyAM hAtA nathI. eTale ke vigrahagati sabhApannaH bhavAnA tyAM sahabhAva udyo che. (asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe, puDhavIe ahe caMdima jAtra tArArUvA ?) he lahanta! yA ratnaprabhA pRthvImAM yandramA, sUrya, nakSatro, tho bhane tArA che marAM ? A ratnaprabhA ( No iNaDe samaTThe) he gautama! tyAM yandra yAhi jyotiSi devA nathI. ( asthi bhaMte ! imI se rayaNappabhAe puDhavIe caMdAbhAi vA sarAbhAi vA ? ) zrI bhagavatI sUtra : pa Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamaivacandrikA TIkA za. 6 u. 8 sR. 1 pRthivIsvarUpanirUpaNam 97 tA, sUryAbhA iti vA ? nAyamarthaH samarthaH / evaM dvitIyAyAM pRthivyAM bhaNitabhvam / etram tRtIyAyAmapi bhaNitavyam, navaram - devo'pi prakaroti, asuro'pi prakaroti, no nAgaH makaroti caturthyAmapi evam navaram - devaH ekaH prakaroti, mAsuraH, na nAgaH prakaroti / evam adhastanISu sarvAsu devaH ekaH prakaroti / asti khalu bhadanta ! saudharmezAnayoH kalpayoH ayo gehA iti vA, gehApaNA ratnaprabhA pRthivImeM candraprabhA athavA sUryaprabhA hai kyA ? (No iNa TThe samaTTe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| ( evaM doccAe puDhavIe bhANiyanba) isI taraha se dvitIya pRthivImeM bhI kaha lenA cAhiye / ( evaM taccAe vi bhANiyanvanavara devo vi pakare, asuro vi pakarer3a, No NAgo pakares) isI tarahase tRtIya pRthivImeM bhI kahalenA cAhiye / vizeSa yaha hai ki tRtIya pRthivImeM deva bhI karatA hai asura bhI karatA hai / parantu nAga nahIM karatA hai / (utthevi evaM navaraM devo eko pakarei) cauthI pRthivImeM bhI aisA hI kahalenA cAhiye vizeSatA yahAM para itanI hI hai ki yahAM kevala eka devahI karatA hai (No asuro, jo nAgo pakarer3a ) na asura karatA hai aura na nAga karatA hai / ( eva heDilAsa savvAsu devo ekko pakareha ) isI prakAra se nIcekI samastabAkI kI pRthiviyoMmeM eka deva hI karatA hai / ( asthi NaM bhaMte ! sohammIsANaM kappANaM ahe gehA bA he ahanta! yA ratnaalA pRthvImAMzu yandranIprabhA De sUrya nIlA che jarI ? (No iNaTThe samaTThe ) he gautama / tyAM candra sUryanA aAza saMbhavita nathI. ( evaM doccAe puDhavIe bhANiyAM) mA prabhASenuM sthana mIla pRthvInA viSayabhAM pazu samabhavu. (ri amre vibhANiyavvaM - Navara devo vi pakarei, asuro vi pakare, No gAgo pakarei) me 4 prabhASenuM prathana zrI pRthvI viSe yA samanyuM parantu zrIla pRthvImAM sasvedana Adi deva paNa kare che ane asura paNa kare che, parantu nAga karatA nathI, bheTalI 4 vizeSatA samabhavI. (cautthe vi evaM - devo ekko pakareha) cAthI pRthvImAM paNa eja pramANe kathana samajavuM. temAM savedana Adi kevaLa eka heva 04 5rai che, peTavI vizeSatA samanvI, ( No asuro, No nAgo pakare ) asura 42tA nathI bhane nAga pazu uztA nathI. ( evaM hillA prabhA mADInI samasta nIthenI pRthvImA 4 va 4 42 che. (asthi NaM bhaMte ! sohammIsAsANaM kappANaM pakareha) zrI bhagavatI sUtra : pa savvAsa devo eko saMzvahana mAhi ahe geSvAra bA. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 - - - bhagavatIne iti vA ? nAyamarthaH samarthaH / asti khala bhadanta ! udArA balAhakAH ! inta, asti / devaH prakaroti, asuropa prakaroti na nAgaH mkroti| evaM stanitazabdo'pi / asti khalu bhadanta ! bAdaraH pRthivIkAyaH bAdaro'nikAyaH! nAyamarthaH samarthaH, anyatra vigrahagatisamApanakena / asti khalu bhadanta ! candramAH ? nAyamarthaH samarthaH, asti khalu bhadanta ! grAmAH iti vA0 ? nAyagehAvaNAi vA) he bhadanta ! saudharmakalpa evaM IzAnakalpa ke nIce gRha yA gRhApaNa haiM kyA ? (No iNadve samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (asthi NaM bhaMte ! urAlA balAhayA) he bhadanta ! saudharmakalpa aura IzAnakalpake nIce vizAla megha haiM kyA ? (haMtA atthi) hAM gautama ! vizAla megha haiN| (devo pakarei, asuro vi pakarei, No nAgo pakarei) una meghoMko deva karatA hai / asura bhI karatA hai / para nAga nahIM karatA hai / (evaM thaNiyasahe vi) isI tarahase stanita zabdake viSayameM bhI jAnanA cAhiye / (asthi NaM bhaMte ! bAyare puDhavIkAe, bAyare agaNikAe) he bhadanta ! vahAM para vAdara pRthivIkAya aura bAdara agnikAya hai kyA ? (No iNadve samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (asthiNaMbhaMte caMdima) he bhadanta ! vahAM candramA Adi hai kyA? (No iNadve samaDhe) he gautama yaha artha samartha nahIM hai| ( naNNatthaviggahagaisamAvannaeNaM) kevala vigrahagatti samApanaka jIvoMko choddkr| (asthi NaM bhaMte caMdima) he bhadanta vahAM candramA Adi hai kyA? (No iNadve samaDhe / he gautama yaha atha samartha nahI hai) (asthi NaM bhaMte ! gAmAivA ?) gehAvaNAi vA ?) maha-ta! sIdhama ane 4Ana 465nI nAya zuru mayA DA55 (2) che ? (No iNane samate) 3 gItama! tyA mAhi 44 595 nathI. (atthiNaM bhaMte ! urAlA bahAlayo ?) he maha-ta! zumA viza bhedha cha ? (haMtA atthi) 7, gautama ? tyA vizA megha hAya che. (devo pakarei, amaro vi pakarei, No nAgo pakarei) te bhedhArnu saravahana mAvi 55 42 se sane sasura pAra 427, parantu nAmA2 42tA nathI. (evaM thaNiya sadde vi) me pramANe stanita za6 (meghagana) nA viSayamA 5 samanva'. (asthi NaM bhaMte! bAyare puDhavIkAe, bAyare agaNikAe ?) he mahanta! tyAM zumAra vI5 bhane mA2 mAnAya cha ? (No iNaSTre samaTe) he mahata! tyAM mAra pRvIya mAhi nathI, (naNNattha viggaharI samAvannaeNaM) gautama! tyA 7 vigatimA ta bhAna jIne ja sadbhAva che, te sivAyanA bAdara pRthvIkAya Adi jIvene tyAM sabhAva nathI. (asthiNaM bhaMte! caMdima.) saha-ta! tyo yandramA mA che 2i ? (No iNadre samadre) he gautama! ii yandramA ma yAtiSihI nathI. (atthiNaM bhaMte ! gAmAi zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacAndrakA TIkA za.6 u.8 sU.1 pRthivIsvarUpanirUpaNam marthaH samarthaH / asti khalu bhadanta ! candrAmA iti vA0 ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / evaM sanatkumAra-mAhendrayoH, navaram-devaH ekaH prakaroti / evaM brahma geke'pi / evam brahmalokasyopari sarvatra devaH prakaroti / praSTavyazca bAdaro'kAyaH, bAdaro'nikAyaH, bAdaro banaspatikAyaH, anyat tadeva, gAthA-'tamaskAyaH kalpapazcake'gniH pRthivI cAgniH pRthivISu / Apastejo vanaspatiH kalpoparimakRSNarAjISu ||suu0 1 // he bhadanta ! vahAM grAmase lekara sanniveza Adi haiM kyA ? (No iNadve samaTTe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (asthi NaM bhaMte ! caMdAbhAi vA) he bhadanta ! vahAMpara candrakI prabhA Adi haiM kyA ? (goyamA) he gautama ! (No iNaTe samaTe) yaha artha samartha nahIM haiN| (evaM saNaMkumAra mAhiMdesu navaraM devo ego pakarei) isI tarahase sanatkumAra bhaura mAhendra devalokameM bhI jAnanA cAhiye vizeSatA yahAM para kevala itanI hI hai ki yahAM para eka deva hI karatA hai (evaM baMbhaloe vi evaM saMbhalogasa uvari samvehiM devopakarei, pucchiyavoya bAyare bhAukAe, bAyare agaNikAe, bAyare vaNassaikAe, aNNaM taM ceva) isI taraha se brahmalokameM bhI jAnanA cAhiye / isI tarahase brahmaloka ke Upara samasta sthaloMmeM deva karatA hai / tathA samasta jagaha bAdara apakAya, yAdara agnikAya aura bAdara vanaspatikAyake saMbaMdha prazna karanA caahiye| bAkI saba pUrvako tarahase hI hai| gAhA-gAthA 10) he baha-ta! tyo mathI dhana sanniveza mA cha ? (NoDaNade samade) re gautama! ma ma mAhinA sahabhAva nathI. (asthiNaM bhaMte ! caMdAbhAi vA0?) mahanta ! | tyo yandra, sUrya mAhinI marI? (No iNade samate) hai gautama! tyAM yandrAhinI pramA samavI zatI nayI. (evaM saNaMkumAra mAhidesuNavaraM devo ego pakarei) 2 pramANe sanatbhAra bhane mAhendra panA viSayamAM paNa samajavuM. vizeSatA kevaLa eTalI ja che ke temAM saMvedana Adi eka 31 // 42 cha. (eva baMbhaloe vi, evaM baMbhalogassa uvariM samvehiM devo pakarei, pucchiyanyo ya bAyare AukAe, bAyare agaNikAe, bAyare vaNassaikAe, aNNaM taMceva) me 24 pramANe prakSo 465nA viSayamA 5 sabhA. me pramANe brahmalekathI uparanA samasta kalpamAM saMdana Adi kevaLa deva ja kare che ema samajavuM. tathA samasta jagyAe bAdara apakAya, bAdara agnikAya ane bAra vanaspatikAyanA saMbaMdhamAM prazna pUchavo joIe. bAkInuM samasta kathana pahelAnA kathana zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne TIkA-saptamorezakAnte bharatakSetrasya svarUpaM nirUpitam, atha aSTamoreSaka pRthivInAM svarUpaM nirUpayitumAha-kai gaM bhaMte' ityAdi / 'karaNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kati kiyatyaH khaha pRthivyaH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA! aTTa puravIo pANacAyo' he gautama ! aSTa pRthivyaH prajJaptAH, tAH eva pradarzayati-taM jahA-rayaNappabhA, jAva-Isi pambhArA' tadyathA-ratnamabhA, yAvat-ISatmAgbhArA siddhazilA, yAvatkaraNAt-zarkarAmabhA, bAlukAmamA, paGkamabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamastamaH pramA' iti saMgrAhyam' gautamaH pRcchati-'atthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe gehAivA, (tamukAe kappapaNae) ityAdi tamaskAyameM aura saudharmAdi pAMca kalpoM meM, agni aura pRthivIkAya kahanA cAhiye arthAt inake saMbaMdha meM prazna karanA cAhiye / pRthivIyoMmeM agnike saMbaMdhameM prazna karanA caahie| pA~ca kalpoMke Upara rahe hue sthAnoMmeM tathA kRSNarAjImeM tejaskAya aura vanaspatikAyake saMbaMdhameM prazna karanA cAhiye / ___ TIkArtha-saptama uddezakake antameM bharatakSetrake svarUpakA nirUpaNa kiyA gayA hai / aba isa aSTama uddezakameM pRthiviyoMke svarUpako sUtrakAra nirUpaNa kara rahe haiM isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'kai Na bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta ! pRthiviyAM kitanI kahI gaI haiM isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama 'ag puDhavIo paNNattAo' pRthivIyAM ATha kahI gaI haiM 'taMjahA' aba unhIMko dikhAne ke liye prabhu kahate haiM ki 'rayaNappabhAjAva IsIprabhArI sabhA.gAhA thA (tamukAe, kappapaNae) yA tabha345 bhane sAyama Adi pAMca kalpamAM agnikAya ane pRthvIkAyanA viSayamAM prazna karavo joie. pRthvI emAM agnikAyanA viSayamAM prazna kara jaIe. pAMca kapa karatAM UMcenA sthAnamAM tathA kRSNarAjiomAM tejaskAya ane vanaspatikAyanA viSe prazna karavA joIe. TIkArya-sAtamAM uddezakanA aMtima sUtramAM bhArata kSetranA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have A AThamAM udezakamAM pRthvInA svarUpanuM sUtrakAra nirUpaNa re-gautama svAmI mahAvIra pradhuna me prazna pUcha 3-karaNaM bhaMte ! puDhavIthI thapALo he bhadanta pRthvI keTalI kahI che? tene uttara ApatA mahAvIra xxx goyamA!! ke gautama ! 'aTTa puDhavIo paNNatAA' vI mus wh. 'taMjA tamanA nAma PAR prabhAre -' rayaNappamA jAva IsIpabhArA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikA TIkA za.6 u.8 sU.1 pathivIsvarUpanirupaNam 101 gehAvaNA ivA?' he bhadanta ! santi khalu asyA ratnaprabhAyAH pRthivyA adha: ayomAge sthitAyA gehAH gRAH iti vA ? gehApaNAH haTAH iti vA ! magavAnAha-goyamA ! No iNaDhe samaDe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH ratnamAyAm adhaH gehA gehApaNA vA naiva sambhavanti / gautamaH punaH pRcchati-'atthirNa maMte ! imIse rayaNappabhAe ahe gAmA ivA, jAva-saMnivesA ivA ?' he bhadanta ! santi khalu asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm adhobhAge sthitAyAM grAmA iti cA, yAvat-sannivezA iti vA ? yAvatkaraNAt AkarANi iti vA, nagarANi iti panbhArA' ratnaprabhA yAvat ISatprAgbhArA siddhazilA yahAM yAvat padase 'zakerAmabhA' bAlukAprabhA, paMkamabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamatamaHprabhA' ina avaziSTa pRthiviyoMkA saMgraha huA hai| aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'asthi NaM bhNte| imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe gehAi vA gehAvaNA i vA' he bhadanta ! isa ratnaprabhApRthivIke nIce gRha aura gRhApaNa hATa hai kyA? isake utsarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA ! No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt ratnaprabhAke nIce gRha evaM gRhApaNa nahIM hai| aba gautamapunaHprazna karate haiM ki 'asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe ahe gAmAi vA jAva saMnivesAi vA' adhobhAgameM sthita isa ratnaprabhA pRthivImeM kyA prAma yAvat sanniveza haiM ? uttarameM prabhu unase kahate haiM ki gautama ! 'No iNaTe samaDhe' yaha artha samartha nahIM hai arthAt ratnaprabhA pRthivIke nIce grAma yAvat sanniveza nahIM haiM yahAM yAvat padase (1) 2tnamalA, (2) rApramA, (3) vAyuprabhA, (4) dhUmapramA, (6) tama:pramA, bhane (7) tamaH tamaH pranA mane (8) pAlAsa. gautama svaamiin| prazna-'asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNpabhAe puDhayIe ahe gehAi vA gehAvaNAiyA?'348-d! mA 2tnamA pRthvI nIce 7 (32) ane Psipu (DATa) che ? uttara-'goyamA No imaDe samaTe 13 gautama! yA artha samartha nathI-eTale ke tyAM ghara, hATa Adi nathI. gautama svAmIne prazna'avi gaM bhaMte ! ImIse rayaNpabhAe puDhavIe gAmAi vA saMnivesAi vA?' he sadana! abhAgamAM rahelI evI A ratnaprabhA pRthvImAM zuM gAmathI sanniveza -tanA sthAna samavita cha ? mahAvIra prbhune| utta2-'goyamA No iNaTe samaDhe' gautama yA mAli syAnA nayI. jAva saMnicesAi vA'bhAra 'jA' VE sAva cha tayI niiyn| sthAnavizeSa aDara 125 // 27-'AkarANi iti zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vA, kheTAni iti vA, karvaTAni iti vA, maDambAni iti vA, droNamukhAni iti vA, pattanAni iti vA, nigamA iti vA, AzramA iti vA, saMvAhA iti vA' iti saMgrAhyam, bhagavAnAha-'No iNadve samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH; ratnaprabhAyA madhye grAmAdayaH sannivezAntA naiva saMbhavanti / gautamaH pRcchati'asthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe urAlA balAhayA saMseyaMti, saMmucchaMti, vAsaM vAsaMti ? ' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu asyAM ratna prabhAyAM pRthivyAm adhaH adhaHsthitAyAm udArAH vizAlAH balAhakAH meghAH saMsvidhanti saMsvedanaM kurvanti, saMmUrchanaM kurvanti, varSAM varSanti varSaNaM kurvanti kim ? bhagavAnAha- hatA, asthi, tinivi pakareMti,' he gautama ! hanta, satyam asti saMbhavati udArA meghAH ratnAprabhAyAM saMsvidyanti, saMmUrcchanti, varSA varSanti ca, tat saMsvedanaM saMmUcchana varSaNaM ca trayo'pi prakurvanti, tAnevAha'AkarANi iti vA, nagarANi iti vA, kheTAni iti vA, karvaTAni iti vA, maDambAni iti vA, droNamukhAni iti vA paTTanAni iti vA nigamA iti vA, AtramA iti vA, saMvAhA iti vA, isa pAThakA saMgraha huA hai / aba gautama prabhuse pUchate haiM ki 'asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe urAlA balAhayA saMseyaMti, saMmucchaMti vAsaM vAsaMti' he bhadanta ! adhaHsthita isa ratnaprabhA pRthivImeM kyA udAra-vizAla, balAhakamegha saMsbedana karate haiM, saMmUchana karate haiM, barasate haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki-'haMtA, atthi' he gautama ! ratnaprabhA pRthivImeM udAramegha saMsvedana karate haiM, saMmUrchana karate haiM aura varasate haiM isa saMsvedana, saMmachena aura varSaNarUpa kAryako 'tini vi pakareMti' tInoM bhI karate haiM so hI bA, nagarANi iti vA, kheTAni iti vA, karvaTAni Iti vA, maDaMbAni iti vA, droNamukhAni iti vA paTTanAni iti vA nigamA iti vA AsramA iti cA, saMvAhA iti vA' vArnu tAtparya se che tyo Ama, mA42, nagara, meTa karbaTa, Azrama, saMvAha, saMnniveza Adi sthAna nathI. A badhAM padene artha tamaskAya prakaraNamAM Ave che. gautama svAmIno prazna-'atthiNaM bhaMte ! imIse rayaNapabhAe puDhavIe ahe urAlA calAyA saseyaMti, saMmucchaMti, vAsavAsati ? manta! apasthita A ratanaprabhA pRthvIma! zuM udAra (vizALa) megha saMdana kare che ? saMmukharjIna 43 cha ? vRSTi varasAve cha? uttara- 'haMtA, atthi' 7, gautama ! 2nA pRthvImA vizAla bhavana sahana mAhi thAya che, mesaravahana, saMbhUchana bhane varSa 35 4Aya 'tinni vi zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 8 . 1 pRthivIsvarUpanirUpaNam 103 'devovi pakarei, asuro vi pakarei, nAgo vi pakarei' devo'pi prakaroti, asuro'pi prakaroti, nAgo'pi prakaroti saMsvedanAdikamiti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'asthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIo vAyare thaNiya sade ?' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm bAdaraH sthUlaH stanitazabdaH = ghanagarjanam 1 | bhagavAnAha 'haMtA, asthi, tiNi vi pakareMti' he gautama ! hanta, satyam ratnaprabhAyAM bAdaraH stanitazabdaH asti saMbhavati / taM ca stanitazabdaM trayo'pi devAsuranAgAH prakurvanti / gautamaH pRcchati 'asthi NaM bhaMte ! imI se rayaNappabhAe puDhavIe ahevAya re agaNikAe ? ' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm adhaH = adhobhAge kahate haiM 'devo vi pakarei, asuro vi pakarei, nAgo vi pakarei' devabhI karatA hai asura bhI karatA hai aura nAga bhI karatA hai aba gautamasvAmI prabhuse punaH pUchate haiM ki 'asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe bAyare thaNiyasade' he bhadanta ! avasthita isa ratnaprabhA pRthivImeM bAdara sthUla stanitazabda meghagarjanA hotI hai kyA ? yahAM para jahAM yaha 'asthi' zabda AyA hai vaha 'sabhavatikim' kyA aisA ho sakatA hai' isa saMbhavanA arthameM prayukta huA hai isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'haMtA atthi, tiSNivi pakareMti' hA~, gautama ! ratnaprabhA pRthivImeM bAdara stanita zabdakA honA saMbhavita hai aura ise vahA~ deva, asura evaM nAga karate haiM / punaH gautamaprabhu se prazna karate haiM ki-'asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe pakareMti - devo vi pakarei, asuro vi pakarei, nAgo vi pakarei' bho 42, eTale ke deva paNa kare che, asura paNa kare che, ane nAga paNa kare che. a- 'asthi NaM bhaMte ! imIse rayappabhAe puDhavIe vAyare yaNiyasade ?' he bhadanta ! adhaHsthita A ratnaprabhA pRthvImAM zuM khAdara (sthULa) stanitazabda (meghagarjanA) thAya che ? uttara- 'haMtA, atthi, tiNi vi, pakareMti' DA, gautama ratnaalA pRthvImAM khAdara stanita zabda (megajanA) sa`bhavI zake che, ane te traNe (deva, asura ne nAga) re che. anomA 'asthi' yaha 'zuM mevaM saMbhavI zaDe che,' mevA sabhavanA artha'mAM vaparAyu' che. prazna 1- 'asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe ahe bAyare agaNikAe ?" he bhadanta! adhaHsthita A ratnaprabhA pRthvImAM zuM khAra agnikAya saMbhavI zake che ? zrI bhagavatI sUtra : pa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bhagavatIce sthitAyAM bAdaraH sthUla anikAyaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! No iNadve samadve, NaNNatthaviggahagai samAvanna eNaM' he gautama ! mAyamarthaH samarthaH ratnamabhAyAm bAdaraH agnikAyo naiva saMbhavati, kintu iha 'na' iti zabdena yo bAdarAgnikAyasya niSedhaH kRtaH sa vigrahagatisamApanakena anyatra bodhyaH, vigrahagatyApanastu yAdaro'pi agnikAyaH ratnamabhAyAM saMbhavatyeveti bhAvaH / nanu yathA bAdarAgnermanuSya kSetra eva sadabhAvena ratnaprabhAyAM tabhiSedhaH kRtaH, tathA vAdarapRthivIkAyasyApi pRthivyAdiSveva svasthAneSu sadbhAvena taniSedho'pi atra ratnaprabhAyAM kartumucita ahe bAyare agaNikAe' he bhadanta ! adhaHsthita isa ratnaprabhA pRthivImeM vAdara agnikAya hai kyA ? uttara meM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'No iNaTe samaDhe' yaha artha samartha nahIM hai / 'NaNNasthaviggahagaisamA vanaeNaM' parantu vigrahagati samApanaka vAdara bhI agnikAyakA yahAM niSedhaka nahIM hai-vaha to vahA~ saMbhavita hotA hI hai isaliye isa sUtradvArA jo vahAM bAdara agnikAya kA niSedha kiyA gayA hai vaha vigrahagati samApanaka bAdara agnikAya ko choDakara hI kiyA gayA hai aisA jAnanA caahiye| zaMkA- jisa taraha se bAdara agnikA sadbhAva manuSyakSetra meM hI hai. ratnaprabhA AdimeM nahIM hai-isI kAraNa usakA vahAM niSedha kiyA gayA hai. isI tarahase bAdara pRthivIkAya kA bhI vahAM niSedha karanA cAhiye thA kyoMki vaha bhI vahAM para nahIM hai yaha to pRthivyAdirUpa apane sthAnoMmeM hI hai| ataH aisA hone para bhI vahAM usakA niSedha kyoM nahIM kiyA gayA hai ? samAdhAna-sUtrakI aisI zailI nahIM hai uttara-'goyamA !' 3 gautama 'No iNaTe samar3he' tayA 62 bhanina sabakI zata nathA, jattha viggahagai samAvannaeNaM' paraMtu tyo vigati samApanaka vigrahagati prApta) bAdara agnikAyano niSedha nathI, vigragatimAM vartamAna evAM bAdara agnikAya tyAM saMbhavita hoya che. tethI sUtrakAre ahIM je bAdara agnikAyanA astitvane niSedha karyo che, te vigrahagati samApannaka bAdara agliAyane choDIne ja karyo che ema samajavuM. zaMkA-jevI rIte bAdara agnikAyane saddabhAva manuSya kSetramAM ja che, ratnaprabhA AdimAM nathI te kAraNe tene ratnaprabhA pRthvImAM niSedha karyo che, e ja pramANe bAdara pRthvIkAyane paNa tyAM niSedha karavo joIe, kAraNa ke tenuM paNa tyAM astitva nathI-te te pRthivyAdi rUpa potAnA sthAnamAM ja che. Ama hovA chatAM ahIM (ratnaprabhA pRthvImAM) tene niSedha kema karyuM nathI ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 8 sU. 1 pRthivIsvarUpanirUpaNam 105 6 , iti cetsatyam manuSyAdInAmapi ratnaprabhAyAmasadbhAvena taniSedho'pi na kRta yatra yanAsti tatsarvaM tatra niSidhyate ' iti na niyamaH vaicijyAtsUtragateH ato'sato'pi pRthivIkAyasya na niSedhaH kRta iti nAnaucitthamiti vAdarAkAya vAyukAya - vanaspatikAyAnAM tu ghanodadhyAdiSu sadbhAvAt tatra taniSedhAkaraNamucitameveti bhAvaH / gautamaH pRcchati - atthiNaM maMte ! imIse rayaNappabhAe ahe caMdima jAtra tArArUvA ? ' he bhadanta / asti saMbhavati khalu asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm adhobhAge sthitAyAM candramAH yAvat tArArUpAH ! ki jahAM jo nahIM hotA hai vaha saba vahAM para nAmavAra yAda karake niSedha kiyA jAtA hai ratnaprabhA meM manuSyAdikA bhI sadbhAva nahIM hai aura isI se vahAM unakA niSedha bhI nahIM kiyA gayA hai kyoM ki sUtrakI gati vicitra hotI hai / isIliye vahAM pRthivIkAya nahIM hai yahI samajhakara usakA vahAM niSedha nahIM kiyA hai / phira isameM zaMkA jaisI kyA bAta hai / bAdara apkAya, vAyukAya, vanaspatikAya inakA ghanodadhi Adi vAtavalayoMmeM sadbhAva pAyA jAtA hai isIliye ratnaprabhA pRthivImeM unakA niSedha nahIM kiyA gayA hai arthAt vahAM unakA sadbhAva hai yaha bAta svayaM samajhameM AjAtI hai / aba gautamasvAmI prabhuse pUchate haiM ki 'asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe ahe caMdima jAva tArArUvA' he bhadanta ! ratnaprabhApRthivI meM candramA yAvat tArArUpa inakA sadbhAva hai kyA ? yahAM sUtroMmeM jo samamAdhAna-sUtranI evI zailI heAtI nathI ke je jyAM na hoya tenA tyAM nAmavAra ullekha karIne niSedha karave joie, jema ke ratnaprabhA AdimAM manuSyAdinA pazu sadbhAva nathI chatAM tyAM temanA niSedha batAvavAmAM AvyA nathI, kAraNa ke sUtranI e ja khUbI hoya che- tyAM je na hoya te dareka padAnA ullekha thatA nathI. ratnaprabhAmAM pRthvIkAya nathI, ema samajIne ja ahIM tene niSedha prakaTa karyAM nathI. te temAM zaMkA karavA jevuM zuM che? tathA khAdara apakAya, vAyukAya ane vanaspatikAcanA ghanAdaSi Adi vAtavalayemAM sadbhAva hoya che, tethI ratnaprabhA pRthvImAM temanA niSedha karyAM nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke tyAM temanA sadbhAva che e vAta Apa meLe ja samajAya evI che. have gautama svAmI bhahAvIra prabhune mevA prazna pUche che imI se rayaNappabhAe ahe caMdima jAba tArArUvA 'he ratnaprabhA pRthvImAM zu candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatrA ane tArAo sabhavI zake che ? zrI bhagavatI sUtra : pa asthiNaM bhate ! mahanta ! adhaHsthita Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre yAvatkaraNAta-sUryaH, grahagaNaH, nakSatram' iti saMgrAhyam, bhagavAnAha-'No iNadve samaDhe he gautama ! nAyamarthaH samarthaH ratnaprabhAyAH madhye candrAdayo naiva saMbhavanti / gautamaH pRcchati-'atthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhacIe caMdAbhA ivA, murA mA ivA ?' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM candrAmA candraprakAzaH iti vA, mUryAbhA sUryaprakAzaH iti vA ? bhagavAnAha-'No iNadve samadve' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, ratnaprabhAyAM candrAmA sUryAbhA ca naiva saMbhavataH, 'evaM doccAe puDhavIe bhANiyavvaM' evaM ratnaprabhAvadeva dvitIyAyAmapi zarkarAprabhAyAM pRthivyAM gehAdimarUpaNaM bhaNitavyam vaktavyam, 'evaM taccAe vi bhANiyavvaM' evaM ratnaprabhAvadeva tRtIyAyAmapi vAlukAprabhAyAM pRthivyAM gehAdi 'ahe' padakA prayoga A rahA hai vaha isaliye A rahA hai ki adholoka ke nIce hai| yahAM yAvatpadase 'sUrya, grahagaNa, nakSatra' inakA grahaNa huA hai / isake uttarameM pabhu unase kahate haiM ki 'No iNadve samaDhe' he gautama! yaha artha samartha nahIM hai arthAt ratnaprabhA ke bIcameM candrAdika nahIM pUchate hai-'asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAepuDhavIe caMdAbhAi vA, sUrA bhAi vA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivImeM candraprabhA candraprakAza aura sUryaprabhA-sUryaprakAza donoM haiM kyA ? usake uttarameM prabhu kahate hai 'No iNadve samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt ratnaprabhA meM na candraprakAza hai aura na sUryaprakAza hai| evaM docAe puDhavIe bhANiyavyaM' isI prakArase arthAt ratnaprabhA pRthivIke samAna hI dvitIya zarkarApRthivI meM bhI gehAdikoMkI prarUpaNA karalenI cAhiye / evaM taccAe vibhASiyanvaM' isI tarahase tRtIya bAlukA prabhAmeM bhI gehAdikoMkI prarUpaNA karalenI (ahIM sUtramAM je " padane prega thaye che tenuM kAraNa e che ke ratnaprabhA pRthvI alakanI nIce che.) ten| uttara mApatA mahAvIra prabhu 4 cha-'No iNadre samadre' gItama! ratnaprabhA pRthvImAM candrAdino sadbhAva nathI. gautama 2vaamiin| YA- 'atthiNaM bhaMte! imIse rayaNappabhAe puDhabIe caMdAbhAivA, sarAbhAi vA ? he mahanta ! | Renu YImA yandra bhane sUrya nA prAthanA samAva cha ? utta2-'NI iNane samadre' De gautama! RenamA vImA candrane prakAza paNa saMbhavita nathI ane sUryane prakAza paNa saMbhavita nathI. 'evaM doccAe puDhavIe bhANiyanvaM' 2nalA pRthvInA viSayamA mA satramA ravI prarUpaNa karavAmAM AvI che, evI ja prarUpaNA zarkarA pRthvI nAmanI bIjI pRthvInA viSayamA 55 samapI. 'evaM taccAe vi bhANiya se prabhArI zrI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikATIkA za.6 u.8 mU.1 pRthivIsvarUpanirUpaNam 107 nirUpaNaM bhaNitavyam-vaktavyam, kintu 'NavaraM-devo vi pakarei asuro ci pakarei, No NAge pakarei' he gautama ! navarama-vizeSastu ratnaprabhA-zakarAprabhApekSayA vAlukAprabhAyAM pRthivyAM meghAnAm saMsvedanAdikaM devo'pi prakaroti, asuro'pi pakaroti, kintu nAgo na prakaroti, ata evAnumIyate yat tRtIyasyAM pRthivyAM nAgakumArasya gamanaM na saMbhavati / 'cautthIe vi evaM ' caturthyAmapi paGkaprabhAyAM pRthivyAm evaM ratnaprabhAdivadeva gehAdi prarUpaNaM bhaNitavyam kintu 'NavaraM--devoM eko pakarei No asuro, No NAgo pakarei' navaraM--vizeSastu ratnaprabhAdi pRthivI tritayApekSayA asyAM paGkaprabhAyAM meghAnAM saMsvedanAdikaM kevalaM deva evaM ekA cAhiye / isa prarUpaNA meM prathama aura dvitIya prarUpaNAkI apekSA 'navaraM' jo vizeSatA hai-vaha isa prakAra se hai-'devo vipakarei asurovi pakarei No NAgo pakareI' ratnaprabhA aura zarkarAprabhA meM meghoMkA saMsvedana Adi tInoM bhI deva, asura evaM nAga karate haiM-parantu bAlukA prabhA meM meghoMkA saMsvedana Adi deva bhI karatA hai, asura bhI karatA hai, kintu nAga nahIM karatA hai / isa kathana se ki nAga nahIM karatA hai yaha anumAnita hotA haiM ki tRtIya pRthivI meM nAgakumArakA gamana saMbhavita nahIM hotA hai / 'cautthIe vi evaM' cauthI paGkaprabhA meM bhI ratnaprabhA AdikI taraha se hI gehAdikoM kI prarUpaNA hai-aisA jAnanA cAhiye / kintu pUrvaprarUpaNA kI apekSA se jo 'navaraM' vizeSatA hai yaha isa prakAra se hai-'devo eko pakarei, No asuro, No NAgo pakarei' isa caturtha paGkaprabhA pRthivI meM meghoMkA saMsvedana Adi, rtnvAlukAmabhA pRthvInI paNa prarUpaNA samajavI. paNa pahelI ane bIjI pRthvInI 35yAnI apekSA 'vara' trI pRthvImA mA pramANe vizeSatA cha- 'devo vi pakarei, asuro vipakareDa, No NAgo pakareDa' paDalI manne kAmamA menuM saMvedana Adi traNa kare che, eTale ke deva paNa kare che, asura paNa kare che ane nAga paNa kare che, paraMtu trIjI vAlukAprabhA pRthvImAM te kArya deva paNa kare che. asura paNa kare che, paNa nAgakumAra karatA nathI. A kathanathI evuM anumAna karI sAya chatrI vImA nAgabhAnuM gamana samiti nathI, 'cautthIe ci iii cethI paMka prabhA pRthvInI prarUpaNa paNa ratnaprabhA pRthvInI prarUpaNu jevI ja sabhAvI, paraMtu mAnI 14tavyatAmA 'Navara' nIya prabhAya vizeSatA cha 'devA eko pakarei, go asuro No NAgo pakarei' 54mA Yali bhAnu zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 108 bhagavatIsatre prakaroti, no asuraH, nApi nAgaH prakaroti / ihApi ita evaM vacanAdanumIyate yat-asurakumAranAgakumArayozcaturthyAdipRthivInAM madhye gamanaM na saMbhavati, tadevAha--'evaM hehilAsu sambAsu devo eko pakarei' evaM paGkaprabhAva deva adhastanISu antimAsu sarvAsu tisRSu dhUmaprabhA-tamaHprabhA-tamatamaHprabhAsu meghAnAM saMsvedanAdikaM deva eva ekaH prakaroti, no asuraH, nApi nAgakumAra / gautamaH pRcchati--'asthi NaM bhaMte ! seohammI-sANANaM kappANaM ahe gehAivA, gehAvaNAivA?' he bhadanta ? asti saMbhavati khalu saudharmezAnayo* kalpayoH adhaH madhye gehA iti vA; gehApaNA; iti vA santi kim ? bhagavAnAha-ko iNaDhe samaDhe' prabhA Adi tIna pRthivIyoMkI apekSA kevala eka deva hI karatA hai| na asura karatA hai aura na nAgakumAra karatA hai / isa kathanase yaha jAnA jAtA hai ki asurakumAra aura nAgakumAra inakA gamana caturtha Adi pRthivIyoMmeM saMbhavita nahIM hotA hai / 'evaM heDillAsu savvAsu devo ekko pakarei' isI bAtako lekara sUtrakArane aisA kahA ki paGkapabhAkI taraha hI adhastana antima samasta tIna pRthivIyoM meM-dhUmaprabhA, tamaH prabhA, aura tamatamaH prabhA meM meghoM kA saMsvedana Adi kArya kevala eka deva hI karatA hai / asura aura nAgakumAra nahIM karate haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'asthi NaM bhaMte ! sohammI-sANANaM kappANaM ahe gehAi vA, gehAvaNAi vA' he bhadanta ! saudharma aura IzAna ina do kalpoMke bIca meM gRha aura gRhApaNa haiM kyA? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki No iNadve samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha saMvedana Adi kArya kevaLa eka deva ja kare che, te kArya asura paNa karatA nathI ane nAgakumAra paNa karatA nathI A kathanathI e jANI zakAya che ke asurakumAra ane nAgabhAnu gamana yAthI mAha pRthvImA saMbhAvita nathI. evaM heThillAsu, savvAsa devo eko pakarei' 00 pAtane manusakSIna sUtradhAre yuche maratana ra pRthvIomAM (dhUmaprabhA, tama prabhA ane tamatama prabhAmAM) meghanuM saMvedana Adi kArya kevaLa deva ja kare che, asurakumAra ane nAgakumAra karatA nathI. have gautama svAmI | vanA viSayamA sevA prazna pUche che-'asthi NaM bhaMte ! sohammI-sANANaM kappANaM ahe gehAi vA, gehAvaNAi vA? 3 laha-ta! saudharma bhane thAna yonI 12ye zuMDa, PRIL (bATo) che ? 'goyamA ! No iNaDhe sama?' he gautama! te kapamAM gRha, ane guhA paNa saMbhavI zakatAM nathI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za. 6 u. 8 sU. 1 pRthvIsvarUpanirUpaNam 109 he gautama ! nAyamarthaH samarthaH; saudharmazAnayoH kalpayormadhye gehAdayo na saMbhavanti / gautamaH pRcchati--:asthi NaM bhaMte ! urAlA balAhayA0 ?' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu saudharmezAnayoH udArA balAhakAH saMsvidyanti saMmRrchanti, varSA varSanti ? bhagavAnAha-'haMtA, atthi' he gautama ! hanta, satyam asti saMbhavati yat-saudharma zAnayormadhye meghAH saMsvidhanti, saMmUrcchanti, varSA varSanti ca, kintu tatsaMsvedanAdika 'devo pakarei, asurovi pakarei, No NAgo pakarei' devo'pi prakaroti, asuro'pi prakaroti, parantu no nAgA=nAgakumAraH prakaroti, tathA ca saudharma zAnayormadhye camaravat asuro gacchati, kintu nAgakumAro'zaktatvAt na gcchti| 'evaM thaNiya saddevi ' evaM stanitazabdo'pi bodhyaH tathAca saudharma zAnayomadhye meghAnAM nahIM hai arthAt saudharma aura IzAna meM ghara Adi saMbhavita nahIM haiN| aba gautama prabhu se pUchate haiM-' atthiNaM bhaMte ! urAlA balAhayA0' he bhadanta ! kyA yaha bAta saMbhavita hotI hai ki saudharma aura IzAna kalpameM udAra vizAla balAhakA-megha saMsvedana karate haiM, saMmUrchana karate haiM aura varSaNa-vRSTi karate haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM 'haMtAatthi' hAM, gautama ! yaha bAta saMbhavita hotI hai ki saudharma aura IzAna ina kalpoMmeM megha saMsvedana karate haiM, samUcchana karate haiM aura varasate haiN| kintu yaha saMsvedana Adi vahAM para 'devo pakarei asuro vi pakarei No NAgo pakarei' deva karate haiM, asurakumAra bhI karate haiM para nAgakumAra nahIM karate haiN| kyoMki saudharma aura IzAna meM camarakI taraha asura to jAtA hai, para nAgakumAra azakta hone ke kAraNa nahIM jAtA hai / ' evaM thaNiyasadde vi' isI tarahase stanita prazna-'atthiNaM bhaMte ! urAlA balAhayA? mahanta ! zusIdhama bhane IzAna kampamAM vizALa medyanuM saMsvedana, samUraIna ane saMvarSaNa saMbhavita che kharuM? uttara-'haMtA, atthi' , gautama! tyA bhAnu saMvahana mAha thAya che. te saravahana mAhiya' 'dovo pakarei, asuro vi pakarei, No NAgo pakareI' deva kare che, asurakumAra paNa kare che, paNa nAgakumAra karatA nathI. tenuM kAraNa e che ke saudharma ane IzAna ka5mAM camaranI jema asura to jAya che, paNa nAgakumAra tyaing zatA nathI. evaM thaNiyasa vime pramANu stanita (meghanA) viSe paNa samajavuM. eTale ke saudharma ane izAna kalpamAM svanita zabda deva paNa kare che, asurakumAra paNa kare che, parantu nAgakumAra karatA nathI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. bhagavatIsUtre stanitazabdamapi devo'pi makaroti, asuro'pi makaroti, na nAgaH prakaroti gautamaH pRcchati-'asthi NaM bhaMte ! bAbare puDhavIkAe, bAyare agaNikAe ?' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu saudharmezAnayormadhye bAdaraH pRthivIkAya? bAdaraH agnikAyaH ? bhagavAnAha-'yo iNahe samaDe, gaNNattha viggahagati samAvannaeNaM' he gautama! nAyamarthaH samarthaH saudharmezAnayormadhye bAdaraH pRthivIkAyaH, bAdaraH agnikAyazca na saMbhavataH, tathAceha bAdarapRthivI tejasoH svasthAnatvAbhAvena niSedhaH kRtaH, kintu saudharmezAnayorudadhi pratiSThitatvena tatra vAdarAkAya-vanaspatikAyayoH saMbhavena, vAyozca sarvatra bhAvena, etattrayANAmapi niSedheA na kRtaH, kintu iha 'na' zabdena yo'yaM bAdarapRthivIkAyAmikAyayoniSedhaH kRto vartate sa, vigrAhagatisamApannakena anyatra bodhyaH, vigrAhagatyApanabAdarapRthivIkAyAgnikAyayostu saudharmezAnayozabdake viSayameM bhI jAnanA cAhiye-arthAt saudharma aura IzAnameM meghoMke stanita zabdako bhI deva karatA hai asura bhI karatA hai, para nAgakumAra nahIM karatA hai / aba gautama pUchate haiM 'asthi NaM bhaMte ! bAyare puDhavIkAe, bAyare agaNikAe' ki he bhadanta ! saudharma aura IzAna meM bAdara pRthvIkAya aura bAdara agnikAya haiM kyA ? uttarameM prabhu kahate haiM 'No iNa samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt saudharma aura IzAnameM bAdara pRthvIkAya aura bAdara agnikAya nahIM haiM-parantu 'NaNNattha viggaha gaisamAcannaeNaM' yaha jo niSedha kiyA gayA hai vaha vigrahagati samApannaka bAdara pRthvIkAya aura thAdara agni kAyako choDakara hI kiyA gayA hai| kAraNa vigrahagatisamApanaka bAdara pRthivIkAya aura bAdara agnikAya inakA to saudharma aura gautama svAbhAnA prazna-'asthiNaM bhaMte! bAyare puDhavIkAe, bAyare agaNikAe' he bhadanta! saudharma ane devalekamAM zuM bAdara pRthvIkAya ane bAdara astikAya hoya che kharAM? mahAvIra prbhune| uttara-No haNane samara gautama! sodhama bhane dhyAna 46pAmA 62 pRthvIDAya bhane mAha2 mayi nathI, 52-tu 'NaNNattha viggahagai samAvabaeNaM' niSa5 42pAmA mAyA cha te vitisamApanna mAhara pRthvIkAya ane bAdara agnikAyane choDIne ja karAya che. kAraNa ke te ane kAmAM vigrahagatisamApannaka bAdara pRthvIkAya ane Adara agnikAya te saMbhavI zake che-tathA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.8 sU.1 pRthivIsvarUpanirUpaNam rapi madhye saMbhavo'styeveti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'asthiNaMbhaMte ! caMdima?' hai bhadanta ! asti saMbhavati khalu saudharmezAnayormadhye candramAH, yAvat-tArArUpAH? yAvatkaraNAt sUryagrahagaNanakSatrANi saMgrAhayAni, bhagavAnAha-jo iNadve samaDe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH ? saudharmezAnayomadhyecandrAdayo na saMbhavanti / gautamaH pRcchati-'asthibhaMte ! gAmA ivA?' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu saudharmazAnayomadhye grAmA iti vA, yAvat-sannivezAH iti vA ? bhagavAnAha'No iNaTTe sama?' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, saudharmazAnayomadhye grAmAdayo na saMbhavanti ! gautamaH pRcchati- 'asthibhaMte ! caMdAmA ivA0' he bhadanta ! IzAna meM saMbhava hai hI-tathA saudharma aura IzAnameM udadhipatiSTita hone ke kAraNa bAdara akAya, vanaspatikAya kA tathA sarvatra sadbhAva honese vAyukAyakA bhI niSedha nahIM kiyA hai| bAdarapRthivIkAya aura bAdara agnikAyakA jo niSedha kiyA hai vaha inakA yahAM para svasthAna arthAta utpatti sthAna nahI haiM-isaliye kiyA hai| aba gautama pUchate haiM ki 'asthi NaM bhaMte ! caMdima' he bhadanta ! saudharma aura IzAna meM candramA yAvat tArArUpa haiM kyA? yahAM yAvat zabdase sUrya, grahagaNa aura nakSatra inakA grahaNa kiyA gayA hai / isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki-'No iNaDhe samaDhe' he bhadanta ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt saudharma aura IzAnameM candramA Adi nahIM haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'asthi NaM bhaMte ! gAmAivA' he bhadanta ! saudharma aura IzAnameM grAma yAvat saniveza haiM kyA ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki-'No iNaDhe samadre' he gautm| yaha artha samartha nahIM hai| arthAt saudharma aura IzAnameM grAmAdika nahIM hai / aba gautama prabhuse saudharma ane IzAnamAM udadhipratiSThita hevAne kAraNe bAdara apUkAya, ane vanaspatikAyane niSedha karyo nathI, ane vAyukAyano paNa niSedha karyo nathI kAraNa ke vAyukAyane te sarvatra sadUbhAva hoya che. bAdara pRthvIkAya ane bAdara agnikAyane tyAM niSedha karavAnuM kAraNa e che ke tyAM temanuM svAsthAna-utpattisthAna nathI. gautama svaamiin| prazna 'asthiNaM bhaMte ! caMtima mahata! sauSama bhane izAna ka5mAM zuM candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatra ane tArAne saddabhAva che ? utta2-'No iNate samaDhe' gautama ! tyo yandramA mahinA sA nathI. prazna- 'asthiNaM bhaMte gAmAi vA mahata! sodhamaH mane zAna ka95mAM gAmathI sanniveza paryantanA sthAne saMbhavita che kharAM? utta2-'No iNadre samaTe gautama! tyA gAbha, nA2, mAhi salavI tu nathI. 'jAva' 54thI re phon| saDa rAya che te po mA sUbamA ja AgaLa AvI gayA che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre asti saMbhavati khalu saudharmazAnayomadhye candrAmA candraprakAzaH iti cA, sUryAbhA sUryaprakAzaH iti vA ? bhagavAnAha-goyamA! No iNadve samajhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH saudharmazAnayomadhye candraprakAzAdayo na saMbhavanti / "evaM saNakumAra-mAhidesu' evaM saudharmazAnavat sanatkumAra-mAhendrayoH kalpayormadhye 'pi gehAdiprarUpaNaM yathAyogyaM kartavyam kintu 'NavaraM-devo ego pakarei' navaram-saudharmazAnApekSayA vizeSastu ayameva yat sanatkumAra-mAhendrayomadhye meghAnAM saMsvedanAdikaM kevalaM devaH evaM ekaH prakaroti, no asuraH, nApi nAgakumAra ityarthaH, tathA'tra saudharmazAnavat kathanena sanatkumAra-mAhendrayo stadati dezalAbhAt atrApi bAdApkAyavanaspatikAyasaMbhavaH pratIyate, tayozcAtra aisA pUchate haiM ki 'asthi NaM bhaMte ! caMdAbhAi, vA' sUrAbhAivA he bhadanta! saudharma aura IzAnameM candraprakAza aura sUryaprakAza haiM kyA ? isake uttarameM prabhu kahate haiM ki-'goyamA' he gautama ! 'NI iNadre samadre' yaha artha samartha nahIM haiM-arthAt saudharma aura IzAnameM candraprakAza Adi nahIM haiN| ' evaM saNaMkumAramAhiMdesu' saudharma IzAnakI taraha sanatkumAra aura mAhendra ina kalpoMmeM bhI gehAdikI prarUpaNA yathAyogya kara lenI cAhiye / kintu 'NavaraM devo ego pakareha' saudharma aura IzAna kalpakI prarUpaNAkI apekSA jo sanatkumAra aura mAhendrakI prarUpaNA meM antara hai vaha itanA hI hai ki sanatkumAra aura mAhendra kalpameM meghoM kA saMsvedana Adi kevala eka deva hI karatA hai, na asurakumAra karatA hai aura na nAgakumAra hI karatA hai| saudharma IzAna kI taraha sanatkumAra aura mAhendra meM bhI aisA hI samajhanA cAhiye aisA jo kahA gayA hai usase yaha bAta jAnI jAtI hai ki yahAM sanatkumAra aura mAhendra meM bhI vAdara apkAya aura bAdara vanaspati prazna- 'atthiNaM bhaMte ! caMdAbhAi vA mRrAbhAi vA?' mahanta ! socama ane IzAna kalpamAM zuM candramA ane sUryane prakAza saMbhavI zake che? uttara-"No iNadve sa maTe gautama te manne 46pAmA yndrhin| 1A DAta nathI. evaM saNaMkumAramAhidesu' saudhama zAna 465nu 4thana 42vAmI AvyuM che, evuM ja kathana sanakumAra ane mahendra kapanA viSayaNa paNa karavuM joIe. 'Navara' saudharma bhane zAna 465nI 535 / 2di manakumAra sane bhADendranI a359mA ! pramANe vizeSatA cha-'devo ego pakareI sanabhAra bhane bhAI-dra 46pAmA meghenuM sarvedana Adi kArya ekalA deve ja kare che. asurakumAra ke nAgakumAra karatA nathI. "saudharma ane IzAna kalpanA jevuM ja kathana sanaskumAra ane mahendra kalpanA viSayamAM samajavuM", A kathanane AdhAre e vAta paNa nakkI thAya che ke A banne zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 8 su. 1 pRthvIsvarUpanirUpaNam 113 " [ tamaskAya prabhAvAt sadbhAvo bodhyaH / ' evaMvaMbhalo evi evaM sanatkumAramAhendravadeva brahmaloke'pi gehAdiprarUpaNaM yathAyogyaM kartavyam, 'evaM baMbhalogassa ubariM savvehiM devo pakarei ' evaM brahmalokavadeva brahmalokasya upari Urdhvam yAvat - acyuta devalokaparyantaM sarvatra gehAdiprarUpaNaM yathAyogyaM kartavyam / meghAnAM saMsvedanAdikaM ca deva eva ekaH prakaroti, na asuraH, nApi naagkumaarH| acyutalokAdUrdhvaM tu devasyApi gamanaM na saMbhavatIti acyutAdUrdhvaM devakRtabalAhaka saMsvedanAdikamapi na vaktavyam 1 pucchiyavtrIya bAyare AukAe, bAyare agaNikAe, bAyare vaNassaikAe. aNNaM taMceva' sarvatraiva praSTavyazca bAdaraH aSkAyaH, kAyakA sadbhAva pratIta hotA hai| kyoMki yahAM para tamaskAya ke prabhAva se ina donoMke sadbhAva meM koI bAdhA nahIM hai / 'evaM baMbhaloe vi' sanatkumAra evaM mAhendrakI taraha se hI brahmaloka meM bhI gehAdikakI prarUpaNA yathAyogya kara lenI cAhiye / ' evaM baMbhalogassa uvariM savve hiM devo pakats' brahmaloka kI taraha se hI brahmaloka ke Upara yAvat acyuta devaloka taka sarvatra gehAdikakI prarUpaNA yathAyogya kara lenI cAhiye - tAtparya kahane kA yaha hai ki meghoMkA saMsvedana Adi kArya sanatkumAra aura mAhendra devalokakI taraha acyuta devaloka taka deva dvArA hI kiyA jAtA hai / asurakumAra aura nAgakumAra dvArA nahIM tathA acyutadevaloka se Upara to devakA bhI gamana nahIM hotA hai ataH acyuta devalokake bAda devakRta balAhaka kA saMsvedana Adi nahIM kahA gayA hai / 'pucchiyanvo ya bAyare AukAe, bAyare agaNikAe, bAyare vaNassaikAe anaMtaMceva' bAdara apkAya bAdara agni devalAkAmAM paNa khAdara apakAya ane khadara vanaspatikAyanA sadbhAva hoya che, kAraNa ke te banne devaleAkeAmAM tamaskAyanA prabhAvathI te khannenA sadbhAvamAM i paNa khAdhA (bhuDeMsI) nathI. 'evaM baMbhaloe vi' sanatkumAra bhane mahendra udapanA ThevI 4 gRha mAhiunI pra3yaNA brahma yA samanvI 'evaM vaMbhalogassa uvariM savvehiM devo kare' prahmopA viSayabhAM gRhAhinI nevI a3paNArI che, vI prarUpaNA brahmalekanI uparanAM acyuta pantanA kAnA viSayamAM samajavI. jema sanakumAra ane mAhendra devalAkAmAM meghAnuM sasvedana Adi kAya deva dvArA ja karAya che, evI rIte acyuta paryaMtanA devalAkAmAM paNa te kA` deva dvArA ja karAya che ema samajavuM, asurakumAra ane nAgakumAra dvArA te kAyaM thatuM nathI. acyuta devaleAkathI uparanA sthAnAmAM te| devanuM paNa gamana thatuM nathI, te kAraNe acyuta devalAkathI uparanA sthAnAmA devakRta meghAnA sasvedana AdinuM kathana karI zakAtu nathI. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bhagavatIsU bAdaro'nikAyaH, bAdaro vanaspatikAyazca, anyat tadeva, vizeSoktAdanyad bhinnaM sarve tathaiva pUrvoktameva ityarthalAbhAt pUrvaM yasya yasya niSedhaH kRtaH, tasya tasya niSedhaH atrApi vijJeyaH / tathA vizeSoktAdanyat sarve pUrvavadeva atrApi bodhyam / tathAnavagraiveyakAdISatprAgbhArAnteSu pUrvokta gehAdikaM sa" spaSTato'nuktamapi niSedhato jJeyam ! atha pRthivyAdayo ye yatrAdhyetavyAstAn saMgrahagAthayA pradarzayati- 'gAhA' - gAthA - "tamukAe kappapaNae, agaNI puDhavIya agaNi puDhavIsu / AU teU vaNassaI kappu varimakaNDa rAIsu " // 1 // tamaskAye pUrvokte tamaskAyaprakaraNe kalpapaJcake atrokte saudharmezAna - sanatkumAra- mAhendra kAya, bAdara vanaspatikAya inake saMbaMdha meM bhI prazna karanA cAhiye vAkA saba pUrvoktarUpase hI hai, so aisA jo kahA gayA hai usase yaha jAnA jA sakatA hai ki pahile jisa jisakA niSedha kiyA gayA hai, usa usakA niSedha yahAM para bhI jAnanA cAhiye tathA jo vizeSa bAta yahAM para kahI gaI hai usake sivAya aura saba bAteM pUrvakI taraha se hI yahA~ para bhI jAnanI cAhiye / tathA navagraiveyaka se lekara ISatprAgabhArA pRthivItka meM pUrvokta gehAdika kA niSedha kahakara nahIM kiyA hai, to bhI una sabakA yahAM niSedha kiyA hI gayA hai aisA samajhanA cAhiye / aba sUtrakAra isa saMgrahagAthA dvArA yaha prakaTa karate haiM ki pRthivI Adi padArthoM kA sadbhAva kahAMra para hai 'tamukAe kappapaNae, ityAdi pUrvokta tamaskAya ke prakaraNa meM, kalpapaJcakameM saudharma IzAna sanatkumAra mAhendra aura brahmaloka ina pAMca tathA 'pucchayantraya vAyare AukAe, bAyare agaNikAe, bAyare vaNassaikAe anaMtaM cetra' mAra ayUhAya, mAhara agnihAya bhane mAhara vanaspatiDAyanA saMbaMdhabhAM prazna karavA joie, bAkInuM samasta kathana pUkta rUpe ja samajavuM. eTale ke pahelAM jene jene niSedha karAyeA che, tene ahIM paNa niSedha samajavA, tathA je vizeSatAne ahIM ullekha karavAmAM AvyA che te sivAyanuM kathana te pUrvAMkata kathana anusAra ja samajavuM. jo ke navatraiveyakathI laIne RSaprAgbhArA pRthvI pantanA sthAneAmAM gRhArdikano niSedha karavAnA patrakAre ullekha karyo nathI, te paNa e badhAMnA navadmaveyakAdimAM niSedha ja samajavA, nIcenI gAthA dvArA sutrakAra e vAta prakaTa kare che ke pRthvIkAya AphrikAnA sahabhAva yAM yAM cha- 'tamukAe kappapaNae, pratyAhi pUrvoti tamasAyanA azubhAM tathA upayayambhAM (saudharma, prazAna, sanatkumAra, mahendra bhane brahmasoGa, mA yAya zrI bhagavatI sUtra : pa Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikATIkA za.6 u.8 mU.1 pRthivIsvarUpanirUpaNam 115 brahmalokarUpakalpapaJcake ca agniH pRthivI ca agnikAya-pRthivIkAyau. tayorAlApakAkArazcaivam-'asthibhaMte ! bAyare puDhavIkAe, bAyare agaNikAe ! NoiNadve samaDhe, NaNattha viggahagaisamAvannaeNaM' iti, asti khalu bhadanta ! saudharmAdipaJcadevalokeSu bAdaraH pRthivIkAyaH, bAdaraH agnikAyaH? nAyamarthaH samarthaH, nAnyatra vigrahagatisamApannakena iti, vigrahagatisamApanakAn bAdarapRthivI kAyAgnikAyAn varjayitvA bAdara pRthivI kAyAgnikAyau saudharmAdipaJcadevalokeSu na saMbhavata iti bhaavH| evaM pRthivISu ratnaprabhAdi saptanArakapRthivIsUtreSu agnikAyaH vaktavyaH, tadAlApAkAzcaivam-'asthi devalokoMmeM agnikAya aura pRthivIkAya inake saMbaMdhameM prazna aura uttara isa prakArase karanA cAhiye inake AlApakoM kA AkAra isa prakArase hai (asthi NaM bhaMte ! bAyare puDhavIkAe bAyare agaNikAe ? No iNadve samaTe) he bhadanta ! saudharma Adi pAMca devalokoMmeM bAdara pRthivIkAya, bAdara agnikAya haiM kyA ? u. he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / 'NaNNatthaviggahagahasamAvannaeNaM' vigrahagatisamApanaka bAdara pRthivIkAya aura bAdara agnikAyako isa niSedha vacanameM choDa denA cAhiye / arthAt saudharmAdika pAMca devalokoMmeM vigrahagatisamApanaka bAdara pRthivokAya aura bAdara agnikAya to haiM, parajo saudharmAdika pAMca vimAnoMmeM utpanna hoM aise bAdara pRthivIkAya aura bAdara agnikAya vahA~ para nahIM haiN| ratnaprabhA Adi sAta nAraka pRthivIsUtroMmeM agnikAyakA uccAraNa karanA cAhiye isa saMbaMdhakA jo AlApaka hai vaha isa (kalpamAM) pRthvIkAya ane agnikAyanA saMbaMdhamAM A pramANe praznottararUpa AlApaka samajavA. "atthiNaM bhaMte ! vAyare puDhavIkAe, vAyare agaNikAe ?" "No iNaDhe sama?" he bhadanta! saudharma Adi pAMca devalokamAM bAdara pRthvIkAya ane agnikAyane zuM sadbhAva hoya che khare? uttara-he gautama! e vAta saMbhavita nathI. 'NaNNatthaviggahagaisamAvannaeNaM, parantu vitisamApanna mA2 pRthvIya bhane bAdara agnikAyane tyAM niSedha kaho nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke saudharmAdi pAMca kamAM vigrahagatisamApannaka bAdara pRthvIkAya ane bAdara agnikAyanuM astitva te saMbhavI zake che, paNa saudharma Adi pAMca vimAnamAM utpanna thayA hoya evAM bAdara pRthvI kAya ane khAdara agnikAyane tyAM sadbhAva nathI. ratnaprabhA Adi sAta nAraka pRthvI sUtromAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhacIe ahe bAyare agaNikAe ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, NagNattha viggahagaisamAvanaeNaM' ityAdi, saudharmAdipaJcakalpoparitananavamadevalokAdi siddhazilAparyanteSu kRSNarAjiSu ca 'AUteUvaNassaI' apkAya-tejaskAya-vanaspatikAyAH vaktavyAH, tadAlApakazca 'asthi NaM bhaMte ! bAyare AukAe, bAyare teukAe, bAyare vaNassaikAe ? No iNaDhe samaTe NaNNattha viggaha gai samAvannaeNaM' asti khalu / lAntakAdiSu bAdaraH akAyaH, bAdaraH tejaskAyaH, bAdaro vanaspatikAyaH, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, kintu vigrahagatisamApanakAn bAdarASkAyAdIn vihAya iti gAthArthaH // mU0 1 // prakAra se hai 'atthi NaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe bAyare agaNikAe ? goyamA ! No iNadve samahe, NaNNastha vigghgismaavnnennN'| saudharmAdika pAMcakalpoMke Upara ke jo bAkI ke nau aura devaloka haiM, unameM tathA navagraivayika evaM pAMca anuttara vimAnoM meM tathA kRSNarAjiyoM meM 'AUte. vaNassaI' apkAya, tejakAya aura vanaspatikAya kahanA cAhiye AlApakakA AkAra isa prakArase hai 'atthiNaM bhaMte ! bAyare AukAe, bAyare teukAe, bAyare vaNassaikAe' he bhadanta ! lAntaka Adi devalokoM meM bAdara apkAya, bAdara tejaskAya, bAdara vanaspatikAya haiM kyoM ? uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt lAntaka Adi kalpoM meM vigrahagati samApanaka bAdara apkAra AdikoMko choDakara vahIM para agnikAya viSayaka praznottare thavA joIe. te praznottararUpa AlApaka A pramANe samaja - 'asthiNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe vAyare agaNikAe ?' 'goyamA ! No iNadve samadve, NaNNatthabiggahagai samAvannaeNaM' // saudhama mAha pAMca kapanI upara je bAkInA nava devaleka che temAM tathA greveyakamAM ane pAMca manuttara vibhAnAmA tayA zamiyA 'AU teU vaNassaI' mAya, te424Aya bhane panarapati DAyanA viSa prshnottre|35 mAants // prabhArI samanva-'asthiNaM bhaMte ! vAyare AukAe, vAyare teukAe, vAyare vaNassaikAe ?' mahanta ! lAntaka Adi devakemAM bAdara apakAya, bAdara tejaskAya ane bAra vanaspatikAyane sahabhAva che kharo? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke "e vAta saMbhavita nathI. lAntaka Adi kalpamAM vigrahagatisamApanaka bAdara apAya Adine zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.6 u.8 sU.2 AyurvandhasvarUpanirUpaNam 117 . AyuSyabandhavaktavyatA mUlam-kaI viheNaM bhaMte! Auya baMdhae paNNatte ! goyamA ! chavihe AuyabaMdhae paNNatte, taM jahA-jAi nAma nihattAue 1, gai nAma nihattAue 2, ThiinAma nihattAue 3, ogAhaNAnAma nihattAue 4, paesanAma nihattAue 5, aNubhAganAma nihattA ue 6, daDao jAva-vemANiyANaM / jIvANaM bhaMte ! kiM jAinAma nihattA uyA, jAva-aNubhAga nAma nihattA uyA? goyamA! jAi nAma nihattA uyAvi, jAva-aNu bhAga nAma nihattA uyAvi, daMDao, jAva-vemANiyANaM / , evaM ee duvAlasadaMDagA bhANiyavA, / jIvANaM bhaMte ! kiM 1 jAinAma nihattA, 2 jAinAma nihattA uyA, jIvANaM bhaMte ! kiM 3 jAinAma niuttA, 4 jAti nAma niuttA uyA, 5 jAi goya nihattA, 6 jAigoya nihattA uyA, 7 jAigoya niuttA, 8 jAigoya niuttAuyA, 9 jAi NAma goyanihattA, 10 jAiNAma goya nihattA uyA, 11 jAinAma goya niuttA jIvANaM bhaMte ! kiM 12 jAi nAmagoya niuttA uyA jAva-aNubhAganAmagoyaniuttA uyA ? goyamA ! jAi nAma goya niuttA uyA vi jAva aNubhAga nAma goya niuttA uyA vi, daMDao jAva vemANiyANaM // sU0 2 // utpanna hue bAdara apkAya Adi nahIM haiN| kyoMki inakA yahAM para apanA sthAna nahIM hai| isa prakAra se gAthAkA artha hai // 1 // sadabhAva che, paNa te devalokamAM utpanna thayelA bAdara apakAya Adine tyAM sadbhAva nathI, kAraNa ke tyAM tenuM svAsthAna (utpatti sthAna) nathI. A prakArano te gAthAne artha thAya che. te su2 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bhagavatIsutre chAyA - katividhaH khalu bhadanta ! AyurbandhakaH prajJaptaH ? gautama ! SaD vidhaH AyubandhakaH prajJaptaH, tadyathA - jAtinAma nighattAyuSkaH, gatinAmanidhattA yuSkaH, sthitinAma nighattAyuSkaH, avagAhanAnAmanidhattAyuSkaH, pradezanAmanidhattA yuSkaH anubhAganAma nighattAyuSkaH, daNDako yAvat-vaimAnikAnAm / jIvAH khalu bhadanta ! kiM jAtinAmanidhattAH ? yAvat - anubhAganAmanidhattAH ? gautama ! AyuSyabandhavaktavyatA'kaviNaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha - (kaviNaM bhaMte ! AuyamaMtrae paNNatte) he bhadanta ! AyukA baMdha kitane prakArakA kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (chavi AuyabaMdhae paNNatte) AyukA baMdha 6 prakArakA kahA gayA hai / (taMjA) vaha isa prakAra se hai (jAinAma nihattAue, gainAma nihattAue, ThiinAma nihattAue, ogAhaNA nAma nihatAue, paesanAmanihattAue, aNubhAganAma nihattAue) jAtinAma nighattAyu 1, gatinAma nighattAyura, sthitinAmanidhattAyu3, avagAhanAnAmanidhatAyu4, pradezanAmanidhattAyu aura anubhAganAmanidhattAyu6 (daMDao jAva vemAfreti) yaha yAt vaimAnikoM taka daNDaka kahanA cAhiye (jIvA NaM bhaMte ! kiM jAinAmanihattA) he bhadanta ! jIva kyA jAtinAmanidhattarUpa haiM ? (jAva aNubhAganAma nihattA) yAvat anubhAganAma nighattarUpa haiM ? AcuSyamadhanI vakatavyatA-- 'mgfatui sta !' bella-- sUtrArthI - (kaviNaM bhaMte ! AuyabaMdhae paNNatte ?) Delahanta ! mAyunA adhanA DeMTalA aDAra ubA he ? ( goyamA !) he gautama! ( chabvIhe AuyabaMdhae paNNatte) AyunA maMdhanA cha aAra udyA che. (taMjahA) te akSaro mA pramANe che(jAinAma nihattA upa, gainAmanihattAue, ThiinAmanihattAue, ogAhANAnAmanihattAue, parasanAma nihattAue, aNubhAganAma nihattAue ) (1) latinAbha nidhattAyu, (2) gatinAm nidhAttAyu, (3) sthitinAma nighattAyu, (4) avagAhanAnAbha nidhattAyu, (5) pradezanAma nidhattAyu ane (6) anubhAganAma nidhattAyu, (daMDao jAva vaimANiyANaM) nArathI bahane vaibhAni paryantanA 24 6uDAbhAM Ayudha viSaya sAyaka ahevA lehaye. (jIbA NaM bhaMte! kiM jAinAmanihattA ? ) he bhadanta! jIvA zuM jAtinAma nidhattarUpa che ? ( jAtra aNubhAganAma nihattA ) yAvat zuM anubhAganAbha nighatta3ya che ! ( goyamA !) he gautama! (jAinAmanihattA vi jAtra aNubhAga nihattA vi) lava latinAmanidhatta35 pazu che yAvata zrI bhagavatI sUtra : pa Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.8 sU2. AyurvandhasvarUpanirUpaNam 119 jAtinAmanidhattAH api, yAvat-anubhAganAmanidhattA api, daNDako yAvat vaimAnikAnAm, jIvAH khalu bhadanta ! kiM jAtinAmanidhattAyuSkAH, yAvatanubhAganAmanidhattAyuSkAH ? gautama ! jAtinAmanidhattAyuSkA api, yAvatanubhAganAmanidhattAyuSkA:-api, daNDako yAvat-vaimAnikAnAm ! evam ete dvAdaza daNDakAH bhnnitvyaaH,||12||jiivaaH khalu bhadanta ! ki jAtinAmanidhattAH? jAtinAma nidhattAyuSkAH 2, jIvaH khalu bhadanta ! kiM jAtinAma niyuktAH 3, jAtinAmaniyuktAyuSkAH 4 jAtigotranidhattAH 5, jAtigotra nidhattAyuSkAH 6, jAtigotraniyuktAH 7, jAtigotraniyuktAyuSkAH 8, jAti (goyamA) he gautama ! (jAinAmanihattA vi jAva aNubhAganihattAvi) jIva jAtinAma nidhattarUpa bhI haiM yAvat anubhAganidhattarUpa bhI haiN| (daMDao jAva vemANiyANa) isI prakArase yAvat vaimAnikoMtaka daNDaka jAnanA caahiye| (jIvANaM bhaMte ! ki jAinAmanihattAuyA jAva aNubhAganAmanihattAuyA) he bhadanta ! jIva kyA jAtinAmanidhattAyuSka haiM yAvat anubhAganidhattAyuSka haiM ? (goyamA) hai gautama ! (jAinAmanihattAuyA vi jAva aNubhAganAmanihattAuyA vi) jIvajAtinAmanidhatAyuSka bhI haiM, yAvat anubhAganAmanidhattAyuSka bhI haiN| (daMDao jAva vemANiyANaM) yaha daNDaka yAvat vaimAnikoM taka kahanA caahiye| (evaM ee duvAlasadaMDagA bhANiyavvA) ye bAraha daNDaka isa prakArase kahanA cAhiye (jIvA NaM bhaMte ! kiM jAinAmanihattA1, jAinAma niuttAuyA 2, jIvANaM bhaMte kiM jAinAma nihattA 3, jAinAma nihattAuyA 4, jAigoyanihattA5, jAigoyanihattAuyA6, jAigoyaniuttA7, jAigoyaniuttAuyA8, jAiNAmagoyanihattA9, jAiNAmagoyaanubhAganAma nivatta35 55 cha. (daMDao jAva vemANiyANaM) mA prabhArI mAnA sudhAnA 644 sabhAvA. (jIvA NaM bhaMte ! jAinAmanihattAuyA jAva aNubhAganAmanihattAuyA ?) mahanta! 7 zu tinAma nidhattAyuS4 cha? yAvata bhanumAna- niyattAyu4 cha ? (goyamA !) gotama ! (jAinAma nihatAuyA vi jAva aNubhAganAma nihattAuyA vi) / tinAma nidhattAyuS4 5 DAya cha, yAvata manubhAganAma nidhattAyu04 54 DAya? (daMDao jAva vemANiyANaM) vaimAnike paryantanA daMDakane anulakSIne A AlApaka kahevA joIe. (jIvANaM bhaMte ! kiM jAinAma nihattA 1, jAinAma nihattAuyA 2, jIvANaM bhaMte ! ki jAinAma nihattA 3, jAinAma niuttAuyA 4, jAigoya nihattA 5, jAi goya niuttAuyA 6, jAigoyaniuttA 7, jAigoyaniuttAuyA 8, jAiNAma zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhagavatIsUtre nAma gotranidhattAH 9, jAtinAma gotranidhattAyuSkAH 10, jAtinAmagotraniyuktAH 11 / jIvAH khalu bhadanta ! kiM jAtinAmagotraniyuktAyuSkAH, yAvat-anubhAganAmagotraniyuktAyuSkA api, daNDako yAvat-vaimAnikAnAm ||muu0 2 // nihattAuttA 10, jAinAmagoyaniuttA 11, jIvA NaM bhaMte ! ki 12, jAinAmagoyaniuttAuyA jAva aNubhAganAmagoganiuttAuyA ?) he bhadanta ! jIva kyA1 jAtinAmanidhattarUpa haiM ? 2 jAtinAmanidhattAyuSka haiM ? 3 jAtinAmaniyukta haiM, 4 jAtinAmaniyuktAyuSka haiM ? 5 jAtigotranidhattarUpa haiM ? 6 jAtigotranidhattAyuSka haiM ? 7 jAtigotraniyukta haiM ? 8 jAtigoniyuktAyuSka haiM ? 9 jAtinAmagotranidhatta hai ? 10 jAtinAmagotranidhattAyuSka haiM ? 11 jAtinAmagotra niyukta haiM ? he bhadanta ! jIva kyA ? 12 jAtinAmagotraniyuktAyuSka haiM yAvat anubhAganAmagotraniyuktAyuSka hai ? (goyamA) he gautama ! (jAinAmagoyaniuttAuyA vi jAva aNubhAganAmagoyaniuttAuyAvi daMDao jAva vemANiyANaM) he gautama ! jIva jAtinANagotra niyuktAyuSka bhI haiM yAvat anubhAga nAmagotraniyuktAyuSka bhI haiM / yAvat vaimAnikoMtaka daNDaka kahanA cAhiye / goyanihattA 9, jAiNAma goyanihattAuttA 10, jAinAmagoyaniuttA 11, jIvANaM bhaMte ! kiM 12 jAinAma goyaniuttAuyA jAva aNubhAganAma goyaniuttAuyA ?) HE-al wo zu (1) tinAma nivatta35 cha ? (2) tinAma nidhattAyu4 cha ? (3) jatinAma nidhAta cha? (4) jatinAma nivattAyu: cha? (5) jati gotra nidhatta35 cha ? (6) all gotra niyattAyuH4 che ? (7) jati gotra nidhatta cha ? (8) jAtigotra nilakattAyuSka che? (9) jAti nAma gotra nidhatta che? jAti nAma gotra nidhattAyuSka che? (11) jAti nAma gotra niyukata che? (12) jAti nAma gotra niyutAyu cha ? 'yA' anubhAga nAma gotra niyutAyu cha? (goyamA!) 3 gautama ! (jAi nAma goya niuttAuyA vi jAva aNubhAga nAma goya niuttAuyA vi daMDao jAva vemANiyANaM) 7Mfa nAma mAtra niyutAyu 54 cha ( yAvat ) manumA nAma kA niyattAyu: 55 cha. vibhAni pantAna daMDaka kahevA joie. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.6 u.8 sU.2 AyurvandhasvarUpanirUpaNam 121 TIkA-pUrvam bAdarAH pRthivIkAyAdayo nirUpitAH, te ca Ayurvandhe sati bhavanti, ataH bhAyurbandhaM nirUpayitumAha-' kaiviheNaM bhaMte' ityAdi / 'kai viheNaM bhaMte ! AuyabaMdhae paNNatte ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! katividhaH kiyatmakAraH khalu AyurvandhaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! chabihe AuyabaMdhe paNNatte' he gautama ! SaDravidhaH SaTmakArakaH khalu AyurvandhaH prajJaptaH / 'taM jahA'-tadyathA-te SaTmakArA yathA 'jAtinAma nihattAue' ?-jAtinAmanidhattAyuH, jAti:-ekendriyadvIndriyAdikA paJcavidhA jAtiH, saiva 'nAma' iti jAtinAma, tacca nAmakarmaNaH uttaraprakRtivizeSaH, jIvapariNatirvA, tena saha nidhattaM___TokArtha-pahile bAdara pRthivIkAya AdikA nirUpaNa kiyA gayA hai so jIva isa paryAyarUpa taba hotA hai, ki jaba vaha isa prakArakI AyukA baMdha karatA hai ataH sUtrakAra Ayuke baMdhakA nirUpaNa isa sUtra dvArA kara rahe haiM isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'kai viheNa bhaMte ! AuyabaMdhae paNNatte' he bhadanta ! AyukAbaMdha kitane prakArakA hotA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'chavihe AuyabaMdhe paNNatte' AyukA baMdha 6 prakArakA hotA hai / 'taMjahAve 6 prakAra ye haiM 'jAinAmanihattAue' eka jAtinAmanidhattAyu jAti ekendriyajAti, do indriyajAti ityAdi rUpase pAMca prakArakI hotI hai, so isarUpa jo nAma hai vaha jAtinAma hai hai yaha jAtinAma nAmakarmakI uttaraprakRtiyoM meM se eka prakRti hai| athavA jIvakI eka prakArakI pariNatikA nAma bhI jAtinAma hai TIkAtha-pahelA prakaraNamAM bAdara pRthvIkAya AdinuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. jIva e paryAyamAM tyAre ja utpanna thAya che, ke je teNe te prakAranA AyubaMdha karyo hoya che. tethI AyubaMdhanuM nirUpaNa karavA nimitte nIcenA prazranettare Ape che- tama svAmI mahAvIra prabhune meve| prazna pUche che " kaiviheNaM bhaMte ! AuyabaMdhara paNNate ?", maha-ta! mAyuma dhanA 21 52 cha ? uttr"goymaa|" gItama! "chabihe AuyabaMdhe paNNate " mAyuma dhanA 2 cha. (taMjahA) te 9 2 mA pramANe cha - "jAinAma nihattAue" (1) jAti nAma nidharAyu ekendriya, hIndriya Adi pAMca jAti heya che, evuM je nAma che tene jAtinAma kahe che. nAmakarmanI uttara prakRtimAMnI eka prakRti A jAtinAma che. athavA-chavanI eka prakAranI pariNatinuM nAma paNa jAtinAma che, tenI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 bhagavatIsUtre niSiktaM niSekamApta yad AyuH tad jAtinAmanidhattAyuH, niSekazca karmapudgalAnAM patisamayamanubhavanAtha racanAvizeSaH ? 'gatinAmanihattAue' gati nAmanidhattAyuH, gatiH nArakatiryagamanuSyadevarUpA caturvidhA, sA eva nAma, taca nAmakarmaNaH pUrvavat uttaraprakRtivizeSaH, jIvapariNatirvA tena saha nidhanam AyuH, gatinAmanidhattAyuH, 2 'ThiinAmanihattAue' sthitinAmanidhattAyuH, sthitiH-jIvena AyuHkarmaNA vA viziSyAmukavivakSitabhave yat sthAtavyam, sA evaM nAma namanaM pariNamanaM nAma pariNAmo dharmavizeSaH sthitinAma tatsahitaM nidhattaM yad AyurdalikarUpaM tat sthitinAmanidhattAyuH, athavA isake sAtha nidhatta-niSekako prApta jo Ayu hai vaha jAtinAma nidhattAyu hai / pratisamaye anubhava karaneke liye karmapudgaloM kI jo racanA hotI hai usakA nAma niSeka hai| dUsarA 'gatinAmanihattAue' gatinAmanidhattAyu-nAraka, tiryaka, manuSya aura deva isa taraha se gaticAra prakArakI hai, so gati aisA jo nAma hai vaha gatinAma hai yahagatinAma bhI nAmakarmakI uttaraprakRtiyoM meMse eka prakRti hai / athavA jIvakI pariNatirUpa yaha jAtinAma hai isake sAtha niSekako prApta jo Ayu hai vaha gatinAmanidhattAyu hai / 'ThiinAmanihattAue' jIvakA jisa karmake udayameM amuka samayataka vivakSita bhavameM rahanA hotA hai athavA karmakA jo amuka samayataka jIvake sAtha rahanA hotA hai vaha Ayu hai / isa sthitirUpa jo pariNAma dharmavizeSa hai vaha sthitanAma hai| isa sthitanAma sahita nidhatta jo Ayurdalika sAthe nidhatta-nika pAmeluM-je Ayu che tene " jAtinAma nidhattAyuM kahe che. pratisamaye anubhava karavAne mATe karmamudranI je racanA thAya che tenuM nAma "niSeka" che. (2) zatinAmanihattAue, tinAma nidhattAyu-nA24, tiya"ya, manuSya bhane deva, mema cAra prakAranI gati hoya che, gatirU5 je nAma che tene gatinAma kahe che, A gatinAma paNa nAmakarmanA uttara-prakRtimAMnI eka prakRti che. athavAjIvanI pariNati rUpa te jAtinAma che, tenI sAthe niSekane pAmeluM nidhatta) je Ayu cha tene "tinAma nidhattA" cha. (3) "ThiinAmanihattAue" sthitinAma nidhattAyuje karmanA udayathI jIvane amuka samaya sudhI amuka bhavamAM rahevuM paDe che, athavA karmane amuka samaya sudhI jIvanI sAthe ja rahevAnuM thAya che, tenuM nAma Ayu che. A sthitirUpa je pariNAma-dharma vizeSa che tene rithatinAma kahe che. A sthiti nAma sahita nidhatta je AyurdAlika che, tene "sthitinAma nidharAyu" kahe che. athavA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 8 sU.2 AyurvandhasvarUpanirUpaNam 123 atra nAmazabdaH sarvatra karmArthaka eva upayujyate iti sthitirUpaM nAmakarma sthitinAma, tena saha yannidhattamAyustat sthitinAmanidhattAyuH 3' jAtinAma - gatinAmA-vagAhanA - nAmagrahaNAt jAti- gatya-vagAhanAnAM kevalaM prakRtirUpamevoktam, sthiti- pradezA-nubhAganAmagrahaNAttu tAsAmeva jAtigatyavagAhanAnAM sthityAderuktatvena teSAM ca sthityAdInAM jAtyAdinAmasambandhitvAt nAmakarmarUpatA hai, vaha sthiti nAmanidhattAyu / athavA nAma zabda yahAM sarvatra karmarUpa artha meM hI grahaNa huA hai isa taraha sthitirUpa jo nAma karma hai vaha sthiti nAma hai / isa sthiti nAmake sAtha jo nidhatta Ayu hai vaha sthitinAma nivattAyu hai / jAtinAma, gatinAma, avagAhanA nAma isarUpase inakA jo yahAM grahaNa kiyA gayA hai so inameM kevalanAma karmakI prakRtirUpatA hI kahI gaI hai, aisA jAnanA cAhiye / tathA sthiti, pradeza aura anubhAganAmarUpa se jo ina sthiti pradeza aura anubhAgakA grahaNa kiyA gayA hai so ye sthiti Adi una jAti gati aura avagAhanAke saMbaMdhI hai ataH inameM nAma karmarUpatA hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki yahAM jo nAma zabdakA prayoga pratyeka jAti Adi padoMke sAtha kiyA gayA hai so yaha nAma padakarma arthavAlA hai / isase jAti gati aura avagAhanA ye prakRtiyAM to svaye karma kI nAmakarmakI uttara prakRtiyoMmeM ginAI hI gaI haiM ataH inameM karmarUpatA honemeM to koI bAdhA hai hI nhiiN| kyoMkI nAmakarmakI " ahIM badhe sthaLe 'nAma' zabda ka rUpa ' arthamAM ja grahaNa thAya che--A rIte sthiti3ya ne nAma-bha che, tene sthitinAma" he che. A sthitinAmanI sAthe nidhatta vuM ne Ayu che, tene " sthitinAma nighattAyu " he che. nati, nAma, gatinAma, avagAhanA nAma, vagere rUpe temane ahIM je grahaNa karavAmAM Avela che, te rIte te temanAmAM kevaLa nAma-kamanI prakRtirUpatAja kahevAmAM AvI che tema samajavuM. tathA sthiti, pradeza ane anubhAga nAmarUpe je A sthiti, pradeza ane anubhAgane grahaNa karavAmAM Avela che, tenuM kAraNa e che ke sthiti Adi te jAti, gati ane avagAhanA sAthe saMbaMdha rAkhanAra hoya che, tethI temanAmAM nAma-karUpatA che. A kathananuM tAtpa e che ke ahIM je padmanA prayAga pratyeka jAti, gati Adi padmAnI sAthe karavAmAM AvyeA che, te vaparAyuM che. jAti gati ane avagAhano, A prakRtiyAne uttara prakRtiyAmAM gaNAvavAmAM AvI cukelI ja che, tethI temanAmAM karmAMrUpatA heAvAmAM " nAma " 'nAma , pada karmAMrUpa arthAMmAM ja te svayaM nAmakarmanI zrI bhagavatI sUtra : pa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vodhyA, 'ogAhaNAnAma nihattAue' 4 avagAhanAnAmanidhattAyuH-avagAhate jIvo yasyAM sA avagAhanA audArikAdi zarIraM tasyA nAma audArikAdi zarIranAmakama, avagAhanAnAma, avagAhanArUpo vA nAmaH pariNAmaH avagAhanAnAmaH, tena saha nidhattaM niSekamAptaM yad AyuH tad avagAhanAnAma nidhattAyuH, 'paesanAmanihattAue 5 pradezanAmanidhattAyuH, pradezAnAm AyuSkarma 93veM uttara prakRtiyoMmeM ye saba prakRtiyAM ginAI gaI haiM / aba rahI kamarUpatA honekI bAta sthitipradeza aura anubhAgameM so inheM karma rUpatA isaliye kahI gaI hai ki ye saba sthiti Adi una jAti gati AdikoMke saMbaMdhI saMbaMdha rakhanevAle haiM isaliye inameM bhI karmarUpatA hai / ataH nAma zabda yahAM sarvatra kArya meM hI gRhIta huA hai, aisA jAnanA cAhiye / 'ogAhaNA nAma nihattAue' jisameM jIvoMkA avagAha ho usakA nAma avagAhanA hai / aisI yaha avagAhanA audArika Adi zarIrarUpa paDatI hai| isa avagAhanAkA jo 'avagAhanA' aisA nAma hai vaha avagAhanA nAma hai / arthAt audArika AdirUpa jo zarIra nAmakarma hai vaha avagAhanA nAma hai / athavA avagAhanArUpa jo nAma hai pariNAma hai vaha avagAhanA nAma hai| isa avagAhanA nAmake sAtha niSeka ko prApta huA jo Ayukarma hai vaha avagAhanAma nidhattAyu hai / 'paesanAmanihattAue' pradezoMkA Ayukarmake te kaI bAdhA (muzkelI-naDatara) rahetI nathI. kAraNa ke nAma kamanI 93 trANu uttaraprakRtimAM A badhI pravRttine te gaNAvavAmAM Ave ja che. have sthiti pradeza ane anubhAgamAM karmarUpatA kahevAnuM kAraNa e che ke te sthiti Adi, te jAti, gati AdikanI sAthe saMbaMdha rAkhanAra hoya che, tethI teomAM paNa karmarUpatA che. // zate "nAma" pahane hI satra "" na arthamA meDa 42vAmA mA0yu cha ma sama.. (4) ogAhaNAnAmanihattAue'mAlavAnI bhADa(pane rahevAnuM ThekANuM) hoya tene "avagAhanA' kahe che. evI te avagAhanA audArika Adi zarIrarUpa vaDe che A avagAhanuM je "avagAhanA" evuM nAma che te "avagAhanA nAma che. eTale ke audArika AdirUpa je zarIra nAma karma che te avagAhanA nAma che. athavA-avagAhanA rUpa je nAma-pariNAma che tene avagAhanA nAma kahe che. A avagAhanA nAmanI sAthe niSeka pAmeluM je Ayukame che tene "avagAhanA nAma nidhattAyu" kahe che. (5) "paesanAmanihattAue" prazAnA-mAyubhana tirnu 2 nAma te zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 6 u.8 sU. 2 AyurbandhasvarUpanirUpaNam 125 afoniai nAma tathAvidhapariNAmaH pradezanAmaH, pradezarUpaM vA nAma karmavizeSaH pradezanAma, tena saha nighattaM yad AyuH tat pradezanAmanidhattAyuH, 'aNubhAganAmanihantAue '6 anubhAganAma nighattAyuH - anubhAgaH AyurdalikAnAM vipAkaH tatsvarUpo nAma pariNAmaH' anubhAganAmaH, anubhAgarUpaM vA nAmakarma anubhAganAma, tena saha nidhattaM yad Ayustad anubhAganAmanidhattAyuH / atha jAtyAdinAma karmaNA kimarthamAyu viziSyate iti cedAha AyuSaH prAdhAnyopadarzanArtham, yato hi narakAdyAyurudaye sati jAtyAdinAmakarmaNAmudayo bhavati AyuSa evaM nArakAdibhavopagrAhakatvAt / dalikoMkA jo nAma tathAvidha pariNAma hai vaha pradezanAma hai athavA pradezarUpa jo nAma-karma vizeSa hai vaha pradezanAma hai| isa pradezanAma ke sAtha nidhatta jo Ayu hai vaha pradezanAma nighattAyu hai / 'aNubhAga nAmanihattAue' Ayuke dalikoMkA jo vipAka hai aura isa vipAkarUpa jo pariNAma hai vaha anubhAganAma hai athavA anubhAgarUpa jo nAma karma hai vaha anubhAganAma hai isa anubhAganAma ke sAtha nidhatta niSekako prApta huA jo Ayukarma hai vaha anubhAganAmanidhattAyu hai| zaMkA- Ayu ko jAti nAmakarmadvArA kisaliye vizeSita kiyA gayA hai / samAdhAna - Ayukarma meM pradhAnatA dikhalAne ke hI use yahAM vizeSya banAyA gayA hai kyoMki nAraka Adi Ayuke udaya hone para hI jAtyAdirUpa nAmakarmakA udaya hotA hai / kyoMki Ayuko hI nAraka Adi bhavoMkA upagrAhaka mAnA gayA hai / yahabAta zAstrakArane pahile yahIM para zataka prakAranuM je pariNAma che tene pradezanAma kahe che. athavA-pradezarUpa je nAma-kama vizeSa che tene pradezanAma kahe che. te pradezanAmanI sAthe niSThA je Ayu che tene pradezanAma nighattAyu uDe che. (1) "aNubhAganAma nihattAue" mAyunAM iliono ne vicAGa che, nemA vipA3ya ne pariNAma che, tene "anubhAga nAma" use che. mathavA-anulAga35 je nAma-kama che tene anubhAga nAma kahe che. A anubhAga nAmanI sAthe nidhatta (naSeDa pAbhelu ) mevuM ne Ayu che tene "anubhAganAma nighattAyu" uDe che. zaMkA-Ayune jAti nAmaka dvArA zA mATe vizeSika karavAmAM Avela che, samAdhAna-Ayukama mAM pradhAnatA khatAvavAne mATe ja tene ahIM vizeSya banAvavAmAM Avyu' che, kAraNa ke nAraka Adi Ayune udaya thAya tyAre ja jAtyAdi rUpa nAmaka nA udaya thAya che, kAraNa ke Ayune ja nAraka Adi bhavAnuM upagrAhaka mAnavAmAM Avela che. ejavAta sUtrakAre A granthanA ceAthA zatakanA navamA uddezakamAM pahelAM pragaTa karelI che zrI bhagavatI sUtra : pa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 bhagavatIsage ___ taduktam pUrvam-yataH pUrvamuktamihaiva 'neraie NaM bhaMte ! neraiemu uvavajjai, aneraie neraiemu uvavajjai ? goyamA ! neraie neraiemu uvavajjai, No aneraie neraiesu uvavajjai' ti nairayikaH khalu bhadanta ! nairayikeSu upapadyate, anairayiko vA nairayikeSu upapadyate ? gautama ! nairayikonairayikeSu upapadyate, no anairayikaH nairayikeSu upapadyate iti / ayaM bhAvaH tathA ca nArakAyuH prathamasamayasaMvedane eva nArakA ucyante, atha ca nArakAghAyuSyasahacAriNAM ca paJcendriyajAtyAdinAmakarmaNAmapi tadAyuHprathamasamayasaMvedane eva udayo 4 uddezaka9 meM prakaTa kI hai ki 'neraie NaM bhaMte ! neraiesu uvavajaha, aneraie neraiemu uvavajaha' ? goyamA ! neraie neraiesu uvavajai, No aneraie neraiesu uvavajai' jo nairayika hotA hai vahI nairayikoMmeM utpanna hotA hai, anairayika nairayikoMmeM utpanna nahIM hotA hai| tAtparya kahanekA yaha hai ki gati, Ayu aura AnupUrvI inakA udaya eka sAtha ho jAtA hai / isaliye jaba gautamane prabhuse aisA prazna kiyA ki he bhadanta ! nairayika nairayikoMmeM utpanna hotA hai ki anairayika nairayikoMmeM utpanna hotA hai ? taba prabhune unase kahA ki he gautama ! jisa jIvane pahile gRhItabhavameM hI naraka AyukA baMdha kara liyA hai aisA vaha jIva usa gRhItabhava meM hI usa jAtikI Ayuke baMdha ho jAneke kAraNa usake prathama samayameM saMvedana hone para hI nAraka kahalAne lagatA hai / tathA nAraka Adi AyuSyake sahacArI paMcendriya jAti Adi nAma karmIkA bhI nAraka Adi 'neraieNa bhaMte ! neraiemu uvavajjai, No aneraie neraiemu uvavajjaI" 'goyamA ! neraie neraiesu uvavajjai, No aneraie neraiesu uvavajjai ' re nA23 hoya che te ja narayikomAM utpanna thAya che, anairayika nairayikamAM utpanna thatuM nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke gati, Ayu ane AnupUvane udaya eka sAthe thaI jAya che. tethI jyAre gautama svAmIe mahAvIra prabhune evo prazna pUcha ke "he bhadanta ! narayika nairayikamAM utpanna thAya che ke anairayikanekomAM utpanna thAya che, tyAre mahAvIra prabhue tamane javAba Ape ke "he gautama! je jIve pahelAM grahIta bhavamAM ja narakAyuno baMdha karyo hoya che, e te jIva te grahIta bhavamAMja te prakAranA Ayune baMdha thaI javAne kAraNe tenA prathama samayamAM saMvedana thatAM ja nAraka kahevAvA mAMDe che. tathA nArakAdi AyunA sahacArI paMcendriya jAti Adi nAmakarmone paNa nAraka Adi AyunA. zrI bhagavatI sUtra: 5 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.8 mU.2 AyurbandhasvarUpanirUpaNam 127 bhavati, atra Ayurvandhasya SavidhatayA pratipAdanasyaiva prastutatvena yad AyuSaH paividhatvapratipAdanaM tad AyuSo bandhA'bhinnatvAt , baddhasyaiva cAyurvyapadeza viSayatvAt / 'daMDao jAva-vemANiyANaM' daNDakaH AyurvandhaviSayakaH yAvat vaimAnikAnAM vaimAnikaparyantamityarthaH, ayamarthaH nairayikaika1 bhavanapatidazaka 11 pRthivyAdisthAvarapaJcaka16 vikalendriyatrika 19 tiryakrapaJcendriyaika 20 manuSya 21 vAnavyantara 22 jyotiSika 23 vaimAnika 24 rUpacaturvizati daNDakeSu AyurvandhaviSayAH praznottarAlApakA vaktavyAH, yathA neraiyANaM bhaMte ! AyuSya ke prathama samaya meM hI udaya hojAtA hai| isaliye yahI mAnA jAtA hai ki nAraka hI nArakoMmeM utpanna hotA hai| yahAM para AyubaMdhameM jo SaividhatA pratipAdita kI hai vaha isa bAta ko prakaTa karane ke liye ko hai ki AyubaMdha se abhinna hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki jo AyujIva ke sAtha baMdhako prApta hotI hai vahI Ayu kahalAtI hai / 'daMDako jAva vemANiyANe' he bhadanta ! nArakoM ke kitane prakAra kA AyuSabaMdha kahA hai ? isa tarahase nairayikase lekara vaimAnika taka cauvIsa daNDakoMmeM Ayuke baMdha viSayaka praznottara rUpa AlApaka kaha lenA cAhiye. tAtparya kahane kA yaha hai ki nairayika 1, bhavanapati ke 10, pRthivI Adi sthAvara 5, vikalendriya 3, tiyaMkU paJcendriya 1, manuSya 1, vAnavyantara 1, jyotiSika 1 aura vaimAnika 1 isa taraha ye saba 24 daNDaka haiM / ina 24 daNDakoM meM AyubaMdha viSayaka praznottarAlApaka kahanA cAhiye / jaise- 'neraiyANaM bhaMte ! prathama samayamAMja udaya thaI jAya che. tethI ja ema mAnavAmAM Ave che ke nAraka ja nArakamAM utpanna thAya che." ahIM AyubaMdhamAM je SaTTa vidhatA (cha bheda) prakaTa karavAmAM AvI che te e vAtane prakaTa kare che ke Ayu baMdhathI abhinna che. tenuM paNa kAraNa e che ke je Ayu chavanI sAthe baMdhadazAne prApta thAya che, eja yAyu kahevAya che. 'daMDI jAca vemANiyANaM' 3 saha-ta! nAnA / prA2nA mAyuma che? A pramANe nArakathI zarU karIne vaimAnika paryantanA 24 daMDakamAM AyunA baMdha viSayaka praznottara rUpa AlApaka kahevA joIe. kahevAnuM tAtparya e che ke nArakenuM 1, bhavanapationA 10, pRthvI Adi sthAvaranA pa, vikalendriyanA 3, tiryaya paMcendriyanuM 1, manuSyanuM 1, vAtavyantaranuM 1, tiSikanuM 1 ane vaimanikanuM 1, ema 24 daMDaka che. te 24 daMDakemAM AyubaMdha viSayaka praznottararUpa AlApaka kahevA joIe. jema keneriyaannN bhaMte ! kAvihe AuyabaMdhe paNNate ?" tyAha. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 bhagavatIstre kaI vihe AuyabaMdhe paNNatte ? ityAdi narayikamArabhya vaimAnikAntazcaturvizati daNDako vaktavyaH / atha karmavizeSAdhikArAd nidhattaSaTakaM nidhattAyuHSaTkarUpa tavizeSitAnAM samuccayajIvamArabhya paJcaviMzatipadAnAM nidhattaSaTkanidhattAyuSka SaTkarUpadvAdazadaNDakAn pradarzayati 'jIvANaM bhaMte ! kiM jAinAmanihattA, jAva-aNubhAganAma nihattA ?' gautamaH pRcchati he bhadanta ! jIvAH khalu kiM jAtinAmanidhattAH, jAtinAma nidhattaM niSiktaM viziSTabandhaM vA kRtaM yaiste jAtinAmanidhattAH, yAvat anubhAganAmanidhattAH ? anubhAga: AyurdalikAnAM vipAkaH tallakSaNo nAmaH pariNAmaH, anubhAganAmaH, anubhAgarUpaM vA nAmakarma anubhAganAma, tad nidhattaM yaiste, yAvatkaraNAt-'gatinAmanidhattAH, sthitinAma kAvihe AuyabaMdhe paNNatte' ityAdi / yahAM para eka prakArake karmakA adhikAra hone se usa karma se vizeSita hue jIvAdipadoM ke 12 daNDakoM ko aba mUtrakAra pradarzita karate hai- 'jIvANaM bhaMte ! kiM jAinAma nihattA jAva aNubhAganAmanihattA' isameM gautamane mabhuse aisA pUchA hai ki he bhadanta! jIva kyA aise hai ki jinhoMne jAtinAmako niSikta kiyA haiM athavAjAtinAmako viziSTa baMdhavAlA kiyA hai, yAvat anubhAga nAma nidhatta kiyA hai ? Ayuke dalikoMkA jo vipAka hai usakA nAma anubhAgahai, isaanubhAgarUpa jo nAma pariNAma hai vaha anubhAganAma hai athavA anubhAgarUpa jo nAmakarma hai vaha anubhAga nAma hai / yaha anubhAga nAma jinhoMne nidhattaniSikta kiyA hai ve anubhAga nAma nidhatta haiN| yahAM yAvat zabda se 'gatinAmanidhatta, sthitinAmanidhatta, avagAhanA' ahIM eka prakAranA karmane adhikAra cAlU hovAthI te karmathI vizeSita (yukata) mevA Ei pahAnA mAra ne sUtrA2 pragaTa 42 -jIvANaM bhaMte ! ki jAi nAma nihattA jAva aNubhAganAma nihattA?" mahanta ! zu mevA DAya che ke jemaNe jAtinAmane niSikta karyuM hoya che athavA jAtinAmane viziSTa baMdhavALuM karyuM heya che, (yAvata) anubhAga nAma nidhana karyuM hoya che? AyunA dalikane je vipAka che tenuM nAma anubhAga che, A anubhAgarUpa je je nAma-pariNAma che tene anubhAga nAma" kahe che. athavA anubhAga 25 nAmakarma che tene "anubhAga nAma' kahe che. A anubhAga nAma jemaNe nidhatta (naSita) karela hoya che, temane anubhAga nAma vitta kahe che. ahIMyAvata padathI "gatinAma nidhatta, sthiti zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA. za.6. u.8 sU.2 AyurvandhasvarUpanirUpaNam 129 nidhattAH, avagAhanAnAma nidhattAH pradezanAmanidhattAH' iti saMgrAhyam, bhagavAnAha'goyamA ! jAinAma nihattA vi jAva aNubhAganAma nihattA vi' he gautama ! jIvAH khala jAtinAmanidhattA api, yAvata-anubhAganAmanidhattA api bhavanti yAvatkaraNAta gatinAmanidhattA api, sthitinAmanidhattAH, api avagAhanAnAmanidhattAH api, pradezanAmanidhattA api, iti saMgrAhayam / 'daMDao jAca vemANiyANaM' daNDako yAvad vaimAnikAnAm, ayaM paTasaMkhyAtmako daNDako yAvat-vaimAnikAnAM vaimAnikadevaparyantAnAM samuccayajIvamArabhya paJcaviMzatipadAnAM bodhyaH, sarveSAmeSAM pUrvavadeva vyAkhyA bodhyA navaram jAtyAdi mAmnAM yA sthitiH, ye ca pradezAH, yazcAnubhAgaH, tat sthityAdinAma-abagAhanAnAma zarIranAmeti / ayameko daNDako vaimAnikAntaH samuccayajIvanAmanidhattA pradezanAmanidhatta' inapadoMkA saMgraha huA hai| isake uttara meM prabhu gautamase kahate haiM ki 'goyamA! he gautama ! 'jAinAmanihattA vi jAva aNubhAganAmanihattA vi' jIva jAtinAma nidhatta bhI hote haiM yAvat anubhAganAmanidhata bhI hote haiM, yahAM yAvat padale gatinAma nidhata bhI hote hai sthitinAmanidhata bhI hote haiM, avagAhanAnAma nidhata bhI hote haiM, pradezanAmanidhata bhI hote haiM yaha saba pATha grahaNa huA hai / 'daMDao jAva vemANiyANaM' yaha u saMkhyAtmaka daNDaka yAvat vaimAnika taka samuccaya jIvase lekara paccIsa padoMkA jAnanA caahiye| ina sabakI vyAkhyA pahile jaisI hI haiMvizeSatA isa prakAra se hai-jAtyAdi nAmoMkI jo sithita hai, jo anubhAga haiM, vaha sthityAdi nAma, avagAhanA nAma aura zarIra nAma hai aisA yaha eka daNDaka hai| aura yaha daNDaka vaimAnika taka smunAma nidhatta, avagAhanA nAma nidhana ane pradezanA nidhatta" A padane saMgraha thayA che. gautama svAmInA uparyukta praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che"goymaa !" gautama ! "jAinAmanihattA vi jAva aNubhAganAmanihattA vi" gautama ! tinAma nidhatta para DAya cha, tinAma niyatta 55 saya che, sthitinAma nidhatta paNa hoya che, avagAhanA nAma nidhatta paNa hoya che, pradeza nAma niMdharA paNa hoya che ane anubhAga nAma nidhata paNa hoya che. "daMDao jAva vemANiyANaM" mA 7 4 mAni4 55-tanai paha viSe samajavA. ahIM samuccaya jIvathI laIne vaimAnika sudhInAM 25 pada grahaNa karAyA che. e saunI vyAkhyA pahelAM batAvyA pramANe ja che. vizeSatA A pramANe che - jAtyAdi nAmenI je sthiti che, je pradeza che, je anubhAga che. te sthityAdi nAma, avagAhanA nAma ane zarIranAma che, evuM A eka daMDaka che. ane vamAnika paryaMtanA samuccaya daMDaka eka ane 24 daMDaka bane maLIne 25 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 130 bhagavatImatre mAzritya paJcaviMzatirUpatayA vijJeyaH / evamanye'pi paJca samuccayajIvamAzritya paJcaviMzatirUpatayA praznottaraviSayA vijJeyAH / pUrva nidhattaSaTkarUpaM prathamaM daNDakamuktvA sAmprataM dvitIyaM nidhanAyuSkaSaTkarUpaM daNDakamAha-'jIvA NaM bhaMte' ityAdi / jIvA NaM bhaMte ! ki jAinAma nihattA uyA, jAva-aNubhAganAma nihattA uyA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta jIvAH khalu kiM jAtinAmanidhattAyuSkAH ? jAtinAmnA saha nidhattaM viziSTabandham Ayuyaiste jAtinAma nidhattAyuSkAH? evaM yAvat anubhAganAmanidhattAyuSkAH ? anubhAganAmnA saha nidhattam Ayurya ste anubhAganAmanidhattAyuSkAH bhavanti kim ? yAvatkaraNAt gatisthityavagAhanAmadezanAmanidhattAyuSkAdayaH saMgrAhyAH / bhagavAnAhaccaya jIva se lagAkara 25 rUpase-25 padoMkA jAnanA cAhiye / isI taraha se dUsare bhI daNDaka pAMca samuccaya jIvako lekara 25 rUpa se praznottara ke viSayabhUta jAnanA cAhiye / pahile nidhatta SaTkarUpa prathama daNDakako kaha karake aba sUtrakAra nidhattAyuSka SaTakarUpa dvitIya daNDakako kahate haiM-isameM gautamasvAmI ne prabhuse aisA pUchA hai ki-'jIvA NaM bhaMte ! kiM jAinAma nihattA uyA, jAva aNubhAganAmanihattA uyA' he bhadanta ! jIva kyA jAti nAma nidhattAyuSka hote haiM ? yAvat anubhAga nAma nidhattAyuSka hote haiM ? arthAt jAtinAmake sAtha jina jIvoMke Ayuko nidhatta viziSTa bandhavAlA kiyA hai, aise ve jIva jAtinAma nidhattAyuSka hote haiM tathA-anubhAga nAmake sAtha jina jIvoMne Ayu ko nidhatta paccIsa pade thAya che. 25 pamAM - eTale ke samuccaya jIvathI zarU karIne vaimAnika paryantanA 25 pamAM paNa eja pramANe samajavuM. eja pramANe samuccaya jIvathI zarU karIne vaimAnika paryantanA 25 padane anulakSIne bIjA paNa pAMca daMDakane praznottara rUpe kahevA joIe. pahelAM nidhana Saka rU5 (jAtinAma nidhattathI laIne anubhAga nAma nidharA paryantA 6 padanI apekSAe) prathama daMDakane pragaTa karIne have sUtrakAra nidhattAyuSka paT435 dvitIya 674rnu 4thana 42 cha-"jIvANaM bhaMte ! ki nAinAmanihattAuyA, jAba aNubhAmanAma nihattAuyA?" 3 mahanta! tinAma nidhattAyu 4 saya cha ? (yAvata) manulAnAmanihattAyu04 DAya che. 1 meTale latinAmanI sAthe 2 vAnA Ayune nidhatta - viziSTa baMdhavALuM karyuM che, evAM te jIvane " jAtinA nidhattAyuka kahevAmAM Avela che. tathA anubhAga nAmanI sAthe je jIvanAM Ayune nidhana karyuM che, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za. 6 u.8 sU.2 AyurvandhasvarUpanirUpaNam 131 'goyamA! jAinAma nihattAuyA vi, jAva - aNubhAganAma nihattA uyA vi.|' he gautama ! jIvAH khalu jAtinAmanidhattAyuSkAH api, yAvat-anubhAganAmanidhattAyuSkA api bhavanti, 'daMDao jAva vemANiyANaM' daNDako yAvat vaimAnikAnAm , atra yAvatpadena nairayikAdArabhya jyotiSika paryantaM trayoviMzatidaMNDakAH saMgrAhyAH / ayaM SaTsaMkhyAtmako nidhattAyuSkarUpo daNDako vaimAnikadevaparyantAnAM bodhyaH, iti bhAvaH / atha SaTkadvayamupasaMharati'evaM ee dubAlasadaMDagA bhANiyanyA' evam - uparitanavarNitarItyA viSaTkasya ete dvAdazadaNDa kA AlApakA bhaNitavyAH vaktavyAH / atha prathama dvayasya pradarzitatve'pi aSTAdazazatasaMkhyakabhaGgasaMkhyAyAH spaSTapati patyartha kiyA hai be anubhAganAmanidhattAyuSka haiN| yahAM yAvatpada se gati, sthiti, avagAhanA, pradeza inanAma nIdhacAyuSkoM kA grahaNa huA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM ki-'goyamA' he gautama ! jAinAmanihattAuyA vi, jAva aNubhAganAma nihattAuttA vi' jIva jAtinAma nidhattAyuSka bhI hote hai, yAvat anubhAganAmanIdhatAyuSka bhI hote haiN| 'daMDao jAva vemANiyANe' yahAM yAvat pada se nairayikase lekara jyotiSika paryanta 23 daNDaka gRhIta hue haiN| yaha 6 saMkhyAvAlA nidhattAyuSka rUpa daNDaka vaimAnika devataka ke padoM kA jAnanA caahiye| isa taraha nidhattaSaTUkarUpa prathama daNDaka ke aura nidhattayuSkaSakarUpa dvitIya daNDaka ke 12 AlApaka ho jAte haiM yahIbAta sUtrakArane evaM ee duvAlasadaMDagA bhANiyavA isa pATha dvArA prakaTa kI hai| inameM meva vAne manubhAga nAmanidhatAyu4 4aa che. mahI yAvat ' pahathA li. sthiti avagAhanA, ane pradeza" e nidhattAyukenAM nAma grahaNa karavAmAM AvyAM che. gautama svAbhAnA prshnne| 12 mApatA mahAvIra prabhu 43 cha "goyamA" 3 gautama! "jAinAmanihattAuyA vi, jAva aNubhAganAmanihattAuyA vi" tibhAna nidhAyu04 555 DAya che, (yAvat) manumanAma nityu04 555 DAya che. mI " yAvata" 54thI gatinAmaniyatAyu4 mAhiyAra pahone apae 42vAmA mAyAM cha. "daMDao jAva vemANiyANaM " 20 6 sayAvANu niyattAyu.535 44 nArakathI laIne mAnike paryantanA 24 padanA viSayamAM paNa kahevuM joIe. A rIte nidhAnuM 6 prattAvALuM paheluM daMDaka ane nidhAyuSkanuM 6 praznottavALuM bIjuM daMDaka bane che. te banne daMDakanA kula 12 AlApaka thAya che, eja vAta sUtrakAre " evaM ee duvAlasadaMDagA bhANiyavvA " mA sUtrA6 dvArA 4za cha. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 bhagavatIsatre punarapyAha - jIvANaM bhaMte! kiM ? jAinAma nihattA ?' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! jIvAH khalu kiM jAtinAma nighattAyuSkAH ? iti dvitIyaH 2, 'jIvANaM bhaMte! kiM jAinAma niunA ?' he bhadanta ! jIvAH khalu kiM jAtinAmaniyuktAH- jAtinAma niyukta nitarAM sambaddhaM nikAcitaM vedane vA niyuktaM yaiste jAtinAmaniyuktAH, iti tRtIyaH 3 / atha caturthamAha' jAtinAma niSattAuyA' ' jAtinAmaniyuktAyuSkAH, jAtinAmnA saha niyukta nikAcitaM bhogaM vinA na kSIyamANaM vedayituM vA Arambham Ayuryai prathama ke do daNDaka yathApa sUtrakAra ne dikhalA diye haiM phira bhI 1800 bhaMgo kI saMkhyA ko spaSTarUpa se samajhAne ke liye ve phira inheM dikhalAte haiM, isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki jIvA NaM bhaMte / kiM jAinAmanihattA " he bhadanta / jIva kyA jAtinAma nidhata hote haiM ? ? yaha prathama bhaGga hai ' jAinAma nihattA uyA ' he bhadanta ! jIva kyA jAtinAma nighatAyuSka hote haiM ? yaha dvitIya bhaMga haiM ? ' jIvANaM bhaMte ! kiM jAinAmaniuttA' he bhadanta ! jIva kyA jAti nAma niyukta hote haiM yaha tIsarA bhaMga hai- jAtinAmaniyukta kA tAtparya hai ki jinhoMne jAtinAmako niyukta nitarAma saMbaddha kiyA hai, nikAcita kiyA haiM, athavA vedanakriyAmeM niyukta kiyA hai aise ve jIva jAti nAmaniyukta haiM / cothAbhaMga ' jAtinAmanidhattAuyA ' hai - isakA artha yaha hai ki jina jIvoMmeM jAtinAmake sAtha yogyaAyuko temAMthI pahelA e dRMDakA te, sutrakAre prakaTa karyAM ja che, chatAM paNa 1800 bhagA (vakapA) nI sa MkhyAne spaSTarUpe samajAvavAne mATe teo pharIthI temane kA praznaneArarUpe prakaTa kare che-- gautama svAmInA prazna - jIvANaM bhaMte ! kiM jAinAmaniuttA ! he ahanta ! zuM valatinAma nidhata hoya che ? " mA pahelo lage che. jAi nAma nihattAyA" hun ! va zuM latinAma nighattAyuSNu hoya che ? " mA jIle laga 4. " jIvANaM bhaMte ! kiM jAinAma niuttA ? " " he mahanta ! zuM va latinAma nidhatta hoya che ? " mA trIle laga the. "latinAma niSatta" nuM tAtparya - nebhAye jAti nAmane niyukata nitarAm sabaddha karyuM che, nikAcita karyuM che, athavA vedanakriyAmAM niyukata karyuM" evAM chavAne jAtinAma niyukata kahyAM che. 99 thothe| lauMga - " jAtinAma nihattAuyA" bhane latinAmanI sAthai gyAyune nikAcita karyuM che - eTale ke bhAgavIne ja (vaighna karIne ja) nAza karavA ceAgya karyuM che zrI bhagavatI sUtra : pa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikATIkA za.6 u.8 sU. 2 AyurvandhasvarUpanirUpaNam 133 ste jAtinAmaniyuktAyuSkAH ! iti caturthaH / ete catvAro bhA jAti nAmnAM saDa bhavanti / evamanye'pi paJca ityAdayaH saMyojyAH, tena saMkalitA jAtAH sarve caturvizatibhaGgAH / atha paJcamabhedamoha-5 'jAigoyanihattA' jAtigotra nighattAH! jAte. ekendriyAdikAyAH yaducitaM gotram nIcagotram uccagotraM tajjAtigogaM nidhattaM prakRSTavandhaM yaiste jAtigotranidhattAH' ecamanye'pi, nikAcita kiyA hai arthAt bhoge vinA nAza hone ke lAyaka nahIM kiyA hai, kintu bhoga karake hI nAza hone ke yogya kiyA hai, athavA vedanakriyA meM use sthApita kiyA hai-jisakA vedana karanA prAraMbha kara diyA hai ve jAtinAmanidhattAyuSka jIva haiM / ye cAra bhaGga jAti nAmake sAtha hote haiM / isI tarahase dUsare bhI pAMca gatyAdikoMke 4-4 bhaMga milA lenA cAhiye, arthAt jAti nAma ke jisa tarahase ye cAra bhaMga kahe gaye hai usI prakArase gati, sthiti, avagAhanA Adi 5 ke bhI 4-4 bhaMga kara lenA cAhiye / isase eka 2ke 4-4 bhaMga hone se 20 bhaMga ho jAte haiM aura inameM pUrvokta 4 bhaMga milA dene se 24 bhaMga ho jAte haiN| aba pAMcaveM bhedako prakaTa karaneke liye sUtrakAra kahate haiM 'jAigoyanihattA' jAtigotranidhatta jAtigotranidhattakA abhiprAya aisA hai ki jina jIvoMne jAti aura gotrako nidhatta kiyA hai ve jAtigotra nidhatta haiN| ekendriya Adi jAti ke Ucita jo gotra-nIcagotra aura uccagotra vaha jAtigotra hai isa jAti gotrako jina jIvoMne nidhatta-prakRSTabaMdhavAlA kiyA hai ve jIva jAtigotranidhatta haiM / isI tarahase anya jAti nAma Adi pAMca bhogavyA vinA nAza na thaI zake evuM karyuM che, athavA vedanakriyAmAM tene sthApita karI dIdhuM che. - jenuM vahana karavAnuM zarU karI dIdhuM che, evAM jIvone jAtinAma nidhattAyuSka jIvo kahe che. A cAra bhaMga jAtinAma sAthe thAya che. e ja pramANe gati, sthiti, avagAhanA Adi pAcanI sAthe paNa 4-4 bhaMga (vika65) karI levA. te darekanA cAra, cAra bhaMga thatA rahevAthI pAMcanA maLIne 20 bhaMga thAya che. temAM jAtinAma sAthenA cAra bhaMga umeravAthI 6 padanA kula 24 bhaMga thAya che. have sUtrakAra pAMcame bhaMga prakaTa kare che" jAigoyanihattA" "onti gotra nidhatta" 2 vAme ti mane mAne nidhatta karyA hoya che evAM jIvone "jAtigotranihA" kahe che. ekendriya Adi jAtine vegya je gotra-ucca gotra ane nIca gotra che, tene jAtigatra kahe che. A jAtigatrane je vAme niyatrI - praSTa bhayavANu-resa cha, te sone tigaatrniyt| 4. mela zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhagavatIsatre paJca iti paJcamo bhedaH, atha SaSThamAha-'jAigoyanihatnAuyA' jAtimotraNa saha nidhattaM Ayuyaste jAtigotranidhattAyuSkAH, evamanye api paJca, iti paTha: bhedaH / atha saptamamAha 7- 'jAigoyaniuttA' jAtigotra niyuktAH jAtigotraM nIcam uccAM vA niyuktaM nikAcitaM vedayitumArabdhaM vA yaiste jAtigotra nithuktAH evamanye'pi paJca, iti saptamo bhedaH / atha aSTamamAha-8- 'jAigoyaniuttAuyA' jAtigotrani yuktAyuSkAH jAtigogeNa uttamena adhamena uccauna cena vA niyukta nikAcitam Ayuyaiste jAtigotraniyuktAH / evamanye'pi pazca, ityssttmH| atha navamamAha- jAinAmagoyanihattA' jAtinAmagotranidhattAH bhI jAnanA cAhiye / 'jAigoyanihattAuyA' yaha chaThA bhaMga hai jAti gotrake sAtha jina jIvoMne Ayu ko nidhatta kiyA hai ve jAtigotra nidhattAyuSka hai / isI tarahase anya pAca bhI jAnanA cAhiye / 'jAi goyaniuttA' yaha sAtavAM bhaMga hai-isameM jina jIvoMne jAti aura gotra nIca gotra evaM ucca gotrako nitarAM saMbaddha kiyA hai nikAcita kiyA hai, athavA vedanakriyA meM nikSiptakara diyA hai, ve jIva jAtigotra niyukta haiN| isI taraha se anya gati Adi 5ke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / 'jAigoyaniuttA uyA' yaha AThavAM bhaMga hai| jina jIvoM ne uttama jAti athavA adhama jAtike sAtha athavA uccagotra yA nIca gotrake sAtha Ayuko nikAcita kiyA hai-ve jIva jAtigotraniyuktA yuSka hai / isI prakAra se anya pAMca padoMke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / 'jAinAmagoyanihattA' yaha nauvoM bhaMga hai| isameM yaha prakaTa prabhArI anya tinAma Ei pAMya pazu sabhA . 'jAi goyanihattAuyA' mA chaTo bhaMga che. jAtigotranI sAthe je e Ayune nidha karyuM che, temane jAtinidhattAyuSka kahe che. e ja pramANe bIjAM pAMca viSe paNa samajavuM. sAtame bhaMga A pramANe che. "jAigoyanihattA" vAle jati mane gotra - nAyagotra ane uccagetrane nitarA saMbaMddha karyA che, nikAcita karyA che athavA vedanakriyAmAM sthApita karyA che, evAM jIvone "jAtigatra niyukata" kahe che. e ja pramANe gati Adi pAMyanA viSayamA 59 sabhA. 28 mA prabhArI cha-"jAigoyanihattAuyA" jAtigatra nidhattAyuSka" je jIvae uttama jAti athavA adhama jAtinI sAthe, athavA ugatra ke nIcatranI sAthe Ayune nikAcita karyuM che, evAM jIvene jAtigatranidhatAyuSka" kahe che. e ja pramANe bAkInAM pAMca pade viSe paNa samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.8 sU.2 AyurvandhasvarUpanirUpaNam 135 jAtinAmagotrazca nidhattaM yaste jAtinAmagotranidhattAH,evamanye'pi pnyc,itinvmH| atha dazamamAha-'jAinAmagoyanihattAuyA!' he bhadanta ! jIvAH kiM jAtinAmagotra nidhattAyuSkAH? jAtinAmnA gotreNa ca saha nidhattamAyurya ste jAtinAmagotra nidhattAyuSkAH bhavanti ? evamanye'pi pazca vAcyA iti dazamaH / atha ekAdazamAha11-'jAinAmagoyaniuttA' jAtinAmagotraniyuktAH? jAtinAma gotra ca niyuktaM nikAcitaM yaiste tathA bhavanti kim ? evamanye'pi pazca, ityekAdazo medaH / eteSAmekAdazAnAmapi bhagavataH svIkArAtmakamuttaraM vijJeyam , / atha kiyA gayA hai ki jina jIvoM ne jAti nAma aura gotra ko nidhatta kiyA hai ve jIva jAtinAmagotra nidhatta haiM / isI tarahase anya pAMca padoMke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / 'jAi nAmagoyanihattAuyA' yaha dazavAM bhaMga hai / isameM yaha pradarzita kiyA gayA hai| ki jina jIvoMne jAtinAma aura gotra ke sAtha Ayuko nidhatta kiyA hai ve jAtinAma gotranidhattAyuSka haiM / isI prakArase gati Adi pAMca padoM ko bhI jAnanA cAhiye / 'jAinAmagoyaniuttA' yaha 11vAM bhaMga hai| isameM sUtrakArane yaha samajhAyA hai ki jina jIvoMne jAtinAma aura gotrako niyukta kiyA hai-nikAcita kiyA hai ve jAtinAmagotra niyukta jIva haiM / isI prakArase anya pAMca padoMko bhI jAnanA caahiye| ye 11 prazna haiM / ina 11 praznoMkA prabhukI taraphase svIkArAtmaka uttara gautamako diyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / aba 12 veM bhaMgako namA Mil PAL pramANe che. "jAinAmagoyanihattA" "tinAmamAtra niya!" 2 chee jAti nAma ane gotrane niyata karela hoya che, evAM jIvone "jAtinAmagotranidhara" kahe che. e ja pramANe bAkInAM pAMca pado vize paNa samajavuM. sme| ma prabhArI cha- "jAinAmagoyanihattAuyA" vAme jati nAma ane getranI sAthe Ayune nidhatta karyuM che, evAM chene "jAtinAmAgetraniyttaayu" 49 che. eja pramANe gati Adi pAMca padonA viSayamAM paNa samajavuM. agiyArane bhaMga mA pramANe cha- "jAi nAma goyaniuttA"2 vA tinAma mana gotrane niyukta karyA che- nikAcita karyAM che, evAM jene "jAtinAma gAtra niyukta" jIva kahe che. e ja pramANe gati Adi pAMca padenA viSayamAM paNa samajavuM. A 11 prazna che. te 11 praznonA mahAvIra prabhue svIkArAtmaka (hakAravAcaka) uttare ApyAM che ema zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 136 bhagavatIsako dvAdazamAha-'jIvANaM bhaMte ! ki jAinAmagoyaniuttAuyA? he bhadanta ! jIvA khalu ki jAtinAmagotraniyuktAyuSkAH ? jAtinAmnA gogeNa ca saha niyuktaM nikAcitamAyu yaiste jAtinAmagoniyuktapuSkAH bhavanti ? evamanye'pi paJca / bhagavAnaAha-goyamA ! jAinAmagopaniuttA vi. jAva aNubhAganAmagoya niuttAuyA vi' he gautama ! jIvAH khalu jAtinAmagotraniyuktAyuSkA api bhavanti, yAvat-anubhAganAmagotraniyuktAyuSkA api bhavanti, yAvatkaraNAt gatisthityavagAhanApradezAH saMgrAhyAH, 'daMDo jAva cemANiyANaM' daNDako yAvad vaimAnikAnAm / ayaM bhAvaH yathA samuccayajIvamAzritya dvAsaptati prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM 'jovANaM bhaMte ! kiMjAinAmagoya niuttAuyA' isameM prabhu se gautamasvAmIne aisA pUchA hai ki he bhadanta ! jIva kyA jAtinAma gotraniyuktAyuSka hote haiM ? jAtinAma aura gotrake sAtha jina jIvoMne Ayuko nikAcita kiyA hai ve jIva jAtinAmagotra niyuktAyuSka haiN| isI prakArase anya pAMca pada bhI jAnanA caahiye| isake uttara meM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'jAinAmagopaniuttA umAvi jAva aNubhAganAmagoyaniucAuyA vi' jIva jAtinAma gotra niyuktAyuSka bhI hote haiM yAvat anubhAga nAmagotra niyuktAyaSka bhI hote haiN| yahAM yAvat padase gati, sthiti, avagAhanA aura pradeza inakA grahaNa huA hai| __ 'daMDao jAva vemANiyANaM' isakA bhAva isa prakArase hai kijisa taraha samuccayajIvako Azritakara 72 medAtmaka daMDaka pratipAdita samA. ve sUtra2 mAramA l X4 42 cha- "jIvANaM bhaMte ! ki jAinAmagoya nihattAuyA?" 3 mahanta ! zu0 jatinAma gotra niyattAmu04 lAyacha ? tinAma ane getranI sAthe je jIe Ayune nikAcita karyuM hoya che, evAM jene "jAtinAma getra nidhattAyuSka" kahe che. e ja pramANe gati Adi anya pAMca padanA viSayamAM paNa samajavuM. gautama svAmInA praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che"goymaa!" gautama ! "jAinAmagoyanihattAuyA vijAya aNubhAganAmanihattAuyA vi" tinAmagotra niyattAyu04 57 DAya cha, bhane gati, sthiti, avagAhanA, pradeza ane anubhAganAmazetranidhattAyuSka paNa hAtha che. " daMDao jAva vemANiyANaM " re rIte sabhuzya panI apekSA uparyukata 7ra bhedAtmaka (bhaMgayukta) daMDakanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u.8 su. 2 Ayurba ndhasvarUpanirUpaNam 137 bhedAtmako daNDakaH pratipAditastathaiva nairayikAdArabhya vaimAnikaparyantaM pratyekaM dvAsaptatibhedakaraNena caturviMzatidaNDakA api bodhyAH / evaM ca samuccayajIva mArabhya vaimAnikaparyantaM paJcaviMzatidaNDakAnAM dvAsaptatyA guNane jAnAH sarve bhaGgAH aSTAdaza zatAni (1800 ) iti / || idam aSTAdazazatasaMkhyakabhaGgapradarzakaM koSThakam // 1 jAtinAmanidhattAH 7 jAtigotraniyuktAH 2 jAtinAmanidhattAyuSkAH 3 jAtinAmaniyuktAH 4 jAtinAmaniyuktAyuSkAH 5 jAtigotranidhattAH 6 jAtigotranidhattAyuSkAH ete dvAdazabhedAH jAti 1- gati 2- sthitya 3 vagAhanA 4pradeza 5 nubhAga 6 rUpaiH parabhi-guNitA jAtAH sarve dvAsaptatiH (72) te dvAsaptatisaMkhyA bhaGgAH samuccayajIvAdArabhya vaimAnikadevaparyanta paJcaviMzatisaMkhyAH guNitA jAtAH sarve'STAdazazatAni (1800 ) 8 jAtigotra niyuSkAyuSkAH 9 jAtinAmagotranidhattAH 10 jAtinAmagotranidhatAyuSkAH 11 jAtinAmagotra niyuktAH 12 jAtinAmagotraniyuktAyuSkAH kiyA gayA hai, usI prakAra nairayikase lekara vaimAnika paryanta pratyeka 72 bheda karane se cAbIsa daNDaka bhI ho jAte haiM aisA jAnanA cAhiye / isa taraha samuccaya jIvako lekara vaimAnika paryanta hue 25 daNDako 72 se guNA karane para 1800 bhaMga ho jAteM haiM / aThAraha sau 1800 bhaMgoMkA pradarzana karanevAlA yaha koSThaka hai" jAtinAmanidhatta 5 jAtigotranidhatta 6 jAtigotraniyuktAyuSka 7 jAtigotraniyukta 2 jAtinAmanidhattAyuSka 3 jAtinAmaniyukta 4 jAtinAma niyuktAyuSka 8 jAtigotraniyuktAyuSka vaimAnikA pantanA kula 25 daDakAnuM pratipAdana karavuM joie. jevI rIte 'jItra' panI sAthe 7ra bhaga (vikA) nuM pratipAdana karavAmAM Avyu che, eja pramANe vaimAnike pantanA pratyeka padanI sAthe 72-7ra bhaMganuM pratipAdana karavuM joie. A rIte chara ne 25 vaDe guNavAthI kula 1800 bhaMga thAya che. 1800 bhagAnuM prada'na (1) latanAma nidhatta (2) jAtinAma nidhattAyuka (3) latinAma niyukta (4) jAtinAma nicukatAyuka zrI bhagavatI sUtra : pa karanAra kAThI(5) jAtigotra nidhattA (6) jAtigAtra niSattAyu (7) latigotra niyukta (8) anigotra niyuktAyuSTu Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 138 ___ bhagavatIsUtre // prakArAntareNASTAdazazata (1800) saMkhyakabhaGgapadarzakaMkoSThakam // 1 jAtinAmanidhattAH (1) 2 gatinAmanidhattAyuSkAH 2 jAtinAmanidhattAyuSkAH (2) 3 gatinAmaniyuktAH 3 jAtinAmaniyuktAH (3) 4 gatinAmanidhattAyuSkAH 4 jAtinAmanidhaktAyuSkAH (4) 1 sthitinAmanidhattAH (9) 1 gatinAmanidhattAH (5) 2 sthitinAmanidhattAyuSkAH (10) 9 jAtinAmagotranidhatta 11 jAtinAmagotra niyukta 10 jAtinAmagotranidhattAyuSka 12 jAtinAmagotraniyuktAyuSka ina bAraha bheda, jAti, gati, sthiti, avagAhanA, pradeza, aura anubhAga ina chaha se guNita hone para 72 ho jAte haiM / ye 72 bhaMga samuccaya jIva se prAraMbha hokara vaimAnikadeva paryanta 25se guNita ho kara saba bhaMga 1800 A jAte haiN| prakAntarase aDhAraha sau 1800 bhaMgoMko dikhalAne vAlA yaha dUsarA koSThaka isa prakAra se hai1 jAtinAmanidhatta 1 gatinAma nidhattAyuSka 6 2 jAtinAmanidhattAyuSka 2 3 gatinAma niyukta 7 3 jAtinAmaniyukta 3 4 gatinAmaniyuktAyuSka 8 4 jAtinAma niyuktAyuSka 4 1 sthitinAmanidhatta 9 1 gatinAmanidhatta 5 2 sthitinAmanivattAyuSka 10 (6) tinamAtra niyatta (11) jatinAmagotra niyukta (10) jAtinAma gotra nidhattAyuSka (12) jAtinAmatra niyuttAyuka A bAra bhedane jA ta, gati, sthiti, avagAhanA, pradeza ane anubhAga e che pade vaDe guNatAM 72 bhaMga thAya che. samuccaya jIvathI vaimAnika paryantanA 25 pado vaDe kara ne guNatAM kula 1800 bhaMga thAya che. 1800 maMge, bIjI rIte darzAvavA mATe nIcene ke Ape che(1) tinAma nivatta (6) gatinAma nittA (2) jAtinAma nidhattAyuka (7) gatinAma niyukta (3 jAtinAma niyukta (8) gatinAma niyutAyu4 (4) jAtinAma niyukatAyuSka (6) sthitinAma niyata (5) gatinAma nidhatta (10) sthitinAma niyattAyu zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) prameyacandrikA TIkA za.6 u.8 mu.2 AyurvandhasvarUpanirUpaNam 139 3 sthitinAmaniyuktAH (11) 1 anubhAganAmanidhattAH (21) 4 sthitinAmaniyuttAyuSkAH (12) 2 anubhAganAmanidhattAyuSkAH (22) 1 avagAhanAnAmanidhattAH (13) 3 anubhAganAmaniyuktAH (23) 2 avagAhanAnAmanidhattAyuSkAH (14) 4 anubhAganAmaniyuktAyuSkAH (24) 3 avagAhanAnAmaniyuktAH (15) 1 jAtigotranidhattAH 4 avagAhanAnAmaniyuktAyuSkAH (16) 2 jAtigotranidhatAyuSkAH 1 pradezanAmanidhattAH (17) 3 jAtigotraniyuktAH 2 pradezanAmanidhattAyuSkAH (18) 4 jAtigotraniyuktAyuSkAH (28) 3 pradezanAmaniyuktAH (19) 1 gatigotranidhattAH (29) 4 pradezanAmaniyuktAyuSkA (20) 2 gatigotranidhattAyuSkAH (30) 3 sthiAtanAmaniyukta 111 anubhAganAma nidhatta 21 4 sthitinAma niyuktAyuSka 12 2 anubhAganAma nidhattAyuSka 22 1 avagAhanA nAmanidhatta 13 3 anubhAganAmaniyukta 23 2 avagAhanA nAmanidhattAyuSka 14 4 anubhAganAmaniyuktAyuSka 24 3 avagAhanA nAmaniyukta 15 1 jAtigotra nidhatta 25 4 avagAhanAnAma niyuktAyuSka16 2 jAtigotra nidhattAyuSka 26 1 pradezanAma nidhatta 17 3 jAtigotrA niyukta 27 2 pradezanAma nidhattAyuDaka 18 4 jAti gotra niyuktAyuSka 28 3 pradezanAma niyukta 19 1 gatigotranidhatta 29 4 pradezanAma niyuktAyuSka 20 2 gatigotra nidhattAyuSka 30 (11) sthitinAma niyukta (21) anubhAganAma nidhattA (12) sthitinAma niyukatAyuSka (22) anubhAganAma nidhattAyuSka (13) avagAhanA nAma nidhatta (23) anubhAganAma niyuta (14) avagAhanA nAma nidhattAyuSya (24) anubhAganami niyukatAyuSka (15) avagAhanA nAma niyukta (25) jAtigatra nidhatta (16 avagAhanAma niyutAyuSka (26) tigotra nivattAyu (17) pradezanAma nidhana (27) jAtigotra niyukata (18) pradezanA nidhattAyuSka (28) jAtigetra niyukatAyuSka (19) pradezanAma niyukta (29) gatigotra nidhatta (20) prazanAma niyutAyu04 (30) gatimAtra niyattAyu zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. (41) (43) bhagavatIsako 3 gatigotraniyuktAH (31) 1 pradezagoganidhattAH 4 gatigotraniyuktAyuSkAH (32) 2 pradezagotranidhattAyuSkAH (42) 1 sthitigotranidhattAH (33) 3 pradezagotraniyuktAH 2 sthitigotranidhattAyuSkAH (34) 4 pradezagotraniyuktAyuSkA (44) 3 sthitigotraniyuktAH (35) 1 anubhAgagotranidhattAH (45) 4 sthitigotraniyuktAyuSkAH (36) 2 anubhAgagotranidhattAyuSkAH (46) 1 avagAhanAgogAnidhattAH (37) 3 anubhAgagotraniyuktAH (47) 2 avagAhanAgotranidhattAyuSkA (38) 4 anubhAgagotraniyuktAyuSkAH (48) 3 avagAhanAgotraniyuktAH (39) 1 jAtinAmagotranidhattAH (41) 4 avagAhanAgoganiyuktAyuSkAH (40 2 jAtinAmagotranidhattAyuSkAH (50) 3 gatigotra niyukta 31 1 pradezagotranidhatta 41 4 gatigotra niyuktAyuSka 32 2 pradezagotranidhattAyuSka 42 1 sthitigotranidhatta 33 3 pradezagotraniyukta 43 2 sthitigotranidhattAyuSka 34 4 pradezagotraniyuktAyuSka 44 3 sthitigotraniyukta 35 1 anubhAgagotranidhatta 45 4 sthitigotraniyuktAyuSka 36 2 anubhAgagotranidhattAyuSka 46 1 avagAhanAgotranidhatta 37 3 anubhAgagotraniyukta 47 2 avagAhanAgotranidhattAyuSka 38 4 anubhAgagotraniyuktAyuSka 48 3 avagAhanAgotraniyukta 39 1 jAtinAmagotranidhatta 49 4 avagAhanAgotraniyuktAyuSka 40 2 jAtinAmagotranidhattAyuSka 50 (31 gatigotra niyukata (41) pradezagotra nidhatta (32) gatigotra niyutAyu (42) pradezanetra nidhattAyuSka (33) sthitigAtra nivatta (43) pradezagotra niyukata (34) sthitigotra niyattAyu (44) pravezotra niyukatAyuSka (35 sthitinetra niyukata (45) anubhAganetra nidhatta (36) sthitigAtra niyutAyu (46) anubhAganetra nidhattAyuka (37) avagAhanAgotra nidhatta (47) anumAnagotra niyuta (38) avagAhanA gotra nidhattAyuSka (48) anubhAgAtra niyuktAyuSka 39) avagAhanAgetra niyukta (49) jAtinAmagotra nidhata (40) avagAhanAgetra niyukatAyuSka (50) jAtinAma gotra nidhattAyuSka zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u.8 mU.2 AyurvandhasvarUpanirUpaNam 141 3 jAtinAmagotraniyuktAH (51) 1 avagAhanAnAmagotranidhattAH (61) 4 jAtinAmagotraniyuktayuSkAH (52) 2 avagAhanAnAmagotranidhattAyuSkA(62) 1 gatinAmagoganidhattAH (53) 3 avagAhanAnAmagoganiyuktAH (63) 2 gatinAmagoganidhattAyuSkAH (54) 4 avagAhanAnAmagotraniyuktAyuSkAH64 3 gatinAmagotraniyuktAH (55) 1 pradezanAmagotranidhattAH (65) 4 gatinAmagotraniyuktAyuSkAH (56) pradezanAmagoganidhattAyuSkA (66) 1 sthitinAmagotrAnidhattAH (57) 3 pradezanAmagoganiyuktAH (67) 2 sthitinAmagotranidhattAyuSkAH (58) 4 pradezanAmagotraniyuktAyuSkAH (68) 3 sthitinAmagotraniyuktAH (59) 1 anubhAganAmagotranidhattAH (69) 4 sthitinAmagotraniyuktAyuSkAH(60) 2 anubhAganAmagotranidhattAyuSkAH (70) 3 jAtinAmagotraniyukta 51 1 avagAhanAnAmagotranidhatta 61 4 jAtinAmagotraniyuktAyuSka 52 2 avagAhanAnAmagotranidhattAyuSka62 1 gatinAmagotranidhatta 53 3 avagAhanAnAmagotraniyukta 63 2 gatinAmagotranidhattAyuSka 54 4 avagAhanAnAmagotraniyuktAyuSka 64 3 gatinAmagotranidhakta 55 1 pradezanAmagotranidhatta 65 4 gatinAmagotranidhaktAyuSka 56 2 pradezanAmagotranidhattAyuSka 66 1 sthitinAmagotranidhatta 57 3 pradezanAmagotranidhatta 67 2 sthitinAmagotranidhattAyuSka 58 4 pradezanAmagotraniyuktAyuSka 68 3 sthitinAmagotraniyukta 59 1 anubhAganAmagotranidhatta 69 4 sthitinAmagotraniyuktASka 60 2 anubhAganAmagotranidhattAyuSka7. (51) jAtinAmatra niyukata (61) avagAhanAnAmagAtra nidhana (52) jAtinAma gotra niyukatAyuSka (62) avagAhanAnAmoga nidhattAyuSka (53) gatinAgoga nidhatta (63) avagAhanAnAmatra niyukata (54) gatinAma gotra nidhattAyuSka (64) avagAhanAnAmotra niyuktAyuSka (55) gatinAbhago niyuta (65) pradezanAmatra nidhatta (56) gatinA moTA niyukatAyuSka (11) pradezanAbhagotra niyattAyu (57) sthitinAmAgetra nitta (67) prazinAbhagotra niyuta (58) sthitinAmagAga nidhattAyuSka (68) prazanAmagotra niyutAyu (59) sthitinAmagAtra niyukata (9) anubhAganAbhagoga nidhana (10) sthitinAmanAta niyutAyu (70) anubhAganAgeza niSattAyu zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 bhagavatI sUtre 3 anubhAganAmagotra niyuktAH (71) 4 anubhAganAmagotraniyuktAyuSkAH (72) ete dvAsaptatibhedAH samuccayajIvAdArabhya vaimAnikadeva paryanteSu paJcaviMzati daNDakeSu saMyojanIyAH, tena etasya dvAsaptatisaMkhyAyA paJcaviMzatidaNDakasaMkhyayA guNitatve sati jAtAH sarve bhaGgAH aSTAdaza zatAni (1800) iti ||2|| lavaNa samudravaktavyatA mUlam -' lavaNeNaM bhaMte! samudde kiM usiodae, patthaDodae; khubhiya jale, akhubhiyajale ? goyamA ! lavaNe NaM samudde usi odae No patthaDodae, khubhiyajale, No akhubhiyajale; etto ADhataM jahA - jIvAbhigame, jAva--se teNadveNaM evaM buccai; goyamA ! bAhiriyA NaM dIvasamuddA punnAH punnapyamANA, volaha mANA. vosaTTamANA, samabharaghaDattAe citi, saMThANao ega vihavihANA, vitthArao aNegavihavihANA, duguNA, duguNappamANAo, jAva-- assi tiriyaloe asaMkhejA dIvasamuddA sayaM bhUramaNapajjavasANA paNNattA samaNAuso !! dIvasamuddANaM bhaMte ! kevaiyA nAmaghejjehiM paNNattA ? goyamA ! jAvaiyA loe subhA nAmA; subhAruvA, subhAgaMdhA, subhArasA, subhAphAsA eva iyA NaM dIvasamuddA nAmadhejjehiM paNNattA, evaM neyavvA subhAnAmA, uddhAro. pariNAmo sahajIvANaM sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti ' // sU03 // // chassa ahamo uddeso samatto // 6-8 // 3 anubhAga nAmagotraniyukta 71 4 anubhAganAmagotra niyuktAyuSkA 72 ye uparyukta 72 bheda samuccaya jIvase lekara vaimAnIka deva paryanta 25 daMDakoM meM lagAnA cAhiye / isa taraha 72 saMkhyA meM 25 daMDako kI saMkhyA se guNA karane para saba bhaMga 1800 A jAte haiM ||02|| (71) anubhAganAmagAtra niyukata (72) anubhAganAmagAtra niyukatAyu uparyuM`kata 7ra bheda samuccaya jIvathI laIne vaimAnikA pantanA 25 TruDakAne lAgU paDe che. A rIte 72 ne 25 daDakAnI saMkhyA vaDe guNavAthI kula 1800 bhaMga thAya che ! sU. 2 // zrI bhagavatI sUtra : pa Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.8 mU.3 lavaNasamudrasvarUpanirUpaNam 143 chAyA-lavaNaH khalu bhadanta ! samudraH kim ucchUitodakaH, prastRtodakaH, kSubdhajalaH, akSubdhajalaH ? gautama ! lavaNaHsamudraH ucchitodakaH, na prastRtodakaH, kSubdhajaLaH, na akSubdhajalaH, itaH Arabdham yathA jIvAbhigame, yAvat-tat tenArthena evamucyate, gautama ! bAhayA dvIpasamudrAH pUrNAH, pUrNapramANAH, vyapha lavaNasamudravaktavyatA'lavaNeNaM bhaMte samudde' ityAdi / sUtrArtha-'lavaNeNaM bhaMte ! samudde ki usiodae, patthaDodae, khu. bhiyajale, akhubhiyajale) he bhadanta! lavaNasamudra kyA, uchalatA hai pAnI jisameM aisA hai ki samAnarUpa se hai jalajisameM aisA haiM ? yA kSubdha (calAyamAna) hai pAnI jisameM aisA hai, yA akSubdha hai pAnI jisameM aisA hai ? (goyamA) he gautama ! (lavaNeNaM samudde usiodae, No patthaDodae khubhiyajale, No akhubhiyajale) lavaNasamudra uchalatA hai pAnI jisameM aisA hai, samajalavAlA nahIM hai / tathA kSubhita hai jalajisameM aisA hai. akSubdhajalavAlA nahIM hai / ( eto ADhattaM-jahA-jIvAbhigame-jAva se teNa goyamA! bAhiriyANaM dIvasamuddA munnA punnappamANA, volahamANA, samabharaghaTattAe ciTuMti) yahAMse prAraMbha karake jaisA jIvAbhigamasUtra meM kahA hai vaisA hI jAnanA, yAvat isa kAraNase he gautama! bAharake samudra pUrNa, pUrNa pramANavAle, taraGgovAle, nahIM uchalate hue jalavAle ___sapae sasunI tavyA - . " lavaNeNaM bhaMte ! samudde " vault sUtrA-- (lavaNeNaM bhaMte! samudde kiM usiodae, patthaDodae, khubhiyajale, akhabhiyajale?) mahata! savasamudra zu ndi pAvaNA cha ? samAna sapATIvANa cha ? vANA cha / kSudhA cha ? (goyamA) gautama! (lavaNeNaM samudde usiodae,No patthaDodaye, khubhiyajale,No akhubhijale) samudra uchaLatA pANIthI yukata che parantu samAna jaLa sapATIthI yukata nathI. te kSati jaLavALe che mAlita pANI, nathI (etto ADhattaM-jahA jIvAbhigame jAva se teNa goymaa| bAhirayANaM dIvasasuddA punA punappamANA, samabharaghaDatAe ciTThati) ahIMthI zarU karIne abhigama sUtramAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che te pramANe samajavuM te kathana kayAM sudhI grahaNa karavuM te batAvavA sarakAra kahe che "te kAraNe he gautama! bahAranA samudro pUrNa, pUNuM pramANuvALA, taraMgAvALA ane uchaLatA jaLa vinAnA che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 bhagavatI sUtre loTayamAnAH, vikAsamAnAH, samabharaghaTatayA tiSThanti, saMsthAnataH ekavidha - vidhAnAH, vistArato'nekavidhavidhAnAH, dviguNAH, dviguNapramANAH yAvatasmin tiryaga loke asaMkhyeyAH dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyavasAnAH prajJatAH zramaNAyuSmana ! dvIpasamudrAH khalu bhadanta ! kiyanto nAmadheyaiH prajJaptAH ? gautama! yAvanti loke zubhAni nAmAni zubhAni rUpANi, zubhA gandhAH, zubhA rasAH, zubhAHsparzAH, etAvanto dvIpasamudrAH nAmadheyaiH prajJaptAH, evaM jJAtavyAni zubhAni nAmAni uddhAraH pariNAmaH sarvajIvAnAM tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // sU0 3 // // SThazatakasyASTama uddezaH / / 6-8 // haiM / ataH ve aise mAlUma hote haiM ki mAnoM jalase paripUrNa kuMbhabhi ho / (saMThANao egavihavihANA, vitthArao, aNegavihavihANA, duguNA, duguNappamANAo, jAvaassi tiriyaloe, asaMkhejjA dIvasamuddA sayaMbhUramaNapajjavasANA pannattA samaNAuso ) saMsthAnakI apekSA eka prakAra ke AkAra vAle, vistArakI apekSA aneka prakArake AkAravAle, dUne 2 pramANavAle aise yAvat asaMkhyAta dvIpasamudra isa tiryaglokameM antima svayaMbhUramaNasamudra taka he zramaNAyuSman kahe gaye haiM / ( dIva- samuddANaM bhaMte! kevaiyA nAmaghejjehiM paNNattA) he bhadanta ! dvIpa aura samudroMke kitane nAma kahe gaye haiM ? ( goyamA ) he gautama! ( jAvaiyAloe subhAnAmA, subhAruvA, subhAgaMdhA, subhArasA, subhAphAsA, evaiyA NaM dIvasamuddA nAmadhejjehiM paNNattA evaM neyanvA subhAnAmA, uddhAro pariNAmI savvajIvANaM, sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti) lokameM / tethI tee pANIthI paripUrNa rIte bharelA kuMbha jevA lAge che " ahIM sudhInuM samasta Y=thana aDue| 42vuM. ( saMThANao egavihavihANA, vitthArao aNegavihavihANA, duguNA, duguNappamANAo, jAva asi tiriyalAe, asaMkhejA dIvasamUhA saMyaMbhUramaNapajjavasANA paNNattA samaNAuseA) saMsthAnanI apekSA thoDe aAranA mAThAravAjA, mamalA mamA prabhANuvANA, ( yAvat ) sadhyAta dvIpasamudro he shrmaashaayuSmana ! A ti zleAkamAM antima svayaMbhUramaNa samudra sudhI kahyA che. (dIva - samuddANaM bhaMte ! kevaiyA nAmavejjehiM paNNattA ? ) he mahanta ! dvIpa mane samudronAM DeMTalAM nAma udyAM che ? (goyamA) he gautama! (jAvaiyA loe subhAnAma, subhArUpA, subhAgaMdhA, subhArasA, subhAphAsA, evaiyA NaM dIvasamuddA nAmabhejjehiM paNNattA - evaM neyabvA subhA nAmA, uddhAro pariNAmo savvajIvANaM sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti ). bommAM neTasAMzula gaMdha, zula rasa bhane zubha zrI bhagavatI sUtra : pa Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ameyacandrikA TIkA za.6 u.8 su. 3 lavaNasamudrasvarUpanirUpaNam 145 ___TIkA-anantaraM jIvAnAM svabhAvato nirUpaNaM kRtam , sAmmataM lavaNasamudrAdInAM svabhAvato nirUpaNamArabhyate-'lavaNe gaM bhaMte' ityAdi / lavaNe Ne bhaMte! samudde ki usiodae, patthaDodae, khubhiyanale, akhubhiyajale ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! lavaNasamudraH kim ucchritodakaH ucchitam Urdhva vRddhiMgatam udakaM jala' yasya saH tAdRzaM Urdhva vartate jalavRddhizca sAdhikaSoDazayojanasahasANi, athavA prastRtodakaH? prastRtam samatayA vistRtam udakaM yasya saH jitane zubhanAma, zubharUpa, zubhagandha, zubharasa evaM zubhasparza haiM itane hI dIpa samudra nAmoM dvArA kahe gaye haiN| isa taraha zubha nAma jAnanA cAhiye, uddhAra jAnanA cAhiye, pariNAma jAnanA cAhiye aura sarva jIvoMkA dIpa aura samudrameM utpAda jAnanA cAhiye / he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha saba aisA hI hai, he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha saba aisA hI hai / isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| TIkArtha- abhI 2 svabhAvako lekara jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aba sUtrakAra lavaNasamudra AdikoMkA nirUpaNa svabhAva ko lekara kara hI rahe haiM- isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki 'lavaNeNaM bhaMte! samudde ki usiodae, patthaDodae, khubhiyajale, akhubhiyanale' he bhadanta ! lavaNasamudra kyA ucchUitodakavAlA hai? umeM vRddhiMgata jalavAlA uchalate hue pAnIvAlA hai kyA? athavA prasRtodakavAlA hai kyA? amRta-samatayA vistRta hai udaka jisakA aisA sparza che, eTalAM ja dvIpa samudro nAma dvArA kahevAmAM AvyA che. A rIte zubha nAma ja grahaNa karavA. uddhAra jANu joIe, pariNAma jANavuM joIe, ane sarva ne dvIpa ane samudramAM utpAda jANavuM joIe. gautama svAmI mahAvIra prabhunA kathanane svIkAra karatA kahe che-"he bhadanta! Ape A viSayanuM je pratipAdana karyuM te satyaja che. he bhadanta ! ApanI vAta satya ane yathArtha che. A pramANe kahIne gautama svAmI pitAne sthAne besI gayA. TIkAtha-pahelAM svabhAvanI apekSAe jIvanuM nirUpaNa karIyuM. have sUtrakAra lavaNasamudra AdikanuM nirUpaNa svabhAvanI apekSA kare che-A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prasune ye prazna pUche che 3 lavaNeNaM bhaMte ! samudde ki usiodae, patthaDodae, khubhiyajale, abhiyajale ?" 3 Mrvd ! pazusabhura ucchadakavALe (uchaLatAM pANIthI yukta) che ke prasutedakALe (jenAM pANI uchaLatAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 bhagavatIsatre samajalo vartate ? tathA kim lavaNasamudraH kSubdhajala: velAvazAt kSubdhaM calitaM jalaM yasya sa tathAvidhaH ? velA ca mahApAtAlakalazagatavAyukSobhAdAgacchati, athavA akSugdhajalaH, na kSubdhaM jalaM yasya saH tathAvidho vartate ? bhagavAnAha 'goyamA ! lavaNe NaM samudde usiodae, No patthaDodae' he gautama ! lavaNaH samudraH khalu ucchritodakaH vartate no prastRtodakaH samajalaH ityarthaH eva 'khubhiyajaLe, No akhubhiyajale' sa kSubdhajalo no akSubdhajalaH, 'etto AdattaM jahA jIvAbhigame jAva' itaH Arabdham lavaNasamudra viSayakaM vaktavyatvam, yathA jIvAbhigamasUtre tRtIyapratipattau pratipAditam tathA'pi vijJeyam yAvat . samajalavAlA hai kyA ? athavA velAvazase kSubdha-calita hai jala jisakA aisA hai kyA ? velA mahApAtAla kalazameM rahI huI vAyuke kSobhase AtI hai / athavA akSubdha jalavAlA jisakA jala kSubdha na ho esA hai kyA ? inake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM ki- 'goyamA' he gautama ! 'lavaNeNaM samudde ' lavaNasamudra ucchritodakavAlA hai- kyoM ki isake pAnIkA uchAla kucha adhika 16000 yojana taka hotA hai / 'nA patthaDodae' ataH yaha samajavAlA nahI hai / tathA isI kAraNa se yaha 'khubhiyajale, No akhubhiyajale' kSubdha - cazcala jalavAlA hai. akSubdha jalavAlA nahI hai / 'eto' isa sUtra se 'AdattaM' lavaNasamudra viSayaka vaktavya prAraMbha huA hai 'jaha jIvAbhigame jAva' jIvAbhigamasUtra meM tRtIya pratipatti meM, so jaisA vahAM para kahA gayA hai- usI taraha se yahA~ para bhI jAnanA cAhiye. yahAM 'yAvata' padase jIvAbhigama sUtrokta na heAya evI-samajaLa sapATIvALA) che? athavA zuM te velA (bharatI) ne kAraNe kSubdha (calita) jaLavALe che? (mahApAtAla kalazamAM rahelA vAyunA kSeAbhathI lavaNusamudramAM bharatI Ave che) athavA zuM te akSubdha jaLavALA che ? tenA javAba ApatA mahAvIra akSu ahe che ! "goyamA" he gautama! lavaNeNaM samudde" savazusamudra ucchatAdakauchaLatAM pANIvALA che, kAraNake tenuM pANI 16000 yAjana karatAM paNu kaIka vadhu tara sudhA cha, "nopatthaDodae" te arathe te samanNa sapATIvANI nathI, "khubhiyajale, No akhubhiyajale" te kSubdha (ya) bhagavAno che, akSubdha (sthira) javANo nathI. "etto" yA sutrathI "AdattaM" savagusabhudranI vatavyatAnA Ala thayo, jahA " jIvAbhigame jAva" vAbhigama sUtramAMtrIka pratipattimA the varSAna karavAmAM Avyu che, eja pramANe ahIM paNa lavaNusamudranuM vana samajavuM. ahIM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u.8 sU. 3 latraNasamudrasvarUpanirUpaNam 147 yAvatpadena tatroktam 'jahA NaM bhaMte / lavaNasamudde Usiodae, No patthaDodae, khubhiyajale, No akhubhiyajale, tahA NaM bAhiragA samuddA ki ussioTagA ? goyamA / bAhiragA samudA No ussiodagA, patthaDodagA, jo khubhiyajalA, abhiyajalA, puNNA, puNNappamANA, bolahamANA, vosaTTamANA samabhagghaDattAe ciTThati, asthi bhaMte ! lavaNe samudde bahave urAlA balAhayA saMseyaMti, saMmucchaMti vAsaM vAsaMti ? haMtA, atthi, jahANaM bhaMte! lavaNe samudde baDhave urAlA balAhayA saMseyaMti saMmucchaMti bAsaM vAsaMti tahANaM bAhiresu trisamuddesu bahave urAlA balADhayA saMseyaMti saMmucchaMti vAsaM vAsaMti ? No iNaTTe samaTThe se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai - bAhiragANaM samuddA puNNA puNNappamANA volaTTamANA bosaTTa 'jahA NaM bhaMte! lavaNasamudde Usiodae, No patthaDodae, khubhiyajale, No akhubhiyajale, tahA NaM bAhiragA samuddA kiM ussiodagA ? gomA ! bAhiragA samuddA No ussiodgA, patthaDodagA, No khubhiyajalA, akhubhiyajalA, puNNA, puNNappamANA, bolaTTamANA, vosahamANA samabhara ghaDattAe ciTThati, asthi NaM bhaMte! lavaNasamudde bahave urAlA bAlahayA saMseyaMti, saMmucchaMti, vAsaMvAsaMti ? haMtA, asthi, jahANaM bhaMte! lavaNesamudde bahave urAlA balAhayA saMseyaMti, saMmucchaMti, vAsaM vAsaMti, tahA NaM vAhiresa vi samuddesu bahave urAlA balAhayA saMseyaMti, saMmucchati, vAsaM vAsaMti ? No iTTe sama / sekeNaTTe bhaMte! evaM buccara - bAhiragANaM samuddA puNNA puNNappamANA, bolaTTamANA vosaTTamANA samabharaghaDattAe ciTThati ? " yAvat (jAna)" pahathI katrAnigama sUtreti nIce pramANe sUtra pATha grahAgu karavAmAM mAyA che- "jahANaM bhaMte! lavaNasamudde usiodae, No patthaDodae, khubhiyajaLe, No akhubhiyajale, tahANaM bAhiragA samuddA kiM ussiodagA ?" " goyamA ! bAhiragA samuddA No ussiodagA, patthaDodagA, No khubhiyajalA, akhubhiyajalA, puSNA, puNNappamANA, vAlaTTamANA, vAsaTTamANA, samabharaghaDattAe ci Mti" "asthi bhaMte! lavaNasamudde bahave urAlA balAhayA saMseyaMti, saMmucchaMti, vAsaM vAsaMti ?" 'haMtA, asthi,' "jahANaM bhaMte ! lavaNe samudde bahave urAlA balAiyA saMseyaMti, saMmucchaMti, vAsaM vAsaMti, tahANaM bAhiresu tri samuddesu bahave urAlA balAhayA saMseyaMti, saMmucchaMti vAsaM vAsaMti ? " " No iNaDe samaTThe " " se keNaTuNaM bhaMte ! evaM bucara bAhiragANaM samuddA puNNA, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhagavatIsUtre mANA samamaraghaDattAe ciTThati ? goyamA ! bAhiraemu NaM samuddesu bahace udagajoNiyA jIyA ya, poggalA ya, udagattAe vakamaMti, viukamaMti, cayaMti, uvacayaMti' ityAdi saMgrANam / (jIvA. 3 prati. sa. 169) goyamA! bAhiresu NaM samuddesu vahave udgajoNiyA jIvA ya, poggalA ya udagattAe vakamaMti viukamaMti, cayaMti uvavayaMti" ityAdi yaha gRhIta huA hai / jIvAbhigamakA yaha tRtIya pratipattikA 169 vA sUtra hai, isa pAThakA mArAMza isa prakArase hai- gautamane prabhuse pUchA hai ki he bhadanta ! jisa prakAra lavaNasamudra uchalate hue jalavAlA hai-samajalavAlA nahIM hai- kSudhajalavAlA hai, akSubdha jalavAlA nahIM hai, usI prakAra bAhara ke samudra bhI kyA uchalate hue jalavAle hai- samajalavAle nahIM haiM, kSubdhajalavAle haiM ? akSugdhajalavAle nahIM hai ? isa ke uttara meM prabhune unhe samajhAyA ki he gautama ! aisI bAta nahIM hai bAhara ke samudra samajalavAle haiM- uchalate hue pAnI vAle nahIM haiN| akSubdhajalavAle haiM- kSubdha jalabAle nahIM haiM / ye pUrNa haiM, pUrNapramANavAle haiM, taraMgAcali se suzobhita haiM aura nahIM uchalate hue jalavAle haiN| isa liye dekhane meM ye aise jJAta hote haiM ki mAnoM jalase paripUrNa samabhAravAle ghaDe hI haiM / ava gautama svAmI prabhu se aisA pUcha rahe puNgappamANA, volaTTamANA, vosaTTamANA samabharaghauttAe ciTThati ? " goyamA! bAhiresu NaM samuddesu bahave udagajoNiyA jIvA ya, poggalA ya udagattAe vakamaMti, viukkamaMti, cayaMti uvacayaMti" tyA sUtrapAThe asale 42||ye cha. vAbhigamanI trIjI pratipattinuM A 16muM sUtra che, A sutrapAThane sArAMza nIce pramANe che-gautama svAmIne prazna "he bhadanta ! jevI rIte lavaNasamudra uchaLatA pANIthI yukata che-samatala jaLathI yukata nathI, subdha jaLavALe che, alubdha jaLavALe nathI, evI rItebahAranA samudra paNa zuM uchaLatA jaLathI yukata che-samajaLavALA nathI ? kSubdha jaLathI yukata - akSubdha jaLathI yukta nathI. uttara- he gautama! bahAranA samudro uchaLatAM jaLavALA nathI paNa samajaLavALA che, teo mukhya jaLavALA nathI paNa akSubdha jaLavALA che. teo pUrNa che, pUrNa pramANuvALA che, taraMgAvalithI suzobhita che, ane uchaLatA jaLavALA nathI. te kAraNe teo jaLathI paripUrNa samabhAravALA ghaDAo ja hoya evAM lAge che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA. za.6. u.8 su.3 lavaNasamudrasvarUpanirUpaNam 149 tadupasaMharanAha 'se teNa?NaM evaM vuccai goyamA ! bAhiriyANaM dIvasamuddA punnA, puNNappamANA, volaTTamANA, vosaTTamANA, samabharaghaDatAe ciTThati' he gautama ! tat tena kAraNena bAhAH khalu dvIpa-samudrAH pUrNAH, pUrNapramANA: dhyapaloTayamAnAH taraGgAyamANAH, ataeva vikAsamAnAH ucchalantaH samabharaghaTatayA-jalaparipUrNakumbhatayA tiSThanti / 'saMThANao egaviha vihANA' saMsthAnataH haiM ki- he bhadanta ! lavaNasamudra meM vizAla aneka megha jisa prakArase -saMsveda ko pApta hote haiM, saMmUrSita hote haiM aura varasate haiM, usI pakArase kyA udAra aneka megha bAharake bhI samudroMmeM saMsvedako prAsa hote haiM, saMmUrchita hote haiM aura barasate hai ? isake uttarameM gautamase prabhu kahate haiM ki he gautama! aisI bAta yahA nahIM hotI hai / he bhadanta ! aisI bAta yahAM kisa kAraNase nahIM hotI hai ? to isake uttarameM prabhu kahate haiM ki bAharake samudroMmeM aneka udaka yonika jIva aura pudgala udaka rUpa se apakrama karate haiM, vyutkrama karate haiM, cyuta hote haiM aura utpanna hote haiM / 'se teNaTeNaM evaM buccai goyamA! bAhiriyANe dIvasamudApunnA, punnappamANA volaTTamANA, vosahamANA samabharaghaDatAe ciTThati' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki bAhara ke dvIpa-samudra pUrNa haiM, pUrNamamANavAle haiM, taraMgoMse yukta jaise haiM aura vikAsamAna hai tathA samAnabhAravAle jala se paripUrNa ghaTakI taraha se hai 'saMThANaau prazna- he bhadanta! lavaNasamudramAM zuM aneka vizALa meghanuM saMvedana thAya che? saMmUchana thAya che? zuM teo tyAM vaSTi varasAve che! uttara- hA gautama ! tyAM vizALa medyanuM saMvedana Adi thAya che. prazna- he bhadanta! jevI rIte lavaNasamudramAM aneka vizALa medyanuM sarvedana samarjhana ane saMvarSaNa thAya che, e ja pramANe bahAranA samudramAM paNa zuM vizALa meghanuM saMvedana thAya che? saMmUchana thAya che? teo zuM tyAM vRSTi varasAve che? uttara- he gautama! lavaNasamudranI bahAranA samudromAM evuM banatuM nathI. prazna - he bhadanta ! zA kAraNe Apa evuM kahe che ke bahAranA samudramAM meghanuM saMvedana Adi kArya thatAM nathI? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe chehe gautama! bahAranA samudromAM aneka udakanika jIva (akAya jIva) ane pudagala udaka (jaLa) rUpe apakrama kare che, vyutkama kahe che, mRta thAya che ane utpanna thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 bhagavatIsUtre AkArataH ekavidha vidhAnAH ekena vidhinA prakAreNa cakrabAlasvarUpeNa vidhAnam AkArasya racanA yeSAM te ekavidhavidhAnAH bhavanti, kintu ' vitthArao agavihavihANA' vistArato dairyeNa anekavidhavidhAnA bhavanti, tatrakAraNa - mAha - 'duguNA duguNapyamANAo jAva assi tiriyaloe asaMkhejjA dIvasamuddA sayaMbhUramaNapajjavasANA paNNattA samaNAuso !' he zramaNAyuSman ! dviguNAH, dviguNamamANAH, yAvat-asmin tiryagaloke asaMkhyeyAH dvIpasamudrAH svayambhUramaNanAmakasamudrAntAH prajJaptAH kathitAH, yAvatkaraNAt pattharamANA, Rafae vihANA' tathA AkArakI apekSA ye eka cakravAlarUpa vidhAna AkAravAle hai | ekavidha eka prakArakA hai vidhAna AkAra jinhoMkA ve ekavidha vidhAna haiM / kintu ' vitthArao aNegaviha vihANA' vistAra dIrghatA kI apekSAse ye ekavidha vidhAnavAle nahIM haiM anekavidha vighAnavAle haiM arthAt bAhirake samudra vistArakI apekSA aneka prakArake svarUpavAle haiM / isameM kAraNa kyA hai to isa bAtako 'duguNA duguNapyamANAo, jAva assi tiriyaloe asaMkhejjA dIvasamuddA sayaMbhUramaNapajjavasANA paNNattA samaNAuso' prabhu isa pATha dvArA samajhAte hue gautamase kahate haiM ki' he zramaNAyuSman ! ye dvIpasamudra Agera dUne dUne pramANavAle hai yAvat isa tiryagloka meM aise asaMkhyAta dvIpa " se teNadveNaM evaM buccai gauyamA ! bAhiriyANaM dIvasamuddA puNNA, puNNappamANA, bola mANA, vAsa mANA samabharaghaDattAe ciTThati " he gautama! te Ara meM evuM kahyu che ke bahAranA dvIpa samudro pUrNa che, pUrNapramANavALA che, taraMgothI yukata che mane viThAsabhAna che, tathA samAna lAravAjA naNathI paripUrNa dhaDA levAMche. " saMThANao vihavihANA " tathA AkAranI apekSAe tee gALa cUDInA jevA AkAravALA che. eka prakAranA ja jemanA AkAra hAya che temane eka vidhavidhAnavALA' kahe che, te aghAM dvIpa samudro me 4 prahAranA bhAravAjA hai. parantu " vitthArao aNeafar vihANA" vistAranI apekSA tethyo bhane'vidha vidhAnavANA che. meTale bahAranA samudronA vistAra aneka prakAranA che. tenuM kAraNa samajAvatA sutrakAra kahe che. "daguNA - duguNappamANAo, jAva assi Thiriyaloe asaMkhejjA dIvasamurA sayaMbhUramaNapajjavasANA paNNattA samaNAuso ! " he zrabhayuSbhana ! prema gyAMgaja ane AgaLa jatA jaIe tema khamaNuA khamaNA pramANavALA dvIpasamudro AvatA jAya che. eTale ke dvIpathI khamaNu pramANu samudranuM, ane samudrathI khamaNuM pramANu dvIpanuM " zrI bhagavatI sUtra : pa Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.8 m. 3 lavaNasamudrasvarUpanirUpaNam 151 pavittharamANA, bahuuppala-pauma-kukuya- naliNa - subhaga - sogaMdhiyapuMDarIya mahApuMDarIya-sayapatta-sahassapatta-kesara-phullovaiyA ubbhAsamANavIiyA' itisaMgrAhyam , pravistarantaH pravistarantaH, samatalatayA vistAraM prApnuvantaH bahUtpala padma - kumuda - nalina -subhaga - saugandhika- puNDarIka - mahApuNDarIka - zatapatra- sahasrapatrANAM kesaraiH phullaizcopacitAH, avabhAsamAnavIcayaHsanti / 'avabhAsamAnavIcayaH' iti zobhamAnavIcayaH, pAtAlakalazAnAM lavaNasamudrAdanyatrA'bhAve'pisAmAnyavAtasya sarvatra sadbhAvAt zobhanataraGgacanta itibhaavH| samudra svayaMbhUramaNasamudra taka hai / arthAt dvIpa se dUnA pramANa samudrakA aura samudra se dUnA pramANa dvIpakA isa taraha se dUne dUne pramANavAle aura golacUDIke AkAravAle asaMkhyAta dvIpa aura samudra isa tiryagloka meM haiM / antameM svayaMbhUramaNa samudra hai / dvIpake bAda use ghere samudra aura samudrake bAda dvIpa isatarahase eka dUsareko ghere hue ye dvIpa samudrasthita haiM / yahA~ yAvatpadase 'pavittharamANA pavittharamANA bahu uppala-pauma-kumuya--naliNa-subhaga-sogaMdhiya-puMDarIya-mahA puMDarIya sayapatta-sahassapatta-kesara-phullovaiyA unbhAsamANavIiyA' isa pAThakA saMgraha huA hai / ye samudra Age 2 adhika2 vistAravAle haiM tathA aneka utpaloM, padmoM, kumudoM, nalinoM, sundara aura sugaMdhita puNDarIkoM (kamaloM) mahApuNDarIkoM, zatapatroM aura sahasrapatroMkI kezaroM kikiMjalkoM se tathA puSpoMse yukta hai| inameM sadAsundara2 taraGge uThatI rahatI hai| yadyapi pAtAla kalazoMkA sadbhAva lavaNa samudra se anyatra samudroM meM e rIte bamaNuM bamaNA pramANavALA ane goLacUDInA jevA AkAravALA asaMkhyAta dvIpa ane samudro A tiryaglekamAM che, ane atima bhAgamAM svayaMbhUramaNa samudra che. dviIpa pachI tene gherIne rahele samudra ane samudra pachI dIpa, A rIte eka bIjAne dhezana (vIrAdhana) te dIpasamudro 27sA che. mahIM "jAva ( yAvat )" 54thI 25 pramANe sUtrA4 aDa 42 // 3 // cha- "pavittharamANA bahu uppala-pauma-kumuya, naliNa, subhaga, sogaMdhiya, puMDariya, mahApuMDariya, sayapatta, sahassapatta, kesara phullovaiyA ubbhAsamANavIiyA" te samudro mAne mAtA api adhi vistAravALA che, tathA aneka kamaLe, paDyo, kumuda, nalina, suMdara ane sugaMdhayukata paMDarIke (kamaLo), mahApuMDarIke, zatapatro ane sahastrapatrAnI kezaranI kIM jAkethI tathA puSpothI yukata che. te samudromAM sadA suMdara taraMgo (lahere) uddabhavatI rahe che. je ke pAtALa kaLazane sadabhAva lavaNasamudra sivAyanA samudramAM nathI, paNa sAmAnya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare gautamaH pRcchati 'dIvasamuddANaM bhaMte ! kevaiyA nAmaghejjehi paNNattA ?' he bhadanta ! dvIpa-samudrAH khalu kiyadbhiH nAma-dheyaH prajJaptAH ? dvIpAnAM samudrANAM ca kiyanti nAmAni pazaptAni ? iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA ! jAvaiyA loe subhAnAmA' he gautama ! yAvanti loke zubhAni svastika-zrIvatsAdIni nAmAni 'subhArUvA, sumAgaMdhA, subhArasA, subhAphAsA' zubhAni zukla-pItAdIni, devAdIni vA rUpANi, zubhAH gandhAH surabhigandhabhedAH, sugandhavantaH karpUrAdayo vA, zubhAH madhurAdayo rasAH, rasavantaH zarkarAdayo vA, zubhAH mRduprabhRtayaH sparzAH mRdusparzavanto navanItAdayo vA santi nahIM hai phira bhI sAmAnya vAyukA sadbhAva to sarvatra hai hI ataH ina bAhara ke samudroM meM taraGgoMkA utthAna prakaTa kiyA gayA hai / atha gautamasvAmI pUchate hai ki 'dIvasamudANaM bhaMte ! kevaiyA nAmadhejjehiMpaNNattA' he bhadanta! dvIpa samudroMke kitane nAma kahe gaye hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM kiM 'goyamA' he gautama ! 'jAvaiyA loe subhA nAmA' lokameM jitane bhI svastika-zrIvatsa Adi zubha zabda haiM, 'subhA rUvA, subhA gaMdhA, subhA rasA, subhA phAsA' tathA zukla evaM pIta vagairaha sundara rUpake vAcaka jitane bhI zabda haiM, athavA-devAdikoMke sundara rUpa vAcaka jitane bhI zabda haiM, zubha gandhake vAcaka athavA zubhagandhavAle kapUra Adi padArthoke vAcaka jitane bhI zabda haiM, madhura AdI zubha rasopeta zarkarA Adi padAtheke vAcaka jitane bhI zabda hai, tathA mRdu Adi vAyune sadbhAva te sarvatra hoya che, tethI A bahAranA samudramAM taraMgAvaline sahamA zavyA cha. gautama svAmInA - "dIvasamadhANaM bhaMte ! kevaiyA nAmadhejjehiM paNNatA ?' 6-ta! 65samudronai ai nAma 46i cha ? te uttara bhApatA mahA2 prabhu De cha- "goyamA ! " gautama! " jAvaiyA loe mubhA nAmA" mA Reei stara, zrIvatsa mAhizula , samA rUvA, mubhA gaMdhA, mubhA rasA, mubhA phAsA" tathA zusa (saI), pAta (0g), vagaire suMdara rUpanA vAcaka jeTalA zabda che, zubha gaMdhanA vAcaka athavA zubha gaMdhavALA kapUra Adi padArthonA vAcaka jeTalAM zabda che, madhura Adi zubha rasanA vAcaka athavA madhura Adi zubha rasayukta sAkara Adi padArthanA vAcaka jeTalA zabda che, mRdu Adi zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikATIkA za.6 u.8 sU.3 lavaNasamudrasvarUpanirUpaNam 153 'evaiyANaM dIvasamudA nAmadhejjehiM paNNattA' etAvadbhiH dvIpa-samudrAH nAmadheyaH prajJaptAH uparyuktazubhanAmarUpAdizubhasparzAntapramANAni dvIpAnAM samudrANAM ca nAmAni santi evaM neyavvA subhAnAmA' evam uktaprakAreNa dvIpa-samudrANAM zubhanAmAni pUrvoktAni netavyAni jJAtavyAni, 'uddhAro pariNAmo sandajIvANaM' dvIpa-samudraSu uddhAro netavyo jJAtavyaH, tathAhi-'dIvasamudANaM bhaMte ! kevaiyA uddhArasamaeNaM paNNattA ? goyamA ! jAvaiyA aDUDhAijANaM uddhArasAgarocamANaM uddhArasamayA, evaiyA dIva-samuddA uddhAra samaeNaM paNNattA,' yena ekaikena samayena zubha sparzavAle navanIta-makkhana Adi padArthoMke vAcaka jitane bhI zabda haiM "evaiyANaM dIvasamuddA nAmaghejjehiM paNNattA' itane hI zubha nAma AdivAle zabda una dvIpoM evaM samudroMke haiN| arthAt loka meM jitane bhI zubha nAmarUpa rasa AdikoM ke tathA rUparasAdi viziSTa padArthoke haiM ve saba nAmadvIpa samudroMke haiN| 'evaM neyavvA subhA nAmA' isa prakArase dvIpa aura samudroMke zubha nAma jAnanA cAhiye / 'uddhAro pariNAmo savvajIvANaM' dvIpa aura samudroM kA uddhAra isa prakAra se jAnanA'dIvasamudANaM bhaMte ! kevaiyA uddhArasamaeNaM paNNattA ? goyamA ! jAvaiyA aDUDhAijANaM uddhArasAgarovamANaM uddhArasamayA, evaiyA dIvasamuddA uddhArasamaeNaM paNNattA' he bhadanta ! dvIpa aura samudra uddhArasamatalase kitane kahe gaye haiM ? uttarameM prabhu kahate hai ki he gautama ! aDhAI uddhAra sAgaropamake jitane uddhAra samaya hote haiM itane dvIpa zubha sparzavALA navanIta (mAkhaNa) Adi padArthonA vAcaka jeTalA zabdo che, "ebaiyANaM dIvasamuddA nAmadhejjehiM paNNattA" meTaai or zubha nAma Anim zabda te dvIpa ane samudrane mATe vaparAya che. eTale ke lekamAM jeTalAM zubha nAma, 25. rasa gaMdha ane sparza AdikanA tathA rUpa, rasAda yukta padArthonA che, e badhAM zuma nAma dvIpasamudrAnAM 55 cha. evaM neyavyA mubhA nAmA" mA prabhArI dI bhane samudronA zubha nAma samAvA. " uddhAro pariNAmo saba jIvANaM" al bhane samudrIna SIR samaya mA pramANe samanva- "dIvasamudANaM bhaMte ! kevaiyA uddhArasamaeNaM paNNatA?" "goyamA! jAvaiyA aDDhAijANaM uddhArasAgaro. uddhArasamayA, evaiyA dIvasamuddA uddhArasama eNaM paNNattA" he bhadanta ! dvIpa ane samudra uddhAra samayanI apekSAe keTalA kahyA che? uttara- he gautama! aDhI uddhAra sAgaropamanA jeTalA uddhAra samaya thAya che, eTalA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bhagavatIso ephaika bAlAgramuddhiyate'sau uddhArasamayaH mocyate / tathA dvIpasamudreSu pariNAmo netavyo jJAtavyaH tathAhi-'dIvasamuddANaM bhaMte ! kiM puDhavI pariNAmA AupariNAmA jIvapariNAmA poggalapariNAmA ? goyamA ! puDhavipariNAmAvi, Au pari aura samudra uddhAra samaya se haiN| eka eka samayameM jo bAlAgra bAhara nikAlA jAtA hai usakA nAma uddhAra samaya hai / isa uddhAra samayakI apekSA lekara jaba dvIpa aura samudroMkI saMkhyAkA vicAra kiyA jAtA hai to aDhAI uddhAra sAgaropamake jitane uddhAra samaya hote hai, utane. dvIpa aura samudra haiN| dvIpoM aura samudroM meM pariNAma isa prakAra se kahA gayA hai dIvasamudANaM bhaMte ! kiM puDhavI pariNAmA, AupariNAmA, jIvapariNAmA, poggalapariNAmA ? goyamA ! puDhavipariNAmA vi, AupariNAmA, vi jIvaparimAvi, poggalapariNAmAvi" gautamasvAmI prabhu se pUcha rahe hai ki he bhadanta ! dvIpa aura samudra ye kisake pariNAma haiM-kyA pRthivI ke pariNAma haiM ? yA apa-jalake pariNAma haiM ? yA jIva ke pariNAma hai ? yA pudgala ke pariNAma hai? isake uttara meM prabhu una se kahate haiM ki he gautama ! dvIpa aura samudra pRthivI ke bhI pariNAma hai, apa-jala ke bhI pariNAma haiM, jIva ke bhI pariNAma hai, pudgala ke bhI pariNAma hai| sarvajIvoM kA utpAda isa prakAra se dvIpa ane samadra uddhAra samayanI apekSAe che. eka eka samayamAM jeTalA bAlAjha bahAra kADhavAmAM Ave che, tenuM nAma uddhAra samaya che. A uddhAra samayanI apekSAe je dvIpa ane samudrInI saMkhyAne vicAra karavAmAM Ave te aDhI uddhAra sAgaropamanA jeTalA uddhAra samaya thAya che, eTalA dvIpa ane samudro che. dvIpa ane samudromAM pariNAma 2mA pramANe prayuche- dIvasamudANaM bhaMte ! kiM puDhavI pariNAmA, AupariNAmA, jIvapariNAmA, poggalapariNAmA ?" gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke "dvIpa ane samudro zuM pRthvInA pariNAmarUpa che? ke apU (jaLa) nA pariNAmarUpa che? ke jIvanA pariNAmarUpa che? ke pudagalanA pariNAmarUpa che? mahAvIra prbhune| utta2- "goyamA ! puDhavI pariNAmA, vi AupariNAmA vi, jIvapariNAmA vi, poggalapariNAmA bi" gautama / 65-samudrI pRthvInuM paNa pariNAma che, jaLanuM paNa pariNAma che, jIvanuM paNa pariNAma che, ane pudagalanuM paNa pariNAma che. sarve jenA utpAdanA viSayamAM A pramANe kathana samajavuM- zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u.8 ma.3 lavaNasamudrasvarUpanirUpaNam 155 NAmA vi, jIva pariNAmAvi, poggalapariNAmA vi' ityAdi / tathA sarvajIvAnAm utpAdo netavyo dvIpasamudreSu, tathAhi-'dIva-samuddesu NaM bhaMte ! savve pANA, bhUyA, jIvA, sattA puDhavikAiyattAe, jAva- tasakAiyattAe uvavAnapuvvA ? haMtA, goyamA ! asaI aduvA aNaMtakhutto tti' ante gautamaH prAha- 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameveti bhAvaH // mU0 3 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagahallabha-paddhivAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-pravizuddha-gadhapadhanaikagraMthanirmApaka-vAdimAnamardaka zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAja-pradatta "jainazAstrAcArya" padabhUSita kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacArI-jainazAstrAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrIghAsIlAlabativiracitAyAM "zrI bhagavatImUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM SaSThazatake aSTamoddezakaH sampUrNaH // 6-8 // jAnanA cAhiye- 'dIva samuddesu NaM bhaMte ! savve pANA, bhUyA, jIvA, sattA, puDhavikAiyattAe jAva tasakAiyattAe uvavannapuvA ? haMtA, goyamA! asaI aduvA aNaMtakhutto ti" gautamasvAmIne prabhu se aiptA pUchA hai ki he bhadanta ! dvIpo aura samudroM meM samasta prANa, samasta bhUta, samasta jIva, samasta satva kyA pahile pRthivIkAyika rUpa se yAvat trasakAyika rUpa se utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki hAM, gautama ! samasta prANa, samasta bhUta, samasta jIva, samasta sattva aneka dvIpoM aura samudroM meM aneka bAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiN| prabhu dvArA isa prakAra kA pratipAdana sunakara gautama 2vAbhAno praza- dIvasamuddesu NaM bhaMte ! savve pANA, bhUyA, jIvA, sattA puDhavikAiyacAe jAva tasakAiyattAe uvavannapuvvA ? " manta! dvIpa ane samudromAM zuM samasta prANa, :samasta bhUta, samasta jIva ane samarata sarva pRthvIkAyathI laIne trasakAya paryantanI paryAyama pahelAM utpanna thaI cUkayAM che? mahAvIra prbhuten| uttara AtA 4 - "haMtA, goyamA! aduvA aNaMtakhatto ni" , gautama ! samarata prANu, bhUta, 71 ane satya sAmane vAra 2424 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 bhagavatI sUtre gautamane anta meM unase aisA kahA ki he bhadanta ! Apa ke dvArA pratipAdita huA yaha saba viSaya sarvathA satyarUpa hai- he bhadanta ! Apa ke dvArA pratipAdita huA yaha saba viSaya sarvathA satyarUpa hai / isa prakAra kaha kara ve apane sthAna para virAjamAna ho gaye // 3 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke chaTThe zatakakA AThamA uddezaka samApta // 6-8 // anaMta vAra utpanna thai cUkayAM che. prabhuddArA A prakAranuM svAbhI De - " sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti !" " pratipAdana sAMbhaLIne gautama he sahanta ! yAye yA viSayanuM Ape je kahyuM te yathAya ja je pratipAdana karyuM che te saCthA satya che. hu bhadanta ! " che A pramANe kahIne, mahAvIra prabhune vaMdA namaskAra karIne gautama svAmI peAtAne sthAne virAjamAna thaI gayA !! sU. 3 // jainAcAya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatI' sUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA chaThThA zatakanA gAbhA 6za sabhApta. // 6-8 // zrI bhagavatI sUtra : pa Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha navamAddezakaH prArabhyate SaSTazatake navamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam - jJAnAvaraNIyaM karmabadhnan anyAH kiyatIH karmaprakRtIH badhnAti ? sapta, aSTa SaDvA karma prakRtIH badhnAti / bandhe / dezakaH prajJApanAyAH atidezIkRtaH / maharddhikadevaH bAhyapudgalAn anAdAya vikurvaNAM karoti ? bAhyapudgalAn AdAyaiva trikurvati, no anAdAya / ihagata - tatragatA - nyatragata pud galeSu tatragata pudgalAna AdAyaiva trikurvati, ekavarNasya anekarUpamya ca catvAro vikalpAH / devaH kRSNapudgalaM nIlapudgaLatayA nIlapudgalaM kRSNapudgalatayA pariNamayati? zataka 6 uddezaka 9 chaThe zataka ke isa nauve uddezaka kA viSaya vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai - jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA huA jIva aura dUsarI kitanI karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai kyA sAta ATha yA 6 karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai ? baMdhoddezaka prajJApanA kA kathana | maharddhikadeva bAhyapudgaloM ko nahIM grahaNa karake vikurvaNA karatA hai yA bAhyapudgaloM grahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? bAhyapudgaloM ko grahaNa karake hI maharddhika deva vikurvaNA karatA hai / unheM grahaNa kiye vinA vikurvaNA nahIM krtaa| ihagata, tatragata, anyatragata pudgaloM meM se tatra gata pudgaloM ko grahaNa karake hI vikurvaNA karatA hai / eka varNa ke aura aneka rUpa ke cAra vikalpa deva kyA kRSNa pudgala ko navamA uddezakanA prAraMbha chaThThA dhRtakanA navamAM uddezakamAM AvatA viSayanuM saMkSipta vivaraNa, prazna- jJAnAvaraNIya karmAMne khAMdhatA jIva bIjI keTalIprakRtiyAnA baMdha kare che ? uttara-' sAta, AThe, athavA 6 kaprakRtiyAnA baMdha kare che. prajJAnasUtranA adhaddezakanuM kathana, prazna- mahaddhika deva khAla pudgalene grahaNa karyAM vinA vikuCNA kare che, ke Adya puddagalA grahaNa karIne ja vidhruNA kare che. u-tara- mahaddhika deva bAla pudagalAne grahaNa zraddhAlu yi vinA vidurvA uztA nathI. dhaDagata ane anyatragata bannethI bhinna pudgalAne maheNu karIne ane aneka rUpanA cAra vikalpa, khIja taMtragata zrI bhagavatI sUtra : pa karIne ja vikuNA kare che, temane (yA kSetranA) tatragata (devaseounA) jagAo rahelA puddagalAmAMthI vidhruva NA are eka vaNuM nA dhruva zuM kRSNa pudgalAne nIla pudgale pe ja 16 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 bhagavatIsare bAbapudgalAn AdAya tathA pariNamayati / evaMrItyA gandha-rasa-sparzAnAmapi pariNAmAntaraM varNAnAM daza, gandhasya ekaH, rasAnAM daza, sparzAnAM ca catvAro vikalpAH / avizuddhalezyo devaH asamavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM, devIM, tayoranyataraM vA jAnAti ? najAnAti / etattayANoM padAnAM kramazo yojanayA dvAdazavikalpA bhavanti / tata AdheSu aSTasu na jAnAti / antimeSu caturyu ca devo jAnAti // karmabhedavaktavyatAmUlam-jIveNaM bhaMte ! NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANe kai kammappagaDIo baMdhai ? goyamA! sattavihabaMdhae vA, avihabaMdhae vA, chabihabaMdhae vA, baMdhuA~so paNNavaNAe neyaho ||suu01|| __chAyA- jIvaH khalu bhadanta ! jJAnAvaraNIyaM karma badhnan kati karmaprakRtI: vadhnAti ? gautama ! saptavidhabandhako vA, aSTavidha bandhako vA, Savidhavandhako vA, bandhoddezaH prajJApanAyAH jJAtavyaH ||suu0 1 // nIla pudgala ke rUpa meM aura nIlapudgaloM ko kRSNapudgala ke rUpa meM pariNamA detA hai kyA ? bAhyapudgaloM ko grahaNa karake vaha aisA karatA hai| isI taraha se gaMdha, rasa, sparza inheM bhI pariNAmAntara rUpa se pariNamAne ke viSaya meM jAnanA cAhiye / varNoM ke 10 vikalpa, gandha kA 9 vikalpa, rasoM ke 10 vikalpa, sparzo ke cAra vikalpa / avizuddhalezyAvAlA deva asamavahata AtmA dvArA avizuddhalezyAvAle deva ko tathA devI ko yA ina donoM meM se kisI eka ko jAnatA hai kyA ? uttara-nahIM jAnatA hai| ina tIna padoM kI kramazaH yojanA karane se 12 vikalpa hote haiM so Adi ke ATha vikalpoM meM vaha deva nahIM jAnatA hai antima cAra vikalpoM meM jAnatA hai| ane nIla yugalane kRSNa purUgalArUpe pariNAvI de che?" uttara-bAhya pulane grahaNa karIne te evuM kare che." eja pramANe gaMdha, rasa ane sparzane paNa anya pariNAmarUpe pariNumAvavA viSe paNa samajavuM. vaNenA dasa vikalpa, gaMdhane eka vikalpa, rasanA 10 vikalpa ane sparzInA cAra vikalpa. avizuddha vezyAvALe deva asamAvahata eTale ke upaga rahita AtmA dvArA aviruddha lezyAvALA devane tathA devIne athavA sevA anya ne zuye ch| uttara- "ongto nathI", methana zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za.6 u.9 sU.1 karmagaMdhasvarUpanirUpaNam 159 TIkA- aSTamoddezake dvIpa - samudrAdiSu jIvAnAM pRthivIkAyikatvAdinA pUrvotpannatvamuktam , atha utpAdasya karmabandhapUrvakatvAt karmabandha prarUpayitu-mAha karmabandha bhedavaktavyA'jIve NaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha-(jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNinaM kammaM baMdhamANe kaikammappagaDIo baMdhai) he bhadanta ! jJAnAvaraNIya karma kA baMna karatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai ? (goyamA) he gautama ! (sattavihabaMdhae vA avihabaMdhae vA, chavihaSaMdhae vA baMdhuddeso paNNavaNAe neyavvo) jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karatA huA jIva sAta prakAra ke karma kA baMdha karatA hai, ATha prakAra ke karma kA baMdha karatA hai, athavA chaha prakAra ke karma kA baMdha karatA hai| yahAM para prajJApanA sUtrameM kathita baMdha uddezaka jAnanA cAhiye / ___TIkArtha- AThaveM uddezaka meM dvIpa aura samudra AdikoM meM jIva pRthivIkAyika Adi rUpa se pahile aneka bAra yA anantavAra utpanna ho cuke haiM aisA kahA jA cukA / so jIvoM kA utpAda karmabandhapUrvaka kamabandha bheda vaktavyatA" jIveNaM bhaMte !" tyAdi. sUtrAya - (jIveNaM bhaMte ! NANAvaraNijja kammaM baMdhamANe kai kammapyagaDIo gaMdhaDa ? saha-ta! jJAnAva25 bhanI ma to seel bhaprakRtiyAno 55 42 cha ! (goyamA!) he gautama (sattaviha baMdhae vA aviha baMdhae vA, chaviha baMdhae vA baMdhuddeso paNNavaNAe neyavyo) zAnA1255 karmane baMdha karate jIva sAta prakAranAM karmone baMdha kare che, ATha prakAranA karmone baMdha kare che, athavA cha prakAranAM karmone baMdha kare che. prajJApanA sUtranA baMdha uddezakanA 24mAM padamAM A viSayamAM je pratipAdana karAyuM che, te ahIM grahaNa karavuM joIe. TIkAtha- AThamAM uddezakane aste evuM kahevAmAM AvyuM che ke jIva pRthvIkAya Adi rUpe pahelAM anekavAra athavA anaMtavAra dvIpa ane samudrAdikamAM utpanna thaI cUkyuM che, ane utpAda karmabandha pUrvaka ja thAya che, tethI sarakAra kamabandhanI 435142vAna bhoTa "jIveNaM bhaMte tyAdi sUtra 4 che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 bhagavatIsUtre 'jIveNaM bhaMte !' ityAdi / 'jIveNaM bhaMte !' NANAvaraNijja kamma baMdhamANe kai kammappagaDIo baMdhai ?' gautamaH pRcchati- he bhadanta! jIva khalu jJAnAvaraNIyaM karmabadhnan kati-kiyatIH karmaprakRtoH badhnAti ? bhagavAnAha'goyamA! sattavihabaMdhaevA, aTTavihabaMdhaevA, chabihabaMdhaevA' he gautama! jIvo jJAnavaraNIyaM karmabadhnan AyuSo'bandhakAle saptavidhabandhakaH jJAnAvaraNadarzanAvaraNAdi bhedena saptamakArakakarmabandhako bhavati, vA zabdaH pakSAntarasUcako vartate, tadeva pakSAntaramAha-aSTavidhabandhako vA bhavati AyuSobandhakAle aSTa prakArANAmapi karmaNAM bandhako bhavati, tathA sUkSmasaMparAya dazamaguNahI hotA hai- isaliye aba sUtrakAra karmabandha kI prarUpaNA karane ke liye 'jIve gaM bhaMte' ityAdi sUtra kahate haiM- isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki 'jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNikaM kammaM baMdhamANe kai. kammappagaDoo baMdhaI' he bhadanta ! jIva jaba jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karatA hai, usa samaya vaha kitanI karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se karate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'sattavihabaMdhae vA, aTThaviha baMdhae vA, chabdhiha baMdhae vA' jIva jaba jJAnAvaraNIya karma kA baMdhakaratA hai aura usa samaya yadi Ayukarma ke baMdha kA samaya usakA nahIM hai to vaha jJAnAvaraNa darzanAvaraNa Adi ke bheda se sAta prakAra ke karmoM kA baMdhaka hotA hai| yahAM para 'vA' zabda pakSAntara kA sUcaka hai- isaliye usI pakSAntara ko prakaTa karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM ki 'aSTavidhabaMdhako vA bhavati' jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karate hue jova ko yadi Ayukarma ke baMdha gautama. svAmI mahAvIra prabhune mevo prazna pUche che / " jIveNaM bhaMte ! NANAvaraNija kammaM baMdhamANe kai kammapagaDIo baMdhai ? " 3 mahanta! 71 jyAre jJAnAvaraNIya karmIne baMdha kare che, tyAre te keTalI karmaprakRtine baMdha kare che? tena nAma pitA maDAvIra prabhu gautama svAbhAna 4 'goyamA !" gautama! " sattavihabaMdhae vA, aTThavii baMdhae vA, chabihabaMdhae vA" yAre jnyaanaavaraNIya kamane baMdha kare che ane te samaye je tenA AyukamanA baMdhano samaya na hoya, te te jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya Adi sAta prakAranAM kamene baMdha kare che. ahIM vA" 56 pakSAntanuM suyacha, tethA te pakSAntarane pragaTa 421 / bhATe sUtrA2 cha "aSTavidhabaMdhakA vA bhavati" jJAnAvarAya bhne| 55 42tA chapane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 candrikA TIkA za. 6 u. 9 . 1 karmamedasvarUpanirUpaNam sthAnakAvasthAyAMtu mohanIya karmaNazvAvandhakatvAt SaDvidhabandhakovA bhavati, dve vihAya kArANAmeva karmaNAM bandhakatvAt / ' vadhuddeso pabhavaNAra neyavtro ' aatees: prajJApanAyAH antarvartI caturviMzatitamapadarUpo'tra netavyaH jJAtavyaH / tathAhi - 'nerahaevaM bhaMte / NANAvaraNijjaM kammaM bandhamANe kaikammappagaDIo baMdha ? goyamA ! avibaMdha evA, sattavihabadhaevA, evaM jAva- vaimANie, navaraM masse jahA jIve ' ityAdi ! nairayikAH khalu bhadanta ! jJAnAvaraNIyaM karma hone kA samaya prApta hai to aisA vaha jIva usa samaya ATha prakAra ke bhI karmoM kA baMdha karane vAlA hotA hai / tathA jaba vaha jIva sukSmaparAya nAma ke dazave guNasthAna meM vartamAna hai usa samaya vaha 6 prakAra ke karmoM kA baMdhaka hotA hai / kyoM ki usa guNasthAna meM mohanakarma aura Ayukarma kA baMdha nahIM hotA hai / isaliye inakA abandhaka hone ke kAraNa 6 prakAra ke karmoM kA baMdhaka vaha prakaTa kiyA gayA hai| 'baMdhuddeso pannavaNAe neyavvo' prajJApanAsUtra kA jo 14 vAM padarUpa baMdhoddezaka hai vaha yahAM para isa prakAra se jAnanA cAhiye - 'neraie NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM baMdhamANe kaha kammapagaDIo baMdha ? goyamA ! aTTavihabaMdhae vA sattavihabaMdhae vA evaM jAca vaimANienavaraM maNusse jahA jIve ityAdi" gautamane prabhu se pUchA ki he bhadanta ! jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karanevAlA nAraka jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai ? to isake uttara meM prabhu unase jo AyukarmanA khadha karavAnA samaya prApta thayelA hAya, te evI paristhitimAM te jIva ATha prakAranAM kame ne aMdha paNa kare che. tathA jyAre te jIva sukSma soMparAya nAmanA dezamAM guNasthAnamAM rahelA hAya, tyAre te cha prakArana karmAMnA adhaka thAya che, kAraNake te guNusthAnamAM meAhanIyakanA ane Ayuka`nA baMdha thatA nathI. A rIte mahanIya ane Ayukrama'nA te amandhaka hAvAne kAraNe, tene cha prakAranAM karmAMnA aMdhaka yo che. " baMdhudde so panatraNAe neyavvo " ajJAyanA sutramA 24 bhI paha35 ne cha uddeza che tenuM maha uthana rahA. bhaTThe neraieNaM bhaMte! NANAvaraNijja kammaM dhamANe kara kammapagaDIo baMdhai ?" goyamA ! aTThabihabaMdhae vA, sattaviha baMdha vA, evaM jAva vaimANie - NavaraM maNusse jahA jIve " tyAhi. " gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che ke " Tu bhadanta ! jJAnAvaraNIya karmonA baMdha karanAra nAraka jIva keTalIka prakRtiyAnA khaMdha kare che, athavA sAta zrI bhagavatI sUtra : pa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 bhagavatIstre vadhnan kati karmaprakRtIH badhnAti ? gautama ! aSTavidhAbandhakovA, saptavidhabandhako vA, evaM yAvat-vaimAnikaH, navaram-manuSyo yathA jIvaH ityAdi ||suu0 1 // mahardikadeva vikurvnnaavktvyaa| mUlam-'deveNaM bhaMte ! mahiDie, jAva-mahANubhAge bAhirae poggale apariyAittA pabhU egavannaM, egarUvaM viuvittae ? goyamA ! No iNaTre samaTe ! deveNaM bhaMte ! bAhirae poggale pariyAittA pabhU? haMtA, pabhU ! seNaM bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA viuvai, tatthagae poggale pariyAittA vikubai, annatthagae poggale pariyAittA viuvai ? goyamA ! No ihagae poggale pariyAittA viucvai, tatthagae poggale pariyAittA vikubai, No aNNatthagae poggale pariyAittA viuvai / evaM eeNaM gameNaM jAva-egavannaM egarUvaM, egavannaM aNegarUvaM, aNegavannaM egarUvaM, aNegavannaM annegruuvN-cubhNgo| deveNaM bhaMte ! mahiDDhie, jAva-mahANubhAge bAhirae poggale apariyAittA pabhU kAlagapoggalaM nIlayapoggalattAe pariNAmettae, nIlagapoggalaM vA kAlagapoggalattAe pariNAmettae ? goyamA ! No iNahe samaDhe, pariyAittA pabhu seNaM bhaMte ! kiM ihagae poggale0 taM ceva, navaraM kahate haiM ki he gautama! vaha usa samaya ATha prakAra kI karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai, tathA sAta prakAra kI karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai| isI prakAra kI vyavasthA yAvat vaimAnika devoM taka meM bhI jAnanA caahiye| manuSyoM meM sAmAnya jIva kI taraha jAnanA cAhiye ||suu01|| prakAranI karmaprakRtine baMdha kare che. A pramANenuM kathana vaimAnika de paryantanA viSayamAM samajavuM, paNa vizeSatA eTalI ja che ke manuSyamAM sAmAnya jIvanA jevuM ja kathana grahaNa karavuM . sa. 1 | zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikATIkA za.6 u.9 mu.2 mahardikadevavikurvaNAsvarUpanirUpaNam 163 pariNAmei ti bhANiyatvaM / evaM kAlagapoggalaM lohiya poggalattAe, evaMkAlagaeNaM jAva-sukilla, evaM gIlaeNaM jAva sukillaM evaM lohiyapoggalaM sukillattAe, evaM hAlidaeNaM jAva-sukillaM taM evaM eyAe parivADIe gaMdha-rasa-phAsa0 kakkhaDa phAsa poggalaM mauyaphAsa poggalattAe evaM do do garuyalahuya-sIyausiNa-Ni lukkhavannAI savattha pariNAmei, AlAvagA dodo-poggale apariyAittA pariyAittA // sU0 2 // // chAyA-devaH khalu bhadanta ! maharddhikaH, yAvat mahAnubhAgo bAhyAn pudgalAn aparyAdAya prabhurekavarNam, ekarUpaMvikurvitum ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / deva khalu bhadanta ! bAhyAn pudgalAn paryAdAya prabhuH ? hanta, prbhuH| sa khallu maharddhikadevavikurvaNAvaktavyatA'deve gaM bhaMte !' ityAdi sUtrArtha- (deveNaM bhaMte ! mahiDie jAva mahANubhAge bAhirae poggalA apariyAittA pabhU egavannaM, egarUvaM viuvittae) he bhadanta ! mahARddhi vAlA yAvat mahAnubhAgavAlA deva bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye vinA hI kyA ekavarNavAle eka AkAra vAle apane zarIra kI vikurvaNA kara sakatA hai kyA? (goyamA) he gautama ! (No iNadve sama8) yaha artha samartha nahIM hai| (deveNaM bhaMte ! bAhirae poggale pariyAittA pabhU ) he bhadanta ! deva bAharake pudgaloM mahaddhika devanI vikavaNunI vaktavyatA"devennN bhaMte ?" yA. sUtrArtha- (deveNaM bhaMte ! mahiTThie jAva mahANubhAge bAhirae poggalA apariyAittA pabhU egavana, egarUvaM viubvittae ? 3 mahanta! ma *ddhi ane mahAprabhAva AdithI yukata e deva zuM bahAranA muddagalone grahaNa karyA vinAja eka varNavALA ane eka AkAravALA pitAnA zarIranI vidurvaNa karI zake che kharA? (goyamA ! ) 3 gautama ! (No iNadve samaDhe) me 545 nathI. (deveNaM bhaMte ! bAhirae poggale pariyAittA pabhU') mahanta ! zudeva mahAna pugatAna zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUge bhadanta ! kim igatAn pudgalAna paryAdAya vikurvati, tagaThAn pudgalAn paryAda ya vikurvati, anyatra gatAn pudgalAn paryAdAya vikurvati ? gautama ! na ihagatAn pudgalAna paryAdAya vikurvati, tatragatAn pudgalAn paryAdAya vikurvati, na anyatragatAn pudgalAn paryAdAya vikurvati / evam etena ko grahaNa karake ekavarNa vAle tathA eka AkAra vAle apane zarIrakI vikurvaNA kara sakatA hai kyA ? (haMtA pabhU) hAM, gautama ! kara sakatA hai| (se NaM bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA viuvvai, tatthagae poggale pariyAittA vikubvai, annatthagae poggale pariyAittA viuvvai) he bhadanta ! vaha deva kyA yahAM para rahe pudagaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? ki tatragata-devaloka meM rahe hue- pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? yA anyatragata-koI dUsarI jagaha para rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? (goyamA) he gautama ! (No ihagae poggale pariyAettA vikuvvai, tatthagae poggale pariyAittA vikumvai, No aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvaI) ihagata-yahAM para rahe hue- pudUgaloM ko grahaNa karake vaha deva vikurvaNA nahIM karatA hai kintu devaloka meM rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake hI vikurvaNA karatA hai| isa taraha se yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki vaha deva anyatragata pudagaloM ko grahaNa karake vikurvaNA nahIM karatA hai| (evaM eeNaM gameNaM jAva egavannaM egarUvaM, grahaNa karIne eka varNavALA ana eka AkAravALA pitAnA zarIranI vimurvaNu karI se che mare ? (haMtA, pabhU) &, gautama! 4 za che. (seNaM bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA viunai, tatthagae poggale pariyAittA viuvvai, annatthagae poggale pariyAittA viunbai ?) 3 saha-ta! te va zumaDI 2ai pudagalene grahaNa karIne vidurvaNuM kare che, ke tyAM devalokamAM rahelAM pudagalene grahaNa karIne vidurvaNu kare che, ke anyatra (bIjI kaI jagyAe) rahelAM pudagale grahaNa karIne viyA 42 cha ? (goyamA!) 3 gautama! (No ihagae poggale pariyAhattA vikuccai, tatthagae poggale pariyAittA vikunvai, No aNNatthagae poggale pariyAittA viunnai) mahI 2dai yAne aDazana vidhu'| 4rato nathI, keI vacce rahelAM pudagalene grahaNa karIne paNa viSNurvaNa karato nathI, paraMtu devalokamAM 2i yAne a5 rIne va pi 3 cha. (evaM eeNaM gameNaM jAva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 9 sU. 2 maharddhikadevavikurva NAsvarUpanirUpaNam 165 gamena yAvat - ekavarNam, ekarUpam 1, ekavarNam anekarUpam 2, aneka varNama ekarUpam 3, anekavarNam anekarUpam 4, caturbhaGgaH devaH khalu bhadanta ! maharddhikaH yAvat- mahAnubhAgo, bAhyAna pudgalAn aparyAdAya prabhuH kAlakapudgalaM nIlakapudgalatayA vipariNamayitum ? nIlakapudgalaM vA kAlakapudgalatayA pariNamayitum ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, peryAdAya prabhuH / sa khalu bhadanta ! kim ihagatAn pudgalAn ? tadeva, navaram pariNamayatiegavannaM aNegarUvaM, aNegavannaM egarUvaM, aNegavannaM aNegarUvaM caubhaMgo) isa prakAra se isa gama dvArA yAvat ekavarNa vAle ekarUpa kI, ekavarNavAle anekarUpoM kA, aneka varNoM vAle ekarUpa kI, aura aneka varNoM vAle anekarUpoM kI vaha deva vikurvaNA kara sakatA hai ye cAra bhaMga hote haiN| (deveNaM bhaMte! mahiiDhie jAva mahANubhAge bAhirae poggale apariyAittA pabhU kAlagapoggalaM nIlayapoggalattAe parigAmaitae, nIlagapoggalaM vA kAlagapoggalattAe pariNAmetae) he bhadanta ! maharddhika yAvat mahAnubhAvavAlA deva bAhara ke pudgaloM ko grahaNa nahIM karake kyA kAle pudga ko nIle pudga ke rUpa meM pariNamA sakatA hai kyA ? athavA nIle pudgala ko kAle pudgala ke rUpa meM pariNamA sakatA hai kyA ? (goyamA) he gautama! (NA iNaTTe samaTThe) yaha artha samartha nahIM hai| (pariyAittA pabhU) para vaha bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake pUrvoktarUpa se nIle ko kAlerUpa meM aura kAlepudgalako nIlepudgala ke rUpa meM pariNamA sakatA hai| (se NaM bhaMte ! kiM ihagae " egavana egarUvaM, egavannaM aNegarUvaM, aNegavannaM egarUvaM, aNegavana caubhaMgo) yA prahAranA abhisApa35 ama dvArA ( yAvat) te 4 varSAvANA me 3panI, me vaNu vALA aneka rUpanI, aneka vaNu vALA eka rUpanI, ane aneka varchAvALAM aneka rUponI vidhruva NA karI zake che, e prakAranA cAra bhaMga ( vikalpa ) thAya che. ( deve NaM bhaMte ! mahiDhie jAva mahANubhAge bAhirae poggale apariyAittA pabhU kAlagapoggalaM nIlagapoggalattAe pariNAmettae ? nIlagapoggalaM vA kALagapoggalattAe pariNAmettara) ke mahanta ! mahARddhi, mahAprabhAva sAhithI cUkta deva bahAranA pudgalAne grahaNa karyA vinA zuM kALA pudgalarUpe nIla pudgalarUpe pariNumAvI zakavAne samartha hAya che kharA ? athavA zuM te nIla thuGgalane AjA thuGgA3ye parizubhAvI zur3e che mre| ? ( goyamA ! ) he gautama! ( No NaTThe samaTThe) me salavI zastu nathI, parantu (pariyAittA pabhU) te deva ahAranAM pudgalAne grahaNa karIne kALA pudgalane nIlA pugalarUpe ane nIlA pudgalane bhaNA thuGgasaiye parizabhAvI zamvAne samartha hoya che. ( se NaM bhaMte ! ki ihagae zrI bhagavatI sUtra : pa Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 166 bhagavatIsatre iti bhaNitavyam / evaM kAlakapudgalaM lohitapudgalatayA, evaM kAlakena yAvat-zuklam , evaM nIlakena yAvat-zuklam , evaM lohitapudgalaM yAvatzuklatayA, evaM hAridrakeNa yAvat-zuklam , tadevam anayA paripATayA gandha-rasapoggale0?) he bhadanta ! vaha deva yahAM para rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake aisA kara sakatA hai-arthAta nIla pudgalako kAle pudgala ke rUpa meM aura kAle pudgala ko nIle pudgala ke rUpa meM pariNamAne meM samartha ho sakatA hai ? yA devaloka meM rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake aisA kara sakatA hai, yA anyatragata- koI dUsarI jagaha para rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake aisA kara sakatA hai ? (taMceva navaraM pariNAmei ti bhANiyavvaM) gautama ! ihagata aura anyatragata pudgaloM ko grahaNa karake vaha deva aisA nahIM kara sakatA hai kintu devaloka gata pudgaloM ko hI grahaNa karake vaha aisA kara sakatA hai. arthAt nIle pudgala ko kAle pudgala ke rUpa meM aura kAle pudgala ko nIlepudgala ke rUpa meM pariNamA sakatA hai| yahI bAta 'navaraM pariNAmei ti bhANiyabvaM' inapadoM dvArA pragaTa kI gaI hai / arthAt pahile vikurvaNA ke prakaraNa meM "vikurvaNA kara sakatA hai" aisI bAta kahI gaI hai. so aisI bAta yahAM na kahakara usakI jagaha 'pariNamAtA hai| aisA pATha uccAraNa karanA caahiye| (evaM kAlapoggalaM lohiyapoggalattAe- evaM poggale. ?) he mahanta ! te va zumahI 2heta pugatAne aDae rIne medhuM za zake che - eTale ke kALA pudagalane nIla pudgalarUpe ane nIla pudgalane kALA pudgala pariNumAvI zake che? ke devalokamAM rahelAM pugalone grahaNa karIne evuM karI zake che? ke devalokamAM rahelAM pudagalone grahaNa karIne evuM karI zake che? ke ke bIjI jagyAe Rai pugatAna apa 4zana merI che ! (taMceva - navaraM pariNAmei ti bhANiyanvaM) gautama ! hI rahe bhane anyatra pugatAna prayazana te deva evuM karI zakatuM nathI, paNa devalokamAM rahelAM pudgalone grahaNa karIne ja te evuM karI zake che. eTale ke devalokamAM rahelAM pudgalene grahaNa karIne ja te nIla pudagalane kALA pudagarUpe ane kALA pudgalane nIla pugalarUpe pariNumAvI zake che. 4 pAta "navaraM pariNAmei tti bhANiyanvaM" mA sUtrapA8 dvArA Ta 4 cha. pahelAM vidurvaNAnA AlApakamAM "vikrurvaNA karI zake che" evuM kahevAmAM AvyuM che, paNa ahIM ema kahevAne badale "parigumAve che" A pATha kahevo joIe. (evaM kAlapoggalaM lohiya poggalattAe-evaM kAlagaeNaM jAva-sukillaM, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.9 sU.2 maharddhikadevavikurvaNAsvarUpanirUpaNam 167 sparza0 karkazasparzapudgalaM mRdukasparzapudgalatayA, evaM dvau dvau--gurukalaghuka-- zItoSNa--snigdharUkSavarNAdIn sarvatra pariNamayati / AlApako dvau dvau-- pudgalAn aparyAdAya pryaadaay| // sU0 2 // kAlagaeNaM jAva- sukillaM, evaM NIlaeNaM jAva sukillaM evaM lohiyapoggalaM sukillatAe, evaM hAliddaeNaM jAva sukillaM, taM evaM eyAe parivADIe gaMdha-rasa phAsa kakkaDaphAsapoggalaM mauyaphAsapoggalattAe evaM do do garuyalaya soya-usiNa-NiddhalukkhavanAI savvattha pariNAmei AlAvagA do do poggale apariyAittA pariyAittA) isI taraha se vaha deva kAle pudgala ko lAlapudgalakerUpameM pariNamAtA hai / isI tarahase vaha devakAle pudgalake sAtha yAvat zuklapudgala ko nIlapudgalake sAtha yAvat zuklapudgalako, lAla pudgalake sAtha zuklapudgalako, hAridrapudgalake sAtha yAvat zuklapudgalako, pariNamAtA hai| isI tarahakI paripATI ke anusAra vaha deva gaMdha, rasa aura sparzako bhI pariNamAtA hai / arthAt karkazasparzavAle pudgalako mRdusparzavAle pudgalake rUpameM vaha deva badala detA hai / isI tarahase vaha deva do do viruddha guNoMkoM jaise gurulaghuko zIta uSNako snigdha rukSavarNAdikoM sarvatra pariNamAtA hai| yahAM 'pariNamAti' kriyAke dodo AlApaka kahalenA cAhiye eka AlApakameM 'bAharake pudgaloMko evaM NIlaeNaM jAva mukillaM evaM lohiyapoggalaM mukillattAe, evaM hAliddaeNaM jAva mukillaM, taM eva eyAe parivADIe gaMdha, rasa, phAsa. kakkaDaphAsa poggalattAe-evaM do do garuya lahuya sIya-usiNa-NiddhalukkhavanAI savvattha pariNAmei, AlAvagA do do pauggale apariyAittA pariyAittA) me04 prabhAva te deva kALA pudgalane lAla pudgalarUpe pariNumAve che. ane e ja rIte te deva kALA pugalane zukala paryantanA dareka varNanA pudagarUpe pariNAve che, nIla pugalane zukala paryantanA, lAla pudagalane zukala paryantanA, hAridra (lIlA) pugalane zukala paryantanA varNavALA pudgalarUpe pariNamAvI zake che. A prakAranI paripATI (paddhati-kama) anusAra te deva gaMdha, rasa ane spazane paNa pariNumAve che, eTale ke kaThera sparzavALA pudagalane mRdu sparzavALA pudagalarUpe te deva pariNamAve che. A rIte deva be be virUddha guNene - jemake gurU laghune, zIta uSNane, snigdha rUkSa varNadine sarvatra pariNumAve che. ahIM "pariNamati " - pariNumAve che, e kriyAnA be be AlApaka kahevA joIe. eka AlApakamAM evuM kahevuM joIe ke "bahAranA pudgalene grahaNa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 bhagavatIsUtre TIkA - jIvAdhikArAt devajIvamadhikRtyAha-- 'deve NaM bhaMte ! mahiidie, jAva - mahANubhAge bAhirae pogale apariyAittA pabhU egavanaM egarUvaM viuvittae ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! devaH khalu maharddhikaH yAvatmahAnubhAgaH kim bAhyAn pudgalAn aparyAdAya agRhItvaiva ekavarNam kAlAcekavarNayuktam, ekarUpam ekarUpaviziSTaM samAnamakArAkAraM svazarIrAdikaM vikurvitum vikurvaNayA niSpAdayituM prabhuH samarthaH ? yAvatkaraNAt - 'mahAdyutikaH, mahAbalaH, mahAyazAH' ityAdi saMgrAhyam, bhagavAnAha - 'goyamA ! No iNaTTe grahaNa karake hI vaha deva pUrvAktarUpase padiNamAtA hai, aisA kahanA cAhiye aura dUsare AlApakameM vaha deva bAharake pudgaloMko grahaNa nahIM karake nahIM pariNamAtA hai, aisA kahanA cAhiye / TIkArtha-jIvakA adhikAra cala rahA hai / isa kAraNa devakolekara sUtrakAra usa viSayameM pratipAdana kara rahe hai isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'deveNaM bhaMte ! mahiiDhie jAva mahANubhAve bAhirae poggale apariyAittA pabhU egavannaM egarUva viuvittae' he bhadanta ! jo deva maharddhika mahatI RddhikA adhipati hai yAvat mahAprabhAvazAlI hai vaha yadi kAle Adi eka varNavAle eka kisI vivakSita rUpakI vikurvaNA karanA cAhatA hai to kyA vaha bAhya pudgaloMko grahaNa kiye vinA hI usa eka prakArake AkAra vAle apane zarIra vagairaha kI vikurvaNA dvArA nISpatti karane meM samartha ho sakatA hai ? yahAM yAvat padase 'mahAdyutikaH, mahAbalaH mahAyazA' ityAdi padoM kA saMgraha huA karIne ja deva pUrvAMkatarUpe pariNabhAve che ". bIjA AlApakamAM evuM kahevuM joie ke te deva mahAranAM puddagalAne grahaNa karyAM vinA pUrveCkatarUpe pariNumAvate nathI " TIkA- jIvanA adhikAra cAlI rahyo che. te kAraNe devane anulakSIne sUtrakAra A pramANe pratipAdana kare che-- 16 gautama svAbhI mahAvIra alune vA prazna 1re che " deveNaM bhaMte! mahiDhie jAva mahANubhAge bAhirae poggale apariyAittA pabhU egarUvaM egavannaM viuvvittae ? " he ahanta ! bhaDA Riddhi, mahAbuti, bhahAmasa, mahAyaza ane mahAprabhAvathI yukata deva kALA Adi eka vavALA kAi amuka rUpanI vidhruva NA karavA mAgatA hAya, te zuM te deva khAdya pudagaleAne grahaNa karyAM vinAja te eka prakAranA AkAravALA peAtAnA zarIra vagerenI vipurvANA dvArA racanA karavAne zu' samatha haiAya che? zrI bhagavatI sUtra : pa Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.9 mU.2 mahardikadena vikurvaNAsvarUpanirUpaNam 169 samaDe he gautama ! nAyamaryaH samarthaH jIvaH mahaddhAMdisampanno'pi bAhyAn pudgalAn aparyAdAya ekavaNekarUpaviziSTaM svazarIrAdikaM vikuktuiM na smrthH| gautamaH pRcchati-- 'deve NaM bhaMte ! bAhirae poggale pariyAittA pabhU?' he bhadanta ! devaH khalu bAhyAn pudgalAn paryAdAya ekavarNekarUpaviziSTa svazarIrAdikaM vikurvituM / m prabhuH samarthaH ! bhagavAnAha--'haMtA, pabhU?' he gautama ! hatta satyam devaH lu bAhyAn pudgalAn paryAdAyaiva ekavargakarUpaviziSTa svazarIrAdika vikurvati / gautamaH punaH pRcchati--'se NaM bhaMte ! kiM hai| isa praznake uttarameM prabhu gautamase kahate haiM ki 'goyamA No iNa? samahe' he gautama ! mahaddhardhAdi se yukta bhI deva bAhyapudgaloM ko grahaNa kiye vinA eka varNavAle eka rUpavAle apane zarIra AdikI vikurvaNA dvArA nISpatti karaneke liye samartha nahIM ho sakatA hai / ____aba gautama punaHprabhuse pUchate haiM ki 'deveNaM bhaMte ! bAhirae poggalepariyAittA! pabhU' he bhadanta ! pUrvoktavizeSaNavAlA deva bAhyapudgaloM ko grahaNa karake kyA eka varNavAle evaM eka prakArake AkAravAle apanA zarIra vagairaha kI vikurvaNA dvArA niSpatti kara sakatA hai ? isake uttarameM prabhu gautamase kahate haiM ki 'haMtA pabhU' hAM gautama ! vaha deva aisA kara sakatA hai / arthAt vAhyapudgaloMko grahaNa karake hI vaha maharyAdi saMpannadeva ekavarNavAle tathA ekarUpavAle apane zarIrakI vikurvaNA dvArA niSpatti kara sakatA hai tAtparya kahanekA (sUtramA 'jAva' pathA paDhAne a5 421mA mAyAM che tamanA artha 55 sAtheja ApI dIdhuM che. gautama svAmInA prazna uttara mApatA mahAvIra prabhu 43 4-'goyamA! No NaTe samaTe, gautama ! 54ya nathI. mahAddhi mAhithI yuta DAyamevA deva paNa bAhya pudagalene grahaNa karyA vinA eka varNavALA ane eka rUpavALA pitAnA zarIra AdinI vimurvaNa dvArA niSpatti (racanA) karavAne samartha heI zakatuM nathI. ve gautama svAmI prabhune pUche che 3 ' deveNaM bhaMte ! bAhirae poggale pariyAittA pama?" mahanta ! pUjita vizeSaNevANa va zumA hAtAne aDa parIne eka varNavALA ane eka prakAranA AkAravALA pitAnA zarIra vagerenI vimurvaNA 622nipatti 3rI cha ? uttara- (tA. pamA , gautama ! tava me za zake che. eTale ke mahA Rddhi AdithI yukata deva bohA pudgalene grahaNa karIne ja eka varNavALA tathA eka rUpavALA pitAnA zarIranI vidurvaNa dvArA niSpatti karI zake che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bhagavatI sUtre ihagae poggale pariyAittA biubbara' he bhadanta ! sa khalu devaH kim ihagatAn prajJApakasamIpa kSetrasthitAna pudgalAna paryAdAya gRhItvA vikurvati ? 'tatthagae poggale pariyAittA vikubbai ?' athavA devaH kiM tatragatAn devalokasthitAn pudgalAn paryAdAya gRhItvA vikurvati ?, athavA 'aNNasthagae poggale pariyAitA viuvvai ?' anyatragatAn prajJApakakSetrAt devalokAcca yaha hai ki deva yadi apane zarIra se jo uttarazarIrarUpa vikriyA ( vikurvaNA) kI niSpatti kare vaha aisI bhI kara sakatA hai ki jisameM eka hI varNa ho aura eka hI AkAra ho / para isameM tAtparya yahI hai ki use isa prakAra se uttaravikriyAkI niSpatti karaneke liye bAhyapudgaloMkA grahaNa karanA hI paDegA / anyathA vaha aisA nahIM kara sakatA hai| cAhe vaha kitanA bhI maharddhika Adi vizeSaNoMvAlA kyoM na ho / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki se NaM bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA viuvvaha' he bhadanta ! yadi deva bAhyapudgaloM ko grahaNa karake hI aisA kara sakatA hai to phira vaha yahAM para vartamAna pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karane meM samartha hotA hai? yA 'tatthagae pogale pariyAitA vikuvvadda' tatragata devaloka meM vartamAna pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA karane meM samartha hotA hai ? yA 'aNNasthagae poggale pariyAittA viuvvaha' mere samIpastha kSetra se aura devaloka se C A kathananuM tAtparya e che ke deva jo pAtAnA zarIrathI je uttarazarIrarUpa vikriyA (vikuva`NA) nI niSpatti kare, te evI rIte paNa karI zake che ke jemAM eka ja vaNu' hAya ane eka ja AkAra hAya paNa e prakAranI vikuNA karavAmAM tene khAdya pudgalene avazya grahaNa karavAja paDe che, mAhya pudgalAne grahaNa karyA vinA te evI viSuva`NA karI zakatA nathI. have gautama svAmI mahAvIra prabhune vo una che che 'se NaM bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAitA biubbai ' he lahanta ! ke heva mAgha yugasone zraddhAlu karIne ja evuM karI zakatA hAya, te| huM e jANavA mAguM chuM ke te ahIM rahelAM (mArI pAsenA kSetramAM rahelAM) pudgalAne grahaNu karIne zuM viNA karI zake che ? ke 6 tatthagae poggale pariyAittA vikubbai 1 } devaleobhAM rasAM yugalAne aDatha 4rIne viThuvA 4rI zaThe che ? hai ' aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvai? ' zrI bhagavatI sUtra : pa Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikATIkA za.6 u.9 sU.2 mahardikadevavikurvaNAsvarUpanirUpaNam 171 anyatra sthitAn pudgalAn paryAdAya vikurvati ? ekavarNam ekaprakArakAkAraM ca svazarIrAdikaM vikurvaNayA niSpAdayati ? bhagavAnAha- 'goyamA ! go ihagae poggale pariyAittA viuvvaI' he gautama ! devaH khalu no igatAna prajJApakAsamakSetrasthitAna pudgalAn paryAdAya gRhItvA vikurvati, 'No aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvaI' nApi anyatragatAn lokamadhye stra samIpasthAnAdaparatrasthitAn pudgalAn paryAdAya vikuti apitu 'tatthagae poggale pariyAittA vikumvaI' tatragatAn devalokasthitAn pudgalAneva paryAdAya vikurvati, devo hi prAyaH svasthAne eva vikurvaNAM karoti, kRtottaravaikriyarUpasyeva bhinnasthAna meM sthita hui pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA kara sakane meM samartha hotA hai ? isake uttarameM prabhu gautama se kahate haiM kigogamA' he gautama ! 'No ihagae poggale pariyAittA viuvvaI' deva jo ekavarNavAle tathA eka AkAravAle apane zarIra AdikI vikurvaNA dvArA nISpatti karatA hai so vaha ihagata pudgaloMko grahaNa karake nahIM karatA hai aura 'No aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvaI' na prajJApaka ke samIpasthakSetra se evaM devaloka se bhinna kSetrastha pudgaloM ko grahaNa karake hI karatA hai, kintu 'tatthagae poggale pariyAittA vikuvvai' devalokastha pudgaloMko grahaNa karake hI karatA hai kyoM ki deva prAyaH apane sthAna meM hI vikurvaNA karatA hai| apane sthAna meM vikurvaNA karake-arthAt uttara vaikriyarUpa kA nirmANa karake ho deva kA gamana prAyaH anyatra dekhA jAtA hai| anya kSetramAM (devaloka ane A kSetra sivAyanA kSetranA) rahelAM pagalene grahaNa karIne vidurvaNa karI zake che? tene uttara bhApatA mahAvIra prabhu cha- 'goyamA!" gautama ! 'No igae poggale pariyAittA viuvvaDa, vo me 1 tathA me mAravA pitAnA zarIra AdinI vidurvaNA dvArA niSpatti (nirmANa) kare che, te ahIM rahelAM Yhone aDae zaina 42 nathI, ane'No aNNatthagae poggale pariyAittA viucaI' anya kSetranA (prajJApakanI (upadezaka) samIpanA kSetranA ane devaleka sivAyanA kSetranA) YEnAna aDae rIne 5 te mevA vi 42 nathI, parantu 'tatthagae poggale pariyAittA vikuvvai pakSastha pahAsAne graha zane mevI vipa re che. kAraNa ke deva sAmAnya rIte potAnA sthAnamAM ja vidurvaNa kare che. pitAnA sthAnamAM vikurvaNuM karIne - eTale ke uttara vikiya rU5nuM nirmANa karIne ja - deva sAmAnya rIte anyatra gamana karatA hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 bhagavatIsUtre devasya prAyo'nyatra gamanadarzanAta 'evaM eeNaM gameNaM jAva- egavaNNaM egarUtraM 1, egavaNNaM aNegakhyaM 2, aNegavaNaM egarUvaM 3, aNegavaNaM aNegarUvaM 4, caubhaMgoM' evam tathava etena upari varNitena gamena abhilApena yAvat ekavarNam ekarUpam 1, ekavarNam anekarUpam 2, anekavarNam ekarUpam 3, anekavarNam anekarUpam 4 iti caturbhaGgI vaktavyA, yAvatkaraNAt-tatragatAn pudgalAn paryAdAya, nA ihagatAna pudgalAn , no vA anyatragatAn pudgalAn paryAdAya vikurvati' iti saMgrAhyam / 'evaM eeNaM gameNaM jAva egavaNaM egarUvaM 1, egavaNaM aNegarUvaM 2, aNegavaNaM egarUvaM 3, aNegavaNNaM aNegarUvaM 4 caubhaMgo' isa prakAra ke isa abhilAparUpa gama se aisI yaha catubhaMgI yahAM para kahalenI cAhiye- vaha deva aise uttara vaikriyarUpa zarIra kA nirmANa karatA hai ki jisameM anekavargoM meM se koI eka varNa hotA hai tathA eka hI prakAra kA AkAra hotA hai ? tathA- aise bhI uttara vaikriyarUpa zarIra kA vaha nirmANa karatA hai ki jisameM eka varNa aura aneka AkAra hote haiN| tathA-aise bhI uttaravaikiyarUpa zarIra kA vaha nirmANa karatA hai ki jisameM aneka to varNa hote haiM aura AkAra eka hI prakAra kA hotA hai| tathA-vaha deva aise bhI uttara vaikriyarUpa zarIra kA nirmANa karatA hai ki jisameM aneka varNa aura aneka prakAra ke AkAra hote haiN| yahA~ jo yAvatpada AyA hai usase 'tatragatAn pudgalAn paryAdAya, no ihagatAn pudgalAn , no yA evaM eeNaM gameNaM jAva egavaNNaM egarUvaM 1, egavaNaM aNegarUvaM 2, aNegavaNaM egarUvaM 3, aNegavaNaM aNegarUvaM 4 caubhaMgo' mA 42nA yA abhilAparUpa gama dvArA A cAra bhaMga ( vika95) ahIM kahevA joIe. (1) te deva evA uttarakriyarUpa zarIranuM nirmANa kare che ke jemAM aneka varSomAM koI eka varNa hoya che ane eka ja prakArane AkAra hoya che. (2) te evA uttara vaikriyA zarIranuM nirmANa kare che ke jemAM eka varNa ane aneka AkAra hoya che. (3) te evA paNa uttara vaikiyarUpa zarIranuM nirmANa kare che ke jemAM aneka varNa hoya che ane AkAra eka ja prakArano hoya che. (4) tathA te deva evA uttara kriyarUpa zarIranuM nirmANa kare che mA bhane 4 pa bhane bhane 42nA mAna jAya che. mahIne 'jAva (yAcata) 56 mA yuche tenA 62nIcyA sUtrA: akSaya 42rAya - 'tagatAn pudagalAn paryAdAya, no ihagatAn pudgalAn , no vA anyatragatAn pudgalAn paryAdAya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacamkiA TIkA za.6 u.9 sU.2 maharddhikadevavikurvaNAsvarUpanirUpaNam 173 gautamaH punaH pRcchati-'deveNaM bhaMte ! mahiiDhie, jAva-mahANubhAge bAhirae poggale apariyAittA pabhU kAlagapoggalaM nIlagapoggalattAe pariNAmettae ?' he bhadanta ! devaH khalu maharddhikaH, yAvat-mahAnubhAgo bAdyAn-bahiH kSetrasthitAn pudgalAna aparyAdAya agRhItvaiva kAlakapudgalaMkRSNavarNapudgalaM nIlakapudgalatayA nIlavarNapudgalasvena pariNamayituM prabhuH samarthaH ? evaM 'nIlakapoggalaMbA kAlagapoggalattAe parigAmettae ? ' nIlakapudgalaM-nIlavarNapudgalaMcA kAlakapudgalatayA kRSNapudgalatvena pariNamayituM prabhuH samarthaH ? bhagavAnAha-goyamA ! No iNaDhe samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, devaH khalu bAhyAn pudgalAn anyatragatAn pudgalAna paryAdAya vikurvati' isa pATha kA saMgraha huA hai| devaloka meM rahe hue pudgoM ko lekara deva vikurvaNA karatA hai, yahAM ke tathA anyatra jagaha ke pudgaloM ko lekara vikurvaNA nahIM karate haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUcha rahe haiM ki-'deve gaM bhaMte ! mahiDDhie jAca mahANubhAge bAhirae poggale apariyAittA pabhU kAlaggapoggalaM nIlagapoggalattAe pariNAmettae' he bhadanta ! maharddhivAlA evaM yAvat mahAprabhAvavAlA deva bAharIpudgaloM ko nahIM grahaNa karake hI kAlaka kRSNavarNavAle pudgalako nIlavarNavAle pudgala ke rUpa meM pariNamAne ke liye kyA zaktizAlI ho sakatA hai ? evaM 'nIlapoggalaM vA kAlagapoggalattAe pariNAmettae' isI taraha kyA vaha deva nIlavarNavAle pudgalako kRSNavarNavAle pudgala kerUpameM pariNamAsakaneke liye samartha ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu gautamase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! No iNaTe samaDhe' yaha artha samatha nahIM hai arthAta vikurvti| tena bhAvArtha- 'pa425 pudIne ahe| rIna deva vipaNa! are cha, A kSetranA ke anyatra kSetranAM pudgalene grahaNa karIne vidurvaNa karatA nathI'. gautama svAmInA prazna- deveNaM bhaMte! mahiDhie jAva mahANubhAge bAhirae poggale apariyAittA pabhU kAlagapoggalaM nIlagapoggalattAe pariNAmettae he bhadanta! mahaddhika, mahAprabhAvazALI Adi guNavALe deva zuM bahAranAM pudgalene grahaNa karyA vinA kRSNavarNavALA pudgalane nIlavarNavALA puddagalarUpe pariNumAvI zakavAne sabha DAya cha 53 // ? bhane nIla poggalaM vA kAlagapoggalattAe pariNAmettae' eja rIte te deva nIlavarNavALA pugalane kRSazuvarNa vALA pugalarUpe pariNumAvI sapAna zusamartha Aya che. ? tena 2 bhApatA mahAvIra prabhu 33 cha-'goyamA!' he gautama ! evuM saMbhavI zakatuM nathI. deva bAhya pudagalone grahaNa karyA vinA kRSNapudgalane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 bhagavatIsUtra aparyAdAya kRSNapudgalaM nIlapudgalatayA, nIlapudgalaM vA kRSNapudgalatayA pariNamayituM na samarthaH, apitu 'pariyAittA pabhU' bAhyAn zarIrabAhyAn pudgalAn paryAdAyaiva kRSNapudgalaM nIlapudgalatayA, nIlapudagalaM vA kRSNapudgalatayA pariNamayituM samarthaH iti bhaavH| gautamaH punaH pRcchati-seNaM bhaMte ! ki ihagae poggale0 ?' he bhadanta ! sa khalu devaH kim ihagatAn pudgalAn paryAdAya, tatragatAna pudgalAn vA paryAdAya, anyatragatAn vA pudgalAn paryAdAya kRSNapudgalaM nIlapudagalatayA, nIlapudgalaM vA kRSNapudgalatayA vikurvati ? bhagavAnAha-'taM ceva, navaraM-pariNAmai tti bhANiyavvaM' tadeva pUrvoktavadeva devabAhyapudgaloMkA grahaNa kiye vinA kRSNapudgalako nIlapudgalake rUpameM nahIM pariNamA sakatA hai aura na vaha nIlapudgalako kRSNa pudgalake rUpameM 'pariyAittA pabhU' pariNamAnemeM mamartha hotA hai, hAM, aisA vaha tabhI kara sakatA hai ki jaba vaha bAhyapudgaloM ko grahaNa kare bAhyapudgalakA tAtparya-zarIrase bhinna pudgaloMse hai / ataH jaba vaha apane zarIra se bhinna pudgaloM ko grahaNa karatA hai tabhI vaha pUrvAktarUpase nIlAdi pudgaloMko kRSNAdipudgaloMke rUpameM pariNamA sakatA hai / aba gautama prabhuse aisA pUcha rahe haiM ki 'se gaM bhaMte ! kiM ihagae poggae' he bhadanta ! vaha deva kyA ihagatapudgaloM ko grahaNa karake, athavA tatragatapudgaloMko grahaNa karake, yA anyatragata pudgaloM ko grahaNa karake kRSNapudgalako nIlapudgalake rUpameM athavA nIlapudgala ko kRSNapudgalake rUpameM vikurvita karatA hai pariNamAtA haiM ? bhagavAna isake uttarameM unase kahate haiM ki 'taM ceva navaraM pariNAmei nIlapudagalarUpe athavA nIlapudagalane kRSNapudagalarUpe pariNumAvI zakavAne samartha nathI. parantu 'pariyAittA pabha' mA hAtAne ghaDae uzana 1 ta me rI pAne zakitamAna bane che. "bAhe pagala" eTale zarIranI bahAra rahelAM pugale, kahevAnuM tAtparya e che ke jyAre te potAnA zarIrathI bhinna hoya evAM pudgalene grahaNa kare che, tyAre ja pUrvokta nIlAdi pudgalene kRSNAdi pudagarUpe pariNamAvI zake che. va gautamasvAmI mahAvIra prabhune yo prazna pUche che se gaM bhaMte ! ki ihagae poggale. tyA laha-ta! te 1 mA kSetrana pugatAna prAya zane, athavA devalekaratha pudagalone grahaNa karIne, athavA anyatra kSetranA pudagalene grahaNa karIne kRSNapudgalane nIlapudagalarUpe athavA nIlapudgalane kRSNapudagalarUpe pariNumAve che? maDAvIra prbhun| uttara- 'taMceva navaraM pariNAmei ti bhANiyAM ' gautama! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za.6 u.8 ma.2 maharddhikadevavikurvaNAsvarUpanirUpaNam 175 he gautama ! devaH khalu tatragatAneva pudgalAn paryAdAya tti ihagatAna pudgalAn , no vA anyatragatAn pudgalAn paryAdAya, kRSNaM nIlatayA, nIlaM vA kRSNatayA pariNamayati ityarthaH, na varam-pUrvApekSayA vizeSastu etAvAneva yat atra 'vikurvati' ityasya sthAne 'pariNamayati' iti padaM bhaNitavyam / 'evaM kAlagapoggalaM lohiyapoggalattAe' evaM pUrvoktaprakAreNaiva bAhyAn pudgalAn paryAdAyaiva kAlakapudgalaM kRSNapudgalaM lohitapudgalatayA raktavarNapudgalatvena pariNamayatItyarthaH, evaM kAlageNaM jAva-mukkilaM' evam anenaiva prakAreNa kAlakena kRSNavarNapudgalena yAvat-zuklam zuklavarNapudgalaH pariNamayitavya ityarthaH / tathA ca yAvatkaraNAta kRSNapudgalaM hAridravarNapudgalatayAM, zuklavarNapudgalatayA ca pariNamayati ityaashyH| ti bhANiyanvaM' he gautama ! devatatragata-devalokagata pudgaloMko grahaNa karake hI, na kI ihagata aura na anyatragata pudgaloMko grahaNa karake, kRSNapudgala ko nIlapudgalake rUpameM, nIlapudgalako kRSNapudgalake rUpa meM pariNamAtA hai / pUrvakI apekSA vizeSa itanA hI hai ki yahAM para 'vikurvati' isake sthAna para 'pariNamati' isa padakA prayoga bola te samaya karanA cAhiye / 'evaM kAlagapoggalaM lohiyapoggalattAe' isI taraha se vaha deva bAhyapudgaloMko zarIrIse bhinna pudgaloMko grahaNa karake hI kRSNavarNavAle pudgalako lohita-rakta-varNavAle pudgalake rUpa pariNamAtA hai / 'evaM kAlagaNaM jAva sukillaM' isI tarahase vaha deva kAle varNavAle pudgalako zuklavarNavAle pudgalakerUpameM pariNamAtA hai / yahAM 'yAvat' zabdase kRSNavarNavAle pudgalako hAridravarNavAle pudgalake rUpameM, zuklavarNavAle pudgalake rUpameM pariNamA detA hai arthAt parivartita krte deva devalokanAM pudagalene grahaNa karIne ja kRSNapudagalane nIlapugalarUpe ane nIlapudagalane kRSNapudagalarUpe pariNumAve che. paraMtu A kSetranA ke anya kSetranA (A kSetra ane devaloka sivAyanuM kSetra) pudgalene grahaNa karIne te evuM karatuM nathI. paDatAnA malien5 42di mA mAlApamA saTahI vizeSatA cha / tyo 'vakurvati vi|| 43' me vAma mAvyuche, tenI zyAme mahI pariNamatipariNabhAva cha' meQ naye. 'evaM kAlagapoggalaM lohiyapoggalattAe' eja pramANe te deva bAhya pudagalene grahaNa karIne ja kRSNavarNavALA pudgalane lAla1et Y35 paribhAva cha. 'evaM kalageNaM jAva mukkillaM' me pramANe te deva kRSNavarNavALA pudagalane hAridra (pILA) varNavALA, athavA sapheda varNavALA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 bhagavatIsage ___'evaM NIlaeNaM jAya-sukilla' evaM tathaiva nIlakena nIlavarNapudgalena yAvatzuklam zuklavarNapudgaLaH pariNamayitavyaH, yAvatkaraNAt-nIlavarNapudgalena lohitavarNapudgalaH, hAridravarNapudgalaH, zuklavarNapudgalazca pariNamayitavyaH itibodhyam, 'evaM lohiyapoggalaM jAva-sukillattAe' evaM tathaiva lohitapudgalaM yAvat-zuklatayA zuklavarNapudgalayatA bAhyAn pudgalAn paryAdAya devaH pariNAmayati yAvatkaraNAt-lohitapudgalaM hAridravarNapudgalatayA pariNamayati' iti saMgrAhyam , 'evaM hAliddaeNaM sukilla' evaM tathaiva hAridrakeNa hAridravarNadetA hai badala detA hai / 'evaM NIlaeNe jAva sukkillaM' isI taraha se vaha deva nIlapudgalake sAtha yAvat zuklavarNavAle pudgalakA pariNamana karA detA hai| yahAM yAvat' zabda se aisA pATha grahaNa kiyA gayA hai| ki nIla varNavAle pudgala ke sAtha lohitavarNavAlA pudgala, hAridravarNavAlA pudgala aura zuklavarNavAlA pudgala pariNamAyitavya hai- arthAt vaha deva nIlavarNavAle pudgala ko lohitavarNavAle pudgala ke rUpa meM, hAridravarNavAle pudgala ke rUpa meM aura zuklavarNavAle pudgala ke rUpa meM pariNamA detA hai / 'evaM lohiya poggala jAva sukillattAe' isI taraha se lohita pudgala ko yAvat zuklavarNavAle pudlaga ke rUpameM vaha deva bAya pudgaloM ko grahaNa karake pariNamA detA hai| yahAM 'yAvat' zabda se 'lohita pudgalamlohitapudgala ko (hAridrapudalatayA) haridravarNavAle pudgala ke rUpa meM pariNamA detA hai' yaha pATha gRhIta huA hai, 'enaM hAlidaeNaM sukilla' isI taraha se haridravarNavAle pudgala ke sAtha zuklavarNavAle pudgalako Y935 pariNabhAva cha-parivartita 46 // nANe che-madI nAme cha. 'eNaM NIlaeNaM jAva mukillaM pramANe te va nIaafnA hasana saha patana va on muddagalarUpe pariNamAvI zake che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che - te deva bAhya pugalone grahaNa karIne nIlavarNavALA pudagalane lAlavarNavALA pudagalarUpe, pILA vAgata tathA saI 1 5032 paribhAvI he che. evaM lohiya poggalaM jAva mukkillattAe' me pramANe te 3 ale Ysalana zu pa-tanA varNavALA pudagalarUpe pariNAve che. eTale ke te lAlavarNanA pudgalane pILAvarNanA Y35 tathA savina pugata35 pariNabhAve che. 'evaM hAliieNaM sukillaM' eja pramANe bAhya pudgalene grahaNa karIne te deva pILAvarNanA pudagalane saphedavarNavALA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 9 sa. 2 maharddhikadevavikurva zAsvarUpanirUpaNam 177 pudgalena zuklam zuklavarNapudgalaH pariNamayitavyaH tathA kRSNapudgalasya nIlalohita - hAridra zuklapulatayA, nIlapudgalasya lohita-hAridra-zuklapudgalatayA, lohitasya hAridra zuklatayA, hAridrapudgalasya zuklapudgalatayA ca pariNamanadvArA kRSNa - nIla- lohita - hAridra zuklAnAM paJcAnAM varNAnAM dazadvikasammelanAt daza AlApakAH atraseyAH / taM evaM eyAe parivADIe gaMdha-rasaphAsa * kakkhaDaphAsa poggalaM mauya - phAsapoggalattAe', tadevamanayA paripATayA kRSNa pudgalAdInAM nIlapudgalAditayA pariNAmarItyA gandha-rasa-sparzAnAmapi pariNAmo vaktavyaH, yAvat-karkazasparzapudgalaM mRdukasparzapudgalatayA devaH bAhyAna vaha deva pariNamA detA hai| tathA kRSNapudgala ko nIla, lohita, hAridra aura zuklapudgala ke rUpa meM, nIla pudgalala ko lohitapudgala ke rUpa meM, hAridrapudgala ke rUpa meM zuklapudgala ke rUpa meM, tathA hAridrapudgala ko zuklapudgala ke rUpa meM pariNamA detA hai / isa taraha se pA~ca varNoM ke ye daza vikalpa rUpa AlApaka hue haiM / 'taM evaM eyAe parivADIe gaMdha, phAsa0 kakkhaDaphAsapoggalaM poggalAe' gaMdha ke viSaya meM surabhidurabhirUpa gandha dvayakA eka prakAra kA AlApaka hotA hai - vaha isa prakAra se hai -sugaMdha pudgala ko durgaMdha - pudgala ke rUpa meM athavA durgaMdhapudgala ko sugaMdha pudgala ke rUpa meM pariNamAnA pA~ca rasa ke daza vikalparUpa alApaka isa prakAra se haitikta rasa ko kaTUrasa ke rUpameM pariNamAnA, tiktarasa ko kaSAyarasa ke rUpa meM, Amlarasa ke rUpa meM, madhurarasa ke rUpa meM pariNamAnA, kaTurasa pudgalarUpe pariNamAve che. A rIte kRSNa pudgalane nIla, lAla, pILA ane sapheda pudgalarUpe, nIlapudgalane lAla, pILA, ane sapheda pudgalarUpe, lAlapudgalane pILa pudgalarUpe ane sapheda pudgalarUpe ane pILA pudgalane sapheda pudgalarUpe te deva pariNumAvI nAkhe che. A rIte pAMca vAMne anulakSIne upayu`kata 10 vikalpa (bhaMga) rUpa AlApaka manyA che. 'taM evaM eyAe parivADIe gaMdha, rasa, phAsa. kakkha phAsa poMgala mauya - phAsa - poggalattAe ' gaMdhanA viSayabhAM sugaMdha durgaMdha gaMdhadvayanA (je aAranI gadhanA) eka prakAranAM AlApaka thAya che, te AlApAka A pramANe che - te deva suga dhayukta pudgalane du dhayukata pudgalarUpe ane durgaMdhayukata pudgalane sugaMdhayukata pudgalarUpe pariNamAve che.' pAMca rasanA 10 vikalparUpa AlApaka A pramANe ane che mauyaphAsa (1) te deva tita (tImA) rasane uDavA rasa 3ye paribhAve che, (2) tita rasane kaSAya (turA) rasarUpe pariNumAve che, (3) tikta rasane khATA rasa rUpe parimAve zrI bhagavatI sUtra : pa rasa, " Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bhagavatImRge pudgalAn paryAdAyava pariNamayati, na aparyAdAya pariNamayati, tatra gandha viSaye surabhidurabhisvarUpagandhadvayasya sugandhapudgalaM durgandhapudgalatayA, durgandhapudgalaM vA sugandhapudgalatayA pariNamayati' ityekavidha eva AlApako bodhyaH, rasaviSaye tu tikta-kaTu-- kaSAyA--mla- madhurabhedena rasAnAM paJcavidhatvAt dazadvikasammelanAt daza AlApakA bhavanti, tathAhi tikta pudgalasya kaTupudgalatayA, kaSAyapudgalatayA, amlapudgalatayA, madhurapudgalatayA parimanAta catvAro bhedAH, kaTupudgalasya kaSAyapudgalatayA, amlapudgalatayA, madhurapudgalatayA pariNamanAt trayo bhedAH, kaSAyapudgalasya amlapudgalatayA, madhurapudgalatayA pariNamanAt dvau bhedau, amlapudgalasya madhurapudgalatyA parimanAt ekaH iti sarvasammelanena daza AlApakAH saMjAtAH sparzaviSaye tu devo bAhyAna pudgalAn paryAdAya karkaza sparzapudgalaM mRdukasparzapudgala tayA pariNamayati ityagreNAnvayaH ' evaM do do garuyalahuya sIyausiNaNiddha lukkha' ko kaSAyarasa ke rUpa meM, Amlarasa ke rUpa meM, madhurarasa ke rUpa meM pariNamAnA, kaSAyarasa ko Amlarasa ke rUpa meM, madhurarasa ke rUpa meM pariNamAnA, Amlarasa ko madhurarasa ke rUpa meM pariNamAnA 'evaM do do garu' ityAdi / AThasparza ke cAra vikalparUpa AlApaka isa prakAra se haiM - guru sparza ka laghusparza rUpa se pariNamAnA, zItasparza kA uSNasparza se pariNamAnA, snigdhasparza ko rUkSarUpa se pariNamAnA, karkazasparza ko komalarUpa se pariNamAnA, athavA laghu ko guru sparzarUpa se, uSNasparza ko zItasparzarUpa se, rUkSa sparza ko snigdhasparza rUpa se, komala ko karkaza sparza rUpa se pariNamAnA- isa taraha karkaza, mRdu, guru laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa ke bheda se sparza che ane (4) tikata rasane madhura rasa rUpe pariNumAve che, (5) kaDavA rasane kaSAyarasa rUpe, (6) kaDavA rasane khATA rasa rUpe, ane (7) kaDavA rasane madhura rasarUpe pariNamAve che. (8) kaSAya rasane khATA rasa rUpe, (9) kaSAya rasane madhura rasarUpe parizumAve che ane (10) jATA rasane madhura rasaiye pariNubhAve che. ' evaM do do garuya ityAdi ? ATha sparzenA cAra vikalparUpa AlApaka A pramANe che- (1) guru sparzane laghu spa rUpe pariNamAvavA, (2) zIta sparzane uSNa sparUpe pariNamAvavA, (3) snigdha sparza ne rUkSa rapa rUpe pariNumAvavA ane (4) karkaza spardhAnA kAmala sparUpe pariNumAvavA athavA laghune guru spa'rUpe, uSNune zIta sparUpe, rUkSane snigdha sparUpe ane kAmaLa sparzIne karkaza (kaThAra, kaheNu) sparza'rUpe pariNamAvavA. A rIte za, bhRhu, guru, badhu, zIta, uSTya, snigdha ame ikSanA lethI sparzanA bhAI prahAra zrI bhagavatI sUtra : pa Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za. 6 u.9 ma.2 mahardikavikurvaNAsvarUpanirUpaNam 179 evaM tathaiva dvau dvau gurukalaghuka-zItoSNa-snigdha rUkSANi pariNamayati, tathA ca sparzAnAm karkaza mRdu-guru-laghu-zItoSNa-snigdha-rUkSa-bhedena aSTavidhatve'pi parasparaviruddhana karkaza-mRdvAdinA dvayena dvayena ekaikAlApakaniSpAdanAt catvAraH evaM AlApakA bhavanti, tathAhi karkazapudgalaM mRdupudgalatayA, mRdupudgalaM karkazapudgalatayA 1 gurupudgalaM laghupudgalatayA, laghupudgalaM gurupudgalatayA vA 2, zItapudgalam uSNapudgalatayA, uSNapudgalaM vA zItapudgalatayA 3, snigdhapudgalaM rUkSapudgalatayA, rUkSapudgalaM vA snigdhapudgalatayA 4 devaH pariNamayatIti bhAvaH upasaMharanAha- 'vaNNAI savattha pariNAmei' evaM varNAdIni varNAdArabhya sparzaparyantAni sarvatra pariNamayatIti vijJeyam / 'AlAvagA do do poggale apariyAittA, pariyAittA' atra pariNAmakriyAyAH dvau dvau AlApako vaktavyau, ATha prakAra kA kahA gayA hai| so inameM paraspara viruddha karkaza mRdu Adi do do sparzake mela se ye pUrvokta ekaeka AlApaka niSpanna hone se cAra AlApaka hue haiM / aba isI viSayakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'vaNNAI samvatthapariNAmei' bAhyapudgaloM ko grahaNa karake deva varNase lekara sparzatakake paudgalika guNoMko sarvatra upayuktarUpase pariNamAtA hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki pAMcavoMke dvikasaMyogI daza AlApaka, do gaMdhakA paraspara saMyogase 1 AlApaka, pAMcarasoMke dvikasaMyoMgI dazaAlApaka, tathA ATha spIke parasparaviruddha dodo sparzo ke saMyogase cAra AlApaka ho jAte haiM / isa tarahase pariNamana kriyAke viSayameM do AlApaka prakaTa kiye gaye haiM inameM prathama AlApaka sUtra 'bAhyapudgaloMko grahaNa nahIM karake yaa che. te 24 25mAna 52252thA vi35 zuzavAya (rabha dhu-guru, zIta-Sey, kaThera-mRdu, niSpa-rakSa) be be sparzInA saMgathI pUrvokata cAra AlApa bane che. have A viSayane upasaMhAra karatA sUtrakAra kahe che ke - 'vaNNAi savvattha pariNAmeha' mA pugisone aDaya 43zana thI ina sparza paryaMtane paugalika guNene sarvatra uparyukatarUpe pariNumAve che. A kathananuM tAtparya e che ke pAMca varNanA dvika sagI 10 AlApaka, be gaMdhanA parasparanA saMgathI 1 AlApaka, pAMca rasenA dvika saMgI 10 AlApaka tathA ATha sparzomAMnA parasparathI virUddha be be sparzonA saMyogathI 4 AlApaka thAya che. A prakAranI pariNamana kiyAnA viSayamAM be AlApaka prakaTa karavAmAM AvyA che. temAMthI pahele AlApaka e prakaTa kare che ke bAhA pudgalene grahaNa karyA vinA uparyukata pariNamana thatAM nathI." zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 180 bhagavatImatre tatra 'bAhAn pudgalAn aparyAdAya na pariNamayati' ityekaH, bAbAn pudagalAn paryAdAyaiva pariNamayati' iti dvitIya AlApako vodhyaH // sU0 2 // devasya jJAnAjJAnavaktavyatAmUlam-'avisuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANe NaM avisuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? No iNa? samaTe 1 evaM avisuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANe NaM visuddhalessaM devaM deviM annayaraM jANai pAsai ? iNaTe samaTe 2 avisuddhalesseNaM bhaMte ! deve samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM annayaraM jANai pAsai No iNa? sama 3||avisuddhlesse NaM bhaMte ! deve samohaeNaM apANeNaM visuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? No iNa sama 4 / avisuddhalesse NaM bhaMte! deve samohayA samo haeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? jo iNaha samaDhe 5 / avisuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohayA samohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? NoiNaDhe samahe 6 // visuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? No iNahe samaTe 7 / visuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? No iNahe samaTe 8 / visuddhalesseNaM bhaMte! deve samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devaM annayaraM jANai pAsai / haMtA jANai pAsai ? (9)1 evaM visuddhalesseNaM bhaMte ! nahIM pariNamAtA hai| aisA hai aura dvitIya AlApaka 'vAhyapudgaloMkoM grahaNa karake pariNamAtA hai| aisA hai // sU0 2 // bIje AlApaka e prakaTa kare che ke bAhA pugalene grahaNa karIne ja deva e prakAranuM pariNamana kare che. e sa. 2 | zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za.6 u.9 sa.3 devajJAnAjJAnasvarUpanirUpaNam 181 devesamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? haMtA jANai pAsai (10)2 / visuddhalesse NaM bhaMte ! devesamohayA samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi anna yaraM jANai pAsai ? haMtA, jANai pAsai (11) 3 / visuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohayA samohae NaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? haMtA jANai pAsai (12) 4 // evaM hedillaehi ahahiM 'na jANai na pAsai' uvarillehi 'jANai paasii| sevaM bhaMte ! sevaM bhate ! // sU0 3 // __ chAyA-avizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH asamavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? nAyamarthaH samarthaH 1 evam avizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH asamavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIm devakIjJAnAjJAnavaktavyatA 'avisuddhalesse NaM bhaMte ! ityAdi / sUtrArya-(avisuddhalesse NaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appAraNaM avisuddhalessaM devaM annayaraM jANai pAsai ? he bhadanta ! avizuddhalezyAvAlA deva anupayukta AtmAdvArA avizuddhalezyAvAle devako yA avizuddhalezyAvAlIdevoko, yA ina donoMmeMse kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai kyA ? (goyamA NA iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (evaM avisuddhalesse NaM bhaMte ! deve vanA hAnAhAna patavyatA 'avisuddha lesseNaM bhaMte !' tyAdi. satrA- ( avisuddhalesse NaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi annayaraM jANada pAsai ?) 3 mahanta ! bhavizuddha lezyAvALe deva anupayukata (upaga rahita) AtmA dvArA avizuddha vezyAvALA devane ane azuddha vezyAvALI devIne, athavA e bannemAMthI keIpaNa ekane zuM jANe che bhane dethe che 52 // 1 ( goyamA!) 3 gautama ! (No iNaTe samahe) me saMmatI Asd nathI. (evaM avisuddhalesse NaM bhaMte ! deveM asamohaeNaM appANeNaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 bhagavatIsUtre anyataraM jAnAti pazyati ? nAyamarthaH samartha: 2 / avizuddhalezyAH khalla bhadanta ! devaH samavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? nAyamarthaH samarthaH 3 / avizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? nAyamarthaH samarthaH 4 / aviasamoharaNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devIM annayaraM jANai pAsai ? ) he bhadanta ! avizuddha lezyAvAlA deva anupayukta AtmA dvArA vizuddhalezyAvAle devako tA devIkA yA ina donoMmeMse kisI eka ko jAnatA hai aura dekhatA hai kyA ? (NAM iNaTThe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (avisuddhalesse NaM bhaMte ! deve saNohaNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM annayaraM jANai pAsai ?) he bhadanta avizuddhalezyAvAlA deva upayukta AtmA dvArA avizuddhalezyAvAle devakA yA devI ko yA ina donoMmeM se kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai kyA ? (No iNaTTe samaTThe ) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (avisuddha lesseNaM bhaMte / deve samoharaNaM appANeNaM visuddha - lessaM devaM deviM anayaraM jANai pAsai) he bhadanta ! avizuddha lezyAvAlA deva uyayukta AtmAdvArA vizuddhalezyAvAle devako yA devIko yA ina donoMmeM se kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai kyA ? ( No NaTThe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (avisuddha - vimuddhalessaM devaM devIM annayaraM jANai pAsai ? ) he lahanta ! avizuddha lephsAvALA deva upayega rahita AtmA dvArA vizuddhe lesyAvALA devane ane devIne athavA te jannemAMthI zreSTha khene zuM nalI zur3e che bhane desI zaDe che / ? ( No iNaDe samaTThe ) he gautama! saMbhavI zastu nathI. ( avisuddha lesse NaM bhaMte ! deve samora appANaM avisuddhalessaM devaM devIM anayaraM jANai pAsara ? ) he bhaddanta ! avizuddha; lezyAvALA deva chu. upayukata ( upayoga sahita ) AtmA dvArA avizuddha lezyAvALA deva ane devIne athavA te te khannemAMthI koi ekane jANI zaThe che bhane hejI zaDe he ? ( Nau iNaTThe samaTThe) he gautama! mevuM saMbhavI zastu nathI. ( avimuddhalesse Na bhaMte ! deve samoharaNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? ) De mahanta ! azuddha sezyAvANI heva zuM upayukta AtmA dvArA vizuddha lezyAvALA deva devIne athavA te bannemAMthI koI ekane jANe che mane ho che ? ( No iNaTThe samaTThe ) he gautama ! evuM saMbhavI zakatuM nathI. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.9 sU.3 devajJAnAjJAnasvarUpanirUpaNam 183 zuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahataH samavahatena AtmanA avizuddha lezya devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? nAyamarthaH samartha: 5 / avizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatAH samavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? nAyamarthaH samarthaH 6 / vizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH asamavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devIm anyatara jAnAti pazyati ! lesseNaM bhaMte ! deve samohayA samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaMdevaM deviM anayaraM jANai pAsai) he bhadanta ! avizuddhalezyAvAlA deva upayuktAnupayukta AtmA dvArA avizuddhalezyAvAle devako yA devIkA yA inadonoMmeM se kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai kyA ? (No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (avisuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohayA samohaeNaM appANaM visuddhalessaM devaM deviM annayaraM jANai pAsai ?) he bhadanta ! avizuddhalezyAvAlA deva upayukta anupayukta AtmA dvArA vizuddhalezyAvAlA devako yA devIko yA ina donoM meM se kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai kyA ? (No iNaTe samadde) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (visuddhalesse NaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ?) he bhadanta ! vizuddhalezyAvAlA deva anupayukta AtmAdvArA avizuddhalezyAvAle devako yA devIko yA ina donoM meM se kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai ( avisuddhalesseNaM bhaMte ! deve samohayA samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessa devaM devi annayaraM jANai pAsai) 3 mahanta ! avizuddha sezyAvANI he | upayukatAnupayukata AtmA dvArA avizuddha vezyAvALA deva ane devIne, athavA e bhannemAthI 6 ne artet zacha mana bhI za cha ? ( No iNa samate) gItama! abu salavI zatu nathI. [avisuddhalesseNaM bhaMte deve samohayA samohaeNaM appANaM visuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai ? ] 3 MErd! avizuddha lephsAvALe deva zuM upayukatAnupayukta AtmA dvArA vizuddha vezyAvALA deva ane devIne, athavA te bannemAMnA keI ekane jANI zake che ane dekhI zake che? (No iNaTre samaTe) gautama! mej salavI zatu nayI. vimuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM annayaraM jANai pAsai ?) he bhadanta ! vizuddha vezyAvALe deva zuM anupayukta AtmA dvArA vizuddha lephsAvALA deva ane devIne, athavA te bannemAMnA keI ekane jANI zake che ane dekhI zake che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 bhagavatImatre nAyamarthaH samartha 7 / vizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH asamavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? nAyamarthaH samarthaH 8 / vizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? hanta ? jAnAti pazyati 1 evam vizuddhakhezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? hanta ! jAnAti pazyati 2 / vizuddhalezyaH khalu kyA ? (No iNa? samaThe, he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (visuddhalesse NaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM anayaraM jANai pAsai) he bhadanta ! vizuddhalezyAvAlAdeva anupayukta AtmA dvArA vizuddhalezyAvAle devako yA devIko yA ina donoM meMse kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai kyA ? (No iNaDhe sama4) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (visuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM annayaraM jANai pAsai ?) he bhadanta ! vizuddhalezyA vAlA deva upayukta AtmA dvArA avizulezyAvAlA devako yA devIko yA ina donoMmeMse kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai kyA ? (haMtA, jANai pAsai) hAM, gautama ! vizuddhalezyAvAlA deva upayukta AtmA dvArA avizuddhalezyA vAle devako, yA devIko yA inadonoM meMse kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai / (evaM visuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohaeNaM appA( No iNaTe samaDhe ) 3 gautama ! me samavI zatu nathI. visuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM annayaraM jANai pAsai ?) he bhadanta ! vizuddha lezyAvALe deva zuM anupayukata AtmA dvArA vizuddha vezyAvALA deva ane devIne, athavA bannemAMthI keka ekane jANI zake che ane dekhI zake che? (No iNa? samaTTa) 3 gautama ! vAta 5 salavI zatI nathI. (visaddhalesseNaM bhaMte! deve samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsaDa?) REta! vizuddha vezyAvANA va zu upayuta mAtmA 6 // 2 // avizuddha lezyAvALA deva ane devIne athavA te bannemAMnA kei ekane jANI zake che ane bhI za ! (haMtA, jANai pAsaha) , gautama! vizuddha vezyAvAgA de upayukata AtmA dvArA avizuddha lephsAvALA deva ane devIne, athavA te bannemAMnA 4 mene onel cha bhane bhI za 2. ( evaM visuddhalesseNaM bhaMte ! deve zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.9 sa. 3 devajJAnAjJAnasvarUpanirUpaNam 185 bhadanta ! devaHsamavahatAsamavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? hanta ! jAnAti pazyati 3 / vizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatAsamavahatena AtmanA vizuddhaLezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? hanta ! jAnAti pazyati 4 / evam-adhastaneSu AyeSu aSTamu NeNaM visuddhalessaM devaM devi annayara jANai pAsai ?) he bhadanta ! vizuddhalezyAvAlA deva upayukta AtmA dvArA vizaddhalezyAvAle devako, devIko yA ina donoM meMse kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai kyA ? (haMtA jANai pAsai) hAM gautama ! vizuddhalezyAvAlA deva upayukta AtmA dvArA vizuddhalezyAvAle devako tathA devIko yA ina donoMmeM se kisI ekako jAnatA hai aura dekhatA hai / (visuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohayA samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM deva devi annayaraM jANai pAsai ?) he bhadanta ! vizuddhalezyAvAlA deva upayuktaanupayukta AtmA dvArA avizuddhalezyAvAle devako, yA devoko, yA ina donoM meM se kisI eka ko jAnatA hai aura dekhatA hai kyA? (haMtA, jANai pAsaha) hAM, gautama ! vizuddhalezyAvAlA deva upayukta anupayukta AtmAdvArA avizuddhalezyAvAle devako tathA devIko yA ina donoM meM se kisI eka ko jAnatA hai aura dekhatA hai / (visuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohayA samohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM annayaraM jANai pAsai ?) he bhadanta ! vizuddhalezyAsamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM annayaraM jANai pAsai ? ) 3 lanta ! vizuddha vezyAvALo deva zuM upayukta AtmA dvArA viruddha vezyAvALA deva ane devIne, bhaya ta bhanne mAnAne oneii za cha bhane hebhI za cha ? (haMtA, jANai pAsaha) hI, gautama! vizu vezyAvANe va upayuta AtmA 6 // vizuddha vezyAvA deva ane devIne, athavA te banemAMnA keI ekane jANI zake che ane dekhI zake che. (visuddhalesseNaM bhaMte ! deve samohayA samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi atrayaraM jANai pAsai?) mahAta! vizuddha sazyAvaraNAzu upyutanupayukata AtmA dvArA avizuddha vezyAvALA devane ane devIne, athavA banemAMnA mene omell cha bhane bhI za cha ? (haMtA, jANai pAsaha), gautama ! vizuddha vezyAvALAdeva upayukata anupayukata AtmA dvArA aviruddha lephsAvALadeva ane devIne, athavA sanmAnAne tell za cha bhane hebhI za che. vimuddhalesseNaM bhaMte! deve samohayA samohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 bhagavatIsUtre ( nAyamarthaH samarthaH iti ) ' na jAnAti na pazyati' / uparitaneSu (antimeSu ) caturSu' 'jAnAti pazyati' / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! || 3 || TIkA - devAdhikArAt tadvizeSavaktavyatAmAha - 'avisuddhale se NaM' ityAdi / 'avisuddhalesse NaM bhaMte ! deve asamohae NaM appANeNaM avimuddhalessaM devaM devi, vAlAdeva upayukta anupayukta AtmA dvArA vizuddhalezyAvAle devako, devIko tathA ina donoM meM se kisI ekako jAnatA aura dekhatA hai ? (haMtA jANai pAsai) hAM, gautama ! vizuddhalezyAvAlA deva upayukta anupayukta AtmA dvArA vizuddhalezyAvAle devako, devIko tathA ina donoMmeMse kisI eka ko jAnatA aura dekhatA hai / ( evaM heTThillaehiM aTThahiM na jANar3a na pAsai, uvarillehiM jANai pAsai) isa taraha nIce ke ATha bhaMgoM dvArA deva jAnatA nahIM hai dekhatA nahIM hai aura Upara ke cAra bhaMgoM dvArA vaha jAnatA hai aura dekhatA hai / (sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! ) he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha sarvathA satya hai hai bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha sarvathA satya hai / TIkArtha- devakA adhikAra cala rahA hai isa kAraNa isa viSaya meM jo vizeSa vaktavyatA hai use sUtrakAra prakaTa kara rahe haiM isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'avisuddhalesse NaM bhaMte / deve' pAsai ? ) De mahanta ! vizuddhamezyAvANI deva zu upayukta anupayukta mAtmA dvArA vizuddha lezyAvALA deva ane devIne, athavA anya kAine jANI zake che ane dekhI zake che ? ( haMtA, atthi ) DA, gautama ! vizuddha besyAvANo deva upayukta anupayukta AtmA dvArA vizuddha lezyAvALA deva ane devIne, athavA te bannemAMnA kAi ekane bhAgI rADe che bhane hebhI zaDe che. ( evaM heliehiM aTThahiM na jANai na pAsa, uvarillehiM cauhiM jANai pAsai) bhI rIte pahelA Ahe lago ( viyo ) dvArA deva jANatA nathI ane dekhate nathI, paNa chellA cAra bhagA dvArA jANe che ane dekhe che. ( sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! tti ) he mahantA khAye the adhu te satya 4 che. he bhadanta ! Ape je kahyuM te sathA satya che. TIkA - devanA adhikAra cAlI rahyo che, te kAraNe A viSayanuM vizeSa pratipAdana karavAne mATe sUtrakAra nIcenA praznottara prakaTa kare che-- gautama svAbhI mahAvIra alune sevA abha pUche che ! avisuddhalesseNaM bhaMte ! zrI bhagavatI sUtra : pa Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikA TIkA. za.6. u.9 sU.3 devajJAnAjJAnasvarUpanirUpaNam 187 aNNayaraM jANai, pAsai ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! avizuddhalezyaH khalu avizuddhA lezyA yasya sa tathAvidho vibhajJAnI devaH asamavahatena anupayuktena upayogarahitena AtmanA avizuddhalezya-vibhaGgajJAnavantaM devaM, vibhaGgajJAnavatI devI cA, anyataram anyaM kamapi vA kiM jAnAti, pazyati ? bhagavAnAha-'No iNadve samaDhe he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, avizuddhalezyo devaH mithyAdRSTitvAt anupayuktena AtmanA avizuddha lezyaM devAdikaM na jJAtumarhati ityAzayaH ? ____ atha dvitIyAdivikalpAn pratipAdayitumAha-evaM avimuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi aNNayaraM jANai, pAsai ? No he bhadanta ! jisadevakI lezyA vizuddha nahIM hai aisA vibhaGga jJAnI deva 'asamohaeNaM appANeNaM' upayoga rahita AtmA dvArA avisuddhalessaM devaM deviM aNNayara jANai pAsaI' vibhaGgajJAna vAle devako, vibhaMgajJAnavAlI devIko, athavA anya kisI ko bhI kyA jAnatA hai ? dekhatA hai uttara meM bhagavAn kahate haiM ki- 'No iNa? samar3he' yaha artha samartha nahIM hai- arthAt jisakI lezyA vizuddha nahIM hai aisA vibhaGgajJAnI deva mithyA dRSTi hone ke kAraNa upayoga zUnya AtmA dvArA vizuddha lezyA rahita aise vibhaGgajJAnI deva ko, vibhaGgajJAnavAlI devI ko tathA ina donoM meM se aura bhI kisI ko jAna dekha nahIM sakatA hai| aba dvitIya Adi vikalpoM ko pratipAdana karane ke liye sUtrakAra kahate hai- isameM gautama prabhu se pUchate haiM ki- 'evaM avisuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devaM aNNayaraM jANai, pAsaI' he bhadanta ! deve / hemanta ! 2 hevanI sezyA vizuddha nathI me vijJAnI deva 'asamohaeNaM appANeNaM' paye 2Dita mAtmA dvArA 'avimuddhalessaM devaM devi aNNayaraM jANaDa pAsaDa?" zuvijJAnavA vane, vijJAnavANI vIna, mayA te banemAMthI koI ekane zuM jANe che ane dekhe che? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu 4 cha- 'No iNadve samadve' gautama ! me salavI zatuM nathI. nI sezyA viruddha nathI. e deva mithyASTi hovAne kAraNe upaga rahita AtmA dvArA vizuddha lesyAthI rahita hoya evA vibhaMgaNAnI devane, virbhAgajJAnI devIne, athavA te bannemAMthI keI paNa ekane jANuM-dekhI zakato nathI. have sUtrakAra bIjA vikalpanuM pratipAdana kare che- gautama svAmI mahAvIra prabhune mA prabhAe pra pUche the- 'evaM avisuddhalesse NaM bhaMte ! deve asamohaeNaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 bhagavatIsUtre iNaTe samaDhe' 2 / evam tathaiva avizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH asamavahatena anupayuktena AtmanA vizuddhalezyam-avadhijJAnina deva devIm, anyataraM vA jAnAti pazyati ? bhagavAnAha-nAyamarthaH samarthaH, iti dvitIyo vikalpaH2 / atha tRtIyaM vikalpamAha-'avimuddhalesse gaM bhaMte ! deve samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devIm, aNNayaraM jANai. pAsai ? No iNaDhe samaDhe' gautamaH pRcchati avizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatena upayogasahitena AtmanA avizuddhalezya devaM devi anyataraM jAnAti, pazyati ? bhagavAnAha-nAyamarthaH samarthaH, avizuddhalezyAvAlA aisA vibhaMgajJAnI mithyAdRSTi deva anupayukta AtmA dvArA vizuddhalezyAvAle-- avidhijJAnazAlI deva ko yA avadhijJAnI zAlinI devI ko yA ina donoM meM se anya kisIko bhI kyA jAnatA aura dekhatA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM ki'No iNaTe samI' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| kyoM ki vibhAjJAnI hone ke kAraNa vaha unheM jAnane ke sAmarthya se rahita hotA hai| aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM ki 'avisuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohayA samohaeNaM appANeNaM avisudalesaM devaM deviM aNNayaraM jANai pAsai ?' ki he bhadanta ! aisA deva ki jisakI lezyA avizuddha hai. vibhaGga jJAnI hai vaha kyA upayukta anupayukta AtmA dvArA avizuddhalezyAvAle deva ko yA devI ko yA aise hI anya kisI ko bhI jAnatA aura dekhatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM ki 'No iNaDhe samajhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| appANeNaM visuddhalessa devaM devi aNNayaraM jANai pAsaDa?' sahanta! avizuddha lezyAvALe vibhaMga jJAnI mithyASTi deva anupayukata ( upayoga rahita) AtmA dvArA zuM vizuddha vezyAvALA - avadhijJAnavALA devane avadhijJAnavALI devIne, athavA te bannemAMnA koI ekane jANe che ane dekhe che ? tn| uttara bhApatA mahAvIra prabhu he cha- 'No iNade samade gautama! e vAta saMbhavI zakatI nathI. kAraNa ke te deva virbhAgajJAnI (viparIta jJAnavALA) hovAne kAraNe temane jANavAnA sAmarthyathI rahita hoya che. have gautama svAmI trIjo X pUche cha- 'avisuddhalesme NaM bhaMte ! deve samohayA samohaeNNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devaM aNNayaraM jANai pAsa?" MEd! meva va jenI vezyA aviruddha che - je virbhAgajJAnI che - te zuM upayukata anupayukata AtmA dvArA avizuddha leyAvALA deva, devIne, athavA evAMja anya keIne paNa zuM jANe che bhane he ? uttara- 'jo uNa2 samaTe gautama ra savI satu zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 9 . 3 devajJAnAjJAnasvarUpanirUpaNam avizuddhalezyasya mithyAdRSTitvena jJAtumazakyatvAt iti tRtIyo vikalpaH 3 / atha caturtha vikalpamAha - 'avisuddhalesse NaM bhaMte deve samoharaNaM appANeNaM vizuddhalessaM devaM devi aNNayaraM jANai, pAsai ? No iNaTTe samaTThe ' gautamaH pRcchati - avizuddha lezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatena AtmanA vizuddhalezyaM deva, devIm, anyataraM vA jAnAti, pazyati ? bhagavAnAha - nAyamarthaH samarthaH, tasyApi vibhaGgajJAnitvena jJAtumazakyatvAt 4 / atha paJcamamAha - ' avisuddha lera se NaM bhaMte! deve samohayA'samoharaNaM appANeNaM avizuddhalessaM deva devi aNNayaraM jAi, pAsai ? No iNaTTe samaTTe' gautamaH pRcchati - avizuddhaleiyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatA'samavaha tena = upayuktA'nupayuktena AtmanA avizuddhalezya deva devIm anyataraM jAnAti, pazyati ? bhagavAnAha - nAyamarthaH samarthaH etasyApi mithyAdRSTitvena jJAtumazakyatvAt 5 / atha SaSThamAha - 'avisuddhale seNaM bhaMte ! deve samohayA samohara NaM appANeNaM trisuddhalessaM devaM devi aNNaya raM jANai, pAsai ? No iNaDDe samaTThe' gautamaH pRcchati - avizuddhalezyaH khalu isakA bhI kAraNa yahI hai ki vaha mithyAdRSTi hone ke kAraNa unheM jAnane kI zakti se vikala kahA gayA hai| yaha pAMcavAM bhaMga hai / aba chaThe bhaMgarUpa vikalpa ke viSaya meM 'avisuddhalesse NaM bhaMte! deve samohayA'samoharaNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi aNNayaraM jANai pAsaha' gautamane yaha prazna kiyA ki he bhadanta ! avizuddhalezyAvAlA deva upayukta anupayukta AtmA dvArA vizuddhaleiyAvAle deva ko yA devI ko yA anya kisI ko bhI kyA jAnatA aura dekhatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki 'No iNaTTe samaTThe' he gautama! yaha artha samartha nahIM hai / kyoM ki avizuddhaleiyAvAlA deva mithyAdRSTi nathI. kAraNa ke te mithyASTi hoya che, tethI temane jANavAnI zakita tenAmAM hAtI nathI. A pAMcamA bhaMga che. have chaThThA laMgarUpa vikalpanA viSayamAM A pramANe prazna vAmAM Ave che - 'atrisuddhalesseNaM bhaMte ! deve samohayA'samoharaNaM appANeNaM viddhalessaM devaM devi aNNayaraM jANai pAsas ?' De lanta ! avizuddha sezyAvANI deva upayukata anupayukata AtmA dvArA vizuddha lezyAvALA devane, devIne, athavA evAM ja anya kAine paNa zuM jANI zake che ane dekhI zake che? uttara'nno iNaTTe sama e' he gautama! me bAta salavI zaktI nathI, Azu De zuddha lezyAvALA deva mithyAdRSTi DAya che. tenA AtmAmAM mithyAtva vartamAna hAvAne kAraNe temane jANavA mATenA vAstavika bedha te devamAM utpanna thai zakatA nathI. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 - - bhagavatIsUtre bhadanta ! devaH samavahatA'samavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti, pazyati ? bhagavAnAha-nAyamarthaH samarthaH 6 / 'vimuddhalesse NaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devaM annayaraM jANai, pAsai ? No iNaDhe smddhe'| gautamaH pRcchati-vizudralezyaH khalu bhadanta ! devaH asamavahatena-upayogarahitena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti, pazyati ? bhagavAnAha-nAyamarthaH samarthaH, vizuddhalezyasya devasya samyagdRSTitve'pi upayogarahitatvena jJAtumazakyatvAt 7 / | "visuddhalesseNaM bhaMte ! asamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi aNNayaraM hotA hai- usakI AtmA meM mithyAtva se vAsita hone ke kAraNa unheM jAnane kA vAstavika bodha utpanna nahIM ho pAtA hai| saptama vikalpa ke viSaya meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki 'visuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi annayaraM jANai pAsai' vizuddhalezyAvAlA deva anupayukta AtmA dvArA avizuddhalezyAvAle deva ko, devI ko yA anya kisI ko jAnatA aura dekhatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM ki-'No iNaTe samaDhe he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi aisA deva niyama se samyagdRSTi hotA hai- phira bhI padArtha kA jAnanA to upayukta avasthA meM hI hotA hai anupayukta-upayogazUnya-avasthA meM nhiiN| ataH samyagdRSTi hote hue bhI upayogazUnya hone ke kAraNa vizuddhalezyAvAlA bhI deva unheM nahIM jAnatA dekhatA hai / aba aSTama have sAtamAM bhaMga saMbaMdhamAM gautama svAmI A pramANe prazna pUche chevimuddhlessennN bhaMte asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi aNNayaraM jANai pAsa?' 3 mahanta ! vizuddha vezyAvA va anupayuta ( upayoga 2hita) mAmA dvArA avizuddha vezyAvALA devane, devIne athavA evAM anya keIne zuM jANI-dekhI cha ? ten| 2 mApatA mahAvIra prabhu 49 cha-'No iNaTe sameTa' gautama ! e vAta paNa saMbhavI zakatI nathI. tenuM kAraNa A pramANe che-je ke evo deva niyamathI ja samyagadRSTi hoya che, te paNa padArthane jANavAnuM te upayukata (upayoga cukata) avasthAmAM ja banI zake che, upaga rahita avasthAmAM banI zakatuM nathI. tethI samyagRdRSTi hovA chatAM upayoga rahita hovAnA kAraNe vizuddhalezyAvALe te deva paNa temane jANuM-khI zakato nathI. have sUtrakAra AThame bhaMga prakaTa kare che- zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikA TIkA za.6 u.9 sU.3 devajJAnAjJAnasvarUpanirUpaNam 191 jANai, pAsai ? No i8 samaDhe' gautamaH pRcchati-vizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH asamavahatena anupayuktena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti, pazyati ? bhagavAnAha-nAyamarthaH samarthaH etasyApi vizuddhalezyatvena mithyAdRSTirahitatve'pi upayogAbhAvAdeva jJAtumazakyatvAt 8 / 'visuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi aNNaMyaraM jANai, pAsai ?' gautamaH pRcchati he bhadanta ! vizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatena AtmAnA avizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti, vikalpa meM jo gautama ne 'visuddhalesse NaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM aNNayaraM jANai pAsaI' aisA pUchA hai ki vizuddhalezyAvAlA deva anupayukta AtmA dvArA vizuddhalezyAvAledeva ko, devI ko tathA anya kisIko bhI kyA jAnatA aura dekhatA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isakA kAraNa bhI yahI hai ki anupayukta avasthAvAlA hone ke kAraNa vaha vizuddhalezyAvAlA hotA huA bhI deva unheM nahIM jAnatA hai| navameM bhaMgakAM vikalpa isa prakAra se hai 'visuddhalesseNaM bhaMte ! deve samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM aNNayara jANai pAsai' isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki he bhadanta ! vizuddhalezyAvAlA deva upayukta AtmA dvArA avizuddhalezyAvAle devako tathA anya aura bhI kisIko kyA jAnatA dekhatA hai ? isake uttara gautama svAbhAnA prazna- visuddhalesseNaM bhaMte ! deve asamohaeNaM appANe NaM visuddhalessaM devaM deviM aNNayaraM jANai pAsai ?' lahanta! vizuddha lezyAvALo deva upaga rahita AtmA dvArA vizuddha vezyAvALA devane, devIne, athavA evAM anya keIne zuM jANI-dekhI zake che? teno uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che'nno iNaTre sama, tama! me sabhavI zatu nayI. 4265 payoga rahita avasthAvALo hoya che, te kAraNe vizuddha vezyAvALo hovA chatAM te temane jANI zakatA nathI-upayukta avasthAmAM ja jANavAnuM saMbhavI zake che, anupayukata avasthAmAM nahIM. ve gautama svAmI nawi in viSa prabhune pra pUche - vimuddhalesseNaM bhaMte ! deve samohaeNaM appANeNaM avimuddhalessaM devaM devi aNNayaraM jANai pAsai ?' he bhadanta! vizuddha vezyAvALo deva upayukta (upayoga rahita) AtmA dvArA aviruddha lezyAvALA devane, devIne, athavA evAM anya keIne zuM jANe che ane dekhe che? tene zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 bhagavatIsUtre pazyati ? bhagavAnAi-'haMtA, jANai, pAsai?' he gautama ! hanta, satyam vizuddhalezyo devaH samyagdRSTitvAt upayuktatvAca avizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? / (1) 'visuddhalesseNaM bhaMte ! deve samohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi aNNayaraM jANai, pAsai ?' gautamaH pRcchativizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti pazyati ? bhagavAnAha-'haMtA, jANai pAsai!' he gautama ! hanta, satyam , vizuddhalezyo devaH samyagdRSTitvAt upayuktatvAJca vizuddhalezya devaM jAnAti pazyati 10 (2) / atha ekAdazamAha-'visuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohayA'samohaeNaM avisuddhalessaM devaM deviM aNNayaraM jANai, pAsai ? meM prabhu unase kahate haiM ki 'haMtA jANai pAsaI' hAM, gautama ! jAnatA dekhatA hai| tAtparya kahanekA yaha hai ki vizuddhalezyAvAlA honeke kAraNa vaha deva samyagdRSTi hotA hai tathA jaba vaha upayukta avasthA. vAlA hotA hai taba vaha usa avasthAmeM unheM jAnatA dekhatA hai| dazavAM vikalpa isa prakAra se hai 'visuddhalesse NaM bhaMte ! deve samohaeNa appANeNaM visuddhalessaM devaM devi aNNayara jANai pAsaI' he bhadanta ! vizuddha lezyAvAlA deva upayukta AtmA dvArA vizuddhalezyAvAle devako, devIko tathA anya aura bhI kisIko kyA jAnatA dekhatA hai ? uttarameM prabhu kahate hai ki he gautama ! "haMtA, jANai pAsaI hAM. vaha jAnatA hai dekhatA hai / gyArahavAM vikalpa isa prakArase hai visuddhalesseNaM bhaMte! deve samohayA'samohaeNaM avisuddhalessaM pAma bhApatA mahAvIra prabhu 4 cha- 'haMtA, jANai pAsaha gautama ! mevo deva temane jANe che. ane dekhe che tenuM kAraNa nIce pramANe che- te deva vizuddha lezyAvALA hovAthI samyakdaSTi hoya che. e samyakudRSTi deva jyAre upayogayukata avasthAvALe hoya che, tyAre te temane jANe che ane dekhe che. have dasamAM bhaMga viSe gautama svAmI mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUche chevisuddhlessennN bhaMte ! deve samohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM aNNayaraM jANai pAsai ?' mahanta ! vizuddha sezyAvANe va upayuta mAtmA dvArA vizuddha zyAvA vane, hevIna, mayA mAnya na zuta- hecha ? uttara-'haMtA, jANai pAsaha, DA, gautama! te tamane gale che bhane heme cha, tanuM 2 Y navama mA batAvyA pramANe ja samajavuM. have 11 mAM bhaMga viSe gautama svAmI mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUche che'vimuddhlessennN bhaMte ! deve samohayA'samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 6 u. 9 su. 3 devajJAnAjJAnasvarUpanirUpaNam 193 'haMtA jANai, pAsai' gautamaH pRcchati- vizuddhalezyaH khalu bhadanta ! devaH samavahatA samavahatena AtmanA avizuddhaleiyaM devaM devIm anyataraM jAnAti, pazyati? bhagavAnAha - hanta satyam, vizuddhaleiyo devaH samyagRSTitvAt upayuktatvAcca avizuddhalezyaM devaM jAnAti pazyati 11 (3) / 'vizuddhale se NaM bhaMte ! deve samohayA samoharaNaM visuddhalessaM devaM devi aNNayaraM jANai, pAsai ? haMtA jANas, pAsa' gautamaH pRcchati - vizuddhaleiyaH khalu bhadanta ! devaH samavahadeva devi aNNayaraM jANai pAsaI' he bhadanta ! vizuddha lezyAvAlAsamyagdRSTi deva samavahata asamavahata upayukta anupayukta AtmA dvArA avizuddha lezyAvAle deva ko, devI ko tathA inameM se kisI eka ko jAnatA dekhatA hai kyA ? uttara meM prabhu kahate haiM 'haMtA jaNai pAsa ' hAM, gautama ! vizuddhalezyAvAlA deva samyagdRSTi honeke kAraNa apane vizuddha avadhijJAna ke dvArA upayukta ho kara avizuddhalegyAvAle devAdikoM ko jAnatA dekhatA hai / 12veM vikalpa ke prazna karate hue gautama prabhuse 'visuddhalesseNaM bhaMte! deve samohayA'samoharaNaM visuddha - lessaM devaM devi aNNayaraM jANai pAsa' aisA pUcha rahe haiM ki he bhadanta ! vizuddhalezyAvAlA deva upayukta anupayukta AtmA dvArA kyA vizuddhalezyAvAle devAdikoM ko jAnatA dekhatA hai ? uttara meM prabhu se kahate haiM ki 'haMtA jANai pAsa' hAM, gautama ! vizuddha lezyAvAle deva samyagdRSTi honese aura upayukta honese vizuddhalezyAvAle devAdikoM ko deva, devi aNNayaraM jANai pAsai ? ' he lahanta ! vizuddha zyAvANI va-sabhyAi - dRSTideva upayukata anupayukata AtmA dvArA avizuddha lezyAvALA deva, devIne, ke anya adhane zuM lAegI-hegI rADe che ? uttara- 'haMtA, jANai pAsa' DA gautama! deva temane jANI dekhI zake che. kAraNa ke vizuddha lesyAvALA deva samyagadRSTi hoya che, te tenA avadhijJAnano upayoga karIne avizuddha lezyAvALA daivAdine jANI zake che. have gautama svAmI bAramAM bhaMga viSe prazna pUche che 'vimuddhale seNaM bhaMte ! deve samohayA ' samohae NaM visuddhalessaM deva deviM aNNayaraM jANai pAsai ?" he bhadanta 1 vizuddha lezyAvALA deva upayukata anupayukata AtmA dvArA vizuddha lesyAvALA devane devIne athavA anya kAine zuM jANe-dekhe che? tenA uttara ApatA mahAvIra prabhu uDe che- 'haMtA, jANai pAsai ' DA gautama! vizuddha bezyASANo deva sabhyagradRSTi hAvAthI ane upayukata (upayoga yukata) hAvAthI vizuddha lezyAvALA devAdikAne jANI zake che ane dekhI zake che. have uparyuM kata viSayanA upasaMhAra karatA sUtrakAra kahe che- , zrI bhagavatI sUtra : pa Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 bhagavatIsUtre tAsamavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIm anyataraM jAnAti, pazyati ? bhagavAnAha-hanta, satyam, vizuddhalezyo devaH samyagdRSTitvAt upayuktatvAcca vizuddhazyaM devaM jAnAti pazyati 12 (4) / 6 athoparivarNitamupasaMharannAha evaM heliehi ahiM na jANai, na pAsa, uvarillaehiM cauhiM jANa, pAsaha' evam tathA ca adhastanaiH =AdyaiH aSTabhirvikalpaiH tatra SaDUAbhaH- avizuddhalezyo devaH, anupayuktena upayuktena upayuktA'nupayuktena vA AtmanA dvAbhyAMtu vizuddhalezyo devaH anupayukena AtmanA na jAnAti, na pazyati / uparitanaiH - antimaizcaturbhi - vikalpaiH vizuddha 6 " jAnatA dekhatA hai / aba isa upara varNita viSaya kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki evaM helliehiM aTThahiM na jANai, na pAsai, varille hi cauhiM jANai pAsaI adhastana saMbaMdhI Adi ke ATha vikalpoM meM rahA huA deva devAdikoM ko nahIM jAnatA dekhatA hai aura uparitana antima cAra vikalpoM meM rahA huA deva devAdikoM ko jAnatA hai| so ina Adi ke ATha vikalpoM meM Aye hue 6 vikalpoM meM vartamAna deva isaliye devAdikoM ko upayukta, anupayukta athavA upayuktAnupayukta AtmAdvArA nahIM jAnatA hai ki vaha midhyAdRSTi hai / tathA do vikalpoM meM vartamAna deva vizuddha lezyAvAlA deva isaliye devAdikoM ko nahIM jAnatA hai ki vaha anupayukta avasthAvAlA hai| tathA cAra vikalpoM meM vartamAna vizuddhalezyAvAlA deva devAdikoM ko jAnatA hai aisA jo kahA hai usameM kAraNa usakA 'evaM lihiM ahiM na jANai, na pAsai, ubarillehiM cauhiM jANai, pAsa ' zarUAtanA AThe vikAmAM rahelA deva devArdikane jANatA dekhatA nathI, paNu chellA cAra vikAmAM rahelA devadevArdikA jANI-dekhI zake che. pahelAM ATha vakAmAMthI zarUAtanA 6 vikalpamAM rahelA deva devAdikA upacukata, anupayukata athavA upacukatAnuMpayukata AtmA dvArA jANatA nathI kAraNake te mithyAdRSTi DAya che. tathA pahelA ATha vikAmAMnA chellA be vikalpamAM vartamAna vizuddha lesyAvALA--samyagadRSTi deva anupayukata (upayoga rahita) avasthAvALA hovAthI devAdikAne jANI zakatA nathI. chellA cAra vikAmAM vatamAna vizuddha vaizyAvALe deva devAdikAne jANI zake che tenuM kAraNa tenI samyakdRSTiyuktatA ane upayukatAvasthA che. ante mahAvIra prabhunA kathanane zrI bhagavatI sUtra : pa Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 9 . 3 devajJAnAjJAnasvarUpanirUpaNam 195 leiyo devaH upayuktena AtmanA jAnAti, pazyati / ante - gautama Aha'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti, tade ! tadevaM bhadanta ! iti // 3 // iti zrI - jainAcArya - jainadharma divAkara - pUjyazrIghAsIlALava tiviracitAyAM zrIbhagavatI sUtrasya prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM SaSThazatakasya navamoddezakaH samAptaH // 6-9 // samyagdRSTipanA tathA upayuktAvasthA hai / anta meM prabhu ke kathana ko svataH pramANabhUta mAnate hue gautama prabhu se kahate haiM ki bhadanta ! Apane jo yaha saba kahA hai vaha sarvathA satya hI hai sarvathA satya hI haiM | sU0 3 || jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke chaTThe zatakake navavA uddezaka samApta // 6-9 // G 6 svataH pramANabhUta mAnIne gautama svAmI temane kahe chesevN bhaMte ! sevaM maMte ! ci ' ' he lahanta ! ApanAM vayanA sarvathA satya 4 he sarvathAsatyana che.' // 3 // jainAcAya* zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatI' sUtranI prameyAdrikA vyAkhyAnA chaThThA zatakanA navamA uddeza samApta pradalA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dazamodezakaH prArabhyategarh dazamoddazasya saMkSiptaviSayavivaraNam anyatIrthikAnAM vaktavyatA yat - rAjagRhanagarasthajIvAnAM sukhaM duHkhaM vA na ko'pi puruSaH badarabIjamAtraM niSpAvamAtraM kalamamAtraM mASamAtraM - mudra mAtraM, yUkAmAtram, likSAmAtramapi bahirniSkAzya darzayituM samarthaH / bhagavato mahAvIrasya siddhAntavaktavyatA - yat- kevalaM rAjagRhanagarasthajIvAnAmeva na apitu sarvalokasthita jIvAnAM sukhaM duHkha vA tAvanmAtraM vahirniSkAzya na ko'pi darzayituM samarthaH / tatraiva devasya gandhAnAM sUkSmatamapudgalAnAM dRSTAntatayopanyAsaH / jIvazcaitanyaM catanyaM vA jIvaH ? iti prazna ubhayorekarUpatA zataka 6 uddezaka 10 chaThe zataka ke isa dazaveM 10 uddezakakA viSayavivaraNa saMkSepa se isa prakAra se hai- anyatIrthikoMkI isa vaktavyatA ko ki "rAjagRhanagara ke jIvoM ke sukhaduHkhako berakI guThalI ke barAbara, bAla ke barAbara, kalama- maTara yA cAvala ke barAbara, uDada ke barAbara, mUMga ke barAbara, jUM ke barAbara yA lIkha ke bhI barAbara bAhara nikAla kara koi puruSa nahIM dikhalA sakatA hai" nirasana tathA mahAvIraprabhukA isa viSayameM svasiddhAntakA sthApana isameM yaha kahA gayA hai ki kevala rAjagRha nagara ke rahanevAle jIvoM ke hI nahIM, api tu samasta lokasthita jIvoM ke sukhaduHkha ko bhI koi pUrvoktapramANa meM bAhara nikAla kara nahIM dikhalA sakatA hai / isa viSaya meM deva aura gaMdha ke sUkSmagata pudgaloM kA udAharaNa jIvacaitanya hai ki caitanyajIva hai ? isa praznameM dasamA uddezakane prAbha. 6 chaThThA zatakanA dasamAM uddezakanA viSayanuM saMkSipta vivaraNa anya tIcikAnI A prakAranI mAnyatA- * rAjagRha nagaranA jIvAnAM sukhaduHkhane eranA ThaLiyA jeTaluM, vAla jeTalu, vaTANA ke cAkhAnA dANA jeTaluM, aDada ke maganA dANA jeTala, jU jeTaluM, athavA lIkha jeTaluM paNa bahAra kADhIne kASTha puruSa batAvI zakatA nathI.' A kathananuM khaMDana ane A viSayane anulakSIne mahAvIra prabhunuM kathana ane te kathana dvArA svasiddhAMta nirdezana--rAjagRha nagaramAM rahenArA jIvAnAM ja sukhadu:khane nahIM, paNa samasta lekamAM rahelA jIvAnAM sukhaduHkhane kAi paNupurUSa pUrvokata pramANamAM bahAra kADhI khatAvI zakatA nathI.' A viSe deva ane gaMdhanA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.10 uddezakaviSayanirUpaNam 197 kathanam / vaimAnikaparyantaM tthaavidhvicaarH| yo jIvati sa jIvaH, yo jIva: sa jIvati ? yo jIvati sa tu jIva evaM, jIvastu kadAcit nairayikAdyavasthAyAM jIvati, kadAcit siddhAvasthAyAM tu na jIvatina prANAn dhArayati siddhajIvaH / vaimAnikaparyantaM tathAvidhavicAraH / nairayiko bhavasiddhakaH abhavasiddhikazca / evaM bhavasiddhi ko'pi nairayikaH, anairayikazca / anyatIrthikamate sarva jIvAnA makAntikaduHkhavedakatvam , keSAMcid aikAntikasukha vedakatvam , keSAMcittu mukhaduHkhamizravedanAvedakatvaM vartate, teSAM ca trayANAmapi nAmagrAhaM nirdezaH / donoM ko ekarUpatA kA kathana vaimAnika devo taka isI prakAra kA vicAra jA jItA hai vaha jIva hai ki jo jIva hai vaha jotA hai ? isa prazna ke uttara meM jo jItA hai vaha to jIva hai hI, para jo jIva hai vaha nairayika Adi avasthA meM jItA bhI hai aura nahIM bhI jItA hai prANa dhAraNa nahIM karatA hai aisA uttara / vaimAnika devoM taka isI prakAra kA vicAra nairayika jIva bhavasiddhika hai, yA abhavasiddhika hai, athavA bhavasiddhika yA abhavasiddhika nairayika hai ? isa prazna ke uttara meMbhavasiddhika bhI nairayika hotA hai aura anairayika bhI hotA hai / sarvajIva ekAntarUpa se duHkha kA vedana karate haiM aisA anyatIrthika mata hai so isa para bhagavAna mahAvIra kA mata aisA hai ki koI jIva ekAnta se duHkha kA hI vedana karate haiM, koi jIva ekAnta se sukha kA hI vedana karate haiM aura koi 2jIva sukhaduHkha ina donoM kA sUphamagata puddagalonuM udAharaNa. prazna- "jIva caitanya che ke caitanya jIva che? uttarabanenI ekarUpatA che. vaimAnika deve paryantanA jI vize A prakArano vicAra, prazna je jIve che te chava che ke je jIva che te jIve che? uttara- je jIve che te te jIve che ja, paNa je jIva che te nAraka Adi avasthAmAM jIve paNa che ane nathI paNa jIvate prANa dhAraNa karatA nathI." vaimAnika deva paryata eja prakArane vicAra. praznanAraka jIva bhavasiddhika che, ke abhavasiddhika che, athavA bhavasiddhika ke abhavasiddhika nAraka che?' uttara- bhavasiddhika nAraka paNa hoya hoya che ane anAraka paNa hoya che. samasta jIvo ekAntarUpe duHkhanuM vedana kare che, e anyatIthiMkone mata. paraMtu A viSaya saMbaMdhI mahAvIra prabhune mata e che ke "kaI jIva ekAntarUpe duHkhanuM ja vedana kare che, keI jIva ekAntarUpe sukhanuM ja vedana kare che, ane koI kAI jIva sukhadukha banenuM vedana kare che, A prakAranuM kathana ane A kathananA pratipAdananA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 bhagavatIsUtre nairayikANAm AhArapudgalAH / tathaiva yAvat-vaimAnikAnAm / kevalI indriyadvArA jAnAti navA ? iti praznaH / indriyadvArA kevalI na jAnAti ityuttaram / kevalinaH abhimatajJAnaM nirvRtadarzanam AvaraNarahitadarzanam / saMgrahagAthA // SaSThazatakasya dazamoddezaka:-anyatIthikavaktavyatA / ___ mUlam-'aNNautthiyA NaM bhaMte ! evaM AikkhaMti, jAva parUveMti, jAvaiyA rAyagihe nayare jIvA, evaiyANaM jIvANaM No cakiyA koi suhaM vA, duhaM vA, jAva-koTTimAyamavi, nippAvamAyamavi; kalamamAyamavi mAsamAyamavi muggamAyamavi jayAmAyamavi likkhAmAyamavi abhiniva hettA uvadaMsittae-se kahameyaM bhaMte ! evaM ? goyamA ! jaM NaM te aNNautthiyA evaM AikkhaMti, jAva-micchaM te evaM AhaMsu, ahaM puNa goyamA! evaM AikkhAmi, jAva-parUvemi-sabaloe vi yaNaM savajIvANaM No cakiyA, kei suhaM vA; taM ceva, jAva-uvadaMsittae / se keNaTeNaM ? goyamA ! ayaM NaM jaMbuddIve dIve, jAva visesAhie parikkheveNaM paNNattA, deveNaM mahiDie; jAva-mahANubhAge egaM mahaM, savilevedana karate haiM aisA kathana tathA isa kathana meM una jIvoM kA nAmanirdeza nairayika jIvoM ke AhArapudgaloM kA kathana yAvat vaimAnikoM ke AhArapudgalau kA kathana kevalI bhagavAn indriyoM dvArA jAnate hai yA indriyoM dvArA nahIM jAnate hai aisA prazna kevalI bhagavAn indriyoM dvArA nahIM jAnate haiM esA uttara kevalI kA jJAna amitaapAra hai nirvRta darzana haiM arthAt AvaraNarahita darzana hai| saMgrahagAthA / mATe te dareka prakAranA jIvone nAmanide za. nArakanA AhAra pudagalenuM kathana, vaimAnika paryantanA jIvanA AhAra pugalonuM kathana. prazna- "kevalI bhagavAna Indriya dvArA jANe che ke Indri dvArA jANatA nathI?" uttara- 'kevalI bhagavAna Indriyo dvArA jANatA nathI. temanuM jJAna amita. (amaryAdita-apAra) hoya che ane teo AvaraNa rahita iza navAjA hAya cha- (nivRta zanAya ) aj 4thana- saDa thA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 10 sU. 1 anyatIrthikamatanirUpaNam varNa gaMdhasamuggayaM gahAya taM avaddAlei, taM avaddAlettA jAvaiNAmevakaddu kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM tihiM accharAnivAe hiM tisattakhutto aNupariyaTTittANaM havaM AgacchejA, se NUNaM goyamA ! se kevale kappe jaMbuddIve dIve tihiM ghANapoggalehiM phuDe ? haMtA, phuDe / cakkiyANaM goyamA ! kei tesiM ghANapoggalANaM kolaTTimAyamavi, jAva-uvadaMsittae ? No iNaTTe samahe, se teNaTuNaM jAva-uvadaMsettae // sU0 1 // chAyA - anyayUthikAH khalu bhadanta ! evam AkhyAnti yAvat - prarUpayanti, yAvanto rAjagRhe nagare jIvAH etAvato jIvAnAM na zaknuyAt ko'pi sukhaM vA, dukha vA, yAvat kolAsthikamAtramapi niSpAvamAtramapi kalAyamAtramapi, mASamAtramapi, mudgamAtramapi yukAmAtramapi likSAmAtramapi, abhinirva anyatIthikavaktavyatA " 'anna utthiyANaM bhaMte !' ityAdi / sUtrArtha - ( anautthiyANaM bhaMte ! evaM AikvaMti jAva parUveMti ) he bhadanta ! anyatIrthikajana isa prakAra se kahate haiM yAvat prarUpita karate haiM ki - ( jAvaiyA rAyagihe nayare jIvA - evaiyANaM jIvANa No cakkiyA koi suhaM vA duhaM vA jAva kolaDigamAyamavi, niSpAvamAyamavi, kalamamAyamavi, mAsa mAyamavi, muggamAyamavi, jyA mAyamavi, likkhAmAyamavi, abhiniveTTettA uvadaMsittae) rAjagRha nagara meM jitane jIva hai- una saba anyatIthika vakatavyatA-- 'anautthiyANaM bhaMte ! zrI bhagavatI sUtra : pa chatyAhi sUtrArtha - ( annautthiyANaM bhaMte ! evaM AikkhaMti jAva parUveti ) 3 bhadanta ! anyatIthiA A pramANe kahe che ane prarUpaNA kare che ( jAvaiyA rAyagihe nayare jIvA evaiyANaM jIvANaM No cakiyA koi suhaM vA jAva kolaTThigamAyamavi, niSpAtramAyama vi, kalamamAyama vi, mAsamAyamavi muggamAyamavi, jUyAmAyamavi, likkhAmAyamavi, abhinivaTTettA uvadaMsittae) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIso upadarzayitum , tat kathametat bhadanta ! evam ? gautama ! yat te anyayUyikA evam AkhyAnti, yAvat mithyA te evam AhuH, ahaM punagautama ! evam AkhyAmi, yAvat-prarUpayAmi sarvaloke'pi ca sarvajIvAnAM na zaknuyAt ko'pi sukhaM vA, tadeva, yAvat-upadarzayitum , tat kenArthena ? gautama ! ayaM jambU jIvoM ke koI bhI sukha ko yA duHkha ko, bera kI guThalI ke jitanA bAlake jitanA, kalAya-maThara yA cAvalake jitanA, aDadake jitanA, mUgake jitanA, jaM ke jitanA, tathA lokhake bhI jitanA unase bAhara nikAla kara dikhalAne ke liye samartha nahIM hai / (se kahameyaM bhaMte! evaM) so he bhadanta ! kyA yaha aisI hI bAta hai kyA ? (goyamA! jaM NaM te aNNautthiyA evaM AikkhaMti, jAva micchate evaM AhaMsu ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi, jAva pakhvemi, savvaloe vi yaNa savvajIvANaM No cakkiyA-kehasuhaM vA taMceva jAva uvadaMsittae) he gautama ! una anyayUthika janoMne jo aisA kahA haiM yAvat prarUpyA haiM so vaha unhoMne mithyA kahA haiM / he gautama ! maiM to isa viSayameM aisA kahatA hUM- yAvat prarUpita karatA hUM ki isa samasta loka meM bhI koI bhI samamta jIvoMke sukha athavA duHkhako pUrvokta pramANameM bAhara nikAla kara dikhAne ke liye samartha nahIM haiN| (se keNadveNaM) he bhadanta! aisA Apa kisa kAraNase kahate hai ? (goyamA) he gautama ! rAjagRha nagaramAM jeTalAM jIva che, te badhAM jIvanAM kaIpaNa sukhane ke kaI paNa duHkhane, beranA ThaLiyA jeTaluM, vAla jeTaluM, vaTANuM ke cokhAnA dANu jeTaluM, aDada jeTaluM, maga jeTaluM, 6 jeTaluM, ke lIkha jeTaluM paNa bahAra kADhIne batAvavAne keIpaNa vyakita samartha nathA. (se kahameyaM bhaMte! evaM) Hard zuM tabhanI te pAta sAthI cha ? (goyamA! jaM NaM te aNNautthiyA evaM AikkhaMti, jAva micchaM te evaM ohaMsu ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi, jAva parUvemi, sabaloe vi ya NaM savya jIvANaM No cakkiyA-kei suhaM vA taM ceva jAva uvadaMsittae) he gautama! te anyayuthikAe (anya matavAdIoe) evuM je kahyuM che, evI je prarUpaNa karI che te mizyA (jUThI) che. he gautama ! huM to A viSayama evuM kahuM chuM ane evI prarUpaNa karu ke A samasta lokanA samasta chanA sukha athavA duHkhane pUrvokata pramANamAM bahAra kADhIne batAvavAne koipaNa vyakita samartha nathI. (sekeNaTaNa) mahanta ? mA5 yA 20 medu / ch| ! ( goyamA !) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameSacandrikA TIkA 2.6 u. 10 mu. 1 anyatIrthikamatanirUpaNam 201 dvIpo dvIpaH, yAvata-vizeSAdhikaH parikSepeNa prajJaptaH / devaH khalu maharddhikaH, yAvat-mahAnubhAga: ekaM mahAntaM, savilepanaM, gandhasamudgakaM gRhItvA tam avadArayati, tam avadArya yAvat-idamevaM kRtvA kevalakalpaM jambUddhIpaM dvIpa tribhizcappaTikAnipAtaitrimaptavAram anuparyaTaya khalu zIghram Agacchet , tat nUnaM gautama ! sa kevalakalpo jambUdvIpo dvIpastairghANapudgalaiH spRSTaH ! (ayaM NaM jaMbuddIve dIve jAva visesAhie parikkheveNaM paNNattA) jo yaha jaMbUdIpa nAmakA dvIpa hai ki jo yAvat parikSepa se vizeSAdhika hai 8 deve NaM mahiiDhie jAva mahANubhAge-egaM mahaM savilevaNaM gaMdhasamuggayaM gahAya taM avaddAlei, taM avaddAlettA jAva iNAmeva kaTu kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM tihiM accharAnivAehi tisattakkhutto apariyahittANaM havvaM AgacchejjA) isameM koi eka maharddhika yAvat mahAprabhAvavAlA deva eka vizAla vilepanayukta gaMdhadravya se bhare hue Dabve ko lekara khole aura kholakara yAvat vaha deva yaha calA-yaha calA isa prakAra se utAvalA banakara itane mAtra samaya meM ki jitanA samaya 3 tIna cuTakI bajAne meM lagatA hai isa saMpUrNa jaMbadvIpa kA 21 bAra cakkara lagAkara apane sthAnapara AjAve, (se NaM goyamA! se kevalakappe jaMbUddIve dIve tihiM ghaNapoggalehiM phuDe) to he gautama ! isa prakAra kI usakI kriyA se vaha sampUrNa jambuddhIpa una gaMdhapudgaloM se 3 gautama ! ayaM NaM jaMbUddIve dIve jAva visesAhie parikkhevaNaM paNNatA) mA pUDhI5 nAbhana 5 (yAvata) paripanI apekSA vizeSAdhi che. (deve gaM mahiDUDhIe jAca mahANubhAge egaM mahaM savilevaNaM gaMdhasamuggayaM gahAya taM avadAlei, taM avadAlettA jAva INAmeva kaTu kevalakappaM jaMbuddIva dIva tihiM accharAnivAehiM tisattakkhutto apariyaTTittANaM haLAM AgacchejjA) ve me bhaddhi bhAti, bhaDA- prabhAvazAlI Adi vizeSAvALo deva, temAM (te jaMbUdIpamAM) eka vizALa vilepanayukta gaMdhadravyathI bharelA DambAne laIne khelI nAkhe, ane tene khelI nAkhIne ghaNIja zIvra gatithI cAlavA mAMDe. te eTalI badhI zIdhra gatithI cAle ke uparyukata paridhIvALA vizALa jaMbUdIpanI, traNa capaTI vagADatA jeTalo samaya lAge eTalA samayamAM, 21 pA2 prakSizana pAtAne sthAna paach| bhAvI ya. ( se gRNaM goyamA ! se kevalakappe jaMbuddIve doye tihi ghaNapoggalehi phuDe) te he gautama ! A prakAranI tenI te kriyAthI zuM saMpUrNa jaMbudvIpa te gaMdhapudagalethI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 bhagavatIsUtre hanta, spRssttH| zaknuyAt gautama ! kazcit teSAM ghrANapudgalAnAM kolAsthikamAtramapi yAvat--upadarzayitum ? nAyamarthaH samathaH, tat tenArthena yAvatupadarzayitum // 1 // TIkA-navamoddezakAnte avizuleddhazyasya jJAnAbhAvaH pratipAditaH, athadazamoddezake'pi tameva jJAnAbhAvam anyatIryikamAzritya pratipAdayitumAha'aNNautthiyA NaM bhaMte' ityAdi / 'aNNautthiyA NaM bhaMte ? evaM AikkhaMti, sparzita ho jAtA hai ki nahIM ? (haMtA phuDe) hAM, bhadanta ! vaha sampUrNa jambUdvIpa una gaMdhapudgaloM se sparzita ho jAtA hai| (cakiyA NeM goyamA! kei tesiM ghaNapoggalANaM kolaTimAyamavi jAva uvadaMsittae? No iNaTe samaTe, se teNaTeNaM jAva uvadaMsenae) to kaho gautama ! koI kyA una gaMdhapudgaloM ko usa samasta jaMbUdvIpa meM se bera kI guThalI barAbara yAvat bAhara nikAlakara dikhalAne ke liye samartha ho sakatA hai ? hai bhadanta! yaha artha samartha nahIM hai- to isI taraha se he gautama ! samasta lokavartI jIvoM ke mukhAdikoM ko bhI unameM se bera kI guTalI Adi jitanA bhI bAhara nikAla kara koI nahIM dikhalA sakatA hai| ___TIkArtha-nauve uddezaka ke aMta meM avizuddhalezyAvAle meM samyagjJAna kA abhAva pratipAdita kiyA gayA hai| dazaveM uddezaka meM bhI isI samyagjJAna kA abhAva anyatIrthikajanako Azrita karake sUtrakAra prakaTa kara rahe haiM isa meM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki 25 3 nahI ? (hatA phuDe) 1, mAvan ! sapU 15 te gAthA 25zi. (cakkiyANaM goyamA ! kei tesiM ghaNapoggalANaM kolaDhimAyamavi jAva uvadaMsittae ? No iNaDhe samaThe, se teNaTeNaM jAva uvaiMsettae) 3 gotama ! muM kaI vyakita te gaMdhapudagalone, boranA ThaLiyAthI laine lIkha paryaratanA pramANamAM paNa samasta ja bUThIpamAMthI bahAra kADhIne batAvavAne samartha hoya che? gautama svAmI vAma mAcha- mahanta! me salavItunayA. mahAvIra prabhu kahe che- "he gautama! eja rIte samasta lekanA jIvanamAM sukha ane heHkhane bAranA ThaLiyA Adi jeTalAM paNa bahAra kADhI batAvavAne kaI samartha nathI. TIkArtha- navamAM uddezakane anta avizuddha vezyAvALA chamAM sama jJAnanA abhAvanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. A dasamAM urAkamAM paNa sUtrakAra eja samakjJAnanA abhAvanuM anyatIrthika janene anulakSIne kathana kare che. A viSayane manukSIna gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prA pUche che 3- 'aNNausthiyANaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.10 sU.1 anyatIthikamatanirUpaNam 203 jAva-parUveM ti' gautamaH pRcchati,-he bhadanta ! anyathikA:-anyatIthikAH khalu evaM vakSyamANaprakAreNa AkhyAnti kathayanti yAvata-marUpayanti prarUpaNAM kurvanti, yAvatkaraNAt 'bhASante, prajJApayanti' iti saMgrAtham / teSAM vaktavyaviSayamAha-'jAvaiyA rAyagihe nayare jIvA' yAvanto rAjagRhe nagare jIvA vartante 'evaiyANaM jIvANa No cakiyA koi suhavA, duIvA,' etAvatAM rAjagRhanagarasthAnAM sarveSAM jIvAnAm na zaknuyAt ko'pi puruSaH sukhaM vA, duHkhaM vA upadarzayitum , ityagreNa sambandhaH / kiyatparimitamityAha-jAva-kolaTThigamAyamavi, / nippAcamAyamavi, kalamamAyamavi' adhikam , adhikataram , adhikatamaM tu dUre AstAm , pratyuta yAvat kolAsthikamAtramapibadaraguTikAmAtramapi, niSpAtramAtramapi vallavaNakapramANamapi kaLAyamAtramapi 'maTara' iti bhASA prasiddhasya pramANamAtramapi 'mAsamAyamavi, muggamAyamavi, jUyAmAyamavi, likkhAmAyamavi, abhinivadRttA, uvadaMsittae' mASa-mAtramapi mASa-'uDada' iti bhASAmasiddham mudgamAtramapi mudga (muMga iti bhASApasiddham ) yUkA'aNNautthiyA NaM bhaMte ! evaM -AekkhaMti, jAva paruveMti' he bhadanta ! anya tIrthikajana jo aisA kahate haiM yAvat prarUpita karate hai-yAvat zabda se bhASaNa karate haiM, prajJApita karate haiM ki 'jAvaiyA rAyagihe nayare jIvA' ki jitane bhara bhI jIva rAjagRha nagara meM haiM 'evaiyArNa jIvANaM koi suhaM vA duhaM vA' ina saba jIvoM ke sukha ko athavA duHkha ko koI bhI jIva adhika, adhikatara aura adhikatama kI to bAta ho kyA hai 'jAva kolaDhigamAyamavi, nippAvamAyamavi, yAvat bera kI guThalI jitanA bhI vAla ke yA canA ke jitanA bhI 'kalamamAyamavi' maTara ke jitanA bhI, 'mAsamAyamavi' uDada ke jitanA bhI, 'muggamAyamavi' mUMga ke jItanA bhI, "jUyAmAyamavi' yUkA-jUM ke bhaMte! evaM AikkhaMti, jAva parUveMti ' he mahanta ! bhanyamatavAhInI mere kathana kare che, evuM je bhASaNa kare che, evI je prajJApanA kare che ane evI je prarUpaNA 4re cha'jAvaiyA rAyagihe nayare jIvA' gRha nagaramA 28i | cha. 'evaiyANaM jIvANaM koi muhaMvA duhavA' te samarata lavAnAM sumane mathavADa:mane keipaNa vyakita adhika, adhikAra, ane adhikatamanI te vAtaja zuM karavI. 'jAva kolaTigamAyamavi, nippAvamAyamavi', parantu mAranA jiyA reTA, 3 pAsa athavA yA resA, 'kalamamAyamavi' 18 28, 'maasmaaymvi| ma428, 'muggamAyamavi' bhA 289, 'jayAmAyamavi' yU. (5) reTalA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre mAtramapi, likSAmAtramapi abhinivartya bahiH niSkAzya upadarzayituM no zaknuyAt kazcit iti pUrveNAnvayaH, 'se kahameyaM bhaMte ! evaM' tata kathametat he bhadanta ! evam ? ko'pi puruSaH rAjagRhanagarasthasarvajIvAnAM mukhaM duHkhaM vA bahiH niHsArya pradarzayituM na samathaH iti yad anyatIrthikaH pratipAdinaM tat kiM satyamiti praznaH, bhagavAnAha-- 'goyamA ! jaM gaMte aNNautthiyA evaM AikkhaMti, jAva-micchaM te evaM AIsu' he gautama ! yat te anyayUyikAH -anyatIthikAH evam uktamakAreNa AkhyAnti yAvat-bhASante, prajJApayanti, prarUpayanti, te anyatIthikAH evam uktamakAraM mithyA AhuH / 'ahaM puNa goyamA ! evaM AikvAmi, jAva-parUvemi' he gautama ! ahaM punaH ahaM tu evaM vakSyamANaprakAreNa AkhyAmi yAvat--bhASe, prajJApayAmi, prarUpayAmi, yat'sabbaloevi ya NaM sadhvajIvANaM No cakiyA, koi suhaM vA, taM ceva, jAvajitanA bhI, likkhAmAyamavi' lIkha ke jItanAbhI 'abhinivvade'ttA' bAhara nikAla kara "uvadaMsittae' dikhalAne ke liye 'No cakkiyA' samartha nahIM hai| so kahameyaM bhaMte! evaM' he bhadanta ! unakA yaha kathana aisA hI hai-arthAta satya hai kyA? isa ke uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! (jaM NaM te aNNautthiyA' jo ve anyatIrthikajana "evaM Aikvati jAva micchaMte evaM AhaMsu' aisA kahate haiM yAvat-bhASaNa karate haiM, prajJApita karate haiM, prarUpita karate haiM. so ve isa prakArase mithyA kathana karate haiM / 'ahaM puNa goyamA ! maiM to he gautama ! 'evaM AikkhAmi' isa viSaya meM aisA kahatA hUM -yAvat-'bhASaNa karatA hUM prajJApita karatA hUM, prarUpita karatA hUM ki 'savvaloe vi ya gaM savvajIvANaM koi suhaM vA taM ceva jAva uvadaMsittae likkhAmAyamavidIyA prabhAmA 54 abhinivvadRttA' mA2 |ddhiine 'utradaMsittae' matAvAne ' No cakkiyA' samartha nathI. 'kahameyaM bhaMte ! evaM' to he bhadanta! zuM temanuM te kathana satya che? tena vAma bhApatA mahApAra prabhu 3 - 'goyamA !' gautama ! 'jaM NaM te aNNautthiyA evaM AikvaMti jAva micchaMte evaM AIsa' anya matavAdIo evuM je kahe che, bhASaNa kare che, prajJApanA kare che ane prarUpaNA recha, ta tamanu 4thana bhithA (18) sabhA, 'ahaM puNa goyamA gautama ! to 'evaM AipakhAmi' me 17, mAya 43 , jJApita 67 mane 5354 // 437 sapaloe vi ya NaM sabajIvANaM koI muhaMvA taMva jAra zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.10 sU.1 anyatIthikamatanirUpaNam 205 upadaMsittae' sarvaloke'pi ca sarvajIvAnAM na zaknuyAt ko'pi puruSaH sukhaM pA, tadeva pUrvoktaM sukhaM duHkhaM vA yAvat-upadarzayitum , yAvatkaraNAt 'kolAsthikamAtramapi, niSpAvamAtramapi, kalAyamAtramapi, mASamAtramapi, mudgamAtramapi, yUkAmAtramapi, likSAmAtramapi, abhinivartya' iti saMgrAhyam / gautamastatra kAraNaM pRcchati-se keNaNaM?' tat kenArthena ? kena kAraNena he bhadanta ! uktarItyA mocyate? bhagavAnAha-'goyamA ! ayaM NaM jaMbuddIve dIve, jAva-visesAhie parikkheveNaM paNNatte' he gautama ! ayaM khalu jambUdvIpo dvIpaH yAvat-parikSepeNa paridhinA vizeSAdhikaH prajJaptaH, yAvatkaraNAt 'savvadIvasamuhANaM sancanmaNo cakkiyA' samastaloka meM bhI saba jIvoM ke koi sukha athavA duHkha ko bAhara nikAla karake dikhalAne ke liye samartha nahIM hai| yahAM yAvat zanda se 'kolAsthikamAtramapi, niSpAvamAtramapi, kalAyamAtramapi, mASamAtramapi, mudgamAtramapi, yUkAmAtramapi, likSAmAzramapi abhinirvatya' isa pUrvokta pATha kA saMgraha huA hai| aba gautama isa viSaya meM kAraNa jAnane kI icchA se prabhu se pUchate haiM ki 'se keNaTeNaM' he bhadanta ! aisA Apa jo kahate haiM so isameM kyA hetu hai-isake uttara meM prabhu kahate haiM ki-goyamA' he gautama ! 'ayaM gaM jaMbuddIve dIve jAva visesAhie parikkheveNaM paNNattA' yaha jo jambUdIpa nAma kA dvIpa hai ki jo paridhi se vizeSAdhika kahA gayA hai -arthAt jisakI paridhi kucha vizeSAdhika hai aise pIche Aye hue pATha se isa paridhi kA pramANa vyakta kiyA jA cukA hai-isI pATha ko spaSTa samajhane ke liye yahA~ yAvat pada se 'savvadIvasamudANaM savva uvadaMsittae No cakkiyA' samasta sAnA samasta vAna supa athavA hamane eranA ThaLiyA AdinA jeTaluM paNa bahAra kADhIne batAvavAne koI samartha nathI. ahIM jAva (yAvat) payo kolasthikamAtramapi, niSpAvamAtramapi, kalAyamAtramapi, mAtramAtramapi, mudgamAtramapi yukAmAtramapi, likSAmAtramapi abhinirvatya' A pUrvokta sUtrapATha grahaNa karI che. gautama svAmInI prazna-se keNaTreNaM? mahanta ! medhuM bhA5 AR cha ? gautama svAmIna na rain mApatA mahAvIra prabhu cha- 'ayaM gaM 'jaMbuddIce dIye jAva pisesAhie parikkheSeNaM paNNAttA' yA sUtramA 'jAva' padathI je sUrapATha grahaNa karAya che te pUrvokata tamaskAya prakaraNamAM ApavAmAM Avela che. A sUtrapATha bUdIpanI vizALatA batAve che. te sUvapATha nIce pramANe che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhagavatIsUtra tarAe savvakhuDAe baTTe tellApUyasaMThANasaMThie vahe, rahacakkavAlasaMThANasaMThie saMThANasaMThie barDe, pukkharakaNNiyA paDipuNNacaMda saMThANasaMThie, evaM joyaNasayasahassaM AyAmavikAMbheNaM, tiSNijoyaNasayasahassAiM solasasahassAI duNNiya sattAvIse joyaNasae tiNNiyako se aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasa aMgulAI arddhagulaM ca kiMci' iti saMgrAhyam deve NaM mahiiDhie, jAvamahANubhAge egaM mahaM, savilevaNaM, gaMdha samuggayaM gahAya taM avaddAlati' devaH khalla mahardhikaH yAvat- mahAdyutikaH, mahAbalaH, mahAyazAH, mahAnubhAgaH ekaM mahat vizAlaM savilepanaM vilepanena sahitaM kenApi lepena mudritaM gandhasamudgakam gandhasaMbhRtasaMpuTa vizeSaM gRhItvA = AdAya taM gandhasamudgakam avadArayati udghATayati, 'taM avadAttA' tad udghATaya 'jAva - iNAmeva kaTTu kevalakappaM jaMbu khuDAe vahe tellApyasaMThANasaMThie vaha rahacakavAlasaMThANasaMThie bahe, pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie vahe, paDipuNNacaMdasaMThANasaMThie, egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkha bheNaM, tiNNijoyaNasayasahassAI sosahassAiM doNi ya sattAvIse joyaNasae tiSNikose aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasa aMgulAI addhagulaM ca kiMci' isa pAThakA saMgraha kiyA gayA hai aise jambUdvIpa nAmake dvIpa meM 'deveNa mahiiTie jAva mahANubhAge egaM mahaM savilevaNaM gaMdha samuggayaM gahAya taM avaddAle ti' koi maharddhika, evaM mahAprabhAvazAlI deva eka bar3e bhArI vizAla vilepanayukta Dibbe ko ki jisameM gaMdhadravya khUba bharA ho lekara khola deve aura 'taM avadAlettA' kholakara phira vaha 'jAva ' savvadI muddANaM savva khuDDAe vaTTe tellApUyasa ThANasaMThie baTTe, raha cakkavAla saMThANasaMThie vaha, pukkharakaNNiyA saMThANasaMThie vahe, paDipuNNacaMda saMThANa saMThie, egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, tiSNi joyaNasaya sahassAiM solasa sahassAI doNi ya sattAvise joyaNasae tiSNikose aTThAvIsa ca dhaNusaya terasa aMgulAI arddhagulaM ca kiMci ' A je jamuddopa nAmanA dvIpa che, te eka lAkha yeAjananA AyAma vibhavALA che. tenI piridha 316227 ceAjana traNa keza, 28 dhanuSa ane 13aa AMgaLathI paNa adhika che. mevA yUtIya nAbhanA dvIpabhAM ' deveNaM mahiDraDhie jAva mahANubhAge egaM mahaM savilevaNaM gaMdhasasuggayaM gahAya taM avaddAle ti ' oSTha mahARiddhi, bhaDDAdhuti, mahAyaza, mahAmala ane mahAprabhAvathI yukta hAya evA deva eka ghaNA vizALa gadha dravyathI sapUrNa rIte bharelA vizALa vilepanayukata DakhkhAne lAvIne kheAlI nAkhe, ane 'taM avadAlettA' tene 'bholI nAbhIne 'jAvaiNAmeva kaTTu kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacankiA TIkA za.6 u.10 mU.1 anyatIrthikamatanirUpaNam 207 tIvaM dIvaM tihiM accharA nivAehi tisattakkhutto aNupariyaTittANaM havaM AgacchenjA' yAvat idam evaM kRtvA, ayamahaM prasthita ityevamuccArya kevala. kalpaM sampUrNam jambUdvIpaM dvIpaM tribhiH cappuTikAnipAtaH madhyamAiguSThasaMyogAghAtajanyadhvanijanakacchoTikAvyApAraiH trisaptavArama ekaviMzativArAna anuparyaTaya __ pradakSiNIkRtya khalu zIghram Agacchet punaH parAvartena bhagavAnAha'se pUrNa goyamA ! se kevalakappe jaMbUddove dIve tehiM ghANapoggalehiM phuDe ?' he gautama ! tat nUnaM nizcitamavazyaM sa kevalakalpo jambUdvIpo dvIpaH taiH pUrvoktaH ghANapudgalaiH sampUrNajambUdvIpavyAptatvAt tadvartijanaghrANapraviSTagandhapudgalaiH spRSTaH sparzaviSayI kRto nu ? gautamaH svIkaroti-'haMtA, phuDe' he bhadanta ! hanta satyam sarvatra prasRtaiH janaghrANapraviSTagandhapudgalaiMH jambUdvIpo nUnaM spRSTaH vyAptaH / tato bhagavAnAha-cakkiyA gaM goyamA ! kei tesiM ghANapoggalANaM iNAmeva kaTu kevalakappaM jaMbuddIva dIvaM tihiM accharAnivAehiM tisattakhutto aNupariyaTTittA NaM havaM AgacchenjA' use lekara 'yahamaiM calA' aisA kaha kara isa samasta jambUdvIpa ke 21 bAra 3 cuTakI bajAnemeM jitanA samaya lagatA hai itane samaya meM cakkara lagAkara zIghra vApisa AjAve to kaho 'goyamA' he gautama! 'se gRNaM se kevala kappe' niyamase vaha kevalakalpa-sampUrNa 'jambUddIve dIve' jambU dvIpa ina pUrvokta ghrANa pudgaloM se jambU dvIpavartI janoMkI ghrANaindriya meM praviSTa gaMdha pudgaloM se-spRSTa ho jAyagA na ? gautama kahate haiM 'haMtA, phuDe' hAM bhadanta! vaha samasta jambUdvIpa janaghrANapraviSTa gandha pudgaloM se niyama se vyApta ho jaavegaa| taba prabhu kahate haiM 'cakkiyA NaM goyamA ! kei tesiM ghANapoggalANaM kolaDhimAyamavi jAva uvadaMtihiM accharAnivAehiM tisattakhutto aNupariyaTTittANaM havvaM AgacchejjA' tene (hAthamAM laIne "A upa " evuM kahIne traNa capaTI vagADatA jeTalo samaya lAge eTalA samayamAM te samasta jaMbudvIpanI 21 vAra pradakSiNA karIne pitAne sthAne paa| bhAvI taya che. to 'goyamA gautama ! 'se praNa se kevalakappe niyamathI te sa pUrNa 'jaMbuddIve dIve' hI5 the pUrvarita gAyI- (mudIpamA rahetA lokenI dhrANendriyamAM pravezelAM gaMdhapagalethI) sparzaze ke nahIM sparzAya? gautama svAmI 4 cha- 'hatA. phaDe' , saha-ta! te samasta mUhI5 nApraviSya gandhapudagalothI avazya vyApta thaI jaze. tyAre mahAvIra prabhu temane pUche che ke cakkiyA gaM goyamA! kei tesiM ghANapoggalANaM kolahimAyamavi jAva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.8 bhagavatIsage kolaTThiyamAyamavi jAva-uvadaMsicae ? he gautama ! zaknuyAt pArayet khalu, kazcit teSAM ghrANapudagalAnAM jambUdvIpavyAptajanaghrANapraviSTagandhapudgalAnAm kolAsthikamAtramapi yAvat-niSpAvAdimAtramapi abhinitya bahiH niSkAsya upadarzayituM zaknuyAt ? iti pUrveNAnvayaH / gautamaH prAha-'No iNaDhe samaDhe' he bhadanta ! nAyamarthaH samarthaH, teSAM jambUdvIpavyAptajanaghrANapraviSTagandhapudgalAnAmatisUkSmatayA amUrtasadRzatvAt piNDAkAratayopadarzayituM na zakyate, bhagavAnAha-'se teNaDhaNaM jAva-uvadaMsettae' he gautama ! tat tenArthena yAvatasittae' he gautama ! to koI aisA bhI hai jo una ghrANa pudgaloM ko jambUdvIpavartI janoM kI prANa indriya meM praviSTa hue gandhapudgaloM ko kolAsthikamAtra bhI- bera kI guThalI jitane bhI bAhara nikAla karake yAvat dikhalAne ke 'cakkiyA' samartha hai kyA? yahAM yAvatpada se -'nippAvamAyamavi, kalamamAyamavi, mAmamAyamavi, muggamAyamavi, jUyAmAyavi, likkhAmAyamavi abhinivardRttA' isa pATha kA saMgraha huA hai| isa para gautama prabhu se kahate hai ki 'No iNa? samaDhe' he bhadanta aisA artha samartha nahIM hai-arthAt koI bhI vyakti aisA nahIM hai jo una jambUdvIpavartIjanoM ke ghrANavartI gaeNdhapudgaloM ko unakI nAka meM se bera kI guThalI Adi jitanI bhI mAtrA meM bAhara nikAlakara dikhalA sake kAraNa ki-ve jambUdvIpa vyApta jana ghrANavI gaMdha pudgala atisUkSma hone ke kAraNa amUrta jaise hote haiM-isaliye piNDAkAra rUpameM unheM dikhalAne kI zakti kisI bhI vyakti meM nahIM ho sakatI hai| isa para prabhu unase kahate hai 'se teNaTTaNaM jAva uvadaMsettae' uvadaMsittae' gautama ! sudIpatI nAnI prANendriyamA pradezAta apugtomAMthI, boranA ThaLiyAthI laIne lIkha paryantanA pramANa jeTalA gaMdhapudagalene bahAra kADhIne batAvavAne zuM kaIpaNa vyakita zakitamAna heya che? ahIM "yAvata' padathI vAla pramANa, vaTANuM pramANa, aDada pramANu, maga pramANa, jU pramANu ane lIkha pramANune bahAra kADhIne" A sUtrapATha grahaNa thayela che. gautama svAmI he cha- 'No iNaDhe samadraM' 3 tra ! 45 vyati evuM karI zakatI nathI. jaMbUDhIpavatI, lekenI dhrANendriyamAM pravezelAM gapudagalo ati sUkSama hovAne lIdhe amUrta jevAM ja hoya che. tethI piDAkAra rUpe temane batAvavAnI zakita keIpaNa vyaktimAM saMbhavI zakatI nathI. tethI beranA ThaLiyA jeTalAM gadhapudagalene 59 mA paDhI matAvAna bha pa pati 4yatI nathI. 'se teNaTeNaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 prameyacandrikATIkA za.6 u.10 ma.2 jIvasvarUpanirUpaNam sarvaloke'pi ca sarvajIvAnAM na ko'pi puruSaH mukhaM duHkha vA bahiH naSkAsya piNDAkAratayA zaknuyAt upadarzayitum // 1 // jIvavaktavyatA mUlam-'jIve NaM bhaMte ! jIve, jIve jIve ? goyamA! jIve, tAva niyamA jIve, jIvevi niyamA jIve ! jIve NaM bhaMte ! neraie, neraie jIve ? goyamA ! neraie tAva niyamA jIve, jIve puNa siya neraie, siya aneriie| jIveNaM bhaMte ! asurakumAre, asurakumAre jIve ? goyamA! asurakumAre tAva niyamA jIve, jIve puNa siya asurakumAre, siya No asurkumaare| evaM daMDao bhANiyabo jIva-vemANiyANaM / jIvai bhaMte ! jIve, jIve jIvai goyamA! jIvai tAva niyamA jIve, jIva puNa siya jIvai, siya No jIvai / jIvai bhaMte ! neraie, neraie jIvai ? goyamA ! neraie tAva niyamA jIvai jIvai puNa siya neraie, siyaaneraie / evaM daMDao Neyatvo jAva-vemANiyANaM / bhava siddhie NaM bhaMte ! neraie, neraie bhavasiddhie ? goyamA ! bhavasiddhie siya neraie, siya aneraie, neraie vi ya siya bhavasiddhie, siyaabhavasiddhie evaM daMDao jAva-vemANiyANaM // 2 // isI taraha se he gautama ! samasta lokavartI samasta jIvoM ke mukha duHkha ko bhI koi bhI puruSa badarikA kI guThalI Adi jitanA bhI bAhara nikAla kara piNDAkAra rUpa se dikhalAneke liye samartha nahIM ho sakatA hai ||suu0 1 // jAva uvadasettae / gautm| megA rIte samasta sabhA 2 / samasta vAnA sukha ane duHkhane paNa bAranA ThaLiyA jeTalA pramANamAM paNa bahAra kADhIne piMDAkAra rUpe batAvavAne koIpaNa vyakita samartha hotI nathI ke sa. 1 | zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre chAyA - jIvaH khalu bhadanta ! jIvaH jItraH 1 gautama ! jIvastAvad niyamAdajIvaH, jIvospi, niyamAdjIvaH / jIvaH khalu bhadanta ! nairayikaH, nairayiko jIvaH ? gautama ! nerayikastAvad niyamAd jIvaH, jIvaH punaH syAd nairayikaH syAda anairayikaH, jIvaH khalu bhadanta ! asurakumAraH, asurakumAro jIvaH ? gautama / asurakumArasvAvad niyamAd jIvaH, jIvaH punaH syAd ! asurakumAraH syAd na asurakumAraH / evaM daNDako bhaNitavyaH, yAvad-vaimAnikAjIvavaktavyatA'jIve NaM bhaMte! jIve, jIve jIve' ityAdi / sUtrArtha - ( jIve NaM bhaMte! jIve, jIve jIve) he bhadanta ! kyA jIva caitanyarUpa hai yA caitanya jIvarUpa hai ? (goyamA) he gautama! (jIve tAva niyamA jIve jIvevi niyamA jIve) jIva to niyama se caitanya rUpa hai tathA caitanya bhI avazya hI jIvarUpa hai / (jIveM NaM bhaMte ! neraie, neraie jIve) he bhadanta / jIva nairayika hai ki nairayika jIva hai ? goyamA) he gautama! (neraie tAva niyamA jIve) nairAyaka to niyama se jIva hai (jIve puNa siya nerahae, siya aneraie) para jo jIva hai vaha nairayika bhI ho sakatA hai aura nairayika nahIM bhI ho sakatA hai| (jIve NaM bhaMte ! asurakumAre, asurakumAre jIve) he bhadanta ! jIva asukumAra rUpa hai ki asurakumAra jIvarUpa hai ? (goyamA) he gautama! (asurakumAre tAva niyamA jIve, jIve puNa 210 jIva vaktavyatA 'jIveNa bhaMte ! jIve jIve jIve ?' 4tyAhi sUtrArtha - ( jIveNaM bhaMte! jIve, jIve jIve ? ) he lahanta ! caitanyazya che caitanya va35 che ? ( goyamA ! ) De gautama ( jIve tAva niyamA jIve jIve viniyamA jIve) to niyamathI caitanyazya che. tathA caitanyapazu avazya lava 354 che. (jIve NaM bhaMte! neraie, neraie jIve ?) se mahanta ! 4 nairamiGa nerayi4 va che ? (goyamA !) he gautama! (neraie tAtra niyamA jIve) nairayi to niyamathI (avazya) 04 va che, (jIve puNa siya neraie, siya aneraie ) paNa je jIva che te nairacaka paNa hei zake che. ane anayika paNa hAI zake che. ( jIve NaM bhaMte ! asurakumAre, asurakumAre jIve ? ) he mahanta ! suramubhAra3ya hoya che ! asurakumAra avazya hoya he ? [goyamA ! ] De gautabha (asurakumAre tAba niyamA jIve jIvepuNa siya asurakumAre, siya No asura " zrI bhagavatI sUtra : pa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.6 u.10 sU.2 jIvasvarUpanirUpaNam 211 nAm / jIvati bhadanta ! jIvaH, jIvo jIvati ? gautama ! jIvati tAvada niyamAd jIvaH, jIvaH punaHsyAd jIvati, syAd na jIvati / jIvati bhadanta ! nairayikaH, nairayiko jIvati ? gautama ! nairayikastAvad niyamAd jIvati, jIvati punaHsyAd nairayikaH, syAd anarayikaH / evaM daNDako jJAtavyaH yAvatsaya asurakumAre, siya No asurakumAre) asurakumAra to niyama se jIvarUpa hai, para jo jIva hai vaha asurakumAra nahIM bhI ho sakatA hai| ( evaM daMDao bhANiyavvo jAva vemANiyANaM, isa taraha se daNDaka yAvat vaimAnika taka kahalenA caahiye| (jIvai bhaMte ! jIve, jIve jIvaha ?) he bhadanta ! jo prANadhAraNa karatA hai vaha jIva hai ki jIva hai vaha prANa dhAraNa karatA hai? (goyamA) he gautama! (jIvai tAva niyamA jIve jIve puNa siya jIvaha siya No jIvai) jo jItA hai-prANadhAraNa karatA hai-vaha to niyama se jIva hai para jo jIva hai vaha prANoM-10 dravyaprANoM ko dhAraNa karatA bhI hai aura nahIM bhI karatA hai| (jIvai bhaMte ! neraie, neraie jIvai) he bhadanta! jo jItA hai--prANadhAraNa karatA hai vaha nairayika kahalAtA hai ki jo naiyika hotA hai vaha prANa dhAraNa karatA hai aisA kahA jAtA hai? (goyamA) he gautama ! (neraie tAva niyamA jIvai, jIvai puNasiya neraie siya aneraie) jo nairayika hotA hai vaha to niyama se prANoM kamAre) asurazubhAra to mAzya 71 354 che, 5952 pAya che te asa mAra DA paNa za cha bhane asurabhA2 nayI 5 / zatA. [evaM daMDao bhANiyavyo jAva vemANiyANaM] me pramANe mAni paya-tana na. jIvaha bhaMte ! jIve, jAve jIvai ? ] 3 mahanta ! ? prANa ghA265 72 cha ta cha, 75 che te pAe dhAraNa 42 cha ? (goyamA!) gautama ! [jIvaDa tAva niyamA jIve, jIve puNa siya jIvai siya No jIvai] 27ve cha - prANa dhAraNa 42 thete te avazya jIva che, paNa je jIva hoya che te :prANane - 10 dravya prANene dhAraNa 42 pa cha bhane nathI pa rte| ( jIvai bhaMte ! neraie, neraie jIvai ) he bhadanta ! je prANa dhAraNa kare che athavA jIve che tene naiyika kahevAya che, ke je yi DAya che te prANu dhAraNa 42 cha me upAya cha ? [goyamA !] 3 gautama! [neraie tAva niyamA jIvai, jIvai puNa siya neraie:siya aneraie] je nairayika (nAraka) hoya che te te avazya prANane dhAraNa kare che, paNa je prANone dhAraNa karanAra hoya che te nairayika hoya che paNa kharo ane nathI . paNa hate. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 bhagavatIsatre vaimAnikAnAm / bhavasiddhikaH khalla bhadanta ! narayikaH, nairayiko bhavasiddhikaH gautama ! bhavasiddhikaH syAd nairayikaH, syAd anarayikA, nairayiko'pi ca syAd bhavasiddhikaH, syAd abhavasiddhikaH / evaM daNDako yAvad-vaimAnikAnAm / / sU. 2 TIkA-jIvAdhikArAta tadavizeSavaktavyatAmAha-'jIve NaM bhaMte' ityAdi / 'jIveNaM bhaMte ! jIve, jIve jIve' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! jIvaH khalu ko dhAraNa karatA hai, para jo prANAMko dhAraNa karatA hai vaha nairayika hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai (evaM daDao Neyanvo jAva vemANiyANa) isI tarahase daNDaka yAvat vaimAnika paryanta jAnanA caahiye| ( bhavasiddhieNaM bhaMte! neraie, neraie bhavasiddhie ) he bhadanta ! jo bhavasiddhika hotA hai vaha nairayika hotA hai ki jo nairayika hotA hai vaha bhavasiddhika hotA hai ? (goyamA) he gautama! (bhavasiddhie siya neraie, siya aneraie, neraie vi ya siya bhavasiddhie siya abhavasiddhie' jo bhavasiddhika hotA hai vaha nairayika bhI ho sakatA hai aura anairayika bhI ho sakatA hai| tathA jo nairayika hotA hai vaha bhavasiddhika bhI hotA hai aura abhayasiddhika bhI hotA hai / "evaM daMDao jAva vemANiyANa' isI tarahase daNDaka yAvat vaimAnika taka jAnanA caahiye| TIkArtha-jIca kA adhikAra cala rahA hai isaliye sUtrakAra jIva ke viSaya meM vizeSa baktavyatA kA kathana kara rahe hai- isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki 'bhaMte !' he bhadanta ! 'jIveNaM bhaMte jIve, jIve (evaM Dao NeyavvA jAva vemANiyANaM ) me04 pramANe vaimAni 5-tanA 6.44 sabhA [ bhavasiddhieNaM bhaMte ! neraie neraie bhavasiddhie ?] he bhadanta ! je bhavasiMhika hoya che te nairayika hoya che, ke je narayika hoya te bhavasihika DAya che ? [goyamA !] 3 gautama ! [bhavasiddhie siya neraie, siya aneraie, neraie ci ya siya bhavasiddhie siya abhavasiddhie 12 avasi4i DAya che te narayika paNa hoI zake che ane anairika paNa hoI zake che, tathA je nAraka hoya che te masi paDA cha bhane mAsidhi paY 3 : cha. [eva daMDao jAva vaimANiyANaM ] me pramANe mAnisa -tanA 64 59samapA. - TIkartha- jIvane adhikAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAra chavanA viSayamAM vizeSa vakatavyatAnuM kathana kare che- gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke 'te, mahanta ! 'jIveNaM bhaMte jIve. jIve jIve ta nya35 cha, yatanya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.10 mu.2 jIvasvarUpanirUpaNam 213 ki jIvaH caitanyam ? athavA jIvazcaitanya jIvo banate ? atra prathamajIbapadena jIvasya, dvitIyena tu caitanyasya grahaNAduktapraznaH saMgacchate / bhagavAnAha'goyamA ! jIve tAva niyamA jIve, jIve vi niyamA jIve', he gautama / jIvacaitanyayoH parasparamavinAbhAvasambandhatvAt jIvastAvat niyamAd avazyayena jIvaH caitanyaM vartate, athaca jIvo'pi caitanyamapi niyamAd avazyameva jIva iti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'jIveNaM bhaMte ! neraie, neraie jIve ?' he bhadanta ! jIvaH khalu ki nairayiko bhavati ? nairayiko vA kiM jIvo bhavati ? jIve' jIva caitanyarUpa hai ? yA caitanya jIvarUpa hai ? yahAM para prathama jIva pada jIva kA vAcaka hai aura dvitIya jIvapada catanyakA vAcaka hai isaliye yaha prazna saMgata hojAtA hai / isa ke uttarameM prabhu gautama se kahate haiM ki- 'goyamA!' he gautama! 'jIve tAva niyamA jIve, jIve vi niyamA jIve' jIva meM aura caitanya meM paraspara avinAbhAva saMbaMdha hai- isa kAraNa jIva niyamataH caitanyarUpa haiM tathA caitanya bhI niyamataH jIvarUpa hai / tAtparya yaha hai ki jIva ke vinA caitanya aura caitanyake vinA jIva kI kahIM para bhI upalabdhi nahIM hotI haiMisaliye jahAM para jIvatva haiM vahAM caitanya hai aura jahAM para caitanya hai vahAM para jIvatva haiM / jIvatva ko choDakara caitanya kA aura catanya ko choDakara jIvatvakA svatantra sadbhAva isaliye nahIM pAyA jAtA haiM / aba gautama prabhuse pUchate haiM ki- 'jIveNaM bhaMte ! neraie, neraie jIve?' he bhadanta! jIva kyA nairayika rUpa hotA hai ? yA nairayika jIvarUpa jIvarUpa che? ahIM paheluM "jIva' pada jIvanuM vAcaka che, ane bIjuM "jIva' pada caitanyanuM vAcaka che. tethI praznamAM asaMgatatA rahetI nathI. gautama svAmInA te praznane uttara mApatA mahAvIra prabhu 4 cha- 'goyamA!' gautama ! 'jIve tAva niyagA jIve, jIve vi niyamA jIve' mA bhane caitanyamA 52252 avinAmA samaya hoya che, te kAraNe jIva niyamathI ja caitanyarUpa che, tathA maitanya paNa niyamathI ja jIvarUpa che. A kathananuM tAtparya e che ke jIva vinA caitanyanI ane caitanya vinA jIvanI kaI paNa sthaLe saMbhAvanA hatI ja nathI, tethI jyAM jIvatva che tyAM cautanya hoya che, ane jyAM caitanya hoya che tyAM jIvatva paNa hoya che. chevatva sivAyanA caitanyane ane caitanya sivAyanA chevatvano svataMtra sadabhAva A kAraNe jovAmAM AvatuM nathI. have gautama 2pAbhI mahAvIra prasune yevo bhaR pUche che De- 'jIve NaM bhaMte! neraie, neraie jIve? " BET! 2vi735 hAya , 25 135 ddaay| zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatI bhagavAnAha-'goyamA ! nerae tAva niyamA jIve, jIve puNa siya neraie, siya aneraie' he gautama ! nairayikastAvat niyamAjIvaH prANadhAraNadharmavacAt , kintu jIvaH punaH syAt kadAcit nairayiko bhavati, narakaprAyogyakarmabaMdhanAt , syAt-kadAcit anairayiko bhavati narakamAyogyakarmabandhA'bhAvAt ? 'jIveNaM hotA hai ? isake uttarameM prabhu gautamase kahate hai ki- 'goyamA' he gautama ! 'neraie tAva niyamA jIve jo nairayika hotA hai vaha to niyama se jIvarUpa hotA hai para 'jIve puNa siya neraie, siya aneraie' jo jIva hai vaha nairayika bhI ho sakatA hai aura anairayika bhI ho sakatA hai| nairayika yaha jIvakI eka paryAya hai aura yaha paryAya usakA vyApya dharma hai-jIva vyApaka hai-jaise vRkSatva kI paryAya-ziMzapAtva Adi vyApya hote haiM aura vRkSatva usakA vyApaka hotA hai, vyApya meM niyamataH vyApaka kA sadbhAva rahatA hai para vyApaka meM niyamataH amuka vyApya rahegA hI.aisA niyama nahIM hai vaha bhI raha sakatA hai aura avivakSita dasarA bhI vyApya raha sakatA hai isI taraha se jahA~ para nairayika paryAya hogI vahA~ niyamataH usakA vyApaka jo jIvatva hai, vaha rahegA para jIvatva ke sadbhAva meM nArakitva paryAya rahe bhI aura na bhI rahe- isIliye sUtrakAra ne 'siya neraie siya aneraie' aisA kahA hai| daza 10 ___ uttara- goyamA!' 3 gautama! 'neraie tAva niyamA jIve 're yi khAya cha ta to niyamayI 4 7135 DAya cha, 5 ' jIve puNa siya neraie, siya aneraie / 05 che teta yi para DAI za cha bhane anerayika paNa hoI zake che. "nairayika" te te jIvanI eka paryAya che, ane te paryAya tene vyApya dharma che. jIva vyApaka che. jema sIsama (eka prakAranuM vRkSa) vRkSatvanI paryAyarUpa hovAthI tene " vyApya che ane vRkSatva tenuM vyApaka" che. vyApane te niyamathI ja vyApakamAM saddabhAva rahe che, paNa vyApakamAM amuka vyAya hAya ja e. niyama nathI. vyApakamAM te amuka vyApya hoI paNazake che ane amuka bIjuM vyAkhyA paNa hoI zake che. e ja pramANe jyAM nairayika paryAya haze tyAM tenuM vyApaka chavatva te niyamathI ja haze, paraMtu jIvana sadbhAvamAM nArakitva paryAya rahe paNa kharI ane na 595 27. tethI / sutradhAre siya neraie siya aneraie' me 4thana jyu che. pAMca Indriya, traNa baLa, Ayu ane zvAsocchavAsa, e 10 prANa hoya che te 10 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u.10 sa.2 jIvasvarUpanirUpaNam 215 maMte! asurakumAre, amurakumAre jIve ? gautamaH pRcchati-he bhadanta ! jIvaH khalu kim asurakumAraH ? asurakumAro vA evaM kiM jIvaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! asurakumAre tAva niyamA jIvaH, jIvaH puNa siya asurakumAre, siya No amurakumAre' he gautama ! asurakumArastAvad niyamAd avazyameva jIvaH, jIvastu punaHsyAt kadAcid asurakumAro bhavati, syAt kadAcit na asurakumAraH, kadAcid asurakumArabhinno'pi bhavatItyarthaH, 'evaM daMDao bhANiyabvo, prANoM ko-pA~ca 5 indriya tIna 3 bala aura Ayu tathA zvAsocchvAsa ye daza prANa hote haiM-inameM se apane 2 yogya proNoM ko jo dhAraNa karatA hai vaha jIva hai. nAraka jIva 10 prANoM ko dhAraNa karatA hai isaliye vaha jIva rUpa hai / apane 2 yogya prANoM se jIne vAlA jo jIva hai vaha jaba narakaprAyogya karma kA baMdha karatA hai- taba vaha nArakaparyAya pAtA hai aura jaba usake narakamAyogya karma ka baMdha nahIM hotA hai taba vaha nArakaparyAya vAlA bhI nahIM hotA hai / 'jIve NaM bhaMte ! asurakumAre asurakumAre jIve?' gautama prabhuse pUcha rahe haiM ki he bhadanta ! jo asurakumAra deva hai vaha jIva rUpa hai ki jIva asurakumAra devarUpa hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM ki-'goyamA' he gautama ! 'asurakumAre tAva niyamA jIve, jIve puNa siya asurakumAre, siya No asurakumAre' asurakumAra jo deva hai vaha to niyama se jIva rUpa hai para jo jIva hai vaha asurakumAra deva ho bhI aura nahIM bhI ho, anya aura asurakumAra se bhinna praNemAMnA pite pitAne yogya prANene je dhAraNa kare che tene jIva kahe che. pita pitAne gya prANethI jIvanAro je jIva hoya che, te jyAre nAraka paryAyane yogya karmane baMdha kare che, tyAre nArakaparyAya prApta kare che. paNa jyAre te nArakaparyAyane yogya kamano baMdha karato nathI, tyAre te nAraka paryAyamAM utpanna thato nathI. gautama svaamiin| prazna- 'jIveNaM bhaMte ! asurakumAre asurakumAre jIve ?' he bhadantA je asurakumAra deva che te zuM chavarUpa hoya che ke jIva asurakumAra devarUpa hoya che? uttara- 'goyamA ! 8 gautama ! 'anurakumAre tAva niyatA jIve, jIve puNa siya asurakumAre, siya No asurakumAre ' masumAra devatA niyamathI / jIvarUpa hoya che, paNa je jIva che te asurakumAra deva hoya che paNa khare ane na paNa hoya - aTa asurazumAra sivAyanI anya paryAya3 pazu za che. evaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 bhagavatIso jAva-vemANiyANaM' evaM nairayikAmurakumAravadeva daNDako bhaNitavyaH yAvatavaimAnikAnAm , samuccayajIvAdArabhya vaimAnikaparyantapaJcaviMzatidaNDakA vijnyeyaaH| jIvaprastAvAta punaH gautamaH pRcchati-'jIvai bhaMte ! jIve, jIve jIvai ?' he gautama ! yo jIvati prANAn dhArayati sa jIvaH ucyate ? athavA yo jIvaH sa jIvati prANAn dhArayati ? bhagavAnAha-goyamA ! jIvai tAva niyamA jIve, jIve puNa siya jIvai, siya No jIvaI' he gautama ! yo jIvati prANAna dhArayati, satAvat niyamAd avazyameva jIvo bhavatyeva jIvabhinnasyAyuSkarmAbhAvena jIvanA'bhAvAt,kintu yo jIvaH sa punaHsthAt kadAcid jIvati nairayikAdidazAyAMparyAyarUpa ho 'evaM daMDao bhANiyanvo jAva vemANiyANaM' nairayika asurakumAra kI taraha hI vaimAnika taka daNDaka kahanA cAhiye arthAt samuccaya jIva se lekara vaimAnika paryanta 25 daMDaka jAnanA jIva ke prastAva ko lekara gautama prabhuse pUchate haiM ki-'jIvai NaM bhaMte! jIve, jIve jIvaI' he bhadanta ! jo jItA hai arthAt prANoM ko dhAraNa karatA hai vaha jIva kahalAtA hai ki jo jIva hotA hai vaha prANoM ko dhAraNa karatA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki-'goyamA' he gautama ! 'jIvai tAva niyamA jIve, jIve puNa siya jIvai, siya No jIvaI' jo prANoMko dhAraNa karatA hai vaha niyamase jIva hotA hai para jo jIva hotA hai vana prANoMko dhAraNa karatA bhI hai aura nahIM bhI dhAraNa karatA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jIva jo jItA hai vaha Ayukarma karma ke sadbhAva se hI jItA hai ataH jIvase bhinna padArthameM 'daMDao bhANiyando jAva vemANiyANaM' nA24 bhane asurabhAranI bhara vaimAnike, paryaMtanA daMDaka kahevA joIe. eTale ke amuccaya jIvathI laIne vaimAnike sudhInA 25 daMDaka samajavA. va gautama svAbhI chapane anubhakSIne prabhArI prazna pUche cha-'jIvaha bhate! jIve. jIve jIvaDa ?? mahanta ! re 7ve che - prAcIna dhA291 42 cha- te 7 gaNAya che, ke je jIva hoya che te prANene dhAraNa kare che ? tene javAba ApatA bhaDAvIra prabhu cha- 'goyamA! gautama ! 'jIvaDa tAva niyamA jIve. jIve puNa siya jIvai siya No jIvaI' re pAne pA295 42 cha ta to niyamathI / jIva gaNAya che, paNa je jIva hoya che te prANene dhAraNa paNa kare che ane nathI paNa dhAraNa karate. A kathananuM tAtparya A pramANe che- jIva je jIve che (jIvana dhAraNa kare che) te AyukarmanA sadbhAvathI ja jIve che, tethI jIvathI bhinna padArthamAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 prameyacandrikA TIkA za. 6 u.10 mR.2 nItrasvarUpanirUpaNam prANAn dhArayati, syAt kadAcitu siddhAvasthAyAM na jIvati. siddhasya prANadhAraNAtmakajIvanAbhAvAt / gautamaH pRcchati - 'jIvai bhaMte ! neraie, neraie jIvai ?' he bhadanta ! yo jIvati prANAn dhArayati sa nairayikaH 1 athavA yo nairayikaH sa jIvati - prANAn dhArayati ? bhagavAnAha - goyamA ! neraie tAtra niyamA jIvai, jIvai puNa siya neraie, siya aneraie' he gautama yo nairayikaH satAvat niyamAt avazyaM jIvati prANAn dhArayatyeva, saMsAriNaH Ayukarma kA sadbhAva nahIM hone se usameM jIvanatva kA abhAva hotA hai| kintu jo jIva hotA hai vaha kadAcit jItA hai aura kadAcit nahIM jItA hai so isakA tAtparya yaha hai ki jIva jaba nAraka Adi paryAya kI sthiti meM hotA hai taba to vaha prANoM ko dhAraNa karatA hai - isaliye vaha avazya hI jItA hai aura jaba vaha siddhAvasthA meM virAjamAna hotA hai-taba vaha prANadhAraNarUpa jIvana se rahita hotA hai kyoM ki siddhAvasthA meM eka cetanA rUpa prANakA hI sadbhAva mAnA gayA hai, indriyAdi 90 dravyaprANoM kA nahIM isaliye vaha nahIM jItA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM 'jIvai bhaMte ! neraie, neraie jIva' he bhadanta ! jo jItA hai-prANoM ko dhAraNa karatA hainairayika hai, athavA jo nairayika hai vaha prANoM ko dhAraNa karatA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki - 'goyamA ' neraie tAva niyamA jIvaha, jIvaha puNa siya neraie siya aneie' he gautama! jo nairafyaka hotA hai vaha niyama se prANoM ko dhAraNa karane rUpa jIvana se Ayuka`nA sAva nahIM hAvAthI temAM jIvanatvanA abhAva hAya che. parantu je va hAya che te kayAreka jIve che ane kayAreka jIvaaA nathI, A kathananuM tAtpaya e che ke jIva jyAre nAraka Adi paryAyanI sthitimAM hoya che, tyAre te te prANAne dhAraNa kare che, tethI te avazya jIve che, ane jyAre te sidhdhAvasthAmAM virAjamAna thAya che tyAre te prANadhAraNarUpa jIvanathI rahita hoya che, kAraNa ke sidhdhAvasthAmAM eka cetanArUpa prANanA ja sadbhAva mAnyA che, indriyAdi 10 dravyaprANAnA tyAM sadbhAva kahyo nathI, tethI evA jIva jIvatA nathI, ema kahI zakAya che. hava gautama svAmI mahAvIra alune govo azna pUche che ! ' jIvai bhaMte ! neraie, neraie jIvai' De mahanta ! je jIve che-prANAne dhAraNa kare che--te naiyika che ke je nairayika che te prANeAne dhAraNa kare che ? tenA uttara mApatA mahAvIra prabhu De : ' goyamA ! neraie tAva niyamA jIvai, jIvai puNa siya neraie, siya aneraie ' he gautama! me nairayiDa hoya che te to vaha zrI bhagavatI sUtra : pa Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhagavatIsUtre sarvasyaiva prANadhAraNadharmakatvAta, yastu jIvati prANAn dhArayati sa puna:syAt kadAcita nairayiko bhavet syAt kadAcit na nairayikaH nairayikabhinno'pi bhavet prANadhAraNasya sarveSAM sadbhAvAt / ' evaM daMDao Neyabvo jAvavaimANiyANaM' evaM daNDako jJAtavyaH yAvat- ( vaimAnikAnAm, gautamaH pRcchati - 'bhavasiddhie NaM bhaMte ! neraie, neraie bhavasiddhie ? ' he bhadanta ! yo bhavasiddhikaH sa khalu nairayiko bhavati, yazca khalu nairayikaH sa bhavasiddhiko bhavati ! bhagavAnAha - 'goyamA ! bhavasiddhie siya neraie, siya aneraie, neraie viyasiya bhavasiddhie, siya abhavasiddhie' he gautama ! bhavasiddhikaH syAt kadAcit jItA hai kyoM ki saba hI saMsArI jIva dharmavAle haiM / para jo jItA hai- prANoM ko nairayika bhI ho sakatA hai aura nairayika arthAt nairayika se bhinna bhI ho sakatA hai dhAraNa karane rUpa dharmakA sabameM sadbhAva pAyA jAtA hai| 'evaM daMDao yacco jAva vemANiyANa' isI taraha se daNDaka yAvat vaimAnikoM takakA jAnanA cAhiye / aba gautama pUchate haiM- 'bhavasiddhieNaM bhaMte ! neraie, neraie bhavasiddhie' he bhadanta ! jo bhavasiddhaka hotA hai, vaha nairafyaka hotA hai yA jo nairayika hotA hai vaha bhavasiddhika hotA hai? isa prazna ke uttara meM prabhu gautamase kahate haiM ki - 'goyamA ! bhavasiddhie siya neraie siya aneraie' he gautama! jo bhavasiddhika hotA hai kadAcit nairayika bhI ho sakatA hai aura kadAcit anairniyamathI ja prANene dhAraNa karavArUpa jIvana jIve che, kAraNu ke samasta saMsArI jIve prANu dhAraNa karavArUpa dha vALA heAya che. paNa je jIve che, prANAne dhAraNa kare che-- te nairiyaka paNa hAI zake che ane nairayikathI bhinna paryAyavALA paNa hAi zake che, kAraNa ke AzAne dhAraNa 42vA35 dharmanI sadbhAva to madhI paryAyAmAM hoya che. ' evaM daMDao dhAraNa nahIM bhI ho / kyoM ki prANa dhAraNa karane rUpa karatA hai - vaha sakatA hai prANoM ko " yo jAtra vemANiyANaM' pramANe vaibhAniGa paryantanA honA viSayabhAM samajavuM. have gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che ke- bhavasiddhieNaM bhaMte ! neraie, neraie bhavasiddhie ? ' he lahanta ! nebhavasidhdhima hoya he te nairi hAya che, ke je nairiyaka hoya che te bhavisadhdhika hAya che ? uttara- 'goyamA ! bhavasiddhie siya neraie siya aneraie ' he gautama! je bhavasighdhika hoya te kayAreka aucika paNa hAi zake che ane kayAreka anaici zrI bhagavatI sUtra : pa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikA TIkA za.6 u.10 sU.3 anyatIrthikamatanirUpaNam 219 nairayikaH, syAta kadAcit anairayiko'pi, evaM nairayiko'pi ca syAtkadAcit bhavasiddhikaH, syAt kadAcit abhavasiddhiko'pi bhavet , 'evaM daMDao, nAva-vemANiyANaM' evaM nairayikasya bhavasiddhikena saha AlApakavadeva daNDako jJAtavyaH yAvad-vaimAnikAnAm / / sU0 2 // anytiirthikvktvytaa|| mUlam-aNNautthiyANaM bhaMte ! evaM AikkhaMti, jAvaparUveMti evaM khalu savve pANA, bhUyA, jIvA, sattA egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti, se kahameyaM bhaMte! evaM? goyamA! japaNaM te aNNautthiyA, jAva-micchaM te evaM AhaMsu, ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi, jAva-parUvemi-atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA; egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti, Ahacca sAyaM, atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA egaMtasAyaM veyaNaM veyaMti, AhaJca asAyaM veyaNaM veyaMti, atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA vemAyAe veyaNaM veyaMti, Ahanca sAyamasAyaM / se keNaTreNaM. ? goyamA! neraiyA egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti, Ahacca sAyaM, bhavaNavai-vANamaMtara-joisa-vemANiyA egaMtasAyaM veyaNaM veyaMti yika bhI ho sakatA hai isI taraha 'neraie vi ya siya bhavasidie siya abhavasiddhae' jo nairayika hotA hai vaha bhI bhavasiddhika bhI ho sakatA hai aura abhavasiddhika bhI ho sakatA hai| 'evaM daMDao jAva vemANiyANaM' nairayika ke bhavasiddhika ke AlApaka ko tarahase hI yAvat vaimAnikoM taka kA daNDaka jAnanA cAhiye ||suu0 2 // para DA za: che, me pramANe neraie viya siya bhavasiddhie, siya abhavasiddhie' je nAraka heya che te kayAreka bhavasidhdhika paNa hoI zake che ane kayAreka abhavasidhika 5 5 . evaM daMDao jAva vemANiyANaM' yinA masibus AlApakanI jema ja vaimAnike paryantanA daMDakanA AlApake paNa samajavA | sU. 2 | zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 bhagavatIsUtre Ahacca asAyaM, puDhavikkAiyA, jAva- maNussA vemAyAe veyaNaM veyaMti Ahacca sAyasamAyaM se teNadveNaM0 // sU. 3 // khalu chAyA - anyayUthikAH khau bhadanta ! evam AkhyAnti yAvat-prarUpayantievaM khalu sarve prANAH, bhUtAH, jIvAH, saccAH ekAntaduHkhAM vedanAM vedayanti, tat kathametat bhadanta ! evam ? gautama ! yat te anyayUthikAH, yAvat mithyA te evam AhuH, ahaM punargautama ! evam AkhyAmi, yAvat-marUpayAmi - astyekakA atIrthika vaktavyatA 'aNNautthiyANaM bhaMte !" ityAdi / sUtrArtha - (aNNautthiyANaM bhaMte ! evaM AikvaMti, jAva paruveMti, evaM khalu savve pANA, savve bhUyA, sab jIvA, savve sattA, eta dukha veyaNaM veyaMti se kaha meyaM bhaMte ? evaM ) he bhadanta ! anyatIrthikajana isa prakAra se kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki samasta prANa, samasta bhUta, samasta jIva, samasta satva ekAnta duHkharUpa vedanA ko bhogate haiM to he bhadanta ! unakA aisA kahanA kyA satya hai ? ( goyamA) he gautama! (jaM NaM te aNNautthiyA jAvagicchaM te evaM AhaMsu ) jo ve anya yUdhika aisA kahate haiM yAvata prarUpaNA karate haiM- so ve saba asatya kahate haiM / ( ahaM puNa goyamA ! evaM kkhAmi, jAva parUvemi, atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA sattA, egata anyatIthi kavaktavyatA Ai 'aNNautthiyANaM bhate ! chatyAhi sUtrArtha - ( aNNautthiyANaM bhaMte ! evaM Aikkhati, jAva parUveMti, evaM khalu savve pANA, sabve bhUyA, sacce jIvA, sacce sattA, egaMtadukha veyaNa' veyaMti se kahameya bhaMte ! evaM ?) he mahanta ! anya tIrthaMkA evuM kahe che, evI prarUpaNA kare che ke samasta prANa, samasta bhUta, samasta jIva ane samasta sattva ekAnta duHkharUpa vedanA (sukhanA aMzathI paNa rahita haiAya evI duHkharUpa vedanAne) logave cha. to he mahanta ! temanuM te uthana zuM satya che ? [ goyamA ! ] he gautama! [jaM NaM te aNNautthiyA jAva micchraM te evaM AhaMsu ] te anya yUtha hai| khe je kahe che, bhAkhe che, prajJApanA kare che ane prarUpaNA kare che, te badhuM te asatya cha. (ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi, jAva parUvemi, atthegaiyA pANA, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacankiA TIkA za.6 u.10 ma.3 anyatIrthikamatanirUpaNam 221 prANAH, bhUtAH, jIvAH, saccAH, ekAntaduHkhAM vedanAM vedayanti, AhatyasAtam , astyekakAH prANAH. bhUtAH, jIvA, sacAH ekAntasAtAM vedanAM vedayanti, Ahatya asAtAM vadanAM vedayanti, astyekakAH prANAH, bhUtAH, jIvAH, sattvA vimAtrayA vedanAM vedayanti, Ahatya sAtamasAtam / tat kenAphaina ? gautama ! nairayikA ekAntaduHkhAM vedanAM vedayanti, Ahatya sotam , dukkha veyaNaM veyaMti, AhacasAyaM, atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA, egaMta sAyaM veyaNaM veyaMti Ahaca asAyaM veyaNaM veyaMti) para he gautama ! maiM aisA kahatA hUM yAvat prarUpaNa karatA hUM ki kitaneka prANa, bhUta, jIva aura sattva ekAnta duHkharUpa vedanAko bhogate hai, aura kadAcit sukha ko bhI bhogate haiN| tathA kitaneka prANa, bhUta, evaM satva ekAnta sukharUpa vedanA ko bhogate haiM aura kadAcit duHkha ko bhogate haiN| tathA (atthegaiyA pANA bhUyA jIvA sattA) kitaneka prANa, bhUta, jIva aura sattva (vemAyAe veyaNaM veyaMti, Ahacca sAyamasAya) vividharUpa se vedanA ko bhogate haiM arthAt kadAcita sukha ko aura kadAcit duHkha ko bhogate haiN| (se keNaTeNaM) he bhadanta ! aisA pUrvokta kathana Apa kisa kAraNa se karate haiM ? (goyamA) he gautama ! (neraDyA egaMtadukkhaMveyaNaM veyaMti Ahaca sAyaM) nAraka jIva ekAnta duHkharUpa vedanA ko bhogate haiM aura kadAcit sukha ko bhI bhogate haiN| (bhavaNavaha-vANamaMtara-joisa-vemANiyA egeMtabhUyA, jIvA, sattA. egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti, Ahaca sAyaM, atthegaiyA pANA, bhUyA, jIga sattA, egaMta sAya veyaNaM veyaMti Ahaca asAyaM veyaNaM veyaMti) paNa he gautama! huM evuM kahuM chuM, evuM vizeSa pratipAdana karUM chuM, evI prajJApanA karuM chuM ke keTalAka prANa, bhUta, jIva ane sattva ekAnta duHkharUpa vedanAnuM vedana kare che kayAreka sukha paNa bhagave che. tathA keTalAka prANa, bhUta, jIva ane sattva ekAnta su535 vehanAnu vehana rai cha bhane 4yAre hu: paY mAgave che. tathA ( atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA) 21 Ae, bhUta, 71 bhane satva (vemAyAe veyaNaM veyeti, Ahacca sAyamasAyaM) vividha3 vahanAne lAgave che gele 3 // 24 suma bhane yA24 humana mAgave . (se keNaDhaNaM.) maha-! mA5 / / 4 / 20 me 3. cha1 (goyamA !) . gautama ! ( neraiyA egaMtadukkha veyaNaM veyaMti Ahacca sAyaM) nA24 0 ati du:35 vahanAne lAgave che ane yA24 suma zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 - bhagavatIsUtre bhavanapati-vAnavyantara-jyotiSka-caimAnikAH ekAntasAtAM vedanAM vedayanti, AhatyAsAtam , pRthivIkAyikA yAvat manuSyA vimAtrayA vedanAM vedayanti, Ahatya sAtamasAtam, tat tenArthana0 // mU. 3 // TIkA-jIvAdhikArAdeva tadvizeSavaktavyatAmAha-'aNNautthiyA NaM bhaMte !' ityAdi / 'aNNautthiyA NaM bhaMte ! evaM AikkhaMti, jAva-paruti' gautamaH pRcchani-he bhadanta ! anyayUthikAH anyatIrthikAH khalu evaM vakSyamANaprakAreNa AkhyAnti, yAvat-bhASante, prajJApayanti, prarUpayanti yat 'evaM khalu savve sAyaM veyaNaM veyaMti, Ahacca asAyaM, puDhavikAiyA jAva maNussA vemAyAe veyaNaM veyaMti-Ahacca sAyamasAyaM-se teNaTeNaM0) bhavanapati, vAnapyantara, jyotiSka aura vaimAnika ekAntasukharUpa vedanA ko bhogate haiM aura kadAcit duHkha ko bhI bhogate haiN| pRthivIkAyika se lekara yAvat manuSya taka ke jIva vividharUpa se vedanA ko bhogate haiMarthAt- ye kadAcit sukha ko aura kadAcit duHkha ko bhogate haiN| isa kAraNa he gautama ! maine aisA pUrvokta rUpa se kahA hai| TIkArtha-sUtrakAra ne isa mUtra dvArA jIva kA adhikAra cala rahA hone ke kAraNa isI se saMbaMdha rakhane vAlI bAta ko kahA haiisameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-'aNNautthiyA NaM bhaMte ! evaM AikvaMti, jAva parUveti' he bhadanta ! anyamatAvalambI jana jo aisA kahate haiM yAvat bhASaNa karate haiM prajJApita karate haiM, aura sAgave che. (bhavaNavaivANamaMtara - joisa - vemANiyA egaMtasAyaM veyaNaM, veyati Ahacca asAya, puDhavikkAiyA jAva maNussA vemAyAe veyaNaM veyati - Ahacca sAyamasAya se teNadreNa0) bhavanapAta, pAnavyanta2, jyotiSa: mane mAni: / ekAnta sukharUpa vedanAne bhegave che ane kayAreka duHkha paNa bhegave che. pRthvIkAyikathI laIne manuSya paryantanA cha vividharUpe vedanAne bhegave che - eTale ke kyAreka sukha bhagave che ane kayAreka duHkha bhogave che. he gautama! te kAraNe meM evuM (pUrvokata) thana yuche. TIkArthajIvana adhikAra cAlI rahyo che, te kAraNe sUtrakAre A sUtramAM nA sukhaduHkhanuM pratipAdana karyuM che. temAM anya matavAdIonI mAnyatAnuM khaMDana karIne svasidhdhAMtanI mAnyatAnuM pratipAdana karyuM che. gautamasvAmI prabhune e prazna pUche che ke * aNNa utthiyANaM bhaMte ! evaM AikvaMti, jAva parUveti , 3 mahanta ! anya matavAdIo evuM je kahe che, evuM je vizeSa kathana (bhASaNa) kare che, evI je prajJApanA 42 cha bhane savAre 535 / 42 cha 'evaM khalu savve pANA, savve bhUyA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za. 6 u.10 mu.3 anyatIrthikamatanirUpaNam 223 pANA, bhUyA, jIvA, sattA, egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti' evaM khalu avazya bhAvena sarve prANAH, bhUtAH, jIvAH, sattvAH, ekAntaduHkhAm ekAntaduHkhaM yasyAM sA tathAvidhA sukhalezavarjitA, tAM vedanAM vedayanti-anubhavanti, 'se kahameyaM bhaMte ! evaM ?' tat he bhadanta ! kathametat evam ? anyatIthikAnAmetat kathanaM kiM satyameva ? iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA ! ja NaM te aNNautthiyA, jAva-micchaM te evaM AIsu' he gautama ! yat khalu te anyayUthikA anyatIrthikAH yAvat-evam-AkhyAnti, bhASante, prajJApayanti, prarUpayanti yat-sarva prANAH, bhUtAH, jIvAH, satvAH, ekAntaduHkhAM vedanAM vedayanti, te anyatIvikA mithyA evam AhuH uktavantaH 'ahaM puNa goyamA ! evaM AikakhAmi, jAva-parUvemi' he gautama ! ahaM punaH evaM vakSyamANaprakAreNa prarUpaNA karate haiM ki- 'evaM khalu savve pANA, mavve bhUyA, savve jIvA, save sattA, egaMtadukkha veyaNaM veyaMti' samasta prANa, samasta bhUta, samasta jIva aura samasta sattva sukha ke aMza se rahita ekAntarUpa se aisI duHkharUpa vedanA kA hI anubhava karate haiM- so (se kameyaM bhaMte ! evaM) he bhadanta ! aisA unakA kathana kyA aisA hI hai- arthAta kyA satya hI hai ? -isa prazna ke uttara meM prabhu unase kahate haiMki 'goyamA' he gautama ! 'jaM gaM te aNNautthiyA jAva micchaM te evaM AhaMsu' jo ve anyamatAvalambIjana aisA kahate haiM, bhASaNa karate haiM, prajJApita karate haiM, prarUpaNA karate haiM ki samasta prANa, bhUta jIva aura sattva ekAnta duHkharUpa vedanAko hI bhogate haiM so unakA aisA kahanA sarvathA mithyA hai / 'ahaM puNagoyamA ! evaM AikkhAmi savve jIvA, save sattA, egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti ' sabharata prA], samasta bhUta; samasta jIva ane samasta sarva sukhanA aMzathI rahita evI ekAnta duHkharUpa vanAnI 1 anubhava re che. t| (kahameyaM bhaMte ! evaM?) mahanta! tebharnu A prakAranuM kathana zuM satya che? gautama svAmIne praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu 49 cha / 'goyamA' gautama! 'jaMNaM te aNNautthiyA jAva micchaM te evaM AhaMsa' manyamatAlI ne mere 47 cha, mere mApa re cha; evI je prajJApanA kare che ane evI che prarUpaNa kare che ke samasta prANa, bhUta, jIva ane sattva ekAnta duHkharUpa azAtavedanAnuM ja vedana kare che, te temanuM kathana sarvathA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bhagavatIyatre AkhyAmi, yAvat-bhASe, prajJApayAmi, prarUpayAmi yata-'atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti, Ahacca sAyaM' santi eke kecit prANAH, bhUtAH, jauvAH, saccA ekAntaduHkharUpAM vedanAM vedayanti, Ahatya-viziSya kadAcidityarthaH sAtarUpAM vedanAM vedayanti, athaca 'atthe gaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA egaMtasAyaM veyaNaM vedayaMti, Ahaca asAyaM veyaNaM veyaMti' santi eke kecana prANAH, bhUtAH, jIvAH, ekAntasAtAM duHkhAmizritasukharUpAM vedanAM vedanti, kintu Ahatya kadAcit yasAtAM duHkharUpAM vedanAM vedayanti, 'atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA vemAyAe veyaNaM jAva parUvemi' isa viSayameM merA to aisA kathana hai, aisA bolanA hai, aisI prajJApanA evaM prarUpaNA hai ki 'atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA, egata dukkha veyaNaM veyaMti, Ahaca sAyaM' kitaneka aise prANa, bhUta, jIva aura satya haiM jo ekAntarUpase duHkharUpavedanAko hI bhogate haiM parantu hAM kadAcit hI unako aisA avasara milatA hai ki jisameM ve sAtarUpa sukharUpa-vedanAkA bhI anubhava kara lete haiN| 'atthegaiyApANA bhUyA jIvA sattA egaMtasAyaM veyaNaM vedayaMti Ahacca asAyaM veyaNaveyaMti' tathA kitaneka aise bhI prANa, bhUta jIva aura satva haiM jo ekAntarUpase sukharUpa vedanA kA hI anubhava karate haiM-duHkharUpa vedanAkA aMza bhI jisameM mizrita nahIM hotA hai, parantu hAM kabhI hI esA avasara unheM bhI prApta ho jAtA hai ki jisameM ve duHkharUpa vedanA kA bhI anubhava karalete hai / 'atthegaiyA pANA, bhUyA jIvA, bhiyyA (masatya) 4 che. 'ahaM puNa goyamA! evaM AikvAmi, jAva parUvemi' he gautama ! A viSayamAM huM te evuM kahuM chuM, evuM vizeSa kathanarUpa pratipAdana karU chu bhane mevI pra35 43 chu- atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA sattA, egaMta dukkha veyaNaM veyaMti, Ahacca sAyaM seal lai j, bhUta, 72 mane sattva hoya che ke te ekAntarUpe duHkharUpa vedanAnuM ja vedana kare che, paraMtu hA, kayAreka temane paNa e avasara maLe che ke jyAre teo sAtArUpa - sukharUpa vedanAne paNa anubhava 421 2 cha. 'atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA egaMtasAyaM veyaNaM vedayaMti Ahacca asAyaM veyaNaM vayaMti' tathA 213 prANa, bhUta, 1 mane satva mei pay hoya che ke je ekAntarUpe sAtArUpa - sukharUpa vedanAno ja anubhava kare che. du:kharUpa vedanAne aMza paNa temAM mizrita raheto nathI-parantu kayAreka temane paNa e avasara prApta thAya che ke jyAre teo duHkharUpa vedanAne (asAtA vedanAne) paNa anubhava karI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.6 u.10 3 anyatIthikamatanirUpaNam 225 veyaMti, Ahacca sAyamasAyaM' santi eke kecana prANAH, bhUtAH, jIvAH, satvA vimAtrayA vividhayA mAtrayA iti vimAtrayA kadAcit sAtAm , kadAcit asAtAM vedano vedayanti, tadevAha-Ahatya kadAcit sAtA'sAtaM, kadAcit sukharUpAM kadAcit duHkharUpAM vedanAM vedayantItyarthaH, gautamastatrakAraNaM pRcchati'se keNadveNa' he bhadanta / tat kenArthena ? kimarthamevamucyate etAdrazavaiSamye ki kAraNam ? ke kete santica ? bhagavAnAha 'goyamA ! neraDyA egaMta dukakhaM veyaNaM veyaMti, Ahacca sAyaM' he gautama! nairayikA ekAntaduHkhAma atyantaduHkharUpAM vedanAM vedayanti, Ahatya kadAcit sAtAM sukharUpAM vedanA vedayanti, tathAhi-nairayikANAmAtyantikaduHkhavedanAzIlatve'pi upapAtena sattA vemAyAe veyaNaM veyaMti Ahacca sAyamasAyaM' tathA kitaneka prANa, bhUta, jIva aura sattva aise bhI hai jo vimAnAse vividhaprakArase kadAcit sAtA kA kadAcit asAtAkA anubhava karate haiN| yahI bAta 'Ahaca sAyamasAyaM' isa sUtrAMza dvArA vyakta kI gaI hai / gautamasvAmI isa viSayameM kAraNa jAnanekI icchAse prabhuse pUchate haiM ki 'se keNaTaNaM' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM arthAt isa prakArakI viSamatA kA kyA kAraNa hai ? aura kaunase ve aise jIva haiM jo pUrvokta sthitivAle haiM ? isake uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'neraiyA egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti, Ahacca sAya' nAraka jIva hI aise haiM ki jinheM apane jIvanameM kabhI hI sukharUpa vedanAkA anubhava hotA hai-jIvanabhara unheM ekAntarUpase . 'atthegaiyA pANA, bhUyA, jIvA, sattA vemAyAe veyaNaM veyaMti, Ahacca sAyamasAyaM tathA at Y, bhUta, 4. mane satva me paNa hAya re vimAtrAthI - vividha prakAre kayAreka sAtavedanAne ane kyAreka asAtavedanAne manula 43 cha. me pAta 'Ahacca sAyamasAyaM' mA sUtrAMza dvArA vyata 42vAmA AvI che. have gautama svAmI tenuM kAraNa jANavAne mATe A pramANe prazna pUche che'sekennttrennN?13-t! me mA5 zA 22 / / ? meTA prAnI viSamatAnuM zuM kAraNa che? ane Ape darzAvyA pramANenI sthitivALA jIvo kyA kayA cha ? tanA uttara bhApatA mahAvIra pralu he cha- "goyamA!' gautama / 'neraDayA egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti, Ahaca sAyaM' nA24 7mevA DAya cha bhane pitAnuM jIvanamAM kadIpaNa sukharUpa vedanAnI anubhava paNa thatA nathI-temane te jIvanabhara zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre tIrthakarajanmAdimahotsavaprasaGge devasya karmaNA prayogadvArA ca sukhavedanA. saMbhavAt uktaMca- 'uvavAraNa va sAyaM neraio devakammuNA vAtri' 'atha ekAntasukhavedakajIvAnAha 'bhavaNavai vANamaMtara - joisa-vemANiyA egatasAyaM veyaNaM, veyaMti Aca asAyaM' bhavanapati - vAnavyantara- jyotiSka- vaimAnikAH devAH ekAnta sAtAm atyantasukharUpAM vedanAM vedayanti, Ahatya kadAcittu parasparAhananapriyavastuviyogAdiSu asAtAM duHkharUpAM vedanAM vedayanti / atha tRtIyaprakAra vedakajIvAnAha - 'puDhavikkAiyA, jAva- maNussA bemAyAe veyaNaM veyaMti' pRthivI duHkharUpa vedanAkA hI anubhava karanA paDatA hai / yadyapi nArakajIvoM ko atyanta duHkhavedanA zIla hI kahA gayA hai, parantu yahAM jau unheM kadAcit sukhavedanA kA bhI anubhavakarttA prakaTa kiyA gayA hai so usakA kAraNa yaha hai ki nairayikajIva upapAtadvArA tIrthakara ke janma Adike prasaMga para devAdikoM ke prayogadvArA sukhavedanAvAle ho jAte haiM / kahA bhI hai ki 'uvavAeNavasAya neraio devakammuNA vA vi' aba ekAntataH sukhavedakajIvoMko kahate haiM 'bhavaNavaivANamaMtarajo isavemANiyA egatasAyaM veyaNaM veyaMti, Ahacca asAya' bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnikadeva ye saba atyanta sukharUpa vedanAko bhogate haiM tathA parasparake AhananameM aura priyavastuke viyoga Adike samaya meM asAtA - duHkharUpa - vedanAko bhI kadAcit bhogate haiN| aba sUtrakAra tRtIya prakArake vedakajIvoMkA kathana karane nimitta kahate ekAntarUpe asAtA vedanA (duHkharUpa vedanA) neAja anubhava karavA paDe che. jo ke nArAne atyanta du:khavedanAzIla ja kathA che, parantu kayAreka temane :sukharUpa vedanAne paNa anubhava thAya che. nArAne kayAre sukharUpa vedanAnA anubhava karyAM kahevAnuM kAraNa e che ke tIrthaMkaranA janma Adi mAMgalIka prasaMge nAraka jIvA devAdikanA prayoga dvArA sukharUpa vedanAvALA thAya che. kahyuM paNa che ke saareNavasAya neraio deva kammuNA vA vi' ve antataH sugbhave lavAnuM sthana azvAmAM Ave che. bhavaNavaI, bANamaMtarajoisa, vemANiyA egaMtasAyaM veyaNaM asAyaM' bhavanayati, vAnavyatara, jyotiSi bhane vaimAni devA atyanta, sumAiya sAtAvedanAnuM vedana kare che, paNa kayAreka tee asAtA vedanAne anubhava kare che. parasparanA AhananamAM (tADanamAM) ane priya vastune vibhAga thAya tyAre tee paNa duHkharUpa asAtAvedanAno anubhava kare che. have sUtrakAra trIjA prakAranA vedaka jIvAnuM uthana 42 - 'puDhavikkAiyA jAva maNussA vemAyAe veyaMti' pRthvI AAyika, , veyaMti, Ahacca 226 L zrI bhagavatI sUtra : pa Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 6 u. 10 sU. 4 nairayikAdyAhAranirUpaNam 227 kAyikA yAvat akAyika- tejaH kAyika- vAyukAyika- vanaspatikAyika pazcaikendriya - vikalendriya-paJcendriyatiryagyonika - manuSyA vimAtrayA vividhayA mAtrayA kadAcit duHkharUpA'sAtAM, kadAcit sukharUpasAtAM vedanAM vedayanti tadevAha'Ahacca sAyamasAya' Ahatya sAtamasAtam kadAcit sukharUpa, kadAcit duHkharUpAM vedanAM vedayantIti bhAvaH / ante upasaMharannAha' se teNaTTeNaM' he gautama ! tatu tenArthena evamucyate kecit prANAdayo jIvAH ekAntaduHkhAM vedanAM vedayanti ityAdyuktam // sU0 3 // nairapikAdyAhAravaktavyatA / mUlam - "neraiyA NaM bhaMte! je poggale attamAyAe AhAreMti, te kiM AyasarIrakhe ttogADhe poggale attamAyAe AhAreMti, aNaMtarakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti, paraMparakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti ? goyamA ! AyasarIrakhettogADhe poggale antamAyAe AhAreMti, No haiM 'puDhavikAiyA jAva maNussA bemAyAe veyaMti' pRthivIkAyika, yAvat aSkAyika, tejaHkAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika ye pAMca ekendriya jIva tathA vikalendriya jIva aura paMcendriyatiryaJca tathA manuSya ye saba vimAtrAse vividhamAtrAse kadAcit duHkharUpa asAtAko aura kadAcit sujarUpa sAtAvedanAko bhogate haiM isIbAtako 'AhaccasAyamasAyaM'' isa sUtrAMza dvArA prakaTa kiyA gayA hai / antameM viSayakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'se teNaTTeNaM' he gautama ! isI kAraNa maiMne aisA kahA hai ki kitaneka prANa bhUtAdikajIva ekAnnataH duHkharUpa vedanAkA anubhava karate haiM ityAdi // | sU.3 // akAyaka, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, e pAMca ekendriya jvA, tathA dvIndriyathI caturindriya pantanA vikalendriya jIveA, paMcendriya tiryaMcA tathA manuSya vividha mAtrAthI - kayAreka duHkharUpa asAtAnuM ane kyAreka sukharUpa sAtAvedanAnuM vedana 1re che. 4 vAtane 'Ahacca sAyamasAyaM' yA sUtrAMza dvArA vyasta tha4 che.mante viSayanA upasaMhAra 42tA sUtrabhara 4 che 'se teNaTTeNaM' 'he gautama! te bharale me evuM kahyuM che ke keTalAka prANu, bhUta, jIva, sattva ekAntataH duHkharUpa vedanAnuM vedana are che, DeTalAI suiya venAnuM vehana re che, ityAhi // sU. 3 // - zrI bhagavatI sUtra : pa Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre attarakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti, No paraMparakhetto gADhe, jahA neraiyA tahA jAva-vemANiyA NaM daMDao" | su. 4 chAyA - nairayikAH khalu bhadanta / yAn pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti te kim AtmazarIrakSetrAvagADhAn pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti, anantara kSetrAvagADhAna pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti, paraMparAkSetrAvagADhAn pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti ? gautama ! AtmazarIrakSetrAva nairayika AdikoM kI AhAravaktavyatA 9 228 'neraiyANaM bhaMte! ityAdi / sUtrArtha - (neraiyANaM bhaMte ! je poggale antamAyAe AhAreMti, te kiM AyasarIrakhe ttovagADhe poggale antamAyAe AhAreMti khepto gADhe poggale attamAyAe AhAreMti, paraMpara khetogADhe poggale antamAyAe AhAreMti ? ) he bhadanta ! nairayika jIva jina pudgaloM ko apane dvArA grahaNa karake apane AhAra ke viSayabhUta banAte haiM so ve kahAM para avagADha hote haiM- kyA jina AkAzapradezoM meM unakA zarIra avagADha- sthita hotA hai vahIM para sthata rahe hue hote haiM aura unhIM hI ko apane dvArA grahaNa kara AhAra ke viSayabhUta banAte haiM ? athavA - jo pudgala anantara kSetrAvagADha hote haiM unheM grahaNa kara ve apane AhAra ke viSayabhUta banAte haiM ? athavA jo pudgala paramparA rUpa se kSetrAvagADha hote haiM unheM grahaNa kara ve AhAra ke viSayabhUta banAte vairayika Adi vAnI AhAravatavyatA-- 'neraiyANaM bhaMte !' tyAhi sUtrArtha - neraiyANaM bhaMte! je poggale attamAyAe AhAreti, te kiM AyasarIrakhe to gADhe poggale attamAyAe AhAreMti, aNaMtarakhe togADe poggale attamAyAe AhAreMti, paraMparakhettogADhe pauggale attamAyAe AhAreM ti?) he bhadanta 1 nAraka jIvA je pudgalAne pete grahaNa karIne potAnA AhAranA upayogamAM le che, te pudgaleA kayA thAne avagAhita hoya che ! - zuM je AkAza pradezeAmAM temanuM zarIra avagADha (raheluM) hAya che, tyAM te pudgalA rahelAM hAya che ? ane temane ja grahaNa karIne te AhArarUpe upayogamAM le che ? athavA je pudgala anantara (anya) kSetramAM rahelAM hAya che temane grahaNa karIne te AhArarUpe upayAgamAM va che ? athavA paramparArUpe kSetrAvagADha hoya che. temane AhArarUpe upaceAmamAM le che! GM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.10 sU.4 nairayikAcAhAranirUpaNam 229 gADhAn pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti, na anantarakSetrAvagAdAn pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti, na paramparAkSetrAvagADhAn (pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti ) yathA nairayikA stathA yAvat-vaimAnikAnAM dnnddkH|| sU0 4 // TIkA-jIvAdhikArAdeva tadvizeSavaktavyatAmAha-' neraiyA gaM bhaMte' ityAdi / -- neraiyA NaM bhaMte ! je poggale attamAyAe AhAreMti' gautamaH haiM ? (goyamA! AyasarIrakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti, No aNaMtarakhettogADhe poggale, attamAyAe AhAreMti, No paraMparakhettogADhe jahA neraiyA tahA jAva vemANiyA NaM daMDao) he gautama ! nairayika jIva apanA zarIra jina AkAzapradezo meM avagADha hotA hai- unhIM pradezoM meM avagADha hue pudgaloM ko Atma dvArA grahaNa karake apane AhAra ke viSayabhUta banAtA haiM / anantara kSetrAvagADa hue pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa kara AhAra kA viSayabhUta nahIM banAte haiM aura na paraMparArUpase kSetrAvagADha hue pudgaloMko apane AhArakA viSayabhUta banAte haiM / jaisA yaha kathana nairayikoMke viSayameM kiyA gayA hai vaisA hI kathanarUpa daNDaka-yAvat vaimAnika daNDaka yAvat vaimAnika devoM takake viSayameM jAnanA cAhiye / TIkArtha-jIvakA adhikAra cAlU hai isIliye sUtrakArane isaviSayameM vizeSavaktavyatA kA yaha kathana kiyA hai, usameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'neraiyA NaM bhaMte ! je poggale attamAyAe AhAreMti' (goyamA ! AyasarIrakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreti, No aNaMtara' khettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti, No paraMparakhettogATe jahA neraiyA tahA jAca vemANiyA NaM daMDao) gautama ! // 24 71 tenu zarI2 2 mA pradezomAM avagADha (raheluM hoya che, te pradezamAM rahelAM yugalane AtmA dvArA grahaNa karIne potAnA AhArarUpe upayogamAM le che, anyakSetramAM rahelAM pudgalene AtmA dvArA grahaNa karIne te pitAnA AhArarUpe upayogamAM lete nathI, ane paramparArUpe kSetrAvagADha thayelAM pugalane paNa te AhArarUpe vAparata nathI. nArakenA viSayamAM ahIM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana vimAnike paryaMtanA daMDakamAM samajavuM TIkAtha- jIvane adhikAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAra te viSayane anulakSIne vizeSa vaktavyatAnuM A pramANe kathana kare che gautama svAmI mahAvIra prabhune me| prazna pUche che : neraiyANaM bhaMte ! je zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 bhagavatIsUtra pRcchati-he bhadanta ! nairayikAH khalu yAn pudgalAna AtmanA AdAya-gRhItvA Aharanti 'te kiM AyasarIrakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti ?' tAna kiMm AtmazarIrakSetrAvagADhAn svazarIrakSetra sthitAn pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti 'attaM' ityatra ArSatvAt tRtIyArthe dvitIyA bodhyAtataH 'AtmanA' ityarthaH athavA 'aNaMtarakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreti?' anantarakSetrAvagADhAn AtmazarIrAvagAhanakSetrApekSayA yadanantaram avyavahitaM kSetraM tatrAvagADhAn pudgalAn AtmanA AdAya gRhItvA Aharanti ?, athavA 'paraMparakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti ?' paramparAkSetrAvagADhAn AtmakSetrAt yadanantaraM kSetraM tatparakSetra tatparakSetrAvagADhAn pudgalAn AtmanA AdAya he bhadanta ! nairayika jIva jina pudgaloMkA apane dvArA grahaNa karake AhAra karate haiM 'te kiM AyasarIrakhettogADhe poggale attamAyAe AhAraiti' sove pudgala kyA apane zarIrarUpa kSetrameM sthita hote haiM aura unhIMkA ve apane dvArA grahaNa kara AhAra karate haiM ? athavA aNaMtarakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti ' jina AkAza pradezoMmeM apanA zarIra avagADha nahIM hai aise usa kSetra meM jo ki apane dvArA avagAhita kSetrase avyavahita hai vinA vyavadhAna ke lagA huA hai, avagADha hue sthita rahe hue pudgaloMko apane dvArA grahaNa karake unakA AhAra karate haiM athavA 'paraMparakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreti' apane zarIra dvArA avagAhita kSetrase avyavahita jo kSetra hai isa kSetrase bhI paravartI jo kSetra hai, usakSetrameM avagADha hue pudagalAMko apane dvArA AdAya-grahaNa karake unakA AhAra karatA poggale attamAyAe AhAreti' 3 mahanta! nA23 (r) / 2 pugatAna pAtAnA dArA asara zana mAhA2 3 // 52 cha, te ki AyasarIre khetogADhe poggale attamAyAe AhAraiti' te puzala zubhanA zarI235 kSetromA DAya cha ane je kSetramAM temanuM zarIra hoya te zarIre avagAhana eTale ke grahaNa karIne tamA bhADA23the upayogamA se che ? athavA-'aNaMtarakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti ? 2 mA pradezamA potArnu zarIra avasAda (29) tunathA evAM kSetramAM avagAhita (rahelAM) pudgalone grahaNa karIne teo potAnA AhArarUpe upagamAM le che? athavA- 'paraMparakhettogADhepoggale attamAyAe AhAraiti' potAnA zarIra dvArA avagAhita kSetrathI avyavahita (vinA vyavadhAne lAgeluM) je kSetra hoya che e kSetrathI paNa paravatI je kSetra che, te kSetramAM avagAhita pudagalene potAnA dvArA grahaNa karIne temane zu AhAra kare che ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.10 sU.4 nairiyAkAdyAhAranirUpaNam 231 gRhItvA Aharanti ? bhagavAnAha-goyamA ! AyasarIrakhettogADhe 'poggale attamAyAe AhAreMti' he gautama ! nairayikA AtmazarIrakSetrAvagADhAn pudagalAn AtmanA AdAya parigRhya Aharanti, 'No aNaMtarakhetogADhe poggale attamAyAe AhAreti' no anantarakSetrAvagADhAn svazarIrakSetrApekSayA'nantarakSetrAcahaiM isa prakAra ye tIna3 prazna haiM ina praznoMkA saMkSipta sAra aisA hai ki nAraka jIva jina pudgaloMko apane AhArarUpase grahaNa karatA haiM ve pudgala kahAM para avagADha rahatA haiM ? kyA jina kSetrameM unakA apanA zarIra avagAhita hai usI kSetrameM ve avagAhita hote haiM ? yA apane zarIra dvArA avagAhita hue kSetrase lage hue kSetrameM ve avagAhita rahate haiM ? yA isa kSetrase bhI Ageke kSetra meM ve avagAhita rahateM hai ? isake uttara meM gautamase prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! AyasarIrakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti' jinapudgaloMko nArakajIva apane AhArakA viSayabhUta banAte haiM ve pudgala jahA~ para unakA apanA zarIra avagAhita hotA hai, usI kSetra meM avagAhita hote haiM / ora unhIM pudgaloMko ve nArakajIva apane dvArA grahaNa karake AhArakA viSayabhUta banAte haiN| 'No aNaMtarakhettogADhe. poggale attamAyAe AhAreMti No paraMparakhettogADhe' anantara kSetra A prakAranA traNa prazna che te praznane bhAvArtha e che ke nAraka jIva je pudagalene potAnA AhArarUpe grahaNa kare che, te muddagale kayA kSetramAM avagADha sthita) hoya che?-- je kSetramAM temanuM pitAnuM zarIra avagAhita hoya che e ja kSetramAM zuM te AhArapudgala avagAhita hoya che? ke pitAnA zarIra dvArA avagAhita thayelA kSetrane sparzIne rahelA kSetramAM te AhArapudagalo avagAhita hoya che ke te kSetra karatAM paNa dUranA kSetromAM te AhArapudagalo zuM avagAhita hoya che? gautama svAmInA uparyukata ane uttara ApatAM mahAvIra prabhu kahe che ke'goymaa ! 3 gautama! AyasarIrakhettegADhepoggale attamAyAe AhAreti' je pudgalene nAraka che pitAnA AhAdarUpe grahaNa kare che, te pudagale e ja kSetramAM rahelA hoya che ke je kSetramAM temanuM potAnuM zarIra avagAhita hoya che. eTale ke je kSetramAM te nAraka chavo rahelA hoya che e ja kSetranA pudagalone teo grahaNa karIne potAnA maadd|235 upayogamA se che. 'No aNaMtarakhettogADhepoggale attamAyAe AhAreMti, No paraMparakhetogADhe , manantara kSetramA 29i AIRYEgAne zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bhagavatIsatre sthitAn pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti, 'No paraMparakhettogAreM' na vA paramparAkSetrAvagAdAn AtmazarIrakSetrApekSayA yadanantaraM kSetra tataH varasmin kSetre'vasthitAn pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti, 'jahA neraiyA tahA jAva-vemANiyANaM daDao.' yathA nairayikA AtmazarIra kSetrAvagADhAn eva dravyapudgalAn AdAya Aharanti na, anantarakSetrAvagADhAn, paramparA na vA kSetrAvagADhAn pudgalAn AdAya Aharanti, tathaiva yAvadavaimAnikAnAM vaimAnikadevaparyantAnAM daNDakaH,caturvizati daNDakA vaktavyAHatra aujasAhArA pekSayA idaMprakaraNaM bodhyam // sU. 4 // kevalino'nindriyavaktavyatA / mUlam-kevalI NaM bhaMte ! AyAhi jANai, pAsai? goyamA! No iNNaDhe sama?' se keNaTreNaM? goyamA ! kevalI NaM purathimeNaM meM sthita rahe hue jo AhAra pudgala haiM unheM grahaNa karake ve unheM apane AhArakA viSayabhUta nahIM banAte haiM na paramparA kSetravartI jo AhAra pudgala haiM unheM apane dvArA grahaNa karake AhArakA viSayabhUta banAte haiN| 'jahA neraiyA tahA jAva vemANiyANaM daMDao' jisa prakAra se nArakajIva Atma zarIrarUpa kSetra meM avagAhita hue hI dravya pudgaloM ko grahaNa karake apane AhAra kA viSayabhUta banAte haiM- anaMtara kSetrAvagADhapudgaloM ko tathA paramparA kSetrAvagADhapudgaloM koM ve apane AhAra kA viSayabhUta nahIM banAte haiM, usI taraha yAvat vaimAnika deva taka ke 24 daNDaka kahanA cAhiye / yahA~ aujasa AhAra kI apekSA se yaha prakaraNa hai aisA jAnanA cAhiye ||suu. 4 // grahaNa karIne teo AhAra rUpe temane upayoga karatA nathI, paramparA kSetravatI je AhArapudagalo hoya che temane grahaNa karIne paNa teo temane potAnA AhArarUpe vAparatA nathI. 'jahA neraiyA tahA jAva vemANiyANaM daMDao' le zata nA23 maamzarIrarUpa kSetramAM avagAhita thayelAM (sthita-rahelA) dravyapudgalene ja grahaNa karIne pitAnA AhArarUpe vApare che- anAra kSetrAvagADha pudgalene tathA paramparA kSetrAvagaDha pudgalene teo pitAnA AhArarUpe grahaNa karatA nathI, eja pramANe vaimAnika deve sudhInA 24 daMDakanA viSayamAM paNa kathana samajavuM. ahIM je kathana karavAmAM AvyuM che te jasa AhAranI apekSAeja karavAmAM AvyuM che, tema samajavuM ke 4 che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA. za.6. u.10 sU.5 kevalino'nidriyatvanirUpaNam 233 miyaMpi joNai, amiyaM pi jANai, jAva-nivvuDe daMsaNe kevalissa, se teNa heNaM0 gAhA-'jIvANa ya suha dukkhaM, jove jIvai taheva bhaviyA ya / egaMtadukkhaveyaNa-attamAyAya kevalI // 1 // 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti // sU0 5 // chAyA-kevalI khalu bhadanta ! AdAnaH jAnAti, pazyati ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena. ? gautama ! kevalI paurastyena mitamapijAnAti, amitamapi jAnAti, yAvat-nirvRtaM darzanaM kevalinaH, tat tenArthena. kevalI kI anindriyavaktavyatA'kevalI gaM bhaMte !' ityAdi sUtrArtha-(kevalI NaM bhaMte ! AyANehiM jANai pAsai) he bhadanta ! kevalI bhagavAn kyA indriyoM dvArA jAnate aura dekhateM haiM ? (goyamA) (NoiNaThe sama?) yaha artha samartha nahIM hai| (se keNadveNaM) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? (goyamA) he gautama! (kevalI NaM purathimeNaM miyaMpi jANai, amiyaM pi jAvai, jAva nivvuDe daMsaNe kevalissa-se teNa?NaM) kevalI bhagavAn pUrvadiggabhAga meM mita-parimita ko bhI jAnate haiM, aura aparimita ko bhI jAnate haiN| kyoM ki kevalI bhagavAn kA yAvat darzana nivRtta-AvaraNa rahita hotA hai / sInI anindriya pAtavyatA'kevalINaM bhaMte !' tyAhi sUtrAtha-( kevalI NaM bhaMte ! AyANehiM jANai pAsaI) le santa ! pakSI bhAvAna zu. 2 (4ndriye) a one cha bhane hebhe cha ? ( goyamA !) 3 gautama ! ( No iNa Tre samate) me salavI zatu nathI. ( se keNaTreNaM ?) he bhadanta ! Apa zA kAraNe AvuM kahe che ke kevalI bhagavAna Indri dvArA jANatAhemtaa nathI ? (goyamA!) 3 gautama ! ( kevalINaM purathimeNaM miyaMpi jANai, amiyaM pi jANai) el mApAna pUmimai (bhata (bhahita) ne l and cha bhane mabhita (mamAhita) ne pay and cha. ( jAva nivvuDe dasaNe kevalissase teNadeNaM ) (yAvata) deii bhagavAnanu ni nivRtta (AvaraNa hita 4 che. te kAraNe che gautama! meM evuM kahyuM che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 gAthA - 'jIvAnAM ca sukhaM duHkhaM, jIvo jIvati, tathaiva bhavikAtha, ekAntadu:kha vedanA''tmanA AdAya kevalI // 1 // tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti // sU0 5 // TIkA- 'AtmanA AdAya' ityasyAdhunaivoktatvena AdAnasAdharmyAt kevalina AdAnaviSaye vizeSavaktavyatAmAha - 'kevalI NaM bhaMte' ityAdi / ' kevalI naM bhaMte ! AyANehiM jANai, pAsai ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! kecalI haarat khalu AdAnaiH AdIyate gRhayate padArtha : ebhiH iti AdAnAni indriyANi taiH indriyadvArA ityarthaH jAnAti pazyati ? bhagavAnAha - 'goyamA bhagavatI sUtre gAthArtha - jIvoM ke sukha duHkha kA, jIva caitanya rUpa hai yA caitanya jIvarUpa hai isa viSaya kA, jIva ke prANadhAraNa kA, bhavasiddhika kA, ekAnta duHkhavedana kA, Atma dvArA pudgaloM ke grahaNa karane kA, tathA kevalI ke jAnane dekhane kA - ina saba viSayoM kA isa dazaveM 10 uddezaka meM vicAra kiyA gayA hai| aisA jo abhI TIkArtha- 'attamAyAe' AtmadvArA grahaNa karake kahA gayA hai- so isI AdAna (indriya) ke sAdharmya ko lekara kevalI ke AdAna (indriya) ke viSaya meM sUtrakAra vizeSa vaktavyatA kA kathana karate haiM- isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki 'kevalI NaM bhaMte !" he bhadanta ! kevalI bhagavAn 'AyANehiM' indriyoM dvArA 'jANai pAsa ' jAnate aura dekhate haiM kyA? 'AdIyate gRhyate padArthaH ebhiH' iti AdAnAni' isa vyutpatti ke anusAra jinake dvArA padArtha grahaNa kiye gAthArtha -- jIvAnAM sukhadu:khanuM, jIva caitanyarUpa che ke caitanya jIvarUpa che te viSayanuM, jIvanA prANadhAraNanuM, bhavasiddhikanuM, ekAnta du:khavedanAnuM, Atma dvArA pudgalane grahaNa karavAnuM, tathA kevalInuM jANavA dekhavAnuM, A badhA viSayAnuM A dasamA udzakamAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. TIartha - 'attamAyAe' Atma dvArA grahaNa urIne me kahevAmAM AvyuM che. tA e ja AdAna (IndriyA)nA sAdharmsanI AdAna indriyA)nA viSayamAM sUtrakAra vizeSa vakatavyatAnuM kathana anusakSIne gautama svAbhI mahAvIra alune mevA prazna pUche che he lahanta ! ThevasI lagavAna 'AyANehiM' mahAnA indriyo zuM jANe che ane dekhe che? 'AdIyate gRhyate padArtha: ebhiH iti AdAnAni' idgIyANi yA vyutpatti zrI bhagavatI sUtra : pa paDesAnA sUtrabhAM apekSAe kevalInA kare che-- A viSayane 'kevalI NaM bhaMte ! dvArA jANai pAsai ?' Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.6 u.10 sU.5 kevalino'niMdriyatvanirUpaNam 235 No iNaDhe samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH kevalI indriyadvArA na jAnAti na pazyati' gautamastatra kAraNaM pRcchati-'se keNaDhe NaM' tat kenArthena ! kathamevamucyate kevalI adAna jAnAti na pazyati' kathaM na kevalino vastujJAne indriyAvazyakatvamiti praznaH, bhagavAnAha--'goyamA! kevalI NaM purasthimeNaM miyaMpi jANai, amiyapi jANai' he gautama ! kevalI khalu paurastye pUrvadigbhAge mitaM parimitamapi sAvadhikam ekendriyAdipazcendriyaparyantaM jAnAti, amitam jAte haiM ve AdAna haiM aise AdAnapadvAcya yahAM para indriyAM kahI gaI haiN| isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautamaM! 'No iNaDhe samaDhe yaha artha samartha nahIM hai- arthAt kevali bhagavAn indriyoM dvArA jAnate dekhate nahIM haiM aba gautama isa viSaya meM kAraNa jAnane kI icchAse prabhuse pUchate haiM ki-'se keNadveNaM' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki kevalI bhagavAn indriyoM dvArA jAnate dekhateM nahIM hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki kevalI gaM purathime NaM miyaMpi jANai amiyapi jANai' he gautama ! kevalI bhagavAn ko vastujJAna meM jo indriyoMkI AvazyakatA nahIM hotI hai arthAt kevalI bhagavAnakA jJAna aura darzana indriyoMkI sahAyatA se jo rahita hotA hai usakA kAraNa yaha hai ki ye pUrvadigbhAga meM sthita mita ekendriya se lekara pazcendriya takake samasta jIvAdikapadArthoM ko jAnate haiM pramANe jenA dvArA padArthane grahaNa karavAmAM Ave che, tene AdAna kahe che. ahIM Indriyone evA AdAnapadanA vArUpe gaNavAmAM AvI che. gautama svAmInA prazna uttara mApatA mahAvIra prabhu 4 cha 'No iNane samadre he gautama! evuM saMbhavI zakatuM nathI. kevalI bhagavAna indriyo dvArA jANatA dekhatA nathI. have tenuM kAraNa jANavAne mATe gautama svAmI A pramANe prazna pUche che'se keNaTreNaM.?' 3 mahanta ! me mA5 / 120 4aa ch| ukSI bhagavAna indri dvArA jANatA-dekhatA nathI? gautama svAmInA prazna uttara sApatA mahAvIra pramuche'kevalI gaM puratthime NaM miyApi jANai, amiyapi jANai' he gautama ! sApAnane vaturAnamAM indriyanI AvazyakatA rahetI nathI-eTale ke kevalI bhagavAnanuM jJAna ane darzana indriyanI sahAyatAthI je rahita hoya che tenuM kAraNa A pramANe che- kevalI bhagavAna pUrva dibhAgamAM rahelA mita- ekendriyathI laIne paMcendriya sudhInA samasta zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 bhagavatImatre anantam aparimitaM niravadhikamapi jAnAti, 'jAva-nivvuDe daMsaNe kevalissa' yAvat-nivRtaM nirAvaraNaM darzanaM jJAnaM ca kevalinaH kSAyikatvAt / yAvat karaNAt 'dakSiNe, pazcime, uttare, Urdhvam, adhaH, matamapi jAnAti, amitamapi jAnAti sarva jAnAti kevalI, sarva pazyati kevalI, sarvato jAnAti, prazyati, sarvakAlaM sarvabhAvAn jAnAti kevalI, sarvabhAvAn pazyati kevalI, anantaM jJAnaM kevalinaH, anantaM darzanaM kevalinaH, nitaM jJAnaM kevalinaH' iti saMgrAhyam , aura dekhate haiM tathA amita jisakI koI avadhi-maryAdA nahIM hai isarUpa se bhI samasta jIvAdika padArthAko jAnate aura dekhate haiM / kyoMki 'jAva nivvuDe daMsaNe kevalissa' kevalIkA jJAna aura darzana kSAyika honeke kAraNa nirAvaraNa hotA hai kevala darzanAvaraNase rahita hotA hai / yahAM 'yAvat zabdase 'dakSiNe, pazcime, uttare, urdhvam, adhaH mitamapi jANai amitamapi jANai, sarvajAnAti kevalI, sarva pazyati kevalI, sarvato jAnAti kevalI, pazyati, sarvakAlaM' ityAdi pATha grahaNa kivA gayA hai / tAtparya isa pAThakA yaha hai ki kevalI bhagavAn jisa prakArase pUrvadizA saMbaMdhI samasta jIvAdika padArthIko mita aura amitarUpase jAnate haiM usI prakArase ve dakSiNa, pazcima, uttara, udhvaM, adhaH ina saba dizAoM ke padArthAko mita aura amita rUpameM jAnate haiM kyoMkI kevalI bhagavAna trikAlavartI samasta padArthoM jIvAdika padArthone paNa jANe che ane dekhe che. tathA amita (jenI kroI maryAdA hatI nathI evA aparimita) samasta jIvAdika padArthone paNa jANe che ane dekhe che. kAraNa ke 'jAca nivvuDe dasaNe kevalissa' ThevalI bhagavAnanuM jJAna ane zana kSaya hovAne kAraNe nirAvaraNa (AvaraNa rahita) hoya che- eTale ke temanuM jJAna ane darzana paanaav2e| bhane avaza nAva24thA 2Dita DAya che. mahI 'jAva (yAvata )" 54thI ma pramANanA sUtrapA8 aDaera 42rAyA cha- 'dakSiNe, pazcime. uttare, urdhvam , adhaH, mitamapi jANai amitamapi jANai, sarva jAnAti kevalI, sarva pazyati kevalI, sarvato jAnAti kevalI, pazyati sarvakAlaM' 2 // sUtrapArnu tAtparya A pramANe che kevalI bhagavAna jema pUrvadizAnA samasta jIvAdika padArthone mita ane amita (aparimita) rUpe jANe che, e ja pramANe teo dakSiNa, pazcima, uttara, udgha ane adizAnA padArthone paNa mita ane amita rUpe jANe che, kAraNa ke kevalI bhagavAna trikALavatI samasta padArthane hAthamAM rahelA AmaLAnI jema jANI zake che ane dekhI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u. 10 .5 kevalino'niMdriyatvanirUpaNam 237 ante bhagavAn upasaMharati- 'se teNaTTeNaM' he gautama ! tat tenArthena kevalI indriyadvArA na jAnAti na pazyati, apitu kevalajJAnakevaladarzanasAmadhye naica sarva jAnAti pazyatIti bhAvaH / atha dazamodeza kArthasaMgrahagAthAmAha - 'gAhA' gAthA - 'jIvANa ya sukhaM dukkhaM jIve jIvai taheva bhaviyA ya / etadukkhaM veyaNabhaattamAyAya kevalI // 1 // jIvAnAMca sarvalokasthitAnAM sukhaM duHkhaM vA bahirniSkAsya nahi ko'pi purUSaH darzayituM samarthaH / jIvazcatanyaM caitanyaM vA jIva eva dvayorabhedAt 2 | ko yugapat jAnate aura dekhate hai / isakA kAraNa yaha hai ki isa prakAra se jAnane dekhane meM unake jJAna aura darzanako rokane vAlA jJAnAvaraNakarma aura darzanAvaraNakarma unakA sarvedhA naSTa ho jAtA hai antameM bhagavAn isa viSayakA upasaMhAra karate hue kahate haiM 'se te ki he gautama ! isI kAraNa maiMne aisA kahA hai ki kevalI bhagavAn indriyoMdvArA padArthoko nahIM jAnatA dekhatA haiM, api tu kevala jJAna aura kevala darzanakI sAmarthya se hI ve samasta jIvAdika padArtho ko jAnatA aura dekhatA haiM / aba sUtrakAra 'jIvANaya' isa gAthAdvArA yaha prakaTa karate haiM ki isa dazaveM uddezaka meM kisa2 viSaya kI carcA huI hai samasta lokavartI jAvoM ke sukhaduHkhako koI bhI unase bAhara nikAla karake dikhalAne ke liye samartha nahIM hai, yaha viSaya isa uddezaka meM varNita huA hai / jIva caitanyarUpa hai yA zake che. tenuM kAraNa e che ke jANavA ane dekhavAmAM upayegI evAM temanA jJAna ane darzanane rekanAra jJAnAvaraNuka ane danAvaraNakamanA te temane sathA kSaya tha) gye| hoya che. huve sUtrAra yA viSayI upasaMhAra 42tA uDe - 'se teNaTTeNaM' he gautama! te kAraNe meM evuM kahyu che ke kevalI bhagavAna IndriyA dvArA padAne jANutA dekhatA nathI. parantu kevaLajJAna ane kevaLadarzInanA prabhAvathI ja te samasta vArdika padArthane jANe che ane dekhe che. have sUtrakAra A uddezakane ante ApelI nIvAya gAthA dvArA dazamAM zaMkamAM kayA kayA viSayAnuM pratipAdana karAyuM che te prakaTa kare che (1) samasta leAkamAM rahelA jIvAnAM sukha ane duHkhane temanAmAMthI bahAra kADhIne batAvavAne koi paNa vyakita samatha nathI. (2) jIva caitanyarUpa che. ke caitanya zrI bhagavatI sUtra : pa Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 bhagavatImage tathA jIvaH jIvatI prANAn dhArayati 3 / tathA bhavikAH bhavasiddhikA nairayikAH anairayikAzca 4 / kecit ekAntaduHkhAM vedanAM vedayanti 5 / nairayikAdivaimAnikAntA jIvA AtmazarIrakSetrAvagADhAn pudgalAn AtmanA AdAya Aharanti 6 / kevalI indriyadvArA na jAnAti na pazyati apitu kevaLajJAnasAmadhye naiva sarva jAnAti pazyati 7 / iti gAthArthaH // 1 // gautamaH tat svIkaroti-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, iti // suu05|| // iti SaSThazatakasya dazamoddezakaH sampUrNaH // 6-10 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagadallabha-pasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalita kalApAlApaka-pravizuddha-gadhapadhanaikagraMthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati-kolhApurarAja-padatta "jainazAstrAcArya" padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainazAstrAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlavrativiracitAyAM "zrIbhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM SaSThaM zatakaM sampUrNam // 6 // caitanya jIvarUpa hai isa praznakA uttara donoM meM abheda prakaTa kara diyA gayA hai yaha dvitIya viSaya varNita huA jIva prANoMko dhAraNa karatA hai yaha tRtIya viSaya varNita huA hai bhavasiddhika nairayikabhI hote haiM aura anairayika bhI hote haiM- yaha viSaya bhI isameM varNita huA hai- kitaneka jIva ekAntataH duHkharUpa vedanA kA hI anubhava karate haiM, nairayika se lekara vaimAnika taka ke jIva AtmakSetra meM avagADha pudagaloM ko AtmadvArA grahaNa karake unheM apane AhAra kA viSayabhUta banAte haiM, tathA kevalI bhagavAn indriyoM dvArA padArthoM ko nahIM jAnate dekhate haiM- ye saba bhI viSaya isa meM varNita hue haiN| anta meM gotama isa saba kathana ko svataH pramANabhUta chavarUpa che? evo prazna ane tene uttara ApatA sUtrakAre bannemAM abheda prakaTa karyo che. (3) jIva prANene dhAraNa kare che, A trIje viSaya che. (4) bhavasiddhika nairayika paNa hoya che ane anerayika paNa hoya che, A ceAtho viSaya samajAvyuM che. (5) keTalAka cho ekAntataH asAtavedanA-duHkharUpa vedanAne anubhava kare che. (6) nArakathI laIne vimAnika deva paryaMtanA jI AtmakSetramAM avagADha pudgalene AtmadvArA grahaNa karIne temane pitAnA AhArarUpe vApare che. (7) kevalI bhagavAna Indri dvArA padArthone jANatA dekhatA nathI. A badho viSayenuM A uddezakamAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 6 u.1. sa.5 kevalino'nidriyatvanirUpaNam 239 svIkAra kara prabhu se kahate haiM ki- 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' hai bhadanta ! Apake dvArA ukta yaha saba viSaya sarvathA satya hI haihe bhadanta ! sarvathA satya hI hai // sU. 5 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke chaThe zatakakA dazavAM uddezaka samApta // 6-10 // 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti 3 Mara! 20 viparnu bhA 2 pratipAdana karyuM te satyaja che. he bhadanta ! ApanuM kathana sarvathA satya che." sU 5 ! jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjagRta "bhagavatI' savanI prameyacandrikA vyAkhyAnA chaThThA zatakano dasame uddezaka samApta. 16-10 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saptamaM zatakaM prArabhyate atha prathamohaka saptamazatake prathamoddazakasya saMkSiptaviSayavivaraNamAdau dazoddezArthAnAM saMgrahagAyayA pratipAdanam / tataH parabhavaM gacchan jIvaH kadA AhArakaH, kadA anAhArako bhavati ? iti praznaH / prathamAditRtIyAntasamaye kadAcit AhArako bhavati, kadAcit anAhArakazca, kintu caturthasamaye tu niyamataH AhAraka eva bhavatItyuttaram / tato lokasaMsthAnavaktavyatA, zramaNopAsakasya zrAvakasya airyApathikI kriyA lagati sAMparAyikIvA ? iti praznaH / tasya sAMparAyikI kriyA eva lagati na airyApathikItyuttaram / tato vratAticAra sAtave zatakakA pahelA uddezekA prAraMbha sAtaveM zAtaka ke isa prathama uddezaka kA viSayavivaraNa saMkSepa se isa prakAra se hai- Adi meM saba se pahile eka saMgraha gAthA haijisameM isa uddezaka gata arthakA saMgraha kiyA gayA hai| isake bAda aisA prazna huA hai ki parabhava meM jAtA huA jIva kaba AhAraka hotA hai| aura kaba anAhAraka hotA hai ? isakA uttara aisA diyA gayA hai ki prathamAdi tRtIyAnta samaya meM jIva kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai. kintu caturtha samaya meM to niyama se jIva AhAraka hI ho jAtA hai| lokasaMsthAna kI vktvytaa| zramaNopAsaka zrAvaka ko airyApathikI kriyA lagatI hai ki sAMparAdhi kI kriyA lagatI hai- aise prazna kA uttara isa prakAra se diyA hai ki zramaNopAsaka zrAvaka ko sAMparAyikI kriyA hI lagatI sAtamA zatakanA pahelA udezAne prAraMbhasAtama zatakanA pahelA uddezakamAM AvatA viSayanuM saMkSipta nirUpaNu A uddezakanI zarUAtamAM eka saMgraha gAthA ApelI che. te mAthAmAM sAtamAM zatakamAM AvelA dasa uddeAkenA viSaye darzAvavAmAM AvyA che. pahelA udezakane TUMka sAra nIce pramANe che- prazna- parabhavamAM jate chava kayAre AhAraka thAya che ane kayAre anAhAraka thAya che ? uttaraprathamathI laIne tRtIya samaya sudhImAM jIva kayAreka AhAraka hoya che ane kayAreka anAhAraka hoya che, paNa cothA samaye te jIva avazya AhAraka thaI jAya che. leka saMsthAnanI vatavyatA, prazna- zramaNopAsaka zrAvakane pathikI kriyA lAge che ke sAMparAvikI kriyA lAge che ? uttara-tene sAMparayikI kriyA ja lAge che eyapathikI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikA TIkA za. 7 u. 1 uddezakatriSaya nirUpaNam doSarUpavrata bhaGgaviSayaka vaktavyatA, viSaya praznaH, tasya zrAvakasya vratabhaGganirAkaraNAtmakaM samAdhAnaM ca, tataH karmarahitajIvasya gativaktavyatAviSayaka praznottaram / 'duHkhI jIvo duHkhena vyApto bhavati nAnyaH' ityAdi prarUpaNam ! tataH upayogarahitasyAnagArasya kim airyApathikI kriyA lagati, sAMparAyikI kriyA vA ? iti praznaH / upayogarahitasya jIvasya sAMparAyikI kriyA eva lagati na tu eryApathikI kriyetyuttaram / tataH zramaNasyAnagArasya sadoSa - nirdoSaAhArapAnIya vaktavyatA nirUpaNam / tataH kSetrAtikrAntAdidoSayukta AhAra pAnIyAdi vaktavyatA pratipAdanam tataH zastrAtItAdi nirdoSa AhArapAna vaktavyatAyAH prarUpaNaM vartate // 241 hai, airyApathikI kriyA nahIM lagatI hai / vratoM ke aticAroM kA aura vratoM ke doSoM kA ki jinase vratoM kA bhaMga ho jAtA hai unake viSaya kA kathana, punaH prazna zrAvaka ke vratoM kA bhaGga kaise nahIM hotA hai - isakA nirAkaraNAtmaka uttara karmarahita jIva kI gati kaisI hotI hai isa viSaya meM prazna aura uttara duHkhI jIva duHkhoM se vyApta hotA hai dUsarA nahIM, ityAdi parUpaNa isake bAda aisA prazna huA hai ki upayogarahita anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai yA sAMparAyikI kriyA lagatI haiM ? isakA uttara aisA diyA gayA ki upayogarahita jIva ke sAMparAyikI kriyA hI lagato hai, airyApathikI kriyA nahIM lagatI hai / zramaNa anagAra ke sadoSa nirdoSa pAna bhojana kI vaktavyatA kA nirUpaNa kSetrAtikrAnta Adi doSayukta pAna bhojana kI vaktavyatA kA pratipAdana bAda meM zastrAtIta Adi nirdoSa pAnabhojana kI vaktavyatA kA prarUpaNa / kriyA lAgatI nathI. vratAnA aticArAnuM ane jenAthI tenA bhaMga thAya che. evA doSanuM kathana. 'zrAvakanAM vratAneA bhaMga kevI rIte thatA nathI ?' A pramANenA prazna ane tene uttara. kama rahita jIvanI gati kevI thAya che, evA prazna ane tenA uttara. du:khI jIva duHkhAthI vyAsa hAya che, anya jIva hAtA nathI, ityAdi prarUpaNAne prazna upayega rahita aNugArane airyApathikI kriyA lAge che ke sAMparAyikI kriyA lAge che ? uttaraupayoga rahita jIvane sAMparAyikI kriyAja lAge che, aiyApathikI kriyA lAgatI nathI. zramaNu aNugAranA sadoSa nirdoSa AhAra-pANInI vakatavyatA. kSetrAtikAnta Adi doSayukta AhAra-pANInI vakatavyatAnuM pratipAdana. tyAra mAda zasrAtIta Adi nirdoSa bhADAra - pAlInI vatavyatA. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamazatakasya dazodezakArthasaMgrahagAthAmUlam-1 AhAra, 2 virai; 3 thAvara, 4 jIvA, 5 pakkhIya, 6 Au, 7 aNagAre / 8 chaumattha, 9 asaMvuDa, 10 aNNautthidasa sattamaMsi sae // chAyA-1 AhAraH, 2 viratiH, 3 sthAvaraH 4 jIvA, 5pakSI ca, 6 AyuH, 7 anagAraH, 8 chadmasthaH, 9 asaMtRtaH, 10 anyayUthikaH, daza saptame shtke| TIkA-saptamazatake sarvaprathamaM dazodezakAthasaMgrahagAthAmAha - 'AhAra' ityAdi / AhorA - nAhArakajJApanArthaH prathamoddezakaH 1, viratiHpratyAkhyAnasambandhiviSayavarNanArthaH dvitIyoddezakaH 2, sthAvara:-vanaspativiSayaka saptamazataka ke dazodezakArya kI saMgrahagAthAkA artha isa saptama zataka meM ye 10 uddezaka haiM- AhAra 1, virati 2, sthAvara 3, jIva 4, pakSI 5, Ayu 6, anagAra 7, chadmastha 8 asaMvRta 9 aura anyayUdhika 10 / ___TIkArtha- vyAkhyA karane kI icchA ke viSayabhUta bane hue isa saptamazataka meM sUtrakAra ne sarvaprathama daza uddezakoM ke artha kA saMgraha karane vAlI isa gAthA ko kahA hai isameM yaha samajhAyA gayA hai ki-AhAra jIvakI AhAraka evaM anAhAraka avasthA ko jJApana karane ke nimitta prathama uddezaka kahA gayA hai, viratidvitIya uddezaka meM pratyAkhyAna saMbaMdhI viSaya kA varNana kiyA sAtamAM zatakanA dasa uddezakano viSaya darzAvatI saMgraha gAthAne artha 6samAM zatamA / 10 : cha- (1) mA 2, (2) viti, (3) sthA12, (4) 71, (5) pakSI, (6) mAyu, (7) maa||2, (8) chatraratha, (8) asakta mane (10) anyayUthi. TakAtha-A sAtamAM zatakamAM dasa udezake che. sUtrakAre A zatakanI zarUAtamAM ja eka saMgrahagAthA ApI che. te gAthAmAM A zatakanA dasa udezakanA viSayanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. (1) AhAra udezaka- A udezakamAM chavanI AhAraka ane anAhAraka avasthAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. (2) virati uddezaka. A uddezakamAM pratyAkhyAna saMbaMdhI viSayanuM nirUpaNa karyuM che. (3) vanaspati uzaka- A udezakamAM vanaspati zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 mU.1 jIvasyAhArakAnAhArakAdinirUpam 243 vaktavyatAryaH tRtIyo ddezakaH 3, jIvAH-saMsArijIvaprarUpaNArthaH caturthoddezakaH 4, pakSI ca-khecarajIvayonivaktavyatArthaH paJcamoddezakaH 5, AyuH-AyuSkasambandhivyaktavyatArthaH SaSThodazakaH 6, anagAraH-anagAravaktavyatArthaH saptamoddezakaH 7 chadmasthA-chadmasthamanuSyavaktavyatArthaH aSThamoddezakaH 8, asaMvRtaH-asaMvRtAnagAravaktavyatArthaH navamoddezakaH 9, anyayathikAH-anyatIthikakAlodAyiprabhRtivaktayatArthaH dazamoddezakaH 10, itirItyA daza uddezakAH saptame zatake vartante iti gAthArthaH // 1 // AhArakAnAhArakAdivaktavyatA / mUlam-teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM, jAva-evaM vayAsI-jIveNaM bhaMte ! ke samayamaNAhArae bhavai ? goyamA ! paDhame samae siya gayA hai| vanaspati- vanaspati saMbaMdhI vaktavyatA kA kathana tRtIya uddezakameM huA hai / jIva-saMsArI jIvoMke parUpaNa karanevAlA caturtha uddezaka hai / pakSI khecara jIvayonikI vaktavyatArUpa arthavAlA paMcama uddezaka hai / Ayu-Ayuse saMbaMdha rakhanevAlI vaktavyatA kA kathana karanevAlA chaThA uddezaka hai| anagAra-anagAra saMbaMdhI vaktavyatAkA varNana karanevAlA saptama uddezaka hai / chadmastha-chadmastha manuSyakI vakta vyatA kA prarUpaNa karanevAlA aSTama uddezaka hai| asaMvRta-asaMvRta anagArake ye saMbaMdha rakhanevAle viSayakA kathana karanevAlA nauvAM uddazaka hai / anyayUthika anyatIrthika kAlodAyI vagairahakI mAnyatAoM ko prakaTa karanevAlA dazavoM udezaka hai / isa prakArase daza uddezaka isa saptamazataka meM hai, yaha gAthAkA artha hai| saMbaMdhI viSayanuM nirUpaNa karyuM che. (4) jIva udezaka- temAM saMsArI jInI prarUpaNa karavAmAM AvI che. (5) pakSI uddezaka- A uddezakamAM khecara jIvenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. (6) Ayu udezaka- A udezakamAM Ayu sAthe saMbaMdha rAkhatI vakatavyatAnuM nirUpaNa karyuM che. (7) aNagAra uddezaka- A uzakamAM aNugAra viSayaka prarUpaNa karavAmAM AvI che. (8) chadmastha ude laka- A udezakamAM charbhastha manuSya viSayaka prarUpaNa karavAmAM AvI che. (9) asaMvRta' A urdezakamAM asaMvRta aNagAra viSenI vakatavyatAnuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. (10) "anya yuthika A uddezakamAM anya matavAdIonI mAnyatA prakTa karavAmAM Avela che- A prakAranA dasa uddezakanuM A zatakamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, evo A saMgrahagAthAno artha thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 244 bhagavatIsUtre AhArae, siya aNAhArae, biie samae siya AhArae, siya aNAhArae, taie samae siya AhArae, siya aNAhArae, cautthe samae niyamA AhArae ! evaM dNddo| jIvA ya, egi diyA ya cautthe samae, sesA taie samae / jIve NaM bhaMte ! kaM samayaM savappAhArae bhavai ? goyamA! paDhamasamayovavannae vA, caramasamayabhavatthevA, ettha NaM jIve sabappAhArae bhavai / daMDao bhANiyavo jAva-vemANiyANaM // sU. 1 // chAyA-tasmin kAle, tasmin samaye khaluyAvat-evam avAdIt-jIvaH khalu bhadanta ! ke samayam anAhArako bhavati ? gautama ? prathame samaye syAt AhArakaH, syAt-anAhArakaH, dvitIye samaye syAt AhArakaH, myAt-anAhArakaH, AhAraka anAhAraka AdivaktavyatA'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' ityAdi / sUtrArtha-(teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM jAva evaM vayAsI) usakAla aura usa samayameM yAvat indrabhUti anagArane prabhuse aisA kahA-pUchA (jIve NaM bhaMte ! ke samayamaNAhArae bhavai) he bhadanta ! parabhava meM jAte samaya jIva kitane samayataka anAhAraka rahatA hai ? (goyamA) he gautama ! (paDhame samae siya AhArae siya aNAhArae) jIva parabhavameM jAte samaya prathama samayameM kadAcita AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai (viie samaya siya AhArae siya aNAhArae) dvitIya samayameM bhI vaha kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai (taie samae siya AhArae siya AhAraka anAhAraka Adi vakatavyatAtennN kAleNaM teNaM samaeNaM' tyA sUtrAtha:- (teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM jAva evaM vayAsI ?' 'a ANe bhane te samaye thI laIne "indrabhUti aNagAre A pramANe kahyuM tyA sudhInuM kathana ahIM a 42. (jIveNaM bhaMte ! ke samayamaNAhArae bhavai ?) Ber-ta? pakSamA tI quo tal samaya anADA24 2 cha? (goyamA!) Da gautama ! (paDhame samae siya AhArae siya aNAhArae) 52 lapamatI mate 71 paare| prathama samayamA mADA24 hAya che bhane yA24 manAhA24 hAya che. (viie samae zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikA TIkA za. 7 u. 1 sU. 1 jIvasyAhArakAnAhArakA dinirUpaNam 245 tRtIye samaye syAt- AhArakaH, syAt- anAhArakaH, caturthe samaye niyamAt AhArakaH / evaM daNDakaH / jIvAzca ekendriyAzca caturthe samaye, zeSAH tRtIye samaye / jIvaH khalu bhadanta ! kaM samayaM sarvAlpAhArako bhavati ? gautama ! prathamasamayopapanako vA, caramasamayabhavastho vA, atra khalu jIvaH sarvAlpAhArako bhavati / daNDako bhaNitavyaH, yAvat-vaimAnikAnAm // sR0 1 // aNAhArae) isI taraha vaha tRtIya samayameM bhI kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai / (cautthe samae niyamA AhArae) parantu caturtha samayameM vaha niyamase AhAraka ho jAtA hai| ( evaM daMDao) isI taraha se 24 daNDaka kahanA cAhiye / (jIvA ya egiMdiyA ya cautthe samae, sesA taie samae) jIva aura ekendriya jIva caturtha samaya meM niyamase AhAraka hote haiM / tathA zeSajIva dvIndriya se lekara vaimAnika takake jIva niyamase tRtIya samaya meM AhAraka hote haiM / (jIve NaM bhaMte ! kaM samayaM savrvappAhArae bhavai) he bhadanta ! jIva kisa samayameM sabase kama AhAravAlA hotA hai ? ( goyamA) he gautama ! (paDhamasamayovavannae vA caramasamayabhavatthe vA ettha NaM jIve savappAhArae bhavai-daMDao bhANiyavvo jAva vemANiyANaM) jIva utpattike prathama samayameM tathA Ayuke caramasamayameM sabase siya AhArae siya aNAhArae) bhane samaye yazu lava myAre! bhADAra hAya che ane bhyAre4 manADA24 hoya che. ( taie samae siya AhArae siya aNAhArae ) trIje samaye paNa jIva kayAreka AhAraka hoya che ane kayAreka anAhAraka hAya che. (utthe samae miyamA AhArae) parantu yathe sabhaye to te avazya AhAra tha laya che. ( evaM daDao) mA prabhA 4 24 634 hevA ho. (jIvA ya egiMdiyA ya cautthe samae, sesA taiye samae) kava tathA mendriyavo niyamathI Athe samaye AhAraka thAya che, ane dvIndriyathI laIne vaimAnika patanA jIvo zrIje samaye avazya AhAraka thAya che, (jIve NaM bhaMte! kaM samayaM savvappAhArae bhavai ?) he lahanta ! jIva kayA samaye sauthI meche| AhAra lenAra hAya che! (goyamA !) he gautama! ( paDhamasamayovavannae vA caramasamayabhavatthe vo ettha NaM jIve savappAhArae bhavai - daMDao bhANiyantro jAva vemANiyANaM ) jIva utpattinA prathama samaye tathA AyunA carama samaye ( antima samaye) zrI bhagavatI sUtra : pa Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 bhagavatIsUtra TIkA-atha saptamazatakasya prathamodezake AhArakAnAhArakavaktavyatAM prarUpayitumAha-'teNaM kAleNaM' ityAdi / teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM jAva evaM kyAsI'-tasmin jhAle, tasmin samaye khalu yAvat--rAjagRhaM nAma nagaram AsIt varNakaH, svAmI samavasRtaH, pariSad nirgacchati, bhagavatA dharmakathA kathitA / pariSat pratiganA, tammin kAle tasmin samaye indrabhUti ma anagAraH bhagavantaM zuzrUSamANaH namasyan prAJjalipuTaH paryupAsInaH san kama AhAra vAlA hotA sarvAlpAhAratA viSayaka 24 daNDaka yAvat nairayikase lekara vaimAnika devataka kahanA cAhiye / TIkArya- sUtrakAra ne saptama zataka ke isa prathama u zakameM AhAraka anAhAraka kI vaktavyatA kI prarUpaNA karane ke liye teNaM kAleNaM' ityAdi sUtra kahA hai-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla aura usa samaya meM yAvat isa prakAra se pUchA- isa pATha ko saMgata baiThAne ke liye yahAM yAvat zabda se- rAjagRhaM nagaraM AsIt , varNakaH, svAmI samavastaH, pariSat nirgacchati, bhagavatA dharmakathA kathitA, pariSat pratigatA, tasmin kAle tasmin samaye indrabhUtiH nAma anagAraH bhagavantaM zuzrUSamANaH namasyan prAJjalipuTaH paryupAsInaH san' isa pATha kA saMgraha kiyA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma kA nagara thaa| varNaka / usameM prabhu kA Agamana huaa| prabhu kA Agamana sunakara vahAM ke loga dharmIpadeza sunane ke liye unake pAsa gaye / prabhu ne dharmakA upadeza diyaa| use sunakara logoM kA samUha pIche apane2 sthAnapara vApisa gyaa| usa kAla aura usa samaya meM indrabhUti nAmake sauthI ochA AhAravALe heya che. sauthI ochA AhAra vinA nArakathI laIne vaimAnika paryantanA 24 daMDakanA viSayamAM paNa eja pramANe samajavuM. TIkAryuM sUtrakAre sAtamAM zatakanA A pahelA udezakamAM AhAraka ane manAhAnI 14tavyatArnu ni3595 4yu che. 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM Ne ane. te samaye rAjaguDa nAme nagara hatuM. te rAjagRha nagaranuM varNana ahIM karavuM joIe. tyAM mahAvIra prabhu padhAryA. prabhunA AgamananA samAcAra sAMbhaLIne tyAMnI janatA dharmopadeza sAMbhaLavAne mahAvIra prabhunI pAse pahoMcI gaI. dharmopadeza sAMbhaLIne leke pita pitAne sthAne pAchA pharyA. te kALe ane te samaye indrabhUti aNagAra nAmanA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 2.1 jIvasyAhArakAnAhArakAdinirUpaNam 247 evaM vakSyamANaprakAreNa avAdIt-'jIve gaM bhaMte ! ke samayamaNAhArae bhavai !' he bhadanta ! jIvaH khalu parabhavaM gacchan ke samayaM kiyatsamayaparyantam anAhArako bhavati ? bhagavAnAha--'goyamA ! paDhame samae siya AhArae siya aNAhArae' he gautama ! jIvaH parabhavaM gacchan prathamasamaye syAt-kadAcita AhArako bhavati, syAt-kadAcit anAhArako saMbhavati, evaM 'bitie samae siya AhArae, siya aNAhArae' parabhavaM gacchan jIvo dvitIyasamaye syAt kadAcit AhArako bhavati, syAt kadAcit anAhArako bhavati, tathaiva anagAra ne bhagavAna kI sevAzuzrUSA karate hue unase donoM hAtha joDakara isa prakAra se pUchA-'jive NaM bhaMte ! ke samayamaNAhArae' he bhadanta ! jIva kisa samaya meM- arthAt kitane samayataka-anAhAraka rahatA hai-tAtparya pUchane kA yaha hai ki jIva jaba paragati meM pUrvaparyAya ko choDakara jAtA hai taba jabataka vaha vivakSita paryAya ko dhAraNa nahIM karaletA hai aura bIcahI meM vigrahagatimeM rahatA hai tabake samayakA yaha prazna hai-isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki he bhadanta! parabhava meM jAtA huA jIva kitane samaya taka anAhAraka rahatA haitIna zarIra aura chaha 6 paryAptiyoM ke yogya pudgala paramANuoM ko kitane samayakata grahaNa nahIM karatA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'paDhame samae siya AhArae siya aNAhArae' parabhava meM jAtA huA yaha jIva prathama samaya meM kadAcita AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| 'evaM vitie mahAvIra prabhunA pradhAna ziSya hatA. teo prakRtibhadra Adi guNothI yukta hatA. temaNe bhagavAnane vaMdaNu namaskAra karyA ane bhagavAnanI sevA-suzruSA karatA, be hAtha joDIne vinaya54 2 pramANe praza 57yo- 'jIva gaM bhaMte ! ke samayamaNAhArae ?' he bhadanta! jIva keTalA samaya sudhI anAhAraka rahe che? A praznanuM tAtparya nIce pramANe che- jIva jyAre pUrva paryAyane cheDIne para gatimAM jAya che, tyAre jyAM sudhI te amuka paryAyane dhAraNa karI letuM nathI ane vacceja - vigraha gatimAM rahe che, te samayane A prazna che. have gautama svAmInA praznano Azaya A pramANe che - parabhavamAM jato jIva keTalA samaya sudhI anAhAraka rahe che? traNa zarIra ane cha paryAptine pudga paramANuone te keTalA samaya sudhI grahaNa karato nathI ? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu 43 cha / 'goyamA!' gautama ! 'paDhame samae siya AhArae siya aNAhArae' 521 te 71 prathama samaye yA24 mADA24 jAya cha bhane cyAre anADA24 DAya che. 'evaM vitie samae siya AhArae siya ANAhArae prabhAye zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 bhagavatImatre 'taie samae sitha AhArae siya aNAhArae' tRtIye samaye syAt kadAcit AhArakaH, syAt kadAcit anAhArako bhavati, kintu 'cautthe samae niyamA AhArae' parabhavaM gacchan jIvaH caturthe samaye niyamAt niyamataH avazyameva AhArako bhavatyeva / tatra- 'paDhame samae siya AhArae siya aNAhArae' iti / yadA jIvaH kAladharma prApya, atra sapta zreNayo bhavanti, tathAhi-RjvAyatA 1, ekato vakA 2, dvidhAto vakrA3, ekataH khA 4, dvidhAtaH khA 5, cakravAlA 6, ardhacakravAlA 7 / atrAdhAnAM timRNAmeva prakaraNam / tena RjugatyA-RjvAyatayA zraNyA utpAdasthAnaM gacchan siya AhArae, miya aNAhArae' isI taraha parabhava meM jAtA huA jIva dvitIya samaya meM kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcita anAhAraka hotA hai| isI taraha se 'taie samae siya AhArae siya aNAhArae' tRtIya samaya meM bhI kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai kintu-'cautthe samae niyamA AhArae' parabhava meM jAtA huA yaha jIva cauthe samaya meM to niyama se AhArakaho hI jAtA hai| 'prathama samaya meM kadAcita AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai'- aisA jo kahA gayA hai- usakA bhAva aisA hai ki jaba jIva kAladharma ko prApta kara utpAda sthAna kI ora jAtA hai usa samaya sAta zreNiyAM hotI haiM- 1 RjvAyatA, 2 ekatovakrA, 3 dvidhAtovakrA, 4 ekataH khA, 5 dvidhAtaH khA. 6 cakravAlA aura 7 ardhacakravAlA yahAM para Adi kI tIna hI zreNiyoM kA prakaraNa hai isase Rjugati se- RjvAyata zreNi separabhavamAMja jIva bIje samaye paNa kyAreka AhAraka hoya che ane kayAreka anAhAraka hoya cha. me04 pramANe 'taie samae siya AhArae, siya aNAhArae' zrI samaya para te pA24 mAhA2 DAya cha bhane 4 // 24 manA 24 jAya cha, parantu 'cautthe samae niyamA AhArae' 5211mA ! 41 vyAthai samaye va niyamathI 4 (ma125) AhAraka thaI ja jAya che. "parabhavamAM jatA jIvane prathama samaye kayAreka ahAraka ane kayAreka anAhAraka" kahevAnuM kAraNa nIce pramANe che jyAre jIva kALadharma pAmIne utpAda rathAnanI tarapha gamana kare che, tyAre sAta zreNimohAya - (1) vAyatA, (2) mehtaa|, (3) dvidhAtA, (4) tAmA, (5) dvidhAta:mA, (6) A341sAmane (7) ayaquel. mahI paDalI tara aNimAnuja prakaraNa hovAthI, temanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- javAyatA zreNithI eTale ke zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikA TIkA za. 7 u. 1 su. 1 jIvasyAhArakAnA hArakA dinirUpaNam 249 parabhave prathamasamaye utpadyate tadA parabhavAyuSaH prathamasamaye eva AhArakaH sampadyate, yadA tu vakragatyA ekato vakrayA zreNyA gacchan samayadvaye tatrotpadyate tadA prathamasamaye vakraM anAhArako bhavati utpattisthAnAnavAptau tadAharaNIya pudgalAbhAvAt / utpAdasthAna ko jAtA huA jIva parabhava meM prathama samaya meM hI jaba utpanna ho jAtA hai, taba parabhava kI Ayu ke prathama samaya meM hI vaha AhAraka ho jAtA hai| tathA jaba vakragati se - eka to vakrazreNi se yaha jIva uptAda sthAna ko jAtA hai taba do samaya meM vaha vahA~ utpanna hotA hai aisI sthiti meM prathama samayavAle moDe meM yaha jIva anAhAraka rahatA hai / kyoM ki prathama moDe meM ghumAva meM yaha jIva utpattisthAna meM pahu~catA nahIM hai / isaliye AhAraNIya mudgaloM ko grahaNa karane ke abhAva meM yaha anAhAraka rahatA hai / tAtparya isa kathana kA yaha hai ki gatizIla padArtha jIva aura pudgala ye do hI haiM / so yahAM pudgala kI gati kA to vicAra cala nahIM rahA hai- jIva kI parabhava ko jAte samaya kI gati - antarAla gati kA hI vicAra cala rahA hai- so yaha gati do prakAra kI hotI hai eka Rju aura dUsarI vakra jIva jaba Rjugati se sthAnAntara - parabhava meM janma dhAraNa karane ke liye apanI pUrvaparyAya ko choDakara gamana karatA hai taba RjugatithI (sIdhI gatithI, vaLAka vinAnA gatithI) utpAdanasthAna taraph jate jIva parabhavamAM prathama samaye ja jyAre utpanna thai jAya che, tyAre parabhavanA AyunA prathama samaye ja te AhAraka thaI laya che. tathA nyAre va 'ekato vakrA' eka ja jagyAe vaLAMka letI evI ekatAvakrA' zreNithI utpAdasthAnanI tarapha jAya che, tyAre te jIva e samayamAM tyAM utpanna thAya che. A prakAranI paristhitimAM prathama samayavALA ghumAvamAM (vaLAMkamAM) te jIva utpatisthAnamAM paheAMcatA nathI. tethI AhArane ceogya pudgalAne grahaNa karavAne abhAve te jIva anAhAraka rahe che. A kathananA bhAvA e che ke gatizIla padArtha e ja che (1) jIva ane (2) pudgala. have ahIM pudgalanI gatinA teA vicAra cAlI rahyo nathI, ahI teA jIvanI parabhavamAM gamana karatI vakhatanI gatinA antarAla gatinA ja vicAra cAlI rahyo che. jIvanI te gati e prakAranI hAya che- (1) Rnugati (2) vagati. jIva jyAre pAtAnI pU'paryAyane chADIne parabhavamAM javA mATe RjugatithI (sIdhI gattithI) gamana kare che, - zrI bhagavatI sUtra : pa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bhagavatIsUtra pUrva zarIra janya vega hI ke sadbhAva se navIna prayatna nahIM karane ke kAraNa dhanuSa se chUTe hue bANa kI taraha vaha sIdhA uptattisthAna meM pahu~ca jAtA hai| yahAM yaha bhI jAna lenA cAhiye ki Rjugati se janmAntara karane vAle jIva ke pUrva zarIra tyAgate samaya hI naye AyuSa aura gati karma kA udaya ho jAtA hai| tathA vakragativAle jIva ke prathama vakra sthAna se navIna Ayu gati aura AnupUrvI nAmakarma kA yathAsaMbhava udaya ho jAtA hai| kyoM ki prathama vakrasthAna taka hI pUrvabhavIya Ayu Adi kA udaya rahatA hai| mucyamAna jIva ke lie to antarAlagati meM AhAra kA prazna hI nahIM hai kyoM ki vaha sUkSma sthUla saba zarIroM se mukta hai para saMsArI jIva ke liye AhAra kA prazna hai. kyoM ki usake antarAla gati meM bhI sUkSma zarIra avazya hotA hai AhAra kA tAtparya hai sthUlazarIra yogya pudgaloM ko grahaNa karanA aisA AhAra saMsArI jIvoM meM antarAlagati ke samaya meM pAyA bhI jAtA hai aura nahIM bhI pAyA jAtA haiM / jo Rjugati se yA do samaya kI eka vigrahavAlI gati se jAne vAle haiM ve anAhAraka nahIM hote haiM, kyoMki RjugativAle jisa samayameM pUrva tyAre pUrvazarIrajanya vegane ja sadUbhAvathI, navIna prayatna karyA vinA paNa - dhanuSamAMthI chUTelA tIranI jema sIdhe utpatti sthAnamAM pahoMcI jAya che. ahIM e paNa samajI levuM joIe ke ajugatithI janmAntara karanAra chavane pUrvazarIrano tyAga karavAne samaye ja navA AyuSya ane gatikarmane udaya thaI jAya che. tathA vakragativALA jIvane prathama varkasthAne (pahelA vaLAMkanA sthAne) navIna Ayugati ane AnupUvI nAmakarmane yathAsaMbhava udaya thaI jAya che, kAraNa ke prathama varkasthAna sudhI ja pUrvabhavanA Ayu Adino udaya rahe che. mukata thatA jIvane mATe to antarAla gatimAM AhArano prazna ja rahetuM nathI kAraNa ke te te sUkSma, thula Adi samasta zarIrethI mukata hoya che. paratu saMsArI jIvone mATe to AhArane prazna rahe che ja, kAraNa ke antarAlagatimAM paNa tene sUkSma zarIrane sadbhAva avazya rahe che. sthUla - zarIra cogya pudagalane grahaNa karavA tenuM nAma ja AhAra che. evA AhArane saMsArI mAM antarAla gatine samaye sadUbhAva hoya che paNa kharo ane nathI paNa hete. je jIva ajugatithI athavA be samayanI eka vigrahavALI gatithI janAra heya che teo anAhAraka hotA nathI, kAraNa ke ajugativALA che je samaye zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamevacandrikA TIkA za.7 u.1 ma.1 jIvasyAhArakAnAhArakAdinirUpaNam 251 zarIra choDate haiM usI samayameM nayA sthAna prApta karate haiM samayAntara nahIM hogA / isaliye unakI RjugatikA samaya tyAge hue pUrvabhavIya zarIrake dvArA grahaNa kiye gae AhAra kA yA navIna janmasthAnameM grahaNa kiye AhArakA samaya hai yahI hAla eka vigrahavAlI gatikA bhI hai kyoMki isake do samayoMmeM se pahalA samaya pUrvazarIrake dvArA grahaNa kiye hue AhArakA hai aura dUsarA samaya naye utpatti sthAna meM pahu~canekA hai jisameM navIna zarIra dhAraNa karaneke liye AhAra kiyA jAtA hai| ataHdo samayavAle eka vigrahameM prathama samaya anAhAraka kA hai aura dvitIya samaya AhArakakA hai| RjugatikA tAtparya usa gati se hai ki jisameM bilakula bhI ghumAva nahIM karanA paDatA hai / vakragatikA tAtparya usagati se hai ki jisameM kamasekama eka ghumAva to avazya hI hotA hai| pUrvazarIrako choDakara sthAnAntara ko jAnevAle jIva do prakAra ke hote haiM, eka to ve jo sUkSma aura sthUla zarIrako choDakara phira sadA ke liye sthAnAntarameM rahate haiN| ye mukta jIva kahalAte haiM dUsare ve jo pUrvasthUla zarIra kA parityAga kara Age punaHsthUlazarorako dhAraNa karate haiN| pUrvazarIrane cheDe che eja samaye navuM sthAna prApta kare che - temAM samayAntara thatuM nathI. tethI temanI jugatine samaya tyAgelA pUrvabhavIya zarIra dvArA grahaNa karelA AhArane, athavA navIna janmasthAnamAM grahaNa karelA AhArane samaya che. eja hAlata (sthiti) eka vigrahavALI gatinI paNa hoya che, kAraka ke tenA be samayamAMno pahelo samaya pUrva zarIra dvArA grahaNa karelA AhArane che ane bIje samaya navA utpatti sthAnamAM pahoMcavAne che - jemAM navIna zarIra dhAraNa karavAne mATe AhAra grahaNa karavAmAM Ave che. tethI be samayavALA eka vigrahamAM prathama samaya anAhArane che bIjo samaya AhArakane hoya che. je gatimAM bilakula ghumAva ( vaLAMka) karavuM paDatuM na hoya evI gatine jugati kahe che. je gatimAM ochAmAM ocho eka vaLAMka te levo ja paDate hoya evI gatine vakragati kahe che. pUrvazarIrane tyAga karIne sthAnAntara karanArA jIva be prakAranA heya che, eka te e che ke je sUkSma ane pUla zarIrane cheDIne sadAne mATe sthAnAntaramAM rahe che. evAM jIvone mukata jI kahe che. bIjA prakAranA cho evAM hoya che ke je pUrvala zarIrane parityAga karIne pharIthI sthUla zarIrane dhAraNa karatA hoya che. A bIjI zreNInA prakAranA chavo antarAlamAM sUkSma zarIrathI - tejasa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ___ bhagavatIsUtre ye dUsare zreNike jIva antarAlameM sUkSmazarIra taijasa aura kArmaNa se pariveSTita rahA karate haiM / ina dUsare zreNike saMsArI jIvoMke utpattisthAna kA koI aisA niyama nahIM haiM ki yaha apane pUrvautpatti sthAna se sIdhI-sarala rekhAmeM hI ho kyoMki vaha usase vakrarekhAmeM bhI ho sakatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki navIna sthAnakA AdhAra jIvake karmAdhIna hotA hai / karma aneka prakArake haiM isIliye saMsArI jIva Rju aura vakra donoM gatiyoMke adhikArI kahe gaye haiM / jIvako koI bhI vakragati aisI nahIM hotI ki jisameM tInase adhika ghumAva karanA paDate hoM / jIvakA utpattisthAna kitanA hI vizreNipatita kyoM na ho para vaha tIna ghumAvameM to avazya hI jIvadvArA prAptakara hI liyA jAtA hai / antarAla gatikA kAlamAna jaghanya eka samayakA aura utkRSTa cAra samayakA hai / jaba Rjugati hotI hai taba eka hI samaya aura jaba vakragati hotI hai taba do tIna aura cArasamaya samajhanA cAhiye / samayakI saMkhyAkI vRddhikA AdhAra ghumAvakI saMkhyAkI vRddhi para avalambita hai jisa vakragatimeM eka ghumAva ho-usameM do samayakA kAlamAna, jisameM do ghumAva ho usameM tIna samayakA kAlamAna aura jisameM tIna ghumAva hoM usameM cAra samaya kA kAlamAna kahA gayA hai| isa saba kathana ko cittameM ane kAzmaNa zarIrathI yukta rahe che. A bIjI zreNInA saMsArI jIvonA utpattisthAnane keI e niyama nathI ke te tenA pUrvautpatti sthAnathI sIdhI lITImAM ja hoya, te tenI vakarekhAmAM paNa hoI zake che. tenuM kAraNa e che ke navIna sthAnano AdhAra jIvanA karmAdhIna hoya che. karma aneka prakAranA hoya che, tethI saMsArI jIvane ju ane vakra e banne gatinA adhikArI kahyA che. jIvanI kaI paNa vakragati evI hatI nathI ke jemAM tene traNathI vadhAre ghumAva (vaLAMka) levA paDatA hoya. jIvanuM utpatti sthAna bhale game teTaluM vizreNipatita hoya, paNa traNa ghumAvamAM to jIva avazya tyAM pahoMcI ja jAya che. antarAla gatinuM kALamAna ochAmAM ochuM eka samayanuM ane vadhAremAM vadhAre cAra samayanuM hoya che. jyAre haju gati hoya tyAre eka ja samaya samajavo ane vakragati hoya tyAre be, traNa ane cAra samaya samajavA. samayanI saMkhyAnA vadhArAne AdhAra ghumAvanI saMkhyAnA vadhArA para AdhAra rAkhe che. je vakragatimAM eka ghumAva hoya, temAM be samayanuM kALamAna, jemAM be ghumAva heya temAM traNa samayanuM kALamAna, ane jemAM traNa ghumAva hoya temAM cAra samayanuM kALamAna kahyuM che - zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.1 jIvasyAhArakAnAhArakAdinirUpaNam 253 tathA 'biie samae siya AhArae siya aNAhArae' iti / yadA ekena vakreNa samayadvayena samutpadyate tadA prathame samaye cakrasamaye anAhArakaH, dvitIye tu utpAdasamaye AhArakaH, yadA tu vakradvayena dvidhAtovakrayA zreNyA gacchan tribhiH samayairutpadyate tadA prathame dvitIye caanaahaarkH| 'taie samae siya AhArae siya aNAhArae' iti / tathA--yadA vakradvayena tribhiH samayairutpadyate tadA prathame dvitIye ceti samayadvaye'nAhArakaH, tRtIye tvAhArakaH, yadA tu vakratrayamAzritya vizreNyA gacchan samayacatuSTayena samutpadyate tadA cAdhe samayatraye dhAraNa karake isa sUtra ke artha ko hRdayaMgama karane meM saralatA paDatI hai isIliye itanA khulAsA yahA~ para kiyA gayA hai tathA 'bIie samae siya AhArae siya aNAhArae' do samayavAle eka ghumAva se jaba yaha jIva navIna janmasthAna meM pahu~catA hai. usa samaya ghumAva ke prathama samaya meM yaha anAhAraka rahatA hai aura dvitIya samaya meM jaba yaha navIna janmasthAnameM pahu~ca jAtA hai usa samayameM AhAraka hojAtA hai / tathA jaba yaha do ghumAva lekara navIna janmasthAna meM pahu~catA hai taba ise vahA~ taka pahuMcane meM tIna samaya lagate haiM taba vaha jIva prathama samaya aura dvitIya samayameM anAhAraka rahatA hai 'tahae samae siya AhArae siyaaNAhArae' aura tIsare samayameM yaha niyamase AhAraka ho jAtA hai / tathA jaba yaha jIva tIna ghumAvAlI vakragatise navIna janmasthAnameM pahuMcatA hai-taba isameM ahIM ATaluM spaSTIkaraNa karavAnuM kAraNa e che ke A sUtrane artha barAbara samajavA mATe ATale khulAse jarUrI che. tathA ___'bIie samae siya AhArae siya aNAhArae' bhI samaye 5 pa 4yA24 AhAraka hoya che ane kayAreka anAhAraka hoya che,' Ama kahevAnuM kAraNa nIce pramANe che- e samayavALA eka ghumAva (vaLAMka)thI jyAre te jIva navIna janmasthAnamAM pahece che, tyAre ghumAvanA prathama samaye te jIva anAhAraka rahe che, ane bIje samaye - jyAre te navIna janmasthAnamAM pahoMcI jAya che, tyAre AhAraka thaI jAya che. tathA jyAre te jIva e vaLAMka laIne navIna janmasthAnamAM pahoMce che, tyAre tene tyAM sudhI pahoMcatA traNa samaya lAge che, tyAre te jIva prathama samaye ane dvitIya samaye anAhAraka rahe che, 'taie samae siya AhArae siya aNAhArae' mana bIre samaye niyamathI te AhAraka thaI jAya che. tathA jyAre te jIva traNa vaLAMkavALI vakragatithI navIna janmasthAnamAM pahoMce che, tyAre temAM cAra samaya lAge che. A paristhitimAM chava zarUAtanA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 bhagavatImro anAhArakaH / ityata Aha-'cautthe-samae niyamA AhArae' iti, caturthe samaye tu niyamAd AhArako bhavatyeveti / vakratrayaM caivam- yadA sanADayA bahirvidikSu AgneyAdikoNeSu sthitaH kazcit jIvaH adholokArvaloke trasanAcyA bahidikSu utpadyate tadA sa avazyaM vizreNItaH ekena samayena samazreNyAm Agacchet, dvitIyasamaye asanAiyAM pravizeta, tRtIyasamaye Urdhva lokaM gacchet, atha ca caturthe samaye lokanADIto bahinirgatya utpAdasthAne utpadyate atra samazreNyaiva gamanAd Adhatrayasamaye vakratrayaM bhavatIti 'evaM dNddo| jIvAya egiMdiyA ya cautthe use cAra samaya lagate hai taba yaha jova tIna samayatakato anA. hAraka rahatA hai, bAkI ke 'cautthe samae niyamA AhArae' cauthe samayameM yaha niyamase AhAraka ho hI jAtA hai / tIna ghumAva isa prakArase hote haiM koI jIva prasanAlI se bAhira Agneya Adi koNarUpa vidizAoMmeM sthita hai so jaba vaha adholokase urdhvalokameM vasanAlI se vAhira dizAoMmeM utpanna hotA hai taba vaha avazya vizreNIse vakrarekhAse eka samaya meM samazreNI-sarala rekhAmeM A jAtA hai| tathA dvitIya samayameM vaha sanAlImeM praviSTa ho jAtA hai, tRtIya samayameM urdhvalokameM pahu~ca jAtA hai, evaM caturtha samayameM lokanADI se bAhara nikalakara utpAdasthAnameM utpanna ho jAtA hai| yahAM para samazreNi dvArA hI gamana karanese Adike tIna samayameM tIna ghumAva ho jAte haiM / 'evaM daMDao jIvAya egidiyA ya cautthe samae, sesA RNa saMbhayamA to mnaa|24 4 2 cha, 'cautthe samae niyamA AhArae' paNuM bAkInA samayamAM - cothA samayamAM te te niyamathI ja AhAraka thaI jAya che. 3 quis (dhubhAva) mA pramANe thAya cha keI chava trasanAlInI bahAra agnikeNa Adi keNarUpa vidizAomAM rahele che. have te jIva jyAre alakamAMthI urvalekamAM trasanAlInI bahAranI dizAomAM utpanna thAya che, tyAre te avazya vizreNithI - vakarekhAmAMthI - eka samaye samazreNimAM- sIdhI rekhAmAM AvI jAya che, tathA dvitIya samaye te trasanAlImAM praveza kare che, trIje samaye te urvalokamAM pahoMcI jAya che, ane cothe samaye lekanAlImAMthI bahAra nIkaLIne utpAdarathAnamAM utpanna thaI jAya che. ahIM samaNi dvArA ja gamana karavAthI zarUAtanA traNa samayamAM traNa ghumAva (vaLAMka) thaI jAya che. evaM daMDao - jIvA ya egidiyA ya cautthe samae, sesA taie samae' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pramevacandrikA TIkA za.7 u.1 8.1 jIvasyAhArakAnAhArakAdinirUpaNam 255 samae, sesA taie samae' evam uktamakAreNa danDakaH caturviMzatirdaNDakA vaktavyAH, tatra jIvAzca samuccayajIvAH, ekendriyAzca caturtha samaye niyamata: AhArakA bhavanti kintu zeSAH samuccayajIvaikendriyabhinnA dvIndriyAdayo nairayikAdivaimAnikAntAH tRtIyasamaye niyamataH AhArakAH bhavanti, tathAhi-yo nArakAdistraso jIvaH kAladharma prApya traseSvevotpadyate, tasya trasanADyA bahirAgamanaM na bhavati, atastRtIye samaye sa avazyamevAhArako bhavati, yathA kazcit matsyA dijIvo bharatakSetrasya pUrvabhAgAt airavatakSetrasya pazcimabhAgasyAdho narake utpadyate, sa prathama samaye bharatasya pUrvabhAgAta pazcimabhAgaM gacchati, dvitIyasamaye ca airavata taie samae' isa tarahase 24 daNDaka kahalenA cAhiye / isameM samuccayajIva aura ekendriya jIva cauthe samaya meM niyamase AhAraka hote haiM, kintu ina samuccaya jIva aura ekendriya se bhinna jo dvindriyAdi jIva haiM ve, tathA nairayikase lekara vaimAnika takake jitane jIva haiM ve saba tRtIya samayameM niyamase AhAraka hoya haiM / isakA tAtparya aisA hai ki jo nArakAdi sa jIva hai vaha kAladharma prApta karake arthAt maraNa karake trasoM meM hI utpanna hote haiM / usakA gamana yA Agamana prasanADI se bAhara nahIM hotA hai| isaliye tRtIya samayameM vaha avazya hi AhAraka hotA hai| jaise koi matsyAdi jIva bharatakSetra ke pUrvabhAga se airAvata kSetra ke pazcimabhAga ke nIce narakameM uptanna huA- to aba yaha vahAM kisa paddhati se uptanna huA hai- to isake liye krama aisA hai ki vaha prathamasamaya meM bharata ke pUrvabhAga se bharata ke pazcimabhAgameM jAyagA, dvitIyasamaya meM airAvata kSetra ke A pramANe ja 24 daMDaka kahevA joIe. samuccaya jIva ane ekendriya che niyamathI ja ceAthe samaye AhAraka thAya che ane bAkInAM cho eTale ke dvIndriyathI paMcendriya paryantanA jIva tathA nArakathI vaimAnika paryantanA cha niyamathI ja trIje samaye AhAraka thAya che. A kathananuM kAraNa e che ke je nArakAdi trasa chavo che. te kALadharma pAmIne temAM ja utpanna thAya che temanuM gamana ke Agamana trasanADIthI bahAra thatuM nathI. nathI tethI teo dvitIya samayamAM avazya AhAraka thaI jAya che jemake kaI misyAdi chava bharatakSetranA pUrva bhAgamAMthI arAvatakSetranA pazcimabhAganI nIce narakamAM utpannathaye. te te jIva tyAM kaI paddhatithI pahoMcyuM haze te joIe te jIva prathama samaye bharatakSetranA pUrva bhAgamAMthI bharatakSetranA pazcima bhAgamAM gaya haze. bIje samaye rAvata zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsage pazcimabhAgaM gacchati, athaca tRtIyasamaye narake utpadyate iti prathama dvitIyasamayayoranAhArakaH, tRtIyetu niyamataH AhArako bhavati / gautamaH pRcchati-'jIve NaM bhaMte ! ke samayaM sambappAhArae bhavai ?' he bhadanta ! jIvaH khalu ke samayaM-kasmin samaye sarvAlpAhArakaH sarvebhyo'lpaH stokaH AhAro yasya sa tathAvidhaH bhavati' bhagavAnAha-'goMyamA ! paDhamasamayovavanae vA caramasamayabhavatthe vA, ettha NaM jIve savvappAhArae bhavai' he gautama ! jIvaH prathamasamayopapannakovA, prathamaH samaya utpannasya yatra tat prathamasamayam, yadvA prathamo vA samayo yatra tat prathamasamayam tad utpannam-utpattiryasya sa tathA utpatteH prathamasamaye ityrthH| tasmin samaye AhAragrahaNahetubhUtasya zarIrasya svalpatvAt sarvAlpAhAratA bhavatIti / tathA 'caramasamayabhavatthe vA' iti, caramasamaye-bhavasya-jIvitasyAntimasamaye pazcimabhAga meM jAvegA- phira vahAM se tRtIya samaya meM naraka meM uptanna ho jAvegA- isa taraha vahAM 2 ghumAva meM tIna samaya lage aura prathama samaya evaM dvitIya samaya meM yaha anAhAraka rahA- tRtIya samaya meM niyama se AhAraka ho gyaa| aba gautama prabhu se esA pUchate haiM ki-'jIve NaM bhaMte ! kaM samayaM savvappAhArae bhavai' he bhadanta ! jIva kisa 2 samaya meM saba se kama AhAra vAlA hotA hai, isake uttara meM prabhu unase kahate haiM'goyamA' he gautama! paDhamasamayovavannae vA caramasamayabhavatthe vA, ettha NaM jIve savvappAhArae bhavaI' jIva uptatti ke prathama samaya meM saba se kama AhAra vAlA hotA hai, kyoM ki isa samaya AhAra grahaNa karane meM kAraNabhUta zarIra kI svalpatA rahatI hai| tathA Ayu ke caramasamaya meM vaha jova saba se kama AhAra vAlA hotA haikSetranA pazcima bhAgamAM gaye haze, ane trIje samaye tyAMthI narakamAM utpanna thayo haze. A rIte ahIM ghumAvamAM traNa samayU lAgyA, ane prathama tathA dvitIya samayamAM te jIva AnAharaka rahyo ane trIje samaye niyamathI ja AhAraka thaI gaye. ve gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che ?- 'jIveNaM bhaMte ! samayaM savappAhArae bhavai ?' mahata! 14ye 4 samaye sauthI 2065 mADaravANe DAya cha ? tenA uttara mApatA bhaDAvA2 prabhu 43 - 'goyamA! gautama! 'paDhamasamayovavannae vA caramasamayabhavatthe vA, ettha NaM jIve sabappAhArae bhavai' jIva utpattinA prathama samaye sauthI alpa AhAravALe heya che. kAraNa ke te samaye AhAra grahaNa karavAnA sAdhanarUpa tenuM je zarIra hoya che te jANuM ja alpa (nAnuM) hAya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 1 su. 2 lokasaMsthAnasvarUpanirUpaNam tiSThati yaH sa caramasamayabhavasthaH kathyate, tasmin AyuSazvaramasamaye ityarthaH, tadA khalu pradezAnAM saMhatatvenAlpeSu zarIrAvayaveSu sthitatvAtsarvAlpAhAratA bhavatIti / ayaM bhAvaH - atra khalu utpadyamAnasya prathamasamaye, Ayuzcaramasamaye ca jIvaH sarvalpAhArako bhavatIti / 'da'Dao bhANiyacco jAva-vemANiyANaM' daNDako bhANitavyaH, sarvAMlpAhAratAviSaya kAzcaturviMzatidaNDakAH vaktavyAH yAvat--nairayikAdi - vaimAnikAntAnAM vaimAnikadevaparyantamityarthaH // sU. 1 // lokasaMsthAnavaktavyatA mUlam -' kiMsaMThie NaM bhaMte! loe paNNatte ? goyamA ! supaTTagasaMThie loe paNNatte, heTThA vitthinne jAva- uppi uDDhaM muiMgAgArasaMThie, taMsi ca NaM sAsayaMsi logaMsi heTThA vitthinnaMsi jAva - upiM u muiMgAgArasaMThiyaMsi uppaNNanANa- daMsaNadhare arahA jiNe kevalI jIve'vi jANai, pAsai, ajIve'vi jANai, posai, tao pacchA sijjhai, jAva aMtaM karei // sU0 2|| kyoMki usa samaya Atmapradeza saMhaya ho jAte haiM aura ve alpazarIrAvayavoM meM sthita ho jAte haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki utpadyamAna jIva apanI utpatti ke prathamasamaya meM aura Ayu ke carama samaya meM sarvAlpAhAra vAlA hotA hai| 'daMDao bhANiyacvo jova maNiyANa' sarvAlpAhAratA viSayaka 24 daMDaka nairayikAdi se lekara vaimAnika deva paryanta kahanA cAhiye // sU0 1 // che. tathA AyunA carama (antima) samaye paNa jIva sauthI apa AhAravALA hoya che, kAraNa ke te samaye Atma pradeze| sahata thai jAya te ane te alpa zarIrAvayeAmAM rahetA hAya che. A kathananuM tAtpa e che ke utpadyamAna jIva utpattinA prathama samaye bhane AyunA antima samaye sauthI ch| bhADAra seto hoya che. 'daMDao bhANiyanvo jAva vaimANiyANaM' sauthI masya mAhAratA viSenA nArasthI sahane vaimAni paryantanA 24 IMDA paNa A pramANe ja samajavA. // sU0 1 // zrI bhagavatI sUtra : pa Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bhagavatI sUtre chAyA - kiMsaMsthitaH H khalu bhadanta ! lokaH prajJaptaH ? gautama ! supratiSThakasaMsthitaH lokaH prajJaptaH, adhovistIrNaH, yAvat - upari UrdhvaM mRdaGgAkAra saMsthitaH, tasmiMzca khalu zAzvat loke adhaH vistIrNe yAvat upari UrdhvaM mRdaGgA kArasaMsthitaH lokasaMsthAnavaktavyatA 'kiMsaMThie NaM bhaMte ! loe paNNatte ?' ityAdi / sUtrArtha - (kiMsaMThie NaM bhaMte ! loe paNNatte) he bhadanta ! lokakA saMsthAna AkAra kaisA kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (supaTTagasaMThie logapaNa heTThA vidhinne jAva uppi uDDhaM muhaMgAgArasaMThie) lokakA AkAra jisake Upara kalaza sthApita kiyA hai aise adhomukhavAle zarAva-dIpaka ke samAna hai / nIce dIpaka rakha diyA jAve aura usake Upara kalaza rakha diyA jAve to isa sthiti meM jo AkAra banatA hai ThIka aisA hI AkAra isa lokakA hai| isI bAtako 'heTThA vitthinne jAva upi uDDha muiMgAgArasaMThie isa sutrAMza dvArA prakaTa kiyA gayA hai ki yaha loka yAvat nIce meM vistIrNa ho jAyA hai aura Upara meM urdhvamukhavAle mRga ke jaisA ho gayA hai / (taMsica NaM sAsayaMsi logaMsi heTThA visthinAsa jAva upi uDUDhaM muiMgAgArasaMThiyaMsi ) isa prakAra zAzvata isa adhovistIrNatAvAle tathA Upara meM urdhvamukhavAle mRdgake AkAra jaise lAsa sthAna vakatavyatA-- kiMsaMThie NaM bhaMte ! loe paNNatte ? ' pratyAhi 6 sUtrArtha - ( kiMsaMThieNaM bhaMte ! loe paNNatte ' ? he mahanta ! seAunu saMsthAna (AhAra) ThevuM 4dhuM che? (goyamA ! ) De gautama! ( supaTTagasaMThie loga paNNatte tar for jAva upa ur3ada muiMgAgArasaMThie ) nenA upara uNeza bhUbhyo hoya evAM UMdhA pADelA zakeArAnA jevA lAkanA AkAra che. eTale ke nIce zakArAne UMghuM pADIne rAkhavAmAM Ave ane tenA upara kaLazane gAThavavAmAM Ave te jevA AkAra ane che, evAja AkAra A leAkanA che. eja vAtanI vadhu spaSTatA A sUtrAMza dvArA 4zvAmAM bhAvI che. ( heDTThA vitthinne jAtra upiM ur3ada muiMgAgArasaMThie ) mA 4 nIcenA bhAgamAM vistI che, vaccethI saMkINu (saMkucita che ane uparanA lAgabhAM urdhvabhumavAjA bhRhaMganA nevA mAravANI che. ( taMsi ca NaM sAsayaMsi logaMsi TThA vitthinnaMsi jAva upi uDDhaM muiMgAgArasaMThiyAMsa) mA aAranA nIcethI vistI ane uparathI ughna mukhavALA mRdaMganA jevA AkAravALA A zAzvata zrI bhagavatI sUtra : pa Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.1 sU.2 lokasaMsthAnasvarUpanirUpaNam 259 utpannajJAna-darzanadharaH arhana jinaH kevalI jIvAnapi jAnAti, pazyati, a. jIvAnapi jAnAti, pazyati, tataH pazcAt sidhyati, yAvat-antaM karoti ||suu02|| ___TIkA-jIvAnAmAhArakatvamanAhArakatvaM ca vizeSato loke bhavatIti lokasaMsthAnavaktavyatAmAha-'siMThie NaM' ityAdi / 'kiMsaMThie Ne bhaMte ! loe paNNatte ?' he bhadanta ! kiMsaMsthitaH kiMsaMsthAnaH kimAkAraH khalu lokaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! supaiTThagasaMThie loe paNNatte' he gautama ! supratiSThakasaMsthitaH mumatiSThakam--uparisthApitakalazaH adhomukhazarAvaH tadvat saMsthitolokameM ( uppaNNanANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI ) utpannajJAna darzanavAle arhantajina kevalI (jIve vi jANai pAsai, ajIvevi jANai pAsai tao pacchA sijjhai, jAva aMtaM karei) jIvoMkobhI jAnate haiM aura dekhate haiM, ajIvoMko bhI jAnate aura dekhate haiM / isa ke bAda phira ve siddha ho jAte haiM yAvat saba duHkho kA anta karanevAle ho jAte haiM / TIkArtha- jIvoM meM AhArakatA aura anAhArakatA vizeSarUpa se loka meM hotI hai isa liye sUtrakArane yahAM paraloka ke saMsthAna kI vaktavyatA kahI hai- isa meM gautama svAmI ne prabhu se aisA pUchA haiki- 'kiMsaMThie NaM bhaMte ! loe paNNatte' he bhadanta ! loka kA saMsthAna kaisA kahA gayA hai ? uttarameM prabhune kahA hai ki 'goyamA' he gautama! supaigaThie loe paNNatte' supratiSTaka saMsthita loka kahA gayA haitAtparya yaha hai ki nIce adhomukha karake eka miTTIkA dIpaka rakha bobhA (uppaNNanANadasaNadhare arahA jiNe kevalI ) utpanna sAna. - Nal [ar aal (jIve vi jANai pAsai, ajIve vi jANa pAsai tao pacchA sijjhai jAva aMtaM karei) vone pay cha bhane tu hai, mavAne 5y and che ane dekhe che. tyAra bAda teo siddhapadane pAme che ane samarata duHkhanA aMtaka bane che. TIkArtha- jIvomAM AhArakatA ane anAharakatA vizeSa rUpe lekamAM ja hoya che, tethI sUtrakAre A sUtramAM lekanA saMsthAna (AkAra)nuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane manusakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune / na pUche cha, 'kiMsaMThieNaM bhaMte ! loe paNNatte' manta! dona ma2 vA tyo che ? gautama svAmInA prazna uttara mApatA mahAvIra prabhu cha - 'goyamA!! gautama ! 'supaigaThie loe paNNane' suprati 83 sasthita (mAranA) a4 4o cha tena tAtparya nIce pramANe che- eka zarkarAne athavA dIvo karavAnA mATInA keDiyAne nIce zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 bhagavatIsUtre lokaH prajJaptaH, 'heTA vitthinne jAva uppiM uDUDhaM muiMgAgArasaMThie' adhaH adhobhAge vistIrNaH, yAvat-upari Urdhva mRdaGgAkArasaMsthAnaH yAvatkaraNAt-majjhesaMkhitte uppiM visAle ahe paliyaMkasaMThANasaMThie, majjhe varavaIraviggahie' madhye saMkSiptaH, upari vizAlaH, adhaH paryaGkasaMsthAnasaMsthitaH, madhye varavajravigrahikaH, 'taMsi ca NaM sAsayaMsi logaMsi heTThA vitthinnasi jAva'-uppi uD muiMgAgArasaMThiyasi' tasmiMzca khalu zAzvate nityasthAyini loke adho vistIrNa yAvat--upari urdhvamukhamRdaGgAkArasaMsthite 'uNpaNNanANadaMsaNadhare arahA jiNe dIyA jAve aura usake Upara phIra eka kalaza-ghaDA rakha diyA jAve to isa dazAmeM jo AkAra banatA hai-- usakA nAma supratiSThaka hai. aisA hI AkAra loka kA kahA gayA hai / 'heTTA vitthinne jAva upi uDDhe muiMgAgArasaMThie' aisA AkAra kaisA ho jAtA hai so usI bAta ko mUtrakArane isa aMza dvArA vyakta kiyA hai isameM kahA gayA hai ki aisA AkAra adhobhAga meM vistIrNa ho jAtA hai aura Upara meM urdhvamukha kiye gaye mRdaMga ke AkAra jaisA ho jAtA hai / isa se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki nIce meM jitanA vistAra hai utanA vistAra Upara meM nahIM hai| yahAM 'yAvata' pada se 'majjhe saMkhitte, upi visAle, ahe paliyaMkasaMThANasaMThie, majjhe varavairaviggahie' isa pATha kA saMgraha huA hai ina padoM kA artha pIche likhA jA cukA haiM / 'taMsica NaM sAsayaMsi logaMsi, heTThA vitthinnasi jAva uppiM uDDhaM muiMgAgArasaMThiyaMsi uppaNNanANa-dasaNadhare ara UMdhuM pADIne goThavavAmAM Ave ane tenA upara eka kaLaza (ghaDA) goThavavAmAM Ave to je AkAra bane che tevo A lokano AkAra che. evA AkArane "supratiSThaka saMsthAne kahe che. te AkAra kevo hoya che, tenuM vizeSa spaSTIkaraNa karavAne mATe sUtrakAra kahe che ke * heDhA vitthinne jAva upi uDDha muiMgAgArasaMThie' mA no apAmA vistIrNa che ane udghabhAga urva mukhe rAkhelA mRdaMganA jevA AkAranuM che. A sutrAMza dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke A leka jeTale nIce vistRta che meTa vistRta 52 nathI. hI 'jAva yAvata' 54thI nAyanA sUtrA ! 72|yo che- 'majjhe saMkhitte, uppiM visAle, ahe paliyaMkasaMThANasaMThie, majjhe varavairaviggahie' ra pahAnA artha paDela mAvI yA cha. tasicaNaM sAsayasi logaMsi, heTThA vitthiAnAMsi jAva uppi uhaDhaM muiMgAgArasaMThiyaMsi uppaNNa nANa== zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za. 7 u.1 5.3 zramaNopAsakakriyAsvarUpanirUpaNam 261 kevalI' utpannajJAna-darzanadharaH arhan jinaH kevalI 'jIve vi jANai, pAsaI' jIvAnapi jAnAti pazyati 'ajIve'vi jANai, pAsai, ajIvAnapi jAnAti pazyati, 'tao pacchA sijjhai jAva aMtaM karei' tataH pazcAt tadanantaraM siddhayati yAvat-antaM karoti, yAvatkaraNAt 'bujjhai, muccai, parinivvAi, savvadukkhANaM' budhyate, mucyate, parinirvAti sarvaduHkhAnAm' iti saMgrAhatham // mU0 2 // zramaNopAsakavaktavyatA / mUlam--samaNovAsayassa gaMbhaMte ! sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa, tassa NaM bhaMte! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai ? goyamA ! No iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai ! se keNaTeNaM jAvahA jiNe kevalI jIve vi jANai, pAsai, ajIve vi jANai pAsai tI pacchA sijjhai, jAva aMta karei' ese zAzvata loka meM ki jo nIce ke bhAgameM vistIrNa hai yAvata Upara ke bhAgameM jo urdhvamukhavAle mRdaMga ke jaisA hai utpanna hue jJAna darzanako dhAraNa karanevAlA ahaMta jina kevalI bhagavAn jIvapadArtha ko bhI jAnate dekhate hai, ajIvapadArtha ko bhI jAnate dekhate haiN| isa ke bAda zeSa aghAtiyA karmo ko naSTa kara phira ve siddha ho jAte haiM yAvat antakartA bana jAte haiN| yahAM 'yAvata' pada se "bujjhai, muccai, parinivvAi, savvadukkhANaM' ina padoMkA saMgraha huA hai| inakA bhI artha pIche likhA jA cukA hai // sU0 2 // dasaNadhAre arahA jiNe kevalI jIve vi jANai pAsai, ajIve vi jANai pAsai' nIcenA bhAgamAM vistIrNa, vaccethI saMkIrNa ane uparathI urdhvamukhe mUkelA mRdaMganA jevA AkAravALA A zAzvatakamAM utpanna thayelA jJAna (kevaLajJAna) ane darzanane dhAraNa karanArA ahaMta jina kevalI bhagavAna jIvapadArthane paNa jANe che ane dekhe che, tathA ma hAyane 5 gaye che mana se che. 'tao pacchA sijjhai, jAva aMtaM kareDa' tyA2 mAha mADIna adhAtiyAM ni| nAza 4Ine temA siddha 25 142, buddha thaI jAya che, mukta thaI jAya che, samasta kamene AtyaMtika kSaya karIne teo samasta duHkhonA aMtakartA thaI jAya che. che . 2 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 262 bhagavatIsage saMparAiyA0? goyamA! samaNovAsayassaNaM sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa AyA ahiMgaraNI bhavai, AyA'higaraNavattiyaM ca NaM tassa No iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai, se teNa?NaM jaav--sNpraaiyaa0| // sU0 3 // ___chAyA-zramaNopAsakasya khalu bhadanta ! sAmAyikakRtasya zramaNopAzraye AsInasya tasya khalu bhadanta ! kim aipithikI kriyA kriyate, sAMparAyikI kriyA kriyate ? gautama ! no aipithikI kriyA kriyate, sAMparAthikI kriyA kriyate / tat kenArthena yAvat-sAMparAyikI0? gautama ! zramaNopAsakasya khalu zramaNopAsakavaktavyatA 'samaNovAsayassa NaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha-(samaNovAsayarasa NaM bhaMte ! sAmAyakaDassa samaNovassae acchamANassa tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kanjai, sAMparAiyA kiriyA kajai) he bhadanta ! koI aisA zrAvaka hai ki jo zramaNopAsaka hai, sAmAyika jisane kara liyA hai, aura jo sAdhu vasati-upAzraya meM baiThA huA hai aise usa zrAvakako he bhadanta ! kaunasI kriyA lagatI hai ? kyA aiApathikI kriyA lagatI hai ? yA sAMparAyikI kriyA lagatI hai ? (goyamA) he gautama ! (No iriyAvahiyA kiriyA kajai, saMparAiyA kiriyA kajai) usa zrAvakako aiyApathikI kriyA nahIM lagatI hai kintu sAMparAyikI kriyA lagatI hai| (se keNadveNaM jAva saMparAiyA) de bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se bhopAsanI tavyatA'samaNovAsayassa NaM bhaMte ' pAhi sUtrArtha- (samaNovAsayassa NaM bhaMte ! sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANasa tassa NaM bhaMte ! ki iriyAvahiyA kiriyA kajai, sAMparAiyA kiriyA kajai ?) 3 mahanta ! mevI zrApa cha / zramaNAsa che, 2) sAmA4i karelI che, ane je sAdhunA raheThANamAM upAzrayamAM beThele che, evA zrAvakane he bhadanta! kai kriyA lAge che? zuM tene aiyaMpathikI kriyA lAge che? ke sAMparAcikI kriyA lAge che? (goyamA!) gautama ! (No iriyAvahiyA kiriyA kajjai, sAMparAiyA kiriyA kajaDa) te zrApa ne ayApAyI yA mAtI nathI, 55] sAyihI jiyA khANe che. (se keNaTeNaM jAva sAMparAiyA ?) 3 mahanta ! mA5 // 120 me 4 te zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 ma.3 zramaNopAsakakriyAsvarUpanirUpaNam 263 sAmAyikakRtasya zramaNopAzraye AsInasya AtmA adhikaraNI bhavati, AtmAdhikaraNa-pratyayaM ca khalu tasya no aipithikI kriyA kriyate, sAMparAyikI kriyAkriyate tat tenArthena yAvat-sAMparAyikI0 // sU. 3 // TIkA-pUrvam 'aMtaM karei' ityanena kriyA proktA, kriyAyuktazca zramaNopAsako bhavatIti-zramaNopAsakavaktavyatAmAha-'samaNovAsayassa NaM bhaMte / ' ityAdi / samaNovAsayassa NaM bhaMte ! sAmAiyakaDassa samaNovassae acchakahate haiM ki usa zrAvakako airyApathikI kriyA nahIM lagatI hai, sAMparAyikI kriyA lagatI hai ? (goyamA) he gautama ! (samaNovAsayassa NaM sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANamsa AyA ahigaraNI bhavai AyAhigaraNavattiyaM ca NaM tassa No irigAvahiyA kiriyA kajjai, saMpagaiyA kiriyA kajai se teNa?NaM jAva saMparAiyA) zramaNopAsakakA ki jo sAmAyika karacukA hai aura sAdhuvasatirUpa upAzraya meM baiThA huA hai AtmA adhikaraNI kaSAyavAlA hotA hai aura kaSAya yukta AtmAvAlA hone ke kAraNa usa zrAvakako aiApathikI kriyA nahIM lagatI hai, kintu sAMparAyikI kriyA hI lagatI haiN| isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki usazrAvaka ko yAvat sAMparAyikI kriyA lagatI hai| TIkArtha-abhI abhI 'aMtaM karei' isa pada dvArA kriyA kahI gaI hai kriyAyukta zramaNopAsaka zrAvaka hotA hai isa kAraNa zramaNopAsakakI vaktavyatA isa sUtradvArA sUtrakAra kaha rahe haiM isameM gautamane prabhuse zrAvane mAthilI jiyA lata nathI, 59] sapayi liyA sAga cha ? (goyamA !)hai gautama ! (samaNovAsayassa NaM sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa AyA ahigaraNI bhavai, AyAhigaraNavattiyaM ca NaM tassa No iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai, se teNaTeNaM jAca saMparAiyA) zramaNopAsaka ke je sAmAyika karI cUkyA che ane sAdhunA raheThANurUpa upAzrayamAM mehatA, tanI mAtmA adhi420 ( madhi4295 yuta)- 4SAyavANI - hoya cha, bhane kaSAyayukta AtmAvALe hevAthI te zrAvakane aiyapathikI kriyA lAgatI nathI, paNa sAMparAyikI kiyAja lAge che. he gautama ! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke te zrAvakane AyaMpathikI kiyA lAgatI nathI, paNa sAMparAyikI kriyA lAge che. atha- pamAna 54264ne ma-te (aMtaM karei) 2 // 56 dvArA dhyAna yana karavAmAM AvyuM che. zramaNopAsaka (zrAvaka) kriyAyukata hoya che, te kAraNe sUtrakAra A sUtradhArA pramANe pAsakanI vakatavyatAnuM kathana kare che. A viSayane anulakSIne gautama zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhagavatIsUtre mANassa' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! zramaNopAsakasya zrAvakasya khalu sAmAyikakRtasya kRtasAmAyikasya zramaNopAzraye AsInasya sAghu vasatau tiSThataH 'tassa NaM bhaMte ! kiM iriyA vahiyA kiriyA kanjai ?' tasya khalu zrAvakasya he bhadanta ! kim airyApathikI kevalayogapratyayA upazAntamohakSINamoha-sayogi kevalirUpatrayasya sAtAvedanIyabandhasvarUpA yoganimittA spandanacalanAdi janyA kriyA kriyate bhavati ? athavA 'saMparAiyA kiriyA kajjai ?' kiM sAMparAyikI kriyA saMparAyAH kaSAyAH teSu bhavA sAMparAyikI aisA pUchA hai ki 'samaNovAsayassa NaM bhaMte ! sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa' he bhadanta ! aisA koi zramaNopAsaka zrAvaka hai ki jisane sAmAyika kara liyA hai aura upAzrayameM baiThA haA he tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiMriyA kajaI' aise usa zrAvakako he bhadanta ! kyA aipithikI kriyA lagatI hai ? athavA 'saMparAiyA kiriyA kajaI' sAMparAyikI kriyA lagatI hai ? airyApathikI kriyA kevala yoganimittaka hI hotI hai aura yaha kriyA gyArahaveM bArahaveM aura terahaveM guNasthAnavAloM ke hotI hai ina AtmAoMke sirpha kaSAyake abhAva ho jAnese sAtAvedanIya karma kA hI baMdha hotA hai isaliye yaha kriyA sAtAvedanIya karmake bandhasvarUpa hotI hai / isakA kAraNa yoga hotA hai, evaM yaha spandana, calana Adise janya hotii| hai / yahAM 'kajjai' isa kriyApadakA artha 'lagatI hai' aisA hai| sAMparAyikI kriyA vaha hai jo kaSAyake nimitta se hotI hai| saMparAya nAma kaSAyoM kA hai ina kaSAyoM ke hone para karma ke badha kI kAraNabhUta svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che 'samaNovAsayassa NaM bhaMte! sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa' he mahanta ! me mevA zramapAsa ke ye sAmAyi4 42 // mane te upAzrayamA mette| cha, 'tassaNaM bhaMte ! ki iriyAvahiyA kiriyA kajjai' mevAta zramaNApAsa (zrA14) ne zu meyApAyI ne cha ! 'saMparAiyA kiriyA kai ?' sAMyisI yA cha ? aApayihINa yognimittaka ja hoya che. A kriyA agiyAramAM, bAramA, ane temAM guNasthAnavALA ja kare che. A AtmAonA kaSAyano abhAva thaI javAthI temane te kevaLa satAvedanIya karmane ja baMdha thAya che. tethI te kriyA sAtavedanIya karmanA baMdhasvarUpa hoya che. tenuM kAraNa yoga DAya cha, bhane ta 25nhana, gamana All | nyAya che. mI 'kajjA' eTale lAge che e artha samaja. je kriyA kaSAyane nimitta thAya che te kriyAne sAMparAyika kriyA kahe che. kaSAyane ja "saM5rAya' kahe che. A kaSAne jyAre sadabhAva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sa.3 paramANupudgalAdivibhAganirUpaNam 265 karmatA pariNatirUpA kriyate bhavati ? lagati ? iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA ! No iriyA vahiyA kiriyA kajjai ?' he gautama! nasya khalu kRta sAmAyikasya zramaNopAzraye AsInasya zrAvakasya no airyApathikI kriyA kriyate lagati apitu 'saMparAiyA kiriyA kanjai' sAMparAyikI kriyA kriyate-lagati / gautama Aha-'se keNaDhe NaM jAva-saMparAiyA ?' he bhadanta ! tat kenArthena tasya zrAvakasya yAvat-sAMparAyikI kriyA lagati ? yAvatkaraNAva-tathAvidhazramaNopAsakasya no aipithikI kriyA kriyate' iti saMgrAhyam , bhagavAnAha-'goyamA ! samaNovAsayassa NaM sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa AyA ahiMgaraNI bhavaI' he gautama ! zramaNojo kriyA hotI hai vaha sAMparAyikI kriyA hai yaha kriyA karmatvakI pariNatarUpa paDatI hai| isa praznake uttarameM prabhu gautamase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'No iriyAbahiyA kiriyA kajaI' kRta sAmAyika zrAvakako ki jo upAzrayameM vartamAna hai baiThA huA hai, eryApathikI kriyA nahIM lagatI hai apitu 'sAMparAiyA kiriyA kajaI' sAMparAyikI kriyA lagatI hai / isa para gautama aba prabhuse aisA pUchate hai ki 'se keNaguNaM jAva sAMparAiyA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNako lekara kahate hai ki yAvat usa zrAvakako sAMparAyikI kriyA lagatI hai| jahAM yAvat' zabda se 'tathAvidhazramaNopAsaka zrAvakako airyApathikI kriyA nahIM lagatI hai' isa pAThakA grahaNa huA hai / isake uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'mamaNovAsayassa NaM hoya tyAre karmanA baMdhanI kAraNabhUta je kriyA thAya che tene sAMparAyikI kriyA kahe che. A kriyA karmatvanI pariNatirUpa nivaDe che. gautamasvAmInA praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu temane kahe che ke 'goyamA ! gautama 'No iriyAvahiyA kiriyA kajjai,' ye sAmAyi: 42 // che ane je upAzrayamAM beThele che evA zramaNopAsakane (zrAvakane) pathikI kriyA gata nathI, parantu 'sAMparAiyA kiriyA kajaI' sAMyI yA jAge che. have A prakAranA javAbanuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautamasvAmI mahAvIra prabhune prazna pUche che - 'se keNaTeNaM jAva sAMparADayA' mahanta! ge mA5 / kAraNe kaho cho ke sAmAyika karIne upAzrayamAM beThelA te zrAvakane aryApathikI kiyA lAgatI nathI, paNa sAMparAyikI kriyA lAge che ? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che 'goyamA ! he gItama! 'samaNovAsayassa NaM sAmAiyakaDassa samaNovassae zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 bhagavatIsUtre pAsakasya khalu Avakasya sAmAyika kRtasya kRtasAmAyikasya zramaNopAzraye AsInasya-vartamAnasya AtmA-jIvaH adhikaraNI adhikaraNAni ilasakaTAdIni kaSAyAzrayANi yasya santi sa adhikaraNI kaSAyavAn bhavati, tasmAt-'yA'higaraNavattiyaM ca NaM tassa No iriyA bahiyA kiriyA kajjaI' AtmA'dhikaraNapratyayaM ca khalu Atmano'dhikaraNAni prAguktakaSAyAzrayabhUtahalazakaTAdIni pratyayaH kAraNa yatra kriyA karaNe tat AtmAdhikaraNapratyayam AtmAdhikaraNanimittamAzritya tasya prAguktazrAvakasya sakaSAyitayA no paryApathikI kriyA kriyate= bhavati apitu 'saMparAiyA kiriyA kajaI' sakapAyitvAdeva tasya sAMparAyiko kriyA kriyate bhavati / tadupasaMharati-se teNadveNaM jAva-saMparAiyA' he gautama! tat tenArthena zramaNopAsakasya kRtasAmAyikasya zramaNopAzraye tiSThataH yAvat-no airyApathikI kriyA lagati apitu sAmparAyikI kriyA eva bhavati // suu03|| sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa AyA ahigaraNI' sAmAyika kiye hue zramaNopAsaka zrAvakakA jo ki upAzrayameM baiThA huA hai AtmA adhikaraNI hotA hai arthAt kaSAya ke kAraNabhUta hala zakaTa Adi adhikaraNoM vAlA hotA hai kaSAyavAlA hotA hai isa kAraNa 'AyAhigaraNavattiyaM ca NaM tassa No iriyAvahiyA kiriyA kajaI' kaSAyake kAraNabhUta halazakaTa Adi nimitta karake usa zrAvakako kaSAya yuktatA honeke kAraNa airyApathikI kriyA nahIM lagatI hai api tu 'saMparAiyA kiriyA kajaI' sAMparAyikI kriyA hI lagatI hai kyoMki vaha AtmA kaSAya sahita hai| 'se teNadveNaM jAva saMparAiyA' isa kAraNa se kRtasAmAyika vAle usa zrAvakako jo ki upAzrayameM vartamAna hai airyApathikI kriyA nahIM lagatI hai, api tu sAMparAyikI kriyA hI lagatI hai // sU0 3 // acchamANassa AyA ahigaraNI' sAmA4i3 OMzane pAzrayama me abhApAsanA (zrAvakana) AtmA adhikAraNe hAya che. eTale ke kaSAyanA kAraNabhUta haLa, zakaTa (gADuM) mA madhi4AvANI DAya cha-meTa : pAyavAjA DAya che. te 20 'AyAhigaraNa vattiyaM ca NaM tassa No hariyAvahiyA kiriyA kajjaI' SAyanA raNabhUta raNa, zakaTa (gADuM) Adi nimittane lIdhe tenAmAM kaSAyayutatA hoya che. te kAraNe te zrAvakane maryApathihI yA gatI nathI, 52ntu saMparAiyA kiriyA kajjaI' saaNp|viddii SALE sANe . 4129 te mAmA 4AthI yutAya che. 'se teNa?NaM jAva saMparAiyA' he gautama! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke sAmAyika karIne upAzrayamAM beThelA zrAvakane aryApathikI kriyA lAgatI nathI, paraMtu sAMparAyikI kriyAja lAge che pasa. 3 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ameyacandrikA TIkA 3.7 u.1 sU.4 bhamaNopAsakakriyAmvarUpanirUpaNam 267 zramaNopAsakavizeSavaktavyatA mUlam--samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puvAmeva tasANasamAraMbhe paccakkhAe bhavai, puDhavisamAraMbhe apaJcakkhAe bhavai, se ya puDharvi khaNamANe aNNayaraM tasaM pANaM vihiMsejjA se NaM bhaMte ! taM vayaM aigharai ? No iNahe samaTe, No khallu se tassa ativAyAe aautttti| samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puvAmeva vaNassaisamAraMbhe paJcakkhAe, se ya puDhavi khaNamANe aNNayarassa rukkhassa mUlaM chidejA, se gaM bhaMte ! taM vayaM aicarai ? No iNaDhe samajhe, No khalu se tassa aivAyAe AudRi // suu04|| chAyA-zramaNopAsakasya khalla bhadanta . va trasapANasamArambhaH pratyAkhyAto bhavati, pRthivIsamArambhaH apratyAkhyAto bhavati, sa ca pRthivIM khanan zramaNopAsaka vizeSavaktavyatA 'samaNovAsagassa NaM bhaMte !' ityAdi / mUtrArtha-(samaNovAsagassa NaM bhaMte !' puvAmeva tasapANasamAraMbhe paJcakkhAe bhavai) he bhadanta ) jisa zramaNopAsaka zrAvakake pahilese hI sajIvoMkIhiMsA kA tyAga hai (puDhavisamAraMbhe apaJcakkhAe bhavai) aura pRthivIkAyika jIvoMkI hiMsAkA tyAga nahIM hai (seya puDhavi khaNamANe aNNayaraM tasaM pANaM vihiMsejjA se NaM bhaMte ! taM vayaM aicAi) to aisI sthiti meM yadi usa zrAvakase pRthivIko khodate zramapAnI vizeSa tivyatA'samaNovAsagassa NaM bhaMte !' tyAla sUtrA- (samaNovAsagassa NaM bhaMte ! pubbAmeva tasapANasamAraMbhe paJcakkhAe bhavai 3 mahanta ! me zrabhAsa zrApa pADaveyo / savAnI hisAne tyA5 cha, (puDhavi samAraMbhe apaJcAkkhAe bhavai) 5 vIyis vAlI sine tyA nathI. se ya puDhavi khaNamANe aNNayaraM tasaM pANaM vihiMsejjA seNaM bhaMte ! taM vayaM aicarai) ve thaa| 3 te zrA14yo pRthvI khedatAM khedatAM eka trasajIvane vadha thaI jAya, te zuM te zrAvake trasajIvanI hiMsA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 bhagavatImane anyataraM trasaM pANinaM vihisyAt , sa khalu bhadanta ! tadvatam aticarati ? nAyamarthaH samarthaH, na khalu sa tasya atipAtAya Avartate / zramaNopAsakasya khalu bhadanta ! pUrvameva vanaspatisamArambhaH pratyAkhyAtaH, sa ca pRthivIM khanan anyatarasya vRkSasya mUlaM chindyAt , sa khalu bhadanta ! tad vratam aticarati ? nAyamarthaH samarthaH, na khalu sa tasya atipAtAya Avartate / // 4 // samaya kisI eka trasa jIvakA vadha ho jAtA hai to kyA vaha zrAvaka sajIvakI hiMsA nahIM karanerUpa apane vratameM aticAra lagatA hai ? (No iNaDhe mama8) he gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM (No khalu se tassa ativAyAe AudRi) arthAt asAvadhAnatAke kAraNa huA vaha savadha usa zrAvakake trasahiMsAtyAgarUpavratakA khaNDana nahIM karatA hai| (samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puvAmeva vaNassaisamAraMbhe pacakkhAe, se ya puDhavikhaNamANe aNNayarassa rukkhassa mUlaM chidejA se NaM bhaMte ! taM vayaM aicarai) he bhadanta ! jo zramaNopAsaka zrAvaka pahile se vanaspatikAyika jIvake vadha karanekA tyAga kara detA hai, usase yadi pRthivIko khodate samaya asAvadhAnIse kisI eka vRkSakA jaDa kaTajAtI hai, to kyA vaha kArya usa vanaspati kAyika jIvake vadha nahIM karane para gRhIta vratakA khaNDanakartA mAnA jAyagA ? (No iNaDhe samaDhe No khalu se tassa aivAyAe AudRi) he gautama! yaha artha samartha nahIM hai arthAt karavAnA je pratyAkhyAna karyA hatA temAM te vratamAM) zuM aticAra (doSa) lAge che? (No iNahe sabha?) 3 gautama! me manatu nayI. (jo khalu se tassa ativAyAe AuTaDa) masAvadhAnatAna. raNe yetAta na dha ta zrAvanA salavanI hisAnAtyA35 vratarnu mAuna 42 nathI. (samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puyAmeva vagassaisamAraMbhe paJcakkhAe, se ya puDharvi khaNamANe aNNayarassa rukkhassa mUlaM chidejA-se NaM bhaMte! taM vayaM aicarai ?) manta! 2 zramapAsa zrApa pahelethI ja vanaspatikAyika jIvonI hiMsAno parityAga karyo hoya, evA zrAvaka vaDe pRthvIne khAdatAM khedatAM keAI vRkSanuM mULa kapAI jAya te zuM teNe vanaspatikAyikAnI hisA na 42vAnuM ne vrata sIdhu che tenu mana yaze ? (No iNaTTe samajhe-No khalu se tassa aivAyAe Aui) gItama! me manana nathI. masAvadhAnatAthI te vRkSanuM mULa chedAI javAthI te zramaNopAsakanA vanaspatikAyikanI hiMsAnA parityAgarUpa vratanuM khaMDana thatuM nathI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacankiA TIkA za.7 u.10 mu.4 zramaNopAsakakriyAsvarUpanirUpaNam 269 TIkA-zrAvakasya prastAvAt tadvizeSavakta yatAM prarUpayitumAha-'samaNovAsagassa NaM' ityAdi / 'samaNovAsagassa gaM bhaMte ! puvAmeva tasapANasamAraMbhe pacakkhAe bhavaI' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! yasya zramaNopAsakasya khalu pUrvameva prathamameva asaprANasamArambhaH trasaprANAtipAtaH pratyAkhyAto bhavati, atha ca 'puDhavisamAraMbhe apaJcakravAe bhavai' pRthivIsamArambhaH pRthivIkAyikapANAtipAtaH apratyAkhyAto bhavati, tadvirAdhanAyAH pratyAkhyAnaM na bhavati 'se ya puDhaviM khaNamANe aNNayaraM tasaM pANaM vihiMsejA' sa ca trasajIvavadhapatyAkhyAtA pRthivIkAyikajIvavadhApratyAkhyAtA zramaNopAsakaH khanitrAdinA pRthivIM khanan asAvadhAnatAse huA vaha vRkSamalocchedana, gRhIta vanaspatichedana nahIM karanerUpa vratakA khaNDanakartA nahIM hotA hai| TIkArtha-zrAvakake viSayakA prakaraNa cala rahA hai ataH sUtrakArane isI viSayameM vizeSavaktavyatAkA kathana karane nimitta yaha mUtra kahA hai isameM gautamasvAmIne prabhuse aisA pUchA hai ki 'samaNovAsagassa Ne bhaMte ! puvAmeva tasapANasamAraMbhe paJcakkhAe bhavaI' he bhadanta ! jisa zramaNopAsaka zrAvakane pahile se hI saprANa samArambha saprANAtipAta choDadiyA hai 'puDhavisamAraMbhe apacavakhAe' aura pRthivI samAraMbha-pRthivIkAyikamANAtipAta choDA nahIM hai 'se ya puDhaviM khaNamANe aNNayaraM tasaM pANaM vihiMsenjA' aise usa vaha trasajIvavadha pratyAkhyAtA tathA pRthivIkAyika jIvavadha apratyAkhyAtA zrAvakase khanitra-kudAla phAvaDe Adise pRthivIko khodate samaya kisI eka trasa prANakA jIvakA asAvadhAnatAke nimitta ko lekara vadha ho TIkAtha- zrAvaka viSenuM prakaraNa cAlI rahyuM che. tethI sUtrakArane viSayane anulakSIne vizeSa vakatavyatAnuM kathana kare che. gautama svAmI mahAvIra prasune / prazna pUche cha- 'samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puvAmeva tasapANa samAraMbhe pacakkhAe bhavaI' mahanta !ne zramAyAsa (zrApa) pothI 4 saprAsamAra (savAnI saI) n| parityAga 42. pradavi samAraMbhe apaccakkhAe' mane pRthvIya lavAnI hiMsAnA parityAga yA nathI. 'se ya puDhavIM khaNamANe aNNayaraM tasaM pANaM vihiMsejjA' me| te 15 115 prajyAkhyAnavALe ane pRthvIkAyika jIvavadha apratyAkhyAnavALe zrAvaka, je pAvaDA ke kedALa vaDe pRthvIne khedatAM hatAM ajANatA keI eka trasachavane vadha karI nAkhe te zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 bhagavatIsUtre anyataraM kamapyekaM trasaM prANam asAvadhAnatayA vihisyAt-hanyAt 'se gaM bhaMte ! taM vayaM aicarai?' he bhadanta ! sa khalla pUrvoktaH anyataratrasajIvahantA tadvatam-trasapANavadhAkaraNavratam aticarati ? ullaGghayati, tadvatollasana tasya bhavati kim ? bhagavAnAha 'No iNa? samahe, No khalu se tassa ativAyAe AuTai' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH sa khalu saprANavadhapatyAkhyAtA pRthivIkhananasamaye AkasmikatrasajIvavirAdhanAsaMbhave'pi trasapANavadhAkaraNavrata nAticarati na tad vrata khaNDitaM bhavati / tatra kAraNamAha na khalu sa tadvadhapatyAkhyAtA zrAvakaH tasya anyataratrasajIvasya atipAtAya virAdhanAya Avartate pravartate na tadvadhamuddizya tasya pravRttirbhavati, sAmAnyarItyA jAtA hai 'se NaM bhaMte ! taM vayaM aticaraI' to isa tarahase savadhakartA vaha zrAvaka trasaprANavadha akaraNarUpa apane vratameM aticAra lagAtA hai kyA ? isa tarahake hue kAmase usakA vaha vrata ullaMdhita ho jAtA hai ? isa praznake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'No iNaDhe sama?' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai 'No khalu se tassa aivAyAe AuTTaI' arthAt trasa prANavadha pratyAkhyAtA vaha zrAvaka pRthivI ko khodate samaya Akasmika rUpa se hue usa jIva ke prANAtipAta ke samaya apane trasaprANavadha akaraNarUpavrata meM aticAra nahIM lagAtA hai arthAt isa sthiti meM trasavadha ho jAne para bhI usakA vrata khaNDita nahIM hotA hai isameM kAraNa yaha hai ki vaha trasavadha pratyAkhyAtA zrAvaka usa prasajIva ke mArane ke liye 'se NaM bhaMte ! taM vayaM aticarai' zute zrApa sapane 15 na 42pArnu vrata lIdhuM che te vratamAM aticAra (deSa) lAge che kharo ? zuM e rIte trasajIvanI hiMsA thaI javAthI tenA vratanuM khaMDana thAya che kharuM? mahAvIra prabhu temane javAba Ape che ke 'No iNate samaTe gautama ! mevAta sarAsara nathI. 'No khala se tassa aivAyAe AuI' mele te shrbho|paasnaa tarnu me 2nI paristhitimA khaMDana thatuM nathI. tenuM kAraNa e che ke trasajIvanI hiMsA na karavAnA vratavALA te zrAvake jANI joIne te hiMsA karI nathI. te zrAvaka te trasajIvane mAravAne mATe saMkalpapUrvaka pravRtta tha na hatuM, paNa ajANatA ja tenAthI te trasachavane vadha thaI gaye hatuM. tethI tenA vratane aticAra (da) lAgatA nathI. dezaviratI zrAvaka ke je trasajInI hiMsAne tyAga kare che te "huM jANI joIne trasajIvanI hiMsA nahIM karuM? e rIte ja traNahiMsAnA tyAganuM vrata le che. tethI dezaviratI zrAvaka ke jeNe trasajIvanA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikA TIkA za. 7 u. 1 sU. 4 zramaNopAsakakriyAsvarUpanirUpaNam 271 dezaviratimataH zrAvakasya saMkalpapUrvakaM vadhapratyAkhyAnaM bhavati, ata eva yAvatkAlaM yaH pUrvavamatyAkhyAnaM kRtvA saMkalpapUrvakaM hanane pravRttiM na kuryAt tAvatkAlaM tasya tadvratakhaNDanadoSo na jAyate / atha vanaspativiSaye gautamaH pRcchati'samaNovAsayassa NaM bhaMte ! puvvAmeva vaNassa samAraMbhe paccakkhAe ' he bhadanta ! zramaNopAsakasya khalu pUrvameva vanaspatikAyikajIvavadhaH pratyAkhyAtaH, ' se yapuDhacaM khaNamANe aNNayarassa rukkhassa mUlaM chiMdejjA' sa ca vanaspatikAyikajIvavadhapratyAkhyAtA pRthivIM khanan anyatarasya = ekatarasya kasyacit vRkSasya mUlaM chindyAt anavadhAnAt, 'se NaM bhaMte ! taM vayaM aicarai ?' he bhadanta ! sa khalu ekatarasaMkalpapUrvaka pravRttivAlA nahIM huA hai / dezavirati zrAvaka jo sajIvoM kI hiMsA kA tyAga karatA hai vaha maiM trasajIva kI hiMsA saMkalpapUrvaka jAnabujhakara nahIM karUMgA - isa rUpa se hI usa trasa hiMsAkA tyAga karatA hai isaliye dezavirati zrAvaka pahile vadha (hiMsA) kA pratyAkhyAna karake bhI jabataka saMkalpapUrvaka zrasahiMsA meM pravRtti nahIM karatA haiM tabataka usake vrata kA khaMDana nahIM hotA hai- aba vanaspati ke viSaya meM gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki 'samaNovAsayassa NaM bhaMte ! puvvAmeva vaNassaisa mAraMme paccakkhAe' he bhadanta ! jisa zramaNopAsaka zrAvaka ne pahile se hI vanaspatikAyika jIva kA vadha karanA pratyAkhyAta kara diyA hai- choDa diyA hai-' se puDhaviMNamANe aNNayarassa rukkhassa mUlaM chiMdejjA' aise usa zrAvaka se pRthivI khodate samaya yadi kisI eka vRkSa ke mUla kA anavadhAnatA vaza (asAvadhAnatA) se chedana ho jAtA hai 'se NaM bhaMte ! taM vayaM aicarai' to kyA aisI sthiti meM vaha ekataravRkSamUlachettA tahUtI zrAvaka, vadhanA pratyAkhyAna karyAM hoya che, te jyAM sudhI jANI joine trasahiMsA karatA nathI, tyAM sudhI tenA vratanA bhaMga thatA nathI. A vaNassa samAraMbhe have gautama svAmI vanaspatinA viSayamAM mahAvIra prabhune 'samaNovAsayassa NaM bhaMte ! puvvAmeva 'he bhadanta! je zramaNe pAsake (zrAvake) pahelethI ja vanaspatikAyika 4zvAnuM vrata pureSu' hoya, ' se ya puDhatriM khaNamANe aNNayarassa chiMdejjA' vA zrAva vaDe, pRthvIne mohatAM mohatAM malatA laya se NaM bhaMte! taM vayaM aicarai ?' to zuM te zrAvaznA vadhanA pratyAkhyAna rUpa vratanA bhaMga thAya che kharA? zrI bhagavatI sUtra : pa pramANe prazna pUche che paccakkhAe vAnA vadha na 9 rukkhassa mUlaM vRkSanuM bhUja vanasyati ayiSTha Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 magavatIya kSamUlacchettA tadvatI zrAvakaH tad vrataM vanaspatikAyajIvavadhapatyAkhyAnarUpam bhaticarati, tad vratamullaGghayati kim ? bhagavAnAha 'No iNaDhe samaDhe, 'No khalu se tassa aivAyAe AuTTai' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, sa khalu vanaspatikAya jIvavadhapatyAkhyAtA zrAvakaH pRthivIkhananasamaye AkasmikakSarUpavanaspatikAyamUlocchedane'pi vanaspatikAyajIvavadhamatyAkhyAnavrataM na aticarati / tatra kAraNamAha-na khalu sa tadvadhapatyAkhyAnavratI zrAvakaH tasya vRkSarUpavanaspatikAyamUlasya atipAtAya vinAzAya Avartate-pavartate, taducchedamuddizya tasya tadvadhapatyAkhyAtuH pravRcerabhAvAt , nahi saMkalpocchedo'sau saMkalpocchedAta nivRttatvAdeva tad vrataM sa nAticarati=na tad vratamullaGghayati, tasya tad vrataM na khaNDitaM bhavatIti bhAvaH // mU0 4 // vanaspatikAya jIvavadha pratyAkhyAnarUpa apane vrata kA ullaMghana karane vAla bana jAtA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki-'No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai- arthAt vanaspati kAyajIva pratyAkhyAtA vaha zrAvaka pRthivI khodane ke samaya Akasmika rUpa se vRkSarUpa vanaspati kAya kA mUlocchedana ho jAne para bhI vanaspatikAya jIvavadhapatyAkhyAnarUpa apane vrata kA ullaMghana nahIM karatA hai kyoM ki isameM kAraNa yaha hai ki vaha tadadhapatyAkhyAnavratI zrAvaka usa vRkSarUpa vanaspati kAya ke mUla ko vinAza karane ke buddhipUrvaka pravRtta thoDe hI huA hai| isaliye usake mUla ko ucchedana karane ke abhiprAya se isakI vahAM pravRtti nahIM hone ke kAraNa yaha tadvadha pratyAkhyAtA zrAvaka apane usa vrata aticarita nahIM hotA hai| kyoM ki saMkalpapUrvaka isa taraha kI pravRtti se vaha pahile se hI nivRtta ho cukA hai / sU0 4 // ___ mahAvIra prabhu De cha- 'No iNadve sama?' gautama! abu salavI. nathI. vanaspatikAya chava vadha pratyAkhyAtA te zrAvaka pRthvIne khedatAM hatAM acAnaka vRkSa rUpa vanaspatikAyanA mULanuM chedana karI nAkhe che. te samajaNapUrvaka athavA jANI joIne te kArya karatA nathI. teNe vRkSanA mULanuM chedana karavAnA hetupUrvaka te te pravRtti karI na hatI. te pRthvIne khAdate hato, temAM ajANatA tenAthI vRkSanA mULanuM chedana thaI gayuM. tethI tenA e vratanuM khaMDana thatuM nathI. kAraNa ke saMka9papUrvaka A prakAranI pravRttithI te te pahelethI ja nivRtta thaI cUkyuM che. su 4 5 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.5 zramaNapratilAbhaphalavarNanam 273 zramaNapratilAbhaphalavarNanam / mUlam--'samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA, mAhaNaM vA, phAsuesaNijjeNaM asaNa-pANa-khAima-sAimeNaM paDilAbhemANe kiM labbhai ? goyamA! samaNovAsae NaM tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAbhemANe tahArUvassa samaNassa vA mAhaNassa vA samAhi uppAei, samAhi kArae NaM tameva samAhiM paDilabhai / samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA, jAva-paDilAmemANe kiM cayai ? goyamA! jIviyaM cayai, duccaraM caya; dukaraM karei, dullahaM lahai, bohi bujjhai, tao pacchA sijjhai, jAvaaMtaM karei // sU0 5 // chAyA-zramaNopAsakaH khalu bhadanta ! tathArUpa zramaNaM vA, brAhmaNaM vA prAsukai-SaNIyena azana-pAna-khAdima-svAdimena pratilAbhayan kiM labhate ? gautama! zramaNopAsakaH khalu tathArUpaM zramaNaM vA, yAvat-pratilAbhayan tathArUpasya zrAvakavizeSalAbhavaktavyA'samaNovAsaeNaM bhaMte !' ityAdi / sUtrArtha- (samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsuesaNijjeNaM-asaNa pANa-khAima-sAimeNaM paDilAmemANe kiM labbhai) he bhadanta ! zramaNopAsaka zrAvaka tathArUpa zramaNa ke liye athavA mAhana-brAhmaNa ke liye prAmuka eSaNIya azana, pAna, khAdima, svAdima rUpa catudhi AhAra se lAbhAvinta karatA huA kisa lAbha ko prApta karatA hai ? (goyamA) he gautama! (samaNovAsaeNaM tahArUvaM zrA vizeSalAsa tavyatA'samaNovAsae NaM bhaMte !' tyahi sUtrA- 'samaNovosAe NaM bhaMte ! tahArUcaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsuesaNijjeNaM asaNa, pANa, khAima, sAimeNaM paDilAmemANe kiM labbhai ?) he bhadana ! je zramaNopAsaka (zrAvaka) saMderaka mukhavastrikA, rajoharaNa Adi vezavALA zramaNane (sAdhu) athavA mAhanane prAsuka (deSarahita) eSaNIya azana, pAna, khAdha ane svAdya rUpa cAre prakAranA AhAra vaherAve che, te zrAvakane kayA lAbhanI prApti thAya che ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bhagavatImatre zramaNasya vA brAhmaNasya vA samAdhimutpAdayati, samAdhikArakaH khalu tameva samAdhi pratilabhate / zramaNopAsakaH khalu bhadanta ! tathArUpaM zramaNaM vA, yAvat-pratilAbhayan kiM tyajati ? gautama ! jIvItaM tyajati, dustyajaM tyajati, duSkaraM karoti, durlabha labhate, bodhi budhyate, tataH pazcAt sidhyati, yAvatantaM karoti // sU. 5 // samaNaM vA jAva paDilAbhemANe tahArUvassa samaNassa vA mAhaNassa vA samAhiM uppAei) zramaNopAsaka zrAvaka tathArUpa zramaNa ke liye yAvat caturvidha AhAra se pratilAbhAnvita karatA huA una tathArUpa zramaNa kI athavA mAhana kI samAdhi kA utpAdaka hotA hai| (samAhikAraie NaM tameva samAhiM paDilabhai) aura jo isa taraha se unakI samAdhikA utpAdaka hotA hai aisA vaha samAdhikAraka-zramaNopAsaka zrAvaka-usI samAdhi ko prApta karatA hai| (samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAmemANe kiMcayai ?) he bhadanta ! zramaNopAsaka-zrAvaka tathArUpa zramaNa ke liye yAvat patilAbhita karatA huA kisakA tyAga karatA hai ? (goyamA) he gautama ! (jIviyaM cayai, duccayaM cayai, dukkaraM karei, dullahaM lahai, bohiM bujjhai tao pacchA sijjhai jAva aMtaM karei) zramaNopAsaka tathArUpa zramaNa ke liye yAvat patilAbhita karatA huA apane jIvana ke kAraNabhUta (goyamA !) gItama! (samaNovAsae NaM tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAmemANe tahAruvassa samaNassa vA mAhaNassa vA samAhiM uppAei) je zramaNopAsaka (zrAvaka) sarakamukhatrikA Adi vezavALA zramaNane athavA mAhanane uparyukata caturvidha AhAra vaherAvavAno lAbha le che, te zrAvaka te zramaNanI athavA mAnanI smaadhin| utpA64 thAya che. (samAhikArae NaM tameva samAhi paDilabhai) mane 20 temanI smaadhin| utpA64 tht| samApiDA24 te bhe| pAsa meM samAdhine prApta 42 je. (samaNovAsae NaM bhNte| tahAruvaM samaNaM vA jAva paDilAbhemANe kiM cayai) lAta! re bhopAsa4 tathA35 zramAne athavA mAhanane uparyukata cAre prakAranA AhAra veharAvavAne lAbha le che, te zene. tyA 72 cha ? (goyamA!) gautama! ( jIveyaM cayai, duccayaMcayai, dukaraM karei, dullahaM lahai, bohiM bujjhai, tao pacchA sijjhaI, jAva aMtaM karei ) zramaNopAsaka zrAvaka tathArUpa zramaNa athavA mAhanane uparyukata cAre prakAranA AhArathI pratilAbhita karate, pitAnA jIvanane mATe upayogI evAM anna AdinuM dAna kare che, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.5 zramaNapatilAbhaphalavarNanam 275 ___TIkA- zrAvakamastAvAt tadvizeSavaktavyatAM prarUpayitumAha- samaNovAsae gaM bhaMte !' ityAdi, 'samaNovAsae gaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA, mAhaNaM vA' gautamaH pRcchati- he bhadanta ! zramaNopAsakaH zrAvakaH khalu tathArUpam tathA tathAmakAraka rUpam=nepathyaM sadorakamukhavastrikArajoharaNAdiveSo yasya sa tathA, taM tAdRzaM zramaNaM vA mAhanaM vA-mAhana-svayaM jIvavirAdhanArahitvAta paraM prati 'mA hana mA hana mA jahi mA jahi' itivAdinam 'phAsuesaNijjeNaM asaNa-pANaannAdi kA dAna karatA hai- anya se nahIM kiyA jAsake aisA duSkara kArya karatA haidulabha vastu ko prApta karatA hai| samyagdarzanAdi rUpa bodhikI prApti karatA hai| pazcAt siddha ho jAtA hai. yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| ___TIkArtha- zrAvaka ke viSaya kA hI prakaraNa calA A rahA haiisa liye sUtrakAra isI viSaya meM vizeSavanavyatA kI prarUpaNA kara rahe haiM- isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki- 'samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsuesaNijeNaM asaNa-pANakhAima-sAimeNaM paDilAmemANe kiM lagabhai) he bhadanta ! zramaNopAsaka zrAvaka tathArUpavAle sadorakamukhavastrikA rajoharaNa Adi veSavAlezramaNa ke liye athavA svayaM jIva kI virAdhanA karane se virakta hone ke kAraNa 'mata mAro mata mAro' isa prakAra se dUsaroM ke prati upadeza bIjAthI thaI na zake evuM duSkara kArya te kare che, e zrAvaka durlabha vastunI prApti kare che, samyagadarzana Adi rUpabadhinI prApti kare che ane anne siddha pada pAme che, ane samasta du:khone antakartA bane che. TIkAtha- zrAvaka viSenuM ja prakaraNa cAlI rahyuM che. tethI sUtrakAra A viSayane anulakSIne vizeSa vakatavyatAnI prarUpaNa kare che- gautama svAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche che ?- 'samaNovAsae NaM bhaMte! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsuesaNijjeNaM asaNa-pANa-khAdima-sAimeNaM paDilAbhemANe ki labbhai ?' he bhadataje zramaNe pAsaka (zrAvaka) tathArUpa zramaNane athavA mAnane Acitta, (deSarahita) tathA eSaNadoSathI rahita evA eSaNaya azana, pAna, khAdya ane svAdarUpa cAra prakAranA AhArathI pratilAbhita kare che. (cAra prakAranA AhAranuM dAna 42 ), tane prApti thAya cha ? (saho24 bhubhavAi , 20729 mA veSavALA sAdhune "tathArUpa zramaNa" kahe che. je pote jIvanI virAdhanA karatA nathI ane 'bhAbI, mAho' me paheza mA che sevA sAdhune 'mAna' 4 ). zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 bhagavatIsUtre khAima-sAimeNaM praDilAbhemANe kiM labhai ?' prAmukaSaNIyena-pragatA nirgatA asavaH prANAH yasmAt sa mAsuH, sa eva mAsukaH acittH| tathA eSaNIyena eSaNAdoSarahitena azana-pAna-khAdima-svAdimena pratilAbhayan kim labhate ? pratilAbhayatastasya zramaNopAsakasya ko lAbho bhavati ? bhagavAnAha- 'goyamA ! samaNovAsae NaM tahArUvaM samaNaM vA jAva-paDilAbhemANe' he gautama ! zramaNo pAsakaH khalu tathA rUpaM zramaNaM vA, yAvat-mAhanaM cA, prAmukeSaNIyena azana-pAnakhAdima- svAdimena pratilAbhayan 'tahAruvassa samaNassa bA mAhaNassa vA samAhi uppAei' tathArUpasya zramaNasya vA, mAinasya vA samAdhimutpAdayati 'samAhikArae NaM tameva samAhiM paDilabhaI' atha ca samAdhikArakaH khalu zrAvakaH tameva samAdhi pratilabhate, iti zramaNamAhanebhyaH prAsukaiSaNIyAzanAdidAtuH zrAvakasya karanevAle mAhana ke liye, jIva rahita acitta aise prAsuka tathA eSaNA doSa se rahita aise eSaNIya azana, pAna, khAdima, svAdima rUpa cAra prakAra ke AhAra se pratilAbhita karatA huA- arthAt cAra prakAra kA AhAra dAna pradAna karatA huA kisa vastu kA lAbha karatA hai| pUchane kA abhiprAya aisA hai ki tathArUpa vAle zramaNa AdikoM ko dAna dene se zrAvaka ke liye kyA phAyadA hoto hai ?-uttara meM prabhu gautama se kahate haiM ki- 'goyamA' he gautama ! 'samaNovAsae NaM tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAbhemaNe' zramaNopAsaka zrAvaka jaba tathArUpadhArI zramaNa ko yAvat-mAhana ko prAsukaeSaNIya azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa cAra prakArake AhArase patilAbhita karatA hai taba vaha 'tahAruvassa samaNassa vA mAhaNassa vA samAhiuppAe i' tathArUpadhArI zramaNa athavA mAhanake liye samAdhikA utpAdaka hotA hai 'samAhikorae NaM tameva samAhiM paDilabhaI' isa tarahase samAdhikA utpAdaka vaha praznano Azaya e che ke zramaNa Adine devarahita AhArapANI vaharAvanAra zrApaune / sAsa thAya cha ? tene uttara mApatA maDAvI2 prabhu cha 'goyamA!' Da gautama! 'samaNovAsae NaM tahAkhvaM jAva paDilAmemANe zramAsa (zrA14) jyAre tathArUpadhArI zramaNane athavA mAhanane prAsuka, eSaNIya azana, pAna, khAdya bhane 2pAdha35 yA2 rana mAhArathI pratitAmita 42 che, tyAre 'tahAruvassa samaNassa vA mAhaNassa kA samAhi uppAei' te tathA35cArI abhaera mayA bhADanane bhATa samAdhinA Baa mana cha, 'samAhikArae NaM tameva samAhi paDilabhaI' sArI smaadhin| tyA mAnanA te zrA14 pAte meM samAdhinA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- pameyacandrikA TIkA. za.7. u.1 sU.5 zramaNapatilAbhaphalavarNanam 277 samAdhilAbhaH phalam / gautamaH pRcchati- 'samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA jAva-paDilAbhemANe kiM cayai ?' he bhadanta ! zramaNopAsakaH khalu zrAvakaH tathAvidham zramaNaM vA yAvat-mAhanaM vA pAsukaiSaNIyena azana-pAnakhAdima-svAdimena pratilAbhayan kiM vastu tyajati dadAti ? bhagavAnAha'goyamA ! jIviyaM cayai, duccayaM cayai, dukkaraM karei, dullahaM lahai,' he gautama ! jIvitaM jIvitamiva miyaM jIvananirvAhahetubhUtam anAdikam tyajati dadAti, dustyajaM dAnaM tyajati dadAti, annAdevustyajatvAt, duSkaram-apUrvakaraNato granthibhedaM karoti, yadvA kRpaNAderduSkaratvAm duSkaraM karoti / ' durlabhaM vastu zramaNopAsa zrAvaka svayaM usI samAdhikA prAptakartA bana jAtA hai| zramaNa mohanoM ke liye prAmuka eSaNIya azana Adi dene vAle zrAvaka ko samAdhi kA lAbharUpa phala prApta hotA hai| aba gautama prabhu se pUchate hai ki 'samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAbhemANe kiM cayaI' he bhadanta ! jo zramaNopAsaka zrAvaka tathArUpadhArI zramaNa ke liye yAvat-mAhana ke liye prAmuka eSaNIya azana-pAna khAdima, svAdima rUpa caturvidha AhAra se pratilAbhita karatA hai vaha kisa vastu ko detA hai ? isa ke uttara meM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama! 'jIvIyaM cayai, duccayaM cayai, dukaraM karei, dullahalahai' jIvita ke samAna priya arthAta jIvana ke nirvAha karane meM hetubhUta anAdika ko yaha detA hai, dussyaja-dAna ko vaha detA hai. apUrvakaraNa se vaha granthi bheda karatA hai athavA kRpaNa Adi prAptakartA banI jAya che. A rIte zramaNa athavA mahanane prAsuka deSarahita) evANIya AhAra-pANI vaherAvanAra zrAvakane samAdhinA lAbhArUpa phaLanI prApti thAya che. ve gautama svAmI mahAvIra prabhune mevo prazna pUche che 3 'samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA jAva paDilAbhemANe kiM cayai ?' 3 mahanta! re zramaNopAsaka zrAvaka tathA rUpadhArI zramaNane athavA mAnane prAsuka eSaNaya azana, pAna, khAdya ane svAdarUpa caturvidha AhArathI pratilAbhita kare che, te zrAvaka kaI vastuno tyAga kare che? ___ uttara- goyamA! 3 gautama ! 'jIvIya cayai, ccayaM cayai, dakkaraM karei, dalahaM lahaDa bananA vA priya vastumA mero pani yAvAmA upayogI thaI paDe evI anAdika vastuonuM te dAna kare che, bIjAM leke jene tyAga karI zakatA nathI evI vastuono te tyAga kare che, athavA kRpaNa leke je kArya (dAna zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 bhagavatIbhUtre anivRttikaraNaM mokSahetubhUtam labhate prApnoti, 'bohiM bujjhai' bodhi samyagdarzanAdikaM budhyate, dAnavizeSasya bodhikAraNatvAt / 'teo pacchA sijjhai jAva-aMtaM karei' tataH pazcAt tadanantaram sidhyati, yAvat budhyate, mucyate, parinirvAti sarvaduHkhAnAm antaM karoti // mU. 5 // akarmajIvagativaktavyatA jIvAdhikArAt karmarahitajIvagativaktavyatAmAha-'atthi NaM bhaMte !" ityAdi / mUlam-'asthi NaM bhaMte ! akammassa gaI paNNAyai ? haMtA? atthi, goyamA ! akammassa gaI paNNAyai / kahaM NaM bhaMte ! akammassa gaI paNNAyai ? goyamA! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM, baMdhaNaccheyaNayAe, niriMdhaNayAe, puvappaogeNaM akammassa jIva jisa bAtako nahIM kara sakate haiM usa bAtako vaha karatA hai dulabhavastu anivRttikaraNa-joM ki mokSakA hetubhUta hotA hai use vaha prApta karatA hai / bodhisamyagdarzanAdika ko vaha samajhatA hai kyoM ki dAna vizeSabodhikA kAraNa kahA gayA hai / 'tao pacchA sijjhaDa, jAva aMtaM karei, isake bAda vaha zramaNopAsaka zrAvaka siddha pada kA bhoktA bana jAtA hai yAvat- 'budhyate mucyate parinirvAti' vaha kevalajJAna se carAcara jagata kA jJAtA ho jAtA hai. sakala karmoM se rahita ho jAtA hai. rAgAdika ke bilakula kSINa ho jAnese vaha sarvathA zAnta bana jAtA hai tathA zArIrika samasta duHkha usake sarva prakArase dhvasta ho jAte haiM ||suu0 5 // devAnuM kArya karI zakatA nathI evuM duSkara kArya te kare che. durlabha varatu- anivRttikAraNa ke je mokSanA kAraNarUpa gaNAya che tenI te prApti kare che. bedhinI eTale ke samyagadarzana AdinI te prApti kare che. AvA viziSTa dAnane bodhinI prApti karAvanAra yuche. 'tao pcch| sijjhai, jAva aMtaM karei' tyA2 mAha te zramaNApAsa zrAvaka siddhapadane bhakatA bane che. ahIM "nAra padathI nIcene sUtrapATha grahaNa karAya che. budhyate. mucyate, parinirvAti' te vaNajJAnayI yarAya2 gatane na za cha, samasta karmathI rahita banI jAya che, te rAgAdikathI bilakula rahita thai javAthI sarvathA zAnta banI jAya che ane tenA samasta dukhano sarva prakAre nAza thaI jAya che. e sUpa che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.1 ma.6 akarma jIvagatisvarUpanirUpaNam 279 gaI paNNAyai / kahaM NaM bhaMte ! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM, akammassa-gaI paNNAyai ? se jahA nAmae-kei purise sukaM tuMbaM nicchiDDu, niruvahayaM ANupuvIe parikammemANe2 dabbhehiya, kusehi ya, veDhei, veDhettA, aTTahi maTiyAlevehi liMpai, liMpittA uNhe dalayai, bhUiM bhUI sukaM samANaM atthAhamatAramaporisiyaMsi udagaMsi pakkhivejA se gUNaM goyamA ! se tuMbe tesiM aTaNhaM maTiyAlevANaM guruyattAe, bhAriyattAe, gurusaMbhAriyattAe salilatalamaivaittA ahe dharaNitalapaiTANe bhavai ? haMtA, ? bhavai / ahe NaM se tuMbe tesiM aTaNhaM maTTiyAlevANaM parikkhaeNaM dharaNitalamaivaittA uppa salilatalapaiTTANe bhavai ? haMtA, bhavai, evaM khalu goyamA ! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM akammassa gaI paNNAyai / kahaM NaM bhaMte ! baMdhaNachedaNayAe akammassa gaI paNNAyai ? goyamA ! sejahAnAmae kalasiMbaliyA i vA, muggassiMbaliyA i vA, mAsasiMbaliyA i vA, siMbalisiMbaliyA ivA, eraMDamiMjiyA i vA uNhe diNNA sukA samANI phuDittA NaM egaMtamaMtaM gacchai, evaM khalu goyamA ! baMdhaNacheyaNayAe akammassa gaI paNNAyai kahaM NaM bhaMte ! niriMdhaNayAe akammassa gaI paNNAyai ? goyamA ! se jahA nAmae dhUmassa iMdhaNavippamukkassa ur3adaM vIsasAe nivvAghA eNaM gaI pavattai, evaM khallu goyamA ! niriMdhaNayAe akammassa gaI paNNAyai kahaM gaM bhaMte ! puvappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai ? goyamA ! sejahAnAmae kaMDassa kodaMDavippamukkassa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 bhagavatIstre lakkhAbhimuhI, nivAghAeNaM gaI pavattai, evaM khalu goyamA ! pucappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai, evaM khalu goyamA ! nIsaMgayAe, niraMgaNayAe, jAva puvappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai ||suu06|| ___ chAyA-asti khalu bhadanta ! akarmaNaH gatiH prajJApyate ? hanta ! asti / gautama ! akarmaNo gatiH prajJApyate / kathaM khalu bhadanta ! akarmaNo gatiH prajJApyate ? gautama ! nissaGgatayA, nIrAgatayA, gatipariNAmena, bandhanacchedanatayA, nirindhanatayA, pUrvaprayogeNa akarmaNo gatiH prajJApyate / kathaM khalu akarma jIvagati vaktavyatA'asthi NaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha- (atthi NaM bhaMte ! akammassa gaI paNNAyai) he bhadanta ! kyA karmarahita jIvakI gati kahI gaI hai ? (haMtA, atthi goyamA ! akammassa gaI paNNAyai) hAM, gautama ! karmarahita jIvakI gati kahI gaI hai / (kahaM gaM bhaMte ! akammassa gaI paNNAyai) he bharanta ! karmarahita jIvakI gati kisa kAraNa se kahI gaI hai ? (goyamA) he gautama ! (nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM, baMdhaNaccheyaNayAe, niriMdhaNayAe, puvappaogeNaM akammassa gaIpaNNAyai) nissaMgahoneke kAraNa, rAgarahita honeke kAraNa, gatisvabhAva ke kAraNa, baMdhana ke cheda ho jAne ke kAraNa kamandhanase rahita ho jAneke kAraNa ma zati tavyatA'asthi NaM bhate !' tyahi sAtha- (atthi NaM bhaMte! akammassa gaI paNNAyai ?) 3 mahanta ! zu bhahita apanI gati 4DI cha ? (haMtA, asthi goyamA! akammassa gaI paNNAyai) , gautama! 42hita panI gati 4ii cha. (kaha NaM bhaMte ! akammassa gaI paNNAyai ?) he gautama! 52hita 7vanI ti // 4 / 22 4AmA AvedI cha ? (goyamA) gItama! (nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM, baMdhaNaccheyaNayAe, niriMdhaNayAe, puvvappaogeNaM akammarasa gaI paNNAyai) pAne kAraNe (karmanA saMgathI rahita hovAne kAraNe) rAgarahita hovAne kAraNe, gatisvabhAvane kAraNe, baMdhananuM chedana thaI javAne kAraNe, karmarUpa InjanathI rahita thaI javAne kAraNe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikATIkA za.7 u.1 sU.6 akarma jIvagatisvarUpanirUpaNam 281 bhadanta ! nissaGgatayA, nirAGgaNatayA, gatipariNAmena akarmaNo gatiH prajJApyate ? sadyathAnAma kazcit puruSaH zuSkaM tumba nizchidraM nirupahatam , AnupUrvyA parikramamANaH2 darbhezva, kuzaizca veSTayati, veSTayitvA, aSTabhiH mRttikAlepaizva, limpati, liptvA uSNe dadAti, bhUyo bhUyaH zuSkaM santam astAce atAre evaM pUrvaprayoga ke kAraNa karmarahita bhI jIvako gati kahI gaI hai / (kahaM NaM bhaMte ! nissaMgayAe niraMgaNayAe, gaiparimANeNaM akammassa gaI paNNAyai) he bhadanta ! nissaMgatA se, nIrAgatA se, evaM gati pariNAma se, karmarahita jIvakI gati kisa rIti se kahI gaI hai| tAtparya yaha ki nissaMgatAko lekara norAgatA ko lekara aura gatipariNAmako lekara, karmarahita hue bhI jIvakI gati kisa taraha se kahI gaI hai ? (se jahAnAmae keI purise sukaM tuMba nicchiDDaM niruvayaM ANupuvvIe parikammemANe parikammemANe dambhehiya, kusehiya, beDhei, veDhettA ahahiM maTTiyAlevehi liMpai, liMpittA uNheM dalayaha, bhUiM bhUiM sukaM samANaM asthAhamatAramaporisiyaMsi udagaMsi pakkhivenA) he gautama jaise koi puruSa chedarahita, evaM akhaMDa aisI tUMbaDIko kramarase pariSkRta karatA haA darbha-DAbha evaM kuza-kAzase veSTita karade aura veSTita karake phira ATha bAra mRttikAke lepose use liptakara de liptakara phira vaha use dhUpameM sUkhaneke liye dharade isa taraha bAra bAra sukhAI gaI usa tUMbaDI ko phira vaha athAha pAnImeM ki jise koI ane pUrvaprayogane kAraNe kamarahita jIvanI paNa gati hoya che evuM kahyuM che. (kahaM NaM bhaMte ! nissaMgayAe niraMgaNayoe gaipariNAmeNaM akammassa gaI, paNNAyai?) he bhadanta! nisaMgatA, nIrAgatA ane gatipariNAmanI apekSAe kamarahita jIvanI gati 44 zate 4uvAmAM mAvI cha ? ( se jahA nAmae kei purise mukkaM tubaM nicchiDDe niruvahayaM ANupubIe parikammemANe parikammemANe danbhehiya, kusehiya beDhei, beDhettA aTThahiM maTTiyAlevehiM liMpai, liMpittA uNhe dalayaI, bhUiM bhUI mukta samANaM atthAhamatAramaporisiyaMsi udagaMsi pakkhivejjA) gautama ! / me| puruSa chedarahita ane bhAMgyA tUTayA vinAnI (cirADa paDyA vagaranI) sUkI tuMbaDIne aMdarathI barAbara sApha karI nAkhe. pachI tene darbha ane kAsa (eka prakAranuM ghAsa) thI cAre taraphathI vIMTI de, tyAra bAda tenA upara ATha vAra mATIne lepa kare, dareka vakhata mATIne lepa karyA pachI te tene taDakAmAM sUkavI nAkhe. A rIte vAraMvAra sukavavAmAM AvelI tuMbaDIne te kaI evA jaLAzayamAM nAkhI de ke jemAM pANI atizaya UMDuM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 bhagavatIsUtre " apauruSeye udake prakSipet tat nUnaM bhadanta ! sa tumbaH teSAm aSTAnAM mRttikAlepAnAM gurukatayA bhArikatayA, gurusaMbhArikatayA salilatalamativartya eat dharaNitalapratiSThAno bhavati ? hanta ! bhavati / atha khalu satumbaH teSAm aSTAnAM mRttikAlepAnAm parikSayeNa dharaNitalamativartya upari salilatalamatiSThAno bhavati ? hanta ! bhavati, evaM khalu gautama ! nissaGgatayA niraGgaNatayA, gatipariNAmena akarmaNo gatiH pAra nahIM kara sake tathA eka puruSa do puruSa isa tarahake pramANa se jo rahita ho DAla de (se NUNaM goyamA ! se tuMbe tesiM aTThaNhaM maTTiyAvANaM guruyattAe bhANiyattAe gurusaMbhAriyattAe salilatalamavahatA ahe dharaNitalapaTTANe bhavai) to kaho gautama ! vaha tUbaDI una ATha mRttikAke lepoMke gurutva se, bhArase aura gurutva mizrita bhArase jalabhAgako ullaMghana karake nIce pAnI meM jamIna para baiTha jAtI hai na ? (haMtA, bhavai) hAM, bhadanta ! baiTha jAtI hai / (ahe NaM se tuMbe tesiM aTTahaM maTTiyAlevANaM parikkhaeNaM dhariNitalamahavaittA upi salilatalapaTThANe bhavai) jaba usa tuMbaDIke ve ATha miTTIkA lepa gala jAte haiM to vaha tUMbaDI dharaNitala se uThakara apane Apa Upara pAnI para AjAtI hai na ? (haMtA bhavai) hAM, bhadanta ! AjAtI hai / ( evaM khalu goyamA ! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM hAya, jene pAra javAne keAI samartha na hoya ane jemAM apAra pANI bhareluM hAya. ( se pUrNa goyamA ! se tube tesiM aTTaNDaM maTTiyA levANaM guruyattAe bhANiyattAe gurusaMbhArittAe salilatalamattA ahe dharaNitalapaTTANe bhava ) to / gautama! te tU`khaDI mATInA te ATha lepane lIdhe gurutAthI yukata khanI javAne kAraNe, bhAre thai javAne kAraNe tathA gurutvamizrita bhArayukata thai javAne kAraNe pANInA tharane eLaMgIne, nIce pANInI aMdara jamInapara besI jaze ke nahIM? (DUbI jaze ke nahIM?) (haMtA, bhavai) DA, lahanta! te tUMgaDI pANIbhAMDUjI the. (aheNaM se tube tersi aTuNDaM mahiyAlevANaM parikkharaNaM dharaNitalamaDavaittA upi salilatalapaDDANe bhavaha) jyAre te tUmaDI uparanA mATInA ATha lepa dhAvAi jAya che (egaLI jAya che) tyAre te tUMbaDI Ape Apa jamInane taLiyethI pANInI sapATIpara AvI jAya che ke nahIM?) (haMtA, bhavai ) DA, lahanta! te tUMgaDI yANInI sapATI para bhAvI laya che. ( evaM khalu goyamA ! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM akammassa zrI bhagavatI sUtra : pa Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 ma.6 akarma jIvagatisvarUpanirUpaNam 283 prajJApyate / kathaM khalu bhadanta ! bandhacchedanatayA akarmaNo gatiH prajJApyate ? gautama ! tadyathA nAma kalazimbalikA iti vA, mudgazimbalikA iti vA, mASazimbalikA iti vA, zAlmalizimbalikA iti vA, eraNDamiJjikA iti vA, uSNe dattA zuSkA satI sphuTitvA khalu ekAntamantaM gacchati, evaM khala gautama ! bandhanacchedanatayA akarmaNaH gatiH prajJApyate / kathaM khalu bhadanta ! akammassa gaI paNNAyai) to he gautama ! isI tarahase karma rahita bhI jIvakI anAsakta honeke kAraNa, rAgarahita honeke kAraNa, tathA Urdhvagamana svabhAvavAlA honeke kAraNa gati kahI gaI hai / (kahaM gaM bhaMte ! baMdhaNacheyaNayAe akammassa gaI paNNAyai) he ! baMdhana cheda ho jAnese karmarahita jIvakI gati kisa taraha se kahI gaI hai? (goyamA) he gautama ! (se jahAnAmae kalasiMbaliyAi vA muggasiMbaliyAi vA, mAsasibaliyAi vA miliMsiMbaliyAi vA eraMDarmijiyAi vA' uNhe diNNA sukkA samANI phuDittANaM egatamaMtaM gacchai, evaM khalu goyamA ! baMdhaNacheyaNayAe akammassa gaI paNNAyai) jaise kalazimbalikA-maTharakI phalI, muMgakI phalI athavA uDadakI phalI, zAlmalikI phalI yA eraNDakI phalI jisa prakAra sUryake AtapameM rahane para jaba bilakula sUkhajAtI hai taba vaha caTaka kara jaldIse pRthivIke kisI eka pradeza para gira jAtI hai, isI tarahase he gautama karmarUpa baMdhana ke chidajAne para karmarahita jIvakI gati hotI hai / gaI paNNAyaha) to gItama! me 4 pramANe manAsata pAne pAraNe, sahita hovAne kAraNe tathA urdhvagamananA svabhAvavALe hevAne kAraNe karma rahita jIvane paNa gatizIra 4AmA maa0ye| che. (kaha NaM bhaMte ! baMdhaNacheyaNayAe akammassa gaI paNNAyai) 3 mahanta ! ma cheA pAthI 4bhaDita mane panI gati kevI kahI che? (goyamA!) 3 gautama! (se jahA nAmae kalasiM baliyAi vA, muggarsi baliyAi vA, mAsasiMbaliyAi vA, siMbaliMsiMbaliyAi vAM, eraMDamiMjiyAi vA, uNhe diNNA mukkA samAgI phuDittANaM egaMtamaMtaM gacchai, evaM khalu goyamA! baMdhaNacheyaNayAe akammassa gaI paNNAyai) paTAyAnI siMga, bhAnI siMka, aDadanI siga, zAmali (eka prakAranuM vRkSa) nI siMga ane eraMDI jema sUryanA taDakAmAM rahIne jyAre bilakula sukAI jAya che tyAre phATe che ane tenAM bIjane uDADatI jamInanA keI paNa eka pradeza para AvIne paDe che. he gautama! karmarUpa baMdhana chedAI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 284 bhagavatIsUtre nirindhanatayA akarmaNo gatiH prajJApyate ? gautama ! tadyathA nAma dhUmasya indhanaviSamuktasya UrdhvaM visrasayA niyAghAtena gatiH pravartate, evaM khalu gautama ! nirindhanatayA akarmaNogatiH prjnyaapyte| kathaM khala bhadanta ! pUrva prayogeNa akarmaNo gatiH prajJapyate ? evaM khalu gautama ! tadyathA nAma kANDasya (kahaM NaM bhaMte ! niriMdhaNayAe akammassa gaI ?) he bhadanta ? karmarUpa Indhanase rahita hojAnese akarmavAle jIvakI gati kisa tarahase kahI gaI hai ? (goyamA) he gautama ! (se jahAnAmae dhUmassa iMdhaNavippamukkassa uDDhe vIsasAe nivvAghAeNaM gaI pavattai, evaM khalu goyamA !) jaise jalatI hui agni aura Idhanake saMyoga sejanya dhUmakI gati vinA kisI rukAvaTake svabhAvataH UparakI aura hotI hai isI prakArase karmarUpa Idhanase mukta-rahita hue jIvakI bhI gati svabhAvase urdhva hotI hai / (kahaM NeM bhaMte ! puvappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai) he bhadanta ! pUrvaprayogase, karmarahita jIvakI gati kisa prakAra se kahI gaI hai ? (goyamA ! se jahAnAmae kaMDassa kodaMDa vippamukkassa lakkhAbhimuhI nivAghAeNaM gaI pavattaI) he gautama ! jisa prakAra dhanuSase chUTe hue bANakI gati vinA kisI rukAvaTake apane lakSyakI ora svabhAvataH hotI hai (evaM khalu goyamA ! puvappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai) isI tarahase he gautama ! pUrvaprayogase 4pAthI bharahita manamA panI pay mevI 08 gati thAya che. (kaha NaM bhaMte ! niriMdhaNayAe akammassa gaI ?) B maha-ta! 4bha 35 4.dhanathI hita 56 pAthI sabhApa nI gati hI cha ? (goyamA !) gItama! (se jahAnAmae dhUmassa iMdhaNaviSpamukkassa uDUDhaM vIsasAe nivvAghAe NaM gaI pavattai, evaM khalu (goyamA!) gautama! patita bhanina ane 4thana (anssi) nA sayogathI pahA thayelA dhumADAnI gati koI paNa prakAranI rukAvaTa na hoya te svAbhAvika rIte ja uparanI dizAmAM hoya che, e ja pramANe karmarUpa dhanathI mukata (rahita) thayelA jIvanI gati sAvi4 zata DAya che. (kaNaM bhaMte ! pucappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai) 3 HER! pUrva prayogathA bhalita panI gati kI hI cha ? (goyamA!) he gautama! (se jahA nAmae kaMDassa kodaMDavippamukkassa lakkhAbhimuhI nivbAghAeNaM gaI pacanai) rebha dhanuSamAthI TesA mAnI gati paY Pii 218 na DAya to sAmAvi zate 4 potAnA lakSyanI ta23nI sAya cha, (evaM khalu goyamA! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 candrikA TIkA za. 7 u. 10 sU. 6 akarma jIvagatisvarUpanirUpaNam kodaNDa vimuktasya lakSyAbhimukhI nirvyAghAtena gatiH pravartate, evaM khalu gautama ! pUrvaprayogeNa akarmaNo gatiH prajJApyate / evaM khalu gautama ! niHsaGgatayA, niraNatayA, yAvat-pUrva prayogeNa akarmaNo gatiH prajJaptA, // 0 6 // TIkA- 'asthi NaM bhaMte! akammassa gaI paNNAyai ?' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! asti saMbhavati khalu akarmaNaH = karmarahitasya jIvasya gatiH prajJApyate kathyate kim ? bhagavAnAha - 'haMtA, asthi goyamA ! akammassa gaI paNNA' he gautama! hanta satyam akarmaNaH karmarahitasyApi jIvasya gatiH prajJApyate = kathyate / gautamaH pRcchati - 'kahaM NaM bhaMte! akammassa gaI paNNAya ?' he bhadanta ! kathaM kena prakAreNa khalu akarmaNaH jIvasya gatiH akarmavAle jIvakI gati hotI hai aisA kahA gayA hai / ( evaM khalu goyamA ! nIsaMgayAe, niraMgaNayAe jAva pubvappaogeNaM akammassa gaI paNNAyaI) isa taraha he gautama! Asaktise rahita hone se, rAgarahita honese yAvat pUrvaprayogase karmarahita jIvakI gati kahI gaI haiM TIkArtha- jIvakA prakaraNa cala rahA hone ke kAraNa sUtrakArane isa sUtradvArA karmarahita jIvakI gatike viSaya meM spaSTIkaraNa kiyA hai isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki- 'asthi NaM bhaMte ! akammassa gaI paNNAya ?' he bhadanta ! karmasahita hue jIvakI gati to hotI hai parantu jo karma se sarvathA rahita ho cukA hai aise jIvakI bhI kyA gati hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki 'haMtA, asthi gomA ! ammassa gaI paNNAyaha' hAM, mautama ! karmarahita hue bhI goatogeNaM ammassa gaI paNNAyai) me 4 rIte he gautama! pUrva asa gathI urbharahita matApekSA lavanI gatI hoya he sebha yu che. evaM khalu goyamA ! nIsaMgayAe, niraMgaNayAe, jAva putrappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai) he gautam ! e ja prakAranI, AsakitathI rahita thayelA, rAgarahita thayelA, krama dha rahita thayelA, ka rUpa indhanathI rahita thayelA ane pU`prayAgane kAraNe karahita thayelA jIvanI gati kahI che. TIkA- jIvanuM prakaraNa cAlI rahyuM che. te kAraNe sutrakAre A sutradvArA karahita jIvanI gatinA viSayamAM spaSTIkaraNa karyuM che, temAM gautama svAmIe mahAvIra prabhune govA azna pUchayo che hai- 'asthi bhaMte! akammasla gaI paNNAya ?" hubhadanta ! ka sahita jIvanI te gati hAya che, parantu je jIva karyAMthI sava thA rahita thaI gayA che evA jIvanI paNa zuM gati hoya che ? teno javAba ApatA mahAvIra aluche - (haMtA, asthi goyamA ! akammassa gaI paNNAya ?" DA gautama! zrI bhagavatI sUtra : pa Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 - bhagavatI prajJApyate kathyate ? bhagavAnAha-'goyamA ! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gai pariNAme NaM' he gautama ! niHsaGgatayA karmasaGgarAhityena niraGgaNatayA nirlepatayA rAgalepa rAhityena mohApagamena ityarthaH 'gatipariNAmena gtisvbhaavtyaa| tathA 'baMdhaNacheyaNayAe, niriMdhaNayAe, punbappaogeNaM akammarasa gaI paNNAyaI bandhanacchedanayA karmabandhocchedena, nirindhanatayA karmendhanarAhityena, pUrvaprayogeNa sakarmAvasthAyAM gatipariNAmavattvena, akarmaNaH karmarahitasyApi gatiH prajJApyate -kathyate / gautamastatra kAraNaM pRcchati-'kahaM NaM bhaMte ! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM akammassa gaI paNNAyai ?' bhadanta ! kathaM kayA rItyA jIvakI gati hotI hai / isa para gautama ! punaHmabhuse pUchate haiM ki kahaM NaM bhaMte ! akammasa gaI paNNAyaI' he bhadanta ! yadi karmarahitajIvako gati hotI hai to vaha kisa prakArase hotI hai ? isake uttara meM prabhu gautamase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'nissaMgayAe, niraMgaNayAe gaipariNAmeNaM, baMdhaNacheyaNayAe, niriMdhaNayAe, puSvappaogeNaM akammassa gaI paNNAyaI' karmarahitajIvakI jo gati kahi gaI hai usameM yaha kAraNa hai ki eka to vahajIva karmake saMgase bilakula rahita banajAtA hai, dUsare usakA rAga sarvathA nAza ho jAtA hai arthAt mohase vaha bilakula rahita ho jAtA hai, tIsare jIvakA nijakA svabhAva urdhvagamana karanekA hai, cauthe usake baMdhanakAcheda ho jAtA hai, pAMcavAM kAraNa yaha hai ki karmakA baMdha usakA sarvathA dhvasta (naSTa) ho jAtA hai, karmarUpa Indhanase vaha bilakula rahita banajAtA karmarahita banelA jIvanI paNa gati hoya che. tyAre gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che 'kahaM NaM bhaMte ! akammassa gaI paNNAyaDa?' mahato ne bhaDita gati karate heya, te te kevI rIte gati kare che? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu 43 cha- 'goyamA' he gotama ! 'nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM, baMdhaNacheyaNayAe, niriMdhaNayAe, pucappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai' bhaDita jIvane je gatizIla kahevAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke (1) te jIva kamanA saMgathI bilakula rahita banI jAya che, (2) tene rAga sadaMtara naSTa thaI jAya che eTale ke te mehathI bilakula rahita banI jAya che, (3) jIvane pitAne svabhAva ja urdhvagamana karavAno hoya che, (4) tenA baMdhanane nAza thaI jAya che, (5) tenA karmanA baMdhane sarvathA vaMsa (nAza) thaI jAya che, tathA (6) sakarmAvasthAmAM ja tene gati zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.10 ma. 6 akarmajIvagatisvarUpanirUpaNam 287 khalu niHsaGgatayA, niraGgaNatayA, gatipariNAmena, akarmaNaH karmarahitasya jIvasya gatiH prajJApyate ? bhagavAn tatra dRSTAntapUrvakaM kAraNaM pratipAdayati-'se jahA nAmae kei purise sukkaM tuMbaM nicchiDDe niruvahayaM' he gautama ! tadyathAnAma kazcit puruSaH zuSkaM tumba nizchidraM chidrarahitam , nirupahatam abhagnam , etAdRzaM tubhyam' 'ANupubIe parikammemANe2 danbhehi ya, kusehi ya veDhei' AnupUrvyA anukrameNa parikrameNa parikramamANaH2 punaH punaH pariSkurvan , darbhazca samUlaistRNavizeSaiH, kuzaizca nirmUlaistRNavizeSaiH 'veDhei'-veSTayati, veDhettA aTTahiM maTTiyA levehi liMpaI' vessttyitv| aSTabhiH mRttikAlepaiH taM tumbaM limpati vilepayati, 'liMpittA uNhe dalayai bhUiM bhUI' liptvA-vilipya uSNe sUryatApe dadAti sthApayati, hai, tathA sakarmAvasthAmeM jo usakA gatipariNAma vAlA svabhAva thA usI svabhAvavAlA yaha akarmAvasthAmeM bhI rahatA hai inhIM saba kAraNoM ko lekara karmarahita jIvakI bhI gati honI kahI gaI haiN| isI bAtako prabhu dRSTAnta dekara samajhAte haiM 'se jahAnAmae kei purise sukaM tuMba nicchiDDaM niruvahayaM' jaise koI puruSa eka tuMbaDIko ki jo bilakula mUkI ho, chidrakA jisameM nAmataka bhI na ho phUTo bhI na ho, arthAt jisameM ekabhI darAra na paDI ho bhItarase bilakula acchI tarahase sApha karale phira use vaha darbha-DAbhase eva kAMzase khUba cAroM aura se veSTita kara deve 'veDhettA aTTahiM maTTiyAlevehiM liMpaI' veSTita karake phira usake Upara ATha bAra miTTIkA lepa kare 'liMpittA uNhe. dalayai' pratyeka lepameM vaha use sUrya kI dhUpameM rakhakara sukAtA jAve isa taraha 'bhUI bhUiM sukaM samANaM' bAra2 sukAI huI usa tUbaDIko pariNAmavALe svabhAva hatuM, e ja svabhAvavALe te akarmAvasthAmAM paNa rahe che. A badhAM kAraNene lIdhe karmarahita jIvanI paNa gati hoya che, evuM kahyuM che. have mahAvIra prabhu me dRSTAnta dvArA mApAta samAve cha- 'se jahA nAmae kei purise mukta tuMbaM nicchiDu niruvayaM puruSa me sUtrI mA 4 paNa jagyAe chidra na hoya evI, phUTayA vinAnI (jemAM eka paNa cirADa paDI na hoya evI) tuMbaDIne barAbara sApha karI nAkhe che. ane pachI te puruSa te taMbaDInA upara yAre ta23thI hama mana 4in (4 42rnu ghAsa) sapeTa cha. tyA2 mA veDhettA aTTahiM maTTiyAlevehi liMpaI' a tana 52 bhATInA 28 5 42 che. lipittA uNhe dalayaI' 24 vameta 5 ryA pachI te tena sUryanA tApamA savInA cha, mA zata bhUiM bhUiM mukaM samANaM' vAravAra suzpAmA mAmI tUmaDIna. puruSa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 - bhagavatIstre 'bhUI bhUI' bhUyo bhUyaH vAraM vAram , 'mukkaM samANaM asthAhamatAramaporisiyaMsi udagaMsi pakkhi vejjA' zuSkaM santaM tumbam astAdhe durlabhyatalabhAge atAre= tartumayogye apauruSeye apuruSapramANe, atigambhIre udake prakSipet=pAtayet 'se gRNaM goyamA ! se tuMbe tesiM aTaNhaM maTTiyAlevANaM guruyattAe, bhAriyattAe, gurusaMbhAriyattAe' he gautama ! 'se' atha nUnaM nizcayena sa tumbaH teSAm aSTAnAM mRttikAlepAnAM gurukatayA gurutvena, bhArikatayAnbhAreNa, gurusaMbhArikatayA gurutvamizritabhAreNa 'salilatalamaivaittA ahe dharaNitalapaiTANe bhavai ?' salilatalamativrajya jalabhAgamatikramya adhaH adhobhAge dharaNitalapratiSThAnaH pRthivItalamatiSThito bhavati nu ? gautamaH tadaGgIkaroti-'haMtA! bhavaI' he bhadanta ! hanta, satyam sa khalu tumbaH aSTamRttikAlepaiH liptaH san tallepAnAM gurutvAdinA nizcitameva jaloparibhAgamatikramyA'dhaH pRthivItale pratiSThito bhavati, atha tad viparItamAha-'ahe NaM se tuMce tesiM vaha 'atthAhamatAramaporisiyaM siudagaMsi pakkhivejA' aise jalAzayameM choDe ki jo bahuta gaharA ho koI jise pAra nahIM kara sakatA ho aura pAnI jisameM itanA bharA ho ki jisakA koI pramANa ho na ho / 'se gRNaM goyamA ! se tuMbe tesiM aTThaNhaM mahiyAlevANaM guruyatAe bhAriyatAe, gurusaMbhAriyattAe' aba he gautama ! kaho vaha tuMbaDI una ATha miTTIke lepoMse gurutAse yukta bana jAne ke kAraNa, bhArayukta bana jAneke kAraNa tathA gurutva mizrita bhArayukta ho jAneke kAraNa 'salilatalamaivaittA' pAnI kI satahakA ullaMghana kara 'ahe dharaNitala paiTTANe bhavaI' nIce jamIna talapara baiTha jAvegI na ? arthAt usa pAnI meM DUba jAvegI na ? 'haMtA, bhavaI' hA~, bhadanta ! niyamase vaha 'atthAhamatAramaporisiyaMsi udagaMsi pakkhivejjA' meal rai nAmI he che ke je ghaNuM ja UMDuM che, tenI ArapAra javAne kaI paNa mANasa zakitamAna hetuM nathI, bhane bhI apAra pAe mAre che. 'se gRNaM goyamA! se tUMbe tesiM aPNhaM maTTiyAlevANaM guruyattAe, bhAriyattAe, gurusaMbhAriyattAe' va 3 gautama! 4 te taMbaDI te mATInA ATha lepathI gurutAyukata banI javAne kAraNe, bhArayukata banI javAne kAraNe, tathA guruvamizrita banI javAne kAraNe, bhArayukata banI javAne kAraNe 'salilatalaMmaivaittA' pAnA tha2ne 5sA2 4rIne 'ahe dharaNitalapaihANe bhavaI' nIce jamInanI sapATI para jaIne besI jaze ke nahIM. eTale ke pANImAM DubI jaze nahIM? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.6 akarmajIvagatisvarUpanirUpaNam 289 aTTaNhaM maTTiyAlevANaM parikkhaeNaM' atha khalu sa tumbaH teSAm aSTAnAM mRttikAlepAnAM parikSayeNa galanena 'dharaNitalamaIvaittA upi salilatalapaihANe bhavai ?' dharaNitalam pRthivItalam ativrajya atikramya upari salilatalapratiSThAno jaloparimatiSThito bhavati nu ? gautamastat svIkaroti-haMtA ! bhavaI' he bhadanta ! hanta ! satyam sa tumbaH prathamaM lepAnAM gurutvAdinA pRthivItalaM gatvA'pi tallepagalanAnantaraM nUnaM punaH saliloparibhAge pratiSThito bhavati / ante bhagavAn nigamayan Aha-'evaM khalu goyamA ! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM akammassa gaI paNNAyai' he gautama ! evaM khalu usameM DUba jAvegI / 'aheNaM se tuMbe tesiM aTThaNhaM maTTiyAlevANaM parikkhaeNaM' aba isase viparItadazAmeM jaba ki vaha tuMbaDI una AThoM miTTIke lepoMke bilakula dhula jAnese 'dharaNitalamaivaittA uppi salilatalapaiTTANe bhavaI' sApha ho jAtI hai to niyamase vaha pAnIke nIce se uThakara Upara pAnI para A jAtI hai na ? 'haMtA bhavaI' hAM bhadanta ! A to jAtI hai / arthAt jaba vaha tuMbaDI miTTIke lepIke bhArase bajanadAra banajAtI hai taba to vaha pAnIke nIce jamIna para baiTha jAtI hai aura jabave AThoM hI lepa usake dhula jAte haiM taba vaha nIcese uThakara ponIke Upara AjAtI hai to jaisI hAlata isa tuMbaDI kI hotI hai 'evaM khalu goyamA ! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM akammassa gaI paNNAyaI' isI taraha kI hAlata he gautama ! hatA. bhavaDa' DA, mahanta! te tUmaDI avazya bhI the. 'ahe se tabe tesi aTaNDaM maTTiyAleveNaM parikkhaeNaM' hune tathA viparIta paristhitinI vAta 42vAmA Ave che- he gautama ! jyAre te taMbaDI upara karavAmAM AvelA mATInA AThe lepa dhApAI 14 che tyAre te tUmaDI dharaNitalamaivaittA uppi salilatala paTTANe bhavaI' halakI thavAne kAraNe pANInA taLiyethI pANInI sapATI para AvI jAya che ke nahIM ? gautama svAmI rAma sApecha hai- 'hatA, bhavai' , pralA! te tUmaDI mevI paristhitimAM avazya upara AvI jAya che. A kathananuM tAtparya e che ke jyAre te hUMbaDI mATInA lepathI bhAre banI gaI hatI, tyAre te te pANImAM DUbIne taLiye besI jatI hatI, paNa jyAre tenA AThe lepa pANIthI dhovAI gayA, tyAre te tuMbaDI halakI thavAthI pANInI sapATI upara AvI jaIne taravA mAMDe che. jevI hAlata A tuMbaDInI thAya che, 'evaM khalu goyamA ! nissaMgayAe, niraMgaNayAe, gaipariNAmeNaM akammassa gaI paNNAyai' mevI pAlata, 3 gautama! ni:AT (manAsata) bhane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 - - bhagavatIsUtre uktarItyA niHsaGgatayA anAsaktatayA niraMgaNaMtayA rAgaleyarahitatayA gatipariNAmena gatisvabhAvena akarmaNaH karmarahitasyApi jIvasya gatiH prajJApyate kthyte| etAvatA-yathA kazcitpuruSaH tumbyA upari aSTamRttikAlepAna vidhAya yadA tumboM jale prakSipet tadA gurutvabhAreNa sAtumbI jalasyAdhobhAge pRthivItalaM gacchati, kintu teSAM mRttikAlepAnAM kramazaH jalaprakSAlanayA galitatve sati sA tumbI jaloparibhAge Agatya tiSThati tathaiva jIvo'pi tathAvidhASTakarmabhAreNa bhavArNave patitaH san nimajjyApi niHsaGgAdinA rAgAdiparivarjanena tAdRzASTavidhakarmabandhanarahito bhUtvA Urdhva lokaM muktisthAnaM gacchatIti phalitam / jaba yaha jIva nissaMga anAsakta banajAtA hai, rAgarahita ho jAtA hai, taba isakI bhI gati ho jAti hai ! gati pariNAmako lekara arthAt urdhvagamana karanekA isakA svabhAva hI hai so isI svabhAvane kAraNa urdhvagati karatA hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki jaise koI puruSa tu baDIko Upara meM miTTIke ATha lepoMse yukta karake bAdameM use pAnImeM DAla detA hai to jaise vaha gurutvabhAra se jalake nIce jamIna para baiTha jAtI hai aura unalepoMke dhulajAnese phira vaha jaise pAnIke Upara A jAtI hai-usI prakArase jIva bhI aSTavidha karmoMke bhArase isa bhavarUpa arNava samudrameM paDakara DUba jAtA hai ekagatise dUsarI gatimeM cakkara kATatA rahatA hai aura jaba vaha niHsaMga hokara evaM rAgAdise rahita hokara aSTavidhakarmabandhanase rahita ho jAtA hai taba vaha svabhAvataH muktisthAnameM jAkara virAjamAna ho jAtA hai / rAgarahita jIvanI thAya che. gati pariNAmanI apekSAe eTale ke urdhvagamana karavAno tene svabhAva ja hevAne kAraNe karmahita chava urdhvagati kare che. have taMbaDInA dRSTAMtanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che... jevI rIte mATInA ATha lepa karelI tuMbaDI bhAre thavAthI pANImAM DUbI jAya che, e ja pramANe jIva paNa ATha prakAranAM karmanA bhArathI A bhavarUpa sAgaramAM DUbI jAya che- te jIvane aneka gatimAM paribhramaNa karavuM paDe che. jyAM sudhI tenA karmane baMdha tUTato nathI tyAM sudhI tene paNa saMsArasAgaramAM bhamavuM paDe che. jevI rIte pANIne taLiye paDelI uparyukata taMbaDI uparathI mATInA AThe lepa dhevAI jAya che tyAre te taMbaDI halakI banIne pANInI sapATI para AvI jAya che, evI ja rIte jIva paNa jyAre niHsaMga (karmanA saMgathI rahita) ane rAgarahita banIne AThe prakAranA karmabandhanathI rahita thaI jAya che, tyAre te svAbhAvika rIte ja urdhvagati karIne mukitasthAnamAM pahoMcI jAya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 1 sU. 6 akarma jIvagatisvarUpanirUpaNam 291 gautamaH H punaH pRcchati - 'kahaM NaM bhaMte ! baMdhaNachedaNayAe akammassa gaI paNNAya ?" he bhadanta ! kathaM kayA rItyA khalu bandhanacchedanatayA karmabandhacchedanena akarmaNaH karmarahitasya jIvasya gatiH prajJApyate - kathyate ?, bhagavAnAha - 'goyamA ! se jahA nAmae kalasiMbaliyA i vA' he gautama! tadyathAnAmeti vAkyAlaGkAre kalazimbalikA kalAya (maTara) dhAnyaphalikA iti vA, vA=athavA 'muggasiMbaliyA ivA' mudgazimbalikA mudgaphalikA iti vA, vA=athavA 'mAsasiMbaliyA ivA' mASazimbalikA 'uDada' iti bhASAprasiddhadhAnyaphalikA iti vA vA = athavA 'siMbalisiMbaliyA vA zAlmalizimbalikA iti vA zAlmaliH = vRkSavizeSaH, tasya phalikA, bA=athavA 'eraMDamiMjiyA ivA' eraNDamiJjikA iti vA, eraNDaphalam / 'unhe dinA sukkA samANI phuDittANaM egaMtamaMta gaccha ' uSNe sUryatApe dattA zuSkA satI sphuTitvA = vidIrya khalu ucchalitA satI ekAntam jhaTityeva antaM pRthivyAH ekapradezaM gacchati, tathAvidha , aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'kahaM NaM bhaMte ! baMdhaNaleyaNayAe kammassa gaI paNNAgraha' he bhadanta ! karmabaMdhake cheda hojAne se karmarahita hue jIvakI gati kaise hotI hai ? arthAt kisa prakAra se aise jIvakI gati kahI gaI ? isakA uttara dete hue prabhu kahate haiM ki 'goyanA' he gautama ! 'se jahAnAmae kalasiMbaliyAha vA' kalAyadhAnyaphalikA-maTharakI phalI athavA 'muggasiMbaliyAI vA ' mudagazimbalikA muMgakI phalI, athavA 'mAsasiMbaliyAha vA' uDadakI koza phalI, athavA 'siMvalisiMbaliyA vA zAlmalizimbalikA zAlmali vRkSavizeSa kI phalI, athavA 'eraMDamiMjiyAi vA' eraNDafafter eraNDakI phalI 'unhe dinA sukkA samANI phuDittANaM egaMtamataM gacchara' dhUpameM jaba rahatI huI bilakula pakakara sukhajAtI hai taba vaha have gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che ke- ' kahaM NaM bhaMte! baMdhaNa cheNayA ammasa gaI paNNAyai ?' De mahanta / madha hA svAthI ddhita thayelA jIvanI gati kevI hoya che ? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che 'goyamA !' he gautama! ' se jahA nAmae kalasiMbaliyAi vA' vaTANAnI jI siMga, athavA 'muggasiMbaliyAI vA bhaganI siMga athavA mAsasiMbaliyA vA mauhanI siMga, athavA 'sivalI siMbaliyAi vA' zAmbhasi vRkSanI siMga, athavA 'eraMDarmijiyAi vA' mera ubhini merI ' uNhe dinA sukA samANI phuDittANaM egaMtamaMtaM gacchai' taDaabhAM rahane lyAre jisasa sUartha laya che zrI bhagavatI sUtra : pa --- Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre kalAyAdiphalikAntarvartibIjAni sUryakiraNatApena zuSkIbhUya tAbhyaH phalikAbhyaH bahirniHsRtya jhaTityeva ucchalanti santi pradezAntaraM gacchanti / atha prakRte yojayati- ' evaM khalu goyamA ! he gautama! evaM khalu tathaiva kalAyAdiphalikAbIjayadeva karmabandhanacchedanena jhaTityeva karma rAhato jIvaH etadbhabAda muktipadaM gacchati / evaM ca tumbakalazimbalikAdidRSTAntaiH karmarahitajIvasya UrdhvagatiM mukti pratipAdya, atha punarapi dhUma-bANayordRSTAntena tathAvidhajIvasya muktigatiM pratipAdayitumAha- 'kahaM NaM bhaMte ! niriMdhaNayAe akammassa gaI paNNAya ?" gautamaH pRcchati - he bhadanta ! kathaM kayA rItyA khalu nirindhanatayA karmarUpendhanarAhityena akarmaNaH karmarahitasya jIvasya gatiH prajJApyate ? bhagavAnAha - ' se jahAnAmae dhUmassa iMdhaNaviSpamukkassa uDDhaM vIsasAe nivvAghAeNaM caTakatI hai aura caTakakara usakA bIja uchalatI huI vaha eka ora jamIna para jAkara gira jAtI hai 'evaM khalu goyamA !" isI prakAra se hI he gautama ! karmabandhana ke chedanase karmarahita banA huA jIva isa bhavarUpa phalikA se bAhara nikalakara muktisthAnarUpa ekAnta sthAnameM calA jAtA hai / isa tarahase tumba, kalazimbalikA Adi udAharaNoM dvArA karmarahita jIvakI muktigati pratipAdita karake aba sUtrakAra punaHdhUma aura bANake dRSTAntase tathAvidha jIvakI muktigatiko pratipAdana karaneke liye kahate haiM isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai 'kahaM NaM bhaMteM ! nidhiNayAe akammasma gaI paNNAyaha' he bhadantaH / karmarUpa Indhanase rahita hojAne ke kAraNa akarmavAle jIvakI gati kisa prakAra se hotI hai ? taba isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki tyAre phATe che ane phATavAthI tenAM khIja cAmera vikharAI jAya che ane te siMga kabhIna para bharI paDe che. ' evaM khalu goyamA !' me 4 prabhA he gautama ! ka andhana hedAi javAthI karrarahita banele jIva A bhavarUpa lika (siMga)mAMthI bahAra nIkaLIne mukitasthAnarUpa ekAnta sthAne pahoMcI jAya che. A rIte tuMkhaDI, vaTANAnI siga Adi udAharaNA dvArA karrarahita jIvanI mukita sthAna taraphathI gatinuM pratipAdana karIne have sUtrakAra dhumADA ane tIranA dRSTAnta dvArA karahita jIvanI mukitagatinuM pratipAdana karavA mATe nIcenA praznettara Ape che-- gautama svAmIno prazna- 'kahaM NaM bhate ! nirrighaNayAe akammassa gaI paNNAya' he lahanta ! 3 dhandhana (bhajatazu) thI rahita thAnavAne a kama rahita banelA jIvanI gati kevI hAya che. 292 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikA TIkA za.7 u. 1 mR.6 akarmajIvagatinirUpaNam 293 gaI pavattaI' he gautama ! tadyathA nAma dhUmasya indhanavipramuktasya jvaladagnIndha nAt muktasya visrasayA svAbhAvikatayA nirvyAghAtena nirbAdhayA kaTAdhAcchAdanA bhAvAt apratibandhena UrdhvaM gatiH pravartate bhavati / atha prakRte yojayati-'evaM khalu goyamA !' he gautama ! evaM khalu tathaiva indhanamuktadhUmavadeva uktarItyA aSTavidhakarma bandhAnmukto jIvaH karmarahitaH san UrdhvamuktigatiM gacchatIti bhaavH| atha pUrva prayoge praznayan Aha-'kahaM NaM bhaMte ! puvvappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai ?' he bhadanta ! kathaM kena prakAreNa khalu pUrvaprayogeNa sakarmatAyAM gati pariNAmavattvena akarmaNaH karma rahitasya jIvasya gatiH prajJApyate-kathyate ? bhaga'se jahAnAmae dhUmassa iMdhaNavippamukkassa uDDhavIsasAe nivvAghAeNaM gaI pavattai' he gautama ! jvalitaagni aura Indhanase mukta dhUmakI jaise svAbhAvika gati UparakI ora vinA kisI bAdhAke abhAvameM hotI hai, isI tarahase he gautama ! aSTavidha karmabandhanase mukta jIva kI bhI svabhAvataH urdhvagati muktimeM jAnekI gati hotI hai / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM, ki pUrvaprayogase akarmAjIvakI urdhvagati kaise hotI hai ? 'kahaM NaM bhaMte ! puvvappaogeNaM akammassa gaI paNNAyaI' uttara jIva jaba sakarmAvasthAmeM thA taba yaha gati pariNAmavAlA thA so jaba yaha kamarahita bana jAtA hai taba bhI usa avasthAmeM isa jIvako usase vega prApta hotA rahatA hai, isakAraNa yaha jIva kamarahita avasthA ho jAne para bhI urdhvagati karatA hai| isI bAtako sUtrakAra dRSTAntase samajhAneke liye kahate haiM 'goyamA ! ___mahAvIra prabhuneuttara- 'se jahAnAmae dhumassa iMdhaNavippamukkassa uDaDha vIsasAe nivvAghAeNaM gaI pavattai' 3 gautama ! patita mana bhane -dhanamAthI nIkaLatA dhumADAnI svAbhAvika gati uparanI dizAmAM hoya che. jyAre dhumADAne keI paNa prakArane avarodha naDatuM nathI tyAre tenI svAbhAvika gati urdhvadizA taraphathI hoya che, e ja pramANe ATha prakAranA karmabandhanathI mukata thayelA jIvanI gati paNa svAbhAvika rIte ja mukitarathAna taraphanI ja hoya che- tenI gati urdhva ja hoya che. gautama svaabhiin| - 'kaha NaM bhaMte! pucappaogeNaM akamassa gaI paNNAyai ?' mahanta ! pUrI prayogane 4265 a panI pati vA hAya cha ! uttara- jIva jayAre sakarbhAvasthAmAM hatuM, tyAre te gati pariNAmavALo hate. ane jyAre te kamarahita banI jAya che, tyAre paNa te avasthAmAM A jIvane tenA dvArA vega prApta thatuM rahe che, te kAraNe karmahita avasthA thaI javA chatAM paNa te jIva urdhvagati kare che. e ja vAta sUtrakAra nIcenA dRSTAnta dvArA samajAve che zrI bhagavatI sUtra: 5 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 bhagavatIsUtro vAnAha-'goyamA ! se jahAnAmae kaMDassa kodaMDavippamukkassa lakkhAbhimuhI nivvApAraNaM gaI pavattaI' he gautama ! tadyathA nAma kANDasya-bANasya kodaNDa viSamuktasya dhanuHsakAzAt prakSiptasya lakSyAbhimukhI nirvyAghAtena niSpati bandhena gatiH pravartate-bhavati / atha prakRte yojayati-"evaM khalu goyamA ! pucappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai' evaM khalu tathaiva dhanuHprakSiptabANavadeva he gautama ! pUrva prayogeNa sakarmatAyAM gatipariNAmavatvena akarmaNaH karma rahitasya jIvasya gatiH prajJApyate / ante uparyuktaM sarvamupasaMharanAha 'evaM khalu goyamA ! nIsaMgayAe, niraMgaNayAe, jAva - pucappaogeNaM akammassa gaI paNNAyai' he gautama ! evaM khalu pUrvoktarItyA niHsaGgatayA karmamalApagamena, niraMGgaNatayA-mamatvApagamena yAvat-gatipariNAmena gatisvabhAvatayA, bandhanacchese jahAnAmae kaMDassa kodaMDavippamukkassa lakkhAbhimuhI nivvAghAeNaM gaI pavattai' he gautama ! dekho jaba bANa kisI lakSyako niyatakara dhanuSase choDA jAtA hai to vaha bANa ThIka usI lakSyapara bAdhaka kAraNake abhAvameM pahu~cajAtA hai to bANake vahAMtaka pahu~cane meM jaise pUrvaprayoga kAraNa mAnA gayA hai usI prakArase akarmAjIvakI gatimeM bhI mukti sthAnataka pahu~cane meM kAraNa sakAvasthAmeM prApta gatikA vega Aveza-kAraNa paDatA hai aisA jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra antameM isa saba viSayakA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki 'evaM khalu goyamA ! nIsaMgayAe, nIraMgaNayAe jAva puvvappaogeNaM akammassa gaI paNNAyaI' isa pUrvokta rIti ke anusAra niHsaMga hone ke kAraNa, karmamalase rahita honeke kAraNa, mamatvake chUTa jAneke kAraNa yAvat 'goyamA! se jahAnAmae kaMDassa kodaMDavippamukkassa lakkhAbhimuhI nivAghAeNaM gaI pavattA' gItama! nizAna tIna nyAre mApana 35 niyata lakSya tarapha choDavAmAM Ave che, tyAre mArgamAM keI avarodha na hoya to te bANa niyata lakSya sudhI barAbara pahoMcI jAya che. bANane tyAM sudhI pahoMcavAmAM jevI rIte pUrvaprayAgane kAraNarUpa mAnavAmAM Avyo che, e ja pramANe akarmAjIvanI gatimAM paNa mukitasthAna sudhI pahoMcavAmAM paNa kAraNurUpa sakarmAvasthAmAM prApta karela gatine vegaAvazya ja hoya che, ema samajavuM. have sUtrakAra A viSayane upasaMhAra karatA kahe che ke'evN khalla goyamA! nIsaMgayAe nIraMgaNayAe jAva pucappaogeNaM akammassa gaI paNNAyaI' A pUrvokata rIte niHsaMga (karmonA saMgathI rahita) hevAne kAraNe, karmamaLathI rahita hevAne kAraNe, mamatva chUTI javAne kAraNe, urdhvagati karavAnA svabhAvane kAraNe, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 1 sU.7 aduHkhIjIvanirUpaNam 295 " danena, nirindhanatayA karmendhanarAhityena pUrvaprayogeNa sakarmatAvasthAyAM gati pariNAmatvena akarmaNaH karmarahitasya jIvasya gatiH prajJApyate = kathyate tIrthaGkarai riti bhAvaH // sU. 6 // mUlam - 'dukkhINaM bhaMte! dukkhe NaM phuDe, adukkhI dukkheNaM phuDe ? goyamA ! dukkhI dukkhe NaM phuDe, No adukkhI dukkheNaM phuDe / dukkhINaM bhaMte! neraie dukkheNaM phuDe / adukkhI neraie dukkheNaM phuDe ? goyamA ! dukkhI neraie dukkhe NaM phuDe. No adukkhI neraie dukkheNaM phuDe ! evaM daMDao, jAva - vemANiyA NaM ! evaM paMca daMDagA neyadvA- dukkhI dukkhe NaM phaDe 1, dukkhI dukkhaM pariyAya 2, dukakhI dukkhaM udIrei 3, dukkhI dukkhaM des 4, dukkhI dukkhaM / nijjarei 5 // sU0 7 chAyA - duHkhI khalu bhadanta ! duHkhena spRSTaH, aduHkhI duHkhena spRSTaH ? gautama ! duHkhI duHkhena spRSTaH, na aduHkhI duHkhena spRSTaH, duHkhI khalu bhadanta ! urdhvagati karaneke svabhAvake kAraNa, baMdhana cheda ho jAneke kAraNa, karmarUpa iMdhana se rahita hojAneke kAraNa, tathA pUrvaprayogake kAraNa sakarmAvasthA meM prApta gatipariNAmake kAraNa karmarahita hue bhI jIvakI gati tIrthaMkaroMne lokAntataka kahI hai ||06 || 'dukkhI NaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha - (dukkhI gaM bhaMte ! dukkheNaM phuDe, adukkhI dukkheNaM phuDe, he bhadanta ! duHkhI duHkhase spRSTa hotA hai ki aduHkhI duHkhase spRSTa hotA hai ? (goyamA) he gautama ! ( dukkhI dukkheNaM phuDe No adukkhI khaMdhana (ka'a'dhana) chedAI javAne kAraNe, karrarUpa indhanathI rahita thaI javAne kAraNe, tathA pU`prayeAgane kAraNe- saka avasthAmAM prApta karelA gatipariNAmane kAraNekama rahita banelA jIvanI gati paNa tIkarAe leAkAnta sudhInI kahI che. Asu. dA 'grat o Iaa !' Seufe sUtrArtha - ( dukkhINaM bhaMte ! dukkhe NaM phuDe, adukkhI dukkhe NaM phuDe ?) he bhadanta ! duHkhI jIva duHkhathI pRSTa (baddha) hAya che, ke aduHkhI jIva du:khathI sRSTa hAya che ? (goyamA !) gautama / (dukkhI dukkheNaM phuDe, No akkkhI hai ! zrI bhagavatI sUtra : pa Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 bhagavatIsUtre nairayikaH duHkhena spRSTaH, aduHkhI nairayiko duHkhena spRSTaH ? gautama ! duHkhI nairayiko duHkhena spRSTaH, na aduHkhI nairayiko duHkhena spRSTaH / evaM daNDako yAvat-vaimAnikAnAm / evaM paJca daNDakA jJAtavyAH-duHkhI duHkhena spRSTaH ? duHkhI duHkham paryAdadAti 2, duHkhI duHkham udIrayati 3, duHkhI duHkhaM vedayati 4, duHkhI duHkhaM nirjarayati 5 // sU0 7 // dukkheNaM phuDe) duHkhI dukhase spRSTa hotA hai, aduHkhI duHkhase spRSTa nahIM hotA hai / (dukkho NaM bhaMte ! neraie dukkheNaM phuDe adukkhI neraie dukkhe NaM phuDe) he bhadanta duHkhI nairayika duHkhase spRSTa hotA hai ki aduHkhI nairayika duHkhase spRSTa hotA hai ? (goyamA dukkhI neraie dukkheNaM phuDe No adukkha neraie dukkheNe phuDe) he gautama ! duHkhI nairayika duHkhase spRSTa hotA hai aduHkhI nairayika duHkhase spRSTa nahIM hotA hai / (evaM daMDao jAva vemANiyANaM) isI tarahakAdaNDaka yAvat vaimAnikoM takakA jAnanA cAhiye / (evaM paMca daMDagA neyavvA) isI tarahase nairayika Adi 24 padoMke tathA eka samuccaya jIva padake ye 5-5 daNDaka jAnanA cAhiye ve ye haiM (dukkhI dukkheNaM phuDe 1, dukkhI dukkhaM pariyAyai2, dukkhI dukkha udIrei 3, dukkhI dukkhaM veei 4, dukkhI dukkha nijarei) duHkhI duHkhase spRSTa hotA hai ? duHkhI duHkhako savarUpa se grahaNa karatA hai 2, duHkhI duHkhakI udIraNA karatA hai 3, duHkhI duHkhI duHkhakA vedana karatA hai 4, dukhI duHkhakI nirjarA karatA hai 5 / dukkheNaM phuDe) bhI 14 25Ta DAya cha, abhI bhayo 258 ddaate| nayI. (dukkhINaM bhaMte ! neraie dukkheNaM phuDe, adukkhI neraie dukkheNaM phuDe 1) 3 mahanta ! mI nA24 humathI 25Ta DAya cha, maHmI nA24 71 mathI 252 DAya cha 1: (goyamA! dukkhI neraie dukkhe NaM phuDe, No adukkhI neraie dukkheNaM phuDe) gautama! mI nA24 71 mathI 25Ta DAya cha, bhAbhI nA24 thI 25Ta DAta nathI. (evaM daMDao jAva vemANiyANa) me 8 pramANe maani| sudhAnA 674 samapA. (evaM paMca daMDagA neyavA) mA zate nA24thI sAdhana mAni4 24 pahAnA tathA me sabhusyaya parnu ma 25 pahonA pAya pAMya 644: nIya pramANe samA - (dukkhI dukkheNaM phuDe, dukkhI dukkhaM pariyAyai, dukkhI dukkhaM udIrei, dukkhI dukkhaM veei, dukkhI dakkhaM nijjarei) (1) bhI thI 2YSTa thAya cha, (2) mA bhane samasta zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za. 7 u.1 sU.7 aduHkhIjIvanirUpaNam 297 ____TIko-pUrvam akarmaNo vaktavyatA proktA, sAmprataM tatmatipakSabhUtasya sakamaNo vaktavyatAmAha-'dukkhI NaM bhaMte' ityAdi / 'dukarakhI NaM bhaMte ! dukkheNaM phuDe ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! duHkhI duHkhajanakatvAt duHkhaM mithyAtvAdi karma kAraNe kAryopacArAt, tAdRzakarmavAn jIvo duHkhI duHkhena duHkhajanaka karmaNA spRSTaH baddhaH kim ? athavA 'adukakhI dukakhaNaM phuDe' aduHkhI duHkhajanakakarmarahito jIvaH duHkhena duHkhajanakakarmaNA spRSTaH baddhaH ? bhagavAnAha-goyamA ! dukkhI dukkheNaM phuDe, No adukkhI dukkhe NaM phuDe' he gautama ! duHkhI duHkha TIkArtha-abhIra akarmAjIvake viSayameM vaktavyatAkA kathana sUtrakArane kiyA hai aba ve isa sUtradvArA sakarmAjIvake viSayakI vaktavyatAkA kathana kara rahe haiM isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'dukkhI NaM bhaMte ! dukkheNaM phuDe' he bhadanta ! duHkhI jIva duHkhase spRSTa-baddha huA hai ki 'adukkhI dukkheNaM phuDe' aduHkhI jIva duHkhase spRSTa-baddha huA hai ? kAraNameM kAryakA upacAra hone se duHkhajanaka mithyAtva Adikarma yahAM duHkha zabdase gRhIta hue haiM aise duHkhavAlo duHkhajanakakarmavAlA jo jIva hai vaha duHkhI zabdakA vAcya hai| aisA duHkhajanaka karmavAlA jIva duHkha janakakarma se spRSTa-baddha huA hai ? ki jo duHkhajanaka karma se rahita hai vaha jIva duHkha janaka karma se baddha huA hai ? aisA sAra isa prazna kA hai| isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki goyamA ! dukkhI rIte grahaNa kare che. (3) duHkhI duHkhanI udIraNa kare che (4) duHkhI duHkhanuM vedana kare cha, bhane (5) bhI manI ni / 42 7. TIkAtha- pahelAnA satramAM sUtrakAre akarmAjIvane viSe (karmarahita jIva viSe vakatavyatAnuM kathana karyuM. have sUtrakAra sakarmAjIvanA viSayamAM vakatavyatAnuM kathana kare che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche che ke'dukkhiinnN bhaMte ! dukkheNaM phuDe, adukkhI dukkheNaM phuDe ?' he mahanta ! bhI jIva duHkhathI spaSTa (baddha) thayela hoya che, ke aduHkhI chava duHkhathI pRSTa (baddha) thayela hoya che kAraNa vinA kArya saMbhavI zakatuM nathI. kAraNamAM kAryane upacAra hovAthI dukhajanaka mithyAtva Adi karmane ahIM "duHkha zabdathI grahaNa karavAmAM Avela che. evA dukhavALe - du:khajanaka karmavALe je jIva hoya che tene "du:khI zabdanA vAstharUpe ahIM grahaNa karavAmAM Avela che. e duHkhajanaka karmavALe chava duHkhajanaka karmathI pRSTa (baddha) hoya che, ke je jIva du:khajanaka karmathI rahita heya che te duHkhajanaka karmathI spaSTa haiya che? e A praznane bhAvArtha che. tene zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 bhagavatIsUtra janakakarmavAn jIvo duHkhena duHkhajanakakarmaNA spRSTaH baddhaH, na aduHkhI duHkhajanakakarma rahito jIvaH duHkhena karmaNA spRSTo baddhaH anyathA siddhasyApi duHkhajanakakarmaNA baddhatvApatteH / gautamaH pRcchati-'rukavI gaM bhaMte ! neraie dukkhe NaM phuDe' he bhadanta ! duHkhI duHkhajanakakarmavAn khalu nairayikaH kiM duHkhena karmaNA spRSTaH baddhaH ? athavA 'adukkhI neraie dukkheNaM phuDe ?' adukhI duHkhajanakakarma rahito nairayikaH duHkhena karmaNA spRSTaH ? bhagavAnAha'goyamA ! dukkhI neraie dukkheNaM phuDe, No adukkhI neraie dukkheNaM phuDe' he gautama ! duHkhI duHkhahetukakarmavAn nairayikaH duHkhena karmaNA spRSTaH no aduHkhI duHkhahetukarma rahito nairayikaH duHkhena karmaNA spaSTaH duHkhahetukakarma dukkhe NaM phuDe, No adukkhI dukkhe Na phuDe' he gautama ! jo jIva duHkhajanaka karma se yukta hotA hai vahI jIva duHkhajanaka karma se spRSTa baddha hotA haiM aura jo jIva duHkhajanaka karma se spRSTa-baddha nahIM hotA hai vaha duHkhajanaka kameM se spRSTa bhI nahI hotA hai| yadi aisA mAnA jAve ki aduHkhI duHkhajanaka karmase baddha hotA hai- to siddha jIva meM bhI duHkhajanaka karma se spRSTatA mAnane kA prasaMga prApta hogaa| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki-dukkhI NaM bhaMte ! neraie dukkhe NaM phuDe ?' he bhadanta ! duHkhajanaka karmavAlA nairayika jIva duHkhajanaka karma se spRSTa hotA hai ki 'adukkhI neraie dukkhe NaM phuDe' jo nairayika jIva duHkhajanaka karmavAlA nahIM hai vaha duHkhajanaka uttara bhApatA mahAvIra prabhu ke cha ?- 'goyamA!! gautama! 'dukkhI dukkheNaM phuDe, go adukkhI dukkheNaM phuDe' huna thA yutAya cha, e ja jIva du:khajanaka kamathI pRSTa (baddha) heya che, paNa je jIva duHkhajanaka karmathI skRSTa paNa hetuM nathI. je evuM mAnavAmAM Ave ke AkhI duHkhajanaka karmathI baddha hoya che, te siddha chavamAM paNa dukhajanaka karma vaDe spaSTatA mAnavAne prasaMga prAtha. ___gautama svAmInA prazna- 'dukkhINaM bhaMte ! neraie dukkheNaM phuDe ?' he bhadanta ! dukhajanaka karmavALe nAraka jIva duHkhajanaka karmathI spaSTa hoya che, ke 'adukkhI neraie dukkheNaM phuDe' mana pANI na 5 mevo nA24 71 duHkhajanaka mithyAtva Adi kamathI pRSTa hoya che tene uttara ApatA mahAvIra prabhu 33 cha - 'goyamA! 3 gautama! 'dukkhI neraie dukkheNa phuDe, No adukkhI neraie dukkheNaM phaDere nA24 mana vANA sAya, NEHNA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 1.7 aduHkhIjIvanirUpaNam 299 rahitasya nairayikasya duHkhena karmaNA baddhatvAsaMbhavAt, anyathA siddhasthApi tadrahitatvena tadbaddhatvApatteH, 'evaM daMDao jAva vemANiyANaM' evaM nairayikavadeva daNDako vijJeyaH kiyatparyantamityAha - yAvad vaimAnikAnAM vaimAnikaparyantAnAm mithyAtva Adi karma se spRSTa hotA hai ? isa ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! 'duHkhI neraie dukkheNaM phuDe, No adukkhI neraie dukkheNaM phuDe' jo nArakajIva duHkhajanaka karmavAlA hotA hai vahI duHkhajanaka karma se spRSTa huA karatA hai, aduHkhI duHkhajanaka karma se rahita-nArakajIva duHkhajanaka karma se spRSTabaddha nahIM huA karatA hai / kyoM ki duHkha hetukarma se rahita hue nArakajIva meM duHkhakarma dvArA baddhavakI asaMbhavatA hai yadi duHkhakarma se rahita hue nAraka jIva meM duHkhakarmadvArA baddhatA mAnI jAve to aisI sthiti meM vahI pUrvokta doSa arthAt siddha jIva ke bhI duHkhakarma dvArA spRSTatA mAnane kA prasaMga prApta hogA / kyoM ki jaise- duHkhajanaka karma se rahita bhI nAraka jIva meM duHkhajanaka karma dvArA Apa spRSTatA mAnate ho to phira siddha jIva meM bhI duHkhajanaka karma dvArA spRSTatA mAnanemeM kyA bAdhA ho sakatI hai ataH isa aniSTaprasaMga se Apako yahI mAnanA cAhiye ki duHkhajanaka karma se spRSTa jIva meM hI duHkhajanaka karma dvArA spRSTatA hotI hai, duHkhajanaka karma se aspRSTa hue jIva meM nahIM / 'evaM daMDao jAva vemANiyANaM' nairayika jIva kI taraha se hI karmothI spaSTa hAya che, du:khajanaka kamathI rahita hAya evA nAraka jIva du:khajanaka kamathI spRSTa (addha) hAtA nathI, kAraNa ke duHkhanA kAraNarUpa kama'thI rahita hAya evA nAraka jIvamAM du:khajanaka ka dvArA advaitanI asaMbhavitatA hoya che. jo duHkhaka'thI rahita hAya evA nAraka jIvamAM du:khajanaka ka dvArA pRSTatA mAnavAmAM Ave, te evI sthitimAM siddha jIvamAM paNa du:khajanaka karma dvArA pRSTatA mAnavAnA prasa`ga prApta thaze. kAraNa ke du:khajanaka karyAMthI rahita nAraka jIvamAM du:khajanaka kArA pRSTatAne jo Apa mAnatA hA, tA siddhajIvamAM paNu du:khajanaH karma dvArA spaSTatA mAnavI ja paDaze! paNa e vAta tA asaMbhavita che. tethI Ape e vAta ja mAnavI paDaze ke duHkhajanaka kra dvArA spaSTa jIvamAM ja duHkhajanaka kadrArA pRSTatA thAya che, du:khajanaka kamathI aspRSTha hoya evA jIvamAM duHkhajanaka ka`dvArA sRSTatA saMbhavI zakatI nathI. ' evaM daMDao jAva vemANiyANaM' nA24 kavonI besa4 vaimAni paryantanA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 'evaM paMca daMDagA neyavvA'-evaM tathaiva caturvizaterapi nairayikAdivamAnikAntapadAnAM samuccayajIvapadasya caikasya vakSyamANarItyA paJca daNDakAH (5+25=125 saMkhyakAH) AlApakAH netavyAH vijJeyAH / tAneva paJca daNDakAn pradarzayati 'dukkhI dukkheNaM phuDe ?' duHkhI duHkhena spRSTaH ? iti prathama AlApakaH 1, 'dukkhI dukkhaM pariyAyaI' duHkhI duHkhahetukakarmavAn duHkhaMkarma paryAdadAti sAmastyena upAdatte gRhNAti nidhattAdikaM karotItyarthaH, iti dvitIyaH 2, dukkhI dukkhaM udIrei' duHkhI dukkham udIrayati-iti tRtIyaH 3, 'dukkhI dukkhaM veei' duHkhI duHkhaM vedayati-iti caturtha; 4, 'dukkhI dukkhaM nijarei duHkhI duHkhaM nirjarayati' iti paJcamo daNDako bodhya; 5, udIraNavedananirjaraNAnAM svarUpaM pUrvamuktameveti // mU. 7 // vaimAnika devoMtaka kA daNDaka jAnanA cAhiye / 'evaM paMca daMDagA neyavvA' isI taraha se nairayika se lekara vaimAnika taka ke 24 padoM ke tathA eka samuccaya jIva pada ke 5-5 daNDaka-AlApaka-sUtra jAnanA cAhiye- isa taraha kula sUtroM kI saMkhyA 125 ho jAtI hai| ve 5 daNDaka pratyeka pada ke isa prakAra se haiM-dukkhI dukkheNaM phuDe' duHkhI jIva duHkha se- duHkhajanaka karma se spRSTa hotA hai 1, 'dukkhI dukkhaM pariyAyaI' duHkhI jIva duHkhajanaka karma ko saba tarapha se grahaNa karatA hai arthAt nidhattAdi avasthAvAlA unheM banAtA hai 'dukkhI dukravaM udIre i' duHkhajanaka karmavAlA jIva duHkhajanaka karma kI udIraNA karatA hai 3, 'dukkhI dukkhaM vee i' duHkhajanaka karmavAlA jIva duHkhajanaka kama kA vedana anubhava karatA hai 4, 'dukkhI dukkhaM nijarei' mAApI samAvA. 'evaM paMca daMDagA neyavyA' mA zata nA24thI dhana vaimAnika sudhInA 24 padene tathA eka samuccaya jIvapadanuM, evI rIte ra1 padomAMnA pratyeka padonA pAMca pAMca AlApaka sutra samajavA. A rIte kula 125 AlApaka sutro banaze. pratyeka padanA je pAMca AlApaka sUtra kahyAM che te nIce pramANe smaa|- (1) 'dukkhI dukkhaNaM phuDe' bhI 71 huna / 25 thAya 7, (2) 'dakkhI dukkha pariyAyai' bhI 71 hu na bhane badhI taraphathI grahaNa kare che eTale ke tene nidhattAdi avasthAvALuM banAve che. (3) 'dukkhI dukkhaM udIrei' AND4 mA mana bhanI Gl24 // re che. (4) dukkhI dakkhaM veeI' na bhAga 1 :mana bhanu vana (manulapa) re che. (5) 'dukkhI dukkhaM nijjareI' bhI 0 13 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za 7 u.1 sU.8 anagAravizeSavaktanirUpaNam 301 anagAravizeSavaktavyatA / mUlam-'anagArassa gaM bhaMte ! aNAuttaM gacchamANassa vA. ciTramANassa vA, nisIyamANassa vA; tuyaTTamANassa vA, aNAuttaM vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuMchaNaM geNhamANassa vA; nikkhivamANassa vA; tassa NaM bhaMte! ki iriyAvahiyA kiriyA kajai, saMpa rAiyA kiriyA kajai ? goyamA! No iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai / se keNaTreNaM 10 goyamA! jassaNaM koha mANa-mAyA-lobhA vocchinnA bhavaMti; tassa NaM iriyA vahiyA kiriyA kajai, no saMparAiyA kiriyA kajjai; jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhA avocchinnA bhavati; tassa NaM saMparAiyA kiriyA kajai; No iriyA vahiyA kiriyA kajai / ahAsutaM rIyamANassa iriyAvahiyA kiriyA kajjai; ussuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kjji| seNaM ussuttameva rIyaise teNaNaM |suu.8|| __chAyA-anagArasya khalu bhadanta ! anAyuktaM gacchato vA, tiSThato vA, niSIdato vA, tvagvartayatA vA anAyukta vastra pratigrahaM kambalaM pAdapoJchanaM gRhNato duHkhI jIva duHkhajanaka karma kI nirjarA karatA hai| udIraNA vedanA aura nirjarA ina kA kyA svarUpa hai yaha saba pahile kahA hI jA cukA hai |mu07|| ___ anagAravizeSavaktavyatA'anagArassa NaM bhaMte !' ityAdi / sUtrArtha- (aNagArassa NaM bhaMte ! aNouttaM gacchamANassa vA karmanI nirjarA kare che. udIraNA, vedanA ane nirjarAnuM kevuM svarUpa hoya che te pahelAM kahevAmAM AvyuM che. e sU. 7 aNagAranI vizeSa vakatavyatA'angaarss NaM bhaMte !! tyAdi satrA- (aNagArassa NaM bhNte| aNAuttaM gacchamANassa vA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 bhagavatIsUtre vA, nikSipato vA, tasya khalu bhadanta ! kim airyApathikI kriyA kriyate, sAMparAyikI kriyA kriyate ? gautama! na airyApathikI kriyA kriyate, sAMparAyikI kriyA kriyate / tat kenArthena ?. gautama ! yasya khalu krodha-mAna-mAyA lobhA vyucchinnA bhavanti, tasya khalu epithikI kriyA kriyate, na sAMparAyikI ciTThamANassa vA nisIyamANassa vA tuyaTTamANassa vA aNAuttaM vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuMchaNaM geNhamANassa vA, nikkhavamANassa vAtassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajai, saMparAiyA kiriyA kajai ?) he bhadanta ! anupayukta hokara ke gamana karanevAle, khaDe rahanevAle, baiThanevAle, karavaTa badalanevAle tathA anupayukta hokara hI vastra, pAtra kambala, pAdapronchana- (rajoharaNa tathA pramANikA) grahaNa karanevAle unheM dharanevAle usa sAdhu ke he bhadanta ! kyA airyApathikI kriyA lagatI hai yA sAMparAyikI kriyA lagatI haiM ? (goyamA) he gautama ! (No iriyA bahiyA kiriyA kajai saMparAiyA kiriyA kajai) aise sAdhuko aipithikI kriyA nahIM lagatI hai, kintu saoNparAyikI kriyA lagatI hai| (se keNa tuNaM.) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki aise sAdhu ko aipithikI kriyA nahIM lagatI haiM, saoNparAyikI kriyA lagatI hai| (goyamA) he gautama ! (jassa NaM koha mANa-mAyA lobhA vocchinnA bhavaMti, tassa rNa iriyA ciTThamANassa vA, nisIyamANassa vA, tuyaTTamANassa vA, aNAuttaM vatthaM paDiggahaM kaMbalapAyapuMchaNaM geNhamANassa vA, nikkhivamANassa vA, tassa gaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai ?) he bhadantA upayoga rahita avasthAmAM gamana karanAra, uThanAre, besanAro, paDakhuM mahasanA, tathA upayoga rahita avasthAmA (asAvadhAnIthI) 1sa, pAtra, mana, pAdaproMchana (raharaNa tathA prarmAjika) grahaNa karanAra ane mUkanAra sAdhune zuM meyopathi841 yA 2, sAyiDI yA cha ? (goyamA) 3 gautama! (No iriyAvaDiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai) mevA sAdhune pathi chiyA antii nathI, 59] sApayitI yA bAge. (sekeNadraNaM.) he bhadanta ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke evA sAdhune aryApathikI kriyA lAgatI nathI para sapazayi MyA sArI cha? (goyamA ) 3 gautama! (jassa NaM kohamANa-mAyA-lobhA vocchinnA bhavaMti, tassa NaM iriyAvaDiyA kiriyA kajai, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.8 anagAravizeSavaktavyatAnirUpaNam 303 kriyA kriyate, yasya khalu krodha-mAna-mAyA-lobhA avyucchinnA bhavanti, tasya khalu sAMparAyikI kriyA kriyate, na airyApathikI kriyA kriyate, yathAsUtra rIyataH-aipithikI kriyA kriyate, utsUtraM rIyataH sAMparAyikI kriyA kriyate, sa khalu utsUtrameva rIyati, tat tenArthena. // mU0 8 // vahiyA kiriyA kajai, No saMparAiyA kiriyA kajjai, jassa NaM kohamANa-mAyA-lobhA avocchinnA bhavaMti, tassa NaM saMparAiyA kiriyA kanjai No iriyA vahiyo kiriyA kajai) jisa ke krodha, mAna, mAyA aura lobha ye kSINa ho gaye hote haiM aise sAdhu ko aipithikI kriyA lagatI hai, sAMparAyikI kriyA nahIM lagatI hai| tathA jisa ke krodha, mAna, mAyA, lobha ye kSINa nahIM hue hote haiM aise sAdhu ko sAMparAyikI kriyA lagatI hai, airyApathikI kriyA nahIM lagatI hai| (ahAsuttaM rIyamANassa IriyA vahiyA kiriyA kajjai, ussutta rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjai) sUtra ke anusAra pravRtti karane vAle sAdhu ko airyApathikI kriyA lagatI hai aura jo sAdhu sUtra ke viruddha apanI pravRtti cAlU rakhatA hai use sAMparAyikI kriyA lagatI hai| (se NaM ussuttameva riyai se teNaTeNaM0) isa taraha upayogarahita sAdhu sUtra viruddha pravRtti karatA hai isaliye he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki aise sAdhu ko airyApagikI kriyA nahIM lagatI, pratyuta sAMparAyikI kriyA hI lagatI hai| No saMparAiyA kiriyA kajjai, jassaNaM koha, mANa, mAyA, lobhA avocchinnA bhavaMti, tassa NaM saMparAiyA kiriyA kajai, No iriyAvahiyA kiriyA kajjai) jenA kaeNdha, mAna, mAyA ane lAbha kSINa thaI gayA hoya che evA sAdhune apathikI kiyA lAge che-sAMparAyikI kriyA lAgatI nathI. paNa je sAdhunA dha, mAna, mAyA ane lobha kSINa thayA hotA nathI evA sAdhune sapirAyikI kriyA lAge che-epathikI yA andl nathI. (ahAmuttaM rIyamANassa IriyAvahiyA kiriyA kajjai, usmuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjaDa) sUcanA mAheza anusAra pravRtti karanAra sAdhune eyapathikI kriyA lAge che, paNa je sAdhu sUtranA AdezathI virUddha pravRtti re cha, tara saaNp|vihii jiyA khANe che. (seNaM usmuttameva riyA se teNadreNaM) A prakAranI upayoga rahita avasthAvALe sAdhu satranA AdezathI virUddha hoya evI pravRtti kare che. he gautama! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke evA sAdhune eyapathikI kriyA lAgatI nathI, paNa sAMparAyikI kiyA lAge che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 bhagavatImUne TIkA-karmabandhAdhikArAt karmabandhacintAvato'nagArasya kriyAdhikAramAha'aNagArassa NaM bhaMte' ityAdi / 'aNagArassa NaM bhaMte ! aNAuttaM gacchamANassa vA, ciTThamANassa vA, nisIyamANassa vA, tuyaTTamANassa vA' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! anagArasya khalu anAyuktam anupayogam upayogaM vinA, gacchato gamanaM kurvataH, tiSThato vA sthitiM kurvataH, niSIdato vA upavizataH, tvaravartayataH pArzva parivartanaM kurvataH, tathA 'aNAuttaM vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuMchaNaM geNhamANassa vA, nikkhivamANassa vA' anAyuktam anupayogam upayogaM ghinA vastraM, pratigrahaM yAtra, kambalaM, pAdapocchanakaMrajoharaNaM gRhNato vA-upAdadAnasya vA, nikSipato vA parimuzcato vA sthApayataH ityarthaH, 'tassa NaM bhaMte ! kiM iriyA TIkArtha-karmabaMdha kA adhikAra cAlU hone se karmabandha kI cintAvAle sAdhu kI kriyA ke adhikAra ko sUtrakAra ne isa sUtra dvArA prakaTa kiyA hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-'aNagArassa NaM bhaMte ! aNAuttaM gacchamANassa vA ciTThamANassa vA nisIyamANassa vA, tuyaTTamANassa vA' he bhadanta! jo anagAra upayogase-AtmajAgRtisAvadhAnatA se rahita zUnya hai aura isI prakAra kI sthiti meM vaha apanI gamanakriyA ko, khaDe hone kI kriyA ko, baiThane kI kriyA ko, tathA karavaTa badalane kI kriyA ko karatA hai 'aNAuttaM vatthaM paDiggahaM, kaMbalaM, pAyapuMchaNaM geNhamANassa vA, nikkhivamANassa vA' evaM upayoga zUnya hokara hI jo sAdhu vastra ko, pAtra ko, kambala ko, pAdaprogchana (rajoharaNa tathA pramArjikA) ko rakhatA aura uThAtA hai, 'tassa gaM TIkAtha- karmabaMdhane adhikAra cAlu hovAthI karmabandhanI cintAvALA sAdhunI. kriyAnuM vakatavya sUtrakAre A sUtra dvArA prakaTa karyuM che. gautama svAmI sAdhunI kriyAne anulakSIne mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke 'aNagArassa NaM bhaMte! aNAuttaM gacchamANassa vA, ciThamANassa vA, nisIyamANassa vA, tuyaTThamANassa vA mahanta! 2 mAra (sAdhu) upayogI (AtmajAgRtithI, sAvadhAnatAthI) rahita che, ane e prakAranI sthitimAM je te gamanakriyA karato hoya, uThato besate hoya tathA paDakhuM badalate heya, tayA 'aNAuttaM vatthaM paDiggahaM, kaMbala, pAyapunchaNaM geNhamANassa vA, nikkhivamANassa vA' upayogaDita sthitimA te sAdhu patra, pAtra, 45 mane pApAMchana (rajoharaNa ane pramArjikA)ne grahaNa karate heya tathA mUkate haya, ne te ja zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sa.8 anagAravizeSavaktavyatAnirUpaNam 305 bahiyA kiriyA kajjai ? saMparAiyA kiriyA kajjai ?' he bhadanta ! tasya khalu asAvadhAnatayA gamanAdikaM kurvataH vastrAdika copAdadAnasya nidadhAnasya vA anagArasya kim airyApathikI kriyA kriyate bhavati ? athavA sAMparAyikI saMparAyAH bAdarakaSAyAH tebhyAgatA. teSu bhavA vA sAMparAyikI kriyA kriyate bhavati kim ? bhagavAnAha-'goyamA ! No iriyAvahiyA kiriyA kajaI' he gautama ! tathAvidhasya zramaNasya na airyApathikI kriyA kriyate ekAdaza dvAdaza trayodaza guNasthAnavartinaH upazAntamohasya kSINamohasya vA zramaNasya kevalabhaMte ! kiM IriyA bahiyA kiriyA kanjai, saMparAiyA kiriyA kanjai' he bhadanta ! usa sAdhu ko kyA airyApathikI kriyA lagatI hai ? yA sAMparAyikI kriyA lagatI hai ? gamanAdika kriyA karate hue tathA vastrAdi ko dharate uThAte hue sAdhu ko yoganimittaka jo kriyo hotI hai vaha airyApathikI kriyA hai evaM bAdara kaSAya se Agata, yA bAdara kaSAyoM ke hone para jo kriyA hotI hai vaha sAMparAyikI kriyA hai| isameM yahI prazna kiyA gayA hai ki jo sAdhu upayoga rahita avasthA meM jo bhI kriyAe~ karatA hai unase kyA usa sAdhu ko sAMparAyikI kriyA lagatI hai ? yA aipithikI kriyA lagatI hai ? isa ke uttara meM prabhu unase kahate haiM ki-'goyamA' he gautama ! 'No iriyA vahiyA kiriyA kajaI' isa prakAra ke zramaNa ko aipithikI kriyA nahIM lagatI hai-kyoM ki airyApathikI kriyA vaha kahalAtI hai jo gyArahaveM bhaMte ! ki IriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kanjai ?' te sAdhune aryA pathikI kriyA lAge che, ke sAMparAyikI kriyA lAge che? | gamanadi kriyAo karatA tathA vastrAdine grahaNa karatA athavA mUkatA sAdhu dvArA ganimittaka je kriyA karavAmAM Ave che, te kriyAne "aiyaMtathikI kiyA' kahe che, ane bAdara kaSAyane pariNAme uddabhavatI athavA bAdara kaSAyono sadUbhAva hoya tyAre je kriyA thAya che, te kriyAne "sAMparAyikI kriyA kahe che. ahIM praznanuM tAtparya evuM che ke "upayogarahita avasthAmAM sAdhu je je kriyAo kare che te kriyAone lIdhe tene sAMparAyikI kriyA lAge che, ke aiyaMpathikI kriyA lAge che ?' tanA uttara bhApatA mahAvIra prabhu 4 che - 'goyamA! No IriyAvahiyA kiriyA kajjaI' he gautama sevA sAdhu2 pithi: [sit antI nathI. ternu kAraNa nIce pramANe che. aiyapathikI kiyA te nimittaka ja karAtI hoya chekaSAyanimittaka hotI nathI, kAraNa ke dasamAM guNasthAna sudhI ja kaSAyanuM astitva rahe che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yoganimittazAtAvedanIyakarma kAraNakriyA aipithikI kriyocyate sA na bhavatIti bhAvaH, / api tu 'saMparAiyA kiriyA kajjaI' sAMparAyikI kriyA kriyate bhavati, jIvopamardakatvena vairAnuSaGgikatayAtmaduSkRtakAribhirAtmabhiH badhyamAnaM krmtyaashyH| gautamastatra kAraNaM pRcchati - 'se keNaTeNaM ?' he bhadanta ! tat kenArthena evamucyate yat tathAvidhasya zramaNasya na airyApathikI kriyA bhavati, api tu sAMparAyikI kriyA bhavatIti, bhagavAnAha-'goyamA ! jassa NaM kohabArahaveM aura terahaveM guNasthAnavartI upazAnta mohavAle kSINamohavAle evaM kevalI ke hotI hai| yaha kriyA vahAM kevala yoga nimittaka hI hotI hai- kaSAya nimittaka nahIM hai kyoM ki kaSAya apanA kAma dazaveM guNasthAna taka hI karatA hai| vahAM para yaha kriyA kevala zAtAvedanIya karma kA kAraNa hotI hai| ataHupayoga rahita avasthA meM pravRtti karanevAle sAdhu ko jaba airyApathikI kriyA hotI hI nahIM hai to aisI sthitimeM usake 'saMparAiyA kiriyA kajaI' sAMparAyika kriyA hI hotI hai| aba gautama isa viSaya meM prabhu se kAraNa jAnane kI icchA se aisA pUchate hai ki-'se keNaTeNaM' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ? arthAt tathAvidha zramaNake aiApathikI kriyA nahIM hotI hai, kintu sAMparAyikI kriyA hotI hai isa Apake kathanameM kyA kAraNa hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! 'jassa NaM kohamANamAyAlobhA vocchinnA' agiyAramAM, bAramAM, ane temAM guNasthAne rahelA upazAnta mahivALA, kSINa mehavALA ane kevalIne ja apathikI kriyA lAge che. tyAM te kriyA kevaLa sAtavedanIya kamarane kAraNe thAya che. upaga rahita avasthAmAM pravRtti karanAra sAdhu aryApathikI kiyA karatA nathI paNa sAMparAyikI kriyA ja kare che eTale ke evA sAdhune aiyapathikI (sit antI nayA saMparAiyA kiriyA kamAI' pAya sAMpI yA mAge che. have tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUche che_ 'sekeNadraNaM?" se laha-ta! bhA5 za pa bhAmeva sAdhune ayapathikI kriyA lAgatI nathI, paNa sAMparayikI kriyA lAge che? eTale ke evA sAdhunI kriyAne apathikI kriyA kema kahetA nathI? mahApI2 prayAsamA cha / 'goyamA gautama! 'jassa Na koha, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 candrikATIkA za. 7 u. 1 sU. 8 anagAravizeSavaktavyatA nirUpaNam mANa- mAyA-lobhA vocchinnA bhavaMti ' he gautama ! yasya khalu jIvasya krodhamAna- mAyA lobhAH vyucchinnAH sarvathA kSINA upazAntA vA bhavanti, 'tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajjai' tasya khalu kSINopazAntakrodha- mAna-mAyAlobhasya airyA pathikI kriyA kriyate bhavati No saMparAiyA kiriyA kajjai' no sAMparA yakI kriyA kriyate kintu 'jassa NaM koha-mAyA lobhA avocchinnA bhavaMti ' he gautama ! yasya khalu jIvasya krodha-mAna-mAyA - lobhA: avyucchi - nAH sarvathA akSINAH anupazAntA vA bhavanti 'tassa NaM saMparAiyA kiriyA kajjai, No iriyAvahiyA kiriyA kajjai' tasya khalu akSINAnupazAntakrodhamAna mAyA lobhasya jIvasya sAMparAyikI kriyA kriyate bhavati na airyApathikI kriyA kriyate / atha ca ' ahAsutaM rIyamANassa iriyAvahiyA kiriyA kajjai' yathAsUtra sUtramanatikramya rayataH zAstrAnusAraM viharataH anagArasya airyApathikI jisa sAdhuke krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM ho sarvathA kSINa hogaye haiM, yA upazAnta hogaye haiM 'tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajja' usa sAdhuke airyApathikI kriyA hotI hai / tathA 'jassa koha, mANa, mAyA, lobhA avocchinnA bhavati' jisa sAdhuke krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAroM hI kSINa nahIM hue haiM, yA upazAnta nahIM hue haiM aise akSINa yA anupazAnta krodha, mAna, mAyA, lobhavAle jIvake 'saMparAiyA kiriyA kajja' sAMparApikI kriyA hotI hai, airyApathikI kriyA nahIM hotI hai| 'ahAsuttaM rIyamANassa IriyAvahiyA kiriyA kajjai' tathA jo sUtrakI maryAdAko ullaMghana nahIM karake zAstra ke anusAra apanI pravRtti karatA hai aise anamArake airyApathikI mANa, mAyA, lobhA, vocchinnA' ne sAdhunA hAtha, bhAna, mAyA ane leAkSa sarvothA kSINu thaI gayA heAya che, athavA upazAnta thai gayA heAya che, " tassa NaM IriyAasyA kiriyA kajjai' te sAdhu dvArA bhairyAcathiDI diyA thAya che, tathA 'jassa NaM koha, mANa, mAyA, lobhA avocchinnA bhavaMti' ? sAdhunA agha, mAna, mAyA ane lAbha kSINu thayA hAtA nathI, athavA upazAnta thayA hotA nathI evA akSINu athavA anupazAnta krodha, mAna, mAyA ane lebhavALA sAdhu dvArA "saM' parAiyA kiriyA kajjai' sAMtharAyiDI DiyA urAya che - mairyArthathiDI priyA thatI nathI. 'ahAsutaM rIyamANassa IriyAtrahiyA kiriyA kajjai' > sAdhu zAstranI maryAdAnuM ullaMghana karatA nathI ane zAstranA Adeza pramANe ja pravRtti kare che, evA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImu 308 kriyA kriyate kintu - 'asuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjai' utsUtra riyataH sUtramatikramya sUtroktamanAcarataH vicarataH kaSAyavazAtsaMyamamayathArthatayA pAlayataH anagArasya sAMparAyikI kriyA kriyate no airyApathikI kriyAkriyate / ante upasaMharannAha 'seNaM usmuttameva rIyaha, se teNadveNaM, he gautama! sa khalu anupayuktaH upayogarahitaH zramaNaH utsUtrameva sUtraviruddhameva rIyati Acarati, tat tenArthena tena kAraNena tasya asamavahitasya zramaNastha sAMparAyikI kriyA kriyate, no airyApathikI kriyeti bhAvaH / / sU0 8 // aGgArAdido pavarjitAhArAdivaktavyatA / mUlam - aha bhaMte! saiMgAlassa; sadhUmassa, saMjoyaNAdosaduTThassa pANa-bhoyaNassa ke aTTe paNNatte ! goyamA ? je NaM niggaMthe vA niggaMdhI vA phAsu- esaNijaM asaNa- pANakhAima- sAimaM paDiggAhettA mucchie; giddhe gaDhie; ajjhovavaNNe AhAraM AhArei; kriyA hotI hai / tathA 'asuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjaha' jo utsUtrasUtrokta AcAra vicAra ke anusAra apanI pravRtti nahIM karatA hai kintu kaSAyake vaza se saMyamakI ayathArtharUpase pAlana karatA hai, usa anagArake sAMparAyikI kriyA hotI hai / airyApathikI kriyA nahIM hotI hai / aba antameM viSayakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'se NaM ussuttameva riyai se teNaTTaNeM' he gautama! upayogarahita zramaNa sUtraviruddha hI AcaraNa karatA hai isa kAraNa asamavahita anupayukta usa zramaNake sAMparAyikI kriyA hotI hai airyApathikI kriyA nahIM hotI aisA maiMne kahA hai // sU0 8 // sAdhu dvArA aryApathiDI diyA thAya che. parantu 'asutaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjai' ne sAdhu zAstrota rIte vartavAne mahale zAstramA mahezanI vizddhanI pravRtti kare che - kaSAyane kAraNe saMyamanI yathArtha rIte ArAdhanA karatA nathI, te sAdhu dvArA sAMparAyikI kriyA thAya che. tenA dvArA arthApathikI kriyA thatI nathI. have A viSayanA upasaMhAra 4ratAM sUtrabhara De - se NaM usmuttametra riyai se teNaTuNaM he gautama ! upayAgarahita zramaNu zAstra virUddhanuM ja AcaraNa karatA hAya che. te kAraNe meM evuM kahyuM che ke asamati (upayoga rahita) te zramaNane sAMparAyikI kriyA lAge che, tene amAMpathikI kriyA lAgatI nathI. // sU 8 5 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 1 sR. 9 aGgArAdidoSanirUpaNam esa NaM goyamA / saiMgAle pANa- bhoyaNe / jeNaM niggaMthe vAH niggaMthI vA phAsu- esaNijaM asaNa- pANa- khAima sAimaM paDiggA hittA mahayAappattiyaM kohakilAmaM karemANe AhAraM AhArei esa NaM goyamA / sadhUme pANa bhoyaNe / jeNaM niggaMthe vA jAva paDiggAhettA guNuppAyaNaheuM aNNadavveNaM saddhiM saMjoettA AhAraM AhArei, esaNaM goyamA ! saMjoyaNAdosaduTThe poNa-bhoyaNe / esa NaM goyamA ! saiMgAlassa; sadhUmassa, saMjoyaNAdosaduTTassa pANa-bhoyaNassa aTThe paNNatte / aha bhaMte! voiMgAlassa, vIyadhUmassa, saMjoyaNAdosavippamukkassa pANa- bhoyaNassa ke aTThe paNNatte ? goyamA ! je NaM niggaMthe vA, jAva paDiggAhettA amucchie jAva- AhArei, esa NaM goyamA ! vIiMgAle pANabhoyaNe / jeNaM niggaMthe vA, niggaMthI vA jAva - paDiggAhettA No mahayAappattiyaM jAva- AhArei, esa NaM goyamA ! vIyadhUme pANabhoyaNe / jeNaM niggaMthe vA, niggaMthI vA jAva - paDiggAhettA, jahA laddhaM tahA AhAraM AhArei, esa NaM goyamA ! saMjoyaNAdosa - vippa mukke pANa- bhoyaNe / esa NaM goyamA ! vIiMgAlassa, voyadhUmassa, saMjoyaNAdosavippamukkassa pANa-bhoyaNassa aTThe paNNatte ' // sU0 9 // chAyA - atha bhadanta ! sAGgArasya, sadhUmasya, saMyojanAdoSadRSTasya pAnabhojanasya ko'rthaH prajJaptaH ? gautama ! yaH khalu nirgrantho vA, nigranthI vA mAsukaiSaNIyam azana-pAna khAdima svAdimaM pratigRNa mUrcchitaH, gRddhaH, grathitaH, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bhagavatIsUtre adhyupapannaH, AhAram Aharati, etat khalu gautama ! sAGgAraM pAna -bhojanam / yaH khala nirgrantho vA, nirgranthI vA mAsukaiSaNIyam azana-pAna - khAdima svAdimaM pratigRhya mahadamItikaM krodha klamaM kurvan AhAram Aharati, etat khalu aGgArAdidoSavarjita AhArAdivaktavyatA 'aha bhaMte ! saiMgAlassa' ityAdi / sUtrArtha - (sagAlasa sadhUmassa saMjoyaNA dosassa pANabhogaNassa ke aTThe paNNatte) he bhadanta | aMgAradoSasahita, dhUmadoSasahita tathA saMyojanA doSase dUSita aise pAnabhojanakA kyA artha kahA gayA hai? ( goyamA) he gautama! (je NaM niggaMthe vA niggaMdhI vA phAsuesaNija asaNapANakhAhamasAhamaM paDiggAhettA mucchie, giddhe, gar3hie, ajjhovavaNNe AhAraM AhArei) jo koi nirgrantha-sAdhu-yA nirgranthI sAdhvI, prAsuka aura eSaNIya aise azana, pAna, khAdima tathA svAdima AhArako prApta karake usameM mUcchita, gRddha, grathita evaM Asakta hotA huA use apane upayoga meM lAtA hai ( esa NaM goyamA ! sAMgAle pANabhoyaNe) to he gautama ! aisA vaha pAna bhojana aMgAra doSa sahita mAnA gayA hai| (je NaM niggaMthe vA niggaMdhI yA phAsu-esaNijaM asaNa- pANakhAima sAimaM paDiggAhitA mahayA appattiyaM kohakilAmaM karemANe agArAdi doSavajata AhArAdi vakatavyatA'ah bhaMte ! saiMgAlassa' ityAhi sUtrArtha - ( saiMgAlassa sadhUmassa, saMjoyaNAdosaduTThassa pANabhoyaNassa ke aTThe paNNatte ?) De mahanta ! aMgAraghoSa sahita, dhUmahoSa sahita bhane saMyojanA doSathI dUSita AhAra-pANInuM lakSaNa kayuM kahyuM che? ( goyamA !) De gautama ! (je NaM niggaMthe vA niggaMthIM vA phAsuesaNijjaM asaNa - pANa- khAima - sAimaM paDigAhettA mucchie, giddhe, gaDhie, ajjhetravaNNe AhAraM AhArei) le adha sAdhu he sAdhvI Asura (athitta) bhane bheSalIya azana, pAna, khAdya ane svAdya rUpa catu`idha AhAranI prApti karIne temAM mUti, leAlupa, graMthita ane Asakata thaIne tene peAtAnA upayAgamAM se che, ( esa NaM goyamA ! sagAle pANabhoyaNe ) tA huM gautama ! mevA AhAra pANIne bhaMgAra hoSa yukta mAnavAmAM Ave che. (je Na niggaMthe vA niggaMthI vA phAsu-esa NijjaM asaNa - pANa- khAima - sAimaM paDiggAhittA mahayA appattiyaM kohakilAmaM karemANe AhAraM AhArei esa NaM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 1 sU. 9 aGgArAdidoSavarNanam 311 gautama ! sadhUmaM pAnabhojanam / yaH khalu nirgrantho vA yAvat pratigRhya guNotpAdanahetum anyadravyeNa sArddham saMyojya AhAram Aharati, etat khalu gautama ! saMyojanAdoSaduSTaM pAna- bhojanam / eSa khalu gautama ! sAGgArasya, sadhUmasya, saMyojanAdoSaduSTasya pAna - bhojanasya arthaH prajJaptaH / atha bhadanta ! vItAGgArasya, AhAraM AhArei - esa NaM goyamA ! sa dhUme ! pANabhoyaNe) jo koI nirgrantha sAdhu yA nirgranthI sAdhvI prAsuka aura eSaNIya aise azana, pAna, khAdima tathA svAdima AhAra ko prApta karake krodha se khinna bana use atyanta aprIti pUrvaka apane upayoga meM lAtA hai to he gautama ! aisA vaha pAna bhojana dhUma doSacAlA mAnA gayA hai| (je NaM niggaM the vA jAva paDiggAhenA guNuppAyaNa he uM aNNadavve NaM saddhi saMjoettA AhAraM AhAreDa, esa NaM goyamA ! saMjoyaNA dosa duTThe pANabhoyaNe ) jo nirgrantha-sAdhu yA nirgrandhI-sAdhvI, yAvat AhAra ko prApta kara ke use svAdiSTa banAne ke nimitta dUsare dravya ke sAtha milAkara khAtA hai, to he gautama ! aisA vaha pAna bhojana saMyojanA doSa se dUSita mAnA gayA hai / ( esa NaM goyamA ! saiMgAlassa sadhUmassa saMjoyaNAdo sadRTThassa pANabhoyaNassa aTThe paNNatte) he gautama! sAGgAra, sadhUma aura saMyojanA doSaduSTa pAna bhojana kA aisA artha goyamA ! sa dhUme ! pANabhoyaNe) le 4 nirthatha (sAdhu) hai nirtha thA (sAdhvI) prAsuka ane eSaNIya azana, pAna, khAdya ane svAgha rUpa caturvidha mAhArane prApta karIne krodhathI khinna thaIne atizaya aprIti (ghRNA) pUrvaka potAnA upayogamAM le che, te hai gautama ! te sAdhunA te AhArapANIne dhUmadoSavALA mAnavAmAM Ave che. jeNaM niggaMthe vA jAna paDiggAhettA guNuppAyaNaheu aNNadavveNaM saddhiM saMjoettA AhAraM AhAre, esa NaM goyamA / saMjoyaNA dosaduTThe pANabhoyaNe) je nigraMtha (sAdhu) athavA nigraMthI (sAdhvI) prAruka ane eSaNIya AhArane prApta karIne tene vArdiSTa banAvavAne mATe bIjA druzyeAnI sAthe meLavIne khAya che, he gautama! te sAdhu ke sAdhvInA AhArane saMceMjanA dveSathI dUSita mAnavAmAM Ave che. (asa NaM goyamA ! saiMgAlassa sadhUmassa saMjoyaNA dosaDhuTussa pANabhoyaNassa aTThe paNNatte) ke gautama ! sAGagAra saghUma yAne saMyojanA hoSAdhI dUSita AhAra-pANInuM upara kalAM pramANenuM lakSaNa samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsUtre vItadhUmasya, saMyojanAdoSavipramuktasya pAna-bhojanasya ko'rthaH prajJaptaH ? gautama ! yaH khalu nirgrantho vA yAvata-pratigRhya amUcchitaH yAvat-Aharati, etat khalu gautama ! vItAGgAraM pAna-bhojanam / yaH khalu nigrantho vA, nirgranthI vA, yAvat-pratigRhya no mahadaprItikaM yAvat-Aharati, etat khalu gautama ! vItadhUmaM pAna-bhojanam , yaH khalu nirgrantho vA, yAvat-pratigRhya, yathA labdhaM tathA AhAram Aharati, etat khalu gautama ! saMyojanAdoSakahA gayA hai / (aha bhaMte ! vIiMgAlassa, vIyadhUmassa, saMjoyaNAdosa vippamukkassa pAnabhoyaNassa ke aTe paNNatte) he bhadanta ! aMgAra doSarahita, dhUmadoSarahita, tathA saMyojanA doSarahita aise pAna bhojana kA kyA artha kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (je NaM niggaM the vA jAva paDiggAhettA amucchie jAva AhArei, esa NaM gothamA ! bIiMgAle pANabhoyaNe) jo nigrantha-sAdhu yAvat AhAra ko grahaNa karake mUrchArahita hokara yAvat use apane upayoga meM lAtA hai aisA vaha AhAra-pAna bhojana aMgAra doSa rahita kahA gayA hai| (je NaM niggaM the vA niggaM thI vA jAva paDiggAhettA No mahayA appattiyaM jAva AhArei, ema NaM goyamA ! vIyadhUme pANabhoyaNe, jeNaM niggaMthe vA niggaMthIM vA jAva paDiggAhettA jahAladdhaM tahA AhAraM AhArei, esa NaM goyamA ! saMjoyaNAdosavippamukke pANabhoyaNe esa NaM goyamA ! (aha bhaMte ! vIiMgAlassa, vIyadhUmassa saMjoyaNAdosavippamukkassa pANa bhoyaNassa ke aTTe paNNatte ?) Red 1 mAra hoSa 2ti, dhUmahauSa 2hita tathA saMjanA doSarahita AhArapANInA kyAM kyAM lakSaNe kahyAM che? (goyamA !) 3 gautama! (je NaM niggaMthe vA jAva paDiggAhettA amucchie jAva AhArei, esaNaM goyamA ! vIiMgAle pANabhoyaNe) sAdhu sAdhA prAsuka ane eSaNIya azanAdi AhArane prApta karIne machI, lelupatA, Asakita AdithI rahita thaine tene pitAnA upayogamAM le che, evA sAdhunA te AhAra-pANIne bhagAhopa 2Dita mAnavAma mA che. je NaM niggaMthe vA, niggaMthI vA jAva paDiggAhettA No mahayA appattiyaM jAva AhArei, esa NaM goyamA ! vIyadhUme poNabhoyaNe) re sAdhu mayA sAlI prAsu mana meSadhIya manAhi yatuvidha AhArane prApta karIne aprasannatA ane dhane tyAga karIne saMteSapUrvaka khAya che, mevA sAdhuna te bhADA2-pAne dhUmahopa 2hita 4Deya che. (je NaM niggaM the vA niggaMthI vA jAva paDiggAhettA jahA laddhaM tahA ahAraM AhArei, esa NaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.9 aGgArAdidoSavaNanam 313 viSamuktaM pAna-bhojanam , eSa khalu gotama ! vItAGgArasya, vItadhUmasya, saMyojanAdoSavipramuktasya pAna-bhojanasyArthaH prajJaptaH // TIkA-anagArAdhikArAt tasya maNDaladoSayuktamAhArAdikaM pratipAdayitumAha-'aha bhaMte' ityAdi / 'aha bhaMte! saiMgAlassa, sadhUmassa, saMyojanA dosahassa pANa-bhoyaNassa ke aTe paNNate ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! atha -vIiMgAlassa vIyadhUmassa, saMjoyaNAdosaviSpamukkassa pANabhoyaNassa aTTha paNNatte) jo nigrantha sAdhu' yA nigranthI sAdhvI yAvat AhArako prAptakara atyanta aprItipUrvaka yAvat use apane upayogameM nahIM lAtA hai aisA vaha pAnabhojana he gautama ! dhUmadoSarahita kahA gayA hai| jo nirgrantha sAdhu yA sAdhvI yAvat AhArako prAptakara use svAdiSTa banAneke nimitta dUsare dravyake sArtha use milAtA nahIM hai aura jaisA AhArapAna bhikSAvRttimeM prApta hotA hai vaisA ho use apane upayogameM leletA hai-aisA vaha pAna bhojana he gautama ! saMyojanA doSase rahita kahA gayA hai| TIkArtha-yahAM anagArakA adhikAra cala rahA hai isase usake maNDaladoSayukta AhArAdikA pratipAdana sUtrakArane kiyA hai isameM gautamane prabhuse esA pUchA hai ki 'aha bhaMte ! saiMgAlassa, sadhUmassa saMjoyaNAdosaduTThassa pANabhoyaNassa ke aTe paNNatte' he bhadanta ! goyamA saMjoyaNAdosavippamukke pANabhoyaNe) 2 ni (sAdhu) ni yI (sAdhvI) prAsuka ane eSaNIya caturvidha AhArane lAvIne tene svAdiSTa banAvavA mATe bIjAM dravya sAthe tenuM mizraNa karatA nathI, paNa bhikSAvRttimAM jevA AhArapANInI prApti thAya che, evA AhAra pANIne ja pitAnA upayogamAM le che, te sAdhusaadhviinaa 250Ina sayona hoSayI 2Dita mAnapAmA mAve che. (esa NaM goyamA! bIiMgAlassa, vIyadhUmassa, saMjoyaNAdosavippamukkarasa pANabhoyaNassa aTTha pagaNane) he gautama! aMgAradeSa rahita, dhUmadeSa rahita ane saMjanAdeSa rahita AhAranA A prakAranAM lakSaNe kahyAM che. TIkArtha- aNugArano adhikAra cAlI rahyo che. tethI sUtrakAre A sUtramAM tenA doSayukata AhArAdinuM pratipAdana karyuM che - gautama svAmI A viSayane anulakSIne mahAvIra prabhune me prazna pUche che - 'aha bhaMte ! saiMgAlassa, sadhRmassa, saMjoyaNAdosaduhassa pANabhoyaNassa ke aTTe paNNatte ?' he mahanta ! siddhAMtamA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra sAGgArasya yaH AhAraviSayarAgAgniranagAraH cAritrendhanamagAramiva karoti so'GgAra evocyate, tena saha vidyamAnaM pAnabhojanam sAGgAramucyate, tasya sAGgAradoSasahitasya tathA sadhamasya cAritrendhanadhamahetutvAt dveSo dhUmaH kAraNe kAryopacArAta tena saha vidyamAnaM bhaktAdikaM sadhUma, tasya sadhUmadoSaduSTasya evaM saMyojanAdoSaduSTasya, gRhItAhAraM susvAduM vidhAtuM dravyAntareNa saMyojya yo'nagAraH Aharati tadAhAraH saMyojanAdoSadRSito bhvti| tathAvidhasya siddhAntameM aMgAradoSasahita, aura saMyojanA doSasahita AhArakA parityAga sAdhu ke liye kahA gayA hai so aMgAradoSasahita, dhUmadoSasahita aura saMyojanAdoSa sahita AhArakA artha lakSaNa-kyA hai ? jo anagAra AhAra viSayakarAgakI agnise prajvalita hotA huA apane cAritrarUpa indhanako aMgArake jaisA karaletA hai aisA vaha sAdhu aMgAra hI jaiso kahA gayA hai isa aMgArake mAtha vidyamAna jo pAnAdika haiM ve isIliye sAGgAra kahe gaye haiM so isa aGgAradoSa sahita AhArakA, tathA cAritrarUpa indhanameM dhUmakA hetu honese dveSako yahA~ kAraNameM kAryake upacArakolekara dhUmarUpamAnanese isa dhUmarUpa dveSake sAtha vidyamAna jo bhaktAdika haiM ve sadhUma haiM so isa saghUmadoSaduSTa AhArakA tathA isI tarahase saMyojanAdoSa yukta AhArakA gRhIta AhArako susvAdayukta banAneke liye dravyAnnara ke sAtha use milAkara jo anagAra khAtA hai aisA vaha AhAra saMyojanAdoSase yukta kahA gayA hai so aise saMyojanAdoSayukta AhArakA kahyuM che ke aMgAra deSayukata, dhUma deSayukta ane saMjanA deSayukata AhArano sAoe parityAga kara joIe. to he bhadantA aMgAra deSayukata AhAranA, dhUma deSayukta AhAranA ane saMjanA doSayukata AhAranA lakSaNe kayAM kayAM che? je aNagAra AhAra viSayaka rAganI agnithI prajavalita thaine potAnA cAritraya izvanane aMgArA jevuM karI nAkhe che, evA te sAdhune aMgArA je kahyo che- A aMgArAnI sAthe vidyamAna je AhAra-pANI che temane e kAraNe ja sAgAra (aMgAra yukata) kahyA che. A aMgAra deSayukta AhAranuM lakSaNa che, tathA cAritrarUpa idhanamAM dhUmanA heturUpa hovAthI dezane ahIM kAraNamAM kAryanA upacAranI apekSAe dhUmarUpa mAnavAmAM Avela hovAthI te ghumarUpa dveSanI sAthe vidyamAna je AhArAdi hoya che temane saghUma AhArapANI kahe che, prApta karelA AhArane svAdiSTa banAvavAne mATe bIjAM padArtho sAthe meLavIne khAnAra aNagAranA AhArane sajanA deSayukata AhAra kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 3 , prameyacandrikA TIkA za. 7 u 1 sU. 8 aGgArAdidoSavarNanam pAna - bhojanasya kaH arthaH prajJaptaH = kathitaH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! je NaM niggaM the vA, nigaM thI vA phAsa - esa NijjaM' he gautama ! yaH khalu kazcit nirgranthaH sAdhurvA, nirgranthI sAdhvI vA kAcit prAsukai - paNIyaM pragatAH nirgatAH asatraH prANAH yasmAt tatprAsukaM nirjIvam eSaNIyam nirdoSatayA grAhyam eSaNAdoSarahitam ' asaNa pANa- khAima - sAimaM paDiggAhettA' azanapAna khAdima - svAdimam pratigRhya gRhItvA, 'mucchie, giddhe, gaDhie, ajjhovabanne AhAraM AhArei' mucchitaH mohavAna AhArAdau satataM vyagracittaH, taddoSA nabhijJatvAt gRddhaH AhArAdilolupaH tadAsaktacittatvAt grathitaH tadviSakarAgatantubhiH sambaddhaH sarAgacittatvAt, adhyupapannaH AhArAdau cittaikAgraH san AhAram Aharati, 'esa NaM goyamA ! sagAle pANa- bhoyaNe' he gautama! pAnabhojanakA he bhadanta ! kyA artha tIrthakarAdikAMne kahA hai ? isa gautamake praznake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! 'je NaM niggaMthe vA niggaMdhI vA phAsuesaNija" jo nirgrantha-sAdhujana athavA nirgranthI-sAdhvIjana, jisase prANa nirgata ho cuke haiM aise prAsuka - nirjIva, tathA eSaNIya eSaNAdoSa se rahita 'asaNapANakhAima sAimaM paDiggAhettA' azana, pAna, khAdima, svAdimarUpa AhArapAnIko grahaNa karake 'mucchie, giddhe, gar3hie, ajjhovavanne' AhAra saMbaMdhI doSase anabhijJa honeke kAraNa usameM nirantara vyagracita hote hue, tadAsakta cittavAle honeke kAraNa usa AhArAdimeM lolupa hote hue, sarAgacitta honeke kAraNa tadaviSayakarAgarUpI tantu se sambandha hote hue, adhyupapanna AhArAdika meM hI cittakI ekAgratAyukta hone ke kAraNa usI AhArAdi sAmagrI meM tallIna manavAle hote hue 'AhAraM AhAreha' " gautama svAmInA prabhano bhavANa AyatA mahAvIra prabhu che - 'goyamA !' he gautama! 'je NaM niggaMthe vA niggaMthI vA phAsuesaNijja' ne nirbhaya (sAdhu) athavA nirtha thI (sAdhvI) prAsu (ayitta niva), tathA bheSIya (zeSaNAdveSathIrahita ) 'asaNa - pANa - khAima - sAimaM paDiggAhettA' azana, pAna, pAdya mane svAdyaya yaturvidha mahArane grahaSNu ne 'mucchie, gidhye, gaDhie, ajjhovacanne ' mAhAra viSenA dveSathI anabhijJa (ajANyA) hAvAne lIdhe temAM nirantara mUrchAbhAva, solupatA, yAsamita bhane vittanI azratA rAbhIne ' AhAraM AhArei' tethe tene AhArarUpe upayAgamAM le che. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatra etat khalu upari varNitam mohapUrvakaM kRtaM pAnabhojanaM sAGgAram anggaardossshitmucyte| atha dhamadoSasahitamAhAraM pratipAdayitumAha- 'je gaM niggaMthe vA, niggaMthI vA, phA-esaNijjaM asaNa-pANa-khAima sAimaM paDiggahittA' he gautama ! yaH khalu kazcit nirgrantho vA, nirgranthI vA, prAmukai SaNIyam azana-pAna-khAdima-svAdimam pratigRhya-upAdAya 'mahAappattiyaM AhAra karate haiM 'esa NaM goyamA ! saiMgAle, pANabhoyaNe' aisA vaha pAnabhojana he gautama ! aGgAradoSase yukta mAnA gayA hai arthAt sAdhukI aisI bhAvanAse gRhIta huA vaha bhojana aMgAradoSase yukta ho jAtA hai aisA mAnA gayA hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki prazasta AhA. rako sarAha sarAha kara khAne para aMgAra doSase sahita kahA gayA hai| yadyapi dekhA jAya to vaha bhojana to prAsuka eSaNIya hI hai para usameM sAdhu AdikI adhika mamatA gRddhatA AdirUpa jo rAgAdi pariNati hai usa pariNatise yukta hokara sAdhu AdijanadvArA liyA gayA vaha AhAra aMgAra doSa sahita ho jAtA hai aisA jAnanA cAhiye / dhamadoSa sahita AhArako pratipAdita karaneke liye sUtrakAra kahate haiM ki 'je NaM niggathe vA, niggaMthI vA, phAsuesaNijja asaNa, pANa, khAima, sAima paDiggahittA' jo sAdhu athavA sAdhvI prAsuka evaM eSaNIya azana-pAna-khAdima svAdima AhArako grahaNa karake ___'esa NaM goyamA! saiMgAle pANabhoyaNe' gautama! 2L 42nI mAmAthI sAdhu dvArA je bhejanAdine grahaNa karavAmAM Ave che, te bhejanAdine aMgAreSathI cukata AhAra kahevAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke prazasta AhArane vakhANuM vakhANIne khAvAmAM Ave che te AhArane aMgAradeza yukata AhAra kahevAmAM Ave che. jo ke te ahAra prAsuka (acitta) ane eSaNIya che, paraMtu temAM sAdhu AdinI je adhika mamatA, lelupatA Adi je rAgAdi pariNati che, te pariNatithI yukta hoya evA sAdhu, sAdhvI dvArA levAmAM Avela te AhAra aMgAredeSa yukata thaI jAya che tema samajavuM. have sUtrakAra ghUmadeSayukata AhAranuM svarUpa samajAvatAM kahe che ke 'je gaM niggaMthe vA, niggaMthI vA, phAsuesaNijja asaNa, pANa, khAima, sAimaM paDiggahitA' re sAdhu athavA sAthI prAsu mane pAya azana, pAna, khAta ane svAdarUpa caturvidha AhArane bhikSAvRttimAM prApta karIne zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU. 8 aGgArAdidoSavarNanam 317 kohakilAmaM karemANe AhAraM AhArei' mahadaprItikam atyantamaprItipUrvakam , krodhaklamam krodhAt klamaH zarIrAyAsaH taM ziraHkampaM kurvan krodhAt khinno bhUtvetyarthaH, AhAram Aharati, 'esa NaM goyamA ! sadhUme pANa-bhoyaNe' he gautama ! etat khalu uparivarNitam atyantAmItikrodhakhedapUrvakaM kriyamANaM pAnabhojanaM sadhUma dhmdossshitmucyte| atha saMyojanAdoSa sahitamAhAraM pratipAdayati- 'je NaM niggaMthe vA, jAva-paDiggAhettA' he gautama ! yaH khalu kazcit nirgrantho vA, yAvat-nirgranthI vA, mAsukameSaNIyam azana-pAna-khAdima svAdimaM pratigRhya upAdAya 'guNuppAyaNaheuM bhikSAvRttImeM prApta karake 'mahayA appattiyaM kohakilAma karemANe AhAraM AhArei' usa AhArako atyanta aprItipUrvaka krodhase zira hilAte hue muMha banAte hue arthAt aprazasta AhArako mastaka dhUna2 kara khAtA hai 'esa Na goyamA ! sadhUme pANabhoyaNe' aisA vaha AhAra pAnabhojana dhamadoSavAlA mAnA gayA hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki jo sAdhu jana aprazasta AhArako mastaka dhUna2 kara khAtA hai vaha apane caritrako dhUA nikAlatA hai vaha bhojana dhUmadoSase duSita kahA jAtA hai / saMyojanA doSase dUSita vaha AhAra mAnA jAtA hai ki 'je NaM niggaMthe vA jAva paDiggAhettA' jo bhikSAvRttilabhya AhAra nirgrantha sAdhu Adi dvArA susvAdavAlA banAneke nimitta dravyAntara se mizrita karake khAyA jAtA hai| isI bAtako 'mahayA appattiyaM kohakilAmaM karemANe AhAra AhArei' tene atyanta aprasannatA pUrvaka kedha ane udvignatA pUrvaka, meM bagADIne khAya che-eTale ke aprazasta AhAranI prApti thatAM je sAdhu krodha, udvignatA Adi bhAvothI yukata thaIne aprasannatA pUra te mAhArane potAnA upayogamA cha, 'esaNaM goyamA sadhame pANabhoyaNe te sAdhunA AhArane dhamadoSa yukata mAnavAmAM Ave che. kahevAnuM tAtparya e che ke sAdhue aprazasta AhAranI prApti thAya tyAre krodha athavA aprasannatA rAkhyA vinA zAnti ane saMteSathI te AhAra upayogamAM levA joIe. paNa je sAdhu aprazasta AhArane khAtI vakhate mAM bagADe che ke kedha kare che ke aprasannatA anubhave che te pitAnA saMyamane bALIne jANe ke pitAyA saMyamane dhUmADe karI nAkhe che. mATe evA AhArane ghUmadeSa yukata AhAra kahyo che. have saMjanA deSathI dUSita AhAranuM svarUpa samajAvatA mahAvIra prabhu gautama svAmIne kahe che ke 'je NaM niggaMthe vA jAva paDiggAhettA' ne sAdhu mayA sAcI prAsura zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 bhagavatImatro aNNa daveNaM saddhiM saMjoettA AhAraM AhArei' guNotpAdanahetum svAdAdiguNotpAdanArtham anyadravyeNa sArdham snigdhAdidravyAntareNa saha savizepotpAdanAya saMyojya AhAram Aharati 'esa NaM goyamA ! saMjoyaNAdosaduTTe pANa-bhoyaNe' he gautama ! etat khalu saMyojanAdoSaduSTaM pAna-bhojanamucyate / ante uparyuktadoSatrayaviziSTamAhAratrayamupasaMharan Aha-'esa NaM goyamA ! saiMgAlassa, sadhamassa, saMjoyaNAdosaduddhassa pANa-bhoyaNassa aTre paNNatte' he gautama ! eSa khalu uparivarNitaH sAGgArasya aGgAradoSasahitasya sadhamasya dhUmadoSasahitasya saMyojanAdoSaduSTasya pAnabhojanasyArthaH prajJaptaH / sUtrakArane 'guNuppAyaNaheuM aNNadavveNaM saddhiM saMjoettA AhAraM AhAreI' isa sUtrAMzadvArA vyakta kiyA hai 'guNuppAyaNaheu' usa AhArameM svAdAdi guNako utpanna karaneke liye use 'aNNadavveNaMsaddhi' snigdhAdi dravyAntarake sAtha 'saMjoettA' milAkarake yA yukta karake jo khAtA hai 'esaNaM goyamA ! saMjoyaNAdosadu pANabhoyaNe' aisA vaha AhArapAna saMyojanAdoSase dASata mAnA gayA hai / 'eeNaM goyamA ! saiMgAlassa, sadhamassa saMjoyaNAdosadudrussa pANabhoyaNassa apaNNatte' isa sUtrAMzadvArA sUtrakArane uparyukta doSatraya viziSTa AhArakA upasaMhAraka karake aisA kahA hai ki he gautama ! isa prakArase jo artha hamane UparameM varNita kiyA hai vahI artha aMgAradoSasahita AhAra pAnakA, dhUmadoSasahita AhAra pAnakA aura saMyojanAdoSaduSTa AhArapAnakA kahA gayA hai| aba mUtrakAra inatInoM doSoMse rahita AhArakA pratipAdana karaneke nimitta gautamase prazna karavAte haiM kibhane meSIya AALE yatuvidha mA 2 bhikSAvRttimA prApta prazane 'guNuppAyaNaheu aNNadavveNaM saddhiM saMjoettA AhAraM AhAreI' tene sAhiTa nAvAne bhATe manya 25 mAhi dravye sAye tenuM mizra 4zana mAya cha, 'esaNaM goyamA ! saMjoyaNAdosaduDhe pANabhoyaNe' me te mA 2-pAnane sayonA thA pita bhAnapAmA bhAva 2. ee NaM goyamA ! saiMgAlassa, sadhamassa, saMjoyaNA dosaTThassa pANabhoyaNassa ahe paNNatte' paryuzta haSayI yuta sADA2rnu svarUpa samajAvIne sUtrakAra kahe che ke he gautama! aMgAradeSa sahita AhAra-pANInA, dhUmadeva sahita AhAra-pANInA ane saMjanadeSathI dUSita AhArapANInAM upara kahyA pramANenAM lakSaNe samajavA. huve sUtrakAra uparyukta traNa doSathI rahita AhAranuM pratipAdana karavAne mATe nIcenA prazranettara Ape che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 1 sR. 9 aGgArAdidoSavarNanam pAna - bhojanasya jAva- paDiggA 319 athoktadoSatrayarahitamAhAraM pratipAdayitumAha- 'aha bhaMte ! vIiMgAlassa, bIyadhUmassa, saMjoyaNAdosa viSpamukkassa pANa-bhoyaNassa ke aTThe paNNatte ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! atha vItAGgArasya vItaH = gataH aGgAraH aGgAradoSo yasmAt tat vItAGgAraM pAnabhojanam tasya aGgAradoSarahitasya, vItadhUmasya dhamadoSa rahitasya saMyojanAdoSavipramuktasya saMyojanAdoSarahitasya kaH athaH prajJaptaH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! je NaM niggaMthe vA, hettA, amucchie jAva - AhAre' he gautama ! yaH khalu kazcit nirgranthaH sAdhuH vA, yAvat - kAcit nirgranthI sAdhvI vA prAsukaiSaNIyam azana-pAnakhAdima svAdimamahAraM pratigRhya = AdAya, amUcchitaH = moharahitaH yAvatagRddha, = gRddhirahitaH, agrathitaH anadhyupapannaH san AhAram Aharati 'esa NaM goyamA ! bIiMgAle pANa-bhoyaNe' he gautama! etat khalu mUrchAdivarjana'aha bhaMte ! bIIMgAlassa, vIyadhUmassa, saMjoya NAdosa vipyamukkassa pANabhoyaNassa ke aTThe paNNatte' jisa pAna AhAra meMse aMgAradoSa dUra ho gayA hai aisA AhArapAna vItAMgAra hai aise vItAMgAravAle AhArapAnakA, dhamadoSarahita AhArapAnakA aura saMyojanAdoSarahita AhArapAnakA he bhadanta ! kyA arthakahA hai ? isake uttarameM prabhu gautamase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'je NaM niggathe vA jAva paDiggAhettA amucchie jAva AhAreha' jo nirgrantha yAvat AhArako bhikSAvRttise prAptakarake use yAvat gRddhirahita hokara agrathita hokara anadhyupapannahokara AhAra karatA hai 'esa NaM goyamA ! bIiMgAle pANabhoyaNe' he " gautama svAmIne prazna-- aha bhaMte ! vIiMgAlassa, vIyadhUmassa, saMjoyaNA dosa viSNumukassa pANabhoyaNassa ke aTThe paNNace ?" je AhArapANI gAradASathI rahita hAya che, evA AhArapANIne vItAMgAra AhAra kare che. he bhadanta ! aMgAroSa rahita AhAra eTale zuM ? dhUmadoSa rahita AhAra eTale zuM? sayAjanAdoSa rahita AhAra eTale zuM ? e traNe prakAranA AhAranA lakSaNeA jANavA mATe gautama svAmI A prazna pUche cha. ten| uttara AyatA mahAvIra alu uhe che - 'goyamA !' he gautama ! 'jeNaM niggaMthe vA jAvapaDiggAhettA amucchie jAva AhAreDa' ne sAdhu athavA sAdhvI prAsuka, eSaNIya AhArane bhikSAvRttimAM prApta karIne amUcchita, alelupa, anAsakta bhane bhane agratA mAhi lAva pRrva' AhAranA upayogabhAM se che, 'esa NaM gomA ! vIiMgAle pANabhoyaNe' te sAdhu sAdhvInA bhADArane gaMgAroSathI reDita zrI bhagavatI sUtra : pa Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 bhagavatIsUtre pUrvakaM kRtaM pAna-bhojana vItAGgAram aGgAradoSavarjitamucyate / tathA 'je NaM niggaM the vA niggaM thI vA, jAva-paDiggAhettA-No mahayAappattiyaM jAva AhArei' he gautama ! yaH khalu kazcit nigranthaH sAdhurvA, nirgranthI sAdhvI vA, yAvat-prAsukaiSaNIyam azana pAna-khAdima-svAdima pratigRhya na mahadaprItikaM nAtyantAprasannatApUrvakaM yAvat-no krodhaklama kurvan AhAram Aharati, 'esa NaM goyamA ! vIyadhUme pANa-bhoyaNe, he gautama ! etat khalla upari varNitam mahA'prItikrodhaklamavarjanapUrvaka kRta pAna-bhojana vItadhUma dhamadoSavarjitamucyate, evam 'je NaM niggaMthe vA, niggaMthI vA, jAva gautama! aisA vaha pAnabhojana aMgAradoSase rahita mAnA jAtA hai| 'jAva' isa prathama 'yAvat' padase yahAM 'kAcit nirgranthI sAdhvI vA pAsukaiSaNIyam azanapAnakhAdimasvadimamAhAraM' isa pAThakA saMgraha huA hai| tathA dvitIya yAvat padase "agRddhaH agrathitaH anadhyupapannaH isa pAThakA saMgraha huA hai| isa taraha mUrchAdivarjanapUrvaka kiyA gayA AhAra aGgAradoSavarjita kahA gayA hai| tathA 'je NaM niggethe vA niggaMthI vA jAva paDiggAhettA No mahayA appattiyaM jAva AhAreha' he gautama ! jo koi nirgrantha sAdhu athavA sAdhvIjana, yAvat prAsukU evaM eSaNIya azana, pAna, khAdima, AhArako grahaNa karake usa pAnabhojanako atyanta aprasannatA pUrvaka nahIM yAvat krodhalamavarjanapUrvaka khAtA hai arthAt aprasannatAkA aura krodhakA tyAga karake santoSapUrvaka khAtA hai aisA vaha pAnabhojana he gautama! ghUmadoSarahita kahA gayA bhAnapAmA bhAva cha, ma paDalI mata re jAva' phne| ye thye| cha tenA dvArA nIyatA sUtrapA: ahe| 42vAmA bhAvyo cha- 'kAcit nimra thI sAdhvI vA mAsu kaiSaNIyam azana, pAna, khAdimasvAdimamAhAraM' bhI mata 15rAyeA 'jAva' 54thI nIcyA sUtrA DA raay| cha- 'agRddhaH, agrathitaH, anadhyupapannaH' A rIte mUccha, Asati Adi bhAvathI rahita avasthAmAM karAyelA AhArane 'AuoSa 2Dita' 4hyo che. 'je NaM niggathe vA niggathI vA jAva paDiggAhettA No mahayA apattiyaM jAva AhArei' he gautama! ne / sAdhu mayA sAvI prAsuka ane eSaNIya azana, pAna, khAdya ane svAgharUpa AhAra bhikSAvRtti dvArA lAvIne madhyastha bhAvathI ane saMteSa pUrvaka khAya che - aprazasta AhAra prApta thaze. hoya te paNa krodha ane aprasannatAne tyAga karIne khUba saMteSapUrvaka tene upayogamAM le che, evA tenA AhArane ghUmedoSarahita AhAra kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacankiA TIkA za.7 u.10 sU.9 aGgArAdidoSavarNanam 321 paDiggAhettA jahA laddhaM tahA AhAraM AhArei' yaH khalu kazcit nirgrantho nirgranthI vA yAvat-mAsukaiSaNIyam azana-pAna-khAdima-svAdimaM pratigRhya yathA labdhaprAptaM tathaiva natu dravyAntareNa saMyojya AhAram Aharati 'esa NaM goyamA! saMjoyaNAdosavippamukke pANa-bhoyaNe' he gautama ! etat khalu upari varNita dravyAntareNAsaMyojitaM yathaiva labdhaM tathaiva bhuktaM pAna-bhojana saMyojanAdApavipramuktaM sayojanAdoSarahitamucyate / upayuktamupasaMharati-'esa NaM goyamA ! vIiMgAlassa, bIyadhUmassa, saMjoyaNA dosaviSpamukkassa pANa-bhoyaNassa aDhe paNNatte' he gautama ! eSa khalu upari varNitaH vItAGgArasya, vIta dhUmasya saMyojanAdoSavipramuktasya pAna-bhojanasya arthaH prajJaptaH pratipAditaH ||muu0 9 // hai| 'je NaM niggaMthe vA niggaMthI vA jAba paDiggAhettA jahA laddhaM tahA AhAraM AhAreha' tathA jo nigrentha sAdhu athavA sAdhvIjana yAvat prAsukU, eSaNIya azana, pAna, khAdima, svAdima AhArako prApta karake jaisA prApta huA hai vaisAhI use AhAra karatA hai dravyAntarase saMyukta karake nahIM, AhAra karatA hai 'esa NaM goyamA! saMjoyaNAdosavippamukke pANabhoyaNe' to aisI sthitimeM yaha pAnabhojana saMyojanAdoSase rahita mAnA gayA hai / aba sUtrakAra isa uparyukta kathanakA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki 'esa NaM goyamA ! vIigAlassa, vIyadhUmassa, saMjoyaNAdosavippamukkassa pAnabhoyaNassa aTe paNNatte' he gautama / isa pUrvokta kathanake rUpameM vItAGgAravAle AhArapAnakA. vItadhamadoSavAle AhArapAnIkA aura saMyojanA doSase rahita hue AhAra pAnIkA artha kahA gayA hai / sU 9 // ___ 'jeNaM niggathe vA niggathI vA jAva paDiggAhettA jahA laddhaM tahA AhAraM AhArei' gautama! 2 ni (sAdhu) mayA sAcI prAsu ane meSIya azAna, pAna, khAdya ane svAdarUpa AhArane prApta karIne, jevI sthitimAM prApta thaye hoya evI sthitimAM ja khAya che- eTale ke AhArane svAdiSTa banAvavA mATe temAM sni5 mA dravyAnu mizraNa 42tA nathI, 'esa NaM goyamA! saMjoyaNAdosa viSpasakke pANabhoyaNe' to mevI sthitimA mAhA2-pAzInA upayoga 42vAMmA Ave che, te AhArapANane saMjanA daSathI rahita mAnavAmAM Ave che. sUtrA2 paryaMta prathananA upasAra 42tA 43 cha hai- esaNaM goyamA! vIiMgAlassa, bINadhmassa, sayojaNAdosavippamakassa pAnabhoyaNassa aTTe paNage' he gautama! aMgArarahita AhAranAM, ghUmadeSarahita AhAranAM, ane saMjanAdeSarahita AhAranAM lakSaNe upara kahyA pramANe samajavA. sU, lA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsage kSetrAtikrAntAdhAhAravaktavyatA / mUlam - aha NaM bhaMte ! khettAikkaMtassa, kAlAikkaMtassa, maggAiktassa, pamANAikkaMtassa pANa-bhoyaNassa, ke ahe paNNate ? goyamA! je NaM niggaMtho vA, niggaMthI vA, phAsu-esaNijaM asaNa-pANa-khAima-sAimaM aNuggae sUrie paDiggAhettA uggae sUrie AhAraM AhArei, esa-NaM goyamA ! khittAikaMte paann-bhoynne| jeNaM niggaMtho vA jAva-sAimaM paDhamAe porisIe paDiggAhettA, pacchimaM porisiM uvAyaNAvettA AhAra AhArei, esa NaM goyamA ! kAlAikkate paann-bhoynne| je NaM NiggaMtho vA jAva-sAimaM paDiggAhittA paraM addhajoyaNamerAe vIikamAvaittA, AhAramAhArei, esa NaM goyamA ! maggAikkate pANa-bhoyaNe / je NaM niggaMtho vA, niggaMthI vA, phAsu-esaNijja jAva sAimaM paDiggAhittA, paraM battIsAe kukkuDiaMDagappamANamettANaM kavalANaM AhAraM AhArei, esaNaM goyamA! pamANAikaMte pANa-bhoyaNe / aThTha kukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAraM AhAremANe appAhAre, duvAlasa kukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAraM AhAremANe avaDDomoyarie, solasa kukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAraM AhAremANe dabhAgappatte cauvvIsaM kukkuDiaMDagApamANamette kavale AhAraM AhAremANe omoyarie, battIsa kukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAra AhAremANe pamANappatte, etto ekkeNavi ghAseNaM UNagaM AhAraM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 1 sU. 9 kSetrAtikrAntAdyAhArasvarUpanirUpaNam 323 AhAremANe samaNe niggaMthe No pakAmarasabhoitti vattavaM siyA / esa NaM goyamA ! khettAikaMtassa, kAla ikkaMtassa, maggAikkaMtassa, pamANAikkaMtassa pANa- bhoyaNassa aTThe paNNatte / sU. 10 / chAyA - atha khalu bhadanta ! kSetrAtikrAntasya, kAlAtikrAntasya, mArgAtikrAntasya pramANAtikrAntasya pAna - bhojanasya kaH arthaH prajJaptaH ?, gautama ! yaH khalu nirgrantho vA, nirgranthI vA prAsukaiSaNIyam azana-pAna-khAdimasvAdimam anugate sUrye pratigRhya ugate sUrye AhAram Aharati, etat khalu kSetrAtikrAntAdi AhAra vaktavyatA 'aha bhaMte / khetAikkaMtassa, ityAdi / sUtrArtha - ( aha NaM bhaMte ! khesAikkaMtassa, kAlAikkaMtassa, maggAikkaMtassa, pamANAikkaMtassa pANabhoyaNassa ke aTThe paNNatte) he bhadanta ! kSetrAtikrAnte kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta aura pramANAtikrAnta pAna bhojanakA kyA artha kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (je NaM nigrgathe vA niggaMthI vA phAsuesaNijja asaNapANakhAima - sAima aNuggae sUrie paDiggahettA uggae sUrie AhAra AhArei esa NaM goyamA ! khitAkkate pANabhoyaNe) jo koi sAdhu athavA sAdhvIjana prAka evaM eSaNIya azana, pAna, khAdima aura svAdima AhArako sUryodaya hue pahile prApta karake bhikSAvRttise lAkarake, bAdameM sUryo daya ho jAne para apane upayogameM lAtA hai - aisA vaha pAnabhojana kSetrAtikAntAdi-AhAranI vatavyatA 'aha NaM bhaMte! khettAikkaM tassa ityAhi sUtrArtha - ( aha NaM bhaMte ! khettAikaMtassa, kAlAika tassa, maggAikaMtassa, pamAika tassa pANabhoyaNassa ke aTThe paNNatte ? ) he mahanta ! kSetrAtiAnta, kAlAtikrAnta, mAtikrAnta, ane pramANAtikAnta AhAra-pANInA zaiA atha thAya che? (goyamA !) he gautama! (je NaM niggaMthe vA, niggaMthI vA phAsuesaNijjaM asaNa, pANa, khAima, sAimaM aNNugae sUrie paDiggAhettA uggae surie AhAraM AhArei esa NaM goyamA ! khittAikate pANabhoyaNe) le 4 sAdhu athavA sAdhvI prAsuka ane eSaNIya azana, pAna, khAdya ane svAgharUpa caturvidha AhArane suryAMya pahelAM bhikSAvRtti dvArA lAvIne suryAMya thayA pachI tene pAtAnA AhAra tarIke upayogamAM le che, te te sAdhu-sAdhvInA evA AhAra-pANIne kSetrAtikrAnta kahevAya che. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 bhagavatIsUtre gautama ! kSetrAtikrAntaM pAna-bhojanam / yaH khalu nirgrantho vA, yAvat-svAdima prathamAyAM pauruSyAM pratigRhya pazcimAM pauruSim atikramya AhAram Aharati, etat khalu gautama ! kAlAtikrAntaM pAna-bhojanam / yaH khalu nirgrantho vA, yAvat-svAdimaM pratigRhya, param ardhayojanamaryAdAyAH atikramya, AhAramAharati, etat khalu gautama ! mArgAtikrAntaM pAna-bhojanam / yaH khalu nirgrantho vA, nirgranthI vA, prAmukaiSaNIyam yAvat-svAdimam pratigRhya paraM dvAtriMzataH kukkuTANDakapramANamAtrANAM kavalAnAm AhAram Aharati, etat kSetrAtikrAnta kahA gayA / (je NaM niggaMtho vA jAva sAimaM paDhamAe porisie paDiggAhettA pacchima porisiM uvAyaNAvettA AhAraM AhA. rei, esa NaM goyamA ! kAlAikkaMte pANabhoyaNe) jo koI nirgrantha sAdhu yA sAdhvI yAvat svAdima AhArako prathama praharameM le karake antima praharataka rakhakara phira use AhAra karatA hai, he gautama ! aisA vaha pAna bhojanakAlAtikrAnta kahA gayA hai / (je NaM niggaMtho vA jAva sAima paDiggahittA paraM addhajoyaNamerAe viikkamAvaittA AhAramAhArei esa NaM goyamA ! maggAikkate pANabhoyaNe) jo koi nirgrantha sAdhu athavA sAdhvIjana yAvat svAdima AhArako prAptakara use ayojanakI maryAdAko ullaMghana karake AhAra karatA hai aisA vaha pAnabhojana he gautama ! mArgAtikrAnta kahA gayA hai / (je gaM niggaMtho vA niggaMthI vA phAsuesaNija jAva sAima paDiggAhittA (je NaM niggaMtho vA jAva sAimaM paDhamAe porisie paDiggAhettA pacchimaM porisiM uvAyaNAvettA AhAra AhArei, esa gaM goyamA ! kAlAichate pANabhoyaNe) je kaI sAdhu athavA sAdhvI prAsuka ane eSaNIya azana, pona, khAdya ane ravAdArUpa caturvidha AhArane divasanA pahele pahere lAvIne chelalA paheAra sudhI rAkhI mUkIne pachI tene AhAra kare, to he gautama! te prakAranA AhArane kAlAtikrAnta jana kahe che. (je NaM niggaMtho vA jAva sAimaM paDiggahittA paraM addhajoyaNamerAe vIikamAvaittA ohAramAhArei, esa NaM goyamA! maggAika te pANabhoyaNe) | sAdhu mayA sAdhvI prAsuka ane eSaNIya AzanAdi catuvidha AhArane prApta karIne a jananI maryAdAnI bahAra jaIne AhAra tarIke vApare che, te he gautama! temanA te AhArapaathiine bhAtita 4. 2. (jeNaM niggaMtho vo niggaMthI cA phAsu esaNijjaM jAva sAimaM paDiggAhittA para battIsAe kukkuDiaMDagappamANamettANaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amevacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.10 kSetrAtikrAMtAdhAhArasvarUpanirUpaNam 325 khalu gautama ! pramANAtikrAnta pAna-bhojanam / aSTa kukkuTANDakapramANamAtrAn kavalAn AhAram Aharan alpAhAraH, dvAdazakukkuTANDakapramANamAtrAn kavalAn AhAram Aharan-apArdhAvamodarikA, SoDaza kukkuTANDakapramANamAtrAn kavalAn AhAram Aharan dvibhAgaprAptaH, caturviMzati kukkuTANDakapramANamAtrAn kavalAn-AhAram Aharan avamodarikaH dvAtriMzat kukkuTANDakapamANamAtrAn kavalAn AhAram Aharana pramANaprAptaH / etasmAt ekenApi grAsena Unakam AhAram Aharan zramaNaH nirgranthaH para battIsAe kukkuDi aMDagappamANamettANaM kavalANaM AhAra AhArei, esa NaM goyamA ! pamANAikkate pANabhoSaNe) jo koI nirgrantha sAdhujana, yA nirgranthI sAdhvIjana pAsuka evaM eSaNIya yAvat svAdima AhArako prApta karake murgAke aMDA pramANa battIsa 32 grAsoMse adhikagrAsoMkA AhAra karatA hai aisA vaha AhAra he gautama ! pramANAtikrAnta kahA gayA hai / (aTThakukkuDi aMDagappamANamette kavalaAhAra AhAremANe appAhAre) duvAlasakukkuDi aMDagappamANamette kavale AhAra' AhAremANe avaDDhomoyarie solasakukkuDiaMDappamANamette, kavale AhAraM AhAremANe dubhAgapatte, cauvvIsaM kukkuDiayappamANe jAva AhAra AhAremANe omoyarie battIsaM kukkuDi aMDagappamANamette kavale AhAra AhAremANe pamANapatte etto ekkeNa vi ghAseNaM uNage AhAra AhAremANe samaNe niggaMthe jo pagAmarasabhoitti vattabvaMsighA) murgIke kavalANaM AhAraM AhArei, esa NaM goyamA! pamAikate pANabhoyaNe) ne 38 sAdhu athavA sAthI prAsuka ane eSaNIya azana, pAna, khAdya ane svAdarUpa caturvidha AhArane bhikSAvRtti dvArA lAvIne maraghInA IMDA pramANa 3ra keLiyA karatAM adhika kALiyAne AhAra kare che, te temanA te AhAranuM pramANutikAnta bhajana kahe che. (aTakukuDiaMDagappamANamene kavale AhAraM AhAremANe apAhari, duvAlasakukkuDiaMDagappamANamette kavale AhoraM AhAremANe avaDDhomoyarie solasa kukkuDi aMDappamANamette, kavale AhAraM AhAremANe dubhAgapatte, cauccIsaM kukkuDi aMDappamANe jAva AharaM AhAremANe omoyarie battIsaM kukkuDaaMDagappamANamette kavale AhAra AhAremANe pamANapatta eso ekke vi ghAseNaM aNagaM AhAra AhAremANe samaNe niggaMthe NIpagamarasamoitti vattavvaM siyA) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 bhagavatI sUtre no prakAmarasabhojIti vaktavyaM syAt / eSa khalu gautama ! kSetrAtikrAntasya, kAlAtikrAntasya, mArgAtikrAntasya pramANAtikrAntasya pAnabhojanasyArthaH prajJaptaH // sU0 10 // TIkA - zramaNAdhikArAt taspAnabhojanavaktavyatAM nirUpayitumAha- 'aha NaM aMDA pramANamAtra 8 grAsoMkA jo AhAra karatA hai aisA vaha sAdhu alpAhArI kahA gayA hai / murgIke aNDApramANamAtra bAraha kabaloM grAsoMko AhArameM lenevAlA sAdhu kucha kama ardha avamaudaryatapavAlA kahA gayA hai / murgI aMDApramANamAtra solaha grAsoMko AhArameM lene vAlA sAdhu dvibhAgaprApta ardhAhArI kahA gayA hai / murgIke aNDApramANamAtra 24 grAsoMko AhArameM lenevAlA sAdhu avamaudaryatapavAlA kahA hai / murgIke aNDApramANamAtra battIsa grAsoMko AhAra meM lenevAlA sAdhu pramANaprApta bhojana karanevAlA kahA gayA hai| isa battIsa grAsa pramANa AhArase eka bhI grAsa kama bhojana karanevAlA zramaNa nirgrantha sAdhu prakAmarasabhojI' aisA nahIM kahA gayA hai / ( esa NaM gomA ! khettAka tarasa, kAlAi kkaMtassa, maggAikkaMtassa, pamANAikrkatassa pANabhoyaNassa aTThe paNNatte) isa prakArase he gautama ! kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta evaM pramANAtikrAnta pAnabhojanakA artha kahA gayA hai| TIkArya - zramaNake adhikAra se sUtrakArane yahAM usake pAnabhojanakI je sAdhu maraghInA IMDApramANa ATha kALiyA jeTalA ja AhAra kare che te sAdhune apAhArI kahe che. maraghInA iMDApramANu khAra keLiyA jeTalA AhArane bhojana tarIke lenAra sAdhune apApta avamerika (alpA UNAdaraka) kahe che. mInA kaDApramANu 16 kALiyA jeTaluM bhAjana AhAramAM lenAra sAdhune aA~hArI kahe che. maraghInAM DApramANa 24 krALiyA jeTalA AhAra karanAra sAdhune avamerika' kahe che. maraghInA IDApramANu 32 kALiyA jeTalA AhAra lenAra sAdhune pramANaprApta (pramANuAnusAra) bhAjana karanAra kahe che. maraghInA IMDApramANu 32 DhALiyA karatAM eka paNa kALiyA moch| AhAra menAra sAdhune 'aama rasaloka' aDavAta nathI. (esa NaM goyamA ! khettAikaMtastra, kAlA ikkaMtassa, maggAika tassa, pamANAika tarasa pANabhoyaNassa aTThe paNNatte) he gautama! kSetrAtiAnta, asAtiThAnta bhArgAtiAnta bhane prabhAtiThAnta lejananA upara darzAvyA pramANe a thAya che. TIkA-kSamaNunA AhAraneA adhikAra cAlI rahyo che. tethI sutrAra A sutramAM zrI bhagavatI sUtra : pa " Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 7 u. 1 su. 10 kSetrAtikrAntAdyAhArasvarUpanirUpaNam 327 bhaMte ' ityAdi / 'aha NaM bhaMte ! darsh tassa, kAlAika tassa, maggAikaM tassa, pamANAika tasya, pANa- bhoyaNassa ke aTThe paNNatte ?' / gautamaH pRcchati - he bhadanta ! atha kSetrAtikrAntasya kSetraM sUryasambandhi tApakSetraM dinamityarthaH tadatikrAnta' yena tasya, kAlAtikrAntasya kAlaH = dinasya praharatrayalakSaNaH atikrAnto yasmin tasya mArgAtikrAntasya, mArgaH ardhayojanarUpaH, saH atikrAnto yena tasya pramANAtikrAntasya pramANam = dvA " vaktavyatA prakaTakI hai isame gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'ahabhaMte! khettA ikkatasa, kAlAikkaMtassa, maggAikkaMtassa, pamANAi ra kaMtassa pANabhogaNassa ke aTThe paNNatta' ki he bhadanta ! kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta evaM pramANAtikrAnta pAnabhojanakA artha kyA kahA gayA hai ? sUryasaMbaMdhI tApa dinakA nAma yahAM kSetra kahA gayA hai| isa kSetrakA atikramaNaullaMghana jisa pAnabhojanane kara diyA hai vaha pAnabhojana kSetrAtikrAnta hai, dina aura rAtake ATha prahara hote haiM inameM se dinake tIna paharakA nAma kAla kahA gayA hai isa kAlakA atikrama jisa pAnabhojanameM ho gayA hai usa pAnabhojanakA nAma kAlAtikrAnta hai / ardhayojanarUpa sthAnakA nAma mArga - yaha mArga jisa pAnabhojana ke dvArA atikrAnta ho cukA hai vaha pAnabhojana mArgAti zramaNunA AhAraviSayaka vizeSa vakatavyatAnuM pratipAdana kare che. kAlAtikrAnta Aphri AhAranuM svarUpa samajavA mATe gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che ke 'aha bhaMte ! khettAraktassa, kAlAikkaMtassa, maggaikkaMtassa, pAmANAikkaMtassa pANabhoyaNassa ke aTThe paNNatte ?' De mahanta ! kSetrAtiAnta, asAtianta, bhaargaatikrAnta ane pramANAtikrAnta AhAra - pANIne ze a kahyo che? athavA evA AhAranAM lakSaNA karyAM karyAM che? sUryanA prakAza jyAre maLe che evA dinane ahIM kSetra kahela che. e kSetranuM ullaMghana je AhAra-pANIe karI nAkhyuM che evA AhAra-pANIne kSetrAtikAnta bhAjana kahe che. divasanA cAra, ane rAtrinA cAra ema dinarAtanA kula AThe paheAra thAya che. te AATha paheAramAMthI divasanA traNa paheArane kALa' kahevAmAM Avela che. e traNa paheArarUpa kALanuM je AhArapANImAM ullaMdhana karAya che, tevA AhArapANIne kAlAtikAnta bhAjana kahevAya che. a`yAjanarUpa sthAnane ahIM mA kahevAmAM Avela che. te acAjanarUpa mAnuM je AhArapANI dvArA ullaMdhana karAyuM hAya che, evA AhArane mArgatikAnta zrI bhagavatI sUtra : pa Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 - bhagavatImatre triMzakavalalakSaNaM, tadatikrAntaM yena tasya, pAna-bhojanasya kaH arthaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-goyamA ! je NaM niggaMthe vA, phAsu-esaNijjaM asaNapANa-khAima-sAimaM he gautama ! yaH khalu kazcit nirgranthaH zramaNo vA, kAcit nirgranthI zramaNI cA prAmukam acittam eSaNIyam nirdoSam azana-pAnakhAdima svAdimam AhAram 'aNuggae mUrie paDiggAhittA, uggae mUrie AhAraM AhArei' anudgate anudite sUrya pratigRhya upAdAya, udgate udite sUrye AhAram Aharati, 'esa NaM goyamA ! khittAikkaMte pANa-bhoyaNe' he gautama ! etat khalu udayAtpUrvamAnItam udayAnantaraM bhuktam pAnabhojanaM kSetrAtikrAntamucyate, tat kSetrAtikrAntanAmadoSaduSitaM pAnabhojana bhavatItyarthaH krAnta kahA gayA hai / battIsa 32 grAsa pramANa AhArakA nAma pramANa hai isase adhika bhojanakA nAma pramANAtikrAnta pAnabhojana hai| isI viSayako yahA~ para gautamane prabhuse praznakerUpameM pUchA hai isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'jeNaM niggaMthe vA, niggaMdhI vA, phAmuesaNijja asaNapANakhAimasAima AhAraM' jo koI nirgrantha zramaNa athavA koI nirgranthI zramaNI prAsuka-acitta, eSaNIya-nirdISa aise azana, pAna, khAdima aura svAdima AhArako 'aNuggae sUrie paDiggAhittA' sUryake udaya honeke pahile lAkara ke 'uggae sUrie AhArei' bAdameM sUryodaya ho jAnepara AhAra karate haiM 'esa gaM goyamA ! khettAikate pANabhoyaNe' he gautama ! aisA pAnabhojana kSetrAtikrAnta pAnabhojana kahalAtA hai / tAtparya kahanekA yaha bhajana kahe che. 3ra grAsa (keLiyA) pramANa bhajana karatAM adhika pramANamAM bhejana karAya te tene pramANatikAnta bhajana kahe che. e ja viSayane gautama svAmIe uparyuMkata pramarUpe mahAvIra prabhune pUche che tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke 'goyamA!' gautama! 'jeNaM nigga the vA, niggathI vA, phAsuesaNijja asaNa-pANa-khAima-sAima AhAra ne nizraya (zrama) mathavA niyA (bhaNI, sApI) prAsura (mathitta) meSaNIya (meSa dvaSayI 2Dita, niSi) azana, pAna, bhAva mane 21735 thAre 542 mADArane 'aNuggae mUrie paDiggAhittA' sUryodaya paDasA sAvIne 'uggae sarie AhAreI' sUryodaya cyA pachI nI mAhAra 42 cha, 'esa NaM goyamA! khettAikate pANabhoyaNe ta 3 gautama! mevA bhaaddaa2pANIne kSetrArikAnta bhajana kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.10 kSetrAtikrAntAdhAhArasvarUpanirUpaNam 329 aba kAlAtikrAntadoSaduSTamAhAraM pratipAdayati - je Na niggaMthI vA, bhAva-sAima paDhamAe porisIe paDiggAhitA' yaH khalu kazcit nigraMnyaH sAdhuvA, yAvat-nirgranthI sAdhvI vA kAcit prAsukaiSaNIyam azana-pAnakhAdima svAdimam AhAra prathamAyAM pauruSyoM pratigRhya 'pacchimaM pIrisiM uvAyaNAvettA AhAraM AhArei pazcimAm antimN| pauruSIm atikrAmya lakSayitvA AhAram Aharati, 'esaNaM goyamA ! kAlAikkate pANa-bhoyaNe' hai gautama! etat khalu prathamapahare AnItamantimamahare muktaM pAna-bhojanaM kAlAtikrAntaMdoSadRSitaM bhavati / atha mArgAtikrAntadoSadRSitamAhAramAha-'je NaM niggaMtho vA jAva-sAimeM pariggAhittA' yaH khalu kazcit nirgranyo vA, yAvat-nirgranthI vA hai ki jo zramaNa yA zramaNI sUryakA udaya jabataka nahIM huA hai aise samayameM AhAra pAnI lAMkarake rakhale aura bAdameM jaba sUryakA udaya hojAve taba use apane upayogameM lAve to pesA vahabhojana kSetrAtikrAnta doSase dUSita mAnA gayA hai / 'je NaM niggaMyo vA jAva sAimaM paDhamAe porisIe paDiggAhittA' jo koI zramaNa nirgrantha sAdhu yAvat koI nirgranthI sAdhvI prAsuka, eSaNIya azana, pAna, khAdima evaM svAdima AhArako prathama praharameM lAkarake 'pacchimaM porisiM ughAyaNAvettA AhAra AhArei' pazcima prahara bIta jAneke bAda usa AhArako AhAra karate haiM 'esa gaM goyamA kAlAikkaMte pANabhoyaNe' he bhadanta ! aisA vaha pAnabhojana kAlAtikrAntadoSase dUSita mAnA gayA hai / 'je NaM niggayo vA jAva sAimaM pariggAhittA' jo nirgrantha sAdhu athavA A kathananuM tAtparya e che ke kaI ramaNa athavA zramaNI sUryodaya pahelAM AhAra-pANI vahArI lAve. pachI tene rAkhI mUke ane sUryodaya thayA pachI tene upagamAM le, te avA bhajanane kSetrAtikAnta deSathI dUSita mAnavAmAM Ave che. 'je gaM nimgayo vA jAva sAima paDhamAe porisIe paDiggAhittA' to kaI zramaNa nigaya athavA amANa nigraMthI prAsuka, eSaNaya azana, pAna Adi yatuvidhA misAvRtti kA hisanA paDenA paDAre lAva. 'pacchima porisi uvAyaNAvettA AhAraM AhArei' bhane te mAhArane bhUDI zabhAna ra pahAra vyatIta / gayA pachI tana mA 42, 'esa NaM goyamA! kAlAite pANamoyaNe, tohe gautama! ta prAranA tamanA mAhAne stafasad hAthI pita AhAra mAnavAmAM Ave che. 'je gaM cinmayo vA jAva sAimaM parigmAhitA'2 ni (5) ayathA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre kAcit, mAsukai-SaNIyam azana-pAna-khAdima-svAdimam pratigRhya-upAdAya 'paraM addhajoyaNamerAe vIikamAvaittA AhAramAhArei' param ardhayojanamaryAdAyAH krozadvayapramANamArgAtparaM parabhAgam atikramayya nItvA AhAram Airati 'esa NaM goyamA ! maggAtikkaMte pANa-bhoyaNe' he gautama ! etat khalu krozadvayAnantaraM nItvA bhukta pAna-bhojanaM mArgAtikrAntadoSaduSTa mucyate, iti bhAvaH atha pramANAtikrAntadoSaduSTamAhAramAha-'je NaM niggaMtho vA, nigaMthI vA, phAmu. esaNijjaM jAva-sAimaM paDiggAhittA' yaH khalu kazcit nirganthaH zramaNo vA, nigranthI zramaNI vA kAcit yAvat prAmukam acittam eSaNIyaM nidoSam azanapAna-khAdima-svAdimaM parigRhya paraM battIsAe kukkuDiaMDagappamAName, tANaM kavalANaM AhAraM AhArei' paraM dvAtriMzataH kukkuTANDakapramANamAtrANAM kavalAnAm dvAtriMzatsaMkhyakakukkuTANDapramANamAtrANAM kabalAnAM param-AdhikamiyAvat nirgranthI sAdhvI prAsuka eSaNIya azana, pAna khAdima, svAdima AhArako prApta karake 'para addhajoyaNamerAe vIikamAvaittA AhAramAhAreI' do koza pramANa mArgako ullaMghanakara bAdameM usa AhArako AhAra karate haiM 'esa NaM goyamA ! maggAikkaMte pANabhoyaNe' he gautama ! aisA vaha pAnabhojana mArgAtikrAnta doSase duSTa hotA hai| 'je Na niggaMtho vA niggaMthI vA phAsuesaNija jAva sAimaM paDiggAhittA' jo nirgrantha sAdhu athavA sAdhvIjana prAsuka evaM eSaNIya nirdoSa yAvat azana, pAna, khAdima, svAdima AhArako prApta karake 'para battIsAe kukkuDiaMDagappamANamettANaM kavalArNa AhAra AhArei' murgIke aMDeke barAbara 32 grAsoM se bhI adhikakA AhAra karatA hai 'esa sAdhvI prAsu ane eSaNAya (acitta ane deSarahita) azana, pAna Adi catuvidha mADA2 gAyarI dvArA Ata 4rIne 'para addhajoyaNamerAe vIiNamAvaittA AhAramAhArei' mayAgana (me 15) prabhAe bhAganu na zana meTa se mArane me zamA matare ne mADA242, 'esa gaMgoyamA! maggAikaMte pANabhoyaNe' te he gautama! evA sAdhu ke sAdhvInA te AhArapANane mArgItikrAnta deSathI dUSita mAnavAmAM Ave che. 'je NaM niggatho vA niggathI vA phAsuesaNijjaMjAvaM sAimaM paDiggAhittA' je kaI sAdhu athavA sAdhvI prAsuka ane deSarahita azana, pAna, khAdya ane svAda mADArane prAta 4rIna para battIsAe kukkuDiaMDagappamANamecAe kavalANaM AhAraM bAhAreDa bhrdhaan| .. 28 mApanA 32 pAsa (ML) 2di madhira zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.1 sU.10 kSetrAtikrAntAdhAhArasvarUpanirUpaNam 331 tyarthaH AhAram Aharati, 'esa gaM goyamA ! pamANAite pANa-bhoyaNe' he gautama etat khalu uparivarNitam dvAtriMzatkukkuTANDapramANamAtrakavalAdhikaM pAna-bhojanaM pramANAtikrAntadoSaduSTamabhidhIyate / 'aTThakukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAraM AhAremANe appAhAre' aSTakukkuTANDakapamANamAtrAn kavalAn AhAram Aharan sAdhuH alpAhAraH kathyate, 'duvAlasakukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAraM AhAremANe avaDDhomoyarie' dvAdazakukkuToNDakapramANamAtrAn kavalAn AhAram Aharan sAdhuH apArDsavamodarikaH, avamasya-Unasya udarasya karaNam avamodarikA, apakRSTaM kiMcinnyUnam arddha yasyAM sA apArdA, sA abamodarikA vidyate yasya sa apAvimodarikA, dvAtriMzatkavalApekSayA dvAdazaNaM goyamA ! pamANAikkaMte pANabhoyaNe' aisA adhika pAnabhojana he gautama pramANAtikrAntadoSase duSTa kahA gayA hai| aTThakukkuDi aMDagappamANamete kavale AhAra AhAremANe appAhAre' kukkuDike aMDApramANa ATha grAsoMko AhArameM khAnevAlA sAdhu alpAhAravAlA kahA gayA hai| 'duvAlasakukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAra AhAremANe avaDDhomoyarie' kukkuDI-murgIke aNDApramANamAtra 12 grAsoMko AhArameM khAnevAlA sAdhu apArDsavamodarika kahA gayA hai / udarakA Una karanA arthAt bhUkhase kama khAnA isakA nAma avamodArikA hai| jisa avamodarikAmeM AdhA bhAga bhI kucha kama rahatA hai vaha apArddha avamodarikA hai| yaha apArddha avamodarikA jisake mojUda hai vaha apArdAvamodarika hai / battIsa 32 grAsoMkI apekSA 12 kavaloMmeM kuchakama prabhAmA mA2 4re cha, 'esa gaM goyamA ! pamANAikate pANabhoyaNe' te he gautama! evA te AhArane pramANatikAnta deSathI dUSita mAnavAmAM Ave che. 'aTThakukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAraM AhAramANe appAhAre' bhavAnA IDA jevaDA ATha ja keLiyA jeTale AhAra karanAra sAdhune alpAhArI kahe che. duvAlasakukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAraM AhAremANe avaDDhomoyarie' maraghInA IMDA jevaDA bAra ja keLiyA jeTale AhAra karanAra sAdhune apAddhavamadarika (masyA a2i ) 43 2. BERne 'Una' rAmapuM- me , bhUma DAyata karatAM paNa ochuM khAvuM tenuM nAma amerikA ( UrikA) che. te udarI vratamAM 32 grAsa pramANa AhAranA ardha bhAga karatAM paNa ocho AhAra levAmAM Ave cheudaranA adha karatAM paNa adhika bhAgane khAlI rAkhavAmAM Ave che- evA udarI pratane 'mAdhaa4i ' (apArddha avamodarikA) 43 che. re sAdhu 12 zrAsa pramANa AhAra karatA hoya che tene "apAI Urikakahe che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvatIstre kavalAnAsapArddha rUpalAta, patatpramANAhArakA apAvimodarika ucyate / evaM 'solamakukkuDiaMDAppamApAmece kAle AhAraM AhAremANe dubhAgappatte' ghoDasa kukkuTANDakapramANamAtrAn kabalAn AhAram Aharan zramaNaH vibhAgaprAmaH bibhAga-dvAtriMzanA'dai SoDazaM mAna vibhAgamAptaH, sa a hArI kathyate iti bhAvaH tathA 'caucIsaM kukkuDiaMDagappamANameta jAva AhAraM AhAmANe omoyarie' caturvizati kukkuTANDakapramANamAtrAn yAvat-kabalAna AhAram Aharan sAdhuH avamodarikaH, atramasya-Unasya udaramya karaNam avamodarikA, sA Asta asmin iti avamodarikA sA asti yasya sa avamodarikaH sAdhuH kathyate, evaM 'banIsaM kukkuDiaMDagappamANamele kavale AhAraM AhAremANe pamANapatte' ardharUpatA AtI hai isaliye itane pramANa AhArako lenevAlA sAdhu yA sAdhvIjana apArdAvamodarika kahA gayA hai / isI tarahase 'solasa kukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAra AhAremANe dubhAgappatte' murgIke apaDe pramANamAtra solaha 16 grAmoMko AhArameM lenevAlA sAdhujana yA sAdhvIjana vibhAga prApta huA arddhAhArI kahA gayA hai| battIsa 32ke Adhe solaha 16 hote haiM / so isa solaha 16 rUpa addhabhAgako prApta karake vaha Adhe-AhAravAlA prakaTa kiyA gayA hai / tathA 'cauvvIsaM kukkuDi aMDagappamANe jAva AhAra AhAremANe omadarie' kukkuDIke aMDe pramANamAtra 24 grAsoMko AhArameM lenevAlAsAdhu avamodarika kahA gayA hai| bhakhase kamaAhArakA lenA isakA nAma avamodarikA aura vaha jisameM hai vaha avamodarika sAdhu hai / banIsaM kukkuDiaMDagappamANamece kavale AhAra me 4 pramANe 'solasa kukkuDiaMDagappamANamette cale AhAra AhAremANe dabhAgappatte bharadhInA 24 sau grAsa pramANa mAhAra khenAra sAdhu athavA sAvIne "ahArI' athavA ardha Udarika kahe che. 2 grAsa pramANe AhArane pramANunusAra AhAra kahyo che. 16 grAsa eTale 32 grAsa karatAM ardhA grAsapramANa AhAra gaNAya che. mATe eTalA pramANamAM AhAra lenArane "ardhAhArI kahe che. 'cauvvIsa kukkuDiaMDagappamANe jAva AhAraM AhAremANe omodarie' maraghInA IMDA jevaDA 24 grAsapramANa AhAra lenAra sAdhune "avadarika' kahe che. bhUkha heya te karatAM paNa nyUna AhAra levo tenuM nAma "amerikAmAM che. e prakAranI apamAriyA yuta sodhune 'AARIERS sAI - 'cIsa mukkaDiaMDamaya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.1 sU.10 kSetrAtikrAntAdhAhArasvarUpanirUpaNam 333 dvAtriMzataM kukkuTANDakamamANamAmAta kaklAn AhAram Aharan sAdhuH pramANamAtA pramANAnusAribhoktA nigalane / 'etto ekakeNa vi pAmeNaM 'UNagaM AhAraM AhAremANe sasaNe niragaMthe po pakAArasabhoDa ni battavya siyA' etasmAna dvAtriMzatkavalalakSaNapramANAta ekenApi grAsena-kavalena unakaM nyUnam AhAram Aharan zramaNo nirghandhaHno prakAmarasabhojI' nAtyantamadhurAdirasabhokA iti vaktavyaM syAt ktuM zakyeta, iti bhAvaH / ante upamaMDarati'esamaM goyamA ! khecAnirUtassa, kAlAtikatasma, mamAtikatassa, pamANAtikatassa, pANa-bhoyaNassa aTe paNyAce' he gaunama ! pAta khalla upari varNitaH kSetrAtikrAntamya, kAlAtikrAntasya, mArgAtikrAntasya, pramANAtikrAntasya pAna-bhojanasya arthaH prajJaptA-karSita iti / // sU0 10 // AhAremANe pamANapase murgAke aMDe pramANamAtra battIsa 32 grAsoMkA AhAralenevAlA sAdhujana pramANamAsa mamaraNAnusAra AhArakA bhoktA kahA gayA hai / ' eso ekkeNa vighAseNaM UyAgaM AhAra AhAremANe samaNe nigathe No pakAmarasabhoIttivattavvaM siyA' battIsa kapalarUpa pramANakI apekSA eka bhI grAsase nyUna AhArakA karanevAlA sAdhu-zramaNa nirghandha atyanta madhurAdi rasakA bhoktA nahIM kahA jA sakatA hai / aMtameM kathita viSayakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'esa NaM goyamA ! khettAtikatassa, kAlAtikaMtassa, maggAtika tasma, pamANAtikkaMtassa pANabhoyaNassa aTTe paNNatte' he gautama ! kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta aura pramANAtikrAnta pAnabhojana kA isa tarahase UparameM varNita huA artha svarUpa kahA gayA hai // 10 // mANamece kavale AhAraM AhAremANe pamANapatro' bhaRdhInA UP1712 pAsa pramANu AhAra pharanAra mAdhane maraNamApta ( pramANunusAra AhAra letA) kahyo che. 'puno ekoNa vi ghAseNaM UNaga' AhAraM AhAremANe samaNe tiggathe No pakAma rasabhoI ci vattavaM siyA' yuta prmaannun| 32 sAsa 42t| 3 52 aaspramANe nyUna (o) AhAra karanAra zramaNa nigraMthane "atyaMta madhurAdi rasane bhestA" kahI zakAto nathI. have A viSayane upasaMhAra karatA mahAvIra prabhu gautama svAmIne 4 che - (esa NaM goyamA! khettAtikavassa, kAlAnika nassa, maggAtikatassa, pamANAtikatamsa prANabhoyaNassa aTTe pANane) gautama! tradisird, stillkriAnta, mArgItikrAnta ane pramANatikAnta AhArapANIne upara varNavyA pramANene artha (2135) samanavA // 2.10 // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 bhagavatIsaze zastrAtItAdipAnabhojanavaktavyatA- mUlam-'aha bhaMte ! satthAIyasya, satthapariNAmiyassa, esiyassa, vesiyassa sAmudANiyasya pANa-bhoyaNassa ke aDhe paNNatte ? goyamA ! je NaM niggaMthe vA, niggaMthI vA, nikkhitta satthamusale, vavagayamAlA-vannaga-vilevaNe vavagaya-cuya caiya cattadehaM, jIvavippajaDDUM, akayaM, akAriyaM, asaMkappiyaM, aNAhUyaM, akIyagaDaM, aNudilaM, navakoDIparisuddhaM, dasadosa vippamukkaM, uggamu-ppAyaNesaNAsuparisuddhaM, voiMgAlaM, vIyadhUma, saMjoyaNAdosa vippamukkaM asurasuraM, acavacavaM, aduyaM, avilaMbiyaM, aparisADiyaM, akkhovaMjaNa-vaNANulevaNabhUyaM, jamajAyA-mAyA-vattiyaM, saMjamabhAravahaNaTrayAe bilamiva paNNaga bhUeNaM appANeNaM AhAraM AhArei, esa NaM goyamA! satthAIyassa, satthapariNAmiyassa, jAva-pANa-bhoyaNassa ayamahe paNNatte, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti| ||suu0 11 // chAyA-atha bhadanta ! zastrAtItasya, zastrapariNAmitasya, eSitasya, vyeSitasya, sAmudAyikasya pAna-bhojanasya kaH arthaH prajJaptaH ? gautama ! yaH khalu zastrAtItAdipAnabhojanavaktavyatA'aha bhaMte ! sasthAIyassa' ityAdi / sUtrArtha-(ahabhaMte ! sasthAIyassa satthapariNAmiyassa, esiyassa, vesiyassa, sAmudANiyassa pANabhoyaNassa ke aTe paNNatte) he bhadanta ! zastrAtIta, zastrapariNAmita, eSita, vyeSita, sAmudAnika aise pAna zAtIta Adi pAna bhejananI vaktavyatA'ah bhaMte ! satthAIyassa' ityAhi sUtrAya - (aha bhaMte ! satyAIssa satthapariNAmiyassa, esiyassa, vesiyassa, sAmudANiyassa pANabhoyaNassa ke aTe paNNatte 1) 3 wed! AaltAta, - zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.11 zastrAtItAdipAnabhojananirUpaNam 335 nirgrantho vA, nirgranthI vA, nikSiptazastramuzalaH, vyapagatamAlAcandanavilepanA, vyapagata-cyuta-tyAjita-tyaktadehaM, jIvavipratyaktam, akRtam, akAritam, asaMkalpitam, anAhUtam, akRtakatam, anuddiSTam, navakoTiparizuddham, dazadoSavima bhojanakA kyA artha kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (je gaM niggaMthe vA nigaMthI vA, nikkhittasatyamusalevavagayamAlAvanagavilevaNe vavagayacuyacaiyacattadehaM, jIvavippajaDDhaM akayaM, akAriyaM, asaMkappiyaM, aNAhUyaM, akIyagaDaM, aNuTThi, navakoDIparisuddhaM, dasadosavippamukka uggamuppAyajesaNAsuparisuddhaM, vIyaiMggAla, vIyadhUmaM saMjoyaNAdosavippamukkaM, asurasura, acavacavaM, aduyaM, avilaMbiyaM aparisADiyaM akkhovajaNavaNANulevaNabhUyaM, saMyamajAyAmAyAvattiyaM, saMjamabhAravahaNaTTayAe bilamiva paNNagabhUeNa appANeNaM AhAra AhArei, esa NaM goyamA! sasthAIyassa satthapariNAmiyassa jAva pANabhoyaNassa ayamaTe paNNatte sevaM bhaMte ! sevaM bhatte ! ti) koI nirgrantha-sAdhu athavA nirgranthI sAdhvIjana ki jo khaDga muzala Adisa rahita hote hai, puSpamAlA aura candana ke vilepanase rahita hote haiM, AhArako ki jisameM se dIndriyAdi jIva svayaM pRthakU hocuke haiM, vinaSTa hocuce haiM, tyAjita ho cuke haiM IsI kAraNa jo tyaktadeha acita hai, prAsuka hai, sAdhu ke pariNAmita, eSita, beSita ane sAmudAnika AhArapANIne ze artha kahyo che? (goyamA !) he gautama! (je NaM niggathe vA niggaMthI vA, nikkhitta satyamusale vavagayamAlA-vanaga-vilevaNe vagaya cuya-caiya-cattadeha, jIvavippajaDUDaM akayaM, akAriyaM, asaMkappiyaM, aNAhUyaM, akIyagaDaM, aNuddilaM, navakoDIparisuddhaM, dasadosavippamukaM uggamuppAyaNesaNAsuparisuddha, vIiMgAla, vIyadhUma, saMjoyaNA dosavippamukaM, asurasuraM, acavacayaM, aduyaM, avilaMviyaM aparisADiyaM akkhovaM jaNavaNANulevaNabhUya, saMyamajAyAmAyAvattiyaM, saMjamabhAravahaNaTThayAe bilamiva paNNaga bhUeNaM appANeNaM AhAra AhArei, esa NaM goyamA ! satthAIyassa satthapariNAmi yassa jAva pANabhoyaNassa ayama? paNNatte / sevaM bhaMte sevaM bhaMte tti) zramaNa nirmatha ane zramaNa nircathI (sAdhvI) khaDaga, muzaLa Adi zastrothI rahita hoya che, ane puSpamALA tathA caMdananA vilepanathI rahita hoya che. teo evA AhArane grahaNa kare che ke jemAMthI zrIndriya jI ApoApa alaga thaI gayA hoya che, vinaSTa thaI gayA hoya che, bahAra kADhI nAkhavAmAM AvelAM hoya che, ane e kAraNe je AhAra tyakatadeha-acita hoya che, prAsuka hoya che. vaLI te AhAra sAdhune mATe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 bhagavatIsane muktam, udgamotpAdaneSaNAnuparizuddham, vItAGgAram, vItadhUmam, saMyojanAdoSaviSamuktam, asurasuram, acapacapam, adbhutam avilambitam, aparizATam, akSopAJjana - praNAnulepanabhUtam, saMyamayAtrAmAtrApratyayikam, saMgamabhAravahanArthatAye bilamiva pannagabhUtena AtmanA AhArama AharAta / eSa khalu gautama ! zastrAtItasya, zastrapariNAmitasya yAvat-pAna - mojanaMsya ayamarthaH, prajJataH, tadeva bhedanta !2 iti // mu0 11 // liye jo nahIM banAyA gayA hai, nahIM karAyA gayA hai, ye sAdhuke liye hai aisA saMkalpa dAtAne jisameM nahIM kiyA hai, AmaMtritakarabulAkara jo sAdhuko nahIM diyA gayA hai, mUlya dekara jI sAdhuke nahIM kharIdA gayA hai, jo anuddiSTa hai, nabakoTise jo vizuddha hai, dazadoSoM se jo rahita haiM udgama evaM utpAdeSaNAke doSoMse jo parivarjita hai, aMgAradoSase jo rahita hai, dhUmadoSase jo rahita hai, saMyojanAdoSase jo rahita hai, surasuradhvanise rahita hokara, capacapa dhvani se rahita hokara zaldI nahIM, dhIrera bhI nahIM khAte haiM, AhArako thoDA sA bhI nahIM choDate haiM, aura gADIke dhurA ke mailakI taraha athavA vraNa (mahA) ke Upara ke lepakI taraha kevala saMyama ke nirvAha karane nimitta hI, bilameM praviSTa hue sarpakI taraha usa AhArako jo apane udarastha karate haiM / he gautama ! aisA artha zaMkhAtIta, zastrapariNAmita, yAvat pAnabhojanakA kahA kahA gayA hai| hai madanta ! anAnyeA hAtA nathI, sAdhune nimitte taiyAra karAvavAmAM AvyA hotA nathI, A AhAra sAdhu mATe che,' evA sakalpa dAtAe karyAM hAtA nathI, je AhAra bAlAvIne sAdhune ApavAmAM ALyeA hateA nathI, je paisA ApIne sAdhu mATe kharIdAyA nathI, je AhAra anuSTi che, je nava prakAre zuddha che, daza dASAthI je rahita che, sa~gama ane utpAdveSaNAnA DhASAthI je hita che, je AhAra aMgAradaSathI, dhUmadeSathI ane sacanA doSathI rahita hoya che, evAM ja AhArapANIne sAdhujana pAtAnA upayeAgamAM le che. te AhAra khAtI vakhate sAdhu capacapa' ke surasura' Adi lAlupatAsUcaka dhvani karatA nathI, bahu jheDapathI parNa khAtA nathI ane bahu dhIme dhIme pazu khAtA navI, thoDA pazu AhAra eThA mUkatA nathI, gADAnI dharImAM jevI rIte dIvelanuM UMjaNa karavAmAM Ave che, ane gumaDA upara jema lepa karavAmAM Ave che, e ja rIte sAthamanA khiloDa karavAne mATeja, sAdhu daramAM praveza karatA sanI mAphaka te AhArane peAtAnA udaramAM praveza karAve che. ke gautama! zIta, supariNuAmita ( mAvat) zrI bhagavatI sUtra : pa Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.11 zastrAtItAdipAnabhojananirUpaNam 337 ___TIkA-punarapyAhAraviSayaM vizadayati -'aha bhaMte' ityAdi / ' aha bhaMte ! satthAIyassa, satthapariNAmiyassa, esiyassa, vesiyassa, sAmudANiyassa, pANabhoyaNassa ke aTe paNNatte ? gautamaH pRcchati-he bhadanta ! atha zastrAtItasya, zastraiH churikAdirUpaiH atItam atikrAntaM kartitaM zastrAtItaM tasya / etAdRzaM tu karka TikAdikamapi syAdata Aha-zastrapariNAmitasya zakhaH pariNAmitasya agnyAdibhiracittIkRtasya, atra na mAsukatvaM proktam / eSitasya gaveSaNAvizuddhayA jaisA Apane yaha kahA hai vaha aisA hI hai he bhadanta ! vai aisA hI hai / aisA kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| ___TIkArtha-isa sUtradvArA sUtrakArane AhAraviSayaka vistArayukta hI varNana kiyA hai isameM gautamasvAmIne prabhuse aisA pUchA hai ki 'aha bhaMte ! satthAIyassa, satthapariNAmiyassa, esiyassa, vesithassa sAmu. dANiyassa pANabhoyaNassa ke ahe paNNatte' he bhadanta ! zastrAtIta, zastrapariNAmita, eSita, vyeSita evaM sAmudAnika pAnabhojanakA kyA artha kahA hai ? churikA AdirUpa zastroM dvArA jo kartita ho cukA hai usakA nAma zastrAtIta hai| aisA padArtha to karkaTikA kakaDI AdirUpa bhI hotA hai ataH vaha yahAM nahIM grahaNa kiyA gayA hai isake liye hI kahA gayA ki jo agni AdirUpa zastroMdvArA acitakara diye gaye hoM aise padArtha hI prAsuka mAne gaye haiM / kyoMki churikA AdirUpa AhAra-pANIne A pramANene artha kahyo che. gautama svAmI kahe che- he bhadantA A viSayamAM Ape je kahyuM te sarvathA satya che. he bhadata! ApanI vAta sarvathA satya ja che." ema kahIne vaMdaNuM namaskAra karIne teo temane sthAne besI gayA. TIkAtha- sUtrakAre A satramAM zramaNanirNa"thanA AhAraviSayaka vistRta varNana thu cha. gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pache che - 'aha bhaMte ! satthAIyassa, satthapariNAmiyassa, esiyassa, vesiyassa, sAmudANiyassa pANabhoyaNassa ke a paNNate? 3 maha-! zAtIta, zaaparimita, meSita vyeSita, ane sAmudAnika bahArapANane zo artha kahyo che? charI Adi rUpa zastro dvArA jenA kakaDA karavAmAM AvyA hoya che evA AhArane zaAtIta kahe che. e padArtha te karkaTikA (kAkaDI) Adi rUpa paNa hoya che, paNa evA padArthane ahIM grahaNa karavAmAM Avye nathI. tethI ja kahyuM che ke je padArthane agni Adi rUpa zastro dvArA acita karI nAkhavAmAM Ampa ya che evA padArthane ja prAsaka mAnavAmAM Ave che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 bhagavatIsUtre gaveSitasya, vyeSitasya vizeSeNa vividhaiH prakArairvA eSitasya grahaNaiSaNA-grAsaiSaNA vizodhitasya, athavA 'vesiyassa' ityasya vaiSikasya' iticchAyApale-veSaH= mukhabaddhasadorakamukhavatrikA-kakSAdhRtarajoharaNAdirUpaH prazasto muniveSaH, sa hetu yaMtralAbhe, tasya veSikasya, sAmudAnikasya anekagRhAdgRhItasya pAna-bhojanasya ko'rthaH prajJaptaH kathitaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! je NaM niggaMthe vA, niggaMthI vA, nikkhittasatyamusale vagayamAlA-cannaga-vilevaNe' he gautama ! yaH khalu kazcit nirgrantho vA nirgranthI vA kAcit nikSiptazastramuzalaH parityaktakhaDgAdizastroM dvArA kartita huA padArtha prAsuka nahIM mAnA gayA hai| eSita gaveSaNAkI vizuddhi se jo gaveSita kiyA gayA ho vaha padArtha epita kahA gayA hai / vizeSarUpase athavA vividha prakAroMse jo eSita kiyA huA ho grahaNaeSaNA, grAsaeSaNAse vizodhita huA ho vaha eSita hai athavA 'vesiyassa' isa padakI saMskRta chAyA 'veSikasya' aisI bhI hotI hai, so jisa padArtha ke lAbha hone meM mukhabaddhasadorakamukhavastrikA evaM vAma kakSAkRta rajoharaNAdirUpa muniveSa kAraNa hotA hai aisA vaha padArtha veSika hai sAmudAnika aneka gharoMse gRhIta pAnabhojana kA nAma sAmudAnika hai / so isa praznadvArA gautamane prabhuse yahI bAta pUchI hai ki he bhadanta ! ina zastrAtItAdikoM kyA artha kahA gayA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'je NaM niggaMthe vA niggaMthI vA nikkhittasatthamusale vvgycharI Adi zastro dvArA kApelA padArthane prAsuka mAnavAmAM AvyuM nathI. dAkhalA tarIke charI vaDe kApelI kAkaDI prAsuka gaNAtI nathI. 'eSita'- gaSaNanI vizuddhipUrvaka je padArthane gaSita karAye heya evA padArthane "eSita' kahe che. vizeSarUpe athavA vividha prakAre je padArthane eSita karavAmAM AvyuM hoya- grahaNa eSaNa, grAsa eSaNathI vizApita DAya mev| mArane vyakti haiM cha. 25yA 'vesiyarasa' mA panI saskRta chAyA 'veSikasya thAya che. ten| artha mA prabhArI thAya cha-2 pAnI prApti thavAmAM mukha para bAMdhelI muhapattI ane bagalamAM rahela rajoharaNa Adi rU5 munileSa kAraNarUpa bane che evA padArthane "Sikakahe che. aneka gharomAMthI prApta karelA AhArapANane "sAmudAnika AhAra kahe che. gautama vAmIe uparokata prazna dvArA zastrAtIta Adi AhAranAM lakSaNe mahAvIra prabhune pUchayAM che. gautama svAmInA prazna uttara mApatA mahAvIra prabhu 4 4- 'goyamA!' gautama ! 'je NaM niggaMthe vA niggaMthI bA vikkhittasatyamusale vagayamAlA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 1 sU. 11 zastrAtItAdipAnabhojananirUpaNam 339 zastramuzalaH, vyapagatamAlAcandanavarNakavilepanaH vyapagatAni dUrIkRtAni mAlAcandanavarNakavilepanAni=puSpamAlA-candana- gandhacUrNa-vilepanAni yena saH tathAbhUtaH, 'vavarAya - cuya caiya* catadehaM jIvavippajaTa, akathaM, akAriyaM' vyapagata - cyuta-tyAjitatyaktadeha vyapagatAH svayaM pRthagbhUtAH dvIndriyAdijIvAH, cyutAH = vinaSTAH svataH parato'nAdijIvAH, tyAjitA agnyAdinA ata eva tyaktadeham = acitI bhUtam=AhAramityagreNAntrayaH, tathA jIvavimatyaktam = jIvairvimatyaktaM rahitama mA sukamityarthaH akRtaM datyakena sAdhvayamanirmitam, akAritam sAdhvarthaM dAyakena nAnyadvArA kAritam udgamadoSarahitamiti bhAvaH 'asaMkappiyaM, aNAhUyaM, akIyamAlAbanagavilevaNe' nirgrantha sAdhujana khaDgAdizastroMse aura muzalase rahita hote haiM, mAlA, candana vilepana se rahita hote haiM ataH ve aise hI padArthako apane AhArake upayoga meM lAte haiM jo 'vavagaya-cuya caya cattadeha, jIva vippajaDhaM, akayaM akAriyaM' padArthapAnabhojana - svayaM jude hue hIndriyAdika jIvoMse rahita hotA hai, apane Apa yA parataH prayogadvArA jisameM se dvIndriyAdi jIva naSTa ho cukA hotA hai, athavA agnyAdi dvArA jisameMse jIva nikAla diyA jAtA hai isI kAraNa tyaktadeha - acitta ho jAtA hai jIvavipratyakta jIvoMse vipratyakta rahita prAsuka ho jAtA hai / tathA jo AhAra pAnabhojana akRta sAdhukA nimitta lekara nahIM kiyA huA hotA hai, akArita-dAtA jise sAdhuko deneke liye dUsaroMse jise niSpanna nahIM karavAtA hai arthAt jo udgamadoSa se rahita hotA hai, 'asaMkappiyaM, aNAhUyaM, akIyagaDa, nagaviNe' nitha sAdhu / mane sAdhvIyo bhAga mAhi zastrothI bhane bhuzaNathI rahita hAya che, mAlA ane candana vilepanathI rahita hAya che. tethI teo evAM ja yahArthene potAnA bhADAranA upayogamAM se che hai ? ' vavagaya-cuya - caiya - cattadeha, jIva vippajaDhaM, akathaM akAriyaM' pArthabhAMthI hIndriyAhi kavA mAyosAtha nIjI gayA hoya che, ApeAApa athavA anyanA prayoga dvArA jemAMthI te jIvAnA nAza thai gayA hAya che, athavA agni Adi dvArA jemAthI jIva capigayA hAya che, te kAraNe je padA tyakratadeha - acitta thai gayA hoya che ane jIvavipratyakata (jIvAthI rahita, prAsuka) thai gayA hoya che - te (sAdhu) sAdhu mATe khanAvelA ke anAvarAvelA na hoya AhArapANI ja grahaNa kare che. sAdhunA nimitte je AhAra banAvavAmAM na Avye hAya evA mAhArane akrIta' kahe che. sAdhune dAna devA mATe bIjA pAse taiyAra karAvavAmAM AgnyA na heAya evA AhArane akArita' kahe che. eTale ke uddagamadoSathI hita AhArane ja teo grahaNa kare che 'asaMkappiyaM, aNAhUyaM, akIyagarDa, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 bhagavatImro gaI, aNuddilaM, navakoDIparisuddhaM, dasadosavippamukka' tatra-asaMkalpitama sAdhave dAtuM kRtasaMkalpavarjitam anAhUtam, na vidyate AhUtam-AhAnam AmantraNaM 'nityaM madgRhe poSaNamAtramannaM grahItavyam ityevarUpaM yasya tAdRzam, akrItakRtam krayeNa sAdhvartha na kRtam, anudiSTaM sAdhdezyarahitam dAyakena sAdhumuddizya na kRtamityarthaH navakoTiparizuddham, nava koTayo vibhAgAH, taiH parizuddham, tAzca nava koTayaH-na hanti 1, na ghAtayati 2, na ghnantamanumanyate 3, na pacati 4, na pAcayati 5, na pacantamanumanyate 6, na kroNAti 7, na krApayati 8, na krINaaNuddilaM, navakoDiparisuddhaM, dasadosavippamukka' sAdhu mahArAjakodenekA jisameM dAtAkA saMkalpa bhI nahIM hotA hai, Apa nitya mere ghara se poSaNamAtra AhAra le jAyA kareM' isa prakArase jo AmaMtrita kara dAtA dvArA nahIM diyA gayA hotA hai, 'akrItakRta' molalekara jo sAdhuke liye nahIM kiyA jAtA hai, 'anuddiSTa' sAdhuko uddizya karake dAtAne jise nahIM banAyA hotA hai, 'navakoTiparizuddham navakoTiyoM se jo parizuddha hotA hai koTizabdakA arthavibhAga hai ve nau vibhAga isa prakArase haiM 'nahanti'1 na svayaM hanana karatA hai 'na ghAtayati'2 na dUsaroMse hanana karavAtA hai, 'na ghnantamanumanyate'3 aura na hanana karanevAlekI anumodana karatA hai 'na pacati'4 na svayaM pakAtA hai 'na pAcayati5 na dUsaroMse pakavAtA hai 'na pacantamanumanyate6 na pakAte huekI anumodanA karatA hai 'krINAti'7 nasvayaM kharIdatA hai 'nakrApaaNudiDaM, navakoDiparisuddhaM dasadosavippamukka' mA bhADA2 sAdhune pADAvIzaM e jemAM dAtAne saMkalpa na haya, "Apa mAre tyAM dararoja padhArIne Apane jarUrI AhAra-pANI vaherI jaze' e prakAranuM AmaMtraNa ApIne je AhAra dAtA dvArA sAdhune paDAvAmA mA0yo DAta nathI, 'akrItakata' bhUkSya chana re sAdhune mAre taiyAra karAvyuM na hoya, "anuSTi' sAdhune uddizya karIne je AhAra dAtAe banAvyo hete nathI, je nava prakAre parizuddha hoya che, ane dasa deSathI rahita hoya che, evA ja AhArane sAdhuo pitAnA upayogamAM le che. 'navaTi parizuddha AhAra kone kahe che te samajAvavAmAM Ave che- (1) 'na hanti' pAte to nathI, (2) 'nA ghAtayati' malon pAse sthaapt| nathI, (3) 'na ghantamanumanyate' nAranI anumahinA 2 nathI, (4) 'na pacayati' cAta patA nathI, (5) 'na pAcayati' bhI pAse dhAvatA nathI, (6) 'napacantamanumanyate rAdhanAranI anumahinA 42 / nathI. (7) 'na krINAti yAta mahanA , zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.1 ma.11 zastrAtItAdipAnabhojananirUpaNam 341 ntamanumanyate 9, ityevaMrUpA bodhyAH, tathA dazadoSavimamukta, dazabhidoSaiH vipramukta-rahitam, te ca daza doSAH zaGkitamrakSitAdayaH avaseyAH, 'uggamuppAyaNesaNAsuparisuddhaM' udgamotpAdanaiSaNAsuparizuddham, tatra-udgamaH AdhAkarmAdikaH SoDazavidhaH, utpAdanA ca dhAnyAdikA SoDazavidhA, eSaNA zaGkitAdikA dazavidhA, ebhirdvicatvAriMzadoSaH suparizuddham 'vIyaigAlaM, vIyadhUma, saMjoyaNAdosa vippamukkaM' vItAGgAram, pUrvoktAGgAradoSarahitam, cItadhUmam, pUrvoktadhUmadoSa varjitam saMyojanAdoSaviSamuktam-pUrvokta saMyojanAdoSarahitam, asuramuraM, acavacavaM, aduyaM, avilaMbiyaM, aparisADiyaM' tatra 'asurasuraM' AhArasya bhojanakAle 'surasura'-dhvanirahitam, tathA 'acapacapaM' 'capacapa' dhvanirahitam, tathA adbhutam yati na dUsaroMse kharIdavAtA hai 'na krINantamanumanyate9' aura na kharodate huekI anumodanA karatA hai / 'daza doSaviSamuktaM' zaMkita, mRkSita Adi dazadoSoMse jo rahita hotA hai 'uggamuppAyaNesaNAsuparimuddhaM' AdhAkarmaAdi 16 prakArake udgamadoSoMse, dhAnyAdika16 prakArake utpAdanA doSoMse, zaMkita Adi daza prakArake eSaNAdoSoMse isa prakAra ina doSoMse jo suparizuddha hotA hai, 'vIyaiMgAlaM, vIyadhUma, saMjoyaNAdosavippamukka' aMgAradoSase, dhUmadoSase, saMyojanAdoSase jo rahita hotA hai, aise hI pAnabhojanako nirgrantha zramaNajana apane upayogameM lAte haiM / 'asurasuraM' bhojana karate samaya unake mukhase 'sura sura' aisA zabda nahIM nikalatA hai kyoMki aise zabdake khAte samaya nikalanese bhojanake prati khAnevAlekI tIvra gRddhatA jAnI jAtI hai isI taraha 'capacapa' aisA mukhameM AhArako cabAte samaya zabdakA (8) na krApayati' bhI pAse bharI 42pato nathA (6) 'na krINantamanumanyate' marI 42nArI anumaan| 42 nathI. 'dazadoSavipramuktaM' meTale yati, bhUkSita mAha 6sa hoSAyI 2hita bhADA2. 'uggamuppAyaNesaNAsaparisuddhaM' mAghAma Adi 16 prakAranA uddagama dethI rahita, dhAyAdika 16 prakArane utpAdanA dethI rahita ane zakita Adi 10 prakAranA eSaNA dethI rahita- A rIte uparyukata 42 vaSiyI hita 34 apA suparizuddha mAhArane tamo upayoga re cha. 'viyaiMgAlaM bIyadhUma, saMjoyaNAdosavippamukka' bhane temA mevA bhADA 43 chana aMgAreSathI, dhUmaSathI ane sajanAdeSathI rahita hoya che. 'amura muraMjana 2tI tamanA bhusamAMthA 'bhu2 sura' vA savAra nIkaLatuM nathI, kAraNa ke khAtI vakhate meDhAmAMthI evA zabda nIkaLavAthI bhajana zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 bhagavatIsUtre svarArahitat, avilambitam vilambarahitam nAtimandamityarthaH aparizATakam adhaHpAtarahitama, 'akkhova jaNa vaNANulevaNabhUyaM ' akSopAJjanatraNAnulepana bhUtam akSopAkhanaM zakaTadhUmrakSaNam, vraNAnulepanaM ca kSatasyauSadhalepanam iti akSopAJjana-vaNAnulepane, te iva bhUtaM tatsadRzamityarthaH zakaTasyAkSopAJjanavat vraNopari auSadhalepavaca, anena padadvayena prANadhAraNArthamevAhArakaraNaM pradarzitam / honA asuhAvanA mAnA jAtA hai aisA zabda khAte samaya zUkara Adi kiyA karate haiM zreSTha puruSa nahIM tathA aise zabdake zravaNase pAsameM AhAra karanevAle anyamunijanoMke cittameM glAnibhAva paidA hotA hai evaM jihA indriya kI adhika lolupatAkA anumAna aise zabda karanese hotA hai isaliye yahAM para 'surasura' aura 'capacapa' zabda rahita hokara zuddhanirdoSa AhArapAnIkolene kI prabhukI AjJA munijanoM ko dI gaI hai / jo AhAra kiyA jAve vaha 'aduyaM, avilaMviyaM, aparisADiyaM' jaldI2 nahIM khAnA cAhiye. madhyama rIti se hI AhAra karanekI prabhukI AjJA hai / tathA AhAra isa rotise karanA cAhiye ki jisase AhAra karate samaya AhArakA aMza nIce jamIna para na gire / 'akkhovajaNavaNANulevaNabhUyaM' gADIkI ghUrameM jaise oMgana diyA jAtA hai aura ghAva para jaise paTTI bAMdhI jAtI hai usI prakAra se munijana AhArapAnIko grahaNa karate haiM tAtparya kahanekA yahI hai ki pratyenI khAnAranI leAlupatA prakaTa thAya che. e ja rIte khAtI vakhate capacapa' avAja pazu teo karatA nathI. khAtI vakhate capacapa' avAja sArA lAgatA nathI. khAtI vakhate evA avAja zUkara (bhUDa) Adi karatA hoya che, zreSTha puruSa karatA nathI. evA dhvani khAtI vakhate karavAthI te sAMbhaLanAra anya munijanAnA cittamAM glAnibhAva pedA thAya che, ane khAnAranI svAdendriyanI atizaya lelupatA evA zabdo dvArA prakaTa thAya che. te kAraNe 'sura sura' ane 'capa capa' dhvani karyA vinA zuddha nirdoSa AhArapaalii sevAnI alume bhuninnAne mAjJA mrI che. 'aduyaM, avilaMviyaM, aparisADiyaM' vaLI munijanAe bahu ja utAvaLA utAvaLA khAvuM joie ke nahIM,bahu dhIme dhIme paNa AhAra karavA nahIM, parantu madhyama gatithIja AhAra karavA joie, ane AhAra karatI vakhate AhArano me! pazu aMza kamIna para par3avA leho nahIM. 'akkhovaMjaNabaNANulevaNabhUyaM' gADAnI dharImAM jema UMjaNa karavAmAM Ave che, ane vAgelA ghA para jema lepa karIne pATe khAMdhavAmAM Ave che, tema saMyamanA nirvAhane mATe munijanA AhAra letA hoya che. A kathananA bhAvAya nIce pramANe che- gADInA paiDAnI dharI para dIvela UMjavAmAM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA. za.7. u.1 2.11 zastrAtItAdipAnabhojananirUpaNam 343 ___ tarhi kiyatmamANamityata Aha-'saMjamajAyAmAyAvattiya saMyamayAtrAmAtrApratyAyikam, saMyamasya yAtrA-anupAlanam, saiva mAtrA AlambanarUpA saiva pratyayaHkAraNaM yatra sa tathA tam-saMyamapAlanahetukamityarthaH, 'saMjamabhAravahaNaTayAe' saMyamabhAravahanArthatAya, saMyamabhArasya vahanArthatAyai kevalaM saMyamabhAraM voDhumityarthaH gADIkI dhUra meM oMgana isI liye diyA jAtA hai ki gADI ke calane meM koI rUkAvaTa na ho aura vaha apanA kAma karatI rahe isI tarahase munijana AhAra jo lete haiM ve kevala isI khyAlase lete haiM ki zarIra kI sthiratA banI raheM aura yaha dharmadhyAna Adi kAma meM sAdhaka hotA rahe / tAki adhika se adhika karmoM kI nirjarA hotI rahe / svAda yA zarIrapoSaNa ke nimitta ve AhAra nahIM lete haiM / yahI bhAva vraNAnulepanakA samajhanA caahiye| yahI bAta 'prANadhAraNArthamevAhArakaraNa' isa TIkAvAkyase samajhAI gaI hai| 'saMjamajAyA mAyAvattiyaM' AhAra kitane pramANameM karanA cAhiye? isa prazna uttarameM prabhu kahate haiM ki- sAdhuko AhAra itanI hI mAtrAmeM karanA cAhiye ki jisa se saMyamayAtrA nirvAha karane meM kisI bhI prakAra kI bAdhA na Ave tathA jo saMyama ko pAlana karane meM hetubhUta banA rahe. 'saMjama bhAravahaNaTTayAe' yaha to abhI prakaTa kara hI diyA gayA hai ki munIjana jo AhAra lete hai ve tapa baDhAneke liye hI lete haiM zarIrameM bala parAkrama Ave che kAraNa ke ema karavAthI gADAne cAlavAmAM saraLatA rahe che, e ja pramANe munijane paNa eTalA mATe ja AhAra kare che ke zarIranI sthiratA TakI rahe ane te dharmatha na Adi kAmamAM sAdhaka thatuM rahe. A rIte ja vadhAremAM vadhAre karmonI nirjara thatI rahe che. teo svAda athavA zarIrapaSaNane nimitte AhAra letA nathI. ghaNAnuspnnii 54 mevA bhAvAya samAyo. 21 vAta 'prANadhAraNArthamevAhArakaraNaM' A TakAvAkaya dvArA samajAvavAmAM AvI che. saMjamajAyAmAyAvattiyaM, ve sUtra 12 me samAna sAdhunAye keTalA pramANamAM AhAra levo joIe- sAdhujanee eTale ja AhAra levuM joIe ke je saMyamayAtrAmAM-saMyamanuM pAlana karavAmAM madadarUpa thaI paDe, ane je saMyamanuM pAlana karavAmAM hetubhUta thai paDe- saMyamanA pAlanamAM vihnarUpa thaI paDe e AhAra tebhare 42vo ye nahI. muninA mAhAra se che te 'saMjamabhAravahaNaTrayAe' te tapanI vRddhi karavA mATe ja le che- zarIramAM baLa, parAkrama AdinI vRddhi karavA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'bilamivapanagabhUeNaM appANeNaM AhAraM AhAreI' bilamiva pRthivyAdevivaramiva pannagabhUtena sarpasadRzena AtmanA, yathA sarpaH bilasyobhayapArzvamaspRzanneva bile AtmAnaM pravezayati tathaiva svAdArthamAhAraM daMSTrayA daMSTrAntamm abhApayan kaNThadeze galabilAdhaH pravezayati tathA AhAram Aharati / ante upasaMharanAha'esa NaM goyamA ! satthAIyassa, sasthapariNAmiyassa, jAva-pANa-bhoyaNassa ayavaDhAneke nimitta nahIM. so yahI vAta sUtrakArane 'saMyamabhAravahanArthatAyai' isa sUtrAMzase samajhAI hai / 'vilamiva pannagabhUeNaM appANaNe AhAraM AhArei' sarpa jisa taraha apane vilameM praveza karate samaya bilake bhItarake AjUbAjUke pradezakA sparza nahIM karatA huA sIdhA usameM ghusa jAtA hai, usI prakAra munijana bhI gRhIta AhAra ko svAda ke nimitta eka dADhase dUsarI dADha tarapha saMkramita nahIM karate hue sIdhA use galeke nIce utAra lete haiN| isase mUtrakArane pUrvAkta viSayakI puSTi karate hue yaha kahA hai ki sAdhu jihA indriya ke vizeSa rUpameM vijayI hote haiM- kyoM ki zeSa pratyeka indriya ko zaktivardhaka padArtha isI indriyake dvArA prApta hotA hai| jahAM jihA indriya vijita huI ki zeSa indriyoMkI zakti svataH hI banda ho jAtI hai| isI liye sAdhuko zuddha nirdoSa mAsuka AhAra svAdakI cAhanA vinA kevala saMyamayAtrA ke nirvAha ke liye hI lenA cAhiye. aisA siddhAntakAroMne kahA hai| bhoTa detA nathA. me pAta sUtradhAre saMyamabhAravahanArthatAyai, . sUtraia | samAvI che. "bilabhiva pannagabhUeNaM appANaNaM AhAraM AhAreDa' sa5 vI zate pitAnA daramAM praveza karatI vakhate daranI aMdaranA AjubAjunA pradezane sparza karatA nathI paNa sIdhe aMdara ghusI jAya che, e ja pramANe munijana paNa gRhIta AhArane svAdane nimitte eka dADhathI bIjI dADha nIce pasAra karatuM nathI paNa sIdho gaLAnI nIce utArI nAkhe che. A sUtro dvArA sUtrakAre pUrvokata viSayanI puSTi karatA kahyuM che ke zramaNa nigraMtha jihavA indriya upara vizeSa kAbU dharAvatA hoya che. tethI temane svAdendriya vijetA paNa kahI zakAya che. zarIranI bAkInI badhI Indriyone zakitavardhaka kherAkanI prApti jihavA Indriya dvArA ja thAya che. je jihavAIndriya upara kAbU AvI jAya che, ke turata ja bAkInI indriyanI zakita ApoApa baMdha thaI jAya che. tethI sAdhuoe zuddha nirdoSa AhAra svAdane mATe nahIM paNa saMyamayAtrAnA nirvAhane mATe ja levuM joIe, evuM siddhAMtakAe kahyuM che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.7 u.1 sU.11 zastrAtItAdipAnabhojananirUpaNam 345 maDhe paNNatte' he gautama ! eSa khalu uparivarNitasvarUpaH zastrAtItasya, zastrapariNAmitasya yAvat eSitasya, byeSitasya, sAmudAyikasya bhikSArUpasya pAnabhojanasya ayamarthaH prajJaptaH kathitaH / gautamo bhagavaduktaM svIkaroti-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavadukta sarva satyameveti // mU0 11 // iti zrI-jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrIghAsIlAlabativiracitAyAM zrIbhagavatIsUtrasya prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptazatakasya prathamoddezakaH samAptaH // 7- 1 // aba antameM sUtrakAra viSayakA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki 'esa Na goyamA! satthAIyassa, satthapariNAmiyassa, jAva pANabhoyaNassa ayamaDhe paNatte' he gautama ! jaisAki UparameM varNita huA hai ThIka yahI arthazastrAtIta, zastrapariNAmita, yAvat eSita, vyeSita aura sAmudAyika bhikSArUpa pAna bhojana kA kahA gayA hai| isa prakAra prabhu dvArA pratipAdita viSayako sunakara gautamane usa viSaya ko svIkAra karate hue unase kahA ki- 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! ASake dvArA prapipAdita huA yaha saba viSaya satya hI hai| isa prakAra kaha karave yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||muu.11|| jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke saptama zatakakA prathama uddezaka samApta // 7-1 // have A viSayane upasaMhAra karatA sUtrakAra kahe che ke'es NaM goyamA ! satthAIyassa, satthapariNAmiyassa, jAva pANabhoyaNassa ayama paNNatte gautama ! khAtIta, zatraparimita, meSita, vyakti mana sAmudAyika bhikSArUpa AhArapANInuM svarUpa upara varNavyA mujabanuM che. mahAvIra prabhu dvArA A viSayanuM pratipAdana sAMbhaLIne gautama svAmI temanAM vayanamA satyata zraddhA pra48 42to cha- 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti' he bhadanta ! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyuM te satya ja che. he bhadantA Ape je kahyuM te sarvathA satya che," A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNuM namaskAra karIne teo pitAne sthAne virAjamAna thaI gayA. sU. 11 jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakata "bhagavatI sUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sAtamA zatakane pahelA udezaka samApta. 7-zA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saptamazatakasya dvitIyodezakaH prArabhyate saptamazatakasya dvitIyaddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNamprANabhUtAdihiMsAyAM pratyAkhyAnaM kurvataH ? jIvasya kadAcit supatyAkhyAna bhavati, athaca kadAcit duSpratyAkhyAnaM bhavati, tatra kena hetunA duSpatyAkhyAnaM bhavati ? kena ca hetunA supratyAkhyAnaM bhavati ? iti praznaH, taduttarapatipAdanaM ca / tataH pratyAkhyAnazabdasyArthanirUpaNam / tataH muulgunnprtyaakhyaanprkaarH| sava mUlaguNapratyAkhyAnapakAraH / dezamUlaguNapratyAkhyAnaprakAraH / uttaraguNapratyAkhyAnaprakAraH / sarvottaraguNapatyAkhyAnaprakAraH dezottaraguNapratyAkhyAnamakAraH tato jIvasya mUlaguNapratyAkhyAnitvamabhRtiviSayakamaznottaram / tato naira saptamazatakakA dvitIya uddezakasaptamazatakake isa dvitIya uddezakakA viSaya vivaraNa saMkSepase isa prakArase hai mANa, bhUta AdikoMkI hiMsAkA pratyAkhyAna karanevAle jIvake kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai esA kathana, he bhadanta kisa kAraNase duSpratyAkhyAna hotA hai ? aura kisa koraNase supratyAkhyAna hotA hai ? aise praznakA uttara kathana pratyAkhyAna zabdake arthakA nirUpaNa pratyAkhyAnake prakAroMkA kathana sarvamUlaguNapatyAkhyAna, dezamUlaguNapratyAkhyAna / uttaraguNake pratyAkhyAna prakArakA kathana sarvottaraguNapratyAkhyAna, dezottaraguNapratyAkhyAna / jIvake mUlaguNapratyAkhyAnI, uttaraguNapratyAkhyAnI athavA apratyAkhyAnI honeke viSayameM prazna aura uttara / nairayikajIvake mUlaguNa sAtamA zatakane bIjo udezaka A udezakamAM AvatA viSayanuM saMkSipta vivaraNaprANu, bhUta, jIva ane sattvanI hiMsAnA pratyAkhyAna karanAra chava kayAreka supratyAkhyAnI hoya che ane kayAreka dupratyAkhyAnI hoya che, evuM kathana. prazna- "he bhadanta! kayAM kayAM kAraNone lIdhe jIva dupratyAkhyAnI thAya che, ane kayAM kayAM kAraNone lIdhe supratyAkhyAnI thAya che ? A praznano uttara A uzamAM ApavAmAM Avyo che. pratyAkhyAna zabdanA arthanuM nirUpaNa ane tenA prakAranuM kathana - sarvasUlaguNa pratyAkhyAna, dezamUlaguNa pratyAkhyAna, uttaraguNa pratyAkhyAnanA prakAranuM kathana- sarvottaraguNa pratyAkhyAna, zottaraguNa pratyAkhyAna. jIvanA mulaguNa pratyAkhyAnI, uttaraguNa pratyAkhyAnI athavA apratyAkhyAnI hevAnA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za.7 u.2 dvitIyoddezakaviSayanirUpaNam 347 yikasya mUlaguNapratyAkhyAnitvAdiviSayakapraznottaram / tato mUlaguNapratyAkhyAniprabhRtInAm alpabahutvanirUpaNam / tataH paJcendriyatirazvAm alpabahutvaprakAraH, manuSyANAm alpabahutvavicArazca / jIvasya sarvamUlaguNapratyAkhyAnitvaprabhRtiviSayakamaznottaram / nairayikANAM paJcendriyatirazcAM ca sarva muulgunnprtyaanitvnissedhH| tataH sanamUlaguNapratyAkhyAniprabhRtInAm alpabahutvamarUpaNam / tataH sarvottaraguNamatyAkhyAniprabhRtijIvAnAM nirUpaNam, sarvottaraguNapratyAkhyAniprabhRtijIvAnAmalpabahutvaviSayakapraznottaraM c| jIvAnAM saMyatA1'saMyata 2 saMyatAsaMyatazviSayakapraznottaram / tato jIvAnAM pratyAkhyAnitvAdivivecanam / pratyAkhyAniprabhatInAmalpabahutvaviSayakapraznottaram / tato jIvasya pratyAkhyAnI Adike viSaya meM praznottara / mUlaguNa pratyAkhyAnI AdikoM kA alpabahutva pratipAdana / paMcendriya tiryaJcajIvoMke alpabahutvakA mUlaguNa pratyAkhyAna Adi viSayaka kathana, isI tarahase manuSyoM meM mUlaguNapratyAkhyAnI Adi ke alpa bahutvakA kathana / jIva ke sarvamUlaguNapratyAkhyAnI Adike viSayameM prshnottr| nairayikoM evaM paJcendriya tiryaJcoMmeM sarvamUlaguNapatyAkhyAnI honekA niSedha / sarvamUlaguNapratyAkhyAnI AdikoMke alpabahutvakA kathana sarvAttaraguNapratyAkhyAnI Adi jIvoMkA nirUpaNa / sarvottaraguNapratyAkhyAnI Adi jIvoMke alpa bahutva saMbaMdhI praznottara / jIvoMke saMyata, asaMyata saMyatAsaMyatake viSayameM praznottara jIvoMke pratyAkhyAnitva AdikA vivecana / pratyAkhyAnitva Adike viSaya meM alpabahutva saMbaMdhI praznottara / viSayamAM prazna ane uttara. nairayika jIva mUlaguNa pratyAkhyAnI Adi hevAnA viSayamAM praznottara. mUlaguNa pratyAkhyAnI AdinA ahapakhahatvanuM pratipAdana. paMcendriya tiryaMca chanA alpabahatvanuM ane mUlaguNa pratyAkhyAnI Adi hevAnA viSayamAM kathana, e ja pramANe manuSyamAM mUlaguNa pratyAkhyAnI AdinA alpabahatvanuM kathana. jIvanI apekSAe sarvamUlaguNa pratyAkhyAnI Adi viSayaka praznottara, nArake ama paMcendriya tiryAmAM savamUlaguNa pratyAkhyAnI hevAna niSedha. sarvamUlaguNa pratyAkhyAnI AdikanA a5bakutvanuM kathana. sattara guNapratyAkhyAnI Adi chenuM nirUpaNa, sattaraguNa pratyAkhyAnI Adi chavAnA alpabahatva viSayaka praznottara, jIvanamAM saMyata, asaMyata ane saMyatAsaMyata hevAnA viSayamAM prauttara-venA pratyAkhyAnItve AdinuM vivecana zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 bhagavatImane zAzvatA'zAzvataviSayapraznottaram, nArakAdInAM zAzvatA-'zAzvataviSayaka praznottaraM ceti / pratyAkhyAnavaktavyatAmUlam-se nUNaM bhaMte! sabapANehi, sababhUehi, sabajIvehi, sabasattehi, paJcakkhAyamiti vayamANassa supaJcakkhAyaM bhavai, dupaJcakkhAyaM bhavai ? goyamA! sabapANehiM jAva-sabasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa siya supaJcakkhAyaM bhavai, siya dupaccakkhAyaM bhvi| se kegaTe NaM bhaMte ! evaM vucai-sabapANehi jAvasavasattehiM jAva-siya dupaJcakkhAyaM bhavai ? goyamA! jassa NaM sabapANehiM jAva sabasattehi paJcakkhAyamiti vayamANassa No evaM abhisamannAgayaM bhavai-ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA, tassa NaM sabapANehi, jAva-sabasattehi paJcakkhAyamiti vayamANassa No supaccakkhAyaM bhavai, dupaccakkhAyaM bhavai / evaM khalu se dupaJcakkhAI sabapANehiM jAva--sabasattehi paJcakkhAyamiti vayamANe No saccaM bhAsaM bhAsai, mosaM bhAsaM bhAsai, evaM khalu se musAvAI sabapANehiM jAva-sabasattehi, tivihaMtiviheNaM asaMjaya-viraya-paDihaya-paJcakakhAyapAvakamme sakirie, asaMvuDe, egaMtadaMDe, egaMtabAle yAvi bhavai / jassa NaM savvapANehiM jAva-savvasattehi, paJcakkhAyamiti vayamANassa evaM jIvake zAzvata azAzvata saMbaMdhI praznottara nAraka Adi jIvoMke zAzvata, azAzvata saMbaMdhI praznottara / pratyAkhyAnItva AdinA viSayamAM alpabaddhatva saMbaMdhI praznottara jIvanI zAzvatatA ane azAzvatatA saMbaMdhI praznonA - nAraka Adi jIvonI zAzvatatA, azAzvatatA viSayaka praznottara. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 2 sU. 1 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam abhisamannAgayaM bhavai - ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA, tassa NaM savvapANe hiM jAva-saGghasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa supaccakkhAyaM bhavai, No DhapaccakkhAyaM bhavai evaM khalu se supaccakakhAI saGghapANehiM jAva - saba sattehiM paJcakakhAyamitivayamANe saccaM bhAsaM bhAsai, No mosaM bhAsaM bhAsai, evaM khalu se saccavAI sanvapANehiM, jAva - savvasattehiM tivihaM-tiviheNaM saMjaya - viraya-pahiya-- paJcakkhAyapAvakamme, akirie, saMbuDe, egaMtapaMDie yAvi bhavai, se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccaijAva - siyadupaccakkhAyaM bhavai / // sU. 1 // chAyA - atha nUnaM bhadanta ! sarvaprANeSu sarvabhUteSu, sarvajIveSu, sarvasatveSu, pratyAkhyAtamiti vadataH supratyAkhyAtaM bhavati duSpratyAkhyAtaM bhavati ? gautama ! pratyAkhyAnavaktavyatA 'se NUNaM bhaMte! savvapANehiM' ityAdi / sUtrArtha - ( se NUNaM bhaMte ! savvapANehi savvabhUehiM savvajIvehiM, savvasattehi, paccakkhAyamiti vayamANassa supacakkhAyaM bhavai) he bhadanta ! samasta prANiyoM meM, samasta bhUtoMmeM, samastajIvoMmeM samasta satvoMmeM maiMne hiMsAkA pratyAkhyAna kiyA hai isa prakArase kahanevAle jIvakA zramaNAdijanoMkA vahapratyAkhyAna supratyAkhyAnarUpa hotA hai ki ( dupaccakvAyaM bhavai) duSpratyAkhyAnarUpa hotA hai kyA ? (goyamA) he gautama ! pratyAkhyAna vaktavyatA 'se NUNaM bhaMte! savvapANehiM' tyAhi sUtrArtha - ( se guNaM bhaMte / savvapANehiM sambabhUehi, sabbajIverhi, sabasattehi, paccakkhAyamiti vayamANassa supaccakkhAyaM bhavai) ke lahanta ! ? zrabhAhi janA ema kahetA hoya ke meM... samasta prANIonI, samasta bhUtAna, samasta jIvAnI ane samasta sattvAnI hiMsAnA pratyAkhyAna karyAM che,' temanA te pratyAkhyAna supratyAkhyAnarUpa hAya che, (dupacakkhAyaM bhavar3a ?) duSpratyAkhyAna3ya hoya he 1 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 bhagavatIsabhe sarvaprANeSu yAvat- sarvasaraveSu matyAkhyAtamiti vadataH syAt sumatyAkhyAtaM macAte, syAt kuSmatyAkhyAtaM bhavati / tat kenArthena madanta ! evam ucyate sarvamANeSu yAvat - sarva sacceSu yAvat syAt duSpratyAkhyAtaM bhavati ? gautama / yasya khala sarvaprANeSu yAvat- sarvasatveSu pratyAkhyAtamiti vadataH no evam abhisamantrA(savvapANehiM, jAva savvasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa siya supacakvAyaM bhavai, siya dupacakkhAyaM bhavai) samasta prANoMmeM yAvat samasta satyoMmeM maiMne hiMsAkA pratyAkhyAna kiyA hai isa prakArase kahanevAle jIvakA pratyAkhyAna kadAcit supratyAkhyAnarUpa hotA aura kadAcit duSpratyAkhyAnarUpa hotA hai / (se keNaNaM bhaMte ! evaM buccai savvapANehiM jAva savvasatehiM jAva siya dupacakkhAyaM bhavai) hai bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki samastaprANiyoMmeM yAvat samasta savoMmeM yAvat kadAcit duSpratyAkhyAnarUpa hotA hai ? (goyamA) he gautama! (jassa NaM savvapANehiM jAva savvasacehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa No evaM abhisamannAgayaM bhavai ime jIvA, ime ajIvA ime tasA, ime thAvarA, tassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa No supacakrakhAyaM bhavai) samasta prANoMmeM yAvat samasta savoM maine hiMsAkA pratyAkhyAna kiyA hai aise bolanevAle * ( goyamA !) he gautama! (savvepANehiM, jAva sanna sattehiM paJcakrakhAyamiti vAyamANassa siya supaccakrakhAyaM bhavai, siya dupaccakkhAyaM bhavai) meM samasta prANIe, bhUta, jIvA ane sattvAnI hiMsAnA pratyAkhyAna karyAM che,' A pramANe kahenAranA pratyAkhyAna kayAreka supratyAkhyAnarUpa hoya che ane kayAreka duSpratyAkhyAnarUpa hoya che ( se keNaTTaNaM bhaMte ! evaM buvAI - savvapANehiM jAva savvasattehiM jAva siya dupaccakkhAyaM bhavai ) he lainta ! yApa bhene zA kAraNe kaheA che ke samasta prANIonI, bhUtAno, jIvAnI ane sattvAnI hiMsAnA pratyAkhyAna karyAnuM kahenAra jIvana pratyAkhyAna kayAreka supratyAkhyAnarUpa heya che ane kayAreka duSpratyAkhyAnarUpa hoya che? (goyamA !) he gautama! ( jassa NaM savvaSANehiM jAva savvasattehiM pacavAyamiti vayamANassa No evaM abhisamannAgayaM bhavai-ime jIvA, ime ajIvA, ime vasA, ime thAvarA, tassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakrakhAyamiti vayamANassa No supacakkhAyaM mabaI ) ' meM samasta Azayo, kavI, lUte ane satttAnI hiMsA karavAnA pratyAkhyAna karyo che.' A pramANe meAlanAra keTalAka zrI bhagavatI sUtra : pa Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TokA za.7 u.2 2.1 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 351 gataM bhavati-ime jIvAH, ime ajIvAH, ime asAH, ime sthAvarAH, tasya khalu sarva prANeSu yAvat-sarva satveSu pratyAkhyAtamiti vadataH no supratyAkhyAtaM bhavati duSpatyAkhyAtaM bhavati, evaM khalu sa duSpratyAkhyAyI sarvaprANeSu yAvat-sarvasattveSu pratyAkhyAtamiti vadana no satyAM bhASAM bhASate, mRSAbhASAM bhASate, evaM khalu sa mRSAvAdI sarva prANeSu yAvat-sarva sattveSu trividhaM-trividhena asaMyata-virata-pratihata pratyAkhyAtapApakarmA, sakriyaH, asaMvRtaH, ekAntadaNDaH, meMse jisa bolanevAleko kahanevAleko aisA jJAna nahIM ho ki ye jIva haiM, ye ajIva haiM, usa haiM, ye sthAvara haiM usa aise kahanevAle jIvakA ki maine samasta prANoMmeM yAvat samasta sattvoMmeM hiMsAkA pratyAkhyAna kiyA hai vaha pratyAkhyAna supratyAkhyAnarUpa nahIM hotA hai, kintu duSpratyAkhyA. rUpa hotA hai| (evaM khalu se dupaJcakkhAIsadhapANehiM jAva savvasattehiM paJcakkhAyamitivayamANe No sacaM bhAsaM bhAsaI, mosaM bhAsaM bhAsai, evaM khalu se musAvAI savvapANehiM jAva savvasattehiM tivihaM tiviheNaM asaMjayavirayapaDihayapaJcakkhAyapAvakamme sakirie, asaMkhuDe, egaMtadaMDe, egaMtavAle yAvi bhavai) isa prakAra vaha duSpratyAkhyAnI, 'maiMne samasta prANoMmeM yAvat samasta satvoMmeM hiMsAkA pratyAkhyAna kiyA hai' isa prakAra kahatA huA satya bhASA nahIM kahatA hai asatya bhASA kahatA hai isa taraha asatya bhASA bolanevAlA vaha mRSAvAdI sarva prANoMmeM, yAvata sarva satvoMmeM trividha trividhase saMyamarahita evaM viratirahita, hokara apane pApakarmaketyAga athavA pratyAkhyAnase rahita jIne eTaluM paNa jJAna hetuM nathI ke A jIva che, A ajIva che, A trasajIva che, A sthAvara jIva che, e jIva je ema kahe te hoya ke "meM samasta prANa, bhUta, jIva ane sattvanI hiMsAnA pratyAkhyAna karyA che, to evA jIvanA te pratyAkhyAnane supratyAdhyAna35 bhAnI rAya nahI, paya pratyAbhyAna3500 mAnI 245. (evaM khalu se dupaJcakkhAI sanda pANehiM jAva savvasattehi paJcakkhAyamiti vayamANe No sacca bhAsaM bhAsai, mosaM bhAsaM bhAsai, evaM khalu se musAbAI sancapANe hiM jAva samvasattehiM tivihaM tiviheNaM asaMjaya-viraya-paDihaya-pacakkhAya-pAvakamme sakirie, asavuDe, egaMtadaMDe, egaMtabAle yAvi bhavai) mA prArana te dupratyAkhyAnI jIva, "meM samasta prANIo, bhUte, jI ane saranI hiMsAnA pratyAkhyAna karyA che, ema kaheto hoya tyAre satya bhASA bolato nathI, paNa asatya bhASA ja le che. A prakAranI asatya bhASA bolanAra te mRSAvAdI sarva prANIo, bhUta, cha ane so pratye trividha trividhe karI (traNa karaNa ane mana, vacana ane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 bhagavatIsUtre ekAntabAlazcApi bhavati / yasya khalu sarvaprANeSu yAvat- sarvasatveSu pratyAkhyAtamiti vadataH evam abhisamanvAgataM bhavati - ime jIvA ime ajIvAH, ime trasAH, ime sthAvarAH, tasya khalu sarvaprANeSu yAvat- - sarva satveSu pratyAkhyAta hotA huA karmakA baMdhaka, saMvararahita hotA hai / isa prakAra se honeke kAraNa vaha ekAntadaNDa hiMsAkaranevAlA aura ekAntabAla sarvathA jJAnarahita mAnA gayA hai / (jassa NaM savvapANehiM jAva savvasatte hiM paJcakakhAyamiti vayamANassa evaM abhisamannAgayaM bhavai ime jIvA ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA, tassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa supacakkhAyaM bhavai, No dupa cakkhAyaM bhavai evaM khalu se supaJcakkhAI, savvapANehiM jAva savvasattehiM paJcakrakhAyamitivayamANe sacca bhAsaM bhAsai, No mosaM bhAsaM bhAsai, evaM khalu se saccavAI savvapANehiM jAva savvasattehiM tivihaM tiviheNaM saMjaya - viraya-paDihaya paJcakkhAya pAvakamme, akiriye saMburDe ricise yAvi bhavai) samasta prANoMmeM yAvat samastasatvoMmeM, maiMne hiMsAkA tyAga kiyA hai isa prakAra se kahanevAle jisa jIvake aisA jJAna hotA hai ki ye jIva haiM, ye ajIva haiM, ye trasa haiM, ye sthAvara kAyAnA ema traNe yogathI) saMyama rahita ane virati rahita rahyA kare che. evA jIva peAtAnA pApakarmanA tyAgathI athavA pratyAkhyAnathI rahita banIne ka`nA aMdhaka ane saMvarahita bane che. A pramANe khanatuM hovAthI tene ekAntADa- (hiMsA karanArA ) ane ekAntamAla- (jJAnarahita) mAnavAmAM AvyeA che. ( jassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa evaM abhisamannAgayaM bhavai - ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA, tassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakhAyamiti vayamANassa supaccakkhAya bhavai, No dupacakkhAyaM bhavai, evaM khalu se supacakkhAi saccaM bhAsaM bhAsai, No moMsa bhAsaM bhAsara, evaM khalu se saccavAI savvapANehiM jAva sana sattehiM tiviha tiviheNaM saMjaya viraya paDihaya paccakavAya pAvakamme, akiriye, saMbuDe, egaMta paMDie yAvi bhavai) 'meM samasta prANIo, bhUtA, jIvA ane sattvAnI hiMsAnA pratyAkhyAna karyAM che, A pramANe kahenAra je jIvane evuM jJAna hAya che ke A jIva che, A jIva che, trasa che, zrI bhagavatI sUtra : pa - - Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.1 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 353 miti vadataH mupratyAkhyAtaM bhavati, no duSpatyAkhyAtaM bhavati, evaM khalu sa mupratyAkhyAyI sarvaprANeSu yAvat-sarvasatveSu pratyAkhyAtamiti vaMdana satyAM bhASAM bhASate, no mRSA bhASAM bhASate, evaM khalu sa satyavAdI sarvaprANeSu, yAvat-sarvasattveSu trividhaM-trividhena saMyata-virata-pratihata-pratyAkhyAtapApakarmA, akriyaH, saMvRtaH, ekAntapaNDitazcApi bhavati, tat tenArthena gautama ! evamucyate-yAvat-syAt duSpatyAkhyAtaM bhavati // sU0 1 // usa aise kahanevAle jIvakA ki maiMne samasta prANoMmeM yAvat samasta sattvoMmeM hiMsAkA patyAkhyAna kiyA hai vaha pratyAkhyAna supratyAkhAnarUpa hotA hai duSpratyAkhyAnarUpa nahIM hotA hai / isa prakAra baha supratyAkhyAnI 'maiMne samasta prANoMmeM yAvat samasta jIvoMmeM hiMsAkA pratyAkhyAna kiyA hai| aise vacanakA uccAraNa karatA huA satyabhASA bolatA hai, asatya bhASA nahIM bolatA / isa taraha satyabhASA bolanevAlA arthAt yathArthavacana kahanevAlA vaha satyavAdI sarvaprANoMmeM yAvat sarvasattvoMmeM trividhase saMyamasahita, viratisahita hotA huA apanA pApakarmake tyAga athavA pratyAkhyAnase yukta banakara karmabaMdharahita, saMvarayukta hotA hai aura ekAntarUpase paNDita bhI hotA hai / 'se teNedveNaM goyamA ! evaM buccai jAva siya dupaccakkhAyaM bhavai, isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai, ki yAvat kadAcit vaha duSpratyAkhyAnarUpa bhI hotA hai| A sthAvara che, evA jIvana te pratyAkhyAnane supratyAkhyAnarUpa mAnavAmAM Ave che, tene te pratyAkhyAnane dupratyAkhyAnarUpa mAnavAmAM AvatA nathI. A prakArane jIva jyAre ema bele che ke meM samasta prANIo, bhUta, jIva ane sanI hiMsAnA pratyAkhyAna karyA che, tyAre te satya ja bolate heya che- asatya vAta karatuM nathI. A rIte satya bhASA bolanAra eTale ke yathArtha vacana kahenAra te satyavAdI jIva sarva prANIo, bhUta, che ane sarve pratye trividhe trividha karIne (mana, vacana ane kAyAnA ema traNe vegathI) saMyamayukata, viratiyukta banIne pitAnA pApakarmone tyAga kare che athavA pratyAkhyAnanuM yathArtha rIte pAlana karIne karmabaMdharaDita bhane 12yuta Ane cha bhane merA-ta3 5Dita-zAnI 54 pane cha. (se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai jAva siya dupacakkhAyaM bhavai) 3 gautama! te // 2 // meM evuM kahyuM che ke "meM samasta prANAdinI hiMsAnA pratyAkhyAna karyA che, evuM kahenAra chava kayAreka supratyAkhyAnI hoya che ane kayAreka dupratyAkhyAnI paNa hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 354 bhagavatIsUtre TIkA-prathamoddezake pratyAkhyAninaH proktAH, tatsambandhAdasmin dvitIyodezake pratyAkhyAnasvarUpamAha-' se zRNaM bhaMte' ityAdi / 'se guNaM bhaMte ! savvapANehiM, savvabhUehiM, savvajIveDiM, savyasattehiM, paJcakkhAyamiti vayamANassa supaJcakkhAyaM bhavai, dupaJcakakhAyaM bhavai ? ' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! atha nUnaM nizcitaM kim sarvaprANeSu sarvadvitricaturindriyarUpeSu, sarvabhUteSu sarva vanaspatirUpeSu sarvajIveSu = sarvapaJcendriyarUpeSu, sarvasattveSu = sarvapRthivyaptejovAyurUpeSu pratyAkhyAtaM sarvaprANabhUtajIvasatvAnAM virAdhanAyAH pratyAkhyAnaM mayA kRtamiti vadataH kathayataH jIvasya zramaNAdeH supratyAkhyAtaM suSTu pratyAkhyAnaM kRtaM bhavati ? athavA duSpratyAkhyAtaM duSpratyAkhyAnaM kRtaM bhavati ? ___TIkArtha-prathama uddezakameM pratyAkhyAniyoMke viSayameM kahA gayA hai so isI saMbaMdhako lekara isa dvitIya uddezakameM sUtrakArane pratyAkhyAnake svarUpa kA kathana kiyA hai / isameM gautamane mabhuse aisA pUchA hai ki 'se guNaM bhaMte / savapANehiM, savvabhUehiM, savvasattehiM pacakkhAyamiti vayamANassa supacakkhAyaM bhavai, dupaJcakkhAyaM bhavai' he bhadanta ! yaha nizcita bAta hai kyA ki jo zramaNAdi jIva samasta dvIndriya, teindriya, caturindrIyarUpa sarvaprANoMmeM vanaspatirUpa samastabhUtoMmeM, sarvapaJcendriyarUpa, samastajovoMmeM aura sarvapRthivI, apa, teja, vAyurUpa samasta sattvoMmeM maiMne hiMsAkA tyAga kiyA hai isa bAtako kahatA hai aise usa zramaNa AdikA vaha pratyAkhyAna su pratyAkhyAna mAnA jAtA hai yA duSpratyAkhyAna mAnA jAtA hai ? pUchanekA tAtparya esA hai ki 1 TakAtha- pahelA uddezakamAM sUtrakAre pratyAkhyAnI jIvonuM nirUpaNa karyuM che. have A bIjA udezakamAM sUtrakAra pratyAkhyAnanAM svarUpanuM nirUpaNa kare che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche che ke'se guNaM bhaMte ! saca pANehiM, saba bhUehiM, sadhajIvehiM, saba sattehi, paJcakavAya bhiti vayamANassa supaccakavAya bhavai, dupaJcakvAyaM bhavai ?' ( "prANa" eTale hIndriyathI caturindriya sudhInA jI. "bhUta eTale vanaspatikAyika che. "jIva' eTale samarata paMcendriya jIvo ane "sattva' eTale pRthvIkAyika, aprakAyika tejaskAyika ane vAyukAyika che) he bhadanta ! zuM, "meM samasta prANenI, samasta bhUtonI, samasta jIvonI ane samasta sanI hiMsAnA pratyAkhyAna karyA che, A pramANenI vAta je zramaNadi chava kahe che, te zramaNAdi chavanA te pratyAkhyAnane supratyAkhyAnarUpa mAnavAmAM Ave che, ke dupratyAkhyAnarUpa mAnavAmAM Ave che? A zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.1 pratyAkhyAnamvarUpanirUpaNam 355 bhagavAnAha-goyamA ! savvapANehiM, jAva-savvasattehiM paccakkhAyamiti vaMyamANassa siya supaJcakkhAyaM bhavai, siya dupaJcakkhAyaM bhavai ' he gautama ! sarvaprANeSu yAvat-sarvasatveSu pratyAkhyAtaM prANAtipAtasya pratyAkhyAnaM kRtaM mayA iti vadataH zramaNAdeH syAt kadAcit supratyAkhyAtaM supratyAkhyAnaM bhavati / atha ca syAt kadAcit duSpatyAkhyAtaM-duSpatyAkhyAnaM bhavati / gautamastatra kAraNaM pRcchati-se kegaTTaNaM bhaMte ! evaM vuccai sabapANehi jAva-savvasatte hiM jAva-siya dupaccakkhAyaM bhavai ?' he bhadanta ! tat kenArthena kathaM tAvat evam jo jIva aisA kahatA hai ki maiMne prANAdi jovoMkI hiMsA karanekA tyAga kara diyA hai yadi aisA nahIM jAnatA hai ki usa sthAvara Adi jIva kinheM kahate haiM to aise jIvakA aisA pratyAkhyAna satya pratyAkhyAnarUpa hotA hai yA duSpratyAkhyAnarUpa asatya hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'sabapANehiM, jAva savvasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa siya supaccakkhAya bhavai, siyadupaJcakvAyaM bhavaI' jo jIva aisA kahatA hai ki maiMne samasta prANoMmeM yAvat sarvabhUtoMmeM, sarvajIvoMmeM aura samasta sattvoMmeM prANAtipAtakA pratyAkhyAna kiyA hai aise usa zramaNa AdikA vaha pratyAkhyAna kadAcit supratyAkhyAnarUpa hotA hai aura kadAcit duSpatyAkhyAnarUpa hotA hai / gautama isa viSayameM kAraNa jAnanekI icchAse prabhuse pUchate haiM ki 'se keNaTeNaM bhaMte ! he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki praznanuM tAtparya nIce pramANe che- je jIva evuM kahetA hoya ke meM prANadinI hiMsAno parityAga karyo che, evA jIvanA te pratyAkhyAna zuM supratyAkhyAnarUpa ja hoya che kharAM? keTalIka vakhata evuM paNa bane che ke evA pratyAkhyAna karanAra chavane jIva ane ajIvanA svarUpanuM paNa bhAna hetuM nathI, trasa ane sthAvaranA svarUpanuM paNa bhAna hatuM nathI. zuM evA jIvanA pratyAkhyAnane satyapratyAkhyAnarUpa mAnavA ke dupratyAkhyAnarUpa bhAnavA? tanA uttara mApatA mahAvIra prabhu 4 cha- 'goyamA' 3 gautama ! 'sabapANehiM jAva sayasattehiM pacavAyamiti vaya mANassa siya supacakkhAyaM bhavai, siya dupaJcakkhAya bhavaI' 271 me cha meM samasta prANAnA, samasta bhUtAnA, samasta jIvenA ane samasta sonA prANAtipAtanA (vadhanA) pratyAkhyAna karyA che, evA te javanA pratyAkhyAna kayAreka supratyAkhyAnarUpa hoya che ane kayAreka dupratyAkhyAnarUpa hoya che. A prakAranA kathananuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche cha"se keNaTeNaM bhaMte !' tyAhi. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre uktarItyA ucyate-yat sarvaprANeSu yAvat-sarvabhUteSu, sarvajIveSu sarvasattveSu yAvat-pratyAkhyAtamiti vadataH syAt supratyAkhyAtaM bhavati, syAt duSpratyAkhyAtaM bhavati ? / bhagavAnAha-'goyamA ! jassa NaM sancapANehiM jAva-savvasatte hiM paccakkhAyamiti cayamANassa No evaM abhisamannAgayaM bhavai / he gautama ! yasya khalu sarvaprANeSu yAvat-sarvabhUteSu, sarvajIveSu, sarvasattveSu, pratyAkhyAtaM prANabhUtAdivirAdhanAyAH pratyAkhyAnaM kRtaM mayeti vadataH zramaNAdeH no naiva khallu evaM vakSyamANaprakAreNa abhisamanvAgataM samyaktayA'vagataM bhavati, yat-'ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA' ime ete jIvAH vartante, ime ete ca ajIvA vartante, ime ete ca trasAH dvIndriyAdayaH jIvA vartante, ime ete ca sthAvarAH pRthivIkAyikAdayaH ekendriyA jIvA vartante ityevaM vizeSa savvapANehiM jAva savvasattehiM jAva siya dupacakkhAyaM bhavaI' samasta prANoMmeM yAvat samasta bhUtoMmeM, samasta jIvoMmeM samasta satvoMmeM maiMne yAvat pratyAkhyAna kiyA hai aisA kahane vAle jIvakA vaha pratyAkhyAna kadAcita supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! jamma NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM pacakkhAyamiti vayamANassa No evaM abhimamannAgayaM bhavaI' sarvaprANoMmeM yAvat sarvabhUtoMmeM, sarvajIvoMmeM, sarvasattvoMmeM maiMne virAdhanA karanekA tyAga kiyA hai isaprakAra se kahanevAle usa zramaNa AdikA vaha pratyAkhyAna samyak tayA avagata nahIM hotA hai kyoM ki 'ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA ime thAvarA' ye jIva haiM, ye ajIva haiM, ye dvIndriyAdika trasa haiM, ye he bhadanta ! evuM Apa zA kAraNe kaho che ke evA jIvanA te pratyAkhyAna supratyAkhyAnarUpa paNa hoI zake che ane dupratyAkhyAnarUpa paNa hoI zake che? tene Vaa mAtA maDAvI2 prabhu 49 che 3- 'goyamA ' gItama! 'jamsa NaM sandhapANehiM jAva saba sattehiM paJcakkhAyamiti vayamANamsa No evaM abhisamanAgayaM bhavaI' meM samasta prAvAnI, bhUtAnI, lavAnI bhane satvAnI virAdhanAnA tyAga karyo che. A pramANe kahenAra te zramaNa AdinA te pratyAkhyAna supratyAkhyAnarUpaja hoya che evuM banatuM nathI. temanA pratyAkhyAna kayAreka dupratyAkhyAnarUpa paNa saMbhavI zake che. keTalIka vakhata evuM bane che ke pratyAkhyAnI jIvane A prakAranuM vizeSa jJAna 5 tu nathI 'ime jIvA ime ajIvA ime tasA ime thAvarA' A jIva che, A ajIva che, A trasa che, A sthAvara che. A rIte zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.1 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 357 rUpeNa yasya jJAnaM nAsti 'tassa NaM sabapANehi, jAva-sabasattehi paccakkhAyamitivaya mANassa No supaccakkhAyaM bhavai, dupaccakkhAyaM bhavaI' tasya khalla jIvAjIvAdivizeSajJAnarahitasya sarva prANeSu yAvatsarvabhUteSu, sarvajIveSu, sarva sattveSu ca, pratyAkhyAtaM prANAtipAtasya pratyAkhyAnaM kRtaM mayeti vadataH zramaNAdeH do naiva khalu supratyAkhyAtaM supratyAkhyAnaM bhavati jJAnAbhAvena yathAvatmatipAlanAbhAvAt apitu duSpatyAkhyAta duSpatyAkhyAnameva bhavatIti, atra 'syAt supratyAkhyAtaM, syAt duSpatyAkhyAtam' ityevaM kathanena mumatyAkhyAtasya prathamopasthitatvena tasyaiva prathamaM varNanaM yadyapi pRthivyAdika sthAvara haiM isa prakArakA vizeSarUpase use jJAna nahIM hotA hai ataH jisa jIvako aisA jJAna nahIM hotA hai 'tassa NaM savapA NehiM jAva savvasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa No supacakkhAyaM bhavai, dupaJcakkhAyaM bhavai' usa jIvAjIvAdike vizeSajJAnase rahita jIvakA samasta prANoMke viSayameM yAvat samasta bhUtoMke viSayame, samastajIvoMke viSayameM aura samasta satvoMmeM kiyA gayA prANAtipAta kA pratyAkhyAna supratyAkhyAna nahIM hotA hai kyoMki jJAna abhAvameM usa pratyAkhyAnakA pAlana usake dvArA yathArtha nahIM ho sakatA hai isaliye vaha pratyAkhyAna aise usa jIvakA duSpatyAkhyAnarUpa ho kahA gayA hai / yahAMpara 'syAt supatyAkhyAtaM, syAt duSpratyAkhyAtam ' isa prakArake kathanase pahile supratyAkhyAnakI upasthita honeke kAraNa usakA ho prathama varNana honA ucitathA, phira bhI usake varNanako choDakara jo temA 75-11 mAhinA 2135ne oneytA nathI. tethI * tassa NaM savvapANehi jAva sabasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa No supaccakkhAyaM bhavai, dupacakkhAyaM bhavaI' mevA vAme samasta prA], bhUta, 75 mane saravanI hiMsA karavAnA je pratyAkhyAna karyA hoya che, te supratyAkhyAnarUpa hetA nathI, paNa dupratyAkhyAnarUpa ja hoya che. kAraNa ke jIvAdika taravanA samyakajJAnane abhAve temanA dvArA te pratyAkhyAnanuM yathArtha rIte pAlana karI zakAtuM nathI. mahI 'syAta sumatyAkhyAtaM, syAta duSpratyAkhyAtama' mA syanamA paDeTA supratyAkhyAna' padane prayoga thayele hevAthI tenuM pratipAdana pahelAM thavuM joItuM hatuM. chatAM paNa tenuM varNana pahelA karavAne badale ahIM je dupratyAkhyAnanuM varNana karavAmAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 bhagavatIsUtre samucitaM, tathApi tadvarNanaM prathamamupekSya yad duSpatyAkhyAtasya varNanaM krata tat yathAsaMkhyanyAyaM parityajya, yathA''sattinyAyamaGgIkRtyAvaseyam, 'evaM khalu se dupaccakkhAI sabapANehiM jAva-sabasattehi paccakkhAyamiti vayamANe NoM saccabhAsaM bhAsai, mosaM bhAsaM bhAsaI' evaM rItyA khalu sa duSpatyAkhyAyI sarvamANeSu yAvat-sarvabhUteSu, sarvajIvepu, sarvasatveSu pratyAkhyAtaM prANAti pAtasya pratyAkhyAnaM mayA kRtamityevaM vadan no satyAM bhASAM bhASate api tu mRSA asatyAM bhASAmeva bhASate, ata eva 'evaM khalu se musAbAI sabapANehi jAva sabasattehiM tivihaM-tiviheNaM asaMjaya-viraya-paDihaya-paccakNAyapAvakamme, sakirie, asaMvuDe, egaMtadaMDe. egaMtabAle yAvi bhavai' evam-uktarItyA khalu sa mRSAvAdI sarva prANeSu yAvat-sarvabhUteSu, sarvajIveSu, sarvasattveSu, trividhaM duSpratyAkhyAtakA varNana kiyA gayA hai, vaha yathAsaMkhyanyAyakA parityAga kara yathA''satinyAyako aGgIkAra karake kiyA hai aisA jAnanA caahiye| ___ evaM khalu se dupaJcakkhAI savvasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANe No saccaM bhAsaM bhAsai, mosaM bhAsaM bhAsaI' isa prakArase isa rItise vaha duSpatyAkhyI yAvat sarva jIvoM meM, sarvasatvoMmeM maiMne pANAtipAtakA pratyAkhyAna kiyA hai, isa prakArase kahatA huA satya bhASaNakA prayoga nahIM karatA hai, kintu asatyabhASAkA hI prayoga karatA hai isa kAraNa 'evaM khalu se musAvAI savvapANehi jAva savvasattehiM tivihaM tiviheNaM asaMjaya viraya paDihaya pacakkhAyapAvakamme sakirie, asaMkhuDe, egaMtadaMDe, egaMtavAle yAvi bhavai' vaha mRSAvAdI sarva prANoMmeM yAvat sarvabhUtoMmeM, mAyu cha, te 'yathAsaMkhyanyAya'nA parityA parIne 'yathA''satinyAya' anusAra karavAmAM AvyuM che ema samajavuM. 'evaM khalu se dupaccakkhAI sabapANehiM jAva savvasattehiM paccakakhAya miti vayamANe No saccaM bhAsaM bhAsai, mosaM bhAsaM bhAsai' te Tu pratyAsAnI jIva jyAre ema kahe che ke meM samasta prANa, bhUte, savo ane jIvonI hiMsA karavAne parityAga karyo che, tyAre te satya bhASAne prema karatA nathI paNa asatya sApAnI / pryo|| 42 7. te 12 evaM khalu se musAbAI sabapANehi jAva savva sattehiM tivihaM tiviheNaM asaMjaya, viraya, paDihaya paccakkhAyapAvakamme sakirie, asaM vuDe, egaMtadaMDe, egaMtabAle yAvi bhavaI' te bhRSApA samasta prANa, bhUta, jIva ane sarve pratye, traNe prakAranA karaNAnI apekSAe (eTale ke kRta, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 2 mR. 1 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 359 kRtakAritAnumoditabhedena trimakArakaM karaNamAzritya trividhena manovAkkAya lakSaNena triprakArakeNa yogena asaMyata-virata - pratihatapratyAkhyAtapApakarmA, saMyataH vartamAnakAlika sarvasAvadhAnuSThAnanivRttaH, virataH = atItakAlikapApAt jugupsA pUrvakam, bhaviSyati ca saMvarapUrvakam uparataH, ata evaM pratihataM varttamAnakAle sthityanubhAgahAsena nAzitaM pratyAkhyAtaM = pUrvakRtAticAranindayA, bhaviSyatyakaraNena nirAkRtaM pApakarma = pApAnuSThAnaM yena sa pratihatapratyAkhyAtapApakarmA, tadbhinnaHasaMyata-virata pratihata-pratyAkhyAta pApakarmA asaMyatatvAviratatvA'pratihatA'pasyAkhyAtapApakarmatvayukta ityarthaH / tathA sakriyaH kAyikayAdikriyAsahitaH, asaMvRtaH, na saMvRtam Azra dvAraM yena sa tathA asaMvRtAzravadvAraH, ekAntadaNDaH, ekAntena sarvathA parAn daNDayati yaH sa ekAntadaNDaH = ekAntena prANAti pAtAdikarmaka ityarthaH, ekAntabAlaH sarvathAjJAnarahitazcApi bhavati / BOGD atha su sarvajIvoM meM, sarvasatvoMmeM kRta, kArita, anumodanA ke bhedase triprakAraka karaNako Azrita karake trividha manavacanakAyarUpa yogase vartamAnakAlika sarvasAvadhAnuSThAnase nivRtta nahIM hotA hai, atItakAlika pApase jugupsApUrvaka aura bhaviSyatkAlameM saMvarapUrvaka vaha uparata nahIM hotA hai, isaliye vaha apratihata aura apratyAkhyAta pApakarmA banA rahatA hai / aisI sthiti meM vaha kAyikI Adi kriyAse yukta banA huA apane AsravadvArakA nirodha nahIM karatA hai ataH vaha ekAntarUpa se prANAtipAta Adi karmakA karttA tathA sarvathA jJAnarahita ajJAnI kahA gayA hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki jo jIva aisA kahatA hai ki maiMne samasta prANAdikoM ke viSaya meM virAdhanA karanekA pratyAkhyAna kara diyA hai aisA vaha jIva yadi kArita ane anumAdananA bhedathI traNe prakAranA karaNAnI apekSa e) tathA mana, vacana ane kAyAnA ceganI apekSAe (traNe prakAranA cetranI apekSAe) vartamAnakAlika sa sAvadyAnuSThAnethI ( doSayukta pravRttithI ) nivRtta thA nathI, bhUtakAlika pApothI niMdapUrvaka ane bhaviSyakALamAM saMvarapUrvaka te uparata thatA nathI, tethI te jIva apratihuta ane apratyAkhyAta pApakarmAM baneleA rahe che. evI paristhitimAM te kAcikI Adi kriyAthI yukata rahetA heAvAthI peAtAnA AsavadvAranA nidha karatA nathI. tethI tene ekAntataH prANAtipAta Adi karmanA kartA tathA sathA jJAnarahita (ajJAnI) kahevAmAM AvyA che. A samasta kathananuM tAtpaya e che ke samasta prANAdinI virAdhanA karavAnA pratyAkhyAna karanArA jIva, jo jIvAdika tattvanA vizeSajJAnathI yukata heAya che, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 - bhagavatIsUtre pratyAkhyAtatvaM vaktumAha-'jassa NaM savvapANehi, jAva-savvasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANassa evaM abhisamaNNAgayaM bhavai' kintu he gautama / yasya khalu sarvaprANeSu yAvat-sarvabhUteSu, sarvajIveSu, sarvasatveSu pratyAkhyAtaM prANAti pAtasya pratyAkhyAnaM mayA kRtamiti vadataH zramaNAdeH evaM vakSyamANamakAreNa abhisamanvAgataM samyakUtayA avagataM bhavati jJAtaM bhavet, yat-'ime jIvA, ime jIvAjIvAdikake vizeSajJAnase yukta hai to vaha apanekRta pratyAkhyAnakA samyakrUrUpameM yathAvat pAlanakaratA hai tabhI jAkara vaha vartamAna kAlika sarvasAvadhAnuSThAnarUpa asaMyata dazAse nivRtta ho sakatA hai evaM atItakAlameM hue pApoMse jugupsApUrvaka, evaM bhaviSyat kAlameM pApa na bane isa tarahake vicArase unase saMvarapUrvaka vaha virata uparata ho sakatA hai aura jaba vaha isa prakArakI sthitivAlA bana jAtA hai taba usake pApakarma vartamAna kAlameM sthitibaMdha aura anubhAgabaMdhakI hInatAvAle bana jAneke kAraNa nAzita, tathA pUrvakRta aticAroMkI usake dvArA nindA hote rahaneke kAraNa aura bhaviSyatkAlameM unake nahIM karaneke kAraNa pratyAkhyAta hojAte haiN| isa taraha aisA jIva saMyata virata aura pratihata pratyAkhyAta pApakarmA hotA hai| isase bhinnajIva aisA nahIM hotA hai| isI bAtako sUtrakArane 'jassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehi paJcakkhAyamiti vayamANassa evaM abhisamaNNAgayaM bhavai' isasUtrAMzapada dvArA vyakta kiyA hai ve kahate haiM ki he gautama ! sarvaprANoMmeM, te te pote karelA pratyAkhyAnanuM samyapha rIte pAlana kare che, tyAre ja te vartamAnakAlika sAvadyAnuSThAnarUpa asayata dazAthI nivRtta thaI zake che, ane bhUtakALamAM karelAM pApathI jugupsApUrvaka, ane bhaviSyamAM pApa na thAya e rIte vicAra karIne, te pApothI te saMvarapUrvaka virata- thaI zake che, ane jyAre te A prakAranI sthitivALe bane che, tyAre tenAM pApakarma vartamAnakALamAM sthitibaMdha ane anubhAgabaMdhanI hInatAvALA banI javAne kAraNe nAzita, tathA pUrvakRta aticAronI tenA dvArA nidA thatI rahetI hevAne kAraNe ane bhaviSyakALamAM evAM pApakarma nahIM karavAne kAraNe pratyAkhyAnarUpa banI jAya che. A rIte evo jIva saMyata, virata ane pratihata pratyAkhyAta pApakarmA thAya che, paNa e sivAyanA jIva evA hotA nathI. e ja vAta sUtrakAre nIcenA sunain A2pra42 42 // -'jassa NaM saba pANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti cayamANassa evaM abhisamaNNAgayaM bhavaI' gautama ! 2 zrabhAti / zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikATIkA za.7 u.2 sU.1 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 361 ajIvA, ime tasA, ime thAvaga' ime ete jIvAH paJcendriyAH, ime ete ajIvAH dharmAstikAyAdayaH, ime ete ca trasAH dvIndriyAdayaH, ime ete ca sthAvarAH pRthivIkAyikAdayaH, ityevaM prakAreNa yasya jJAnaM bhavati, 'tassa NaM savvapANehiM jAva-savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa supaccakkhAyaM bhavai, No dupaccakkhAyaM bhavai' tasya khalu vizeSarUpeNa jIvAjIvAdijJAnavataH sarvaprANeSu yAvat-sarvabhUteSu, sarva jIveSu, sarvasattveSu pratyAkhyAtaM pratyAkhyAnaM kRtaM mayeti vadataH zramaNAdeH supratyAkhyAtaM bhavati, no duSpratyAkhyAtaM bhavati, 'evaM khalu se supaccakravAI sadhapANehi jAva-savyasattehiM paccakkhAyamiti vayamANe saJcaM bhAsaM bhAsai, no mosaM bhAsaM bhAsaI' evaM khalu pUrvavarNitarItyA sa yAvat sarvabhUtoMmeM, sarvajIvoMmeM, sarvasatvomeM maiMne prANAtipAtakA pratyAkhyAna kiyA hai isa prakAra kahanevAle jisa zramaNa Adi jIvake aisA jJAna hotA hai ki 'ime jovA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA' ye paJcendriyAdika jIva haiM, ve dharmAstikAya Adi ajIva haiM, ye dvIndriyAdika jIva trasa haiM aura ye pRthivIkAyika Adi sthAvara jIva haiM, 'tassa NaM savapANehiM jAva savvasattehiM paJcakkhAyamiti vaphamANassa supacakkhAyaM bhavaha, No dupacakkhAyaM bhavaI' so maiMne ina samasta prANoMke viSayameM yAvat samasta satvoMke viSayameM virAdhanA karanekA pratyAkhyAna kara diyA hai aisA kahanevAle usa zramaNa Adi jIvakA pratyAkhyAna supratyAkhyAna hotA hai, duSpratyAkhyAna nahIM hotA hai / 'evaM khalu se supacakkhAI savvapANehiM jAva savvasattehiM paJcakkhAyamiti vayamANe saccaM bhAsaM bhAsai, no mosaM bhAsaM bhAsai' ataHpUrvAktarItike anuema kahe che ke "meM samasta prANa, bhUta, jIva ane sattvonI hiMsAnA pratyAkhyAna 4aa cha,' sevA ne ne medhuM jJAna DAya che 3- 'ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA ime thAvarA' mA payandriyAhi 1 cha, 2 // pAritaya mA 271 che, // hIndriyAsi chavo cha bhane mA pRthvIya mA isthA12 vA che, 'tarasa NaM sabapANehi jAva savya sattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa supaccakkhAyaM bhavai, No dupaccakvAyaM bhavaI' ne 'meM samasta prANa, bhUta, 1 ane. satpanI hisA karavAnA pratyAkhyAna karyA che. evuM kahenAra te zramaNada jIvanA pratyAkhyAnane supratyAkhyAnarUpa mAnavAmAM Ave che - dupratyAkhyAnarUpa mAnavAmAM AvatA nathI. 'evaM khalu se supaccakravAI sabapANehiM jAva sabba sattehiM paccakkhAyamiti vayamANe saccaM bhAsaM bhAsai, No mosaM bhAsaM bhAsai' te pratyAbhyAnI mere zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 362 bhagavatIsatre mupratyAkhyAyI sarva prANeSu yAvat-sarvabhUteSu, sarvajIveSu, sarvasatveSu pratyAkhyAtaM patyAkhyAnaM kRtaM mayeti vadan satyAM bhASAM bhASate, nau naiva mRta bhASAM bhASate, 'evaM khalu se saccavAI sanapANehi, jAva-savvasattehiM tivihaM tiviheNaM 'saMjaya-visya paDihaya-paccakkhAyapAvakamme, akirie, saMvuDe, egaMtapaMDie yAvi bhavai' evaM khalu uparyuktarItyA sa satyavAdI yathArthavaktA anagAraH sarvaprANeSu yAvat-sarvabhUteSu, sarvajIveSu, sarvasatveSu trividhaM kRtakAritAnumoditabhedena tripakArakaM karaNamAzritya trividhena manovAkkAya lakSaNena triprakArakeNa yogena saMyata-virata-pratihata pratyAkhyAtapApakarmA,- tatra saMyataH= vartamAnakA lika-sarvasAvadhAnuSThAnanivRttaH, virataH = atItakAlikapApAt jugupsApUrvakam , bhaviSyati ca saMvarapUrvakam uparataH, ata eva pratihatamsAra vaha supratyAkhyAyi sarvaprANoMmeM yAvat sarvabhUtoMmeM, sarvajIvoMmeM sarvasattvoMmeM maiMne virAdhanAkaranekA pratyAkhyAna kiyA hai isa prakArase kahatA huA satya hI kahatA hai, jhUTha nahIM kahatA hai / 'evaM khalu saJcavAI sadhapANehiM jAva sattehiM tivihaM tiviheNaM saMjaya viraya paDihaya paJcakkhAyapAvakamme, akirie, saMkhuDe, egaMtapaMDie yAvi bhavaI' isa tarahase vaha satyavAdI anagAra samastaprANoMmeM yAvat samasta bhUtoMmeM, samasta satvoMmeM kRtakArita anumodanAse evaM mana vacana kAyase, vartamAna kAlika sarvasAvadyAnuSThAnase nivRtta hotA huA, tathA atIta kAlika pApase jugupsApUrvaka evaM bhaviSyatkAlake pApa se saMvarapUrvaka uparata hotA huA pratihata pratyAkhyAta pApakarma hotA hai / isa taraha saMyama, virata aura pratihata pratyAkhyAta pApakarmavAlA kahe che ke sarva prANa, bhUta, jIva ane sattvanI hiMsAnA pratyAkhyAna karyA che.' ema kahetA te jIva asatya bolato nathI paNuM satya ja bole che. __'evaM khalu se saccavAI santra pANehiM jAva savva sattehiM tivihaM tiviheNaM saMjaya, viraya, paDihaya, paJcakkhAyapAvakamme, akirie, saMkhuDe, egaMtapaMDie yAvi bhava:' mA zate te satyavAhI magAra samasta prANa, bhUta, 71 bhane saspanI hisAne parityAga kartA bane che. e jIva kRta, kArita ane anumodanArUpa traNa karaNanI apekSAe tathA mana, vacana ane kAyarUpa traNa caganI apekSAe, vatamAnakAlika sAvaghAnuSThAnathI nivRtta thAya che, bhUtakAlika pApa talpha jugupsAnI dRSTithI ja che, ane bhaviSyakALama evA pApathI saMvarapUrvaka virata thaIne pratihata pratyAkhyAta pApakarmA thAya che. A rIte saMyama, virata ane pratihata pratyAkhyAta pApakarmavALe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 2 . 1 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 363 , " vartamAnakAle sthityanubhAgahUA sena nAzitam, pratyAkhyAtaM = pUrvakRtAticAra nindayA, bhaviSyatyaticArAkaraNena nirAkRtaM pApakarma = pApAnuSThAnaM yena sa tathAsaMyatatvAviratastra-pratihata pratyAkhyAtapApakarmatvavAna evam akriyaH kAyikyAdikriyArahitaH saMvRtaH pihitAsravadvAraH, ekAntapaNDitaH atyanta kuzalazcApi bhavati / ante upasaMhArannAha - ' se teNaheNaM goyamA !' tat tenArthena tasmAt kAraNAt evam uktarItyA ucyate yat - yAvat- sarva prANeSu, sarvabhUteSu, sarva jIveSu sarvasatveSu pratyAkhyAtaM prANAtipAtasya pratyAkhyAnaM kRtaM mayeti vadataH zramaNAdeH syAt = kadAcit supratyAkhyAtaM bhavati, syAt = kadAcit duSpratyAyAtaM bhavatIti // sU0 1 // mUlam - ivihe NaM bhaMte! paccakkhANe paNNatte ? goyamA ! duvihe paccakkhANe paNNatte, taM jahA- mUlaguNapaccakkhANe ya, uttaraguNapaccakkhANe ya, / mUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kavi paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA sabvamUlaguNazramaNa Adi, kAyikI Adi kriyAse rahita hokara saMvaravAlA banajAtA hai, ataH vaha apane kartavyAnuSThAnameM atyanta kuzala- pravINa mAnA gayA hai / antameM isa viSayakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra 'se teNadveNaM goyamA ! evaM bucai, jAva siya dupaccakkhAya bhavaha' kahate haiM ki gautama ! isI kAraNa se maiMne aisA kahA hai ki 'samasta prANoMmeM, samasta bhUtoMmeM, samastajIvoM meM samasta satvoMmeM prANAtipAtakA maiMne pratyAkhyAna kiyA hai' isa prakAra se kahanevAle zramaNa AdikA baha tyAkhyAna kadAcita supratyAkhyAnarUpa hotA hai aura kadAcit duSpratyA khyAnarUpa hotA hai // 1 // , zramaNa Adi jIva, kAyikI Adi kriyAthI rahita thaIne saMvaravALA anI jAya che. tethI karavAyAgya anuSThAneA karavAmAM tene atyaMta kuzaLa mAnavAmAM Ave che. have A viSayane upasaMhAra karatA mahAvIra prabhu gautama svAmIne kahe che ke' se teNadveNaM goyamA ! evaM buccara, jAtra siya dupaccakakhAyaM bhavai he gautama ! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke samasta prANa, bhUta, jIva ane satvanI hiMsAnA meM pratyAkhyAna karyAM che,' A pramANe kahenAra jIvanA pratyAkhyAna kyAreka supratyAkhyAnarUpa paNa heAya che, ane kayAreka duSpratyAkhyAnarUpa paNa hAya che. sU. 15 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre paccakkhANe ya, desamUlaguNapaccakkhANe y| saba mUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA! paMcavihe paNNatte, taM jahA savvAo pANAivAyAo veramaNaM, jAva-sabAo pariggahAo veramaNaM, desamUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-thUlAo pANAivAyAo veramaNaM, jAva-thUlAo pariggahAo veramaNaM / uttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-savvuttaraguNapaccakkhANe ya, desuttaraguNapaccakkhANe y| savvuttaraguNapaccakkhANe bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! dasavihe paNNatte, taM jahA aNAgayamaikaMtaM, koDIsahiyaM niyaMTiyaM ceva / sAgAra maNAgAraM, parimANakaDaM niravasesaM // 1 // sAkeyaM ceva addhA, paJcakkhANaM bhave dasahA // " desuttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte! kaivihe paNNate ! goyamA! sattavihe paNNatte, taM jahA-disivayaM 1.. uvabhogaparibhogaparimANaM 2,- aNNattha daMDaveramaNaM 3, sAmAiyaM 4, desAvagAsiyaM 5, posahovavAso 6, atihisaMvibhAgo 7, apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNAjhasaNA ''rAhaNayA // sU0 2 // __ chAyA-katividhaM khalu bhadanta ! pratyAkhyAnaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM pratyAkhyAna prajJaptam, tadyathA mUlaguNapatyAkhyAnaM ca, uttaraguNapatyAkhyAnaM ca / zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.2 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 365 mUlaguNapatyAkhyAnaM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! vividhaM prajJaptam, tadyathA-sarvamUlaguNapratyAkhyAnaM ca, dezamUlaguNapratyAkhyAnaM ca, sarvamUla guNa pratyAkhyAnaM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! paJcavidha prajJaptam pratyAkhyAnavizeSavaktavtA'kAvihe gaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha-( kaivihe NeM bhaMte ! paJcakkhANe paNNatte) he bhadanta ! pratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (duvihe paJcakkhANe paNNatte) pratyAkhyAna do prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) ve do prakAra aise haiM-(mUlaguNapacakkhANe ya, uttaraguNa pacakkhANe ya) eka mUlaguNapratyAkhyAna aura dUsarA uttaraguNapratyAkhyAna (mRla guNapaJcakkhANe Ne bhaMte ! kaivihe paNNatte) he bhadanta ! mUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (duvihe paNNatte) mUlaguNapratyAkhyAna do prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) ve usake do prakAra aise haiM (savvamUlaguNapaJcakkhANa ya, desamUlaguNapacakkhANe ya) eka sarvamUlaguNa pratyAkhyAna, dUsarA dezamUlaguNapratyAkhyAna (savvamUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte) he bhadanta ! sarvamUla guNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (paMcavihe paNNatte) sarvamUlaguNa pratyA pratyAkhyAna vizeSa vakatavyatA'kivihe gaM bhaMte ! tyAhi sUtra-(kaivihe gaM bhaMte ! paccakhANe paNNatte ) 3 mahanta ! pratyAbhyAnanA 321 AIR & cha ? (goyamA ! duvihe paccakkhANe paNNatte) he gautama ! mAyAnanA me 42 4aa cha-(taM jahA) te me 2 mA prabhArI cha (mUlaguNapaccakkhANe ya, uttaraguNapaccakkhANe ya) (1) bhUkhae atyAdhyAna mata uttara pratyAbhyAna. (malaguNa paccakkhANe NaM bhaMte! kaDa vihe paNNatte) mahanta ! bhUgu pratyAbhyAnanA ant2 vA che ? (goyamA / duvihe paNNatte taM jahA) 3 gotama ! bhUbana pratyAbhyAnanA me / che. te me 2 mA pramANe cha- (sayamalaguNapaccakkhANe ya, desamUlaguNapaccakkhANe ya) (1) sa bhUgue pratyApAna, (2) dezabhUsAra pratyAbhyAna. (savamUlaguNa paccakakhANe NaM bhaMte ! kai vihe paNNatte ?) mahanta | sababhUrA pratyAyAnanA thA 2 cha? (goyamA) 3 gautama ! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tadyathA-sarvasmAt prANAtipAtAt ciramaNam, yAvat-sarvasmAt parigrahAd viramaNam / dezonaraguNa pratyAkhyAnaM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! paJcavidhaM majJaptam, tadyathA-sthUlAt prANAtipAtAd viramaNam, yAvat-sthUlAt parigrahAd viramaNam / uttaraguNa pratyAkhyAnaM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tadyathA-sarvottaraguNamatyAkhyAvaM ca, dezonaraguNakhyAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) usake ve pAMca prakAra ye haiM-(savvAo pANAivAyAo veramaNaM) samasta prANAtipAta se virakta honA, 'jAva savvAo pariggahAo beramaNaM) yAvat samasta parigraha se virakta honA (desamUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte) he bhadanta ! dezamUlapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai? (goyamA) he gautama ! (paMcavihe paNNatte) dezamUlaguNapratyAkhyAna pA~ca prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) ye pAMca prakAra ye haiM-(thUlAo pANAivAyAo veramaNaM jAva thUlAo pariggahAo veramaNaM) sthUla prANAtipAta se virakta honA, yAvat sthUla parigraha se virakta honaa| (uttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNate) he bhadanta ! uttaraguNa patyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (duvihe paNNatte) uttaraguNa pratyAkhyAna do prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) ve do prakAra usake aise haiM-(savvuttaragRNapaccakkhANe ya, desuttaraguNapaccakkhANe ya) sarvottaraguNapratyAkhyAna aura dezottaraguNa. (paMcavihe paNNate-taM jahA) saba bhUta pratyAbhyAnanA yA pramANe pAMya 542. utthA cha- (savAo pANAivAyAo veramaNaM) (1) samasta prAtipAtayA vi241 tha. (2) samasta bhUSAvAthI nivRtta thaj (3) samasta mahattAhAnathI nivRtta 5j (4) sabharata bhaithunayA nivRtta tharbu bhane (5) sabha2ta parivaDI nivRtta thaj. (desamala muNapaccakkhANaM bhaMte ! kAvihe paNNatte?) 3 mahanta ! izabhUbana prtyaagyaanen| 389 2 cha ? (goyamA !) . gautama! (paMcavihe paNNatte taM jahA) vezabhUvazue pratyAbhyAnanA sA pramANe pAMya 52 4aa cha- (thUlAo pANAivAyAo veramaNaM jAva thUlAo pariggahAo veramaNaM)tyUsa prAtipAtayA vi240 , 'yA' syUsa pariyaDayA {5241 . uttaraguNa paccakkhANeNaM bhaMte ! kai vihe paNNate ?) 3 1-1 ! uttaraguera pratyAyAnanA eel 2 ityA cha ? (goyamA ! dubihe paNNatte) 3 gautama! uttaraguNapratyAbhyAnanA meM prA2 4aa che. (taM jahA) vA (savyuttaraguNapaccakkhANe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mercandrikA TIkA za. 7 u. 2 su. 2 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 367 pratyAkhyAnaM ca / sarvottaraguNabatyAkhyAnaM khalu bhadanta ! katividhaM majJatam ? gautama ! dazavidhaM prajJaptam / tadyathA - anAgatam 1 atikrAntaM 2, koSTisahitaM 3, niyantritaM 4, caiva sAkAram 5, anAkAram 6, parimANakRtam 7, niravazeSam 8, // 1 // saGketa 9, caiva addhA, pratyAkhyAnaM 10 bhaved dazadhA / " dezottaraguNapratyAkhyAnaM khalu bhadanta ! katividhaM jJatam ? gautama ! saptavidhaM prajJaptam, tadyathA - digvatam 1, upabhogaparibhogaparimANam 2, anarthadaNDaviramaNam 3, pratyAkhyAna / (savyuttaraguNavaccakkhANe NaM bhaMte! karavihe paNNatte) he bhadanta ! sarvottara guNa pratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama! dasavihe paNNatte) sarvottara guNa pratyAkhyAna daza prakAra kA kahA gayA / (taM jahA) ve usake daza prakAra aise haiM(aNAgayamaikkataM, koDIsahiyaM niyaMTiyaM ceva, sAgAramaNAgAraM parimANakaDaM niravasesaM // 1 // ) anAgata 1, atikrAnta 2, koTisahita 3, niyantrita 4 sAkAra 5 anAkAra 6 kRtaparimANa 7 niravazeSa 8 (sAkeyaM caiva addhAe, paccakkhANaM bhave dasahA) saMketa 9, addhApratyAkhyAna 10 / ( desuttaraguNa paccakkhANe NaM bhaMte ! kahavihe paNNatte) he bhadanta ! dezottaraguNa pratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA) he gautama ! (sattavihe paNNatte) dezottara guNa pratyAkhyAna sAta prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA vaha isa prakAra se haiM(divyaM 1, uvabhogaparibhogaparimANaM 2, aNNatthadaMDaveramaNaM 3, , desuttaraguNapaccakkhANe ya) (1) sarvottara pratyAbhyAna bhane (2) zIttarazuSNu pratyAbhyAna. ( sabvuttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? ) ke chan ! sarvottara pratyAkhyAnanA sArA ! (goyamA ! dasa vihe paNNatte) he gautama! sarvottarazu pratyAbhyAnanA hasa prahAra hyA che. (taM jahA ) te ha prakAza yA pramANe - ( aNAgayamaikaMta, koDIsahiya niyaMTiyaM cetra, sAgAramaNAgAraM parimANakaDa niravasesaM ) ( 1 ) anAgata, (2) atiAnta, (3) DoTisahita, (4) niyaMtrita, (4) sAra, (6) anAhAra, (7) hRtapariNAma, (8) nizvazeSa, (sAkeyaMceva addhAe, paccakkhANaM bhave dasahA ) (6) saMta bhane (10) addhA pratyAkhyAna ( desuttaraguNapacccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? ) De lakSnta ! Dezottaragutha atyAcyAnanA nIce pramANe sAta akSara hyA che ! ( goyamA ! ) he gautama! (sattavihe paNNatte - taM jahA ) dezottara pratyAdhyAnanA nIce prabhASe sAta aAra hyA che - (disiMjaya, upabhIgaparibhogaparimANaM, aNNatthadaMDaveramaNa, prakAra kahyA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 bhagavatIsage sAmAyikam 4, dezAvakAzikam 5, pauSadhopavAsaH 6, atithisaMvibhAgaH 7, apazcimamAraNAntika-saMlekhanAjoSaNA''rAdhanatA // sU. 2 // _____TIkA-pratyAkhyAnAdhikArAt tadbhedAn pratipAdayati-'kaivihe NaM bhaMte !' ityAdi / kaivihe gaM bhaMte ! paccakkhANe paNNatte ? ' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! katividhaM khalu pratyAkhyAnaM prAptam ? bhagavAnAha-'duvihe paccakkhANe paNNatte' he gautama ! dvividhaM pratyAkhyAnaM prajJaptam, 'tadevAha-taM jahA' tadyathA mUlaguNapaccakkhANe ya, uttaraguNapaccakkhANe ya' mUlaguNapratyAkhyAnaM ca, mUla. sAmAiyaM 4 desAvagAsiyaM 5, posahovavAso 6, atihisaMvibhAgo7 apacchimamAraNaMtiya saMlehaNA jhUsaNA''rAhaNayA) digbata 1, upabhogaparibhoga parimANa 2, anarthadaNDaviramaNa 3, sAmAyika 4, dezAvakAzika 5, pauSadhopavAsa 6 atithisaMvibhAga 7 aura apazcima mAraNAntika-saMlekhanA joSaNA''rAdhanatA / TIkA-pratyAkhyAna kA adhikAra cala rahA hai, isaliye sUtrakAra ne isa sUtra dvArA usake bhedoM kA pratipAdana kiyA hai-- isa bAta ko gautamane prabhu se isa prakArase pUchA hai ki 'kaiviheNaM bhaMte ! paccakkhANe paNNatte' he bhadanta ! pratyAkhyAna kitane prakArakA kahA gayA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA ! he gautama ! 'duvihe paccakkhANe paNNatte' pratyAkhyAna do prakArakA kahA gayA hai / (taM jahA) ve usake do prakAra isa taraha se hai (mUlaguNapaccakkhANe ya, uttaraguNa paccakkhANeya' eka mUlaguNapratyAkhyAna aura dUsarA uttaraguNa sAmAiyaM, desAvagAsiyaM, posahovavAso, atihiMsaMvibhAgo, acchimamAraNaMtiya saMlehaNA jhUsaNA''rAhaNayA) (1) himavata, (2) pAsaparikSA paribhASA, (3) bhanaya vimA , (4) sAmAyi:, (5) sApazi , (9) poSadhopavAsa, (7) matithi saMvibhAga ane apazcima mAraNatika-saMlekhanA jeSaNuM ArAdhanatA. TIkAtha- pratyAkhyAnanuM vakatavya cAlI rahyuM che. tethI sUtrakAre A sUtradhArA pratyAkhyAnanA bhedanuM pratipAdana karyuM che- A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune mA prabhA prazna pUche che- 'kaiviheNaM bhaMte ! paccakkhANe paNNate ? he bharatI pratyAkhyAna keTalA prakAranA hoya che? tene javAba ApatA mahAvIra prabhu 4De che- 'duvihe paccakkhANe paNNatte' 3 gautama! pratyAbhyAnanA re 42 4vA che, 'taM jahA' te ase naye pramANe cha- 'mUlaguNapaccakkhANe ya, uttaraguNa paccaka zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.2 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 369 muNA: cAritrakalpagRkSasya mUlakalyA guNA:=prANAtipAtaviramaNAdayaH paJca, tad viSaye pratyAkhyAna-niravadyapravRttipUrvaka sAvadhapravRtteH pariharaNam, uttaraguNapratyAkhyAnaM-ca uttaraguNA mUlaguNApekSayA uttarabhUtA guNA vRkSasya zAkhA iva piNDa vizuddhayAdayaH, tadviSaye pratyAkhyAnaM sAvadhapravRttipariharaNam / gautamaH pRcchati'mUlaguNapaccakkhANe gaMbhaMte ! kaivihe paNNatte ? mUlaguNapratyAkhyAnaM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA ! duvihe paNNatte ' he gautama ! mUlaguNapratyAkhyAna dvividhaM prajJaptam, 'taM jahAM-tadyathA-'savamUlaguNapaccakkhANe ya, desamUlaguNapaccakkhANe ya'-'sarvamUlaguNapratyAkhyAnaM ca, tattu vakSyamANasarvaprANAtipratyAkhyAna cAritrarUpa kalpavRkSake mUlatulya prANAtipAta viramaNa Adi guNa haiM so ye pAMca hote haiM inake viSayameM pratyAkhyAna niravadyapravRtti pUrvaka sAvadhapravRttikA tyAga karamA isakA nAma mUlaguNa pratyAkhyAna hai tathA mUlaguNoMkI apekSA uttarabhUta guNavRkSakIzAkhA AdikI taraha piNDavizuddhi Adi haiM so inake viSayameM pratyAkhyAna karanA arthAt sAvadyapravRttikA parityAga karanA yaha uttaraguNapratyAkhyAna hai| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'mUlaguNapaccakhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! mUlaguNapratyAkhyAna kitane prakArakA kahA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'duvihepaNNatte' do prakArakA kahA gayA hai / 'taM jahA' jo isa prakArase haiM 'savvamUlaguNapaccakkhANe ya, desamUlaguNapaccakkhANe ya' eka sarvamUlakhANe ya' (1) bhUlaguNa pratyAbhyAna mane (2) uttarazu pratyAbhyAna. prAtipAta viramaNa Adi pAMca mULaguNane cAritrarUpa kalpavRkSanA mULa samAna kahyA che. temanA viSenA pratyAkhyAna-niravagha pravRttipUrvaka (doSarahita pravRttipUrvaka) sAvadya (doSayukata) pravRttine tyAga karo, tenuM nAma ja mUlaguNa pratyAkhyAna che. prANAtipAta viramaNa Adine cAritrarUpa kalpavRkSanA mULasamAna gaNavAmAM Ave te piMDavizuddhi Adine cAritrarUpa kalpavRkSanI zAkhA samAna gaNI zakAya che. te te piMDa vizuddhi AdirUpa uttaraguNanA viSayamAM je pratyAkhyAna karavAmAM Ave che - je sAvadha pravRttine parityAga karavAmAM Ave che, tene uttaraguNa pratyAkhyAna kahe che. va gautama svAmI sevA prazna pUche che - 'mUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kAvihe paNNate ? 8 mahanta ! bhUtaguSya pratyAbhyAnanA TasA 42 hA cha ? ___uttara- 'gauyamA! gautama! 'duvihe paNNase' bhUta pratyAbhyAnanA meM 2 4Ache, 'taMjahA' te me / mA pramANe cha- 'savamUlaguNapaccakkhANe ya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 bhagavatI sUtre pAtaviramANA disarva parigrahaviramaNAntapaJcamahAvatarUpaM vijJeyam, dezamUlaguNapratyAkhyAnaM ca tacca vakSyamANasthUlaprANAtipAtaviramaNAdisthUlaparigrahaviramaNAntaM paJcANutratarUpaM bodhyam, tatra sAdhUnAM sarvamUlaguNapratyAkhyAnaM, zrAvakANAM tu deza mUlaguNapratyAkhyAnamavaseyam / gautamaH pRcchati - 'santramUlaguNa paccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?' he bhadanta ! sarva mUlaguNapratyAkhyAnaM mahAtrataM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA ! paMcavihe paNNatte' he gautama ! sarva mUlaguNa pratyAkhyAnaM paJcavidhaM prajJaptam, 'taM jahA ' tadyathA - 'saccAo pANAguNapratyAkhyAna aura dUsarA deza mUlaguNapratyAkhyAna sarvamUlaguNapratyAkhyAna meM sarva prakAra se sarva prANAtipAtakA yAvat sarvaparigrahakA tyAga ho jAtA hai so yaha pAMca mahAvratarUpa kahA gayA hai / desamUlaguNa paccakkhANeya' eka sarva mUlaguNapratyAkhyAna aura dUsarA deza mUlaguNapratyAkhyAna meM sarva prakAra se sarva prANAtipAta kA yAvat sarvaparigraha kA tyAga ho jAtA hai- so yaha pAMca mahAvratarUpa kahA gayA hai / dezamUlaguNa pratyAkhyAna meM sthUla prANAtipAta Adi kA tyAga hotA hai so yaha pA~ca aNuvrata rUpa kahA gayA hai / sAdhuoM ke sarvamUlaguNapratyAkhyAna hotA hai aura zrAvakoM ke dezamUlaguNapratyAkhyAna hotA hai / gautamasvAmI aba prabhu se isI bAta ko pUchate haiM ki'savvamUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kahavihe paNNatte' he bhadanta ! mahAvratarUpa sarvamUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM- 'goyamA' he gautama! 'paMcavihe paNNatte' mahAvratarUpa sarvamUlaguNapratyAkhyAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai- 'taM desamUlaguNapaccakkhANe ya' (1) sarva bhUtaguNu atyAdhyAna, ane (2) dezabhUlaguSTa pratyAkhyAna. sarva prakAranA prANAtipAtanA tyAga. Adi rUpa je pAM; mahAtrA che, temane sarvamULaguNa pratyAkhyAnarUpa mAnavAmAM Ave che. dezabhUlaguNa pratyAkhyAnamAM skUla prANAtipAta viramaNu Adi pAMca aNuvratane gaNavAmAM Ave che. sAdhuo dvArA sa mUlaguNu pratyAkhyAna thAya che ane zrAvakaiA dvArA dezabhUlaguNa pratyAkhyAna thAya che. eTale ke sAdhune mATe pAMca mahAvratA ane zrAvakA mATe pAMca aNuvratAnuM pAlana Avazyaka bhAgAma che. gautama svAmIno ana- 'savvamUlaguNapaccakkhANe NaM bhate ! kai vihe paNNatte ?' he ahanta ! mahAvratasya sarvabhUsaguSNu pratyAbhyAnanA DeTA prakAra bAche ? uttara- 'goyamA !' he gautama 'paMcavihe paNNatte' mahAvratakSya sarvabhUtazuzrUSu pratyAkhyAnanA cAMtha prahAra aAhe. 'taMjahA' te aAza mA prabhAche zrI bhagavatI sUtra : pa Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 na.2 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 371 ivAyAo veramaNaM, jAva-savvAoM pariggahAo veramaNaM' sarvasmAt sUkSmabAdara rUpAt mANAtipAtAt jIva hiMsAlakSaNAt karaNatrayayogatrayapUrva kaM viramaNam viratiH nivRttiH yAvat-sarvasmAt mRSAvAdAt viramaNam, sarvasmAd adattAdAnAd vira. maNam, sarvasmAt maithunAd viramaNam, sarvasmAt parigrahAd viramaNam, etat pazcamahAvratarUpaM sarva mUlaguNapratyAkhyAnam / gautamaH pRcchati-'desamUlaguNapaccakakhANeNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte?' he bhadanta ! dezamUlaguNapratyAkhyAnaM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMcavihe paNNatte' he gautama ! dezajahA' jo isa prakAra se hai-'savvAo pANAivAyAo veramaNaM jAva savvAo pariggahAo veramaNaM' samasta-sUkSma aura bAdara jIvoM ke hiMsA rUpa prANAtipAta se karaNatraya-kRta, kArita aura anumodanA evaM mana vacana kAyarUpa yogatraya ko lekara nivRtti honA yAvatsamasta mRSAvAda se nivRtti honA, samasta adattAdAna se nivRtti honA, samasta maithuna se nivRtti honA evaM samasta parigraha se nivRtti honA, arthAt hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pAMca pApoM kA nau koTi se sarvathA tyAga karanA. so isa prakAra kA yaha tyAga pAMcamahAvratarUpa kahA gayA hai aura yahI sarvamUlaguNapratyAkhyAna hai / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'desamUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! dezamUlaguNapratyAkhyAna kitane prakArakA kahA gayA hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' ___ 'savvAo pANAivAyAo veramaNaM jAba savvAo pariggahAo veramaNaM' (1) samasta prANAtipAtathI virakata thavuM eTale ke sUkSama ane bAdara (sthala) jIvonI hiMsArUpa prANAtipAtane traNa karaNa ane traNa veganI apekSAe parityAga kare. (kRta, kArita ane anumodanArUpa traNa karaNa kahyA che, ane manayoga, vacanaga ane kAyAgarUpa traNa vega kahyA che. eTale ke mana, vacana ane kAyAthI hiMsA karavI nahIM, karAvavI nahIM ane anumodanA karavI nahIM, e prakAranuM vrata. (2) samasta mRSAvAdathI nivRtta thavuM, (3) samasta adattAdAnathI nivRtta thavuM. (4) samasta maithunathI nivRtta thavuM, (5) samasta parigrahathI nivRtta thavuM. eTale ke hiMsA, asatya, cirI abrahma ane parigraha, A pAMce pApane nava keTie sarvathA tyAga karavo. A prakAranA tyAgane pAMca mahAvratarUpe gaNavAmAM Ave che, ane te pAMca mahAvratone ja samUlaguNa pratyAkhyAna kahe che. gautama svAmInaprazna- 'desamUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?? 3 mahanta ! zabhUbaSNu pratyAyAnanA 48mA 2 4yA cha ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 bhagavatIsUne mUlaguNapratyAkhyAna paccavidhaM prajJaptam, 'taM jahA' -tadyathA 'thUlAo pANAivAyAo veramaNaM, jAva-thUlAo pariggahAo veramaNaM' sthUlAt prANAtipAtAd viramaNam, yAvat-sthUlAt mRSAvAdAd viramaNam, sthUlAd AdattAdAnAd viramaNam sthUlAd maithunAd viramaNam, sthUlAt parigrahAd viramaNam / etatpazcANuvratarUpa dezamUlaguNapratyAkhyAnam / gautamaH pRcchati-'uttaraguyapaccakkhANe NaM bhaMte ! kai vihe paNNane ?' he bhadanta ! uttaraguNapratyAkhyAnaM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA ! duvihe paNNace' he gautama ! uttaraguNa pratyAkhyAna dvividhaM prajJaptam,-'taM jahA' tadyathA-'savvuttaraguNapaccakkhANe ya, desuttaraguNapaccakkhANe ya' sarvottaraguNapratyAkhyAnaM ca, dezottaraguNapratyAkhyAnaM ca / gautamaH pRcchati he gautama ! 'paMcavihe paNNatte' pAMca prakArakA kahA gayA hai / 'taMjahA' jaise 'thUlAo pANAivAyAo veramaNaM, jAva thUlAo pariggahAo veramaNaM' sthUla prANAtipAtase jIvahiMsAse viramaNa, yAvat-sthUla mRSAvAdase viramaNa, sthUla adattAdAnase viramaNa, sthUla maithUnase viramaNa, aura sthUla parigrahase viramaNa, yaha pAMca aNuvratarUpa dezamUlaguNapratyAkhyAna kahA hai / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'uttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! uttaraguNa pratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'duvihe paNNatte' uttaraguNapatyAkhyAna do prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise-'savyuttaraguNapaccakkhANe ya, desuttaraguNapaccakkhANe ya' sarvottara guNapratyAkhyAna, dezottara guNa uttara- goyamA! gautama! 'paMcavihe paNNatta-taMjahA' dezabhUtaguNapratyAbhyAnanA 2mA pramANe pAya 2 4tha cha- 'thalAo pANAivAyAo veramaNaM jAya dhulAo pariggahAo veramaNaM' (1) 2thUna prAtipAta (ISI) thA (2bhAra, (2) sthUla mRSAvAdathI viramaNa (3) sthUla adattAvAdathI viramaNa (4) jIla maithunathI viramaNa ane (5) sthala parizraDathI viramaNa. A pAMca aNuvratarUpa dezamUlaguNa pratyAkhyAnane kahyA che. . gautama svAmInA --- 'uttaraguNapaccakkhANeNaM bhaMte ! kaivihe paNNate?' 3 mahanta ! uttarazue pratyAbhyAnanA 80 2 4aa cha ? uttara- 'goyamA!" 3 gautama ! 'duvihe paNNatte uttaguNa pratyAbhyAnanA me 2 cha, 'taMjahA, Rai 'savvuttaraguNapaccakkhANe ya, desuparaguNapaccakkhANe ya(1) sarvottarazudhu pratyAkhyAna ane (2) dettaraguNa pratyAkhyAna. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.2 sa.2 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 373 'sacuttaraguNapaccakkhANe Ne bhaMte ! kAvihe paNNatte ?' he bhadanta ! sarvottaraguNapatyAkhyAna khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha- goyamA ! dasavihe paNNatte' he gautama ! sarvottaraguNapratyAkhyAna dazavidha prajJaptam, 'taM jahA'. tadyathA, tadeva sArdhagAthayA darzayati-'aNAgaya' ityAdi 'aNAgaya-maikaMtaM, koDIsahiyaM niyaMThiyaM ceva, sAgAra-maNAgAraM parimANakaDaM niravasesaM // 1 // sAkeyaM caiva addhA, paccakkhANaM bhave dasahA " tadyathA-anAgatam 1, atikrAntam 2, koTisahitam 3, niyantritam 4, sAkAram 5, annAkAram 6, parimANakRtam 7, niravazeSam 8, saGketam 9, caiva, addhA 10, pratyAkhyAnaM bhavet dazadhA, tatra 1-yattapaH AgAmikAle kartavyaM vartate, tad yadi pUrvameva kriyate tadA tadeva tapaH anAgatapadeno. pratyAkhyAna / 'savyottaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' sarvottara guNapatyAkhyAna he bhadanta ! kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki 'goyamA he gautama ! 'dasavihe paNNatte' sarvAttaraguNapratyAkhyAna daza prakAra kA kahA gayA hai| 'taM jahA' jaise-'aNAgayamahakkaMtaM, koDIsahiyaM niyaMTiyaM ceva, ityAdi anAgata 1, atikrAntara, koTisahita 3, niyantrita 4, sAkAra5, anAkAra6, parimANakRta7, niravazeSa8, saMketa9, addhA10,pratyAkhyAna ye sarvottaraguNapratyAkhyAna ke daza bheda haiM-inameM jo tapa AgAmIkAla meM karane yogya ho vaha yadi pahile hI kara liyA jAtA hai to aisA vaha tapa anAgata tapa kahA gayA hai-jaise- paryuSaNa parva Ane gautama pAmIna *-- 'savvottaraguNa paccakkhANa NaM bhaMte kavihe paNNate?' bhadanta ! sarvaguNa pratyAkhyAnanA keTalA prakAra kahyA che? ___uttara- 'dasavihe paNNate-taMjahA-' 3 goct ! sattiya pratyAbhyAnanA nAye prabhArI isa prA2 vA cha- 'aNAgayamakataM, tyA (1) sanAta, (2) atisird(3) siDita, (4) niyanita, (5) sA2 (6) manA42, (7) parimANa ta, (8) niravazeSa, () sata bhane (10) addhamayAna. A rIte sattaraguNa, pratyAkhyAnanA dasa prakAra che. "anAgata tapa" no artha nIce pramANe thAya che. je tapa AgAmIkaLe (bhaviSyamAM keI kALe) karavA gya heya, te je pahelAM ja karI levAmAM Ave te evA tapane anAgata tapa kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 bhagavatIsUtre cyate, yathA AgAmiparyuSaNAparvasu gurvA divaiyAvasyakaraNadvArA tapazcaraNe antarAyaM saMbhAvyaM prathamameva tattapasaH karaNam uktazca- "hohI pajjosavaNA, mama ya tayA aMtarAiyaM hojA / guruveyAvacceNaM, tavassi gelanayAe vA // 1 // so dAi tavIkammaM paDivajjai taM aNAgAe kAle / eyaM paccakkhANaM aNAgayaM hoi nAyavyaM" // 2 // chAyA- bhaviSyati paryuSaNA mama ca tadA''ntarAyikaM bhaviSyati / guroH vaiyAkRtyena tapasvino (mama) glAnatayA vA // 1 // sa tadA tapaHkarma pratipadyate tada anAgate kAle / etatpratyAkhyAnamanAgataM bhavati jJAtavyam // 2 // iti prathamo bhedH||1|| evaM yattapaH pUrva kartavyamAsIt taccet pazcAt kriyate tadA tadeva tapaH atikrAntamucyate yathA-vyatItapayuSaNAdiparvesu AcAryAdivaiyAvRtyakaraNena tapo nAcaritamiti vicArya pazcAt kriyate, vAlA hai-usa samaya guru Adi kI vaiyAvRtti karane meM lagajAne ke kAraNa tapazcaraNa karane meM mujhe bAdhA Ane kI saMbhAvanA haiisaliye isa tapa ko pahile hI kara lenA cAhiye-aise abhiprAya se tapako pahile hI kara lenA-so yaha anAgata tapa hai / so hI kahA haihohIpajjo savaNA ityAdi pUrva meM karane yogya jo tapa hai vaha yadi bAda meM kiyA jAtA hai to aisA vaha tapa atikrAnta tapa kahalAtA haijaise-paryuSaNa parva meM gurvAdika kI sevA karane ke kAraNa maine tapa nahIM kiyA hai-aisA vicAra karake pIche tapa karanA sI aisA tapa atikrAnta tapa kahA gayA hai kahA bhI hai-pajjosavANa e 'ityAdi' eka tapa jisa dina pUrA hotA hai usI dina dUsare tapazcaraNa kA prArambha kara denA, isase pratyAkhyAna kI jemake amuka tapa paryuSaNamAM karavA yogya che. have kaI zramaNa e vicAra kare keparyuSaNamAM guru AdinI vaiyAvRtti karavI paDaze, ane te kAraNe tapa karavAmAM muzkelI paDaze. A prakArane vicAra karIne je te zramaNa payuMSaNamAMkaravA yogya tapazcaraNane paryuSaNa paDasair Nse che. to tenAta tapane manAta ta5' cha. hohIpajjosavaNA ItyAdi pahelAM karavA yogya je tapa che, tene pahelAM karavAne badale samaya pasAra thaI gayA pachI karavAmAM Ave, te te tapane "atikAnta tapa" kahe che. jemake keI zramaNa e vicAra kare ke paryuSaNa parvamAM guru AdinI sevA karavAnA kAmamAM paDI javAthI te sama karavA lAyaka tapa mArAthI karI zakAyuM nathI, te pAchaLathI te vrata te zramaNa karI nAkhe che, tavA prA2nA tapane mantita5' 4 cha. 4hyu 54 -'pajjosavANae' tyA eka tapa je divase pUruM thAya e ja divase bIjA tapane prAraMbha karavAthI pratyAkhyAnanI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.2 pratyAyakhyAnasvarUpanirUpaNam 375 uktaJca- "pajjosavANae tavaM, jo khalu na karei kaarnnjjaae| guruveyAvacce NaM tavassi gelanayAe vA // 1 // so dAi tavokammaM, paDivajjai taM aicchie kAle / eyaM paccakkhANaM aikvaMtaM hoi nAyavyaM // 2 // " chAyA- paryuSaNAyAM (yaH khalu) tapo na karoti kAraNajAte / guruvaiyAvRtyena tapasvino gnAnatayA vA // 1 // sa tadA tapaHkarma patipadyate tadatIte kAle / etatpatyAkhyAnamatikrAntaM bhavati jJAtavyam // 2 // iti dvitIyo bhedH| ekaM tapaH yasminneva divase pUrNa bhavati, tasminneva divase dvitIyatapazcaraNam iti rItyA pratyAkhyAnasyAdyantakoTayormelanaM koTisahitaM tapa ucyate / athavA-yAdRzameva tapaH prathamadine Adau kriyate tAdRzameva tapaH antime divase'pi kriyate madhye tu nAnAprakArakaM tapaH kriyate tadA koTisahitaM kthyte| uktazca- "paThavaNao u divaso, paJcakkhANamsa niTThavaNao ya / jahiyaM samiti dunni u, taM bhannai koDisahiyaM tu" // 1 // chAyA- prasthApanakastu divasaH, pratyAkhyAnasya niSThApanakazca (divse)| dvAvapi yatra samitastad bhaNyate koTi sahitaM tu||1|| iti tRtIyo bhedaH // 3 // evaM niyamitadivase glAnatvAdhantarAyasadbhAve'pi pUrvanirNItaM yat Adi aura anta kI koTi kA milAna ho jAne ke kAraNa aisA tapa koTi sahita tapa kahA gayA hai athavA- prathama dina jo tapa saba se pahile kiyA gayA hai aisA hI tapa antima divasa meM bhI karanA bIca meM nAnAprakAra ke aura bhI tapa karate rahanA so aisA tapa koTisahita tapa kahalAtA hai| kahA bhI hai-"paTTavaNao u divaso" ityAdi jo tapa niyamita dina meM karane ke liye nirNIta kiyA jA cukA ho vaha tapa usa dina cAhe glAnAdi avasthArUpa antarAya bhale hI Adi ane antanI keTinuM milana thaI jAya che, te kAraNe evA tapane "kaTisahita taya kahe che. athavA pahele divase je tapa sauthI pahelAM karyuM hoya evuM ja tapa chele divase paNa karavuM-vacagALAnA samayamAM bIjA vividha tapa karyo karavAM, te te prakAranA tapane 'siDita ta5' 4 che. yu 54 cha -'paTavaNao udivaso' yA je tapa amuka cokkasa divase karavAno nirNaya karyo hoya. paNa e ja divase bImArI Adi ke antarAya AvI paDe, te paNa e divase ja te tapa karavAmAM Ave zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 376 bhagavatImane tapaH avazyameva kriyate tat niyantritaM-nitarAM yantritaM baddhaM vyavasthitaM niyantritamucyate, uktazca- "mAse mAse ya tavo, amugo amuge divase ya evio| haTeNa gilANeNa va, kAyavo jAva UsAso // 1 // erya paccakvANaM, niyaMTiyaM dhIrapurisapaNNatte, jaM giNhaMta'NagArA, aNissiyappA apaDibaddhA" // 2 // chAyA- mAse mAse tapo'mukamamukasmin divase iyat / hRSTena vA glAnena cA, kartavya yAvapracchAsam // 1 // etatmatyAkhyAnaM niyantrinaM dhIrapuruSamajJaptam / yadgRhNantyanagArA anizritAtmAno'matibaddhAH // 2 // iti caturthoM medaH // 4 // sAkArad-Akriyante Akalpyante'bhiprataM manovikalpitaM vastu ebhiH evaM vA iti-AkArAH pratyAkhyAnApavAdahetavaH mahattarA'nAbhogasahasAkArarUpAH, taiH saha vartate iti sAkAraM, mahattarAkArAdipratyAkhyAnApavAdapUrvakaM kriyamANaM tapaH sAkAramucyate / atrAnAkAre'pi-anAbhoga sahasAkArau tu uccArayitavyAveva, anyathA kAvThAgulyAdemukhe prakSepaNe pratyAkhyAnabhaGgasaMbhavAt iti paJcamo bhedaH // 5 // A jAve taba bhI karanA isakA nAma niyaMtrita tapa hai| jo amuka dina karane ke liye yantrita-baddha ho cukA hotA hai vaha niyantrita kahalAtA hai| kahA bhI hai-"mAse mAse ya tavo" ityAdi isa prakAra kA yaha caturtha bheda hai / mahattarAnAbhogasahasAkArarUpa jo pratyAkhyAna ke apavAda ke hetu haiM ina hetuoM ke jo tapa kiyA jAtA hai yaha sAkAra tapa hai| tAtparya yaha hai ki mahattarAkArAdika jo haiM ve tapa ke apavAda haiM-ina apavAdoM sahita jo tapa karane meM AtA hai vaha tapa sAkAra tapa hai| mahattarAkArAdi AkAra ke vinA jo SaSThabhaktAdi tapa kiyA jAtA hai vaha nirAkAra te te tapane niyaMtrita tapa kahe che, je tapa karavAne amuka divasa nakakI thaI gaye hiya che evA tapane niyaMtrita tapa" kahe che. "mahattarAnA bhaMga sahasAkArarUpa" je pratyAkhyAnamAM apavAdanA hetuo (kAraNe) che, te apavAdanA hetuo sAthe je tapa karavAmAM Ave che, evA tapane sAkAra tapa kahe che. A kathananuM tAtparya e che ke apavAdo sahita je tapa karavAmAM Ave che te tapane "sAkAra tapa' kahe che. koIpaNa prakAranA apavAdo rAkhyA vinA chaThTha, AThama Adi je tapa karavAmAM Ave che, tene nirAkAra tapa kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.2 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 377 avidhamAnA AkArA mahattarAkArAdayo vicchimaprayojanatvAt pratipatturyasmin tat anAkAram mahattarAkArAdhAkArAdirahitaM tapaH SaSTha bhaktAdikam iti SaSTho bhedaH // 6 // yugapadeva ekavAraM pAtrapatitAnnAdilakSaNa ityAdibhiH parimANaM kRtaM yasmin tat parimANakRtaM tapa ucyate, tathAcoktam "dattIhi va kavalehi va, gharehiM bhikkhAhiM ahava davvehiM / jo bhattapariccAyaM, karei parimANakaDameya" // 11 // chAyA- dattibhirvA kavalairyA, gRhai bhikSAbhirathavA drvyaiH| yo bhaktaparityAgaM, karoti parimANakRtametat // 1 // iti saptamo bhedaH caturvidhAhAraparityAgakaraNalakSaNaM samagrAzanAdiviSaya niravazeSa tapa ucyate, taduktam "savvaM asaNaM savvaM, ca pANagaM sabakhajjapejavihi, pariharai savvabhAvA, eyaM bhaNiyaM niravasesaM" // 1 // chAyA- sarvamazanaM sarva ca pAnakaM sarva-khAdya-peya-vidhim / pariharati sarvabhAvAt etad bhaNitaM niravazeSam // 1 // saGketaH cihaM, tadyuktatvAt amaSThamuSTayAdi saGketaM, tatsaGketapUrvakaM tapaH saGkettaM tapa ucyate, ityaSTamo bhedaH / tapa hai| pAtra meM jo annAdika vastu eka bAra meM eka sAtha jitanI bhI paDa jAvegI utanI hI maiM apane upayoga meM lAU~gA isa taraha kA parimANa jisa tapa meM kiyA jAtA hai vaha parimANakRta tapa hai| hI kahA hai- 'dattIhi va kavalehiva ityaadi| jisa tapa meM cAroM prakAra ke AhAra kA parityAga kiyA jAtA hai vaha tapa niravazeSa tapa hai| kahA bhI hai-'savvaM asaNaM' ityAdi pAtramAM ekI sAthe jeTalI annAdika vastu paDaze, eTalI ja vastune huM mArA AhAra tarIke vAparIza', A prakAranuM parimANa (pramANa) je tapamAM nakkI karavAmAM Ave che, evA tapane "parimANakRta tapa" kahe che. dhuM para cha- "dattIhivakavaThehiva' tyAho ta5mA thAre 42 ISRne parityAga 42vAmAM Ave cha, tapane niravazeSa' ta5 4 (r). yu pAra cha- 'savvaM asaNaM' ityAdi aMguSTa, muSTi Adi saMketapUrvaka je tapa karavAmAM Ave che, te tapane "saMketa ta5' 49 che. 'mA' mo . yu cha :- addhApaccakkhANaM, tyAdi zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 bhagavatImUne uktaJca "aMguTha-muhigaMThI-gharase ussAsa-thibuga-joikkhe / bhaNiya sakeyameyaM, dhIrehiM aNataNANIhiM" // 1 // chAyA- aGguSTha-muSTi-granthi-gRha-svedocchAsastiyuka-jyotiSkAna (Azritya) bhaNitaM saGketametad dhIrairanantajJAnibhiH 1 // iti navamo bhedaH addhAkam-addhA kAlaH,tadyuktam-addhAkaM tapaH namaskArapauruSyAdidaza vidhakAlaparimANapUrvakaM kRtaM tapaH addhAkaM tapa ucyate / uktaMca- "addhApaccakkhANaM, jaM taM kAlappamANacheeNaM / purimaddha-porasIhi, muhutta-mAsaddha-mAsehi" // 1 // chAyA- addhApatyAkhyAnaM yattatkAlapramANacchedena / purimArddha-pauruSIbhi, muhUrta-mAsArddha mAsaH" // 1 // iti dazamo bhedaH evaM rItyA pratyAkhyAnaM sarvottaraguNe pratyAkhyAnaM dazavidhaM bhaNitaMkathitam // atha-dezottaraguNapatyAkhyAnabhedaM gautamaH pRcchati-'demuttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatne ?' he bhadanta ! dezotsaraguNapratyAkhyAnaM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA ! sattavihe paNNatte' he gautama! dezottaraguNa aGguSTha muSTayAdi saGketapUrvaka jo tapa karane meM AtA hai vaha tapa saGketatapa kahA gayA hai| kahA bhI hai- 'aMguThTha muTTha gaMThI' ityAdi _addhA nAma kAla kA hai, isa kAla se yukta jo tapa kiyA jAtA hai vaha addhAkatapa hai| tAtparya yaha hai ki namaskAra, pauruSI Adika jo tapa haiM ve dazavidha kAla ke parimANapUrvaka kiye jAte haiM isaliye ye addhAkatapa haiN| kahA bhI hai-'addhA pacakkhANaM ityAdi .. yahAM dazavAM bheda hai isa taraha se daza prakAra kA yaha sarvottaraguNapratyAkhyAna kahA gayA hai| aba gautama svAmI prabhu se dezottaraguNapratyAkhyAna ke bhedoM ko pUchate haiM-'desuttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! dezottaraguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara meM prabhu kaLathI kata je tapa karavAmAM Ave che tene "addhA tapa kahe che. A kathananuM tAtparya e che namaskAra, pauruSI (pArasI), Adika je tapa che temanuM anuSThAna dezavidhakALanA pariNAmapUrvaka karavAmAM Ave che, te kAraNe evA tapane "addhAka tapa kahe che. | sarvottara guNupratyAkhyAnanA 10 bheda ane temanuM spaSTIkaraNa karIne sUtrakAra pratyAkhyAnanA bIjA bhedanuM nirUpaNa kare che gautama svAmInA prazna- 'desuttaraguNapaccavakhANeNaM bhaMte ! kaibihe paNNate?' he bhadanta ! dettara guNapratyAkhyAnanA keTalA prakAra kahyA che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA. za.7. u.2 sU.2 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 379 pratyAkhyAnaM saptavidha prajJaptam, 'taM jahA'-tadyathA-tadidam- 'disivvayaM 1, uvamoga-paribhogaparimANaM 2, aNNattha daMDaveramaNaM 3, sAmAiyaM 4, desAvagAsiyaM 5, posahovacAso 6, atihisaMvibhAgo 7, apacchimamAraNaMtiya-saMlehaNA jhUsaNA''rAhaNaMyA' digvatam 1, upabhogaparimANavatam 2, anarthadaNDaviramaNavratama 3, kahate haiM 'goyamA' hai gautama! 'sattavihe paNNate' sAta prakAra kA kahA gayA hai| 'taM jahA' ve usake sAta prakAra aise hai-'disivyayaM upabhoga paribhoga parimANaM, aNNattha daMDaveramaNaM, sAmAiyaM, desAvakAsiya, peAsahokvAsA, atihisaMvibhAgo, apacciAmamAraNaMtiyasaMlehaNA asaNA rAhaNayA, digvata maryAdA bAMdhakara dizAo meM Ane jAne kA jIvanaparyanta niyama karanA isakA nAma dignata hai| upabhogaparibhogaparimANa-aura upabhoga kI vastuoM kA parimANa karanA isakA nAma upabhoga paribhoga parimANavata hai / ekabAra jo bhogane ma AtA hai usakA nAma bhoga aura jo bAra 2 bhogane meM AtA hai vaha upabhoga hai| jina kAmoM ke karane meM vyartha hI pApo kA baMdha hotA hai vaha anartha daNDa hai isa anartha daNDa se virata hone kA nAma anathe daNDavrata hai| kAlakA abhigraha lekara arthAt amuka samayataka sAvadha pravRtti kA tyAga karake dharma pravRtti meM sthira hone kA abhyAsa karanA isakA nAma sAmAyika hai| sarvadA ke liye dIkSA kA parimANa nizcita uttara- 'goyamA !' gautama ! 'sattavihe paNNata-taMjahA' heAttarazue pratyAkhyAnanA nIce pramANe sAta prakAra kahyA che- 'disivvayaM, uvabhogaparibhogaparimANaM, aNNatthadaMDaveramaNaM, sAmAiya, desAvakAsiyaM, posahovavAso, atihisaM vibhAgo, apaccimamAraNaMtiyasaMlehaNA jhusaNA''rAhaNayA' (1) hinata-hizAsAmA ma120412 42vAnI pana5-tanI bhayahi bAMdhavI. A prakAranA vratane digavrata' kahe che. (2) upabhoga paribhega parimANubhaga ane upabheganI vastuonuM pramANa nakkI karavuM. nakkI karelA pramANe karatAM adhika vastune upayoga na kare, evA vratane "upaga paribhega parimANa vrata kahe che. (ekavAra bhegavavuM eTale bhega ane vAraMvAra bhegavavuM eTale upabhega, evo artha samajavo) (3) je kAma karavAthI vyartha ja pApane baMdha thAya che, evAM kAmane anarthadaMDa kahe che. A anarthadaMDathI nivRtta thavuM tenuM nAma ja "anarthadaMDa vata" che. (4) kALane abhigraha laIne eTale ke amuka samaya sudhI sAvadha pravRttino tyAga karIne dhArmika pravRttimAM sthira thavAno abhyAsa karI tenuM nAma "sAmAyika vrata" che. (5) haMmezane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. magavatIsUtre sAmayikavatam 4, dezAvakAzikavatam 5, pauSadhopavAsavratam 6, atithisaMvibhAga vratam 7, apazcimamAraNAntika-saMThekhanA-jUSaNA-''rAdhanatA ca / tatra na pazcima yasyAH sA apazcimA, sarvAyuSkakSayalakSaNaM maraNamevAnto maraNAntaH, tatra bhavA mAraNAntikI, saMllikhyate kRzIkriyate zarIrakaSAyAdi anayeti saMlekhanA tapovizeSalakSaNA, tasyA joSaNaM sevanaM, tasyArAdhanA=akhaNDakAlakaraNaM tasyA bhAvaH apshcimmaarnnaantik-sNlekhnaa-jossnnaa-''raadhntaa| atra ca kara lene ke bAda bhI usameM se prayojana ke anusAra samayara para kSetra kA parimANa nizcita karake usake bAhara sAvadhakAya se sarvathA nivRtta honA dezaviratibrata hai / aSTamI, caturdazI pUrNimA yA dUsarI koi bhI tithi meM poSadha dhAraNa karake aura saSatarapha kI zarIra vibhUSA kA yAga karake dharma jAgaraNa meM tatpara rahanA poSadhopavAsa vrata hai| nyAya se upArjita aura jo khapa sakeM aisI AhAra pAnI Adi ke yogya vastuoM kA isa rIti se zuddha bhaktibhAva pUrvaka supAtra ko dAna denA jisase ki ubhaya pakSa ko lAbha pahuMce atithi saMvibhAgavata hai| jisake bAda aura koI dUsarI saMlekhanA nahIM hotI hai vaha aMpazcimA saMlekhanA hai yaha maraNakAla meM hI dhAraNa kI jAtI hai ataH yaha mAraNAntika hai kAya aura kaSAya Adi isake dvArA kRza (durbala) kiye jAte haiM isaliye saMlekhanA ko tapa vizeSa meM mATe dizAnuM parimANa nakkI karI lIdhA pachI paNa temAMthI prajana anusAra vakhatevakhata kSetranuM parimANa vadhAre maryAdita karavuM ane te maryAdita kSetranI bahAranA kSetramAM sAvadha kAryathI sarvathA nivRtta thavuM enuM nAma "dezavirati vrata che. (6) AThama, caudaza, pUrNimA ke bIjI kaI paNa tithimAM piSadha dhAraNa karIne badhA prakAranI zarIra vibhUSAne tyAga karIne dharmajAgaraNamAM pravRtta rahevuM tenuM nAma piSadhapavAsa vrata" che. (7) nyAyapUrvaka upArjana karelI ane kalpanIya vastuonuM (AhAra, pAchuM Adinu) bhakitabhAvapUrvaka supAtrane dAna devuM. e dAna evuM hovuM joIe ke dAtAne tathA grahaNa karanArane, ema bannene lAbhadAyI thaI paDe. te A prakAranA vratane atithisaMvibhAga dvata' kahe che. je saMlekhana karyA pachI bIjI kaI paNa saMlekhanA thatI nathI, te saMlekhanAne apazcimI saMlekhanA kahe che. te maraNakALe ja dhAraNa karI zakAya che, tethI tene mAraNAntika kahe che. tenA dvArA kAryo ane kaSAyane kRza karavAmAM Ave che. tethI saMlekhanAne viziSTa tapa tarIke gaNavAmAM Ave che. te saMkhanAne premapUrvaka zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 2.2 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 381 digvatAdayaH samma dezottaraguNAH zrAvakANAM niyamato bhavanti, saMlekhanA tu bhajanayA kadAcid bhavati, AyuSaH parijJAne'vazyaM karaNIyatvAt , kadAcina bhavati akasmAnmaraNe tatkaraNasyAsaMbhavAt / sA ca dezottaraguNavatAM dezottarapraNarUpA, Avazyakatre tathA'bhidhAnAt / sarvottaraguNavatAM sAdhUnAM tu sarvottaraguNarUpA, sAkArAnAkArAdipratyAkhyAnarUpatvAttasyA iti / atra saptadezottaraguNakathane yat saMlekhanApAThaH uktaH tat dezottaraguNavadbhiH zrAvakaiH svAyuSo'nte saMlekhanA'vazyaM vidhAtavyeti jJApanArthamiti / saptasu digvatAdiSu prathamatrayaM guNavratam , antimacatuSTayaM ca zikSAvratamucyate ||s. 2 // parigaNita kiyA gayA hai| ise premapUrvaka-ullAsapUrvaka-dhAraNa kiyA jAtA hai| digvatAdika sAta dezottaraguNa to zrAvakoMke niyama se hI hote haiM, paratu saMlekhanAkI unameM bhajanA hai vaha hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI jaba apanI AyukA parijJAna ho jAve to vaha avazya hI karaNIya hotI hai tathA jaba akasmAt maraNa hotA hai-aisI sthiti meM usakA dhAraNa karanA asaMbhava hai-ataH nahIM bhI hotI hai aisA kahA gayA hai| dezottara-guNavAle zrAvakoM ke vaha dezottara guNarUpa hotI hai aisA kathana AvazyakasUtra meM kahA gayA hai| tathA sarvottara guNavAle sAdhujanoM ke vaha sarvottara guNarUpa hotI hai kyoM ki sAkAra anAkAra pratyAkhyAna rUpa use kahA gayA hai / yahAM-sAta dezottara guNa kathana meM jo saMlekhanAkA pATha kahA gayA hai vaha dezottara guNadhArI zrAvakoM ko vaha saMlekhanA apanI Ayu ke anta meM sAsa dhA25 42vAmA mA che tathA tanI sAthai 'josaNArAhanA' pahanA prayoga karavAmAM AvyuM che. digavratAdika sAta dezettaraguNane sadabhAva zrAvakamAM niyamathI ja hoya che. paNa zrAvakamAM lekhanAne sadbhAva vikalpa kahyo che eTale ke zrAvaka saMkhanA dhAraNa kare che paNa kharA ane nathI paNa karatA. je zrAvakane pitAnA AyunA aMtakALanuM pariNAna thaI jAya to teNe saMlekhanA avazya karavI joIe, paNa je akasamAta maraNa thaI jAya te evI paristhitimAM saMlekhanA dhAraNa karavAnuM asaMbhavita bane che-tethI ja kahyuM che ke "zrAvaka saMlekhanA nathI paNa dhAraNa karatA." dezottaraguNavALA zrAvakemAM te dezottara guNarUpa hoya che, evuM Avazyaka sUtranuM kathana che. tathA sarvottara guNavALA sAdhujanomAM te sarvottara guNarUpa hoya che, kAraNa ke tene sAkArA anAkAra pratyAkhyAnarUpa kahela che. ahIM sAta dezottaraguNanA kathanamAM saMlekhanAno je ullekha karavAmAM AvyA che tenuM kAraNa e che ke "dezettara guNadhArI zrAvakoe pitAnA AyunA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 382 bhagavatIso jIvAdermUlaguNapratyAkhyAnitvavaktavyatA / mUlam-jIvA NaM bhaMte ! ki mUlaguNapaJcakkhANI, uttaraguNapaJcakkhANI, apaJcakkhANI ? goyamA ! mUlaguNapaJcakkhANI vi, uttaraguNapaccakkhANI vi, apaccakkhANI vi| neraiyA NaM bhaMte! kiM mUlaguNapaccakkhANI ? pucchA, goyamA! neraiyA No mUlaguNapaccakkhANI; No uttaraguNapaccavakhANI, apaccakkhANI / evaM jAva-cauridiyA paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya jahA jIvA / vANamaMtara-joisiya-vemANi yA jhaa-neriyaa| eesi NaM bhaMte! jIvANaM mUlaguNapaccakkhANINaM, uttaraguNapaccakkhANINaM; apaccakkhANINaM ya kayare kayarehito jAva-visesAhiyA vA ? goyamA! sabatthovA jIvA mUlaguNapaJcakkhANI, uttaraguNapaJcakkhANI asaMkhejaguNA, apaccakkhANI annNtgunnaa| eesi NaM bhaMte ! paMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ? goyamA ! sabatthovA jIvA paMciMdiyatirikkhajoNiyA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakakhANI asaMkhejaguNA, apaccakkhANI asNkhijgunnaa| eesi NaM bhaMte ! maNussANaM mUlaguNapacakkhANINaM pucchA ? goyamA ! savatthovA maNussA mUla avazya hI dhAraNa karanI cAhiye" isa bAta ko samajhAne ke laye kahA gayA hai| ina sAta dignatAdikoM meM se prathama ke tIna guNavrata, aura antima 4 cAra zikSAvrata kahalAte haiM // 2 // antakALe A saMlekhanA avazya dhAraNa karavI joIe', e vAta pratye sUtrakAra zrAvakenuM dhyAna doravA mAMge che. uparyukata digagratAdika je sAta vrata che temAMnA pahelAM traNane guNavrata kahe che ane chelalA cArane zikSAvrata kahevAmAM Ave che. sU. rA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.2 ma.3 mUlaguNapratyAkhyAnitvanirUpaNam 383 guNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI saMkhenaguNA,apaccakkhANI asNkhejjgunnaa| jIvA NaM bhaMte ! ki sabamUlaguNapaJcakkhANI, desa mUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI ? goyamA jIvA savvamUlaguNapaJcakkhANI, desamUlaguNapaJcakkhANI, apaccakkhANI vi| neraiyANaM pucchA ? goyamA ! neraiyA NA savamUlaguNapaccakkhANI, No desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI / evaM jAva-cauriM diyA / paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ? goyamA ! paMciMdiyatirikkhajoNiyA No sabamUlaguNapaccakavANI, desamUlaguNapaccakkhANI vi, apaccakkhANI vi / maNussA jahA jIvA / vANamaMtara-joisiya--vemANiyA jahA neriyaa| eesiNaM bhaMte ! jIvANaM sabamUlaguNapaccakkhANINaM, desamUlaguNapaccakkhANINaM, apaccakvANINaM ya kayare kayarehiMto jAva-visesAhiyA vA ? goyamA ! savatthovA jIvA sabamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI asaMkhejjaguNA, apaccakkhANI aNaMtaguNA / evaM appAbahugANi tinni vi jahA paDhamillae daMDae, NavaraM savattho vA paMciditirikkhajoNiyA desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI asNkhejgunnaa| jIvA NaM bhaMte! kiM savvuttaraguNapaJcakkhANI, desuttaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI ? goyamA ! jIvA savvuttaraguNapaccakkhANI vi, tiSiNa vi / paMcidiyatirikkha joNiyA maNussA ya evaM ceva / sesA apaccakkhANI, jaavyemaanniyaa| eesiNaM, bhaMte ! jIyANaM savvuttaraguNapaccakkhANI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 bhagavatIsUtre f0 ? appAbahugANi tini vi, jahA paDhame daMDage jaavmnnussaannN| // sU0 3 // __chAyA-jIvAH khalu bhadanta ! kiM mUlaguNa pratyAkhyAninaH, uttaraguNapatyAkhyAninaH, apratyAkhyAninaH? gautama ! jIvAH khalu mUlaguNapratyAkhyAnino'pi uttaraguNapatyAkhyAnino'pi, apatyAkhyAnino'pi / nairayikAH khalu bhadanta ! kiM mUlaguNapratyAkhyAninaH ?-pRcchA, gautama ! nairayikA no mUlaguNapratyAkhyAninaH, no uttaraguNapratyAkhyAninaH, aprtyaakhyaaninH| evaM yAvat jIvAdikAM meM mUlaguNa pratyAkhyAnitva vaktavyatA'jIvANaM bhaMte' ityaadi| sUtrArtha-(jIvANaM bhaMte / kiM mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI) he bhadanta ! jIva kyA mUlaguNapratyAkhyAnI hai, yA uttaraguNapratyAkhyAnI hai, yA apratyAkhyAnI hai ? (goyamA) he gautama ! (mUlaguNapaccakkhANI vi, uttaraguNapaccakkhANI vi, apaccakkhANI vi) jIva mUlaguNapatyAkhyAnI bhI hai, uttaraguNamatyAkhyAnI bhI hai aura apratyAkhyAnI bhI hai / (neraiyANaM bhaMte kiM mUlaguNapaccakkhANI, pucchA) he bhadanta ! nArakajIva kyA mUlaguNapratyAkhyAnI hai ? aisA prazna (goyamA) he gautama ! (neraDyA No mUlaguNapaccakkhANI, No uttaraguNapaccakkhANI apaccakkhANI) nArakajIva na mUlaguNamatyAkhyAnI haiM, na uttaraguNapratyAkhyAnI haiM kintu apratyAkhyAnI haiM / (evaM jIvAdikamAM mUlaguNa pratyAkhyAnitva vaktavyatA'jiivaa NaM bhaMte !' tyAsUtrAtha-(jIvA NaM bhaMte ! kiM mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI apaccakkhANI?) le 16-! 75 zubhRguNa pratyAbhyAnI DAya cha, / uttarazura pratyAbhyAnI DAya che, pratyAbhyAnI DAya cha ? (goyamA ! mUlaguNapaccakkhANI, vi, uttaraguNa paccakkhANI vi, apaccakravANI vi) gautama ! 75 bhuumpratyAkhyAnI paNa hoya che. uttaraguNa pratyAkhyAnI paNa hoya che ane apratyAkhyAnI paNa hoya che. (neraiyANaM bhaMte! kiM mUlaguNa paccakkhANI, pucchA) 3 mahanta ! nA24 jIva zuM mUlaguNa pratyAkhyAnI heya che, ke uttaraguNa pratyAkhyAnI hoya che, ke apratyAkhyAnI DAya cha ? (goyamA! neraiyA No mUlaguNapaccakkhANI, No uttaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI) gautama ! naa2| bhUbasUpratyAyanI 5 nayI, uttarapratyAbhyAnI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 prameyacandrikATIkA za. 7 u. 2 sU. 3 jIvAderpratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam caturindriyAH / paJcendriyatiryagyonikA, manuSyAzca yathA jIvAH / vAnavyantara-jyotiSika-vaimAnikA yathA nairayikAH / eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM mUlaguNapratyAkhyAninAm, uttaraguNapratyAkhyAninAm, apratyAkhyAninAM ca katare katarebhyo yAvat-vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAHjIvAH mUlaguNapratyAkhyAninaH, uttaraguNapratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH, apratyAkhyA jAva cauriMdiyA paMcidiyA tirikkhajoNiyA maNussA ya jahA jIvA, vANamaMtarajoisiya- vemANiyA jahA neraiyA) isI taraha se cauindriya jIvoMko jAnanA cAhiye | paMcendriya tiryaca aura manuSya jisa prakAra se jIva kahe gaye haiM usI prakAra se jAnanA cAhiye / vAnavyantara, jyotiSka, aura vaimAnika deva nArakajIvoMkI tarahase jAnanA cAhiye / (eesi NaM bhaMte! jovANaM mUlaguNapaccakkhANI NaM, uttaraguNapaccakkhANI NaM, apaccakkhANI NaM kayare kayare hiMto jAva visesAhiyA yA ) he bhadanta ! mUlaguNapratyAkhyAnI, uttaraguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna jIva kisa jIvakI apekSA yAvat vizeSAdhika hai ? (goyamA) he gautama! (savvatthovA jIvA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI asaMkhejjaguNA, apaccakkhANI anaMtaguNA ) sabase kama mUlaguNapratyAkhyAnI jIva haiM, uttaraguNapratyAkhyAnI jIva asaMkhyAtaguNita haiM, aura apratyAkhyAnI jIva ananta yaNu nathI, parantu apratyAkhyAnI na hoya che. ( evaM jAva cauriMdiyA, paMcidiyA tirikkhajoNiyA maNussA ya jahA jIvA, bANamaMtara, joisiya, vemANiyA jahA teraiyA ) me 4 prabhA yaundriya paryantanA / viSepaNa samanna. paMcendriya tiya ce ane manuSyeAnA viSayamAM sAmAnya jIva pramANenuM ja kathana samajavuM, vAna bantara, jye|tiSika ane vaimAnika devAnA viSayamAM paNa nArakA jevuMja kathana samajavuM. (ee siNaM bhaMte! jIvANaM mUlaguNapaccakkhANINaM, uttaraguNapaccakkhANINaM, apaccakakhANINaM kayare kayarehiMto jAtra visesAhiyA vA ? ) he lahanta ! bhuusgushupratyAkhyAnI, uttaraguru pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnI vAmAMthI kayA prakAranA jIvA kyA prakAranA jIvo karatAM alpa sa MkhyAmAM che, yAvata kyA prakAranA jIvA vizeSAdhika che? (goyamA ?) De gautama ! (savvatthovA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI asaM khejjaguNA, apaccakakhANI anaMtaguNA ) bhUsagupNu pratyAkhyAnI kavA sauthA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 bhagavatIsUtre ninaH anantaguNAH / eteSAM khalu bhadanta ! paJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA ? gautama ! sarvastokAH jIvAH paJcendriyatiryagyonikAH mUlaguNapratyAkhyAninaH, uttaraguNapratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninaH asNkhyeygunnaaH| eteSAM khalu bhadanta ! manuSyANAM mUlaguNapatyAkhyAninAM pRcchA ? gautama ! sarvastokAH manuSyAH mUlaguNapratyAkhyAninaH, uttaraguNapratyAkhyAninaH saMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH / jIvAH khalu guNe haiM / (eesi NaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA) hai bhadanta ! ina pUrvokta jIvoMmeMse paMcendriya tiyaca jIvoM meM mUlaguNapratyA. khyAnI, uttaraguNapratyAkhyAnI, aura apratyAkhyAnI tiyaMcajIva kitane haiM ? aisA prazna / goyamA! savvatthovA jIvA paMciMdiyatirikkhajoNiyA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI asaMkhejjaguNA apaccakkhANI asaMkhinja guNA) he gautama ! mUlaguNapratyAkhyAnI paMcendriyatiyaMcajIva sabase kama haiM / uttaraguNapratyAkhyAnI asaMkhyAtaguNita haiM tathA apratyAkhyAnI asaMkhyAta guNita haiM / (eesiNaM bhaMte ! maNussANaM mUlaguNapaccakkhANI NaM pucchA) he bhadanta ! ina jIvoMmeM mUlaguNapratyA. khyAnI, uttaraguNapratyAkhyAnI manuSya kitane haiM ? aisA prazna (goyamA) he gautama ! (savvatthovA maNussA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaJcakkhANI saMkhejaguNA, apaccavANI asaMkhejaguNA) mUlaguNapratyAkhyAnI alpa pramANamAM che, temanAthI asaMkhyAtagaNa uttaraguNa pratyAkhyAnI che che, ane tenA 42di Y mana ta gatyAdhyAnI / DAya che. (ee siNaM bhaMte ! paMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ) 3 mahanta ! bhUlaguNa pratyAbhyAno pAhi pUrvokata traNe prakAranA paMcendriya tiryaMca chamAMthI keTalA paMcendriya tiryaMca cha mUlaguNa pratyAkhyAnI che? keTalA uttaraguNa pratyAkhyAnI che ane keTalA atyAkhyAnI che? (goyamA ! savvatthovA jIvA paMcidiyatirikkhajoNiyA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaJcakkhANI asaMkhejaguNA, apaccakavANI asaMkhijjaguNA) 3 gautama! mUlaguNa pratyAkhyAnI paMcendriya tiryaMca cha sauthI ochAM che, uttaguNa prayAkhAnI temanA karatAM asaMkhyAtagaNu che, ane apratyAkhyAnI paMcendriya tiya ce temanA karatAM sasa yAtayA cha. (ee siNaM bhaMte! maNumsANaM mUlaguNapaccakavANI NaM g) he bhadanta! upareta traNa prakAranA jIvanamAMthI mUlaguNuM pratyAkhyAno, uttaraguNa pratyAbhyAnI mane mapratyAbhyAnI manuSyo mA che ? (goyamA!) tama ! (savvatthovA maNussA mUlaguNapaJcakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI saMkhejjaguNA, apaccakkhANI asaMkhejjaguNA) bhUgu pratyAbhyAnI manuSyo sauthA cha , zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.3 jIvAdermatyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 387 bhadanta ! kiM sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH, dezamUlaguNapratyAkhyAninaH, apratyAkhyAninaH ? gautama ! jIvAH sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH, dezamUlaguNa pratyAkhyAninaH, apratyAkhyAnino'pi / nairayikANAM pRcchA ? gautama ! nairayikA: no sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH, no dezamUlaguNapratyAkhyAninaH, apratyAkhyAninaH / evaM yAvat-caturindriyAH / paJcendriyatiyagrayonikAnAM pRcchA ? gautama ! manuSya sabase kama haiM, uttaraguNapratyAkhyAnI manuSya saMkhyAtaguNe hai, apratyAyAnI manuSya asaMkhyAtaguNe hote hai, (jIvANaM bhaMte kiM savvamUlaguNapaJcakkhANI desamUlaguNapaJcakkhANI apaJcakkhANI) he bhadanta ! jIva kyA sarvamUlaguNapratyAkhyAnI hai ? yA dezamUlaguNapratyAkhyAnI hai ? yA apratyAkhyAnI haiM ? ( goyamA ! ) he gautama ! (jIvA savvamUlaguNapaccakvANI, desamUlaguNapaccakkhANA, apaccakkhANI vi) jIva sarvamUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiN| (neraiyANaM pucchA) he bhadanta / nAraka jIvoMke viSayameM bhI merI isI prakArase pRcchA hai arthAt nArakajIva kyA sarvamUlaguNapratyAkhyAnI haiM, yA dezamUlaguNapratyAkhyAnI haiM yA apratyAkhyAnI haiM ? (goyamA) he gautama ! (neraiyA no savvamUlaguNapaccakhkhANi no desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI evaM jAva cauridiyA) nArakajIca na sarvamUlaguNapratyAkhyAnI haiM, na dezamUlaguNapratyAkhyAnI haiM kintu apratyAkhyAnI haiN| isI prakArase yAvat cau indriya jIvoMke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / (pNciNdiytirikkhjonniuttaraguNapratyAkhyAnI manuSya saMkhyAlagaNA che, ane apratyAkhyAnI manuSya asaMkhyAtagaNI che (jIvANaM bhaMte! sabamUlaguNapaJcakavANI, desamUlaguNapaccakkhANI, apaJcakkhANI?) he bhadanta! jIve zuM sarvamUlaguNa pratyAkhyAnI hoya che, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI hoya che, B ApratyAbhyAnI DAya cha ? (goyamA !) gautama ! ( jIvA sandhamUlaguNapaJcakravANI desamUlaguNapaJcakravANI, apaccakvANI vi) ve saba bhUkhay pratyAyAnI para hoya che, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI paNa hoya che ane apratyAkhyAnI paNa hoya che. (neraiyANaM pucchA) 3 mahanta ! nAnA viSe 55 bhArI se 04 42nI 27 / cheTale ke nAraka jIvo zuM sarvamUlaguNa pratyAkhyAnI hoya che, ke dezamUlaguNa pratyAkhyAnI hAya che, apratyAbhyAnI DAya che? (goyamA !) 3 gItama! (neraiyA No sabamUlaguNa paJcakavANI, No desamUlaguNapaccakkhANI, apacakravANI .- evaM jAva caridiyA) nA24 / sababhUvanaya pratyAbhyAnI pahAtA nayI, dezabhUsaguNa pratyAkhyAnI paNa hotA nathI, paraMtu apratyAkhyAnI ja hoya che. cauindriya sudhInA jIvonA viSayamAM paNa nArake jevuM ja kathana samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vAnavyantara paccendriyatiryagyonikAH no sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH, deza mUlaguNapratyAkhyAnino'yi apratyAyAnino'pi / manuSyAH yathA jIvAH / - jyautiSika - vaimAnikAH yathA nairayikAH eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM sarva mUlaguNamatyAkhyAninAM deza mUlaguNapratyAkhyAninAM amatyAkhyAninAM ca katare katarebhyo yAvat- vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA jIvAH sarva yA NaM pucchA) he bhadanta / isI prakAra se merA prazna paMcendriyatiyaicoMke viSayameM bhI hai arthAt paMcendriyatiryazca jIva kyA sarvamUlaguNapratyAkhyAnI haiM, yA deza mUlaguNapratyAkhyAnI haiM yA apratyAkhyAnI haiM ? ( goyamA ) ! he gautama! (paMcidiyatirikkha joNiyA no saccamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI vi, apaccakkhANI vi) paMcendriyatiryaca jIva sarvamUlaguNapratyAkhyAnI nahIM haiM kintu ve dezamUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiM / (maNussA jahA jIvA, vANamaMtara jo isiya vaimANiyA jahA neraiyA) jIvoMkI taraha manuSyoMke viSayameM aura nArakajIvoMkI taraha vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoMke viSaya meM jAnanA cAhiye / (eesiM NaM bhaMte ! jIvANaM savvamUlaguNapaccakkhANINa, desamUlaguNapaccakkhANINaM, apaccakkhANI NaM kayare karehiMto jAva visesAhiyA vA) he bhadanta / ina sarva mUlaguNapratyAkhyAnI, deza mUlaguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoMmeM kauna jIva kisa jIvase yAvat vizeSAdhika hai ? (goyamA) he gautama ! (savva 388 ( paMciMdiya tirikkhajoNiyANaM pucchA ) he ahanta ! yathendriya tiryaya lava zuM sava`mUlaguNa pratyAkhyAnI haiAya che, ke dezabhUlaguNa pratyAkhyAnI haiAya che, ke apratyAkhyAnI DAya cha ? ( goyamA !) De gautama! ( paMcidiyatirikkhajoNiyA No sabamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI vi apacakkhANI vi) pacendriya ti`Mca jIve sa`mUlaguNa pratyAkhyAnI hAtA nathI, parantu teo dezabhUlaguNu atyAcyAnI cagu hoya che bhane satyAcyAnI pazu hoya che. ( maNussA jahA jIvA, vANamaMtara - joisiyavemANiyA jahA neraiyA) kavAnA nevuna manuSyonuM uthana samanvu. nArakAnA jevuM ja vANuSyantara, dheAtiSika ane vAnikAnuM kathana samajavuM. O (ee siNaM bhaMte ! jIvANaM savvamUlaguNapaccakkhANIgaM, desamUlaguNa paccakkhANI NaM, apaccakkhANI NaM kayare kayare hiMto jAva visesAhiyA vA ? ) he bhadanta ! te samUlaguNa pratyAkhyAnI ane dezabhUlaguNa pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnI chavAmAMthI kayA jIvA kAnA karatAM alpa saMkhyAmAM che, vyAvat' kayA jIvA kenA karatAM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 2 sU. 3 jIvAdepratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 389 mUlaguNapratyAkhyAninaH, deza mUlaguNapratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninaH anantaguNAH, evam alpabahukAni trayANAmapi yathA prathame daNDake, navaraM - sarva tokAH paJcendriyatiryagyonikAH deza mUlaguNa pratyAkhyAninaH, apratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH / jIvAH khalu bhadanta ! kiM sarvottara guNapratyAkhyAninaH, dezottara guNapratyAkhyAninaH, apratyAkhyAninaH ? gautama ! ttho vA jIvA mUlaguNapaccakkhANI, desa mUlaguNapaccakkhANI asaMkhejjaguNA, apaccakkhANI anaMtaguNA ) sarva mUlaguNapratyAkhyAnI jIva saba se kama haiM / dezamUlaguNapratyAnI asaMkhyAtaguNe haiM / aura apratyAkhyAnI anaMtaguNe haiM / ( evaM appAbahugANi tinni vi jahA paDhamillae daMDa NavaraM savvatthovA paMcidiyatirikkhajoNiyA, desamUlaguNapaccakravANI, apaJcakkhANI asaMkhejaguNA) isa taraha jIva, paMcendriyatiryaMca aura manuSya inakA alpabahutva prathama daNDakameM kahe gaye anusAra jAnanA cAhiye / vizeSatA kevala itanI hI hai ki dezamUlaguNapratyAkhyAnI paMcendriyatiyaMca sabase kama haiM aura apratyAkhyAnI paMcendriyatiryaca asaMkhyAtaguNita haiM / ( jIvA NaM bhaMte ! kiM savbutaraguNapaccakkhANI, desutaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI) he bhadanta ! kyA jIva sarvottaraguNa pratyAkhyAnI haiM, dezottara guNapratyAkhyAnI haiM ki apratyAkhyAnI haiM ? (goyamA) he gautama ! (jIvA sabbuttaraguNapaccakkhAvizeSAdhika hoya che ? (goyamA !) he gautama! ( savvatthovA jIvA savvamUlaguNapaJcakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI asa khejjaguNA, apaccakkhANI anaMtaguNA) sarva mUlaguNa pratyAkhyAnI jIvA sauthI eAchA hAya che, dezasUlaguNa pratyAkhyAnI jIve asakhyAtagaNA haiAya che, ane apratyAkhyAnI jIve anaMtagaNuA hoya che. ( evaM appAbahugAgi tiSNi vi jahA paDhamillae daMDaNe Navara savvatthovA paMciditivikhajoNiyA, desamUlaguNapaccakkhANI, apacakkhANI asaMkhejjaguNA) e ja pramANe jIva, paMcendriya tiya iMca ane manuSya, e traNenA apa-ahutva viSenA AlApake| prathama daMDakamAM kathA anusAra ja samajavA. ahIM phakata eTalI ja vizeSatA che ke dezabhUlaguNa pratyAkhyAnI paMcendriya tiya``cA sauthI AchAM che, ane apratyAkhyAnI yathendriya tirythe| temanA puratI asabhyAtA che. (jIvA NaM bhaMte ! kiM savyuttaraguNapaccakkhANI, desuttara guNapaccakkhANI, apaccakkhANI ?) 3 mahanta ! zu sattaraguNa pratyAkhyAnI hAya che, deze|ttaraguNa pratyAkhyAnI hAya che, ke apratyAkhyAnI zrI bhagavatI sUtra : pa Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatre jIvAH sarvottaraguNapratyAkhyAnino'pi, trayo'pi, paJcendriyatiryagyonikAH, manuSyAzca evameva, zeSAH apratyAkhyAninaH, yAvat-vaimAnikAH / eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM sarvottaraguNapratyAkhyAninAm. ? alpabahukAni trayANAmapi, yathA prathame daNDake, yAvat-manuSyANAm ||suu0 3 // TIkA-pratyAkhyAnAdhikArAt tadviSaye jIvavaktavyatAmAha 'jIvA gaM bhaMte' ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte ! kiM mUlaguNapaccakvANI, uttaraguNapaccakkhANI, NI vi, tiNi vi) jIva sarvottaraguNapratyAkhyAnI vagairaha tInoM bho prakArake haiM / (paMciMdiyatirikkhajoSNiyA maNussA ya evaM ceva, sesA apaccakravANI jAva vemANiyA) isI tarahase paMcendriya aura manuSya haiM / bAkI ke vaimAnikadevo takake jIva apratyAkhyAnI haiM / (eesi NaM bhaMte ! jIvANaM savuttaraguNapaccakkhANI NaM ?) he bhadanta ! ina sarvottaraguNapratyAkhyAnI, dezottaraguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoMmeM kaunajIva kisajIvakI apekSA yAvat vizeSAdhika hai ? (appAbahugANi tinni vi jahA paDhame daMDage jAva maNussANaM) tInoMkA jIva, paMcendriyatiya ca aura manuSyakA alpa bahutva prathamadaNDakameM kahe hue anusAra jAnanA cAhiye / __TIkArtha-pratyAkhyAnakA adhikAra cala rahA hai so isa viSayameM sUtrakArane jIvakI vaktavyatA kahI hai isameM gautamane prabhuse aisA utya che ? (goyamA !) gautama ! (jIvA savvuttaraguNapaJcakkhANI vi tiNi vi) jIvo sarvottaraguNa pratyAkhyAnI paNa hoya che, dezottaraguNa pratyAkhyAnI paNa hoya che ane mapratyAyanI para DAya che. (paMcidiyatirivakhajoNiyA, maNussA ya evaM ceva sesA apaJcakkhANI jAva vemANiyA) pathendriya ttiya 21 mane manuSyAnA viSayamA paNa chavanA kathana pramANe kathana samajavuM. bAkInA vimAnika paryantanA jIvo mapratyAbhyAnI DAya che. (eesiNa bhaMte ! jIvANaM sabkhuttaraguNapaJcakkhANINaM) ityAdi mahanta ! ta sattirazu pratyAbhyAnI, zAttaguNa pratyAbhyAnI mane apratyAkhyAnI chomAMthI kayA jI kenA karatAM alpa che, yAvata kayA jI kenA 52tA vizeSAdhi cha ? (appAbahagANI tiNi vi jahA paDhame daMDage jAva maNussANaM) traNe prAranA chAnA mahatva viSanu 4thana paDatA 64bhA hyA pramANe ja kathana grahaNa karavuM. TIkAtha-pratyAkhyAnane adhikAra cAlI rahyo che. sUtrakAre A sUtramAM pratyAkhyAnanI apekSAe jIvanuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikA TokA za.7 u.2 sU.3 jIvAdetyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 391 apaccakkhANI ?' gautamaH pRcchati he bhadanta ! jIvAH khalu kiMmUlaguNapratyAkhyAninaH? kiMvA uttaraguNapratyAkhyAninaH? athavA apratyAkhyAnino vartante ? bhagavAnAha 'goyamA ! jIvA mUlaguNapaccakkhANI vi, uttaraguNapaJcakkhANI vi, apaccakavANI vi' he gautama ! jIvAH mUlaguNapatyAkhyAnino'pi, uttaraguNapratyAkhyAnino'pi, atha ca apratyAkhyAnino'pi bhavanti, / gautamaH pRcchati-'neraiyA NaM bhaMte ! ki mUlaguNapaJcakkhANI ? pucchA' he bhadanta ! nairayikAH khalu kiMmUlaguNapratyAkhyAninaH ? kiM vA uttaraguNapratyAkhyAninaH, athavA apratyAkhyAnino bhavanti ? iti gautamasya pRcchA-praznaH, bhagavAnAha-'goyamA ! neraiyA No mUlaguNa paccakkhANI, No uttaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI' pUchA hai ki 'jIvANaM bhaMte ! kiM mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI?' he bhadanta ! jIva kyA mUlaguNapatyAkhyAna. vAle haiM ? yA uttaraguNapratyAkhyAnavAle haiM ? yA apatyAkhyAnavAle haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'jIvA mUlaguNapacca. kkhANI vi, uttaraguNapaccakkhANI vi, apaccakkhANI vi' jIva tIna prakArake haiM mUlaguNapratyAkhyAnavAle bhI haiM, uttaraguNapratyAkhyAnavAle bhI haiM aura apratyAkhyAnavAle bhI haiN| aba gautamasvAmI ! prabhu se aisA pUchate haiM ki jaba jIva tInoM prakAra ke haiM to 'neraiyANaM bhNte| kiM mUlaguNapaccakkhANI.? pucchA' he bhadanta ! nArakabhI jIva haiM, to kyA ve bhI tInoM prakAra ke hote haiM ? mUlaguNapratyAkhyAnI uttaraguNapratyAkhyAnI evaM apratyAkhyAnI hote haiM kyA ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! nArakajIva 'NA mUlaguNaprabhura me| prazna pUche che ?- 'jIvANaM bhaMte ! kiM mUlaguga paJcakavANI, uttaraguNapaJcakravANI, apaccakkhANI ?' 3 mahanta ! 7 / zubhUpratyAbhayAna vALA hoya che, ke uttaraguNa pratyAkhyAnavALA hoya che, ke apratyAkhyAnavALA hoya che? mahAvIra prabhu 15 mA cha - goyamA! jIvA mUlaguNapaccakbANI vi. uttaraguNapaJcakravANI vi, apaJcakAvANA vi gautama! / tra] pra412nA DAya che- mUvaguNa pratyAkhyAnI paNa heya che, uttaraguNa pratyAkhyAnI paNa hoya che ane apratyAkhyAnI paNa hoya che. have gautama svAmI nArake viSe paNa e ja prazna pUche che'neriyaannN bhaMte ! kiM mUlaguNapaJcakkhANI.? pucch| 'santa ! M prakAranA hoya che, to nArake paNa zuM traNa prakAranA hoya che ?- zuM nArake paNa mUlaguNa pratyAkhyAnI, uttaraguNa pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnI hoya che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImUne he gautama ! nairayikAH no naiva mUlaguNapratyAkhyAninaH, no nava vA uttaraguNapratyAkhyAninaH, apitu apratyAkhyAnino bhavanti evaM jAva cauridiyA' evaM nairayikavadeva yAvat pRthivIkAyikAdayaH pazca ekendriyAH, tathaiva dvIndriyAH, trIndriyAH, caturindriyAzca na mUlaguNapratyAkhyAninaH, na vA uttaraguNapratyAkhyAninaH, apitu apratyAkhyAnino bhavanti / 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya jahA jIvA' paJcendriyatiryagayonikA manuSyAzca yathA samuccayajIyAH, paccakkhANI, No uttarazugapaccakkhANI, apaccakkhANI' tAnoM prakAra ke nahIM hote haiM-arthAt na ve mUlaguNapratyAkhyAna vAle hote haiM aura na uttaraguNa pratyAkhyAnavAle hote haiM-ve to kevala ina donoMke pratyAkhyAna se rahita apratyAkhyAnavAle hote haiM / nArakajIvoM meM cauthA guNasthAna taka ho sakatA hai-mUlaguNoMke pratyAkhyAnavAle honA yA uttaraguNoMke pratyAkhyAnavAle honA yaha kAma to pAMcave chaThe guNasthAnavI jIvoM kA hai-ataH ina donoMvAle hone kA yahAM niSedha kiyA gayA hai| 'evaM jAva cauridiyA' isI taraha se mUlaguNa aura uttaraguNake pratyAkhyAnavAle honeke viSayakA kathana yAvat cauindriya jIvoM meM bhI jAnanA cAhiye-yahAM ' yAvat ' zabda se pRthivIkAyika Adi pAMca ekendriyoMkA, dvIndriyoMkA, te indriyoMkA aura cauindriyoMkA grahaNa huA hai / ye saba na mUlaguNapatyAkhyAnI hote haiM, na uttaraguNa pratyAkhyAnI hote haiM kintu apratyAkhyAnI hI hote haiM / 'paMcidiyatirikkhajoNiyA maNussA ya jaha! jIvA' jIva jisa prakAra se mUlaguNapratyAkhyAnI, uttara uttara- 'goyamA !' 3 gotama ! No mUlaguNapaccakkhANI, No uttaraguNa paJcakkhANI, apacakkha NI' naa24| bhUtaguNa pratyAjyAnavANA DAtA nathI, uttaguru pratyAkhyAnavALA paNa hotA nathI, paraMtu apratyAkhyAnavALA ja hoya che. eTale ke nAke pratyAkhyAnathI rahita ja hoya che. nAraka chamAM cethA guNasthAna sudhInuM guNasthAna saMbhavI zake che. mUlaguNa pratyAkhyAnI thavAnuM athavA uttaraguNa pratyAkhyAnI thavAnuM kArya te pAMcama-chaThThA guNasthathavatI jIvonuM hoya che. te kAraNe nAraka mUlaNa pratyAkhyAnI paNa DAtA nathI mane uttarazu pratyAbhyAnI pa tA nathI. 'evaM jAva cauridiyA' e ja pramANe cauIndriya parvantanA jIvo, eTale ke pRthvIkAyika Adi pAMca prakAranA ekendriya che, hIndriya jIvo, tendriya jIvo ane cauIndriya che paNa apratyAkhyAnI ja hoya che, teo mUlaNa pratyAkhyAnavALA athavA uttaraguNa pratyAkhyAnavALA hetA nathI. 'pacidiyatirikkhajoNiyA maNussA ya jahA jIyA' 71 ma bhUsA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 2 su. 3 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam jIvAH, mUlaguNapratyAkhyAnAditrayavanto bhavanti tathaiva paJcendriyatiryagyonikA manuSyA api mUlaguNapratyAkhyAninaH, uttaraguNapratyAkhyAninaH, apratyAkhvAninazca bhavanti, kintu 'vAnavyantarAH, jyotiSikAH, vaimAnikAzca devAH TET nairayikAH kevalam apratyAkhyAnino bhavanti tathaiva etepi kevalam apratyAkhyAnino bhavanti, no mUlaguNapratyAkhyAninaH, na vA uttaraguNapratyAkhyAninaH iti bhAvaH / idamatra bodhyam - manuSyAH striyazca mUlaguNottaraguNapratyAkhyAninaH amatyAkhyAninazca bhavanti, paJcendriyatiryaJco dezata eva mUlaguNapratyAkhyAninaH, sarvavira testeSAmabhAvAt gautamaH pRcchatti - 'papasiNaM bhaMte ! jIvANaM mUlaguNapaccakkhANINaM, uttaraguNapaccakravANINaM, apaccakkhANIgaM ya, kayare kayarehiMto jAba - visesAhiyA bA ? ' he bhadanta ! eteSAM khalu samuccayajIvAnAM yathAsaMbhavaM mUlaguNapratyAkhyAninAm, uttaraguNapratyAkhyAninAm, apratyAkhyAninAM ca madhye katare ke ke. katarebhyaH kebhyaH guNa pratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI hote haiM, usI prakAra se manuSya bhI tInoM pratyAkhyAnavAle hote haiM / parantu tiryaca paMcendriya deza se hI mUla guNa pratyAkhyAnI hote haiM, kyoM ki unako sarvaviratikA abhAva hotA hai / 'bANamaMtara - joisiya-vemANiyA jahA nerahayA' nairayika jaise kevala eka apratyAkhyAna dazAvAle hote haiM usI prakAra se vAnavyantara, jyotiSka, aura vaimAnika ye saba deva bhI amatyAkhyAnI hI hote haiN| manuSyANiyAM tInoM pratyAkhyAna vAlI hotI haiM tathA deviyA~ kevala eka apratyAkhyAnavAlI hI hotI haiN| gautama prabhuse aba aisA pUchate haiM- (eesa NaM bhaMte / jIvANaM mUlaguNapaccakkhANINaM, uttaraguNapaccakkhANINaM apcpratyAkhyAnI, uttaraguNa pratyAkhyAnI ane amatyAkhyAnI hAya che, parantu paMcendriya tiprA dezanI apekSAe ja (aMzata:) mUlaguNa pratyAkhyAnI hoya che, kAraNa ke temAM sarva viratine abhAva hAya che. ( vANamaMtara - joisiya- vemANiyA jahA neraiyA' he gautama ! vAnabhyantarA, jayatiSkA ane vaimAnikA, nAskAnI jema apratyAkhyAnI ja hoya che, te mUlaguNa pratyAkhyAnI ane uttaraguNu pratyAkhyAnI hAtA nathI. manuSyajAtinI strIo mUlaguNa pratyAkhyAnI, uttaraguNa pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnI hAya che. devI atyAkhyAnI ja hoya che, " have gautama svAmI temanA apa mahatva viSayaka prazno pUche che " zrI bhagavatI sUtra : pa 393 'esi NaM bhaMte! jIvANaM mUlaguNapacakkhANINaM, uttaraguNapaJcavakhAppINaM, apacakravANINaM kayare kayare hiMto jAya visesAhiyA ?' he lahanta / yo bhUtagugu Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatra kebhyo yAvat-alpA cA, bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! savvatthocA jIvA mUlaguNapaccakavANI, uttaraguNa paccakakhANI asaMkhejaguNA, apaccakkhANI aNaMtaguNA' he gautama ! uparyukteSu mUlaguNamatyAkhyAni prabhRti tritayeSu sarvastokAH sarvebhyo nyUnA jIvAH mUlaguNapratyAkhyAnino bhavanti, uttaraguNapratyAkhyAninastu asaMkhyeya guNA bhavanti, apratyAkhyAninazca anantaguNA bhavanti / manuSyapazcandriyatiryazca eva pratyAkhyAninaH, anyetvapratyAkhyAnina evaM / vanaspatyapekSayA teSAmanantaguNatvaM bodhyam, ayaM bhAvaH dezataH sarvato mUlaguNavantaste stokA eva, dezasarvAbhyAmuttaraguNavatAmasaMkhyAtaguNatvAt , atra ca sarvavirateSu kkhANI NeM ya kayare kayare hito jAva visesAhiyA vA' he bhadanta ! ina mUlaguNa pratyAkhyAnI uttaraguNa pratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoMke bIcameM kaunase jIva kina2 jIvoMkI apekSA alpa haiM, kina2 jIvoM kI apekSA bahuta haiM athavA kaunarase jIva kina jIvoMke samAna haiM, tathA kaunarase jIva kina jIvoMkI apekSA vizeSAdhika haiN| isake uttara meM prabhu unase kahate haiM-'goyamA' he gautama / 'savvattho vA jIvA mUlaguNapaccakkhANI-uttaraguNapaccakkhANI asaMkhejaguNA, apaccakkhANi aNaMtaguNA' mUlaguNapratyAkhyAnI jIva saba se kama haiN| inakI apekSA asaMkhyAta guNe uttaraguNapratyAkhyAnI jIva haiM-aura inakI bhI apekSA anantaguNe apratyAkhyAnI jIva haiM-tAtparya kahane kahanekA yaha hai ki dezarUpa se athavA sarvarUpase mUlaguNoMkA paalnpratyAkhyAnI, uttaraguNa pratyAkhyAna ane apratyAkhyAnI jInA pramANanI sarakhAmaNI karavAmAM Ave che te traNa prakAranA jIvomAMthI kayA che ke nA karatAM alpa che? kayA jIvo nA karatAM adhika che? kayA cho kenI barAbara che? tathA kayA kayA cho kenA karatAM vizeSAdhika che? tanA uttara AyatA maDAvI2 prabhu 43 cha- 'goyamA !' gautama ! 'savasthovA jIvA mUlaguNapaJcakkhANI, uttaraguNapaJcakkhANI asaMkhejaguNA apaJcakkhANI aNaMtaguNA' bhUkha pratyAbhyAnA vo sIthI mAcha cha, bhUkSaya pratyAkhyAnI karatAM uttaraguNa pratyAkhyAnI cha asaMkhyAtagaNu che, ane uttaraguNa pratyAkhyAnI karatAM apratyAkhyAnI che anaMtagaNa che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che- aMzataH athavA saMpUrNa rIte mUlaguNa nuM pAlana karanAra che to sauthI ochAM hoya che, paraMtu uttaraguNa pratyAkhyAnI che temanA karatAM asaMkhyAtagaNA kahyA che tenuM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.2 mR.3 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 395 ye uttaraguNavantaste niyamato mUlaguNavanta evaM, dezamUlaguNavantastu kadAcid uttaraguNavantaH syuH, kadAcit tadrahitAzca syuH, tatra ca ye evaM tadvikalAste evAtra mUlaguNavanto grahItavyAH, te cAnyebhyaH stokA eva, bahutarayatInAM dazavidhapatyAkhyAnayuktatvAt, te'pi ca mUlaguNebhyaH saMkhyAtaguNA eva santi no asaMkhyAtaguNAH, sarvayatInAmapi saMkhyAtatvAt , dezavirateSu tu mUlaguNavadbhya itare'pi uttaraguNino labhyante, te ca madhumAMsAdivividhapatyAkhyAnavazAd karanevAle jIvato saba se kama hI haiM / parantu jo uttaraguNapratyAkhyAniyoM meM asaMkhyaguNitA prakaTa kI gaI hai so usakA abhiprAya aisA hai ki dezatrata saMbaMdhI uttaraguNavAle aura sarvavrata saMbaMdhI uttara guNavAle asaMkhyAta guNita haiM kyoMki sarvaviratiyoM meM jo uttaraguNavAle hote haiM ve to niyama se mUlaguNavAle hote hI haiM, parantu jo dezamUlaguNavAle hote haiM ve kadAcit uttaraguNavAle ho bhI sakate haiM aura kadAcit nahIM bhI ho sakate haiN| jo uttaraguNoM se rahita hote haiM ve hI yahAM mUlaguNavAle rUpa se gRhIta hue haiN| so aise jIva anya jIvoMkI apekSA thoDe hI haiN| kyoM ki munijana adhikatara dazaprakAra ke pratyAkhyAnoM se yukta hote haiN| so ve munijana bhI mUla guNavAloM kI apekSA saMkhyAtaguNeM hI haiM, asaMkhyAtaguNeM nahIM, kyoM ki samasta munijana saMkhyAta haiM / dezavirativAloM meM to jo mUla guNavAle hote haiM unase atirikta dUsare bhI uttaraguNavAle jIva pAye jAte haiM, jo madirA mAMsa Adi ke tyAgI hote haiM-so aise ye jIva kAraNa e che ke dezavrata saMbaMdhI (dezata:, aMzataH) uttaraguNavALA ane sarvatrata saMbaMdhI (saMpUrNataH) uttaraguNavALA pratyAkhyAnI asaMkhyAtagaNuM hoya che, kAraNa ke sarva viratiyomAM je uttaraguNavALA hoya che teo niyamathI ja mUlaguNavALA hoya ja che, paraMtu je dezamUlaguNavALA hoya che, teo kayAreka uttaraguNavALA saMbhavI paNa zake che ane kayAreka nathI paNa saMbhavI zakatA. je ja uttaraguNethI rahita hoya che, temane ja ahIM mUlaguNavALA rUpe grahaNa karavAmAM AvyA che. evA che te anya cha karatAM ochAM ja hoya che, kAraNa ke munijana adhikatara daza prakAranA pratyAkhyAnevALAM hoya che. evAM munijane paNa mUlaguNavALA karatAM saMkhyAtagaNu ja che, asaMkhyAtagaNa nathI, kAraNa ke samasta munijana saMkhyAta ja. dezavirativALAomAM te je mUlaguNavALa hoya che. te sivAyanA bIjA paNa uttaraguNavALA ne sadbhAva hoya che, je madirA, mAMsa AdinA tyAgI hoya che, te evAM te jIve ghaNuM ja hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtro bahutarAH syuriti kRtvA dezaviratottaraguNavato'dhikRtya uttaraguNavantaH mUlaguNa vadyA'saMkhyAtaguNAH syurityata Aha-'uttaraguNapaJcakakhANI asaMkhejaguNA' uttaraguNapratyAkhyAninaH asaMkhyAtaguNA iti / gautamaH pRcchati- 'eesi NaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA?' he bhadanta ! eteSAM khalu pazcendriyatiryagayonikAnAM mUlaguNapratyAkhyAninAm , uttaraguNapratyAkhyAninAm , apratyAkhyAninAM madhye katarekatarebhyaHstokA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhi kA vA bhavanti ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA ! savvatthovA jIvA paMciMdiyatirikkhajoNiyA mUlaguNapaJcakavANI' bahuta hote haiM / isI abhiprAyako lekara 'uttaraguNapaccakkhANI a. saMkhejaguNA' sa kahA gayA hai| kyoMki sthUla prANAtipAtavirati AdirUpa mUlaguNadhAriyoMkI apekSA unase bhinna kevala uttaraguNa dhAraNa karanevAle jIva asaMkhyAtaguNe ho sakate haiM / isIliye ina mUlaguNa dhAriyoMkI apekSA uttaraguNa pratyAkhyAnI asaMkhyAtaguNe yahAM kahe gaye haiN| ava gautamasvAmI prabhuse esA pUchate haiM ki 'eesiNaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkha joNiyA pucchA' he bhadanta ! inamUlaguNapratyAkhyAnI uttaragaNapratyAkhyAnI evaM apratyAkhyAnI paMcendriyatiryacoM meM kauna2 se jIva kina2 jIvoM kI apekSA adhika haiM ? kauna2 se jIva kina 2 jIvoMke samAna haiM aura kaunarase jIva kina2 jIvoMkI apekSA vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' e vAtane dhyAnamAM rAkhIne "uttaraguNa pratyAkhyAnI ja asaMkhyAtagaNa hoya che, evuM kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke sthUla prANAtipAta virati AdirUpa mUlaguNadhArIo karatAM temanAM karatAM bhinna evAM uttaraguNadhArI jIva asaMkhyAtagaNuM hoi zake che. e ja kAraNe te mUlaguNadhArIo karatAM uttaraguNa pratyAkhyAnI cho asaMkhyAtagaNA BhA cha. gotama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che 4- 'ee siNaM bhNte| paMcidiyatirikkhajoNiyA pucchA, mahanta! me bhUtaguNa pratyAdhyAnI, uttaraguNa pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAna paMcendriya tiryamAM kayA kayA che kayA kayA jIva karatAM ochAM che? kayA kyA cho kayA kayA cho karatAM vadhAre che? kayA kayA jI kayA kayA chanI barAbara che ane kayA kayA jI kayA kayA cho karatAM vizeSAthi ? te tara mApatA mahAvIra prala cha 'goyamA! gautama ! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 2 sU. 3 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam he gautama! sarvastokAH sarvebhyo'lpAH jIvAH paJcendriyatiryagyonikA mUlaguNapratyAkhyAnino bhavanti, 'uttaraguNapaJcakakhANI asaMkhejjaguNA' uttaraguNapratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH 'apaccakkhANI asaMkhijjaguNA' apratyAkhyAniH asaMkhyeyaguNA bhavanti / gautamaH pRcchati - 'eesi NaM bhaMte ! maNussANaM mUlaguNapacakravANINaM pucchA' he madanta ! eteSAM khalu manuSyANAM mUlaguNapratyAkhyAninAm, uttaraguNapratyAkhyaninAm, apratyAkhyAninAM ca madhye katare katarebhyaH alpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! savvatthovA maNussA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaJcakkhANI he gautama! 'savvatthovA jIvA paMciMdiyatirikkhajoNiyA mUlaguNapaccavakhANI' sabase kama mUlaguNapratyAkhyAnI paMcendriyatiyaizca haiM / 'uttaraguNapaJcavANI asaMkhejjaguNA' tathA uttaraguNapratyAkhyAnI paMceMdriya tiryaca asaMkhyAtaguNe haiM aura 'apaccakkhANI asaMkhijjaguNA' apalyAkhyAnI paMcendriyatiryaca asaMkhyAtaguNa haiM / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'eesiM NaM bhaMte / maNussA NaM mUlaguNapaccakkhANI rNa pucchA' he bhadanta ! ina mUlaguNapratyAkhyAnI manuSyoMke bIca meM, uttaraguNapratyAkhyAnI manuSyoM ke bIca meM, aura apratyAkhyAnI manuSyoMke bIcameM kauna se jIva kina? jIvoMkI apekSA kama haiM, kauna se jIva kinara jIvoMkI apekSA adhika haiM, kauna se jIva kina2 jIvoMke samAna haiM tathA kauna se jIva kina jIvoMse vizeSAdhika " 6 savvatthovA jIvA paMcidiyatirikkhajoNiyA mUlaguNapaJcakakhANI' mUlaguNapratyAkhyAnI paMcendriya tiyacA sauthI eAchAM che. uttaraguNapacakravANI asa khejjaguNA' bhUsaguNu pratyAyyAnI paMcendriya tiryathA uratAM uttarazuSya pratyAkhyAnA pacendriya tiya ca| asa khyAtagaNA che, 'apaJcakakhANI asaM khijjaguNA' bhane apratyAkhyAnI pacendriya tiyA~cA te uttaraguNu pratyAkhyAnI karatAM asaMkhyAtagaNuA che. have manuSyo viSe gautama svAmI sevA prazna pUche che - 'eesi NaM bhaMte! maNussA r mUlaguNapaJcakkhANI NaM pucchA' he mahanta ! bhUtaguNu pratyAcyAnI uttaraguNa pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnI manuSyAnI sa MkhyAnI sarakhAmaNI karavAmAM Ave tA kayA kayA prakAranA manuSyA kayA kayA prakAranA manuSya karatAM ochA che kyA kyA prakAranA manuSye kyA kyA prakAranA manuSyA karatAM vadhAre che? prakAranA manuSye kyA kayA prakAranA manuSyA jeTalAM ja che ? ane kyA kyA manuSye kayA kayA prakAranA manuSya karatAM vizeSAdhika che ? kayA kayA prakAranA 397 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIso saMkhejjaguNA, apaJcakakhANI asaMkhejja guNA' he gautama ! sarvastokAH sarvebhyo'lpAH manuSyA mUlaguNapratyAkhyAninaH, uttaraguNapratyAkhyAninastu manuSyAH saMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninazca manuSyA asaMkhyeyaguNA bhavanni, anyeSAM saMkhyAtatve'pi saMmRcchimAnAmapratyAkhyAninAmasaMkhyeyatvAt gautamaH pRcchati- 'jIvA NaM bhaMte ! kiM savyamUlaguNapaJcakkhANI, desamUlaguNapaJcakkhANI, apaccakkhANI ?' he bhadanta ! jIvAH khalu kim sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH ? athavA dezamUlaguNapratyAkhyAninaH? athavA apratyAkhyAnino bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! jIvA savvamUlaguNapaJcakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI vi' he gautama ! jIvAH haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'savvatthovA maNussA mUlaguNapaJcakkhANI uttaraguNapaccakkhANI saMkhejaguNA, apaccakkhANI asaMkhejaguNA' he gautama ! mUlaguNapratyAkhyAnI manuSya sabase kama haiM, uttaraguNamatyAkhyAnI manuSya saMkhyAtaguNe haiM aura apratyAkhyAnI manuSya asaMkhyAtaguNeM haiN| yahAM jo apratyAkhyAnI manuSyoMmeM asaMkhyAtaguNitA kahI gaI hai, vaha saMmUrchima manuSyoMkI asaMkhyAtatA ko lekara kahI gaI hai, aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'jIvA gaM bhaMte ! kiM savvamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI' he bhadanta ! jIva kyA sarvamUlaguNapratyAkhyAnI hote haiM ? dezamUlaguNapratyAkhyAnI hote haiM ? yA apratyAkhyAnI hote haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! jIvA savvamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI vi' jIva sarva uttara- 'savvatthovA maNussA mUlaguNapaJcakkhANI, uttaraguNapaJcakkhANI saMkhejaguNA, apaJcakkhAgI asaMkhejjaguNA' he gautama! bhUguSprayANyAnI manuSyo sauthI ochAM hoya che, uttaraguNa pratyAkhyAnI manuSya saMkhyAtagaNuM hoya che ane apratyAkhyAnI manuSya asaMkhyAtagaNuM hoya che. ahIM apratyAkhyAnI manuSyamAM je asaMkhyAtaguNitatA kahI che, te saMmUchima manuSyanI asaMkhyAtatAnI apekSAe kahI che. gautama 2vAmInA - jIvANaM bhaMte ! sayamalaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaJcakkhANI, apacakkhANI?' mahanta ! ve zuM sarvabhUyA pratyAkhyAnI hoya che, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI hoya che ke apratyAkhyAnI hoya che ? uttara- 'goyamA ! gautama ! 'jIvA sabamUlaguNapaJcakravANI, desamUlaguNapaJcakkhANI, apacakkhANI vi' 7 // saba bhUna pratyAbhyAnI 55] hAya hai, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI paNa hoya che ane apratyAkhyAnI paNa heya che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 2 sU. 3 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam sarvamUlaguNapratyAkhyAnino'pi bhavanti dezamUlaguNapratyAkhyAnino'pi, amatyAkhyAnino'pi ca bhavanti / gautamaH pRcchati - 'neraiyA NaM pucchA ?' nairayikANAM viSaye pRcchA = praznaH tathA ca nairayikAH kim sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH ? kiMvA dezamUlaguNapratyAkhyAninaH ? athavA apratyAkhyAnino bhavanti ? bhagavAnAha - 'goyamA ! neraiyA No sanvamUlaguNapaccakkhANI, No desa mUlaguNapaccakkhANI, apacakhANI' he gautama! nairayikA no naiva sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH, no naiva vA deza mUlaguNapratyAkhyAnino bhavanti, apitu apratyAkhyAnino bhavanti, 'evaM jAva - cauriMdiyA evaM nairayikavadeva yAvat pRthivIkAyikA dipaJca kendriyAH, dvIndriyAH, trIndriyAH, caturindriyAzvApi na sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH, na vA dezamUlaguNapratyAkhyAninaH, apitu apratyAkhyAnino bhavantItyAzayaH / mUlaguNapatyAkhyAnI bhI hote haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI bhI hote haiM tathA apratyAkhyAnI bhI hote haiM / 'neraiyANaM pucchA' gautamasvAmI prabhuse pUcha rahe haiM ki he bhadanta ! nArakajova kyA sarvamUlaguNapratyAkyAnI hote haiM ? dezamUlaguNapratyAkhyAnI hote haiM ? yA apratyAkhyAnI hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'neraiyA No savvamUlaguNapacakhANI No desa mUlaguNapaccakkhANI, apaccakhANI' nArakajIva na sarvamUlaguNapratyAkhyAnI hote haiM, na deza mUlaguNapradhyAkhyAnI hote haiM kintu apratyAkhyAnI hote haiM / 'evaM jAva cauriMdiyA' isI tarahase pRthivokAyika Adi pAMca ekendriyoMke viSaya meM, do indriyoMke viSayameM, te indriyajIvoMke viSaya meM aura cauindriyajIvoMke viSaya meM jAnanA cAhiye arthAt ve na sarvamUlaguNapratyAkhyAnI hote haiM, na dezamUlaguNapratyAkhyAnI hote haiM kintu 9 prazna- 'neraiyANaM pucchA' he lahanta ! nAra ko zu sarvabhUtaguNa pratyAkhyAnI hAya che, dezabhUlaguNa pratyAkhyAnI hAya che, ke apratyAkhyAnI heya che ? 2 - 'goyamA ! neraiyA No savvamUlaguNapaJcakkhANI, No desamUlaguNa paccakkhANI, apaJcakkhANI' he gautama! nAra4 vA sarvabhUtaguNa tyAcyAnI pazu hAtA nathI, dezabhUlaguNu pratyAkhyAnI paNa hAtA nathI, parantu apratyAkhyAnI ja hAya che. 'evaM jAva cauridiyA' pramANe pRthvI Adi pAMca aAranA bhendriyeorbhA dvIndriyAmAM, trIndriyAmAM ane caturindriya jIveAmAM samajavuM. eTale ke ekendriyathI caturindriya pantanA vA nArakAnI jema apratyAkhyAnI ja hoya che. teo sa`mUlaguNu pratyAkhyAnI hAtA nathI ane dezabhUlaguNa pratyAkhyAnI paNa hAtA nathI. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 400 bhagavatIsUtre gautamaH pRcchati-'paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM pucchA?' he bhadanta ! paJcendriyatiryagyAnikAnAM viSaye pRcchA / tathA ca-pancendriyatiryagyonikAH kiM sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH, kiMvA dezamUlabhUNapratyAkhyAninaH, athavA abhatyAkhyAnino bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMciMdiyatirikkhajoNiyA No savvamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI vi, apaccakkhANI vi' he gautama ! paJcendriyatiryagyonikA no naiva sarvamUlaguNapatyAkhyAninaH, apitu dezamUlaguNapratyAkhyAnino'pi, apatyAkhyAnino'pi bhavanti, 'maNurasA jahA jIvA' manuSyAH yathA jIvAH sarvamUlaguNapratyAkhyAnAdi trayavanto bhavanti, tathA manuSyA api sarvamUlaguNa pratyAkhyAnino'pi, dezamUlaguNa pratyAkhyAnino'pi, apratyAkhyAnino'pi ca bhavanti / 'vANamaMtara-joisiya-vemANiyA jahA neraiyA' apratyAkhyAnI hote haiN| aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA Ne pucchA' he bhadanta ! jo paMcendriyatiryaca yonike jIva haiM ve kyA sarvamUlaguNapratyAkhyAnI hote haiM yA dezamUlaguNapratyAkhyAnI hote haiM yA apratyAkhyAnI hote haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA' paMcendriyatiryaJcayonike jIva 'No savvamUlaguNapaJcakkhANI' sarvamUlaguNapratyAkhyAnI nahIM hote haiM, kintu ve 'desamUlaguNapaJcakhkhANI vi, apaJcakkhANI vi' dezamUlaguNapratyAkhyAnI bhI hote haiM aura apratyAkhyAnI bhI hote haiN| 'maNussA jahA jIvA' jaise sAmAnyajIva sarva mUlaguNapratyAkhyAnavAlA, dezamUlaguNapratyAkhyAnavAlA aura apratyAkhyAnavAlA hotA hai, usI prakAre se manuSya bhI ina tInoM pratyAkhyAnoM vAlA hotA hai / 'cANamaMtarajoisiyavemANiyA A- 'paMciMdiya tirikkhajoNiyA NaM pucchA?' wea! payandriya tiryaMca cha zuM sarvamUlaguNa pratyAkhyAnI hoya che, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI hoya che, 3 mapratyAbhyAnI DAya cha ? uttara- 'goyamA' he gautama! 'paciMdiyatirikkhajoNiyA' pathandriya tiya" yAni 7! 'No sacamUlaguNapacakkhANI, desamUlaguNa pacakkhANI vi, apacakkhANI pi' sarvabhUtana pratyAbhyAnI ta nathI, parantu teyo zibhUrArA pratyAbhyAnI 4e DAya cha bhane pratyAbhyAnI 55 35 cha. 'maNussA jahA jIvA' manudhyA viSa sAmAnya re 4thana sabhA. mele mnussy| paNa sAmAnya jIvanI jema savamUlaguNupratyAkhyAnI paNa hoya che, dezamUlaguNapratyAkhyAnI VA DAya cha bhane pratyAyanI 555 DAya che. 'vANamaMtara-joisiya-dremANiyA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za. 7 u. 2 sU. 3 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 401 vAna vyantarAH, jyotiSikAH, vaimAnikAzca yathA nairayikAH na sarva mUlaguNAdi pratyAkhyAninaH kintu kevalam apratyAkhyAnina evaM bhavanti, tathA vAnavyantarAdayo'pi na sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH, na vA dezabhUlaguNapratyAkhyAninaH, apitu apratyAkhyAnina eva bhavanti / gautamaH pRcchati - 'eesiNaM bhaMte ! jIvA NaM savvamUlaguNa paccakkhANI NaM, desamUlaguNapaccakkhANI NaM, apaccakkhANI NaM ya kayare kayare hiMto jAva - visesAhiyA bA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu jIvAnAM sarvamUlaguNapratyAkhyAninAm, deza mUlaguNapratyAkhyAninAM ca madhye katare jIvAH katarebhyo jIvebhyaH yAvat-ra - stokA vA bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA, bhavanti ? bhagavAnAha - 'goyamA ! savtrattho vA jIvA savvamUlaguNapaccakkhANI, jahA neraiyA' nArakajIva jaise apratyAkhyAnI hote haiM usI prakAra se vAnavyantara jyotiSka aura vaimAnika ye deva bhI apratyAkhAnI hI hote haiM / sarvamUlaguNa pratyAkhyAnI yA deza mUlaguNa pratyAkhyAnI nahIM hote haiN| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki 'eesi NaM bhaMte jIvA NaM savvamUlaguNapaccakkhANI NaM, desamUlaguNapaccakkhANINaM apaccakkhANINaM ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA' he bhadanta ! ina jIvoM meM se ki jo sarvaguNapratyAkhyAnI haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI haiM aura apratyAkhyAnI haiM kauna2 se jIva kina? jIvoM kI apekSA kama haiM ? kauna2 jIba kinara jIvoM kI apekSA bahuta haiM ? kauna 2 jIva kina 2 jIvoM ke samAna haiM aura kauna 2 jIva kina 2 jIvoM se vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki- 'goyamA' he gautama! 'savvattho vA jIvA jahA neraiyA' ?bha nA24 va tyAcyAnI hoya che, se 4 pramANe vaanvyntre|, jyAtiSkA ane vaimAnikA paNu apratyAkhyAnI ja heAya che. teo sava mUlaguNapratyAkhyAnI ke dezabhUlazupratyAkhyAnI hAtA nathI. have gautama svAmI te traNe prakAranA jIvAnA apamahtva viSayaka prazno pUche che'ee siNaM bhaMte ! jIvANaM savvamUlaguNapaccakakhANINaM desamUlaguNa paccakkhANI NaM, apacakkhANI NaM ya kayare kayare hiMto jAtra visesAhiyA ?' he lahanta ! sarvAmUlaguNa pratyAkhyAnI, dezabhUlaguNa pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnI vAmAMthI kayA jIveA kayA javA karatAM ochA che? kayA kayA jIveA kayA kayA jIvA karatAM vadhAre che ? kayA kayA jIve kayA kayA javA jeTalAM che? kayA kayA jIvA kayA kayA jIvA karatAM vizeSAdhika che ? teno uttara AyatA bhaDAvIra ache - 'goyamA sanvattho vA jIvA savvamUlaguNa zrI bhagavatI sUtra : pa Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI desamUlaguNapaccakkhANI asaMkhejaguNA, apaccakkhANI aNetaguNA' he gautama ! sarvastokAH sarvebhyo'lpAH jIvAH sarvamUlaguNapatyAkhyAnino bhavanti, dezamUlaguNapratyAkhyAninastu asaMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninazca anantaguNA bhavanti / 'evaM appAbahugANi tiNi vi, jahA-paDhamillae daMDae' evam uktarItyA alpabahutvAni trINyapi samuccayajIva-paJcendriyatiryagyonika-manuSyaviSayakANi sarvamUlaguNapratyAkhyAni-dezamUlaguNapratyAkhyAnyapratyAkhyAni sambandhIni yathA prathame mUlaguNapatyAkhyAnottaraguNapratyAkhyAnAdiviSayake daNDa ke pratipAditAni tathaivAtrApi bodhyAni, tathA ca sarvastokA manuSyAH sarvamUlaguNapratyAkhyAninaH, dezamUlaguNapratyAkhyAnino manuSyAstu asaMkhyeyaguNA bhavanti apratyAkhyAnino manuSyAzca asaMkhyeyaguNAH iti phalitam / 'navaraM savvatthovA savamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI asaMkhenjaguNA, apaccakkhANI aNaMtaguNA' saba se kama sarvamUlaguNapratyArasyAnavAle jIva haiN| inakI apekSA dezamUlaguNapratyAkhyAnavAle jIva asaMkhyAtaguNeM haiM aura inakI apekSA bhI apratyAkhyAnavAle jIva anantaguNeM haiN| 'evaM appA bahugANi tiNNi vi. jahA paDhamillae daMDae' samuccayajIva viSayaka, paMcendriyatiryazca yoni jIva viSayaka aura manuSyaviSayaka sarvamUlaguNapatyAkhyAnI ke aura apratyAkhyAnI ke alpa bahutva kA kathana jaisA prathama daNDaka meM mUlaguNapratyAkhyAna, uttaraguNapratyAkhyAna aura apratyAkhyAna ke alpa bahutva kA kathana kiyA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye / tathA ca sarvamUlaguNapratyAkhyAnI manuSya bahuta kama haiM, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI manuSya asaMkhyAtapaJcakvANI, desamUlaguNa paJcakkhANI asaMkhenaguNA, apaJcakkhANI aNaMtaguNA' he gautama! sarvamUlaguNa pratyAkhyAnavALA chavo sauthI ochAM che, temanA karatAM dezamUlaguNa pratyAkhyAnavALA cha asaMkhyAtagaNu che, ane temanA karatAM paNa anaMtagaNa jIve mapratyAbhyAnavA DAya che. 'evaM appA bahugANI tiNNi vi jahA paDhamillae hag sAmAnya jIva viSayaka, paMcendriya tiryaMca cenika jIva viSayaka ane manuSya viSayaka, sarvamUlaguNa pratyAkhyAnI, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnInA a5 bahatvanuM kathana, prathama daMDakamAM je rIte mUlaguNa pratyAkhyAnI uttaraguNa pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnInA a5 bahatvanuM kathana karyuM che e ja pramANe samajavuM. tenuM tAtparya nIce pramANe che- sarvamUlaguNa pratyAkhyAnI manuSya ghaNA ochA hoya che, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI manuSya temanA karatAM asaMkhyAtagaNu hoya che, dezamUlaguNa pratyAkhyAnI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 mU.3 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 403 paMcidiyatirikkhajoNiyA desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI asaMkhejjaguNA' navaraM-vizeSastu-sarvastokAH paJcendriyatiryagyonikAH dezamUlaguNapratyAkhyAninaH, apatyAkhyAninastu asaMkhyeyaguNAH, gautamaH pRcchati-'jIvANaM bhaMte ! kiM savvuttaraguNapaJcakkhANI, desuttaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI ? he bhadanta ! jIvAH khalu kiM sarvottaraguNapratyAkhyAninaH kiM vA dezottaraguNapatyAkhyAninaH athavA apratyAkhyAnino bhavanti ? bhagavAnAha- 'goyamA ! jIvA savvuttaraguNapaccakkhANI vi tiNNivi' he gautama ! jIvAH khalu sarvottaraguNapratyAkhyAnino'pi, trayo'pi - dezottaraguNapratyAkhyAnino'pi guNita haiM aura apratyAkhyAnI manuSya bho asaMkhyAtaguNeM haiM aisA kathana phalita hotA hai| navaraM savvatthovA paMciMdiyatirikkha joNiyA, desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI asaMkhejjaguNA' vizeSatA itanI hI hai ki yahAM para dezamUlaguNapratyAkhyAnavAle paMcendriya tiryagyoni ke jIva saba se kama haiM aura apratyAkhyAnI paMcendriya tiryagyAni ke jIva asaMkhyAtaguNeM haiN| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki-'jIvA paM bhaMte ! kiM savvuttaraguNapaccakkhANI, desuttaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI' he bhadanta ! jIva kyA sarvottara guNapratyAkhyAnI haiM ? yA dezottaraguNapratyAkhyAnI haiM ? yA apratyAkhyAnI haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki-'goyamA' he gautama ! 'jIvA savvuttaraguNa paccakkhANI vi tiNi vi' jIva sarvottaraguNapratyAkhyAnI bhI haiM, dezottaguNapratyAkhyAnI bhI haiM aura apratyAkhyAnI bhI 42tAM mapratyAbhyAnI manuSyo 25saNyAta! DAya che. 'NavaraM sabathovA paMciMdiyatirikkhanoNiyA desamUlaguNapaccakravANI, apaccakavANI asaMkhejaguNA' paNa ahIM eTalI ja vizeSatA samajavI joIe ke dezamUlaguNa pratyAkhyAnavALA paMcendriya tiryaMca cha sauthI ochA che ane apratyAkhyAnI paMcendriya tiryae temanA karatAM asaMkhyAtagaNa che. gautama svAmI mahAvIra prasune sevA prazna pUche che - 'jIvA NaM bhAte ! kiM savvuttaraguNapaccakkhANI, desuttaraguNapaccakkhANI apaccakkhANI ?' he bhadanta! jI sarvottaraguNa pratyAkhyAnI hoya che? ke dezettaraguNa pratyAkhyAnI heya che? ke apratyAkhyAnI hoya che? tene uttara mApatA mahAvIra pramu cha - 'goyamA gautama ! 'jIvA savvuttaraguNa paccakkhANI bi tiNi vi' / sarvottarazu atyAdhyAnI 555 34 che, dezottaraguNa pratyAkhyAnI paNa hoya che ane apratyAkhyAnI paNa hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre apratyAkhyAnino'pi bhavanti, 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya evaM ceva' paJcendriyatiryagyonikA, manuSyAzca evameva pUrvavat sarvottaraguNapratyAkhyAnyAdijIvavadeva atrApi sarvottaraguNapratyAkhyAnino'pi, dezottaraguNapratyAkhyAnAnino'pi, apratyAkhyAnino'pi ca bhavantItyAzayaH / paJcendriyatirazrAmapi sarvottaraguNapratyAkhyAnitvaM saMbhavatyeva, dezaviratAnAM sarvottaraguNapratyAkhyAnasyAbhimatatvAt , 'sesA apaccakkhANI jAva-vemANiyA' zeSAH paJcendriyatiryagyonika - manuSyabhinnA nairayikAH, ekendriyAH, dvIndriyAH, zrIndriyAH, caturindriyAH, asaMjJipaJcendriyAH, bhavanapati - bAnavyantarajyotiSikavaimAnikAH kevalam apratyAkhyAnina evaM bhavanti, gautamaH pRcchati haiM / 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya evaM ceva' paMcendriya tiryagyonivAle jIva aura manuSya bhI isI taraha se sarvottara guNa pratyAkhyAnI dezottara guNapratyAkhyAnI evaM apratyAkhyAnI hote haiN| dezavirativAle paJcendriyatiyaJcoM ke sarvottara guNapratyAkhyAna mAnA gayA hai ataH unameM bhI sarvottara guNa pratyAkhyAnitva bana sakatA hai| 'sesA apaccakkhANI jAva vemANiyA' bAkI ke jIva vaimAnika devoM taka saba apratyAkhyAnI hI hote haiN| paMcendriyatiryazca evaM manuSya, inake sivAya nairayika, ekendriya, doindriya, teindriya, cauindriya, asaMjJI paMcendriya, bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSika aura vaimAnika ye saba hI kevala apratyAkhyAnI isaliye kahe gaye haiM ki ekendriya jIva se lekara asaMjJI paMcendriya taka ke jIvoM meM to mana kA sadbhAva hI nahIM hotA hai-ataH pratyAkhyAna dhAraNa karane kA saMbaMdha 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya evaM ceca' 5ndriya tiyo bhane manuSya paNa sAmAnya jIvanI jema sarvottaraguNa pratyAkhyAnI paNa hoya che, dezettaraguNa pratyAkhyAnI paNa hoya che, ane apratyAkhyAnI paNa hoya che. dezavirativALA paMcendriya tiryamAM sarvottaraguNa pratyAkhyAnane sadbhAva hoI zake che, eTale temAM paNa sarvottaraguNa pratyAkhyAnitva saMbhavI zake che. 'sesA apaccakkhANI jAva vemANiyA mAhInAmAni / -tanA samasta jIvo apratyAkhyAnI ja hoya che. pacendriya tiryaMca ane manuSya sivAyanA nAraka, ekendriya, hIndriya, Indriya, coIndriya, asaMjJI paMcendriya bhavanapati, vAtavyantara, tiSika ane vaimAnikane kevaLa apratyAkhyAnI kahevAnuM kAraNa nIce pramANe cheekendriyathI asaMjJI paMcendriya paryantanA jIvomAM manane saddabhAva ja hotuM nathI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.2 mU.3 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 405 'eesi NaM bhaMte ! jovANaM savvauttaraguNapaccakkhANINaM0 1' he bhadanta ! eteSAM khalu jIvAnAM sarvottaraguNapratyAkhyAninAM, dezottaraguNamatyAkhyAninAm, apratyAkhyAninAM ca madhye katare jIvAH katarebhyo jIvebhyaH stokA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA syuH ? bhagavAnAha- 'appAbahugANi tiNNi vi jahA paDhame daMDage, jAva-maNussANaM' he gautama ! alpabahatvAni trINyapi jIva-paJcendriya tiryagyonika-manuSyasambandhIni sarvottaramana se hone ke kAraNa usake abhAva meM vaha nahIM hotA hai| aba nairayika aura cAroM prakAra ke deva-so inameM pratyAkhyAna dhAraNa karane kI yogyatA hI nahIM hai| pratyAkhyAna kA grahaNa karanA paMcamaguNasthAna se prAraMbha hotA hai| inameM caturthaguNasthAnataka ke sivAya aura Age ke guNasthAna ho nahIM sakate haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki-'esi NaM bhaMte ! jIvANaM savva uttaraguNapaJcakkhANI NaM. he bhadanta ! ina sarvottaraguNapratyAkhyAniyoM meM, dezottaraguNapratyAkhyAniyoM meM aura apratyAkhyAniyoM meM kauna 2 se jIva kina 2 jIvoM kI apekSA kama haiM, kina 2 jIvoM kI apekSA bahuta hai kina 2 jIvoM ke samAna haiM aura kina 2 jIvoM se vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki- 'appA bahugANi tiNi vi jahA paDhame daMDage jAva maNussANaM' jIva, paMcendriya tiyeJca aura manuSya saMbaMdhI jo sarvottaraguNapratyAkhyAnI viSayaka, pratyAkhyAna dhAraNa karavAne saMbaMdha te mana sAthe hoya che, manane abhAve pratyAkhyAna kayAMthI saMbhavI zake? have rahI nAraka ane cAra prakAranA devanI vAta. temanAmAM te pratyAkhyAna dhAraNa karavAnI yogyatA ja hotI nathI. pratyAkhyAna grahaNa karavAne pAMcamA guNasthAnathI prAraMbha thAya che. nArako ane devomAM to caturtha guNarathAna sudhInA ja guNasthAne hoya che, te pachInA guNasthAnene tyAM saddabhAva nathI. tethI teo apratyAdhyAnI hAya che. huve gautama svAmI / prazna pUche che 8- 'eesi gaM bhaMte ! jIvANaM savva uttaraguNapaccakkhANINaM.' tyAhi. mahanta ! sattiguSya pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnI jIvonI saMkhyAnI apekSAe sarakhAmaNI karavAmAM Ave to kayA kayA cho kyA kayA jIvo karatAM ochAM che? kayAM kyA che kayA kayA jIvo karatAM vadhAre che? kayA kayA cha kyA kayA jIvone barAbara che ? kayA kyA che kyA kayA cho karatAM vizeSAdhika che? uttara- 'appAbahugANi tiNNi vi jahA paDhame daMDage jAva maNussANaM' jevI rIte mUlaguNa pratyAkhyAnI Adi viSayaka pahelA daMDakamAM (abhilApamAM) jIva, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre dezottaraguNapatyAkhyAnyapatyAkhyAniviSayakANi yathA prathame daNDake mUlaguNapratyAkhyAniprabhRtitritayaviSayake pratipAditAni tathA'trApi bodhyAni, yAvat-vaimAnikAnAm, tathAca-sarva stokA jIvAH sarvottaraguNapratyAkhyAninaH, dezottaraguNapratyAkhyAninastu asaMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninazca anantaguNA bhavanti, tathA sarvastokAH paJcendriyatiryagyonikA jIvAH sarvottaraguNapratyAkhyAninaH, dezottaraguNapratyAkhyAninastu asaMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninazca asaMkhyeyaguNAH, evaM sarvastokA manuSyAzca sarvottaraguNapatyAkhyAninaH, dezottaraguNapratyAkhyAnino manuSyAstu saMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninazca manuSyA asaMkhyeyaguNA bhavantIti bhAvaH // sU0 3 // dezottaraguNapatyAkhyAnI viSayaka aura apratyAkhyAnI viSayaka alpa bahutva haiM ve jaise mUlaguNapratyAkhyAnI Adi viSayaka prathama daMDaka meM pratipAdita hue haiM, usI prakAra se yahAM para bhI yAvat vaimAnikoM taka samajhanA caahiye| tAtparya kahane kA yaha hai ki sarvottaraguNapratyAkhyAnI jIva saba se kama haiM, dezottaraguNapratyAkhyAnI jIva asaMkhyAta guNita haiM aura apratyAkhyAnI jIva anantaguNe haiN| tathAsarvottaraguNapatyAkhyAnI paMcendriyatiryagyonikajIva saba se kama haiM, dezottaraguNapratyAkhyAnI jIva asaMkhyAtaguNita hai, aura apratyAkhyAnI paMcendriyatithaMca jIva bhI asaMkhyAtaguNita haiN| isI taraha se sarvottara guNapratyAkhyAnI manuSya saba se kama haiM, dezottaraguNapratyAkhyAnI manuSya saMkhyAtaguNita haiM aura apatyAkhyAnI manuSya asaMkhyAtaguNita haiM ||suu03|| paMcendriya tiryaMca ane manuSyanA alpa bahatvanuM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe sarvottaraguNa pratyAkhyAnI, dezottaraguNa pratyAkhyAnI ane apratyAkhyAnI cho, paMcendriya tiryA ane manuSyanA alpa bahutva viSayaka kathana paNa samajavuM. A kathananuM tAtparya e che ke sarvottara pratyAkhyAnI cha sauthI alpa hoya che, dettaraguNa pratyAkhyAnI cha asaMkhyAtagaNa hoya che ane apratyAkhyAnI ja anaMtagaNuM hoya che. tathA sarvottaraguNa pratyAkhyAnI paMcendriya tiya sauthI ochAM che, dezettaraguNa pratyAkhyAnI paMcendriya tiryaMca jevo asaMkhyAtagaNI che, ane apratyAkhyAnI paMcendriya tiryaMca ja temanA karatAM paNa asaMkhyAtagaNuM che. e ja pramANe sarvottaraguNa pratyAkhyAnI manuSya sauthI ochAM che, dezettaraguNa pratyAkhyAnI manuSyo temanA karatAM saMkhyAtagaNuM che, ane apratyAkhyAnI manuSyo to dezottaraguNa pratyAkhyAnI karatAM paNa asaMkhyAtagaNuM hoya che ! sU. 3 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA. za. 7. u. 2. 4 saMyatA'saMyatAdinirUpaNam saMyatAdivaktavyatA / mUlaguNapratyAruyAniprabhRtInAM saMyatatvAdisaM bhavena saMyatAdivaktavyatAmAha'jIvA NaM bhaMte ! kiM saMjayA' ityAdi / mUlam - "jIvANaM bhaMte ! kiM saMjayA, asaMjayA, saMjayAsaMjayA ? goyamA ! jIvA saMjayAvi, asaMjayAvi, saMjayAsaMjayAvi tiNi vi / evaM jaheva paNNavaNAe taheva bhANiyavaM jAva - vemANiyA / appAbahugaM taheva tihivi bhANiyAM | jIvA NaM bhaMte! kiM paJcakkhANI, apaccakkhANI, paJcakkhANApaccakkhANI ? goyamA ! jIvA paJcakkhANI vi tiSNi vi / evaM maNussA vi tiNi vi / paMcidiyatirikkhajoNiyA AilavirahiyA / sesA save apaccakkhANI, jAva vemANiyA / ee siNaM bhaMte! jIvANaM paccakkhANINaM jAva-visesAhiyA vA ? goyamA ! savattho vA jIvA paJccakkhANI, paccakkhANApaccakkhANI asaMkhejaguNA, apaccakkhANI anaMtaguNA, paMciMdiyatirikkhajoNiyA savatthovA paccakkhANApaccakkhANI, apaccakkhANI asaMkhejjaguNA, maNussA savattho vA paccakkhANI, paJcakkhANApaJcakkhANI saMkhejjaguNA, apaccakkhANI asaMkhejjaguNA // sU0 4 // chAyA - jIvAH khalu bhadanta ! kiM saMyatAH, asaMyatAH, saMyatAsaMyatAdivaktavyatA'jIvA NaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha - ( jIvA NaM bhaMte ! kiM saMjayA, asaMjayA, saMjayA saMjayA) sayatAdi vatavyatA 407 'jIvANaM bhaMte !" ityAhi sUtrArtha - ( jIvANaM bhaMte! saMjayA, asaMjayA, saMjayA saMjayA ?) De mahanta ! zrI bhagavatI sUtra : pa Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatImo saMyatAH ? gautama ! jIvAH saMyatA api, asaMyatA api, saMyatAsaMyatA api, tryo'pi| evaM yathaiva prajJApanAyAM tathaiva bhaNitavyam, yAvat vaimAnikAH / alpabahutvAni tathaiva trayANAmapi bhaNitavyAni / jIvAH khalu bhadanta ! kiM pratyAkhyAninaH, apratyAkhyAninA, pratyAkhyAnApratyAkhyAninaH? gautama ! jIvAH pratyAkhyAnino'pi, trayo'pi / evaM manuSyA api, trayo'pi / paJcendriyahe bhadanta ! jIva kyA saMyata haiM ? yA asaMyata haiM ? yA saMyatAsaMyata haiM ? (goyamA) he gautama ! (jIcA saMjayA vi, asaMjayA vi, saMjayA saMjayA vi tiNi vi) jIva tInoM prakArake bhI haiM saMyata bhI haiM, asaMyata bhI haiM aura saMyatAsaMyata bhI haiM / (evaM jaheva paNNavaNAe taheva bhANiyavvaM jAva vemANiyA, appA bahugeM taheva tihi vi bhANiyadhvaM) prajJApanAmeM jisa prakArase kahA gayA hai yAvat vaimAnika devoM taka yahAM para bhI usI prakArase jAnanA cAhiye / tathA ina tInoMkA alpa bahutva bhI usI prakArase yahAM para kahanA cAhiye / (jIvA gaM bhaMte ! kiM paJcakkhANI, apacakkhANI, pacakkhANA paJcaka khANI) he bhadanta ! jIva kyA pratyAkhyAnI haiM ? yA apratyAkhyAnI haiM yA patyAkhyAnA pratyAkhyAnI haiM ? (goyamA) he gautama ! (jIvA paccakkhANI vi tiNi vi) jIva pratyAkhyAnI Adi tInoM tarahake bhI haiM / (evaM maNussA vi tiNNi vi) isI tarahase manuSya bhI tInoM tarahake haiM / yA zusayata DAya che, 3 masayata ya cha, sayatAya 34 cha ? (goyamA!) 3 gautama ! (jIvA saMjayA vi, asaMjayA vi, saMjayAsaMjayA vi tiNi vi) cho traNe prakAranA hoya che-sayata paNa hoya che, asaMyata paNa hoya che ane saMyatAsNyt para ajaya che. (evaM jaheva paNNavaNAe taheva bhANiyavya jAva vemANiyA, appA bahugaM taheva tiNi vi bhANiyabaM) mA viSayatuM prajJApanA sUtramA re prakAre pratipAdana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe ahIM vaimAnika paryantanA jIvanA viSayamAM paNa kathana samajavuM. ane te traNenA a5bahatvanuM kathana paNa e ja pramANe mahI 42j M. (jIvANaM bhaMte ! kiM paJcakkhANI, apacakkhANI, paccakkhANApaccakkhANI?) mahanta ! 7 pratyAbhyAnI hAya OM, apratyAbhyAnI haya cha, , tyAcyAnApratyAbhyAnI khAya che ? (goyamA!) OM gautama! ( jIvA paccakkhANI vi. tiNi vi) 7. pratyAjyAnI 5 hAya cha, mapratyAbhyAnI 55 DAya cha bhane pratyAsyAnApratyAdhyAnI 55 DAya che. (evaM maNussA vi tiNi vi) me 4 pramANe mnussy| 55 trI 12nA DAya che. ( paMciMdiyatirikkhajoNiyA AillavirahiyA) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.4 saMyatA'saMyatAdinirUpaNam tiryagayonikA AdimavirahitAH, zeSAH sarve apratyAkhyAninaH, yAvatvaimAnikAH / eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM pratyAkhyAninAM yAvatvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH jIvAH pratyAkhyAninaH, pratyAkhyAnApratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninaH anantaguNAH / paJcendriyatiryagyonikAH sarva stokAH pratyAkhyAnAmatyAkhyAninaH apratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH / manuSyAH sarvastokAH pratyAkhyAninaH pratyAkhyAnAmatyAkhyAninaH saMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH / / / mU0 4 // (paciMdiyatirikkhajoNiyA AillavirahiyA) paMcendriyatithaMca prathamabhaMga rahita haiM / (sesA savve jAva vemANiyA apaJcakkhANI) bAkI ke sabajIva yAvata vaimAnika devoM takake bala apratyAkhyAno hI hote haiM (eesiNaM bhaMte ! jIvANaM paJcakkhANI NaM jAva visesAhiyA vA) he bhadanta ! ina pratyAkhyAnI AdijI meM kauna jIva kinara jIvoMkI apekSA yAvat vizeSAdhika haiM ? (goyamA) he gautama ! (savvatthovA jIcA paJcakkhANI, paJcakkhANApacakkhANI asaMkhejaguNA, apacakkhANI aNaMtaguNA, paMciMdiyatirikkhajoNiyA savvatthovA paJcakkhANApaccakvANI, apaccakkhANa khejaguNA) pratyAkhyAnI jIva sabase kama haiM / pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI jIva asaMkhyAtaguNita haiM / apratyAkhyAnI jIva anantaguNita haiM / pratyAkhyAnApratyAkhyAnI paMcendriyatirya bahutakama haiM, apratyAkhyAnI paMcendriyatiyaca asaMkhyAtaguNita haiM / paMcendriya tiryamAM pahelA bhaMgano abhAva hoya che-eTale ke teo pratyAkhyAnI hatA nathI. (sesA savve jAva vemANiyA apaJcakkhANI) vaimAni4 55-tanA mAnA madhai mapratyAbhyAnI DAya che. (e e siNaM bhaMte ! jIvANaM paccakkhANANaM jAva visesAhiyA vA) 3rd! te pratyAbhyAnI, pratyAbhyAnI bhane prtyaabhyaanaapratyAkhyAnI jamAMnA kayA kayA cho kayA kayA jIvo karatAM ochAM che? yAvata 4 // 4 // 7 // 42tA vizeSAdhita cha? (goyamA !) 3 gotama (savatthovA jIvA paccakkhANI, paccakkhANApaccakkhANI asaMkhejjaguNA, apaccakhANI aNaMta guNA) pratyAdhyAnI 7vA sauthA mAMDAya cha, pratyAbhyAnApratyAbhyAnI asaNyApa cha bhane pratyAbhyAnI manatAhAya che. (paMciMdiya tirikkhajoNiyA savvatthovA paccakkhANApaccakkhANI, apacakkhANI asaMkheja guNA) pratyAbhyAnApratyAbhyAnI yendriya tiya" | ghagir chAya cha, apratyAjyAnI ticyA madhyAtamA rAya cha. (maNumsA samvatthovA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 410 TIkA - jIvA NaM bhaMte ! kiM saMjayA, asaMjayA, saMjayA saMjayA ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! jIvAH khalu kiM saMyatAH saMyacchanti = sAvadhavyApArebhyo nivarttante iti saMyatAH = sarva viratA bhavanti ? kiMvA asaMyatAH tadbhinnA bhavanti ? athavA saMyatAsaMyatAH = viratAviratAH bhavanti ? bhagavAnAha - (maNussA savvatthovA paJcakkhANI, paccakkhANApacakravANI saMkhejjaguNA, apacakkhANI asaMkhejjaguNA ) pratyAkhyAnI manuSya sabase kama haiM / pratyAkhyAnApratyAkhyAnI manuSya saMkhyAtaguNe haiM / apratyAkhyAnI manuSya asaMkhyAtaguNeM haiM / TokArtha - mUlaguNapratyAkhyAnI Adi jIvoM meM saMyatatva AdikI saMbhA vanA hone ke kAraNa yahAM para sUtrakArane saMyatAdikI vaktavyatA prakaTakI hai isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'jIvA NaM bhaMte! kiM saMjayA asaMjayA, saMjayA saMjayA' he bhadanta ! jIva kyA saMyata hote haiM ? yA asaMyata hote haiM? yA saMyatAsaMyata hote haiM ? sAvadha vyApAroM se jo nivRtta hote haiM ve saMyata kahalAte haiN| dUsare zabdoM meM inheM sarvavirati kahate haiM / sAvadha vyApAroM se jo nivRtta nahIM hote haiM, ve asaMyata kahe gaye haiN| jinameM kucha- aNuvratoM kI apekSA se saMyamabhAva aura mahAvratoM ke abhAva se asaMyama bhAva ye donoM avasthAe~ hotI haiM aise paMcamaguNasthAnavartI jIva saMyatAsaMyatavAle kahalAte haiM isake uttara meM prabhu paccakkhANI, paccakkhANApaccakkhANI saMkhejjaguNA, apacakkhANA asaMkhejjaguNA ) pratyAkhyAnI manuSya sauthI ochAM hoya che, pratyAkhyAnApratyAkhyAnI manuSyeA sa MkhyAtagaNA hAya che, ane apratyAkhyAnI manuSye asaMkhyAtagaNA hAya che. TIkA- mUlaguNa pratyAkhyAnI Adi jIvAmAM sayatatva AdinI saMbhAvanA hAvAthI sutrakAra A sutra dvArA samRta, asaMta AdinI vakatavyatA prakaTa kare cheA viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che ke'jiivaa NaM bhate ! kiM saMjayA, asaMjayA, saMjayAsaMjayA ?' he lahanta ! lavA zuM sayata hAya che, ke asayata hoya che? ke sayatAsaMyata hoya che? sAvadya pravRttithI nivRtta thayA hAya evAM jIvene saMyata kahe che. vaLI temane mATe bIjo zabda 'savirati' che. je jIvA sAvadya vyApArA (pravRtti)thI nivRtta thayA hAtA nathI temane 'asayata' kahe che. je jIvAmAM aNuvratAnI apekSAe theADA saMyamabhAvanA sadbhAva hAya che ane mahAtratAne abhAve thADA saMcamabhAvanA abhAva hAya che, A rIte sayama ane asayama, e ane avasthAnA sadbhAvavALA jIvAne 'saMcatAsa cata' kahe che. gautama svAmInA praznanA uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke zrI bhagavatI sUtra : pa Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 2 sU. 4 saMyatA'saMyatAdinirUpaNam 411 " 'goyamA ! jIvA saMjayAvi, asaM jayAvi, saMjayAsaMjayA vi, tiSNivi,' he gautama ! jIvAH saMyatA api asaMyatA api, saMyatAsaMyatA api iti rItyA trayo'pi jIvAstrividhA api bhavanti / evaM jahetra paNNatraNAe taheva bhANiyacvaM jAva-vemANiyA, evam anenaiva abhilApakrameNa yathaiva prajJApanAyAM tRtIyapade saMyatAdiviSayakaM nirUpaNaM kRtaM tathaiva atrApi bhaNitavyam yAvat - nairayikAdivaimAnikAntAH caturviMzatidaNDakapratipAdyAH, abhilApAkArazcaivam- 'neraiyA NaM bhaMte / kiM saMjayA 1, asaMjayA 2, saMjayA saMjayA 3 ? goyamA ! No saMjayA, asaMjayA, No saMjayA saMjayA' gautama se kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! 'jIvA saMjayA vi asaM jayA vi, saMjayA saMjayA vi tiNNi vi' jIva saMyata bhI hote haiM, asaMyata bhI hote haiM aura saMyatAsaMyata bhI hote haiN| isa taraha se jIva tInoM prakAra ke hote haiM / 'evaM jaheva paNNavaNAe, taheva bhANiyavvaM, jAva vaimANiyA' isI abhilApa krama se, jisa taraha se prajJApanA ke tRtIyapada meM saMyatAdi viSayaka nirUpaNa kiyA gayA hai usI taraha yahA~ para kathana karalenA cAhiye / aura yaha kathana nairafyaka Adi se lekara vaimAnika devoM taka jAnanA cAhiye / 24 daMDaka pratipAdya abhilApoM kA AkAra isa prakAra se hai- 'nerayANaM bhaMte ! kiM saMjayA ? asaMjayA ? saMjayA saMjayA ?' goyamA ! No saMjayA, asaM jayA, No saMjayAsa jayA' ityAdi / appAbahugaM taheva 'goyamA !' he gautama! 'jIvA saMjayA vi, asaMjayA vi, saMjayAsaMjayA vi ttini tri' jIve traNe prakAranA hoya che--sayata paNa hoya che, asacata paNa hoya che ane saMyatAsa Myata pazu hoya che. 'evaM jakSetra paNNatraNAe, taba bhANiyantraM jAva mANiyA' mA malinAyathA za3 urIne vaimAni paryantanA bhavAnA saMyaMta, asaMyata ane yatAsacata viSayaka je prakAranuM pratipAdana prajJApanA sUtranA trIjA padamAM karavAmAM Avyu che, te prakAranuM kathana ahIM paNuM grahaNa karavuM joie. ra4 daDakAnuM pratipAdana 42vA bhATe ne AlAya tyAM ApavAmAM bhAvyA he, te nIce pramANe che- 'neraiyANaM bhaMte ! ki saMjayA, asaMjayA, saMjayAsaMjayA ?' 'goyamA ! No saMjayA, asaMjayA saMjayA jayA' ityAhi. 'he lahanta ! nAra ko saMyaMta hoya che, asaMyaMta hoya che, hai saMyatAsaMyata hoya che ?' he gautama ! nAraka jIvA sa yata haiAtA nathI, sacatAsa cata hAtA nathI, paNa asacata hAya che.'e ja pramANe vaimAnika paryAntanA AlAkA prajJApanA sUtranA trIjA padamAM ApelA AlApaka pramANe samajavA. 6 appA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 bhagavatI sUtre ityAdi, 'appA bahugaM taheva tihi vi bhANiyavvaM' alpabahutvaM trayANAmapi saMyatAdInAM tathaiva atrApi yathA prajJApanAyAmuktam, trayANAmapi jIvasAmAnya - paJcendriya tiryagyonika- manuSyANAM bhaNitavyaM paThitavyam, itareSAM saMyatatvAt-saMyatAsaMyatatvAbhAvAt tatra sarvastokAH saMyatA jIvAH, saMyatAsaMyatAH asaMkhyeyaguNA asaMyatA anantaguNAH, paJcendriyatiryagyonikAH sarvastokAH saMyatAsaMyatAH, asaMyatAH asaMkhyeyaguNAH, manuSyAstu sarvastokAH saMyatAH saMyatAsaMyatAH saMkhyeyagugAH, asaMyatAH asaMkhyeyamuNA bhavanti / " 5 atha saMyatAdInAM pratyAkhyAnAdimattve satyeva saMbhavAt tadvizeSavaktavyatAM pratipAdayitumAha- 'jIvA NaM bhaMte! kiM pacakakhAgI, apacakkhANI, paJcakkhANAtihi vi bhANiyadhvaM saMyata, asaMyata aura satyatAsaMyata ina tInoM kA alpavahutva jaisA prajJApanA meM kahA gayA hai vaisA hI jIva sAmAnya, pacendriyatiryaJca aura manuSyoM kA saMyata Adi ko lekara alpabahutva yahAM kahanA caahiye| jaise saMyatajIva saba se kama haiM, saMyatAsa yatajIva asaMkhyAta guNita haiM, asaMyatajIva anantaguNita haiN| paMcendriya tiryacoM meM saMyatAsaMyatajIva saba se kama haiM evaM asaMyatajIva asaMkhyAtaguNita haiN| manuSyoM meM saMyata manuSya saba se kama haiN| saMyatAsaMyata manuSya saMkhyAtaguNita haiM aura asaMgata manuSya asaMkhyAtaguNeM hai / pratyAkhyAna Adi se yuktatA hone para hI jIvAdikoM meM saMyata Adi aisA vyavahAra saMbhava hotA hai ataH isI abhiprAya se sUtrakAra ne pratyAkhyAna vizeSa kI vaktavyatA pratipAdita karane ke liye 'jIvANaM bhaMte' ityAdi kahA hai- isameM bahugaM tatra tihi vi bhANiyAM saMyaMta, asaM bhane saMyatAsaMyatanA shrdhymahutvanuM kathana prajJApanA sUtramAM je pramANe ApavAmAM AvyuM che, e ja pramANe anukrame sAmAnya jIva, paMcendriya tiyA~ca ane manuSyanI sayatatA, asacatatA ane sacatAsayatatAnI apekSAe ahIM paNa apamahuvanuM kathana thavuM joie. jemake saMcata jIvo sauthI echAM che, sayatAsayata chavo asaMkhyAtagaNA che ane asayata jIvo anaMtagaNuA che. paMcendriya tiya cAmAM sacatAsaMyuta jIvA sauthI ochAM ane asa'cata jIvA asaMkhyAtagaNuA che. manuSyamAM saMcata jIvA sauthI ochAM che, sacatAsa cata manuSyI saMkhyAtagaNA che, ane asayata manuSyA asaMkhyAtagaNuA che. pratyAkhyAnI AdithI yukata haeNAya evA jIva ja sacana Adi vizeSaNeAthI vizeSita karI zakAya che. tethI sUtrakAra pratyAkhyAna vizeSanI vakatavyatAnuM pratipAdana kare che. gItama zrI bhagavatI sUtra : pa Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.4 saMyatA'saMyatAdinirUpaNam 413 paJcakkhANI ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! jIvAH khalu ki pratyAkhyAninaH prANAtipAtAdipratyAkhyAnatinaH ? kiM vA apratyAkhyAninaH-prANatipAtapatyAkhyAnavratarahitAH ! athavA-pratyAkhyAnApratyAkhyAnino bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! jIvA paJcakkhANI ki, tiNi vi' he gautama ! jIvAH pratyAkhyAnino'pi, evaM rItyA trayo'pi-apratyAkhyAnino'pi, pratyAkhyAnApatyAkhyAnino'pi bhavanti / 'evaM maNussA vi tiNNi vi' evaM jIvasAmAnya gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-'jIvA NaM' bhaMte ! kiM paJcakkhANI, apaJcakkhANI, paJcakkhANApaJcakkhANI' he bhadanta ! jIva kyA pratyAkhyAnI hote haiM, yA apratyAkhyAnI hote haiM, yA pratyAkhyAnApratyAkhyAnI hote haiM ? prANAtipAta Adi pratyAkhyAna vratavAle honA isakA nAma pratyAkhyAnI hai jo isa prakAra ke vrata se rahita hote hai ve apratyAkhyAnI haiN| isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'jIvA paJcavakhANI vi, tiNi vi' jIva pratyAkhyAnI Adi rUpase tInoM bhI prakAra ke hote haiM. kitaneka jIva aise haiM jo prANAtipAta Adi ke sarvathA tyAgarUpa vratase saMpanna haiM kitaneka aise haiM jo prANAtipAta Adike marvathA tyAgarUpa vratase rahita haiM aura kitaneka aise bhI haiM ki jo kitaneka aMzameM pratyAkhyAna aura kitaneka aMzameM apratyAkhyAna ina donoMse yukta haiM / yaha bAtato sAmAnya jIva ke viSayameM kahI gaI 2vAmI mahAvIra prabhune meve| pra pUche che ?- 'jIvANaM bhaMte ! kiM paJcakkhANI, apaJcakkhANI, paJcakkhANApaccakkhANI?' De saha-ta! 7 zu pratyAdhyAnI hAya che, ke apratyAkhyAnI hoya che, ke pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI hoya che? pratyAkhyAnI eTale prANAtipAta AdithI virakata thavAnA vatavALA devuM. je che evA prakAranA vratathI rahita hoya che temane apratyAkhyAnI kahe che. gautama svAbhAnA praznanI 415 mApatA mahAvIra prabhu cha - 'goyamA!! 3 gautama ! 'jIvA paJcakkhANA vi. tiNi vi' (r) pratyAbhyAnI 55 uya cha, apratyAkhyAnI paNa hoya che ane pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI paNa hoya che. eTale ke keTalAka cho evA hoya che ke je prANAtipAta AdinA sarvathA tyAgarUpa vratathI yukata hoya che, keTalAka jIvo evA paNa hoya che ke je prANAtipAta AdinA sarvathA tyAgarUpa tratathI rahita hoya che, ane keTalAka che keTaleka aMze pratyAkhyAnathI cukata hoya che. ane keTaleka aMze apratyAkhkhathI yukata hoya che. A vAta te sAmAnya jIvanI apekSAe kahevAmAM AvI che. have sUtrakAra manuSyanI apekSAe A pramANe kahe che- "gs zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 bhagavatIsatre rItyaiva manuSyA api trayo'pi-trividhA api pratyAkhyAnino'pi, amatyAkhyAnino'pi, pratyAkhyAnA'pratyAkhyAnino'pi bhavanti / 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA AillavirahiyA' paJcendriyatiryagyonikAH AdimavirahitAH na pratyAkhyAninaH, apitu apratyAkhyAninaH pratyAkhyAnAmatyAkhyAnina zva bhavanti / 'sesA savve apaJcakkhANI, jAva-vemANiyA' zeSAH paJcendriyatiryagyonika-manuSyabhinnAH sarve yAvat-nairayikAdi-vaimAnikAntAH apratyAkhyAnina eva bhavanti, na pratyAkhyAninaH, na vA pratyAkhyAnApatyAkhyAnina ityAzayaH / gautamaH pRcchati-eesiNaM bhaMte ! jIvANaM pacakkhANINaM jAvahai aba sUtrakAra manuSyakI apekSA lekara 'evaM maNussA vi tiNNi vi' aisA kahate haiM ki isI tarahase manuSya bhI tInoM prakAroMvAle hote haiM kitaneka pratyAkhyAnI hote haiM, kitaneka apratyAkhyAnI hote haiM aura kitaneka manuSya pratyAkhyAnApratyAkhyAnI bhI hote haiM / aba rahe paMcendriyatiryazca so inake viSayameM sUtrakAra kahate haiM ki 'paMci. diyatirikkhajoNiyA AillavirahiyA' paMcendriyatiryaMca jo haiM ve pratyAkhyAnI pANAtipAta Adike sarvathA tyAgI nahIM hote haiM ve to apratyAkhyAnI hote haiM aura patyAkhyAnAmatyAkhyAnI bhI hote hai / 'sesA savve apaJcakkhANI jova vemANiyA, inake sivAya paJcendriyatiryagyonivAle jIva aura manuSya inase bhinna aura jitane jIva haiM ve saba nairayika se lekara vaimAnika devoM taka tathA ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriyataka na pratyAkhyAnI hote haiM, na pratyAkhyAnAmaNussA vi tiNi vi' me 4 pramANe manuSyo 55 naye 42 // DAya 2-3- // pratyAkhyAnI hoya che, keTalAka apratyAkhyAnI hoya che ane keTalAka pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI hoya che have sUtrakAra paMcendriya tiryacenA viSayamAM A pramANe kahe che 'paMciMdiyatirikvajoNiyA AillavirahiyA' yendriya tiya 25 7ve| pratyAkhyAnI hetA nathI, teo apratyAkhyAnI paNa hoya che ane pratyAkhyAnA pratyAkhyAna paNa hoya che, teo prANAtipAta AdinA sarvathA tyAgI hoI zakatA nathI tethI temane pratyAbhyAnI yA nathI. 'sesA savve apaccakkhANI jAva cemANiyA' 5yendraya tiryaMca panika che tathA manuSya sivAyanA bAkInA badhAM ja apratyAkhyAnI hoya che. eTale ke nArakethI laIne vaimAnika paryantane che ane ekendriyathI laIne asaMjJI paMcendriya sudhI jI apratyAkhyAnI ja hoya che. pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI hotA nathI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.4 saMyatA'saMyatAdinirUpaNam visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu jIvAnAM pratyAkhyAninAm yAvat apratyAkhyAninAM, pratyAkhyAnA pratyAkhyAninAM ca madhye katare katarebhyo jIvAH stokA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA vartante ? bhagavAnAha'goyamA ! savyattho vA jIvA pacakkhANI, paJcakkhANApaJcakkhANI asaMkhe. jaguNA, apaJcakkhANI aNaMtaguNA' he gautama ! sarvastokAH sarvebhyo'lpAH jIvAH pratyAkhyAninaH, kintu pratyAkhyAnApratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninaH anantaguNA vartante / 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA savvatthovA paJcakkhANApaJcakkhANI, apaJcakkhANI, asaMkhejaguNA' paJcendriyatiryagpratyAkhyAnI hote haiN| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'eesiMNaM bhaMte ! jIvA NaM paJcakkhANI NaM jAva visesA. hiyA vA' he bhadanta ! ina pratyAkhyAnI, apratyAkhyAnI, evaM pratyAkhyAnApatyAkhyAnI jIvoMke bIcameM kaunarase jIva kina2 jIvoMkI apekSA kama haiM, kaunarase adhika haiM, kaunarase barAbara haiM aura kaunarase vizeSAdhika haiM ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA jIvA paJcakkhANI, paJcakkhANApaccakkhANI asaMkhejaguNA, apacakkhANI aNataguNA' pratyAkhyAnI jIva sabase kama haiM, inakI apekSA asaMkhyAtaguNe pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI jIva haiM aura inakI apekSAse bhI anantaguNe apratyAkhyAnI jIva haiN| 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA savvatthovA pacakkhANApaJcakkhANI, apacakkhANI asaMkhejaguNA' paMcendriya tiryaJcoMmeM sabase kama pratyAkhyAnI paMcendriya tiryazca gautama svAbhAnA - 'ee siNaM bhaMte ! jIvANaM paccakkhANINaM jAva visesAhiyA vA?' mahanta ! sadhyAnI apekSA pratyAbhyAnI, mapratyAbhyAnI ane pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI jIvonI sarakhAmaNI karavAmAM Ave te kayA kayA jI kayA kayA jI karatAM ochAM che? kayA jIvo kayA jIvo karatAM adhika che? kayA che kayA jIvanI barAbara che, ane kayA jI kayA jI karatAM vizeSAdhika che? bhaDAvIra prabhuneuttara- 'savvatthovA jIvA paccakkhANI, paccakkhANApaccakkhANI asaMkhejjaguNA, apaccakkhANI aNaMtaguNA' gItama ? pratyAjyAnI che sauthI ochAM che, temanA karatAM asaMkhyAtagaNa pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI ja che, bhane tamanA 42di manata! mapratyAbhyAnI 7 // che. 'paMciMdiya tirikkhajoNiyA savvatthovA paccakkhANApaccakkhANI, apaccakkhANI asakhejjaguNA' 5yendriya tiryaMca yonika jIvomAM pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI cha sauthI ochAM che, temanA karatAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 bhagavatIsUtre yonikAH sarvastokAH pratyAkhyAnApratyAkhyAninaH, apratyAkhyAninaH asaMkhyeyaguNA vartante / 'maNussA savvattho vA paJcakkhANI, paJcakkhANApaccakkhANI saMkhejaguNA, apaJcakkhANI asaMkhejaguNA' manuSyAH sarvastokAH pratyAkhyAninaH, pratyAkhyAnAmatyAkhyAninaH saMkhyeyaguNAH, apratyAkhyAninazca asaMkhyeyaguNA bhavanti / ____ atha SaSTha zatakasya caturthIdezake pratyAkhyAnAdInAM prarUpitatvena punastatmarUpaNe punarutyApattiriticedatrocyate-tatrAlpabahutvavicArarahitAnAmeva teSAM prarUpitatvena atra appabahutvamakArabhaGgathA prarUpaNe sambandhAnta reNAyAtatve ca na punaruktidoSaH // sU0 4 // jIva haiM evaM inase asaMkhyAtaguNe apratyAkhyAnI paMcendriya tiryazcajIva haiM tathA 'maNussA savvattho vA pacakkhANI, paJcakkhANApaccakkhANI saMkhejaguNA, apaJcakkhANI asaMkhejaguNA' manuSyoMmeM jo pratyAkhyAna manuSya haiM ve sabase kama haiM, pratyAkhyAnApatyAkhyAnI manuSya saMkhyAtaguNe haiM aura apratyAkhyAnI manuSya asaMkhyAtaguNe haiN| yahAM para aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye 'ki chaThe zatakake caturthaudezakameM pratyAkhyAna AdikI prarUpaNA to kI hI jA cukI phira yahAM unakI prarUpaNA karanese kyA lAbha isa taraha kI prarUpaNAse to punarukti doSakI hI Apatti AtI haiM kyoM ki chaThe zatakake caturtha uddezaka meM jo pratyAkhyAna AdikA vicAra kiyA gayA hai vaha unake alpabahutva ke vinA hI kiyA gayA hai tathA yahAM para jo inakA vicAra masabhyAta pratyAbhyAnI pathandriya tiya" / hAya che. tathA 'maNussA savvatthotrA paccakkhANI, paJcakkhANApaccakakhANI saMkhejjaguNI, apaccakakhANI asakhejjaguNA' manuSyAmA pratyAbhyAnI manuSyo sauthI maach| che, tamanA 42tA saMkhyAtagaNu pratyAkhyAnA pratyAkhyAnI manuSya che, ane temanA karatA asaMkhatagaNuM apratyAkhyAnI manuSya che. zaMkA- chaThThA zatakanA cethA ude thakamAM pratyAkhyAna AdinuM te nirUpaNa karavAmAM AvI cUkayuM che, chatAM ahIM temanuM pharIthI nirUpaNa zA mATe karavAmAM AvyuM che? Ama karavAthI zuM punarukita deSanI saMbhavitatA lAgatI nathI? samAdhAna chaThThA zatakamAM pratyAkhyAna AdinuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che kharuM, paNa tyAM temanA alpabadutvane vicAra karavAmAM AvyuM nathI. ahIM temano je zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU.5 jIvAnAM zAzvatAzAzvatatvanirUpaNam 417 // jIvAnAM zAzvatAzAzvatatvavaktavyatA // atha jIvAdhikArAtteSAM zAzvatAzAzvatatvamAha-'jIvANaM bhaMte kiM sAsayA' ityaadi| mUlam -'jIvA NaM bhaMte ! ki sAsayA, asAsayA ? goyamA ! jIvA siya sAsayA siya asaasyaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaijIvA siya sAsayA,siya asAsayA? goyamA davaTyAe sAsayA, bhAvaTrayAe asAsayA, se teNa?NaM goyamA ! evaM vuccai-jAva siya asAsayA ! neraiyA NaM bhaMte ! kiM sAsayA, asAsayA ? evaM jahA jIvA tahA neraiyAvi / evaM jAva-vemANiyA jAvasiya sAsayA, siya asaasyaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti ||suu05|| chAyA-jIvAH khalu bhadanta ! kiM zAzvatAH, azAzvatAH ? gautama ! jIvAH syAta zAzvatAH syAt azAzvatAH! tatkenArthena bhadanta ! evamucyate-jIvAH kiyA gayA hai vaha alpabahutvakI pradhAnatAko lekara kiyA gayA hai isa taraha bhinna2 saMbaMdhako lekara eka hI vastuke vicAra karane meM sunaruktidoSakI Apatti nahIM mAnI gaI hai ||muu04|| jIvoMkI zAzvata azAzvatavaktavyatA'jIvA NaM bhaMte ! sAsayA asAsayA' ityAdi / sUnArtha-(jIvA NaM bhaMte ! kiM sAsayA, asAsayA) he bhadanta ! jIva kyA zAzvata-nitya haiM ki azAzvata-anitya haiM ? (goyamA) he gautama ! (jIvA siya sAsayA siya asAsayA) jIva kathaMcit vicAra karavAmAM Ave che te alpabadutvanI pradhAnatAnI apekSAe karavAmAM Avyo che. A rIte bIjA viSayanI apekSAe eka ja vastune vicAra karavAmAM punarukitadeSa lAgI zaktA nathI. sU. 4 lavAnI ||shvt satatanI tavyatA'jIvA NaM bhaMte ! sAsayA asAsayA' tya sUtrA- (jIcA NaM bhaMte ! sAsayA, asAsayA ?) 8 mahanta ! 7 / zu zAzvata (natya) 2, 3 mazAzvata (manitya) che ? (goyamA !) 3 gautama ! (jIvA siya sAsayA, siya asAsayA) yA24 zAzvata DAya che bhane 4yA24 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 418 bhagavatImatre syAt zAzvatA: syAt azAzvatAH gautama / dravyAyatayA zAzvatAH, bhAvArthatayA azAzvatAH, tatenArthena gautama ! evamucyate-yAvat-syAt azAzvatAH / narayikAH khalu bhadanta ! kiM zAzvatAH, azAzvatAH ? evaM yayA jIvAH tathA nairayikA api, evaM yAvat-vaimAnikAH, yAvata-syAt zAzvatAH, syAt azAzvatAH, tadecaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti saptamazatasya dvitIyodezaH // 7-2 // zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiN| (se keNaDhaNaM bhaMte ! evaM buccai jIvAsiya sAsayA siya asAsayA) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva kathaMcit azAzvata haiM ? (goyamA) he gautama ! (davvaTThayAe sAsayA, bhAvaTThayAe asAsayA) dravyakI apekSA se jIva zAzvata haiM aura bhAva paryAyakI apekSAse azAzvata haiM / (se teNa?NaM goyamA ! evaM buccai jAva siya asAsayA) isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai yAvat jIva kathaMcit azAzvata haiN| (neraiyA NaM bhaMte ! kiM sAsayA asAsayA) he bhadanta ! nArakajIva kyA zAzvata haiM yA azAzvata haiM ? (evaM jahA jIvA tahA neraiyA vi, evaM jAva vemANiyA jAva siya sAsayA, siya asAsayA sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti) he gautama ! jaisA jIvoM ke viSaya meM kahA gayA hai vaisA hI nArakoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| isI taraha kA kathana yAvat vaimAnika devoM ke viSayameM bhI jAnanA HAP4 DAya che. (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jIvA siya sAsayA siya asAsayA ?) 3 E-! mA5 / 4.2 me // 7 // 24 zAzvata upa cha bhane 4Are sAta hAya cha? (goyamA!) 3 gautama! (dabakRyAe sAsayA, bhAvaTyAe asAsayA) dravyanI apekSA zAvata jAya cha, bhane lAvanI-paryAyanI apekSA 2mAvata DAyache. (se seNaTeNaM goyamA! evaM vuccai-jAva siya asAsayA) he gautama! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke jo amuka dRSTie zAzvata che ane amuka dRSTiya azAvata cha. (neraiyANe bhaMte ! ki sAsayA asAsayA ?) 3 mahanta ! nA24 / zuzAzvata DAya cha, 3 sAta hAya cha ? (evaM jahA jIvA, tahA neraiyA vi, evaM jAva vemANiyA jAya siya sAsayA siya asAsayA-sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti) gautama ! nA vivara 4yana 42vAmA mA0yu che, me / kathana nArakanA viSayamAM paNa samajavuM. e ja pramANenuM kathana vimAnika paryantanA jIva viSe samajavuM. eTale ke amuka dRSTie vicAratA teo zAzvata che ane amuka zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 2 sU.5 jIvAnAM zAzvatAzAzvatatvanirUpaNam 419 TIkA--jIvANaM maMte ! kiM sAsayA, asAsayA ? he bhadanta ! jIvA: khalu kiM zAzvatA nityAH santi, kiM vA azAzvatA anityAH santi ? bhagavAnAha - 'goyamA ! jIvA siya sAsayA, siya asAsayA' he gautama ! jIvAH syAt kadAcita zAztratAH santi syAt kadAcit azAzvatAH santi / gautamaH pRcchati - ' se keNaNaM bhaMte ! evaM buccaI - jIvA siya sAsayA, siya asAsayA ? cAhiye - arthAt ye kathaMcit zAzvat haiM aura kathaMcit azAzvata haiN| he bhadanta ! ApakA yaha saba kathana sarvathA satya hai, he bhadanta ! sarvathA satya / hai aisA kaha kara gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye / 1 TIkArtha-jIva kA adhikAra cala rahA hai isaliye yahAM para sUtrakAra ne unakA nitya aura anitya dharma kA pratipAdana kiyA haiisameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki, 'jIvA NaM bhaMte / kiM sAyasA asAsayA ?' bhadanta ! jIva kyA nitya haiM yA anitya haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki- 'goyamA' he gautama! 'jIvA siya sAsayA siya asAsayA' jIva kathaMcit dravyArthikanaya kI apekSA se to zAzvata - nitya haiM aura kathaMcit paryAyArthika naya kI apekSA se azAzvata- anitya haiM / aba gautama isI viSaya meM prabhu se yoM pUchate haiM ki-' se keNadvaNaM bhaMte ! evaM buccai - jIvA dRSTie vicAravAmAM Ave te azAzvata che. gautama svAmI kahe che- he bhadanta ! ApanuM A samasta kathana sathA satya che. he bhadanta! ApanuM kathana yathA ja che.' ema kahIne prabhune va`daNA namaskAra karIne gautama svAmI peAtAnI jagyAe virAjamAna thardha gayA. TIkA-jIvane adhikAra cAlI rahyo che. tethI sUtrakAre A sUtramAM jIvanI nityatA ane anityatAnuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che - 'jIvANaM bhaMte ! kiM sAsayA asAsayA ?' hai bhadanta ! jIvA nitya che ke anitya che ? tenA uttara ApatA prabhu kaheche-- 'goyamA ! jIvA siya sAsayA, siya asAsayA' he gautama! abhuGa dRSTiyo vicAra karavAmAM Ave te jIva nitya che ane mIjI rIte vicAravAmAM Ave tA anitya paNa che. have tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI A pramANe prazna pUche che ' se keNaTuNaM bhaMte ! evaM buccai - jIvA siya sAsayA, siya asAsayA ?' zrI bhagavatI sUtra : pa Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 bhagavatIsUtre he bhadanta ! tata kenArthena kathaM tAvat-evamucyate yat-jIvAH syAt kadA. cit zAzvatAH vartante, syAt kadAcit azAzvatA vartante ? bhagavAnAha-goyamA ! davaTTayAe sAsayA, bhAvaTTayAe asAsayA' he gautama ! jIvAH dravyArthatayA jIvadravyatvena zAzvatAH nityA vartante, bhAvArthatayA audayAdikabhAvena nairayikAdiparyAyatvena azAzvatA anityA vartante / ante upasaMharannAha-'se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai-jAva siya asAsayA' he gautama ! tat tenArthena evam prakAreNa ucyate yat-yAvat-jIvAH syAt kadAcit zAzvatAH syAt kadAcit azAzvatA anityA bhavanti, dravyArthikanayena nityAH, paryAyArthikanayena anityA iti bhaavH| gautamaH pRcchati-'neraiyA NaM bhaMte ! kiM sAsayA, asAsayA ? he bhadanta ! nairayikA khala ki zAzvatAH santi, siya sAsayA siya asAsayA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki-'davvaTTayAe sAsayA, bhAvaTThayAe asAsayA' jIva dravyArthatA se- jIva dravyatva ko apekSA se nitya haiM tathA audayika bhAva rUpa jo nairayika Adi paryAya haiM unakI apekSA se anitya haiN| ataH 'se teNedraNaM goyamA! evaM buccai jAva siya sAsayA' he gautama ! maine aisA kahA hai ki jIva kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azAzvata hai-dravyArthika naya kI apekSA se ve zAzvat haiM aura paryAyArthikanaya kI apekSA se ve zAzvata nahIM hai-anitya haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki-'neraiyANaM bhaMte ! ki sAsayA asAsayA' he bhadanta ! nArakajIva he bhadanta! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke eka dRSTie vicAravAmAM Ave te jIva nitya che, ane bIjI draSTie vicAravAmAM Ave te jIva anitya che. tene| uttara bhA5tai mahAvIra prabhu 4 che hai- 'dabaTTapAe sAsayA, bhAvaTTayAe asAsayA?' gautama! dravyatvanI mapekSA 73 nitya hAya cha, 55 auyika bhAvarUpa je narayika Adi paryAya che tenI apekSAe jIva anitya hoya che. 'se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai jAva siya sAsayA' gautama! te // 2 // meM evuM kahyuM che ke jIva kayAreka zAzvata (nitya) hoya che ane kayAreka azAzvata (anitya) hoya che. jene dravyArthika nayanI apekSAe zAzvata kahyA che ane paryAyArthika nayanI apekSAe azAzvata kahyA che. gautama 2vAbhInA prazna- 'neraiyANaM bhaMte ! kiM sAsayA asAsayA ? 3 mahanta! na124 03 / zuzAzvata (nitya) cha, azAzvata (anitya) cha? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacankiA TIkA za.7 u.2 ma.5 jIvAnAM zAzvatAzAzvatatvanirUpaNam 421 kiM vA AzAzvatAH? bhagavAnAha- 'evaM jahA jIvA tahA neraiyA vi, evaM jAva vemANiyA jAva-siya sAsayA, siya asAsayA' evam-uktarItyA yathA jIvAH kathaMcit zAzvatAH, kathaMcit azAzvatAH uktAstathA nairayikA api kathaMcit jIvadravyatvena zAzvatAH, kathaMcittu nairayikAdiparyAyatayA azAzvatA bhavanti, evaM tathaiva yAvat-bhavanapatimArabhya vaimAnikAntA api jIvAH syAt kadAcit dravyArthikatayA zAzvatAH santi, syAt kadAcit paryAyArthikatayA azAzvatAH santIti bhAvaH, / gautamaH sarva svIkurvanAha-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameve ti // sU0 5 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalita. kalApAlApaka-pravizuddha-gadyapadyanaikagraMthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati-kolhApurarAja-pradatta "jainazAstrAcArya" padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainazAstrAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitAyAM "zrIbhagavatImUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamazatakasya dvitIyo dezaH samAptaH // 7-2 // kyA nitya haiM yA anitya haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM ki- 'evaM jahA jIvA tahA neraiyA vi' he gautama ! jisa prakAra se jIva kathaMcit zAzvat aura kathaMcit azAzvat prakaTa kiye gaye haiM, usI prakAra se nairayika jIva bhI kathaMcit-jIvadravya kI apekSA se-zAzvata-anitya haiN| "evaM jAva vemANiyA jAya siya sAsayA siya asAsayA' isI taraha se bhavanapati se lagAkara vaimAnika taka ke jIva dravyArthika naya kI apekSA se zAzvata hai aura paryAyArthika naya kI apekSA se azAzvata haiN| utta2- "evaM jahA jIvA tahA neraiyA vi gItama! sAmAnya panI ma nArakenA viSayamAM samajavuM- nAraka che dravyanI apekSAe zAzvata che, ane nairayika Adi paryAyanI apekSAe teo azAzvata che. "evaM jAva vemANiyA jAva siya sAsayA siya asAsayA' me 1 pramANe bhavanapatithI laIne vaimAnika panatanA dravyArthika nayanI apekSAe zAzvata che ane paryAyArthika nayanI apekSAe azAzvata che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jara2 bhagavatIsage aba gotamasvAmI prabhu ke isa saba kathana ko svIkAra karate hue kahate ha ki-'secaM bhaMte ! sevaM bhaMte !' he bhadanta ! Apa ke dvArA kahA gayA yaha saba viSaya satya hI hai- he bhadanta ! sayi hI hai ||suu05|| jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke saptama zatakakA dvitIya uddezaka samAsa // 7-2 // mahAvIra prabhunA samarata kathanane svIkAra karatA gautama svAmI kahe che kehe bhadanta! Apa sAcuM ja kahe che. Ape A viSayanuM je pratipAdana karyuM te sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNa namaskAra karIne teo temane sthAne besI gayA, suda pA jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI' sUtranI priyadarzinI vyAkhyAnA sAtamA zatakano bIjo uddeza samApta, 7-rA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyodezakaH prArabhyate saptamazatake tutIyoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam vanaspatikAyaH kadA alpAhArI kadA ca mahA''hArI bhavati ? grISme Rtau sarvApekSayA alpAhArI bhavati, bhAivarSAceti RtudvayesarvApekSayA mahAhArI bhavati / grISme sarvAlpA-hAratve kathaM puSpitatvaM phalitatvaM cAdhikaM bhavati ? sanAdhikAnAm uSNayonikAnAM jIvAnAM vanaspatikAyikatayA upacayApacayotpatyAdikameva tatra hetuH / mUla kanda-skandha zAkhAtvA-patra pravAla puSpa-phala-bIjAnAM svasvajIkvyA saptamazatakakA tRtIya uddezakaprAraMbha saptama zataka ke isa tRtIya uddezaka meM jo viSaya vArNata huA hai usakA saMkSipta varNana isa prakAra se hai___vanaspatikAya kaba alpAhArI hotA hai aura kaba mahA''hArI hotA hai ? aisA prazna / vanaspatikAya grISmaRtumeM sarvakI apekSAse alpAhArI hotA hai tathA varSARtumeM sarvakI apekSAse mahA''hArI hotA hai / aisA uttara / pra. grISmaRtumeM yadi vanaspatikAya sarvApekSa alpa AhAravAlA hotA hai to phira usameM adhikarUpameM puSpoMkA AnA phaloMkA laganA kaise hotA hai ? u. grISmaRtumeM sabase adhika uSNayonivAle jIvoMkA vanaspatikAyarUpase utpanna honA, unakA usarUpameM vizeSarUpase upacaya Adi honA isameM kAraNa hai / mUla, kanda' skandha, zAkhA, chAla, patra' pravAla-koMpala, puSpa, phala evaM cIja ye saba sAtamA zatakanA trIjo udezakane prAraMbhaA udezakamAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che tene saMkSipta paricaya nIce pramANe samajavo. prazna- vanaspatikAya kayAre alpAhArI hoya che ane kayAre mahAAhArI hoya che? uttara- te bIjI badhI Rtuo karatAM grISmagatumAM alpAhArI hoya che ane varSARtumAM mahAAhArI hoya che. prazna- je vanaspatikAya grISmaRtumAM bIjI badhI Rtuo karatAM alpAhArI hoya che, te e ja RtumAM vanaspatine adhika phaLa ane phUlo kema Ave che ? uttara- grISmaRtumAM sauthI adhika uSaNa nivALA cha vanaspatikAyarUpe utpanna thAya che ane temane te paryAyamAM vizeSarUpe upacaya Adi thAya che. te kAraNe evuM bane che. prabha- bhUga, 4-6, 24-dha, zAmA, 7, pAna, pravAsa (ain) a, 5 // bhane. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 bhagavatI sUtre satvam / vanaspaterAhArakaraNavaktavyatApraznaH, mUlakanda skandhAdi bIjAntAnAM dazAnAmapi uttarottarasya pUrvapUrveNa saha sambandhAt, mUlasya ca pRthivIkAyikena saha sambandhAt vanaspaterapi AhAraniSpattiH, anantajIvavanaspaterAhArazca pUrvavadeva avaseyaH / tataH kRSNalezyo nairayikaH alpakarmavAn nIlaleiyo nairayikazca mahAkarmavAn saMbhavati ? sthityapekSayA tadubhayasaMbhavAt / evaM nIlaleiyA jIvaH alpakarmavAn, kApotalezyazca mahAkarmavAn syAt ? tatrApi sthityapekSayA tadubhayasaMbhavAt / tato vedanA kiM nirjarA, nirjarA vA kiM vedanA bhavati ? iti praznaH / netyuttaram ubhayorbhinnasvarUpatvAt / evaM 3 apane 2 jIvase vyApta rahate haiM ataH vanaspati kisa tarahase AhAra karatA hai aisA prazna, isakA uttara aisA hai ki mUla, kanda, skandha yAvat bIjataka ke jitane apane2 jIva hai ve ApasameM eka dUsare ke sAtha arthAt uttarottarake jIvakA pUrva pUrvake jIvake sAtha saMbaMdha hai tathA mUlakA pRthivIkAyikake sAtha saMbaMdha hai isase vanaspati ke bhI AhArakI niSpatti ho jAtI hai / anantakAyavAlI vanaspatikA AhAra bhI isI tarahase jAnanA cAhiye / pra. kRSNalezayavAlA nArakajIva, alpakarmavAlA aura nIlalezyAvAlA nArakajIva mahAkarmavAlA kyA ho sakatA hai ? u. sthitikI apekSAse ye donoM bAteM ho sakatI haiM / pra. isI tarahase kyA nIlalezyAvAlA jIva alpakarmavAlA aura kApotaleiyAvAlA jIva mahAkarmavAlA ho sakatA hai ? u. sthitikI apekSAse ye bhI donoM bAteM bana sakatI hai / pra. jo vedanA hai vaha nirjarA hai yA jo nirjarA hai vaha vedanA hai ? u. aisA khIja pAtapeAtAnA jIvathI vyApta rahe che, te vanaspati kai rIte AhAra kare che? uttara- mULathI laIne khIja pantanA aMgeAmAMnA pratyeka aganA jeTalA potapotAnA jIva hAya che teo uttarAttara ekabIjAnI sAthe saMbadhavALA che, eTale ke uttarottaranA jIvanA pUrva pU'nA jIva sAthe saMbaMdha hAya che, tathA mULanA pRthvIkAyika nI sAthe sabaMdha hAya che, tethI vanaspatinA AhAranI niSpatti (nirmANu) thaI jAya che. anaMta kAyavALI vanaspatinA AhAra paNa eja pramANe samajavA. prazna- yu kRSNalezyAvALA nAraka jIva alpa ka`vALA ane nIla lezyAvALe nAraka chatra mahA ka`vALA hAi zake che? uttara- sthitinI apekSAe te banne vAta sabhavI zake che. prazna- je vedanA che te nirA che, ke je nirjarA che te vaidyanA che? zrI bhagavatI sUtra : pa Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.3 uddezakaviSayavivaraNam 425 nairayikANAmapi vedanA na nirjarA, nirjarA vA na vedanA / evaM yokarma veditaM na tadeva nirjaritam , yadevaM nirjaritam na tadeva veditam , evaM yadeva vedayani na tadeva nirjarayati, yadeva vA nirjarayati na tadeva vedayati / tathA yadeva vedayivyati na tadeva nirjarayiSyati, evaM yo vedanAsamayaH, na sa eva nirjarA. samayaH, nairayikANAM vedanAyAH nirjarAyAca bhinnasamayovam / nairayiko jIvadravyatvena zAzvataH, nairayikAdiparyAyatayA azAzvataH // vanaspatikAyikAhAravaktavyatA / dvitIyoddezake jIvavizeSa vaktavyatA proktA, sAmpataM jIvAdhikArAt jIva vizeSa vanaspati kAyikasyAlpAhArAdivaktavyatAmAha-vaNassaikAiyANaM'ityAdi / nahIM hai / kyoMki donoMkA svarUpa bhinna hai / isa tarahase nairayika jIvoMkI bhI vedanA na nirjarArUpa hai aura na nirjarAvedanArUpa hai| isI tarahase jo karmavedita huA hai vahI nirjarita huA hai, jo nirjarita huA hai vahI vedita huA hai' aisA bhI nahIM hai / tathA jIva jisa karmakA vedatA hai usI karmakI vaha nirjarA karatA hai, usIko jIva vedatA hai aisA bhI nahIM hai / tathA aisA bhI nahIM hai ki jIva jisa karmakA vedana karegA, usI karmakI vaha nirjarA karegA / tathA jo samaya vedanAkA hotA hai vahI samaya nirjarAkA nahIM hotA hai kyoMki nairayika jIvoMka danAkA aura nirjarAkA samaya bhinnara hotA hai / nairayika jIva dravyakI apekSAse zAzvata hai aura nairayika Adi paryAyakI apekSAse azAzvata hai / uttara- evuM saMbhavI zakatuM nathI, kAraNa ke te bannenAM svarUpamAM ja bhinnatA rahelI che. e ja pramANe nAraka jIvonI vedanA paNa nirjararUpa nathI, ane nirbhara vedanArUpa nathI. e ja pramANe je karma vedita thayuM che te nirjarita thayuM che ane je nirjarita thayuM che te vedita thayuM che, evuM paNa nathI. tathA evuM paNa nathI ke java je kamane vede che e ja kamanI te nijara kare che, ane je karmanI nirbhara kare che tenuM ja vedana kare che. evuM paNa nathI ke jIva je karmanuM vedana karaze e ja karmanI nirja karaze, tathA je samaya vedanAne heAya che e ja samaya nirjarAne paNa hotuM nathI, kAraNa ke nAraka jIvonI vedanAne ane nirjarane samaya bhinna bhinna hoya che. nAraka jIva dravyanI apekSAe zAzvata che ane narayika Adi paryAyanI apekSAe azAzvata che. A badhA viSacenuM A udezakamAM sUtrakAre pratipAdana karyuM che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 bhagavatIsatre mUlam-vaNassaikAiyA NaM bhaMte ! kiM kAlaM sabappAhAragA vA sabamahAhAragA vA bhavaMti ? goyamA ! pAusavarisArattesu NaM ettha NaM vaNassaikAiyo sabamahAhAragA bhavaMti, tayANaMtaraM ca NaM sarae, tayANaM taraM ca NaM hemaMte, tayANaMtaraM ca NaM vasaMte, tayANaMtaraM ca NaM gimhe / gimhA su NaM vaNassaikAiyA savappAhAragA bhavaMti / jai NaM bhaMte ! gimhAsu vaNassaikAiyA savappAhAragA bhavaMti, kamhA NaM bhaMte ! gimhAsu bahave vaNassaikAiyA pattiyA, puphiyA, phaliyA, hariyagarerijamANA, sirIe aIva aIva uvasobhemANA, uvasobhemANA ciTThati ? goyamA ! gimhAsu NaM bahave usiNajoNiyA jIvA ya, poggalA ya vaNassaikAiyattAe vakamaMti viukkamaMti, cayaMti, uvavajaMti, evaM khalu goyamA ! gimhAsu bahave vaNastaikAiyA pattiyA, pupphiyA, jAva ciTuMti // sU0 1 // chAyA-vanaspatikAyikAH khalu bhadanta ! kaM kAlaM sarvAlpAhArakA vA, sarvamahAhArakA vA bhavanti ? gautama ! prAi-varSA rAtrayAH khalu, atra khalu vanaspatikAyika AhAravaktavyatA 'vaNassaikAiyANaM bhaMte !' ityAdi / sUtrArtha-(vaNassaikAiyANaM bhaMte ! kiM kAlaM savvappAhAragA vA, savvamahAhAragA vA bhavaMti) he bhadanta ! vanaspati kAyika jIva kisa kAla meM saba se kama alpa AhAravAle hote haiM aura kisa kAlameM vanaspatikAyika jenA AhAranI vaktavyatA'vnnssikaaiyaannN bhaMte !' tyA: sUtrA- (vaNassaikAiyANaM bhaMte ! kiM kAlaM sabappAhAragA cA, sabamahAhAragA vA bhavaMti ?) 3 mahanta! vanapatithi: 71 45ANe (tumai) sauthI a5 AhAravALA hoya che, ane kaye kALe sauthI adhika AhAravALA hoya che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikATIkA za.7 u.3 2.1 vanaspatikAyikAhAranirUpaNam 427 vanaspatikAyikAH sarvamahAhArakA bhavanti, tadanantaraM ca khalu zaradi, tadanantaraM ca khalu hemante, tadanantaraM ca khalla vasante, tadanantaraM ca khalu grISme / grISmeSu khalu vanaspatikAyikAH sarvAlpAhArakA bhavanti / yadi khalu bhadanta ! grISmeSu vanaspatikAyikA salpiAhArakA bhavanti, kasmAt khalu bhadanta ! grISmeSu bahavo vanaspatikAyikAH patritAH, puSpitAH, phalitAH, saba se adhika AhAravAle hote haiM ? (goyamA) he gautama ! (pAusa varisArattesu NaM ettha NaM vaNassai kAiyA savva mahAhAragA bhavaMti, tayANataraM ca NaM sarae tayANaMtaraM ca NaM hemaMte, tayANaMtaraM ca NaM vasaMte, tayANaMtaraM ca NaM gimhe) vanaspatikAyika prAvRtumeM-zrAvaNa ASADha mahIne meM aura varSARtumeM-bhAdrapada Azvina mAsa meM, sabase adhika AhAravAle hote haiM / isake bAda zarad RtumeM, isake bAda hemaMta RtumeM, isake bAda vasanta RtumeM isake bAda grISmaRtu meM ve alpa AhAravAle hote haiM / (gimhAsu NaM vaNamsaikAiyA savvappAhAragA bhavaMti) grISmaRtu meM to ve sabase kama AhAravAle ho jAte haiM / (jaha NaM bhaMte ! gimhAsu vaNassaikAiyA savappAhAragA bhavaMti) he bhadaMta ! yadi grISmaRtu meM vanaspati kAyika jIva saba se kama AhAravAle ho jAte haiM to (kamhA NaM bhaMte ! gimhAsa bahave vaNamsa ikAiyA pattiyA, puphiyA, phaliyA, hariyagarerijamANA sirIe, aIva, (goyamA ! 3 gautama! (pAusavarisArattesu NaM entha NaM vaNassakAiyA savvamahAhAragA bhavaMti, tayANaMtaraM ca NaM sarae tayANaMtaraM ca NaM hemaMte, tayANaMtaraM ca NaM vasaMte, tayANaMtaraM ca NaM gimhe) vanaspatiyi4 prAT RtumA (ritumai) (aSADha mAsathI Aso mAsa sudhInA mahinAomAM) sauthI adhika AhAravALA hoya che, tyArabAda uttarottara adhikane adhika alpAhAravALA thatA jAya che. eTale ke grISma karatAM zaradamAM, zarada karatAM hemantamAM, hemanta karatAM vasaMtamAM ane vasaMta karatAM zrIbhamA mema uttarottara padhArane yAre 165ArI yadi mya che. (gimhAsu NaM vaNassaikAiyA sanyappAhAragA bhavaMti) 2 // zate vanaspatiya4 va zrIbhaRtuma sauthA dhAre mahArANA DAya che. (jaiNaM bhaMte ! gimhAsu vaNassaikAiyA savvappahAragA bhavaMti kamhANaM bhaMte ! gimhAsu bahave vaNassaikAiyA pattiyA, puphiyA, phaliyA, hariyagarerijjamANA sirIe, aIva aIca, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 bhamavatIsUtre haritakarArAjyamAnAH, zriyA atIva, atIva, upazobhamAnAH, upazobhamAnA: tiSThanti ? gautama ! grISmeSu khalu bahavaH uSNayonikAH jIvAzca, pudgalAca vanaspatikAyikatayA apakrAmanti vyutkrAmanti, cyavante upapadhante, evaM khalu gautama ! grISmeSu bahavo vanaspatikAyikAH patritAH puSpitAH yAvattiSThanti ||suu. 1 // uvasobhemANA, uvasobhemANA ciTuMti) phira aneka vanaspati kAyika kisa kAraNa se grISmaRtu meM pattoMvAle, puSpoMvAle, phaloMvAle hote hue hare bhare banakara vanakI zobhAse atyanta suzobhita hote haiM ? (goyamA) he gautama ! (gimhAsu bahave usiNajoNiyA jIvA ya, poggalA ya vaNassaikAiyattAe vakkamaMsi, viukkamaMti, cayaMti, uvavajjati-evaM khala goyamA ! gimhAsu bahave vaNassaikAiyA pattiyA puphiyA jAva cidaMti) grISmaRtu meM aneka uSNa yonivAle jIva aura pudgala vanaspatikAya se bAhara nikalate haiM, vanaspatiyoMmeM Ate haiM, marate haiM, utpanna hote haiM-isa kAraNa he gautama ! grISmaRtu meM aneka vanaspati kAyika patrita, puSpita, phalita hote hue apanI nIlimA se hare bhare banakara vanakI zobhA se atyanta suzobhita hote haiN| TIkArtha-dvitIya uddezaka meM jIvakI vizeSa vaktavyatA prakaTa kI gaI hai-aba sUtrakAra jIva kA hI adhikAra hone ke kAraNa jIvavizeSa jo vanaspati kAyika hai usake AhAra AdikI vaktavyatA ko kahate haiM upasobhemANA, usobhemANA ciTaMti) he mahata! ne vanaspatithi vo grISmaRtumAM sauthI adhika alpAhArI hoya che, te grISmaRtumAM zA kAraNe vanaspati kAyike pAna, phUla ane phaLathI hariyALAM banIne vananI zobhAne atyaMta vadhAranAra mane che ? (goyamA !) De gautama ! (gimhAmu NaM bahave usiNajoNiyA jIvA ya, poggalA ya, vaNassaikAyattAe vakkamaMti, viukkamaMti, cayaMti uvavaja ti - evaM khalu goyamA ! gimhAsu bahave caNassaikAiyA pattiyA, puphiyA jAca ciTuMti) grISmaRtumAM aneka uSNu nivALAM che ane pudgale vanaspatikAyamAMthI bahAra nIkaLe che, vanaspatimAM Ave che mare che ane utpanna thaI jAya che. he gautama! te kAraNe grISmaRtumAM aneka vanaspatikAyika patra, phUla ane phaLethI hariyALAM banIne vananI zobhAmAM vRddhi karatA hoya che, ane atyanta suzobhita lAgatAM hoya che. TIkArtha- bIjA uddezakamAM jIvanuM vizeSa nirUpaNa karavAmAM AvyuM. vanaspatikAyika paNa chavarUpa ja hoya che. tethI sUtrakAra A sUtramAM jIvavizeSarUpa vanaspatikAyikanA AhAra AdinuM nirUpaNa kare che- A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.7 u.3 2.1 vanaspatikAyikAhAranirUpaNam 429 __TIkA- vaNassaikAiyA NaM bhaMte ! kiM kAla savvappAhAragA vA, sabamahAhAragA vA bhavati?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! vanaspatikAyikAH khala kaM kAlaM kasmin kAle salpiAhArakAH salpi: sarvasmAdalpA=myUnAnyUnaH AhAro yeSAM te sAlpAhArAH, ta eMva sAlpAhArakAH nyUnAnnyUnatarAhAravanto bhavanti ? atha ca kasmin kAle sarvamahAhArakAH adhikAdadhikAtarAhArakA bhavanti ? bhagavAnAha-goyamA ! pAusavarisArattemu NaM' he gautama ! praRtau varSARtau ca khalu, 'ettha NaM vaNassaikAiyA savvamahAhAragA bhavaMti' atra khalu vanaspatikAyikAH sarvamahAhArakAH bhavanti, prAdRSi varSArAne ca udakasnehakaba hutvAt mahA''hAratA pratipAditA, prATa ca ASADha-zrAvaNaM vAdhyam, varSArAtrobhAdrapadA'zvayujau tatra, 'tayANaMtaraM ca NaM sarae' tadanantaram mAdRTvarSAnantaraM isameM gautama svAmI prabhuse aisA pUcha rahe haiM ki 'vaNassaikAiyANaM bhaMte ! kiMkAlaM savappAhAragA vA savvamahAhAragA vA bhavaMti' he bhadanta ! vanaspatikAyika jIva kisa kAlameM sarvAlpAhAra-saba se kama hai AhAra jinhoMkA aise arthAt nyUnase nyUnatara AhAravAle hote haiM ? tathA kisa kAlameM ve sarva mahAhAraka adhikase adhikatara AhAravAle hote haiM ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'pAusavarisArattestu NaM' mADRtumeM aura varSARtumeM 'ettha NaM vaNassai kAiyA savvamahAhAragA bhavaMti' vanaspatikAyika sabase adhikatara AhAravAle hote haiM kyoMki prAvRD aura varSARtumeM udaka snehakakI bahulatA rahatI hai isaliye mahAhAratAkA vanaspatikAyikoMmeM pratipAdana kiyA gayA hai| aSADha aura zrAvaNamAsa ye varSARtuke mahIne prabhune sevA prazna pUche che 3- 'vaNassaikAiyA NaM bhaMte ! kiM kAlaM sadhyappAhAragA vA, savvamahAhAragA vA bhavaMti ?' he mahata! vanaspatiya 4yA 4ANe sauthI a85 AhAravALA hoya che, ane kayA kALe sauthI adhika AhAravALA hoya che? ten| uttara mApatA maDAvIra prabhu De cha 'goyamA !' gautama! 'pAusavarisArattesu ' prAtumai (varSAtumai) 'ettha NaM vaNassaikAiyA savvamahAhAragA bhavaMti' vanaspatithi padhAremA dhAre mAhArAjAya cha, Na te banne RtumAM udaka (jaLa) sanehanI adhikatA rahe che. tethI ja bane RtumAM vanaspatikAyikamAM mahAAhArakatA kahevAmAM AvI che. aSADha ane bhAdaravo varSARtunA mahinA che. ane bhAdara tathA Aso e be zaradaRtunA mahInA che. 'tayANaMtaraM ca NaM sarae' prAkRTa varSA 5sAra yayA yA zatubhAM vanaspati zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre ca khalu zaradi kArtikamArgazIrSamAse vanaspatikAyikAH mADvarSAMpekSayA alpAhArakA bhavanti, 'tayANaMtaraM ca NaM hemaMte' tadanantaraM zaradaH anantaraM ca khalu hemante pauSamAdharUpe vanaspatikAyikAH tadapekSayA alpAhArakAH bhavanti, 'tayA NaM taraMca NaM vasaMte' tadanantaraM hemantAnantaraM ca vasante phAlgunautrarUpe vanaspatikAyikAH tadapekSayA alpAhArakA bhavanti, 'tayANaMtaraM ca NaM' gimhe' tadanantaraM vasantaRtvanantaraM ca khalu grISme vaizAkhajyeSTarUpe vanaspatikAyikAH basantApekSayA alpAhArakAH bhavanti / tadupasaMharati-'gimhAsu NaM vaNassaikAiyA savyappAhAragA bhavaMti' he gautama! ata eva grISmeSu khalu vanaspatikAyikAH salpiAhArakA bhavanti / gautamaH pRcchati- 'jai NaM bhaMte ! gimhAsu vaNassa i kAiyA sabappAhAragA bhavaMti' he bhadanta ! yadi khalu grISmeSu-grISmaRtuSu vanaspatikAyikAH sarvAlpA''. hai / bhAdrapada aura Azvina ye zaradaRtuke mahIne haiN| 'tayANaMtaraM ca NaM sarae' prAvRD varSAke bAda zaradaRtumeM vanaspatikAyika prAvRvarSAka apekSA alpaAhAravAle hote haiM / 'tayANaMtaraM ca NaM hemaMte' zaradake bAda hemanta meM vanaspatikAyika zaradaRtu kI apekSA aura bhI kama AhAravAle hote haiM 'tayANaMtaraM ca NaM vasaMte' hemantake bAda vasantameM vanaspatikAyika hemantakI apekSA aura bhI kama AhAravAle hote haiM 'tayANaMtaraM ca NaM gimhe' vasantake bAda grISmameM vanaspatikAyika vasantakI apekSA aura bhI kama AhAravAle hote hai / 'gimhAsu NaM vaNassaikAiyA savvappAhAragA bhavaMti' he gautama ! isIliye grISmaRtumeM vanaspatikAyika bilakula kama AhAravAle ho jAte haiM / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM 'jahaNaM bhaMte ! gimhAsu vaNassaikAiyA savvappAhAragA bhavaMti' ki he bhadanta ! yadi grISmaRtumeM vanaspatiyi prAvRTa-varSA 42ta 255 mADAvA hAya che. 'tayANaMtaraM ca NaM hemaMte' tyArabAda hemantaRtumAM vanaspatikAyika zaradaRtu karatAM paNa a5 AhAravALA hoya che. 'tayANaMtaraM ca NaM vasaMte tyA2mA satatumA teso bhantaratu 42ta 5 padhAre sAhArIya . 'tayANaMtaraM ca NaM gimhe, yaa2|6 mAvatI zrImatubhAM te! vanaspatithi: 1sataRtu 42tAM para madhi mADavANA 35 che. 'gimhAsaNaM vaNassaikAiyA sabappAhAragA bhavaMti' ke gautama ! mA zata zrImatamA vanaspatikAyika bilakula nyUna AhAravALA hoya che. have gautama svAmI mahAvIra prabhune so prazna pUche che - "jaDaNaM bhaMte ! gimhAsu vaNassaikAiyA sabappAhAragA bhavaMti mahanta ! ne vanaspatizAyi zrImatumA sauthA 285 mA 2vA hAyache, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.3 sU.1 vanaspatikAyikAhAranirUpaNam 431 hArakAH bhavanti tarhi kamhA NaM bhaMte ! gimhAsu bahave vaNassai kAikA pattiyA, puphiyA, phaliyA, hariyagarerijjamANA, sirIe aIva, aIva, uvasobhemANA uvasobhemANA ciTuMti' he bhadanta ! kasmAt kathaM khalu grISmeSu bahavo vanaspatikAyikAHpatritA: patravantaH adhikapallavavantaH, puSpitA:=puSpavantaH, phalitAH phalavantaH, haritaka rArAjyamAnAH, haritakAH nIlAH, taiH rArAjyamAnA atidedIpyamAnAH zriyA banalakSbhyA vanazobhayA atIva atIva=sarvotkarSeNa upazobhamAnAH upazobhamAnAH atizayena zobhamAnAH tiSThanti-virAjante ?' bhagavAnAha-'goyamA ! gimhAsu NaM bahave usiNajoNiyA jIvA ya, poggalA ya vaNassaikAiyattAe kAyika sabase kama AhAravAle hote haiM, to 'kamhANaM bhaMte ! gimhAsu bahave vaNassaikAiyA pattiyA, puphiyA, phaliyA, hariyagare. rijamANA sirIe aIvara uvasobhemANA2 ciTThati' he bhadanta ! kisa kAraNase grISmaRtu meM aneka vanaspatikAyika adhika patroMvAle, adhikapuSpoMvAle, phalavAle hote hue apanI2 hariyAlIse atyanta dedIpyamAna banakara vanalakSmI dvArA sarvotkRSTa zobhAvAle ghanate haiM ? pUchanevAle kA bhAva aisA hai ki jaba grISmaRtu meM vanaspatikAyika saba se kama AhAra grahaNa karate haiM to phira aisI sthiti meM unakA phalanA phUlanA vagairaha kaise ho sakatA hai ? parantu grISmaRtu meM kitaneka vanaspatikAyikoM meM isa se ulTI hI bAta dekhane meM AtI hai isa samaya ve khUba manamAne phalate phUlate hue najara Ate haiN| so aisA kyoM hotA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki'goyamA' he gautama! 'gimhAsu NaM bahave usiNajoNiyA jIvA ya ta! 'kamhA NaM bhaMte ! gimhA su bahave vaNassaikAiyA pattiyA, pupphiyA, phaliyA, hariyagarerijjamANA sirIe aIva aIva upasobhemANA uvasobhemANA ciTuMti' he bhadanta ! zA kAraNe grISmaRtumAM ja aneka vanaspatikAyike adhika patrovALAM, adhika klevALAM ane adhika phaLavALAM banIne pitapatAnI hariyALIthI atyaMta dedipyamAna banIne vanazrI dvArA sarvotkRSTa zobhAvALAM bane che? A praznanuM tAtparya nIce pramANe che-vanaspatikAyika grISmaRtumAM sauthI ocho AhAra grahaNa kare che. chatAM paNa e RtumAM temane phula-phaLa kevI rIte Ave che? kharI rIte te grISmamAM vanaspatikAyikane ochAmAM ochAM phUla-phaLa AvavA joIe. paraMtu keTalAka vanaspatikAyike te grISmaRtumAM adhikatara patra, phUla ane phaLathI yukata hoya che. ane e rIte teo vananI zobhAmAM abhivRddhi karatA hoya che. evuM kevI rIte bane che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsUtre bakati bijakamaMti, cayaMti ujjati' he gautama ! grISmeSu khalu bahavaH uSNayonikAH uSNameva yoniryeSAM te tathA jIvAzca, pudgalAzca vanaspatikAyikatayA apakAmanti vanaspatikAyato nissaranti / vyutkrAmanti-vanaspatiSu Agacchanti / tathA-cyavante mriyante, upapadyante-utpadyante / evaM khalu goyamA ! gimhAsu bahave vaNassaikAiyA pattiyA, puphiyA, jAva-ciTThati' evamuktarItyA khalu he gautama ! grISmeSu bahavaH nanaspatikAyikAH patritA: puSpitAH phalinAH haritakarArAjyamAnAH zriyA atIva atIva upazobhamonAH upazobhamAnAH tiSThanti // 901 // mUlaskandhAdijIvaktavyatA / / jIvAdhikArAd vanaspatijIvavaktavyatAmAha-'se pUrNa bhaMte !' ityAdi / mUlam se pUrNa bhaMte ! mUlAmUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA jAva bIyA bIyajIvaphuDA ? haMtA, goyamA ! mUlA mUlajIvaphuDA kaMdA kaMdajIvaphuDA jAva- bIyA bIyajIva phuddaa| jai NaM bhaMte ! poggalA ya vaNassaikAiyacAe vakamaMti, viukkamaMti, cayaMti, ubavajaMti' grISmaRtu meM aneka uSNayonivAle jIva evaM pudgala vanaspatikAya se nikalate haiM, vanaspatiyoM meM Ate haiM, tathA marate haiM aura utpanna hote haiM isa uktarItike anusAra he gautama ! grISmaRtumeM aneka vanaspatikAyika patrita, puSpita, phalita hote hue apanIra hariyAlIse atyanta dedIpyamAna banakara banalakSmI dvArA sarvotkRSTa zobhAse saMpanna bana jAte haiM // sU0 1 // ten| utta2 2||5taa mahAvIra prabhu 4 cha - 'goyamA !' he gautama ! 'gimhAsu NaM bahave usiNajoNiyA jIvA ya poggalA ya vaNassaikAiyattAe vakamaMti, biukkamaMti, cayaMti, uvavajjati' zrImatubha mane Se yoniami jIvo ane pugalo vanaspatikAyamAMthI nIkaLe che, vanaspatikAyamAM Ave che, mare che ane utpanna thAya che. he gautama! uparyukata rIte grI maRtumAM vanaspatikAyika patrayukata, puSpayukata phUlayukta bane che, ane potapotAnI hariyALIthI atyanta dedIpyamAna thaIne vanalakSmI dvArA sarvekRSTa zobhAvALAM banI jAya che. zAsa. 15 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.3 sU.2 mUlaskandhAdijIvanirUpaNam 433 mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIva phuDA jAva bIyA bIyajIva phuDA, kamhA NaM bhaMte ! vaNessaikAiyA AhAreti, kamhA pariNAmeti ? goyamA ! mUlAmUlajIvaphuDA puDhavIjIvapaDibaddhA tamhA AhAraiti, tamhA pariNAmeti, kaMdA kaMdajIvaphaDA mUlajIva paDibaddhA, tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeMti, evaM jAvabIyA bIyajIvaphaDA phalajIvapaDibaddhA tamhA AhAreti, tamhA pariNAmeti // sU0 2 // ___ chAyA-atha nUnaM bhadanta ! mUlAni mUlajIvaspRSTAni, kandAH kandajIvaspRSTAH yAvat-vIjAni bIjajIvaspRSTAni ? hanta gautama ! mUlAni mUlajIvaspRSTAni, phandAH kandanIvaspRSTAH yAvat-bIjAni bIjajIvaspRSTAni, yadi khalu bhadanta ! mUlAni mUlajIvaspRSTAni, kandAH kandajIvaspRSTAH mUlaskandhAdi jIva vaktavyatA'se gUNaM bhaMte ! mUlo mUlajovaphuDA' ityAdi sUtrArtha-(se zRNaM bhaMte ! mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA, kaMdajIva phuDA jAva bIyA, bIyajIva phuDA) he bhadanta ! kyA mUla mUlajIva se vyApta haiM ? kaMda kaMdajIvase vyApta haiM ? yAvat vIja bIjajIvase vyApta haiM ? (haMtA goyamA) hAM gautama ! (mUlA mUlajIva phuDA, kaMdA kaMdajIva phuDA, jAva bIyA bIyajIva phuDA) mUla mUlajIvase vyApta haiM, kanda kandajIvase vyApta haiM, yAvat bIja bIjajIvase vyApta haiN| (jai NaM mULa skandha Adi chava vaktavyatA"se NUNaM bhaMte! mUlA mUlajIvaphuDA' yA sUtrAtha-(se gUNaM bhaMte ! mUlA mUlAjIvaphUDA, kaMdA kaMdajIva phuDA, jAvabIyA bIya jIva phuDA?) 3 rd! Q bhUka bhUgAthA vyAsa ya cha ? zu 46 kotthA vyAsa DAya cha, (yAvata) mI. mI0tthA vyAsa che. (haMtA goyamA') gotama mUlA mUlajIva phuDA kaMdA kaMdajIvaphuDA jAva bIyA bIya jIva phuDA) bhUka bhUNa vAthI vyA rAya cha, 4646 yI vyAsa hoya yAvata mI. mI thI vyAsa hoya che. (jaiNaM bhaMte ! mUlA mUlajIva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 bhagavatIstre thAvat-bIjAni bIjajIvaspRSTAni kasmAt khalu bhadanta ! vanaspatikAyikA bhAharanti ? kasmAt pariNamayanti ? gautama ! mUlAni mUlajIvara pRSTAni pRthivIjIvapratibaddhAni tasmAda Aharanti, tasmAt pariNamayanti, evaM yAvatbhaMte ! mUlA mUlajIva phuDA, jAva bIyA bIyajIvaphuDA, kamhA NaM bhaMte ! vaNassahakAiyA AhAraiti kamhA pariNAmeMti) he bhadanta ! yadi mUla mUla jIvase spRSTa vyApta haiM yAvat bIja bIjajIvase vyApta haiM to kisa kAraNase he bhadanta ! vanaspatikAyika kisarItise AhArakarate haiM aura usa AhArako kisa tarahase pariNamAte haiM ? (goyamA) he gautama ! (mUlA mUlajIvaphuDA, puDhavIjIva paDibaddhA tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeMti, kaMdA kaMdajIvaphuDA mUlajIvapaDibaddhA, tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeMti, evaM jAva bIyA bIyajIvaphuDA, phalajIvapaDiyaddhA, tamhA AhAreti, tamhA pariNAmeMti) mUla mUlajIvoMse vyApta hai aura ve mUlajIva pRthivI jIvake sAtha pratibaddha juDehue rahate haiM isaliye vanaspatikAyika jIva AhAra karate haiM aura usa gRhIta AhArako ve pariNamAte haiM / kaMda kaMdake jIvoMse vyApta haiM aura ve kaMdake jIva mUla jIvoMke sAtha pratibaddha rahate haiM / isaliye ve AhAra karate haiN| aura usa gRhIta AhArako ve pariNamAte haiN| kaMda kaMdake jIvoMse vyApta haiM aura ve kaMdake jIva mUlajIvoMke sAtha pratibaddha rahate haiN| isaliye ve AhAra karate haiM aura usa gRhIta AhArako pariNamAte haiN| isI tarahase yAvatbIja bIja jIvoMse vyApta phuDA, jAva vIyA bIyajIva phuDA, kamhA NaM bhaMte ! vaNassaikAiyA AhAreMti, kamhA pariNAmeM ti) 3 mata ! na bhU bhUlathI pRSTavyA hAya cha, (yAbata) mI. vyAsa DAya cha, t| mahanta ! vanaspatikAyika jI kevI rIte AhAra grahaNa kare che, ane te AhArane kevI rIte pAmA cha ? (goyamA!) gautama! malA mUlajIvaphuDA, puDhavIjIva paDibaddhA, tamhA AhAreti, tamhA pariNAmeM ti, evaM jAva bIyA bIyajIva phuDA, phalajIvapaDibaddhA, tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeM ti) bhU bhUvathA vyApta hoya che, ane te mULajI pRthvI jIvonI sAthe saMbaddha-saMlagna hoya che, tethI vanaspatikAyika cha AhAra kare che, ane grahaNa karelA AhAranuM pariNamana kare che. kanya kandana jIvathI vyApta hoya che, ane te kandajI sAthe saMlagna rahe che, tethI teo AhAra kare che ane te gRhIta AhAranuM pariNumana kare che. e ja pramANe bIja zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikA TokA za.7 u.3 2.2 mUlaskandhAdijIvanirUpaNam 435 bIjAni bIjajIvaspRSTAni phalajIvapratibaddhAni tasmAt Aharanti, tasmAt yariNamayanti // 2 // ___TIkA-'se pUrNa bhaMte ! mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA jAva-bIyA bIyajIvaphuDA?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! atha nUnaM nizcitaM kiM mUlAni dhanaspatimUlabhAgAH mUlajIvaiH spRSTAni vyAptAni santi, kandA kandajIvaiH spRSTAH yAvat bIjAni bIjajIvaH spRSTAni vyAptAni santi kim ? bhagavAnAha'haMtA, goyamA ! mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA jAva-bIyA bIyajIvahaiM aura ve phalake jIvoMke sAtha pratibaddha rahate hai aura usa AhArako pariNamAte haiN| ___TIkArtha-jIvakA hI adhikAra cala rahA hai isa kAraNa sUtrakArane yahAM para vanaspatijIvakI vaktavyatAko kahA hai isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'se gUNaM bhaMte ! mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA jAva bIyA bIya jIvaphuDA' he bhadanta ! kyA yaha bAta nizcita hai ki vanaspatike jitane bhI mUlabhAga haiM ve saba apane2 mUlajIvoM se vyApta haiM ? jitane bhI kandamUlase Uparake bhAga haiM ve saba apane2 kaMda jIvoMse vyApta haiM ? yAvat bIja bIjajIvoMse vyApta haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki 'haMtA, goyamA ! mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA, jAva bIyA bIyajIvaphuDA' hAM, gautama! aisA hI hai paryantanA viSayamAM samajavuM. jemake bIja bIjajIvathI vyApta hoya che ane bIjo phaLanA cha sAthe pratibaddha saMlagna hoya che, tethI teo AhAra grahaNa kare che ane gRhIta AhAranuM pariNamana kare che. TIkuI- jIvanuM ja nirUpaNa cAlI rahyuM che. tethI sUtrakAra A sUtradvAra vanaspatijInuM pratipAdana kare che- A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche che ke'se gUNaM bhaMte ! mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIva phuDA, jAva bIyA bIyajIvaphaDA ?' manta! zubhe vA to nizcita cha / 28sA bhUbhAga hoya che te badhA potapotAnA mULajIthI vyApta hoya che ! jeTalAM kanda (mULathI S52na mA) cha teso pAtapAtAnA 4.47vAthI vyAsa hAya cha (yAvata) mI bhI04AthA vyAsa ya cha ? mahI 'yAvata' 54thI 24ndha, chAsa, All, pi, pAna, phUla ane phaLane grahaNa karavAmAM AvyA che. gautama svAmInA praznano javAba ApatA bhAvI2 prabhu 49 che ?- 'haMtA, goyamA !! &aa, gautama! 'mUlA mUlajIva phuDA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne phuDA' he gautama ! hanta satyaM mUlAni vRkSamUlabhAgAH mUlajIvaspRSTAni mUla jIvaiAptAni santi kandA bhUloparibhAgarUpAH kandajIvaiH spRSTA vyAptAH santi, yAvatkaraNAt-skandha-tvak-zAkhA-pravAla-patra-puSpa-phalAni saMgrAmANi, tatra skandhAH yebhyaH zAkhAH prasphuTanti, te skandhajIvaH spRssttaaH| tvacaH vRkSatvacA, tAstvagajIvaiH spRSTAH / zAkhA AyataprasUtA vRkSAvayavAH 'DAlI' iti prasiddhAH, tAH zAkhAjIvaiH spRssttaaH| pravAlA:-navAGkurAH / patra-puSpaphalAni prasiddhAni, tAni svasvajIvaiH spRSTAni, iti / bIjAni bIjajIvaH spRSTAni santi / gautamaH pRcchati-'jai Ne bhaMte ! mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA jAva-bIyA bIyajIvaphuDA' yadi khalu bhadanta ! mUlAni mUlajIvaki vRkSake mUla jaDeM mUlajIvoMse spRSTa haiM, kaMda kaMdajIvoMse spRSTa haiM yAvat skandha, tvaka, zAkhA pravAla, patra, puSpa, phala apaNe2 jIvIle spRSTa vyApta haiN| jinase zAkhAe~ phUTatI haiM nikalatI haiM ve skandha haiM ve apane skandhajIvoMse vyApta haiM, vRkSakI chAlakA nAma tvak hai ye apane chAlagatajIvoMse spRSTa hai| lambIcauDI DAliyoMkA nAma zAkhA hai ye zAkhAe~ apane andara rahe hue jIvoMse spRSTa haiM / navAGkuroMkopaloMkA nAma pravAla hai ye prabAla andara rahe hue jIvoMse spRSTa haiM patra, puSpa aura phala prasiddha hI hai, so ye bhI apane2 andara rahe hue jIvoMse spRSTa haiN| bIja bIjagata jIvoMse spRSTa haiN| aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'jai NaM bhaMte ! mUlA mUlajIkaphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA, jAva bIyA bIyajIvapuDA' he bhadanta ! yadi kaMdA kaMdajIvaphuDA, jAva bIyA bIyajIvaphuDA' vRkSanA bhUpa bhUgAthA 2YSTa (vyAsa) DAya che, 46 467vAthI vyAsa DAya cha, 24nya (43), chAsa, zAmAsA, kepa, patra, phUla, phaLa ane bIjA paNa anukrame skandagata jIvothI, chAlagata jIvothI, zAkhAgata jIvothI, kaMpaLagata jIvathI, puSpagata jIvathI, phalagata jIvathI ane bIjagata jIvothI spaSTa hoya che. "skandha" eTale jemAMthI zAkhAo (DALIo) kUTe che evuM thaDa. te skandha skandhagata jIvothI vyApta hoya che. vRkSanI tvacAne chAla kahe che. te chAla chAlagata jIvathI vyApta hoya che. lAMbI DALIone zAkhAo kahe che. te zAkhAo paNa zAkhAgata jIvathI vyApta hoya che. navA aMkurane pravAla athavA kaMpaLa kahe che, te pravAla tenI aMdara rahelA jIvothI pRSTa hoya che. pAna, phUla ane phaLa paNa pitapetAnI aMdara rahelA jIvAthI pRSTa hoya che, ane bIja bIjagata jIvAthI spaSTa hoya che. ve gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche cha- 'jANaM bhaMte ! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikA TIkA za.7 u.3 sU.2 mUlaskandhAdijIvanirUpaNam 437 spRSTAni, kandAH kandajIvaspRSTAra yAvat-skandhAdayaH skandhAdijIvaspRSTAH, bIjAni bIjajIvaspRSTAni tarhi 'kamhA gaM maMte ! vaNassaikAiyA AhArati, kamhA pariNAmeti' he bhadanta ! kasmAt kayaM kena prakAreNa vanaspatikAyikA Aharanti ? AhAraM gRhNanti, AhArasya bhUmigatatvena taiH grahaNAsaMbhavAt , mUla mUlagatajIvoMse spRSTa haiM, kaMda kaMdagatajIvoMse spRSTa haiM, yAvat bIja bIjagatajIvoMse spRSTa haiM yahA~ yAvat padase pUrvokta skandhAdika padArtha gRhIta hue haiN| to hai bhadanta ! kisa tarahase vanaspatikAyika AhAra karate haiM ? aura usa AhArako khala rasarUpa se kisa tarahase pariNamAte haiM ? kyoMki AhArato bhUmimeM rahatA hai aura vaha AhAra unake dvArA gRhIta ho nahIM sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki mUlAdike jIva apanera mUlAdikoMse vyApta rahate haiM pRthivIjIvake sAtha saMbaMdhita rahate nahIM haiM taba pRthivIgata AhArako ve grahaNa kaise kara sakate haiM to isake uttarameM prabhu kahate haiM ki aisI bAta nahIM haiM / yadyapi mUlAdika apane2 jIvoMse vyApta rahate haiM parantu mUlagata jo jIva haiM unakA saMbaMdha pRthivI jIvoMke sAtha rahA karatA hai ataH unake dvArA gRhIta huA AhAra unheM mila jAtA hai isI tarahase kandagata jIvoMkA bhI saMbaMdha mUlagata jIvoMke sAtha rahatA hai so unase unheM AhAra mila jAtA hai| isI tarahase mUlA mUlajIvaphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA, jAva bIyA bIyajIvaphuDA' he bhadantA je mULa mULagata chathI vyApta hoya che, kaMi kaMdagata jIvathI vyApta hoya che, ane skandhathI bIja sudhInA bhAga skandhagatathI laIne bIjagata sudhInA jIthI vyApta hoya che, to he bhadantA vanaspatikAyika kevI rIte AhAra grahaNa kare che ane te AhArane khalarasarUpe kevI rIte pariNumAve che? A prakAre prazna udbhavavAnuM kAraNa e che ke vanaspatikAyikane AhAra te bhUminI aMdara rahelo hoya che, te sAmAnya dRSTie vicAra karatAM te evuM ja lAge che ke te jIve te AhAra grahaNa karI zake ja nahIM. jemake mULAdinA jIva to pitApitAnA mUlAdinI sAthe vyApta rahe che, pRthvInI sAthe teo saMbaMdhita rahetA nathI. chatAM teo pRthvIgata AhArane kevI rIte grahaNa kare che? gautama svAmInA upayukata praznane javAba ApatAM mahAvIra prabhu kahe che kehe gautama! tame dhAre che evI vAta zakya nathI. jo ke mULAdike potapotAnA jIvethI vyApta hoya che, paraMtu mULagata je cho che temane saMbaMdha te pRthvIgata jI sAthe rahyA ja kare che, tethI temanA dvArA grahaNa karAyele AhAra temane maLI ja jAya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 bhagavatImatre bhagavAnAha-'goyamA ! mUlA mUlajIvaphuDA puDhavIjIvapaDibaddhA, tamhA pariNAmeM ti' he gautama ! mUlAni mUlajIvaspRSTAni pRthivIjIvamatibaddhAni pRthivIkAyikajIvaiH saha sambaddhAni, tasmAt-pRthivIjIvasambandhAt mUlajIvAH pRthivIrasam Aharanti tasmAt-pRthivIjIvena saha sambandhAt tattadrUparasAditayA pariNamayanti pariNatimupanayanti, evam 'kaMdA kaMdajIvaphuDA mUlajIvapaDibaddhAH tamhA AhAraiti, tamhA pariNAmeM ti' kandAH kandajIvaH spRSTA vyAptAH mUlajIvapratibaddhAH santi tasmAt mUlajIvasambandhAt Aharanti mUlajIvopAttaM pRthivIrasam AhAratayA gRhanti gRhItamAhAraM tattaduparasatayA pariNamayanti ca' 'evaM jAva-bIyAbIya jIvaphuDA phalajIvapaDibaddhA tamhA AhAreMti, tamhA pari. anyatra bhI jAnanA cAhiye / isI bAtako prabhune 'goyamA ! mUlA mUlajIvaphuDA, puDhavIjIvapaDibaddhA tamhA AhAreti' tamhA pariNAmeMti isa sUtrAMza dvArA prakaTa kiyA hai / vRkSake mUla bhAgoMke jIva yadyapi unhIM meM rahate haiM pRthivImeM nahIM rahate haiM phira bhI ve mUlagatajIva pRthivIkAyika jIvoMke sAtha sambaddha rahate haiM, isaliye usa pRthivI jIvoMke sambandhase mUlajIva pRthivIke rasakA AharaNa karate haiM aura tattadrUpa rasAdibhAkmeM use pariNamAte haiM / evaM kaMdA kaMdajIvapuDA mUlajIvapaDibaddhA, tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeMti' isI tarahase kaMdagatajIva mUlagatajIvoMke sAtha saMbaMdhita hote haiM isaliye ve mUlajIvopAtta pRthivIramako AhArarUpase grahaNa karate haiM aura usa gRhIta AhArako tattadrUpa rasabhAvameM padiNamAte haiM "evaM jAva bIyA bIya meM ja pramANe kandagata jIvone saMbaMdha paNa mULagata cha sAthe rahe che, tethI mULagata che dvArA temane paNa AhAra maLyA kare che. e ja pramANe AgaLa paNa uttarottara samaya samaya pAtana mahAvIra prabhume 'goyamA! malA mUlajIvaphaDA, puDhavIjIva paDibaddhA tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeM ti' mA sUtrayA dvArA gautama svAmIne samajAvI che. vRkSanA mULanAM cha je ke mULamAM ja rahe che-pRthvImAM rahetA nathI, te paNa te mULagata che pRthvIkAyika jIvonI sAthe saMbaddha rahe che. tethI mULajI pRthvInA rasane AhArarUpe grahaNa kare che ane tene khabarasa Adi rUpe pariNabhAve che. 'evaM kaMdA kaMdajIca phuDA, mUlajIvapaDibaddhA, tamhA AhArati, tamhA pariNAmeM ti' se prabhArI 4Ata 7vI bhUgarata vAnI sAthe saddha rahe che, tethI teo mULagata chae grahaNa karelA pRthvIrasane AhArarUpe grahaNa kare che ane gRhIta mAhArane te te 35 2samAva pariNabhAva cha. 'evaM jAva bIyA bIyajIva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 3 sU. 3 AlukAdyanantakAya nirUpaNam NAmeti' evaM yAvata - bIjAni bIjajIvaspRSTAni phalajIvapratibaddhAni, tasmAt phalajIvasambandhAt Aharanti AhAratayA gRhanti, tattadrUparasAditayA pariNamayanti ca // 2 // AlukAdivaktavyatA | vanaspatijIvAdhikArAda anantakAyavanaspativaktavyatAmAha- 'aha bhaMte' 439 ityAdi / - mUlam - aha bhaMte ! Alue, mUlae, siMgavere, hirilI, sirilI sissirilI, kiTTiyA, chIriyA, chIravirAliyA, kaNhakaMde, vajakaMde, sUraNakaMde, khelUDe, addae, bhaddamutthA, piMDahaliddA, lohiNI fthahU, thirugA, muggapannI, assakannI, sIhakannI, sIhaMDI, musuMDhI, je yAbanne tahappagArA sabve te anaMtajIvA vivihasattA ? haMtA ? goyamA ! Alue; mUlae, jAva- anaMtajIvA vivihasattA // sU0 3 9 chAyA - atha bhadanta ! Alukam, mUlakam gRGgaberam, hirilI, sirilI, sissirilI:, kiTTikA, kSIrikA, kSIravidArikA, kRSNakandaH, vajrakandaH, jIvaDA phalajIva paDibaddhA tamhA AhAreti, tamhA pariNAmeMti' isI tarahase yAvat bIjajIva phalajIvake saMbaMdhase phalajIvopAtta AhArako grahaNa karate haiM ora use tattatrUpa rasAdibhAvase pariNamAte hai // sR. 2 // AlukAdi vaktavyatA 'aha bhaMte ! Alue' ityAdi / sUtrArtha - aha bhaMte ! Alue, mUlae, siMgavere, hirilI, sirilI, phuDA, phalajIvapaDibaddhA tamhA AhAreti, tamhA pariNAmeti ' me 4 pramAtha khIjagata vA kuLagata jIvA sAthe samRddha hAya che, tethI kLagata jIvanA saMbaMdhathI phaLagata jIveA dvArA grahaNa karAyelA AhArane teo prApta kare che ane te te prakAranA rasAdibhAve parimAve che. su. rA mULakada AdinI vatavyatA-- 'aha bhaMte ! Alue' tyAhi sUtrArtha - ( aha zrI bhagavatI sUtra : pa bhaMte ! Alue, mUlae, siMgabere, hirili, sirili Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 440 bhagavatIstre varaNakandA ,khelUTam, Ardrakam , bhadramustA, piNDA, haridrA, lohiNI, stimA, thirukA, mudgaparNI, azvakarNI, zikhaNDI, musuMDI, ye cApyanye tathAmakArAH sarve te anantajIvAH vividhasattvAH ? hanta gautama ! Alukam mUlakam yAvat-ananta jIvA vividhasaJcAH // 3 // TIkA-'aha bhaMte ! Alue'-ityAdayo'nantakAyavanaspatibhedA lokto'vseyaaH| etatsUtroktA anye'pi ca tathAmakArA vanaspativizeSAste sarve 'aNaMtajIvA' sissirili, kiTTiyAchiriyA, chIravirAliyA, kaNhakaMde, vanakaMde, sUraNakaMde, khelUDe, aie, bhaddamutthA, piMDahaliddA, lohINI, hUthIha, thirugA, muggapanI, kassakanI, sIhaMDhI, musaMDhI je yAvanne tahappagArA sabve te aNaMtajIvA vivihasatsA) he bhadanta ! Alu, mUlA zRvera adarakha, hirili sirili, sissirili, kiTikA, kSIrikA, kSIravidArikA, vanakanda, sUraNakanda, kheluTa, ArdrabhadramothA, piMDaharidrA, rohiNI, huthIhU, thirukA, mudgaparNI, azvakarNI, zikhaNDI, musaMDhI, ye saba vanaspatiyA~, tathA isI prakArakI aura bhI jo vanaspatiyAM haiM ve saba kyA ananta jIvoMvAlI aura bhinna prakArake jIvoMvAlI haiM ? (haMtA, goyamA ! Alue mUlae jAva aNaMtajIvA vivihasattA) hAM, gautama ! AlU, mUlA yAvat vanaspatiyAM, anaMtajIvoMvAlI aura bhinna2 prakArake jIvoMvAlI haiN| sissirili, kiTTiyA, chiriyA, chIravirAviyA, kaNhakaMde, vajjakaMde, sUraNakaMde, khelUDe, adae, bhadamutthA, piMDahalihA, lohINI, hUthIhU, thirugA, muggapannI, kassakannI, sIhaMDhI, musuDhI, je yAvanne tahappagArA savve te aNaMtajIvA vivihasattA) uta! Merel, bhUta, mAI, lisisa ( vizeSa) sirisa ( vizeSa) sirisasisi ( vi.5) ! (narapati vizeSa) kssii2||, kSIravihA2i4), A . sU24-6, meduTa mAdra bhAyA, 4 ridrI, Di, huyI, thikA, mudravarNa, adhakaNuM, zikhaMDI, musaMDhI e badhI vanaspati tathA eja prakAranI bIjI paNa je vanaspati hoya che, te zuM anaMta jIvo vALI bhane minna lina 2nA vAjI sAya che ? ( iMtA, goyamA ! Alue, mUlae jAva aNaMtajIvA vivihasattA ) , gautama! maTATA, bhU mA vanaspatiyo anaMta cha vALI ane judA judA prakAranA vALI hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikATIkA za.73.3 sU.4 kRSNalezyAdeHkarmaNAmalpamahatvanirUpaNam 441 anantajIvAH anantajIvavantaH' 'vivihasattA' vividhasatvAH-vividhAH bahuprakArA vargagandhAdibhedAt satyAH pANino yeSu te tathA santIti ||suu0 3 / / ___ jIvAdhikArAt kRSNalezyAderalpakarmatva-mahAkarmatvavaktavyatA mAha-'siya bhaMte' ityAdi / mUlam-siya bhaMte! kaNhalesse neraie appakammatarAe, nIlalesse neraie mahAkammatarAe ? haMtA! siyA / se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai-kaNhalesse neraie appakammatarAe, nIlalesse neraie mahAkammatarAe ? goyamA ! ThiiM paDucca, se teNaTreNaM goyamA ! jAva mahAkammatarAe / siya bhaMte ! nIlalesse neraie appakammatarAe, kAulesse neraie mahAkammatarAe ? hatA, siyaa|se keNaNaM bhaMte ! evaM vucai nIlalesse neraie appakammatarAe, kAulesse neraie mahAkammatarAe ? goyamA ! ThiiM paDucca, se teNa? NaM goyamA ! jAva-mahAkammatarAe / evaM asurakumAre vi, navaraM teulessA abbhahiyA, evaM jAva-vemANiyA, jassa jattiyA lessAo tassa tattiyA bhaanniybaao| joisiyassa na bhaNNai, jAva siya bhaMte ! pamhalesse vemANie appakammatarAe, sukkalesse vemANie mahAkammatarAe ? haMtA ! siyA / se keNaTeNaM0 sesaM jahA neraiyassa, jAva-mahAkammatarAe ||suu0 4 // TIkArtha-isakA artha spaSTa hai / yahAM 'vividhasattvA' kA tAtparya aisA hai ki ye anantakAyajIva varNagaMdha Adike bhedase aneka prakArake hote haiM |suu.3|| tha- 2sUtrano matha 25STa cha. 2maDI "vividhasaccA" vividha sattvAnu tAtparya evuM che ke te anaMtakAya cha varNa, gaMdha AdinA bhedathI aneka prakAranA hoya che, sU. 3 che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 bhagavatIsUtro chAyA-syAd bhadanta ! kRSNalezyo nairayikaH alpakarmatarA, nIlalezyo nairayiko mahAkarmataraH ? hanta, syAt / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-kRSNalezyo nairayikaH alpakarmataraH, nIlalezyo nairayikaH mahAkarmataraH ? gautama ! sthiti pratItya, tat tenArthena gautama ! yaavt-mhaakrmtrH| syAt bhadanta ! nIla kRSNalezyAdivAle jIvoMkI alpakarmatva mahAkarmatvavaktavyatA 'siya bhaMte ! kaNhalesse neraie' ityAdi / sUtrArtha-(siya bhaMte ! kaNhalesse neraie appakammatarAe, nIlalesse neraie mahAkammatarAi) he bhadanta ! kyA aisA ho sakatA hai ki kRSNa lezyA vAlA nArakajIva to alpakarmavAlA ho, aura nIlalezyAvAlA nAraka jIva mahAkarmavAlA ho ? (haMtA siyA) hAM gautama ! aisA ho sakatA hai| (se keNa?NaM bhaMte ! evaM buccai) he bhadanta / aisA kisa kAraNase Apa kahate haiM ki (kaNhalesse neraie appakammatarAe, nIlalemse neraie mahAkammatarAe) kRSNalezyAvAlA nArakajIva alpakarmavAlA ho sakatA hai aura nIlalezyAvAlA nArakajIva mahAkarmavAlA ho sakatA hai / ( goyamA ) he gautama ! (ThiI paDucca-se teNadveNaM goyamA jAva mahAkammatarAe)sthitikI apekSA lekara aisA ho sakatA hai-isI liye maine aisA kahA hai ki kRSNa lezyAvAlA nAraka jIva alpakarmavAlA ho sakatA hai aura niilkRSNa lezyAdivALA jIvonI apakarma--mahAkarmatva vaktavyatA "siya bhaMte ! kaNhalesse neraie" Ult sUtrArtha- (siya bhaMte ! kaNhalesse neraie appakammatarAe, nIlalesse neraie mahAkammatarAe ?) 3 mahanta ! zusa sasapI zache 10 khezyAvANA nAka jIva akapakarmavALA hoya che, ane nIla lezyAvALo nAraka chava mahAkama vALo DAya cha ? (haMtA siyA) , gautama ! Dj salavI za 2. (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM baccA ?) mahanta ! medUM mA5 / 120 4 cha! ( kaNhalese neraie appakammatarAe nIlalesse neraie mahAkammatarAe) 40 khecyA vAja nAraka jIva alpakamavALe hoI zake che ane nIla lekSAvALe jIva mahAkarmavALe 35 cha ? (goyamA) 3 gautama ! (ThiiM paDucca-se teNadve NaM goyamA ! jAva mahAkammatarAe) sthitinI apekSA meQ samavI. zacha, taraNe meM mayuche kaNhalesse neraie appakammatarAe nIlale neraie mahAkammatarAe kRSNalezyAvALe nAraka jIva apakarmavALo hoI zake che ane nIlalesTAvALe nAraka jIva mahAkarmavALo hoI zake che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikATIkA za.7 u.3.4 kRSNalezyAdeHkarmaNAmalpamahatvanirUpaNam 443 lezyo nairayikaH alpakarmataraH, kapotalekyo nairayikaH mahAkarmataraH ? hanta, syAt / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate nIlalezyo nairayikaH alpakamaitaraH kApotalezyo nairayikaH mahAkamaMtaraH ? gautama ! sthiti pratItya, tat tenArthena gautama ! yaavt-mhaakrmtrH| evam asurakumAro'pi, navaraM tejolezyA abhyadhikA / evaM yAvata-vaimAnikAH / yasya yAvatyo lezyAH, tasya tAvatyo lezyAvAlA jIva mahAkarmavAlA ho sakatA hai / (siya bhaMte ! nIla lesse neraie appakammatarAe, kAulesse neraie mahAkammatarAe) he bhadanta / kyA aisA ho sakatA hai ki nIlalezyAvAlA nArakajIva alpa karmavAlA ho aura kApota lezyAvAlA nArakajIva mahAkarmavAlA ho ? (haMtA, siyA) hAM, gautama ! aisA ho sakatA hai| (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai, nIlalesse appakammatarAe, kAulesse neraie mahA kammatarAe) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nIlalezyAvAlA jIva alpakavAlA hotA hai aura kApotalezyAvAlA jIva mahAkarmavAlA hotA hai / (goyamA) he gautama ! (ThiiM paDucca-se teNaTeNa goyamA ! jAva mahAkammatarAe) sthiti kI apekSA lekara aisA ho sakatA hai / isIliye maiMne aisA kahA hai ki nIlalezyAvAlA nArakajIva alpakarmavAlA hotA hai aura kApotalezyAvAlA nArakajIva mahAkarmavAlA hotA hai / (evaM asurakumAre vi, navaraM teulessA abhahiyA, evaM jAva vemANiyA, jassa jattiyA lessAo-tassa tattiyA (siya bhaMte ! nIlalesse neraie appakammatarAe, kAulesse neraie mahAkammatarAe) 3 H-1! zubhe samavaza cha nItazyAvANo nA24 75 a5 karmavALa hoya che ane kApita lezyAvALe nAraka chatra mahAkarmavALA hoya che? (haMtA, siyA) &, gautama ! mej samavI. za cha. ( se kedreNaM bhaMte ! evaM buccai, nIlalesse appakammatarAe, kAulesse neraie mahAkammatarAe !) he bhadanta! evuM Apa zA kAraNe kahe che ke nIlezyAvALe nAraka chatra alpakama vALe hAya cha bhane pota dozyAvANo nA24 71 mahAbha vA DAya cha ? (goyamA!) 3 gautama! ThiDaM paDucca-se teNaTeNaM goyamA jAva mahAkammatarAe) sthitinI apekSAe evuM hoI zake che, te kAraNe meM evuM kahyuM che ke nIlalezyAvALe nAraka jIva alpakarmavALe saMbhavI zake che ane kAtilezyAvALe nAraka jIva mahAkarmavALo salavI za. (evaM asurakumAre vi, NavaraM teulessA abbhahiyA, evaM jAva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 444 bhagavatIsUtre bhaNitavyAH / jyotipikasya na bhaNitavyam / yAvat-syAt bhadanta ! padmalezyo vaimAnikaH alpakarmataraH, zuklaleiyo vaimAniko mahAkarmataraH ? hanta, syAt, tat kenArthena ? zeSaM yathA nairayikasya, yAvat-mahAkarmataraH / / 10 4 // bhANiyabdhAo) isI prakArase asurakumAroM ke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / parantu yahA~ para eka tejolezyA aura adhika hotI hai / isI tarahase vaimAnika taka bhI jAnanA cAhiye / jisake jitanI lezyAe~ ho utanI lezyAe~ unake kahanA para (joisiyassa na bhaNNai) jyotiSI devoMke nahIM kahanA (jAva siya bhaMte ! pamhalesse vemANie appakammatarAe, sukalesse vemANie mahAkammatarAe ?) he bhadanta ! yAvat kyA aisA ho sakatA hai ki padmalezyAvAlA vaimAnikadeva alpa karmavAlA ho aura zuklalezyAvAlA vaimAnika deva mahAkarmavAlA ho / (se keNaTeNaM0 sesaM jahA neraiyassa jAva mahAkammatarAe) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki padmalezyAvAlA vaimAnikadeva alpakarmavAlA ho sakatA hai ora zuklalezyAvAlA mahAkarmavAlA ho sakatA hai / bAkIkA jaisA kathana nArakajIvake viSayameM kiyA gayA hai vaisA hI kathana vaimAnika devoM ke viSayameM bhI yAvat ve mahAkarmavAle ho sakate haiM aisA jAnanA caahiye| vemANiyA, jassa jattiyA lessAo-tamsa tattiyA bhANiyavAo) me pramANe asurakumAranA SiSayamAM paNa samajavuM. paraMtu temanAmAM eka tejolezyA vadhAre hoya che. e ja pramANa vaimAnike parvatanA viSayamAM samajavuM. jemanI jeTalI lezyAo DAyameTI sezyAmeAnu jayana 42j, parantu (joisiyassa na bhaNNai) yotiSI hernu 4thana 42j nahI. (jAva siya bhaMte ! pammalesse vemANie appakammatarAe, sukkalesse vemANie mahAkammatarAe ?) he mahanta ! zubhe savI zo cha / pavaeNlezyAvALA mAnika deva a9pakarmavALA hoya che ane zukalezyAvALA vaimAnika heva bhAmA ya cha ? mahI sudhIna 4thana 391 42j (se keNadveNaM sesaM jahA neraiyassa jAva mahAkammatarAe) mahata! me 2 // 5 // araNe he| ch| padma zyAvALA vaimAnika deva a5kamavALA hoI zake che ane zukalezyALA vaimAnika deva mahAkarmavALA hoI zake che? vaimAnikanA viSayamAM bAkInuM samasta kathana nAraka jIvanA viSayamAM karavAmAM AvelA kathana pramANe ja samajavuM. "mahAkarmavALA hoI zake che, tyAM sudhInuM samasta kathana grahaNa karavuM. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikATIkA za.73.3 mU.4 kRSNalezyAdeHkarmaNAmalpamahatvanirUpaNam 445 TIkA-'siya bhaMte ! kaNhasse neraie appakammatarAe, nIlalesse neraie mahAkammatarAe ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ? syAt kiM kRSNalazyAvAn nairayikaH alpakarmataraH alpakarmabandhakaH syAta-bhavet ? atha ca nIlalezyAvAn nairayikaH mahAkarmataraH atizayena mahAnti karmANi jJAnAvaraNIyAdIni bandhamAzritya yasya sa tathA pracurakarmabandhaka ityarthaH bhavet ? bhagavAnAha 'haMtA, siyA' he gautama ! hanta-satyaM syAt kadAcit kRSNalezyo nairayikaH alpakarmabandhakaH kadAcit nIlalezyo nairayikazca mahAkarmabandhako bhavet , gautamastatra kAraNaM pRcchati-'se keNaDhe NaM bhaMte ! evaM buccai-kaNhalesse neraie appakamma____TIkArtha-jIvakA adhikAra cala rahA hai-isI kAraNa sUtrakArane yahA~ para unake saMbaMdhako lekara mahAkarmatva aura alpakarmatvake viSaya meM kathana kiyA hai-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'siya bhaMte ! kaNhalesse neraie appakammatarAe nIlalesse neraie mahAkammatarAe' he bhadanta ! vadhako lekara kyA aisA ho sakatA hai ki kRSNalezyA jisake hai aisA nArakajIva to alpakarmakA baMdhaka ho aura nIla lezyA jisake hai aisA nArakajIva jJAnAvaraNIya Adi mahAkarmoMkA baMdhaka ho| isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'haMtA siyA' hAM, gautama ! aisA ho sakatA hai ki kadAcit kRSNalezyAvAlA nairayika jIva alpakarmakA baMdhaka ho aura kadAcit nIlalezyAvAlA nAraka mahAkarmakA baMdhaka ho aba isa prabhuke kathanameM kAraNa jijJAsAke vazavI hokara gautama unase pUchate haiM ' se keNaTeNaM bhaMte ! evaM TIkAtha-jIvanuM nirUpaNa cAlI rahyuM che. tethI sUtrakAre temanI sAthe saMbaMdha dharAvatA mahAkatvanuM ane apakamanuM ahIM kathana karyuM che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke'siy bhaMte ! kaNhalesse neraie appakammatarAe, nIlalesse neraie mahAkammatarAe ? he bhadanta ! baMdhanI apekSAe zuM evuM saMbhavI zake che ke kRSNalezyAvALe nAraka jIva te alpakarmane baMdhaka hoya che ane nIlezyAvALo jIva jJAnavaraNIya Adi mahAkane ma DAya cha? tanA hatta2 mAtA mahAvIra prabhu 4 cha - 'haMtA siyA' hA, gautama! evuM saMbhavI zake che ke kyAreka kRSNa lephsAvALe nAraka jIva alpakamano baMdhaka hoya che ane kayAreka nIla glezyAvALe nAraka mahakarmano baMdhaka hoya che. have A kathananuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che ke"se keNa deNaM bhaMte ! evaM baccaDa" UtyA. 3 mahanta ! me mA5 / / 4 / 22 4 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 bhagavatIya tarAe, nIlalesse neraie mahAkammatarAe ?' he bhadanta ! tata kenArthena evamucyate yat kRSNalezyo nairayikaH alpakamataraH, nIlalezyo nairayikaH mahAkarmataraH ? nIlalezyApekSayA kRSNalezyA eva atyantAzubhapariNAmatayA, nIlaleiyAyAstu kRSNalezyApekSayA kiJcit-zubhapariNAmatayA kRSNalezyanairayikasyaiva nIlalezyanarayikApekSayA adhikakarmabandhakatvaM yuktaM, na tu tadapekSayA tasya alpakarmabandhakatvamityetAdRzavaiSamye kiM rahasyamiti praznAzayaH / bhagavAnAha-'goyamA ! ThiI paDucca' he gautama ! sthitiM pratItya apekSya sthityabuccai, kaNhalesse neraie appakammatarAe, nIlalesse neraie mahAkamma tarAe' he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNako lekara kaha rahe haiM ki kRSNalezyAvAlA nArakajIva alpakarmakA baMdhaka ho sakatA hai aura nIlalezyAvAlA nArakajIva jJAnAvaraNIyAdi mahAkarmoMkA baMdhaka ho sakatA hai ? kAraNa jAnanekI icchA gautamasvAmIke cittameM isaliye utpanna huI hai ki nIlalezyAkI apekSA kRSNalezyAmeM pariNAmoMkI atyanta azubhatA rahatI hai aura kRSNalezyAkI apekSA nIlalezyAmeM pariNAmoMkI kizcit zubhatA rahatI hai isaliye kRSNalezyAvAle nArakake hI nIlalezyAvAle nArakakI apekSA adhika karmabaMdhakA honA yuktiyukta pratIta hotA hai nIlalezyAvAle nArakajIvake kRSNalezyAvAle nArakajIvakI apekSA adhika karmabaMdhakA honA pratIta hotA, hai ataH yahAM jo aisA vaiSamya huA hai usakA kyA rahasya hai yahI praznakA Azaya hai isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA ! ch| 'kaNhalesse neraie appakammatarAe nIlalesse neraie mahA kammatarAe' kRSNalezyAvALe nAraka jIva alpakamane baMdhaka hoI zake che ane nalalezyAvALo nAraka jIva jJAnAvaraNIya Adi mahAkarmano baMdhaka hoI zake che! A prakArane prazna uddabhavavAnuM kAraNa e che ke nIla glezyA karatAM kRSNalesthAmAM pariNAmenI atyanta azubhatA rahe che, ane kRSNalezyAnI apekSAe nIla legyAmAM pariNAmonI cheDe ghaNe aMze zubhatA rahe che, te kAraNe evuM lAge che ke kRSNalezyAvALo nAraka jIva ja nIla lezyAvALA nAraka jIva karatAM adhika karmabaMdhaka hovo joIe, ane nIlalezyAvALe nAraka kRSNalezyAvALA nAraka karatAM a5 karmane baMdhaka hovo joIe. paNa ahIM je viSamya prakaTa karavAmAM AvyuM che tenI pAchaLa zuM rahasya che te jANavA mATe gautama svAmIe uparyuMkata prazna pUche che. gautama svAmInA prazna uttara mApatA mahAvIra prabhuI cha. "goyamA ! ThiiM paDuNa" zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikATIkA za.7 u.3.4 kRSNalezyAdeHkarmaNAmalpamahatvanirUpaNam 447 pekSayA uparivarNitaM vaiSamyaM saMbhavati, tathA ca vastutaH kRSNalezyAyA nIlaleNyApekSayA adhikAzubhapariNAmatvena kRSNalezyAvata eva nairayikasya adhikakarmabandhakatvasaMbhave'pi kadAcit AyuSaH sthityapekSayA kRSNalezyAvata eva alpakarmavattvam , nIlalezyatvatastu mahAkarmavatvameva saMbhavati, tathAhi-yathA saptamapRthivyAmutpannasya kRSNalezyanairayikasya svAyuSo bahI sthitibhogen kSapitA, bahUnAM ca karmaNAM kSayaH saMjAto bhavet , karmabhAgo'lpa evAvaziSTo bhaveta, taccheSe vartamAne kazcinnIlaleiyo nairayikaH paJcamapRthivyAM saptadazasAgaropamaThiiMpaDDucca' he gautama ! yahAM para jo aisA pUrvokta vaiSamya prakaTa kiyA gayA hai / yadyapi yaha bAta to satya hai ki kRSNalezyAvAle nArakajIvameM nIlalezyAvAle nArakajIvakI apekSA adhika azubha pariNAmoMse yuktatA rahatI hai isaliye kRSNalezyAvAle nairayikoMmeM hI adhikakarmakI baMdhakatA saMbhavita hotI hai, phira bhI kadAcit AyukarmakI sthitikI apekSAse aisI bAta banajAtI hai ki kRSNalezyAvAlA nArakajIva hI apekSAkRta alpakarmavAlA hotA hai aura nIlalezyAvAlA nArakajIva apekSAkRta mahAkarmakA baMdha karanevAlA hotA hai| isa viSayaka samAdhAna isa prakArase hai jaise koI kRSNalezyAvAlA nAraka jIva jo ki saptama pRthivImeM bahuta pahilese utpanna ho gayA hai aura vahAM rahate2 usakI AyukarmakI sthiti bahuta adhika kSapita ho cukI hai karma bhI usake bahuta adhika naSTa ho cuke haiM thoDese hI bace haiM itane meM koI dUsarA nIlalezyAvAlA nArakajIva he gautama! ahIM je pUrvokata vaiSamya batAvavAmAM AvyuM che te sthitinI apekSAe ja batAvyuM che. jo ke e vAta te satya che ke kRSNalezyAvALe nAraka va nIla glezyAvALA nAraka jIva karatAM adhika azubha pariNAmeLe heya che, ane te kAraNe kRSNazyAvALA nArakamAM ja adhika karmanI baMdhakatA saMbhavI zake che, paraMtu kyAreka Ayu karmanI sthitinI apekSAe evuM banI zake che ke kRSNalezyAvALo nAraka jIva ja apekSAkRta alpakarmavALA hoya che. ane nIlalezyAvALe nAraka chava apekSAkRta mahAkane baMdha karanAre hoya che. A viSayamAM nIce pramANe spaSTIkaraNa karavAmAM AvyuM che. dhAre ke ke kRSNalezyAvALe nAraka java ke je sAtamI narakamAM ghaNA samaya pahelAM utpanna thaI cUkyA che, ane tyAM rahetAM rahetAM tanA ayukarmanI sthiti ghaNuM adhika pramANamAM kSati thaI cUkI che, tenAM karma paNa adhika pramANamAM naSTa thai cUkyAM che- thoDAM ja karmane ya karavAnuM bAkI rahyo che. have evuM bane che ke keI nIlezyAvALo nAraka zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 bhagavatIsUtre sthitikaH samutpadyeta, tamapekSya sa kRSNalezyo nairayiko'lpakarmataro bhavet / pazcamanarakasthanIlalezyasyAdhunA samutpannatvena bhogyatayA bahukarmAvaziSTatvAta mahAkarmavatvam tadA saptamanarakasthakRSNalezyasya ca bhogyatvenAlpakarmAvaziSTatvAdalpakarma vatvamiti nisskrssH| tadupasaMharanAha-'se tegaDeNaM goyamA! jAva-mahAkammatarAe' he gautama ! tat tenArthena yAvat-syAt kadAcit kRSNalezyo nairayikaH alpakarmataraH, nIlalezyo nairayikaH mahAkarmataro bhavet / pAMcaveM nArakameM 17 sAgaropamakI sthitise utpanna huA to isakI apekSAse vaha pUrvotpanna saptama naraka sthita kRSNalezyAvAlA nArakajIva jo ki abhI apane zeSakarmameM vartamAna hai alpatarakarmA hogA tathA paMcamanarakastha nIlalezyAvAlA vaha nArakajIva jo ki abhIra vahAM utpanna huA hai tathA jise apane bhogyakarma bahutarUpameM bhogane ko bAkI haiM mahAkarmA hogA / tAtparya kahanekA yahI hai ki usa samaya vaha saptama narakasthita kRSNalezyAvAlA nArakajIva hI bhogyarUpase alpakA~kI avaziSTatAke sadbhAvameM alpakarmA hai nIlalezyAvAlA nahIM isIliye 'se teNaTeNaM goyamA ! jAva mahAkammatarAe' he gautama : maiMne aisA kahA hai ki yAvat vaha mahAkarmA ho sakatA hai kadAcit kRSNalezyAvAlA nairayika alpakarmA ho sakatA hai aura nIlalezyAvAlA nairayika kadAcit mahAkarmA ho sakatA hai / jIva pAMcamI narakamAM 17 sAgaropamanI sthiti sAthe utpana thaI jAya che. te te nIlezyAvALA nArakanI apekSAe pUrvotpana, sAtamI narakamAM rahele, kRSNalezyAvALe nAraka jIva ke jene hajI paNa zeSakarmone khapAvavAnA che, te alpatara karmavALe haze, ane pAMcamI narakamAM tAjo ja utpana thayele nIlalezyAvALe jIva ke jene pitAnA karmone bahu ja adhika pramANamAM khapAvavAnA bAkI che, te mahAkarmavALe haze, A kathanano bhAvArtha e che ke sAtamI narakamAM rahelA kRSNa lezyAvALA nAraka jIvane apakarmo ja bhegavavAnA bAkI hovAthI te a5karma vALe che, paNa nIla lezyAvALA nArakane adhika karmo bhogavavAnA hovAthI te alpakarmavALo nathI. "se teNadreNaM gAyamA! jAva mahAkammatarAe" gItama! te ||nne meM me kahyuM che ke kRNa lezyA vALe nAraka kayAreka alpakarmavALo hoI zake che ane nIlA lezyAvALA nAraka kayAreka mahAkarmavALo hoI zake che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA za.7 u.3 5.4 kRSNalezyAdekarmaNAmalpamahatvanirUpaNam 449 gautamaH pRcchati-'siya bhaMte ! nIlalesse neraie appakammatarAe, kAulesse neraie mahAkammatarAe' he bhadanta ! syAt kadAcit kiM nIlalezyo nairayikaH alpakarmataraH, kadAcit kiM kAyotalezyo narayikaH mahAkarmataro bhavet ? bhagavAnAha-haMtA siya' he gautama ! hanta, satyam syAt kadAcit nIla. lezyo nairayikaH alpakarma taraH kApotalezyo nairayikazca kadAcit mahAkarmataro bhavet / gautamastatra pUrvavadeva kAraNaM pRcchati-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccainIlalesse neraie appakammatarAe, kAulesse neraie mahAkammatarAe ?' he bhadanta ! tat kenArthena kathaM tAvat-evamucyate yat syAt nIlalezyo nairayikaH alpakarmataraH syAta-kApotalezyo nairayikaH mahAkarmataraH ? bhagavAn pUrvavadeva __ aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'siya bhaMte ! nolalesse neraie appakammatarAe, kAulesse neraie 'mahA kammatarAe' he bhadanta ! aisA ho sakatA hai kyA ki nIlalezyAvAlA nairayika kadAcit alpakarma vAlA ho aura kApotalezyAvAlA nairayika kadAcit mahAkarmavAlA ho ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'haMtA, siya' hA gautama! nIlalezyAvAlA nairayika kadAcit alpakarma vAlA ho sakatA hai aura kApotalezyAvAlA nAraka mahAkarmavAlA ho sakatA hai| gautamasvAmI prabhuse isa viSayameM kAraNa pUchate haiM ki 'se keNaguNaM bhaMte ! evaM buccai nIlalesse appakammatarAe kAulesse neraie mahAkammatarAe' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahete haiM ki nIlalezyAvAlA nAraka alpakarmA hotA hai aura kApotalezyAvAlA nairayika mahokarmA hotA hai ? isake uttarameM prabhu ve gautama svAmI mahAvIra prabhune yo prazna pUche che - 'siya bhaMte nIlalesse neraie appakammatarAe, kAulesse nerahae mahAsammatarAe? 3 HER! za' evuM saMbhavI zake che ke nIla leyAvALe nAraka jIva ayakama vALA hoya ane kAta lezyAvALo nAraka jIva mahAkavALe heAya? uttara- 'hatA siya , gautama nItazyAvA nA24 yAre 5karmavALo hoI zake che ane kApata lezyAvALo nAraka chava kayAreka mahAkarmavALe heI za: cha. gautama svAbhAna - se keNa TreNa bhaMte evaM vuccaDa - nIlalesse appakammatarAe, kAulesse neraie mahAkammatarAe?' mahanta ! me mA5 zA kAraNe kahe che ke nIlakSAvALe nAraka kayAreka a5kama heI zake che, ane kApAta lezyAvALe nAra. kayAreka mahAka hoI zake che ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtre tatrApi tadeva kAraNaM pratipAdayatti 'goyamA ! ThiI paDucca' he gautama ! sthiti pratItya apekSya sthityapekSayavetyarthaH nIlalezyo nairayikaH kadAcit alpakarmataraH, kApotalezyazca narayikaH kadAcit mahAkarmataro bhavet / ayaMbhAvaH-paJcamanarake utkRSTataH saptadazasAgaropamasthitikasya nIlalezyanairayikasya cirakAlotpanatvena sthitebahubhAge kSapite bahukarmaNAM kSapaNAt karmaNo'lpa eva bhAgo'vaziSTo bhavet, tadavasare tRtIyanarake utkRSTataH saptasAgaropamasthitikaH kApotalezyo nArakaH samutya gheta, tasyAdhunopapannatvena bhogyakarmaNAM bahutamo bhAgo'vaziSTo vartate, etApekSayA nIlalezyo nairayikaH kadAcit alpakarmataraH, kApotalezyo nairayikazca kadAcit mahAkarmataraH kathyate, iti / tadupasaMharannAha-'se neNa?Na goyamA ! jAva mahAkammatarAe' he. gautama ! tat tenArthana unase kahate hai 'goyamA ! ThiI paDucca' gautama ! aisA jo maiM kahatA hUM vaha sthitiko apekSita karake kahatA hUM jaise sattaraha mAgaropama kI sthitiko lekara koI nArakajIva bahuta pahilese pAMcaveM narakameM utpanna huA vahAM use nIlalezyA prApta huI vahAM rahate 2 usakI sthitikA bahubhAga naSTa ho gayA usameM usake aneka karma bahatase karma bhogate2 kSapita bhI ho gaye bahuta thoDese karma bhogane ke liye bAMkI rahe ThIka isI avasarapara tRtIya narakameM koI kApotalezyAvAlA nayA nAraka jIva sAta sAgaropamakA utkRSTa sthitiko lekara utpanna huaa| abhI 2 usake vahAM utpanna honese bhogya karmoMkA bahutama bhAga umakA bAMdhI bacA huA hai so isa apekSA se nIlalezyAvAlA nAraka kadAcit alpatara karmavAlA aura kApotalezyAvAlA nAraka kadAcit mahAkarmataravAlA kahA gayA hai / 'se teNaTeNaM goyamA ! tene uttara ApanA bhAvI pra cha- 'goyamA ! ThiDaM paDucca' he gautama ! evuM meM je kahyuM che te sthitinI apekSAe kahyuM che. tenuM sapaSTIkaraNa karavAmAM Ave che. dhAro ke kei eka jIva 17 sAgaropamanI Ayusthiti sAthe pAMcamI narakamAM utpanna thayela che. tyAM tene nIlezyA prApta thaI che. tyAM rahetAM rahetAM rahetAM tenI Ayu sthiti paNe khare bhAga naSTa thaI gayuM che ane bhogavatAM jogavatAM meTA bhAganA karmo kSapita thai cUkyA che- bahu ja ochA karmo bhogavavAnA bAkI rahyA che. have evuM bane che ke te samaye koI kApAta lezyAvALo jIva sAta sAgaropama pramANa Ayusthiti sAthe utpanna thAya che. tene te bhogyakamene bilakula bhogavyA ja nathI, badhAM karmone bhegavavAnA hajI bAkI che. te e paristhitinI dRSTie jovAmAM Ave te nIrasyApAgA nA24 71 65 pANI salavI cha. ' se teNaTeNaM goyamA ! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.3ma.4 kRSNalezyAdeHkarmaNAmalpamahatvanirUpaNam 451 yAvat-kadAcit nIlalezyo nairayikaH alpakarmataraH, kadAcit kApotalezyo nairayikaH mahAkarmataraH / evaM asurakumAre vi navaraM teulemsA abbhahiyA' evaM tathaiva kRSNanIlakApotAdilezyanairayikavadeva asurakumAro'pi kadAcit kRSNalezyaH alpakarmataraH, kadAcit nIlalezyo mahAkarmataraH, evaM kadAcit nIlalezyo'surakumAraH alpakarmataraH, kadAcit kApotaleiyo'surakumAraH mahAkarmataro bhavet, ityAdirItyA vijJeyaH, navaram-nairayikApekSayA vizeSastu asurakumAre tejAlezyA ekA abhyadhikA bhavati, asurakumArANAM caturlezyAjAva mahAkammatarAe' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki nIlalezyAvAlA nAraka kisI apekSA alpakarmavAlA aura kApotalezyA vAlA nAraka mahAkarmavAlA hotA hai / 'evaM asurakumAre vi navaraM teulessA abbhahiyA' kRSNanIla, kApota Adi lezyAvAle nArakakI taraha hI kRSNalezyAvAlA asurakumAra bhI kadAcit alpakarmA aura nIlalezyA vAlA asurakumAra kadAcit mahAkarmA, tathA nIlalezyAvAlA asura* kumAra kadAcita alpakarmA aura kApotalezyAvAlA asurakumAra kadAcit mahAkarmA hotA hai ityAdi rItise samasta kathana jAnanA cAhiye nairayikakI apekSA asurakumArameM jo vizeSatA hai vaha eka tejo. lezyAko lekara hai kyoMki asurakumAroM ke kRSNa, nIla, kApota aura tejaH isa prakArase cAra lezyAe~ hotI haiN| tathA ca kApotajAva mahAkammatarAe' he gautama! te // 2) meM mevu prayu cha / nIra barayAvANA nAraka jIva amuka paristhitimAM alpakarmavALe hoI zake che, ane kApata leyAvALe nA24 71 209 pA2sthitimA mhaabhaage| DA zache. 'evaM asurakumAre vi-navaraM teulessA abhahiyA' gey, Ana mane pati sezyAvA // 24 // 1 yana kRSNa, nIla ane kApata lezyAvALA asurakumAranA viSayamAM samajavuM. jemake kayAreka kRSNalezyAvALe asurakumAra alpakamAM hoya che ane nIlezya vALe asurakumAra mahAka hoya che. kayAreka nIlalezyAvALA asurakumAradeva alpakarmA hoI zake che ane kApita lezyAvALo asurakumAra mahAkarmA heI zake che, e pramANe asurakumAra viSayaka kathana samajavuM. paNa nAraka chava karatAM asurakumAramAM je vizeSatA che te telazyAnI apekSAe che, kAraNa ke asurakumAremAM kRSNa, nIla, kApata ane teja : e cAra lezyAo hoya che. tethI asurakumAranA kathanamAM nAraka jIva karatAM nIce pramANe vadhAre kathana thavuM joIe. kApatalezyAvALe asurakumAra deva kayAreka apakarmA hoya che ane tejalezyAvALe asurakumAra deva kyAreka mahAkamAM hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 bhagavatImutre bastu tathA ca kadAcita kApotaleiyossurakumAraH alpakarmataraH kadAcita tejolezyossUrakumAraH mahAkarmataro bhavet 'evaM jAva - vemAniyA' evam asurakumAradeva yAvat-nAgakumArAdi bhavanapati vAnavyantara-vaimAnikA devAstathaiva kadAcit pUrvapUrvalezyAyuktApekSayA uttarottaralezyAvantaH mahAkarmatarAH kadAcicca uttarottaralezyA yuktApekSayA pUrvapUrvalezyAvanta alpakatA bhaveyurityAzayaH / 'jasma jattiyA lessAo tassa tattiyA bhANiyavvA ' yasya jIvasya yAvattho lezyA bhavanti tasya jIvasya tAvatyo lezyA bhaNitavyAH = vaktavyAH kintu 'joisiyarasa Na bhaNNaI' jyautiSikasya lezyAbhedamayuktanyUnAdhika karmavatvaM na bhaNitavyam = na vaktavyam tasya kevalam ekasyAstejolezyAyA zyAvAlA asurakumAra kadAcit alpakarmA hotA hai aura kadAcit tejolezyAvAlA asurakumAra bahukarmA hotA hai 'evaM jAva vemANiyA ' asurakumAra kI tarahase hI yAvat nAgakumAra Adi bhavanapati, vAnavyantara aura vaimAnika deva pUrvapUrva kI lezyA se yukta nAgakumAra Adi devoMkI apekSA uttarouttara leiyAvAle nAgakumAra Adi deva kadAcit mahAkarmA hote haiM aura kadAcit uttarottaralezyAyukta nAgakumArAdikoM kI apekSA pUrvapUrvalezyAvAle nAgakumAra Adi alpakarmA hote haiM / 'jamsa jasiyA lessAo tassa tantiyA bhANiyavvA' jisa jIva ke jitanI lezyAe~ hotI haiM. usa jIva ke utanI lezyAe~ kahanI cAhiye kintu 'jor3asiyassa Na bhaNNaI' jyotiSika devoM meM lezpA bheda prayukta nyUnAdhika karmavattA nahIM kahanI cAhiye kyoMki inake kevala eka tejolezyA hI hotI hai ' evaM jAva vemANiyA' se pramANe nAgabhara Ahi bhavanayati, vAnavyantara ane vaimAnika devanA viSayamAM paNa yana samajavuM. eTale ke pUrvapUrvAMnI lekSAvALA nAgakumAra Adi deveza karatAM uttarAttara lezyAvALA nA kumAra Adi devA kayAreka mahAkamAM hAi zake che, ane uttarottara lezyAvALA nAgakumAra Adi devA karatAM pUrva pUrva nA lezyAvANA nAgakumAra yAhi devA re ho zaDe che. 'jassa jatiyA lessAo tassa tattiyA bhANiyanA' me bhavanI bheTasI sezyAma hoya joisiyassa Na bhaNNai teTalI lekSAonI apekSAe kathana karavuM joie, parantu jyAtiSika devAmAM lezyAbheda prayukata nyUnAdhika vattA kahevI joie nahIM, kAraNu ke jyetiSi devAne kevaLa eka tejolezyA ja hAya che, te kAraNe jyAtiSTha devAmAM anya lezyAonI apekSAe alpakama`vattA ane mahAkavattA saMbhavI zakatI nathI. 6 " - zrI bhagavatI sUtra : pa z w Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.3mR.4 kRSNalezyAdeHkarmaNAmalpamahatvanirUpaNam 453 eva sadbhAvena anyalezyAsApekSasya alpakarmavatvasya mahAkarmavatvasya cAsaMbhavat / gautamaH pRcchati-'jAva-siya bhaMte ! pamhalesse vemANie appakammatarAe, mukkalesse vemANie mahAkabhmatarAe ?' he bhadanta ! yAvat-syAt kadAcit kiM padmalezyo vaimAnikaH alpakarmataro mavet , atha ca kadAcit zuklalezyo vaimAniko mahAkarmanaro bhavet ? yAvatkaraNAt kRSNa-nIla-kApota lezNavatAmapi bhavanapativyantarANAM madhye pUrvapUrva lezyAvato'lpakarmataratvam uttarottaralezyAvato mahAkarmataratvaM saMgrAhyam / bhagavAnAha-hatA, siyA' he gautama ! inta, satyam yAvat-padmalezyo vaimAnikaH kadAcit alpakarmataraH, kadAcit zuklezyo vaimAnikazca mahAkarmataro bhaveta / gautamastatra kAraNaM pRcchati"se keNaDhaNaM ?' he bhadanta ! tat kenArthana kathaM tAvat zukkalezyApekSayA isaliye anyalezyA sApekSa alpakarmavattA kI aura mahAkarmavatA kI asaMbhavatA rahetI hai| ___ aba gautama prabhu se aimA pachate haiM 'jAva siya bhaMte ! pamhalesse vemANie appakammatarAe, sukkalesse vemANie mahAkammatarAe' he bhadanta ! kayA aimI bAta mAnI jA sakatI hai ki padmalezyAvAlA vaimAnika deva alpakarmA ho aura zuklalezyAvAlA vaimAnika deva mahAkarmA ho yahA~ yAvat zabda se kRSNa, nIla aura kAporalezyAvAle bhI bhavanapati aura vyantaroM ke boca meM pUrva 2 lezyAvAloM meM alpakarmatA aura uttarottara lezyAvAloM meM mahAkarmatA grahaNa kI gaI hai| imake uttara meM prabhu unase kahete haiM ki 'hanA miyA' hAM gautama ! aimA hotA hai ki padmalezyAvAlA vaimAnika deva kadAcita alpakarmA hotA hai aura kadAcita zuklalezyAvAlA vaimAnika deva mahAkarmA hotA he / aba gautama isa 72 gautama svAmI se prazna pUche che , 'jAra miya bhaMte ! pamhalesse vemANie appakammatarAe, sukkalesse vemANie mahAkammatarAe ?' hai mahanta ? zuM evuM saMbhavI zake che ke pAlezyAvALo vaimAnika deva mahAka hoya che? ahIM 'jAva' (44-1 56 626 21, nIla mane pati sezyA vaibhAnimA pUrva pUrvanI lespAvALAo karatAM uttarottara levALAnI apekSAo pUrvapUrvanI lespAvALAmAM a5karmAtA saMbhave zake che, ema samajavuM gautama svAmInA prazna vAma mApatA mahAvIra prabhu 4 cha- "haMtA, piyA' hA, gautama evuM saMbhavI zake che ke palezyAvALe vaimAnika deva kayAreka alpakarmA hoI zake che ane zukala leyAvALo vaimAnika deva kayAreka mahAka hoI zake che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 bhAgavatImUtre kizcinyUnazubhapariNAmapadmalezyasya vaimAnikasya kadAcit alpakarmabandhakatvaM, padmalezyApekSayA adhikazubhapariNAmazuklalezyasyApi vaimAnikasya kadAcit adhikarma bandhakatva miti praznAzayaH, bhagavAnAha-'sesaM jahA neraiyassa, jAvamahAkummatagae' zeSam avaziSTaM yathA nairayikasyaktaM tathaiva padmalezya-zuklU. lezyavaimAnikayorapi sthitimAzritya yAvat-alpakarmataratvai kadAcid mahAkarmataratvamavase yam / tathAhi kRSNalezya nIlalezyanairayikayoryathA sthityapekSayA alpakarmabandhakatvaM kadAcita, kadAcit adhikakarmabandhakatvaM bhavati tathaiva pAlezyazuklalezyavaimAnikayorapi sthityapekSayA kadAcit alpakarmabankatvaM. kadAcit mahAkabandhakatvaM bodhyam // sU0 4 // viSama meM kAraNa jAnane kI icchA se prabhu se aisA pUchate haiM ki-se keNaDhaNaM bhaMte !'he bhadanta ! padmalezyAvAlA vaimAnika deva zuklalezyAvAle vaimAnika deva kI apekSA kizcit nyUna zubha pariNAmavAlA hotA hai usako alpa. karmatA, aura jo zukalalezyAvAlA vaimAnika devakI apekSA adhika zubha pariNAmavAlA hotA hai usameM mahAkarmatA'kA jo Apane yaha kathana kiyA hai so isameM kAraNa kyA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'sesa jahA neraiyAsa jAva mahAkammatarAe' jisa prakAra kRSNalezyAvAle aura nIla lezyAvAle nairayikomeM AyukarmakI sthitikI apekSA lekara kadAcit alpakarmabandhakatA aura kadAcit adhikakarmabandhakatA pratipAdita kI gaI hai, usI prakArase padmalezNa aura zuklalezyAvAle vaimAnika devoMmeM bhI AyukarmakI sthitikI apekSAlekara kadAcit alpakarmabandhakatA aura kadAcita mahAkarmabandhakatA jAnanA cAhiye / / sU. 4 // praza- 'se keNadeNaMbhaMte ! manta! 5 zyAne bhAnita va zusa lezyAvALA vaimAnika deva karatAM thoDe ghaNe aMze nyUna zubha pariNAmavALA hoya che tenAmAM Apa a5kasmatA zA kAraNe kaho cho ? ane zukala lezyAvALe vaimAnika deva ke je padmazyAvALA vaimAnika deva karatAM adhika zubha pariNAmevALo hoya che, tene Apa zA kAraNe mahAkamAM kaho cho ? gautama svAmInA praznane javAba ApatA mahAvIra prabhu - 'sesaM jahA neraDayAsa jAva mahAkammatarAe' gautama! 2 zata kRSNalezyAvALA nAraka jIvamAM AyukarmanI sthitinI apekSAe kayAreka apakamatA saMbhavI zake che ane AyukarmanI sthitinI apekSAe nIlezyAvALA nArakamAM mahAkarmAtA saMbhavI zake che, e ja pramANe AyukarmanI sthitinI apekSAe padma lezyAvALA vaimAnika devamAM kayAreka apakarmAtA saMbhavI zake che ane zukala lesthAvALA vaiimAnika devamAM kayAreka mahAkamakabajotA saMbhavI zake che. sU, 4 ! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 3 sU. 6 vedanA nirjarAtarUpanirUpaNam 455 vednaanirjraavktvytaa| zalezyajIvAdhikArAt tasya vedanAtvena vedanAvaktavyatAmAha-' se pUrNa bhaMte ! ityaadi| __ mUlam- 'se nUNaM bhaMte ! jA veyaNA sA nijarA, jA nijarA sA veyaNA ? goyamA ! No iNaTe samaTe / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-jA veyaNA na sA nijarA, jA gijarA na sA veyaNA? goyamA ! kammaveyaNA; No kammaNijarA, se teNaTeNaM goyamA! jAva-na sA ceyaNA / neraiyANaM bhaMte ! jA veyaNA sA nijarA, jANijjarA sA veyaNA ? goyamA ! No iNaTre samahe / se keNaTreNaM bhaMte ! evaM buccai-neraiyANaM jA veyaNA na sA NijjarA, jA NijarA, na sA veyaNA ? goyamA ! neraiyANaM kammaveyaNA, No kammanijjarA, se teNaTeNaM goyamA ! jAva-na sA veynnaa| evaM jAva-vemANiyANaM / se gUNaM bhaMte ! jaM vedeM taM nijarisu, jaM nijariMsu taM vedeMsu ? No iNaTe samaThe, se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai-jaM vedeMsu No taM nijareMsu, jaM nijareMsu No taM vedesu ? goyamA ! kammaM vedeMsu, No kammaM Nijaresu, se teNaTreNaM goyamA ! jAva No taM vedeM! neraiyANaM bhaMte ! jaM vedeN| su taM Nijaresu ! evaM neraiyA vi, evaM jaav-vemaanniyaa| seNUNaM bhaMte ! jaM vedeti, taM nijareti jaNija reti taM vedeti ? goyamA ! No iNaTre smddhe| se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccaijAva No taM vedeti goyamA ! kammaM vedeti, No kammaM Nija zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 bhagavatIsUtre reti, se teNaTreNaM goyamA ! jAva-No taM vedeti, evaM neraiyAvi, jAva-vemANiyA / se NUNaM bhaMte ! jaM vedistaMti taM NijarissaMti, jaM NijarissaMti taM vedissaMti ? goyamA ! No iNa dve smtte| se keNa?NaM jAva-No taM vedissaMti ? goyamA ! kamma vedissaMti, No kammaM NijarissaMti, se teNaTreNaM jAva-No taM NijarissaMti, evaM neraiyA vi, jaav-vemaanniyaa| se NUNaM bhaMte ! je vedaNAsamae se NijarAsamae, je NijarAsamae se vedaNAsamae ? NA igaTe samahe / se keNaTeNaM evaM buccai-je veyaNA samaye na se NijjarAsamae, je NijjarAsamae na se veyaNAsamae ? goyamA ! jaM samayaM vedeti No taM samayaM NijAti, jaM samayaM Nijareti NotaM samayaM vedeti, annammisamae vedeti annammi samae NijAti, 'anne se veyaNA samae, anne se gijarAsamae, se teNaTeNaM jAva na se veyaNA-samae, neraiyANaM bhaMte ! je veyaNAsamae se NijjarAsamae, je NijjarAsamae se veyaNAsamae goyamA ! -No iNahe samaTe ! se keNaTreNaM evaM buccai-neraiyANaM je veyaNAsamae na se NijarAsamae, je Ni jarAsamae, na se veyaNAsamae ? goyamA ! neraiyA NaM jaM samayaM vedati No taM samayaM gijaraMti, jaM samayaM Nijjarati, No taM samayaM vedati, annammi samae vedeti annammi samae NijAti, aNNe se veyaNAsamae, aNNe se NijjarAsamae, te teNaTreNaM jAva na se veyaNAsamae evaM jAva vemANiyANaM // sU0 5 // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 3 sU. 5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 457 chAyA - atha nUnaM bhadanta ! yA vedanA sA nirjarA, yA nirjarA sA vedanA ? nAyamarthaH samarthaH / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate- yA vedanA nasA nirjarA, yA nirjarA na sA vedanA ? gautama ! karmavedanA, no karmanirjarA, tat tenArthena gautama ! yAvat-na sA vedanA / nairayikANAM bhadanta ! vedanAnirjarAvaktavyatA 'se gRNaM bhaMte !' ityAdi / sUtrArtha - ( se NUNaM bhaMte ! jA veyaNA sA nijjarA, jA nijjara sA veNA ) he bhadanta ! kyA yaha bAta nizcita hai ki jo vedanA hai vaha nirjarA hai aura jo nirjarA hai vaha vedanA hai ? (goyamA) hai| gautama ! (No iNa samaTThe) graha artha samartha nahIM hai / ( se keNadveNaM bhate ! eva buccai, jA veyaNA na sA nijjarA, jA nijjarA na sA veNA ) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki jo vedanA hai vaha nirjarA nahIM hai aura jo nirjarA hai, vaha vedanA nahIM hai ? (goyamA) he gautama! ( kammaveyaNA, NokammanijjarA se teNadveNaM goyamA ! jAva na sA veyaNA) vedanA karmarUpa hotI hai ora nirjarA nokarmarUpa hotI hai ! isaliye he gautama ! yAvat vaha vedanA nahIM hai aisA maiMne kahA hai / (neraiyANaM bhaMte ! jA veyaNA sA nijjarA, vedanA nijarA vatavyatA-- 'se zRNaM bhaMte!' ityAhi sA sUtrArtha - ( se NUNaM bhaMte ! jA veyaNA sA nijjarA, yA nijjarA veNA ?) belahanta! zuM me vAta to nizcita cheDe ne vehanA che, na nirAche, ane je nirA che e ja vedanA che ? eTale ke zu vedanA nirArUpa hAya che ane nirbharA behanAiya hoya che ? (goyamA !) he gautama! ( No iNaTTa samaTThe ) tArI mAnyatA sAthI nathI. ( se keNaNaM bhaMte ! evaM buccai, jA veyaNA na sA nijjarA jA nijjarA na sA veyaNA ?) he mahanta sAtha zA bharaNe bhetuM uhI ch| ai vedanA nirA3ya hotI nathI bhane nirbharA behanAiya hotI nathI ? (goyamA !) he gautama! (kammaveyaNA No kammanijjarA-se teNaTTeNaM goyamA ! jAva na sA veyaNA ) vehanA 43ya hoya che ane nirjarA nAka rUpa hoya che. he gautama ! te kAraNe meM evuM kahyu che ke vedanA nirArUpa hotI nathI ane nirjarA vedanArUpa hotI nathI. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 bhagavatIsUtre yA vedanA sA nirjarA, yA nirjarA sA vedanA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikANAM yA vedanA na sA nirjarA, yA nirjarA na sA vedanA ? gautama ! nairayikANAM karmavedanA, no karmanirjarA, tat tenArthena gautama ! yAvat na sA vedanA, evaM yAvat-vaimAnikAnAm / atha nUnaM bhadanta ! yat avediSuH tat nirajAriSuH yat nirajAriSuH tat jA nijjarA sA veyaNA) he bhadanta ! nArakajIvoMkI jo vedanA hai vaha kyA nirjarArUpa hai ? aura jo unakI nirjarA hai vaha kyA vedanArUpa hai ? (goyamA) he gautama ! (No iNaThe samaDhe) yaha artha samartha nahIM hai / (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM ghucaha, neraiyANaM jA veyaNA na sA NijarA, jA NijjarA, na sA veyaNA) he bhadanta / aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nairayika jIvoMkI jo vedanA hai vaha nirjarArUpa nahIM hai aura jo nirjarA hai vaha vedanArUpa nahIM hai ? (goyamA) he gautama! (neraiyANaM kammaveyaNA No kammaMnijarA, se teNa?NaM goyamA ! jAva na sA veyaNA) nArakajIvoMkI jo vedanA hai vaha karmarUpa hai aura nirjarA nokarmarUpa hai isaliye he gautama ! maiMne aisA kahA hai yAvat vaha vedanArUpa nahIM hai / (evaM jAva vemANiyANaM) isI tarahase yAvat vaimAnikoMmeM jAnanA cAhiye / (se NUNaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM nijariMsu, jaM (neraiyANaM bhaMte ! jA veyaNA sA nijarA, jo nijjarA sA veyaNA ?) he bhadanta! nAraka jIvanI je vedanA hoya che te zuM nirjarArUpa hoya che? ane temanI 2 ni / hAya che zu vehanA35 DAya che? (goyamA !) he gautama! (No iNa? samaDe) me manI zatu nayI. (se keNaguNaM bhaMte ! evaM vuccai, neraiyANaM jA veyaNA na sA nijjarA, jA nijjarA na sA veyaNA?) he mahanta ! me bhA5 / kAraNe kaho cho ke nAraka chavonI vedanA nirArUpa hotI nathI ? (goyamA !) he gautama ! (neraiyA kammaveyaNA No kammanijjarA, se teNaguNaM goyamA! jAva na sA veyaNA) nA24 7vAnI 2 vehanA 5 che te bha35 hAya cha ane nirjara nekarmarUpa hoya che, tethI he gautama! meM evuM kahyuM che ke nArakenI vanA ni35 hAtI nathI mane nikaza vahanA35 hotI nathI. "evaM jAva vemANiyA NaM' meM prabhA vaimAni: paya-tanA hevAnI vedanA bhane nisarnu kathana samajavuM. (se guNaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM nijariMsa, jaM nijariMsu taM vedemu ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.3 mU.5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 459 avediSuH ? nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-yat avediSuH no tat nirajAriSuH, yat nirajAriSuH na tat avediSuH ? gautama ! karma avediSuH, no karma nirajAriSuH, tat tenArthena gautama ! yAvat no tat avediSuH, nairayikAH khalu bhadanta ! yat avediSuH tat nirajAriSuH ? evaM nijariMsu taM vedeMsu ?) he bhadanta ! kyA yaha bAta ThIka hai ki jo karma jIva dvArA vedita ho cukA hai vaha nirjarita huA hai aura jo nijerita huA hai vahI vedita huA hai ? (No iNadve samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, jaM vedesu No taM nijareMsu, jaM nijareMsu no taM vedesu) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jo vedita ho cukA hai baha nirjarita nahIM huA hai, aura jo nirjarita huA hai vaha vedita nahIM huA hai ? (goyamA) he gautama ! (kammaM vedesu No kammaM nijareMsu, se teNaTeNaM goyamA ! jAva ko taM vedesu) karma jIva ke dvArA vedita huA hai aura no karma nirjarita huA hai- isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki jIva ke dvArA jo nirjarita huA hai, usake dvArA vaha vedita nahIM huA hai / (NeraiyANaM bhaMte ! jaM vedasu taM NijareMsu!) he bhadanta ! nArakajIvoM ne jisa karma ko vedita kiyA hai usI karma ko kyA unhoM ne nijerita kiyA hai ? (evaM neraiyA vi) he gautama ! he bhadanta ! zuM e vAta kharI che ke karmanuM jIva dvArA vedanA thaI cUkayuM hoya che te nijarita pANu thaI cUkayA heya che, ane je karma nirjarita thayuM hoya te vedita thaI ga. hoya che ? (goyamA! No iNadre samaDhe) he gautama ! ye sabhI zatu kadhI. (se keNaguNaM bhaMte ! evaM vucai, jaM vedeMsu No taM nijareMsu, jaM nijareMsu no taM vedeMsa) ke mahanta ! mA5 / 42 me 4o ch| 4 no bhavahita Ayu hoya te nirjarita thayuM hatuM nathI, ane je nirjarita thayuM hoya te vedita thaI cUkayuM DAtu nathI ? (goyamA) he gItama! (kammaM vedeMsu No kammaM nijareMsu, se teNaTeNaM goyamA ! jAva No taM vedeM su) u panA 2vahita thayu DAya che, ane ne karma nija rita thayuM hoya che, te kAraNe meM evuM kahyuM che ke jIva dvArA je karma vedita thayuM hoya che te nirjarita thayuM hatuM nathI, ane je karma nirjarita thayuM hoya che te hita thayu tu nathI. (NeraiyANaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM NijjareMsu) he bhadanta ! nAraka jIvAe je karma vedita karyuM hoya che, e ja karmane zuM temaNe nisti yu hoya che ? ( evaM neraDayA vi) le gautama ! sAmAnya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 bhagavatIso nairayikA api, evaM yAvat-vaimAnikAH ? atha nUnaM bhadanta ! yat vedayanti, tat nirjarayanti, yat nirjarayanti tat vedayanti ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-yAvat no tat vedayanti, ? gautama ! karma vedayanti, no karma nirjarayanti, tat tenArthena gautama ! yAvat no tat vedayanti evaM nairayikA api, yAvat-vaimAnikAH / atha nUnaM bhadanta ! yad vedayiSyanti isI prakAra se nArakoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / (evaM jAva vemANiyA) isI prakAra se yAvat vaimAnikoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / (se pUNaM bhaMte ! jaM vedeti, taM nijareMti, jaM gijareMti, taM vedeti ?) he bhadanta ! jIva jisa karmako vedita karatA hai kyA usI karma kI vaha nirjarA karatA hai aura jisa karma kI vaha nirjarA karatA hai kyA vaha usI karma ko vedatA hai ? (goyamA ! No iNaDhe samaTe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (se keNaTaNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva No taM vedeti) he bhadanta ? aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva yAvat usa karma ko nahIM vedatA hai ? (goyamA) he gautama ! (kammaM vedeti, No kammaM NijAti) jIva karma kA vedana karatA hai-aura no karma kI nirjarA karatA hai / (se teNaTeNaM goyamA! jAva No taM vedeti) isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki jIva dhAvat usa karma kA vedana nahIM karatA hai| (evaM neraiyA vi apanA ravU 4 4thana nAhInA viSayamA para sabhA. ( evaM jAva vemANiyA) vaimAni 5-tanA vAnA viSayamA 59 24 prabhAvI sabhA. (se gUNaM bhaMte ! je vedeM ti, taM nijareMti, jaM NijjareMti taM vedati ?) he bhadanta ! jIva je karmanuM vedana kare che e ja karmanI vuM nirbhara kare che, ane je bhanI 71 ni| 2 cha zuse bhanu vehana 42 cha ? (goyamA) he gautama ! (No iNaTe sama8) me salavI zatu nathI. (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva No taM vedeti ?) he mahata! mA5 / / 22 menuM 4 ch| pare karmanuM vedana kare che e ja karmanI nirjarA karato nathI, ane je karmanI nirjarA kare te marnu na 42 nathA? (goyamA) le gautama! kammaM vedeti, Nokamma NijAti) 75 bhanu vehana 42 cha bhane nabhanI ni021 42 che. (se teNaNaM goyamA ! jAva yA taM vedeti) he gautama! te 12 me yu cha re karmanuM vedana kare che e ja karmanI nirjarA karatA nathI, ane je karmanI nirjarA kare cha tenuM vana 42. nathI. (evaM NeraiyA vi jAva vemANiyA) 4 pramANe nAraka chanA viSayamAM tathA vaimAnika payatanA viSayamAM samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.3 ma.5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 461 tad nirjarayiSyanti, yat nirjarayiSyanti tad vedayiSyanti ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena yAvat-no tad vedayiSyanti ? gautama ! karma vedayiSyanti, no karma nirjarayiSyanti, tat tenArthena yAvat-no tat nirjarayiSyanti, evaM nairayikA api, yAvat-vaimAnikAH / atha nUnaM bhadanta ! jAva vemANiyA) isI prakAra se nArakajIvoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| aura isI prakAra se yAvata vaimAnika devoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye|) (se gRNaM bhaMte ! jaM vedissaMti, taM NijarissaMti, jaM NijarissaMti taM vedissaMti) he bhadanta ! kyA yaha nizcita bAta hai ki jIva jisa karma kA vedana karegA usI karma kI vaha nirjarA karegA aura jisa karma kI vaha nirjarA karegA usI karma kA vaha vedana karegA? (goyamA) he gautama ! ( No iNaDhe samaDhe) yaha artha samartha nahIM hai| (se keNaTeNaM jAva No taM vedissaMti) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva yAvat usa kama kA vedana nahIM karegA? ( goyamA! kammaM vedissaMti, No kammaM NijarissaMti-se teNaDhaNaM jAva No taM NijarissaMti) he gautama ! jIva karmakA vedana karegA aura no karmakI vaha nirjarA karegA isa kAraNa he gautama ! maine aisA kahA hai ki jIva jisakA vedana karegA vaha usakI nirjarA nahIM kregaa| (neraiyA vi jAva vemANiyA) isI tarahase nArakase lekara yAvat vaimAnika devoMke viSayameM ___ (se pUrNa bhaMte ! jaM vedissaMti, taM Nijja rissaMti, jaM NijarissaMti, taM vediti ) santa ! zu za pAta bharI cha / 73 bharnu vahana 422 me 28 karmanI te nirjarA karaze, ane je karmanI te nirjarA karaze e ja karmanuM te vedana 42the ? (goyamA) gautama ! (No iNaTre samaTe) vAta sabhI zatI nathI. (se keNadraNaM jAva No taM vedissaMti ? De mahanta ! me. mA5 // ye ho che ke jIva je kamanuM vedana karaze e ja karmanI nirjarA nahIM kare, ane tere bhanI ni242za me marnu tenA 6.2 // vehana. 422 nahI ? (goyamA !) he gautama ! (kammaM vedissaMti, NokammaM NijarissaMti se teNadveNaM jAva jo taM NijarissaMti ) 75 bhanu vehana 42ze mane nabhanI tenA tenA dvArA tirA karAze. he gautama! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke jIva dvArA je karmanuM vadana karAze te karmanI tenA dvArA nirjarA karAze nahIM, ane je kamanI nirjara 20 te marnu tenaa.2|| vehana thaze nahI (neraiyA vi jAva vemANiyA) me pramANe nArakathI laIne vaimAnika paMktanA jIvanA viSayamAM samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 bhagavatIsUtre yo vedanAsamayaH sa nirjarAsamayaH, yo nirjarAsamayaH sa vedanAsamayaH ? nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena eva mucyate-yo vedanAsamayaH no sa nirjarAsamayaH, yo nirjarAsamayaH no sa vedanAsamayaH ? gautama! yaM samayaM vedayanti, no taM samayaM nirjarayanti, yaM samayaM nirayanti no taM samayaM vedayanti, anyasmin bhI jAnanA cAhiye / (se guNaM bhaMte ! je veyaNAsamae se NijjarAsamae, je NijarAsamae se veyaNAsamae) he bhadanta ! kyA yaha nizcita bAta hai ki jo vedanAkA samaya hai vahI nirjarAkA samaya hai aura jo nirjarAkA samaya hai vahI vedanAkA samaya hai ? (No iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai, je veyaNAsamae na se NijjarAsamae, jeNijarAsamae na se veyaNAsamae) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki jo vedanAkA samaya hai vaha nirjarAkA samaya nahIM hai aura jo nirjarA honekA samaya hai vaha vedanAkA samaya nahIM hai ? (goyamA) he gautama ! (jaM samayaM vedeti, No taM samaya NijAti jaM samayaM NijjareMti, No taM samayaM vedeti, annammi samae vedeti annammi samae NijareMti) jIva jisa samayameM karmakA vedana karatA hai usa samayameM vaha usakI nirjarA nahIM karatA hai, aura jisa samayameM vaha usakI nirjarA karatA hai usa samayameM vaha usakA vedana nahIM karatA hai / bhinna samayameM vedana karatA hai aura bhinna samayameM nirjarA se gRNaM bhaMte ! je veyaNAsamae se nijarAsamae, je NijjarAsamae se veyaNA samae ?) he mahata! zubhe pAta bharI che 32 nAnA samaya hAya cha e ja nirjarAno samaya hoya che, ane je nirjarAne samaya hoya che, e ja vedanAne samaya DIya cha ? (goyamA! yA iNaDhe samaTe) he gautama ! meQ savA zatu nathI. 'se keNaDhaNaM bhaMte ! evaM vuccai, je veyaNAsamae na se NijarAsamae, je NijarAsamae na se veyaNAsamae ?' le mAta ! me mA5 // 2Ne he| ch| je vedanAne samaya che te nirjarAno samaya nathI ane je nirjarA thavAno samaya che ta vahanA samaya nathI ? ( goyamA !) gautama! (jaM samayaM vedeti No taM samayaM NijjareMti, jaM samayaM NijjareMti, No taM samayaM vedeti, annammisamae vedaMti, annammisamae NijjAti) 75 samaye bharnu vehana 42 cha te samaye kamanI nirjarA karatuM nathI, ane je samaye karmanI nirjarA kare che te samaye te tenuM vedana karatuM nathI. te bhinna samaye vedana kare che ane bhinna samaye nirjarA kare che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikA TIkA. za.7. u.3 sU.5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 463 samaye vedayanti, anyasmin samaye nirjarayanti, anyaH sa vedanAsamayaH, anyaH sa nirjarAsamayaH, tat tenArthena yAvat-na sa vedanAsamayaH / narayikANAM bhadanta ! yo vedanAsamayaH sa nirjarAsamayaH, yo nirjarAsamayaH sa vedanA samayaH ? gautama ! nAyamarthaH smrthH| tat kenArthena evamucyate nairayikANAM yo vedanAsamayaH, no sa nirjarAsamayaH, nirjarAsamayaH yo no sa vedanAsamayaH ? gautama ! nairayikAH khalu yaM samayaM vedayanti no taM samayaM nirjarakaratA hai / isa tarahase (anne se veyaNAsamae, anne se NijjarAsamae se teNaTeNaM jAva na se veyaNAsamae) vedanAkA samaya vaha bhinna hai aura nirjarAkA samaya vaha bhinna hai / isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki yAvat jo vedanAkA samaya hai vaha nirjarAkA samaya nahIM hai (neraiyA NaM bhaMte ! je veyaNAsamae, se NijarAsamae, je NijarAsamae se veyaNAsamae) he bhadanta ! kyA yaha bAta hai ki nArakajIvoMkA jo vedanAkA samaya hotA hai vahI nirjarA samaya hotA hai aura jo nija rAkA samaya hotA hai vahI vedanAkA samaya hotA hai ? (goyamA) he gautama ! (NA iNaTe samaThe) yaha artha samartha nahIM hai / (se keNaTeNaM evaM buccai, neraiyANaM je veyaNAsamae na se NijarAsamae, je NijjarAsamae na se veyaNAsamae) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nArakoMkA jo vedanAkA samaya hai vaha nirjarAkA samaya nahIM hai aura jo nirjarAkA samaya hai vaha vedanAkA samaya nahIM hai ? (anne se veyaNasamae, aNNe se NijjarAsamae) mArIta vehnn| samaya para bhinna cha bhane ni 42vAnA samaya bhinna cha. (se teNaTeNaM goyamA! jAva na se veyaNAsamae) gautama! te 4ANe meM mej 4hyu cha hai vahanAnA re samaya cha ta nirAne samaya nathA, bhane nikarAnA samaya te vhnne| samaya nathI. (neraDayANaM bhaMte ! je veyaNAsamae, se NijjarAsamae je nirjarA samae se veyaNAsamae ?) he bhadanta! zuM e vAta kharI che ke nAraka jIvane karmavedanane je samaya hoya che, eja nirjarAne samaya hoya che, ane je nirjarane samaya hoya che, eja karmavedanane samaya DAya che ? (goyamA) 3 gautama ! (No iNadde samajhe) me sabhI zatunathI. (se keNaTeNaM evaM vuccai, neraiyANaM je veyaNAsamae na se NijjarAsamae, je NijjarAsamae na se veyaNAsamae ?) saha-ta! mA5 / 22 me / che ke nArane je vedanAne samaya che te nirjarAne samaya nathI ane je nijarane samaya che te nAnA samaya nayI ? (goyamA !) 3 gautama ! (neraiyANaM jaM samayaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImUne yanti, yaM samayaM nirjarayanti, no taM samayaM vedayanti, anyasmin samaye vedayanti, anyasmin samaye nirjarayanti, anyaH sa vedanAsamayaH, anyaH sa nirjarAsamayaH, tat tenArthena yAvat na sa vedanAsamayaH, evaM yAvatvaimAnikAnAm ||muu0 5 // TIkA-se gUNaM bhaMte ! jA veyaNA sA nijjarA, jA nijjarA sA veyaNA?? gautamaH pRcchati-he bhadanta ! atha nUnaM nizcitaM kiM yA vedanA bhavati, sA eva (goyamA) he gautama ! (nerahayANaM jaM samayaM vedeti, No taM samayaM NijAti, samayaM NijjAti, No taM samaya vedeti, annammi samae vedeti, anammi samae NijjareMti, aNNe se veyaNA samae, aNNe se NijjarAsamae, se teNaTeNaM jAva na se veyaNA samae evaM jAva vemANiyANaM ) nArakajIva jisa samayameM vedana karate haiM, usa samaya meM ve nirjarA nahIM karate haiM, aura jisa samayameM ve nirjarA karate haiM, usa samaya meM ve vedana nahIM karate haiM / bhinna samayameM vedana karate haiM aura bhinna samaya meM nirjarA karate haiM / isa taraha se vedanAkA vaha samaya bhinna hai aura nirjarA kA vaha samaya bhinna hai| isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki yAvat vaha vedanA kA samaya nahIM hai| isI taraha se yAvat vaimAnika devoMke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / TIkArya-yahAM para lezyo se yukta jIvoMkA adhikAra cala rahA hai lezyAvAle jIva koMkI vedanAvAle hote haiM-isaliye sUtrakArane yahAM vedeti, No taM samayaM NijjareMti, jaM samayaM NijjareMti, No taM samayaM vedeti, anammi samae vedeti, anammisamae NijjaraMti, aNNe se veyaNAsamae aNNe se nijjarAsamae, se teNeTeNaM jAva na se veyaNAsamae evaM jAva vemANiyANa) nAraka jIva je samaye vedana kare che te samaye nirja karatA nathI, ane je samaye nirbhara kare che, te samaye vedana karatA nathI. teo bhinna samaye vedana kare che ane bhinna samaye nirdhAra kare che. A rIte vedanAne je samaya che te paNa jude ja che ane nija rAno je samaya che te paNa judo ja che. he gautama ! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke nAraka ane vedanano je samaya hoya che te nirjarAne samaya hato nathI, ane nirjarAno je samaya che te vedanane samaya nathI. e ja pramANe vimAnike paryantanA jInA viSayamAM paNa samajavuM. TIkArtha- ahIM lespAvALA jIvonI vakatavyatA cAlI rahI che. lephsAvALA karmonI vedanAvALAM hoya che, te kAraNe sUtrakAre A sUtramAM temanI vedanAnA viSayamAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikATIkA za.7 u.3 2.5 vedanAnijerAsvarUpanirUpaNam 465 nirjarA ucyate, kiMvA yA nirjarA bhavati sA eva vedanA ucyate ? bhagavAnAha- 'goyamA ! No iNaDhe samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH vedanA eva nirjarA na bhavati, na vA nirjarA eva vedanA bhavati / gautamastatra hetuM pRcchati- 'se keNa?NaM bhaMte ! evaM vucai-jA veyaNA na sA nijarA, jA nijarA na sA veyaNA?' he bhadanta ! tat kenAthena kathaM tAvata - ekamucyate yat-yA vedanA na sA nirjarA, yA nirjarA na sA vedanA vA bhavati? bhagavAnAha- 'goyamA! kammaveyaNA, No kammanijarA' he gautama! vedanA para unakI vedanAke viSaya meM kathana kiyA hai isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki-'se pUrNa bhaMte ! jA veyaNA sA nijarA, jA nijjarA sA veyaNA' he bhadanta ! kyA yahanizcita hai ki jo vedanA hotI hai, vahI nirjarA kahalAtI hai ? yA jo nirjarA hotI hai vahI vedanA kahalAtI hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki-'goyamA No iNahe samaDhe' he gautama / yaha artha samartha nahIM hai-arthAt na vedanA nirjarArUpa hotI hai ora na nirjarA vedanArUpa hI hotI hai gautama isa viSayameM kAraNa jAnanekI icchA se prabhuse pUchate haiM ki-'se keNaTuMNaM bhaMte ! evaM vuccai, jA veyaNA na sA nijarA, jA nijjarA na sA veyaNA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki jo vedanA hai vaha nirjarA rUpa nahIM hotI hai| aura jo nirjarA hai vaha vedanArUpa nahIM hotI hai / isake uttarameM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'kamma kathana karyuM che- A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune A pramANe IR pUche - 'se gRNa bhaMte ! jA veyaNA sA nijjarA, jA nijjarA sA veyaNA? he bhadanta ! zuM e vAta kharI che ke jIva dvArA je vedana karAya che te vedanane ja nirjarA kahe che ane je nijA thAya che tene ja vedanA kahe che? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu 4 cha- 'goyamA! jo iNaTre samaTe / gautama ! me pAta 22 nathA. eTale ke vedanA nija zarU hotI nathI ane nija vedanArUpa rahetI nathI tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche che ke'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, jA veyaNA na sA nijjarA, jAnijjarA na sA veyaNA?' 3 mahanta! mA5 / pAraNe / / 2 vanA cha ta nirArUpa nathI, ane je nirjarA che te vedanArUpa hetI nathI ? tena ttara bhArata maDAvI2 nu cha - 'goyamA ! kammaveyaNA No kamma bhijjesa gItama! vahana 35 hoya che ana ni nabha35 hAya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre karma ucyate, nirjarA tu no karma ucyate, ayamAzayaH-udayamAptakarmaNo vedanam anubhavanam vedanA, veditakarmaNaH kSayastu nirjarA kRtakarmagaH AtmapadezebhyaH pRthagbhavanamityarthaH, tathAca-vedanAyAH anUbhUyamAnakarmarUpatayA tayoH karmavedanayoH samAnakAlikatayA ca yataH- vedanakAle karmaNo'vazyaM sadbhAvaH, ato dharma dharmiNorabhedAt vedanA kamavyapadizyate, nirjarAyAstu veditakarmaNaH kSayarUpatayA tayoH karma nirjarayovibhinna kAlikatayA ca abhedavyavahArobhAvena nirjarAnokarma vyapadizyate, tadupasaMharati-se teNaTeNaM, goyamA ! jAva na sA veyaNA' he gautama ! tat tenArthena tayorvedanAnirjarayoH karma nokarma rUpatvena veyaNA No kamma nijarA' vedanA jo hai vaha karmarUpa hotI hai aura nirjarA jo hai vaha nokarmarUpa hotI hai / tAtpayaM aisA hai ki udaya. prAptakarma kA jo vedana anubhavana hotA usakA nAma vedanA hai vedita hue karma kA jo kSaya hotA hai vaha nirjarA hai isa nirjarAmeM kRtakarmakA AtmAke pradezoMse pRthaka honA hotA hai / ghedanA anubhUyamAnakarmarUNa hotI hai isaliye karma aura vedanA ye donoM samAnakAlabhAvI honeke kAraNa vedanAko karmarUpa kaha diyA gayA hai kyoMki vedanAkAlameM karmakA avazya sadbhAva rahatA hai ataH dharma aura dharmImeM abheda vivakSA mAnakara vedanA karmarUpase vyapadiSTa ho jAtI hai / tathA mirjarA vedita hue karmakI kSayarUpa hotI hai| isaliye ina donoM meM vibhinnakAma bhavitA honese abhedakA vyavahAra ho nahIM sakatA hai isaliye mirjarA karmarUpase kahI gaI hai| 'se teNaTeNaM goyamA jAva na sA veyaNA' isa kAraNa he gautama ! ghedanA aura nirjarAmeM A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che- udayaprAsa (udayamAM AvelA) kamanuM je vedana (anubhavana) thAya che tene vedanA' kahe che. vedita thayelA karmane je kSaya thAya che tenuM nAma "nirjarA" che. A nirjarA dvArA kRtakane AtmapradezomAMthI alaga karavAnuM kArya thAya che. vedanA anubhUyamAna karmarUpa heya che, te kAraNe karma ane vedanA che ane samAna kAlabhAvI hevAne kAraNe vedanAne karmarUpa kahevAmAM AvI che, kAraNa ke vedanAkALamAM karmane avazya sabhAva rahe che. tethI dharma ane dhamImAM abhedanI apekSAe vedanAne karmarUpe prakaTa karavAmAM Availa che. tathA nirjarA vedita thayelA (jenuM vedana karI levAmAM AvyuM che evA) karmanA kSayarUpa hoya che. tethI te bannemAM vibhinnakAla bhAvitA hovAne lIdhe abhedane vyavahAra thaI zakatuM nathI. te kAraNe nina nabha31 148 42vAmA bhAvI . 'se teNaTreNa goyamA! jAva na zrI bhagavatI sUtra: 5 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za.7 u.3 m. 5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 467 bhinnatayA yAvat-yA vedanA, na sA nirjarA, yA nirjarA na mA bedanA vA vaktuM zakyate / gautamaH pRcchati-'neraiyANaM bhaMte ! jA veyaNA sA nijjarA, jA nijjarA sA veyaNA ?' he bhadanta ! nairayikANAM yA vedanA bhavati sA eva kiM nirjarA, kiMvA yA nirjarA bhavati sA eva teSAM vedanA vyapadizyate ? __ bhagavAnAha-'goyamA ! No iNaTe samave ?' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH nairayikANAM vedanA nIrjarA na bhavati, / nirjarA vA vedanA na bhavati / gautamaH pRcchati 'se keNaTThaNaM bhaMte ! evaM buccai-neraiyANaM jA veyaNA, na sA NijjarA kramazaH karmarUpatA aura no karmarUpatA honeke kAraNa ina donoM meM bhinnatA AjAnese jo vedanA hai vaha mirjarArUpa nahIM hai aura jo nirjarA hai vaha vedanArUpa nahIM hai aisA maiMne kahA hai / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM 'neraiyANaM bhaMte ! jA veyaNA sA nijjarA, jA nijjarA sA veyaNA' he bhadanta ! nArakajIvoMko jo vedanA hotI hai kyA vahI nirjarArUpa hoto hai ? athavA unakI jo nirjarA hotI hai, vahI kyA vedanArUpa hotI hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'No iNaDhe sama?' aisA artha samartha nahIM hai| arthAt nArakajIvAMkI vedanA nirjarArUpa nahIM hotI hai aura na unakI nirjarA vedanArUpa hI hotI hai / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki "se kepaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, neraiyA NaM jA veyaNA, na sA. NijjarA, jA NijjarA na sA veyaNA' he bhadanta ! aisA Apa kisa sA beyaNA' gautama! te 20 meM jhucha nA mana nizA anukrame karmarUpatA ane karmarUpatA hovAne lIdhe e bannemAM bhinnatA hevAne kAraNe je vedanA che te nirjarArUpa hetI nathI, ane je nirjarA che te vedanArUpa hetI nathI. have gautama svAmI nArakenI vedanAnA viSayamAM mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUche cha- 'neraiyANa bhaMte ! jA veyaNA sA nijjarA, jA nijjarA sA veyaNA?' bhadanta! nAraka jIvanI je vedanA hoya che, te zuM nirjarArUpa hoya che? athavA temanI je nirjarA hoya che, te zuM vedanArUpa hoya che. mahAvIra prbhune| uttara- 'goyamA ! No iNaTTe samaTe gautama! me manI zakatuM nathI. have gautama svAmI tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI A pramANe prana dhUche cha- 'se keNaDhaNaM bhaMte! evaM vuccai, neraiyANaM jo veyaNA, na sA nijjarA, jA nijarA na sA veyaNA?" me mA5 / 420 4 ch| nAnI vahanA nijArUpa hotI nathI ane nirjarA vedanArUpa hetI nathI? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 bhagavatImatre jA NijjarA na sA veyaNA?' he bhadanta ! tat kenArthena kathaM tAvat evamucyate yat-nairayikANAM yA vedanA na sA nirjarA, yA ca nirjarA na sA vedanA vA ? bhagavAnAha-'goyamA ! neraiyANaM kammaveyaNA, No kammaNijjarA' he gautama ! nairayikANAM karma vedanA vyapadizyate, nirjarA tu nokarma vyavadizyate / tadupasaMharamAha-'se teNaDhaNaM goyamA ! jAva na sA veyaNA / evaM jAva-vemANiyANaM' he gautama ! tat tenArthe na tayovibhinnarUpatvena yAvat-nairayikANAM yA vedanA na saiva nirjarA, yA ca nirjarA na sA vedanaiva vA vaktuM zakyate, evaM narayikavadeva yAvat-bhavanapatimArabhya vaimAnikAntAnAM, caturvizatidaNDa keSu vedanA-nirjarA-viSayakA AlApakA vktvyaaH| gautamaH atItakAlamAzritya pRcchati-se guNaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM nijjariMsu jaNijarimu taM vedesu' kAraNase kahate haiM ki nArakajIvoMkI jo vedanA hai vaha nirjarArUpa nahIM hotI hai| isake uttarameM pramu unase kahate haiM ki 'goyamA he gautama ! 'raiyANaM kammaveyaNA, Nokamma nijjarA' nArakajIvoM ke jo vedanA hotI hai vaha karmarUpa hotI hai jo nirjarA hotI hai vaha nokarmarUpa hotI hai aisA kyoM hotA hai so isakA kAraNa UparameM samarthita kiyA hI jA cukA hai / 'se teNaguNaM goyamA ! jAva na sA veyaNA, evaM jAva vemANiyANaM' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki nArakajIvoMkI vedanA nirjarArUpa nahIM, aura unakI nirjarA vedanArUpa nahIM hotI hai / narayikajIvoMkI tarahase hI yAvat bhavanapatise lagAkara vaimAnika takake cauvIsa daNDakoMmeM vedanA evaM nirjarA viSayaka AlA. paka kahanA cAhiye / aba gautamasvAmI atItakAlako lekara prabhuse nanauttara bhApatai bhAvIra prabhu 4 cha hai- 'goyamA ! gItama! 'NeraiyANa kammaveyaNA, No kammanijjarA' nA24 7vAnI 2 vahanA hAya cha, te karmarUpa hoya che ane temanI je nirjarA heAya che te karmarUpa hoya che. AvuM kema mana cha ta 52 pane manusakSIne pratipAdita 42vAmA mAvyu. se teNaNaM goyamA! jAva na sA veyaNA, evaM jAva vemANiyANaM, gautama! te // 2 // meM evuM kahyuM che ke nAraka jIvanI vedanA nija rArUpa hotI nathI, ane temanI nirjara vedanArUpa hetI nathI. bhavanapatithI laIne vaimAnika parvatanA denA viSayamAM paNa vedanA ane nirjarA viSenA AlApake nArakenI vedanA ane nirjarA viSenA AlApa jevAM ja samajavA. ve gautama svAmI bhUtanI apekSA mA pramANe prazna pUche cha- 'se gRNaM bhaMte ! jaM vedemu taM nijariMmu, jaM nijarimu taM vedeMsu?' De manta! * zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikATIkA za.7 u.3 sa. 5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 469 he bhadanta ! atha nUnaM nizcitaM kiM yat karma avedayan veditavantaH, tadeva karma nirajarayan-nirjaritavantaH, kiM vA yadeva karma nirajarayan: nirjaritavantaH, tadeva avedayan veditavanto'pi ? bhagavAnAha-'No iNaDhe samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, yadeva veditavantaH no tadeva nirjaritavantaH, yadeva vA nirjaritavantaH na tadeva veditavantaH, uktayuktyA vedananirjaraNayovibhinnakAlikatayA bhinnasvarUpatvena tayorekaviSayatvAsaMbhavAt / gautamaH aisA pUchate haiM ki 'se gUNaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM nijariMsu jaM NijjariMsu taM vedesu' he bhadanta ! yaha nizcita hai kyA ki jisa kamako bhUtakAlameM jIvoMne vedita kiyA hai vahI karma unhoMne nirjIrNa kiyA hai ? athavA jisa karmakI unhoMne nirjarA kI hai vahI karma unhoMne vedita kiyA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai jisa karmako jIvoMne vedita kiyA hai usI karmakI unhoMne nirjarAkI hai-athavA jisa karmakI unhoMne nirjarA kI hai-usIkarmako unhoMne vedita kiyA hai kyoMki jisa karmako unhoMne vedita kiyA hai usI karmakI unhoMne nirjarA nahIM kI hai aura jisa karmakI unhoMne nirjarAkI hai usI karmakI unhoMne vedanA nahIM kI hai kyoM ki yaha bAta UparameM samarthita kI hI jA cukI hai ki vedanA aura nirjarAmeM vibhinna kAlatA hai isaliye inakA svarUpa bhI bhinna hai aura isIse inameM e vAta sAcI che ke bhUtakALamAM chae je karmanuM vadana karI lIdhuM hoya che, e ja karmanI temaNe nirjarA paNa karI lIdhI hoya che? athavA je karmanI temanA dvArA nirjarA thaI cUkI hoya che, e ja karmanuM zuM temanA dvArA vedana thaI cUkyuM hoya che? bhaDAvIra prbhun| uttara- 'goyamA ! No iNaDe sama?' le gautama! ma saMbhavI zakatuM nathI. eTale ke je kamanuM e vedana karI lIdhuM hoya che, e ja karmanI temaNe nijara karI lIdhI hoya evuM saMbhavI zakatuM nathI ane je karmanI temaNe nirbhara karI lIdhI hoya che, e ja karmanuM temanA dvArA vedana karI levAmAM AvyuM hoya che evuM paNa saMbhavI zakatuM nathI. kAraNa ke je karmanuM temaNe vedana karI lIdhuM heya che e ja karmanI temanA dvArA nirjarA thaI hotI nathI, ane je karmanI temaNe nirjarI karI hoya che, e ja karmanuM temanA dvArA vadana thayuM hatuM nathI. upara e vAtanuM pratipAdana karavAmAM AvI gayuM che ke vedanA ane nirjarAmAM vibhinnakAlatA che. tethI temanuM svarUpa bhinna hovAthI temanI vacce ekarUpatA saMbhavI zakatI nathI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsle Ye pRcchati- 'se keNaNaM bhaMte ! evaM bucai-jaM vedesa no taM NijjareMsa, jaM NijjareMsu no taM vede su' he bhadanta ! tat kenArthena etramucyate yat karma avetayan na tadeva nirajasthan, yadena vA karma nirajarayana na tadeva avedayana ! bhagavAnAha - 'goyamA ! kamma vedeMsu, no kamma nijjareM su' he mautama ! karma avedayat = veditavantaH, nokarma veditarasaM karma nirajayana nijaritavantaH karmabhUtasya karmaNo nirjarANAM saMbhavAt tadupasaMharannAha - 'se teNaTTeNaM goyamA ! jAna ekaviSayatA bhI nahIM AtI hai| aba gautamasvAmI prabhuse aisA hI pUchate haiM ki 'se keNaTuNaM bhaMte ! evaM yuccai jaM vedeMsu no taM Nijjarekhu, je NijjareMsu no ta vedeMsu' he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki jIvoMne jisa karmako pUrvakAlameM vedA hai usa karmakI unhoMne nirjarA nahIM kI hai aura jisa karmakI unhoMne nirjarAkI hai use unhoMne vedA nahIM haiM ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki ' goyamA' he gautama! 'kammaMvedesu, no kammaM nijjareM su' jIvoMne karmakA vedana kiyA hai aura no karmakI unhoMne nirjarA kI hai tAtparya yaha hai ki jIvoMne jisa karma kA vedana kiyA hotA hai usa karmakI ye nirjarA nahIM karate haiM aura jisakI nirjarA ve karate haiM usakA ve vedana nahIM karate haiN| veditarasa vAlA jo karma hai yaha nokarma hai isakI hI nirjarA hotI hai / karmabhUta karma kI nirjarA nahIM hotI hai / 'se teNaNaM goyamA ! jAva no taM vedeMsu' -- huve gautama svAmI bhahAvIra ajune govA azna pUche che - 'se keNadveNaM bhaMte! evaM buvai jaM vedesu no taM NijjareMsu, je NijjareMsu no taM vedeM ' ke ladatta! mApa evuM zA kAraNe kaheA che ke jIvAe je kamane bhUtakALamAM vedI lIdhuM che, te karmAMnI temaNe nirA karI lIdhI hAtI nathI, ane temaNe je karmAMnI niza karI DAya che, tenuM temaNe vena karI lIdhuM hAtu nathI ? tenA uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke- 'goyamA !" he gautama / 'kammaM vedesu, nokamma nijjareM su' lave dvArA anuM veTUna uzayu hoya che bhane nAka'nI nirA karavAmAM AAvI DrAya che. A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che vee je kamanuM bhedana karyuM. hAya che, te kramanI temanA dvArA nirjA thaI hatI nathI ane je kanI temaNe niraza karI lIdhI hoya che, tenuM temanA dvArA vedana thayu hetu nathI. vaidita rasavALuM je ka` che. tenuM nAma nAma' che. te nAkarmInI tA nirbharAna thAya che. armalUla armanI niza yatI nathI. 'se teNadveNaM goyamA! jAna zrI bhagavatI sUtra : pa Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.3 2.5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 471 no taM vede mu' he gautama ! tat tenArthena vednaanirjryo| karma nokarna viSayakatvena yAvat-yat avedayan na tadeva nirajarayan, yadeva vA mirajarayan na tadeva avedayan , iti samuccayajIvApekSayA kathitam , atha nairapikAdhapekSayA isI kAraNa he gautama ! maiMne pUrvoktarUpase aisA kahA hai ki pUrvakAla meM yAvat jIvoMne usakA vedana nahIM kiyA hai / kyoMki karma aura nokarma viSayaka vedanA aura nirjarA hotI hai isa kAraNa jisa karmako unhoMne vedita kiyA hai usI karmakI unhoMne nirjarA nahIM kI hai aura jisa karmakI unhoMne nirjarA kI hai use unhoMne ghedita nahIM kiyA hai / tAtparya kevala itanA hI hai ki jIvake dvArA jabataka karma bhogA jAtA hai-udayameM Akara vaha jaba taka apanA phala detA rahatA hai tabataka vaha karma karmabhUta hai aura apanA pUrNaphala dekara jaba vaha kSayonmukha hojAtA hai taba vaha karma nokarma kahalAne lagatA hai-isI bhAvako hRdaya meM rakhakara yahAM aisA kahA gayA hai ki vedana karmakA hotA hai aura nirjarA nokarmakI hotI hai| pUrva meM bhI jIvoMne isIrUpase vedanato karmakA kiyA hai aura nirjarA nokarmakI hotI hai / isa prakArase yahAMtakakA kathana sUtrakArane samuccaya jIvakI apekSAse kiyaa| apa nairayika jIva vizeSako apekSA lekara isI viSayakA kathana no taM vedeMsu' gautama! te 22 meM pati 4yana yu cha / pAmera bharnu bhUtakALamAM vedana karI lIdhuM hoya che, te karmanI temaNe nirjarI karI lIdhI hatI nathI, ane temaNe je karmanI nirjarA karI lIdhI hoya che te karmanuM vedana karI lIdhuM hatuM nathI. kAraNa ke karma ane nokama viSayaka vedanA ane nijA hoya che - te kAraNe je karmanuM temaNe vedana karyuM hoya che e ja karmanI temaNe nija rA karI hotI nathI ane je kamanI temaNe nijA karI hoya che, te karmanuM temaNe vedana karyuM hatuM nathI. A kathananuM tAtparya eTaluM ja che ke chava dvArA jyAM sudhI karmane bhegavavAmAM Ave cheudayamAM AvIne te jyAM sudhI potAnuM phaLa dIghA kare che tyAM sudhI te karma karmarUpa che, ene pitAnuM pUrvAphaLa daIne jyAre te kSemukha thaI jAya che, tyAre te karma karmarUpa kahevAya che. e ja bhAvane najara samakSa rAkhIne ahIM evuM kahevAmAM AvyuM che ke "vedana karmanuM thAya che ane nija karmanI thAya che." pUrve (bhUtakALamAM paNa chavoe A rIte vedanI te kamanuM karyuM che ane nirjarA nekamanI karI che. A prakAranuM ahIM sudhInuM kathana sUtrakAre samuccaya jIvanI apekSAe karyuM che. have nArakanI apekSAe A viSayane anulakSIne sUtrakAra nIce pramANe pratipAdana kare che- zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 bhagavatIsUtre mAha - 'neraiyANaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM nijareMsu ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! nairayikAH khalu yad avedayan tadeva nirajarayana, yadeva vA nirajarayana tadeva avedayan ? bhagavAnAha - ' evaM neraiyA vi, evaM jAva vaimANiyA' he gautama ! evaM samuccayajIvavadeva nairayikA api yadeva avedayana na tadeva nirajarayan, yadeva vA nirajarayana na tadeva avedayan / evaM nairayikavadeva yAvata- vaimAnikAH, bhavanapatimArabhya vaimAnikaparyantaM vijJeyam / atha vartamAna vedanAdikAlamAzritya karate haiM isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'neraiyANaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM nijjareMsu' he bhadanta ! nairayikajIvoMne jisakarmakA vedana kiyA hai kyA usIkarmakI unhoMne nirjarA kI hai yA jisa karmakI unhoMne nirjarAkI hai usI karmakA unhoMne vedana kiyA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'evaM neraiyA vi evaM jAva vemANiyA he gautama / samuccayajIvakI tarahase hI nairayikoMke viSayameM bhI vedanA aura nirjarA saMbaMdhI kathana pUrvakAla kI apekSAse jAnanA cAhiye jisa karmakA unhoMne vedana kiyA hai usI karmakI unhoMne nirjarA nahIM kI hai aura jisakarmakI unhoMne nirjarA kI hai usakA unhoMne vedana nahIM kiyA hai isaliye vedanA karmarUpa hai aura nirjarA nokarmarUpa hai / iso nairayikake kathana kI tarahase hI yAvat bhavanapati se lekara vaimAnika paryanta cauvIsa daNDakoMmeM bhI kathana jAnanA cAhiye / aba gautama vartamAna vedanAdika kAlako Azrita karake prabhuse aisA prazna karate gautama svAmIne prazna- 'neraiyANaM bhaMte! ja' vedesu taM nijjareM su ' he bhadanta ! bhUtakALamAM nAraka jIvoe je karmAMnuM vedana karyuM. hAya che, e ja kanI zu temaNe nirA karI hoya che ? athavA je karmInI temaNe nirA karI hoya che, e ja urbhAnuM zuM tebho vehana uyu hoya che ? mahAvIra abhu mhe che- 'evaM neraiyA vi, evaM jAva vaimANiyA' he gautama! samuyyama lavanA mevuna uthana nAronA viSayabhAM paNa bhUtakALanI vedanA ane nija rAnI apekSAe samajavuM-jemake je kramanuM temaNe vedana ka" che, e ja krarmonI temaNe nirA karI nathI, ane je karmAMnI temaNe nirA karI che. te kamanuM temaNe vedana karyuM" nathI. tethI ja vedanA karmAMrUpa che ane niza nAka rUpa che. nArakAnA jevuM ja kathana bhavanapatithI laIne vaimAnika pantanA bAkInAM daDakAmAM paNa samajavuM. have gautama svAmI vamAnakAlika vedanA ane nirAne anulakSIne mahAvIra zrI bhagavatI sUtra : pa Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.3 2.5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 473 praznayati-se nUNaM bhaMte ! jaM vedeti taM nijAti, ? jaM nijareti taM vedeti ?' he bhadanta ! atha nUnaM kiM yat karma vedayanti tadeva nirjarayanti ? yadeva karma nirjarayanti tadeva vedayanti ? bhagavAnAha-'No iNaTe samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, yadeva karma vedayanti na tadeva nirna rayanti, yadeva haiM ki 'se guNaM bhaMte ! jaM vedeti, taM nijjareMti, jaM nijAti taM vedeti, he bhadanta ! jIva jisa karmakA vedana karate haiM kyA usI karmako ve nirjarA karate haiM aura jisa karmako ve nirjarA karate haiM kyA usI karmakA ve vedana karate haiM ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA ! No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt jova jisa karmakA vedana karate haiM usI karmakI ve nirjarA nahIM karate haiM aura jisa karmakI ve nirjarA karate haiM usa karmakA ve vedana nahIM karate haiM tAtparya kahanekA yahI hai ki jIva vartamAnakAlameM jisa karmakA vedana kara rahA hai vaha anubhUyamAna honeke kAraNa karmarUpa hai nokarma rUpa nahIM hai nokarma rUpa to vaha tabhI hotA hai ki jaba vaha apanA pUrA rasa dekara kSayonmukha ho jAve ataH jaba taka vaha rasa de rahA hai tabhI taka vaha karmarUpa hai isI liye jona usa karmakA vedana karate haiM aura jaba vaha kSaya hone ke yogya ho jAtA hai taba vaha nAkarmarUpa mAnA jAne lagatA hai ataH vedana anya karmakA hotA hai aura nIrjarA anyakarma kI hotI hai aisA jAnanA cAhiye tathA prabhune mA prabhArI prazna pUche che-'se gRNaM bhaMte ! jaM vedeti, taM nijjareMti, jaM nijjareMti. taM vedeti ?' he mahanta! 72 bharnu vehana re che, ye manu zuM vadana kare che ? mahAvIra prabhu 4 cha- "No iNaTe samaTe he gautama ! me salavI zatu nathI. eTale ke jIvo je karmonuM vadana kare che, e ja karmonI nijara karatA nathI, ane teo je karmanI nijerA kare che, e ja karmanuM vedana karatA nathI. A kathananuM tAtparya e che ke A vartamAnakALe je kamanuM vadana karI rahyA hoya che, te anubhUyamAna hovAthI karmarUpa che-nakarmarUpa nathI. te nAkamarUpa to tyAre ja thAya che ke jyAre te pitAno pUre rasa daIne kSayAnmukha thaI jAya che. teo jyAM sudhI te rasa daI rahyA hoya che, tyAM sudhI te kamarUpa ja heya che, tethI jIva tenuM vedana kare che, ane jyAre te kSaya thavAne gya banI jAya che, tyAre te nakarmarUpa gaNAvA lAge che. tethI vedanA anya kamanuM thAya che ane nija anya karmanI thAya che, evuM samajavuM. tathA je samaye karmanI nirjarA thAya che te samaye karmanuM vadana thatuM nathI, kAraNa ke nirjarAne kALa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 474 bhagavatIsane vA nirjarayanti na tadeva vedayanti / gautamaH pRcchati-'se keNaguNaM bhaMte ! evaM ghuJcai jAba no taM vedeti ?' he bhadanta ! tat kenArthena eva mucyate-yAvatyat vedayanti na tad nirjarayanti, tad vedayanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! kammaM vedeti, no kamma nijjareMti' he gautama ! karmavedayanti, no karma nirjarayanti, tadupasaMharati-se teNadveNaM goyamA ! jAva no taM vedeti' he gautama ! tat tenArthena vedanAnirjarayovibhinna viSayarUpatayA yAvat-yad vedayanti na tad nirjarayanti, yad nirjarayanti na tad vedayanti, "evaM jisa samaya karma kI nirjarA hotI hai usa samaya karma kA vedana nahIM hotA hai kyoM ki nirjarAkA kAla aura karma ke vedanakAkAla bhinnara kahA gayA hai / isI bAtako gautama prabhuse pUchate haiM ki 'se keNaDhaNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva No taM vedeti' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jisa jisa karmakA vedana karate haiM ve usakI nirjarA nahIM karate haiM aura jisa karmakA ve nirjarA karate haiM, usa karmakA vedana nahIM karate haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'kammaM vedeti, no kammaM nijjareMti' jIva karma kA to vedana karate haiM aura nokarma kI ve nirjarA karate haiN| se teNaDhaNaM' isa kAraNa 'goyamA' he gautama ! 'jIva no taM vedeti' 'vedanA aura nirjarAmeM bhinna viSayarUpatA honeke kAraNa jIva jisa karmakA vedana karate haiM usI karma kI ve nirjarA nahIM karate haiM aura jisakarma kI nirjarA karate haiM usI karma kA ve vedana nahIM karate haiM / 'evaM nerane karmanA vedanane kaLa bhinna bhinna kahela che. e ja vAtane anulakSIne gautama svAmI bhaDAvIra prabhune pUche che 'se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva No taM vedeti' ? he bhadanta! evuM A5 zA kAraNe kahe che ke jIvo je karmanuM vedana kare che te karmanI nirjarA karatA nathI, ane teo je kamanI nijara kare che. tenuM vedana karatA nathI ? uttara- 'goyamA ke gautama ! kammaM vedeti, no kammaM nijjareMti 71 manu vehana 42 cha bhane nabhanI yo ni 2 re che. 'se teNaTreNaM goyamA' he gautama! te 29) 'jAva no taM vedeti' meM mevu yu cha : vedanA ane nirjarAmAM bhinna viSayarUpatA hovAthI jIvo je karmanuM vedana kare che, e ja kamanI nirjara karatA nathI, ane teo je karmanI nirjarA kare che, e ja kamanuM pedana karatA nathI. mA viSayanu vadhu 25STI4265 852 42vAmA mAvyu cha. 'evaM neraiyA vi zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.3 2.5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 475 neraiyA vi, jAva vemANiyA' evaM samuccayajIvavadeva nairayikA api yAvatbhavanapatimArabhya vaimAnikAntAH yad vedayanti na tad nirjerayanti, yad nirjarayanti na tadeva vedayanti / atha bhaviSyakAlamAzritya prAha-'se gUNaM bhaMte ! jaM vedissaMti, taM nijjarissaMti, jaM nijjarissaMti taM vedissaMti ? he bhadanta ! tat nUnaM nizcayena kim yat karma vedayiSyanti tat nirjarayiSyanti, yat kama nirayiSyanti tadeva vadayiSyanti ? bhagavAnAha-goyamA ! No iNaTe samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH yad vedayiSyanti na tad nirjarayiSyanti, iyA vi jAva vemANiyA' he gautama ! samuccaya jIvakI taraha hI nairayikameM yAvat bhavanapatise lekara vaimAnika devatakake 24 daNDakoM meM bhI isI tarahase jAnanA cAhiye arthAt nairayikase lekara yAvat vaimAnika takake jitane bhI deva haiM ve saba jisa karmakA vedana karate haiM usI karma kI ve nirjarA nahIM karate haiM, aura jisa karma kI ve nirjarA karate haiM usI karma kA ve vedana nahIM karate haiM vedana karma kA karate haiM aura nirjarA nokarma kI karate haiN| aba sUtrakAra bhaviSyakAla ko lekara kahate haiM isameM gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki se gUNaM bhaMte ! jaM vedissaMti, taM nijjarissaMti' ja nijjarissaMti taM vedissaMti' he bhadanta ! yaha nizcita hai kyA ki jIva jisa karmakA vedana kareMge usI karma kI kyA ve nirjarA kareMge aura jisa karma kI ve nirjarA kareMge kyA usI karmakA ve vedana kareMge ? uttarameM jAva vemANiyA' he gautama ! sabhuzyaya apanA re // 4thana nAyI ne vaimAnike paryatane 24 daMDakamAM paNa samajavuM. eTale ke nArathI laIne vaimAnike sudhInA jeTalA deve che teo badhAM paNa je karmanuM vedana kare che, e ja karmanI nijara karatA nathI, ane je karmanI nirbhara kare che, e ja karmanuM vedana karatA nathI. teo kamanuM dAna kare che ane karmanI nijara kare che. have sarakAra bhaviSyakALane anulakSIne jIvonI vedanA ane nirjarAnuM pratipAdana 42 - gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che - 'se gRNaM bhaMte ! jaM vedissaMti, taM nijarissaMti, jaM nijarissAta taM vedissaMti ?' mahanta ! zuM e vAta kharI che ke che je karmanuM vedana karaze, e ja karmanI temanA dvArA nijara thaze, ane teo je karmanI nirjarA karaze, e ja karmanuM temanA dvArA vedana thaze? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yad nirayiSyanti na tad vedayiSyanti / gautamaH pRcchati-'se keNaDhaNaM bhaMte ! evaM vuccai-jAva no taM vedissaMti' he bhadanta ! tat kenArthena kathaM tAvat evamucyate-yAvat-yad vedayiSyanti na tad nirayiSyanti, yad nirjarayiSyanti, na tad vedayiSyanti / bhagavAnAha-'goyamA! kama vedissaMti. nokamma nijjarissaMti' he gautama ! karma vedayiSyanti, no karma nirja rayiSyanti / tadupasaMharati-se teNadveNaM jAva no taM nijarissaMti' he gautama ! tat tenArthena yAvat-yad vedayiSyanti, na tanirja rayiSyanti, yad nirja rayiSyanti prabhu kahate haiM 'goyamA ! No iNa? samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoM ki ve jisakA vedana karege usokI nirjarA nahIM kareMge aura jisakI ve nirjarA kareMge usIkA vedana nahIM kreNge| aba gautamasvAmI isameM kAraNa jAnane kI icchAse prabhuse pUchate haiM ki 'sekeNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, jAva no taM vedissaMti' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki jIva jisa karmakA vedana kareMge usIkI ve nirjarA nahIM kareMge aura jisakI nirjarA kareMge usokA vedana nahIM kareMge ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'kammaM vedissaMti, nokamma nijarissaMti' jIva karmakA vedana kareMge aura nokarma kI ve nirjarA kareMge / 'se teNaguNaM jAva no taM nijarissaMti' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki jIva jisa makA vedana kareMge usI karma kI ve nirjarA nahIM kareMge gautama 2vAmInA nanA win mApatA mahAvAra prabhu he cha- 'goyamA ! jo iNa samaTe he gautama ! se pAta parAmara nayI 4 // 26 temA 2 bharnu vedana karaze tenI nirjarA nahIM kare, ane je karmanI nirja karaze tenuM vedana nahI kare. have tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI A pramANe prazna pUche che 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, jAva nau taM vedimsaMti ?' he mahanta ! me Apa zA kAraNe kahe che ke je je karmanuM vedana karaze te karmanI nirjarA nahIM kare, ane je karmanI nija karaze tenuM vedana nahIM kare ? tenA uttara mApatA mahAvIra prabhu he - 'goyamA' he gautama! 'kasma vedissaMti, nokamma nijarissaMti' 7 4ma nu vehana 422 mane nAma CHOTI 422. 'se teNadveNaM jAva no taM nijarissa ti' he gautama! te ||2ai meM meg kahyuM che ke jI je karmanuM udana karaze te karmanI temanA dvArA nirjaza thaze nahIM, ane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.2 sU. 5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 477 na tad vedayiSyanti / 'evaM neraiyA vi, jAva-vemANiyA' evaM samuccayajIvavedanAdivadeva nairayikA api yAvat-bhavanapatimArabhya vaimAnikAntAH yad vedayiSyanti, na tad nirjarayiSyanti, yad nirjarayiSyanti na tad vedayiSyanti gautamaH pRcchati-se gUNaM bhaMte ! je veyaNA samae se nijjarAsamae, je NijjarA samae se veyaNA samae ?' he bhadanta ! atha nUnaM nizcayena kiM yo vedanA samayaH sa eva nirjarAsamayaH, yo nirjarAsamayaH sa eva vedanAsamayaH ? bhagavAnAha-'No iNaTe samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, no vedanAsamaya aura jisa karmakI ve nirjarA kareMge usI karma kA ve vedana kreNge| 'evaM nerajhyA vi jAva vemANiyA' he gautama ! isI taraha se samuccaya jIvake vedanAdi kI taraha se hI-nairayika bhI yAvat bhavanapati se lekara vaimAnika devataka aisA hI jAnanA cAhiye ki jisa karma kA vedana kareMge usI karma kI ve nirjarA nahIM kareMge tathA jisa karmakI ve nirjarA kareMge usI karmakA ve vedana nahIM kareMge / ___aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki-' se gUNaM bhaMte ! je veyaNAsamae se NijarA samae je NijjarAsamae se veyaNAsamae' he bhadanta ! kyA vaha nizcita hai ki jo vedanAkA samaya hai, vahI nirjarA kA samaya hai aura jo nirjarA kA samaya hai kyA vahI vedanAkA samaya hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM ki-'No iNaDhe samaTe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt jo vedanAkA tamA ne mana (2 // 420 marnu tamanA 6||vhn 42 // nahIM evaM NeraiyA vi jAna vemANiyA' samucyaya 81 ra 4yana nAsAnA viSayamA paNa samajavuM. ane bhavanapatithI laIne vaimAnike sudhInA devonA viSayamAM paNa evuM ja kathana samajavuM. eTale ke nArakathI laIne vamAnika paryantanA jIvo je karmanuM vadana karaze, e ja karmanI nirjarA nahIM kare, ane teo je karmanI nirjarA karaze, e ja karmanuM vahana nahIM 42. ve gautama svAmI mahAvIra prabhune so prazna pUche che se gRNaM bhaMte ! je veyaNAsamae se NijjarAsamae je gijarA samae se veyaNAsamae ? 3 word ! zuM e vAta sAcI che ke je vedanAne samaya che, e ja nirjarAne samaya che, ane je nijavAno samaya che, e ja vedanano samaya che ? tene uttara mApatA mahAvIra prabhu 49 cha- 'goyamA! No iNadve samaDe' he gautama e vAta sAcI nathI. eTale ke je vedanAne samaya hoya che, e ja nijerAne. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 bhagavatIsUtre eva nirjarAsamayaH, na vA nirjarAsamaya eva vedanAsamayaH / gautamaH pRcchati'se keNaNaM evaM buccara - je veyaNAsamae na se nijjarAsamae, je nijjarAsamae na se veNAsamae ? he bhadanta ! tat kenArthena kathaM tAvat evamucyate - yo vedanAsamayaH na sa nirjarAsamayaH, yo nirjarAsamayaH na sa vedanAsamayaH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! jaM' samayaM vedeti no taM samayaM nijjareMti, jaM samayaM nijJjareMti no taM samayaM vadeti' he gautama ! yaM samayaM yasmin samaye karma vedayanti, no taM samayaM tasmin samaye nirjarayanti, atha ca yaM samayaM yasmin samaye nirjarayanti no taM samayaM tasmin samaye vedayanti 'aNNammi samae vedeti, samaya hai vahI nirjarAkA samaya nahIM hai aura jo nirjarAkA samaya haiyahI vedanAkA samaya nahIM hai, isa viSayameM kAraNa jAnane kI icchA se prabhu se gautama kahate haiM ki-'se keNadveNaM evaM buccai' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM kiM 'je veyaNAsamae, na se nijjarAsamae, je nijjarAsamae na se veSaNAsamae' jo vedanAkA samaya hai vahI samaya nirjarAkA nahIM hai aura jo samaya nirjarAkA hai vahI samaya vedanA kA nahIM haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM 'goyamA' he gautama! 'jaM samayaM vedeti no taM samayaM nijjareMti, jaM samayaM nijjareti no taM samayaM vedeti' jIva jisa samaya meM karmakA vedana karate haiM, usI samaya meM ve usakI nirjarA nahIM karate aura jisa samaya meM ve usakI nirjarA karate haiM usI samaya meM usakA vedana nahIM karate haiN| aNNammisamae vedeMti, aNNammisamae samaya hAtA nathI ane je nirAnA samatha hoya che, e ja vedanAneA samaya hotA nathI have tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI mahAvIra prabhune A pramANe azna pUche che - 'se keNaNaM bhaMte! evaM buccara' he lahanta ! yAca zA bhara mevuM rahA hai| hai 'je veyaNosamae, ya se nijjagasamae, je nijjarAsamae, ya se veyaNA samae' je vedanAne samaya hAya che, e ja nirAnA samaya hotA nathI, ane je nirAne samaya hAya che, e ja vedanAno samaya haiAtA nathI ? ten| uttara bhApatA mahAvIra alu cha - 'goyamA !' he gautama! 'ja' samayaM vedeti no taM samayaM nijjareMti, jaM samayaM nijjareMti, no taM samayaM vedeti' va samaye nuM vena pure che, mena samaye tenI niza puratA nathI, ane je samaye karmanI nirjarA kare che. e ja samaye te tenuM vedana karatA nathI. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevacandrikA TIkA za.7 u.3 sU.5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 479 aNNammi samae nijjareMti' anyasmin samaye vedayanti, anyasmin samaye nirjarayanti, 'aNNe se veyaNAsamae, aNNe se nijjarAsamae' anyaH sa vedanAsamayaH, anyaH sa nirjarAsamayaH, 'se teNaTeNaM jAva-na se veyaNAsamae', he gautama ! tat tenArthena yAvat-evamucyate yo vedanA samayaH na sa nirjarA samayaH, yo nirjarAsamayaH na sa vedanAsamayaH, ityaashyH| atha nairayikAdijIvamAzritya gautamaH pRcchati-'neraiyANaM bhaMte ! je veyaNAsamae se nijarAsamae, je nijjarAsamae se veyaNAsamae ?' he bhadanta ! nairayikANAM yo vedanAsamayaH sa nirjarAsamayaH, atha ca yo nirjarAsamayaH sa vedanAsamayaH ? nijjati' isa taraha anya samaya meM ve vedana karate haiM aura anya samayameM ve nirjarA karate haiM 'aNNe se veyaNAsamae, aNNe se nijarA samae' ata vedanA kA vaha samaya judA hai aura nirjarAkA vaha samaya judA hai 'se teNaTeNaM jAva na se veyaNAsamae' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki jo vedanAkA samaya hai vaha nirAkA samaya nahIM hai aura jo nirjarAkA samaya hai vaha vedanA kA samaya nahIM hai| aba nairayika Adi jIva vizeSako Azrita karake gautama aisA pUchate haiM ki- 'neraiyA NaM bhaMte ! je veyaNAsamae se nijarAsamae, je nijarAsamae se veyaNAsamae' he bhadanta ! nAraka jIvoMkA jo vedanAkA samaya hai kyA vahI nirjarAkA samaya hai aura jo nirjarAkA samaya hai kyA vahI vedanA kA samaya hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'aNNammi samae vedeti, aNNammi samae nijareti' 2 // zata me4 samaye jyAre teo tenuM vedana kare che, tenA karatAM anya samaye teo tenI nirjarA kare che. 'aNNe se veyaNA samae, aNNe se nijjarAsamae' hanAna samaya DAya cha te paNa judo ja hoya che, ane nirjarAne je samaya hoya che te paNa jude ja hoya che. se teNaTeNa jAva na se veyaNAsamae' 3 gautama ! te 20 meM se yuM che je vedanAne samaya hoya che, te nirjarAno samaya hato nathI ane je nirjarA samaya hiya che te vedanAne samaya hoto nathI. have nAraka Adi jIvavizeSane anulakSIne gautama svAmI yA pramANe prazna pUche che- 'neraiyANa bhaMte ! je veyaNA samae se nijjarAsamae, je nijarAsamae se veyaNAsamae ?" mahanta ! nA24 vaan| vedanAne je samaya che, e ja zuM temanI nirjarA samaya che, ane je nirjarAne samaya che, e ja zuM vedanAne samaya che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 bhagavatIsatre bhagavAnAha-'goyamA ! No iNahe samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, nairayikANAM vedanAnirjarAsamayo no ekaH kintu vibhinna eva / gautamaH pRcchati-se keNaTeNaM evaM vuccai-neraiyANaM je veyaNAsamae na se nijjarAsamae, je nijjarAsamae na se veyaNA samae ?' he bhadanta ! tat kenArthena kathaM tAvat evamucyate-nairayikANAM yo vedanAsamayaH na sa nirjarAsamayaH, yo nirjarAsamayaH na sa vedanAsamayaH ? bhagavAnAha-goyamA ! neraiyANaM ja samayaM vedeti No taM samayaM Nijjareti, ja samaya NijAti No taM samayaM vedeti' he gautama ! nairayikAH khalu yaM samayaM yasmin samaye vedayanti no taM samayaM tasmin samaye nirjarayanti, atha ca ya samayaM yasmin samaye nirjara. yanti no taM samayaM tasmin samaye vedayanti 'aNNammi samae vedeM ti, ki he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' yaha artha samartha nahIM hai| arthAt nAraka jIvoMkI vedanAkA aura nirjarAkA samaya eka nahIM hai, kintu bhinna 2 hI hai| isa bAta para gautama prabhuse pUchate haiM ki 'se keNaTeNaM evaM vuccai, nera iyANaM je veyaNAsamae, na se nijarAsamae, je nijarA samae, na se veyaNAsamae' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nArakajIvoM ko jo vedanAkA samaya hai vaha nirjarAkA samaya nahIM hai aura jo nijjarA kA samaya hai vaha vedanAkA samaya nahIM hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! 'neraiyA NaM jaM samayaM vedeti taM samayaM nijareti, jaM samayaM NijAti, No taM samayaM vedeti' nAraka jIva jisa samayameM karma kA vedana karate haiM usI samayameM ve unakI nirjarA nahIM karate haiM aura jisa samayameM ve tanA uttara mApatA maDAvI2 pranu cha ?- 'No iNate samaTe gautama ! evuM banI zakatuM nathI. eTale ke nAraka chavAnI vedanAne ane nirjarAno samaya eka ja nathI paNa bhinna bhinna (jude judo) che. gautama svAmInA prazna- se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai, neraiyANa je veyaNAsamae, na se nijarAsamae, je nijarAsamae, na se veyaNAsamae ?' he bhadanta! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke nAraka jIvone vedanAno je samaya che, e ja nijerAne samaya nathI. ane nirjarane je samaya che, eja vedanAne samaya nathI? te tta2 mApatA mahAvIra prabhu 4 cha- 'goyamA!' he gautama ! 'neraiyANaM ja samaya vedeM ni, no taM samaya nijareMti, jaM samayaM NijjAti, No ta samayaM vedeti' nA24 2 samaye manu vehana re cha, merI sabhaye manA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 7 u.3 ma.5 vedanAnirjarAsvarUpanirUpaNam 481 aNNammi samae Nijjaraiti' anyasmin samaye vedayanti, anyasmin samaye nirjarayanti, 'aNNe se veyaNAsamae, aNNe ve NijjarAsamae' anyaH sa vedanAsamayaH, anyaH sa nirjarAsamayaH, tadupasaMharati-'se teNaTeNaM jAva na se veyaNAsamae' he gautama ! tat tenArthena yAvat-evamucyate narayikANAM yo vedanAsamayaH ne sa nirjarAsamayaH, yo nirjarAsamayaH na sa vedanAsamayaH 'evaM jAva-vemANiyANaM' evaM nairayikavadeva yAvat-bhavanapatimArabhya vaimAnika paryantAnAM yo vedanAsamayaH na sa nirjarAsamayaH, yo nirjarAsamayaH, na sa vedanAsamayaH sU0 5 // usakI nirjarA karate hai usa samayameM ve usakA vedana nahIM karate haiN| 'aNNammi samae vedeti, aNNammi samae NijareMti' kintu anya samayameM vedana karate hai aura anya samayameM nirjarA karate hai| isa taraha 'aNNe se veyaNAsamae aNNe se NijarAsammae' vedanA kA vaha samaya bhinna hai aura nirjarA kA vaha samaya bhinna hai| 'se teNaTeNaM jAvana se veyaNAsamae' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki nairayikta jIvoMkA vedanA kA jo samaya hai, vaha nirjarAkA samaya nahIM hai aura jo nirjarA kA samaya hai vaha vedanA kA samaya nahIM hai / 'evaM jAva vemANiyANaM' nairayika kI taraha se hI bhavanapati se lekara baimAnikataka devoM kA jo vedanA samaya hai vaha unakI nirjarA kA samaya nahIM hai aura jo nirjarA kA samaya hai vaha unakA vedanA kA samaya nahIM hai ||suu0 5 // nijara karatA nathI, ane je samaye teo kamanI nirjarA kare che, e ja samaye tenuM vahana 42tA nathI. 'aNNammi samae vedeti, aNNammi samae Nijjati' paraMtu je samaye vedana kare che tenA karatAM anya samaye nirjarA kare che. A rIte 'aNNe se veyaNAsamae, aNNe se NijjarAsamae' vahanAnA ke samaya te 55 bhinna che. ane nirjarA samaya che te paNa bhinna che. eTale ke ane eka ja sAthe thatI nathI. 'se teNa TreNaM jAca na se veyaNAsamae / gautama! te 12 meM evuM kahyuM che ke nAraka jIvone je vedanAne je samaya che, e ja nirjarAno samaya nayI, mane nishn| 2 samaya cha, merI vahanAno samaya nathI. 'evaM jAva bemANiyA NaM bhavanapatithI sadhana vaimAni sudhaan| vArnu vahanA bhane nizarnu kathana, nArakanA vedanA ane nirjarAnA kathana pramANe ja samajavuM eTale ke temanI vedanAne ane nijAne samaya eka ja hatA nathI, paNa jude judI hoya che, ema samajavuM sUpA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 482 bhagavatIsUtre zAzvatAzAzvatAdivaktavyatA / jIvAnA vedanAvatvaM ca kazcit zAzvatatve sati saMbhavati, ataH zAzvatA. zAzvatatvamUtramAha-'neraiyANaM bhaMte' ityAdi / ___ mUlam-neraiyANaM bhaMte ! kiM sAsayA, asAsayA ? goyamA ! siya sAsayA, siya asAsayA, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaineraiyA siya sAsayA, siya asAsayA ? goyamA! abocchittinayaTTayAe sAsayA, vochittinayaTyAe asAsayA, se teNaTreNaM jAva-siya sAyasA, siya asAsayA, evaM jAva vemANiyA, jAva-siya asAsayA, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti suu06|| sattamasayasa taio uddeso samatto // 7-3 // chAyA-nairayikAH khalu bhadanta ! kiM zAzvatAH, azAzvatAH ? gautama ! syAt zAzvatAH, syAt azAzvatAH, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikAH syAt zAzvatAH, syAt azAzvatAH ? he gautama ! avyavacchittinayArthatayA zAzvatAzAzvatAdivaktavyatA'neraiyANaM bhaMte ! kiM sAsayA asAsayA' ityAdi / sUtrArtha-(neraiyANaM bhaMte ! kiM sAsayA asAsayA) he bhadanta ! nAraka kyA zAzvata haiM ? ki azAzvata haiM ? (goyamA) he gautama ! (siya sAsayA siya asAsayA) nAraka jIva kathaMcit zAzvat haiM kathaMcit azAzvat haiN| (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-neraiyA siya sAsayA siya asAsayA) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se zAzvatatA azAzvatatA Adi vakatavyatA'neriyaannN bhaMte ! ki sAsayA asAsayA' tyaile sUtrAtha- (neraiyANaM bhaMte ! ki sAsayA asAsayA ?) : mahanta ! nA24 / zu vata 5 cha ? mayata uya cha ? (goyamA ) 3 gautama! (siya sAsayA, siya asAsayA) me iSTime viyA2tA teso ta cha, bhane anya dRSTi viyata tI mazAbata che. (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bukhai, neraiyA siya sAsayA siya asAsayA) lahAta! mA5 ra menu cha zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 73.3.6 nairayikANAM zAzvatA'zAzvatAdinirUpaNam 483 zAzvatAH, vyavacchittinayArthatayA azAzvatAH, tat tenArthena yAvat syAt zAzvatAH, syAt azAzvatAH, evaM yavat vaimAnikAH yAvat syAt azAzvatAH, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // sU0 6 || saptamazatasya tRtIya uddezaH samAptaH // 7-3 // kahate haiM ki nAraka kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiM ? (goyamA) he gautama ! ( avvocchintinayaTTayAe sAsayA, vocchitti nayayAe asAsayA-se teNadveNaM jAva siya sAsayA siyaasAsayA evaM jAva bemANiyA jAva siya asAsayA-sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ?) avyacchittinayakI apekSAse nAraka zAzvata ha aura vyavacchittinayakI apekSA se nAraka azAzvata hai / isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai ki nAraka kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azAzvata haiM / isI tarahase yAvat vaimAnika devoMke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / ve bhI kathaMcit zAzvata aura kathaMcit azAzvata haiM / he bhadanta ! Apake dvArA pratipAdita huA yaha saba viSaya sarvathA satya hai / aisA kaha kara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye / TIkArtha- jIvoMko vedanAvAlA honA kathaMcit unameM zAzvatatva hone para hI saMbhavita hotA hai- ataH sUtrakArane isa sUtra dvArA nArakA eka dRSTie jotAM zAzvata hAya che, ane anya dRSTie vicAratA azAzvata DAya cha ? ( goyamA !) he gautama! (acvocchitti nayaTTayAe sAsayA, vocchitti nayA asAsayA - se teNa NaM jAva siya sAsayA siya asAsayA evaM jAva mANiyA jAna siya asAsayA ) avyaschitti nayanI apekSA (dravyArthi nayanI apekSAe) nAraka jIva zAzvata che, ane vyavasthitti nayanI apekSAe ( paryaMcA'ika nayanI apekSAe ) nAraka jIva azAzvata che. he gautama ! te kAraNe meM evuM kahyu che ke eka draSTie vicAratA nAraka jIva zAzvata che, ane anya dRSTie vicAratA azAzvata che. e ja pramANe vaimAnika pantanA devAnA viSayamAM paNa samajavuM. te paNa eka draSTiya vicAratA zAzvata che bhane anya draSTi me vizAratA azAzvata che. (sevaM bhate! seva bhate ! tti ) he mahanta ! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyuM te sathA satya che. huM bhainta! ApanI vAta bilakula satya che. A pramANe kahIne vaMdA namaskAra karIne gautama svAmI peAtAne sthAne virAjamAna thaI gayA. TIkAtha- jIvedamAM vedanAyukatatA tyAre ja saMbhavI zake che ke jyAre temanAmAM kvacita zAzvatatva hAya che. tethI sUDhAra A satra dvArA temanI zAzvatatA ane azAzvatatAnuM nirUpaNa kare che zrI bhagavatI sUtra : pa Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 __ bhagavatIsUtre TIkA-'neraiyANaM bhaMte ! ki sAsayA, asAsayA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! nairayikAH khalu kiM zAzvatA nityA vartante,kiM vA AzAzvatA anityA vartante? bhagavAnAha-'goramA ! siya sAsayA, siya asAsayA' he gautama ! nairayikAH syAt kadAcit zAzvatAH syuH, syAt kadAcit azAzvatAH syuH| gautamaH pRcchati'se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai-neraiyA siya sAsayA, siya asAsayA ?' he bhadanta ! tat kenArthena evamucyate-nairayikAH syAt kadAcit zAzvatAH, syAt kadAcit azAzvatAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! abocchittinayaTTayAe sAsayA, bocchittinayaTThayAe asAsayA' he gautama ! avyavacchittinayArthatayA, na vyavacchittiH vyAvRttiH avyavacchittiH tatpradhAno nayo'vyavacchittinayaH zAzvatatva azAzvatatvakA vicAra kiyA hai- isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki- 'neraiyANaM bhaMte ! kiM sAsayA asAmayA' he gautama ! nAraka kyA zAzvata hai yA azAzvata hai? uttarameM prabhune unase kahA'goyamA' he gautama! 'siya sAsayA siya asAsayA' nAraka kadAcit zAzvata bhI haiM aura kadAcit azAzvata bhI haiN| 'se keNaguNaM bhaMte ! evaM vuccai, neraiyA siya sAsayA siya asAsayA' hai bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nAraka jIva kadAcit zAzvata bhI haiM aura kadAcit azAzvata bhI haiM ? taba prabhune unheM samajhAyA ki 'goyamA' he gautama ! 'avvocchitti nayaTTayAe sAsayA, vocchittinayaTTayAe asAsayA' vyavacchitti vyAvRttikA nahIM honA isakA nAma avyavacchitti hai yaha avyavacchitti jisa nayameM pradhAna hotI hai vaha avyavacchitti naya hai isakA jo bhAva hai vaha avyacchitti __ gautama 2vAmI mahAvIra prabhune meve prazna pUche che - 'neraiyANaM bhaMte ! kiM sAsayA asAsayA ?' mahanta ! // 24 // zu zakata (nitya) DAya cha, , mAta ? uttara :- goyamA' gItama! 'neraiyA siya sAsayA, siya asAsayA' nAra eka dRSTie zAzvata che ane anya daSTie vicAratA azAzvata che. prazna-se kegaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, neraiyA siya sAsayA, siya asAsayA' he bhadanta ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke nAraka chavo eka daSTie vicAratA zAzvata che ane bIjI daSTie vicAratA azAzvata che ? tenuM // 25 samatA mahAvIra prabhu ? 'goyamA! gautama ! anyocchitti nayaTTayAe sAsayA, mocchitti nayadvayAe asAsayA ti (vyAvRti vinAza) na thavI tenuM nAma azvavacichatti che. je naSamAM te avyavachitti pradhAna hoya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.73.35.6 nairayikANAM zAzvatAzAzvatAdinirUpaNam 485 tasyArthasya bhAvastattA avyavacchittinayArthatA, tayA dravyArthikanayApekSayA nairayikAH zAzvatAH nityAH vyavacchittinayArthatayA vyavacchittiH vyAvRttiH tatpradhAno nayaH vyavacchittinayaH tasyArthasya paryAyalakSaNAtmakasya bhAvastattA tayA vyavacchittinayArthatayA paryAyAthikanayApekSayetyarthaH nairayikA azAzvatA anityAH, tadupasaMharati-' se teNaTeNaM jAva-siya sAsayA, siya asAsayA' he gautama ! tat tenArthena jIvadravyatvena nairayikaparyAyatvena ca yAvatnairayikAH syAt kadAcit zAzvatAH, syAt kadAcit azAzvatAH, 'evaM jAvavemANiyA, jAba siya asAsayA' evaM nairayikavadeva yAvat-bhavanapatimArabhya vaimAnikAntA jIvA api yAvat syAt kadAcit dravyAthikanayatayA zAzvatAH, syAt kadAcit paryAyArthikanayatayA ca azAzvatAH / ante gautamaH prAhanayArthatA hai isa avyacchitti nayArthatAkolekara dravyArthika nayakI apekSA ko lekara nairayika zAzvatanitya haiM ! evaM vyavacchitti vyAvRtti pradhAnatAvAlA jo naya hai vaha vyavacchittinaya hai isa nayakI apekSAse arthAt paryAyArthika nayakI apekSAse nArakajIva azAzvata anitya haiM se teNaguNaM jAva siya sAsayA siyaasAsayA' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki nAraka kathaMcita jIvadravyakI apekSAse evaM kathaMcit nairayika paryAyakI apekSAse zAzvata bhI haiM aura azAzvata bhI haiM / 'evaM jAva vemANiyA' isI tarahase arthAt jasA vaha nArakoMmeM zAzvata azAzvatakA kathana kiyA hai isI kathanake anusAra yAvat bhavanapatise lekara vaimAnika takake jIva bhI dravyAthika aura paryAyArthikanayakI apekSAse nitya anitya haiM aisA jAnanA caahiye| che, te nayane avyavacchitti naya kahe che. tene je bhAva che avyavacchitti nayArthatA che. A avyacchitti nayanI apekSAe eTale ke dravyArthika nayanI apekSAe nAraka chava zAzvata (nitya) hoya che. ane vyavacchitti eTale ke vyAvRtti pradhAnatAvALe je naya che te vyavacichatti nayanI apekSAe (paryAyAthika nayanI apekSAe) teo azAzvata(anitya) cha. 'se teNadreNaM jAva siya sAsayA siya asAsayA' he gautama! te 20 meM evuM kahyuM che ke kayAreka nArake dravyanI apekSAe zAzvata hoya che ane kayAreka nAraka pAyanI apekSA sAta 5 cha. 'evaM jAva vemANiyANaM' nA2nI tatA ane azAzvatatAnuM jevuM kathana karyuM che evuM ja kathana zaimAnika paryantanA jIvanA viSayamAM samajavuM. teo badhAM vyArthika nayanI apekSAe nitya che ane paryAyArthika nayanI apekSAe anitya che, ema samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 bhagavatIsatre 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti / he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameyati | | 0 6 // iti zrI - jainAcArya - jainadharma divAkara - pUjyazrI - ghAsIlAlavativiracitAyAM zrIbhagavatI sUtrasya prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamazatakasya tRtIyodezakaH samAptaH // 7-3 // antameM gautama kahate haiM 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMtetti he bhadanta ! Apake dvArA kathita yaha saba sarvathA satya hIM hai he bhadanta ! sarvathA satya hI hai / isa prakAra kahakara de gautama apane sthAnapara virAjamAna ho gaye // sU. 6 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke saptama zatakakA tRtIya uddezaka samApta // 7-3 // gautama svAmI mahAvIra prabhunAM vacanAmAM peAtAnI zraddhA vyakata karatAM kahe che-- 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti ' ' he ahanta ! yA viSaya mApe ne pratipAdana yu te sarvathA satya che. he bhadanta ! ApanuM kathana sarvathA satya che'. A pramANe kahIne, mahAvIra prabhune vadaNA karIne gautama svAmI peAtAne sthAne besI gayA. // sU. 6 // jainAcAya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta bhagavatI' sUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sAtamA zatakanA zrIe uddezaka samApta. zAha-3A zrI bhagavatI sUtra : pa Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 atha caturthoddezakaH prArabhyate / // saptamazatake caturthoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam // saMsAriNo jIvAH katividhAH ? SaDvidhAH, tAvat saMsAriNoM jIvAH pathApRthivIkAyikAH, apkAyikAH tejaskAyikAH, vAyukAyikAH, vanaspatikAyikAH trasakAyikAzca, pRthivIkAyikAH dvividhAH sUkSmapRthivIkAyikAH, yAdarapRthivIkAyikAH, bAdarapRthivIkAyikAzca vidhAH-lakSNA, zuddhA, bAlakA, manaHzilA, zarkarA, kharapRthivI, tato jIvAnAM zlakSNapRthivIkAyikaprabhRtInAM sthitinirUpaNam , nairayikAdInAM vaimAnikAntAnAM bhavasthiti nirUpaNam , tato jIvAnAM kAyasthitivaktavyatA, tato nilepanAvaktavyatA, tato'nagAravaktavyatA, tadanantaram kriyAyAH samyaktva mithyAtva vaktavyatA, gautamasya bhagavadvAkyasamartha naM ca / zataka 7 ke cauthe uddezakakA prAraMbha saptama zataka ke isa caturtha uddezaka kA viSayavivaraNa saMkSepa se isa prakArase hai- prazna- saMsArI jIva kitane prakArake hote haiM ? uttara- chaha prakAra ke hote haiN| ve isa prakArase- pRthivIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika inameM pRthivIkAyika sUkSma pRthivIkAyika aura bAdara pRthivIkAyika ke bhedase do prakArake haiM. bAdara pRthivIkAyika chaha prakArake haiMzlakSNa, zuddha, bAlukA, manaHzilA, zarkarA, aura kharapRthivI inakI sthitikA kathana tathA nairayikase lekara vaimAnika taka kI bhavasthitikA nirUpaNa isake bAda nilepanA vaktavyatA, anagAra vaktavyatA, kriyAmeM zataka 7 mAnA cethA uddezakano prAraMbha sAtamAM zatakanA cethA uddezakamAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM mA che. te viSayarnu sakSipta vivrnnpraznasaMsArI jIva keTalA prakAranA hoya che? uttara- cha prakAranA hoya che - (5) pRthvIyira, (2) mAthi:, (3) te 4i8, (4) vAyuyaDa, (5) vnsptikAyika ane (6) trasakAyika. pRthvIkAyika chanA be bheda che- (1) sUmapRthvIkAyika ane (2) bAdara pRthvIkAyika temAMnA bAdara pRthvIkAyikanA nIce pramANe che bheda paDe che- (1) saNa, (2) zuddha, (3) mA, (4) mana:zimA, (5) 42, mana (9) 25thvI. temanI sthitinuM kathana, tathA nairayithI laIne vaimAnika paryatA chanI bhavasthitinuM kathana, jInI kAyasthitinuM nirUpaNa, tyAra bAda nirlepanA vaktavyatA, anagAra zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 bhagavatIsatre saMsArinIvavaktavyatA / jIvAdhikarAta saMsArijIvavaktavyatAmAha - 'rAyagihe ' ityAdi / mUlam - 'rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI - kaI vihANaM bhaMte ! saMsArasamAvannagA jIvA pannattA ? goyamA ! chavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA, taM jahA - puDhavikAiyA, evaM jahA jIvAbhigame jAva samattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA / 'jIvA ? chavihA? puDhavIra, jIvANa ThiI3 bhavaTTiI 4 kAye5 / nillevaNa6 aNagAre7, kiriyasammatta - micchattA8 // 1 // sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti // sU0 1 // sattamasayassa cautthouddeso samatto // 7-4 // chAyA - rAjagRhe nagare yAvat evam avAdIt katividhAH khalu bhadanta ! saMsArasamApanakA jIvAH prajJaptAH ? gautama ! SaDUvidhAH saMsArasamApannakAH samyaktva mithyAtvakI vaktavyatA gautamakA bhagavAn ke vAkya kA samarthana karanA. / saMsArijIva vaktavyatA'rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI' ityAdi / sUtrArtha - ( rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI ) rAjagRha nagara meM yAvat aisA kahA - ( pUchA ) (kahavihA NaM bhaMte ! saMsArasamAvannagA jIvA paNNattA) he bhadanta ! saMsAradazApanna jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM? vakavyatA, kriyAmAM samyaktva ane mithyAtvanI vakatavyatA vagerenuM kathana, gautama svAmI dvArA bhagavAnanAM vacanAnuM samana. A badhA viSaye A uddezakamAM pratipAdana karAyu che, sasArI jIvanI vatavyatA'raaygihe nayare jAva evaM vayAsI' chatyAhi. sUtrArtha - ( rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI ) 'rAmagRha nagaramA mahAvIra prabhu padhAryAM'. tyAMthI laIne gautama svAmIe A pramANe prazna karyAM ' tyAM sudhInuM sabhasta uthana aDa thaDa 42. ( kaivihANaM bhaMte! saMsArasamAvabhagA jIvA paNNattA ? ) he mahanta ! saMsArI izAyanna (saMsArI) va DeTA ahAranA udyA che ? zrI bhagavatI sUtra : pa Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.4 sU.1 saMsArijIvasvarUpanirUpaNam 489 jIgaH prajJaptAH, tadyathA-pRthivIkAyikAH, evaM yathA jIvAbhigame yAvat samyaktvakriyAM vA, mithyAtvakriyAM vA // ____ jIvAH, SaDvidhAH 1, pRthivI 2, jIvAnAM sthitiH 3, bhavasthitiH 4, kAyaH 5, nirlepanA 6, anagAraH 7, / kriyA samyaktva-mithyAtvA 8, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||suu0 1 // saptamazatasya caturtha uddezaH samAptaH // 7-4 // (goyamA) he gautama ! (chanvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA) saMsAradazApanna-saMsArI jIva-chaha prakArake kahe gaye haiN| (taMjahA) ve isa prakAra se haiM-(puDhavikAiyA, evaM jahA jIvAbhigame jAva samattakiriyaM vA, micchattakiriyaM vA) pRthivIkAyika Adi isa tarahase jaimA jIvAbhigamasUtra meM kahA hai usI prakArase samyaktvakriyA aura mithyAtvakriyAtaka yahAM jAnanA cAhiye / (jIvA chavvihA puDhavIityAdi,) jIvoM ke cha prakAra 1, pRthivI ke cha prakAra 2, pRthivI ke bhedoMkI sthiti 3, bhavasthiti 4, sAmAnyakAya sthiti 5, nilepanA 6, anagAra saMbaMdhI vaktavyatA 7 samyaktvakriyA aura mithyAtvakriyA / ( sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti) he bhadanta / jaisA Apane kahA hai vaha saba satya hai aisA kaha kara gautama apane sthAna para virAjamAna ho gye| (goyamA !) 3 gautama ! (chabihA saMsArasamAvannagA jIvA paNNatA) saMsAra4Apanna - (sa'sArI) 9panA 7 prA2 4aa cha, (taMjahA) re | 24 / prabhArI cha - (puDhavikAiyA, evaM jahA jIvAbhigame jAva samatakiriyaM vA, micchattakiriyaM vA) pRthvIkAyathI laIne trasakAya paryanatanA cha prakAranA saMsArI kahyA che. A viSayane anulakSIne jIvAbhigama sUtramAM je pratipAdana karavAmAM AvyuM che te ahIM grahaNa karavuM. "samyaka kriyA ane mithyAtva kiyA' sudhInuM samasta kathana ahIM grahaNa karavuM. (jIvA chavihA puDhavI-ityAdi) (1) vonA cha 42, (2) pRthvIjayanA cha 12, (3) pRthvInA bahAnI sthiti, (4) sthiti, (5) sAmAnya sthiti, (6) niayat (7) aNugAranI yakatavyatA, (8) samyakatva kriyA ane mithyAtva kriyA vagerenuM temAM ni35 4 cha. (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti) mahanta ! bhAye re yuM te satya che. he bhadanta ! ApanI vAta bilakula satya che" ema kahIne gautama svAmI pitAne sthAne besI gayA. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 bhagavatIsUtre TIkA-'rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI'-rAjagRhe nagare yAvat-svAmI samavasRtaH, tataH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM zuzrUSamANo namasyan abhimukhaM vinayena pAJjalipuTaH paryupAsIno gautamaH evaM vakSyamANaprakAreNa abAdIva-'kaivihA NaM bhaMte ! saMsArasamAvannagA jIvA paNNatA ?' he bhadanta ! kavividhAH kiyatmakArAH khalu saMsArasamApanakAH saMsAritvadazAmApannA jIvAH prajJaptA: ? bhagavAnAha-'goyamA chanvihA saMsArasamAvabhagA jIvA paNNatA' he gautama ! SavidhAH sasArasamApanakA jIvAH prajJaptAH / tAnevAha-'taMjahA-puDhavikAiya, evaM jahA jIvAbhigame jAva sammattakiriyaM vA, micchattakiriyaM vA' tadyathApRthivIkAyikAH, evam akAyikAH, tejaskAyikAH, vAyukAyikAH vanaspati TIkArtha- jIvakA adhikAra cala rahA hai- isa kAraNa sUtrakArane yahAM saMsArI jIvoMkI vaktavyatA kahI hai 'rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI) rAjagRha nagarameM yAvat mahAvIra svAmI samavasta hue una zramaNa bhagavAna mahAvIrakI gautama svAmIne sevA karate hue hAtha joDa kara pUchA- 'kaivihANaM bhaMte ! saMsAra samAvabhagA jIvA paNNattA' he bhadanta ! saMsAra dazAmeM paDe hue jIva saMsArI jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara meM prabhune una se kahA- 'goyamA' chavihA saMsArasamAvannago jIvA pannattA' he gautama ! saMsArI jIva chaha prakArake kahe gaye haiM / 'taM jahA' ve isa prakArase haiM 'puDhavikAiyA evaM jahA jIvAbhigame jAva samattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA) TIkAtha-jIvanuM nirUpaNa cAlI rahyuM che, tethI sUnakAra A sUtramAM saMsArI jInI 10matAnu thana 42 cha- 'rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI' 2042 nagaramA zramaNa bhagavAna mahAvIra padhAryA' tyAMthI zarU karIne "gautama svAmIe vaMdaNu namaskAra karIne mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUchyo tyAM sudhInuM samasta kathana ahIM grahaNa karavuM. 'kaha vihANaM maMte ! saMsArasamAvanagA jIvA paNNatA ? 13 lanta ! saMsAra dazAmAM paDelA jIvo - eTale ke saMsArI che keTalA prakAranA kahyA che tene uttara bhArata mahAvIra prabhu 4 cha ? - 'goyamA chavihA saMsArasamAvacyA jIvA papaNatA gautama sAsa 1 7 va 41 // cha, 'jahA' 7 2 nIya pramANe - 'puTavikAiyA evaM jahA jIvAbhigame jAca samanakiriyaM cA micchacakiriya yA vAni, Ayurs vsyis, assfix parapatipita, bhane zrI bhagavatI sUtra: 5 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mameyacandrikA TIkA 2.7 u.4 mU.1 saMsArijIvasvarUpanirUpaNam 191 kAyikAH, sakAyikAH SaTprakArakAH yathA jIvAbhigamasUtre matipAditAH, tadavadhimAha-yAvat-samyakatvakriyAM vA, mithyAtvakriyAM vA ityantam , tathA amapi boddhvyaaH| tathA ca jIvAbhigamasUtre evamuktam-'puDhavikAiyA jAva tasakAiyA, se kiM taM puDhatrikAiyA ? puDhavikAiyA duvihA paNattA, taM jahA-sahumapuDavikAiyA, bAyarapuDhavikAiyA' ityAdi / pRthivIkAyikAH yAvat-trasakAyikAH, atha ke te pRthivIkAyikAH ? pRthivIkAyikAH dvividhAH majJaptAH tadyathA-mUkSmapRthivIkAyikAH, bAdarapRthivIkAyikAH0 ityaadi| pRthivIkAyika evaM apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, prasakAyika ye 6 prakArake jIva jisa prakArase jIvAbhigama sUtra meM pratipAdita, samyaktvakriyA aura mithyAtvakriyAtaka hue haiM usI prakArase yahAM para bhI jAnanA cAhiye / jIvAbhigamasUtrameM aisA kahA hai 'puDhavikAiyA jAva tasakAiyA' saMsArIjIva pRthivI kAyikase lekara usakAyataka haiN| 'se kiM taM puDhavikAiyA' he bhadanta ! pRthivIkAyika jIva kitane prakArake haiM ? 'puDhAvakAiyA duvihA paNNattA' he gautama ! pRthivIkAyika do prakArake haiM 'taMjahA' jaise 'suhamamuDha. vikAiyA, bAdarapuDhavikAiyA ityAdi mUkSmapRthivIkAyika aura bAdara pRthivIkAyika ityAdi isake bAda aisA vahAM kahA gayA hai ki 'ege jIve egaNaM samaeNaM egAM kiriyaM pakarei' ekajIva eka samayameM eka kriyA karatA hai 'taMjahA samattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA' yA to trasakAyika, e cha prakAranA jIvanuM jIvAbhigama sUtramAM je prakAre pratipAdana karavAmAM AvyuM che, te samasta kathana samyakatva kriyA ane mithyAtva kriyA sudhInA viSayamAM ahIM aDAe 42. pAlirAma sUtrama mA prabhAva cha - 'paDhavIkAiyA jAva tmkaayaa| saMsArI apanA pRthvIyathA badhana saya 54-tanA cha / che. prazra - se ki taM pradabikAiyA?" De saha! pRthvI5 7 mA cha. uttara - puDhavikAiyA duvihA paNNattA' gautama! 24144 / me mAranA che. 'tajahA' te praa| nIya pramANe- 'muhamapuDhavikAiyA, bAdarapadavikAiyA. tyA-' sUkSma pRthvA4i mane mA2 (25) vI4i tyAhi yana so 42pAmA mAvyu che. tyA2 mA tyo me thucha hai - ege jIve egaNaM samaraNaM egAM kiriyA pakarei bhe 71 4 samayamA yA 42 - 'taMjahA' -- samattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA' it te sabhyatva &i41 43 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 bhagavatIsUtre tadanantaram 'ege jIve egeNaM samaeNaM egaM kiriyaM pakarei, taM jahAsammattakiriyaM vA, micchattakiriyaM vA' eko jIva ekena samayena ekAM kriyAM prakaroti, tadyathA-samyaktvakriyAM vA, mithyAtvakriyAM vA, ata evAtrApyuktam-'jAva-sammattakiriyaM vA, micchattakiriyaM vA' iti saMgrahagAthAmAha-'jIvA chabihA' ityAdi / tatra ca jIvA SaTpakArAH pRthivIkAyAditrasAntAH pradarzitA eva / / atha SaDvidhA bAdarapRthivI yathA 1.zlakSNA, 2.zuddhA, 3vAlukA, 4-manaHzilAH, 5-zarkarA, 6khara pRthivI ceti / evam eteSAmeva pRthivIbhedajIvAnAM jaghanyena sthitiH antarmuhUrtA, utkRSTatastu zlakSNAyAH ekasahasravarSam , zuddhAyAH dvAdazasahastra. varSANi / bAlukAyAH caturdazasahasravarSANi / manaHzilAyAH SoDazasahasravarSANi / vaha samyaktva kriyA karatA hai yA mithyAtva kriyA karatA hai / isIliye yahAM para bhI 'jAva samattakiriyaM vA micchatsakiriyaM vA' aisA kahA gayA hai| saMgraha gAthAkA artha-pRthivIkAyika jIvase lekara trasakAyataka 6 prakArake jIva pahile kahahI diye haiM so inameM bAdara pRthivIkAyikajIva jo 6 prakArake kahe gaye haiM ve 1zlakSNA pRthivIkAyika, 2zuddha pRthivIkAyika, 3 vAlukApRthivIkAyika, 4 manaHzilApRthivIkAyika, 5 zarkarApRthivIkAyika aura 6 kharapRthivIkAyika ina saba pRthivIkAyika bhedavAle jIvoMkI jaghanyasthiti antarmuhUrtakI hai aura utkRSTasthiti zlakSNA pRthivIkAyikajIvakI ekahajAra varSakI hai. zuddhapRthivIkAyika jIvakI 12 hajAra varSakI hai bAlukA pRthivIkAyikajIvakI che, athavA miyAtva kriyA kare che. tethI ja ahIM paNa evuM kahevAmAM AvyuM che ke 'jAva samattakiriyaM vA micchittakiriyaM vA'. saMgrahagAthAne artha - pRthvIkAyikathI laIne trasakAya paryantanA cha prakAranA saMsArI cho to AgaLa batAvavAmAM AvI cUkyA che. vaLI e paNa batAvavAmAM AvyuM che ke pRthvIkAyikanA sUma pRthvIkAyika ane bAra pRthvIkAyika, evA be bheda che. temAMne pRthvIkAyikanA nIce pramANe cha prakAra che - (1) laNapUthvIkAyika, (2) zuddha pRthvIya, (3) vAsu vIya:, (4) mana:vial yali., (5) za Yealis ane (6) khara pRthvIkAya. A chae prakAranA pRthvI kAyikenI jaghanya sthiti antamuhUrtanI che ane uSTa (vadhAremAM vadhAre) sthiti nIce pramANe samajavI. lakSaNa pRthvIkAyika jIvanI eka hajAra varSanI, pRthvIkAyika jIvanI bAra hajAra varSanI, vAlukA pRthvIkAyikanI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u.4 mU.1 saMsArijIvasvarUpanirUpaNam 493 zarkarAyAH aSTAdazasahasravarSANi / kharapRthivyAzca dvAviMzatisahasravarSANi vrtte| taduktam-'sahAya suddhavAlU ya, maNosilA sakarA ya kharapuDhavI / ega, bAra, coddasa, sola, DhAra, bAvIsa sahassa' // 1 // zlakSNA ca zuddhA, bAlukAca, manaHzilA, zarkarAca kharapRthivI / ekaM, dvAdaza, caturdaza, SoDaza, aSTAdaza, dvAviMzatiH sahastrANi // 2 // tathA nairayikA divamAnikAnteSu bhavasthitirvaktavyA, tatra nairayikANAM jaghanyena bhavasthitiH dazasahasravarSANi, utkRSTena tu trayastriMzatsAgaropamAni, bhavanapatyAdidevAnAm utkRSTena ekasAgaropamaM kizcidadhikam, tirazcAM manughyANAM ca jaghanyena bhavasthitiH antarmuhUrtam , utkRSTena tripalyopamAni vaktavyAni / anyeSAmapi jIvAnAM yathAyogaM bhavasthitiH vaktavyA / tathA 14 hajAravarSakI hai manaHzilA pRthivIkAyika jIvakI 16 hajAra varSakI hai / zarkarApRthivIkAyika jIvakI 18 hajAravarSakI hai aura kharapRthivIkAyika jIvakI 22 hajAra varSa kI hai / yahI bAta 'sahAya suddhavAlU ya' ityAdi gAthA dvArA kahI gaI hai / nairayikase lekara vaimAnika taka jIvoMmeM bhavasthiti isa prakArase hai nairayika jIvoMkI jaghanyasthiota 10 hajAravarSakI hai utkRSTa sthiti 33 sAgaropamatakakI hai bhavanapati Adi devoMkI utkRSTasthiti eka sAgaropama se kucha adhika hai; tiryazcoMkI aura manuSyoMkI jaghanya bhavasthiti antamuhUrtakI hai aura utkRSTasthiti tIna palyopamakI hai| isI tarahase aura bhI jIvoMkI yathAyoga bhavasthiti jAnanI cAhiye / bIcameM kisI dUsarI jAtimeM janma na grahaNa karake kisI eka hI jAti meM bAra2 14000 varSanI, manaHzilA pRthvIkAyikanI 16000 varSanI, zarkara pRthvIkAyanI 18000 varSanI, ane khara pRthvIkAyikanI 22000 varSanI adhikamAM adhika sthiti kahe che. me pAta 'saNhA ya suddhavAlU yA gAthA dvArA prATa zacha. nA24thI dhana vaimAnika sudhInA mAM bhavasthiti A pramANe che - nAraka chenI jaghanya sthiti 10000 varSanI ane u&STa sthiti 33 sAgaropama sudhInI che. bhavanapati Adi devenI utkRSTa sthiti eka sAgaropama karatAM kaMIka adhika kALanI che. tiryaMce ane manuSyonI jaghanya bhavasthiti antarmuhartAnI ane utkRSTa sthiti traNa pApamanI kahI che. e ja pramANe bIjA jIvanI bhavasthiti paNa samajavI nanya. vacce bIjI kaI jAtimAM janma grahaNa na karatA koI eka ja jAtimAM vAraMvAra pedA thavuM enuM nAma kAyasthiti che. upara jaghanya ane utkarSa bhavasthiti prakaTa karavAmAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 bhagavatIsatre paidA honA so kApasthiti hai- Upara meM jaghanya aura utkRSTa yaha bhavasthiti kahI gaI hai. kAyasthiti kA vicAra isa prakAra se haijIvakI jIvakAyameM kAryasthiti sarvAddhArUpa hai| manuSya ho yA niryazca, sabakI jaghanya kAyasthiti to antarmuhUrta pramANa hI hai / manuSya kI utkRSTa kAryasthiti sAta athavA ATha bhavagrahaNa parimANa hai / arthAt koi bhI manuSya apanI manuSyajAti meM lagAtAra sAta athavA ATha janma taka rahane ke bAda avazya usa jAti ko choDa detA hai / isa liye una kI donoM sthitiyoM kA vistRta varNana Avazyaka hai. pRthivIkAya kI bhavasthiti 22 hajAra varSa, anukAya kI sAta hajAra varSa, vAyukAya kI tIna hajAra varSa, tejaHkAya kI tIna ahorAtra bhavasthiti hai / ina cAroM kI kAryasthiti asaMkhyAta avasarpiNIutsarpiNI pramANa hai / vanaspatikAya kI bhavasthiti daza hajAra varSa aura kAryasthiti ananta utsarpiNI avasarpiNI pramANa hai / dvIndriya kI bhavasthiti bAraha varSa, zrIndriya kI 49 ahorAtra ora caturindriyakI 6 mAsa pramANa hai / ina tInoM kI kAryasthiti saMkhyAta hajAra varSakI hai / paMcendriya tiryoM meM garbhaja aura saMmUcchima kI bhavasthiti bhinnara hai / garbhaja kI, jaise jalacara, uraga aura bhujaga kI karoDa AvI che. have kAyasthiti prakaTa karavAmAM Ave che jIvanI jItrakrAyamAM kAyasthiti sarvAdvAiya (samasta ayaya) che. manuSya hoya hai tiryaya hoya, te saunI dhanya ddaaysthiti tA antarmuhUta pramANa ja che. manuSyanI utkRSTa kAyasthiti sAta athavA AThe bhagrahaNa pramANa che. eTale ke kAIpaNa manuSya potAnI manuSya jAtimAM lagAtAra (satata) sAta athavA ATha janma sudhI rahyA pachI, e jAtine avazya cheADI de che. badhAM tiya cAnI krAyasthiti ane bhavasthiti eka sarakhI nathI, tethI temanI banne sthitinuM vistRta varguna Avazyaka che. pRthvIkAyanI 22000 varSoMnI, aDhASanI 7000 varSAMnI, vAyuprAyanI 3000 varSAMnI, yAne terasthAyanI bhae ahorAtra (nirAla) pramANu bhasthiti kahI che. ane te cArenI kAyasthiti asaMkhyAta avasarpiNI-utsarpiNI pramANe che. vanaspatikAmanI bhavasthiti 1000 varSa pramANa ane krAyasthiti anata utsarpiNI avasarpi`thI pramANa kahI che. dvIndriyanI 12 varSI pramANu, trIndriyanI 49 dinarAta pramANu ane caturiddhinI 6 mAsa pramANa bhavasthiti kahI che. e traNenA krAyasthiti sakhyAta hajAra varSoMnI kahI che. paoNMcendriya tiya cAmAM gaja ane samU"imanI bhavasthiti bhinna bhinna che. gajanI jemake jaLacara, uraga ane bhujaganI zrI bhagavatI sUtra : pa Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - mameyacandrikATIkA za.7 u.4 sU. 1 saMsArijIvasvarUpanirUpaNam 495 kAyasthitirapi vAcyA, sA ca jIvasya jIvakAye sddhimityaadiruupaa| evaM niLe panA vaktavyA sA caivam-sadyaHmatyutpannapRthivIkAyikAH pratisamayApahAreNa jaghanyena asaMkhyAbhirutsarpiNyavasarpiNIbhiH apahRtatve sati nirlepA bhavanti, evamutkRSTanApi asaMkhyAtaguNakAlAdhikAbhiH asaMkhyeyotsapiNyavapiNIbhiH apahatatve nirlepA bhavanti, evam apkAya-tejaskAya-vAyukAyAnAmapi pUrva, pakSiyoM kI palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga aura catuSpada sthalacarakI tIna palyopama bhavasthiti hai| saMmUchima kI jaise jalacara kI karoDa pUrva, uraga kI tirapana hajAra, bhujaga kI 42 hajAra varSakI bhavasthiti hai / pakSiyoM kI 72 hajAra, sthalacaroMkI caurAsI hajAra varSapramANa bhavasthiti hai| garbhaja paMcendriya tiryacakI kAsthiti sAta yA ATha janmagrahaNa, aura saMsUcchimako sAta janmagrahaNa pramANa hai / khAlI honekA kAla nilepanA hai| nilepanAkI vaktavyatA isa prakArase hai- sadyaH pratyutpanna pRthivIkAyika jIva yadi pratisamaya khAlI hote jAveM to unake khAlI honemeM kamase kama asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAlakA samaya laga jAtA hai / kamase kama itane samayameM ve khAlI ho sakate haiN| aura adhikase adhika asaMkhyAta guNe asaMkhyAta utsarpiNI aura apasapiNiyoM meM ve khAlI ho sakate haiN| isI tarahase apkAyika tejaskAyika aura vAyakAyika karoDapUrva pramANe, pakSIonI palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANu, ane copagAM sthaLacaranI traNa papama pramANa bhavasthiti hoya che. mUrNimanI - jemake jaLacaranI karoDapUrva pramANa, uramanI pa3000 varSa pramANa, bhujaganI 2000 varSa pramANa, pakSIonI 72000 varSa pramANa ane sthaLacaranI 84000 varSa pramANu bhavasthiti kahI che. garbhaja paMcendriya tiyacanI kAyasthiti sAta athavA ATha janmagrahaNa pramANu ane saMmUcimanI kAyasthiti sAta janmagrahaNa pramANu kahI che khAlI thavAnA kALane vilepatA kahe che. nilepanAnI vakatavyatA A pramANe karavAmAM AvI che - salaH pratyutpanna pRthvIkAyika jIva je pratisamaya khAtrI thatA jAya, te temane khAlI thavAmAM ochAmAM ocho asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kALane samaya lAgI jAya che. ochAmAM ochA eTalA samayamAM teo khAlI thai zake che, ane adhikamAM adhika asaMkhyAta gaNuM asaMkhyAta ubhaNiI ane avasarpiNIomAM teo khAlI thaI zake che. e ja pramANe apUNAyika, tejaskAyika ane vanaspatikAyika jIvonI nirlepanA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - bhagavatIsage vaktavyam , vanaspatikAyAnAM tu anantatayA na kadAcid nirlepatvaM saMbhavati, trasakAyAnAM tu jaghanyena pratyekazatasAgaropamena, utkRSTatastu kizcidavizeSAdhikapratyekazatasAgaropamena nilepatvaM saMbhavati / tathA anagAravaktavyatA bodhyA, sA cettham-1-avizuddhalezyo'nagAraH asamavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devIM ca na jAnAti, na pazyati, 2-avizuddhalezyo'nagAraH asamavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devIM ca na jAnAti, na pazyati, 3-avizuddhajIvoMkI nilepanA ke viSayameM bhI jAnanA caahiye| vanaspatikAyika jIvoMkI to nirlepanA kabhI hotI hI nahIM hai kyoM ki ve ananta haiN| trasakAyika jIvoMkI nirlepanAkA kAla krama kramase pratyeka kA 100 sAgaropamakA hai aura utkRSTa se kucha vizeSAdhika sau sAgaropamakA hai / anagAra vaktavyatA isa prakArase hai- avizuddha lezyAvAlA anagAra anupayukta AtmA dvArA navizuddha lezyAvAle deva ko aura devI ko nahIM jAnatA hai aura nahIM dekhatA hai| avizuddha lezyAvAlA anagAra anupayukta AtmA dvArA vizuddha lezyAvAle devako aura devIko nahIM jAnatA hai aura nahIM dekhatA hai / avizuddha lezyAvAlA anagAra upayukta AtmA dvArA avizuddha lezyAvAle deva devIko nahIM jAnatA hai aura nahIM dekhatA hai / avizuddha lezyAvAlA anagAra vizuddha lezyAvAle deva aura devIko nahIM jAnatA hai nahIM dekhatA hai| avizuddha lezyAvAlA anagAra upayuktAnupayukta AtmA dvArA avizuddha lezyAvAle deva devIko nahIM jAnatA hai aura nahIM dekhatA hai / tathA avizuddha viSe paNa samajavuM joie. vanaspati kAyika jIvonI nirlepanA kadI thatI ja nathI, kAraNake teo anaMta che, pratyeka trasakAyika jIvane jaghanya nirlepanA kALa 100 sAgaropamano che ane utkRSTa nirlepanA kALa 100 sAgaropama karatAM kaMIka vizeSAdhika che. aNagAranI vakatavyatA A pramANe che- (1) avizuddha lezyAvALo aNagAra anupayuta (upaga rahita) AtmA dvArA avizuddha lezyAvALA devane ane devIne jANata- dekhate nathI. (2) avizuddha vezyAvALe aNagAra anupayukta AtmA dvArA viruddha lezyAvALA deva ane devIne jANatA nathI ane dekhate nathI (3) avizuddha lephsAvALe aNagAra upayukta (upaga sahita) AtmA dvArA avizuddha vezyAvALA devane ane devIne jANatA nathI ane dekhate nathI. (4) avizuddha vezyAvALA aNagAra upayukta AtmA dvArA vizuddha lephsAvALA devane ane devIne jANa nathI ane dekhate nathI. (5) avizuddha lephsAvALe azugAra upayukatAnupayukata AtmA dvArA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikATIkA za.7 u.4 2.1 saMsArijIvasvarUpanirUpaNam 497 lezyo'nagAraH samavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devIm , 4 vizuddhalezyaM ca devaM devIM ca na jAnAti, na pazyati, 5.avizuddhalezyo'nagAraH samavahatA'samavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devIM ca na jAnAti, na pazyati 6vizuddhalezyaM ca devaM devIM na jAnAti, na pazyati, iti SaDAlApakAH, antimAzca SaDAlApakAH pUrvarItyA svayamUhanIyAH, saMmIlya dvAdazAlApakA vktvyaaH| tathA kriyAyAH samyaktva-mithyAtva-vaktavyatA vAcyA, sA caivam-anyatIthikA evamAkhyAnti-eko jIvaH ekena samayena ve kriye kartuM samarthaH samyaktva kriyAM ca, mithyAtvakriyAM ca, tama yuktam , eko jIvaH ekasmin samaye ekAmeva kriyAM kartuM zaknuyAt samyaktva kriyAM vA, mithyAtvakriyAM vA, na tu eko jIvaH ekasmina samaye dve kriye kartuM zaknuyAt iti siddhAntaH, ante gautamo lezyAvAlA anagAra vizuddha lezyAvAle deva aura devIko nahIM jAnatA hai aura nahIM dekhatA hai / antima 6 AlApaka pUrva rItike anusAra apane Apa jAna lenA cAhiye / isa prakAra ye donoM mila kara 12 AlApaka ho jAte haiN| samyaktva mithyAtva kriyA kI vaktavyatA isa prakArase hai anya tIrthikajana aisA kahete hai ki eka jIva eka samayameM do kriyAe~ kara sakatA hai eka samyaktva kriyAko aura dUsarI mithyAtva kriyAko so unakA aisA kahanA yukta nahIM hai. kyoMki eka jIva eka samayameM eka hI kriyA kara sakatA hai- yA to vaha samyaktva kriyA hI kara sakatA hai yA mithyAtvakriyA hI do kriyAe~ eka sAtha nahIM hotI haiM avizuddha vezyAvALA devane ane devIne jANatuM nathI. (6) avizuddha lesyAvALe aNagAra upayukatAnupayukta AtmA dvArA vizuddha lephsAvALA devane ane devIne jANato nathI ane dekhate nathI. vizuddha vezyAvALA aNagArane anulakSIne bIjA je cha AlApa bane che te pUrvokta rIta pramANe jAte ja samajI levA. A rIte avizuddha vezyAvALA aNugAranA 6 AlApaka, ane viyuddha vezyAvALA aNumAranA 6 AlApake maLIne kula 12 AlAyake banaze. samyakatva mithyAtva kriyAnI vakatavyatA A pramANe che - anyatIthika (anya matane mAnanArAo evuM kahe che ke eka jIva eka samayamAM be kiyAo kare che - (1) samyakatva kyiA kare che ane (2) mithyAtva kriyA kare che. paraMtu temanI te mAnyatA sAcI nathI. kAraNa ke eka jIva eka samayamAM eka ja kriyA karI zake che - kAMte samyakatva kriyA ja karI zake che, athavA te mithyAtva kriyA ja zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 bhagavatIsUtre bhagavadvAkya samarthayan Aha-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satya mevetyAzayaH ||suu. 1 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagaDhallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-pravizuddha-gadhapadhanekagraMthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati-kolhApurarAja-pradatta "jainazAstrAcArya" padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainazAstrAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitAyAM "zrIbhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamazatakasya caturthoM ddezakaH samAptaH // 7-4 // aisA siddhAnta hai| aba antameM gautama bhagavAnke vAkyako samarthita karate hue kahate haiM 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti' he bhadanta ! ApakA kahanA sarvathA satya hI hai- he bhadanta! ApakA kahanA sarvathA satya hI hai|suu0 1 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke saptama zatakakA caturtha ___uddezaka samApta 7-4 // karI zake che. be kriyAo eka sAthe thatI nathI, evo siddhAMta che. udezakane aMte gautama svAmI mahAvAra asunA kyanAne prabhAbhUta sIne cha 'sevaM bhaMte ! secaM bhaMte ! ti' '3 mahanta ! yA viSayane manulakSIna mAre thute sayA satya che. he bhadanta! ApanI vAta bilakula satya che', A pramANe kahone bhagavAna mahAvIrane daNuM - namaskAra karIne gautama svAmI pitAne sthAne virAjamAna thaI gayA. sa. jA janAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI saNanI prameyacaMdrikA vyAkhyAnA sAtamA zatakanA cothA udezaka samApta -jA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uddezaH tirygyonisNgrhvktvytaa| jIvAdhikArAd yonisaMgrahavaktavyatAmAha-'rAyagihe' ityAdi / mUlam-'rAyagihe jAva evaM vayAsI-khahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kaivihe joNisaMgahe paNNatte ? goyamA ! tivihe joNisaMgahe paNNatte taM jahA-aMDayA, poyayA, samucchimA, evaM jahA jIvAbhigame, jAva 'No ceva NaM se vimANe vIivaejjA, emahAlayA NaM goyamA ! te vimANA paNNattA, (gAhA) 1 joNIsaMgaha 2 lesA 3 diTrI 4 nANe ya 5 joga 6 uvoge| 7 uvavAya 8 diI 9 samugghAya 10 cavaNa 11 jAi-kulavihIo // sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti ||suu. 1 // sattamasayassa paMcamo uddeso-samatto // 7-5 // chAyA- rAjagRhe yAvat evam avAdIta-khecarapaJcendriyatiryagyonikAnAM bhadanta ! katividhaH yonisaMgrahaH prajJaptaH ? gautama ! trividho yonisaMgrahaH prajJaptaH, sAtavAM zatakake pAMcavAM uddezaka prAraMbha tiyagyonikavaktavyatA'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityAdi / sUtrArtha- (rAyagihe jAva evaM vayAsI) rAjagRha nagarameM gautamane yAvat isa prakAra pUchA- (khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! zataka unA pAMcamA uddezakane prAraMbha taya-yoni 1deat'rAyagihe jAva evaM vayAsI' tyAltsUtrArtha- (rAyagihe jAva evaM vayAsI) ANDS nAmAM mahAvIra prabhu padhAryA. (yAvata ) pariSada vikharAyA pachI gautama svAmIe temane A pramANe prazna 57 / - ( khahakarapacaMdiyatirikkhanoNiyANaM bhaMte! kaivihe joNisaMgahe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 bhagavatIsare tadyathA-aNDajAH, potajAH, saMmUrchimAH, evaM yathA jIvAbhigame yAvat'no caiva khalu tad vimAnaM vyativrajet , iyanmahAlayAni khalu gautama ! tAni vimAnAni prajJaptAni // gAthA- 1 yonisaMgrahaH, 2 lezyAH, 3 dRSTiH, 4 jJAne ca, 5 yogazca, 6 upayozca, 7 upapAtaH, 8 sthitiH, 9 samudghAtaH, 10 cyavanaM, 11 jAtikulavidhayaH // 1 // kaivihe joNisaMgahe paNNate) he bhadanta ! khecarapaJcendriya tiryaJcajIvoMkA yonisaMgraha kitane prakArakA kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama ! (tivihe joNisaMgahe paNNatte) khecara paMcendriya tiryazvokA yonisaMgraha tIna prakArakA kahA gayA hai / (taM jahA ) jo isa prakArase hai ( aMDayA, poyayA, saMmucchimA) aMDaja, potaja aura saMmUrchima (evaM jahA jIvAbhigame jAva no ceva NaM te vimANe vIivaejjA, emahAlayA NaM goyamA! te vimANA paNNattA) jisa tarahase jIvAbhigama sUtra meM kahA hai, usI tarahase yAvat " una vimAnoMko koi ullaMghana nahIM kara sakatA hai itane moTe ve kahe gaye haiN| yahA~ taka jAnanA cAhiye / gAthA- (joNisaMgaha lessA dihI nANe ya joga uyoge| uvavAya-hiha-samugghAya-cavaNa jAikula-vihio) 1 yonisaMgraha, 2 lezyA, 3 dRSTi-samyaktva, mizra aura mithyAiSTi, jJAna, yoga, upayoga, upapAta, sthiti, samuddhAta, cyavana aura jAtikulakoTi goLa he bhadanta! khecara paMcendriya tiryaMca jene nisaMgraha keTalA prakArane kalo cha ? (goyamA ! ) 3 gautama! (tivihe joNisaMgahe paNNate) meyara pathendriya ti yAnI yonisa Rne yo - ( taMjahA) pr42| 2mA prabhAra cha- ( aMDayA, poyayA, saMmucchimA) (1) , (2) pota, (3) sabhUchina. (evaM jehA jIvAbhigame jAva no ceva NaM se vimANe vIIvaejjA, emahAlayANa goyamA! te vimANA paNNattA) mA viSayane anumAna pAlima sUtramA pratipAdana karavAmAM AvyuM che te samasta kathana ahIM grahaNa karavuM. "te vimAnane koI oLaMgI zakatuM nathI evAM vizALa te vimAne kahyA che," ahIM sudhInuM samasta 4yana aDara 42j. mAyA- (joNisaMgaha lessA didI nANe ya joga-uva oge! uvavAi - dvii - samuradhAtha-cavaNa jAikula-vihio)(1) nisala, (2) zyA, (3) Ti, - samparapa, bhitra bhana bhidhyA (4) hAna, (5) yoga, (E) 640, (7) 64id, () sthiti, () sayar (10) yana, mana (1) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA. za.7. u.5 2.1 tiryagyonisaMgrahasvarUpanirUpaNam 5.1 tadevaM bhadanta ! tade, bhadanta ! iti // 01 // saptamazatakasya pazcama uddezaH samAptaH // 7-5 // TIkA-'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRhe yAvat-nagare svAmI samayamRtaH, samavasRtaM zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM zuzrUSamANo namasyana abhimukhaM vinayena prAJjalipuTaH paryupAsInaH gautamaH evaM vakSyamANaprakAreNa avAdI'khahayara-paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM maMte ! kaivihe joNIsaMgahe paNNate? he bhadanta ! khecara-pazcendriya-tiryag-yonikAnAm katividhaH yonisaMgrahaH yoniH jIvasyotpattiheturUpA, tasyAH saMgraho yonisaMgrahaH prajJaptaH kathitaH ? bhagavAnAha(seva bhaMte ! seva bhaMte ! ti) he bhadanta! ApakA kahA huA yaha saba hI viSaya sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha saba hI viSaya sarvathA satya hI hai| isa prakAra kaha kara gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| TIkArtha- jIvakA adhikAra cala rahA hai, isIse yahAM mUtrakArane unakA yonisaMgraha viSayaka kathana kiyA hai. 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRha nagarameM svAmI Aye. Aye hue zramaNa bhagavAna mahAvIrakI sevA zuzrUSA karate hue gotama svAmIne unase donoM hAtha joDakara namaskAra kara isa prakArase pUchA- 'khahayara paMciMdiya tirikkha joNiyANaM bhaMte ! kavihe joNIsaMgahe paNNatte' he bhadanta ! khecara paMcendriya tiryaca yonivAloMkI yoniyoMkA saMgraha kitane prakArakA kahA gayA hai? jIvoMke utpattisthAnakA nAma yoni hai / isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki tikhaTa, maTA viSayAnutemA pratipAna 42pAmA mA0yu 2. (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti) "3 8-d! mA viSaya mApe ne pratipAdana 4 te savathA satya che. he bhadanta! ApanuM kathana sarvathA satya che. A pramANe kahIne prabhune vaMdaNA namaskAra karIne gautama svAmI temane sthAne besI gayA. TIkA- jIvonuM pratipAdana cAlI rahyuM che, tethI sUtrakAre sUtramAM temanA yonisa viSaya 4yana yuche- 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' sa nasabhA mahAvIra prabhu padhAryA. leka dharmopadeza sAMbhaLavA AvyA. dharmopadeza sAMbhaLIne teo pita pitAne sthAne cAlyAM gayAM. tyAre gautama svAmIe bane hAtha joDIne prabhune 14 nama2462 4Ina vinayapU' mA prabhArI prazna pUchA-'khahayara paMciMdiyatiriksajoNiyANaM maMte! kAvihe joNIsaMgahe paNNatte? 'Dard! meyara pandraya taryaca nivALA jIvonI nine saMgraha keTalA prakArane kaho che? (jIvanA utpatti syAnana yoni .) bhApI2 praja - 'goyamA! gautama! 'tibihe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jAvAbhigame jAva-bhImAtApitRsaMyogAbhAvena valguli-carmacaTakAdaya: 502 bhagavatIsane 'goyamA! tivihe joNIsaMgahe paNNatte' he gautama! trividho yonisaMgrahaH bhajJaptaH, 'taM jahA-aMDayA, poyayA, saMmucchimA, tadyathA-aNDajAH mayUrahaMsAdayaH potanAH potavat-vastravat jarAyuvarjitatayA zuddhadehAH yonivizeSAjAtAH potA iva vA vastrasammArjitA iva jAtAH potajAH valguli-carmacaTakAdayaH / saMrmUrchimAH saMmUrcchanena mAtApitRsaMyogAbhAvena saMmUcchimAH 'evaM jahA jIvAbhigame jAca-'no ceva NaM te vimANe vIIvaejjA, emahAlayA NaM goyamA ! te vimANA paNNattA' evaM yathA jIvAbhigame sUtre pratipAditAH tathA atrApi 'goyamA' he gautama! 'tivihe joNIsaMgahe paNNatte' unakI yoniyoMkA saMgraha tIna prakArakA kahA gayA hai| taMjahA' vaha isa prakArase hai 'aMDayA, poyayA, saMmucchimA' aMDaja, potaja aura saMmUcchima, mayUra haMsa Adi aNDaja haiM / vastrase samArjita huekI taraha jo utpanna hote haiM ve potaja hai' jaise valguli carmacaTikA(cAmaciDi)Adi inakA jo janma hotA hai vaha jarAyuse varjita hotA hai| arthAt jisa prakArase aMDajajIva jarAyuse lapaTe hokara yonise bAhira nikalate haiM usa prakArase ye yonise jarAyu se lapaTe hue utpanna nahIM hote haiM / mAtA pitAke saMyogake vinA jo utpanna hote haiM ve saMmUcchim haiN| ekendriyase lekara asaMjJI paMcendriyoMkA yahI janma hotA hai / 'evaM jahA jIvAbhigame tAva "no cevaNaM te vimANe vIivaejjA, emahAlayA gaM goyamA! 'te vimANA paNNattA' isI tarahase jaisA ki jIvAbhigamasUtrameM kahA gayA hai ki joNI saMgahe paNNatte / tebhanI yoniyona saya 9 rn| 4hyo che. 'tNjhaa| te tra nIya pramANe cha- 'aDayA, poyayA, samucchimA' (1) 4304, (2) potaja ane (3) saMmUAcchama. mera haMsa Adi aMDaja kahevAya che. vastrathI saMmAjita thayelAnI jema je utpanna thAya che, temane pitaja kahe che. jema ke balyuli (pakSI vizeSa carmacaTikA (cAmAciDiyuM) Adi. temane je janma hoya che te jarAyuthI (nALa vagere maLa bhAga) rahita hoya che. eTale ke jema aMDaja jIva jarAyunI sAthe lapeTAyelI sthitimAM nimAMthI bahAra nIkaLe che, e pramANe teo jarAyunI sAthe lapeTAyelI hAlatamAM utpanna thatA nathI. mAtapitAnA saMga vinA je je utpanna thAya che temane saMmUrNima kahe che. ekendriyathI laIne asaMsI paMcendriya paryantanA jIno janma mela re thAya che. ' evaM jahA jIvAbhigame jAva No ceva NaM te vimANe vicaejjA, emahAlayANaM goyamA! te vimANA paNNattA' pAlirAma sUtramA e viSenuM je pramANe kathana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANenuM kathana ahIM paNa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 5 mU.1 tiryagyonisaMgrahasvarUpanirUpaNam 503 modhyAH, tathAcoktaM jIvAbhigame 'aMDayA tivihA paNNattA, taM jahA-itthI, purisA, npuNsgaa| evaM poyayA vi / tatthaNaM je te saMmucchimA te savve napuMsagA' ityAdi / chAyA-aNDajAH trividhAH prajJaptAH-tadyathA-triyaH, puruSAH, napuMsakAH, evaM potajA api, tatra khalu ye te saMmUcchimAH te sarve napuMsakAH, ityAdi / tadavadhimAha-yAvat 'no caiva khalu tAni vimAnAni vyativrajet= ullaGghayet , he gautama ! iyanmahAlayAni khalu etAvadvistRtAni tAni vimAnAni prajJaptAni, tathA ca yAvatkaraNAt 'asthi vimANAI vijayAI, vejayaMtAI, jayaMntAiM aparAjiyAI ? haMtA, asthi, teNaM bhaMte ! vimANA kemahAlayA ye vimAna itane baDe haiM ki InheM koI ullaMghana nahIM kara sakatA hai yahAM para bhI kathana jAnanA caahiye| jIvAbhigamasUtrameM jo isa viSayameM kahA gayA haiM vaha isa prakArase hai- 'aMDayA tivihA paNNattA' aMDaja jIva tIna prakArake kahe gaye haiM 'taMjahA' ve isa tarahase hai'itthI, purisA, napuMsagA' strI, puruSa aura napuMsaka 'evaM poyayA vi' isI prakArase potaja bhI tIna prakArake hote haiN| 'tatthaNaM je te samucchimA te savve napuMsagA' jitane bhI saMmUrchima janmavAle haiM- ve saba jIva napuMsaka vedanAvAle hote haiN| yahAM para 'evaM jahA jIvAbhigame jAva 'Noceva NaM te vimANe vIivaenjA' ityAdiyAvatpadase 'asthi, vimANAI vijayAiM vejayaMtAI, jayaMtAI, aparAjiyAiM? haMtA, asthi, te NaM bhaMte ! vimANA ke mahAlayA paNNatA? grahaNa karavuM. te kathana kyAM sudhI grahaNa karavuM, e samajAvatA sUtrakAra kahe che ke he gautama! te vimAne evaDAM meTAM che ke koI temane oLaMgI zakatuM nathI. ahIM sudhInuM kathana grahaNa karavuM. A viSayane anulakSIne jIvAbhigamasUtramAM A pramANe hya cha- 'aMDayA tivihA paNNattA' ma04 7 am nA 4aa , "tNjhaa| tetra 2 mA prabhArI cha- ' itthI, purisA, napuMsagA' (1) zrI, puruSa mana (3) nasa evaM poyayA vi' me pramANe pAtA 5 traya mAranA DAya che. 'tatthaNaM je te saMmacchimA - te savve nasagAreTamA bhUmi maNAM ve the, te mAnasa vA che. mahIM evaM jahA jIvAbhigame jAvaNo ceva NaM te vimANe vIDavarajA' tyA sUtrapAmAre jAva (yAvata )' 56 15yu cha, tathA nIyA satrAne aY 42vAmA mAyA - 'asthi vimANAI vijayAI, vejayaMtAI, jayaMtAI, aparAjiyAI ? iMtA, asthi, teNaM bhaMte ! vimASA ke mahAlayA paNNatA ? goyamA! jAvaiyaM ca NaM sarie zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magaratIne paNNatA ? goyamA ! jAvaiyaM ca NaM sarie udei, jAvaiyaM caNaM sarie atthamei, eyAkhvAI nava ovAsaMtarAI, atyegaiyassa devassa ege vikame siyA, se NaM deve tAe ukiTAe turiyAe jAva divvAe devagaIe vIIvayamANe2 egAI vA duyAI vA ukkoseNaM chammAse vIIvayai' iti saMgrAhyam / / atha yonisaMgrahAdisaMgrahagAthAmAha-joNIsaMggaha lessA,' ityaadi| yonisaMgrahaH khecaratirazvAm aNDaja-potaja-saMmUcchimabhedAt triprakArakaH, tatrApi-aNDaja-potajayoH strI-puruSa-napuMsaka-bhedena pratyekaM trayo bhedAH, saMmUcchimajIvasya tu kevalaM napuMsakatayA ekabheda eva, kintu triSvapi eSu SailezyAH goyamA! jAvaiyaM ca NaM sUrie udei jAvaiyaM ca NaM sUrie asthamei, eyAkhvAiM nava ovAsaMtarAiM, atthegaiyassa devassa ege vikame siyA, se NaM deve tAe ukiTAe turiyAe jAva divvAe devagaIe vIIvayamANe egAhaM vA duyAhaM vA ukkoseNaM chammAse vIivayai' isa pAThakA saMgraha huA hai / tAtparya kahanekA yaha haiM ki vijaya, vaijayanta jayanta aura aparAjita ye vimAna itane baDe vizAla haiM ki koI bhI deva apanI utkRSTa devagatise bhI unheM ullaMghana (pAra) nahIM kara sakatA hai| aba sUtrakAra yoni saMgrahAdi gAthAko kahate haiM- isa gAthAkA bhAvArtha isa prakArase hai- khecara tiyazcokA yonisaMgraha aMDaja potaja aura saMmUrchimake bhedase tIna prakArakA hai. aMDaja aura potajake pratyekake bheda strI, puruSa aura napuMsaka aise tIna haiM. saMmUchimajIvameM kevala eka napuMsaka bheda hI hotA hai- kyoM ki saMmUrchima janmavAle udei, jAvaiyaMca NaM mUrie asthamei, eyArUvAI nava ovAsaMtarAiM atthegaiyassa devassa ege vikkame siyA, se NaM devattAe ukiTAe turiyAe jAva divAe devagaIe vIIkyamANe emAI vA duthAhaM vA ukoseNaM chammAse bIivayai' A kathanane bhAvArtha eTale ja che ke vijaya, jayanta, jayanta ane aparAjita, e vimAne eTalAM meTAM che ke keIpaNa deva pitAnI utkRSTa deva gatithI paNa temane pAra zrIta nathI. have satrakAra ni saMgrahAdi gAthAnuM kathana kare che. A gAthAne bhAvArtha nIce pramANe che- becAra nicAne nisaMgraha aMDaja, pitaja ane saMchimanA lebI apekSAe traNa prakAre che- aMjanAM traNa bheda che- strI, puruSa ane napuMsaka pitajanA paNa traNa bheda che- strI, puruSa ane napuMsaka. saMmUchima janmavALA che napuMsaka zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.5 sa. 1 tiryagyonisaMgrahasvarUpanirUpaNam 505 kRSNAdayo bhavanti, dRSTayastisro bhavanti samyagdRSTi-mithyASTi-mizradRSTibhedAt , trINi jJAnAni bhajanayA mati-zrutA-'vadhi-bhedAt, trINi ajJAnAni ca bhajanayA bhavanti, yogAzca trayo bhavanti, mano-vacana-kAya yogabhedAt , upayogazca tatra dvividhaH sAkAropayogAnAkAropayogabhedot, upapAtaH-asaMkhyAtavarSAyuSkAna yugmamanuSyatirazvo vihAya tadbhinnAnAM sarveSAM jIvAnAm aSTamadevalokaparyantasthAyinAm khecaratiryakapaJcendriyeSu utpattirbhavati / sthitizcateSAM jaghanyena antarmuhUrtam , utkRSTena palyopamasyAsaMkhyAtabhAgam / samudghAtAzca bhavanti, atra AhArakakevali samudghAtavarjA AdyAH vedanIyAdayaH paJca / napuMsaka hI hote haiN| aMDaja, potaja aura saMmUrchima ina meM Adi chaha lezyAe~ hotI haiM / samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi ke bhedase tIna dRSTiyAM hotI haiM / matijJAna, zrutajJAna aura avadhi jJAnake bhedase tIna jJAna bhajanAse hote haiM / matyajJAna, zrutAjJAna aura vibhaMgajJAna ke bhedase tIna ajJAna bhI bhajanAse hote haiM / manoyoga, vacoyoga aura kAyake bhedase tIna yoga hote haiM / sAkAra upayoga aura anAkAra upayogake bhedase do upayoga hote haiM / asaMkhyAtavarSakI AyuvAle bhogabhUmiyA manuSyoMko aura tiryazcoM ko choDakarabAkI ke aSTamadevalokataka rahanevAle jIvoMkA khecara paMcendriyatiryaglokameM utpAda hotA hai / inakI sthiti jaghanyase antarmuhUrtakI aura utkRSTase palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| AhAraka aura kevalisamuddhAtako choDakara vedanAdika 5-pAMca samuddhAta hote haiN| samavahata davALAM ja hoya che. aMja, pitaja ane samRchima chamAM kRSNa Adi chae lezyAvALA hoya che. samyagadRSTi, mithyAdRSTi ane mizradaSTinA bhedanI apekSAe teo traNe dRSTivALAM hoya che. matijJAna, zrutajJAna, ane avadhijJAnanA bhedathI temanAmAM traNa jJAna vikalpa hoya che. ma ga, kAyAga, ane vacanaganA bhedathI teo traNe yegavALA hoya che. teo sAkAra ane anAkAra upayoganA bhedathI be prakAranA upayogavALAM hoya che. asaMkhyAta varSanA yuvALA bhegabhUmiyA manuSyo ane tiryaMca sivAyanA AThamAM devaloka sudhI rahenArA jIvone khecara - paMcendriya tiryazlokanuM utpAda thAya che. temanI sthiti jadhanyanI apekSAe antarmuhUrtanI ane utkRSTanI apekSAe popamanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANu hoya che. AhAraka ane kevalisamudaghAtane choDIne zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 bhagavatI sUtre cyavanam samavahatAnAm asamavahatAnAM ca ubhayeSAmeva maraNamatra bhavati, cyutvA ca AdhAsu tisRSu nArakapRthivISu bhavanapatyAdita Arabhya aSTamadevalokaparyanteSu, manuSyeSu, tiryakSu ca sarvatraiva utpadyante khecaratiryagyonikapaJcendriyAH, jAtikulakoTayaH jAtiH = paJcendriyatiyaM gurUpA tasyAM kulakoTayaH = utpatti prakArAH jAtikula koTayaH, tAzca khecarANAM dvAdazalakSasaMkhyakAH, eteSAM viSayaH = prakArA atra kathitA iti bhAvaH / ' sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! ti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yad devAnupriyeNa proktaM tatsarvai satyameveti // 1 // // saptamazatakasya paJcamoddezaH samAptaH // 7-5 // donoM taraha ke jIvoMkA hI yahAM maraNa hotA hai / ye khecaratiryagyonika paMcendriya jIva marakara Adike tIna narakoM meM, tathA bhavanapati se lekara aSTamadeva lokataka meM, manuSyoM meM aura tiryaJcoM meM sarvatra hI utpanna hote haiM / paMcendriya tiryagrarUpa jAti meM jo utpattike prakAra haiM ve jAtikula koTi haiN| inakI jAtikula koTiyAM 12 lAkha hotI haiM / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti ' he bhadanta Apa devAnupriya ne jo kahA hai vaha saba satya hI hai / isa prakAra kaha kara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye || sU0 1 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke sAtaveM zataka ke pAMcavAM uddezaka samApta // 7-5 // vaidyanAdika pAMca samruddhAtane tyAM sadbhAva hoya che. asamavahata khanne prakAranA jIvAnuM ja ahIM maraNu paMcendriya jIvA marIne pahelI traNa naraTThAmAM, tathA sudhInA devalAkamAM, manuSyAmAM ane tirya McAmAM niya rUpa jAtimAM je utpattinA prakAra che. temane ' jAtikulakeTi'kahe che. temanI jAtikulake Tie 12 lAkhe hAya che. samavahata ( samuddhAtayukata) ane thAya che. te khecara tiyangeAnika bhavanapatithI laine AThamAM devaleka sa`tra utpanna thAya che. paMcendriya mahAvIra prabhunA kathanamAM peAtAnI zraddhA vyakata karatAM gautama svAmI temane kahe che ' sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti ' ' mahanta ! yA viSayanuM Aye ne pratipAdana yu te sathA satya che. he bhadanta ! Apa je kahe che te yathArtha ja che,' A pramANe kahIne temane vedanA namaskAra karIne gautamasvAmI peAtAne sthAne virAjamAna thaI gayA. dAsu.15 jainAcAya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatI' sUtranI prameyacandrakA vyAkhyAnA sAtamA zatakanA pAMcamA uddezaka samApta. 7 5 - 5 // zrI bhagavatI sUtra : pa Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamazatakasya SaSThoddezakaH prArabhyate / saptamazatakasya SaSThoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam / nArakAyuSo bndhvktvytaa| tato nArakAyuSo vednvicaarH| nArakeSu mahAvedanAyAH vedanam , asurakumAreSu mahAvedanAyA vedanam , pRthivIkAyikeSu vividhavedanAyAH vedanam , tataH AyuSo bandhanirUpaNam, karkazavedanIyakarmanirUpaNam , karkazavedanIyakarmaNo hetunirUpaNam , nairayikANAM karkazavedanIyakarmavicAraH, akarkazavedanIyakarmanirUpaNam, akarkazavedanIyakarmahetunirUpaNaM ca / narayikANAm akarkazavedanIyakarmabandhapraznottaram, tataH sAtAvedanIyakarmavicAraH, sAtAvedanIyakarmahetuvicArazca / tataH asAtAvedanIyakarmavaktavyatA, asAtAvedanIyakarmahetuvaktavyatA c| tato jambUdvIpasya bhArate sAtaveM zataka kA chaTThA uddezaka prAraMbha isa zatakake isa uddezakakA viSayavivaraNa saMkSepase isa prakArase hai- naraka Ayuke baMdhakI vaktavyatA / narakAyuke vedanakA vicAra / nArakoM meM mahAvedanA kA vedana, asurakumAroM meM mahAvedanA kA vedana. pRthivikAyikoM meM vividha vedanAkA vedana. Ayuke baMdha kA nirUpaNa. karkaza vedanIya karmakA nirUpaNa. karkaza vedanIyakarmake hetukA nirUpaNa nairayikoMke karkaza vedanIya karmakA vicAra. akarkaza vedanIyakarmakA nirUpaNa. akarkaza vedanIya karmake hetuoMkA kathana. nairayika jIvoMke akarkaza vedanIya karmake baMdhake viSayameM praznottara. sAtAvedanIyakarmakA vicAra. sAtAvedanIya karmake hetuoMkA vicAra. asAtAvedanIyakarmakA kathana. asAtAvedanIya karmake hetuoMkA kathana / jaMbUdvIpake bhAratavarSameM -sAtamA zatakanA chaThThA uddezakano prAraMbha A uddezakamAM pratipAdita viSayanuM saMkSipta vivaraNa A pramANe che nArakanA baMdhanI vaktavyatA. narakAyunA vedanane vicAra. nArakemAM mahAvedanAnuM vedana, asurakumAremAM mahAvedanAnuM vedana, pRthvIkAcikemAM vividha vedanAne vedana, AyunA baMdhanuM nirUpaNa, karkaza vedanIya kamanuM nirUpaNa, karkaza vedanaya karmanA hetunuM nirUpaNa, nArakanA karkaza vedanIya karmane vicAra, akarkaza vedanIya karmanuM nirUpaNa, akarkaza vedanIya karmanA hetuonuM kathana, nAraka chanA akarkaza vedanIya karmanA baMdha viSayaka praznottare. sAtavedanIya kamane vicAra, sAtavedanIya karmanA kAraNene vicAra asAtavedanIya karmane vicAra, asAtavedanIya karmanA kAraNe vicAra. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 bhagavatIsUtre varSe asyAm avasarpiNyAm duSSamAyAM samAyAm aakaarbhaavprtyvtaarH| hAhAbhUtakAlaH / bhayaMkaravAtaH / malinadizaH adhikazItAtapau / arasavirasAdiyukto meghaH / grAmAdivAstavya manuSya-pazu-pakSi prabhRtInAM vinAzaH / vanaspatInAM nAzaH / prvtaadivinaashH| bhUmisvarUpam / manuSyANAm AkArabhAvapratyavatAraH manuSyANAm aahaarH| manuSya-siMhAdi-kAkAdi jIvAnAM maraNAnantarabhavaprApti viSayakaM praznottaramiti // nairayikAdInAmAyurvandhAdivaktavyatA / pUrva yonisaMgrahaH, proktaH, sacAyuSmatAM bhavatItyAyuSkAdikaM nirUpayannAha'rAyagihe' ityaadi| mUlam-rAyagihe jAva evaM vayAsI-jIve NaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvava jittae, se NaM bhaMte ! kiM ihagae neraiyAuyaM isa avasarpiNI saMbaMdhI duSSama duSSamA kAla meM AkRtirUpa paryAya ke AvirbhAva hone kA kathana. hAhAbhUtakAla ke hone kA kathana, bhayaMkara vAyuoM ke calanekA kathana. malina dizAoMke hone kA kathana. adhika zIta aura Atapa ke hone kA kathana. arasa, virasa Adi se yukta meghoM ke hone kA kathana. grAma AdimeM rahanevAle manuSya, pazu, pakSI AdikoM ke vinAza hone kA kathana. vanaspatiyoM ke vinAza kA kathana. parvatAdi ke vinAza kA kathana. bhUmi ke svarUpa kA kathana. manuSyoM kI AkRtirUpa paryAya ke AvirbhAva (prakaTa) hone kA kathana. manuSyoM ke AhAra kA kathana. manuSya-siMha-kAka Adi jIvoM ke maraNa ke bAda bhava ko prApti viSayaka praznottara. jaMbudvIpanA bhArata varSamAM A avasarpiNI saMbaMdhI duHSama duHSamA kALamAM A kRtarUpa paryAyane AvirbhAva thavAnuM kathana. hahAbhUtakALa (hAhAkAra macI jAya e kALa) hovAnuM kathana, bhayaMkara pavana phUMkAvAnuM kathana, malina dizAe thavAnuM kathana, atizaya garamI ane ThaMDI paDavAnuM kathana, arasa, virasa AdithI yukata megha (vAdaLa) thavAnuM kathana, gAma AdimAM rahenArA manuSya, pazu, pakSI Adine vinAza thavAnuM kathana, vanaspatione vinAza thavAnuM kathana, prarvatAdine vinAza thavAnuM kathana, bhUminA svarUpanuM kathana manuSyanI AkRtirUpa paryAyane AvirbhAva (prakaTa thavAnI kriyA) thavAnuM kathana manuSyanA AhAranuM kathana, manuSya, siMha, kAgaDA Adi jIvana maraNabAdanI bhavaprApti viSayaka praznottaro. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacankiA TIkA za.7 u.6 sU.1 nairayikANAM AyubaidhAdinirUpaNam 509 pakarei, uvavajamANe neraiyAuya pakarei, uvavanne neraiyAuyaM pakarei ? goyamA! ihagae neraiyAuyaM pakarei, No uvavajamANe neraiyAuyaM pakarei, No uvavanne neraiyAuyaM pakarei / evaM asurakumAresu vi / evaM jAva vemANiesu / jIve gaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajittae se NaM bhaMte ! kiM ihagae neraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavajamANe neraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavajamANe neraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavanne neraiyAuyaM paDi saMvedei ? goyamA ! No ihagae neraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavajamANe neraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavanne vi neraiyAuyaM paDi saMvedei, evaM jAva vemANiesu / jIve NaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajittae, se NaM bhaMte ! kiM ihagae mahAveyaNe, uva vajamANe mahAvedhaNe, uvavanne mahAveyaNe ? goyamA! ihagae siya mahAveyaNe, siya appaveyaNe, uvavajjamANe siya mahAveyaNe siya appaveyaNe, ahe NaM goyamA ! uvavanne bhavai tao pacchA egaMtadukkhaM veyaNaM veie, Ahacca sAyaM / jIve NaM bhaMte ! je bhavie asurakumAresu uvavajittae pucchA-goyamA! ihagae siya mahAveyaNe, siya appaveyaNe, uvavajamANe siya mahAveyaNe, siya appaveyaNe, ahe NaM uvavanne bhavai, tao pacchA egaMta sAtaM veyaNaM veei, Ahacca asaayN| evaM jaav-thnniykumaaresu| jIve NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu uvavajittae pucchA goyamA ! ihagae siyamahAveyaNe siya appaveyaNe, evaM uvavaja zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIso mANe vi, ahe NaM uvavanne bhavai, tao pacchA vemAyAe veyaNaM veei / evaM jAva-maNussesu, vANamaMtara-joisiya-vemANiesu jahA asurkumaaresu| jIvA NaM bhaMte ! kiM AbhoganivattiyAuyA, aNAbhoganivattiyAuyA ? goyamA! No AbhoganivattiyAuyA, aNAbhoganivattiyAuyA / evaM neraiyA vi / evaM jAva vemANiyA // sU0 1 // chAyA-rAjagRhe yAvat-evam avAdIva-jIvaH khalu bhadanta ! yo bhanyo nairayikeSu upapattuma, sa khalu bhadanta ! kim ihagato nairayikAyuSkaM prakaroti, upapadyamAno nairayikAyuSkaM prakaroti, upapanno nairayikAyuSkaM prakaroti ? gautama ! nairayika kI AyurbadhAdi vaktavyatA'rAyagihe jAva evaM bayAsI' ityAdi / sUtrArtha- (rAyagihe jAva evaM vayAsI) rAjagRhanagara meM gautamane yAvat isa prakAra se pUchA- (jIveNaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajittae, se Na bhaMte ! kiM ihagae neraiyAuyaM pakarei, ubavajjamANe neraDyAuyaM pakarei, uvabanne neraiyAuyaM pakarei ?) he bhadanta! jo jIva nArakameM utpanna hone ke yogya haiM, aisA vaha jIva he bhadanta ! kyA isa bhava meM raha kara nAraka kI Ayu kA baMdha karatA hai? yA nArakameM utpanna hotA huA vaha nArakakI AyukA baMdha karatA hai ? yA vahAM utpanna honeke bAda vaha nArakakI AyukA baMdha karatA hai ? (goyamA) he gautama ! nArakenI AyuSabaMdhAdinI vaktavyatA 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityAdisUtrArtha- (rAyagihe jAva evaM vayAsI) 2 nAmA maDAvIra prabhu padhAryA.' ahIMthI zarU karIne "gautama svAmIe A pramANe pUchayuM," tyAM sudhInuM 4yana. (jIveNaM bhaMte ! je bhavie neraiemu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kiM ihagae neraiyAuyaM pakarei, uvavajjamANe neraiyAuyaM pakarei, uvavanne neraiyAuyaM pakarei ?) mahanta ! 2 94 nAbhA spanna yavAna yogya DAya cha, savA 75 A bhavamAM rahIne nArakAyune baMdha kare che? ke narakamAMja utpanna thatAM ja te nArakAyune 42 ? tyApana yA pachI te naa24aayn| ma 42 cha ? (gopyamA!) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikATIkA za.7 u.6.1 nairayikANAM AyurbadhAdisvarUpanirUpaNam 511 ihagataH nairayikAyuSkaM prakaroti, no upapadyamAno nairayikAyuSkaM prakaroti, no upapanno nairayikAyuSkaM prakaroti / evam asurakRmAro'pi / evaM yAvatvaimAnikeSu / jIvaH khalu bhadanta ! yo bhavyo nairayikeSu upapattum , sa khalu bhadanta ! kim ihagato nairayikAyuSkaM pratisaMvedayati, upapadyamAno nairayikAyuSkaM pratisaMvedayati, upapanI nairayikAyuSkaM pratisaMvedayati ? gautama ! no (ihagae neraiyAuyaM pakarei) isa bhavameM rahakara hI jIva nAraka Ayu kA baMdha karatA hai / (No uvavajamANe nerajhyAuyaM pakareha, No uvavanne neraiyAuyaM pakarei) narakameM utpanna hotA huA vaha nAraka Ayu. kA baMdha nahIM karatA hai aura na narakameM utpanna hokara nAraka AyukA baMdha karatA hai| (evaM asurakumAresu vi evaM jAva vemANiesu vi ) isI tarahakA kathana asurakumAroM meM bhI jAnanA cAhiye, yAvat vaimAnikoM meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye / (jIve NaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajittae se NaM bhaMte ! kiM ihagae neraiyAuyaM paDisaMvede i, uvavajamANe neraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavanne neraiyAuyaM paDisaMvedei) he bhadanta ! jo jIva nArakameM utpanna hone ke yogya hai aisA vaha jIva kyA isa bhavameM rahakara hI nAraka kI AyukA vedana karatA hai? yA yahA~ para utpanna hotA huA nAraka kI AyukA vedana karatA hai ? yA vahAM para 3 gItama! (ihagae neraiyAuyaM pakarei ) mA mamA 2hIna 4 75 naa2yune| 55 42 cha, ( No uvavajjamANe neraiyAuthaM pakarei, No uvavanne neraiyAuyaM pakareDa ) na24i B4na thatain te nA24AyunI 42tenathI, mane na24i Sunna 4U 140 pachI 5 te naa24||yune| madha 42 / nathI. ( evaM asurakumAresu vi - evaM jAva vemANiemu vi) mAyudhanA viSayamA nAnA 4thana asurakumAronA viSayamAM paNa samajavuM. naimAnika paryantanA devanA viSayamAM paNa eja R4thana samarg. (jIveNaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajjamANe neraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavanne neraiyAuyaM paDisaMvedei ?) 3 mahanta! nA24 panna thavA yogya je jIva hoya che, te zuM A bhavamAMja rahIne ja nArakanA AyunuM vedana kare che ke tyAM utpanna thatAM thatAM nArakAyunuM vedana kare che? ke tyAM utpanna thaI gayA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 bhagavatI sUtre ihagataH nairayikAyuSkaM matisaMvedayati, upapadyamAno nairayikAyuSkaM pratisaMvedayati, upapanno'pi nairayikAyuSkaM pratisaMvedayati, yAvat - vaimAnikeSu / jIvaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH nairayikeSu upapattum sa khalu bhadanta ! kim ihagato mahAvedana:, upapadyamAno mahAvedana:, upapanno mahAvedanaH ? gautama ! ihagataH syAt mahAvedanaH syAt alpavedana:, upapadyamAnaH syAt mahAvedanaH syAt utpanna hokara nArakakI AyukA vedana karatA hai ? (goyamA) he gautama! ( No ihagae neraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavajjamANe neraiyAuyaM paDisaMvedei) isa bhavameM rahatA huA jIva naraka AyukA vedana nahIM karatA kintu naraka meM utpanna hotA huA hI nAraka AyukA vedana karatA hai / (uvavanne vi neraiyAuya paDisaMvedei) tathA naraka meM utpanna hokara bhI nAraka AyukA vedana karatA hai / evaM jAva vemANiesu) isI tarahase yAvat vaimAnikoM meM bhI jAnanA cAhiye / (jIve NaM bhaMte! je bhavie neraiesa uvavajjittae se NaM bhaMte ! kiM ihagae mahAveyaNe, uvavajjamANe mahAveyaNe, uvavanne mahAveyaNe ? ) he bhadanta ! jo jIva naraka meM utpanna honeke yogya hai aisA vaha jIva kyA isa bhavameM rahakara hI mahAvedanAvAlA hotA hai ? yA vahAM narakameM utpanna hotA huA hI mahAvedanAvAlA hotA hai ? yA vahAM utpanna hokara pIche mahAvedanAvAlA hotA hai ? ( goyamA) he gautama ! ( ihagae sie mahAveyaNe siya appaveyaNe, uvavajjamANe siya mahAveyaNe cchI nArAyuM vehana 4re che ! ( goyamA ! ) he gautama! ( No ihagae neraiyAuyaM paDisaMvedei ) yA avamAM rahane jIva nArakAyunuM vedana karatA nathI, parantu ( uvavajjamANe neraiyAuyaM paDisaMvedei, uvavanne vi neraiyAuyaM paDisaMvede ) nakamAM utpanna thatAM ja nArakAyunu vedana kare che ane narakamA utpanna thayA bAda paNa nArAthunuM vehana ure che. ( evaM jAtra vemANiesa) Ayuvehana viSaya vaimAni pantanA jIvAnuM kathana, nArakAnA kathana anusAra samajavuM. ( jIvaNaM bhaMte ! je bhavie neraiesa uvavajjittae se NaM bhaMte / kiM ihagae mahAveyaNe, uvavajjamANe mahAveyaNe, uvavanne mahAveyaNe ? ) he mahanta ! nAkAmAM utpanna thavA caiAgya jIva zuM A bhavamAM rahIne ja mahAvedanAvALA hAya che ? ke narakamAM utpanna thatAM ja mahAvedanAvALA hAya che ? ke tyAM utpanna thai gayA khAda bhaDAvedhanAvANo hoya che ? ( goyamA ! ihagae siya mahAveyaNe siya appaveyaNe, uvavajjamANe siya mahAveyaNe siya appaveyaNe, ahe NaM goyamA ! ubabanne bhavaI zrI bhagavatI sUtra : pa Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 . 6 . 1 nairayikANAM AyurveghAdisvarUpanirUpaNam 513 eervedana:, atha khalu gautama ! upapanno bhavati tataH pazcAt ekAnta du:khA~ vedanAM vedayati, Ahatya khAtAm / jIvaH svala bhadanta ! yo bhavya asurakkumAreSu upapattum pRcchA ? gautama ! ihagataH syAt mahAvedanaH syAt alpavedana:, upapadyamAnaH syAt mahAvedanaH syAt alpavedanaH atha khalu upapanno bhavati siya appadeyaNe ahe NaM goyamA ! ubavanne bhavaha tao pacchA etadukkhaM veyaNaM veeha Ahaca sAyaM ) kadAcit vaha isa bhavameM rahatA huA mahAvedanavAlA hotA hai tathA kadAcita vaha alpavedanAvAlA hotA hai / tathA vahAM para utpanna hotA huA vaha kadAcita mahAvedanAvAlA hotA hai kadAcita alpavedanAvAlA hotA hai / parantu jaba vaha vahAM para utpanna ho jAtA hai usake bAda to vaha ekAnta duHkharUpa vedanAkA hI anubhava karatA hai hAM, kisI samaya vaha sukhakA bhI vedana karatA hai| (jIveNaM bhaMte ! je bhavie asurakumAresu uvavajjittae pucchA) he bhadanta ! jo jIva asurakumAroM meM utpanna honeke yogya hotA hai so isake saMbaMdha meM bhI yahI pUrvokta prazna hai ? arthAt jo jIva asurakumAroMmeM utpanna hone ke yogya hai aisA vaha jIva kyA isa bhavameM rahakara hI mahAvedanAvAlA banatA hai ? yA vahA~ para utpanna hote hI mahAvedanAvAlA banatA hai ? yA vahAM para honeke bAda mahAvedanAvAlA banatA hai ? (goyamA) he gautama! ( ihagae siya mahAveyaNe siyaappavayaNe, uvavajjamANe siya mahAveyaNe, siya appaveyaNe ) jo jIva asurakumAroMmeM utpanna honeke yogya hai tao pacchA etadukkha veyaNaM veei Ahacca sAyaM ) he gautama! yA34 te mA bhavamAM rahetAM rahetAM ja mahAvedanAvALA hAya che ane kayAreka alpavedanAvALA hAya che, tyAM ( narakamAM utpanna thatAM kayAreka te mahAvedanAvALA hAya che ane karika apavedanAvALA hoya che, paNa utpanna thai gayA mAhato te anta ( saMpUgu ) duHkharUpa vedanAnuM vaidana kare che, koi samaye ja te sukhanuM vedana kare che. (jIveNaM bhaMte ! je bhavie asurakumAresu uvavajjittara pucchA ) he lahantu ! je jIva asurakumArAmAM utpanna thavA yAgya heAya che, te jIvanA viSe paNa huM pUrNAMkata vAta ja jANavA mAgu chu - zuM asukumArAmAM utpanna dhavA yagya jIva A bhavamAM rahIne ja mahAvedanAvALA bane che? ke tyAM utpanna thatAM ja mahAvedanAvALA mane che? STThe tyAM utpanna thaSTha gayA yachI bhahAvehanAvANI ne che ? ( goyamA ! ) he gautama! ( ihagae siya mahAveyaNe, siya appaveyaNe, uvavajjamANe siya mahAveyaNe siya apaveyaNe) va asurakumArImA utpanna thavAne yogya hoya te yA lavabhAM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 - bhagavatIsage tataH pazcAt ekAntasAtAM vedanAM vedayati, Ahatya asAtAm / evaM yAvatstanitakumAreSu / jIvaH khalu bhadante ! yo bhavyaH pRthivIkAyikeSu upapattuM pRcchA, gautama ! ihagataH myAt mahAvedanaH syAt alpavedanaH / evam upapadyamAno'pi / atha khalu upapanno bhavati, tataH pazcAt vimAtrayA vedanAM vedayati, aisA vaha jIva yahAM rahakara bhI kadAcit mahAvedanAvAlA hotA hai kadAcit alpavedanAvAlA hotA hai, tathA vahAM utpanna hotA huA bhI vaha kadAcit mahAvedanAvAlA hotA hai, kadAcit alpa vedanAvAlA hotA hai / (aheNaM uvavanne bhavai, tao pacchA egaMtasAtaM veyaNaM veei Ahacca asAyaM evaM jAva thaNiyakumAresu' aura jaba vaha vahAM utpanna ho jAtA hai - taba pIche vaha ekAnta sAtArUpa vedanAkA hI anubhava karatA hai / hAM kisI samaya vaha asAtArUpa vedanAkA bhI anubhava karatA hai| isI tarahase stanitakumAroMke viSayameM bhI jAnanA caahiye| (jIve NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae pucchA) he bhadanta ! jo jIva pRthvIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai aisA vaha jIva kyA isI bhavameM rahatA huA tatsaMbaMdhI mahAvedanAvAlA hotA hai ? yA pRthivIkAyika meM utpanna hotA huA hI tatma baMdhI alpa vedanAvAlA hotA hai ? (goyamA) he gautama ! (ihagae siya mahAveyaNe rahetA kayAreka mahAdanAvALo hoya che ane kayAreka apavedanAvALe hoya che, tyAM utpanna thatAM paNa te kayAreka mahAdanAvALo hoya che ane kayAreka alpavedanAvALo hoya che, (aheNaM uvavanne bhavai, tabhI pacchA egaMtagAtaM veyaNaM veei, Ahacca asAyaM evaM jAva thaNiyakumAresa) 55 tyai suaa gayA 5chI to te 1-135 sAtAvahArnu (sukharUpa vedanAnuM) ja vedana kare che, hA, kayAreka te asAtavedanAnuM paNa vedana kare che. eja pramANe svanitakumAra sudhInA viSayamAM paNa samajavuM. (jIveNaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae pucchA) rd ! je jIva pRthvIkAyikomAM utpanna thavAne egya hoya che, te jIva A bhavamAM rahetA hoya tyAre ja zuM te bhavasaMbadhI maDAdanAvALo hoya che, ke pRthvIkAyikamAM utpanna thatAM ja te bhavasaMbaMdhI vedanAvALa hoya che? ke pRthvIkAcikemAM utpanna thaI gayA bAda te bhavasaMbaMdhI mahAdanAvALA hoya che? (goyamA ) 3 gautama ! (ihagae siya mahAveyaNe siya appaveyaNe, evaM uvavajjamANe vi, aheNaM uvavanne bhavai, to pacchA nemAyAe veyaNaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.73.6sU.1 nairayikANAM AyurvadhAdisvarUpanirUpaNam 515 evaM jAvat-manuSyeSu, vAnavyantara-jyotiSika-vaimAnikeSu yathA asurakumAreSu / jIvAH khalu bhadanta ! kim AbhoganivartitAyuSkAH, anAbhoganirvatitA. yuSkAH ? gautama ! no AbhoganivartitAyuSkAH, anAbhoganirvatitAyuSkAH, evaM nairayikA api, evaM yAvat-vaimAnikAH ||suu0 1 // siya appaveyaNe, evaM uvavavemANe vi- aheNaM uvavanne bhavai, to pacchA vemAyAe veyaNaM veei, evaM jAva maNumsesu, vANatara, joisiya vemANiesu jahA asurakumAresu) jo jIva pRthvIkAyikoM meM utpanna hone kA yogya hotA hai aisA vaha jIva isa bhava meM rahatA huA kadAcit mahAvedanAvAlA hotA hai kadAcit alpavedanAvAlA hotA hai isI taraha se utpadyamAna jIva ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| tathA jaba vaha jIva pRthivIkAyameM utpanna ho cukA hai isake bAda to vaha vividha prakArase vedanA ko vedatA hai / isI prakArase yAvat manuSyoMmeM jAnanA cAhiye, vAnavyantarone, jyotiSikoMmeM, aura vaimAnikoMmeM jaisA asurakumAroMmeM kahA gayA hai vaisA jAnanA cAhiye / (jIvA NaM bhaMte ! kiM AbhoganivvattiyA uyA, aNAbhoganivvattiyAuyA ?) he bhadanta ! jIva kyA AbhoganirvattitA yuSka apanI icchAse AyukA baMdha jinhoMne kiyA hai aise hote haiM? yA anAbhoganirvatitAyuSka hote haiM ? (goyamA) he gautama ! (No AbhoganivvattiyA uyA, aNAbhoganivvattiyAuyA-evaM neraiyA vievaM jAva mANiyA) jIva AbhoganivarttitAyuSka nahIM hote haiM, kintu veei, evaM jAva maNussesu, vANamaMtara. joisiya, vemANiesu jahA asurakumAresu) je jIva pRthvIkAyikamAM utpanna thavAne yogya hoya che, e jIva A bhavamAM raheto hoya tyAre kyAreka mahAdanAvALA hoya che ane kayAreka a5nAvALo hoya che. eja pramANe utpadhamAna (utpanna thatAM ) jIvanA viSayamAM paNa samajavuM. paraMtu jyAre te jI- puthvIkAcikemAM utpanna thaI jAya che, tyAra bAda te te vividha prakAranI vedanAne anubhava kare che. e ja pramANe manuSya paryantanA jIvonA viSayamAM paNa samajavuM. vAvyataro, tiSike ane vaimAnikanA yiSayamAM asurakumArenA jevuMja kathana samajavuM. (jIvANaM bhaMte ! ki AbhoganivvattiyAuyA, aNAbhoganivattiyAuvA ?) he bhadata! cha zuM AbheganivartitAyuSka- eTale ke asAvadhAnIthI AyubaMdha karyo DAya cha mevA DAya cha ? 3 manAsAyanitAyu4 hAya cha ? (goyamA) gautama! (No AbhoganivyattiyAuyA, aNAbhoganivyaniyAuyA-evaM neraiyA vi, evaM jAva vemANiyA) 0 mAlegAnivatitAyu4 DAtA nathI, parantu manAlAsa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 bhagavatIsunne TIkA-'rAyagihe jAva-evaM vayAsI'-rAjagRhe yAvat-nagare svAmI samavasRtaH, tataH zramaNaM bhagavantaM mahAvIra zuzruSamANaH namasyan vinayena prAJjalipuTaH paryupAsIno gautamaH evaM vakSyamANapakAreNa abAdIt-jIve NaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajittae' he bhadanta ! jIvaH khalu yo bhavyaH yogyaH naiyikeSu upapattum , yo jIvo nairayikatayA utpattuM yogyaH syAt 'se NaM bhaMte ! kiM ihagae neraiyAuyaM pakarei' he bhadanta ! sa khalu nairagikatayA utpattuM yogyo jIvaH kima ihagataH manuSyabhavasthitaH tiyeMgabhavasthito vA san eca anAbhoga nirvattitAyuSka hote haiN| isI tarahase vaimAnika devoMkoMbhI jAnanA cAhiye / ___TIkArtha-abhI2 jo yonisaMgraha kA kathana kiyA hai vaha AyuSyavAle jIvoMkA hI hotA hai- isI kAraNa yahAM sUtrakArane AyuSka AdikA nirUpaNa kiyA hai- 'rAyagihe jAva evaM kyAsI' rAjagRha nagarameM yAvat-mahAvIra svAmI padhAre, gautama svAmIne unakI sevA zuzraSAkI bAdameM vinayase namra hokara ve bhagavAna ke pAsa ucita sthAna para virAjamAna ho gye| donoM hAtha joDakara unhoMne phira prabhuse aisA prazna kiyA-'jIve NaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajittae' he bhadanta ! jo jIva naraka meM utpanna honekA yogya hotA hai'se NaM bhaMte ! kiM ihagae neraiyAuyaM pakarei' aisA vaha jIva kyA nivartitAyuSka hoya che. e ja pramANe nArothI laIne vaimAnika deva paryantanA viSayamAM paNa ema samajavuM. TIkAI- pahelAnA prakaraNamAM ja penIsaMgrahanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. AyuSyavALA jIvamAM ja te hoya che. te kAraNe sUtrakAre A sUtramAM AyuSya AdinuM ni35 yu cha- 'rAyagihe jAva evaM vayAsI zrama mavAna mahAvIra saDa nagaramAM padhAryA, tyAMthI zarU karIne "pariSada dharmopadeza zravaNa karIne pAchI pharI. tyAra bAda gautama svAmIe savinaya mahAvIra prabhunI sevA suzruSA karI. tyAra bAda teo vinayapUrvaka, bhagavAnanI pAse ucita sthAne virAjamAna thayA ane banne hAtha joDIne A pramANe prazna pUchaye " A samasta kathana grahaNa karavuM. have satrakAra gautama svAmIne prana prakaTa kare che- __ 'jIveNaM bhAte ! je bhavie neraiemu ukcajjittae ' he and ! 27 nA24gatimA SHR thavAne yogya DAya cha, ' se NaM mate ! ki ihagae neraiyAuyaM pkre| me01 zubha sapanA raDato hAya tyAre - manu samayamA tiya"ya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.73.6 sU.1 nairayikANAM AyurvadhAdisvarUpanirUpaNam 517 nairayikAyuSkaM prakaroti badhnAti ? athavA-'uvavajamANe neraiyAuyaM pakareha' nArake upapadyamAnaH jAyamAnaH kim nairayikAyuSkaM prakaroti ? banAti athavA 'uvavanne neraiyAuyaM pakarei ?' nArake upapannaH utpanno bhUtvA nairayikAyuSkaM prakarotibadhnAti ? bhagavAnAha-goyamA ! ihagae nerajhyAuyaM pakarei' he gautama ! ihagataH manuSyabhave tiryagbhave vA sthita eva sa nairayikAyuSkaM makaroti, go uvavajamANe neraiyAuyaM pakarei' no upapadyamAnaH nArake jAyamAnaH nairayikAyuSkaM prakaroMti, 'No uvavanne neraiyAuyaM pakareI' no upapanna: nArake utpanno bhUtvA nairayikAyuSkaM prakaroti / 'evaM asurakumAresu vi' isI bhavameM rahatA huA manuSyabhavameM yA tiryaga bhava meM sthita banA huA nairayika AyukA baMdha karatA hai ? athavA 'uvavajjamANe nera iyAuyaM pakarei' nArakameM utpanna hote pramANa hI nArakAyukA baMdha karatA hai ? yA 'uvavanne neraiyAuyaM pakarei' nArakameM utpana hokara phira nairayikAyuSkakA baMdha karatA hai ? isake uttarameM prabhuunase kahate hai ki 'goyamA' he gautama ! 'ihagae neraiyAuyaM pakarei' jo jIva nAraka paryAyase utpanna hotA haiaisA jisa bhavameM vaha vartamAna hai, usI bhavameM rahakara nArakoMmeM utpanna hone yogya AyukAbaMdha karatA hai / aisA nahIM hai ki manuSya yA tiyeca bhavako choDakara vaha nArakameM utpanna hote hI phira nArakakI AyukA baMdha kare yA vahAM utpanna hokara bAdameM nArakakI AyukA baMdha kare ! yahI bAta 'No uvavajjamANe neraiyAuya pakarei, No ucavanne nerajhyAuyaM pakareI' inapadoM dvArA prabhune gautamako sabhA 2sA DAya tyA3 4 shunaa2yun| ma 42 cha ? 2521 / 'ubavajjamANe neraiyAuyapakarei nAmA 41 thatAMnI sAthe 4 naa2yun| 543 cha ? mayA upabanne neraiyAuyaM pakarei / 2i Ana thayA pachI nA2yuno 55 72 cha ? tenA uttara mApatA mahAvIra prabhu cha ?- 'goyamA!', gautama! 'ihamA neraiyAuyaM pakarei 71 nA24 pAyama japanna pAne yogya khAya che, te je bhAvamAM rahelo hoya che eja bhavamAM rahetA rahetA nArakamAM utpanna thavA yogya Ayuno (nArakAyune) baMdha kare che. manuSya athavA tiryaMcane bhava choDIne nArakamAM utpanna thatAM ja te Arakone baMdha bAMdhate nathI, athavA narakagatimAM utpanna thaI gayA pachI 5 te naa2yune| ma 42te nathI. 204 vAta 'No uparajjamANe neraiyAuya pakarei, No uvavanne neraiyAuyaM pakarei' mA saia dvArA mahAvIra prabhunbhe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 bhagavatIsUtre evaM nairayikavadeva asurakumAreSvapi bodhyam, tathA ca- asurakumAratayA utpattuM yogyo jIvaH ihagata eva amurakumArAzuSkaM prakaroti - no asurakumAreSu utpadyamAnaH, no vA tatra utpanno bhUtvA asurakumArAyuSkaM badhnAti - ' evaM jAva mANiesa' evam asurakumAravadeva yAvat - vaimAnikeSu vaimAnikaparyantacaturviMzatidaNDakeSu api bodhyam / gautamaH pRcchati - 'jIve NaM bhaMte ! je bhavie neraiesa uvavajjittae' he bhadanta ! jIvaH khalu yo bhavyo nairayikeSu upapattum, yo jIvo nairayikeSu utpattuM yogyaH syAt ' se NaM bhaMte ! kiM ihagae neraiyAuyaM samajhAyA hai / evaM asurakumAresu vi' nairayika ke isa kathana kI tarahase hI asurakumAroMkA bhI kathana jAnanA cAhiye / isase yaha bodha ho jAtA hai ki asurakumAroMmeM utpattike yogya banA huA jIva jisa bhavameM vaha vartamAna hai usI bhava se hI asurakumAroMmeM utpatti hone ke yogya AyuSkA baMdha karatA hai / 'no asurakumAreSu utpadyamAnaH, no vA tatra utpanno bhUtvA asurakumArA yuSkaM badhnAti' asurakumAroMmeM utpanna hote hI, yA asurakumAroMmeM utpanna honeke bAda vaha asurakumAroMkI AyuSkakAbaMdha nahIM karatA hai / 'eva' jAva mANiesa' asurakI tarahase hI vaimAnika paryanta 24 daNDakoMmeM bhI aisA hI jAnanA cAhiye / ava gautama pUchate haiM 'jIve NaM bhaMte ! je bhavie neraiesa uvavajjittae' he bhadanta jo jIva nairayikoM meM utpanna honekA yogya hai 'se NaM bhaMte ! kiM ihagae neraiyAuyaM gautama svAbhIne samanlavI che. ' evaM jAtra asurakumAresu vi' AyudhanA viSayabhAM nArakAne anulakSIne jevuM kathana karyuM che. evuM ja kathana asurakumAranA AyuSma dhanA viSayamAM paNa samajavuM. eTale ke asurakumArAmAM utpanna thavA ce!gya jIva, je bhavamAM vartamAna (rahelA) hAya, eja bhavamAM rahIne asurakumArAmAM utpanna thavA yogya yunomadha re che, 'nA asurakumAreSu utpadyamAnaH, no vA tatra utpanno bhUtvA asurakumArAyuSkaM baghnAti ' te va asurakumArIbhAM utpanna thatAM masurabhArInA AyunA baMdha karatA nathI, ane te paryAcamAM utpanna thaI gayA pachI paNa asurakumAranA mAyunA gaMdha urato nathI. ' evaM jAva vemANiesa' mA prAnuM sthana 4 vaibhAni paMtanA 24 kuMDAmAM samajavuM. 3ve gautama svAbhI bhahAvIra prabhune che che - joveNaM bhaMte ! je bhavie neraiesa uvavajjittae ' he lahanta ! ne lava nArAmAM utpanna thavAne yogya hAya che, 'se NaM bhaMte! ki ihagae neraiyAuyaM paDisaMvedei, ubavajjamANe neraiyAuya zrI bhagavatI sUtra : pa Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.73.6 .1 nairayikANAM AyurbadhAdisvarUpanirUpaNam 519 paDisaMvedei' he bhadanta ! sa khalu nakotpattiyogyo jIvaH kim ihagataH etadbhavasthita eva nairayikAyuSkaM pratisaMvedayati ? athavA 'uvavajamANe neraiyAuyaM paDisaMveei' kim nArake upapadhamAnaH san nairayikAyuSkaM pratisaMvedayati ? athavA 'uvavanne neraiyAuyaM paDisaMveei' upapanno bhUtvA nairayikAyuSkaM pratisaMvedayati ? bhagavAnAha-'goyamA ! No ihagae neraiyAuyaM paDisaMveeI' he gautama ! no ihagataH etadbhavasthita eva nairayikayogyo jIvaH kathamapi nairayikAyuSkaM pratisaMvedayati, apitu 'uvavajjamANe neraiyAuyaM paDisaMveI' nArake upapadyamAna eva rayikAyuSkaM pratisaMvedayati atha ca 'uvavanne vi neraiyAuya paDisaMveeI' nArake upapanno bhUtvA'pi nairayikAyuSkaM pratisavedayati, evaM jAva vemANiema' evaM jAva vemANiemu' evaM nairayikAyuSka paDisaMvedei uvavajjamANe neraiyAuyaM paDisaMvedei. uvavanne neraiyAuyaM paDisaMvedeI' he bhadanta ! jo jIva narakoMmeM utpanna honekA yogya hotA hai aisA vaha jIva kyA isI bhavameM sthita huA nairayika AyuSka kA vedana karatA hai? yA narakoM meM utpanna hote hue hI vaha nAraka AyuSka kA vedana karatA hai ? yA nArakoM meM utpanna hone ke bAda hI nArakAyuSka kA vedana karatA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! 'No ihagae neraiyAuyaM paDisaMvedeha' vahIM para utpanna hote hI vaha nArakAyuSka kA saMvedana karane lagatA hai tathA 'uvavanne vi neraiyAuya paDisaMveei' utpanna hone ke bAda bhI vaha nairayikAyuSka kA saMvedana karane lagatA hai / 'evaM jAva vemANiestu' paDisaMvedei, uvavanne neraiyAuyaM paDisaMvedei ?' te zu A samAM rahIna nArakAyunuM vedana kare che? athavA zuM e jIva narakemAM utpanna thatAMnI sAthe ja nArakAyunuM vedana kare che? athavA zuM te naramAM utpanna thaI gayA bAdaja nArakAnuM vehana cha? tenA vAsa mApatA mahAvIra prabhu 4 cha- 'goyamA! gautama ! 'No ihagae neraiyAuyaM paDisaMvedei' nAmai G4-1 thA yogya 75 mA layamA rkhte| DAya tyAre n||24||yunu vehana 42tenathI, 52-tu 'uvavajjamANe neraiyAuyaM paDisevaMdeDa / nA2mA 4-yatain nA2yunu sahana 42 // sA cha, tathA 'uvavanne vi neraiyAuyaM paDisaMvede' tyai s4-1 22n mA 5 nAyunu savahana 42vA jAge . ' evaM jAva vemANiesu' mAyunA samaya vibarnu 2 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 bhagavatImUne matisaMvedanavadeva yAvat-asurakumArAdivaimAnikAnteSu api tattadrUpatayA utpattuM yogyo jIvaH no ihabhavasthita eva asurakumArAghAyuSkaM pratisaMvedayati, apitu tatra tatra upapadyamAna eva, atha ca tatra tatra utpanno bhUtvA'pi ca tattadAyuSkaM pratisaMvedayatIti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'jIve NaM bhaMte ! je bhavie neraiemu uvavajjittae ?' he bhadanta ! jIvaH khalu yo bhavyaH nairayikeSu upapattum, yo jIvaH nairayikatayA utpattuM yogyaH syAdityarthaH, 'se gaM bhaMte ! ki ihagae mahAveyaNe ? he bhadanta ! sa khalu nArakayogyo jIvaH kim ihagata: etadbhavasthita eva mahAvedanaH ? nairayikamahAvedanAcAn bhavati ? athavA 'uvavajjamANe mahAvayaNe' nArake upapadyamAno mahAvedanaH ? mahAvedanAvAn bhavati ? athavA -- uvavanne mahAveyaNe ?' upapannaH narake utpanno bhUtvA isI tarahase hI- nairayikAyuSka pratisaMvedana kI tarahase hI- asurakumArase lekara vaimAnika devoM takameM bhI tattatparyAyako lekara utpanna honevAlA jIva isI bhava meM rahakara hI asurakumArAyuSka Adi kA patisaMvadana nahIM karatA hai, kintu vahA~ vahAM utpana hotA huA hI tathA utpana honeke bAda hI tattatparyAyakI AyukA saMvedana karane lagatA hai| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki- 'jIveNaM bhaMte ! je bhavie neraiessu uvavajittae' he bhadanta ! jo jIva nairaikoMmeM utpanna hone kA yogya hotA hai 'se NaM bhaMte ! ki ihagahe mahAvayaNe aisA vaha jIva isa paryAyameM rahatA huA hI kyA nairayika jIvoMkI mahAvedanAvolA bana jAtA hai, athavA-'uvavajjamANe mahAveyaNe' nArakameM hote hI mahAvedanAvAlA bana jAtA hai- yA 'uvavanne mahAveyaNe' naraka meM kathana nAraka jIvanA viSayamAM karavAmAM AvyuM che evuM ja kathana vaimAnike sudhInA devanA viSayamAM paNa samajavuM. eTale ke asurakumAra Adi paryAyamAM utpanna thavA yogya jIva A bhavamAM asurakumArAyunuM vedana karato nathI, paNa asurakumArAdi paryAyamAM utpanna thatAM ja athavA te utpanna thayA bAda ja asurakumArAdi AyunuM saMvedana kare che. gautama svAmI prazna- 'jIveNaM bhaMte ! je bhavie neraiesa uvavajjittae' mahanta ! nA2mA utpanna thavA yogya 7 se NaM bhaMte ! kiM igae mahAveyaNe' zuM A paryAyamAM rahelo hoya tyAre ja nAraka jIvonI mahAdanAvALe banI jAya che, athavA 'uvavajjamANe mahAveyaNe' zunA24mA utpanna yaqi or bhAvanA manI jaya cha, athavA 'uvavanne mahAvayaNe?" zunamA utpanna 14 gayA mAha mahAvedanAvALo thaI jAya che ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.73.6sU.1 neyikANAM AyurvadhAdisvarUpanirUpaNam 521 nArakIyamahAvedanAvAn bhavati ? bhagavAnAha-' goyamA ! iha gae siya mahAveyaNe siya appaveyaNe' he gautama ! nArakayogyo jIvaH ihagataH syAt kadAcita mahAvedano bhavet , syAt kadAcit alpavedano bhavet , evam 'uvavajjamANe siya mahAveyaNe siya appaveyaNe' nArake upapadyamAnaH syAt kadAcit mahA. vedano bhavet, syAt kadAcit alpavedano bhaveta, kintu 'ahe NaM goyamA ! uvavanne bhavaI' atha yadA khalu he gautama ! sa upapanno bhavati tadA tu 'tao pacchA egaMtadukkhaM veyaNaM veei, Ahacca sAyaM' tataH pazcAt ekAntaduHkhAm ekAntaduHkharUpAmeva vedanAm asAtavedanIyakarmAnubhUtim vedayati, Ahatya kadAcit tIrthaGkarANAM garbhAgamanarajanmAdikalyANeSu sAtAM = sukharUpAM utpanna hokara bAdameM mahAvedanAvAlA hotA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki- 'goyamA' he gautama ! 'ihaM gae siya mahAvayaNe siya appaveyaNe' aisA jIva yahAM para rahatA huA bhI kadAcit mahAvedanAvAlA hosakatA hai aura kadAcit alpavedanAvAlA ho sakatA hai / 'uvavajjamANe siya mahAveyaNe siya appaveyaNe' tathA vahAM nArakoMmeM utpanna hotA huA bhI vaha kadAcit mahAvedanAvAlA hosakatA hai aura kadAcit alpavedanAvAlA hosakatA hai| parantuhe gautama ! jaba vaha vahA~ utpanna hojAtA hai taba to 'tao pacchA eMgatadukkhaM veyaNaM vaei' usake bAda vaha ekAntataH duHkhakA hI vedana karatA hai 'Ahacca sAyaM' hA, jaba tIrthaMkara prabhuoMke garbhAgamana janma Adi kalyANake samaya hotA hai, usa samaya sukharUpa vedanA kA bhI vaha vedana karatA hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki jIva jaba nAraka uttara- (goyamA !) 7 gautama ! " ihagae siya mahAveyaNe siya appaveyaNe e jIva A paryAyamAM raheluM hoya tyAre paNa kadAcita mahAvedanAvALo hoI zake che bhane hAyit 2065vhnaavaane| DA za cha, 'uvavajjamANe siya mahAveyaNe, siya appveynne| tayA tyA nAmai S5-na thatAMnI sAthe 24 hAyit bhAvanApAko ane kadAcita alpavedanAvALe hoI zake che. paraMtu he gautama ! tyAM utpanna thaI gayA pachI ta 'tao pacchA egaMtadukkhaM veyaNaM veei' te // marnu / vahana 42 cha, 'Ahacca sAyaM 'Da, nyAre tIrtha 42 prabhuyAnA garAmana, sanma Adi mAMgalika prasaMge hoya che, tyAre te sAtavedanAnuM (sukharUpa vedanAnuM) paNa vedana kare che. A kathananuM tAtparya e che ke jIva jyAre nArakaparyAyamAM utpanna thaI jAya che, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 bhagavatIsUtre vedanAM vedayatIti / gautama : pRcchati-'jIve NaM bhaMte / je bhavie asurakumAresu uvavajjittae pucchA ? he bhadanta ! jIvaH khalu yo bhavyaH asurakumAreSu upapattum, yo jIvaH asurakumAratayA utpattuM yogyaH sa kim ihagataH eva mahAvedana: ? tatra upapadyamAno vA mahAvedano bhavati ? tatra utpanno bhUtvA vA mahAvedano bhavati iti pRcchA gautamasya praznaH, bhagavAnAha-'goyamA ! ihAra siya mahAveyaNe siya appaveyaNe' he gautama ! asurakumArayogyo jIvaH ihagataH syAt-kadAcit mahAvedano bhavati, syAt kadAcit alpavedano bhavati, evam-'uvavajjamANe siya mahAveyaNe siya appaveyaNe' amarakumAreSu upapadyaparyAyameM utpanna hojAtA hai taba vaha vahAM para asAtAvedanIya karmajanya vedanAkA hI vedana karatA hai, isa bIca meM use eka kSaNabhara bhI sAtAkA vedana nahIM hotA para jaba tortha karake janmAdi kalyANaka hote haiM usa samaya antamuhUrta unake prabhAva se use sAtA kA anubhava hotaahai| aba gautama prabhuse pUchate haiM ki- 'jIve NaM bhaMte ! je bhavie asurakumAresu uvarvAjattae pucchA' he bhadanta ! jo jIva asurakumAroMmeM utpanna hone ke yogya hotA hai- vaha kyA isI bhavameM rahA huA hI mahAvedanAvAlA banatA hai- yA vahAM utpanna honeke bAda hI mahAvedanA kA bhoktA banatA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'ihagae siya mahAveyaNe, siya appaveyaNe' he gautama! aisA jIva jo asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya hotA hai vaha yahAM rahA huA bhI mahAvedanAvAlA bana sakatA hai aura alpavedanAvAlA bhI tyAra bAda te te tyAM asAtavedanIya karmajanya vedanAnuM ja vedana kare che, vacce eka kSaNa paNa sukharUpa sAtavedanAne te anubhava karatuM nathI. paNa tIrthakaranA janmadi mAMgalika prasaMge tene sukharUpa sAtavedanAne anubhava karavA maLe che. gautama 2vAbhImA - 'jIveNaM bhaMte ! je bhavie amurakumAresu uvajittae pucchA mahanta ! re 71 asumArAmA 4-1 thavAne yoga DAya cha, te zu A bhavamAM raheto hoya tyAre ja mahAdanAvALA bane che, ke tyAM asurakumArarUpe utpanna thatAM ja mahAdAvALA bane che, ke asurakumArarUpe utpanna thaI gayA pachI mahAdanAvALo bane che? uttara - 'ihagae siya mahAvayaNe, siya apaveyaNe.' he gautama! mevA chava ahIM (A bhavamAM) rahetAM rahetAM mahAdanAvALa paNa banI zake che. tathA apavedanAvALo paNa banI zake che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.73.6.1 nairayikANAM AyurvadhAdisvarUpanirUpaNam 523 mAno jIvaH syAt kadAcit mahAvedano bhavati, syAt kadAcit alpavedano bhavati, 'kintu 'ahe NaM ubavanne bhavai tao pacchA egaMtasAyaM vegaNaM veei. Ahacca asAyaM' he gautama ! atha khalu yadA tu sa upapanno bhavati asurakumAratayA utpanno jAtastadA tataH pazcAt ekAntasAtAm bhavapratyayAt atyantasukharUpAM vedanAM vedayati, Ahatya kadAcit prahArAyupanipAtAt asAtAM duHkharUpAM vedanAM vedayati / 'evaM jAva thaNiyakumAresu' evam asurakumArakhadeva yAvat-nAgakumAra, suvarNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra. dikkumAra, vAyukumAra-stanitakumAreSu api bodhyam / gautamaH pRcchati-jIve NaM bhaMte ! je bhavie puDhavikkAiesu uvavajjittae pucchA ?' he bhadanta ! jIvaH bana sakatA hai tatho 'uvavajjamANe siya mahAveyaNe siya appaveyaNe' vahA~ para utpanna hote hI vaha kadAcit mahAvedanA vAlA aura kadAcit alpavedanA vAlA bana sakatA hai, kintu 'aheNaM uvavanne bhavai, tao pacchA egaMtasAyaM veyaNaM veei, Ahacca sAyaM' jaba vaha vahAM para asarakumArakI paryAya se utpanna ho cukA hai taba usake bAda vaha ekAntarUpase bhavapratyayika atyanta sAtArUpa vedanAkA hI anubhava karatA hai| hAM kadAcit prahArAdi upanipAtase vaha asAtArUpa duHkhavedanA ko bhI bhogatA hai / 'evaM jAva thaNiyakumAresu' asurakumAroMkI taraha se hI yAvat nAgakumAra, suvarNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra, pavanakumAra, stanitakumAra, ina saba bhavanapatiyoM meM bhI jAnanA cAhiye / aba gautamaprabhu se pUchate haiM ki 'jIve NaM bhaMte / je bhavie 'uvavajjamANe siya mahAveyaNe. siya appaveyaNe, tyA panna yatai dhyA24 temA maDAvanAbATa mana cha bhane 4yAre mAvenAvANa mane cha, paraMtu ' ahe uvavanne bhavai, to pacchA egaMtasAyaM veyaNaM veei, Ahacca sAyaM / tyAM asurakumAranI paryAye usana thaI gayA pachI te teo ekAntataH bhavapratyayika atyanta sAtArUpa vedanAnuM ja vedana kare che, paraMtu kyAreka prahAra Adi upanipAtathI te masAta35 humanA paNa mAgave che. 'evaM jAva thaNiyakumAresu' nAmumAra, suvarNakumAra, vighukumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra, pavanakumAra, ane svanitakumAra, e bhavanapati denA viSayamAM paNa asukumAranA jevuM ja kathana sabhara. gautama svAmI mahAvIra prabhune me prazna pUche che 3- jIveNaM bhaMte ! je bhavie puDhavikkAiemu uvavajjittae pucchA' he mahanta ! 2 01 vIyimA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 bhagavatImatre khalu yo bhavyo yogyaH pRthivIkAyikeSu upapattum, yo jIvaH pRthivIkAyikatayA utpattuM yogyaH syAt sa kim ihagata eva mahAvedano bhavati ? kiMvA pRthivIkAyikatayA utpadyamAno mahAvedano bhavati, athavA ki pRthivIkAyikatayA utpanno bhUtvA mahAvedano bhavati ? iti prcchaa| bhagavAnAha-'goyamA ! ihagae siya mahAveyaNe siya appaveyaNe' he gautama ! pRthivIkAyike gamanapuDhavikAiesu uvavajittae pucchA' he bhadanta ! jo jIva pRthivIkAyikoMmeM utpanna hone ke yogya hotA hai vaha jIva kyA isa bhavameM rahA huA hI mahAvedanAko bhogatA hai ? yA pRthivIkAyikarUpase utpanna hotA huA mahAvedanAko bhogatA hai ? athavA pRthivIkAyikarUpase utpanna hokara bAdameM mahAvedanAko bhogatA hai ? tAtparya kahanekA yahI hai ki jisa jIvako pRthivIkAyikoMmeM utpanna honA hai vaha jIva kyA jisa bhavameM vaha abhI vartamAna hai usI bhavameM rahA huA pRthivIkAyika jIva sabaMdhI mahAvedanAko bhogane lagatA hai yA vahAM para jAte hI vaha vahAM kI mahAvedanAko bhogane lagatA hai yA utpanna honeke bAda vaha vahAMkI mahAvedanAko bhoganA prAraMbha karatA hai| yahAM 'utpadyamAna' jo zabda AyA hai usakA matalaba yahI hai ki abhI vaha vahI para utpanna ho rahA hai utpanna ho nahIM pAyA hai| isake samAdhAna nimitta prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! aisA vaha jIva jo ki pRthivIkAyikoMmeM utpanna honeke liye unmukha hai arthAt pRthivIkAyika jIvarUpase utpanna hone yogya AyukA jisane utpanna thavAne yogya hoya che, te jIva zuM A bhavamAM rahetAM rahetAM ja mahAvedanA bhagave che? athavA e jIva pRthvIkAyika rUpe utpanna thatAM ja mahA vedanA bhagave che? athavA pRthvIkAyikAmAM utpanna thaI gayA bAda mahAvedanA bhagave che? A kathananuM tAtparya nIce pramANe che- je jIvane pRthvIkAyikomAM utpanna thavAnuM hoya che, te chava zuM pitAnA cAn bhavamAM rahIne paNa pRthvIkAyika bhava saMba dhI mahAvedanAnuM vedanA karavA mAMDe che ? ke tyAM jatAM ja te tyAMnI mahAvedanAne bhegavavA mAMDe che ke tyAM Gpanna 27 gayA pachI te tyAMnI bhAvanAne sogavA mAM3 . mahI'utpadhamAna' (utpanna thato) zabda che. teno bhAvArtha e che ke te tyAM utpanna thaI rahyo che. utpana thA yA nathI. gautama svaabhiit| na ma mApatA mahAvIra prabhuI cha / 'goyamA!' he gautama ! evo te jIva ke jeNe pRthvIkAcikemAM utpanna thavA yogya karmano baMdha zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 73.6. 1 nairayikANAM AyurvedhAdisvarUpanirUpaNam 525 yogyo jIvaH ihagataH syAt kadAcit mahAvedano bhavet syAt kadAcit alpavedano bhaveda, 'evaM uvavajjamANe vi' evaM tathaiva pRthivIkAyikatayA tatra upapadyamAno'pi syAt kadAcita mahAvedano bhavet kadAcit alpavedano bhavet, kintu 'ahe NaM vavanne bhavai tao pacchA vemAyAe veyaNaM vees' atha khalu yadA tu pRthivIkAyikatayA utpanno bhavati tadA tataH pazcAt vimAtrayA vividhayA mAtrA vividhaprakAreNa vedanAM vedayatItyarthaH ' evaM jAva- maNussesu' baMdha kara liyA hai aura abhI vaha vartamAna gRhIta paryAya meM vidyamAna hai 'ihagae siya mahAveyaNe, siya appavedhaNe' usa vartamAna gRhIta paryAya meM rahate hue bhI kadAcit mahAvedanAkA bhoktA bana sakatA hai aura kadAcita alpavedanAkA bhoktA bana sakatA hai / evaM uvavajjamAne vi' isI taraha se upapadyamAna bhI ho sakatA hai / arthAt pUrvagRhIta paryAya to jisakI chUTa gaI hai aura pRthivIkAyikoMmeM utpanna hone ke liye usa paryAyameM pahu~ca cukA hai parantu usaparyAya ke yogya abhItaka paryApsiyAM jisakI pUrNa nahIM huI haiM aisA upapadyamAna pRthivIkAyika jIva bhI kadAcit mahAvedanAvAlA ho sakatA hai aura kadAcit alpavedanAvAlA bhI ho sakatA hai / kintu 'ahe NaM unnanne bhavaI, tao pacchA bemAyAe veyaNaM veNDa' jo jIva pRthivIkAyikarUpa se utpanna ho cukA hai vaha vividhamAtrAvividha prakAra se vedanA kA vedana karatA hai / ' evaM jAva maNusmesu ' karI lIdhA che, ane hajI te vartamAna gRhIta pA~camAM vidyamAna che, mahAve siya apaveyaNe ' A vartamAna gRhIta paryAyAM rahevA chatAM pAzu uyAreka te bhaDAvehanAno anubhava ure che ne dhyAre matyavenAno anubhava re . ' evaM uvavajjamANe vi' pRthvI ayi paryAyabhAM upapadyabhana utpanna thatA jIvanA viSayamAM paNa evuM bane che. eTale ke jenI pUrva gRhIta paryAya te chUTI gai che ane pRthvIkAyakAmAM utpanna thavAne mATe e paryAyamAM paheoMcI gayA che, paNa te paryAyane yogya paryAptiyA jeNe hajI sudhI pUrNa rIte prApta karI nathI evA padyamAna pRthvIkAyika jIva paNa kyAreka mahAveDhanAvALA hAI zake che ane kayAreka alpavedanAvALA paNa hAi zake che. parantu ' ahe NaM unne bhavai, tabha pacchA bemAyAe vaiyaNaM vaei ' ? pRthvIkAyikAmAM pRthvIkAyikarUpe utpanna thai cukayA hoya che, te vividha prakAre vedanAnuM savedhna 42 che. ' evaM jAva maNussesu, ' pRthvI thi|maaN utpanna thavAne yogya lavanuM ihagae siya zrI bhagavatI sUtra : pa Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 - bhagavatImUtre evaM pRthivIkAyikagamanayogyajIvavadeva yAvat- akAyika-tejaskAyikavAyukAyika-vanaspatikAyika-vikalendriya-tiryagyonika paJcendriya-manuSyeSu api avaseyam, tathA ca-apkAyikAdikatayA utpattuM yogyo jIvaH igataH kadAcit mahAvedano bhavati, kadAcit alpavedano bhavati, evam apkAyikAdikatayA tatra tatra yathAyogyam utpadyamAno'pi kadocit mahAvedanaH, kadAcicca alpavedano bhavati, kintu tattatparyAyatayA utpannAnantaraM tu vimAtrayA vividha prakAreNa vedanAM vedayati / 'vANamaMtara-joisiya-vemANiemu jahA asurakumAresu' vAnavyantara-jyotiSika-vaimAnikeSu ca utpattuM yogyo jIvaH yathA asurakumAreSu pRthivIkAyika gamana yogya jIva kI taraha hI yAvat - apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, vikalendriya, tiryagyonika paMcendriya aura manuSyoMmeM bhI jAnanA cAhiye / tathA ca-apkAyarUpase utpanna hone yogya jIva apanI gRhIta vartamAna paryAya meM rahA huA kadAcit mahAvedanAvAlA ho sakatA hai aura kadAcit alpavedanAvAlA ho sakatA hai- isI tarahase tejaskAyika AdikoM meM utpanna hone yogya jIva ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / tathA isI prakAra se apkAyika AdimeM upapadyamAna jIvake viSayameM bhI samajhanA cAhiye parantu jo jIva apanI gRhIta paryAyako choDakara apkAyika Adi rUpa se utpanna ho cukA hai vaha niyama se vividha prakAra se vedanA kA anubhava karatA hai| 'vANamaMtara-joisiya-vemANiesu jahA asurakumAre su' jisa prakArase asurakumAroMmeM utpanna hone yogya jIvake viSayameM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana apakAyika, tejarakAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, vikasendriya, paMcendriya tiryaMce ane manuSyanA viSayamAM paNa samajavuM. jema ke- apakAyarUpe utpanna thavAne yogya jIva pitAnI gRhIta vartamAna paryAyamAM rahIne paNa kayAreka mahAdanAvALe hoI zake che ane kayAreka alpavedanAvALe hoI zake che. e ja pramANe tejaskAya AdikAmAM utpanna thavA yogya jInA viSayamAM paNa samajavuM. tathA aprakAyika AdimAM upapadyamAna jIvanA viSayamAM paNa eja pramANe kathana samajavuM. paraMtu je jIva potAnI gRhIta paryAyane cheDIne aprakAyika Adipe utpanna thaI jAya che, te te niyamathI ja vividha prakAre vedanAne anubhava karatA rahe che. 'vANamaMtara, joisiya, vemANiemu jahA asurakumAresu' masurabhArAma panna thavA gya jIvanA viSayamAM, upapadyamAna jIvanA viSayamAM ane utpanna thaI cukelA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.73.6.1 nairayikANAM AyurbadhAdisvarUpanirUpaNam 527 pratipAditastathA vijnyeyH| gautamaH pRcchati-jIvANaM bhaMte ! kiM AbhoganivyattiyAuyA aNAbhoganivvattiyAuyA ?' he bhadanta ! jIvAH khalu kim AbhoganivartitAyuSkAH Abhogena jJAnena icchayA vA nirvatitaM baddhamAyuyaiste tathA, jJAnecchApUrvakamAyuSkabandhakA bhavanti ? kiM vA anAbhoganirvatitAyuSkAH anAbhogena ajJAnena anicchayA vA AyuSkabandhakA bhavanti ? bhagavAnAha-goyamA ! No AbhoganivattiyAuyA, aNAbhoganivvattiyAuyA' he gautama / jIvA no AbhoganirvatitAyuSkAH bhavanti, apitu anAbhoganirvartitAyuSkAH bhavanti, 'evaM neraiyA ki, evaM jAva-vemANiyA' evaM bahutvaviziSTa jIvasamuccayavadeva aura utpanna hue jIvake viSayameM kathana kiyA jA cukA hai. usI prakArase vAnavyantara, jyotiSI, aura vaimAnika devoMmeM utpanna hone yogya jIvake viSayameM, upapadyamAna jIva ke viSayameM aura utpanna hue jIvake viSayameM jAnanA caahiye| - aba gautama svAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'jIvANaM bhaMte ! ki AbhoganivattiyAuyA, aNAbhoganivvattiyAuyA' he bhadanta ! jIvako kyA jJAna se athavA icchAse Ayu ke baMdhaka hote haiM ? yA ajJAna athavA anicchAse Ayuke baMdhaka hote hai ? isa ke uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'No AbhoganivvattiyAuyA' aNAbhoganivattiyAuyA, jIva Abhoganirvattita AyuSka nahIM hote haiM, kintu anAbhoganirvatita AyuSka hote haiN| 'evaM neraiyA vi, evaM jAva chavanA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana vAnabhyantara, jatiSka ane vaimAnikamAM utpanna thavA egya jIvana viSayamAM, tathA upapamAna jIvanA viSayamAM tathA utpanna thaI gayelA jIvanA viSayamAM paNa samajavuM. ve gautama svAmI mahAvAra prabhune mev| 5 pUche cha- 'jIvANaM bhaMte! kiM AbhoganivattiyAuyA, aNAbhoganibattiyAuyA' 3 mahanta ! pane zuzAnathA athavA IcchAthI AyunA baMdhaka thAya che, ke ajJAna athavA anicchAthI AyunA baMdhaka. thAya che. utta2- 'goyamA !' 3 gautama ! 'No AbhoganivvattiyA, aNAbhoganimnattiyAuyA' 71 mAlAmanivatita mAyupAya to nathI- meTave tase jJAna athavA IcchApUrvaka AyunA baMdhaka thatA nathI, paraMtu anAganivartita AyuSya hoya che eTale ke ajJAna athavA aniSThApUrvaka ja AyunA baMdhaka thAya che. 'evaM neraDyA vi, evaM jAva vemANiyA' IRR manAlAgAnita AyuSyanA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 bhagavatIya narayikA api nobhAbhoganivartitAyuSkA bhavanti, apitu anAbhoganirvatitA. yuSkA bhavanti, jIvo yAdRggatiyogyaM karma karoti tasya tAdRggatiyogya evaM Ayurvandho bhavatI ti bhaavH| evaM nairayikavadeva yAvad-vaimAnikAH, vaimAnikaparyantAzcaturviMzatidaNDakajIvA api no AbhoganivartitAyuSkA bhavanti, apitu anAbhoga nirvatitAyuSkA eva bhavantIti bhAvaH ||muu0 1 // krkshvedniiyaadikmvktvytaa| jIvAdhikArAt tatsambandhikarkazavedanIyakarmabandhavaktavyatAmAha-'atyi NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-asthi NaM bhaMte! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kati ? goyamA! haMtA asthi / kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kati ? goyamA ! pANAivAeNaM, jAvamicchAdasaNasalleNaM, evaM khalu goyamA ! jIvANaM kakasaveyaNijjA kammA kati / asthi NaM bhaMte ! neraiyANaM kakasaveyaNijA kammA kajaMti ? evaM ceva, evaM jAva-vemANiyANaM / asthi NaM bhaMte ! jIvANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajati ? haMtA, atthi ! kahaM NaM bhaMte ! jIvA akakkasaveyaNijjA kammA kati ? vemANiyA' jaisA yaha kathana sAmAnya jIvake viSayameM kahA gayA hai. usI prakAra se Abhoga anAbhoga nirvartita AyuSkakA kathana nAraka jIvoMmeM yAvat-vaimAnika devoM taka ke cauvIsoM daNDakoM meM bhI jAnanA cAhiyeye saba hI Abhoga nirvArtitAyuSka nahIM hote haiM kintu anAbhoganirvatitAyuSka hote haiN| kyoM ki jIva jaisI gatike prAyogya karma karatA hai usa jIvako usI prakArakI gati ke yogya hI AyukA baMdha hotA hai ||suu01|| viSayamAM jevuM kathana sAmAnya jIvanA viSayamAM karyuM che, eja prakAranuM kathana nArakethI laIne vaimAnike paryantane 24 daMDakamAM samajavuM. teo badhAM Abheganirvattita AyuSka hotA nathI, paNa anAganirvartitA yuSkaja hoya che, kAraNa ke java je gatimAM javA yogya karma kare che. e ja prakAranI gatimAM javA yogya karma baMdha kare che, AyubaMdhamAM tenI icchA anicchA pramANe banatuM nathI. ' sU. 1 ! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 prameyacandrikATIkA za. 7 u. 6 sU. 2 karkazavedanIyasvarUpanirUpaNam goyamA ! pANAivAyaveramaNeNaM, jAva-pariggahaveramaNeNaM, kohavivegeNaM, jAva- micchAdaMsaNa sallavivegeNaM, evaM khalu goyamA ! jIvANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajaMti / asthi NaM bhaMte ! neraiyANaM akakkasaveya NijjA kammA kajjaMti / goyamA ! No iNaTTe samaTThe, evaM jAva-vemANiyA, NavaraM maNussANaM jahA jIvANaM / atthi NaM bhaMte ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajjaMti ? goyamA ! haMtA, atthi, kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM sAyAveya NijjA kammA kajjaMti ? goyamA ! pANANukaMpayAe, bhUyANukaMpayAe, jIvANu kaMpayAe, sattANukaMpayAe, bahUNaM pANANaM jAva sattANaM adukkhayAe, asoyaNayAe, ajUraNayAe, atippaNayAe, apihRNayAe, apariyAvaNayAe, evaM khalu goyamA ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajjaMti / evaM neraiyANaMvi, evaM jAva vemANiyANaM / asthi NaM bhaMte! jIvANaM asAyAveyaNijjA kammA kajjati ? haMtA, atthi / kahaM NaM bhaMte! jIvANaM asAyAveyaNijjA kammA kajjati / goyamA ! paradukkhaNayAe, parasoyaNayAe, parajUraNayAe, paratippaNayAe, parapiNayAe, parapariyAvaNayAe, bahUNaM pANANaM, jAva sattANaM dukkhaNayAe, soyaNayAe, jAva pariyAvaNayAe, evaM khalu goyamA ! jIvANaM asAyA veyaNijjA kammA kajjaMti, evaM neraiyANa vi, evaM jAva vemANiyANaM // sU0 2 // " zrI bhagavatI sUtra : pa Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre chAyA - asti khalu bhadanta ! jIvAnAM karkazavedanIyAni karmANi kriyante ? gautama ! hanta, asti / kathaM khalu bhadanta ! jIvAnAM karkazavedanIyAni karmANi kriyante ? gautama ! prANAtipAtena, yAvat - mithyAdarzanazalyena, evaM khalu gautama ! jIvAnAM karkazavedanIyAni karmANi kriyante / asti khalu bhadanta ! karkaza vedanIyAdi karmavaktavyatA 'asthi NaM bhaMte! jIvANaM ' ityAdi / sUtrArtha - (asthi aaN bhaMte ! jIvANaM kakkasaveya NijjA kammA kati) he bhadaMta ! kyA aisA hai ki jIvoMke karkazavedanIya- duHkhapUrvaka bhoganeke yogya - karmabaMdhate haiM ? (goyamA) he gautama ! ( haMtA asthi) aisA hI hai. ( kahaM NaM bhaMte! jIvANaM kakkasaveyaNijjAkammA kajjati) he bhadanta ! jIvoM ke karkaza vedanIyakarma kaise baMdhate haiM ? ( goyamA ) he gautama ! (pANAivAeNaM jAva micchAdaMsaNasalleNaM- evaM khalu goyamA ! jIvANaM kakkasaveNijjA kammA kajjati) prANAtipAtase yAvat mithyAdarzanazalyase he gautama ! jIvoMke karkaza vedanIya karma baMdhate haiM / asthi NaM bhaMte ! neraiyANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjati) he bhadanta ! kyA aisA hai ki nAraka jIvoMke karkazavedanIya karma baMdhate haiM ? ( evaM caiva evaM jAva vaimANiyANaM) hA gautama ! aisA hI hai. isI tarahakA yAvat vaimAnika mukeza vedanIya ka vakatavyatA-- asthi bhaMte ! jIvANaM chatyAhi 530 6 sUtrArtha - (asthi NaM bhaMte ! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjeti 1 ) bhadanta ! zuM javA kazu vedanIya duHkhapUrNAMka bhogavavA yeAgya mAMdha jarA ? karmAM (goyamA ! haMtA, asthi) DA, gautama ! menuM mane che aru (kahaM NaM bhaMte! jIvANaM kakkasave yaNijjA kammA kajjaMti ?) he mahanta ! vo devI rIteza vahanIya bha jAMghe che ? (goyamA !) De gautama! (pANAivAeNaM jAtra micchAdaMsaNa salleNaMevaM khalu goyamA ! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjaMti) prANAtipAtathI laIne mithyAdarzanazalya pantanA pApasthAnenuM sevana karIne jIvA ka za vedanIya jAMghe che. asthi bhaMte ! neraiyANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjaMti ?) he lahanta ? zu nA24 vaya 14 vehanIya madhe bharo ? ( evaM caiva evaM jAva mANiyANaM) DA, gautama ! naar| Iza vahanIya usa madhe che. A prabhAnu athana zrI bhagavatI sUtra : pa Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.6 mU.2 karka zavedanoyasvarUpanirUpaNam 531 nairakiANAM karkazavedanIyAni karmANi kriyante ? evameva evaM yAvat-vaimAnikAnAm , asti khalu bhadanta ! jIvAnAm akarkazavedanIyAni karmANi kriyante? hanta, asti, kathaM khalu bhadanta ! jIrAnAm akarkazavedanIyAni karmANi kriyante ? gautama ! prANAtipAtaviramaNena, yAvat-parigrahaviramaNena, krodhavivekena' yAvat-mithyAdarzanazalyavivekena, evaM khalu gautama ! jInAnAm akarkazavedanIyAni karmANi kriyante / asti khalu bhadanta ! nairayikANAm akarkazavedanIyAni karmANi kriyante ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, evaM yAvatjIvoM taka meM jAnanA cAhiye / ( atthi NaM bhaMte ! jIvANaM aksaveyaNijjA kammAkajati) he bhadanta ! kyA aisA hai ki jIvoM ke akarkaza-vedanIya-sukhapUrvaka bhogane yogya-karma baMdhate haiM ? (haMtA hasthi) hA gautama ! aisA hI hai / (kahaM Ne bhaMte ! jIvA akakkasaveyaNijjA kammA kaja ti) he bhadta ! jIvoMke akarkaza vedanIya karma kaise baMdhate haiM ? (goyamA ) he gautama ! (pANAivAyaveramaNeNaM jAva pariggahaveramaNeNaM, kohavivegeNaM jAva micchAda saNasallavivegeNaM-eca khalu goyamA! jIvANaM akakasaveyaNijjA kammA kajati) prANAtipAtaviramaNase yAvat parigrahaviramaNa se krodhake tyAga karane se yAvat mithyAdarzana zalya ke tyAga karanese-isa prakAra se he gautama ! jIvoM ke akarkaza vedanIya karma baMdhate haiM / (atthi NaM bhaMte ! neraiyANaM akakamaveyaNijjA kammA kajjati) he bhadanta ! kyA aisA hai ki nArakoMke akarkazavedavaimAni vo 5-tanA / viSa sabha . ( atthiNaM bhate! jIvANaM akakasaveyaNijjA kammA kajjaMti ?) mahanta ! shu0| 6 / 2 / 544 // vahanIya 4bha subhapU lAgalAya mAya 42 ? (hatA, asthi) hA, gautama ! mej thAya che mara (kahaM bhate! jIvA akkasaveyaNijjA kammA kajati ?) maha-ta! 621 24 vahanIya bha3vI zate pAya cha? (goyamA !) 3 gautama ! ( pANAivAyaveramaNeNaM jAva pariggahaveramaNeNaM, kohavivegeNa jAva micchAdasaNasallavivegeNaM-evaM khalu goyamA! jIvANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajati) prAtipAtathI ne parizraya parya-tanA pAnI tyA prazana tathA krodhathI laine miyAdarzanazalya paryantanA pApakarmone tyAga karIne, he gautama! jIve 62 Asu hanIya 4 mA che. ( asthiNaM bhaMte ! neraiyANaM akakkasaveNijjA kammA kati) 3 lahanta ! zuM nA 62 AN nAya ghAya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 bhagavatI sUtre vaimAnikAnAm, navaram manuSyANAm yathA jIvAnAm / asti khalu bhadanta ! jIvAnAM sAtAvedanIyAni karmANi kriyante ? hanta, asti / kathaM khalu bhadanta ! jIvAnAM sAtAvedanIyAni karmANi kriyante ? gautama ! prANAnukampayA, bhUtAnukampayA, jIvAnukampayA sattvAnukampayA, bahUnAM prANAnAm yAvatsavAnAm, aduHkhanatayA, azocanatayA, ajUraNatayA, atepanatayA, apihRnatayA, aparitApanatayA, evaM khalu gautama ! jIvAnAM sAtAvedanIyAni karmANi nIya karmoMkA baMdha hotA hai ? (goyamA) he gautama ! (No iNTThe samaTThe ) yaha artha samartha nahIM hai / ( evaM jAva vemANiyA navaraM maNussANaM jahA jIvANaM) isI tarahase yAvat vaimAnikoMmeM jAnanA cAhiye / parantu manuSyoMmeM jaisA jIvomeM kahA gayA hai vaisA jAnanA cAhiye | (asthi NaM bhaMte ! jIvA NaM sAgAveyaNijjA kammA kajjati) he bhadanta ! kyA aisA hai ki jIvoMke sAtAvedanIya karma baMdhate haiM? (haMtA asthi) hAM, gautama ! jIvoM ke sAtAvedanIyakarma baMdhate haiM ? (haMtA asthi) hAM, gautama ! jIvoMke sAtAvedanIya karmabaMdhate haiM / ( kaha NaM bhaMte ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajjati) he bhadanta ! jIvoMke sAtAvedanIya karma kaise baMdhate haiM ? ( goyamA) he gautama ! (pANANukaMpayAe, bhUyANukaMpayAe, sattANukaMpayAe, bahUNaM pANANaM jAva sattANaM adukkhaNayAe, asoyaNayAe, ajUraNayAe, atiSpaNayAe, apiTTaNayAe, apariyAvaNayAe, evaM khalu goyamA ! jIvANaM sAyAche ? (goyamA) he gautama! ( No iNaTTe samaTThe) me vAta marAmara nathI-bhetuM sauMbhavI zastu nathI. ( evaM jAtra vemANiyA, NavaraM maNussANaM jahA jIvANa ) nArakAnA jevuM ja kathana vainAnikA pantanA jIvAnAviSayamAM samajavuM paNa manuSyeAnA viSayamAM samukhyaya lavAnA bhe 4 thana samanvu. (atthiNaM bhaMte ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajjaMti ?) he mahanta ! zaMkavAdvadvArA sAtAvedanIya armana aMdha thAya che aza? (hatA asthi) DA, gautama ! lava dvArA sAtAvedanIya bhanI aMdha thAya che. (kaNaM bhaMte | jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajjati ?) De lahanta ! lavA devI rIte sAtAvedanIya krama madhe che? ( goyamA !) he gautama! ( pANANuka payAe, bhRyANukaMpayAe, jAvANuka payAe, sattANuka payAe, bahUNa pANANa jAva sattANa adukkhaNayAe, asoyaNayAe, ajUraNayAMe, atiSpaNayAe, apiTTaNayAra, apariyAMvaNayAe, evaM khalu goyamA ! jIvANaM sAyAveyaNijja kammA kajja ti) zrI bhagavatI sUtra : pa Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pameyacandrikATIkA za.7 u.6 sU.2 karka zavedanIyasvarUpanirUpaNam 533 kriyante, evaM nairayikANAm api, evaM yAvat-vaimAnikAnAm / asti khalu madanta ! jIvAnAm asAtAvedanIyAni karmANi kriyante ! hanta, asti / kathaM khalu bhadanta ! jIvAnAm * asAtAvedanIyAni karmANi kriyante ? gautama ! paraduHkhanatayA, parazocanatayA, parajUraNatayAM, paratepanatayA, parapiTTanatayA, paraparitApanatayA bahUnAM prANAnAm, yAvat-savAnAm duHkhanatayA, zocanatayA, yAvat-paritApanatayA, evaM khalu gautama ! jIvAnAm asAtAvedanIyAni karmANi kriyante, evaM nairayikANAmApa, evaM yAvat-vaimAnikAnAm ||suu0 2 // ___TIkA-'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM kakkama veNijjA kammA kajjaMti?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! asti saMbhavati khalu jIvAnAM karkazavedanIyAni veyaNijjA kammA kajjati) prANoMke Upara anukaMpA karanese, bhUtoMke anukaMpA karane se, jIvoMke Upara anukaMpA karanese, satvoMke Upara anukaMpA karanese, aneka prANoMko yAvat satvoMko duHkha nahIM denese unheM zoka utpanna nahIM karanese, kheda utpanna nahIM karanese, vedanA paidA nahIM karanese, unheM nahIM mAranese tathA unheM paritApayukta nahIM karanese isa prakArase he gautama ! jIvoMkA sAtAvedanIya karmoMkA baMdha hotA hai / (evaM jAva vemANiyANaM) isI tarahase nArakoMke bhI jAnanA cAhiye yAvat vaimAnikoMke bhI jAnanA caahiye| ____TIkArtha-jIvakA adhikAra cala rahA hai isIse yahAMpara sUtrakArane tatsaMbaMdhI karkazavedanIyAdikoMkI vaktavyatAkA kathana kiyA hai isameM gautamasvAmIne prabhuse aisA pUchA hai ki he bhadanta ! kyA yaha bAta prANa pratye anukaMpA rAkhavAthI, bhUte pratye anukaMpA rAkhavAthI, cha pratye anukaMpA karavAthI, sara pratye anukaMpA karavAthI, prANene, bhUtane, jIne ane sane duHkha nahIM devAthI, temanAmAM zeka utpanna nahIM karavAthI, kheda pedA nahIM karavAthI, vedanA pedA nahIM karavAthI, temane mArapITa nahIM karavAthI, ane temanAmAM paritApa utpanna nahIM 42pAthI, 762 sAtAvahanIya 4ii dhAya che. (evaM neraiyANaM vi, evaM jAva vemANiyANaM) me4 ||24thn nA2nA viSayamA tathA vaimAnita pa-tanA denA viSayamAM paNa samajavuM TIkAtha- chatrano adhikAra cAlI rahyo che. tethI sUtrakAra A sUtradhArA temanA kezavedanIya karma, karkazavedanIya kama AdinI vakatavyatAnuM kathana kare che - A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUche zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 bhagavatIsUtre 1 karkazaH raudraduHkhairvedituM yogyAni tAni karkazavedanIyAni asAtAvedanIyAni karmANi kriyante=bhavanti kim ? bhagavAnAha - 'goyamA ! haMtA, asthi' he gautama ! hanta, satyam jIvAnAM karkazavedanIyAni karmANi bhavanti skandakAcAryaziSyANAmiveti / gautamastatra kAraNaM pRcchati - 'kahaMNaM bhaMte ! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjati' he bhadanta ! kathaM khalu kena prakAreNa jIvAnAM karkazavedanIyAni karmANi kriyante bhavanti ? bhagavAnAha - goyamA ! pANAivA evaM jAva - micchAdaMsaNasaraleNaM' he gautama! prANAtipAtena yAvat- mithyAdarzanazalyena jIvAnAM vedanIyAni karmANi bhavanti, tadAha - ' evaM khalu goyamA ! jIvANaM saMbhavita hai ki jIvA NaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjati' jIvoMke karkazavedanIya karmoM kA baMdha hotA hai ? raudra bhayaMkara hiMsA pariNAmoM dvArA baDI muzkilake sAtha jo karmavedana karane ke yogya hote haiM ve karma karkazavedanIya karma haiM aise ye karma asAtAvedanIyarUpa hote haiM / isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! 'haMtA asthi' hAM skandhAcArya ziSyakI taraha jIvoMke karkazavedanIya karmoMkA baMdha hotA hai / aba gautama ! isa viSaya meM kAraNa jAnane kI icchA se prabhuse pUchate haiM ki 'kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjaMti' he bhadanta ! jIvoMke karkazavedanIyarUpa karmoMkA baMdha kisa prakAra se kina kAraNoMse hotA hai ? isakA uttara dete hue prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'pANAivAeNaM jAva micchAdaMsaNasalleNaM' prANAtipAta jIvavirAdhanA se yAvat mithyAdarzanache- De lahanta ! zu . pAta saMbhavita ho hai' jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjati ' ve 44 zavehanIya bhenA gaMdha re ? raudra (laya 42) hiMsA pariNAmI dvArA bhAre muzkelIthI je karmonuM vedana karI zakAtu hAya che, evAM kamene kazavedanIya kAM kahe che. evAM te krame asAtA vedanIya rUpaja hAya che. ten| uttara vyApatA mahAvIra anu che hai- 'goyamA ! haMtA, asthi' hA, gautama! skanyAcAya ziSyanI jema jIvA kazavedanIya kama khAMdhe che kharAM, have tena azu bhAgavAnI nijJAsAthI gautama svAmI pUche che : 'kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjati ? ' De mahanta ! vo devI rIte (yAM yAM kAraNeAthI kaI zavedanIya duHkhakAraka karmAMnA baMdha kare che? tenA uttara ApatA mahAvIra prabhu - ' goyamA !' he gautama / ' pANAivAeNaM jASa micchAdaMsaNasalleNaM ' zrI bhagavatI sUtra : pa Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.6 ma.2 karkazavedanIyasvarUpanirUpaNam 535 kakkasaveyaNijjA kammA kajati' he gautama evaM rItyA khalu jIvAnAM karkazavedanIyAni karmANi kriyante bhavanti ! gautamaH pRcchati-'atthi NaM bhaMte ! neraiyANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajati ? he bhadanta ! asti saMbhavati gvalu nairayikANAm karka zavedanIyAni karmANi kriyante bhavanti ? bhagavAnAha'evaM ceva, jAva-vemANiyANaM' evameva samuccayajIvavadeva nairayikANAmapi karka zavedanIyAni karmANi bhavanti, yAvat - asurakumArAdibhavanapatimArabhya vaimAnikAntAnAM karka zavedanIyAni karmANi bhavanti, atra pRthivyapU. zalyase jIvoMke karkaza vedanIya karmokA baMdha hotA hai / 'evaM khalu goyamA ! jIvA gaM kakasaveyaNijjA kammA kajjaMti' yahI bAta isa sUtrAMza dvArA sUtrakArane prakaTa kI hai / isa prakArase jIvoMke karkaza vedanIyAdi karmo kA baMdha pratipAdana karake sUtrakAra aba gautamasvAmIke isa praznakA ki 'atthi NaM bhaMte ! nerahayANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjati' he bhadanta ! kyA nArakajIvoMke karkazavedanIya karmoM kA baMdha hotA hai ? uttara deneke nimitta kahate haiM ki 'evaM ceva jAva vemANiyANe' hoM, gautama ! samuccaya jIvake jaisA karkazavedanIya karmoM kA baMdha hotA hai usI prakArase nArakajIvoMke bhI karkazavedanIya karmoM kA baMdha hotA hai| isI tarahakA kathana asurakumAra Adi bhavanapatise lekara vaimAnika takake jIvoMmeM bhI jAnanA cAhiye arthAt ina saba ke bhI karkazavedanIyAdi karmoM kA baMdha hotA hai / yahAM para jo aisA prANAtipAta (9nI virAdhanA) thI laIne mithyAdarzana paryantanA 18 pApakarmothI jIve zivahanIya bhani ma re che. me 1 vAta, ' evaM khala goyamA! jIvANaM kakkasaveyaNijjA kammA kajjati' mA sUtrAMza 62 // sUtradhAre prazTa za che. va gautama svAmI nAnA vi prazna pUche cha- 'asthiNa bhaMte ! neraiyANa kakkasayaveNijjA kammA kajjati ? mAnta ! zu nA24 / zanIya ma' mAMdhe bharA ? uttara- 'evaM ceva jAva vemANiyANa' 3 gautama ! sAmAnya 9 nabha karkaza vedanIya karma bAMdhe che. e ja pramANe nAraka chavo paNa karkaza vedanIya karma bAMdhe che. e ja prakAranuM kathana asurakumAra Adi 10 bhavanapati devAthI laIne vimAnike paryantanA devonA viSayamAM paNa samajavuM. eTale ke temanA dvArA paNa karkaza vedanIya karmo baMdhAya che kharAM, ema samajavuM. A pramANe kathana karavAnuM kAraNa e che ke zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 bhagavatIsatre vanaspatiSu devAnAmutpattimapekSyedamuktam / atha gautamaH akarka zavedanIya karmaviSayamadhikRtya pRcchati - 'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM akakasaveyaNijjA kammA kajjaMti' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu jIvAnAm akarkaza vedanIyAni akarkazena sukhena yAni vedituM yogyAni tAni akakarza vedanIyAni karmANi kriyante bhavanti ? bhagavAnAha - 'haMtA, asthi, hanta, satyam jIvAnAs akarkazavedanIyAni karmANi kriyante bhavanti, yathA bharatAdInAM saMjAtAni / gautamastatra kAraNaM pRcchati - 'kahaMNaM bhaMte ! jIvANaM akakkasave yaNijjA kammA kajjati' he bhadanta ! kathaM khalu jIvAnAm akarkazavedanIyAni karmANi kahA gayA hai so usakA kAraNa yaha hai ki pRthivIkAya, apUkAya aura vanaspatikAyameM devoMkI utpatti ho jAtI hai so isI utpattiko apekSita kara aisA kathana kiyA gayA hai| aba gautamasvAmI akarkazavedanIya karmake baMdhake viSaya meM prabhuse pUchate haiM 'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajjati' ki he bhadanta ! jIvoke kyA akarkazavedanIya karmoMkA baMdha hotA hai ? sukhapUrvaka jIna karmoMkA vedana jIvako hotA hai arthAt jina karmoMkA vedana jIvako sukhakAraka hotA hai ve karma akarkazavedanIya karma haiM / isake uttarameM prabhuunase kahate haiM ki 'haMtA asthi' hAM gautama ! jIvoMke bharata AdikoMkI tarahase akarkaza sukhadAyaka sAtAvedanIya Adi karmoM kA baMdha hotA hai / 'kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM akakasabeyaNijjA kammA kajja'ti' pRthvIkAya, asUkAya ane vanaspatikAyamAM devAnI utpatti thai jAya che, e utpattinI apekSAe ja upayukata kathana karavAmAM AvyuM che. have gautama svAmI akarkaza vedanIya karmAMnA dhanA viSayamAM mahAvIra prabhune ramApramANe prazna pUche che - " asthi NaM bhaMte ! jIvANaM, akakkasaveyaNijjA kammA kajjati ? " he mahanta ! vo zu za vehanIya unI adha ure che jarAM ? je karmonuM vedana jIvAne sukhakAraka thai paDe che, evAM karmAMne "akakaza vedanIya kamef" uDe che - ten| uttara mApatA mahAvIra prabhu he che hai- 'haMtA, asthi 'DA, gautama ! jIvAne bharata AdinI jema akaza - sukhadAyaka - sAtAvedanIya Adi kramanA adha thAya se pre|. gautama svAbhIno prazna- 'kahaM NaM bhaMte ! akakkasaveyaNijjA kammA kajja' tiM?' he bhadanta ! kayAM kayAM kAraNeAne lIdhe jIvA ka za (sukhakAraka) velnIya Dhama bAMdhe che ? A zrI bhagavatI sUtra : pa Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.73.6 ma.2 karka zavedanIyasvarUpanirUpaNam 537 kriyante ? bhagavAnAha-goyamA ! pANAivAyaveramaNeNaM, jAva-pariggahaveramaNeNaM' he gautama ! jIvAnAM prANAtipAtaviramaNena yAvana-mRSAvAdaviramaNena, adattAdAnaviraNena, maithunaviramaNena, parigrahaviramaNena 'koha vivegeNaM, jAvamicchAdasaNasallavivegeNaM' krodhavive kena krodhaparityAgena yAvat-mAnavivekena, mAyAvivekena, lobhavivekena yAvat-mithyAdarzanazalyavivekena / jIvAnAma akarka zavedanIyAni karmANi bhavanti / tadupasaMharati-' evaM khalu goyamA ! jIvANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajjaMti' he gautama ! evaM rItyA khalu jIvAnAm akarka zavedanIyAni sAtAvedanIyAni karmANi kriyante= bhavanti / gautamaH pRcchati-'asthi NaM bhaMte ! neraiyANaM arakkasaveyaNijjA he bhadanta ! jIvoMke akarkazavedanIya karmoM kA baMdha kinara kAraNoMse hotA hai ? gautamake isa praznake samAdhAna nimitta prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'pANAivAya veramaNeNaM jAva pariggahaveramaNeNaM' prANAtipAtase dUra rahane se, arthAt jIvoMkI virAdhanA kA parityAga kara denese, yAvat mRSAvAdake parityAga kara dene se, adattAdAna ke parityAga kara dene se, maithuna ke parityAga kara denese, parigraha ke parityAga karadenese, kohavivegeNaM' krodhakA tyAga karadenese, 'jAva micchAdasaNasallavivegeNaM' yAvat mAnakA tyAga kara denese, lobhakA tyAga karadenese, mithyAdarzana zalyakA parityAga kara denese jIvoMke akarkazavedanIya karmoM kA baMdha hotA hai| yahI bAta 'evaM khalu goyamA! jIvA NaM akammaveyaNijjA kammAkajjati' isa sUtra pATha dvArA puSTa kI gaI hai| aba gautama prabhuse pUchate haiM ki 'asthi NaM bhaMte ! praznanu samAdhAna 42vA mATe mahAvIra prabhu 49 cha goyamA! 3 gautama ! 'pANAivAya veramaNeNaM jAva parigahavaramaNeNaM' praatipaatne| parityAga 421AthI - meTale hai jInI virAdhanAno parityAga karavAthI mRSAvAdane parityAga karavAthI - cArIne parityAga karavAthI (adattAdAnane parityAga karavAthI) maithunane parityAga karavAthI, pariyaDanI parityAga 42vAyA, 'kohavivegeNaM, ddodhne| parityAga 42vAthI, 'jAva micchAdasaNasallavivegeNaM, maanne| parityAga 42vAtha), mAyAne tyAga 2vAthI, lebhano tyAga karavAthI ane mithyAdarzana zayane parityAga karavAthI jIvo akarkaza vahanIya bhenA madha 42 che. me pAta 'evaM khalu goyamA ! jIvANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajjati' mA sUtrA dvArA puSTa 42vAma mA che. va gautama svAmI mahAvIra prasune / prazna pUche che / 'atthi NaM bhaMte! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 bhagavatIsUtre kammA kajjati' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu nairayikANAm akarkaza vedanIyAni karmANi kriyante bhavanti / bhagavAnAha-goyamA ! No iNadve samaDhe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, nairayikANAM saMyamAbhAvAt prANAtipAtAdiviramaNAbhAvena sukharUpAkarka zavedanIyAni karmANi na bhavanti / evaM jAna vemANiyANaM, navaraM maNussANaM jahA jIvANaM' evaM nairayikavadeva yAvat-bhavanapatimArabhya vaimAnikAntAnAM saMyamAbhAvAt prANAtipAtAdiviramaNAbhAvena akarka zavedanIyAni karmANi na bhavanti, kintu navaraM-vizeSo manuSyANAm, yathA samuccayajIvAnAM saMyamena prANAtipAtAdi viramaNadvArA akarka zavedanIyAni karmANi bhavanti tathaiva manuSyANAM prANAtipAtAdi neraiyA NaM akakasaveyaNijjA kammA kajjati' he bhadanta ! kyA yaha bAta hai ki nairayika jovoMke akarkazavedanIya karma baMdhate haiM ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'No iNadve sama?' yaha artha samartha nahIM hai / kyoM ki nairayikoMmeM prANAtipAta Adike viramaNa ke abhAvase saMyamakA abhAva rahatA hai ataH unake sukharUpa akarkazavedanIyakarmo kA baMdha nahIM hotA hai / 'evaM jAva venANiyANaM navaraM maNussANaM jahA jIvANaM' isI tarahase yAvat bhavanapatise lekara vaimAnika takake devoMke bhI jAnanA cAhiye / arthAt inake bhI prANAtipAta Adike viramaNake abhAva meM sayamakA abhAva rahatA hai ataH saMyama nimittaka akarkaza vedanIyakarmo kA baMdha inako nahIM hotA hai / parantu manuSyoMmeM vizeSatA hai kyoM ki inameM samuccaya jIvoMkI taraha saMyamase mANAtipAta Adi viramaNa nepaiyANaM akkasaveyaNijjA kammA kajjati ?' he mahanta ! zumevI pAta samakA zake che ke nAraka cho akarkaza(sukhakAraka) vedanIyakarma bAMdhatA hoya che. tene uttara ApatA mahAvIra pramuche 'goyamA !' he gautama ! 'No iNane samaTe me salavA zakatuM nathI, kAraNa ke nArakamAM prANAtipAta Adine parityAga saMbhavI zakato nathI. tethI temanAmAM saMyamane abhAva rahe che, te kAraNe teo dvArA sukharUpa akarkazavedanIya bhana 5 thatA thA 'evaM jAva vemANiyANaM navaraM maNussANaM jahA jIvANaM' eja pramANe bhavanapatithI laIne vaimAnika sudhInA devanA viSayamAM paNa samajavuM. eTale ke temanAmAM paNa prANAtipAta AdinA viramaNane abhAve saMyamane abhAva rahe che, te kAraNe teo paNa akarkaza vedanIya karma bAMdhatA nathI. paraMtu manuSyamAM e vizeSatA che ke teo sAmAnya jIvanI jema prANAtipAta Adi pApakarmone parityAga zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikA TIkA. za.7. u.6 2.2 karka zavedanIyasvarUpanirUpaNam 539 viramaNena sukharUpA'karka zavedanIyAni karmANi bhavantItyarthaH / gautamaH pRcchati-'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajjati ?' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu jIvAnAm sukharUpasAtAvedanIyAni karmANi kriyante bhavanti ? bhagavAnAha-'haMtA, asthi' hanta, satyam jIvAnAM sAtAvedanIyAni karmANi bhavanti iti asti saMbhavati / gautamastatra kAraNaM pRcchati-'kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kati ?' he bhadanta ! kathaM khalu jIvAnoM sAtAvedanIyAni karmANi kriyante bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! pANANukaMpayAe, bhUyANukaMpayAe, jIvANukaMpayAe, sattANukaMpayAe,' he gautama ! prANAnukampayA, jIvAnukampayA, sattvAnukampayA, dvArA akarkaza vedanIya karmoM kA baMdha hotA hai / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'asthi NaM bhaMte ! jIvA NaM sAyAveyaNijjA kammA kajja ti' he bhadanta ! kyA aisI bAta hai ki jIvoMke sukharUpa sAtA. vedanIya karmoM kA baMdha hotA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'haMtA asthi' hAM gautama ! unake sukharUpa sAtAvedanIya karmoMkA baMdha hotA hai / aba gautamasvAmI prabhuse ina karmoM ke yahAM para vaMdha hone meM kAraNa pUchate haiM ki 'kahaM meM bhaMte ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajjati' he bhadanta ! jIvoMmeM sukharUpa sAtA vedanIya karmakina kAraNoM se baMdhate haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! "pANANukaMpayAe, bhUyANukaMpayAe, jIvANukaMpayAe, sattANukaMpayAe' prANoMkI anukaMpAse, bhUtoMkI anukaMpAsa, jIvoMkI anukaMpAse, sattvoMke karI zake che, A rIte temanAmAM saMcamane sadabhAva hoya che. tethI teo sAtArUpa akarkaza vedanIya karmono baMdha kare che. have gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che ke'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajjati ? RE-d! jo zuM sukharUpa sAtAdanIya karmone baMdha kare che ? tanA uttara mApatA 2 prabhu 49 che - tA asthi , gautama teo sukharUpa sAtAdanIya karmone baMdha bAMdhe che. khare. have tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama 2vAmI mahAvIra prasune pUche che 'kaha NaM bhaMte ! jIvA sAyAveyaNijjA kammA kajjati ?' he mahanta ! 4yAM yAM raNane sIdhe wal sukharUpa sAtavedanIya karmane baMdha kare che ? mahAvIra prbhune| utta2- (goyamA!) he gautama! pAgANukaMpayAe, bhUyANukaMpayAe, jIvANuka payAe, sattANukaMpayAe" praanne| ta25 manu rAmapAthI, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 bhagavatomutre 'bahUNaM pANANaM, jAva sattANaM, adukkhaNayAe, asoyaNayAe, ajraNayAe, atippaNayAe, apiTTaNayAe, apariyAvaNayAe' bahUnAM praNAnAM yAvat-bahUnAM bhUtAnAM, bahUnAM jIvAnAM bahUnAM saccAnAm aduHkhanatayA na duHkhasya karaNam aduHkhanaM tadbhAvastattA tayA, aduHkhakaraNeneti bhAvaH, azocanatayA dainyAnutpAdanenetyarthaH ajUraNatayA zarIrazoSaNakArizokAnutpAdanena, atepanatayA azrulAlAdikSaraNalakSaNasaMtApakAraNazokAnutpAdanena, apiTTanatayA yaSTayAditADanaparityAgena, aparinApanatayA zArIrikaparitApAnutpAdanena, upasaMharannAha-evaM khalu goyamA ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajjaMti' evaM khalu uktarItyA he gautama ! jIvAnAM gAtAvedanIyAni karmANi kriyante, 'evaM prati anukaMpA se 'bahaNaM pANANaM jAva sattANaM adukkhaNayAe, amoyaNayAe, ajUraNayAe, atippaNayAe, apiTTaNayAe, apariyAvaNayAe' bahutase prANiyoMko yAvat-bahutase bhUtoMko, bahutase jIvoMko, bahutase satvoMko duHkhita nahIM kiye jAne se, ina sabameM dInatA kA utpAdana nahIM kiyA jAne se, zarIra ko zoSaNa karanevAle zoka kA utpAdana nahIM kiyA jAnese tathA unameM aisA bhI zoka utpanna nahIM kiye jAne se ki jisa meM azra, lAla Adi bahane lagajAye aura adhika se adhika saMtApakA sadbhAva hojAya tathA ve yaSTayAdise (lakaDI)unheM tADanA nahIM karane se evaM zArIrika paritApa ke una meM utpAdana nahIM karanese 'evaM khalu goyamA ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kajati' he gautama! jIvoMke sAtAvedanIya kA~kA baMdha hotA hai / evaM neraiyA bhUto tarapha anukaMpA rAkhavAthI, jI tarapha anukaMpA rAkhavAthI ane sa tarapha manupA rAmapI, "bahaNaM pANANaM jAca sattANaM adukkhaNayAe, asoyaNayAe, ajaraNayAe, atippaNayAe, apiNayAe, apariyAvaNayAe" yA prANAne, bhUtane, jIne ane sone duHkhI nahIM karavAthI, temanAmAM dInatA utpanna nahIM karavAthI, zarIranuM zoSaNa karanArA athavA AMsu, lALa Adi utpanna karanAra zokane utpanna nahIM karavAthI, temane saMtApa thAya evuM kaMI paNa kArya nahIM karavAthI, temane lAkaDI Adi vaDe nahI mAravA-pITavAthI, ane temane zArIrika paritApa utpana thAya ma. Aya nahI 72vAyA, "evaM khalu goyamA ! jIvANaM sayAveyaNijjA kammA kajaMti" yo sAtA vedanIya bhanimadha 42 2. "evaM neraiyANaM vi, evaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.7 u. 6.2 karka zavedanIyasvarUpanirUpaNam 541 neraiyANaM vi, evaM jAva-vemANiyANaM' evaM samuccayajIvavadeva nairayikANAmapi prANAnukampanatayA yAvat aparitApanatayA sAtAvedanIyoni karmANi kriyante bhavanti, evaM narayikavadeva yAvat-bhavanapatimArabhya vaimAnikAntAnAm api prANAnukampanAdidvArA sAtAvedanIyAni karmANi bhvnti| gautamaH pRcchati'atthi NaM bhaMte ! jIvANaM AsAyAveyaNijjA kammA kati?' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu jIvAnAm asAtAvedanIyAni karmANi kriyante, bhavanti ?, bhagavAnAha-'haMtA, atthi' satyam, jIvAnAm asAtAvedanIyAni karmANi bhavanti iti asti-saMbhatItyarthaH / gautamastatra kAraNaM pRcchati-'kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM asAyAveyaNijjA kammA kajjati ?' he bhadanta ! kathaM khalu jIvAnAm NaM vi evaM jAva vemANiyANaM' isI tarahase jIvoMke jaise prANAdikoMkI anukaMpAdi kAraNoMse sAnAvedanIya karma baMdhate haiM usI tarahase nairayika jIvoMke bhI prANAnukaMpA se yAvat aparitApana se sAtAvedanIya karma baMdhate haiM / nairayikoMkI taraha bhavanapatise lekara vaimAnika takake jIvoMko bhI praNAnukaMpA Adi kAraNoM dvArA sAtAvedanIya karmoM kA baMdha hotA hai| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki-'atthiNaM bhaMte ! jIvANaM asAyA veyaNijjA kammA kajjati' he bhadanta ! kyA yaha bAta saMbhavita hai ki jIvoMke asAtAvedanIya karmokA baMdha hotA hai? uttarameM prabhu kahate haiM 'haMtA atthi' hA, gautama! satya hai-jIvoMke asAtAvedanIya karmoM kA baMdha hotA hai / gautama ! isa meM bhI kAraNa pUchate hai 'kaha NaM bhaMte ! jIvANaM asAyaveyaNijjA kammA kajjati' he bhadanta ! jIvoM ke jAva vemANiyANaM" me 8 pramANe prA pratyenI mnu45|| mAdi 4|2|thaa nAraka jIvo paNa sAtavedanIya kamane baMdha kare che. bhavanapatithI laIne vaimAnika paryAnA de paNa prANadike pratyenI anukaMpAthI tathA upayukata kAraNathI sAtA vedanIya karmanA lAyaka bane che. ve gautama svAmI asAta vaya 4bha nA 5 viSa prazna pUche the-- "atthiNaM bhaMte ! jIvANaM asAyA veyaNijjA kammA kajjati?" he mahata! zu. pAta saMbhavI zake che ke jIve dvArA asAtavedanIya kamane baMdha karAya che? uttara- "tA. asthi" , gautama ! pAta salavI zacha. duHkharUpa asAtavedanIya karmone baMdha karatA hoya che. prazna- "kaha gaM bhaMte ! jIvANaM asAyAveyaNijjA kammA kajjati ?" he bhadanta! cho kayA kayA kAraNone lIdhe asatAvedanIya karma bAMdhe che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 bhagavatIsatre asAtAvedanIyAni karmANi kriyante ? bhagavAnAha-'goyamA ! paradukkhaNayAe, parasoyaNayAe, parajUraNayAe, paratippaNayAe, parapiTTaNayAe, parapariyAvaNayAe' he gautama ! paraduHkhanatayA paraduHkhotpAdanena, parazocanatayA paradainyotpAdanena, parajUraNatayA zarIrazoSaNakArizokotpAdanena, paratepanatayA azrupAtAdijanakazokotpAdanena, parapiTTanatayA, parasya yaSTayAdinA tADanena, paraparitApanatayA pareSAM zArIrika paritApotpAdanena 'bahUNaM pANANaM jAva, sattANaM dukkhaNayAe, soyaNayAe, jAva-pariyAvaNayAe' bahanA prANAnAm yAvat-bahUnAM' bhUtAnAM bahUnAM jIvAnAM, bahUnAM savAnAm duHkhanatayA, zocanatayA, yAvat-jUraNatayA, tepanatayA, piTTanatayA, paritApanatayA, jIvAnAm asAtAvedanIyAni karmANi bhavanti / tadupasaMharati-'evaM khalu goyamA ! jIvANaM asAyAveyaNijjA kammA kajjati' he gautama ! evaM khalu uktarItyA jIvAnAm asAtAvedanIyAni karmANi kriyante-bhavanti, iti / / 50 2 / / asAtAvedanIya karma kina2 kAraNoM se hote haiM-baMdhate haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'paradukkhaNayAe, parasoyaNayAe, parajUraNayAe, paratippaNayAe, parapiTTaNayAe, parapariyAvaNayAe' dUsaroMko duHkha denese, dUsaroM meM dInatA utpAdana karanese, dUsaroMmeM zarIra zoSaNakArI zoka paidA karAnese, azrupAta Adijanaka zoka dUsaroMmeM utpanna karAnese, dUsaroM ko lakaDI Adi dvArA pITane se, dUsaroM me zArIrika paritApake utpAdana karAnese 'bahUNaM pANANaM jAva sattANaM dukkhaNayAe, soyaNayAe jAva pariyAvaNayAe' aneka prANoMko yAvat-aneka bhUtoMko, aneka jIvoMko aneka sattvoM ko duHkhita karane se, unameM zoka utpanna uttara- (goyamA !) he gItama! " paradukkhaNayAe, parasoyaNayAe, parajUraNayAe, paratippaNayAe, parapiTTaNayAe, parapariyAtraNayAe," wIne ma devAthI, bIjAMmAM dInatA pedA karavAthI, bIjAMmAM zarIranuM zoSaNa karanAra zoka pedA karavAthI, bIjA jIvone AMsu paDAvavAthI, bIjA ne lAkaDI Adi vaDe mAravAthI, bhane tabhanAmA zArI2i4 paritA5 pa 42vAyI, "bahaNaM pANANaM jAva sattANaM dukkhaNayAe, soyaNayAe, jAva pariyAvaNayAe" bhane prANAne, mane bhUtone, aneka jIne ane aneka sane duHkhI karavAthI, temanA manamAM zeka utpanna karavAthI, athavA temanA viSayamAM pite zeka karavAthI, ityAdi samasta pUrvokta kAraNothI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 6 mU. 3 bhAvibhAratavarSAvasthAnirUpaNam 543 bhAvibhAratavarSAvasthAvaktavyatA / duHkhAdhikArAt bhAvibhAratavarSavaktavyatAmAha-'jaMbuddIve NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe, dusamadusamAe samAe uttamakaTTapattAe bharahassa vAsassa kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavissai ? goyamA ! kAlo bhavissai hAhAbhUe, bhaMbhAbhUe, kolAhalagabhUe, samayANubhAveNa ya NaM kharapharusalimailA, dubisahA, vAulA, bhayaMkarA, vAyA saMvagA ya vAhiti.iha abhikkhaM dhUmAhiti ya disA samaMtA raosalA, reNukalu satamapaDalanirAlogA,samayalukkhayAe ya NaMahiyaM caMdA sIyaM mocchaMti, ahiyaM sUriyA tavaissaMti, aduttaraM ca NaM abhikkhaNaM bahave arasamehA, virasamehA, khAramehA, khattamehA, aggimehA, vijjumehA, visamehA, asaNimehA, apibaNijjodagA vAhi-roga-vedaNodoraNApariNAmasalilA, amaNuSNapANiyagA, caMDAnilapahayatikkhadhArA nivAyapauraM vAsaM vAsihiti / je NaM bhArahe vAse gAmA-''gara-nagara-nigamakheDa-kabbaDamaDaMba-doNamuhapaTTaNo''samasaMvAhasannivesagayaM jaNavayaM, cauppaya-gavelae, khahayare pakkhisaMdhe, gAmA'rannapayAranirae tase ya pANe, bahuppagAre rukkha-guccha-gumma-laya-valli-taNa-paJcaga-harito-sahi-pavAlaM-kuramAIeya taNa-vaNassaikAie viddhaMsehiti, pavaya-giri-DoMgara-utthalakarane se ityAdi sabhI pUrvokta kAraNoM se 'eva khalu goyamA ! jIvA gaM asAyAveyaNijjA kammA kajati' he gautama ! jIvoM ke asAtAvedanIya karmoM kA baMdha hotA hai / mU0 2 // "evaM khalu goyamA ! jIvANaM asAyAveyaNijjA kammA kajjati" gautama ! cha durajarUpa asAtA vedanIya karmone baMdha kare che. sU 2 che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 bhagavatIsutre bhaTTamAIe ya veyaDDU girivajje viddAvehiMti, salilabilagaDDaduggavisamaniSNunA ca gaMgA - siMdhuvajjAI samIkarehiMti / tIse NaM samAe, bhArahavAsassa bhUmIe kerisae AmorabhAva paDoyAre bhavissa ? goyamA ! bhUmI bhavissai iMgAlabhUyA, mummurabhRyA, chAriyabhUyA, tattakavelluyabhUyA, tattasamajoIbhRyA, dhUlibahulA, reNubahulA, paMkabahulA, paNagabahulA, calaNibahulA bahUNaM dharaNigoyarANaM sattANaM dunnikkammA yAvi bhavissai // sU0 3 // chAyA - jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe bhArate varSe asyAm avasarpiNyAM duSpamAyAM samAyAm uttamakASThAprAptAyAM bhAratasya varSasya kIdRzaH AkArabhAvapratyavatAro bhaviSyati ? gautama ! kAlo bhaviSyati hAhAbhUtaH, bhambhAbhUtaH, kolAbharata kSetrakI bhAviavasthAkI vaktavyatA jaMbuddIve NaM bhaMte !" ityAdi / sUtrArtha - (jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve bhArahevAse imIse osapi - NIe dusamadusamAe samAe uttamakaTTapattAe bharahassa vAsassa kerisae AgArabhAva paDoyAre bhavissara) he bhadanta ! jaMbUdvIpa nAmake isa madhyadvIpa meM isa avasarpiNI kAla saMbaMdhI duHSama duHSamAkAlameM jaba ki yahakAla utkRSTa (hI) avasthAko prApta hogA taba bharatavarSake AkAra bhAvakA pratyavAra AvirbhAva kaisA hogA ? arthAta usa vakhata bharata kSetrakI sthiti kaisI hogI ? (goyamA) he gautama ! 'hAhAbhUe, bhaMbhAbhUe, bharatakSetranI bhAvi avasthAnI vatavyatA-- jaMbUddIvegaM bhaMte ! tyAhi 6 sUtrArtha (jaMbUddIveNaM bhaMte! dIve bhArahevAse imIse osappiNIe dusamadusamAe samAe uttamakaTTapattAe bharahasya vAsassa ke risae AyArabhAva paDeart #fataz ?) Herd! mUThThIpa nAmanA A madhya jamUdrIpamAM A avasi paNI kALanA chaThThA ArArUpa duHSama duSamA kALamAM jyAre te kALa ukaSTa(Ina) avasthA prApta karaze tyAre bharatakSetranA AkAra bhAva(avasthA)ne pratyavatAra (AvirbhAva) kevA haze eTale } te ThANe bhAratavarSanuM sva35 Thevu ha ? ( goyamA ! ) he gautama! ( hAhAbhUe, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.6 ma.3 bhAvibhAratavarSAvasthAnirUpaNam 545 halabhUtaH, samayAnubhAvena ca khalu kharasparzadhUlimalinAH, durviSahAH, vyAkulAH, bhayaGkarAH, vAtA: saMvatakAzca vAsyanti, iha abhIkSNam dhamAyiSyante ca dizaH samantAda rajasvalAH, reNukaluSatama:paTalanirAlokAH, samayarUkSatayA ca khalu adhikaM candrAH zItaM mokSyanti, adhikaM sUryAH tapayanti, athAparaM ca khalu kolAhalabhUe kAlo bhavissai) usa samaya hAhAbhUta, bhaMbhAbhUta aura kolAhalabhUta kAlahogA jisameM duHkhoMse vyApta hokara jIva hA hA aisA zabda kareMge vaha kAla hAhAbhUtakAla, jisameM pazu duHkhoMse Artabanakara 'bhA bhA' aisA zabda kareM vaha kAla bhAbhA bhUtakAla aura jisameM pakSIgaNa duHkhoMse Akulita hokara kohAhala zoramacAte raheM vahakAla kolAhalabhUtakAla kahA gayA hai so he gautama ! usa chaDe Are meM aisA hI samaya hogA / (samayAbhAveNa ca NaM kharapharusadhUli mahalA, duvvisahA, vAulA, bhayaMkarA, vAyA saMvagA ya vAhiti) samaya ke prabhAvase bahuta hI kaThora, dhUlase malina, asatya atyadhika anucita aura bhayaGkara aisI havAe~ aura saMvartaka vAyue clNgii| (iha abhikkhaM dhUmAhiti ve disA samaMtA raosulA, reNukalusatamapaDalanirA. logA samayalukkhayAe ya NaM ahiyaM caMdA sIyaM mocchaMti) isakAlameM bAraMbAra cAroM tarapha dhUlauDaneke kAraNa rajase malIna aura aMdhakArase yukta honeke kAraNa prakAza hIna banI huI dIzAe~ dhUmajaisI pratIta bhaMbhAbhUe, kolAhalabhUe, kAlo bhavissai) 82 bhayo taya mevo ta // haze eTale ke lekamAM duHkhane kAraNe hAhAkAra vyApI jaze, bhaMbhAbhUta kALa thaze - eTale ke gAya Adi prANIo duHkhathI bhAMbharI uThe evo te kALa haze, kalAhalabhUta kALa haze eTale ke pakSIo duHkhathI vyAkuLa thaIne kakaLATa macAve te te kALa haze ra gautama ! Wo mA mA hu: 14 za. (samayAbhAveNa ya NaM khara pharUsadhUlimailA, dubisahA, vAulA, bhaya karA, vAyA saMvaTTagA ya vAhiti ) samayanA prabhAvathI ghaNAja kaThera, dhULathI malina, asatya, atizaya anucita, ane maya 42 sevA pavana tathA sava' 5pne| . ( iha abhikkhaM dhUmAhitiM ya disA samaMtA raomulA reNukalusatamapaDalanirAlogA samayalukyayAe ya NaM ahiyaM caMdA sIya mocchaMti) te ANe. yAme2 vAraMvAra dhUNa ze. te 4AraNe 204thI maliMna ane aMdhakArathI yukata banelI dizAo prakAzahIna banIne dhUmADAthI AcchAdita thaI hoya evI lAgaze, ane samayanI rUkSatAthI candra paNa adhika zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatra abhIkSNa bahavaH arasameghAH, virasameghAH, kSArameghA, khAtameghAH, khaTTamedhAH, agnimeghAH, vidyunmeyAH, viSameghAH, azanimeghAH, apAtavyodakAH, vyAdhiroga vedanodIraNApariNAmasalilA:, amanojJapAnIyakAH, caNDAnilamahatatIkSNadhArA nipAtapracurAM varSoM varSiSyanti, yena khalu bhArate varSe grAmA-''kara-nagara-nigamakheTahoMgI samayakI rUkSatAse caMdra adhika zItatA pradAna kareMge, (ahiyaM ca sUriyA takissaMti) sUrya bahuta adhika tpeNge| (aduttaraM caNaM abhikkhaNaM bahave arasamehA, virasamehA, khAramehA khattamehA, khaTTamehA, aggimehA vijjumehA, visamehA, asaNimehA ahivaNijjodagA, bAhirogavedaNodIraNA pariNAmasalilA amaNuNNapANiyagA, caMDAnilapahayatikvadhArA nivAyapauraM vAsaM vAsihiti) aparaMca bAraMbAra bahutase adhika kharAba rasavAle megha, virasa viruddha rasavAle megha, khAramegha sAjI ke jaise khAre rasavAle megha, khAta ke jaise rasavAle megha' amlamegha imalI ke rasa jaise ramavAlamegha agnimegha agnike samAna dAha utpanna karane vAle megha, vidyunmegha vijaliyoMse yuktamegha, viSamegha viSayuktamegha, azanimegha karaka Adike girAnese parvatako bhedana karanevAle vajamegha / apAtavyodakavAlamegha apeyajalavAlemegha, vyAdhi, roga, vedanAko utpanna karanevAlA hai pAnI jinakA aise megha tathA manako rucikara nahIM hai pAnI jinakA aise megha, tIkSNa pavanase prahata evaM atyantavegavAlI jaladhArA yukta varSAko varasAyeMge / zata pradAna 422. ( ahi yaM ca mUriyA tavaissaMti ) sUrya dha4 tapate. aduttaraM ca NaM abhivakhaNaM bahave arasamehA, virasamehA, khAramehA, khattamehA, khaTTamehA, aggimehA, vijjumehA, visamehA asagimehA, api vaNijjodagA, bAhiroga-vedagodIraNA-pariNAmasalilA amaNuNNapANiyagA, caMDAnilapahaya, tikkhadhArA nivAyapaura vAsa vAsihiti) meTayu24 nahI 595 pA212 adhimA adhika kharAba rasavALA megha (ame), virame viruddha rasavALA me, khAremeghe-sAjInA jevAM khArA svAdavALA pANIthI yukana me, khAtame - khAtanA jevAM raLavALAM megha, aplamegha-AMbalI jevAM khATA phaLavALA megha, agnime- agnisamAna dADa upanna karanArA meghe, vidhutamegha-vijaLIthI yukata me, viSameviSayukaSa megha, azani meghA-karA AdithI yukata maLe, vajI megho - jevA bhedana karanArA methe, pANI na pI zakAya tevA jaLavALA medya, vyAdhi, roga ane vedanA utpanna karanArA megha, arUcikara jaLa varSAvanAra me, varasAda varasAvaze. ta varavAda pracaMDa pavanathI yukata zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikATIkA za.7 u.65.3 bhAvibhAratavarSAvasthAsvarUpanirUpaNam 547 kavaTa-maDamba-droNamukha-pattanA''zramasaMtrAhasaMnivezagataM janapadam , catuSpada-gavelakAn, khecarAn pakSisaMvAtAna, prAmAraNyAcAraniratAn vasAMzca prANAna, yahupakArAna vRkSaguccha-gulma-latA-vallI-tRNa-parvaka hastiauSadhi-prabAlA karAdIMzca vaNavanaspatikAyikAn vidhvaMsayiSyanti, parvata giri-ziloccaya-utsthala-bhrASTrAdIMzca vaitADhayagirivanitAn vidrAvayiSyanti, salilabila-gata-durga-viSama-nimnonnatAni ca gaGgAsindhuvarjitAni samIkariSyanti / tasyAM khalu samAyAM bhAratavarSasya bhUmeH kIdRzaH (jeNaM bhArahevAse gAmA''gara-nagara-kheDa-kavvaDa-maDaMbadoNamuha-paTTaNA samasaMvAhasaMnivesagayaM jaNavaya, cauppayagavelae, khayare, pakkhisaMghe,gAmAranapayAranirae taseya pANe, bahuppagAre rukvagucchA-gummalaya vallitaNa panvayaga haritosahipavAlaMkuramAdIe ya taNavaNassaikAie viddhaMsehiti) jisase bhAratavarSa meM grAma, Akara, nagara, kheTa, karSaTa, maDaMba, droNamukha, paTTaNa aura Azrama saMvAha aura saMniveza inameM rahA huA manuSya samUha, catuSpada mahiSI Adi, gavelakagAya, meSa khecara pakSI tathA grAma evaM jaMgalameM calate hue sajIva, anekamakArake vRkSa, gulma, latAe~, bele, ghAsa, ikSu, durvA, auSadhiyAM, pravAla, aGkura, evaM tRNa, vanaspatiyAM ye saba naSTa ho jaaveNgii| (pavyaya-giri-DoMgara - utthala-bhaTTimAIe ya veyaDDha girivajje virAvehiti) vaitADhathaM parvatako choDakara vAkIke saba parvata, gara, dhulake U~ce sthala, dhUli rahita sthAna ye saba bhI naSTa ho jAveMge / (salila-bila-gaDDa-dugga-visama niNNunnayAiM ca gaMgA siMdhu vajAI samIkareM hiMti) gaMgA aura siMdhu nadI ko choDakara bAkI ke ho bhane atyAta pANI pAyI yuta uza. (je NaM bhArahe vAse gAmA''gara nagara-kheDa-kabaDa-maDaba-doNamuha-paTTaNA-samasaMvAhasaMnivesagaya jaNavayaM, cauppatha-gavelae, khahayare, pakkhisaMghe, gAmAranapayAraniraye taseya pANe. bahuppagAre ruksa-gucchA, gulmalaya, vallI, taNapavyayaga, haritAsahipavAlaM kuramAdIe ve taNavaNassaikAie viddha sehiti) ne Ne maratAnA gAbha, 2 / 42, nagara, bheTa, 45, marDaba, droNamukha, paTTaNa ane AzramasaMvAha ane saMnivezamAM rahelA janasamUhane paNa nAza thaze gAya, bheMsa, gheTAM Adi cepamAM jAnavare, khecara (pakSI), gAma ane vanamAM pharatAM traNa cha vagerene paNa nAza thaze. aneka prakAranAM vRkSa, gulmo, latAo, vele ghAsa, IkSu (22), huvA (), meSadhiyA, pravAsa, madhu, tR mA vanaspatiyAnA nAza 45 za. (pavyaya, giri, DAMgara, utthala, bhaTTimAIe ya veyaDhagirivajje virAvehiti) vADhaya pata sivAyanA pAzrIna samasta paMcatA, giri, 2, dhUjanA bhanetA TerAmA, mane dhUDita sthAnAne nA thaze. (salila-bila-gaDa-duggavisama niSNumnayAI ca gaMgAsiMdhuvajjAiM samIkarahiM ti ) nt bhane siMdhu zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 bhagavatIsatre AkArabhAvapratyavatAro bhaviSyati ? gautama ! bhUmiH bhaviSyati aGgArabhUtA, murmura bhUtA, kSArikabhUtA, taptakaTAhabhUtA, taptasamajyotirbhUtA, dhUlibahulA, reNubahulA, paGkabahulA, panakabahulA, calanIbahulA, bahUnAM dharaNigocarANAm savAnAM duniSkramA cApi bhaviSyati ||suu0 3 // ___TIkA-'jaMbuddI ve NaM bhaMte ! dIve mArahevAse imIse oppiNIe, dusama dusamAe uttamakaTTapattAe bharahassa vAsassa kerisae AgArabhAvapaDoyAre pAnI ke samasta nirjhara khaDDhe, durgama tathA viSama bhUmi meM rahe hue U~ce nIce sthAna saba eka se ho jaaveNge| (tIse NaM samAe bhAraha vAsassa bhUmIe kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavissai) he bhadanta ! usa chaThe kAlameM bhAratavarSa kI bhUmikA AkAra bhAva pratyavatAra kaisA hogA ? (goyamA) he gautama ! (bhUmi bhavissai, iMgAlabhUyA, mummarabhUyA, chAriyabhUyA, tattakavelluyabhUyA, tattasamajoibhUyA, dhUlibahulA, reNubahulA, paMkabahulA, paNagabahulA, calaNibahulA, bahUNaM dharaNigoyarANaM sattANaM dunikammA yAvi bhavissai) usa samaya aMgAra jaisI, murmura-kaMDekI agni jaisI, kSArikabhUta, atyanta tape hue loheke tavA jaisI, tApa dvArA agni jaisI, bahuta dhUlivAlI, bahuta rajavAlI, bahuta kIcaDavAlI, bahuta zaivAla-kAIvAlo aura jisa para bhUmigocara mANiyoMkA calanA bahuta kaThina ho jAya aisI durgama bhUmi bhAratavarSa kI ho jaavegii| sivAyanI nadIo, samasta jharaNuo, khADA ane durgama tathA viSama bhUmimAM AvelAM ayA nayAM sthaan| 24 sa2mA naye. (tIse gaM samAe bhArahavAsassa bhUmie kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavimsai ?) (3 HE-! te ch| mArAma bhAratapanI bhuubhine| Alt2 mA pratyavatA (222 bhUmirnu 2135) // 4N (goyamA!) he gautama ! (bhUmi vissai iMgAlabhUyA, mummurabhUyA, chAriyabhUyA, tattakavelluyabhUyA, tattasamajoibhUyA, dhUlibahulA, reNubahulA, paMkabahulA, paNagabahulA, calaNibahulA, bahaNaM dharaNigoyarANaM sattANaM dunnikammA yAvi bhavissai) te samaye bhUmi aMbArA jevI, chANAnI agni jevI, kSAribhUta (bhasmata) ane tapA velA leDhAnA tavA jevI haze tApane lIdhe bhUmi agni jevI lAgaze, bahuja rajavALI, bahuja dhULavALI. bahuja kIcaDavALA bahuja zevALavALI, ane jenA para sthaLacara prANIone cAlavuM ghaNuM muzkela thaI paDe, evI durgama bhUmi te vakhate banI jaze. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikATIkA za. 7 u. 6.3 bhAvibhAratavarSAvasthA svarUpanirUpaNam 549 bhavissara ?' gautamaH pRcchati ! jambUdvIpe khalu dvIpe bhArate varSe asyAm avasarpiNyAM pUrvoktalakSaNAyAm duSSamaduSNamAyAM kAlavizeSarUpAyAM samAyAm uttamakASThAprAptAyAm parAkASThAvasthAM gatAyAm paramakaSTaprAptAyAM vA bhAratasya varSasya kIdRzaH AkArabhAvamatyavatAraH AkAra bhAvasya AkRtilakSaNaparyAyasya pratyavatAraH AvirbhAvaH AkArabhAvamatyavatAro bhaviSyati 1 bhagavAnAha - 'gomA ! kAlo bhavissa hAhAbhUe, bhaMbhAbhUe, kolAhalagabhUe' TIkArtha- duHkhakA adhikAra honese bhAvi bharatakSetrakI vaktavyatA sUtrakAra ne isa sUtra dvArA vyakta ki hai. isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki- (jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe dusamadusamAe samAe uttamakaTupattAe bharahassa vAsassa kerisae AgAra bhAvapaDoyAre bhavissaha' he bhadanta ! isa jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa meM isa avasarpiNo kAla ke bhedarUpa chaTThe duHSamaduHSamA kAla meM jaba ki yaha atyanta utkRSTa avasthAko prApta ho jAvegA athavA parama kASTako prApta ho jAvegA. bharatakSetra kA kaisA AkAra bhAva pratyavatAra hogA ? AkAra bhAvakA tAtparya hai AkRtirUpa paryAya aura pratyavatArakA tAtparya hai AvirbhAva isase yaha abhiprAya nikalatA hai ki isakAlake utkRSTa avasthA prApta chaThe Are meM isa bharatakSetra kA AkAra kaisA hogA ? isake uttara meM prabhu unase kahate hai ki- 'goyamA' he gautama! TIkA- du:khanA adhikAra cAlI rahyo che. te kAraNe A sUtramAM duHkhamaduHkhamA kALanA bhAratanI bhAvi sthitinu sUtrakAre nirUpaNa karyu che. gautama svAbhI maDAvAra asune govA ana pUche ho - jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve bhAradevAse imIse osappiNIe dusamadusamAe samAe uttamakaTTapattAe bharahassa vAsassa risae AgArabhAva paDoyAre bhavissai ? ' he lahanta ! A jamUdrIpa nAmanA dvIpamAM, avasivaNI kALanA chaThThA ArArUpa duHSamadu:SamAkALa jyAre atyanta utkaTa avasthAe pahoMcyA haraze, tyAre bhAratavarSa nA AkAra bhAva pratyavatAra kevA haze eTale ke te chaThThA ArAmAM bhAratanuM rUpa kevuM haze tyAM leAkeAnI ane pazupakSInI hAlata kevI haze ? 'AkAra bhAva ' eTale AkRtirUpa paryAya, ane 'pratyavatAra' eTale avirbhAva athavA prakaTa thavAnI kriyA. A rAte A praznanA bhAvAya evA nIkaLe che ke avasarpiNI kALanA utkRSTAvasyA prApta chaThThA ArAmAM bhAratavanuM svarUpa kevuM haze ? ten| uttara ApatA mahAvIra prabhu uhu~ che ' goyamA ! ' ' he gotama ' , 6 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55. magavatIstre he gautama ! kAlo bhaviSyati hAhAbhUtaH duHkhapIDitena hAhA iti gokAmivyaakazabdasyoccAraNaM hAheti kathyate, tadbhUtaH mAtaH kAlaH hAhAzabdavyAsaH hAhAbhUto bhaviSyati iti pUrveNAndhayaH, evamagre'pi, bhambhAbhUtaH klezapIDitagAdibhiH 'bhaMbhA' iti zabdasyocAraNaM 'mammaH' ityucyate taMbhRtaH prAptaH kAlA mambhAzabdavyApto bhaviSyati, evaM kolAhalamRtaH, kolAhala: ArtipIDitapakSisamUhadhvaniH tadbhUtaH prAta: kolAhalabhUtaH kolAhalavyApto bhaviSyati, 'samayANabhAveNa ya gaM khara-pharusa dhUlimahalA, dunisahA, cAulA bhayaMkarA vAyA saMvagA ya bAhiti' samayAnubhAvena samayasya duSpamaduSpamAkAlalakSaNasya anubhAvena-prabhAveNa ca khalla kharasparza dhalimalinAH kharaH kaThoraH spoM yeSAM te tathA dhUlimalinAH dhalibhiH rajobhiH malinAzca ye bAtAH, durviSahAHdussahAH, vyAkulAH= atyadhikAH, bhayaGkarAH bhayajanakAH vAtAH saMvartakAzca 'kAlobhavissai hAhAbhUe, bhaMbhAbhUe, kolAhalagabhUe' usa samaya kA kAla aisA hogA ki jisameM duHkhose pIDita hokara manuSya hA hA aisA zokAbhivyaJjaka zabdakA uccAraNa kareMge-klezase pIDita hokara gAya Adi jAnavara "bhaM bhA' aisA zabda kareMge, pakSigaNa duHkhita hokara kolAhala-macAyeMge / 'samayAguMbhAveNa ya NaM khara-pharusadhUlimahalA, dunvisahA, bAulA, bhayaMkarA, vAyA saMvaTTagA ya vAhiti' chaThe Are ke prabhAva se aisI havAe~ evaM saMvartakavAyue~ calegI ki jinakA sparza bahuta adhika kaThora hogA, jo dhUlise malina hogI dhUli jinameM uDatI rahegI, jinakA sahana karanA bahuta kaThina hogA. pANI jina meM 24 ghaMTe arthAt dina rAta Akula vyAkula banate rhege| tRNavakASTha AdikA samUha jinake prabalavega se idhara 'kAlo bhavissai hAhAbhUe, bhaMbhAbhUe, kolAhalabhUe' te 4 the| bhaya 42 jana dukhamaya haze ke leke duHkhathI vyAkuLa thaIne hAhAkAra macAvI mUkaze, duHkhathI AkuLavyAkuLa thaIne gAya Adi jAnavare bhAMbharavA mAMDaze, pakSigaNa duHkhathI vyAkuLa thaine yIka bhayAvaza. 'samayANubhAveNa pa NaM khara - pharusaghUlimailA, davvisahA, vAulA, bhayaMkarA, vAyA saMvaTTagA ya vAhiti' gItama! te cha8 mArAnA prabhAvI evA vAyuo ane evA saMvartaka pavana phUMkAze ke jemane sparza atizaya kaThora haze, jene kAraNe atizaya dhULa UDatI raheze ane te dhULane lIdhe dizAo malina lAgaze. jene sahana karavuM muzkela thaI paDaze ane jemAM prANIo jevIse kalAka AkuLa vyAkuLa thayelA raheze. ghAsa, pAna, kASTa Adine samUha te pavananI sAthe prabaLa vegathI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyAndrikATIkA za.73.6.3 bhAvibhAratavarSAvasthAnirUpaNam 551 taNakAlAdisaMcAlakAH vAsyanti pracalivyanti, 'iha abhikkhaM dhUmAhiti va disA samaMtA smosalA reNukalusatamapaDalanirAlogA' iha asmin bhAratakSene abhIkSNa-bAraMbAraM dhUmAyiSyante dhUmamudvamiSyanti ca dizaH samantAtsaryataH rajasvalA: dhUliyuktAH, reNukaluSatamaHpaTalanirAlokAH reNubhiH dhUlibhiH kaluSA malinA, ata eva tamaHpaTalena andhakArasamUhena nirAlokAH Aloka varjitAH prakAzarahitAH etAdRzyaH dizo dhUmAyiSyante iti pUrveNAnvaya:, 'samayalukkhayAe ya gaM ahiyaM caMdA sIyaM mocchaMti' samayasya-kAlasya rUkSatayA ca khalu candrA adhikam atyadhikam zItaM zaityaM mokSyanti=varSayiSyanti, 'ahiyaM mUriyA tavissaMti' sUryA adhikam atyantaM tapayanti 'aduttaraM ca NaM abhikravaNaM bahave arasamehA, virasamehA, khAramehA, khattamehA, khaTTamehA, aggimehA, vijjumehA, visamehA, asaNimehA' athottaram athAparaM ca khalu abhIkSNam vAraM vAraM bahavaH arasameghAH amanojJarasA meghAH, virasameghAH, udharase uDatA rahegA 'iha abhikkhaM dhUmAhiti ya disA samaMtA raosulA reNukalusatamapaDalanirAlogA' isa bharatakSetra meM usa samaya vAraMvAra samasta dizAe~ cAroM ora se dhUliyukta hokara dhUma ko ugalegI aura aMdhakArase yukta banI huI ve prakAzahIna ho jAveMgI. 'samayalukkhayAe ya NaM ahiyaM caMdA sIyaM mocchaMti' samayakI rUkSatA ke kAraNa candra atyadhika zItalatA varasAveMge 'ahiya sUriyA tavi ssaMti' sUrya adhika tApa pahuMcAvege / 'aduttaraM ca NaM abhikkhaNaM bahave arasamehA, virasamehA, khAramehA, khattamehA, khaTTamehA, aggimehA, vijjumehA, visamehA, asaNimehA' tathA bAra'bAra aneka arasameghaamanojJarasavAle megha, virasamegha-nIrasamegha, kSAramegha-sAjI Adike mAma tema 23yA 421. 'iha abhikkhaM dhUmAhiti ya disA samaMtA raosulA reNukalusatamapaDalanirAlogA, bhAratavarSamA te samaye samarata dishaame| vAraMvAra dhULathI yukata thaIne jANe ke dhumADAne nigAlatI hoya evI banI jaze, ane yAre hishaas| 25512thA yuta thAne zahIna manI za. 'samayalukkhayAe ya NaM ahiyaM caMdA sIyaM mocchati' samayanI 3kSatAne // 2) yandra mAtazaya zItasatA varasAvaze. 'ahiyaM sarayiA tavissaMti' bhane sUrya matizaya tA5 bhA52. 'adattaraM ca NaM abhikkhaNa bahave arasamehA, virasamehA, khAramehA, khattamehA, khayamehA, aggimehA, vijjumehA, vimamehA, apaNimehA,' tathA pAravA2 12smegh-smnaa| rasavALA megha, virasa megha - nIrasa megha, kSAra megha - khArA pANIvALA megha, khAtamegha, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 bhagavatIsatre vikRtarasameghAH, kSArameghAH sarjAdikSArasadRzameghAH, khAtameghAH karIpasadRzameghAH amlameghAH = imlikAvadamlarasayuktA meghAH, agnimeghAH agnivaddAhajanakA meghAH, vidyunmeghAH, tIvra vidyullatAyuktA meghAH viSameghAH viSayuktA meghAH, azanimeghAH karakAdi nipAtana parvatavidArakatvAt vajra meghAH, 'apivANijjodagA vAhiroga vedaNodIraNApariNAmasalilA, amaNunnapANiyagA' apAtavyodakAH apeyajalAH vyAdhi-roga-vedanodIraNApariNAmasalilA: zArIrika-klezapIDAvedanotpAdakajalayuktAH; ata eva amanojJapAnIyakAH mano'rucikarajalAH ' khaMDAnilapahayatikkhadhArAnivAya uraM vAsaM vAsihiMti ' caNDAnilena pracaNDavAyunA prahatAnAm = AhatyamAnAnAM tIkSNAnAM vegavatInAM dhArANAM jaladhArANAM nipAtapracurAM varSA meghA varSiSyanti / 'jeNaM bhArahe vAse gAmA-ssgara nagara nigama kheDakabcaDa-maDaMba - dogamuha-paTTaNA-''sama saMvAha saMnivesagayaM jaNavayaM' yena dRSTivarSaNena samAna kSArarasavAle megha, agnimegha-agni ke samAna dAhajanaka megha, vidhunmegha - vijalI se yukta megha, viSamegha0 viSayukta megha, azanimeghakaraka - olA- Adike girAnese parvatoM ko vidAraNa karanevAle meghavajramegha, 'apivaNijjodagA vAhiroga - vedaNodIraNA pariNAmasalilA amaNunnapANiyagA' apeya jalavAle megha, zArIrika kSa, pIDA aura vedanAke utpAdaka jalavAle megha ata eva manako aMrucikAraka hai jala jinhoM kA aise megha caMDAli pahaya tikkhadhArA nivAyapara vAsaM vAsihiMti' varSAko vara sAvege - jo varSA pracaNDa pavana se prahata aura mUsaladhArAse pracura hogI / 'je NaM bhAra hevAse gAmA''garanagara nigama kheDakanvaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAha saMnivesagayaM jaNavayaM' jisa se bhAratavarSa meM (chANAnA jevA svAdavALA megha) amla megha - AMbalI jevAM khATA pANIvALA megha, agni megha - AganI jema dAhajanaka megha, azani megha - *rA AdithI yukata megha, vajrA medha - padegtAnuM vidAraNa karanArA megha, vittubhedya - vijaLIthI yukata megha, viSa meghaviss yukta pAlIvAlA bhegha, 'apivaNijjodagA, vAhiroga - vedaNodIraNA pariNAmasUlilA amaNNuna pANiyagA' apeya ( thI naM zamaya mevAM ) javAjA megha, zArIri kaleza, pIDA ane vedanA utpanna karanArA jaLavALA megha, arucikara jaLavALA megha, caMDAnila pahaya tikkhadhArA nivAyapauraM vAsaM vAsihiMti ' varAha parasAvarI. je varSA sAthe pracaMDa pavana phUMkAtA haze. ane je varSAM atizaya meTI dhAre-mUzaLadhAravarasatA haze. 'jeNaM bhAra he vAse gAmA''gara, nagara nigama kheDa, kannaDa, maDaMba, doNamuha zrI bhagavatI sUtra : pa Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.6 ma.3 bhAvimAratavarSAvasyAnirUpaNam 553 mArate varSe bharatakSetre grAmA''kara nagara nigama-kheTa-kabaiTa-maDamba droNamukha-pattanA zrama-saMvAhasaMnivezagataM janapadaM janasamUham 'cauppaya gavelae, khahayare pakkhisaMghe, gAmA'ranna-payAranirae tase ya pANe' catuSpadAH mahiSyAdayaH, gavelakAH NAvaH elakAH urabhrAH meSAH, tAn ityarthaH, khecarAn parisaMghAtAn grAmAraNyapracAraniratAna sAMzca prANAn tathA 'bahuppagAre rukha-guccha-gumma-laya-vallitaNa-paga-haritosahi-pavAlaM-kuramAdIe ya taNavaNamsaikAie viddhaMsehiti' bahuprakArAn vRkSAH AmrAdayaH, gucchA:vRntAkIprabhRtayaH, gulmA:= navamAlikAdayaH, latA-azokalatAdayaH, callayaH vAlukyAdayaH, tRNAni= vIraNAdIni, parvakAH ikSuprabhRtayaH, haritAni dUrvAdIni, auSadhyaH phalapAkAntAH grAmameM rahanevAle, Akara (khAna) meM rahane vAle, nagarameM rahane vAle, kheTameM rahane vAle, karSaTameM rahanevAle, maDambameM rahane vAle, droNamukhameM rahane vAle, paTTaNameM rahane vAle, Azrama meM rahane vAle, ina saba kA vidhvaMsa hogA tathA 'cauppaya gavelae-khahayare pakkhisaMghe-gAmArannapayAranirae tase ya pANe' catuSpada - caupAye mahiSI AdikoM kA, gAyoMkA elaka-urabhrameSoMkA, AkAzacArI-pakSiToliyoMkA grAma aura jaMgala vagairahameM calate phirate hue usa jIvoM kA 'bahuppaggAre phakkhaguccha-gulma-laya-valli-taNa-pavvayaga-harito-sahi-pavAlaMkuramAIe ya taNa vaNassaikAie viddhaMsehiti' aneka prakAra ke chIndriya jIvoM kA. AmrAdi vRkSo kA vRntAkI Adi gucchoMkA, navamallikAdi gulmoM kA. azokalatA Adi latAoMkA, vAluGkI Adi veloMkA, vIraNa Adi tRNoMkA, ikSu Adi parvatoMkA, durvAAdi harita ghAsakA, zAlI Adi paTTaNAsamasaMvAhasannivesagayaM jaNavayaM varSAne dharaNe ||mmaa mA42mA(mAmA),na12bhA, beTamAM, kabUTamAM, maDambamAM, nigamamAM droNamukhamAM, paTTaNamAM ane AzramamAM rahenArA jaina gAne vizvAsa yaza. tathA 'cauppayagavelae, khahayare, pakAvI saMdhe gAmArana-payAra nie tase ya pANe meMsa, gAya mAhi yo sAno, mAnA, 4 mAM UDanArAM pakSIsamUhane, gAmamAM ane vanomAM haratAM pharatAM trasa jIvene paNa vinAza yaza. 'bahuppagAre rukAva-guccha-gulma-laya-balli-taNa-pavyayaMga-haritAsahipavAlaMkuramAdIe ya taNa vaNassaikAie viddha sehiti / anera gharanA dIndraya jIvone, AgrAdi vRkSone, vRntAkI (rIMgaNI) Adi gucchone, navamalikA Adi gume ne, azokalatA Adi latAone, vAluMDUkI Adi velena, vIraNa Adi tRNane IkSu (za21) mA 5va mAnA (Histml) huvAdi rita dhAsanI, Alel mA dhAnyanI, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 bhagavatI sUtre zAlyAdayaH, mavAlA : = pallavAdayaH, aGkurAH = zAlyAdibIjasucayaH, te Adau yeSAM tAna ca AdizabdAt kadalIkamalAdikAn tRNavanaspatikAyikAn bAdaravanaspatimabhRtIn vidhvaMsayiSyante vinAzaM prApayiSyanti, 'paccaya- giriDoMgara- utthala- bhaTTimAdIe ya veyaDUDhagirivajje viddAvirhiti' parvatAH zailAH, girayaH = parvata vizeSAH, DoMgarA : laghuparvatAH utsthalAni unnatAni dhUlisthalAni utthalAni dhUliparvatAH bhraSTrAH = pAMzuvajitabhUmayaH te Adau yeSAM tAMca AdizabdAt prAsAdazikharAdikAn vaitADhya girivajan vaitADhya girimuktvA zeSAna sarvAna vidrAvayiSyante vinAzayiSyanti / 'salilabila-gaDadugga- visama - niSNunnayAI ca gaMgAsiMdhuvajjAI samIkarehiMti' salilabilAni jalanirjharAna, gartAn, durgANi khAtikAprAkArAn viSamANi= viSamabhUmikA, auSadhiyoMkA, pallava AdikoM kA, kadalI kamala Adi zAlI vagairaha bIja sUciyoM kA aura bAdara vanaspati Adi rUpa tRNa vanaspatikAyikoM kA vidhvaMsa hogA 'pavvaya - giri- DoMgara- utthalabhaTTimAIe ya veyagirivajje cirAvehiMti' parvatoM kA, giriyoM kA, DUMgaroMkA, UMce dhUliyukta sthAnoMkA dhUli parvatoM kA, pAMzu (dhUla) varjita bhUmikA, prAsAda, zikhara Adi kA vinAza hogA, parvatAdikoM meM vinAza se kevala vaitAdayagiri hI bacA rahegA, krIDAzailoM kA nAma parvata hai / parvata vizeSo kA nAma giri hai / laghu parvatoM kA nAma DUMgara hai / pAMzu dhUlirahita bhUmi kA nAma bhraSTra hai / " salilabila gaDha - dugga-visamaniSNunnayAI ca gaMgAsindhubajAI samIkarehiMti' gaMgA aura sindhu nadIko chor3akara bAkIke pAnI jharane, khaDDhe, khAtikA ke prAkAra (khAI ke pAsa ke koTa) tathA viSama bhUmimeM rahe hue UMce nIce oSadhiyAnA, pAna AdikAne, kannI, kamala Adi bIjA kurAnA, ane khAkara vanaspati rUpa Adi tRNa vanaspatikAyikAne paNa vinAza thaze. 6 'pavtraya, giri- DoMgara - utthala - mahimAIe ya veyaDa girivajje virAvehiMti' parvatono, girimonA, iMgarAno, dhUNayukta yA Temzamono dhUNa rahita bhUmino, prasAha, zikhara Adine vinAza thaze. te vinAzamAMthI phakata vaitADhagirija khacI jaze. krIDAaulAne patA kahe che, parvata vizeSAne giri kahe che, nAnA padegtAne DUMgara kahe che. dhUNarahita bhUmine 'bhraSTra che. 'salilavila-ga- dugga-disamaniSNunnayAI ca uDe gaMgAsiMdhuvajjAI samIkarehiMti ' gaMgA bhane siMdhu nahIM sivAyanI nahI, cAlInA jharaNAo, khADA, khAinI pAsenA keTa, tathA viSama bhUmikAmAM rahelAM UMcA nIcAM , zrI bhagavatI sUtra : pa " Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA sa.7 u.6 2.3 bhAvibhAratavarSAvasthAnirUpaNam 555 sthitAni nimnogatAni ca sthalAni gaGgAsindhuvarjANi samIkariSyanti, meghavarSaNena viSamAH samA bhaviSyanti-iti bhaavH| gautamaH pRcchati-'tIse gaM bhaMte ! samAe bhArahavAsassa bhUmIe kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavissai ? ' he bhadanta ! tasyAM khalu samAyAM duSSamaduSSamAyAM bhAratakSetrasya bhUmeH kIdRzaH AkArabhAvapratyavatAraH AkArabhAvaprAdurbhAva: bhaviSyati-sampatsyate ? bhagavAnAha-'goyamA ! bhUmI bhavissai iMgAlabhUyA, mummurabhUyA, chAriyabhUyA, tattakavelluya bhUyA' he gautama ! bhUmiH bhaviSyati aGgArabhUtA-nidhUmAgnimayI; murmurabhUtA-tuSAgnimayI. kSArikabhUtA bhasmabhUtA, taptakavellakabhUtA saMtaptalohatApikAmayI, 'tattasamajoIbhUyA, dhUlibahulA, sthala ye saba ekase barAbara ho jaayeNge| meghake varSaNase viSama sthAna saba sama ho jaayeNge| aba gautama svAmI prabhuse pUchate haiM ki- 'tIse NaM bhaMte ! samAe bhArahavAsassa bhUmie kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavissa i' he bhadanta ! usa duSSamaduSSamAkAlameM bhUmikA AkArabhAva pratyavatAra kaisA hogA ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! bhUmIbhavissai iMgalabhUyA, mummurabhUyA, chAriyabhUyA, tattakave bluyabhUyA' usa samayakI bhUmi nirdhUma agni jaisI aMGgArabhUta hogI, tuSako agni jaisI murmurabhUta hogI, kSArikabhUta - bhasmabhUta hogI, saMtapta loheke tave jaisI garama hogI, 'tattasamajoi bhUyA' tapta agni jaisI dohajanaka hogI, 'dhUlibahulA' dhUli bahula hogI, 'paMkabahulA' sthaLe, e badhAM sthAne eka sarakhAM-samatala banI jaze. atizaya varSAne kAraNe samasta viSama sthAne samalita thaI jaze. ve gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che - 'tIse gaM bhaMte ! samAe bhArahavAsassa bhUmie kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavissai ? ' mahanta ! te du:SamaduHSamA kALamAM bhAratavarSanI bhUmIne AkAra bhAva pratyavatAra ke haze? eTale ke te kALa bhUminuM svarUpa kevuM haze? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke'goymaa !' De gautama ! ' bhUmi bhavissai iMgAlabhUyA, mummurabhUyA, chAriyabhUyA, tattakavellayabhayA' te Ne bhUmi nidhuma maninAvI mArabhUta , tuSanA (igarnu bhUsa) mAnavI bhubhurabhUta (chAyAnA poTAva) ye, kSA2i'bhUta (masmIbhUta) za, ma tapAn acAnA tI ||2m za. 'tattasamajoDabhayA' tayAsI bhnin| 2vI nArI za, 'dhUlibahulA' uplo4 dhUyA yuta ze, 'paMkabahulA,' matizaya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 bhagavatIsatre reNubahulA, paMkabahulA, paNagabahulA, calaNibahulA' banena samA tulyA jyotiSA agninA bhUtA iti tamasamajyotirbhUtA dhalibahulA, reNubahulA lakSmadhUlibahulA adhikabAlukA, paGkabahulA kardamamayI, panakabahulA adhikazaivAlA, calanibahulA adhikachidravatvena durgamA bhUmiH bhaviSyatIti pUrveNa yogaH punazca sA bhUmiH 'bahaNaM dharaNigoyarANaM sattANaM dubhikamA yAvi bhavissaI' bahUnAM dharaNigocarANAM satyAnAM duniSkramA duHkhena nitarAM gamanayogyA cA'pi bhaviSyati ||suu0 3 // bhaavibhstkssetriiymnussyaavsthaavktvytaa| punarbhAvibharatakSetrIyamanuSyadazAvaktavyatAmAha-'tIse NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-'tIseNaM bhaMte ! samAe bhArahe vAse maNuyANaM kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavissai ! goyamA ! maNuyA bhavissaMti durUvA, duvvaNNA, duggaMdhA, durasA, dupphAsA, aNiTA akaMtA, jAva-amaNAmA, hINassarA, dINassarA, aNiTussarA, jAva-amaNAmassarA, aNAdejavayaNapaJcAyAyA, nillajjA, kUDa-kavaDa-kalaha-baMdha-veranirayA, majAyAtikamappahANA, akajjakIcaDa bahula hogI, 'paNaga bahulA' zaivAla bahula hogI, 'calaNibahulA' adhika chidroMvAlI ho jAne ke kAraNa vaha calane meM durgama hogI tathA 'bahuNaM dharaNigoyarANaM sattANaM dunnikamA yAvi bhavissaI' jo bhUmigocara prANI isa para caleMge bhI to unheM calane phirane meM bar3A bhArI kaSTa hogA isa prakAra usa samayakI bhUmi gamanake ayogya bana jAvegI / / sU0 3 // 81451o za, 'paNagabahulA' uple zepANI ze, 'calaNI bahulA' adhika dIyA yu4ta 45 pAne ||2nne yAsavAmA durgama za, tathA bahUNaM dharaNigoyarANaM sattANaM dunikkamA yAvi bhavissai'. je sthaLacara prANIo te bhUmi para cAlaze, temane cAlavAmAM ghaNI bhAre muzkelI paDaze. A rIte te kALe bharatakSetranI jamIna gamana karavAne (haravA pharavAne) gya raheze nahI. che sU. 3 che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikATIkA za.73.6 mU.4 bhAvibharatakSetrIyamanuSyAvasthAnirUpaNam 557 niccujjayA, guruniyoyaviNayarahiyA ya, vikalarUvA, parUkhanaha-kesa-maMsu-romA, kAlA, khara-pharusajhAmavannA, phuTTasirA, kavila-paliyakesA, bahuNhArUsaMpiNaddha-duIsaNijjarUvA, saMkuDiyavalItaraMgapariveDhiyaMgamaMgA, jarApariNayava theraganarA, paviralaparisaDiyadaMtaseDhI, unbhaDaghaDayamuhA visamaNayaNA, vaMkanAsA, vaMkavalIvigayabhesaNamuhA, kacchUkasarAbhibhUyA, khara-tikkhanakha-kaMDaiya - vikkhayataNU, dakiDima - siMjjhaphuDiya-pharusacchavI, cittalaMgA, TolAgii-viSamasaMdhi-baMdhaNaukkuDDuaThigavibhatta-dubbalA, kusaMghayaNa-kuppamANa - kusaMThiyA, kurUvA, kuTThANAsaNa-kusejja-dubbhoiNo, asUiNo, aNegavAhiparipIliyaMgamaMgA, khalaMta-vejjhabbhalaga, nirucchAhA, sattaparivajjiyA, vigayaceTa-naTTateyA, abhikkhaNaM sIya-uNha khara pharusavAyavijjhaDDiyamaliNapaMsurayaguMDiyaMgamaMgA, bahakohamANamAyA, bahUlobhA, asuhadukkhabhAgI; osannadhammasaNNasammattaparibhaTThA, ukkoseNaM rayaNippamANamittA, solasa-vIsai-vAsaparamAuso, puttanattupariyAlapaNayabahulA, gaMgAsiMdhUo mahAnaIo, veyaDDhaMca pavayaM nissAe bAvattari nioyA bIyaM bIyamettA; bilavAsiNo bhavissaMti // sU0 4 // chAyA-tasyAM khalu bhadanta ! samAyAM bhArate varSe manuSyANAm kIdRzaH AkArabhAvapratyavatAro bhaviSyati ? gautama ! manuSyA bhaviSyanti durUpAH, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 magavatIsatre durvarNAH, durgandhAH, dUrasAH, duHmparzAH, aniSTAH akAntAH, yAvat-amanomAH, hInasvarAH, dInasvarAH, aniSTasvarAH yAvat-amanomascarAH, anAdeyavacana pratyAyAtAH, nirlajjAH , kUTa-kapaTa-kalaha-vadha-bandha-vairaniratAH, maryAdAtikrama bhAvibharatakSetrIya manuSyAvasthAvaktavyatA'tIse gaM bhaMte ! samAe bhArahe vAse' ityAdi / sUtrArtha-(tIse gaM bhaMte ! samAe bhArahe vAse maNuyANaM kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavissai) he bhadanta ! usakAlameM bharatakSetra meM manuSyoMke AkArabhAvakA AvirbhAva kaisA hogA ? arthAt bharata kSetrakI varNAdi paryAya kaisI hogI ? (goyamA) he gautama ! (maNuyA bhavissaMti duruvA, duvannA, duggaMdhA, durasA, duphAsA aNiTTA, akaMtA jAva amaNAmA, hINassarA, dINassarAaNihassarA, jAva amaNAmassarA, aNAdejavayaNapaJcAyAyA, nilajjA, kuDakavaDakalahavahabaMdhavera nirayA. majjAyAtikamapahANA) usa samayake manuSya aise hoMge ki jinakArUpa kharAba hogA, varNa kharAba hogA, gaMdha kharAba hogA, sparza kharAba hogA / ve aniSTa, akAnta yAvat amanoma manako na ruce aise hoMge / unakA svara hIna, dIna, aniSTa aura yAvat amanoma hogA vacana unake anAdeya aura janma unakA nirarthaka hogaa| ve bilakula lajjArahita hoMge, kUTanItimeM, kapaTa karanemeM, kalahakarane meM, bhAvi bharatakSetrIya manuSyAvasthAnI vatavyatAtiise NaM bhaMte ! samAe bhArahevAse' tyAhasUtrArtha- (tIse NaM bhaMte ! samAe bhArahevAse maNuyANaM kerisae agarabhAvapaDoyAre bhavissai ?) 3 HE-! te pamapamA mA bhArata varSamA manuSyanA AkAra bhAvane AvirbhAva kevo haze? eTale ke temanA zarIra, rUpa, guNa mAtinu 2135 3 za ? (goyamA!) 3 gautama ! (maNuyA bhavissaMti durUvA, duvannA, duggaMdhA, durasA, duphAsA, aNiTThA, akatA jAva amaNAmA, hINassarA, dINassarA aNihassarA jAva amaNAmassarA, aNAdejjavayaNapaJcAyAyA, nilajjA, kuDakavaDa * kalaha - vahabaMdha - nirayA, majAyAtikkamappahANA) te smyn| mnussy| kharAba rUpavALA, kharAba varNavALA, kharAba gaMdhavALA ane kharAba sparzavALe haze. tamA maniSTa, manta, ( yAvata ) mamanAma ( bhanane me nahI sevA) za. tebhne| s12 DIna, dAna, maniSTa ( yAvata) mabhanAbha ( mAgabhI thAya sevA) za. tamanAM vacana anAdeya haze ane temano janma nirarthaka haze. teo bilakula lajajA rahita haze, ane phUTanIti, kapaTa, kalaha, vadha baMdha ane zatrutA karavAmAM sadA lIna raheze. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ma. TIkA za. 7 u.6 mU. 3 bhAvibharatakSetrIyamanuSyovasthAnirUpaNam 559 pradhAnAH, akAryanityodyatAH guruniyogavinayarahitAzca, vikalarUpAH, prarUDhanakhakezazmazruroMmANaH, kAlAH, kharaparuSadhyAmavarNAH, sphuTitazirasaH, kapilapalita kezAH, bahusnAyusaMpinaddhadurdarzanIyarUpAH, saMkucitavalitaraGgapariveSTitAGgopAGgAH, jarApariNatA iva sthaviranarAH, praviralaparizaTitadantazreNayaH, durbharaghaTamukhAH, vikramanayanAH, vakranAsAH, vakravAlivikRta-bhISaNamukhAH, kacchukazarAbhibhUtAH, khara-tIkSNa-nakhakaNDyanavikSatatanavaH, dadru kiTibhasidhmavadha karane meM, baMdha karanemeM, evaM zatrutA karane meM nitya tatpara raheMge / maryAdAkA atikramaNa karanA unakA pradhAna kArya rahegA / (akajaniccujayA guruniyoyaviNayarahiyA ya vikalarUvA, parUDha-naha-kesa maMsu-romA, kAlA, kharapharusajhAmavannA, phuTTasirA, kavilapAliyakesA, bahuNhArusaMpiNaddhaduiMsaNijjarUvA, saMkuDiyavalItaraMgapariveDhiya. gamaMgA) akArya karane meM ve nitya udyata rheNge| gurujanoMkI avazya karane yoga vinaya se ve rahita rheNge| unakArUpa beDaula hogA / inake nakha, keza, dADhIke bAla aura mUchoM ke bAla baDhe rheNge| ye atyantakAle, kaThorasparzavAle, dhUmake jaise varNavAle, vikhare hue bAloM kAle, kapila palita kezoMvAle, aneka snAyuyoM se saMbaddha honeke durdarzanIyarUpavAle, ADe TeDhe aMgovAle-balitaraMgose pariveSTita aMgopAGgovAle hoMge (jarA pariNayavva, theraganarA, paviralaparisaDiya daMtaseDhI, unbhaDaghaDayamuhA, visamaNayaNA, vaMkanAsA, baMkavalI vigaya bhesaNamuhA, kacchU kasarAbhibhUyA 'khara-tikkhanakha kaMDUiya vikkhaya tamAna bhubhya 4Aya maryAdA mArnu Seadhana 42pArnu 72.(akajjaniccujjayAguru niyoyaviNayarahiyA ya, vikalarUvA, paruDha - naha-kesa * maMsu - romA-kAlA, kharapharusajhAmavannA, phuvasirA, kavila - pAliyakesA, bahuNhArusaMpiNaddha * duIsaNijjarUvA, saMkuDiyavalI taraMga parivahiyaMgamaMgA) tesA nahIM 42 // yogya Aya 42vAne sahA tatpara raheze, gurujano cita vinayathI eTale ke vaDile pratye karavA yogya vinayathI teo rahita za. mana ma, za, bhane hADhI-bhUchanA vANa 5 // 29za. temmA satya-ta , kaThora sparzavALA, dhUmasamAna varNavALA, veravikhera kezavALA, durbaLa (pILAza paDatAM) kezavALA, aneka snAyuono saMbaddha hevAne lIdhe durdazanIya (beDoLa) rUpavALA, vaka manovA, bhane 42yalIthI yuta magopAMgovANA za. (jarA pariNayanca, theraganarA pavirala-parisaDiya-daMtaseDhI, ubbhaDadhaDayamuhA visamaNayaNA. cakanAsA, baMkavalI vigayabhesaNamuhA, kacchUkasarAbhibhUyA. kharatikkhanakhaka DUiya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 bhagavatIsatre sphuTitaparuSacchavayaH, citralAGgAH, TolAkRtiviSamasandhi bandhano-skuTukAsthika vibhaktadurbalAH, kusaMhanana kumamANa-kusaMsthitAH, kurUpAH, kusthAnAsama-kuzayyA. durbhojinaH, asayinaH, anekavyAdhiparipIDitAGgopAGgAH, skhaladvivalagatayaH, taNU-dakiDima-siMjma - phuDiya - pharasacchavI, cittalaMgA, TolAgiivisamasaMdhi-baMdhaNa-ukkuDa aDhiga vibhatta-duvvalA, kusaMghayaNa-kuppamANa kusaMThiyA, kurUvA, kuTThANAsaNa-kusejja-kumoiNo) vRddhapuruSa jaisI inakI zArIrika avasthA hogI inakI daMtapaMkti virala aura saDI huI jaisI hogI ghaDe ke nIce ke bhAga jaisA dabA huA inakA bhayaMkara capaTA mukha hogA donoM netra inake vikarAla hoMge / nAka inakI TeDhI hogI / ye svayaM bhI TeDhe hoMge aura zarIra inakA jhuriyoM se vyAsa rahegA inake mukhakI racanA vakra aura valiyoM se vikRta honeke kAraNa bhaya upajAve aisI hogI / ve chAjana aura dAda se sadA vyApta rahege kaThina aura tIkSNa nakhodvArA dAda Adiko khujAneke kAraNa ye bahuta hI bhadde zarIravAle yA vraNavAle dikhalAveMge daddha aura eka prakArake kiDima koDhase tathA sidhma se huA inake zarIrakI khAla bilakula phaTo huI sI rahegI aura vaha baDI kaThora hogI inake avayava vicitra hoMge pizAca ke samAna bhayaprada inakI vikkhayataNU dakiDima-si jjha-phuDiya-pharusacchavI. cittalaMgA. TolAgii viSamasaMdhi-badhaNa. ukkuDa advigavibhatta-dubbalA kusaMghayaNakuppamANa, kusaMThiyA. kurUvA, kuTThANAsaNakusegaMjakubhoiNo) temanA zarIranI hAlata vRddha purUSanA jevI haze. temanI daMtapati virala ane saDelI hoya evI haze. ghaDAnAM nIcenA bhAga jevuM dabAyeluM ane cappaTa emanuM sukha ghaNuM bhayaMkara lAgatuM haze. temanI banne AMkhe vikarALa haze. temane nAka vAMkuM haze. teo pote paNa vakretAyukta haze. temanuM zarIra karacalIthI chavAyeluM haze, temanA mukhanI racanA vaka, ane karacalIo vALI hovAthI atyaMta bhayapreraka haze. temanA zarIra para sadA khasa, khujalI Adi cAmaDInA dardo thaze. kaThaNa ane tINa dvArA khujalI Adi vALA bhAgane khaMjavALavAne lIdhe tenA zarIra ghaNuja gaMdA ane traNa (jakhama) vALA dekhAze. dAdara, kiTima (eka prakAranA cAmaDInA rogo ane koDhathI temanA zarIranI cAmaDI bilakula phATI gaI hoya evI lAgaze, ane te ghaNuM kaThera sparzavALI haze. temanA aMge vicitra haze pizAcanA je bhayaprada temano dekhAva haze teo viSama zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za.73.62.4 bhAvibharatakSetrIyamanuSyAvasthAnirUpaNam 561 nirutsAhAH, savaparivarjitAH, vigataceSTa naSTatejasaH, abhIkSNaM zItoSNakhara-- paruSavAtaviyaDiya(vyApta)malinapAMzurajoguNDitAGgopAGgAH, bahukrodhamAnamAyAH, bahulobhAH, asukha-duHkhabhAginaH, avasavadharmasaMjJAsamyaktvaparibhraSTAH, utkRSTena AkRti hogI zArIrika saMdhibaMdha inakA nimnonnata hogA / yathAsthAna nahIM rahaneke kAraNa alaga2 rUpase pratIta honevAlI inakI haDDIyAM hogI, ye bilakula kamajora hoMge, inakA saMhanana kutsita aura pramANahIna hogA / inake avayavoMkI AkRti kutsita hogI arthAt saMsthAna inakA kharAba hogaa| rUpa bhI inakA acchA nahIM hogaa| ye kharAba sthAnavAle aura kharAba AsanavAle hoMge / kharAbazayyAvAle aura kharAba bhojana vAle hoNge| (asuiNoaNegavAhiparipIliyaMgamaMgA, khalaMta vebhavagaInirucchAhA,sattaparivajjiyA) kharAbavicAravAle hoNge| pratyeka aMga jinake aneka vyAdhiyoMse pIDita ho rahe haiM aise ye hoNge| inakI cAla skhalanAyukta aura vihvalatAyukta hogii| utsAhahIna aura udyamahIna ye hoMge / Atmabala inameM nahIM hogA. (vigayaceTTA, naDhateyA, abhikkhaNaM sIya-uNha-khara - pharusa - vAyavijJaDiyamaliNapaMsuraya guMDiyaMgamaMgA) vikRta ceSTAoMse yukta, tejarahita, bArabAra zIta, uSNa, tIkSNa, evaM kaThora pavanase ye vyApta rheNge| (bhukoh-maann(UMcAM nIca) saMdhi baMdhanavALA haze. teo asaMbaddha hADakAvALA haze. te kAraNe yathAsthAne nahIM rahevAne kAraNe temanA asthi alaga alaga najare paDatAM haze. teo bilakula kamajora haze. temanuM saMhanana kutsita [ghaNAjanaka] ane pramANu rahita haze. teo kadarUpA haze. temanA raheThANe kharAba haze. uThavA besavAnA Asane kharAba haze. tebhane supAnA yaane| 1235 ze bhane tebharnu mAna 55 5225 . ( asuiNo aNegavAhiparipIliyaMgama gA. khalaMta. vebbhavagaI. nirucchAhA. sattaparivajjiyA temanA vicAre kharAba haze. temanA pratyeka aMga aneka vyAdhiothI yukta haze. teo sthira pagale cAlI zakatA nahIM hoya ane gabharATa athavA vihavaLatAthI cAlatA haze, teo utsAhahIna ane udyamahIna haze. ane temanAmAM AtmabaLa te haze ja nahIM. (vigayaceTThA, naTThateyA. abhikravaNa sIya-uNha-khara-pharusavAyavijjhaDiyamaliNapaMsu rayaguDiyaM gamagA) tethe vikRta theTA-movANA 2mane te4 Dina za. pAvAra zAta, uSNa, tIrNa, ane kaThera pavana temane sahana karavuM paDaze. temanA aMga dhULathI malina bhane 21) 52tei sza. ( bahukohamANa mAyA bahu lAmA amuhadukkhabhAgI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 bhagavatIsUtra ratnipramANamAtrAH, SoDazaviMzativarSa paramAyuSaH, putranaptaparivArapraNayabahulAH, gaGgAsindhU mahAnadyau vaitADhayaM ca parvataM nizrAya dvAsaptatiH niyogA kSetrANi (bilAni) bIjaM bIjamAtrA: bilavAsino bhaviSyanti ||suu0 4 // TIkA-'tIse gaM bhaMte ! samAe bhArahe vAse maNuyANaM kerisae AgAra bhAvapADoyAre bhavissai ?' he bhadanta ! tasyAM khalu avasarpiNyAM duSSamaduSSamAyA-bahulobhA asuhadukkhabhAgI ) bahuta krodha, bahuta mAna, bahuta mAyA aura bahuta lobhavAle ye hoMge / azubha duHkhabhAgI ye (osanna dhammasaNNa - sammattaparibhaTTA) prAyaH dharmasaMjJA aura samyaktvase bhraSTa rheNge| ( ukkoseNaM rayaNippamANamettA solasavosahavAsaparamAuso) unake zarIrakA pramANa utkRSTase eka hAthakA hogA tathA inakI Ayu utkRSTarUpa meM solahavarasakI aura bIsa barasakI hogI / (putta nattu pariyAlapaNeyabahulA) putra potra Adi parivArameM inakI mohamamatA bahuta adhika hogI / (gaMgAsiMdhuo mahAnaIo veyavaDDha ca pavvayaM nissAe bAvattari niodA bIyaM bIyamettA bilavAsio bhavissaMti) gaMgA, sindhu ina do mahAnadiyoM ko evaM vaitADhya parvatako Azrita karake bIja ke jaise bIjamAtra aise bila nivAsI hoNge| ___TIkArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA bhAvi bharatakSetrIya manuSyakI avasthAkA varNana kiyA hai / isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai teo bahuja dha, mAna, mAyA ene lebhavALA haze azubhaduHkhabhAgI evAMte kALanA manuSya ( osannadhammasaNNasammattariparibhaTTA ) sAmAnyata; sajJA bhane sanmatvathA sahita 23za. ( ukkoseNa rayaNipamANamettA solasavIsaivAsaparamAuso ) temanA zarIranuM utkRSTa pramANe eka hAthanuM haze ane temanuM utkRSTa (adhikamAM adhika) mAyuSya 16thI20 varSanu za (putta nattu pariyAlapaNayabahulA ) putra, pautra Adi parivAra pratye tene meha ane mamatA ghaNuM adhika pramANamAM haze. (gagA siMdhuo mahAnaIo veyaDDhe ca pavyaya' nissAe bAvattari niodA bIya bIyamettA bilavAsio bhavissati) , sidhu mA me bhAnahI mAnA tathA vaitADhaya parvatano Azraya laIne temanA 72 nigada bila nivAsthAna haze te bilarUpa nivAsasthAnamAM ja teo raheze bIjAnA jevAM bIja mAtra (bIja pramANu) eTale ke a9pa kadavALA te bilavAsIo haze. TIrthi-A avasarpiNInA duHSamaduHSamAM kALamAM bhAratakSetranA manuSyanI hAlata kevI haze tenuM sUtrakAre A sUtramAM prativAdana karyuM che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za.73.6 sU.4 bhAvibharatakSetrIyamanuSyAvasthAnirUpaNam 563 mAyAM samAyAM duSSamaduSSamakAle bhArate varSe manuSyANAM kIdRzaH AkArabhAvapratyavatAraH tatra-AkAra-AkRtiH, tasya bhAvaH-paryAyaH, tasya pratyAvatAraH mAdurbhAvo yaH sa tathA bhaviSyati ? bhagavAnAha-'goyamA ! maNuyA bhavissaMti durUvA, dubbanA, duggaMdhA, durasA, dupphAsA, aNihA, akaMtA, jAva-amaNAmA', he gautama ! tasyAM duSpamAyAM samAyAM bhArate varSe manuSyA dUrUpA-kurUpAH, durvarNAH kuvarNavantaH, durgandhA: durgandhavantaH, dUrasAH kurasavantaH, duHsparzA: kaThorakarkazAdisparzavantaH, aniSTAH anabhilaSitAH akAntAH, akamanIyAH yAvat-apriyAH amanojJAH amano'mAH manasA amyante iti mano'mAH na mano'mAH iti amano'mAH manaHpratikUlAH ityarthaH bhaviSyanti, punazca ki 'tIse NaM bhaMte ! samAe bhArahevAse maNuyANaM kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavissaI' he bhadanta ! usa avasarpiNI kAlake duSSama duSSamAkAlameM bhAratavarSa ke manuSyoMkA kisa prakArakA AkArabhAva pratyavatAra hogA ? uttarameM prabhune kahA 'goyamA' he gautama ! 'maNuyA maNuyA bhavissaMti' usa samayake manuSyoMkA AkArabhAva pratyavatAra isa prakArakA hogA 'durUvA, duvannA, duggaMdhA, durasA, dupphAsA, aNiTThA, akaMtA, jAva amaNAmA' usa samayake manuSya durUpa khoTe rUpavAle, durvarNa khoTe varNavAle, durgandha durgandhavAle, dUrasa khoTe rasavAle, dusparza kaThora, karkaza Adi sparza vAle, aniSTa jinheM koI bhI nahIM cAhe, aise, akAnta akamanIya, yAvat apriya, amanojJa, manako arucikAraka gautama 2vAmI bhaDAvIra prabhune me - pUche / ( tIseNaM bhaMte samAe mArahe vAse maNuyANaM kerisae AgArabhAvapaDoyAre bhavissai ! he bhadanta A avasarpiNI kALanA duHSamaduHSama rUpa chaThTha ArAmAM bhAratavarSanA manuSyono kevA prakArane AkAra bhAva pratyavatAra haze ! eTale ke te samaye mANasanuM svarUpa vicAre, guNe Adi kevA prakAranA haze. ! gautama svAmInA praznAna vAsa mApatA mahAvA2 prahecha goyamA u gautama * maNuyA bhavissaMti " te samayanA manuSyAno mA2 mA 2 pramANe te "durUvA. duvannA. dugaMdhA. durasA. dupphAsA. aNiTThA akaMtA jAva amaNAmA " ta samayamA mnussy| 2 / 5 35, marAma varNa, 42 / 5 5 bhane / 2 Adi kharAba sparzathI yukata haze. teo aniSTa (jemane koI paNa cAhe nahIM evA) 254nta (masu42) mazriya, manojJa, mane mamanAma (abhI prere mevA) za zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 bhagavatIsUtre 'hINassarA, dINassarA, aNihassarA, jAva-amaNAmassarA', hInasvarAH dInasvaravantaH, dInasvarAH dainyayuktasvaravantaH, aniSTasvarAH anabhilaSitasvarAH yAvatakAntasvarAH apiyasvarAH amanojJasvarAH karkazasvarA ityarthaH, amano'masvarAH mano'priyasvaravantaH, 'aNAdejavayaNapaJcAyAyA, nillajjA, kUDa-kavaDa-kalaha-vahabaMdhaveranirayA, majjAyAikkamappahANA, akajjaniccujjayA, guruniyoyaviNayarahiyA ya' anAdeyavacanapratyAyAtAH anAdeyam anupAdeyaM vacanaM pratyAyAtaM janma ca yeSAM te tAdRzAH nirarthakavacanajanmAnaH; nirlajjA: lajjArahitAH, kUTa-kapaTa kalaha-vadha-vairaniratAH, kUTa-kUTanAmakaM kUTanItiH mithyAbhASaNAdikaM, kapaTa, paravaJcanAya veSAntarAdikaraNaM, kalahaH anucitabhASaNam, vadhaH pANA. tipAtaH, vandhaH nigaDIkaraNam , vairaM zatrutA, teSu niratAH-tatparAH, maryAdAtikramapradhAnAH maryAdAyAH ziSTAcArasya atikrame ullaGghane pradhAnA: mukhyAH, hoMge / punaH (hINassarA, dINassarA, aNi?msarA, jAva amaNAmassarA' svara inakA hIna burA hogA. dInatAyukta svarase yukta hoMge, anabhilaSitasvaravAle hoMge, yAvat akAntasvaravAle, apriyasvaravAle, amanojJa svaravAle karkaza svaravAle, amanomasvaravAle manako apriya lage aise svaravAle hoMge 'aNAejjavayaNapaJcAyAyA, nillajjA kUDa-kavaDa-kalaha vaha-baMdha-veranirayA. majjAyAikkamappahANA, akajjaniccujjayA guruniyA yaviNayarahiyA ya' anupAdeyavacanavAle hoMge nirarthaka janmavAle hoMge. lajjArahita hoMge / kUTanIti mithyAbhASaNa AdimeM, kapaTa paravaJcana ke liye veSAntara Adi karane meM, kalaha anucita bhASaNa karanemeM, baMdha prANAtipAta kriyAmeM, baMdha bA~dhanemeM, vaira zatrutA karane meM tatpara rheNge| maryAdA ziSTAcAra ke ullaMghana karanemeM ye mukhya hoMge nahIM karane yogya " hINassarA. dINassarA. aNihassarA. jAva amaNAmassarA" bhne| 252 hIna, (442, na game teva) hIna, manI, mAya, mbhne|jny (442212vANA) mane mamanAma (o pre2 mev|) za. " aNAejjavayaNapaJcAyAyA. nillajjA. kaDa kavaDakalahavalahavahabaMdhaveranirayA. majjAyAikkamappahANA. akajjA niccujjayA guruniyAyaviNayarahiyA ya" manA kyana anupAya (2 kyA bIjA lokone agrAhya lAge evA vacanane anupAdeya vacane kahe che) haze ane temanA janma nirarthaka haze. teo lajajAthI rahita haze. kUTanIti(miththA bhASaNa Adi)mAM paTamAM (ane chetaravA mATe veSAntara Adi karavAmAM) kalaha karavAmAM, vadha(hiMsA karavAmAM ane baMdha bAMdhavAnI kriyA) karavAmAM tathA vera karavAmAM teo rata (lIna) rahetA haze maryAdAnuM ulaMghana ( ziSTAcAranuM ulaMghana) karavAmAM teo AgaLa paDatAM haze. nahIM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandriyaTIkA za.7 u.6 ma04 bhAvibharatakSetrIyamanuSyAvasthAnirUpaNam 565 akAryanityodyatAH akartavyakarmaNi nityatatparAH, guruniyogavinayarahitAzca gurUNAm mAtApitrAdInAM niyoge AjJApAlane vinayarahitAH avinItAH, athavA guruSu mAtApitrAdiSu niyogena AvazyakatayA yo vinaya stena rahitAH, 'vikalarUbA, parUDhanaha-kesa-maMsu-romA, kAlA, khara-pharusa-jhAmavannA, phuTTasirA', vikalarUpAH aGgabhaGgatayA vikRtAvayavarUpavantaH, prarUDhanakha-keza-zmazru-romANaH, pravarddhita nakha-keza-zmazru-romavantaH, kAlAH atyantakRSNavarNAH, kharaparuSadhyAmavarNAH kharaparuSAH atIvakaThorasparzavantaH, dhyAmavarNAH dhUmravarNAH, sphuTitazirasA vikIrNakezAH 'kavila paliyakesA, bahuNDArusaMpiNaddhaduIsaNijjarUvA, saMkuDiyavalitaraMgapAraveDhiyaMgamaMgA' kapilapalitakezAH = dhavalapariNatakezAH, bahusnAyusaMpinaddhadurdazanIyarUpAH bahubhiH snAyubhiH zirAbhiH saMpinaddhaM kAryameM ye nitya hI tatpara raheMge / mAtA pitA Adi gurujanoMkI AjJA ke pAlana karane meM ye vinaya rahita avinIta hoMge athavA mAtA pitA Adike viSayameM Avazyaka vinayase ye rahita hoMge / 'vikalarUvA, parUDhanahakesamaMsu romA, kAlA, khara-pharusa-jhAmavannA phuTTasirA' aGgabhaMgavAle honeke kAraNa inake avayavoMkA rUpa vikRta hogA, inake nakha, keza, dADhI ke bAla aura roma mAtrA se adhika baDhe raheMge / ye atyanta kRSNavarNavAle hoMge / inakA sparza atyaMta kaThora hogA dhumake jaisA inakA varNa hogA mastakake bAla inake idhara udhara vikhare rheNge| 'kavila paliyakesA, bahuNhArasaMpiNaddha duIsaNijjarUvA, saMkuDiya balitaraMgapariveDhiyaMgamaMgA' inake bAla pake hue sapheda hone para bhI kucha2 pIle raheMge / inakA rUpa aneka zirAoM se karavA yogya kArya karavAne teo tatpara thaze, mAtA pitA Adi gurujane pratye 2 vinaya tAnne ta vinaya gupayA tethe 2Dita . "vikalarUvA, parUDha nahakesamaMsurAmA, kAlA, khara, pharUsa jhAmavannA, phuTasirA" teyA mo khAMpaNavALA aMge vALA haze. te kAraNe temanA avayavonuM rUpa vikRta haze, temanA nakha, keza, dADhInAvALa ane roma pramANamAM adhika vRddhi pAmatA raheze. temane varNa atyaMta kRSNa haze, temane sparza atyaMta kaThora haze dhUmasamAna temane varNa haze, bhane tamanA bharata 52nA pAma tema vimarAyeza. "kavila paliyakesA. bahuNhAru saMpiNaddhaduIsaNijjarUvA, balitaraMgapariveDhiyagamaMgA" tebhAnA 1 pa.ei sapheda hovA chatAM thoDe aMze pILAza paDatAM haze. temanuM rUpa aneka zirAothI saMbaddha zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___bhagavatIsane saMbaddham ata eva durdarzanIyaM rUpaM yeSAM te tathA, saMkucitavalitaraNapariveSTitAtopAnAH saMkucitaiH zuSkatvena saMkocaM prAptaH valitaraGgaiH zithilacarmarekhArUpaiH pariveSTitam ca aGgopAGgaM yeSAM te tthaavidhaaH| tAneva dRSTAntenAha-'jarApariNayantra theraganarA' jarApariNatAH jarAparigatA vRddhAvasthAyuktAH sthaviranarA iva, vRddhapuruSA ica, 'paviralaparisaDiyadaMtaseDhI, unbhaDaghaDamuhA, visamaNayaNA, caMkanAsA, vaMkavalivigayabhIsaNamuhA' praviralaparizaTitadantazreNayaH praviralA aniviDA dantaviralatvena ca parizaTitA dantazreNiryeSAM te tathA atyantavikarAlaviraladantazreNivadanAH, udbhaTaghaTamukhAH kumbhanimnabhAgavad bhayaGkaramukhAH, viSamanayanAH vikarAlanetrAH, vakranAsAH cakranAsikAyuktAH vakravilavikRtabhISaNamukhAH cakravalibhiH tiryakazithilacarmarekhAbhiH vikRta-vikarAlaM bhISaNaM mayajanakaM mukhaM yeSAM te tathA 'kacchU-kasarAbhibhUyA, kharatikkhanakkha-vaMDUiyavikkhayataNU, saMbaddha honeke kAraNa dudazanIya hogA inake aMgopAGga saMkucita evaM kholakI sikuDana jhuriyoM rUpa taraGgose pariveSTita raheMge ataH ye aise mAlUma hoMge ki jaise 'jarApariNayavya theraganarA' vRddhAvasthA se yukta vRddha manuSya hoN| 'paviralaparisaDiyadaMtaseDhI' inako dantapaMkti dUra2 hogI aura vaha sar3I huI jaisI hogii| 'unbhaDaghaDamuhA' inakA mukhakuMbha ghaTake nIce ke bhAga jaisA cipaTA aura dikhane meM baDA bhayaprada hogA 'visamaNayaNA, vaMkanAsA vaMkavalIvigayabhesaNamuhA' inake donoMnetra vikarAla hoMge / nAka inakI TeDI hogI / inakA mukha TeDA aura baliyoM se bhayajanaka hogA / 'kacchU kasarAbhibhUyA, hevAne kAraNe durdazanIya (beDoLa, jovuM na game evuM) haze. temanAM aMgopAMge saMkucita ane cAmaDI para paDelI karacalIorUpa taraMgathI pariSTita (AcchAdita) raheze. tethI 'jarApariNayavvatheraganarA ' vRddhAvasthA saMpanna manuSya pai te pAye. 'pavirala parisaDiya daMtaseDhI' temanI yati 2 2 278za, bhane saDI 14 lAya mevI auntii ze. 'ubbhaDaghaDamuhA' tamanu bhu5 dhAna! AlmyA re paTTa pAne 42) maya antu ze. 'visamaNayaNA, baMkanAsA, baMkavalIvigayabhesaNamuhA' temanI banne AMkhe vikarALa haze, temanuM nAka vAMkuM haze, temanuM mukha vaka ane 42yadAyavANu ze, mane te 120 layana tu ze. 'kaccha-kasarAbhibhUyA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya candrikATokA za.73.62.4 mAvibharatakSetrIyamanuSyAvasthAnirUpaNam 567 dadu-kiDibha-siMjjha-phuDiyapharusacchavI' kacchu-kazarAbhibhUtAH, kacchra:= pAmA, tayA kazaraiH khasaraiH khajUbhiH, abhibhUtAH AkrAntA vyAsA ityarthaH ata eva kharatIkSNanakhakaNDUyanavikSatatanavaH kharANAM kaThorANAM tIkSNAnAM tIvrANAM nakhAnAM kaNDUyanena-kharjanena vikSatAH vaNayuktAstanavo yeSAM te tathA, dakiTibhasidhma-sphuTitaparuSacchavayaH dadrukiTibhasidhmAni= kSudrakuSTacarmarogavizeSAH, taiH sphuTitA ata eva paruSA kaThorA chaviH vapurAkRtiyeSAM te tathA, 'cittalaMgA, TolAgai-visamasaMdhibadhaNa- ukkuDDa advigavibhatta-dubbalA, kusaMghayaNa-kuppamANa-kusaMThiyA, kuruvA.' citralAGgAH vicitrAvayavAH, TolAkRti-viSamasandhibandhano-skuTukA-sthika-vibhakta-durbalAH, tatra kharatikkhanakkhakaMDUiyavikkhayataNU dakiDima-siMjjha-phuDiyapharusasacchavI' inake samasta zarIra bharameM pAmA-khujalI rahegI, ataeva usako khujalAne ke kAraNa inake nakha kaThora aura bahuta tIkhe raheMge inake zarIra para khujAte2 vraNa ghAva ho jAyeMge / dadru kiTima sidhma-dava nAma dAdakA hai, kiTima eka prakArakA carmaroma hotA hai aura sighma se huA kA nAma hai, jo zarIra para kucha 2 sapheda (koDha) dAga ke rUpameM calakate jaisA hotA hai, ina sabake sadbhAva se unakA zarIra phaTA huA rahegA isa kAraNa unake zarIra kA camaDA kaThora banA rahegA 'cittalaMgA, TolAgai visamasaMdhivaMdhaNa ukkuDDa-advigavibhattadubbalA, kusaMghayaNakuppamANakusaMThiyA kurUvA' citralAMga ye vicitra avayavavAle, TolAkRti pizAca ke jaisI bhayaGkara AkRtivAle, viSamasaMdhiyaM dhanavAle, utkuTuka asaMbaddha haDDiyoMvAle khara tikkhanakAva-kaMDUiya vikkhayataNU daTTakiDimasiMjjha-phuDiya-pharusa-cchavI' temanA AkhA zarIre khujalI haze, tethI tene khaMjavALavAnA upayogamAM AvI zake evAM kaThera ane tINa temanA nakha haze. evA nakhadvArA zarIra para vAraMvAra khaMjavALavAne lIdhe temanA zarIra para traNa (ghAva) paDayA haze. dAdara, kiTima (eka prakArane cAmaDIne rega) ane sapheda koDhane kAraNe temanI cAmaDI phATI gayelI raheze bhane te 22 temanI yaamiin| 25 // 4 // 2 za. 'cittalaMgA TolAgai-visamasaMdhibaMdhaNa-ukkuDDa-advigavibhattadubbalA, kusaMghayaNa - kuppamANa-kusaMThiyA-kurUvA' teo vicitra avayavovALA, ane pizAcanA jevI bhayaMkara AkRtivALA haze teo viSama (nIcAM UMcAM) saMdhibaMdhanavALA haze, teo asaMbaddha asthivALA haze, ane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 - - bhagavatIsane 'Tola' iti dezI zabdaH pizAcavAcakaH, tena TolAH pizAcAH, tadvad bhayaGkarA AkRtayo yeSAM te tathA viSamANi-nimnonnatAni hUsvadIrghANi sandhibandhanAni yeSAM te tathA, utkuTukAni-asambaddhAni asthikAni 'haDDI' itimasiddhAni ata eva tAni vibhaktAnIva vibhaktAni dRzyamAnAntarAlAnIva yeSAM te tathA, durbalA balarahitAH, kusaMhanana-kupramANa-kusaMsthitAH, tatrakutsitaM saMhananaM yeSAM te tathA, kumamANAH kutsitaM pramANaM yeSAM te pramANahInA ityarthaH, kusaMsthitAH kutsitaM saMsthAnam avayavAkRtirUpaM yeSAM te tathA kusaMsthAnA ityarthaH, kurUpA:-kutsitarUpavantaH, 'kuTThANAsaNa-kusejja-kubhoiNo, asuiNo, aNegavAhiparipIliyaMgamaMgA, khalaMta-vebbhalagaI, nirucchAhA, sattaparivajjiyA' kusthAnAsana-kuzayyakubhojinaH kutsitasthAnAH kutsitAsanAH, kutsitazayanAH kutsitabhojanA ityAzayaH, azucayaH zucivicArarahitatvAt anekavyAdhiparipIDitAGgopAGgAH anakaiH vyAdhibhiH zvAsakAsAdibhiH paripIDitAni aGgopAGgAni yeSAM te tathA, skhaladvivalagatayaH, skhalantI aura isI kAraNa jinakI haDDiyoMke antarAla spaSTa najarameM AveMge aise hoMge / 'Tola' ye dezIya zabda hai aura yaha pizAca kA vAcaka hai| zarIra inakA balarahita hogaa| inakA saMhanana kharAba hogA vaha apane2 pramANa se hIna hogA saMsthAna bhI inakA acchA nahIM hogA isI kAraNa inakA rUpa suhAvanA nahIM dikhegaa| 'kuTThANAsaNakuseja-kubhoiNo, asuiNo, aNegavAhiparipIliyaMgamaMgA khalaMta venbhalagaI, nirucchAhA, sattaparivajiyA' inake rahane ke sthAna kharAba hoMge, inake baiThane uThane ke Asana kharAba hoMge, inake sone ke sthAna kharAba hoMge / inakA bhojana kharAba hogA ye pavitra vicAroMse rahita hone ke kAraNa azuci raheMge, aneka zvAsa kAsa Adi rUpa te kAraNe temanAM hADakAMnI aMdaranA bhAga spaSTa najare paDatA haze. (Tela e gAmaThI zabda che. ane te "pizAca no vAcaka che). temanuM zarIra kamajora haze. temanuM saMhanana kharAba haze-teo hIna pramANavALA haze. temanuM saMsthAna (zarIrane AkAra) paNa suMdara nahI DAya, te 4AraNe tame suha2 mAtA nahIM hoya. 'kuTThANAsaNa, kusejja-kubhoiNo, asuiNo aNegavAhiparipIliyaMgamaMgA-khalaMta vebbhalagaI, nirucchAhA, sattaparivajjiyA' tamanA 24 / 12 / 75 haza, tamanA sal asavAna mAsanA marAsa haze, temanAM zayanasthAno kharAba haze ane temane AhAra paNa kharAba haze. teo pavitra vicArothI rahita hovAthI apavitra haze. teo zvAsa, khAMsI Adi vyAdhithI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikATIkA za.73.6 sU.4 bhAvibharatakSetrIyamanuSyAvasthAnirUpaNam 569 vihalA ca gatirgamanaM yeSAM te tathA, nirutsAhAH utsAharahitAH nirudyamA ityarthaH, sattvaparivarjitAH sattvahInAH AtmabalarahitA ityarthaH 'vigayacehanaTTateyA, abhikkhaNaM sIya-uNha-khara-pharusavAyavijjhaDiyAmaliNapaMsurayaguMDiyaMgamaMgA' vigataceSTa-naSTatejasaH vigatA vikRtAceSTA-AcaraNaM yeSAM te tathA, ata eva naSTAni tejAMsi yeSAM te tathA, zItoSNakharaparuSavAtavijjhaDi vyAptAH, malinapAMzurajoguNDitAGgopAGgAH zItoSNakharaparuSavAtena vyAptaM yuktam ata eva malinaM ca pAMzurUpeNa rajasA guNDitam-uddhUlitam aGgopAGgaM yeSAM te tathA, 'bahukoha-mANa-mAyA bahulobhA, amuha-dukkhabhAgI' bahukrodhamAnamAyA:atyadhikakrodha-mAna-mAyAvantaH, bahulobhAH, azubhaduHkhabhAginaH amaGgalarUpaduHkhayuktAH 'osannadhammasaNNa-sammatta paribhaTThA ' abasannadharmasaMjJAH vyAdhiyoMse paripIDita inake aGga aura upAGga bane rheNge| inakI cAla aisI hogI jo sthira nahIM hogI calate samaya ye girajAyA kareMge ata eva vaha inakI cAla ghabaDAhaTa se bharI rhegii| inameM utsAha hogA nahI, nirudyamI ye hoMge / Atmabalase ye rahita hoNge| (vigayaceTTanaTTateyA abhikkhaNaM sIya uNha-khara-pharusa vAyavijjhaDiyamaliNapaMsurayaguMDiyaMgamaMgA' AcaraNarUpa ceSTAe~ inakI vikRta hoMgI teja inake naSTa rheNge| usa samayakI zIta, uSNa evaM atyanta kaThora vAyu se yukta hue inake aGga aura upAGga uDatI huI pAMzurUpa dhUlise malina bane raheMge 'bahukohamANamAyA bahulobhA, asuhadukkhabhAgI' usa samaya ke ye manuSya atyadhika krodha, mAna, mAyA aura lobhavAle hoMge / amaMgalarUpa duHkhase ye vyApta rheNge| 'osnnpIDAtAM haze, temanAM aMgo ane upAMga vyAdhithI grasta haze. teo sthira gatithI cAlI zakatAM nahIM hoya-teo cAlatAM cAlatAM paDI jatAM haze, te kAraNe temanI cAla gabharATabharI haze. teo utsAhahIna ane nirudyamI haze. temanAmAM AtmabaLane manAva za. 'vigayacedra-naTTateyA, abhikkhaNaM sIya uNha-khara-pharusa-vAya vijjhaDiya maliNapaMsurayaguMDiyaMgamaMgA, temanI yessttaay| (mAya295) vikRta za mane te tejahIna haze. te samaye evo zIta, uSNa ane kaThera pavana phUMkAtA haze ke te pavanathI UDatI dhULa ane rajavaDe temanAM aMga ane upAMge malina banI raheze. 'baha koha-mANa-mAyA-baha lobhA asuhadakkhabhAgI' samayanA bhanuSyo mAtazaya ko, mAna, mAyA ane adhika lebhathI yukata haze. teo amaMgaLa rUpa duHkhathI sadA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 bhagavatI sUtre manuSyA samyaktva paribhraSTAH avasannaM= bAhulyena dharmasaMjJayA = dharmavAsanayA samyaktvena ca paribhraSTAH = rahitAH naSTaprAyadharmasaMjJAH samyaktvaparivarjitAzca bhaviSyanti iti pUrveNa sambandhaH / punazca te 'ukoseNaM syaNipyamANamettA, solasavIsaivAsaparamAuso' utkRSTena ratnipramANamAtrAH ratneH hastasya pramANaM caturviMzatya gulamAnaM, tena mAtrA zarIraparimANaM yeSAM te tathAvidhAH hastaparimitazarIravantaH, tathA SoDazaviMzativarSaparamAyuSaH SoDaza vA viMzatirvA varSANi paramAyuH yeSAM te tathAvidhAH, 'putta- nattu- pariyAlapaNayabahulA' putranaptRparivArapraNayabahulAH putrapautra dauhitraprabhRtiparivAreSu atyantasnehavantaH, evaM ca alpAyune'pi bahupatyatA teSAM sidhyati, stokenApi kAlena yauvana sadbhAvAt / 'gaMgA-siMdhUo mahAnaIo, veyaDU ca pavtrayaM nissAe vAttaraM niogA bIyaM bIyamettA bilavAsiNo bhavissaMti' gaGgAsindhUmahAnadyau dhamma saNNa sammata paribhaTTA' prAya: karake ye dharmavAsanA aura samyava se paribhraSTa rahita hoMge / 'ukko seNaM syaNippamANamettA solasavIsahavAsaparamAuso' adhika 24 aMgula pramANa inakA zarIra hogA aura AyubhI inakI jyAdAse jyAdA 16 varSakI yA 20 varSakI hogI, 'putta nanta pariyAla paNayabahulA' putra pautra dauhitra Adi parivAroM meM ye atyanta ranehavAle hoMge / isa tarahase alpAyu meM bhI ye bahuta saMtAnavAle ho jAte haiM yaha bAta siddha hotI hai kyoM ki thoDe se hI samaya meM ye yauvana avasthAvAle bana jAte haiM / 'gaMgA siMdhuo mahAnaIo veyaiDhaM ca pavvayaM nissAe bAvatAraM niogAbIyaM bIyamettA bilavAsio bhavissaMti' gaMgA sindhu ina do mahAnadiyoM ko pIDAtA rahethe. 'osanna dhammasaNNa sammataparibhaTTa' sAmAnya rIte to te dharmabhAvanA mane sabhyatvathI vihIna ithe. 'ukkoseNaM syaNippamANamecA solasavIsaivAsaparamAuso' tebhanA zarIranu pramANu adhibhAM adhi 24 gaNapramANa (me hAtha pramANu) haraze, ane temanuM AyuSya adhikamAM adhika 16 athavA 20 varSanuM haze. 'putta- nattu- pariyAla - paNaya bahulA' putra, pautra, hauDitra mAhi parivAra pratye tethe| adhi mAha-mamatAvALA haraze. zakA-alpAyumAM paNa bahu saMtAneAvALA hovAnuM kevI rIte saMbhavI zake che? samAdhAna- tee gheADAM varSoMmAM ja yuvAnI prApta kare che, tethI e vAta saMbhavI che, 'gaMgAsiMdhuo mahAnaIo veyaDUDhaM ca pavvayaM nissAe bAvantari niodA bIyaM bIyamettA bilavAsio bhavissaMti ' gaMgA mane siMdhu, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA. za.7.u.sU.5 bhAvibharatakSetrIyamanuSyAhAranirUpaNam 571 vaitADhaya ca parvataM nizrAya Azritya dvAsaptatiH niyogAH kSetrANi vilAnityarthaH nivAsa sthAnAni teSAM bhaviSyanti teSveva teSAmavasthAnAt , tathA bIjamita vIja bhAvisantatihetutvAt, bIjasyeva mAtrA parimANaM yeSAM te bIjamAtrAH svarUpataH svalpA ityarthaH bilavAsino bhaviSyantIti ||suu0 4 // bharatakSetrIyabhAvimanuSyAhAravaktavyatA / bhAvibhAratavarSIyamanuSyAdhikArAt tadvizeSAhAravaktavyatAmAha-'te NaM bhaMte' ityAdi / ___mUlama-te NaM bhaMte ! maNuyA kaM AhAraM AhArahiti? goyamA! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM gaMgA-siMdhUo mahAnaIo rahapahavittharAo akkhasoyappamANamettaM jalaM vojjhihiti, se viya NaM jale bahumacchakacchabhAinne, No ceva NaM oubahule bhvissi| tae NaM te maNuyA sUrUggamaNamuhuttaMsiya sUratthamaNamuhurtasiya, bilehito niddhAhiti, niddhAittA macchakacchabhe thalAI gAhehiMti, gAhittA sIyAyavatattaehiM maccha - kacchabhehiM ekavIsa vAsasahassAiM vittiM kappemANA viharissaMti / te NaM bhate ! maNuyA nissIlA, nigguNA, nimmerA, NipaJcakkhANaposahovavAsA, osaNaM maMsAhArA, macchAhArA, khodAhArA, kuNimAhArA, kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchi. aura vaitADhayaparvatako Azrita karake unake 72 nigoda, bilanivAsa sthAna hoMge, unameM hI unakA nivAsa rahegA bhAvisantatike hetu hone ke kAraNa bIjake jaise bIjamAtra arthAt svarUpa se alpa ye bilavAsI hoMge // mU0 4 // A be mahAnadIone tathA vaitADhaya parvatano Azraya laIne, temanA 72 nigeda, bila-nivAsasthAne haze. te nivAsasthAnomAM ja teo nivAsa karaze. bhAvi sattatinA hetu hovAne kAraNe bIjanA jevA bIjamAtra eTale ke alpa svarUpavALA te bilavAsIo haze te sUTa 4 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 bhagavatIsUtre hiMti, kahiM uvavajjihiti ? goyamA ! osannaM naraga - tirikkhajoNiesu uvavajihiMti, te NaM bhaMte! sIhA, vagghA, vaggA, dIviyA, acchA, taracchA, parassarA, nissIlA taheva jAva kahi uvavajihiMti ? goyamA ! osannaM naraga-tirikkha - joNi esu uvavajihiMti / teNaM bhaMte! DhaMkA, kaMkA, vilakA, mahugA, sihI, nissIlA, taheva jAva osannaM naragati rikkhajoNiesu uvavajirhiti / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti' // sU0 5 // sattamasayasta chaTTo uddeso samatto // 7-6 // chAyA - te khalu bhadanta ! manuSyAH kam AhAram AhariSyanti ? gautama ! tasmin kAle tasmin samaye gaGgAsindhU mahAnadyau rathapathavistAre akSasrotaH bharatakSetrIya bhAvi manuSyoMke AhArakI vaktavyatA 'teNaM bhaMte ! maNuyA' ityAdi sUtrArtha - ( teNaM bhaMte ! maNuyA ke AhAraM AhArehiMti) he bhadanta ! Areke manuSya kisa prakArakA AhAra kareMge ? (goyamA) he gautama ! (teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM) usa kAla aura usa samaya meM ( gaMgA siMdhUo mahAnaIo) gaMgA aura sindhU ye do mahAnadiyAM (raha pahavittharAo, akvasoyappamANamettaM jalaM bojjihiMti) ratha ke mArga pramANa vistAravAlI banakara rathake pahiyoMkI dhurAke pramANa arthAt cAra hAtha pramANavistRta pravAhavAle jalako, arthAt cAra hAthapramANarUpa bhAgameM bharatakSetranA bhAvi manuSyAnA AhAranI vakatavyatA-- 'teNaM bhaMte ! maNuyA' ityAha sutrArtha - ( teNaM bhaMte! maNuyA kaM AhAraM AhArerhiti ?) he mahanta ! avasarpiNInA chaTTA ArAmAM manuSyo devA ahArano AhAra 42 ? (goyamA) De gautama ! ( teNaM kAle teNaM samaraNaM) teNe ane te samaye (gaMgAsiMdhUo mahAnaIo) gaMgA bhane sindhU, me me bhaDAnahIo (raha paha vittharAoM, akkhasoyamANamettaM jalaM vojjhihiMti ) rathanA mArga pramANu vistAravAjI anI naze. arthAt cArahAtha pramANanA vistAravALA jaLane arthAt cArahAtha pramANa bhAgamAM jala vahevarAvaze. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 7 u. 6. 5 bhAvibharatakSetrIya manuSyAhAranirUpaNam 573 pramANamAtraM jalaM vAhayiSyataH, tadapi ca khalu jalaM bahumatsya- kacchapAkIrNe, no caiva khalu abbahulaM bhaviSyati, tataH khalu te manuSyAH sUryodgamanamuhUrte ca sUryAstagamanamuhUrte ca vilebhyo nirddhAviSyanti, nirdhAvya vilebhyo matsyakacchapAna sthalAni grAhayiSyanti, grAhayitvA zItAtapataptaiH matsyakacchapaiH ekaviMzativarSasahasrANi vRttiM kalpayanto vihariSyanti / te khalu bhadanta ! manuSyAH nizzIlAH, nirguNAH, nirmaryAdAH, niSpratyAkhyAnapoSadhopavAsAH jalako bahAgI / ( se vi ya NaM jale bahu macchakacchabhAinne No cetra NaM Aubahule bhavissara) unakA vaha jala aneka matsyoM aura kacchapoM se bharA huA rahA karegA / usameM vaha pAnI bahuta to hogA nahIM (tae NaM se maNuyA sUrUggamaNamuhuttaMsi ya sUratthamaNamuhunaMsi ya bilehiMto nidrAhiMti nidrAittA bilehiMtoM macchakaccha me thalAI gAhehiMti, gAhitA siyAtavatattaehiM macchakaccha ehiM ekavIsaM vAsasahassAiM vittiM kappemANA viharati taba ve manuSya sUryodaya honeke samaya para eka muhUrtta sUryacaDhe vahAMtaka bAhara nikaleMge aura sUryake asta honeke bAda eka muhUrttataka apane 2 biloMse bAhara nikaleMge / nikalakara ve machaliyoM ko aura kacchapoMko usa pAnI meM se bAhara nikAlakara jamIna para rakheMge / vahAM rakhakara ve zardI aura dhAma - dhUpase tapta huI una machaliyoM se evaM kacchapoM se 21 hajAra varSataka (isI tarahase karake) apanA jIvana nirvAha kareMge / ( teNaM bhaMte ! maNuyA nissIlA, (seviyaNaM jale bahu macchakacchabhAinne No cevaNaM Auvahule bhavissai) te nadIomAM vadhAre pANI teA haze nahIM, chatAM paNa te pANImAM aneka mAchalAMA mane ayamAo rahetA harI. ( tapaNaM se maNuyA - sUrUggamaNamuhuttaM siya sUratthamaNamuhutaM siya vilehiMto niddhAhiMti, nidAittA bilehiMto macchakaccha me thalAI gAhehiMti, gAhitA siyAtatratattaehiM kaccha ehi ekatrIsaM vAsasahassAI viti kappemANA viharissaMti) te manuSyA sUryAdaya thayA bAda eka mudbhUta pramANu samaya sudhI ane sUryAsta bAda eka muhUrta'pramANa kALa sudhI peAta peAtAnAM milarUpa nivAsthAnAmAMthI bahAra nIkaLIne tee e pANImAMthI mAMchalIo ane kAcamAne bahAra kADhaze. temane bahAra kADhIne te temane jamIna para mUkaze. zIta ane taDakAthI sukAyelI te mAchalIe ane kAcabAnA teeA AhAra karaze. 21 hajAra varSa sudhI A pramANe karI karIne te manuSyA temane nirvADa sAvaze. (teNaM bhaMte maNuyA nissIlA, nigguNA, nimmerA nipaccakkhANa maccha zrI bhagavatI sUtra : pa Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 bhagavatI sUtre aar mAMsAhArAH, matsyAhArAH, kSaudrAhArAH kuNapAhArAH kAlamAse kAlaM kRtvA kutra gamiSyanti, kutra utpatsyante ? gautama avasannaM narakatiryagyonikeSu utpatsyante / te khalu bhadanta ! siMhAH, vyAghrAH, vRkAH, dvIpikAH, RkSAH, tarakSAH, pArAzarAH, nizzIlAH tathaiva yAvat kutra utpatsyante ? gautama ! avasannaM narakatiryagyoniSu utpatsyante / te khalu bhadanta ! kAkAH, niraguNA, nimmerA, nipaJcakkhANaposahovavAsA osaNNaM maMsAhArA macchAhArA, khoddAhArA, kuNimAhArA, kAlamAse kAla kiccA kahi uvavajjihiMti ?) he bhadanta ! ve manuSya jo ki zIla rahita, nirguNa maryAdArahita aura pratyAkhyAna tathA poSadhopavAsarahita hote haiM aura prAyaH mA~sAhArI, matsyAhArI kSudra-AhArI, mRtazarIrAhArI hote haiM marakara kahAM jAvege kahAM utpanna hoMge ? 'goyamA ! osannaM naragatirikkhajoNiesu uvavajjihiMti ) he gautama ! ve manuSya prAyaH naraka aura tiryaca yoniyoM meM utpanna hoMge / ( teNaM bhaMte ! sIhA, vagghA, vagA dIviyA, acchA, taracchA, parassarA, nissIlA taheva jAva kahi uvavajihiti) he bhadanta ! ve siMha, vyAghra, vRka dvIpa, rIcha, taracha, parAzara pUrvoktarUpa se niHzIla Adi vizeSaNoMvAle bane rahakara yAvat mara karake kahA~ utpanna hoMge / (goyamA) he gautama ! (osannaM naragatirikkhajoNiesa ubavajjihiMti ) prAyaH ye saba marakara naraka aura tiyaMca yoniyoMmeM utpanna hoMge | ( teNaM bhaMte ! posahavAsA osaNaM maMsAhArA, macchAhArA khoddAhArA, kuNimAhArA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchahiMti kahiM utravajjihiMtti) he mahanta ! te manuSyo ! ne mo zIlarahita, guNurahita maryAdArahita ane pratyAkhyAna tathA pASadhApavAsa rahita ja harI ane sAmAnyata mAMsAhArI, mastyAhArI, madhu AhArI ane mRtazarIrAhArI haze te chANa avasare bharaNu yAbhIne yAMnI ardha gatimAM utpanna tharI ? ( goyamA osannaM naragatirikkhajeoNiesa uvavajjirhiti ) he gautama tethe sAmAnya rIte nara bhane tirya yayonIbhAM utpanna thaze. ( teNaM bhaMte sIhA vagdhA vagA, dIviyA, taracchA parassarA nissIlA taheva jAva karhi uvavajjirhiti ) he mahanta / te vAgha, siha varU, dIpaDAM, rIMcha, tarasa pArAzarA kita rIte nizIla Adi vizeSaNA vAjA manIne, Aja vyavasare bharagu yAbhIne 44 gatimAM utpanna tharI ? (goyamA ! osannaM naragatirikkhajeoNIesa uvavajjirhiti ) r3e gautama sAmAnya rIte tethe adhA bharIne na24 bhane tiyaya yoniyobhAM utpana thaze (teNaM bhaMte, DhaMkA, kaMkA, acchA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 . 6.5 bhAvibharatakSetrIya manuSyAhAranirUpaNam 575 kaGkAH, vikA, madgukAH, zikhinaH niHzIlAH tathaiva yAvat avasannaM narakatiryagyonikeSu utpatsyante / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti' || sU0 5 // TIkA- 'te NaM bhaMte ! maNuyA kaM AhAraM AhAreti ?' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! te khalu bhAvino manuSyAH kam AhAram AhariSyanti ? DhaMkA, kaMkAlikA, madugA, sihI, nissIlA, taheva jAva) he bhadanta ! ve kAga, kaMka, vilaka, jalavAyasa, mayUra ye saba pUrvokta rUpase niHzIla Adi vizeSaNoM vAle bane rahakara yAvat mara kara ke kahAM utpanna hoMge ! (osannaM naragatirikkha joNiesa uvavajjirhiti ) he gautama ! ye saba prAyaH naraka aura tiryaca yoniyoM meM utpanna hoNge| (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti) he bhadanta ! Apane jo yaha saba kahA hai vaha sarvathA satya hai / he bhadanta ! Apane jo yaha saba kahA hai vaha sarvathA satya hai / aisA kaha kara gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye / TIkArtha - yahAM para bhAvi bharatakSetra arthAt avasarpiNI ke chaTe Are ke manuSyoM kA adhikAra cala rahA hai- mo isI saMbaMdha ko lekara sUtrakAra ne unake vizeSa AhAra ke viSaya meM kathana kiyA hai / isameM gautama ne unase aisA pUchA hai - ( teNaM bhaMte ! maNuyA ke AhAraM AhArehiMti) he bhadanta ! avasarpiNI kAla ke chaThe Are ke ve manuSya kaisA AhAra kareMge ? isake uttara meM prabhune aisA kahA ki - 'goyamA' he vilakA, madugA sihI nissIlA taheva jAva) he lahanta te agaDA, 44, vilaya, jaLavAyasa, mayUra Adi pUrvatarUpe zIlarahita Adi vizeSaNeAvALA anIne bharaNu yAbhIne bhyAM utpanna thaze ? ( osannaM naragatirikkhajogiesu uvavajjihiMti ) he gautama tethe sAmAnya rIte nara bhane tiryaya gatimAM utpana tharI. ( sevaM bhaMte ! sevaM bhate tti) " de Ape je kahyuM te sarvathA satya che. " he bhadanta ! Ape A viSayanuM je pratipAdana karyuM te sarvAMthA satya ja che. evuM kahIne, prabhune vaMdanA namaskAra karIne gautama svAmI pAtAne sthAne besI gayA. " TIkA- avasarpiNIkALanA chaThThA ArAmAM bharatakSetranA manuSyAnuM svarUpa kevuM haze te sUtrakAre prakaTa karyuM. have A sUtramAM temanA AhAranuM kathana karavAmAM Ave che gautama svAbhI mahAvIra prabhune / prazna pUche che " teNaM bhaMte maNuyA ke AhAraM AhArehiMti ! " De lahanta ! avasarpiNI ajanA chaThThI ArAnAM te manuSyo / bhADAra 42ze ? ten| uttara AyatA mahAvIra hai " goyamA ! he gautama ! zrI bhagavatI sUtra : pa Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 bhagavatIma bhagavAnAha - 'goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samaraNaM gaMgAsiMdhuoM mahAnaIo rahapavistharAo akkhasoyappamANametaM jalaM bojjhihiMti' he gautama ! tasmin kAle tasmin samaye khalu gaGgAsindhu mahAnadyau rathapathavistAre rathagamanamArga parimitavi tAravatyau=zakaTacakradvayamadhyabhAgaparimita mArgatrasyau satyau ityarthaH akSasrotaH pramANamAtram - akSaparimitaM dhurAparimitaM caturhastavistRtapramANamityarthaH srotaH pravAho yasya tat akSasrotaH tatpramANA tatparimitA mAtrA pramANaM yasya tat akSasrotaH pramANamAtraM caturhastapramANamAtraM vistRtajalaM vAhayiSyataH ' se viyaNaM jale bahumacchakacchabhAinne, No cetra NaM Aubahule bhavissai ' tadapi ca khalu jalaM bahumatsya - kacchabhAkIrNam bahubhirmatsyaiH kacchapaizca AkIrNe vyAptam no caiva khalu abbahulam jalagautama ! 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla aura usa samaya meM gaMgA sindhu ye do mahAnadiyAM 'rahapahavitthArAo' rathapathavistAra meM gADI ke donoM pahiyoMke bIcakA jitanA bhAga hotA hai utane mArgameM, 'akkhasoyappamANamettaM jalaM vojjhihiMti' akSasrota pramANamAtra jalako vahAM veMgI cakrameM dhurAko praveza karanekA jo chidra hotA hai vaha akSasrota hai / itane akSasrota pramANamAtra kSetrameM jalako ve vahAMveMgI / arthAt itane parimita kSetrameM unakA itanA jala bahatA rahegA / ' se viya NaM jale bahukacchabhAinne No ceva NaM Aubahule bhavissaha' bahane vAlA yaha jala adhika nahIM hogA phira bhI jitanA yaha hogA utanA vaha jala vahuta sI machaliyoMse bahuta se kacchapoM se 64 te kANaM teNaM samaraNaM " te avasarpiNI ajanA chaTTA bharA 35 samayamAM gagA ane sindhu, e e mahA nadIe " rahapavitthArAo " rathapatha mArgamAM eTale ke rathanA e paiDAe vacce jeTaluM aMtara hoya che eTalA paTamAM, " akvasoyappamANamettaM jalaM bojjhihiMti " 2thanA mArga prabhANuvAjI banIne eTale ke rathanA paiDAnI eTale ke rathanA paiDAnI (rA) cilApramANa vistAravALI arthAta cAra hAtha pramANa bhAga jeTalA vistAravALI haze. teTalA jaLavALI haze. ane nadInA paTa rathacAlI zake eTale paheALA haze. ema sUtrakAra kahevA mAMge che. " se triyaNaM jale bahu kacchabhAinne No cetra NaM Auvahule bhavissara " jo ke te pANInA pravAha Ama te nAnA haro paNu te pravAhu aneka mAchalI ane zrI bhagavatI sUtra : pa Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 7u. 6.5 bhAvibharatakSetrIya manuSyAvasthAnirUpaNam 577 bahulaM kintu matsya kacchabhabahulaM bhaviSyati / 'tara NaM te maNuyA sUruggamaNamuhatasi ya, sUrasthamaNamuhuttaMsiya vilehiMti' tataH khalu te manuSyAH, sUryodgamanammuhUrte ca=sUryodayasamakAle, sUryAstamanamuhUrte ca bilebhyo niddhAviSyanti = nissariSyanti, nidAittA maccha - kacchabhe thalAI gADehiMti', nirddhAvya = niHsRtya matsya - kacchapAn sthalAni grAhayiSyanti sthaleSu sthA payiSyanti : gAhittA siyAyavatattaehiM macchakacchabhehiM ekkavIsaM vAsasahassAiM vitti kappemANA viharissaMti' grAhayitvA = sthaleSu sthApayitvA zItAssapatataiH matsyakacchapaiH ekaviMzatiH varSasahasrANi vRtti=jIvikAM kalpayantaH AkIrNa bharA huvA rahegA 'No ceva NaM Aubahule bhavissaI' yaha jala adhika mAtrAmeM nahIM rahane ke kAraNa bahuta thoDA hogA - so 'taraNa te maNuyA sUruggamaNamuhusaMsi ya sUratthamaNamuhataMsi ya vilehiMto nidvAhiMti' ke manuSya sUryodayake eka muhUrttakAlataka aura sUrya asta hone para eka muhUrtta rAtritaka apane2 biloMse bAhara nikaleMge 'niddhAittA vihito' biloM se bAhara nikalakara phirave 'macchakacchabhe thalAI gAherhiti' unamachaliyoMko aura kacchapoMko pakaDara kara jamIna meM gADa deMge ' gAhitA siyAyavatattaehiM macchakaccha bhehiM ekavIsaM vAsasahassAiM vittiM kappemANA viharissaMti' zIta aura Atapase zuSka huI una machaliyoM ko aura kacchapoM kA khAkara apanA jIvana nirvAha kareMge / so isa tarahase ye 21 hajAra varSataka karate raheMge ayamAmAthI bharapUra harI " No ceva NaM Aubahule bhavissara " 25 sUtra dvArA e vAta pragaTa karavAmAM AvI che ke te nadIomAM adhika pramANamAM pANI nahI hoya, chatAM tebhA mAchayAM mane ayamAno to sadabhAva 4 . " taraNaM te maNuyA ruggamaNamuhuttaMsi ya sUratthamaNamuttaMsi ya bilerhito niddhAhiMti " te manuSyA sUrmAMca thayA pachI eka muhUta pramANu samaya sudhI ane suryAsta khAda eka muhUrta pramANu samaya sudhI potAnA khilarUpa raheThANeA mAMthI bahAra nIkaLaraze. " nidAittA bilehi to rhegaa| bhAMdhI mahAra nIuNIne " macchakaccha bhe thalAI gAherhiti " te bhAchasIyo bhane anyamAyane cAurI, ramane temane bhInamA hATI deza. " gAhittA siyAyatatti macchakacchabhehi ekkavIsaM vAsahassA vittaM kappemANA viharissaMti " haMDI bhane garabhIthI suprayesI te mAchalIe kAcabAone khAi. khAIne teo peAtAnA nirvAha calAvaze. te ArAnA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 bhagavatIsUtre -nirvAhayantaH vihariSyanti sthAsyanti / gautamaH pRcchati-'te NaM bhaMte ! maNuyA nissIlA, nivvayA nigguNA, nimmerA' he bhadanta ! te khalu manuSyAH nizzIlAH =zubhasvabhAvavarjitA vA 'nivvayA mahAvratANuvratarahitAH nirguNAH uttaraguNa vikalAH, nirmaryAdA: kulAdimaryAdArahitAH 'nippaJcakkhANa-posahovavAsA osaNaM maMsAhArA, macchAhArA, khodAhArA, kuNimAhArA,' niSpatyAkhyAnapoSadhopavAsAH pratyAkhyAna-poSadhopavAsavarjitAH, avasannammAyo mAMsAhArAH matsyAhArAH, kSaudrAhArAH kSaudraM-madhu tadAhArAstabhojinaH, yadvA kSodAhArAHkSodena bhUkSodena AhAro yeSAM te tathA kuNapAhArAH kuNapaH zabaH, mRtakazarIraH tadraso vasAdirapi kuNapaH, tamAharantIti te tathA, te 'kAlamAse kAlaM kicA kyoMki chaThe Are kA pramANa 21 hajAra varSakA hai| aba gautamaprabhuse aisA pUchate haiM 'teNaM bhaMte ! maNuyA nissolA, nivvayassa nigguNA, nimmerA' he bhadanta ! ve manuSya mahAvrata aura aNuvratoMse rahita hoMge, yA zubhasvabhAvase rahita hoMge, nirguNa uttara guNoMse rahita raheMge, nirmaryAda kulAdikakI maryAdAse rahita raheMge 'nipaJcakkhANaposahovavAsA' pratyAkhyAna evaM poSadhopavAsa se zUnya raheMge 'osanna' prAyaH 'maMsAhArA, macchAhArA, khodAhArA, kuNimAhArA' mAMsakA AhAra karate raheMge machaliyoMkA AhAra karate raheMge, kSaudrajIvoMkA AhAra karate raheMge yA bhUkSoda se hai AhAra jinhoMkA aise ve hoMge kuNapAhArI hoMge murdoko khAnevAle hoMge, aise adharmI ve manuSya 'kAlamAse kAla samaya 21 hajAra varSa hovAthI, eTalA samaya daramiyAna tyAM utpanna thatA manuSya uparyukata rIte mAMchalAM ane kAcabAno AhAra karaze have gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che , " teNaM bhaMte maNuyA nissIlA, nigguNA, nimmerA" he bhadanta ! te manuSya mahAvrate aNuvrata pALatA nahiM hoya. athavA teo zubha svabhAvathI rahita haze temanAmAM saddaguNa no abhAva haze ane teo maryAdA (ziSTAcAra) | 2Dita za " nipaccakkhANaposahAvavAsA" bhane pratyAbhyAna tathA poSadhopavAsathI 555 2Dita se osannaM sAmAnya rIte to tame, " mAMsAhArA, macchAhArA, khodAhArA, kuNimAhArA " bhaaNsne| mADA2 42tA uza, bhAchalImA mAtA za, khAdI kADhela. dATelA mAchalAne kahADIne khAtA haze ane mardanuM mAMsa paNa khAtA haze mata ! adhabhI manuSyo " kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchahiMti, kahiM uvavanjihiti" jo avasa2 mA tyAre dharma ( bha25) pAbhIne kayAM jaze. kaI gatimAM utpana thaze. ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.73.6sa.5 bhAvibharatakSetrIyamanuSyAvasthAnirUpaNam 579 kahiM gacchihiti, kahiM uvavajjihiti ?' kAlamAse maraNasamaye kAlaM kRtvAmaraNadharma prApya kutra gamiSyanti, kutra utpatsyante ? bhagavAnAha-goyamA ! osannaM naragatirikkhajoNiemu uvavajjihiti' he gautama ! abasannaM prAyo narakatiryagyonikeSu utpatsyante / gautamaH pRcchati-'te NaM bhaMte ! sIhA, vagyA. vagA, dIviyA, acchA, taracchA, parassarA, nissIlA taheba jAva kahiM uvakiccA kahiMgaccharhiti kahiM uvajihiti' kAla avasara kAla karake kahAMpara jAveMge kahAM utpanna hoMge ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA ! he gautama ! 'osannaM naragatirikkha joNiesu uvavajihiti' aise ve manuSya prAyaH karake naraka evaM tithaMca kI yonivAloM meM utpanna hoNge| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM 'teNaM bhaMte ! sIhA, bagghA, bagA, dIviyA, acchA, taracchA, prss| nissIlA taheva jAva kahiM uvavajjihiti' he bhadanta ! ve siMha, vyAghra, vRka, dvIpakacItA, Rccha rIcha, tarakSa geMDA athavA vyAghavizeSa, evaM zarabha ye saba vratAdi se rahita bane hue yAvat maryAdA rahita bane hue kAlamAsameM mara karake kahAM para utpanna hoMge ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'osanna' prAyaH karake 'narakatirikkhajoNiesu uvavajjihiMti' ye sabake saba isa sthitimeM naraka aura tiryaJca yonivAloMmeM utpanna hoNge| aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM 'teNaM bhaMte ! DhaMkA, kaMkA, vilakA, maddagA, sihI, uttara " goyamA " he gautama ! osannaM naragatirikkhajoNiesa uvavajjahiti mevAte manuSyo bhoTa mAge na24 gatimA athavA tiya yonIvA jemAM utpana thaze. gautama svAmInaprazna :- " teNaM bhaMte sIhA vagdhA bagA dIviyA acchA taracchA, parassarA nissIlA taheva jAva kahiM uvavanjiti " mAnta ! te siDa, vAgha, 13, hI5i, N7, tarasa (ge) bhane 22ma, ni:la Adi azubha guNovALA hoya che temanAmAM vrate, pratyAkhAne Adine abhAva hoya che. to he bhadanta ! teo kALa avasare maraNa pAmIne kyAM utpana thaze ? mahAvIra prabhunI uttara :- " goyamA " gautama " osanna" sAmAnya zata at " naragatirikkhajoNiemu uvavajjihiMti " ny| mAM na24tibhA ane tiryaMca eniomAM utpanna thaze. gautama svAmInA prazna:- " teNaM bhaMte ! DhaMkA, kaMkA, vilakA, mahagA. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vajjihiti ?' he bhadanta ! te khalu siMhAH, vyAghrAH, vRkAH, dvIpikAH cItA padavAcyAH, RkSA-bhallUkAH, tarakSA: gaiMDApadavAcyAH vyAghra vizeSA vA, pArAzarAH zarabhAH nizzIlAH mahAvratAdizIlarahitAH tathaiva yAvat-nirguNAdayo grAhyAH, kAlamAse kAlaM kRtvA kutra utpatsyante ? bhagavAnAha-'goyamA ! osannaM naraga-tirikkhajoNiesu uvavajjihiti' he gautama ! siMhAdayoM niHzIlA jIvAH avasanmAyo narakatiryagyonikeSu utpatsyante / gautamaH pRcchati-'te NaM bhaMte ! DhaMkA, kaMkA, vilakA, maddagA, sihI, nissIlA taheva jAva kahiM uvavajnihiti ?' he bhadanta ! te DhaGkAH, kaGkAH pakSivizeSAH, vilakAH madgukAH, madgavo jalavAyasAH zikhino mayUrAH nizzIlAH tathaiva yAvat-nirguNAH, nimaryAdAH, niSpratyAkhyAnapoSadhopavAsAH, prAyo mAMsAhArAH, matsyAhArAH, kSaudrAhArAH, kuNapAhArAH, kAlamAse kAlaM kRtvA kutra utpatsyante ? bhagavAnAha-'osaNaM naraga-tirikkhajoNiesu uvavajjihiti' he gautama ! avasannaM prAyaH naraka-tiryagyonikeSu utpatsyante ! / ante gautamaH bhagavadvAkya nissIlA taheva jAva kahiM uvavanjihiMti' he bhadanta ! ye DhaGka kauvA, kaGka pakSivizeSa, vilaka, madgujalakAka, zikhI-mayUra ye saba pakSIgaNa, niHzIla hote hue yAvat nirguNa nirmayAdA hote hue, pratyAkhyAna, poSadhopavAsase rahita hote hue prAyaH mAMsAhAravAle, matsyAhAravAle, kSaudra AhAravAle, kuNapa mRtakalevara ke AhAravAle banakara kAla avasara kAla karake kahAM para utpanna hoMge ? isake uttarameM prabhu kahate haiM he gautama ! 'osannaM' ye saba pakSigaNa mAyaH 'naragatirikkha joNiesu uvayajmihiMti' naraka aura tiryacakI yonivAle jIvoM meM utpanna hoNge| aba gautamasvAmI antameM bhagavAn ke vAkyako sihI. nissIlA taheva jAva kahi uvavanjihiti ?" mahanta ! (131, (pakSi vizeSa) 1i14, bhaDaga (reasts) zibhI (bhA2) mAhi pakSIya ni:zIrA DAya cha, nirguNa hoya che. nirmaryAda hoya che temanAmAM pratyAkhyAna ane poSapavAsa 35 vratano abhAva hoya che teo prAya mAMsAhArI, masyAhArI, kSaddhiAhArI, ane kuNapAhArI (mRta zarIranuM mAMsa khAnAra hoya che te he bhadanta teo kALane avasara AvatA kALa karIne kaI gatimAM utpana thaze, ? uttara ' goyamA !' 3 gautama ' osannaM / bhoTa lAge vo tme| 'naragatirikkhajANiema uvavajihiti / 124||tibhaa bhane tipaya yonimA upanna thavI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.73.6sU.5 bhAvibharatakSetrIyamanuSyAvasthAnirUpaNam 581 pomANikatayA svIkaroti-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhagavaduktaM satyameva, he bhadanta ! bhagavaduktaM tadevaM satyameveti bhAvaH ||suu0 4 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-pravizuddha-gadyapadhanaikagraMthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati-kolhApurarAja-pradatta "jainazAstrAcArya" padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainazAstrAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitAyAM "zrIbhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamazatakasya SaSThoddezaH samAptaH // 7-6 // prAmANika mAnakara kahate haiM 'sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! ci' aisA kahate haiM ki he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha saba viSaya satya hI hai, he bhadanta ! sarvathA satya hI hai // mU0 5 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke sAtaveM zatakake chahA uddezaka samApta // 7-6 // mahAvIra prabhunAM vacanane pramANabhUta mAnIne gautama svAmI kahe che ke * sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti 13 mata ! mApe yA viSayanu ne prativAhana karyuM te sarvathA satya che. he bhadanta ! ApanuM kathana bilakula satya che. jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sAtamA zatakano chaThTho uddezaka samApta 7 me - 61 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saptamozekaH prArabhyate / saptamazatake saptamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam / saMtRtasya anagArasya kriyAnirUpaNam / airyApathikakriyAyAH kAraNam / kAmo rUpI arUpI vA ? sacitta: acitto vA ? jIvaH ajIvo vA ? / jIvAnAM kAmo bhavati ajIvAnAM vA ? bhogo rUpI arUpI vA ? bhogaH sacittaH acitto vA ? bhogaH jIvaH ajIvo vA ? bhogo jIvAnAM bhavati ajIvAnAM vA ? / bhogAnAM prakAraH / kAmabhogAnAM prakAraH / jIvaH kAmI bhogI vA ? / nairayikAH kAminaH bhoginoM vA bhavanti ? / pRthivIkAyAdiH, dvIndriyaH, trIndriyaH caturindriyo jIvo bhogI kAmI vA ? / alpabahutvavaktavyatAvicAraH, chadmastha zataka 7 uddezaka 7 saptamazatakake isa saptama uddezakakA viSaya vivaraNa saMkSepa se isa prakArase hai sarvaprathama isameM anagArakI kriyAoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai / airyApathika kriyAkA kAraNa / kAmarUpI hai yA arUpI hai ? sacitta hai yA acitta hai ? jIva hai yA ajIva hai ? jIvoMke kAma hotA hai yA ajIvoM ke kAma hotA hai ? bhogarUpI hai yA arUpI hai ? bhoga sacitta hai yA acitta hai ? bhoga jIva hai yA ajIva hai ? bhoga jIvoMke hotA hai yA ajIvoM ke hotA hai ? bhogoMke prakaraNa / kAmabhogoMke prakAra jIva kAmI hai yA bhogI hai ? nairayika kAmI hote haiM yA bhogI hote haiM ? pRthivIkAyika Adi zata: 7 deza 7 sAtamAM zatakamAM prarUpita viSayanuM saMkSipta vivaraNa A udezakamAM sauthI pahelAM aNagAranI kriyAonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. pathikI kriyAnA kAraNenuM pratipAdana kAmarUpI che ke arUpI che ? sacitta che? ke acitta che ? jIva che ke ajIva che ? jImAM kAma hoya che ke ajImAM kAma hoya che ? bhegarUpI che ke arUpI che ? bhega sacitta che ke acitta che bhAga chava che ke ajIva che ? bhega mAM hoya che ke ajImAM hoya che ? ityAdi prazno ane temanAM uttaranuM A udezakamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. bheganA prakAre kAmaganA prakAra jIva kAmI che ke bhegI che nArake kAmI hoya che ke bhegI hoya che ? pRthvIkayika Adi ekendriya cha, dvIndriya che, trIndriya che ane caturindriya jIvo kAmI hoya che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7sU.1 airyApathika-sAMparAyikakriyAnirUpaNam 583 manuSyaH adho'vadhikajJAnI, paramAvadhijJAnI, kevalajJAnI ? / asaMjJI jIvaH akAmapUrvakaM vedanAM vedayati ? samarthaH tIvecchApUrvakaM vedanAM vedayati ? samarthaH kathaM tIvecchApUrvakaM vedanAM vedayatIti / airyApathika-sAMparAyikakriyAvaktavyatA / SaSThoddezake jIvAnAM narakotpattiruktA sA cAsaMdRtAnAM bhavati / tadviparItasya saMvRtasya yad bhavati tadAha-saMvuDassa NaM bhaMte' ityAdi / ___ mUlam-'saMvuDassa NaM bhaMte ! aNagArassa AuttaM gacchamANa ssa, jAva AuttaM tuyamANassa, AuttaM vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuMchaNaM geNhamANassa vA, nikkhivamANassa vA tassa NaM bhaMte! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajai, saMparAiyA kiriyA kajai ? goyamA ! saMvuDassa NaM aNagArassa jAva tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajjai No saMparAiyA, se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai-saMvuDassaNaM jAva No saMparAiyA kiriyA kanjai ? jIva, dvIndriya jIva, teindriya jIva, caturindriya jIva, bhogI hote haiM yA kAmI hote haiM ? alpa bahutva vaktavyatA vicAra / chadmastha manuSya adho'vadhikajJAnI, paramAvadhijJAnI, kevalajJAnI asaMjJI jIva kyA akAmapUrvaka vedanA kA vedana karatA hai kyA ? samartha hotA huA bhI kaise akAmapUrvaka vedanAkA vedana karatA hai ? kyA samartha tIvra icchA pUrvaka vedanAkA vedana karatA hai kyA ? samartha kaise tIvra icchApUrvaka vedanAkA vedana karatA hai ? ke bhegI hoya che ? alya bahatva viSayaka vakatavyatAnuM kathana. chavAstha manuSya, adhe vadhikajJAnI, paramAvadhijJAnI ane kevalajJAnInuM kathana. asaMsI chava zuM kAma pUrvaka vedanAnuM vedana kare che ? sarmatha paNa zuM akAma pUrvaka vedanAnuM vaMdana kare che ? samartha hovA chatAM kevI rIte akAmapUrvaka vedanAnuM vedana kare che ? samartha tIvra IcchApUrvaka zuM vedanAnuM vedana kare che ? samartha kevI rIte tIvra icchApUrvaka vedanAnuM vedana kare che ? ityAdi viSayanuM A udezakamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 bhagavatImatra goyamA ! jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhA vocchinnA bhavaMti, tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajai, taheva jAva ussuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjai, se NaM ahAsuttameva rIyai, se teNaTeNaM goyamA ! jAva No saMparAiyA kiriyA kajai ||suu0 1 // chAyA-saMtRtasya khalu bhadanta ! anagArasya AyuktaM gacchataH, yAvatAyuktaM tvagavartayataH, AyuktaM vastra pratigrahaM kambalaM pAdapoJchanaM gRhNato vA, nikSipato vA, tasya khala bhadanta ! kim aipithikI kriyA kriyate, sAMparAyikI kriyAkriyate?, gautama ! saMhatasya rUlu anagArasya yAvat tasya khalu aiyAphathikI kriyA kriyate, no saaNpraayikii| tat kenArthena bhadanta ! evamucyateairyApathika sAmparAyika kriyAvaktavyatA 'saMvuDassa NaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha-(saMvuDassa NaM bhaMte ! aNagArassa AuttaM gacchamANassa jAva AuttaM tuyamANassa, AuttaM vatthaM paDiggahaM kaMbala pAyapuMchaNaM geNhamANassa vA, nikkhivamANasa vA tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyAkajai) he bhadanta ! upayoga pUrvaka gamanakaranevAle, yAvat upayogapUrvaka karabaTa badalanevAle, upayogapUrvaka vastra, pAtra, kambala, pAdaprogchana (rajoharaNapramArjikA) grahaNa karanevAle aura rakhanevAle, saMvRtasAdhuke kyA aiopathika kriyA hotI hai yA sAMparAyika kriyA hotI hai ? (goyamA) he gautama ! pathikI ane sAmparAyikI kriyAnI vatavyatA 'saMvuDassa NaM bhaMte / tyahi sUtrAya :- (saMvuDassa NaM bhaMte aNagArassa AuttaM gacchamANassa jAva AuttaM tuyaTTamANassa AuttaM vatthaM paDiggahaM kaMvalaM pAyapuMchaNaM goNDamANassa vA. nikkhiyamANassa vA tassa NaM bhaMte ki IriyAvahiyA kiriyA kajjai saMparAiyA kiriyA kajjai) 8 mahanta ! apaya 5'4 sana yAna 42nArA, ( yAvat ) upayoga pU4 544 matanA upayoga pUrva para, pAtra, mata, prAdachana ( rajoharaNa pramAjika ) grahaNa karanArA ane mUkanArA saMvRta sAdhuvaDe zuM yA5thi jiyA rAya cha sAMpayi yA 42 // 4 cha. ? ( goyamA ) gautama zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 7. sU. 1 airyApathika-sAMparAyikakriyAnirUpaNam 585 saMvRtasya khalu yAvat no sAMparAyikI kriyA kriyate ? gautama ! yasya khalu krodha - mAna-mAyA - lobhA vyucchinnA bhavanti, tasya khalu airyApathikI kriyA kriyate, tathaiva yAvat utsUtraM rayataH sAMparAyikI kriyA kriyate, sa khalu yathAsUtrameva yati, tat tenArthena gautama ! yAvat no sAMparAyikI kriyA kriyate // suu.1|| (saMvuDassa NaM aNagArassa jAva tassa NaM IriyA vahiyA kiriyA kajjai, No saMparAiyA) saMvRta anagAra ke yAvat airyApathikI kriyA hotI hai / saparAyika kriyA nahIM hotI hai / ( se keNaNaM bhaMte ! evaM buccara, saMvuDassa NaM jAva No saMparAiyA kiriyA kajjai ? ) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki saMvRta anagArake yAvat saparAyikI kriyA nahIM hotI hai / ( goyamA) he gautama ! (jassa NaM koha - mANa - mAyA lobhA vocchinnA bhavati, tassa NaM IriyAvahiyA kiriyA kajjai, taheba jAva ussuttaM rIyamANassa saMparAiyAkiriyA kajjai, se NaM ahAsuttameva rIyai, se teNaTTeNaM goyamA ! jAva No saMparAiyA kiriyA kajjar3a) jisa anagAra ke krodha, mAna, mAyA aura lobha ye sarvathA naSTa ho cuke hote haiM, usa anagArake airyApathikI kriyA hotI hai / tathA jisa sAdhu ke ye krodhAdi naSTa nahIM hote haiM, aise sUtramaryAdAko ullaMghana karake calanevAleko sAMparAyikI ( vuDasa NaM aNagArassa jAva tassa NaM IriyAvahiyA kiriyA kajjai, No saMparAiyA ) vA saMvRta agugAra dvArA aryApathiDI hiyA rAya sAMparAyikI kriyA karAtI nathI. ( se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai saMvuDassa NaM jAva No saMparAiyA kiriyA kajjai ) he mahanta ! Apa thA arAge govaM aho cho } upayoga pUrva gamanAdi karanAro savRta aNugAra dvArA aurcApathikI kriyA karAya che sAMparAyikI DiyA urAtI nathI. ? (goyamA) he gautama! jassa NaM koha - mANa - mAyA - lobhAvocchinnA bhavati, tassa NaM IriyAvahiyA kiriyA, kajjai taheva jAba ussuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjai, se NaM ahAmuttameva rIyaha, se teNadveNaM goyamA ! jAva No saMparAiyA kiriyA kajjai) ne zubhAranA Dodha, mAna, bhASA ane leAbharUpa kaSAye naSTa thai gayA hAya che, te aNugAranI kriyA auryAthikI hAya che. paNa je aNugAranA DhAdhAdi kaSAyA kSINa thayA hAtA nathI evA sUtranI maryAdAnuM ullaMdhana karanArA aNumAranI kriyA sAMparAyikI hoya che. satRta aNugAra sUtranI AjJA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 bhagavatI sUtre , TIkA - saMvuDassa NaM bhaMte ! aNagArassa AuttaM gacchamANassa, jAva AuttaM tuyamANassa' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! saMvRtasya = saMvarayuktasya khaMlu anagArasya=zramaNasya Ayuktam = upayogapUrvakaM gacchataH = gamanaM kurvataH yAvat-Ayukta sopayogaM tiSThataH, AyuktaM sopayogaM niSIdataH, Ayuktam upayogapUrvakaM tvagvartayataH pArzvaparivartanaM kurvataH, ' AuttaM vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuchaNaM gevhamANassa vA, nikkhivamANassa vA Ayuktam upayogapUrvakaM vastraM pratigraha pAtra kambalaM pAdapoJchanaM rajoharaNaM gRhNato vA tattadvastuno grahaNaM kurvato vA, kriyA hotI hai / saMvRta anagAra yathAsUtra hI saba kucha karatA hai, isa liye usake airyApathikI kriyA hotI hai / isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki saMvRta anagArake yAvata sAMparAyikI kriyA nahIM hotii| TIkArtha - chaThe uddezaka meM jIvoMkI narakameM utpatti honA kahA gayA hai so yaha narakameM utpatti asaMvRta jIvoMkI hI hotI hai inase viparIta jo saMvRta anagAra haiM unake jo hotA hai use hI yahA~ para pahile sUtrakArane prakaTa kiyA hai / isameM gautamane prabhuse aimA pUchA hai ki 'saMvuDasaNaM bhaMte! aNagArassa AuttaM gacchamANassa' he bhadanta jo anagAra saMvara yukta hai aura upayogapUrvaka gamana karatA hai yAvat upayoga pUrvaka ThaharatA hai, upayogapUrvaka baiThatA hai, upayogapUrvaka karavaTa badalatA hai tathA upayogapUrvaka hI vastra, pratigraha pAtra, kambala aura rajoharaNa ko pramANe ja AcaraNa kare che, tethI tenA dvArA aumAMpathikI kriyA ja karAya che, he gautama ! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke saMvRtaaNugAra auoNMpathikA kriyA kare che, sAMpayikI kriyA karatA nathI. TIkA - chaThThA uddezakanA antimasUtramAM jIveAnI narakagatimAM utpanna thavAnI vAta karavAmAM AvI che; asavRta jIvA ja narakagatimAM utpanna thAya che. saMvRta jIvA narakamAM utpanna thatA nathI. tethI sUtrakAre ahIM sauthI pahelAM saMvRta aNugAranuM ja nirUpaNa karyu" che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna che che u saMvuDassa NaM bhaMte ! aNagArassa AuttaM gacchamANassa' chatyAhi De he bhainta ! je aNugAra savarathI yukata hoya che, ane upayegapUrNAMka (jatanA pUrvIka) gamana kare che, upayAgapUrNAMka UThe che, upayegapUrNAMka bese che, upayegapUrNAMka paDakhu pherave che, tathA upayogaka ja vastu, pAtra, kabala rajoharaNu Adine grahaNa kare che ane zrI bhagavatI sUtra : pa Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 mR.1 airyApathika-sAMparAyikakriyAnirUpaNam 587 nikSipato vA sthApayataH, 'tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kanjai ? he bhadanta ! tasya khalu upayogapUrvakaM gamanAdikaM kurvato'nagArasya kim aipithikI kriyA kriyate bhavati ? athavA sAMparAyikI kriyA kriyate bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA ! saMvuDassa NaM aNagArassa jAva tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, No saMparAiyA' he gautama ! saMvRtasya sa vara yogayuktasya khalu anagArasya yAvat-AyuktaM gacchataH, Ayukta tiSThato vA, Ayukta niSIdato vA, AyuktaM tvagavatayato vA, Ayukta vastra, pratigraha, kambalaM, pAdapoJchanaM gRhNato vA, nikSipato vA, tasya khalu zramaNasya eryApathikI kriyA kriyate bhavati, no sAMparAyikI kriyA bhavati / gautamastatrakAraNaM pRcchati-'se kaMNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-saMvuDassa NaM jAva No saMparAiyA kiriyA kajjai ?' he bhadanta ! tat kenArthena evamucyate yat saMkRtasya uThAtA hai, dharatA hai, aise usa anagAra ke kyA aipithikI kriyA hotI hai athavA sAMparAyikI kriyA hotI hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! saMvuDamsa NaM aNagArassa jAva tamsa NaM IriyAbahiyA kiriyA kanjai' usa saMvarayukta anagArake yAvat jo upayogapUrvaka calatA hai, upayoga pUrvaka ThaharatA hai, upayogapUrvaka baiThatA hai, upayogapUrvaka karabaTa badalatA hai tathA upayogapUrvaka ho vastra, pAtra, kambala, pAdapoJchana ina sabako uThAtA hai dharatA hai, aipithikIkriyA hotI hai sAMparAyikIkriyA nahIM hotI hai / isa viSayameM kAraNa jAnanekI icchAse gautamasvAmI prabhuse pUchate haiM 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai saMvuDamsa NaM jAva No saMparAiyA kiriyA kajjaI' he bhadanta ! aisA Apa kisa mUke che, evA aNagAranI kriyAne aryApathikI kriyA kahe che ke sAMparAvikI kriyA kahe che? eTale ke te yaMpathikI kriyA kare che, ke sAMparAvikI kriyA kare che ? tene uttara bhApatA mahAvIra prabhu 4 cha -'goyamA ! 3 gautama ! 'saMvuDassa NaM aNagArassa jAva tassa gaM IriyAvahiyA kiriyA kajjaI upayogapUrva nyAsanA, 5cegapUrvaka UThanAre, upayogapUrvaka besanAra, upagapUrvaka paDakhuM pheravanAro ane upagapUrvaka vastra, pAtra, kaMbala. joharaNa Adi upakaraNe grahaNa karanAre ane mUkanAro saMvarayukata aNagAra auyapathikI kriyA ja kare che-te sAMparAyikI kriyA karate nathI. tenu (295 Meal bhATa gautama svAmI 2mA pramANe prazna pUche cha-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-saMvuDassa NaM jAva No saMparAiyA kiriyA kajjai ?' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 bhagavatIstre khalu yAvat pUrvoktasya anagArasya airyApathikI kriyA kriyate no sAMparAyikI kriyA kriyate ? bhagavAnAha-'goyamA ! jassa NaM koha-mANa mAyA-lobhA vocchi nA bhavaMti' he gautama ! yasya khalu anagArasya krodha-mAna-mAyA-lobhA vyucchinnA vizeSeNa ucchinnA vinaSTA bhavanti, 'tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kanjai' tasya khalu krodhamAnamAyAlobharahitasya anagArasya aipithikI kriyA kriyate no sAMparAyikI kriyA kriyate 'taheva jAva usmuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kanjai' tathaiva yAvat-yasya khalu anagArasya krodha-mAna-mAyAlobhA avyucchinnA bhavanti tasya khalu utsUtraM sUtramaryAdAtikrameNa rIyato-gacchataH sAdhoH sAMparAyikI kriyA kriyate noM aipithikI kriyA bhvtiityaashyH| tathA ca yAvatkaraNAt yathAsUtra rIyato gacchato'nagArasya airyApathikI kriyA kriyate, kAraNase kahate haiM ki saMvarayukta anagAra ke yAvat sAMparAyikI kriyA nahIM hotI hai ? aiyApathikI kriyA hotI hai / isake samAdhAna nimitta prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA ! jassa NaM koha-mANa mAyA-lobha voclinnA bhavaMti' he gautama ! jisa anagAra ke krodha, mAna, mAyA, aura lobha ye saba vizeSarUpa se ucchinna (naSTa) ho jAte haiM 'tarasa NaM iriyAvahiyA kiriyo kanjai' usa anagArake aipha pathikI kriyA hotI hai| sAMparAyikI kriyA nahIM hotI hai| 'taheva jAva usmuttaM rIyamANassa sAMparAiyA kiriyA kajai' tathA jisa anagAra ke krodha, mAna, mAyA aura lobha ye vinaSTa nahIM hue haiM aise usa sUtrakI maryAdAke atikrama karake calane vAle sAdhu ke sAMparAyikI kriyA hotI hai, aipithikI kriyA nahIM hotI hai| tathA ca yahAM yAvat padake prayogase yaha phalita huA hai ki jo sAdhu sUtrake anuhe bhadanta ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke te saMvarayukata aNagAra yaMpathikI kriyA kare che, sAMparAyikI kriyA karato nathI ? A praznanuM samAdhAna karatA mahAvIra prabhu 4 cha-'goyamA ! jassa NaM koha, mANa, mAyA, lobhA vocchinnA bhavaMti' he gautama ! je aNagAranA krodha, mAna, mAyA ane lebhane vizeSarUpe nAza thaI gaye DAya cha, 'tassa NaM IriyAvahiyA kiriyA kajjaDa te m||2 moryApathi: DiyA 42teusaya cha, te sAM52(4kI jiyA 42te| nathI. 'taheba jAva usmuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjaI' tathAmAranA adha, bhAna, bhaay| ana bosa nAza thayA hatA nathI, e sUtrasiddhAMtanI maryAdAne bhaMga karanAra aNagAra sAMparAyikI jiyA 42 me 2mAra aryApathiyi 4ratA nathI. mI jAva ( yAvat) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 sU.2 kAmabhoganirUpaNam 589 utsUtra rIyato gacchatastu anagArasya sAMparAyikI kriyA kriyate iti phalitam / 'se NaM ahAmuttameva rIyaI' he gautama ! sa khalu saMhato'nagAraH yathAsUtrameva bhUtrAnatikrameNaiva niyamAnusAramevetyarthaH rIyati-gacchati Acarati / upasaMharanAha-'se teNaTeNaM goyamA ! jAva-no saMparAiyA kiriyA kajjai' he gautama ! tat tenArthena yAvata saMvRtasya khalu anagArasya yathAsUtra rIyato gacchataH airyApathikI kriyA kriyate no sauMparAyikI kriyA kriyate iti bhAvaH // 01 // kAmabhogavaktavyatA / saMvRtazca kAmabhogatyAgena bhavatIti kAmabhogAn prarUpayitumAha- rUbI bhaMte' ityaadi| mUlam-'rUbI bhaMteM! kAmA, arUbI kAmA ? goyama!! rUvI kAmA, No arUvI kAmA / sacittA bhaMte ! kAmA, acittA kAmA ? goyamA ! sacittA vi kAmA, acittA vi kaamaa| jIvA bhaMte ! kAmA ajIvA kAmA ? goyamA ! jIvA vi kAmA, ajIvA vi sAra calatA hai apanI pratyeka pravRtti karatA hai usake aiyApathikI kriyA hotI hai aura jo sUtrake anusAra nahIM calatA hai aise sAdhu ke sAMparAyikI kriyA hotI hai / 'se NaM ahAmuttameva rIyaI' ataH jo saMvRta anagAra hotA hai vaha sUtrakI vidhike anusAra hI calatA hai mUtra meM anagArakI pravRttike jo niyama kahe gaye haiM una niyamoMke anusAra hI vaha apanI pravRtti karatA hai 'se teNaTeNe goyamA ! jAva no saMparAiyA kiriyA kajai' isaliye he gautama ! usa saMvRta anagArake sUtrake anusAra calaneke kAraNa sAMparAyikI kriyA nahIM hotI hai, aipithikI kriyA hotI hai, aisA maiMne kahA hai ||muu0 1 // padathI A phalita thAya che ke je sAdhu sUtrasiddhAMtamAM kahyA pramANe AcaraNa kare che, jenI pratyeka pravRttimAM sUtranA AdezanuM pAlana thAya che, evA aNagIranI kriyA yapathikI ja hoya che sAMparAyikI hotI nathI, ane je sAdhu sUtra siddhAMtanA Adeza manusAra yAsata nathI. vo sAdhu saaNp|pichii yi 4 4rata hAya che. "se ahAmuttameva rIyai" bhArIta bhAgAra sa 12yu4ta hoya che, to sUtranI vidhi pramANe ja cAle che, sUtramAM aNagAranI pravRtti mATe je niyame ApavAmAM AvyA che, te niyamAnusA204 saMta mANusAra pAtAnI pravRtti 42 cha. " se teNadeNaM goyamA jAva no saMparAiyA kiriyA kajjai " gautama ! te saMta mA2 sUtranI AjJAnusAra cAlatuM hovAthI sAMparAyikI kriyA karato nathI, paNa pathikI kiyA ja 42 cha, me meM prayuM cha. // 21 // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kAmA / jIvANaM bhaMte ! kAmA, ajIvANaM kAmA ? / goyamA! jIvANaM kAmA, No ajIvANaM kaamaa| kaivihA NaM bhaMte ! kAmA paNNattA ? goyamA ! duvihA kAmA paNNattA, taMjahAsadA ya, rUvA ya / rUbI bhaMte ! bhogA, arUvI bhogA? goyamA! rUvI bhogA, No arUvI bhogaa| sacittA bhaMte ! bhogA. acittA bhogA ? goyamA ! sacittA vi bhogA, acittA vi bhogaa| jIvA NaM bhaMte ! bhogA? pucchA ? goyamA ! jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogaa| jIvANaM bhaMte ? bhogA, ajIvANaM bhogA ? goyamA! jIvANaM bhogA, No ajIvANaM bhogA ! kaivihANaM bhaMte! bhogA paNNatA? goyamA ! tivihA bhogA paNNattA, taMjahAM-gaMdhA, rasA, phAsA / kaivihANaM bhaMte ! kAma bhogA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA kAmabhogA paNNattA, taMjahA-sadA, rUvA, gaMdhA, rasA, phaasaa| jIvA NaM bhaMte ! ki kAmI bhogI? goyamA ! jIvA kAmI vi, bhogI vi| se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-jIvA kAmI vi bhogI vi? / goyamA ! soiMdiya-cakhidiyAiM paDucca kAmI, ghANidiya-jibhidiyaphAsiMdiyAiM paDucca bhogI, se teNaTeNaM goyamA ! jAva-bhogI vi| neraiyANaM bhaMte ! kiM kAmI, bhogI ? evaM ceva, evaM asurakumArA jaav-nniykumaaraa| puDhavIkAiyANaM pucchA ? goyamA ! puDavIkAiyA No kAmI, bhogii| se keNaTeNaM jAvabhogI? goyamA phAsidiyaM paDucca, se teNaTeNaM jAva bhogii| zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 7 sU.2 kAma bhoganirUpaNam 591 evaM jaavvnnssikaaiyaa| beiMdiyA evaM ceva, navaraM jibhidiyaphAsiMdiyAiM paDucca bhogii| teiMdiyA vi evaM ceva, navaraM ghANidiya-jibhidiya-phAsiMdiyAiM paDucca bhogii| cauridiyANaM pucchA ! goyamA ! cauridiyA kAmI vi, bhogI vi, se keNaTraNaM jAva-bhogI vi ? goyamA! cakkhidiyaM paDucca kAmI, ghANidiyajibhidiya-phAsiMdiyAiM paDucca bhogI, se teNaTeNaM jAva-bhogI vi / avasesA jahA jIvA, jaav-vemaanniyaa| eesiNaM bhaMte ! jIvANaM kAmabhogoNaM, nokAmI NaM, nobhogINaM, bhogINa ya kayare kayare hito jAva-visesAhiyA vA ? goyamA ! savatthovA jIvA kAmabhogI, nokAmI. nobhogI aNaMtaguNA, bhogI aNaMtaguNA ||suu. 2 // chAyA-rUpiNaH bhadanta ! kAmAH, arUpiNaH kAmAH ? gautama ! rUpiNaH kAmAH, no arUpiNaH kAmAH / sacittAH bhadanta ! kAmAH, acittAH kaamaaH?| gautama ! sacittA, api kAmAH, acittA api kaamaaH| jIvAH bhadanta ! kAmabhogavaktavyatA'rUvI bhaMte ! kAmA' ityAdi / sUtrArtha-(rUvI bhaMte ! kAmA, arUvIkAmA) he bhadanta ! kAmarUpI haiM ki arUpI haiM ? (goyamA) he gautama ! (rUvIkAmA, No arUvIkAmA) kAmarUpI haiM, kAmaarUpI nahIM haiM / (sacittA bhaMte ! kAmA, acittA kAmA) he bhadanta ! kAma sacitta hai ki kAma acitta haiM ? (goyamA! kAmaga vakatavyatA " rUbI bhaMte ! kAmA " tyAla sUtrAtha:- ( rUbI bhaMte ! kAmA, arUvI kAmA ) 3 mahanta ! bha35 cha, 3 2535. che ? ( goyamA ) he gautama ( rUbIkAmA, No arUvI kAmA) 4Ama 35 je 253pI nathI. ( sacittA bhaMte ! kAmA, acittA kAmA ) mahanta ma sathita cha ? bhayitta che ? ( goyamA ! sacittA vi kAmA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 bhagavatIsUtre kAmAH, ajIvAH kAmAH 1 / gautama ! jIvA api kAmAH, ajIvA api kAmAH / jIvAnAM bhadanta ! kAmAH, ajIvAnAM kAmAH ? / gautama ! jIvAnAM kAmAH, no ajIvAnAM kAmAH / katividhAH khalu bhadanta ! kAmAH prajJaptAH ? gautama ! dvividhAH kAmAH prajJaptAH, tadyathA-zabdAzva, rUpANi ca / rUpiNaH bhadanta ! bhogAH, arUpiNo bhogAH ? gautama ! rUpiNo bhogAH, no arUpiNo sacittA vikAmA acittA vi kAmA) he gautama ! kAma sacitta bhI haiM aura kAma acitta bhI haiM / (jIvA bhaMte ! kAmA, ajIvA kAmA) he bhadanta ! kAmajIvarUpa haiM ki kAma ajIvarUpa haiM ? (goyamA) he gautama ! (jIvA vi kAmA, ajIvA vi kAmA) kAma jIvarUpa bhI haiM aura kAma ajIvarUpa bhI haiM / (jIvA NaM bhaMte ! kAmA ajIcA NaM kAmA) he bhadanta ! kAma jIvoMke hote haiM ki kAma ajIvoM ke hote haiM ? (goyamA) he gautama ! (jIvA NaM kAmA, No ajIvANaM kAmA) kAmajIvoM ke hote haiM / ajIvoMke kAma nahIM hote haiN| (kaivihANaM bhaMte ! kAmA paNNattA) he bhadanta ! kAma kitane prakArake kahe gaye haiM ? (goyamA) he gautama ! (duvihA kAmA paNNattA) kAma do prakArake kahe gaye haiM ?! (taMjahA) ve isa prakArase haiM (sadA ya rUvA ya ) zabda aura rUpa / (rUvI bhaMte ! bhogA, arUvI bhogA ) he bhadanta ! bhogarUpI haiM ki bhoga arUpI haiM ? ( goyamA !) he gautama ! (rUvI bhogA, No arUvI bhogA) bhogarUpI haiM, bhoga arUpI nahIM haiN| acittA vi kAmA ) gautama 4Ama sathitta 55 uya cha, bhane athitta 55 DAyache jIvA bhaMte kAmA, ajIvA kAmA) 3 mahanta ma 01 35 che 4 12035 che. ( goyamA ! jIvA vi kAmA ajIvA vi kAmA gautama ma 135 55 DAya cha bhane 20135 55 DAya che. ( jIvANaM bhaMte ! kAmo, ajIvANaM kAmA) mahanta ! vAmAM aamguthe| hama cha / momA hAya che ? ( goyamA ) gautama ( jIvaNaM kAmA, No ajIvANaM kAmA ) mA. mgue| DAya cha 257vAmA DAtA nayI. (kAvihANaM bhaMte ! kAmo paNNattA ) mahanta bha. yA 2-! yA cha ? ( goyamA ! duvihA kAmA paNNattA taMjahA ) gautama AmanA sAmore 542 che (sadA ya rUvA ya) (1) 24 mane (2) 35 (rUvI bhaMte ! bhogA, arUbI bhogA) he mahantosa 3pI soma34I che. (goyamA ruvI bhogANo arUvI bhogA) gautama mAsa 35ii cha nayI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 6 sU. 2 kAmabhoga nirUpaNam 593 bhogAH / sacittAH bhadanta ! bhogAH, acittAH bhogAH ? gautama ! sacittA api bhogAH, acittA api bhogAH / jIvAH khalu bhadanta ! bhogAH ? pRcchA, gautama ! jIvA api bhogAH ajIvA api bhogAH / jIvAnAM bhadanta ! bhogAH ajIvAnAM bhogAH ? gautama ! jIvAnAM bhogAH, no ajIvAnAM bhogAH katividhAH khalu bhadanta ! bhogAH prajJaptAH ? gautama ! trividhAH bhogAH prajJaptAH ? tadyathA - gandhAH, rasAH, sparzAH / katividhAH khalu bhadanta ! kAmabhogAH (sacittA bhaMte bhogA, acittA bhogA ) he bhadanta ! bhoga sacitta haiM ki bhoga acitta haiM ? (goyamA ! sacittA vi bhogA, acittAvi bhogA) he gautama! bhoga sacita bhI haiM aura bhoga acitta bhI haiN| (jIvA NaM bhaMte ! bhogA pucchA ?) he bhadanta ! bhoga jIvarUpa haiM ki bhoga ajIvarUpa haiM ? (goyamA) he gautama ! (jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogA) bhogajIyarUpa bhI haiM aura bhoga ajIvarUpa bhI haiN| (jIvA NaM bhaMte ! bhogA, ajIvANaM bhogA ) he bhadanta ! bhoga jIvoMke hote haiM ki bhoga ajIvoMke hote haiM ? (goyamA) he gautama ! (jIvANaM bhogA, no ajIvANaM bhogA) bhoga jIvoMke hote haiM, bhoga ajIvoM ke nahIM hote haiM / ( kai vihA NaM bhaMte ! bhogA paNNattA' he bhadanta ! bhoga kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? (goyamA) he gautama ! (tivihA bhogA paNNattA) bhoga tIna prakArake kahe gaye haiM / (taM jahA ) ve isa prakAra se haiM (gaMdhA, rasA, phAsA) gaMdha, rasa aura sparza / (kaivihANaM ( sacittA bhaMte bhogA, acittA bhogA ) he lahanta ! loga sathita che. he loga vyathita che ? ( goyamA ) sacittAvi bhogA acitA vi bhogA ) he gautama ! loga sayitta pazu hai bhane loga atti pazu che. ( jIvANaM bhaMte ? bhogA pucchA ?) se lahanta ! loga lava35 che, hai loga va35 che ? (goyamA !) he gautama! (jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogA ) loga lava35 pazu che bhane makava35 pazu che. (jIvA NaM bhaMte ! bhogA, ajIvANaM bhogA ) he mahanta ! logne| sadbhAva lavobhAM hoya che, lavemAM hoya che ! ( goyamA ! jIvANaM bhogA, No ajIvANaM bhogA ) he gautama! logo sahabhAva vAmAM hoya che, alavAmAM logo sahalAva hoto nathI. ( kai vihANaM bhaMte ! bhogA paNNattA ?) he lahanta ! loga DeMTalA aAranA udyA che ? (goyamA ! tivihA bhogA paNNattA - taMjahA) he gautama! loganA nIce prabhAo agara par3e che - (gaMdhA, rasA, phAsA) (1) gaMdha, (2) rasa ne (3) sparza (kai vihANaM bhaMte ! kAmabhogA paNNattA ?) he mahanta ! amaloga zrI bhagavatI sUtra : pa Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 bhagavatIsUtre , prajJaptAH ? gautama ! paJcavidhAH kAmabhogAH prajJaptAH, tadyathA - zabdAH, rUpANi gandhAH, rasAH, sparzAH / jIvAH khalu bhadanta ! ki kAminaH, bhoginaH ? gautama ! jIvAH kAmino'pi bhogino'pi / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate jIvAH kAmino'pi bhogino'pi ? gautama ! zrotrendriyacakSurindriye pratItya kAminaH, ghrANendriya-jihvendriya- sparzendriyANi pratItya bhoginaH, tat tenArthena gautama ! bhaMte ! kAmabhogA paNNattA) he bhadanta ! kAmabhoga kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? (goyamA) he gautama ! (paMcavihA kAmabhogA paNNattA) kAmabhoga pAMca prakAra ke kahe gaye haiM / (taMjahA) ve isa prakAra se haiM (saddA, ruvA, gaMdhA, rasA, phAsA) zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza / (jIvA NaM bhaMte ! kiM kAmI, bhogI ?) he bhadanta ! jIba kyA kAmI haiM ki bhogI haiM ? (goyamA) he gautama! (jIvA kAmI vi bhogI vi) jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM / ( se keNaNaM bhaMte ! evaM gas, jIvA kAmI vi) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate hai ki jIvakAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM ? (goyamA) he gautama ! (soiMdiyacakkhidiyAI paDucca kAmI, ghANiM diya- jibhidiya - phAsiMdiyA paDucca bhogI, se teNadveNaM goyamA ! jAva bhogI vi ) zrotrendriyaaura indriyako Azraya karake jIva kAmI kahalAte haiM, ghrANaindriya, jihAindriya aura sparza indriyako Azraya karake jIva bhogI kahalAte DeMTalA prAranA hyA che ? ( goyamA ! paMcavihA kAmabhogA paNNattA) he gautama ! amaloga cAMtha prAznA udyA che. (taMjahA ) pAMca aAro yA pramANe che - (saddA, rUvA; gaMdhA, rasA, phAsA) (1) zaha, (2) 35, (3) gaMdha, (4) 2sa sane (4) sparza' (jIvANaM bhaMte ! kiM kAmI, bhogI ?) he gautama! lava zu abhI hoya che, } logI hoya che ? (goyamA !) he gautama! ( jIvA kAmI vi, bhogI vi) lave! abhI pazu hoya che bhane logI patha hAya che. (se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccara, jIvA kAmI vi bhogI vi) he lahanta ! sAtha zA raho me ho cholA abhI pazu hoya che bhane logI pazu hoya che ? (goyamA !) he gautama! ( soiMdiya, cakhidiyAI paccakAmI, ghArNidiya- jibbhiMdiya - phAsiMdiyAI paDucca bhogI, se teNaNaM goyamA ! jAva bhogI vi) zrotrendriya mane yakSuindriyanI apekSAye jIvA kAmI kahevAya che, ane ghrANendriya, svAdendriya ane sparzendriyanI apekSAe jIvAne zrI bhagavatI sUtra : pa Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za. 7 u. 7 . 2 kAmabhoga nirUpaNam 595 - yAvat - bhogino'pi / nairayikAH khalu bhadanta ! kiM kAminaH, bhoginaH ? evameva / evam asurakumArA yAvat - stanitakumArAH / pRthivIkAyikAnAM pRcchA ? gautama ! pRthivIkAyikAH no kAminaH, bhoginaH / tatkenArthena yAvat - bhoginaH ? gautama ! sparzendriyaM pratItya, tat tenArthena yAvat - bhoginaH / evaM yAvat - vanaspatikAyikAH / dvIndriyAH evameva navaraM - jihvendriya- sparzendriye pratItya bhoginaH / trIndriyA api evameva navaraM ghrANendriya - jiDvendriyahaiM / isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM / 'nerahayA NaM bhaMte ! kiM kAmI bhogI ? he bhadanta | nArakajIva kyA kAmI haiM yA bhogI haiM ? [ evaM ceva evaM jAva dhaNiyakumArA ] he gautama ! jaisA pahile kahA hai vaisA hI jAnanA cAhiye isI taraha se yAvat stanitakumAroM ke bhI jAnanA cAhiye | (puDhavikAiyANaM pucchA) he bhadanta ! pRthivIkAyika kyA kAmI haiM ki bhogI haiM ? [puDhavikAiyA No kAmI, bhogI] he gautama ! pRthivIkAyika kAmI nahIM haiM bhogI haiM [ se keNaTTeNaM jAva bhogI ] he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki pRthivIkAyika kAmI nahIM haiM, bhogI haiM ? [goyamA ! phAsiMdiyaM paDucca se teNadveNaM jAva bhogI] he gautama! sparzana indriya ko Azrita karake maiMne aisA kahA hai ki pRthivIkAyika kAmI nahIM haiM bhogI haiM / [ evaM jAva vaNassai kAiyA, beiMdiyA evaM ceva, navaraM jibbhidiyaphAsiMdiyAI paDucca bhogI ] bhAgI kahevAya che. he gautama ! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke jIvA kAmI paNa hoya che, mane logI pazu hoya. (neraiyANaM bhaMte ! kiM kAmI, bhogI ?) De lahanta ! nAra haiN| zuM abhI hoya che ! logI hoya che ? ( evaM ceva evaM jAva thaNiyakumArA) he gautama ! temanA viSayamAM paNa sAmAnya veAnA jevuM ja kathana samajavuM stanitakumAra sudhInA hevAnA viSayabhAM yazu me uthana sabhavaM. (puDhavikAiyANaM pucchA) he lahanta ! pRthvIbhayi / abhI che, logI che ? (puDha vikAiyA No kAmI, bhogI) he gautama! pRthvI ayi / abhI nathI, pazu teyo logI che. ( se keNaNaM jAva bhogI ? ) he bhadanta ! Apa zA kAraNe evuM kaheA che ke pRthvIkAyikA kAmI hAtA nathI paNa logI hoya che ? ( goyamA ! phAsiMdiya paDucca - se teNadveNaM jAva bhogI ) he gautama ! pRthvIkAyikAmAM sparzendriyane sadUbhAva hoya che. he gautama! sparzendriyanA sadbhAvanI apekSAe meM evuM kahyuM che ke pRthvIkAyikA kAmI nathI, paNa bhegI che. ( evaM jAva Na sar3akAiyA, beiMdiyA evaM ceva, NavaraM jinbhidiyaphAsiMdiya zrI bhagavatI sUtra : pa Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 bhagavatI sUtre sparzendriyANi pratItya bhoginaH / caturindriyANAM pRcchA ? gautama ! caturindriyAH kAmino'pi, bhogino'pi tat kenArthena yAvat - bhogino'pi gautama ! cakSurindriyaM pratItya kAminaH ghrANendriya - jivendriya- sparzendriyANi pratItya bhoginaH, tat tenArthena yAvat - bhogino'pi / avazeSAH yathA jIvAH, yAtratisI prakArase yAvat vanaspatikAyikoMke jAnanA cAhiye / do indriyoM ke bhI isI prakAra se jAnanA cAhiye-parantu jihvAindriya aura sparzana indriyakI apekSAlekara ve bhogI haiM / [teiMdiyA vi evaM ceva, navaraM ghANidiya jibhidiya phAsiMdiyAI paDuca bhogI) teindriyajIvoM ke bhI isI prakAra se jAnanA cAhiye / parantu ye ghrANendriya, jihvAindriya aura sparzanaindriyakI apekSA lekara ke bhogI haiN| (cauriMdiyANaM pucchA) he bhadanta ! cauindriyajIva kAmI haiM ki bhogI haiM ? ( goyamA) he gautama ! (cauriMdiyA kAmI vi bhogI vi) he gautama ! cauindriyajIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| (se keNaNaM jAva bhogI vi ?) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki cauindriyajIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM ? (goyamA) he gautama ! ( cakkhidiyaM paca kAmI, ghANidiya jibhidiya phAsiMdiyAI pahuMca bhogI se teNaTTeNaM jAva bhogI vi) cauindriya jIva, cakSurindriyakI apekSA lekara ke to kAmI haiM aura ghANendriya, jihvAindriya, evaM sparza indriyakI apekSA lekara bhogI haiM / (se teNaTTeNaM jAva bhogI vi) isa kAraNa he gautama ! paDucca bhogI) eja pramANe vanaspatikAyika paryantanA jIvAnA viSayamAM paNa samajavuM. zrIkriya jIvA paNa kAmI hAtA nathI paNa bhAgI hoya che. parantu te jihavAindriya ane sparzendriyanI apekSAe bhAgI che, ema . ( teiMdiyA vi evaM ceva, NavaraM vArNidiya, jibhidiya, phAsiMdiyAI paDuna bhogI) tendriya vA pazu abhI hotA nathI pazu logI hoya che. tebhane ghrANendra, nihUvAdyandriya mane syazeMndriyanI apekSA logI Dela che (cauriMdiyA pucchA) De lanta ! yaturindriya kA abhI che, haiM logI cha ? ( goyamA ) he gautama ( cauriMdiyA kAmI vi. bhogI vi ) yaturindriya kavI abhI pazu che bhane logI pazu . ( se keNadveNaM jAva bhogI vi) he mahanta ! Apa thA aroDA cho yatundriya kavo abhI pAgu che bhane logI pazu che ? ( goyamA ) he gautama! ( cakhidiyaM pahucakAmI. ghANidiyajibhidiyaphAsidiyA paDucca bhogI se teNaTTeNaM jAtra bhogI vi) yaturindriyavo yakSu indriyanA apekSA abhI hai, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 7 sU. 2 kAmabhoganirUpaNam 597 vaimAnikAH / eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kAmabhoginAM, nokAminA, nobhoginAm, bhoginAM ca katare katarebhyo yAvat-vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA jIvAH kAmabhoginaH, nokAminaH nobhoginaH anantaguNAH, bhoginaH anantaguNAH ||muu. 2 // ___TIkA-'rUbI bhaMte ! kAmA, arUcI kAmAH' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kAmAH kAmyante abhilaSyante eva natu viziSTazarIrasaMsparza dvArA upabhujyante maiMne aisA kahA hai ki cauindriya jIva yAvat bhogI bhI haiM / (avasesA jahA jIvA jAva vemANiyA) bAkI ke vaimAnikatakake jIva sAmAnyajIvoMkI taraha jAnanA cAhiye / (eesiM NaM bhaMte ! jIvA NaM kAmabhogINaM, no kAmINaM nobhogINaMbhogINaya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA) he bhadanta ! kAmabhogI, no kAmI, no bhogI aura bhogI jIvoM meM kauna jIva kina jIvoMkI apekSAse yAvata vizeSAdhika haiM ? (goyamA) he gautama ! (savvatthovA jIvA kAmabhogI, nokAmI nobhogo aNaMtaguNA) kAmabhogI manuSya sabase kama haiN| nokAmI, nobhogI jIva anaMtaguNe haiM / bhogI bhI anantaguNe haiN| ___TIkArtha-jIva anagAra kAmabhogoMke parityAga karane se hI saMvara vAlA banatA hai ataH ve kAmabhoga kyA hai isI bAtako dikhAneke liye yahAM sUtrakArane yaha mUtrakahA hai isameM gautamane prabhuse aisA ane dhANendriya, jihavAIndriya ane spaze indriyanI apekSAe bhegI paNa che, he gautama ! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke catundriya jIvo kAmI paNa che ane bhagI paNa che. ( abasesA jahA jIvA jAva vemANiyA ) mAdInAmAni sudhAnA vArnu 4thana sAmAnya nA 4thana pramANe samaraj (eesiNaM bhaMte ! jIvANaM kAmabhogINaM nokAmINaM nobhogINaM bhogINaya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA) he bhadanta ! kAmabhegI ne kAmI, ne bhegI ane bhegI jIvonI saMkhyAnI apekSAe sarakhAmaNuM karavAmAM Ave te kyA kayA cho kayA kayA jIvo karatA ochA che, ( yAvat ) 4yA yA 2i vizeSAdhi4 che ! (savvattho jIvA kAmabhogI, No kAmI no bhogI aNaMtaguNA, bhogI aNaMtaguNA) he gautama ! milegA ve soyI ochAM che, ne kAmI ane ne bhegI anaMta gaNe che, bhegIjI anaMtagaNuM che. TIkArtha- aNagAra kAmone parityAga karavAthI ja saMvaravALA bane che. tethI sUtrakAra A sUtradhArA te kAmaganuM svarUpa batAve che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke " rUbI bhaMte kAmA, arUbI kAmA" mahanta ! ma 3pI cha, OM 253pI cha ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 bhagavatIsUtre ye te kAmAH manojJAH zabdAH manojJAni saMsthAnAni, manojJA varNAzca kiM rUpiNaH, rUpaM mUrtatvaM tadasti eSAM te rUpiNaH santi ? athavA kAmAH kim arUpiNaH manti ? bhagavAnAha-'goyamA ! rUbI kAmA, No arUvI kAmA' he gautama ! kAmAH rUpiNaH santi, no arUpiNaH kAmAH, teSAM khalu kAmAnAM pudgala pUchA hai 'rUvI bhaMte ! kAmA, arUvIkAmA ?' he bhadanta ! kAmarUpI haiM yA kAma arUpI haiM ? jo kevala abhilASA ke ho viSayabhUta hoM viziSTa zArIrika sparza dvArA bhoganemeM jo na Ave ve yahAM kAma pada ke vAcya artha prakaTa kiye haiM jaise manojJa saMsthAna, manojJavarNa ye saba icchAke hI viSayabhUta hote haiM parantu viziSTa zarIrasparzadvArA inakA upabhoga nahIM hotA hai / rUpanAma mUrttatvakA hai yaha jisameM hotA hai vaha rUpI hai / rUpase kevala ekarUpa guNakohI grahaNa nahIM kiyA gayA hai kintu ise upalakSaka pada mAnakara rasa, gaMdha, aura sparza ina sabako grahaNa kiyA gayA hai ataH rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ye cAroM guNa jisameM pAye jAte haiM usakA nAma rUpI hai aisA jAnanA cAhiye / isa praznake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki he gautama ! "rUvI kAmA No arUvIkAmA kAma manojJazabda, manojJasaMsthAna aura manojJavarNa ye saba rUpI mUrtika haiM indriyoMke viSayabhUta haiM / arUpI amUrtika nahIM haiM / kyoM ki ye kAma pudgala ke dharma ( je kevaLa IcchAnA viSayarUpa ja che viziSTa zArIrika saMparza dvArA jene bheLavavAmAM AvI zakatA nathI tene ahIM kAma padanI vAcyArtha rUpe prakaTa karavAmAM Avela che jemake manez zabda, manejha AkAra ane manejha varNa, e vastuo icchAnA viSayarUpa ja hoya che, paraMtu viziSTa sparza dvArA temano upaga thaI zaktA nathI. " rU5" eTale mUrtatA je varatumAM mUva hoya che te vastune rUpI kahe che. ahIM rUpa pada dvArA ekalA rUpaguNane ja grahaNa karavAmAM Avela nathI, paNa tene upalakSaddha pada mAnI ne rasa, gaMdha ane sparzane paNa grahaNa karavAmAM Avela che. tethI rUpa, rasa, gaMdha ane sparza, A cAre guNane jenAmAM sadUbhAva hoya che, tene ja rUpI kahe che, ema samajavuM.) gautama svAmInA prazna utta2 mApatA mahAvIra prabhune cha * goyamA' gautama " rUvI kAmA, No arUvI kAmA " Ama bhanAjJa za6, manoja saMsthAna ( 2mA12 ) bhane bhanAza , se sau 3thI ( bhUti' ) cha bhane chandriya abhya cha, kAma arUpI amRttika nathI. e kAma puThThalanA dharmarUpa hevAthI mUrtika (rUpI) che. manejha zabda ane manejha AkAramAM te pudgalanA cAre guNone sadabhAva jovAmAM Ave zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacankiA TIkA za.7 u.7 sa. 2 kAmabhoganirUpaNam dharmatvena muurtttvaat| gautamaH pRcchati-'sacittA bhaMte ! kAmA, acittA kAmA ?' he bhadanta ! kAmAH kiM sacittAH santi ? athavA kAmAH acittAH santi ? bhagavAnAha-'goyamA ! sacittA vi kAmA, acittA vi kAmA' he gautama ! kAmAH sajJimANirUpApekSayA sacittA api syu, atha ca te kAmAH zabdadravyApekSayA asaMjJijIva zarIrarUpApekSayA ca acittA api syuH / gautamaH pRcchatihonese mUrtika haiM / manojJazabda, manojJasaMsthAna inameM to pudgalake cAroM hI guNa pAye jAte haiM / varNa svayaM pudgalakA eka guNa hai ataH guNameM aura guNa rahate nahIM hai isaliye pudgalakA guNa honeke kAraNa vaha kAmarUpa hai aisA jAnanA cAhiye / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'sacittA bhaMte ! kAmA acittA kAmA' he bhadanta ! kAma sacitta haiM yA kAma acitta haiM ? uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'sacittA vi kAmA acittA vi kAmA' kAma sacitta bhI haiM aura acitta bhI haiN| saMjJI prANIke rUpakI apekSA se sacitta haiM tathA zabda dravyakI apekSAse aura asaMjJIjIvake zarIrake rUpakI apekSAse acitta bhI haiN| tAtparya kahanekA yaha hai ki kAmako viSayabhUta saMjJIjIvakA mana karatA hai manase yahAM para bhAvamana lenA cAhiye / kyoMki vahI sacitta hai ataH jaba ye saMjJIjIvake manake dvArA viSayabhUta hote haiM taba viSayameM abheda mAnakara yahAM inheM sacitta prakaTa kiyA gayA hai, aura jaba ye asaMjJI. che. varNa pote ja pukkalanA eka guNarUpa che. tethI guNamAM bIjAM guNe rahetA nathI. AhI te varNa pujhalane eka guNa hovAne kAraNe kAmarUpa che, ema samajavuM have gautama svAmI mev| prazna pUche che 'sacittA bhaMte kAmA, acitA kAmA !! 3 -1 ! ma sathita che, 4Ama bhayita cha ? uttara " sacittA vi kAma, acittA vi kAmA / gautama ! ma sathita paNa che ane acita paNa che saMsI prANInA rUpanI apekSAe sacita che, ane zabda dravyanI apekSAe ane asaMsI chanA harIranA rUpanI apekSAe acitta paNa che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che saMjJI jIvanuM mana kAmane viSaya bhUta kare che. "mana" padathI ahIM bhAvamana grahaNa karavuM joIe, kAraNa ke eja sacitta che. tethI jyAre te saMjJI jIvanA mana dvArA viSayabhUta thAya che. tyAre viSaya ane viSayamAM abheda mAnI ne ahIM temane sacitta prakaTa karavAmAM Avela che. paNa jyAre te (kAma) asaMjJA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'jIvA bhaMte ! kAmA, ajIvA bhaMte ! kAmA ?' he bhadanta ! kAmAH kiM jIvAH ? athavA kAmAH kim ajIvAH syuH ? he gautama ! kAmAH jIvazarIrarUpApekSayA jIvAH api syuH, atha ca kAmAH zabdApekSayA citrazAlabhaJjikArUpApekSayA ca ajIvA api syuH / gautamaH pRcchati-'jIvANaM bhaMte ! kAmA, ajIvANaM kAmA ?' he bhadanta ! jIvAnAM kAmA bhavanti ? athavA ajIvAnAM kAmA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! jIvANaM kAmA, No ajIvANa kAmA' he gautama ! jIvAnAmeva kAmA bhavanti, kAmahetutvAt, no ajIvAnAM kAmA : jIva ke zarIra ke viSayabhUta hote haiM taba ye acitta mAne jAte haiM kyoMki asaMjJI jIvakA zarIra paudgalika hone ke kAraNa acitta hai! aba gautama pUchate haiM ki 'jIvA bhaMte ! kAmA, ajIvA bhaMte kAmA' he bhadanta ! kAma kyA jIvarUpa haiM yA kAma ajIvarUpa haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM, he gautama ! jIva zarIrarUpakI apekSA kAmajIva bhI haiM aura zabdakI apekSA tathA citrazAlabhaJjikA ke rUpako apekSA kAma ajIva bhI haiM / prabhu se aba gautamasvAmI aisA pUchate haiM ki 'jIvA NaM bhaMte ! kAmA, ajIvANaM kAmA' he bhadanta ! kAmajIvoMke hote haiM yA ajIvoMke hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'jIvA NaM kAmA, No ajIvANaM kAmA' jIvoMke hI kAma hote haiM, ajIvoMke kAma nahIM hote haiM / kyoMki kAma jIvoMmeM hI kAmake hetu hote haiM ajIvoMmeM nahIM kyoMki unameM kAmakI asaMbha jIvanA zarIranA viSayabhUta thAya che, tyAre temane acitta mAnavAmAM Ave che. kAraNa ke asaMjJI jIvanuM zarIra pauRRlika hovAne kAraNe acitta hoya che have gautama svAmI zrIle prazna pUche che ' jIvANaM bhaMte ! kAmA, ajIvA kAmA ' mahanta ! ma jIvarUpa che ke ajIvarUpa che ? uttara-he gautama ! chevanA zarIra rUpanI apekSAe kAma jIvarUpa paNa che, ane zabdanI apekSAe tathA citrazAlabhaMjikAna pUtaLI rUpanI apekSAe kAma achavarUpa paNa che gautama svAmI yA prazna pUche che 'jIvANaM bhaMte ! kAmA, ajIvANaM kAmA' he bhadanta ! jemAM kAma hoya che, ke ajIvomAM kAma hoya che ? uttara-' goyamA / gautama ! ' jIvANaM kAmA No ajIvANaM kAmA / jIvomAM ja kAmano saddabhAva hoya che, ajIvomAM kAmane sadUbhAva hete nathI kAraNa ke zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 sU.2 kAmabhoganirUpaNam bhavanti, teSAM kAmAsaMbhavAt / gautamaH pRcchati-' kaivihANaM bhaMte ! kAmA paNNattA ?' he bhadanta ! katividhA : = kiyatmakArAH khalu kAmAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA! duvihA kAmA paNNattA, taMjahA-sadA ya, rUvA ya' he gautama ! dvividhA dviprakArakAH kAmAH prajJaptAH, tadyathA-zabdAzca, rUpANi ca / gautama : pRcchati-rUvI bhaMte ! bhogA, arUbI bhogA? ' he bhadanta ! bhogAH kiM rUpiNaH santi, athavA bhogAH arUpiNaH santi ? bhagavAnAha-'goyamA ! ruvI bhogA, No arUvI bhogA' he gautama ! bhogAH bhujyante upabhogaviSayIkriyante zarIreNa iti bhogA: gandha-rasa-sparzAtmakA rUpiNo bhavanti, teSAM bhogAnAM pudgaladharmatvena mUrttatvAt, no arUpiNo bhogA bhavanti / gautamaH vitA hai| aba gautamasvAmI prabhuse pUchate haiM ki 'kai vihANe bhaMte ! kAmA ! paNNattA' he bhadanta ! kAma kitane prakArake kahe gaye haiM uttarameM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'davihA kAmA paNNattA' kAma do prakArake kahe gaye haiM / 'taMjahA' jaise zabda aura rUpa / ___aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'rUvI bhaMte ! bhogA, arUvI bhogA' he bhadanta ! bhogarUpI hai ? yA arUpI hai isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! rUvI bhogA' No aruvI bhogA' bhoga rUpI haiN| bhoga arUpI nahIM haiM / jo upabhogake viSayabhUta jovoM dvArA zarIrase kiye jAte haiM ve bhoga haiM aise bhoga gandha, rasa aura sparzAtmaka haiM aura ye rUpI haiM / kyoM ki ye bhoga pudgala ke dharma haiM / isaliye ye mUrtika haiM / bhoga arUpI nahIM hote haiM / kAmanA kAraNe sarbhAva jIvamAM ja hoya che achamAM saMbhavI zakatuM nathI. ajImAM te kAmano saddabhAva ja asaMbhavita che. gautama svAbhAnA prazna 'kaivihANaM bhaMte ! kAmA paNNatA ?' he mahanta mAna yA cha ? utta2 'davihA kAmA paNNatA' he gautama ! 4AmanA me 42 4aa cha. ' taMjahA bha3 (1) za6 ane (2) 35. gautama svAmI lAgane viSa no pUche che 'rUbI bhaMte bhogA arucI bhogA' loga bhI le 13thI cha ? utta2 'goyamA' gautama ! ruvI bhogA No arucI bhogA' mA 35 cha, 53pI nathI. je upabhegane viSayabhUta jIve dvArA zarIrathI karAya che, temane bhega kahevAya che, evA bhega gaMdha, rasa ane spardhAtmaka hoya che ane teo rUpI hoya che, kAraNa ke te bhoga pujhalanA dharma che, tethI ja temane rUpI kahyA che arUpI kahyA nathI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 bhagavatIsto pRcchati-'sacittA bhaMte ! bhogA, acittA bhogA ? ' he bhadanta ! bhogAH kiM sacittAH bhavanti ? kiMvA acittAH bhogA bhavanti ? bhagavAnAha-goyamA ! sacittA vi bhogA, acittA vi bhogA,' he gautama ! bhogAH gandhAdipradhAnajIvazarIrANAM katipayAnAM sajJitvAt sacittA api bhavanti, atha ca katipayAnAM gandhAdipradhAnajIvazarIrANAm asajJitvAt bhogA acittA api bhavanti / gautamaH pRcchati-'jIvA NaM bhaMte ! bhogA ? pucchA?' he bhadanta ! bhogAH kiM jIvAH khalu bhavanti ? kiMvA bhogAH ajIvA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogA' he gautama ! bhogAH jIvazarIrANAM gandhAdiaba gautamasvAmI prabhuse pUchate haiM ki 'sacittA bhaMte ! bhogA, acittA bhogA' he bhadanta ! bhoga sacitta haiM yA bhoga acitta haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! sacittA vi bhogA, acittA vibhogA' bhoga sacitta bhI haiM aura bhoga acitta bhI haiN| gandha Adi haiM pradhAna jinameM aise kitaneka jIvazarIra saMjJI hote haiM isaliye bhoga sacitta bhI hote haiM tathA kitane gaMdhAdipradhAna vAle jIva zarIra asaMjJI hote haiM isaliye bhoga acitta bhI hote haiM / aba gautama pUchate haiM 'jIvANaM bhaMte bhogA pucchA' he bhadanta ! bhoga kyA jIvasvarUpa hote haiM yA bhoga ajIva svarUpa hote haiM ? bhagavAn isake uttara meM kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogA' jIvoMke zarIra gaMdhAdise yukta hote haiM isaliye ve gautama 2vAmI lA viSe bhAna prazna pUche che 'sacittA bhaMte ! bhogA, acittA bhogA ! mahanta // sAyatta cha, mathitta cha ? uttara - ' goyamA sacitA vi bhogA, acittA vi bhogA? gautama bhega sacitta paNa che. ane bhega acitta paNa che. jemanAmAM gaMdha Adi pradhAna hoya che evAM keTalAMka jIva-zarIra saMjJI hoya che, tethI bhega acitta paNa hoya che tathA keTalAMka gaMdhAdipradhAna asaMsI hoya che, tethI bhega sacitta paNa hoya che. dA. ta. gaMdhayukta phUla sacitta che, attara acitta che. nAgane viSa gautama 2vAmI bInne prazna pUche cha, ' jIvA NaM bhaMte ! bhogA pracchA mata ! zuM mAya 75 2135 saya cha mA ma 2135 hAya cha ? uttara - ' goyamA jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogA / gautama ! loga jIvasvarUpa paNa hoya che, ajIva svarUpa paNa hoya che. jIvonAM zarIre gaMdhAdithI yukta zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 sU. 2 kAmabhoganirUpaNam 603 yuktatvAd jIvasvarUpA api bhavanti, ajIvadravyANAM gandhAdiguNopetatvAt ajIvasvarUpA api bhogA bhavanti / gautamaH pRcchati-'jIvANaM bhaMte ! bhogA, ajIvANaM bhogA?' he bhadanta ! jIvAnAM bhogA bhavanti ? athavA ajIvAnAM bhogA bhavanti ? bhAvAnAha-'goyamA ! jIvANaM bhogA, No ajIvANaM bhogA' he gautama ! jIvAnAM bhogA bhavanti teSAM sajJitayA bhogasaMbhavAt, no ajIvAnAM bhogAH bhavanti, teSAm cetanArAhityena bhogAsaMbhAt / gautamaH pRcchati'kaivihA NaM bhaMte ! bhogA paNNattA?' he bhadanta ! katividhAH khalu bhogAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! tivihA bhogA paNattA, taM jahA-gaMdhA, rasA, bhoga jIva svarUpa bhI hote haiM aura ajIva dravya gaMdhAdi guNayukta hote haiM, isaliye bhoga ajIva svarUpa bhI hote haiM / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'jIvANaM bhaMte ! bhogA ajIvANaM bhogA' he bhadanta ! bhoga jIvoMke hote haiM yA ajIvoMke hote haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama 'jIvA NaM bhogA, jo ajIvANaM bhogA' jIvoM ke bhoga haiM, ajIvoMke bhoga nahIM hote haiM / jIva saMjJI hote haiM isaliye unake bhoga saMbhavita hai ajIvoMke cetanA rahita hone ke kAraNa bhogoMkA honA asaMbhava hai| aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'kaivihANaM bhaMte ! bhogA paNNattA' he bhadanta ! bhoga kitane prakArake kahe gaye haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM gautama ! 'tivihA bhogA paNNattA' bhoga tIna prakArake kahe gaye haiM / 'taMjahA' ve isa prakArase hai 'gaMdhA, rasA phAsA' gaMdha, rasa aura hoya che, te kAraNe bhegane jIvarUpa kahyAM che, ajIva draya paNa gaMdhAdithI yukata hAI zake che, tethI bhegane achavarUpa paNa kahyA che. va moganA viSayamA gautama svAmI yoth| prazna 2 // pramANe pUche che 'jIvANaM bhaMte ! bhogA. ajIvANaM bhogA? he mahanta mAgana mastitva mA DAya cha / mAmA DAya che. ? uttara 'goyamA! jIvANaM bhogA, jo ajIvANaM bhogA' he gautama ! jIvamAM ja bhogane sadUbhAva hoya che, kAraNa ke jo saMjJIhoya che tethI temanAmAM bhego saMbhavI zake che. ajIvomAM bhegano sadbhAva nathI kAraNa ke teo cetanAthI rahita hoya che. tethI ajIvomAM bhego saMbhavI zakatA nathI. gautama svAmI ke loganA prA2viSa prazna pUche cha / kaDavihANaM bhaMte bhogA paNNatA ? mahanta // 12 // 4thA cha ? uttara : tividyA bhogA paNNattA gautama soya traya prAranA 4aa ' taMjahA 'tra praa2| zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 bhagavatImUge phAsA' he gautama ! trividhAH bhogA: prajJaptAH, tadyathA-gandhAH, rasA, sparzAzva / gautamaH pRcchati-'kaivihANaM bhaMte ! kAmabhogA paNNatA ?' he bhadanta ! katividhAH khalu kAmabhogAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMcavihA kAmabhogA paNNattA, taM jahA-sadA, rUvA, gaMdhA, rasA, phAsA' he gautama ! pazcavidhAH kAmabhogAH prajJaptAH, tAnevAha-tadyathA-zabdAH, rUpANi, gandhAH, rasAH, sparzAzca / atha samuccayanIganAzritya gautamaH pRcchati-'jIvA NaM bhaMte! kiM kAmI, bhogI?' he bhadanta ! jIvAH khalu kiM kAminaH kAmavantaH bhavanti ? atha ca kiM bhoginaH bhogavanto bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! jIvA kAmI vi bhogI vi' he gautama ! jIvAH kAmino'pi, atha ca bhogino'pi bhvnti| gautamastatra kAraNaM pRcchati 'se keNaguNaM bhaMte ! evaM vuccai-jIvA kAmI vi, bhogI vi ? he bhadanta ! tat sparza / aba gautamasvAmI prabhuse pUchate haiM 'kAvihA NaM bhaMte ! kAmabhogA' paNNattA' he bhadanta ! kAmabhoga kitane prakArake kahe gaye haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM "paMcavihA kAmabhogA paNNattA taMjahA sadA, rUvA, gaMdhA, rasA, phAsA' he gautama ! kAmabhoga pAMca prakArake kahe gaye haiM jaise zabda, rUpa gaMdha, rasa aura sparza / aba gautamasvAmI samuccayajIvoMko Azrita karake prabhuse pUchate haiM 'jIvANaM bhaMte kiM kAmI bhogI?' he bhadanta ! jIva kyA kAmavAle hote haiM yA bhogavAle hote haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama ! jIvA kAmI vi, bhogI vi' jIva kAmavAle bhI hote haiM, aura bhogavAle bhI hote haiM / 'se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai, jIvA kAmI vi, bhogI pramANe cha gaMdhA, rasA, phAsA, (1) dha (2) 2sa (3) 25 ve gautama svAmI maDAvI2 prabhune mevo prazna pUche che ' kaivihANaM bhaMte kAmabhogA paNNattA!' he bhadanta ! kAma bhaMganA keTalA prakAra kahyA che ? uttara 'paMca vihA kAmabhogA paNNatA / gautama ma laganA pAMya 42 4aa cha ' taMjahAbha 'sadA, rUvA, gaMdhA, rasA, phAsA ' (1) zam (2) 35, (3) 12 (4) 28 mane (5) 25za. have samuccaya jIvanA viSayamAM gautama svAmI A pramANe prazna pUche che 'jIvANaM bhaMte ! kiM kAmI bhogI 3 mahanta ! vo bhI DAya sAthI hAya che ? uttara 'goyamA gautama ! 'jIvA kAmI vi bhogI vi' / bhI ( mayukta ) paNa hAya cha bhane sI (ogayuta ) 5) khAya che. gautama svAmInA - se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucai, jIvA kAmI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 7 . 2 kAmabhoganirUpaNam 605 kenArthena evamucyate - jIvAH kAmino'pi bhavanti, bhogino'pi bhavanti ? bhagavAn hetuM kathayati- 'goyamA ! soiMdiyacaviMkha diyAI paDucca kAmI, ghANidiya - jibhidiya - phAsiMdiyAi pacca bhogI' he gautama ! jIvAH zrotrendriyacakSurindriye pratItya = apekSya kAmino bhavanti zrotracakSurindriyayo: zabdarUpagrAhakatayA tayorapekSayA jIvAnAM kAmavazvasaMbhavAt atha ca ghrANendriya- jihUvendriya- sparzendriyANi pratItya apekSya jIvAH bhogino bhavanti teSAmindriyANAM gandha-rasa-sparzAtmakabhogagrAhakatvAt tadapekSayA jIvAnAM bhogavastrasaMbhavAt / tadupasaMharati- 'se tegaTTeNaM goyamA ! jAva-bhogI vi' he gautama! tat tenAvi' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki joba kAmI bhI hote haiM aura bhogavAle bhI hote haiM ? isameM hetukA pradarzana karate hue prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! soiMdiyacakkhi diyAI paDucca kAmI, ghANidiya jibhidiyaphAsiMdiyAI paDuca bhogI' zrotrendriya aura cakSurindriya kI apekSAse to jIva kAmo hote haiM aura ghrANendriya, jihvAindriya evaM sparzana indriyakI apekSAse jIva bhogI hote haiM / kyoMki zrotraindriya cakSurindriya zabda aura rUpa ke grAhaka hote haiM ataH inakI apekSAse jIvoM meM kAmavattA tathA gaMdha rasa aura sparza inarUpa bhogoM ko grahaNa karane vAlI jihvA rasanA aura sparzana indriyA~ hotI haiM ataH inakI apekSAse unameM bhogavattA sadhajAtI hai 'se teNadveNaM goyamA ! jAva vi, bhogI vi, !' he lahanta mAya zo Aye mevaM cha ! vo abhI pAgu hAya che ane bhAgI paNa hAya che ? tenuM samAdhAna karatAM mahAvIra alu Ahe he ' goyamA !" he gautama ! soiMdiyacakkhidiyAI paDaca kAmI, vArNidiya, jibhidiya, phAsiMdiyAI paDucca bhogI 'mo zrotrendriya mane yakSurindriyanI mepekSA abhI hoya hai, ane ghrANendriya, jiAindriya ane sparzendriyanI apekSAe bhAgI hAya che zabdane zrotrendriya grahaNa kare che ane rUpane netrandriya grahaNa kare che, te kAraNe teo kAmI che. tathA gaMdha, rasa ane sparUpa bhAgeAnA upabhega karAvanArI ghrANendriya, jihavAindriya ane sparzendriyanA paNa temanAmAM sadbhAva hAya che, te indriyAne lIdhe temanAmAM logavattA ( loNI avasthA ) pazu siddha thAya che se teNaTTeNaM goyamA ! jAva bhogI tri' he gautama !! ara meM mevaM madhu che ! lavo abhI pazu hoya cha bhane bhAgI paNa hAya che. , zrI bhagavatI sUtra : pa Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 bhagavatIsUtre na yAvat - jIvAH kAmino'pi bhavanti, atha ca bhogino'pi bhavanti / atha nairayikAdijIvavizeSAnAzritya pRcchati - 'neraiyANaM bhaMte / kiM kAmI, bhogI ?" he bhadanta ! nairayikAH khalu kiM kAmino bhavanti, athavA bhogino bhavanti ? bhagavAnAha - ' evaM jAtra thaNiyakumArA' he gautama! evameva samuccayajIvavadeva nairayikA api kAmino'pi bhavanti, atha ca bhogino'pi bhavanti, evaM nairayikadeva asurakumArAH yAvat svanitakumArAH yAvatpadena nAgakumArAH, suvarNakumArAH, vidyutkumArAH, agnikumArAH, dvIpakumAra, dikkumAra, vAyukumAra udadhikumArAH, stanitakumArAH iti saMgrAhyam / ete sarve'pi kAmino'pi bhavanti, bhogino'pi bhavanti / gautamaH pRthivIkAyikAdiviSaye pRcchati - 'puDhavikAiyANaM pucchA ?' he bhadanta ! pRthivIkAyikAnAM pRcchA prazno vartate, tathA ca bhogI vi' isa kAraNa he gautama ! maine aisA kahA hai ki jIva kAmI bhI hote haiM aura bhogI bhI hote haiM / atha gautamasvAmI nairayika Adi jIva vizeSako Azrita kara ke prabhuse aisA pUchate haiM ki 'neraiyANaM bhaMte kiM kAmI bhogI ?' he bhadanta ! nairayika jIva kAmI hote haiM yA bhogI hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM ki evaM ceva evaM jAva thaNiyakumArA' he gautama ! samuccaya jIvakI taraha ho nairayika bhI kAmI hote haiM aura bhogI bhI hote haiM / tathA nairayika kI taraha hI asurakumAra yAvat stanita kumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suvarNakumAra agnikumAra, vAyukumAra udadhikumAra, dvIpakumAra, dikkumAra, ye sabahI kAmI bhI hote haiM aura bhogI bhI hote haiN| aba gautamasvAmI pRthivIkAyika Adike viSayameM prabhuse aisA pUchate haiM 'puDhavikAiyANaM pucchA' he bhadanta ! pRthivIkAyika have gautama svAmI nArakAdi jIvAnA viSayamAM evA ja prazna pUche che neraiyANaM bhaMte ! kiM kAmI bhogI ?' he mahanta ! nAra vo abhI hoya che } logI hoya che ? mahAvIra anu che ! ' evaM cetra, evaM jAtra thaNiyakumArA' he gautama ! sAmAnya jIvAnI jemaja nArake paNa kAmI hAya che ane bhAgI paNa hAya tathA nArakonI jema ja asurakumAra nAgakumAra, suvarNaCkumAra, vidyutsumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra pavanakumAra ane stanitakumAra devA kAmI paNa che ane bhAgI paNa che. have gautama svAmI pRthvIkAya Adi jIvA viSe prazna pUche che " " puDhavikAiyANaM pucchA * he bhadanta ! pRthvIkAyika jIvA kAmI hAya che ke bhAgI zrI bhagavatI sUtra : pa Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 7.2 kAmabhoganirUpaNam pRthivIkAyikAH kiM kAmino bhavanti, atha ca bhoginaH bhavanti ? iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA ! paDhavikAiyA No kAmI, bhogI' he gautama ! pRthivIkAyikA no kAmino bhavanti, api tu bhogino bhavanti, gautamaH pRcchati-se keNaTeNaM jAva bhogI ?' he bhadanta ! tatkenArthena yAvat-pRthivIkAyikA no kAmino bhavanti, apitu bhogino bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! phAsidiyaM paDucca' he gautama ! pRthivIkAyikAH sparzendriyaM pratItya apekSya bhogino bhavanti, pRthivIkAyikAnAM sparzendriyAtiriktendriyAbhAvena kAmitvAsaMbhavAt / ' se teNaTeNaM jAva-bhogI' he gautama ! tat tenArthena yAvat-pRthivIkAyikA nokAmino bhavanti, apitu bhogino bhavanti / 'evaM jAva-vaNassaikAiyA' evaM pRthivIkAyikavadeva yAvat-apkAyikAH, tejaskAyikAH, vAyukAyikAH, vanaspatikAyikA api sparzendriyamAtra kendriyatayA kevalaM bhogino bhavanti, no kAminaH / 'bejIva kAmI hote haiM ? yA bhogI hote haiM uttarameM prabhu kahate haiM ki gautama pRthivIkAyika jIva 'NA kAmI' kAmI nahIM hote haiM kintu bhogI hote haiM / he bhadanta ! 'se keNaSTeNaM jAva bhogI' aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki pRthivIkAyika jIva kAmI nahIM hote haiM kintu bhAgI hote haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' phAsiMdiyaM paDucca' maiMne jo pRthivIkAyika kAmI nahIM hote haiM bhogI hote haiM aisA jo kahA hai vaha sparzana indriyako lekara kahA hai kyoM ki ina jIvoMke kevala eka sparzana indriya hI hotI hai anya indriyAM hotI nahIM haiM / ataH unameM kAmitvakA sadbhAva nahIM ho sakatA hai| (evaM jAva vaNassaikAiyA) isI tarahase aprakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIva bhI kAmI nahIM hote haiM bhogI DAya che. ? maDAvI2 prabhu cha gautama ! pRthviiyi| No kAmI bhogI' kAmI hotA nathI paNa bhegI hoya che. gautama svAmI tenuM kAraNa jANavA mATe pUche che ke 'se keNaTeNaM jAva bhogii| mahanta ! mA5 // 22 me 4 ch| 3 pRthvI kAyika kAmI nathI, paNa bhegI che ? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke ' phAsiMdiyaM par3acca , gautama ! pRthvIviDAmA 64 25zendriyanA / samAva hoya che zrotrindriya ane cakSurindriyanA abhAve temanAmAM kAmI paNa saMbhavI zakatuM nathI. 55 25zandriyane sahamA vAthA lAgI paY salavI za) cha. ' evaM jAva vaNassaha kAiyA ' se prabhArI mAthi, te124yi, vAyuAyi4, mane vanaspati kAyika che paNa kAmI hetA nathI paNa bhegI ja hoya che, A badhAM jIvomAM phakta zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 bhagavatI iMdiyA evaM ceva' dvIndriyA api evameva ekendriyavadeva kevalaM bhogino bhavanti, no kAminaH, teSAM zrotracakSurghANendriyAbhAvAt, kintu 'navaraM jimbhidiyaphAsiMdiyAI pacca bhogI' navaraM vizeSastu etAvAneva yat - ekendriyApekSayA dvIndriyA jivendriya- sparzendriye pratItya = apekSya bhogino bhavanti / 'teiMdiyA vi evaM ar' trIndriyA api evameva - dvIndriyavadeva, kevalaM bhogino bhavanti, natu kAminaH, kintu ' navaraM ghANidiya - jibhidiya - phAsiMdiyAI paDucca bhogI ' navaraM vizeSo yat-trIndriyAH jIvAH prANendriya-jihavendriya- sparzendriyANi pratItya = apekSya bhogino bhavanti / gautamaH pRcchati - 'cauriMdiyANaM pucchA' he bhadanta ! hI hote haiM / kyoMki ina saba jIvoMke kevala eka sparzana indriya ho hotI hai / 'beiMdiyA evaM ceva' do indriyajIva bhI ekendriyajIvoMkI taraha kevala bhogI hI hote haiM kAmI nahIM hote / kyoMki inameM zrotra, cakSu aura ghrANa inaidriyoMkA abhAva rahatA hai / 'navaraM jibhidiya phAsiMdiyAI paDuca bhogI' ataH do indriya jIvoM meM jo bhogI panA prakaTa kiyA gayA hai vaha sparzana aura rasanA indriyako Azrita karake kahA gayA hai / ' teiMdiyA vi evaMceva' do indriyajIvoMkI taraha te indriya jIva bhI aise hI hote haiN| arthAt te indriyajIvoM meM kevala bhogIpanAhI hai, kAmIpanA nahIM hai aura yaha bhogIpanA unameM sparzana, rasanA evaM ghANa indriya ko lekara hai / yahI bAta 'navaraM ghANidiya, jibhidiya phAsiMdiyAI paDucca bhogI' isa sUtrAMza dvArA sparzendriyanA 4 sahubhAva hoya che, tethI tebhane logI udyA che. ' ber3a diyA evaMcetra ' dvIndriya jIvA paNa bhAgI ja hAya che, kAmI hotA nathI, kAraNa ke temanAmAM zrotra cakSu ane dhrANu, e traNe indriyA ne abhAva hoya che, parantu " varaM jibhidiyaphAsiMdiyAI paDucca bhogI " temanAmA liGvA indriya mane sparzendriyane sadbhAva hAvAthI teo rasa ane 5sukha bhogavI zake che, te kAraNe tebhane (hIndriya labone) logI ubA che. 'iMdiyA vi evaM ceva' zrIndriya va paNa bhAgI ja hAya che, kAmI hotA nathI. tendriya jIveAmAM sparzendriya, ghrANendriya ane rasanAndriyanA sadbhAva heAya che, te kAraNe temane bhegI kahyA che, temAM zrotrendriya ane cakSurindriyanA abhAva hAvAthI teeAmAM kAmIpaNu saMbhavI zakatu nathI. ye na vAta sUtraThAre yA sUtrAMzadvArA auTa rI - 'NavaraM ghArNidiya, jibbhidiya, phAsiMdiyAI paDucca bhogI' huve gautama svAmI bhahAvIra prabhune sevA prazna pUche che 'cauri diyANaM " he bhadanta ! catundriya jIvA kAmI heAya che. ke bhAgI hoya che ? tenA uttara pucchA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 7 sa. 2 kAmabhoganirUpaNam caturindriyANAM jIvAnAM pRcchA vartate, tathA ca caturindriyAH kiM kAmino bhavanti ? atha ca bhogino bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! cauridiyA kAmI vi, bhogI vi' he gautama ! caturindriyAH kAmino'pi bhavanti, atha ca bhogino'pi bhavanti, gautamaH pRcchati-'se keNaguNaM jAva bhogI vi?' he bhadanta ! tat kenArthena yAvat caturindriyAH kAmino'pi bhogino'pi ca bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! cakkhidiyaM paDucca kAmI, ghANi diya jibhidiya-phAsiMdiyAiM paDucca bhogI' he gautama ! caturindriyAH cakSurindriyaM pratItya apekSya kAmino bhavanti, ghrANendriya-jihavendriya-sparzendriyANi pratItya apekSya bhogino bhavanti, 'se teNa TeNaM jAva bhogI vi' he gautama ! tat tenArthena yAvat-caturindriyAH kAmino'pi bhavanti, atha ca bhogino'pi samajhAI gaI hai / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM 'cauridiyANaM pucchA' he bhadanta ! cau indriyajIva kyA kAmI hote haiM yA bhogI hote haiM ? isake uttarameM prabhu kahate haiM ki--gAyamA! cauridiyA kAmI vi bhAgI vi' gautama ! cauindriyajIva kAmI bhI hote haiN| aura bhogI bhI hote haiM 'se keNaTeNaM jAva bhogI vi' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki cauindriya jIva kAmI bhI hote haiM aura bhogI bhI hote haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'cakkhidiyaM paDucca kAmI, ghANidiyajibhidiyaphAsiMdiyAiM paDucca bhogI' cauindriya jIva cakSu indriya kI apekSA to kAmI hote haiM aura ghrANendriya tathA jihA indriya kI apekSA ve bhogI hote haiM aura / 'se teNaTeNaM jAva bhogI vi' isa kAraNa maiMne he gautama ! aisA kahA hai ki bhApatA bhaDAvI2 prabhu 4 cha / 'goyamA ! cauriMdiyA kAmI vi, bhogI vi' he gautama ! caturindriya jIvo kAmI paNa hoya che ane bhagI paNa hoya che tenuM kAraNa savA nimitta gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che hai / se keNaTreNaM bhaMte ! jAva bhogI vi?? 8 mahanta A5 // 22 me 4 ch| yaturindraya ja kAmI paNa heya che, ane bhagI paNa hoya che ? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu 49 cha / 'goyamA ! cakkhiMdiyaM paDucca kAmI, ghANidiya jibhiMdiya phAsidiyAiM paDucca bhogI / gautama ! yaturindriya 7 // yakSurindriyanI apekSA kAmI hoya che, ane dhrANendriya rasanendriya ane sparzendriyanI apekSAe bhogI heya che. 'se teNaDhaNaM jAva bhogI vi ' gautama ! te 20 meM medhuM dhuMcha / zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 bhagavatIsUtro bhavati ! 'avasesA jahA jIvA, jAva-vemANiyA' avazeSAH yathA samuccayajIvA stathaiva kAmino'pi bhavanti, atha ca bhogino'pi, bhavanti, yAvata-cAnavyantarA jyotipikA vaimAnikAca vijJeyAH / gautamaH pRcchati-'eesiNaM bhaMte ! jIvANaM kAmabhogINaM, no kAmINaM, no bhogINaM bhogINa ya kayare kayare hiMto jAva visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu pUrvoktAnAM jIvAnAM kAmabhoginAM no kAminAM no bhoginAM bhoginoM ca madhye katare kiyanto jIvA; katarebhyo jIvebhyo yAvat-alpA vA bahukA vA, tulyA vA; vizeSAdhikA vA vartante ? cauindriyajIva kAmI bhI hote haiM aura bhogI bhI hote haiM ! 'avasesA jahA jIvA jAva vemANiyA' bAkI ke aura jo jIva ina jIvoM ke sivAya haiM-ve saba samuccaya jIvAMkI taraha kAmI bhI hote haiM aura bhogIbhI hote haiM ! yahAM yAvat zabdase vAnanyantara aura jyotiSI ina devoMkA grahaNa huA hai| isase vAnavyantara, jyotiSI aura vaimAnika deva kAmI aura bhogI do prakAra ke hote haiM aisA jAnanA cAhiye / aba prabhu se gautama aisA pUchate haiM-'eesiNaM bhaMte ! jIvANaM kAmabhogINaM no kAmINaM, no bhogINaM bhogINaM ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA' he bhadanta ! ina kAmabhogI nokAmI, nobhogI aura bhogI jIvoMke bIcameM kauna jIva kinajIvoMkI apekSA se alpa haiM ? kauna jIva kina jIvoMkI apekSA se bahuta haiM ? kauna jIva kinajIvoMke samAna haiM ? tathA kaunajIva kina jIvoMkI apekSA vizeSAdhika yaturindraya vo bhI 59 DAya cha bhane mI 555 DAya che. ' avasesA jahA jIvA jAva vemANiyA / mADInA vaimAnita 5-tana mAM / 55 sAmAnya vanI jema kAmI paNa che ane bhagI paNa che. eTale ke vanavyantara, tiSI ane vaimAnika deve kAmI paNa hoya che ane bhogI paNa hoya che. have gautama svAmI temanA a95bahutvane anulakSIne A pramANe prazna pUche che 'eesiNaM bhaMte ! jIvANaM kAmabhogINaM no kAmINaM, no bhogINaM bhogINa ya kayare kayarehi to jAva visesAhiyA vA / 3 mahanta ! manajI no kAmI ( kAma rahita ) ne bhegI ( bhoga rahita ) ane bhegI jIvone saMkhyAnI dRSTie vicAra karavAmAM Ave te kayA 9 kayA jIva karatAM ochA che? kayA che kayA jIvo karatAM vadhAre che ? kayA cho kayA cho barAbara che ? ane kayA cho kayA jIva karatAM vizeSAdhika che ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 sU.2 kAmabhoganirUpaNam 611 bhagavAnAha-' goyamA ! savvatthovA jIvA kAmabhogI, no kAmI no bhogI aNaMtaguNA, bhogI aNaMtaguNA' he gautama ! sarva stokAH jIvAH kAmabhogino bhavanti te ca caturindriyAH paJcendriyAzca santi, ataeva kAmabhoginaH sarvebhyo'lpAH / atha ca no kAmino no bhoginazca siddhAH prAguktebhyazcaturindriya paJcendriyebhyo'nantaguNA bhavanti / atha ca kevalaM bhogina ekadvitIndriyAstebhyaH siddhebhyo'nantaguNA bhavanti, vanaspatInAmanantaguNatvAt // mU. 2 // haiM ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA jIvA kAmabhogI, nokAmI nobhAgI, aNaMtaguNA, bhogI aNaMtaguNA' sabase kamajIva to kAmabhogI haiN| jo jIva nokAmI aura nobhogI haiM ve inakI apekSA ananta gune haiM / tathA jo bhogI jIva ve inakI apekSA bhI ananta gune haiN| sabase kama kAmabhogI jova haiM aisA jo kahA gayA hai vaha cauindriya aura paMcendriya jIvoMko lekara kahA gayA hai kyoMki ye hI kAmabhogI haiN| inake atirikta jo siddhajIva haiM ve na kAmI hote haiM aura na bhogI hote haiM ataH ve no kAmI no bhogI haiM aise ye jIva cauindriya aura paMcendriyajIvoMkI apekSA anantaguNe haiM / tathA kevala jo bhogI hI haiM, ve ekendriya do indriya aura teindriya jIva haiM ye jIva siddhoMse bhI anantaguNe hote haiN| kyoMki ekendriya vanaspati kAyika jIvoMkA pramANa anantaguNA kahA gayA hai // 2 // uttara- goyamA / gautama ! 'savvatthovA jIvA kAmabhogI no kAmI no bhogI aNaMtaguNA, bhogI aNaMtaguNA mA 7 sauthA 7i cha kAmabhegI karatAM ne kAmI ane ne bhogI cho anaMta gaNuM che, ane bhegI jIve te na kAmI ane no bhegI karatAM paNa anaMtagaNuM che, kAmalegI vo sauthI ochAM kahyuM che kAraNa ke caturindri ane paMcendriya jI ja kAmagI hoya che. je siddhajIve hoya che te kAmI paNa hotA nathI ane bhagI paNa hotA nathI. evAM ne kAmI ane ne bhegI jIvonI saMkhyA caturindriya ane paMcendriya jIvo karatAM anaMtagaNuM kahI che, ekendriya, kriIndriya ane trIndrijIvo bhegI hoya che. e siddho karatAM paNa anaMtagaNA hoya che, kAraNa ke ekendriya vanaspatikAyika jIvonuM pramANa anaMtagaNu kahyuM che sArA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chadmasthAdivaktavyatA | jIvAdhikArAt chadmasthAdimanuSyavaktavyatA mAha-' chaumatthe NaM bhaMte ' ityAdi / mUlam - chaumatthe NaM bhaMte! maNUse je bhavie aNNayaresu devaloesa devattAe uvavajjittae, se NUNaM bhaMte! se khINabhogI nopabhU uTThANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, purisakkAra- parakkameNaM viulAI bhoga bhogAI bhuMjamANe viharittae ? se NaNaM bhaMte ! eyama evaM vayaha? goyamA ! No iNaDe samaTThe se keNa bhaMte ! evaM buccai ? goyamA ! pabhU NaM se uTThANeNa vi, kammeNa vi, baleNa vi vIrieNa vi, purisakkAraparakkameNa vi aNNayarAI vipulAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae, tamhA bhogI, bhoge paricayamANe mahANijare, mahApajjavasANe bhavai / AhohieNaM bhaMte! maNUse je bhavie annayaresu devaloesu ? evaM ceva, jaha chaumatthe jAva - mahApajavasANe bhavai / paramAhohie gaM bhaMte! masse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhittae, jAva aMta karettae, se nRNaM bhaMte! se khINabhogI ? sesaM jahA chaumatthassa / kevalI NaM bhaMte maNUse je bhavie teNeva bhavaggahaNaNaM ? evaM jahA paramAhohie, jAva - mahApajjavasANe bhavai // sU0 3 // chAyA - chadmasthaH khalu bhadanta ! manuSyaH yo bhavyaH anyatareSu devalokeSu devatayA upapatuM tat nUnaM bhadanta ! sa kSINabhogI no prabhuH utthAnena, karmaNA, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 sU.3 chadmasthAdinirUpaNam balena, vIryeNa, puruSakAra-parAkrameNa vipulAn bhogabhogAn muJjAno vihartum ? tat nUnaM bhadanta ! etamartham evaM vadatha ? / gautama ! nAyamarthaH samarthaH / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate / gautama ! prabhuH khalu sa utthAnenApi, __ chadmasthAdivaktavyatA'chaumattheNaM bhaMte !' ityAdi / sUtrArtha-(chaumattheNe bhaMte ! maNUse je bhavie annayaresu devaloesu devattAe uvavajittae) he bhadanta ! jo koi chadmastha manuSya kisI bhI devalokameM devarUpa se utpanna hone ke yogya ho (se guNaM bhaMte ! se vINabhogI) vaha kSINabhoga durbalazarIra hotA huA he bhadanta ! kyA (utthANeNaM kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, purisakkAraparakkameNaM viulAI bhogabhogAiM bhuMjamANe viharittae no pabhU) utthAnadvArA, karmadvArA, baladvArA, vIryadvArA, evaM puruSakAra parAkramadvArA vipula bhogabhogoM ko bhoganeke liye samartha nahIM ho sakatA hai (eyamaRs evaM vayaha ) he bhadanta ! Apa kyA isa bAtakA samarthana karate hai ? (goyamA) he gautama (No iNaDhe samaDhe,) yaha artha samartha nahIM hai / ( se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ? (goyamA) he gautama ! (pabhU NaM se uTThANeNa vi, kammeNa vi baleNa vIrieNa vi, purisakkAraparakkameNa vi aNNayarAiM viu. sthAti tayatA" chaumattheNaM bhaMte !" tyAha sUtrArtha- ( chaumatthe NaM bhaMte ! maNUse je bhavie annayaresu devaloesu devatAe uvavajittae ) mahanta ! chamastha manuSya AI me mA 135 utpanna pAne yogya DAya cha, ( se gUNaM bhaMte ! se khINabhogI ) tenu zarIra dume yatai ( utthANeNaM kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, purisakAraparakkameNaM viulAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae no pabhU ) zuta utthAna 6, mahArA, baLadvArA, vIryadhArA ane puruSakAra parAkramaThArA vipUla bhogya bhegone bhegavavAne samartha DAtenayI. ? ( eyamadraM evaM vayaha ) mahanta ! 25 te vAtanuM samartha / ch| ? ( goyamA ) gautama ! ( No iNaTre samaTe ) me savI zatu nathI. ( se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai ?) saha-ta mA5 / 22 me 4 ch| ? ( moyamA ) 3 gautama ! (pabhUNaM se uThANeNa vi, kammeNa ki, baleNa ki, vIrieNa vi, purisakkAraparakkameNa vi aNNayarAiM viulAI bhogabhogAiM muMjamANe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 bhagavatI karmaNA'pi, balenApi, vIryeNApi puruSakAraparAkrameNApi, anyatarAn vipulAn bhogabhogAn bhuJjAno viharttum, tasmAt bhogI bhogAn parityajan mahAnirjaro mahAparyavasAnoM bhavati ! Adho'vadhikaH khalu bhadanta ! manuSyo yo bhavyaH anyatareSu devalokeSu ? evameva yathA chadmasthaH ! yAvat - mahAparyavasAno bhavati / paramAdho'dhikaH khalu bhadanta ! manuSyaH yo bhavyaH tenaiva bhavagrahaNena lAI bhoga bhogAI bhujamANe viharitae) jo chadmastha manuSya kisI bhI devaloka meM devarUpase utpanna honeke yogya hotA hai vaha durbala zarIra hotA huA bhI, karmadvArA bhI, baladvArA bhI, vIryadvArA bhI aura puruSakAra parAkramadvArA bhI kitaneka vipula bhogabhogoM ko bhogane ke liye samartha hai | ( tamhA bhogI, bhoge paricayamANe mahAnijjare, mahApajavasANe bhavai) isa kAraNa vaha bhogI bhogoMkA parityAga karatA huA mahAnirjarA aura mahAparyavasAnavAlA hotA hai / ( AhohieNaM bhaMte ! maNUse je bhavie annayaresu devaloesa) he bhadanta ! Adho' vadhika niyatakSetrako avadhijJAnadvArA jAnanevAlA avadhijJAnI manuSya jo kisI eka devaloka meM utpanna honeke yogya hai, vaha kyA kSINabhogI hotA huA puruSakAra parAkrama Adi dvArA vipula bhoga bhogoM ko bhogane ke liye samartha hai ? ( evaM ceva jahA chaumatthe jAva mahA pajjavasANe bhavai) he gautama ! chadmasthapuruSakI taraha se hI Adhovadhika puruSa ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye - yAvat vaha bhI mahAparyavasAna viharita ) ? stha manuSya | devasommAM deva3ye utpanna thavAne yogya hoya hai, te zarIramAM dukha`LatA AvavA chatAM paNa karmadhArA, khaLadrArA, vI dvArA, ane purUSakAra yazabhadvArA DeMTalA! viyuddha bhogya bhogAne bhogavavAne samartha hoya che. ( tamhA bhogI, bhoge paricayamANe mahAnijjare, mahApajjavasANe bhavai ) te rote bhogI bhAgAne parityAga karatA thake mahAni rAvALA ane mahApa`vasAnavALA bane che. ( AhorieNaM bhaMte maNuse je bhavie annayaresu devaloesa ) De bhahanta ! adhA avadhika niyata kSetrane avadhijJAna dvArA jANanArA adhijJAnI manuSya ke je kAi eka devalAkamAM utpanna thavAne yAgya hoya che, te zuM kSINabhegI ( du`La zarIravALA ) thatAM puruSakAra parAkrama AdidrArA bhAgya bhAgAne bhogavavAne sama`hAya che kharA? ( evaMceva jahA chaumatthe jAtra mahApajjavasANe bhavai ) he gautama! adhAvadhika manuSyanA viSayamAM paNa chadmatha manuSya pramANe or kathana samajavu. " mahAyaryavasAna vANo bhane che. " tyAM sudhInuM samasta thana grahaNa karavuM. zrI bhagavatI sUtra : pa " Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 mR.3 chadmasthAdinirUpaNam 615 seddha, yAvat-antaM kartum, tat nUnaM bhadanta ! sa kSINabhogI? zeSaM yathA chadmasthasya / kevalI khalu bhadanta ! manuSyo yo bhavyaH tenaiva bhavagrahaNena ? evaM yathA paramAdho'vadhikaH, yAvat-mahAparyavasAno bhavati // sU03 // vAlA hotA hai| (paramAhohieNaM bhaMte ! maNusse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNa sijjittae jAva aMtaMkarettae se NUNaM bhaMte ! se khINa bhogI) he bhadanta ! paramAvadhijJAnavAlA manuSya jo usI bhava. se siddha honeke yogya hai yAvat samasta duHkhoMko nAza karaneke yogya hai vaha kSINabhogI hotA huA bhI kyA vipula bhogoM ke liye samartha hai ? sesaM jahA chaumasthassa) he gautama ! isa viSayameM samastakathana chadmasthapuruSakI taraha jAnanA cAhiye / (kevalo NaM bhaMte ! maNUse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNaM ? he bhadanta ! kevalajJAnI manuSya jo usI bhavase siddha hone ke yogya hai yAvat samasta duHkhoMko naSTa karaneke yogya hai vaha vipula bhogabhogoMko bhogane ke liye samartha hai kyA ? (evaM jahA paramAhohie jAva mahApajavasANe bhavai) he gautama! isa viSayameM samasta kathana paramAvadhi jJAnIkI tarahase jAnanA caahiye| yAvat vaha mahAparyavasAnavAlA hotA hai / ( paramAhohieNa bhaMte ! maNumse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhittae jAva aMtaM karettae se gUNaM bhaMte ! se khINa bhogI) he bhadanta ! paramAvadhijJAnavALo manuSya, ke je A bhava pUro karIne siddha thavAne gya hoya che, (yAvata ) samasta duHkhane aMtakartA thavAne gya hoya che. te zuM kSAbhogI thadi vipula bhAgAna gavAne samaya hoya che mare ? ( sesaM jahA chaumatthassa ) gautama ! yA viSayamA 59 samarata 4thana, chaA25 manuSyanA 4thana prabhA] 4 sama.. ( kevalI gaM bhaMte ! maNUse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNaM) he bhadata ! kevaLajJAnI manuSya ke je A bhava pUre karIne siddha banavAne che (yAvat ) samasta duHkhano nAza karavAne gya che, te zuM kSINabhegI thavA chatAM vipula bhogya logona bhAgavAna samaya hAya che mare ? ( evaM jahA paramAhohie jAva mahApajavasANe bhavai ) 3 gautama ! mA viSayamA sabharata 4thana 52bhAvavijJAnAnA kathana pramANe samajavuM. "te mahAparyavasAnavALe hoya che, tyAM sudhInuM kathana ahIM hae 42 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ bhagavatI TIkA-'chaumatthe NaM bhaMte ! maNUse je bharie aNNayaresu devaloemu devattAe upavajittae' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! chadmasthaH khalu manuSyaH yaH anyatareSu devalokeSu devatayA upapattuM bhavyaH yogyo vrtte| 'se gUNaM bhaMte ! se khINabhogI no pabhU uThANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, purisakAraparakkameNaM, viulAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae?' atha he bhadaMta ! nUnaM nizcitaM sa manuSyaH kSINabhogI bhogAH santi yasya tad bhogi zarIram tat kSINaM taporogAdibhiryasya sa kSINabhogI kSINazarIraH durbalaH sa chadmasthaH puruSaH kim utthAnena-UrvIbhavanarUpaceSTAvizeSeNa, karmaNA bhramaNAdikriyayA, balena= zarIrasAmathryena, vIryeNa Atmabalena, puruSakAreNa svAbhimAnavizeSeNa, parAkrameNa sAdhitasvapayojanarUpapuruSakAreNa vipulAn=pracurAn bhogabhogAn manojJazabdA___TIkArtha-jIvakA adhikAra honese yahAM para sUtrakArane chadmasthAdi manuSyoMke viSayakI vaktavyatAkA pratipAdana kiyA hai isameM gautama ne prabhuse aisA pUchA hai 'chaumattheNaM bhaMte ! maNUse je bhavie aNNayaresu devaloesu devattAe uvavajittae' he bhadanta ! jo chadmastha manuSya kisI ekadevalokameM devakI paryAyase utpanna honeke yogya hotA hai 'se gRNaM bhaMte ! se khINabhogI no pabhU uTThANeNaM, kammeNaM baleNaM, vIrieNaM purisakAraparakkameNaM viulAI bhogabhogAiM bhujamANe viharittae' aisA vaha manuSya yaha nizcita hai ki tapa yA rogAdi se durbala zarIravAlA honepara utthAnadvArA UrvIbhavanarUpa ceSTA dvArA khaDe honedvArA, karmadvArA bhramaNAdi kriyAdvArA, baladvArA zarIrasAmarthyadvArA, vIryadvArA AtmabaladvArA, puruSakAradvArA svAbhimAna vizeSadvArA, parAkramadvArA sAdhita svaprayojanarUpa puruSakAra dvArA pracura bhogyabhogoMko TIkArtha- jIvanuM nirUpaNa cAlI rahyuM che. tethI sUtrakAre A sUtramAM chavastha Adi manuSyanAM viSayumAM vakatavyatAnuM pratipAdana karyuM che gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ? ' chaumatthe NaM bhaMte maNase je bhavie aNNaya resu devaloesa devattAe uvavajjittae " mahanta ! re cha525 manuSya he pANu me varamA hevanI pAye S5-1 thAne yA34 cha. " se NUNaM bhaMte ! se khINabhogI no pabhU uThANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vorieNaM, purisakkAraparakkameNaM, viulAI bhoga bhogAI muMjamANe viharittae ?' te 15 athavA zAhiyA du sarIravAjA banavAthI uthAna dvArA (UbhA thavAnI kriyA vaDe ) karma dvArA ( bhramaNa Adi kriyA vaDe ) baLadvArA ( zarIra sAmartha vaDe ) vIryadvArA ( AtmabaLa vaDe ) puruSakAradvArA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 sU.3 chadmasthAdinirUpaNam dIn bhuJjAnaH anubhavan vihartu-sthAtuM no prabhuH na samarthaH kim ? 'se pUrNa bhaMte ! eyamaDhe evaM vayaha ?' he bhadanta ! tat nUnaM nizcitam etam-upari prati pAditam artham evaM yathoktarUpaM yUyaM vadatha ? bhavantaH samarthayanti kim ? bhagavAnAha-goyamA ! No iNaDhe sama?' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, naiva sa asamarthaH apitu samartha eveti kAkyA vyajyate / ' se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai' tat kenArthena bhadanta ! evamucyate ? tadeva vizadayati-pabhU NaM goyamA ! se uThANeNa vi, kammeNa vi, baleNa vi, vIrieNavi, purisakAraparakkameNa vi, aNNamanojJazabdAdikoMko bhogane ke liye samartha nahIM hotA hai ? (se gRNaM bhaMte ! eyamaDhe evaM vayaha' he bhadanta ! kyA Apa isa arthakA samarthana karate haiM / isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA ! No iNadve samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt jo chamastha manuSya devalokameM utpanna hone ke yogya haiM aisA vaha manuSya zarIrase durbala honepara bhI utthAna Adi dvArA vipula bhogoMko bhoganeke liye samartha hI hai| asamartha nahIM hai 'kSINabhogI' bhoga jisake haiM usakA nAma bhogI-zarIra hai / zarIra jisakA tapa, roga Adi dvArA kSINa durbala banA huA hai vaha kSINa bhogI hai / 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaI' he bhadanta ! Apane jo aisA kahA hai so isameM hetu kyA hai ? vaha kSINazarIravAlA chadmastha manuSya utthAna dvArA bhI, karmadvArA bhI bala ( svAbhimAna vizeSadvArA ) ane parAkramaThArA ( sAdhita sva prayojana rUpa puruSakAradvArA) pracura bhoga bhegone manojJa zabdAdikene bhegavavAne mATe samartha haI zakato nathI. ? ' se guNaM bhaMte ! eyamaTuM evaM vayaha ' 3 mahanta ! 25 zumA mAyane samarthana mAyA cha ? yA prazna uttara mApatA mahAvIra prabhu 4 cha hai 'goyamA ! jo iNaTre samaTe gautama ! me sabhI zatu nathI. Tome chaprastha manuSya zarIra durbaLa thavA chatAM paNa utthAna Adi dvArA vipula bhegone bhegavavAne samaya DAya cha, asamartha hotA nathI. kSINabhogI / / atha mA pramANe che lagane je bhagave che tene bhegI kahe che. ahIM zarIrane bhegI rUpe grahaNa karavAmAM AvyuM che. jenuM zarIra tapa, roga Adi dvArA kSINa durbaLa banyuM hoya che tene kSINabhegI athavA kSaNazArIrI kahe che. gautama svAmI tenuM kAraNa jANavA nimitte mahAvIra prabhune pUche che ke ' se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vaJcaDa ?' mahanta ! mA5 za haroM medhuMDA cha ? uttara- te kSINazarIravALe chaghastha manuSya utthAna dvArA karmakArA baLadvArA, vIrya dvArA ane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 bhagavatIsUtre yarAI viulAI bhogabhogAiM muMjamANe viharittae' he gautama ! sa khalu kSINazarIrachadmastho manuSyaH utthAnenApi, karmaNA'pi, balenApi, vIryeNA'pi puruSakAra parAkrameNApi anyatarAna katipayAn vipulAna=puSkalAna bhogabhogAn bhuJjAno vihartu-sthAtuM prabhuH samarthaH khalu vartate 'tamhA bhogI, bhoge paricayamANe mahANijjare, mahApajavasANe bhavai' tasmAt ma bhogI puruSaH bhogAn parityajan mahAnirjaraH atizayanirjarAvAna, mahAparyavasAno mahAphalo bhavati na tu bhogAvasthAyAm etAvatA praznottarAlApakena yadyapi bhogabhoge asamarthaH abhogI vyapadizyate tathApi abhogimAtreNaiva na kazcit tyAgI bhavitumarhati, api tu tyAgakaraNenaiva tyAgI bhavati, atha ca tyAgakaraNenaiva nirjarA, kaivalyalakSaNamahAphalaprAptizca bhavatIti phalitam / gautamaH pRcchati-' Ahohie NaM bhaMte ! dvArA bhI, vIryadvArA bhI, evaM puruSakAra parAkrama dvArAbhI kitaneka puSkala bhogoMke liye samartha hai yahI isameM hetu hai aura dUsarA kyA hetu kahA jAve / 'tamhA bhogI, bhoge paricayamANe mahANijare mahApajjavasANe bhavaI' ataH jaba vaha bhogane meM samartha hai to aisA vaha bhogI puruSa bhogoMko parityakta karatA huA atizaya nirjarAvAlA hotA hai aura viziSTa phalavAlA hotA hai / bhogAvasthAmeM vaha aisA nahIM hotA hai / bhogoMke bhogane meM jo asamartha hotA hai vaha abhogI kahalAtA hai abhogI ke hRdayameM bhogoMko bhoganekI lAlasA to banI hI rahatI hai isaliye vaha tyAgI nahIM mAnA jAtA hai| aura na koi abhogI mAtra honese tyAgI hI ho sakatA hai tyAgI to prApta viSayoMkA icchApUrvaka tyAga karanese hI banatA hai tyAgIke hI nirjarA puruSakAra parAkrama dvArA paNa keTalAka bhegene bhagavI zakavAne samartha hoya che. eja tenuM 129 che. mI 4 545 4 / 293 nathA. - tamhA bhogI bhoge paricayamANe mahANijjare mahApajavasANe bhavai 1 mA rIte mogAne mAgavAne ke samaya cha evA te bhogI puruSa, bhegeno parityAga karIne atizaya nija rAvaLa ane viziSTa phaLavALe bane che. bhegAvasthAmAM te evo saMbhavI zakato nathI. bhegene je bhagavAne asamartha hoya che tene abhegI kahe che evA abhegInA manamAM bhogone bhegavavAnI | lAlasA to rahI ja hoya che tethI tene tyAgI gaNI zakatA nathI. mAtra abhegI hevAthI ja ke tyAgI banI zakatuM nathI. paraMtu prApta viSayene icchA pUrvaka tyAga karavAthI ja tyAgI banI zakAya che. evA tyAgI vaDe ja nirjarA thAya che ane tene ja kava5rUpa phaLanI prApti thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 sU.3 chadmasthAdinirUpaNam 619 maNUse je bhavie aNNayaresu devaloesu!' he bhadanta ! Adho'vadhika: niyatakSetraviSayakAvadhijJAnI khalu manuSyaH yaH anyatareSu-ekatameSu devalokeSu devatayA utpattuM bhavyo yogyo vartate, sa khalu kSINabhogI manuSyaH purupakAra-parAkramAdibhiH vipulabhogabhogAn bhoktuM no prabhuH na samarthaH iti praznAzayaH, bhagavAn uttarayati-'evaM ceva, jahA chaumatthe jAva-mahApajavasANe bhavai' he gautama ! evaM caiva-pUrvoktavadeva, yathA chadmasthaH, chadmasthapuruSaviSaye yAvat bhogI puruSaH bhogaM parityajan mahAparyavasAno bhavati, ityuktam tathaiva Adho'vadhiko manuSyo'pi yAvat-mahAparyavasAno bhavati / gautamaH pRcchati-'paramAhohie NaM hotI hai aura kaivalyarUpa phalakI prApti bhI usIko hotI hai| gautamasvAmI prabhuse pUchate haiM 'AhohieNe bhaMte ! maNase bhavie aNNaya. resu devaloesu' he bhadanta ! jisakA avadhijJAna niyatakSetrako viSaya karanevAlA hotA hai aisA Adho'vadhika jJAnI manuSya jo kisI eka devalokameM utpanna honeke yogya ho, vaha kSINabhogI hotA huA puruSa parAkrama Adi dvArA vipulabhoga bhogoMkoM bhogane ke liye samartha hai kyA ? uttarameM prabhu kahate haiM 'evaM ceva jahA chaumatthe jAva mahApajjavasANe bhavaI' he gautama ! aisA hI hai jaise ki chadmastha manuSya pAsa viSayoMke icchApUrvaka parityAgase mahApayavasAnavAlA hotA hai, usI prakArase Adho'vadhika manuSya bhI yAvat mahAparyavasAnavAlA hotA hai / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM 'paramAhohie NaM bhaMte ! ve gautama 2vAbhI me prazna pache che ? ' AhohieNaM bhaMte ! maNase je bhavie aNNayaresu devaloemu / lanta ! menuM savadhijJAna niyata kSetrane / viSaya karanArU hoya che evo AdhavapiMkajJAnI manuSya ke je kaI eka devalokamAM devanI paryAe utpanna thavAne gya hoya che te zuM kSINa bhegI ( nirbaLa zarIravALA ) thavA chatAM puruSa parAkrama Adi dvArA vipula bhega bhegavavAne samartha hoya che kharo ? utta2-' evaM ceva jahA chaumatthe jAva mahApajjavasANe bhavai / gautama ! evuM banI zake che jevI rIte chadmastha manuSya prApta viSayeno ichA pUrvaka parityAga karIne mahAnirjarAvALe ane mahAparyavasAna vaLe bane che, evI ja rIte Adhavadhika manuSya paNa prApta viSayane IcchA pUrvaka tyAga karIne mahAnirjarAvALe ane mahAparyavasaravALe bane che. gautama 2vaabhiin| na 'paramAhohie NaM bhaMte ! maNusse je bhavie teNeva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 bhagavatI sUtre bhaMte ! masse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhittae, jAva aMtaM karettae, seNUNaM bhate ! se khINa bhogI0 ?' he bhadanta ! paramAdho'vadhikaH paramAvadhijJAnI khalu manuSyaH yaH tenaiva bhavagrahaNena seDhuM yAvat- bodu moktuM parimituM sarvaduHkhAnAm antaM kartum bhavyaH yogyo vartate tat atha he bhadanta ! nUnaM nizcitaM sa kSINabhogI manuSyaH vipulabhogabhogAn bhoktuM no samartho vartate ? iti praznaH, bhagavAnAha - ' se jahA chaumatthassa' zeSaM yathA chadmasthasya manuSyasya vaktavyatAyAmuktaM tathaivAtrApi paramAvadhijJAnimanuSyaviSaye'pi abaseyam / gautamaH pRcchati 'kevalI NaM bhaMte ! maNUse je bhavie teNetra bhavaggaNeNaM ?' he bhadanta ! kevalI khalu manuSyo yastenaiva bhavagrahaNena seDu yAtrat sarvaM duHkhAnAmantaM kartuM ca bhavyaH = yogyaH, sa kSINabhAgI manuSyo vipula O - masse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhittae jAva aMtaM karettae' ityAdi he bhadanta ! jo manuSya paramAvadhijJAnavAlA hai aura usI bhavase vaha siddha, buddha, mukta aura parinirvRtta hokara samasta duHkhoMkA antakaranevAlA hai aisA vaha paramAvadhijJAnavAlA manuSya kSINabhogI hokara kyA vipula bhogabhogoM ko bhogane ke liye samartha ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki 'sesaM jahA chaumatthassa' jisa prakAra se chadmastha manuSyakI vaktavyatAmeM he gautama ! kahA gayA hai usI prakAra se paramAvadhijJAnIke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye | aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'kevalI NaM bhaMte / maNUse je bhavie' ityA0' he bhadanta ! kevalI manuSya jo kisI bhavase siddha, buddha, mukta, parinirvRtta, evaM samasta duHkhoMkA anta karaneke liye yogya hai bhavaragahaNeNaM sijjhittae jAva aMtaM karettae ' chatyAhi De lahanta ! ne manuSya paramAdhijJAnI che ane A bhava pUro karIne siddha, yuddha, mukata ane parinivRtta thaine samasta duHkhAnA aMta karavAnA che, te zu kSINabhegI thavAM chatAM vipula bhoga bhogAne bhogavavAne samartha hAya che kharA ? uttara 'sesaM jahA chaumatthassa ' chadmastha manuSya nA viSe jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana paramAvadhijJAnI viSe paNa samajavuM gautama svAmIno azva ' kevalI NaM bhaMte ! maNUse je bhavie ' ityAdi he bhadraMnta ! kevaLajJAnI manuSya ke je A bhavamAMthI ja siddha, buddha, mukata, parinivRtta zrI bhagavatI sUtra : pa Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 7 mR. 4 asaMjJijIvAdinirUpaNam 621 bhogabhogAn bhokttuM no samarthaH ? bhagavAnAha-'evaM jahA paramAhohie, jAva mahApajjavasANe bhavaI' evaM tathaiva yathA paramAdho'vadhikaviSaye / yAvat mahAparyavasAno bhavati tathA'yamapi mahAparyavasAno bhavati / evaM ca kSINabhogI kevalI manuSyaH tenaiva bhavagrahaNena seTu yogyo bhogaM parityajan mahAnirjarAvAn mahAparyavasAnalakSaNamuktirUpaphalagaMzca bhavatIti bhAvaH // mU0 3 // asaMjJiprabhRtijIvavaktavyatA / jIvAdhikAgat asajJijIvAdivaktavyatAmAha-'je ime bhaMte' ityAdi / mUlam-je ime bhaMte ! asanniNo pANA, taM jahA-puDhavi kAiyA jAva vaNassaikAiyA, chaTA ya egaiyA tasA, eeNaM aMdhA, mUDhA, tamaM paviTA, tamapaDala-mohajAlapaDicchannA, akAmanikaraNaM veyaNaM veeMtIti vattavaM siyA? haMtA, goyamA! je ime asanniNo pANA, puDhavikAiyA chaTA ya jAva veyaNaM veeMtIti vattavaM siyaa| atthi NaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veei ? haMtA, goyamA! atthi / kahaM NaM bhaMte! pabhU vi avaha kSINa bhogavAlA hokara kyA vipula bhogabhogoMko bhoganeke liye samartha hai ? uttara meM prabhu kahate haiM ki 'evaM jahA paramAhohie jAva mahApajjavasANe bhavai' he gautama ! jaisA kathana kSINabhogI paramAvadhijJAnavAle manuSyake viSayameM kiyA gayA hai vaisA ho kathana kSINa bhogI isa kevalI manuSya ke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / abhIra kSoNabhogI paramAvadhijJAnavAle manuSyake yAvat mahAparyavasAnatA kahI gaI hai, usI prakArase kSINabhogI kevalajJAnIke mahAnirjarArUpa aura mahAparyavasAnalakSaNarUpa muktiphala prApta hotA hai // sU03 // ane samasta duHkhanA aMtakartA banavAne cagya che, te kSINabhegI thavA chatAM paNa vipula bhega bhogone bhogavI zakavAne samartha hoya che khare ? uttara- ' evaM jahA paramAhohie jAva mahApajjavasANe bhavai / mahanta ! jevuM kathana kSINabhogI paramAvadhijJAnI manuSyanA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana kSINabhIgI kevaLI manuSyanA viSayamAM paNa samajavuM eTale ke teo paNa mahAnirjarAvALA ane mahAparyavasAna lakSaNarUpa muktiphaLa prApta karanArA hoya che, ema samajavuM. | sU. 3. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 bhagavatIsUtre kAmanikaraNaM veyaNaM veei ? goyamA! jeNaM No pabhU viNA paI veNaM aMdhakAraMsi rUvAiM pAsittae, jeNaM no pabhU puraorUvAI aNijjhAittANaM pAsittae, jeNaM no pabhU maggao rUvAiM aNavayakkhittA NaM pAsittae, jeNaM no pamU pAsao ruvAiM aNavaloittA NaM pAsittae, jeNaM no pabhU uDDU ruvAiM aNAloettANaM pAsittae, jeNaM no pabhU ahe rUvAiM aNAloittA NaM pAsittae, esa NaM goyamA ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veei ||suu04|| ___ chAyA-ye ime bhadanta ! asaMjJinaH prANAH tadyathA-pRthivIkAyikAH, yAvat vanaspatikAyikAH, SaSThAzca eke trasAH, ete khalu andhAH, mUDhAH, tamaH praviSTAH, tamaH paTala-moha-jAla praticchannAH akAmanikaraNaM vedanAM vedayanti iti vaktavyaM asaMjJijIva AdikI vaktavyatA'je ime bhaMte ! asanniNopANA' ityAdi / sUtrArtha-(je ime bhaMte ! asamiNo pANA ta jahA puDhavikkAiyA jAva vaNassaikAiyA chaTThA ya egaiyA tasA, eeNaM aMdhA, mUDhA tamaM paviTThA, tamapaDalamohajAlapaDigacchannA, akAmanikaraNaM veyaNaM veeNtIti vattavvaM. siyA) he bhadanta ! joye asaMjJI prANI haiM, jaise ki pRthivIkAyikase lekara vanaspatikAyika taka, tathA chaThe kitaneka saMmRcchima janmavAle trasajIva ye saba aMdha-ajJAnI mUDha, ajJAnaaMdhakArarUpa mohase AvRta honeke kAraNa akAmanikaraNa anicchApUrvaka vedanAkA vedana karate haiM asaMsI chava AdinI vaktavyatA ___"je ime bhaMte ! asanniko pANA " tyA sUtrA- (je ime bhaMte ! asaniNA pANA tajahA puDhavIkAiyA jAva vaNassai kAiyA chaTThA ya egaiyA tasA, ee gaM aMdhA, mUDhA tamaMpaviThThA, tamapaDalamohajAlapaDicchannA, akAmanikaraNaM veyaNaM vee tIti vattavyaM siyA !) he mahanta ! A je asaMjJI jIvo che, jevAM ke pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAyika paryantanA pAMca prakAranA ekendriya jIvo, tathA keTalAka saMmUchima janmavALA trasa jIve, teo badhAM aMdha ( ajJAnI ke mUDha, aMdhakAramAM rahelA hoya evA, ane aMdhakArarUpa hajALathI AvRta hevAne kAraNe akAmanikaraNa (anichA pUrvaka vedanAnuM vedana) kare che, evuM zuM kahI zakAya kharUM ! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandriya TIkA za.7 u. 7 mU04 asaMjJIjIvAdinirUpaNam 623 syAt ? hanta, gautama ! ye ime asaMjJinaH prANAH, pRthivIkAyikAH, yAvatvanaspatikAyikAH, SaSThAzca yAvat-vedanAM vedayanti iti vaktavyaM syAt / asti khalu bhadanta ! prabhurapi akAmanikaraNaM vedanAM vedayati ? hanta, gautama ! asti / kathaM khalu bhadanta ! prabhurapi akAmanikaraNaM vedanAM vedayati ? gautama ! yaH khalu no prabhuH vinA pradIpena andhakAre rUpANi draSTum, yaH khalu no prabhuH purato kyA aisA kahA jA sakatA hai ? (haMtA goyamA!) hAM, gautama ! (je asaniNo pANA puDhavikkAiyA jAva vaNassaikAiyA, chaTThAya jAva veyaNaM begUtIti vattavvaM siyA) jo ye asaMjJI prANI pRthivIkAyikase lekara vanaspatikAyika taka tathA chaThe saMmUcchima janmavAle trasajIva taka haiM, ve saba akAmanikaraNa anicchApUrvaka vedanAkA vedana karate haiM aisA kahA jA sakatA hai / (asthi NaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veei) he bhadanta ! kyA aisA hai ki prabhu-samartha saMjJI hote hue bhI jIva anicchApUrvaka vedanAkA vedana karate haiM ? (haMtA, atthi) hAM, gautama ! saMjJI jova bhI anicchApUrvaka vedanAkA vedana karate haiN| (kahaM NaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veei) he bhadanta ! samartha hote hue bhI jIva akAmanikaraNa anicchApUrvaka vedanAkA vedana kaise karate haiM ? (goyamA) he gautama ! 'je NaM No pabhU viNA paIveNaM aMdhakAraMsi rUvAI pAsittae, je gaM no pabhU purao ruvAI (haMtA goyamA ) , gautama ! (je ime asanniko pANA puDhavikkAiyA jAva vaNassaikAiyA, chaTThA ya jAva veyaNaM veetIti vattavvaM siyA) pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAyika paryantanA che ane chaThTha saMmUchima janmavALA trasa che, e badhAM asaMjJI jIvo akA manikaraNa kare che eTale ke anicchApUrvaka nAnu vahana 42 cha, komar3I zAya che. ( asthi NaM bhaMte ! pabhU vi akAma nikaraNaM veyaNaM veei) mahanta ! sabha mayA sajJI hAya mevA pazu mninch| pUrva vahanAnuM vana 42 che ? (haMtA, atthi ) , gautama ! saMjJA 7 59] anichA54 vahanAnuM vana 42 che. (kahaNaM bhaMte ! pabhU vi akAma nikaraNaM veyaNaM veei ?) mahanta ! 71 samartha hai| chatai 55(sazI DAvA chata 59) manichApU vedanAnuM vahana vI rIte 42 cha ? (goyamA !) he gautama ( je Na No pabhU viNA paIveNaM aMdhakAraMsi svAiM pAsittae, je NaM no pabhU purao rUvAI aNijjhAittA NaM pAsinae, je NaM no pabhU maggao rUbAiM aNavayakkhitA NaM pAsittae, je NaM no pabhU pAso rUvAI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 bhagavatIsUtre rUpANi anidhyAya khalu draSTum yaH khalu no prabhuH mArgato rUpANi anavekSya khalu draSTum, yaH khalu no prabhuH pArzvato rUpANi anavalokya khalu draSTum yaH khalu no prabhuH UrdhvarUpANi anAlokya khalu draSTum yaH khalu no prabhuH adho rUpANi anAlokya khalu draSTum, eSa khalu gautama ! prabhurapi akAmanikaraNaM vedanAM vedayati // mR0 4 // aNijjhAittA NaM pAsintae, jeNaM no pabhU maggao ruvAI aNavayakvittANaM pAttie, je NaM no pabhU pAsao ruvAI, aNavaloisA NaM pAsitae, je NaM No pabhU uDDha ruvAi aNAloettA NaM pAsitae, je NaM no pabhU aherUvAI aNAloittA NaM pAttie, esa NaM goyamA ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veei) samartha hote hue bhI saMjJI hote hue bhI jaise jIva aMdhakAra meM rUpoMko dekhaneke liye zakta nahIM hotA hai, sAmane rakhe hue padArthoMko bhI binA avalokana kiye dekha nahIM sakatA hai, poche dekhe binA jaise pIche rakhe hue padArthoMko jIva nahIM dekha sakatA hai, pAsa meM rahe hue padArthako jIva upayogakI asthiratAmeM jaise nahIM jAna sakatA hai, Upara rakhe hue padArthoM ko bhI jaise vinA dekhe jIva nahIM dekha sakatA hai, isI taraha se he gautama ! samartha huA bhI jIva upayogAbhAva dazAmeM anicchApUrvaka vedanAkA vedana karatA hai / TIkArya-jIvakA adhikAra hone se yahA~ sUtrakArane asaMjJI jIva aNavaloittANaM pAttie je NaM No pabhU uDUM rUvAI aNAloettA NaM pAsittae, jeNaM nA pabhU aherUbAI aNAlAittANaM pAsittae, e sa NaM goyamA ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veei ) samartha hovA chatAM pazu sannI heAvA chatAM paNa jema jIva aMdhakAramAM rUpAne joi zakatA nathI. sAme rahelA padArtha te paNa jema te atraleAkana karyAM vinA DhekhI zakatA nathI, pAchaLa rahelI vastune pAchaLa najara karyAM vinA jevI rIte joI zakatA nathI, pAse rahelI vastune pazu jIva upayeganI asthiratAmAM jema joi zakatA nathI, upara rahelA padArthane UMcI najara karyA vinA jema te joi zakatA nathI, nIce rahelA padArthane paNa nIcI najara karyAM vagara jema jIva joI zakatA nathI. eja pramANa samartha hAya ene jIva paNa upayoga rahita zAmAM anicchApUrvaka vedanAnuM vedana kare che TIphA'- jIvanA adhikAra cAle che, tethI sUtrakAre ahIM asajJI Adi jIvAnI zrI bhagavatI sUtra : pa Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 7 sU04 asaMjJijIvAdinirUpaNam 625 ___ TIkA-'je ime bhaMte ! asanniNo pANA, taMjahA puDhavikAiyA jAva vaNassaikAiyA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! ye ime asaMjJinaH prANA:pANinaH santi, tAnevAha-tadyathA-pRthivIkAyikAH, yAvadityanena apkAyikAH, tejaskAyikAH, vAyukAyikAH, vanaspatikAyikAH 'chaTThA ya egaiyA tasA' paSThAzca eke kecana asAH saMmUcchimAH sajIvAH 'ee gaM aMdhA, mUDhA, tamaMpaviTThA, tamapaDala-mohajAla - paDicchannA, akAmanikaraNaM veyaNaM veeMtIti vattavvaM siyA ?' ete khalu paJca sthAvarAH saMmUchimatrasAzca andhA:=ajJAnAH, mUDhAH-mUrkhAH tattvazraddhArahitAH, ete kIdRzAH ? ityAha-tamaH paviSTA iva tamaHpraviSTAH andhakArapraviSTA iva tamaHpaTalamohajAlapraticchannA:-tamaHpaTalamiva tama paTalaM-jJAnAvaraNaM, moho mohanIyaM, tadeva jAlaM mohajAlaM, tAbhyAM praticchannAH AvRtAH, AcchAditA ityarthaH, akAmanikaraNam-akAmo vedanA'nubhave'nicchA amanaskatvAt sa eva nikaraNaMkAraNaM yatra tat akAmanikaraNam-ajJAnapratyayam anicchApUrvakaM yathA syAt tathA vedanAM mukhaduHvarUpAM, vedanaM vA saMvedanam vedayanti anubhavanti iti AdikI vaktavyatA kahI hai-isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'je ime bhaMte asanniNo pANA taMjahA puDhavikAiyA jAva vaNassaikAiyA' he bhadanta ! jo ye asaMjJI mana vinA ke prANI haiM jaise ekendriya pRthivIkAyikase lagAkara cauindriya jIva taka / kyoMki ye samasta prANI asaMjJI hI hote haiM / 'chaTThAya egaiyA tasA' aba rahe paMcendriya jIva, so jo garbhaja haiM ve to saMjJI hI haiM, tathA jo saMmUcchima janmase utpanna haiM ve aba asaMjJI hI haiM isa taraha ekendriye se lekara saMmUcchima paMcendriya prANI taka jitane bhI prANI haiM so 'eeNaM' ye saba ke saba pANI aMdhA, mUDhA, tamaM paviThThA, tamapaDalamohajAlapaDicchannA akAmanikaraNaM veyaNaM veetIti vatsavvaMsiyA' andha vakatavyatAnuM kathana karyuM che gautama svAmI asaMjJI jI viSe mahAvIra prabhune e prazna pUche che / 'je ime bhaMte ! asaniko pANA tajahA puDhavikAiyA jAva vaNassaikAiyA' HErd ! pRthvI48, mayi , yi, vAyu48, vanasyAtIya, 'chadrA ya egaiyA tasA ' mane 74 sa bhUmi -mavAra sa che eTale ke dIndriyathI laIne candriya payaMtana jI tathA saMmUci7 janmathI utpanna thayeai payandriya asazI , mA mayA masajI ! ' ee NaM aMdhA, mUDhA, tamaMpaviTThA, tamapaDalamohajAlapaDicchannA akAmanikaraNaM veyaNaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatro vaktavyaM syAt ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA ! je ime asabhiNo pANA, puDhavikAiyA, jAva-vaNassaikAiyA, chaTThA ya jAva veyaNaM veeM tIti vattavvaM siyA' he gautama ! hanta, satyam ye ime asaMjJina: amanaskAH prANAH prANinaH, tadyathA -pRthivIkAyikAH, yAvata-apkAyikAH, tejaskAyikAH, vAyukAyikAH, vanaspatikAyikAH, SaSThAzca yAvat-eke kecana saMmUcchimAH trasAH, ete khalu andhaajJAnavAle hote haiM, mUDha tattvazraddhArahita hote haiM andhakArameM praviSTa hue jaise hote haiM, aura tamaH paTala jJAnAvaraNa, moha-mohanIyarUpa jAlase AcchAdita rahate haiN| ataHye jo sukhaduHkharUpa vedanAkA vedana karate haiM ve anicchApUrvaka ajJAnadazAmeM karate haiM aisA kahA jA sakatA hai kyA ? vedanAke anubhavanameM icchAkA nahIM rahanA isakA nAma akAma hai kyoMki ye saba jIva amanaska hote haiM ataH inake mana nahIM hotA hai / yaha akAma hI jisa vedanAke vedanameM kAraNa ho vaha akAmanikaraNa hai| isIliye gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki jaba ye jIva asaMjJI haiM to inake icchA to hotI nahIM hai phira bhI sukhaduHkhakA vedanakA vedana to inake dvArA hotA hI hai ataH vaha vedana vinA icchAke hI ajJAna avasthAmeM hotA hogA aisA mAnA jA sakatA hai kyA ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'haMtA, goyamA ! je ime asanniNo pANA, puDhavikAiyA jAva vaNassaikAiyA veti iti vattavvaM siyA / ma ( ajJAna vA ) DAya cha. bhUda tatpazraddhA rahita hoya che. aMdhakAramAM DUbelAM hoya che, ane tama paTala jJAnAvaraNu, mehanIyarUpa aMdhakAra jALathI AcchAdita hoya che. he bhadanta ! evAM te asaMjJI che je sukha duHkharUpa vedanAnu vedana kare che, te anicchApUrvaka ajJAna dazAmAM ja kare che, evuM kahI zakAya kharUM ? vedanAnA anubhavamAM IcachAne sadUbhAva na rahe tenuM nAma ja akAma che. asaMsI chomAM manane abhAva hoya che tethI teomAM icchAzakitane paNa abhAva ja hoya che. je vedanAnA vedanamAM te akAma ja kAraNarUpa hoya che te vedanAne "akAmanikaraNa" kahe che. tethI ja gautama svAmIe e prazna pUche che ke te jevo asaMzI hovAthI temanAmAM icchA jevuM kaMI paNa saMbhavI zakatuM ja nathI. chatAM temanA dvArA paNa sukhaduHkhanuM vedana te thAya che ja. te vedana IcachA karyA vinA ja ajJAnAvasthAmAM ja thatuM haze, evuM : mAnI zakAya kharUM ? gautama svAmInA praznane ran bhApatA mahAvIra prabhu tebhane 4 che / hatA goyamA! je ime asanmiNo pANA, puDhavikAiyA jAva vapassaikAiyA chahAya jAva ceyaNaM neeMtIti zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.7 sU.4 asaMzijIvAdinirUpaNam 627 svAdivizeSaNaviziSTAH akAmanikaraNam-anicchApUrvakaM vedanAM vedayanti iti vaktavyaM syAt / tathA cAnena praznottarAlApakena-ye khalu asaMjJino'manaskAH pANinaH santi, te manaso'bhAvAta icchAzakti-jJAnazaktizUnyatvena anicchApUrvakam ajJAnapratyaya sukhaduHkharUpAM vedanAM vedayantIti phalitam / gautamaH pRcchati-asthi NaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veeti ?' he bhadanta ! asti sabhavati khalu prabhavopi samanaskatvAd yathAvadrUpAdijJAne samarthA api akAmanikaraNam anicchApUrvakam ajJAnapratyayaM sukhaduHkharUpAM vedAM vedayanti ? chaTThAya jAva veyaNaM veetIti vattavvaM siyA' hAM, gautama ! jo ye asaMjJI jIva pRthivIkAyika, apakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura saMmRcchima brasakAyika haiM ye saba ke saba anicchApUrvaka hI vedanAkA anubhavana karate haiM aisA kahA jA sakatA hai| tathA ca isa praznottarAlApaka se yaha phalita huA hai ki jo asaMjJI amanaska jIva haiM, ve manake abhAva se icchA zakti eva jJAnazakti se zUnya hote haiM isaliye anicchApUrvaka ajJAna avasthA meM ho sukhadukharUpa vedanAkA vedana karate rahate haiM / gautamasvAmI prabhu se aba aisA pUchate haiM 'asthi NaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veeMti' he bhadanta ? kyA yaha bAta bhI saMbhavita ho sakatI hai ki jo prANI prabhu samanaska-manasahita hote haiM aura isIliye rUpAdike yathAvat jJAna karane meM samartha hote haiM, ve bhI akAmaH nikaraNa anicchApUrvaka ajJAnaavasthAmeM sukhaduHkhakA vedana karate haiM ? vattavvaM siyA' 3 gautama ! pRthvAyi:, mAthi, tw24||yi, vAyuyi4, vanaspatikAyika, ane samRmitrasakAyika, A badhAM asaMjJI jIvo anicchApUrvaka ja vedanAnuM vedana kare che, ema kahI zakAya che. vaLI A praznottara AlApaka dvArA e paNa phalina thAya che ke asaMjJI (amanaska) jIve che, teo mananA abhAve IcchAzakita ane jJAnazaktithI rahita hoya che. tethI teo anicchApUrvaka ajJAna avasthAmAM ja sukha duHkharUpa vedanAnuM vedana kare che. have gautama svAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche che ke 'atthiNaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veeMti ?' mahanta ! zu evuM saMbhavI zake che ke che je samartha hoya che eTale ke saMjJI ( mana sahita ) hoya che, ane te kAraNe rUpAdi saMbaMdhI gya jJAna prApta karavAne samartha hoya che, teo paNa akAmanikaraNa (anicchA pUrvaka) athavA ajANa paNe sukhaduHkhanuM vadana kare che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 bhagavatIsUtre bhagavAnAha-haMtA, goyamA ! atthi' he gautama ! hanta, satyam samanaskatvAta samarthA api jIvA anicchApUrvakaM vedanAM vedanti hanta asti saMbhavati, gautama statra kAraNaM pRcchati-'kahaM gaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veeti ? he bhadanta ! kathaM khalu kena prakAreNa prabhavo'pi samanaskatayA icchAzaktijJAnazaktiyuktatvAt samarthA api akAmanikaraNam anicchApUrvakam ajJAnamatyayaM vedanAM vedayanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! jeNaM No pabhU viNA paIveNaM aMdhayAraMsi rUvAI pAsittae' he gautama yaH khalu cAkSuSapratyakSadarzanazaktisampanno'pi no prabhuH no samarthoM bhavati vinA pradIpena andhakAre rUpANi draSTum ' evaM jeNaM no pabhU purao rUvAiM aNijjhAittANaM pAsittae' yaH khalu cakSurAdiuttarameM prabhu kahate haiM haMtA, goyamA ! asthi' hAM, gautama ! aisA saMbhavita hotA hai ki samanaska hone se samartha hue bhI jIva anicchApUrvaka vedanAkA ajJAna avasthAmeM vedana karate haiN| aba gautama aisA hone meM kAraNa pUchate haiM 'kahaM NaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veeMti' he bhadanta ! icchAzakti aura jJAnazaktise yukta honeke kAraNa samartha bane hue bhI prANI anicchApUrvaka ajJAna avasthAmeM vedanAkA anubhavana kaise karate haiM ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'je NaM No pabhU viNA paI. veNaM aMdhakAraMsi rUvAiM pAsittae' jaise cAkSuSapratyakSase padArthoM ko dekhanekI zaktise saMpanna bhI prANI vinA pradIpake aMdhakArameM rUpoMkopadArthoM ko dekhaneke liye samartha nahIM hotA hai, tathA 'evaM je NaM no pabhU purao ruvAiM aNijjhAittANaM pAsittae' jaise cakSurAdi darzana uttara-hatA goyamA asthi ' , gautama ! me sabhI zahecha / samana24 hevAthI samartha hoya evAM jIvo paNa aniSThApUrvaka vedanAnuM vedana kare che. have tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUche che / kahaM NaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaM veeMti , he bhadanta ! irachA zakita ane jJAnazaktino abhAva hovAne lIdhe samartha banelA jI paNa kevI rIte anicchApUvaka ajANa avasthAmAM vedanAnuM vedana kare che ? ____ utta2-' goyamA' gautama ! je NaM No pabhU viNA paIveNaM aMdhakArAMsa rUbAIpAsittae 12vI rIte yakSundriya saya 72 595 2552mA 3thAna ( padArthone ) joI zakavAne samartha hotA nathI. ( dIpakanI madadathI ja te padArthone na zache ) tathA ' evaM je zaM no pabhU purao rUvAI aNijjhAittANaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za.7 u.7 mu.4 asaMjJijIvAdinirUpaNam 629 darzanazaktisampanno'pi no prabhuH no kathamapi samarthoM bhavati purataH agre vidyamAnAni api rUpANi anidhyAya khalu upayogamavidhAya draSTum, upayogaM vinA cakSuSmAnapi janaH purovattI ni rUpANi draSTuM samarthoM na bhavatItyAzayaH, tathA "je NaM no pabhU maggao khvAiM aNavayakkhittANaM pAsittae' yaH khalu darzanazaktisampanno'pi no prabhuH naiva kathamapi samarthoM bhavati mArgataH pRSTato rUpANi anavekSya pazcAdbhAgamanavalokya khalu draSTum, evaM 'je NaM no pabhU pAsao rUvAI aNavaloittA NaM pAsittae' yaH khalu cakSuSmAnapi jIvaH no prabhuH na kathamapi samarthoM bhavati pArvato rUpANi anavalokya vicAramakRtvA khalu draSTum, tathaiva 'je NaM no pabhU uDU rUbAiM aNAloettA gaM pAsittae ' yaH khalu darzanazaktisampanno'pi no khalu prabhuH naiva kathamapi samarthoM bhavati Urdhvam uparitanAni rUpANi anAlocya khalu draSTum, evameva 'je NaM no pabhU ahe rUbAiM aNAlozaktise saMpanna banA huA bhI prANI Age rakhe hue padArtho ko upayoga vinA dekha nahIM sakatA hai 'je NaM no pabhU maggao rUvAI aNavayakkhittANaM pAsittae' tathA jaise darzana zakti saMpanna bhI prANI pIche rakhe hue padArthoM ko pRSThabhAgakI ora dekhe vinA dekhaneke liye samartha nahIM ho sakatA hai, 'je NaM no pabhU pAsao rUvAI aNavaloittANaM pAsittae' tathA jaise cakSuSmAn bhI prANI pAsameM rahe hue padArthoMko vinA vicAra kiye jAna nahIM sakatA hai, 'je NaM no pabhU uDUDhaM khvAiM aNAloettANaM pAsittae' tathA urdhvameM rahe hue padArthoMko jaise dekhane kI zaktivAlA prANI vinA dekhe nahIM jAna sakatA hai 'je zaM no pabhU ahe khvAiM aNAloittANaM pAsittae' tathA pAsittA vAzate yakSu mAlizana zaThitathA yuTata 05 555 tenI sAma raDatA yahAtha mana yA vinA 5yo| 2hita avasthAmA zata nathI, je no pabhU maggo rUbAi aNavayakkhittANa pAsittae vAzate dazana tathA yukata jIve paNa pAchaLa rahelI varatune pAchaLa najara karyA vinA joI zakatuM nathI, je NaM no pam pAsao rUvAI aNavaloittA NaM pAsittae ' yA darzanayukata jIva pAsenA padArthane paNa vicAra karyA vinA joI zakatA nathI, 'je gaM no pabhU uDU rUvAI aNAleAettA NaM pAsittae / yakSuyuta 71 ye 2sA pAna pay yA binA vI zata bhI us nathI 'je no pabhU ahe rUvAI aNAleoettANaM pAsittae 'zAna yuta 70 nIye 5vI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ittA NaM pAsittae' yaH khalu darzanazaktisampanno'pi no prabhuH naiva kathamapi samarthoM bhavati adhobhAge rUpANi anAlocya khalu draSTum / atha prakRte yojayati'esa NaM goyamA ! pabhU vi akAmanikaraNa veyaNaM veeI' evameva he gautama ! eSa khalu samanaskatayA prabhurapi jJAnecchAzaktisampanno'pi jIvaH upayogAbhAvadazAyAm akAmanikaraNamanicchApUrvakaM sukhaduHkhavedanAM vedayati / tathA ca yathA asaMjJI jIvaH amanaskatayA sAmarthyAbhAvena jJAnecchAzaktirahitatvAt anicchApUrvakam ajJAnamatyayaM vedanAM vedayati, tathaiva saMjJI jIvaH samanaskatayA jJAnecchAzaktisampanno'pi tAdRzazakterupayogaM vinA pratyabhAvena anicchApUrvakam ajJAnamatyayaM vedanAM vedayatIti siddham // sU0 4 // jaise darzanazakti saMpanna bhI prANI adhobhAga gata rUpoMko binA dekhe nahIM jAna sakatA hai 'esa NaM goyamA ! pabhU vi akAmanikaraNaM veyaNaMveeI' isI tarahase he gautama ! 'pabhU vi akAnikaraNaM veyaNaMveei' jJAnazakti aura icchAzaktise saMpanna huA bhI prANI upayogAbhAva dazAmeM upayogakI asthiratAke samayameM anicchApUrvaka sukhaduHkhakA vedana ajJAna avasthAmeM karatA hai / tathA jisa prakAra se asaMjJI jIva amanaska honeke kAraNa jJAnazakti aura icchAzakti se rahita huA anicchApUrvaka ajJAnadazAmeM vedanAkA anubhava na karatA hai usI tarahase saMjJI jIva bhI samanaska hone para bhI jJAnazakti aura icchAzaktise yukta hone para bhI upayogake vinA usa zaktikI pravRttike abhAvase anicchApUrvaka ajJAnadazAmeM vedanAkA anubhavana karatA hai yaha bAta siddha ho jAtI hai / sU. 4 // paratuna ravI zata nAya na042 4aa vinA na to nayA, 'esa NaM goyamA ! pabhU vi akAmanikaraNa veyaNaM veei / gautama ! me prabhA jJAnazasti ane icchA zakitathI yukata hoya e jIva paNa upagAbhAva ( upayoga rahita ) avasthAmAM upayeganI asthiratAne samaye anicachApUrvaka ajANa avasthAmAM sukhaduHkhanuM vedana kare che. tathA jevI rIte asaMjJI jIva amanaraka hovAne kAraNe jJAnazakti ane IcchA zakitathI rahita hoyane anicchApUrvaka ajJAna dazAmAM vedanAne anubhava kare che, eja pramANe saMsI chava paNa samanasaka hovA chatAM paNa jJAnazakita ane IcchAzakitathI yukata hovA chatAM paNa upayoga rahita avasthAmAM te zakitanI pravRttinA abhAve aniSThApUrvaka-ajJAna dazAmA-vedanAne anubhava kare che, e vAta siddha thAya che. sU.kA. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 7 mU. 5 saMjJijIvavedanAsvarUpanirUpaNam 631 saMjJivedanAvizeSavaktavyatA / jIvAdhikArAt saMjJinAmeva prakAmanikaraNavedanAviSaye mAha - ' asthi NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-asthi NaM bhaMte ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veei ? haMtA, asthi, kahaM NaM bhaMte ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veei ? goyamA ! jeNaM no pabhU samudassa pAraM gamittae, je NaM no pabhU samudassa pAragayAiM rUvAiM pAsittae, je NaM no pabhU devalogaM gamittae, jeNaM no pabhU devalogagayAiM rUvAI pAsittae, esa NaM goyamA ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veei, sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti // sU0 5 // chAyA-asti khalu bhadanta ! prabhurapi prakAmanikaraNaM vedanAM vedayati ? hanta, asti, kathaM khalu bhadanta ! prabhurapi prakAmanikaraNaM vedanAM vedayati ? gautama ! yaH khalu no prabhuH samudrasya pAraM gantum, yaH khalu no prabhuH samudrasya saMjJivedanA vizeSavaktavyatA'asthi NaM bhaMte' ityAdi / sUtrArtha-(asthi NaM bhaMte ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veei) he bhadanta ! kyA aisI bAta hai ki samartha bhI jIva prakAmanikaraNa tIvra icchApUrvaka vedanAkA vedana karatA hai ? (haMtA, atthi) hAM gautama ! samartha bhI prANI tIvra icchApUrvaka vedanAkA vedana karatA hai / (kahaM NaM bhaMte ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veei) he bhadanta ! samartha bhI jIva tIvra icchApUrvaka vedanAkA vedana kaise karatA hai ? (goyamA) sIvahana vizeSa tayA'asthiNaM bhaMte ! ' tyA sUtrArtha - ( atthiNa bhaMte ! pabhU vi pakAmanikaraNa veyaNa veei ? ) 3 mahanta ! zuM e vAta saMbhavita che ke samartha jIva paNa prakAmanikaraNa tIvra IcachApUrvakavhnaanuN vahana 42 cha ? ( haMtA asthi ), gautama ! samaya 05 pay dasi 54 vahanAtuM vehana 42 . (kahaM Na bhaMte ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veei) he bhadanta ! samartha jIva paNa tIvra IcachApUrvaka vedanAnuM vedana kevI rIte kare che ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsage pAragatAni rUpANi draSTum, yaH khalu no prabhuH devalokaM gantum, yaH khalu no mabhuH devalokagatAni rUpANi draSTum, evaM khalu gautama ! prabhurapi prakAmanikaraNaM vedanAM vedayati / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // sU0 5 // TIkA-'asthi NaM bhaMte ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNa veei ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! asti saMbhavati khalu prabhurapi saMjJitvena samanaskatayA rUpahe gautama ! (je NaM no pabhU samudassa pAraM gamittae, je NaM no pabhU samudassa pAragayAiM rUvAI pAsittae, je zaM no pabhU devalogaM gayAI rUvAI pAsittae, esa NaM goyamA ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veei sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti) jo jIva samudrake pArako prAptakaranemeM samartha nahIM hai, jo jIva samudrake pArameM rahe hue padArthoM ko dekhane ke liye samartha nahIM hai, jo jIva devalokameM jAneke liye samartha nahIM hai, jo jIva devalokameM rahe hue padArthoM ko dekhane ke liye samartha nahIM hai he gautama ! aisA vaha jIva samartha hote hue bhI tIvra icchApUrvaka vedanAkA vedana karatA hai| he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha saba viSaya sarvathA satya hai, he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha saba viSaya sarvathA satya hai| aisA kahakara gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| TIkArtha-jIvakA adhikAra hone se yahAM para sUtrakArane saMjI jovoMke hI prakAmanikaraNa vedanAke viSayameM kahA hai isameM gautamane (goyamA ) 3 gautama ! (je NaM no pabhU samudassa pAraM gamittae, je Na no pabhU samudassa pAragayAi rUbAI pAsittae, jeNe no pabhU devaleAgaM gamittae je zaM no pabhU devaleogAyAI rUvAI pAsittae, esaNaM goyamA ! pabhra vipakAmanikaraNaM veyaNaM veeDa) me samudrane pA2 vAle samaya nathI, je jIva samudrane pAra pele pAra rahevA padArthone joI zakavAne samartha hetA nathI. je jIva devalekamAM javAne samartha nathI, ane je jIva devalokamAM rahelA padArthone jevAne samartha nathI, e chava samartha hovA chatAM paNa tIvra IcchApUrvaka vedanAnuM vahana 42 cha. (sevaM bhate ! sevaM bhate! ti) he mahanta ! 2 mApe te savathA satya che. he bhadanta ! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyuM te sarvathA satya che, A pramANe kahIne prabhune vaMdaNa namaskAra karIne gautama svAmI pitAne sthAne virAjamAna thaI gayA TIkAtha- jIvane adhikAra cAlu hovAthI savAre ahIM saMsI chonI prakAma nikaraNa vedanAnuM nirUpaNa karyuM che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 7 sU. 5 saMzijIvavedanAsvarUpanirUpaNam 633 darzanasamartho'pi jIvaH kAmanikaraNaM prakAmaH-icchitArthamAptitaH pravarddhamAnatIvrAbhilASaH sa eva nikaraNaM kAraNaM yatra tat prakAmanikaraNaM tIvecchApUrvakaM yathA syAttathA vedanAM sukhaduHkharUpAM vedayati ? bhagavAnAha-'haMtA, atthi' he gautama ! hanta satyaM saMjJitvena samanaskatayA rUpAdidarzana samartho'pi tIvrAbhilASapUrvakaM vedanAM vedayatIti asti saMbhavati, gautamastatra kAraNaM pRcchati-'kahaM NaM bhaMte ! pabhU vi prabhuse aisA pchA hai 'asthi NaM bhaMte ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veei' he bhadanta ! aisI bAta saMbhavita hotI hai kyA ? jo prANI saMjJI hone ke kAraNa manasahita banA huA hai / aisA vaha prANI rUpa darzanakI zaktise yukta hone para bhI prakAmanikaraNa tIvra icchApUrvaka sukhaduHkharUpa vedanAkA vedana karatA hai ? icchita arthakI mAptise pravarddhamAna jo jIvako tIvra abhilASA hai vahI tIvra abhilASA jisa vedanAke vedanameM kAraNa hai vaha prakAmanikaraNa hai / yaha kriyA vizeSaNa hai / tAtparya aisA hai ki saMjJI hote hue bhI prANI gamanazaktike abhAva meM vahAM ke padArthoM kI prApti nahIM hone para bhI tIvra abhilASAse hI kyA sukhaduHkharUpa vedanAkA vedana kara sakatA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'haMtA, asthi' hAM, gautama ! tIvra abhilASA se jIva sukhaduHkhakA vedana kara sakatA hai| isameM kAraNa pUchanekI icchAse gautama prabhuse kahate haiM 'kahaM NaM bhaMte ! prabhune mev| prazna pUche che hai 'atthiNaM bhate ! 'pabhU vi pakAmanikaraNa veyaNa veei ? he bhadanta ! zuM evuM saMbhavI zake che ke je jIva saMjJI hevAne lIdhe manasahita heya che, ane rUpadarzananI zakitathI yukata hoya che, te paNa prakAmanikaraNa pUrvaka (tIvra IcchA pUrvaka) sukhaduHkharUpa vedanAnuM vedana kare che? icchita vastunI prAptine mATe je atizaya prabaLa abhilASA thAya che, ane te atizaya tIvra abhilASA ja je vedanAnuM vedana karavAmAM kAraNabhUta bane che, te vedanAne "prakAmanikaraNa kahe che. ane te kiyA vizeSaNa che. A praznane bhAvArtha evo che ke saMjJI hovA chatAM paNa gamanazakita Adine abhAve tyAM (pate pahoMcI na zake eve sthAne rahelA padArthonI prApti nahIM thavA chatAM paNa tIvra abhilASA pUrvaka zuM jIva sukhaduHkharUpa vedanAnuM vedana kare che? gautama svAmInA pragatI pAsa mApatA mahAvIra prabhu cha -'hatA. asthi hA, gautama! tIvra abhilASA sahita jIva sukhaduHkhanuM vedana karI zake che. gautama svAmI tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI A pramANe prazna pUche che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 bhagavatImUtra pakAmanikaraNaM veyaNaM veei ?' he bhadanta ! kathaM khalu prabhurapi-samanaskatayA rUpadarzanasamartho'pi prakAmanikaraNaM tIvrAbhilASapUrvakaM vedanAM vedayati ? bhagavAnAha'goyamA ! je NaM no pabhU samudassa pAraM gamittae' he gautama ! yaH khalu saMzisvena rUpadarzanazaktisampanno'pi no prabhuH naiva samarthaH samudrasya pAraM gantum , tasya samudrapAravartidravyaprAptyarthitve satyapi pAragamanazaktivaikalyAt, ata eva 'jeNaM no pabhU samudassa pAragayAI rUvAI pAsittae' yaH khalu rUpadarzanazaktisampanno'pi pAragamanazaktivaikalyAt no prabhuH naiva samarthaH samudrasya pAragatAni pAravartIni rUpANi draSTum, evaM 'jeNaM no pabhU devalogaM gamittae' yaH khalu pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veeI' bhadanta ! isameM kAraNa kyA hai jo samanaraka hone para bhI rUpa darzanameM banA huA pANI tIvra abhilASApUrvaka vedanAkA vedana karatA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'je NaM no pabhU samuhassa pAraM gamittae' jo jIva saMjJI honese rUpadarzanakI zaktise sampanna bhI vaha samudrake pAra jAne ke liye zakta nahIM ho sakatA hai arthAt samudra pAravatI dravyakI prAptikI kAmanAvAlA banA huA bho prANI pAragamana kI zaktike abhAvake kAraNa samudrako pAra nahIM kara sakatA hai aura isI kAraNa 'je NaM no pabhU samudassa pAragayAI rUvAI pAsittae' jo rUpadarzanakI zaktise saMpanna hone para bhI pAragamanakI zaktike abhAvake kAraNa samudra pAragatarUpoMko padArthoM ko dekhaneke liye samartha nahIM hotA hai evaM je NaM no pabhU devalogaM gamittae' jo samanaska 'kahaM NaM bhaMte ! pabhU vi pakAmanikaraNaM veyaNaM veei ?' 3 mahanta ! samana4 hovAthI rUpadarzana karavAne samartha hoya e saMjJI jIva paNa zA kAraNe tIvra maniSA pUrva vahanAnu vehana 42 cha ? uttara- 'goyamA gautama! 'je NaM no pabhU samuhassa pAra gamittae' 271 sazI vAthA 356zananI tithI yukata paNa che, evo jIva paNa samudrane sAme pAra javAne zakitamAna hoI zakatA nathI. eTale ke te jIva samudrane pele pAra rahelI vastune prApta karavAnI kAmanAvALo hovA chatai pAzamAnanI zatine 2mA samudra ne pA2 44 te nathI, 'jeNaM no pabhra samudassa pAragayAI rUvAiM pAsittae' le 71 356zananI zativANa cha, 55 pAragamananI zakitano abhAva hovAne kAraNe samudrane pele pAra rahelA rUpane ( pani) aj 4Ane samartha khAta nathI, bhane 'jeNaM no pabhU devalogaM gamittae' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 7 u. 7 . 5 saMjJijIvavedanAsvarUpanirUpaNam 635 samanaskatvena rUpadarzanazaktisampanno'pi no prabhuH naiva samarthaH devalokaM gantum, tasya devalokagatasukhaprAptyarthitve satyapi tadgamanazaktivaikalyAt, tathA 'jeNaM no pabhU devalogagayAI ruvAI pAsittae' yaH khalu rUpadarzanazaktisampanno'pi devalokagamanazaktivaikalyAt no prabhuH naiva samarthaH devalokagatAni rUpANi draSTum 'esa NaM goyamA ! pabhUvi pakAmanikaraNaM veyaNaM veeI' he gautama ! eSa khalu sa saMjJI samanaskatayA jJAnecchAzaktisampannatvena prabhurapi rUpadarzanasamartho'pi gamanazaktivaikalyaprayuktaprAptisAmarthyAbhAvAt utkaTarAgAt prakAmanikaraNaM tIvAbhilASapUrvakaM vedanAM vedayati / evaM ca etatsUtradvayasandarbhasyA'yamAzayaHhonese rUpadarzanakI zaktise sampanna hone para bhI devaloka meM jAne ke liye samartha nahIM hotA hai, arthAt devalokagata sukhoMko bhoganekI abhilASAvAlA hone para bhI vahAM para gamana karanekI zaktike abhAva se jo devaloka meM nahIM jA sakatA hai tathA 'je NaM no pabhU devalogagayAi ruvAi pAttie' jo rUpadarzanakI zakti se saMpanna hone para bhI devalokagamanakI zaktike abhAva ke kAraNa devaloka gatarUpoMko dekhane ke liye samartha nahIM hotA hai 'esa NaM goyamA ! pabhU vi pakAmani karaNaM veyaNaM veei' he gautama ! aisA vaha saMjJI jIva samanaska hone se jJAnazakti ora icchA zakti se sampanna honese rUpadarzana karane meM samartha hai, taba bhI gamanazaktike abhAva prayukta prAptike sAmarthya ke abhAvase vaha utkaTarAgako lekara prakAmanikaraNa tIvra abhilASApUrva ka vedanAkA vedana karatA hai / ina sUtroMkA Azaya isa prakAra se hai samanaska hovAthI rUpadazananI zakitathI yukata hovA chatAM paNu devale kamAM javAne samartha nathI, eTale ke devalekanA sukhAne bhAgavavAnI abhilASAvALA heAvA chatAM paNu tyAMnA zamvAnI zakti na hovAne aso tyAMnA zasto nayI, tathA 'je NaM no pabhU devalagAyAI ruvAI pAsitae ' je rUpananI zakitavALe heAvA chatAM devalAkamAM gamana karI zakavAnI zaktine abhAve devaleAkanA pArthAne joi zakavAne samartha' nathI, 'esa NaM goyamA ! pabhU tripakAmanikaraNaM veyaNaM veeI' evA te saMjJI jIva, he gautama! samanaska hAvAthI-jJAnazikata ane icchAzakitavALA hAvAthI rUpadarzana karavAne samartha che, chatAM paNa gamanazakitane abhAve tenA dvArA te vastunI prApti thaI zakatI nathI. te kAraNe evA jIva utkaTa rAganI apekSAe prakAmanikaraNa (tIvra abhilASA) pUrNAMka vedanAnuM vedana kare che. A sUtrAne Azaya A pramANe zrI bhagavatI sUtra : pa --- Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 bhagavatIsUtre asaMjJIjIvaH amanaskatayA icchAjJAnazaktivirahAt anicchApUrvakamajJAnapUrvakaM ca sukhaduHkhavedanAM vedayati, saMjJI jIvazca samanaskatayA icchAjJAnazaktiyukto'pi upayogAbhAve anicchApUrva kamajJAnapUrvakaM ca sukhaduHkhavedanA vedayati, kintu kazcit saMjJI jIvaH samanaskatayA jJAnecchAzaktisampanno'pi gamanazakterabhAvena prAli sAmarthyAbhAve tIvrAbhilASAt sugvaduHkhaM vedayati / ante gautamo bhagavadvAkyaM svIkaroti-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadeva-bhavatkathanaM satya meva, he bhadanta ! tadevaM-bhavatkathanaM satyameveti // sUH 5 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagaDhallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-mavizuddha-gadhapadhanakagraMthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati-kolhApurarAja-pradatta "jainazAstrAcArya" padabhUSita kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri- jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitAyAM "zrIbhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamazatakasya saptamoddezaH samAptaH // 7-7 // asaMjJIjIva amanaska hone ke kAraNa icchApUrvaka aura ajJAnapUrvaka sukhaduHkharUpa vedanAkA vedana karatA hai| tathA saMjJIjIva samanaska honeke kAraNa icchAzakti aura jJAnazakti inadonoM zaktiyoMse yukta rahatA hai taba bhI vaha upayoga kI asthiratAmeM anicchApUrvaka evaM ajJAnapUrvaka sukhaduHkharUpa vedanAkA anubhava karatA hai| kintu koI eka saMjJI jIva samanaska hone se jJAnazaktise sampanna hone para bhI gamanazaktike abhAvase prApti karanerUpa sAmarthya ke abhAvameM kevala che- asaMjJI chava amanaka hovAthI icchAzakita ane jJAnazakitathI rahita hoya che. tethI te aniSThApUrvaka ane ajJAnapUrvaka sukhaduHkharUpa vedanAnuM vedana kare che. paNa saMjJI jIva samanaska hevAthI icchAzakita ane jJAnazakitathI yukata hoya che. chatAM paNa te upaganI asthiratAmAM anicchApUrvaka ane ajJAnapUrvaka sukhaduHkharUpa vedanAnuM vedana kare che. parantu keIka saMjJI jIva samanaska hovAthI jJAnazakita ane icchAzakitathI yukata hovA chatAM paNa gamanazakitane abhAve Icchita vastune prApta karI zakavAne zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.7 mU. 5 saMjJijIvavedanAsvarUpanirUpaNam 637 tIvra abhilASAse sukhaduHkharUpa vedanAkA vedana karatA hai| antameM gautama bhagavAn ke vacanoM ko svIkAra karate hue kahate haiM ki 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti' he bhadanta ! ApakA kathana satya hI hai ApakA kathana satya hI hai // sU. 5 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke saptama zatakakA saptama uddezaka samApta // 7-7 // samartha hetuM nathI. tethI e jIva tIvra abhilASAthI yukta banIne sukhaduHkharU5 vedanAnuM vedana kare che. uddezakane ane gautama svAmI mahAvIra prabhunAM vacane pramANabhUta gaNIne cha- 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti mahata! A dhu sarvathA satya che. he bhadanta! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyuM te sarvathA satya che. A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNu namaskAra karIne teo pitAne sthAne besI gayA. sU. 5 jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjaputa "bhagavatI' satranI prameyacandrikA vyAkhyAna saptazatakano sAtabhAzasabhAta // 7-7 // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha aSTamoddezakaH prArabhyate / saptamazatake aSTamodezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam chadmastho manuSyaH kevalaM saMyamena tapasA siddho'bhUt na vA ? iti praznottaram hastinaH kunthozca jIvaH samAna eva kevalaM kAyamAtre vibhedapraznottaram, pApakarma duHkharUpaM vartate / dazasaMjJAvaktavyatA nirUpaNam / nairayikANAM dazaprakAraka vedanAvaktavyatAnirUpaNam / hastinaH kunthotha samAnA apratyAkhyAnakriyA | AdhA karmAhArakaH sAdhuH kiM vadhnAti ? iti praznottaram / chadmasthamanuSyAdivaktavyatA | jIvAdhikArAt chadmastha manuSyavaktavyatAmAha - 'chaumatthe NaM' ityAdi / mUlam - chaumatthe NaM bhaMte! maNUse tIyamaNaMtaM sAsavaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM - evaM jahA paDhamasae cautthe uddesae tahA bhANiyAM, jAva alamatthu / se NUNaM bhaMte ! harithassa ya sAtave zatakakA AThavAM uddezaka samazataka ke isa aSTama uddezakakA viSayavivaraNa saMkSepase isa prakAra se hai chadmastha manuSya kevala saMyama aura tapase siddha huA hai yA nahIM huA hai ? isa praznakA uttara / hAthIkA jIva aura kunthu kA jIva samAna hI hai, kevala kAyamAtrameM bheda hai aisA praznottara pApakarmaduHkharUpa hai / daza saMjJA saMbaMdhI vaktavyatA nirUpaNa / nairayika jIvoMkI dazaprakArakI vedanAoMkI vaktavyatAkA nirUpaNa / hAthI aura kunthukI apratyAkhyAna kriyA samAna hai / AdhAkarmAhAraka sAdhu kaise karmakA baMdha karatA hai aise praznakA vicAra / sAtamA zatakanA AThamA uddezAnA prAraMbha A uddezamAM prarUpita viSayanuM sa'kSipta vivaraNu chadmastha manuSya ekalA sacama ane tapathI siddha paddha pAmyA che ke nahIM?' A prazna ane tenA uttara hAthInA jIva ane kIDIne jIva samAna ja che, parantu kAyAnI apekSAe ja taphAvata che. evuM pratipAdana pApakarma duHkharUpa che evuM nirUpaNa daza sagA saMbaMdhI vakatavyatAnuM kathana nAraka jIvAnI daza prakAranI vedanAonuM nirUpaNa hAthI ane kIDInI apratyAkhyAna kriyA samAna che evuM kathana dhAkama AhAra lenAra sAdhu kevA karmAMnA khadha kare che?" evA prazna ane te praznanA uttara. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 8 mU. 1 chadmasthamanuSyAdinirUpaNam 639 kuMthussa ya same ceva jIve ? haMtA, goyamA ! hasthissa ya, kuMthussa ya evaM jahAM rAyappaseNaijje' jAva khuDDiyaM vA, mahAliyaM vA / se teNaTreNaM goyamA ! jAva same ceva jIve ||suu01|| ____ chAyA-chadmasthaH khalu bhadanta ! manuSyaH atIte anante zAzvate samaye kevalena saMyamena-evaM yathA prathamazatake caturthe uddezake tathA bhaNitavyam , yAvat alamastu / atha nUnaM bhadanta ! hastinazca kunthozca sama eva jIbaH ? hanta, gautama ! hastinazca kunthozca evaM yathA ' rAyappaseNaijje' rAjapanIye yAvat kSudrikAM vA, mahAlayAM vA, tat tenArthena gautama ! yAvat sama eva jIvaH // 101 // chadmastha manuSyAdi vaktavyatA"chaumattheNaM bhaMte ! maNUse' ityAdi / sUtrArtha-(chaumastheNaM bhaMte ! maNUse tIyamaNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNa) he bhadanta ! chadmastha manuSya ananta evaM zAzvata atIta kAlameM kevala saMyamase yAvat siddha huA hai ? (evaM jahA paDhamasae cautthe uddesae tahA bhANiyavvaM jAva alamatthu) he gautama ! isa viSayameM samasta kathana jaisA prathama zataka ke caturtha uddezaka meM kahA gayA hai usI taraha se yAvat alamastu' pATha taka jAnanA cAhiye / ( se guNaM bhaMte ! hathissa ya kuthussa ya sameceva jIve ) he bhadanta ! hAthIkA aura kuMthukA jIva kyA samAna hai ? (haMtA, goyamA) hAM, gautama ! (hatthissa ya kuMthussa ya--evaM jahA rAyappaseNa chaghastha manuSya AdinI vaktavyatA"chumtthennN bhaMte ! maNUse' tyA sUtrAtha:- (chaumattheNaM bhaMte ! maNase tIyamaNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM ?) hemanta ! 7525 manuSya sanata bhane zAvata matItamwi (bhUtawi) Na saMyama mane tathA 4 siddha56 pAbhyo che 52 / 1 ( evaM jahA paDhamasae cautthe uddesae tahA bhANiyavvaM jAva alamatthu ) le gautama! mA viSayamAM samasta kathana pahelA zatakanA cethA udezakamAM kahyA pramANe ja samajavuM. ' bharata' saMdhAna thana tyAMthA a 2. ( se praNaM bhaMte ! hathimsa ya kuMthussa ya sameceva jIve ?) Ha! shuhaayaane| 05 ane hoDa 71 samAna cha? (haMtA, goyamA!) 7, gautama! hathissa ya kutthussa ya - evaM jahA rAyappaseNaijje jAva khuDDiyaM vA mahAliyaM vA - se teNa?NaM goyamA ! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 640 bhagavatIsUtre ___TIkA-chaumatthe NaM bhaMte ! maNUse' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! chadamasthaH avadhijJAnavarjitaH khalu manuSyaH kim 'tIyamaNataM sAsayaM samayaM' atIte vyatIte anante antarahite zAzvate nitye samaye vyatItAnantazAzvatakAle 'keSaleNa saMjameNa' kevalena saMyamena-kevalasaMyamamAtreNa upalakSaNAt kevalena tapasA 'evaM jahA paDhamasae cautthe uddesae tahA bhANiyabvaM, jAva alamatthu' evaM yathA prazvamazatake caturthe uddezake uktaM tathA atrApi bhaNitavyaM= vaktavyam, yAvat 'alamastu' ityantam, tathA ca-yAvatkaraNAt-kevalena saMvareNa, ijje' jAva khuDDiyaM vA mahAliyaM vA-se teNaTeNaM goyamA ! jAva same ceva jIve) hAthI aura kuMthukA jIva samAna hai| jaisA 'rAyapaseNIya' sUtra meM kahA usI taraha se yAvat 'khuDDiyaM vA mahAliyaM vA' isa pAThataka jAnanA cAhiye / isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki hAthI kA jIva aura kunthukA jIva samAna hI hai / / TIkArtha-jIva kA adhikAra hone se sUtrakArane yahAM para chadmastha manuSya kI baktavyatA kA kathana kiyA hai-isa meM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki-'chaumatthe NaM bhaMte maNUse' he bhadanta ! avadhijJAnavarjita chadmastha manuSya kyA 'tIyamaNaMtaM sAsayaM samayaM' atIta-vyatIta, ananta zAzvatakAla meM-'kevaleNa saMjameNa' kevala saMyama se upalakSaNa se-kevala tapa se, evaM jahA paDhamasae cautthe uddesae tahA bhANiyavvaM jAva alamatthu' jaisA prathama zatakameM cauthe uddezaka meM kahA hai usI taraha jAva sameceva jIve) hAthI mane pIsanA samAna cha. mA viSamamA zayapaselAya satra' bhI khA prabhArI prayana sabhA. 'khuDDiyaM vA mahAliyaM vA' (dhu zarIra bhane mAruM zarIra) ahIM sudhInuM kathana te sUtramAMthI grahaNa karavuM. he gautama ! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke hAthIne jIva ane kIDIne jIva samAna ja che. TIkAtha- jIvane adhikAra cAlu hovAthI sUtrakAre A satramAM chadmastha manuSyanI vakatavyatAnuM kathana karyuM che- gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke'chumtthe NaM bhaMte ! maNase 3 saha-ta! mavadhijJAnarahita chaA25 manuSya zu 'tIyamaNaMta sAsayaM samayaM satAta (vyatIta yayeA), manata (mata sahita) bhane zAyata (nitya) samayamA kevaleNaM saMjameNaM' paNa sayamathI, (SakSanI apekSA va tapathI) siddha56 pAbhyo che m3|1 ( evaM jahA paDhamasae cautthe uddesae tahAbhANiyadhvaM jAva alamatthu ) revI zata prathama zatanA yAyA zAmA yu cha, tepI zate mI paNa sama le. yAvata maratu mahI sudhArnu 4thana maDI aDae 42. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.8 mU.1 chadmasthamanuSyAdinirUpaNam 641 kevalena brahmacaryavAsena, kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH siddhaH, buddhaH, muktaH, sarvaduHkhAnAmantaM kRtavAn kim ? bhagavAnAha-nAyamarthaH samarthaH / gautamaH pRcchatitat kenArthena bhadanta ! evamucyate-chadmastho manuSyaH kevalena saMyamAdinA yAvat kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH no siddhaH, no buddhaH, no muktaH, no vA sarvaduHkhAnAmantaM kRtavAn ! iti, bhagavAn Aha-he gautama ! atItAnantase yahAM para bhI kahanA cAhiye-yAvat 'alamastu' yahA~ taka yahA~ yAvat pada se 'kevalena saMvareNa' kevala saMvaramAtrase, 'kevalena brahmacaryavAsena' kevala brahmacarya se, 'kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH' kevala pravacana mAtAoMke pAlane se, 'siddhaH' siddha huA hai, 'buddhaH' buddha huA hai ! 'muktaH' mukta huA hai ? 'sarvaduHkhAnAmantaM kRtavAn ' samasta duHkhoMkA anta karanevAlA huA hai ? isake uttarameM prabhu kahate hai ki he gautama ! 'nAyamarthaH samarthaH' yaha artha samartha nahIM hai| isa para gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM ki-'tat kenArthena bhadanta ! eva mucyate-chadmastho manuSyaH kevalena saMyamAdinA yAvat kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH no siddhaH nobuddhaH no muktaH no vA sarvaduHkhAnAmantaM kRtavAna" he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate hai ki chadmastha manuSya kevala saMyama ___mahI 'jAva' (yAt) 54thA 'kevalena saMvareNa, kevalena brahmacaryavAsena, kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH' mA zamhone aDaera 42vAnA che. ve praznanI mAghAra A pramANe banaze- he bhadanta ! vyatIta thayelA anaMta zAzvatakALamAM zuM keI chagharatha manuSya mAtra saMyamathI, mAtra saMvarathI, mAtra brahmacaryanA sevanathI, mAtra pravacana bhAtAmArnu pAlana 2vAthI, siddhaH, buddhaH, muktaH, sarvaduHkhAnAmanta kRtavAn' siddha, muddha, bhuta, ane samasta maane| Ads manyA cha bha? 'evaM jahA paDhamasae cautthe uddesae tahA bhANiyavvaM jAva alamatthu' gI1ma! paDalA zatakanA cethA udezakamAM kahyA pramANe ja kathana ahIM grahaNa karavuM. te kathana "alamastu" zabda sudhI grahaNa karavuM. te udezakamAM A pramANe kathana karyuM che gautama svAmInA prazna vAma mApatA mahAvIra prabhu 4 cha- 'nAyamarthaH samartha' he gautama ! me samapI zatuM nayI. - tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI A pramANe prazna pUche che'tt kenArthena bhadanta ! evamucyate- 'chadmastho manuSyaH kevalena saMyamAdinA yAvat kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH no siddhaH, no buddhaH, no muktaH, no vA sarvaduHkhAnAmantaM kRtavAn' mahanta ! 25 // 2 4 ch| 4 chamasya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 bhagavatIsUtro zAzvatakAle utpannajJAnadarzanadhArI arhana jinaH kevalI ca bhUtvaiva chadmastho manudhyaH, siddhaH, buddhaH mukto'bhUt, bhavati, bhaviSyati ca, na kevalaM saMyamAdimAtreNeti bhAvaH / etAvatA 'jJAnakriyAbhyAmeva mokSo bhavati' iti. arhatpravacanarahasyam, evaM chadmasthamanuSyavadeva Adho'vadhiko manuSyaH paramAdho'vadhiko manuSyazcApi utpannajJAnadarzanadharaH arhana jinaH kevalIbhUtvaiva siddhaH, buddhaH muktoAdi se yAvat kevala pravacana mAtAoMke pAlanese na siddha huA hai ? na buddha huA hai, na mukta huA hai aura na sarva duHkhoMkA anta karane vAlA huA hai ? isake uttarameM prabhu kahate hai ki 'atItAnantazAzvatakAle utpanna jJAnadarzanadhArI arhana jinaH kevalI ca bhUtvaiva chadmastho manuSyaH siddhaH buddhaH, mukto'bhUta, bhavati, bhaviSyati ca kevalaM saMyamAdi mAtreNa' atIta ananta zAzvata kAlameM chadmastha manuSyarUpa utpanna jJAna darzanadhArI arhata jina, kevalI hokara hI siddha, buddha, mukta hue haiM, hote haiM aura Age bhI aise hokara hI hoMge / kevala saMyama Adike pAlana se ve chadmastha manuSyarUpa arhata jina na siddha hue haiM na hote haiM aura na Age bhI siddha hoNge| isI taraha buddha aura mukta honeke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / isa kathana se "jJAnakriyAbhyAM mokSaH" jJAna aura kriyArUpa cAritra se hI mokSa hotA hai aisA Aheta pravacanarahasya prakaTa kiyA gayA hai| isI taraha se chadmastha manuSya kevaLa saMyama, tapa, saMvara, brahmacarya ane pravacanamAtAonA sevanathI siddha tha nathI, buddha thaye nathI, mukata thanathI ane samasta duHkhano aMtakartA thaye nathI? tene uttara AtA maDAvI2 prabhu 4 che De- 'atItAnantazAzvat kAle utpA jJAnadarzanadhArI arhan jinaH kevalI ca bhUtvaiva chadmastho manuSyaH siddhaH, buddhaH, mukto'bhUta, bhavati, bhaviSyati ca kevala saMyamAdi mAtreNa gautama ! vyatIta thayelA anaMta zAzvatakALamAM chaghastha manuSyarUpa utpanna jJAnadarzanadhArI arvata jina, kevaLajJAna prApta karIne ja siddha, buddha ane mukata thayA che, thAya che ane bhaviSyamAM paNa thaze. kevaLa saMyama AdinuM pAlana karavAthI te chaghastha manuSyarUpa ahaMta jina siddhapada pAmyA nathI, pAmatA nathI ane bhaviSyamAM pAmaze paNa nahIM. e ja pramANe suddha bhane bhutamanavAnA viSayamA 5 sama.. mA thanavArA 'jJAnakriyAbhyAM mokSa' jJAna ane kriyArUpa cAritrathI ja mokSa maLe che, evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, mAtra saMyamAdinI ArAdhanAthI ja mekSa maLatuM nathI ema samajavuM. chAstha manuSyanI jema Adhavadhika (maryAdita kSetrane ja viSaya karanAra avadhijJAnI) ane paramAdhavadhika zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.8 sU.1 chadmasthamanuSyAdinirUpaNam 643 'bhUt, bhavati bhaviSyati ca iti vaktavyam / gautamaH pRcchati-he bhadanta ! atItAnantazAzvatakAle ki kevalI manuSyaH siddhaH, buddhaH, muktaH, parinirvAtaH sarvaduHkhAnAmantakaro'bhUt ? bhagavAnAha-'he gautama ! hanta, satyam atItAnantazAzvatakAle kevalI manuSyaH siddhaH, buddhaH, muktaH, parinirvAtaH sarvaduHkhAnAmantakaro'bhUta, bhavati, bhaviSyati ca / gautamaH pRcchati-he bhadanta ! atItAnantazAzvatakAle, vartamAnakAle, bhaviSyatkAle ca yAvantaH siddhAH, buddhAH, muktAH, parinirvAtAH sarvaduHkhAnAmantakarAzca bhUtAH, bhavanti, bhaviSyanti ca, te sarve manuSya kI taraha se-Adho'vadhika manuSya evaM paramAdhovadhika manuSya bhI utpannajJAna darzana dhAraNa karanevAlA ahaMta jina kevalI hokara hI siddha, buddha aura mukta huA hai. hotA hai Age bhI aisA hokara hogA aisA kahanA cAhiye / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki he bhadanta ! atIta ananta zAzvata kAlameM kyA kevalI manuSya siddha buddha, mukta, parinirvAta evaM samasta duHkhoM kA antakAraka huA hai, hotA hai aura hogA ? uttarameM prabhu kahate haiM-hAM, gautama ! atIta ananta zAzvata kAlameM kevalI manuSya siddha, buddha, mukta, parinirvAta evaM samasta duHkhoMkA antakAraka huA hai. vartamAna meM hotA hai aura bhaviSyata kAla meM hogA / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki he bhadanta ! atova ananta zAzvata kAla meM, vartamAna kAla meM aura bhaviSyata kAlameM jitane bhI siddha hue haiM, buddha hue haiM, mukta hue haiM, parinirvAta hue haiM aura samasta duHkhoMke antakAraka (paramAvadhijJAnI) manuSya paNa utpanna jJAnadarzana dhAraNa karanArA ahaMta jina kevalI thaIne ja siddha, buddha ane mukta thayA che, thAya che ane bhaviSyamAM paNa thaze, ema samajavuM. have gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke- "he bhadanta! atIta (0yatIta yea) manata va zudI (Banal) manuSya siddha, muddha, mukata, parinirvata ane samasta duHkhonA aMtakartA thayA che? vartamAna samaye paNa zuM evuM ja bane che? bhaviSyamAM paNa zuM evuM ja banaze? uttara- 8, gautama! me 1 manyu cha, vartamAnamA 5] mego bhane cha, ane bhaviSyamAM paNa evuM ja banaze. gautama svAmIne prazna- he bhadanta! atIta, anaMta zAzvatakALamAM, vartamAnakALamAM ane bhaviSyakALamAM jeTalA cha siddha, buddha, mukata, parinirvata ane samasta duHkhanA aMtakartA thayA che, thAya che ane thavAnA che, teo badhAM zuM utpanna zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 bhagavatImUne eva kim utpannajJAnadarzanadharAH arhanto- jinAH kevalino bhUtvaina siddhAH buddhAH muktAH parinirvAtAH sarvaduHkhAnAmantakarA abhUvana, bhavanti, bhaviSyanti ca ? / bhagavAnAha-he gautama ! hanta, satyam, sarve'pi te utpannajJAnadarzanadharAH arhanto jinAH kevalino bhUtvaiva siddhA buddhA muktAH parinirvAtAH sarvaduHkhAnAmantakarA abhUvana, bhavanti, bhaviSyanti ca / gautamaH pRcchati he bhadanta ! sa utpannajJAnadarzanadharaH arhan jinaH kevalI ' alamastu jJAnena sarvathA pUrNo'sti iti vaktavyaM syAt ? bhagavAnAha-he gautama ! sa utpannajJAnadarzanadharaH arhan jinaH kevalI jJAne pUrNo'sti iti avazyameva vaktavyaM syAt, iti saMgrAhyam / atha jIvAtmanaH kAyapramANAnusAraM saMkocavikAzazAlitvaM hue haiM, hote haiM aura hoMge ve saba hI kyA utpanna jJAna darzanadhArI arhanta jina kevalI hokara hI siddha, buddha, mukta, parinirvAta ( karmasaMtApa varjita) evaM sarva duHkhoMke antakAraka hue haiM ? hote haiM? hoMge? uttarameM prabhu kahate haiM-he gautama ! hAM aisA hI hai-sarva hI ve utpanna jJAna darzana dhArI arhana jina kevalI hokara hI siddha, buddha, mukta, parinirvAta aura samasta duHkhoMke antakartA hue haiM / hote haiM aura Age bhI hoMge / aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki-he bhadanta ! vaha utpanna jJAna darzanadhArI jina kevalI 'alamatthu' jJAna se sarvathA pUrNa hai aisA kahA jA sakatA hai kyA ? uttara meM prabhu kahate haiM - hA~, gautama ! vaha utpanna jJAnadarzanadhArI arhanta jina kevalI jJAna meM pUrNa hai aisA avazya hI kahA jA sakatA hai| aisA pATha grahaNa karanA cAhiye / aba jJAnadarzanadhArI ahaMta jina kevalI thaIne ja siddha, buddha, mukata, parinirvAta (karmasaMtApathI rahita) ane samasta duHkhonA aMtakartA thayA che, thAya che, ane uttara- hA, gautama! teo badhAM utpanna jJAnadarzanadhArI arvata jina kevalI thaIne ja siddha, buddha, mukata, parinirvata ane samasta duHkhanA aMtakartA banyA che, vartamAnamAM bane che ane bhaviSyamAM paNa banaze. prazna- manta! zute panna jJAnazanadhArI Cor- pakSI 'alamattha' jJAnathI sarvathA paripUrNa che, ema kahI zakAya kharUM? uttara- hA, gautama ! te utpanna jJAnadarzanadhArI arvata jina kevalI jJAnathI paripUrNa hoya che, evuM avazya kahI zakAya che. uparyukta pATha ahIM paNa grahaNa kare jaIe. have sUtrakAra jIvAtmAnA kAya pramANunusAra saMkucana-vikucana svabhAvanuM pratipAdana 42 the- gautama svAmI mahAvIra prabhune yo prazna pUche che - 'se praNaM bhaMte ! yavAnAcha? zrI bhagavatI sUtra: 5 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 645 prameyacandrikA TIkA .. 7 u.8 sU. 1 chadmasthamanuSyAdinirUpaNam pratipAdayitumAha-' se NUNaM bhaMte ! hatthissa ya kuMthussa ya same cetra jIve ?" gotamaH pRcchati - he bhadanta ! atha nUnaM nizcitaM kiM hastina va vizAlakAyasya kuntho trIndriyakSudrajIvavizeSasya atyantalaghukAyasya ca sama evaM samAna eva jIvaH = AtmA vartate / bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA ! hasthissa ya kuMthusya evaM jahA 'rAyappa seNa ijje' jAva-khuDDiyaM vA, mahAliyaM vA' he gautama! hanta, satyam istinazca mahAvizAlakAyasyApi atha ca kundhotha trIndriyakSudrajantuvizeSasya atyanta laghukAyasyApi evaM jIvAtmA kAyamamANAnusAraM vikAzazAlitve'pi samAna eva vartate kevalaM kAyamAtre vibheda ityAsUtrakAra jIvAtmAke kAya pramANAnusAra saMkoca vikAsa svabhAvakA pratipAdana karaneke nimitta kahate haiM - isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki-' se pUrNa bhaMte! hatthissa ya kuthussa ya same caiva jIve' he bhadanta ! hAthIkA jIba aura kuMthukA jIva kyA barAbara hai? pUchanekA tAtparya aisA hai ki hAthI kA zarIra vizAla avagAhanAvAlA hotA hai aura kunthukA zarIra bahuta hI kama avagAhanAvAlA hotA hai - yaha kunthu te indriya jIva hai / so baDe zarIra meM baDA rahatA hogA aura choTe zarIra meM choTA jIva rahatA hogA. isI abhiprAya se gautamane prabhu se aisA prazna kiyA hai ki kyA donoMkA jIva varAbara hai- yA choTA baDA hai ? uttara meM prabhu unase kahate haiM ki haMtA, goyamA ! hasthissa ya kunthurasa ya evaM jahA rAyappa seNaijje, jAva khuDDiyaM vA mahAliya vA' hAM, gautama ! vizAla kAya hAthI kA aura atyanta kSudrakAya teindriya kunthukA jIva barAbara hai| jIva asaMkhyAta pradezavAlA siddhAntameM kahA gayA hai / ataH jIva cAhe hAthI ke zarIra meM rahe cAhe kunthuke zarIra hasya kuMthusya sameceva jIvA ? ' he lahanta / zu hAthIne va mane kIDInA jIva sarakhA hAya che ? praznakAranA praznanuM tAtparya A pramANe che- hAthInuM zarIra vizALa avagAhanAvALuM hAya che ane kIDInuM zarIra ghaNI ja ochI avagAhanAvALu hAya che. kIDI teindriya jIva che. zu... meTA zarIramAM meTA chatra hoya che ane nAnA zarIramAM nAnA jIva hAya che? ke bannenA zarIramAM samAna jIva rahelA hoya che ? uttara - haMtA, goyamA ! itthissaya kuthussa ya evaM jahA rAyapyaseijje jAtra khuDDiyAM vA mahAliya vA DA gautama! vizANamaya hAthIneo mane atyanta kSudrakAya teindriya kIDIneA jIva sarakhAja hAya che. jIvane asaMkhyAta pradezAvALA kahyo che. bhale jIva hAthInA zarIramAM rahe ke kIDInA zarIramAM rahe, paNu anne jagyAe te zrI bhagavatI sUtra : pa Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre zayaH / tatraiva pramANamAha-evaM jahA 'rAyappaseNaijje' evaM yathA rAjapraznIye rAjapraznIyamUtre vizAlakAya-kSmakAyayorAtmaviSaye samAnatvamuktaM tathA atrA'pi bodhyam, tatprakaraNavaktavyatAvadhimAha 'jAva khuDDiyaM vA mahAliyaM vA' meM rahe, donoM jagaha vaha pradezoMkI apekSA barAbara hai aisA nahIM hai ki hAthI ke zarIrameM rahane para jIva apane pUrNa pradezoMse rahatA hai aura kSudrakAyavAle kunthu ke zarIra meM vaha kama pradezoM se rahatA hai / kintu jIvakA svabhAva saMkoca vistAravAlA hai ataH vaha jaisA AdhAra pAtA hai vahAM para "saMkocavistArAbhyAM pradIpavat' ke anusAra apane pradezoMko saMkucita aura vistRta kara raha jAtA hai| isase yaha bAta siddha huI ki donoMkA jIva to barAbara hai-para zarIrameM hI viSamatA hai isa kathanake pramANarUpa meM rAjapanIya sUtrako yahAM upasthita kiyA gayA hai| vahAM para vizAlakAya aura sUkSmakAya meM rahanevAle jIvake viSayameM samAnatA prakaTa kI gaI hai| ataH jisa prakAra se vahA~ jIva ke viSaya meM samAnatA prakaTa kI gaI hai usI prakArase yahAM para bhI samAnatA jAnanI caahiye| usa prakaraNa kI vaktavyatA kI avadhi kahAM taka samajhanI cAhiye to isake liye 'jAva khuDDiyaM yA mahAliyaM vA' ina padoMko kahA gayA hai arthAt yahA~ taka jIva kI samAnatA viSayaka prakaraNa kahA gayA hai so yahIM taka yaha prakaraNa yahAM para grahaNa karanA cAhiye / yahAM para dIpa kUTAgAra zAlAdikake pradezanI apekSAe barAbara ja che. evuM nathI ke hAthInA zarIramAM rahetI vakhate te pitAnA pUrNa pradezathI rahete heya che ane zudra kAyavALI kIDInA zarIramAM nyUna pradezathI raheto hoya che. paraMtu jIvane svabhAva saMkucana - vistaraNavALe che, tethI tene je mAdhAra bhane che mA 'saMkoca vistArAbhyAma pradIpavata' 4 yanAnusAra pAtAnA pradezane saMkucita karIne athavA vistRta karIne rahI jAya che. A kathana dvArA e vAta te siddha thAya che ke bannenA jIva barAbara che, paNa temanAM zarIramAMja asamAnatA che. A kathananA pramANarUpe ahIM "rAjaprazrIya sUtrane AdhAra levAmAM AvyA che. te sUtramAM e viSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke vizALakAya ane sUphamakAmAM rahenArA chava samAna hoya che te sUtramAM je rIte jIvanA viSayamAM samAnatA prakaTa karavAmAM AvI che, e ja pramANe ahIM paNa samAnatA samajavI. te vaktavyatA kayAM sudhI aDa 42vAnI cha, te sUtradhAre "jAva khar3iyaM vA mahAliyaM vA" mA 5ho dvArA vyakata karela che, eTale ke tyAM sudhInuM kathana ja ahIM grahaNa karavuM joIe. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.8 mU.1 chadmasthamanuSyAdinirUpaNam 647 yAvat kSudrikAM vA, mahAlayAM vA ityantam, atra dIpakUTAkArazAlAdidRSTAntAnAM dArzantikayojanAM bhagavAnAha-'evAmeva goyamA ! jIve jArisiyaM puvakammanibaddhaM baudi nibattei taM asaMkhejjehiM jIvapaesehiM sacittIkarei khuDDiyaM vA mahalliya vA 'evAmeva' evameva anenaiva prakAreNa 'goyamA !' he gautama ! 'jIve' jIvaH pANI 'jArisiyaM' yAdRzIM yAdRzAkArAm 'pubbakammanibaddha' pUrvakarmanibaddhAm 'baudi' bondi-zarIram 'nivvatteI' nivartayati-racayati dhArayatItyarthaH 'ta' tAM bondim 'asaMkhejjehiM' asaMkhyeyaiH 'jIvapaesehi' jIvapradezaiH 'sacittIkarei' ' sacittIkaroti cetanAyuktAM karoti, 'khuDDiya vA mahalliyaM vA' kSullikA vA mahAlayAM vA bondim / iti / tathA ca yAvatkaraNAt-'rAjapraznIye uktamadhamtanavAkyaM sa grAhyam-'same ceva jIve, se NUNaM bhaMte ! hatthIo kuMthU appakammatarAe ceva, appakiriyatarAe ceva, appAmavatarAe ceva, kunthuo hatthI mahAkammatarAe ceva, mahAkiriyatarAe daSTAnto kI yojanA dASTAntika meM karate hue bhagavAna ne kahA hai ki'evAmeva goyamA! jIve jArisiyaM ityA.' he gautama ! jIva pUrvakarma dvArA nibaddha jaisA zarIra dhAraNa karatA hai- usa zarIra ko vaha apane asaMkhyAta pradezo dvArA hI cetanAyukta karatA hai- cAhe vaha zarIra kSudra-choTA ho cAhe baDA ho / 'jAva khuDDiyaM vA' meM jo yAvat pada AyA hai- usase rAjamaznIya sUtra meM yaha vAkya saMgRhIta kiyA gayA hai- 'sameceva jIve, se gUNaM bhaMte ! hatthI u kuthu appakammatarAeceva ityA0' isa vAkya kA bhAva isa prakAra se hai-jaise dIpaka jaba kisI vizAla kUTAkArazAlA meM rakha diyA jAve-taba dIpaka kA tyAM sarakAre dIpakUTAgAra zAlAdikanA daSTAnta dvArA A viSayanuM nIce pramANe pratipAdana jyu cha- 'evAmeva goyamA ! jIve jArisiyaM tyAha" gautama! 1 pitAnA pUrvakama dvArA nibaddha je zarIrane dhAraNa kare che, te zarIrane te pitAnA asaMkhyAta pradeza dvArA ja cetanA yukta kare che- bhale te zarIra zudra (nAnuM) hoya ke moTu DAya. "jAva khuDiyaM vA" mAre 'jAva (yAvat )' ne| prayoga vAmA Avyo che, tenAdvArA rAjakazrIya sUtramAM ApelA A sUtrapAThane grahaNa karavAmAM Ave che"smecev jIve, se guNaM bhaMte ! hatthI u kuMthu appakammatarAe ceva ityAdi" A vAkyano bhAvArtha nIce pramANe che-jema koI dIvAne keI vizALa kUTAkArazALAmAM mUkavAmAM Ave che te dIvAne prakAza te samasta kuTAkArazALAmAM phelAI jAya che, e ja zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 bhagavatImo ceva, mahAsavatarAe ceva ? haMtA, goyamA ! kamhA NaM bhaMte ! hasthissa ya kuMthussa ya, same ceva jIve ! moyamA! se jahAnAmae kUDAgArasAlA siyA duhao. littA, guttA, guttaduvArA, nivAyA, nivAya gaMbhIrA, ahe NaM kei purise paIvaM ca joiM ca gahAya taM kUDAgArasAlaM aMto aNupavisai, tIse kUDAgArasAlAe sabao samaMtA ghaNaniciyaniraMtaranicchiDDAiM duvAravayaNAI pihei tIse bahumajjhadesamAe taM paIvaM palIvejjA, tae NaM se paIve kUDAgArasAlaM aMto aMto obhAsei, ujjoei, tavei, pabhAsei, no ceva NaM bAhiM, aha NaM se purise taM paIvaM iduraeNaM pihejA, taeNaM se paIve taM idurayaM aMto obhAsaI, no ceva NaM iduragassa bAhi, no ceva NaM kUDAgArasAlaM no ceva NaM kUDAgArasAlAe bAhiM / evaM kaliMjaeNaM gaMDamANiyAe pacchipiDaeNaM, ADhaeNaM, adADhaeNaM, patthaeNaM, kuDaveNaM, addhakuDaveNaM, caubhAiyAe, aTThabhAiyAe, solasiyAe, battIsiyAe, causaTThiyAe, tae NaM se purise taM padIva dIvagacaMpaNaeNaM pihei, tae NaM se padIve taM dIvagacapaNayaM aMto obhAsei, No ceva NaM dIvagacaMpaNayassa bAhi, no ceva NaM causaTTiyaM no ceva NaM causa TThiyAe bAhi, no ceva NaM kUDAgArasAlAe bAhi, evA meva goyamA ! jIve jArisiyaM punakammanibaddhaM boMdi nibattei taM asaMkhijje hiM jIvapaesehiM sacittIkarei 'khuDDiya vA mahAliya vA' iti / ___asyAyaM bhAvaH-yathA dIpo vizAlAyAM kUTAkArazAlAyAM sthApito bhavet tadA tatprakAzaH samastAyAM kUTAkArazAlAyAM prasRto vartate, kintu yadi sa dIpaH kenApi pAtreNa pihito bhavet tadA tadIpasya prakAzaH pAtraparimANa eva sampadyate, tathaiva yadA jIvaH hastinaH zarIraM dhArayati tadA hastizarIravyAptatvAt taccharIramamANo bhavati, yadA tu kunthoH zarIraM dhArayati tadA kunthuzarIra vaha prakAza samasta usa kUTAkArazAlA meM phaila jAtA hai| kintu vaha dIpaka jaba kisI bhI pAtrase Dhaka diyA jAtA hai- taba usa dIpa kA vaha prakAza kevala pAtra parimita hI ho jAtA hai| isI taraha se jaba jIva hAthI ke zarIra ko dhAraNa karatA hai, taba vaha jIva hAthI ke pUre zarIra meM vyApta ho jAtA hai, isa liye vaha jIva hAthI ke zarIra ke barAbara bana jAtA hai| aura jaba kunthu ke pramANe jIva jyAre hAthInuM zarIra dhAraNa kare che, tyAre te jIva hAthInA AkhA zarIramAM vyApI jAya che, ane te kAraNe te jIva hAthInA zarIranI barAbara banI jAya che. jyAre dIvA para kaI pAtra DhAMkI devAmAM Ave che, tyAre te dIvAno te prakAza jema pAtraparimita thaI jAya che, e ja pramANe jIva jyAre kIDInuM zarIra dhAraNa kare che, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.8 sU.2 nairayikAdipApakarmanirUpaNam 649 vyAptatvAt taccharIrapramANo bhavati, iti rItyA kevalaM zarIre eva nyUnAdhikatAratamyavaiSamyaM bhavati, na tvAtmani kimapi nyUnAdhikatAratamyaM bhavati, api tu sarveSAM prANinAM jIvapradezAH samAnAevAvatiSThante na tu nyUnAdhikatayeti / 01 / nairayikAdipApakarmavaktavyatA / / jIvAdhikArAt nairayikAdInAM pApakama vaktavyatAmAha-'neraiyANaM bhate' ityaadi| mUlam-"neraiyANaM bhaMte ! pAve kamme jeya kaDe, je ya kajjai, je ya kajissai, save se dukkhe, je nijinne se suhe ? haMtA, goyamA ! neraiyANaM pAve kamme jAva suhe, evaM jAva vemANiyANaM // sU0 2 // ____ chAyA-nairayikANAM bhadanta ! pApaM karma yacca kRtaM, -yacca kriyate, yacca karizarIra ko dhAraNa karatA hai-taba vaha kunthu ke zarIra ko vyApta kara letA hai. isa liye vaha jIva kunthu ke zarIra ke barAbara bana jAtA hai| isa rIti se kevala zarIra meM hI nyUnAdhikatA AtI haiAtmA - jIva meM nyUnAdhikatA nahIM AtI hai. kyoM ki samasta jIvoMke pradeza samAna hI hote haiM-ve nyUnAdhika nahIM hote haiM ||suu.1|| nairayikAdi pApakarma vaktavyatA'neraiyA NaM bhaMte ! pAvekamme' ityAdi / / sUtrArtha- (neraiyA NaM bhaMte ! pAvakamme je ya kaDe, je ya kajai, je ya kajissai, savve se dukkhe, je nijinne se suhe) he bhadanta ! nAraka jIvoMke dvArA jo pApakarma kiyA jA cukA hai-kiyA jA rahA tyAre te kIDInA zarIrane vyApta karI le che, ane kIDInA zarIranI barAbara banI jAya che. A rIte mAtra zarIramAM ja nyUnAdhikatA saMbhave che, AmA (jIva)mAM nyUnAdhitA AvatI nathI, kAraNa ke samasta jInA pradeza samAna hoya che - pradeze nyUnAdhika DAtA nathI. // su. 1 // nArakAdi nAM pApakarmanI vakatavyatA'neriyaannN bhaMte ! pAve kamme' tyA sUtrA- (neraiyANaM bhaMte ! pAvakamme je ya kaDe, je ya kajai, je ya kajjissai, savve se dukkhe, je nijinne se muhe ?) he mahanta ! naa2300| vaa| je pApakarmo karAI gayAM che, je karavAmAM AvI rahyAM che ane bhaviSyamAM je karavAmAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 bhagavatIsUtre dhyate, sarva tat duHkham, yacca nirjIrNa tat sukham ? hanta, gautama ! nairayikANAM pApaM kama yAvat sukham, evaM yAvat-vaimAnikAnAm // mU0 2 // TIkA-'neraiyANaM bhaMte ! pAve kamme je ya kaDe je ya kajjai, je ya kajissai'gautamaH pRcchati-he bhadanta ! nairayikANAM yacca taiH pApakarma kRtaM, yacca kriyate, yacca kariSyate 'savve se dukkhe' sarva tat kRtaM, kriyamANaM, kariSyamANaM ca pApaM karma duHkha duHkhahetusaMsAranibandhanatvAt duHkhamucyate kAraNe kAryopacArAt, atha ca 'je nijinne, se suhe ?' he bhadanta ! yat nijINaM hai aura Age kiyA jAne vAlA hai, vaha saba kyA duHkharUpa hai ? tathA jo unakA karma nirjIrNa ho cukA hai vaha kyA sukharUpa hai ? (haMtA, goyamA! neraiyANaM pAvekamme jAva suhe-evaM jAva vemANiyANaM) hAM, gautama! nAraka jIvoMke dvArA jo pApakarma kiyA jA cukA hai kiyA jA rahA hai aura Age kiyA jAnevAlA hai vaha saba pApakarmarUpa hai auraduHkha rUpa hai aura jo karma unakA nirjIrNa ho cukA hai vaha sukharUpa haiN| isI tarahase yAvat vaimAnika devoMke viSayameM bhI jAnanA caahiye| TIkArtha-jIvakA adhikAra honese yahAM sUtrakArane nairayika Adi koMke pApakarmakI vaktavyatA kA kathana kiyA hai-isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai-'neraiyANaM bhaMte ! pAve kamme jeya kaDe, jeya kanjai, jeya kajissai savve se dukkhe, je nijinne se suhe' he bhadanta ! nArakajIvoMke liye hue jo pApakarma haiM, tathA vartamAna meM jo pApakarma unake Avaze, te samasta pApakarma zuM duHkharUpa ja hoya che tathA temanAM je kame nirjINa 54) yu4yA cha, te zu suma35 DAya cha ? (haMtA, goyamA! neraiyANaM pAve kamme jAva suhe-evaM jAva vemANiyANaM) , mAtama ! naa240| 625 2 5.54 karAI gayAM che, vartamAnamAM karAI rahyAM che ane bhaviSyamAM karavAnAM che, te badhAM pApakarmo duHkharUpa hoya che, tethI temanAM je karmanI nijara thaI cukI hoya che, te karmo sukharUpa hoya che. vaimAnika deva sudhInA viSayamAM paNa A pramANeja kathana samajavuM. TIkAtha- jIvana adhIkAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAre A sUtramAM nArakAdi jIvonAM pApakarmonI vakatavyatAnuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune meve| prazna pUche che ?- 'neraiyANaM bhaMte ! pAvekamme je ya kaDe, je ya kanjai, je ya kajisai, savve se dukkhe, je nijinne se suhe ?' he bhadata! nArakoe bhUtakALamAM je pApakarmo karyA hoya che, tathA vartamAnakALe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 8 mu.2 nairayikAdipApakarmanirUpaNam 651 karma tat sukhasvarUpamokSajanakatvAt sukhamucyate ? bhagavAnAha-haMtA, goyamA ! neraiyANaM pAve kamme jAva suhe' he gautama ! hanta ! satyam nairayikANAM pApaM karma yAvat-yacca kRtaM yacca kriyamANaM yacca kariSyamANaM sarva tat duHkhaM, yacca nirmANa karma, tat sukhamucyate, 'evaM jAva vemANiyANaM' evaM nairayikavadeva yAvat-bhavanapatimArabhya vaimAnikAno vaimAnikaparyantAnAM pApa karma yacca kRtama yacca kriyate; yacca kariSyate, sarva tat duHkham, atha ca yat karma nirjIrNa tat sukhamucyate, iti bhAvaH ||suu. 2 // dvArA kiye jA rahe haiM, evaM AgAmo kAla meM jo unake dvArA kiye jAne vAle haiM ve saba kRta, kriyamANa aura kariSyamANa pApakarma duHkhake hetubhUta saMsArake kAraNa hone se kyA duHkharUpa kAryameM kAraNa ke upacAra se kahe jAte haiM ? tathA jo karma unake nirjIrNa ho cuke haiM ve sukhasvarUpa mokSajanaka hone se sukharUpa kahe jAte haiM kyA ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM-'haMtA, goyamA! neraiyANaM pAve kamme jAva suhe' hAM gautama satya hai-nairayikoMke kRta, kriyamANa aura kariSyamANa pApakarma saba duHkharUpa kahe gaye haiM aura jo pApakarma unake nijIrNa ho cuke haiM ve sukharUpa kahe gaye haiN| 'evaM jAva vemANiyANaM' nairayikoM kI taraha hI yAvat-bhavanapati se lekara vaimAnika devoM taka aisA hI kathana jAnanA cAhiye / arthAt bhavanapati se lagAkara vaimA. nika devoM taka jo pApakarma unake dvArA kiyA jA cukA hai, kiyA jA rahA hai aura Age kiyA jAnevAlA hai vaha sukha duHkharUpa hai aura teo je pApakarmo karatA hoya che, ane bhaviSyakALamAM teo je pApakarmo karavAnA che, e badhAM kRta, kriyamANa ane kariSyamANa pApakarmo duHkhanA hetubhUta saMsAranA kAraNarUpa hovAthI zuM duHkharUpa kahI zakAya kharAM? (ahIM kAryamAM kAraNanA upacArathI pApakarmone duHkharUpa kahyAM che) tathA temanAM je karmonI nirja thai gaI che, te sukharUpa mekSanA janaka havAthI zuM sukharUpa kahI zakAya kharAM? __aa prazna uttara mApatA mahAvIra prabhu cha- 'haMtA, goyamA! neraiyANaM pAve kamme jAva mahe' , gItama! te vAta bharI cha. nArInA kRta (rAdha yusA), kriyamANa (karAI rahelAM), ane kariSyamANa (bhaviSyamAM karAnArAM) pApakarmone duHkharUpa ja kahyAM che, ane temanA dvArA je pApakarmonI nirjarA karI nAkhavAmAM AvI che, te pApabhAna supa35 4i cha. 'evaM jAva vemANiyANaM' bhavanapatithI sadhana vaibhAni paryantanA devenA viSayamAM paNa nArake jevuM ja kathana samajavuM. eTale ke temanA dvArA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre saMjJAvaktavyatA | jIvA: saMjJino'pi bhavanti ataH saMjJAvaktavyatAmAha - ' kai NaM bhaMte' ityAdi / mUlam - kai NaM bhaMte ! sannoo paNNattAo ? goyamA ! dasa sannAo, paNNattAo taM jahA - AhArasannA, bhayasannA, mehuNasannA, pariggahasannA, kohasannA, mANasannA, mAyAsannA, lohasannA, logasannA, ohasannA, evaM jAva-vemANiyANaM / neraiyA dasa vihaM veyaNaM paJcaNubhavamANA viharaMti, taMjahA - sIyaM, usiNaM, khuhaM, pivAsaM, kaMDu, parajjhaM, jaraM, dAhaM, bhayaM, sogaM ||suu. 3 // chAyA - kati khalu bhadanta ! saMjJAH prajJaptAH ? gautama ! daza saMjJAH prajJaptAH, tadyathA- AhArasaMjJA 1- bhayasaMjJA 2 - maithunasaMjJA 3 - parigrahasaMjJA 4 - krodhasaMjJA jo karma unakA nijIrNa ho cukA hai vaha unakA sukharUpa hai / aisA jAnanA cAhiye // sU0 2 // 652 saMjJAvaktavyatA'kai NaM bhaMte ! sannAo paNNattAo' ityAdi / sUtrArtha - ( ka NaM bhaMte ! sannAo paNNattAo) he bhadanta | saMjJAe~ kitanI kahI gaI haiM ? (goyamA) he gautama ! (dasa sannAo paNNattAo) saMjJAe~ daza kahI gaI haiM ( taM jahA ) jo isa prakAra se haiM - ( AhArasannA, bhayasannA, mehuNasannA, pariggahasannA, kohasannA, mANasannA, mAyAsannA, lobhasannA, ohasannA) AhAra saMjJA 1, bhayasaMjJA 2, maithunasaMjJA 3, pripaNa je pApakarmo bhUtakALamAM karAyA che, je vartamAnamAM karAya che ane bhaviSyamAM karAze, te badhAM pApakarmAM du:kharUpa ja kahI zakAya che ane temanAM je karmAM nirchA thai cukayAM che, te sukharUpa ja kahI zakAya che. 5 su. 2 // saMjJA vatavyatA'R NaM bhaMte ! sannAo paNNattAo ? tyAhi sUtrArtha - ( kai NaM bhaMte ! sannAo paNNattAo ?) De lahanta ! saMjJAyA DeMTalI aDI che ? ( goyamA ! dasa sannAo paNNattAo - taMjahA ) he gautama! sattAo daza kahI che, je A pramANe che- ( AhArasannA, bhayasannA, mehuNasannA, pariggahasannA, kohasannA, mANasannA, mAyAsannA, lobhasannA, logasannA ohasannA) (1) AhArasajJA, (2) layasaMjJA, (3) bhaithunasaMjJA, (4) parithasaMjJA (4) GodhasaMjJA, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 8 sU03 saMjJAnirUpaNam 5-mAnasaMjJA 6-mAyAsajJA 7-lobhasaMjJA 8-lokasaMjJA 9-oghasajJA 10, evaM yAvat- vaimAnikAnAm / nairayikA davidhAM vedanAM pratyanubhavantaH viharanti, tadyathA- zItam 1, uSNam 2, kSudhAm 3, pipAsAm 4, kaNDUm 5, paratantratAm 6, jvaram 7, dAham 8, bhayam 9, zokam 10 // 90 3 // TIkA-'kai NaM bhaMte ! saNNAo paNNattAo ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kati khalu kiyatprakArAH saMjJAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA! dasa sannAo paNNattAo' he gautama ! daza saMjJAH prajJaptAH, tA evAha-taMjahA-AhArasannA 1, grahasaMjJA 4, krodhasaMjJA 5, mAnasaMjJA 6, mAyAsaMjJA 7, lobhasaMjJA 8, lokasaMjJA 9, aura oghasaMjJA 10 (evaM jAva vemANiyANaM) isI taraha se yAvat vaimAnikoMke jAnanA cAhiye / (neraiyA dasavihaM veyaNaM paJcaNubhavamANA viharaMti-taM jahA-sIyaM usiNaM, suhaM, pivAsa, kaMDaM, parajjhaM, jaraM, dAhaM, bhayaM, sogeM) he bhadanta ! nAraka jIva kyA ina daza prakAra kI vedanAoMkA anubhava karate haiM ? jaise zItavedanA 1, uSNavedanA 2, kSudhAvedanA 3, tRSAvedanA 4, kaMDU - khAjavedanA 5, parataMtratAvedanA 6, jvaravedanA 7, dAhavedanA 8, bhayavedanA 9, aura zokavedanA 10 / TIkArtha- jova saMjJI bhI hote haiM / isa kAraNa mUtrakAra ne yahAM saMjJA saMbaMdhI vaktavyatA kA kathana kiyA hai- isameM gautama svAmIne prabhase aisA pUchA hai- 'kaiNaM bhaMte ! saNNAo paNattAo' he bhadanta ! saMjJAe~ kitane prakAra kI hotI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' (6) bhAnasazA, (7) bhAyAsa / , (8) lasA , (8) sos| mana (10) mAghasanA. ( evaM jAva vemANiyANaM) me zate yAvata vaimAnita 5-ta samanyu (neraiyA dasavihaM veyaNaM pacaNubhavamANA viharaMti-taMjahA- sIyaM, usiNa, khuha, pivAsaM, kaMDu, parajjhaM, jaraM, dAha, bhayaM, sogaM) nA24 7 mA 65 prAnI vhnaan| anumaya 42 cha- (1) tavenA, (2) vedanA, (3) kSudhAvanA, (4) tapAvanA, (5) vahanA (bhUlI), (6) 52tatAvanA, (7) zvehanA, (8) vahanA, (6) sayavehanA mane (10) zAvehanA. TIkAtha- jevo saMsI paNa hoya che. te kAraNe sUtrakAre ahIM saMjJA saMbaMdhI vakatavyatAnuM kathana karyuM che- saMjJAne anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUche cha- 'kai NaM bhaMte ! sanAo paNNattAo?' mahanta ! sNjnyaaye| 2nI DAya cha ? tn| uttara mApatA mahAvIra prabhu ke - 'goyamA" B zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 bhagavatIsUtre bhayasannA 2, mehuNasannA 3, pariggahasanA 4, kohasannA 5, mANasannA 6, mAyAsamA 7, lobhasannA 8, logasannA 9, ohasannA 10. tadyathA- AhArasaMjJA 1, bhayasaDA 2, maithunasaMjJA 3, parigrahasaMjJA 4, krodhasaMjJA 5, mAnasa'jJA 6, mAyAsaMjJA 7, lobhasaMjJA 8, lokasaMjJA 9, oghasaMjJA 10, iti tatra saMjJAnaM saMjJA iti vyutpattyA AbhogaH saMjJAzabdArthaH, athavA sajJeti manovijJAnam / yadvA saMjJAyate'nayetisajJA, sA AhArAdibhedena dazavidhA, tatra-AhArasaMjJA-yayA kSudhAvedanIyodayAt kAvalikAdhAhArArtha pudgalagrahaNa kriyA saMjJAyate sA 1, bhayasa jJA- yayA bhayamohanIyodayAd he gautama ! 'dasa saNNAo paNNattAo' saMjJAeM dasa prakArakI hotI haiM / jaise- AhArasaMjJA 1, bhayasaMjJA 2, maithunasaMjJA 3, parigrahasaMjJA 4, krodhasajJA 5, mAnasajJA 6, mAyAsajJA 7, lobhasaMjJA 8, lokasajJA 9, oghasaMjJA 10 / 'saMjJAnasaMjJA' isa vyutpatti ke anusAra Abhoga yaha saMjJA zabda kA artha hotA hai, athavAmanovijJAna yaha bhI sajJA zabdakA artha hotA hai| athavA 'saMjJAyate'nayA sA saMjJA' jatAyA jAve jisake dvArA vaha saMjJA hai / aisI yaha saMjJA AhAra Adike bhedase daza 10 prakArakI kahI gaI hai| AhArasaMjJA- kSudhAvedanIyake udayase kavalAdi AhArake liye pudgaloMko grahaNa karanekI kriyA jisake dvArA 'saMjJAyate' jatAyI jAtI hai prakaTa kI jAtI hai-kahI jAtI hai vaha AhArasaMjJA hai 1, bhayasaMjJA-bhayamohanIyake udaya se janya bhayake kAraNa dRSTikA bhrAnta hai gItama! 'dasa sannAo paNNattAo' sNjnyaay| isa nI khAya che. 'taMjahA' nabha3 'AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA, krodhasaMjJA, mAnasa jJA, mAyAsaMjJA, lobhasaMjJA, lokasaMjJA, oghasaMjJA." 'saMjJAna sajJA' mA vyutpatti anusAra sajJA zanI ma 'mAlA' thAya che. mathavA saMjJA shhne| matha 'manovijJAna' 55] yAya che. mathavA 'saMjJAyate'nayA sA saMjJA' jenA dvArA batAvavAmAM Ave che tenuM nAma paNa saMjJA che. evI te saMjJAne AhArAdinA bhedathI 10 prakAranI kahI che. (1) AhAra saMjJA sudhAvedanIyanA udayathI mAhArane mATe yuga aDa 42vAnI jiyAnA dvArA saMjJAyate' Ta rAya theathavA te kriyA karavAnuM bhAna jenA dvArA thAya che, te saMjJAne AhArasaMzA kahe che. (2) "bhayasaMjJA' bhayamehanIyanA udayathI janya bhayane kAraNe dRSTi bhrama tha, vacanamAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.8 sU. 3 saMjJAnirUpaNam 655 bhayodbhrAntadRSTivacanavikAraromAJcabhedAdikriyA saMjJAyate sA 2, maithunasaMjJA - yayA puvedastrI vedAdyudayAnmaithunAya strIpuruSAdyaGgapratyaGgAlokana prasannavadanasaM stambhitorumakampaprabhRtilakSaNA kriyA saMjJAyate sA 3, parigrahasaMjJAyayA lobhodayAt lobhodayAt pradhAnabhavakAraNAbhiSvaGgapUrvikA sacittAcittamizradravyagrahaNakriyA saMjJAyate sA 4, krodhasaMjJA- yayA krodhodayAdAvezagarbhitA atirUkSanetrauSThasphuraNAdiceSTA saMjJAyate sA 5, mAnasaMjJA - yayA mAnodayAdahaGkArarUpotsekakriyA saMjJAyate sA 6, mAyAsaMjJA-yayA mAyodayenA'zubha saMklezAdanRta bhASaNAdikriyA saMjJAyate sA 7, lobhasaMjJA- yayA lobhohonA, vacanameM vikRti A jAnA, romAJca ho jAnA, Adi kriyAe~ jisa ke dvArA kahI jAveM vaha bhayasaMjJA hai / maithunasaMjJA - puveda, strIrveda Adike udayase maithuna ke liye strIpuruSa Adi ke aGga pratyaGgakA Alokana, prasannavadana, saMstaMbhita, uruprakampa AdirUpa kriyA jisake dvArA kahI jAve vaha maithunasaMjJA hai / parigrahasaMjJA- lobha ke udaya se bhavakI pradhAna kAraNabhUta aisI abhiSvagapUrvaka huI sacittAcittamizra dravyakI cAhanArUpa kriyA jisake prakaTa kI jAtI hai vaha parigrahasaMjJA hai / krodhasaMjJA - krodhake udayake Avezase garbhita atirUkSa netroM ke hone rUpa, hoThoMke phar3akane rUpa, Adi kriyAe~ jisake dvArA prakaTa kI jAtI hai vaha krodhasaMjJA hai / mAnasaMjJA- jisake dvArA mAnake udayase huI ahaGkArarUpa kriyA kahI jAtI hai vaha mAnasa jJA hai / mAyAsaMjJAjisa ke dvArA mAyA ke udaya se utpanna azubha saMkaleza se huI vikRti AvavI, rAmAMca khaDAM thavAM, Adi kriyAo jenA dvArA prakaTa karavAmAM Ave che, te saMjJAne bhayasaCnA kahe che. (3) maithunasa'nA' puruSaveda ane strIveda AdinA udayathI maithunane mATe strIpuruSa AdinA aMga, pratyaMganuM AlAkana, prasannavadana, sa...sta bhita, urudrakaMpa AdirUpa kriyAe jenA dvArA prakaTa thAya che. te sa MjJAne maithunasanA kahe che. (4) 'parigrahasa'jJA' leAbhanA uyathI bhavanI mukhya kAraNarUpa evI sacitta, acitta ane mizra dravyanI cADunArUpa kriyA jenA dvArA prakaTa thAya che, te sanAne parigrahasanA kaheche. (5) '*dhasaMjJA ' krodhanA udya thavAthI Avezane kAraNe lAlacALa AMkhA thavI, hATha phaDaphaDAvavA, dAMta kacakacAvavA, dirUpa kriyAe jenA dvArA prakaTa thAya che te sattAne krAdhasatA kahe che. (6) 'mAnasa'jJA' jenA dvArA mAnanA udayathI thayelI ahaMkArarUpa kriyA prakaTa thAya che, te saMjJAnuM nAma mAnasanA che. (7) 'mAyAsana' mAyA dvArA utpanna thayelA azubha saM kalezathI asatya bhASaNu Adi karavArUpa kriyA jenA dvArA prakaTa thAya zrI bhagavatI sUtra : pa Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 bhagavatI sUtre yayA dayAllobhayuktA sacittAcittamizradravyaprArthanA saMjJAyate sA 8, lokasaMjJAmatijJAnAvaraNakSayopazamena zabdAdyarthagocarA vizeSAvayodhakriyA saMjJAyate sA 9, oghasaMjJA 9, oghasaMjJA - yayA matijJAnAvaraNakSayopazamena zabdAdyarthagocarA sAmAnyAvabodhakriyA saMjJAyate sA 10, yadvA - oghasaMjJA = sAmAnyapravRttiH 9, lokasaMjJA=lokadRSTiriti 10 / ayaM niSkarSaH - AhArasa jJA- kSudvedanIyodaye saMbhavati 1, bhaya - maithuna - parigraha - krodha- mAna-mAyA - lobharUpAH sapta saMjJAH mohanIya karmodaye saMbhavanti 8, lokasaMjJA-jJAnAvaraNakSayopazame saMbhavati 9, aghasaMjJA - jJAnAvaraNIyasyApakSayopazame saMbhavatIti 10, / mRSAbhASaNa karane AdirUpa kriyA kahI jAtI hai vaha mAyAsaMjJA hai / lobhasaMjJA - jisake dvArA lobhake udayase huI sacitta, acitta aura mizra dravya grahaNa karanekI pariNati lobhayukta prakaTa kI jAtI hai vaha lobhasaMjJA hai / lokasajJA - matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se zabda aura arthakoM viSaya karanevAlI vizeSa avabodha kriyA prakaTa kI jAtI hai vaha lokasaMjJA hai / tathA jisa ke dvArA matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna huI zabda aura artha Adiko viSaya karanevAlI sAmAnya avabodha kriyA kahI jAtI hai vaha oghasaMjJA hai / athavAsAmAnya pravRttikA nAma oghasaMjJA aura lokadRSTikA nAma lokasaMjJA hai / ina saMjJAoMmeM se AhArasaMjJA kSudhAvedanIya karmake udadyameM, tathA bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA, krodhasaMjJA, mAnasaMjJA, mAyAsaMjJA, lobhasaMjJA ye sAtasaMjJAe mohanIya karmake udayameM hotI haiM lokasaMjJAjJAnAvaraNa karma ke kSayopazama meM aura oghasaMjJA jJAnAvaraNIya karma ke che te sattAnuM nAma mAyAsanA che. (8) leAbhasaMjJA' jenA dvArA sacitta, acitta ane mizra dravyane prApta karavAnI bhAvanA pedA thAya che, te sattAne lebhasa'nA kahe che. (9) 'leAkasa'jJA' atijJAnAvaraNa karyAMnA kSaye pazamathI zabda ane artha ne viSaya karanArI vizeSa avamedha kriyA jenA dvArA prakaTa thAya che, te sattAne leAkasanA kahe che. (10) 'Adhasa'nA' jenA dvArA matijJAnAvaraNa karmAMnA kSayApazamathI utpanna thayela zabda ane a` Adine viSaya karanArI sAmAnya avamedha kriyA prakaTa thAya che, te sattAne meghasaMjJA kahe che. athavA sAmAnya pravRttinuM nAma meghasaMjJA ane lekadRSTinuM nAma lAsanA che. A dasa sattAmAMthI AhArasanA kSudhAvedanIya karmAMnA udayamAM, ane bhayasaMjJA, maithunasanA, parigrahasaUttA, kaiAdhasaMjJA, mAnasa'nA, mAyAsanA ane leAbhasa MjJA, te sAta zrI bhagavatI sUtra : pa Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 8 sU. 3 saMjJAnirUpaNam 657 __ evaM jAva-vemANiyANaM' evaM yAvat vaimAnikAnAm, evaM nairayikAdArabhya vaimAnikaparyantAnAM dazaprakArAH AhArAdisaMjJAH vaktavyAH // yatra sajJA tatra vedanA bhavatIti vedanA vaktavyatAmAha- 'neraiyA' ityAdi / 'neraiyA dasavihaM veyaNaM paJcaNubhavamANA viharati' nairayikAH dazavidhAM vedanAM pratyanubhavantaH vedayanto viharanti-tiSThanti, tAmeva dazavidhAM vedanAM pradarzapati- 'taMjahA-sIya, usiNaM, khuha, pivAsaM, kaMDu, parajjhaM, jara, dAha'; bhaya, sogaM' tadyathA- 1-zItam, 2-uSNama, 3-zudhAm, 4-pipAsAm, 5-kaNDUm-kharjanam 6-'parajjhaM' iti pAravazya paratantratAm, 7-jvaram kaphavAta-pitta-vaiSamyaprayuktazArIrikatApam, 8-dAham-santApam, 9-bhayaM-prasiddham 10-zoka-mAnasika santApaM pratyanubhavanto viharanti, iti pUveNa smbndhH|03|| alpa kSayopazama meM hotI hai| ___ evaM jAva vemANiyANaM' nairayikase lekara vaimAnika devoMtakake bhI yahI daza 10 prakArakI AhAra Adi saMjJAe~ hotI haiN| aba sUtrakAra vedanAko vaktavyatAkA kathana karate haiN| kyoM ki jahA~ para saMjJA hotI hai vahIM para vedanA hotI hai / 'neraiyA dasaviheNaM veyaNaM paJcaNubhavamANA viharaMti' nairayika jIva daza 10 prakAra kI vedanA kA anubhava karate haiM "taMjahA' jo isa prakArase haiM- 'sIyaM, usiNaM, khuha pivAsa, kaMDaM, parajjhaM, jaraM, dAha, bhayaM, sogaM' zIta 1, uSNa 2, kSudhA 3, pipAsA 4, kaNDU 5, paratantratA 6, jvara-kapha, vAta, pitta, vaiSamya janya zArIrika tAva 7, dAha-saMtApa 8, bhaya 9, zokamAnasika saMtApa // 0 // saMjJAo mehanIyakamanA udayamAM thAya che. lephasaMjJA jJAnAvaraNa karmanA kSapazamamAM ane ghasaMjJA jJAnAvaraNIya karmAnA alpa zopazamamAM thAya che. 'evaM jAva vemANiyANaM' nAthI sAdhana vaimaani| sudhiin| mAM 5 mA dasa saMjJAo ja hoya che. jyAM saMjJAnuM astitva hoya che, tyAM vedanAnuM paNa astitva avazya upa che, te pAraNe sutra42 va venAnI tavyatAnuM 4thana 42 cha- 'neraiyA dasaviheNaM veyaNaM paccaNubhavamANA viharaMti' nA24 43sa 12nI hnaane| anubhava ryA 42 cha. (taMjahA) te 10 praare| nIya pramANe the- 'sIyaM, usiNaM, khuha, pivAsa, kaMDu, parajjhaM, jara, dAha, bhaya, sogaM' (1) zIta, (2) gtA, (3) sUma, (4) tRSA, (5) javel, (6) 52tatratA, (7) 412-45, pAta pita mAhiyA bhanita tApa, (6) hAI-satA5, () laya bhane (10) -mAnasi saMtA5. mA 6A prakAranI vedanAo nArake bhagave che. e su 8 | zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 bhagavatIsUtre pUrva vedanA proktA, sA ca karmavazAd bhavati, karma ca kriyAvizeSAditi kriyAdhikAramAha-'se gRNaM bhaMte' ityAdi / mUlam-'se NUNaM bhaMte ! hathissa ya kuMthussa ya samA ceva apaJcakkhANakiriyA kajai ? haMtA, goyamA! hathissa ya kuMthussa ya jAva kajai / se keNaTreNaM bhaMte! evaM buccai-jAva kajai ? goyamA ! aviraiM paDucca, se teNaTeNaM jAva kajai ||suu.4|| chAyA-atha nUnaM bhadanta ! hastinazca kunthozca samA eva apatyAkhyAnakriyA kriyate ? hanta, gautama ! hastinazca kunthozca yAvat-kriyate / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-yAvat-kriyate ? gautama ! aviratiM pratItya tat tenAryana yAvat-kriyate // mU0 4 // 'se NUNaM bhaMte' ityAdi / mUtrArtha- (se gUNaM bhaMte ! hathissa ya kuthussa ya samAceva apaJcakkhANakiriyA kajA) he bhadanta ! kyA yaha nizcita hai ki hAthI kI aura kuthu kI apratyAkhyAna kriyA samAna hI hotI hai ? (hatA, goyamA ! hathissa ya kuthussa ya jAva kajai ) he gautama ! hAM yaha satya hai ki hAthIkI aura kuMthukI apratyAkhyAna kriyA samAnahI hotiihai| (se keNaDhaNaMbhaMte! evaM buccai, jAva kajai) hebhadanta! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki hAthI kI aura kuthu kI apratyAkhyAna kriyA samAna hI hotI hai ? .(goyamA) he gautama ! (aviraiM paDuccase teNaTeNaM jAva kajai) maine aisA jo kahA hai vaha avirati ko 'se guNa bhaMte !' tyA sUtrA- (se pUNa bhaMte ! hathissa ya kuMthussa ya samAceva apaccakkhANakiriyA kajjai ? ) mahanta! zume pAta bharI che 4 hAthInI bhane chorAnI 25pratyAbhyAnI jiyA samAna 5 ? (hatA, goyamA !) 7, gautama ! (hatthissa ya kuthassa ya jAva kajai) me pAta sAthI che , hAthInI bhane zrInI mapratyAdhyAnI yA samAna jAya che. ( se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, jAva kajjai ?) Art ! // 12Ne A5 me / ch| hAthInI ane DInI apratyAjyAna yA samAna 5 cha? (goyamA ) 3 gotama ! (avira paDucca se teNadveNa jAva kajjai)maviratinI apekSA meM me yuM che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za. 7. u.8 sU. 4 hatthikuMthujIvasamAnatAvarNanam 659 TIkA- 'se guNaM bhaMte ! itthissa ya kuMthussa ya samA ceva apacakkhANa kiriyA kajjai ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! atha nUnaM nizcitaM kim hastizca kunthozca samA eva samAnA evaM apratyAkhyAnakriyA kriyate = bhavati ? bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA ! itthissa ya kuMthussaya jAtra kajjai' he gautama ! hanta, satyam hastinaJca kuntho yAvat samAnA evaM apatyAkhyAnakriyA kriyate bhavati / gautamastatra kAraNaM pRcchati ' se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai jAtra kajjai ?' he bhadanta ! tat kenArthena = kathaM tAvat evamucyateAzrita karake kahA hai / isa kAraNa hAthI aura kuthukI apatyAkhyAna kriyA samAna hotI hai / TIkArtha- pahile vedanA kahI jA cukI hai| yaha vedanA karma ke vaza se jIvoMke hotI hai / karma kriyAvizeSase hotA hai / isa liye sUtrakAra ne isa sUtra dvArA kriyAke adhikArakA kathana kiyA hai / isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki- 'se pUrNa bhaMte ! hatthissa ya samAceva apaJcakkhANakiriyA kajjai' he bhadanta ! yaha nizcita hai kyA ki hAthIkI aura kuMthukI apratyAkhyAna kriyA ekasI hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'haMtA, goyamA !' hA gautama ! yaha nizcita hai ki hAthI kI ora kuthu kI apratyAkhyAna kriyA samAna hotI hai / samAna hone meM gautama kAraNa pUchate haiM 'se keNaTTaNaM bhaMte ! evaM buccara jAva kajjaI' he bhadanta aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiNhuM gAtama ! aviratine kAraNe ja hAthInI ane kIDAnI apratyAkhyAna kriyA samAna hoya che. TIkAtha-- pahelAM vedanAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. te vedanA kane kAraNe jIvane bhagavavI paDe che. kama` kriyAvizeSa dvArA baMdhAya che. te kAraNe sUtrakAre A sUtra dvArA kriyAnA adhikAranuM kathana karyuM che. kriyAne anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune yA asA prazna pUche che - 'se NUNa bhaMte ! itthissa ya kuMthussa ya samAcaiva apaccakkhANakiriyA kajjai ? ' he mahanta ! se vAta zuM nizcita che ke hAthInI ane krIDInI apratyAkhyAnakriyA eka sarakhI ja hAya che ? tene uttara AyatA mahAvIra alu uDeche- 'haMtA, goyamA ! chatyAhi' DA, gautama ! mevAta te nizcita ja che ke hAthInI ane kIDInI apratyAkhyAna kriyA eka sarakhI ja hoya che. tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI gautama svAmI aThThAvIra prabhune pUche che ke'sekenndvenn bhaMte! evaM buccara jAva kajjai ?' he lanta ! Apa zA kAraNe zrI bhagavatI sUtra : pa Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 bhagavatI sUtre hastinazca kunthozca samAnA evaM apratyAkhyAna kriyA kriyate =bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA ! aviraI paDucca' he gautama ! aviratim pratyAkhyAnAbhAvaM pratItya = apekSya hastinazca kunthozca samAnA evaM apratyAkhyAnakriyA bhavati, ubhayoreva aviratestulyatvAt / tadupasaMharati- 'se teNadveNaM jAva kajjara' he gautama ! tat tenArthena yAvat - hastinazca kunthozca samAnA evaM apatyAkhyAnakriyA kriyate = bhavati // mu0 4|| AdhAkarma bhoktRbandhavaktavyatA pUrva kriyA proktA, sAca- AdhAkarmAhAropabhogena bhavatItyAdhAkarmavaktavyatA mAha-- ' AhAkammaM NaM bhaMte' ityAdi / mUlam - AhAkammaM NaM bhaMte! bhuMjamANe kiM baMdhai, kiM pakarei, kiM ciNAi, kiM uvaciNAi ? evaM jahA - paDhame sae navame uddeer tahA bhANiyavvaM, jAva sAsae paMDie, paMDiyattaM asAsayaM, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte tti' // sU0 5 || | sattamasayassa aTTamo uddeso samatto // 7-8 // 'ki hAthI kI aura kuthu kI apratyAkhyAna kriyA samAna hotI haiM' isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama! 'aviraiM paDuca' avirati - pratyAkhyAna ke abhAva kI apekSA karake maine aisA kahA hai ki hAthI ko aura kuMthu kI apratyAkhyAna kriyA samAna hai / kyoMki donomeM aviratikI tulyatA hai / 'se teNaTTeNaM jAva kajjai ' isa kAraNa pUrvokta rUpase maiMne kahA hai || sU0 4 || evuM kaheA cheke hAthInI ane kIDInI apratyAkhyAna kriyA samAna hAya che ? teneA uttara ApatA mahAvIra alu che - 'goyamA ! he gautama! 'aviraha paDuca ' avirati eTaleke pratyAkhyAnanA abhAvanI apekSAe meM evuM kahyuM che ke hAthInI ane kIDInI apratyAkhyAna kriyA samAna che, kAraNa ke bannemAM aviratinI samAnatA che. 'se teNadveNaM jAtra kajja' De gautama ! te ro meM pUrvoktarIte athana yu che||4|| zrI bhagavatI sUtra : pa Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 73.8.5 AdhAkarmabhoktRbandhanirUpaNam 661 chAyA - AdhAkarma khalu bhadanta ! bhuJjAnaH kiM badhnAti kiM prakaroti ? kiM cinoti ? kimupacinoti ? evaM yathA-prathame zate navame uddezake tathA bhaNitavyam, yAvat-- zAzvataH paNDitaH, paNDitatvam azAzvataM tadevaM bhadanta ! iti // 05 // saptamazatakasyASTama uddezaH H samAptaH // 7-8 // Akarma bhoktRbandhavaktavyatA sUtrArtha- 'AhAkammaM NaM bhaMte ! bhuMjamANe kiM baMdhai, kiM pakareha, kiM ciNAi, kiM uvaciNAi ?) he bhadanta ! AdhAkarma doSase dUSita AhArako grahaNa karanevAlA sAdhu kaise karmakA baMdha karatA hai? prakarSarUpa se kyA karatA hai ? kisakA caya karatA hai ? kisakA upacaya karatA hai ? ( evaM jahA - paDhame sae navame uddesae tahA bhANiyavaM jAva sAsae paMDie, paMDiyattaM asAsayaM, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ) he gautama ! jaisA prathama zataka meM nauveM uddezaka meM kahA hai vaisA yahA~ para bhI kahanA cAhiye / ' yAvat paMDita zAzvata haiM, paNDitapanA azAzvata hai' yahAM taka / he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha saba satya hI haihe bhadanta ! ApakA yaha kathana sarva satya hI hai / isa prakAra kaha kara gautama yAvat apane sthAnapara virAjamAna ho gaye / TIkArtha- kriyAkA jo pratipAdana kiyA gayA hai so vaha kriyA AdhAka AhAra khAnAranI anyavakatavyatA 'AhAkammaM NaM bhaMte! bhujamANe kiM baMdhai ?' ityAha sUtrArtha - (AhAkammaM NaM bhaMte ! bhuMjamANe kiM baMdhai, kiM pakare, kiM ciNAi, kiM uvaciNAI ? ) he mahanta ! sAdhAbha hoSathI dUSita hoya va AhAra grahaNa karanAra sAdhu kevAM karmanA baMdha kare che? prakarUpe zuM kare che? zenA thaya 1re che? zenA upanyaya re che ? ( evaM jahA - paDhame sae navame uddesara tahA bhANiyantra jAva sAsae paMDie, paMDiyattaM asAsayaM) he gautama! yA viSayane anulakSIne pahelA zatakanA navamAM udezakamAM je kathana karavAmAM AvyuM che. te kathana ahIM" paNu grahaNa karavuM. paDita zAzvata che, paMDitapaNuM azAzvata che,' A sutrAMza paryantano sutrapATha grahaNa ava ' ( sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte nti)' he lahanta ! Ape je kahyuM te satya che. he bhadanta ! A viSayanuM Ape je pratipAddana kayu te sathA satya ja che,' A pramANe kahIne mahAvIra prabhune va MdaNA namaskAra karIne gautama svAmI potAne sthAne besI gayA. TIkA- pahelA sUtramAM kriyAnuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, te kriyA zrI bhagavatI sUtra : pa Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 bhagavatIsUtre kiM pakarei ? kiM AdhAkarma khalu TIkA- AhAkammaM NaM bhaMte ! bhuMjamANe kiM caMdhar3a ? ciNAi ? kiM upaciNAi ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! bhuJjAnaH sAdhuH kim = kIdRzaM karma badhnAti prakRtibandhamAzritya ? kiM kIdRzaM karma prakaroti = sthitibanyApekSayA, baddhAvasthA'pekSayA vA ?, kiM= kIdRza karma cinoti = saMgRhNAti anubhAgabandhApekSayA nighattAvasthApekSayA vA ?, ki= kIdRzaM karma upacinoti = pradezava-dhApekSayA nikAcanAvasthayA veti / bhagavAnAha - ' evaM jahA paDhame sae navame uddesae tahA bhANiyantraM jAva sAsae paMDie, paMDiyattaM asAsayaM' evaM yathA-prathame zatake navame uddezake AdhAkarma AhAra ke upabhogase hotI hai- ataH sUtrakArane yahAM para AdhAkarma viSayaka vaktavyatA kA kathana kiyA hai- isa meM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'AhAkammaM NaM bhaMte ! bhuMjamANe kiM baMdha ityAdi - he bhadanta ! AdhAkarma doSa se duSTa hue AhAra pAna kA upayoga karanevAlA sAdhu prakRtibaMdha kI apekSA se kaise karma kA baMdha karatA hai ? sthitibaMdha kI apekSAse athavA baddhAvasthA kI apekSA se karmako kaisA karatA hai ? anubhAga baMdha kI apekSA se athavA nighattAvasthA kI apekSA se kaise karma ko grahaNa karatA hai ? pradezabandha kI apekSA se athavA nikAcanAvasthA kI apekSA se kaise karma kA upacaya karatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'evaM sahA paDhame sae navame uddesae tahA bhANiyavvaM jAva sAsae paMDie, paMDiyattaM asAsayaM' he gautama! prathama zataka meM nauveM uddezaka meM 'yAvat paNDita zAzvata hai, paNDitapanA AdhAka AhAranA upayogathI thAya che (lAge che), tethI sutrakAra A sUtramAM AdhAka viSayaka AhAranuM kathana kare che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra alune sevA prazna pUche che - 'AhAkammaM NaM bhaMte ! bhuMjamANe kiM baMdha, ityAdi ?' De lahanta ! mAdhAmbha hoSathI dUSita hoya mevA AhArapAlIno upayoga karanArA sAdhu prakRtima dhanI apekSAe kevA karmonA baMdha kare che.? sthitibaMdhanI apekSAe athavA baddhAvasthAnI apekSAe te karmane kevuM kare che? anubhAgama dhanI apekSAe athavA nidhattAvasthAnI apekSAe te kevA karmone grahaNa kare che? pradezakhadhanI apekSAe athavA nikAcanAvasthAnI apekSAe te kevA kramanA apavyaya ure che ? ten| uttara bhAyatA bhahAvIra ache hai-' evaM jahA paDhame sae navame uddesara tahA bhANiyavvaM jAva sAsae paMDie, paMDiyattaM asAsayaM' he gautama / zrI bhagavatI sUtra : pa Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 8 su. 5 AdhAkarmabhoktabandhanirUpaNam 663 bhaNitaM tathA atrApi bhaNitavyam, tatprakaraNAvadhimAha-yAvat-zAzvataH paNDitaH paNDitatvam azAzvatatvamiti paryantaM yAvatpadena saMgrAhyam / tathA ca prathamazatakasya navamoddeze-he gautama! AdhAkarma AhAraM bhuJjAnaH sAdhuH AyuSkama varjayitvA sapta karmaprakRtIH zithilabandhanabaddhAH gADhabandhanabaddhAH prakaroti yAvatanuparyaTati saMsAracakre paribhramati, ityArabhya paNDitaH zAzvataH, paNDitatvamazAzvatamiti paryantaM sarva saMgrAhyam, ante gautama Aha-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavadukaM satyameva, tadevaM bhavaduktaM satyameva iti ||suu0 5 // iti zrI-jainAcArya-jainadharma divAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitAyAM zrIbhagavatIsUtrasya ameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamazatakasya aSTamoddezakaH samAptaH // 7- 8 // azAzvata hai' yahA~ taka jaisA kahA gayA hai- vaisA hI yahAM para kahanA cAhiye / tathA-ca-prathama zatakake nauveM uddezakameM he gautama ! aisA jo kahA hai ki jo sAdhu AdhAkarma doSase dUSita AhAra ko apane upayogameM lAtA hai vaha Ayukarma ko choDakara zeSa sAta karmaprakRtiyoMko ki jo pahile zithila baMdhavAlI ho kara baMdhI thIM gADha baMdhanase baddha kara bAMdhatA hai yAvat saMsAracakrameM paribhramaNa karatA hai yahAMse lekara paNDita zAzvata hai, paNDitapanA azAzvata hai yahAM takakA pATha yahAM sarva grahaNa kara lenA cAhiye / antameM gautama 'sevaM bhate ! pahelA zatakanA navamAM udezamAM A viSayane anulakSIne je kathana karavAmAM AvyuM che te ahIM grahaNa karavuM. te kathana kayAM sudhI grahaNa karavuM te prakaTa karatA sUtrakAra kahe che ke paMDita zAzvata che, paMDitapaNuM azAzvata che," A sUtrAMza sudhInuM kathana tyAMthI grahaNa karavuM. pahelA zatakanA navamA udezakamAM A pramANe kahyuM che- "he gautama ! je sAdhu AdhAkama doSathI dUSita AhArane pitAnA upayogamAM le che, te Ayukama sivAyanI sAta karma prakRti ke je pahelA zithila baMdhavALI hatI temane gADha baMdhanathI bAMdhe che ane saMsArarUpI sAgaramAM paribhramaNa karyA kare che, A sUtrapAThathI zarU karIne paMDita zAzvata che, paMDitapaNuM azAzvata che, A sUtrapATha sudhInuM samasta kathana ahIM grahaNa karavuM. have gautama svAmI mahAvIra prabhunAM vacanane pramANabhUta mAnIne 49 - 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti' he mahanta ! ApanuM dhyana satya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 bhagavatIne seva bhaMte ! ti' he bhagavan isa viSaya meM Apane jo pratipAdana kiyA hai vaha sarvathA satya hai vaha sarvathA satya hai, isa prakAra kaha kara apane sthAnapara virAjamAna ho jAte haiM |sU0 5 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke sAtaveM zatakake AThavAM uddezaka samApta // 7-8 // - - he bhadanta ! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyuM te sarvathA satya ja che." A pramANe kahIne zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdaNa - namaskAra karIne teo ucita sthAne virAjamAna thaI gayA. sura 5 che jinAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI' sUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA pahelA zatakane AThame uddezaka samApta, 7 5 - 8 che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satamazatakasya navamoddezakaH / saptamazatake navamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNamasaMvRto'nagAraH bAhyAn pudgalAn aparyAdAya kim ekavarNam ekarUpam vikuktuiM samarthaH ? iti praznaH / bAhyAn pudgalAn paryAdAyaiva ekavarNam ekarUpaM vikurvituM samarthaH, ityuttaram / mahAzilAkaNTakanAmasaMgrAmavaktavyatA / mahAzilAkaNTakasaMgrAmanAmakaraNe ko heturiti praznasya uttaram / mahAzilAkaNTake saMgrAme kiyatAM lakSANAM manuSyANAM saMhAraH ? iti praznaH / caturazItiH lakSANi pANino hatAH, iti samAdhAnam / saMgrAmabhUmau mRtvA kutra te utpannAH ? iti praznaH / prAyo narakatiyagyonikeSu smutpnnaaH| rathamuzalasaMgrAmavaktavyatA / sAtaveM zatakake navavAM uddezaka uddezakake viSayoMkA saMkSipta vivaraNasaptamazatakake isa nauveM uddezakakA viSayavivaraNa saMkSepase isa prakArase haiM asaMvRta anagAra bAhyapudgaloMko vinA grahaNa kiye kyA eka varNavAle, ekarUpa kI vikurvaNA karaneke liye samartha hai ? aisA prazna, bAhyapudgaloMko grahaNa karake hI eka varNavAle eka rUpakI vaha vikurvaNA karaneke samartha hai aisA uttara mahAzilA kaNTaka nAmavAle saMgrAmakI vaktavyatA / 'mahAzilAkaNTakasaMgrAma 'aise nAmake karane meM kyA hetu hai isa praznakA uttara mahAzilAkaNTaka saMgrAmameM kitane lAkha manuSyoMkA saMhAra haA aisA prazna 84 lAkha prANiyoMkA saMhAra huA aisA uttara saMgrAma bhUmimeM marakara ve prANI kahAM para utpanna hue haiM aisA prazna prAyaH ve narakayoni aura tiryagyonimeM utpanna hue sAtamA zatakane navame udezaka A udezakamAM je viSayanuM pratipAdana karAyuM che tenuM saMkSipta vivaraNa prazna- asaMvRta aNagAra bAhya pudgalene grahaNa karyA vinA zuM eka varNavALA eka rUpanI vikrvaNa karavAne samartha hoya che?_uttara-bAhya pudgalene grahaNa karIne ja te eka varNavALA eka rUpanI vikuvaNA karI zake che. "mahAzilAkaMTaka' nAmanA saMgrAmanI vakatavyatA, "mahAzilAkaMTaka' nAma paDavAnuM kAraNa. prazna- "mahAzilAkaMTaka' saMgrAmamAM keTalA lAkha mANasono saMhAra thayo hato? uttara- 84 bhvaan| sahAra thathA utA. prazna- raNasaMgrAmamAM bharIne te mANasa kayAM utpanna thayA che? uttara- moTe bhAge to teo naranimAM ane tiryacanimAM utpanna thayA che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatre ke jitavantaH ? ke ca parAjitavantaH ? iti praznaH / kUNiko rAjA zakracamarasAhAyyena jitavAn / navamallakinaH, navalecchakinaH aSTAdaza gaNarAjAH parAjitavantaH / rathamuzalasaMgrAmanAmakaraNe hetukathanam / tatra manuSyANAM SaNNacatilakSasaMkhyakAnAM saMhAraH / tatra rathamuzale saMgrAme hatAH zUrAH svarga gacchantIti anyatIthikAnAM mataM bhithyaa| nagasya pautro varuNaH, tasya gthamuzalasaMgrAmagamanasajjatAvaktavyatA / varuNasya abhigrhH| yuddhe varuNasya atydhikmhaarH| varuNasya yuddhAt parAvartanam / tasya sarva prANAtipAtaviramaNam / gandhodakapuSpahaiM aisA uttara, rathamuzala saMgrAmakI vaktavyatA kauna jIte ? kauna hAre ? aisA prazna kUNika rAjA zakra aura camarakI sahAyatAse jayazAlI huA tathA navamallakI navalecchakI jo ki 18 aThAraha gaNarAjAthe ve parAjita hue / 'rathamuzala saMgrAma' isa taraha ke nAmakaranemeM hetu kyA hai isakA kathana 96 lAkha manuSyoMkA isa saMgrAmameM vinAza huA hai aisA kathana isa rathamuzala saMgrAmameM mare hue manuSya kahAM para utpanna hue aisA prazna inameM 18 hajAra manuSya eka machalI kI kukSi meM utpanna hue aisA kathana saMgrAmameM mare hue zUravIra svargameM jAte haiM aisA anya tIrthakoM kA kathana mithyA hai aisA kathana nagakA pautra varuNa hai aisA kathana isake rathamuzala saMgrAma meM jAnekI taiyArIkA kathana varuNake abhigrahakA kathana yuddha meM varuNake atyadhika prahArakA kathana varuNakA yuddhase lauTanekA kathana isake sarva pANAtipAta virrathamuzala saMgrAmanI vakatavyatA- "temAM kone vijaya thayuM ane kenI hAra thaI ?? evo prazna. uttara- kUNika rAjA, zaka ane camaranI sahAyatAthI vijetA thayA tathA navamalakI gaNarAjAo ane nava licchavI gaNarAjAo, ema je 18 gaNarAjAo hatA temano parAjaya thayuM. "rathamuzala saMgrAma" AvuM nAma paDavAnAM kAraNenuM kathana. A saMgrAmamAM 96 lAkha mANasane saMhAra thaye hatuM evuM kathana. prazna- "te rathamuzala saMgrAmamAM mAryA gayelAM manuSya kayAM utpanna thayAM hatAM ? uttara- temAMthI 18 hajAra manuSya marIne eka mAchalInI kukSimAM utpanna thayA hatA, evuM kathana saMgrAmamAM mAryA janArA zUravIre svargamAM jAya che, evuM anyatIrthikanuM maMtavya asatya che evuM pratipAdana. nAgane pautra varuNa hatuM evuM kathana, rathamuzaLa saMgrAmamAM javA mATenI tenI taiyArInuM kathana, varuNanA abhigrahanuM kathana, yuddhamAM varuNane uMDe jakhama thavAnuM kathana, varuNanuM yuddhamAMthI pAchA pharavAnuM kathana. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 mU. 1 pramattasAdhunirUpaNam 667 vRSTivarNanam / varuNo mRtvA kutrotpannaH ? / varuNo devalokAt pracyutya mokSa mApsyati / varuNasya mitra mRtvA kutra jagAma ? / varuNasya mitraM tataH kutra gamiSyati iti / pramattasAdhuvaktavyatA / aSTamoddezakAnte anagAravaktavyatA nirUpitA, atha navamodezakArambhe anagAravizeSavaktavyatAmAha-'asaMvuDe NaM bhaMte !' ityAdi / ___ mUlam-asaMvuDeNaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale apariyAittA pabhU egavaNNaM egarUvaM viuvittae ? No iNaTre samaTe / asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale pariyAittA pabhU egavaNNaM egarUvaM viuvittae ? haMtA, pabhU / se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA viuvai, tatthagae poggale pariyAittA viuvi| evaM egavannaM aNegarUvaM, caubhaMgo jahA chaTTasae navame udde sae tahA ihAvi bhANiyavaM, navaraM aNagAre ihagae, ihagae ceva poggale pariyAittA viuvai, sesaM taM ceva, jAva-lukkhapoggalaM niddhapoggalattAe pariNAmettae ? haMtA, pabhU ! se bhaMte! kiM ihagae poggale pariyAittA, jAva no aNNatthagae poggale pariyAittA pariNAmei // sU0 1 // maNakA gaMdhodakapuSpavRSTikA varNana varuNa marakara kahAM utpanna huA hai aisA prazna / varuNa devalokase cavakara mokSa prApta karegA aisA varNana varuNakA mitra marakara kahAM gayA tathA varuNakA mitra vahA~se phira kahAM jAvegA aisA kathana / tenA sarva prANAtipAta viramaNanuM kathana. gaMdhaka (sugaMdhayukta jaLa) ane puSpavRSTinuM varNana. "varuNa marIne kayAM utpanna thaze ?' evo prazna. uttara- varuNa eNvIne mekSa prApta karaze. "varuNane mitra marIne kayAM gayA ane tyAMthI paNa pharI kayAM jaze, A viSayanuM kathana. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 bhagavatIsage chAyA-asaMvRtaH khalu bhadanta ! anagAraH bAhyAn pudgalAn aparyAdAya prabhuH ekavarNam ekarUpaM vikuktuim ? nAyamarthaH samarthaH, asaMvRtaH khalu bhadanta ! anagAraH bAhyAn pudgalAna paryAdAya prabhuH ekavarNam ekarUpaM vikurvitum ? hanta, prbhuH| sa bhadanta ! kim ihagatAn pudgalAn paryAdAya vikurvati, tatragatAn , pramattasAdhuvaktavyatA 'asaMkhuDeNaM bhaMte ! aNagAre' ityAdi / sUtrArtha-(asaMkhuDeNaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale apariyAittA pabhU egavannaM egarUva viuvittae) he bhadanta ! asa vRta anagAra pramatta sAdhu bAhara ke pudgaloMko grahaNa kiye vinA ekavarNavAle rUpakI vikurvaNA kara sakatA hai kyA ? (No iNaTe samaThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (asaMkhuDe NaM bhaMte ? aNagAre bAhirae poggale pariyAittA pabhU egavaNNa egarUvaM jAva) he bhadanta ! asaM vRta anagAra bAhara ke pudgaloMko grahaNa karake ekavarNavAle ekarUpakI vikurvaNA kara sakatA hai kyA ? (haMtApabhU) hAM gautama ! aisA vaha kara sakatA hai / ( se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAhattA viuvvai, tatthagae poggale pariyAhattA viuThavaha aNNatthagae pramatta sAdhunI tavyatA'asaMvuDe gaM bhaMte ! aNagAre' tyA sUtrA- 'asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale apariyAittA pabhU egavannaM egarUvaM viucittae ?) 3 mahanta! masa vRta mA2 (pramatta sAdhu) bahAranA pudgalene jhaDaNa karyA vinA zuM eka varNavALA eka rUpanI vidurvaNu karI za cha ? (No iNaTe samajhe) he gautama ! me samakI 23tu nathI. (asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale pariyAittA pabhU egavaNNaM egarUva jAva) he bhadanta! asaMvRta aNagAra zuM bahAranA pudgalene grahaNa karIne eka varNavALA se 35nI vinu ! 42 // cha 53|(hNtaa, pabhU) De, gautama! mAya pahAsAne aNu parIne te me 4rI za che. (se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA viubai, tatthagae poggale pariyAittA viunbai, aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvai ?) 3 -ta! te asakta m||2 zu manuSyatAmA rahelA pudagalene grahaNa karIne vikrvANa kare che? ke tyAM rahelA (vikurvaNuM karIne jyAM javAnuM hiya te kSetranA) pugelane grahaNa karI vimurvaNa kare che? ke te bane sthAne sivAyanA koI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU.1 pramattasAdhunirUpaNam 669 pudgalAn paryAdAya vikurvati, anyatragatAn pudgalAn paryAdAya vikurvati ? gautama ! ihagatAn pudgalAn paryAdAya vikurvati, no tatragatAn pudgalAn paryAdAya vikurvati, no anyatragatAn pudgalAn paryAdAya vikurvati, evam ekavarNam anekarUpaM catvArobhaGgAH, yathA SaSThazate navame uddezake tathA ihApi bhaNitavyam, navaram anagAraH ihagataH ihagatAMzcaiva pudgalAna paryAdAya poggale pariyAittA viuvvai ) he bhadanta ! vaha asaMvRta-anagAra kyA manuSyalokameM rahe hue pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? yA tatragata vikurvaNA karake jahAM para use jAnA hai vahA~ ke pudgaloMko grahaNa karake vaha vikurvaNA karatA hai ? yA ina donoM sthAnoMse anyatra rahe hue pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? (goyamA) he gautama ! (iha gae poggale pariyAittA viu. vbai, No tatthagae poggale pariyAittA viuvvai, No aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvai) vaha asaMvRta anagAra manuSyalokagata pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai tatragata jahAM para use jAnA hai vahAM ke pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA nahIM karatA hai aura na anyatragata pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai / (evaM egavanna aNegarUvaM caubhaMgo jahA chaTThasae navame uddesae tahA ihAvi bhANiyavvaM navaraM aNagAre ihagaya ihagae ceva poggale pariyAittA viuvvai) isI tarahase ekavarNa vAle anekarUpa AdikoM kI vikurvaNA karaneke viSayameM cAra bhaMga kara lenA cAhiye / ye cAra bhaMga jaise chaThe zatakake nauveM uddezakameM kahe gaye haiM vaise hI yahAM bhanya sthAnamA 2ai yAsAne aDae) 4Ina viv'|| 43 cha ? (goyamA !) 3 gautama ! (ihagae poggale pariyAittA viuvvai, No tatthagae poggale pariyAittA viubai, No aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvaDa) te asata 22 manuSyalekagata pagalene grahaNa karIne ja vidurvaNA kare che, jyAM tene javAnuM hoya che tyAMnA pudgalene grahaNa karIne vidurvaNa karatuM nathI, ane anyatragata pudgalene a65 4Ina para viv'| 42 nathI. (evaM egavaNaM aNegarUvaM caubhaMgo-jahA chaTThasae navame uddesae tahA ihA vi bhANiyavya-navara-aNagAre ihagayaM ihagae ceva poggale pariyAittA viuvvaDa) se prabhAre meM pApa mane pAnI vikrvaNuM karavAnA viSayamAM cAra bhaMga (vika5) banAvavA joIe. chaThThA zatakanA navamAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 bhagavatIsatre vikurvati, zeSaM tadeva yAvat - rUkSapudgalaM snigdhapudgalatayA pariNamayitum ! hanta, prabhuH, sa bhadanta ! kim ihagatAna pudgalAn paryAdAya, yAvat - no anyatragatAn pudgalAn paryAdAya pariNamayati // 1 // TIkA 'asaMbuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae pomgale apariyAittA pabhU eganaM evaM vivittae ? gautamaH pRcchati - he bhadanta ! asaMvRtaH pramattaH para kahanA cAhiye vizeSatA kevala itanI hI hai ki ihalokasthita pudgaloMko hI grahaNa karake vikurvaNA karatA hai| 'sesaM taM caiva jAva lukkhapoggalaM niddhapoggalattAe pariNAmettae ? haMtA pabhU, se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA, jAva no aNNatthagae poggale pariyAintA, pariNAmei ) bAkI kA kathana usI taraha se 'yAvat rUkSa pudgaloM ko snigdha pudgaloMke rUpameM vaha pariNamAneke liye samartha hai ? hAM samartha hai / to he bhadanta / vaha kyA ihagata pudgaloMko grahaNa karake pariNamAne ke liye samartha hai yAvat anyatragata pudgaloMko grahaNa karake pariNamAne ke liye samartha hai yAvat anyatragata pudgaloMko grahaNa karake pariNamAneke liye vaha samartha nahIM hai' yahAMtakakA jAnanA cAhiye / TIkArtha - aSTama uddezakake antameM anagAra saMbaMdhI vaktavyatA kahI gaI hai / aba isa nauveM uddezakake prAraMbha meM sUtrakArane anagArakI vizeSa vaktavyatAkA kathana kiyA hai isameM gautamane prabhuse aisA pUchA uddezakamAM kahyA pramANe ja cAra bhaMga ahIM paNa kahevA joie. aNugAra viSayaka cAra bhaMgAmAM ATalI ja vizeSatA che ke A leAkamAM rahelA aNugAra AlAkamAM rahelAM pudgaleAne grahaNa karIne ja vikuNA kare che" evuM kathana ahIM grahaNa karavuM. 'sesaM taMceva jAva lakkhapoggalaM niddhapoggalattAe pariNAmettae ?' haMtA, pabhU' se bhaMte! kiM ihagae poggale pariyAittA jAva no aNNasthagae poggale pariyAittA pariNAmei' gADInuM samasta uthana se prabhAle aDa 42. 'zu' 3kSa pudgalene snigdha pudgalA rUpe rimAvavAne te sama` che? hA, samartha che. ta he bhadanta ! zuM te AleAkagata pudgalAne maheNu karIne pariNumAvavAne samartha che, (yAvata ) anyatragata pudgaleAne grahaNa karIne pariNumAvavAne samartha nathI?, ahI sudhInuM samasta kathana grahaNa karavuM joie. TIkA- AThamA uddezane ante sUtrakAre aNugAranI vakatavyatAnuM kathana karyuM. che. have A navamAM uddezakanA pahelAM sUtramAM te aNugAranI vizeSa vakatavyatAnuM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU. 1 pramattasAdhunirUpaNam 671 san caukraya labdhimAn khalu anagAraH sAdhuH bAdyAn Atmapadezebhyo bahirdezasthitAna pudgalAn aparyAdAya agRhItvA ekavarNam ekarUpam vikurvituM vikurvaNayA niSpAdayituM prabhuH samarthoM bhavati kim ? bhagavAnAha-No iNadve samaTTe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, vaikriyalabdhimAn pramatto'nagAraH bAhyAn pudgalAn aparyAdAya ekavarNam ekarUpam vikurvituM na samarthaH, iti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale pariyAittA pabhU egavaNaM egarUvaM viuvittae ?' he bhadanta ! asaMvRtaH pramattaH khalu vaikriyalabdhimAna anagAraH bAhyAn Atmapadezebhyo bahiH sthitAna pudgalAn hai ki asaMvuDeNaM bhaMte ! aNagAre' he bhadanta ? jo anagAra asaMvRta hotA hai pramatta hotA huA vaikriyalabdhivAlA hotA hai, vaha bAhya AtmapradezoMse bahirdezameM sthita hue pudgaloMko nahIM grahaNa karake kyA eka varNavAle ekarUpakI vikurvaNA dvArA niSpatti kara sakaneke liye samartha hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'No iNadve sama?' he gautama ! yaha artha yogya nahIM hai arthAt vaikriyalabdhivAlA pramatta anagAra bAhya pudgaloMko grahaNa kiye vinA ekavarNavAle ekarUpakI vikurvaNA karaneke liye samartha nahIM hai / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale pariyAittA pabhU egavaNaM egarUvaM jAva' vaikriyalabdhivAlA pramatta anagAra AtmapradezoMse bAhara sthita pudgaloMko grahaNa karake eka varNa4thana 42 - gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che -asaMvaDe gaM bhaMte ! aNagAre tyAha- manta! magA2 mata DAya cha-pramatta DAya che, ane vaikiya labdhivALa hoya che, te zuM bAhya (Ama pradezanI bahAranA kSetramAM rahelAM) pudagalone grahaNa karyA vinA eka varNavALA eka rUpanI vikrvaNuM karI zakavAne samartha hoya che kharo ? mahApA2 prabhu vAma mAtA 4 cha- 'jo iNadve samadre' gautama ! evuM saMbhavI zakatuM nathI. eTale ke vikriya labdhivALo pramatta aNagAra bAhya pulane grahaNa karyA vinA eka varNavALA eka rU5nI vikrvaNA karI zakavAne samartha hote nathI. gautama svAbhInI bhInne prazna- 'asaM vuDeNaM bhaMte ! agagAre bAhirae poggale pariyAittA pabhU egavaNaM egarUvaM jAva' mahanta! vaiThiya sAlviANo abhatta aNagAra AtmapradezanI bahAranA pudagalene grahaNa karIne eka varNavALA eka rUpanI, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 bhagavatI sUtre paryAdAya = gRhItvA ekavarNam ekarUpaM trikutrituM prabhuH samarthaH kim ? bhagavAnAha - 'haMtA, pabhU ' he gautama! hanta, satyam vaikriyalabdhimAn pramatto'nagAraH bAhyAn pudgalAna paryAdAya ekavarNam ekarUpam vikurvituM samarthaH / gautamaH pRcchati se bhaMte ! kiM ihagae pogale pariyAhattA vijabbara ?' he bhadanta ! sa khalu vaikriyalabdhimAna pramatto'nagAraH kim ihagatAna praSTuH gautamAderapekSayA iha zabdavAcyo manuSyalokaH tatragatAn svapAiva sthitAn ityarthaH pudgalAn paryAdAya gRhItvA vikurvati ? vikurvaNAM vAle ekarUpakI yAvat ekavarNavAle anekarUpoMkI, aneka varNavAle ekarUpakI, anekavarNavAle anekarUpoMkI vikurvaNA dvArA niSpatti karaneke liye samartha hai kyA ? isake uttara meM prabhu unase kahate hai 'haMtA, goyamA ! pabhU' hAM gautama ! aisA satya hai vaikriyalabdhivAlA anagAra pramattasAdhu bAhyapudgaloMko grahaNa karake eka varNavAle ekarUpakI, ekavarNavAle anekarUpoMkI, anekavarNavAle ekarUpakI tathA anekavarNo vAle anekarUpoMkI vikurvaNA dvArA niSpatti karaneke liye samartha hai / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAhattA vijabbara ?" he bhadanta ! vaha vaikriyalabdhivAlA pramatta anagAra ihagata pUchanevAle gautama AdikI apekSA se apane pAsa meM rahe hue pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai kyA ? yA 'tatthagae poggale pariyAittA viuvvaha' vaikriyalabdhi se vikurvaNA karake jahAM para vaha jAvegA vahAM para rahe hue pudgaloMko eka vaNu vALA aneka rUpAnI, aneka varNavALA eka rUpanI ane aneka vaNu vALA aneka rUpAnI, vikuCNA dvArA racanA karavAne zuM samatha' hAya che? bhaDAvIra alun| uttara- haMtA, goyamA ! pabhU DA gautama! vaiDiya] sndhivALA asavrata aNugAra (pramatta sAdhu) mAhya pudgalene grahaNa karIne eka varNavALA eka rUpanI, eka vavALAM aneka rUpanI, aneka vaNuvALA eka rUpanI ane aneka vastuvALAM aneka rUpAnI viSu'! dvArA racanA karavAne samartha hoya che. gautama svaamiine| trIle prazna- 'se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA vinbai ?" he lahanta ! zu te abhatta gugAra sahI rahesAM-yUchanAra gautama mAhinI apekSA tebhanI pAse raDelAM-yugaseAne aNu urIne vidurvA re che ? ' tatthagae poggale pariyAittA biuvvai ?' veDiyasamdhi dvArA vidurvANA urIne nayAM tene zrI bhagavatI sUtra : pa Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ameyacandrikA TIkA za.7 u.95. 1 pramattasAdhunirUpaNam karoti ? kiMvA 'tasthagae poggale pariyAittA viuvvai ' tatragatAna vaikriyalabdhyA vikurvaNAM kRtvA patra gamiSyati tatrasthitAn pudgalAn paryAdAya gRhItvA vikurvati ? kiMvA 'aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvai ?' anyatra gatAna uktasthAnadvayAdanyatra vyavasthitAn pudgalAn paryAdAya gRhItvA vikurvati ? bhagavAnAha-'goyamA ! ihagae poggale pariyAittA viubaI' he gautama ! vai. kriyalabdhimAn pramatto'nagAraH ihagatAn etallokasthitAneva pudgalAn paryAdAya vikurvati, 'No tatthagae poggale parivAittA viumaI' no tatragatAn pudgalAn paryAdAya gRhItvA vikurvati, 'No aNNatyagae poggale pariyAittA viubaI' no vA anyatragatAn uktasthAnadvayAtiriktasthAnasthitAn pudgalAna paryAdAya vikurvati, 'evaM egavaNNaM aNegaruvaM caubhaMgo' evam pUrvoktaikavarNaikagrahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? yA 'aNNasthagae poggale pariyAittA viuvvaI' ina donoM sthAnoMse bhinna sthAnameM rahe hue pudgaloMko grahaNa karake vaha vikurvaNA karatA hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'ihagae poggale pariyAittA viuvvai' vaikriyavandhivAlA pramatta anagAra isa lokasthita hI pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai / 'No tatthagae poggale pariyAittA viu. vvaI' tatragata pudgaloMko vikurvaNA karake jahAM para use jAnA hai vahAMke sthAnake pudgaloMko grahaNa karake vaha vikurvaNA nahIM karatA haiM aura' No aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvai' na anyatragata uktasthAnadvayase atirikta sthAnameM sthita hue pudgaloMko grahaNa karake vaha vikurvaNA karatA hai / 'evaM egavaNNaM aNegarUvaM caubhaMgo' pUrvAkta pArnu hAya cha, kSetramA pugatAna apa zana [4ga'e| re ? 3 'aNNatthagae poggale pariyAittA viuvvaDa ?? te bhanne sthAnAthI minna sthAnamA 2 56sAne grahaNa karIne vimurvaNuM kare che? to uttara mApatA mahAvIra prabhu cha - 'goyamA!" gautama ! 'ihagae poggale pariyAittA viuvvaI' vaiyi auqANe pramatta mA2 mA DomA 2i yAne praya rAne 4 viju'| 42 cha. 'No tatthagae poggale pariyADattA viuvaha tatragata gAne :(vibhu 4zana tena nyo pArnu DAya te 2thAnanA hAsAne ) ae| zana ta vijue| 42tA nathI, ane 'No aNNatthagae poggale pariyAittA viubaI' anyatragata (uparyuta -sthAna sivAyanA sthAnanA) pudgalene grahaNa karIne paNa te pramatta aNagAra vikrvaNa karatA nathI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . . . - - - - 674 bhagavatIso rUpacadeva ekavarNam anekarUpa-mityAdirItyA catvAro bhaGgAH kartavyAH, te yathA - ekaH pUrvoktaH-ekaparNam - ekarUpam iti prathamaH 1, ekavarNam anekarUpam, iti dvitIyo bhaGgaH 2 / anekavarNam ekarUpam, iti tRtIyo bhaGgaH 3 / anekavarNam-anekarUpam, iti caturthoM bhaGgaH 4 / evaMrUpeNa vikurvati ? tadevAha-'jahA chaTasae navame uddesae tahA ihAvi bhANi yavvaM' yathA SaSTazatake navame uddezake caturbhaGgayA ekavarNam ekarUpamityAdi rUpayA vikurvati iti bhaNitaM tathA ihApi atrApi bhaNitavyam, kintu 'navaraM aNagAre ihagae ihagae ceva poggale pariyAittA viuvvaI' navaraM vizeSaH punaretAvAneva yatekavarNavAle ekarUpakI tarahase hI ekavarNavAle anekarUpAdikoM ke viSayake cArabhaMga karanA cAhiye ve isa prakArase haiM ekavarNavAlA ekarUpa yaha parvokta prathamabhaMga to hai hI, eka varNavAle anekarUpa yaha dvitIyabhaMga hai / aneka varNavAlA ekarUpa yaha tRtIya bhaMga hai aura anekavarNayAle anekarUpa yaha caturtha bhaMga hai / isa cArabhaMgarUpa se vaha vaikriyalabdhivAlA pramatta anagAra viku NA kara sakatA hai| isI bAta kI puSTike liye 'jahA cha?sae navame uddesae tahA ihAvi bhANiyabvaM' yaha kahA hai ki jisa prakArase chaThe zatakake nauve uddezakameM pramatta anagAra ekavarNavAle ekarUpakI ityAdi rUpa caturbhagI se vikurvaNA karatA hai aisA kahA gayA hai, usI prakAra se yahAM para bhI kahanA cAhiye / parantu yahAM para usa kathana se yahI vizeSatA hai ki vahAM __ 'evaM egavaNNaM aNegarUvaM caubhaMgo' me4 1 me 35nI rema varNavALAM aneka rUpAdinA viSayamAM cAra bhaMga banAvavA joIe. te cAra bhaMga A pramANe samajavA- (1) eka varNavALuM eka rUpa (2) eka varNavALAM aneka rUpa, (3) aneka varNavALuM eka rUpa ane (4) aneka varNavALAM aneka rUpe. A cAra bhaMgamAMnA pahelA bhaMga viSayaka AlApake te upara ApavAmAM AvI gayA che. e ja pramANe bAkInA bhaMgane anulakSIne paNa AlApake banAvI zakAya che. e ja vAtane padhAre 25STa 32v| mATe 51412 4 cha'jahA chaTTasara navame uddesae tahA ihA vi bhANiyavvaM' kI rIte cha! AdnA nama dezamA me pAsa rUpanI, eka varNavALA aneka rUpanI, aneka varNavALA eka rUpanI ane aneka varNavALAM aneka rUpanI vikurvaNA karavArUpa cAra bhaMganuM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja prakAranuM kathana ahIM paNa karavuM joIe. paNa tyAM je kathana karavAmAM AvyuM che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9. 1 mamattasAdhunirUpaNam 675 anagAraH ihagatabheva manuSyalokasthita evaM ihagatAna etallokasthitAn pudgalAna paryAdAya gRhItvA vikurvati / evaM caitasmina zatake anagAra ihagatAna pudgalAn AdAya vikurvati tatra tu devaH tatragatAn pudgalAn AdAya iti, 'sesaM taM caiva jAva lakkhapoggalaM niddhapoggalattAe pariNAmettae ? zeSaM tadeva SaSThazatakasya navamoddezakatradeva yAvat - vaikriyalabdhimAna pramatto'nagAraH vAhyAna pudgalAna paryAdAya kRSNavarNa nIlavarNatayA, nIlavarNa kRSNavarNatayA kRSNaM raktatayA, raktaM kRSNatayA, yAvat zuklatayA pariNamayituM samarthaH ? evaM yAvat - rUkSapudgalaM snigdhapud galatayA, para deva saMbaMdhI vikurvaNA karane kA kathana kiyA gayA hai- so usameM vaha deva devaloka sthita pudgaloMko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai aisA kahA hai aura yahAM para pramatta anagAra ihalokasthita pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai aisA kahA hai- so usa kathana meM aura isa kathana meM yahI vizeSatA hai 'sesaM taM caiva jAva lukkhapoggalaM nipoggalattAe pariNAmittae' bAkI kA saba kathana pahilA hI jaisA hai / arthAt chaThe zataka ke nauveM uddezaka ke samAna hI hai| yahAM yAvat pada se aisA pATha grahaNa kiyA gayA hai ki gautama ne prabhu se aisA prazna kiyA hai ki bhadanta ! vaikripalabdhivAlA pramatta ke bAhya pudgaloM ko grahaNa karake kRSNavarNa ko nIlavarNa ko kRSNavarNa ke rUpa meM, kRSNavarNa ko raktavarNa ko kRSNavarNa ke rUpa meM yAvat zuklavarNa te devanI vidhruNAnA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, ahI` je kathana karavAnu che te pramatta aNugAranI vikaNAnA viSayamAM karavAnuM che. tyAM te deva devaleAkagata pudgalA grahaNa karIne vidhruva NA kare che, ema kahyuM che, tene ThekANe ahiM pramatta aNagAra A lAkanA pudgalAne grahaNa karIne viSu NA kare che ema kahevuM joie. te anne kathana vacce mATo ? tAvata che ma samandhuM 'sesaM taMceva-jAva lukkhapoggalaM niddhapoggalAe pariNAmittae' jADInuM madhu uthana te uthana pramANe saman. bheTale } chaThThA zatAnA navamAM uddezamAM ApekSA sthana pramANa samanvu mahIM 'jAva ( ca.vat )' pathI nIce pramANe sUtrapATha grahaNa karavAmAM Avye che. gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke " he bhadanta ! vaikriya labdhivALA pramatta aNugAra bahAranA pudgaleAne grahaNa karIne zu kRSNavarNa ne nIlavarNarUpe ane nIlavarNane kRSNavarNa rUpe, kRSNavarNane rakatavarUpe ane rakatavaSNune kRSNavarNarUpe, ( yAvat ) kRSNavarNane zukalavaNa rUpe ane zukalavane kRSNavarNa rUpe pariNamAvI zrI bhagavatI sUtra : pa anagAra rUpa meM, rUpa meM, pariNa nIlavarNa ke raktavarNa ke rUpa meM Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 676 bhagavatIsUtre pariNamayituM prabhuH samayaH? iti gautamasya prazramArabhya bhagavAnAha-'haMtA, pabhU!' he gautama ! hanta, satyam kriyAndhamAn pramatto'nagAraH bAhAn pudgalAna paryAdAya yAvat rUkSapudgalaM snigdhapudgalatayA pariNamayituM prabhuH samarthaH / tato gautamaH pRcchati-'se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA jAva no aNNatthagae poggale pariyAittA pariNAmei' he bhadanta ! saH anagAraH kim ihagatAna pudgalAn paryAdAya yAvat-pariNamayati, tatragatAn vA pudgalAn paryAdAya mAne ke liye samartha hai kyA ? isI taraha se yAvat rUkSa pudgala ko snigdhapudgala ke rUpa meM, snigdhapudgala ko rUkSapudgala ke rUpa meM pariNamAne ke liye vaha samartha hai kyA ? isa prakAra ke gautama ke prazna se-AraMbha karake bhagavAnane 'haMtA pabhU' hAM, gautama vaha vaikriyalandhivAlA pramatta anagAra bAhya pudgaloM ko grahaNa karake yAvat rUkSa pudgala ko snigdhapudgala ke rUpa meM pariNamAne ke liye samartha hai| isa para gautama ne prabhu se aisA pUchA ki-he bhadanta yadi vaha vaikriyalabdhivAlA pramatta anagAra aisA karane ke liye samartha hai to 'se bhaMte' he bhadanta ! vaha 'kiM-ihagae poggale pariyAittA jAva No aNNatthagae poggale pariyAittA pariNAmei' anagAra kyA ihagata pudgaloM ko grahaNa kara yAvat pariNamAtA hai ki tatragata pudgaloM ko grahaNakara pariNamAtA hai ? yA anyatragata pudgaloM ko grahaNa karake zakavAne samartha hoya che khare? e ja pramANe (yAvata) rUkSa pudagalane niSpa pudagalene rUkSa pudgalArUpe zuM pariNumAvavAne samartha hoya che khare ? A prakAranA gotamanA nayA 23 4zane. 'hatA pabhU!' ', gautama! te vaiSThiya alonANe pramatta aNagAra bahAranA pudgalene grahaNa karIne (yAvata) rUkSa pagalene snigdha pudagalArUpe pariNAvavAne samartha hoya che', tyAM sudhInuM kathana grahaNa karavuM have gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke bhadanta ! je vaikriya labdhivALe te pramatta aNagAra bAhya pagalone grahaNa karIne evuM karI zakatuM DAya, to 'se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAittA jAva No aNNasthagae poggale pariyAittA pariNAmei' te 2 yAta hAne aya 4rIne pariNumAve che ke tatragata pudagalene grahaNa karIne pariNAve che? anyatragata pudagalene grahaNa karIne pariNumAve che tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 ma.1 pramattasAdhunirUpaNam 677 pariNamayati, anyatragatAn vA pudgalAna paryAdAya pariNamayati ? bhagavAnAhahe gautama ! ihagatAneca pudgalAn paryAdAya pariNamayati, no tatragatAna pudgalAn paryAdAya pariNamayati, no vA anyatragatAn pudgalAn paryAdAya pariNamayati iti bhagavataH samAdhAnaparyantaM saMgrAhyam tathA ca kRSNAdivarNapariNamAtA hai ? uttara meM prabhu ne unase aisA kahA- he gautama ! vaha vaikriyalabdhi vAlA pramatta anagAra ihagata pudgaloM ko hI grahaNa karake unheM snigdha pudgalAdika ke rUpa meM pariNamAtA hai / tatragata pudgaloM ko grahaNa karake snigdhapudgalAdika ke rUpa meM nahIM pariNamAtA hai aura na anyatragata pudgaloM ko grahaNa karake snigdhapudgala Adi ke rUpa meM pariNamAtA hai| aisA bhagavAn kA kathana samAdhAnaparyanta yahAM grahaNa karanA cAhiye / tathA ca-kRSNAdivarNa, nIlAdivarNapariNAmaviSayaka daza AlApaka hote haiN| gandhaviSayaka eka AlApaka hotA hai| rasaviSayaka daza AlApaka hote haiN| sparza viSayaka 4 AlApaka hote haiN| isa taraha saba milakara kula 25 AlApaka ho jAte haiN| tathA ekavarNa aura ekarUpa Adi viSayaka 4 AlApaka jo abhI2 kahe gaye haiM ina 25 AlApakoMmeM milAdenese saba AlApaka 29 ho jAte haiN| pAMcavoM ke daza AlApaka isa prakArase haiM kAla kRSNavarNako nIlarUpase vaha pariNamAtA hai 1, kAleko lohitarUpase vaha pariNamAtA hai 2, kAleko pItarUpase pariNamAtA hai 3, kAleko zuklavarNarUpase pariNamAtA hai 4, nIlako lohitavarNarUpase pariNamAtA hai 5, he gautama! te vaikriya labdhivALo pramatta aNagAra A lekagata pudagalone prahaNa karIne ja temane cinagdha pagalAdikarUpe pariNAve che, tyAM rahelA pudagalene grahaNa karIne athavA bIje ThekANe pugalene grahaNa karIne te temane sinagdha pudgalAdikarUpe pariNAvI zakate nathI. e ja pramANe kRSNadivarNa, nIlAdivaNuM pariNAma viSayaka dasa AlApaka bane che, gaLyaviSayaka eka AlApaka bane che, rasaviSayaka dasa AlApaka bane che ane sparzaviSayaka 4 AlApaka bane che. A rIte kula 25 AlApaka banI jAya che tathA ekavaNuM ane ekarUpa Adi viSayaka cAra AlApake te upara ApI dIdhAM che. uparyukata 25 AlApake sAthe A cAra AlApake meLavI devAthI ekaMdare 29 AlApake bane che. pAMcavarNa viSayaka 10 AlApa nIce pramANe samajavA (1) kRSNavarNane nIlavarNarUpe te pariNAve che. (2) kRSNavarNane raktavarNarUpe te pariNumAve che. (3) kRSNavarNane pILAvarNarUpe pariNumAve che. (4) kRSNavarNane zukala zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 bhagavatIsUtro nIlAdivarNapariNAmaviSayakA daza 10 AlApakAH, gandhaviSayakaH eka 1 AlApakaH 1, rasaviSayakA daza 10 AlApakAH, sparzaviSayakAzca catvAra 4 AlApakAH iti militvA 255 paJcaviMzatigalApakAH saMjAtAH, ekavaNeMnIlako pItarUpase pariNamAtA hai 6, nIlako zuklarUpase pariNamAtA hai 7, lohitako pItarUpase pariNamAtA hai 8, lohita ko zuklarUpase pariNamAtA hai9, pItako zuklarUpase pariNamAtA hai 10 / do gaMdhakA eka vikalpa isa prakArase hai surabhigaMdhako durabhigaMdharUpase athavA durabhigaMdhako surabhigaMdhase vaha pariNamAtA hai / pAMca rasoMke daza 10 vikalpa isa prakArase haiM tiktarasako kaTurasarUpase vaha pariNamAtA hai1, tiktarasako kaSAyarasarUpase pariNamAtA hai 2, tiktarasako AmlarasarUpase pariNamAtA hai 3, tiktarasako madhurarasarUpase pariNamAtA hai 4, kaTurasako AmlarasarUpase pariNamAtA hai 6, kaTurasako madhurarasarUpase pariNamAtA hai 7, kaSAyarasako AmlarasarUpase pariNamAtA hai 8, kaSAyarasako madhurarasarUpase pariNamAtA hai 9, amla rasako madhurarasarUpase pariNamAtA hai 10, AThasparzI ke cAra vikalpa isa prakArase haiM gurusparzako laghusparzarUpase vaha pariNamAtA hai ? zItasparzako uSNa (sapheda) varNarUpe te pariNumAve che. (5) nIlavarNane rakatavarNa (lAlavaNuM) rUpe pariNabhAva 2. (6) navavarNana pIta (pI) va[3] pariNabhAve che, (7) nAsapane zusa 3pe pariNabhAva che. (8) 24tavana pAta 3pe parimAve che. () 23tvarNane zukalavarNarUpe pariNamAve che. ane (10) pItavarNane zukalavarNarUpe pariNumAve che. be gaMdha vizeno eka AlApaka A pramANe bane che te vaikriya labdhivALA pramatta aNagAra sugaMdhane durgadharUpe, ane durgadhane sugaMdharUpe pariNumAve che. pAMca rasa viSenA 10 AlApake A pramANe bane che- (1) te tita (tAmA) 2sane 49 (4741) 2435 paribhAva cha bhane 492sane titarasa3pe parimAve che (2) titarasane 4Aya (tu21) 2435 parizubhAva cha (3) tikatarasane Asla (khATA) rasarUpe pariNumAve che (4) tiktarasane madhurarasarUpe (mIThArasa) pariNumAve che (5) kaTurasane kaSAyarasarUpe pariNAve che (6)kaTurasane asla(khATu)rasarUpe pariNumAve che (7) kaTurasane madhurarasarUpe pariNAve che (8) kaSAyarasane AspharasarUpe pariNAve che (9) kavAyarasane madhurarasarUpe pariNAve che ane (10) Alpharasane madhurarasarUpe pariNumAve che. ATha spazenA cAra vikalpa A pramANe bane che- zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sa. 1 pramattasAdhunirUpaNam 679 karUpaprabhRtiviSayakAzca prAguktAzcatvAro bhavanti, iti sarvasaMmelanena ekonatriMzat 29 AlApakA avaseyAH ||muu. 1 // mahAzilAkaNTakasaMgrAmavaktavyatA / mahAzilAkaNTakanAmasaMgrAmavaktavyatAmAha-'NAyameyaM' ityAdi / mUlam-'NAyameyaM arahayA, vinnAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayAmahAsilAkaMTae saMgAme mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA, ke parAjaitthA ? goyamA ! vajI videhaputte jaitthA / navamalaI navalecchaI kAsI - kosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo parAjaitthA / tae NaM se koNie rAyA mahAsilAkaMTayaM saMgAma uvaTriyaM jANittA koDuMbiyapurise sadAvei, sadAvittA evaM vayAsIkhippAmeva bho devANuppiyA ! udAiM hatthirAyaM paDikappeha, hayagaya-raha-joha-kaliyaM cAuraMgiNiM seNaM sannAheha, sannAhittA mama sparza rUpase pariNamAtA hai 2, snigdhasparza ko rUkSasparzarUpase pariNamAtA hai, karkazasparzako mRdusparzarUpase pariNamAtA hai 4 / cAravikalpa vikurvaNA meM isa prakArase haiM ekavarNavAle ekarUpakI vikurvaNA vaha karatA hai 1 eka varNavAle anekarUpoMkI vikurvaNA karatA hai 2, aneka varNavAle ekarUpako vikurvaNA karatA hai 3, aneka varNavAle anekarUpoMkI vikurvaNA karatA hai| isa taraha ye saba 29 vikalpa haiM ||suu.1|| (1) te gurusparzane laghusparzarUpe pariNumAve che, (2) zItasparzane uSNasparzarUpe parizabhAva cha,(3) sni5(yIset)25zana 3685235 paribhAva cha, (4) 4425zana mRdu(maLa)sparzarUpe pariNamAve che. varNa ane rUpanA cAra vikalpa A pramANe bane che (1) te eka varNa vALA eka rUpanI vidurvaNa kare che, (2) te eka varNavALA aneka rUpanI vikurvaNuM kare che, (3) te aneka varNavALA ekarUpanI vikurvaNuM kare che, ane (4) te aneka varNavALA aneka rUpanI vidurvaNuM kare che. A pramANe kula 29 vika9pa samajavA. pAsu, 15 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 Namayati bhagavatIstre pazcavarNAnAM daza vikalpAH / dvayorgandhayoreko vikalpa| aSTasparzAnAM catvAro yathA 1 surabhigaMdha durabhigandha- | vikalpA yathA1 kAlaM nIlatvena pariNa- / tvena,athavA-durabhigandhaM 1 guru laghutvena pariNamayati surabhigandhatvena pari- mayati 2 kAlaM-lohitaspena , 2 zItam-uSNatvena , 3 kAlaM-hAridratvena , pazcarasAnAM daza vikalpA | 3 snigdhaM rUkSatvena ,, 4 kAlaM-zuklatdhena , __yathA 4 karkazaM-mRdutvena , 5 nIlaM lohitatvena , 1 tiktaM kaTutvena pariNa laghu-gurutvAdinAmapi 6 nIlaM-hAridratvena , __ mayati catvAra eva vikalpA 7 nIlaM-zuklatvena , 2 tiktaM kaSAyatvena , bhavanti 8 lohita-hAridratvena ,, 3 tiktam-amlatvena ,, | 4 catvAro vikalpA 9 lohita-zuklatvena , 4 tiktaM madhuratvena , vikurvaNAyAm 10 hAridra-zuklatvena , 5 kaTu-kaSAyatvena , 1 ekavarNam-ekarUpaM 6 kaTu-amlatvena , vikurvati 7 kaTu-madhuratvena , 2 ekavarNam-anekarUpam 8 kaSAyam-amlatvena ,, vikurvati 3 anekavarNam-ekarUpam 9 kaSAya-madhuratvena , vikurvati 10 amlaM-madhuratvena , 4 anekavarNam-anekarUpam nikurvati sarve militvA ekonatriMzatvikalpAH 29 / zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 mU.2 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanirUpaNam 681 eyamANattiyaM khippAmeva paJcappiNaha, taeNaM te koDaMbiya purisA koNieNaM rannA evaM vuttA samANA haTTa-tuTa jAva aMjali kaTu 'evaM sAmI! tahatti' ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisugaMti, paDisuNittA khippAmeva cheyAyariyovaesamaikApaNA-vikappehi suniuNehiM evaM jahA uvavAie jAva bhIma saMgAmiyaM aujjhaM udAiM hatthirAyaM paDika ti, haya-gaya-jova sannAti, saMnAhittA jeNeva kRNiyassa ranno tamANattiyaM paJcappiNaMti / taeNaM se kUNie rAyA jeNeva majaNagharaM teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA majaNagharaM aNuppavisai, aNuppavisittA pahAe, kayabalikamme, kayakouya-maMgala-pAyacchitte, sabAlaMkAravibhUsie, sannaddha-baddhavammiyakavae, uppIliyasarAsaNapaTTie, piNaddhageveja-vimalavarabaddhaciMdhapaTTe, gahiyAuhappaharaNe, sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANeNaM caucAmarabAlavIiyaMge, maMgalajayasadakayAloe, evaM jahA uvavAie jAva uvAgacchittA, udAI hatthirAyaM durUDhe / taeNaM se kuNie rAyA hArotthayasukayaraiyavacche jahA uvavAie jAva seyavaracAmarAhiM uddhavamANIhiM uddhavamANIhiM haya-gaya-rahapavarajohakaliyAe cAuraMgiNIe seNAe saddhiM saMparivuDe, mahayAbhaDacaDagaraviMdaparikkhitte jeNeva mahAsilAkaMTae saMgAme teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA mahAsilAkaMTayaM saMgAmaM oyAe, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 bhagavatIsne purao ya se sakke devide devarAyA egaM mahaM abhejakavayaM vairapaDirUvagaM viuvittANaM citti| evaM khallu do iMdA saMgAma saMgAmeMti, taM jahA-deviMde ya, maNuiMde y| egahatthiNA vi NaM pabhU kaNie rAyA parAjiNittae / taeNaM se kaNie rAyA mahAsilAkaMTayaM saMgAma saMgAmemANe navamallaI, navalecchaI kAsI-kosalagA, ahArasa vi gaNarAyANo hayamahiyapavaravIraghAiyanivaDiyaciMdhaddhayapaDAge kicchapANagae disodisi paDisehitthA / ||suu02|| ___ chAyA-jJAtametad arhatA, vijJAtametad arhatA, smRtametat arhatA, mahAzilAkaNTakaH saMgrAmaH, mahAzilAkaNTake khalu bhadanta ! saMgrAme vartamAne ke'jayana, ke parAjayantaH ? gautama ! vajrIvidehaputraH ajayat mahAzilAkaNTaka saMgrAmavaktavyatA'NAyameyaM arahayA vinAyameya arahayA' ityAdi / sUtrArtha-(NAyameyaM arahayA, vinAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayA, mahAsilAkaMTae saMgAme mahAsilAkaMTaeNaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA ke parAjaitthA) ahaMta prabhune yaha jAnA hai, arhatamabhune yaha vizeSarUpase jAnA hai, ahaMtaprabhune yaha yAda jaisA kiyA hai ki mahAzilAkaMTaka nAmakA saMgrAma ke honepara kinhoMne jaya prApta kiyA mahAzilAkaMTaka saMgrAmanI vaktavyatA'nnaaymeyN arahayA, vinAyameyaM arahayA' tyA sUtrAtha - (NAyameyaM arahayA, vinAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayAmahAsilAkaMTae saMgAme-mahAsilAka Tae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA ke parAjaitthA ?) mahAziase nAmanA saMgrAma vi mata prabhume tayu, ahaMta prabhue vizeSarUpe jANyuM che, ahaMta prabhue jANe ke tene yAda ja karI lIdhuM che, te mahAzilAkaMTaka saMgrAmamAM kone vijya maLe, ane kene parAjaya thaye? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU. 2 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanirUpaNam 683 navamalakina, navalecchakinaH kAzI - kauzalakAH aSTAdazApi gaNarAjAH parAjayantaH = parAjitavantaH / tataH khalu sa kUNiko rAjA mahAzilAkaNTakaM saMgrAmam upasthitaM jJAtvA kauTumbikapuruSAn zabdayati, zabdayitvA evam - avAdIt kSiprameva bho devAnupriyAH ! udAryi hastirAjaM parikalpayata, haya-gaja aura kinhoMne hAra pAI ? (goyamA) he gautama ! ( vajjI videhaputtejatthA, navamalaI navalecchaI kAsI kosalagA aTThArasa vi gaNerAyANo parAjaitthA) vajro-indra aura videhaputra kUNika inhoMne to jaya prAptakI, tathA navamallakI aura navalecchako jo kI kAzI evaM kozaladeza ke aThAraha gaNarAjA the inhoM ne hAra pAI arthAt vajrI aura videhaputra jIte aura ye 18 gaNarAjA hAra gaye. (taeNaM se koNie rAyA, mahAsilAkaMdayaM saMgAmaM uvadviyaM jANittA, koDuMbiya purise sahAves) isa ke bAda kUNika rAjAne mahAsilAkaMTaka saMgrAma ko upasthita huA jAnakara apane kauTumbika puruSoM ko bulAyA ( saddAvittA evaM vayAsI) bulAkara unase aisA kahA - (khippAmeva bho devANupiyA ! udAI hatthirAyaM paDikappeha) he devAnumiyoM ! tuma zIghra hI udAyI nAmaka paTTahAthI ko taiyAra karo / ( hayagaya-raha- johakaliyaM (goyamA !) he gautama! (bajjI videhaputte jahatthA, navamallaI navalecchaI kAsI kosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo parAjaitthA) te saMgrAmamAM bhI-chandra ane videhaputra kUNikanA vijaya thaye ane navamakSa jAtinA ane nava licchavI jAtinA--e rIte kAzI ane kaiAzala dezanA 18 gaNarAjAe hatA, temane parAjaya thaye. eTale ke va ane videhaputra jItyA ane 18 gaNarAjAe hArI gayA. have te saMgrAmanuM pUvRttAMta ApavAmAM Ave che-- (taeNa se koNie rAyA, mahAsilAkaMTayaM saMgAma uvadviyaM jANittA, koDa biyapurise sahAvei ) nyAre hUDi rAmane mahAzilAuMTa saMgrAma thavAnA sayeAge upasthita thayelA jaNAyA, tyAre temaNe petAnA kauTukhika puruSAne peAtAnI pAse molAcyA ( saddAvittA evaM vayAsI ) mane molAvIne yA pramANe madhu -- ( khippAmeva bho devANupiyA ! udAI itthirAyaM paDikappeha ) De hevAnupriye ! tame turata ja udAyI nAmanA mukhya hAthIne taiyAra karo. haya-gaya-raha - johaka liyaM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 bhagavatIsUtre ratha-yodha-kalitAM cAturaGgiNIM senAM sannAhayata, sannAhya mama etAm AjJaptikA mitra pratyarpayata / tataH khalu te kauTumbikapuruSAH kUNikena rAjJA evamuktAH santaH hRSTa-tuSTA yAvat-aJjaliM kRtvA 'evaM svAmin ! tatheti' AiyA vinayena vacanaM pratizRNvanti, pratizrutya kSiprameva chekAcAryopadezamatikalpanAvikalpaiH sunipuNaiH, evaM yathA aupapAtike yAvat bhImaM sAMgrAmikam ayodhyam udAyi cAuraMgiNa seNaM sannAha sannAhitA mama eyamANattiyaM vippAmeva paJcapiNaha) tathA - ghoDA, hAthI, ratha, evaM yoddhAoM se yukta caturaMga senA ko taiyAra karo taiyAra karake phira zIghra hI mujhe merI AjJA vApasa karo- arthAt saba apakI AjJAnusAra taiyArI ho cukI hai aisI hameM khabara do (taeNa te koDuMbiyapurisA koNieNaM raNNA evaM buttA samANA haTTa tuTTha jAva aMjaliM kaTTu 'evaM sAmI' tahatti ANAe viNaNaM vayaNaM paDisuNaMti) isa prakAra se kUNika rAjA dvArA kahe gaye ve kauTumbika puruSa bahuta hI adhika harSavibhorabana gaye - Ananda ke mAre unake hRdaya uchalane laga gye| bAda meM unhoMne donoM hAtha jor3akara aisA kahA ki he svAmin ! ThIka hai-jaisI ApakI AjJA / isa prakAra kahakara unhoMne baDI vinaya ke sAtha AjJA ke vacanoM ko svIkAra kiyA / ( paDiNittA khippAmeva cheyAyariyovaesamatikapaNAvikappehiM suniuNehiM, evaM uvavAiya jAva bhImaM saMgAmiyaM aujjhaM cAuraMgiNaM seNaM samnnA heha - sannAhittA mama eyamANittiyaM khippAmeva paccapiha) tathA gheADA, hAthI, ratha ane yeddhAethI yukata caturaMgI (cAra prakAranI) senAne taiyAra kare. ane taiyAra karIne mane tenI khakhara Ape. ( taraNaM te koDuM viyapurisA koNieNaM raNNA evaM vRttA samANA haTTa tuTThA jAva aMjali kaTTu evaM sAmI tahatti ANAe viNaNaM vayaNaM paDisuNaMti ) lie zabna dvArA te Tummi puruSAne jyAre A pramANe kahevAmAM AvyuM tyAre teeAnA AnaMdano pAra na rahyo, temanAM hRdaya AnaMdathI nAcI UThayAM. temaNe banne hAtha joDIne kUNika rAjAne kahyuM'huM rAjan! jevI ApanI AjJA ' A pramANe kahIne ghaNA ja vinayapUrvaka temaNe rAjmanI mAjJAno svIara yo. ( paDiNittA khippAmeva cheyAyariyotraesamatikapaNA - 1 -vikappehiM suniuNehiM evaM uvavAiya jAtra bhIma saMgAmiyaM aujjha zrI bhagavatI sUtra : pa Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU.2 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanirUpaNam 685 hastirAjaM parikalpayanti, hayagaja-yAvat sannAhayanti, sannAhya yatraiva kaNiko rAjA tatraiva upAgacchanti, upAgatya karatala-yAvat kUNikasya rAjJaH tAm AjJaptikAm pratyarpayanti / tataH khalu sa kUNiko rAjA yauva majjanagRhaM tatraiva upAgacchati, upAgatya majanagRham anupavizati, anupravizya snAtaH udAiM hatthirAyaM paDikappeti, hayagaya-jAva sannAti-saMnAhitA jeNeva kUNierAyA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA karayala jAva kUNiyassa rano tamANattiyaM paJcappiNati) svIkAra karake phira unhoM ne kuzala AcAryoM ke upadeza dvArA prApta tIkSNa matikalpanA ke vikalpoM se aupapAtika sUtra meM kahe hue anusAra yAvat bhayaMkara tathA jisa ke samakSa yuddhakaranA bahuta hI kaThina hai aise udAyI hastirAja ko taiyAra kiyA-sajAyA tathA ghoDA-hAthI ityAdi se yukta yAvat caturaMga senA ko taiyAra kiyA. taiyAra karake- sajA karake- phira ve jahAM para kUNika rAjA the vahA~ para Aye- vahAM Akara unhoM ne rAjA ko baDI namratA ke sAtha donoM hAtha joDakara kahA he svAmin / jaisI Apane AjJA dI hai usake anusAra hamane saba taiyArI karalI hai| ( tahaNaM se kUNie rAyA jeNeva majaNagharaM teNeva uvAgacchai) isake bAda ve kUNika rAjA jahAM para snAnaghara thA vahAM para Aye (uvAgacchittA) vahAM Akara ke (majaNagharaM aNu. udAiM hatthirANaM paDikappaMti, haya-gaya-jAva sannAhe ti-saMnAhittA jeNeva kUNie rAyA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA karayala jAva kUNiyassa raNNo tamANattiyaM paJcappiNaMti) rAnI maajnyaane| 204 / 2 4zana tebho 42 // AcAryonA upadeza dvArA prApta thayelI tIkSNa matikalpanAnA vikalpa anusAra ane aupapAtika sUtramAM kahyA pramANenI paddhatithI te bhayajanaka ane jenI sAthe yuddha karavuM atizaya muzkela thaI paDe evA hastirAja udAyIne taiyAra karyo. gheDA, hAthI, ratha dvAethI yukata caturaMga senAne paNa taiyAra karI. A rIte hAthI tathA senAne taiyAra karIne, teo jyAM kUNika rAjA virAjatA hatA tyAM AvyA. tyAM jaIne temaNe ghaNI namratApUrvaka banne hAtha joDIne rAjAne A pramANe kahyuM- "he rAjana! ApanI mAjJAnusAranI saghajI taiyArImA 431 lIdhI che' (taeNaM se kUNie rAyA jeNeva majjaNagharaM teNeva uvAgacchai) tyA24 4i / nyai nAnatu tyo paDhei-yA. (uvAgacchittA) tyAne. (majjaNagharaM aNuppavisai) temaNe te zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 bhagavatIsUtro kRtabalikarmA, kRtakautukamaGgalaprAyazcittaH sarvAlaGkAravibhUSitaH sannaddha-baddhavarmitakavacaH utpIDitazarAsanapaTTikaH pinaddhagaiveyakavimalavarabaddhacitapaTaH gRhItAyudhapraharaNaH, sakoraNTakamAlyadAmnA chatreNa dhriyamANena, catuzcAbharabAlavIpavisai) ve usa snAnagRhameM praviSTha hue andara gaye (aNuppavisittA pahAe, kayabalikamme, kayakouyamaMgalapAyacchitte, savvAlaMkAravibhUsie, sannaddhabaddhavammiyakavae, uppIliyasarAsaNapaTTie, piNaddhagevejavimalavarabaddhaciMdhapaTTe, gahiyAuhappaharaNe, sakoriMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANe NaM caucAmarabAlavIiyaMge, maMgalajayasaddakayAloe evaM jahA uvavAie jAva uvAgacchittA udAiMhatthirAyaM durUDhe) vahAM pravezakara unhoMne snAna kiyA, snAnakara vAyasa AdikoMke liye annAdika denerUpa balikarma kiyA duHsvapna AdikoMko naSTa karane ke nimitta maSItilaka Adi kautukoMko, dadhiakSata Adi maMgaloMko kiyA bAdameM unhoMne samasta alaMkAroMse vibhUSita hokara sambaddha baddha hokara vakhtara kavaca pahirA dhanuSako caDhAkara hAthameM liyA athavA kalAI ke Upara zarAsanapaTTikA bAMdhI, kaMThameM hAra Adi AbhUSaNa pahire uttamottama zreSThayodhA honeke cihnoMko vIrapaTTakoMko bAMdhA tathA AyudhoMko tathA praharaNoM zastrokoM dhAraNa kiyA / usa samaya unake mastaka Upara koraNTa puSpoMkI mAlA snAnamA praveza 4o. (aNuppavisittA pahAe, kayabalikamme, kaya kouyamaMgala-pAyacchitte, savAla'kAravibhUsie, sannaddha-baddhavammiyakavae, uppIliyasarAsaNapaTTie, piNaddhagevecavimalavarabaddhaciMdhapaTTe, gahiyAuhappaharaNe, sakoriTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANeNaM caucAmarabAlavIiyaMge, maMgalajayasaddakayAloe evaM jahA uvavAie jAva uvAgacchittA udAiM hatthirAyaM darUDhe) tyA praveza zana tebhae snAna yu. snAna rIne masibha 4yu- vAyasa Adine annAdi dIdhAM, duHsvapna AdinA nivAraNane mATe mazItilaka Adi kautuke karyA ane dadhi akSata Adi maMgaLa karyA. tyArabAda temaNe samasta alaMkArothI vibhUSita thaIne zarIra upara khUba kasIne bakhatara bAMdhyuM- bakhatara dhAraNa karyuM. tyArabAda temaNe derI caDAvIne dhanuSane taiyAra karyuM athavA kAMDA para zAsana paTTikA bAMdhI, kaMThamAM hAra Adi AbhUSaNe paheryA, uttamottama ddhA hovAnI pratIti karAvatI vIratAsUcaka paTTIo bAMdhI tathA Ayudhone tathA zastrone dhAraNa karyA. te vakhate temanA mastaka para zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 687 prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU.2 mahAzilAkaNTakasaMgrAma nirUpaNam jitAGgaH maGgalajayazabdakRtAlokaH evaM yathA aupapAtike yAvat - upAgatya udAyi hastirAjam durUDhaH / tataH khalu sa kUNiko rAjA hArAtrastRtasukRtaratidavakSAH yathA aupapAtike yAvat zvetavaracAmaraiH uddhayamAnaiH uddhayamAnaiH haya- gaja-ratha-pravarayodhakalitayA caturaGgiNyA senayA sArdhaM saMparivRtaH, mahAbhaTa DagaravRndaparikSipto yatraiva mahAzilAkaNTakaH saMgrAmastatraiva upAgacchati, upAgatya mahAzilAkaNTakaM saMgrAmam upayAtaH puratazca sa zakro devendro devarAjaH ekaM mahAntam abhedyakavacaM vajrapratirUpakaM vikurvitvA khalu tiSThati / se yukta chatra tanA huA thA, donoM aura unakI cAra cAmara Dhore jA rahe the | aise ye kUNika rAjA ki jinake darzana se maMgala tathA jayazabda haraekake mukha se nikala rahA thA aupapAtika sUtrameM kahe gaye anusAra yAvat jahAM vaha udAyI nAmakA pradhAna hAthI thA vahAM para Aye vahAM Akara phira ve usa para savAra ho gaye / (tae NaM se kUNie rAyA hArottha ya sukayaraiyavacche, jahA uvavAiya jAva seyavaracAmarAhiM uddhavamANIhiM, udbhavamANIhi, haya-gaya-raha pavara johakaliyAe cAuraMgiNIe seNAe, saddhi saMparighuDe, mahayA bhaDacaDagara biMdaparikkhite jeNeva mahAsilAkaMdae saMgAme, teNeva uvAgacchaha, uvAgacchittA mahAsilAkaMTayaM saMgAmaM oyAe, purao ya se sakke deviMde devarAyA evaM mahaM abhejakaar aharapaDirUvagaM viDambittANaM ciTThai) isake bAda, kAraTa puSpAnI mALAothI yukata chatra zAlI rahyuM hatuM tathA temane anne paDakhe cAra camarA DhoLAtAM hatAM-te cAmaro vaDe pavana nakhAi rahyo hatA, AvA te kUNika rAjAnA dana thatAM ja cAre dizAmAMthI leke jayanAda karatA hatA ane mAMgalika zonuM uccAraNa karatA hatA. A viSayanuM varNana aupapAtika sUtrAnusAra samajavuM. evA te kUNika rAjA peAtAnA hastirAja udAyI pAse AvyA ane tenA upara savAra thai gayA. ( taraNaM se kUNie rAyA hArotthaya sukayaraiyavacche, jahA uvavAiya jAva seyabaracAmarAhiM uddhavamANIhiM, udbhavamANIhiM, hayagaya raha- pavara johakaliyAe cAura giNIe seNAe, saddhiM saMparivuDe, mahayA - bhaDa-cara- gara viMda parikkhite jeNeva mahAsilAkaTae saMgAme, teNetra uvAgacchara, uvAgacchittA mahAsilAkaMda saMgAma oyAe, puraoyase sake deviMde devarAyA egaM maha abhejjakavayaM vairapaDirUvagaM viunvittANaM ciTThA) tyAramAha, DArathI yuta hovAne zrI bhagavatI sUtra : pa - Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 bhagavatIsUtra evaM khalu dvau indro saMgrAmaM saMgrAmayete, tadyathA-devendrazca, manujendrazca, eka hastinA'pi khalu prabhuH kaNiko rAjA parAjetum / tataH khalu sa kuNiko rAjA mahAzilAkaNTakaM saMgrAmaM saMgrAmayamAnAn nava mallakinaH, nava lecchakinaH kAzI-kauzalakAn aSTAdaza api gaNarAjAn hatamathitapravaravIraghAtitanipatitacihnadhvajapatAkAn kRcchramANagatAn dizodizaM pratiSedhitavAn ||muu02|| hArase jinakA vakSasthala yukta honeke kAraNa dekhanevAloM ke liye manohara banA huA hai, aura jaisA aupapAtika sUtra meM kahA gayA hai usake anusAra yAvat bAraMbAra Dhorate hue zvetacAmaroMse tathA haya ghoDA hAthI, ratha zreSTha yodhAoMse sahita caturaMgiNI senA se evaM mahAsubhaToMke vistIrNa samUhase ghire hue ve kUNika rAjA jahAM para mahAzilAkaMTaka nAmakA saMgrAma thA vahAM para Aye vahAM Akara ve usa saMgrAmameM uttara paDe, usa samaya unake samakSa devendra devarAja zakra vajra ke samAna eka baDe bhArI abhedya kavacako vikurvaNAse niSpanna kara khaDA ho gayA (evaM khalu do iMdA saMgAmaM saMgAmeMti, taM jahA deviMdeya maNuiMdeya egahatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA parAjiNittae, taeNaM se kaNie rAyA mahAsilAkaMTayaM saMgAmaM saMgAmemANe navamallaI, navalecchaI kAsI kosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo hayamahiyapavaravIraghAiyanivaDiyaciMdhaddhayapaDAge kicchapANagae disodisaM pddisekAraNe jemanuM vakSasthala darzakane ghaNuM ja manahara lAgatuM hatuM, ane papAtika sUtramAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che te anusAra, (yAvatu) vAraMvAra AvatA camarathI tathA ghoDA, hAthI, ratha ane pAyadaLarUpa caturaMgI senAthI ane mahA subhaTanA vizALa samUhathI vIMTaLAyelA te kUNika rAjA jyAM mahAzilAkaMTaka nAmanuM samrAMgaNa hatuM tyAM AvyA. tyAM AvIne teo te saMgrAmamAM utarI paDayA-eTale ke te saMgrAmamAM bhAga levA lAgyA. te samaye devendra devarAja zaka vajanA jevuM, atizaya abheda kavaca pitAnI vikuvaNa dvArA nirmANa karIne kUNika rAjAnI samakSa upasthita thayo. ___(evaM khalu do iMdA saMgAmaM saMgAmeM ti, taM jahA devide ya maNuiMde ya ega hatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA parAjiNittae, taeNaM se kUNie rAyA mahAsilAkaMTayaM saMgAma saMgAmemANe navamallaI, navalecchaI kAsIkosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo hayamahiyapavaravIraghAiyanivaDiyaciMdhaddhayapaDAge kicchapANagae disodisa paDisehitthA ) tyA2 mA te ndro - hevendra zara zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.9 mu. 2 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanirUpaNam 689 ____TIkA-'NAyameyaM arahayA, vinnAyameyaM arahayA, muyameyaM arahayA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! jJAtaM sAmAnyato viditam etad-vakSyamANaM vastu arhatA bhagavatA, vijJAtaM kevalajJAnena vizeSarUpeNa jJAtaM bhavet etat vakSyamANaM vastu arhatA bhagavatA / smRtamiva smRtaM bhavet etat-vakSyamANaM vastu arhatA bhagavatA, spaSTapratibhAsasadbhAvAt, vakSyamANamevAha-'mahAsilAkaTae saMgAme2'yathitthA) isake bAda unadonoM indromeM devendra zakra aura manujendra koNika rAjAmeM ApasameM yuddha prAraMbha ho gayA koNika rAjA eka hAthIse bhI zatrupakSa ko jItane ke liye samartha haiM isIse unhoMne mahAzilAkaMTaka saMgrAma ko karate hue navamallakI aura navalecchakI 18 aDhAraha gaNarAjAoMko jo ki kAzI aura kozala ke the mArA, unake yoddhAoM ko mArA, unakI cihnayukta dhvajAoM aura patAkAoMko naSTa kara diyA unheM kaSTagata mANoMvAlA banA diyA tathA cAroM dizAoMmeM unheM bhagA diyaa| TIkArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA mahAzilAkaMTaka saMgrAma ke viSaya kI vaktavyatAkA kathana kiyA hai / isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki bhadanta ! 'NAyameyaM arahayA' jisa vastukA kathana Age kiyA jAnevAlA hai, vaha vastu sAmAnya rUpase ahaMta prabhune jAnI hai 'vinAyameya arahayA' tathA kevalajJAnarUpa vizeSabodhase unhIM ahaMta prabhune usI vastuko vizeSarUpase jAnI hai tathA isI vakSyamANa vastukA 'suyameyaM arahayA' unhIM ahaMta prabhune spaSTapratibhAsakA sadbhAva honese ane manujendra kRNika rAjA-banee sAthe rahI saMgrAma zarU karyo. kRNika rAjA te eka hAthI vaDe paNa zatrupakSane parAjita karavAne samartha hato. tethI teNe mahAzilAkaMTaka saMgrAmamAM yuddha khelIne kAzI ane kauzalane nava mala ane nava licchavI maLIne kula 18 gaNarAjAone harAvyA, temanA ddhAone saMhAra karyo, ane temanI cihnayukata dhvajAo ane patAkAono nAza karyo. temane pitAnAM prANa bacAvavA paNa muzkela thaI paDayA ane teo bhayanA mAryA cAre dizAomAM bhAgavA lAgyA. TakAtha- sUtrakAre A sUtramAM mahAzilAkaMTaka nAmanA saMgrAmanuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche che ke'nnaaymeyN arahayA' mahanta ! ne turnu 4thana mA 42vAnuM che, te paraMtu sAmAnya rIte sata prabhume neii DAya cha, 'vinAyameyaM arahayA' tathA zAna35 vizeSa bodha vaDe e ja ahaMta prabhue e ja vastune vizeSarUpe jANa hoya che, tathA tamanA jJAna 3 tamanA dvArA levAmAM yAvatI paratune 'muyameya arahayA' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre mahAzilAkaNTakaH saMgrAmaH2 iti, mahAzilAkaNTaka iti-mahAzileva kaNTako jIvitabhedakatvAd mahAzilAkaNTakaH, yatra tRNazalAkAdinA'pyabhihatasyAzvahastyAdemahAzilAkaNTakenevAbhyAhatasya vedanA jAyate sa saMgrAmo mahAzilAkaNTaka ucyte| ayaM saMgrAmaH kimarthaM jAta iti tadutpattiriyamAsIcampAyAM kUNiko nAma raajaa| tasya halla-vihalla-nAmAnau dvau lghubhraatrau| etau zreNikapradattasecanakahastyArUDhau divyakuNDalacasanahAravibhUSitoM yathecchaM vilasantau padmAvatIdevopreraNayA kUNikena hastinaM yAcitau / tau yAda jaisA kiyA hai vaha vakSyamANa vastu kyA hai ? to isI bAtako spaSTa karaneke liye sUtrakAra kahate haiM vaha vakSyamANa vastu mahAzilAkaNTaka saMgrAma hai| mahAzileva kaNTako jIvitabhedakatvAt mahAzilAkaMTakaH' jisa saMgrAmameM tRNa zalAkA Adise bhI abhihatahue azva hastI Adiko aisI vedanA ho ki jaisI vedanA prANIko mahAzilA evaM kaNTakase abhihata (ghAyala) hone para hotI hai / usI saMgrAmakA nAma mahAzilAkaMTaka saMgrAma hai / isa saMgrAmakI utpatti isa prakArase huI hai campA nagarImeM kaNika nAmake rAjA the / inake halla aura vihalla ye do choTe bhAI the| zreNika rAjAne inheM eka hAthI jisakA nAma secanaka thA diyA thA / eka dinakI bAta hai ki ye donoM bhAI divyakuNDala, divya vasana aura divyahArase vibhUSita hokara AnandollAsa magna bane hae usa hAthI para baiTha kara nagara se bAhira nikale padmAvatI devIne jI ki kUNika rAjAkI rAnI thI e ja ahaMta prabhue spaSTa pratibhAsane sabhAva hevAne lIdhe jANe ke yAda ja karI lIdhI hoya che. te vaphTamANa vastu kaI che, e ja vAtane sUtrakAra have spaSTa kare che. - te 1kSyamA 12tu 'mazikhATa sabhAma' che. 'mahAzileva kaNTako jIvita bhedakatvAta mahAzilAkaMTakaH ' sazrAmamA tRjust l6 paDe ghAyala yetA ghaDA hAthI Adine evI vedanA thAya che ke jevI vedanA mahAzilA ane kaMTaka vaDe ghavAyelAM prANIone thAya che, evA saMgrAmane mahAzilAkaMTaka saMgrAma kahe che. te saMgrAmanI utpatti A pramANe thaI hatI. caMpA nagarImAM kUNika nAme rAjA rAjya | karato hato. tene hala ane vihala nAme be bhAIo hatA. te banne bhAIo kUNikathI nAnA hatA. zreNika rAjAe temane secanaka nAme eka hAthI Aye hate. have eka divase evuM banyuM ke te banne bhAIo divya kuMDala, divya vastra ane divya hAra dhAraNa karIne, ghaNu ja AnaMdelAsamAM magna thaIne te hAthI para savAra thaIne zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU.2 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanirUpaNam 691 ca tadbhayAd vaizAlyAM nagayA~ svamAtAmahaceTakarAjasamIpe hastinam antaHpuraparivAraM ca gRhItvA gatau / kaNikena dRtapreSaNato yAcito, tena zaraNAgatatvena na tau preSitau / tataH kUNikena 'yadyevaM tarhi saMgrAmAya sajjIbhava' iti ceTako dRta dvArA smaahuutH| tenApi 'sajjo'smi' iti jJApitam / tataH kuNiko bhinnamAtRkAna svabhrAtRRna kAlAdidazakumArAn nItvA yuddhe saMpAptaH / itazca inheM isa sthitimeM jAte hue dekhA dekhate hI usane apane pati kUNika rAjAse usa hAthIkI cAhanA ke liye preraNA kii| kaNikane usakI preraNA se unase usa hAthIko maaNgaa| unhoMne unheM vaha hAthI nahIM diyA aura hAthIke nahIM dene se bhayabhIta banakarake donoM apane parivArako aura usa hAthIko lekara vaizAlI nagarImeM apane nAnA ceTakarAjake pAsa cale gye| kuNikane apane dUtako ceTakarAjake pAsa bhejA aura kahalavAyA ki ina donoMko vApisa campAnagarImeM bheja do para ceTakarAjane zaraNameM Aye huve una donoM apane nAtiyoM (halavihalakumAroM) ko vApisa nahIM bhejA antameM kUNikane ceTakarAjake pAsa apane dUtako punaH bhejakara yaha saMdeza bhejA ki yadi tuma apane nAtiyoM ko vApisa nahIM karate ho to tuma yuddhake liye taiyAra ho jAo / ceTakarAjane yuddha ke liye taiyAra hUM aisA kahakara dUtako vApisa karadiyA kaNikane apane aparamAtAke kAla Adi daza kumAroM ko sAtha meM lekara yuddhabhUmimeM praveza kiyA / kUNikako yuddha ke liye AyA nagaranI bahAra nIkaLyA. kRNika rAjAnI rANI padmAvatIe temane te hAthI para savAra thaIne jatAM joyAM, dekhatAM ja tene te hAthI gamI gaye. teNe tenA pati kuNika pAse te hAthI meLavI ApavAnI mAgaNI karI. rANInA preraNAthI kRNike hala ane vihala pAsethI te hAthI mAgyA. temaNe hAthI ApavAnI nA pADI. tyAra bAda kuNikane bhaya lAgavAthI teo temanA parivAra sahita temanA dAdA (mAtAnA pitA) ceTaka rAjA pAse vaizAlI nagarImAM cAlyA gayA. kRNike ceTaka rAjA pAse pitAnA dUtane mekalIne kahevarAvyuM ke "hala ane vihalane caMpAnagarImAM pAchA mokalI de." paNa ceTakarAjAe zaraNe AvelA pitAne be dohitrane pAchA mokalyA nahIM. tyAre kUNike pharIthI pitAnA dUtane caTaka rAja pAse mokalIne kahevarAvyuM ke je tamArA banne dohitre (haddha vihalla)ne pAchAM na leMpavA hoya te mArI sAthe yuddha karavA mATe taiyAra raheje." ceTaka rAjAe e ja dUtanI sAthe javAba mekalyA ke "huM yuddhane mATe taiyAra chuM.' kRNike potAnA oramAna bhAIonA kAla Adi dasa kumArane pitAnI sAthe rAkhIne yuddhabhUmimAM praveza karyo. kUNika rAjA samarAMgaNamAM AvI pahoMcyAnI khabara maLatAM, ceTaka rAjA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 bhagavatIsUtro ceTako'pi kAzIkosalakadezAdhipatIn nava lecchakino nava mallakinazcASTAdazagaNarAjAn sasainyakAn AdAya saMgrAme smupsthitH| tayoH saMgrAme kAlAdayo daza bhrAtaro dazasvapi divaseSu mRtaaH| kUNikaH parAjitaH / ekAdaze divase kuNikenArAdhitau zakracamarendrau smaagto| zakraH kUNikAya vajrapratirUpakamabhedhakavacaM dattavAn / camarastu mahAzilAkaNTakaH sthamulazceti dvau saMgrAmau vikurvitavAniti mahAzilAkaNTako rathamuzalazca saMgrAmaH saJjAta iti / tatra vaktavyaviSayamAha-' mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA, ke parAjaitthA ? / he bhadanta ! mahAzilAkaNTake khalu saMgrAme huA sunakara ceTakarAja bhI kAzI kosala dezake adhipati nau lecchakiyoMko aura nau mallakiyoMko jo ki aDhAraha gaNarAja the unhoMkI senAke sAthameM lekara saMgrAma bhUmimeM Akara upasthita ho gaye / donoM orase ghamAsAna yuddha huA usameM kUNikarAjAke kAlakumAra Adi bhAI dazadinameM mAradiye gaye / antameM kUNika parAsta ho gayA / gyArahaveM dina kUNikane zakra aura camarendrakI ArAdhanA kI / ve donoM upasthita ho gaye / zakrane kUNikake liye vajrake jaisA eka abhedya kavaca diyA camarendrane mahAzilAkaNTaka aura rathamuzala ina do saMgrAmoMkI vikurvaNAkI / isa taraha mahAzilAkaNTaka saMgrAma aura rathamuzala saMgrAma ye do sagrAma hue isI mahAzilAkaNTaka saMgrAmakI vaktavyatA ke viSayameM 'mahAsilAkaMTaeNaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA ke parAjaitthA' gautama prabhuse isa prakArase pUchate haiM paNa 18 gaNarAjAono sAtha laIne saMgrAmabhUmimAM AvI pahoMce. te 18 gaNarAjAomAMthI nava malla jAtinA ane nava licchavI jAtinA gaNarAjAo hatA. ane teo kAzI ane kozala dezanA adhipati hatA. temanI vacce bhayaMkara yuddha macyuM. dasa divasanA yuddha daramiyAna kUNika rAjAnA kAla Adi 10 bhAIo mAryA gayA. anta kRNika rAjA paNa parAsta (parAjita) thaI gaye. agiyArameM divase kuNika rAjAe zaka ane camarendranI ArAdhanA karI. te banne deve temanI samakSa upasthita thayA. zake kuNakane vajanA jevuM eka abhedya kavaca (bakhatara) ApyuM, ane camarendra mahAzilAkaMTaka ane rathamuzala, e be saMgrAmanI vidurvaNa karI A rIte mahAzilAkaMTaka ane rathamuzalasaMgrAma nAmanAM be saMgrAme thayA. e ja mahAzilAka Taka saMgrAmanA viSayamAM gautama svAmI mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUche cha- 'mahAsilAkaMTaeNaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU.2 mahAzilAkaNTakasaMgrAma nirUpaNam 693 vartamAne pravartamAne ke'jayan = jayaM labdhavantaH ke ca parAjayanta = parAjaya labdhavantaH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! vajjI videhaputte jaitthA' he gautama ! vajrI = zakraH videhaputraH = kUNikaca jitavantau jayaM labdhavantau 'nava malaI, nava lecchaI kAsI - kosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo parAjaitthA' nava mallakinaH malla kinAmAnoM nava rAjAnaH nava lecchakinaH leccha kinAmAnoM nava rAjAna zva kAzIkozalakAH, kAzI vArANasI tadvAsina AdhA nava mallakinaH, kozalA ayodhyA vAsinaH apare nava lecchakino bhUpA militvA ete aSTAdaza api gaNarAjAH samupasthite kArye ye gaNaM kurvanti te gaNarAjAH parAjita vantaH=parAjaya N labdhavantaH / camareNa mahAzilAkaNTake saMgrAme cikurvite ki he bhadanta ! jaba mahAzilAkaMTakasaMgrAma ho rahA thA taba usameM kauna? to parAsta hue aura kauna? jIte ? isake uttarameM prabhu gautama se kahate haiM 'goyamA' he gautama / vajjI videhaputte jaisthA' vajrI indra aura videhaputra kaNika ina donoMne jaya prApta kI, tathA 'navamalaI navalecchaI kAsI kosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo parAjaitthA' kAzI dezake nivAsI mallakI nAmavAle nau 9 rAjA evaM kozala ayodhyA nivAsI lecchakI nAmavAle nau 9 rAjA ye saba aThAraha gaNarAjA hAra gaye - kArya ke upasthita hone para jo saba milakara usakA vicAra karate haiM ve gaNarAja kahalAte haiM / camarake dvArA mahAzilAkaNTaka saMgrAma jaba vikurvita huA taba kUNika rAjA ne kyA kiyAke parAjaitthA ?' he ahanta ! ne mahAzilAI saMgrAma yAsyo, temAM honA hona vijaya thayA ane kAnA kAnA parAjaya thayA ? ten| uttara bhASatA mahAvIra alu uDeche - ( goyamA ! ) he gautama! 'vajjI videha te jatthA,' kabhI (indra) bhane viheDuputra (zi) se mnnen| vinya thayo, 'navamalla, navalecchaI kAsI - kosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo parAjaitthA ' kAzIdeza nivAsI mahala jAtinA nava gaNurAjAe ane kaiAzala (apeAdhyA) nivAsI licchavA jAtinA nava gaNarAjAe, ema badhAM maLIne 18 gaNarAjAone parAjaya thayo. (te samaye bhAratamAM gaNarAjgyA hatAM. khAsa prasaMge leAkeA bhegA maLIne niya letA. leAkeAnA pratinidhie cUMTI kADhavAmAM AvatA, nAyaka AdinI paNa cUMTaNI thatI. te nAyakAne ahIM gaNurAjAe kahevAmAM AvyA che.) camarendra dvArA jyAre mahAzilAkaTaka saMgrAmanI viNA karavAmAM AvI tyAre kUNike zuM kahyuM, te have sUtrakAra prakaTa zrI bhagavatI sUtra : pa Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 bhagavatI sUtre sati kUNikaH kiM kRtavAnityAha- 'tae NaM se' ityAdi / 'tae NaM se koNie rAyA mahAsilA kaMTayaM saMgrAmaM uvadviyaM jANittA koDuMbiyapurise sahAve ' tataH mahAzilAkaNTakasaMgrAma vikurvaNAnantaraM khalu sa kUNiko rAjA mahAzilAkaNTakaM nAma saMgrAmam upasthitaM jJAtvA kauTumbikapuruSAn zabdayati Ahvayati 'sadAvittA evaM vayAsI' - zabdayitvA evaM vakSyamANaprakAreNa atrAdIta - 'vippAmeva bho devANuppiyA ! udAI hasthirAyaM paDikappeha' bho devAnupriyAH ! kSiprameva zIghrameva 'udAI' tannAmAnaM hastirAjaM paTTahastinaM parikalpayata sajjIkuruta yUyam, 'haya-gaya-raha- joha-kaliya cAuraMgiNi seNaM samnAheha' haya- gaja-ratha-yodhakalitAM ghoTakahasti zakaTa-bhaTayuktAM caturaGgiNIM senAM sannAhayata = sannaddhAM kuruta yUyam, 'sannAhettA mama eyamANattiya khiyAmeva paccaviNaha' sannAhya = sannaddhIkRtya mama etAm AjJaptikAm=AjJAM kSimameva isake uttara meM prabhu kahate haiM-'taeNa se kUNie rAyA mahAsilAkaMTayaM saMgAmaM uvadviyaM jANittA koTuMbiyapurise sadAveha' he gautama! jaba camara ke dvArA mahAzilAkaMTakasaMgrAma vikurvita ho cukA taba kUNika rAjA ne apane kauTumbika puruSoM ko bulAyA - 'saddAvittA evaM vayAsI' bulAkara unase usane aisA kahA - 'khippAmeva bho devANuppiyA ! udAI hasthirAyaM paDikappeha' he devAnupriyoM ! tuma loga bahuta hI jaldI udAyI nAmake pahahAthI ko sajjita karo - 'haya-gaya-raha- johaka liyaM cAuraMgiNaM seNaM sannAheda' tathA ghoDA, hAthI, ratha aura yodhAoM se yukta caturaMgiNI senA ko bhI sajjita karo / 'sannAhettA mama eyamANantiyaM khippAmeva paJcaSpiNaha' sajjita karake phira hameM pIche se zIghra hI merI AjJA ke anusAra tumane saba kAma kara liyA hai aisI 42 - 'taNaM se kUNie rAyA mahAsilAkaTayaM saMgAmaM uvadviyaM jANittA koDu biyapurise sahAve' he gautama! nyAre yabhara dvArA mahAzilAITa sauMgrAmanI vikuNA thai cukI, tyAre kUzika rAjAe potAnA kuTuMbanA mANasone khelAvyA. 'sAvittA evaM vayAsI' ane temane mosAvIne yA pramANe - 'khippAmeva bho devApiyA ! udAI hattharAyaM paDika peha' he hevAnupriyo ! tame hastirAna udhAyIne turata sannna 4. 'haya-gaya-raha- johakaliya cAura giNiM seNaM sannAha' tathA ghoDA, hAthI, 2tha bhane yoddhA gothI yukta yaturaMgI senA taiyAra . ' sannAhettA mama eyamANattiya khippAmeva paccaSpiNaha' hAthI tathA senAne sanna purIne turatana mane khabara Ape! ke ApanI AjJAnusAra saghaLI taiyArI thai gaI che.' taNaM te " zrI bhagavatI sUtra : pa Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 902 mahAzilAkaNTakasaMgrAma nirUpaNam 695 pratyarpayata = nivedayata 'tara NaM te koTuMbiyapurisA koNieNaM ranA evaM buttA samANA haTTa tuTTha jAva aMjali kaTTu 'evaM sAmI, tahatti' ANAe viNaNaM vayaNaM paDisRNaMti' tataH khalu te kauTumbikapuruSAH kuNikena rAjJA evamuktaprakAreNa uktAH = AjJaptAH santaH hRSTa-tuSTAH harSa - toSayuktAH yAvat - prasanna - cetasaH aJjaliM kRtvA 'evaM svAmin ! tatheti' AjJayA vinayena vacanaM pratizRNvanti, 'paDisRNittA khippAmeva cheyAyariyotraesamakapaNA -vi-kappehi suniuNehiM pratizrutya kSiprametra chekAcAryopadezamativikalpaiH, cheko=vidagdhaH nipuNa ityarthaH, ya: AcArya: zilpopadezadAtA, tasyopadezAt yA matikalpanA:vikalpAstaiH sunipuNaiH ' evaM jahA unavAie jAna bhImaM saMgAmiyaM aujjhaM udA sthirAya paDakapeti' evaM yathA - aupapAtike sUtre yAvat kathanAnusAraM khabara do| 'taraNaM te koDuMbiyapurisA koNieNaM ranA evaM vRttA samANA haTTa jAva aMjali kaTTu evaM sAmI tahatti ANAe viNaeNaM aNaM paDisuNati' aisA kUNika rAjA kA vacana sunakara una kauTumbika puruSoMne harSa aura toSa se yukta yAvat prasannacitta hote hue donoM hAthoM ko jor3akara 'he svAmina ApakI AjJA pramANa hai' aisA kahA - aura kaha kara AjJA ke anusAra vinaya ke sAtha unake bacanoM ko sunA 'paDiNittA khippAmeva cheyAyariyovaesamahakappaNA-vi- kappehiM sunahiM evaM jahA uvavAhae jAva bhImaM saMgAmiyaM aujjha udAI hatthirAyaM paDikappe ti' sunakara nipuNa zilpopadezadAtA AcArya ke upadeza se janya mati kI kalpanA ke anusAra unhoMne vicAra2 kara bahuta hI acchI taraha se jaisA ki aupapAtika sUtra meM kahA gayA koDa biyapurisA koNieNaM raNNA eNaM vuttA samANA tags jAva aMjaliM kaTTu evaM sAmI tahatti ANAe viNaNaM vayaNaM paDisuNaMti' ki rAjanAM evAM vacane sAMbhaLIne te kauTuMbika puruSane atizaya haSa ane sASa thayA. temanAM manamayUra hathI nAcI UThayAM. temaNe banne hAtha joDIne atizaya vinayapUrNAMka A pramANe kahyuM - 'he rAjana ! ApanI AjJA pramANe ja karazuM", ane e pramANe kahIne AjJAanusAra vinayapUrvaka temanAM vacanAne sAMbhaLyA. paDiNittA khippAmeva cheyAyariyovaesamaikappaNA-vi- kappehi suniuNehiM evaM jahA ubacAie jAtra bhImaM saMgAmiyaM aujjha udAI hatthirAya paDikappeti' zannanAM vayanAne sAMbhaLIne nipuNa zipeApadezadAtA AcAryanA upadezajanya buddhinI kalpanA pramANe vicAra karI karIne temaNe udAyI hastirAjane susajjita karyAM. tenuM vana aupapAtika 6 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImro bhImaM bhayaGkaraM duSpavarSa sAMgrAmikaM raNadhurandharam ayodhya yoddhumazakyam udAyiM tannAmAnaM hastirAja parikalpayantisajIkurvanti, 'haya-gaya-jAvasannAheMti' haya-gaja-yAvat ratha-yodhakalitAM caturaGgiNI senAM sannAhayanti-sajjIkurvanti / 'sannAhittA jeNeva kUNie rAyA teNeva uvAgacchaMti' sannAhya sanjIkRtya yatraiva yasminneva pradeze kUNiko nAma rAjA AsIt tatraiva tasminneva pradeze upAgacchanti 'uvAgacchittA karayala-jAva kaNiyassa ranno tamANattiya paJcappiNaMti' upAgatya karatala-yAvat-zirasAvata mastake'JjaliM kRtvA kaNikasya rAjJaH tAmAjJaptikAM pratyarpayanti-nivedayanti, 'tae NaM se kUNie rAyA jeNeva majjaNagharaM teNeva uvAgacchai' tataH khalu sa kUNiko rAjA yatraiva majjanagRhasnAnAgAraM vidyate sma tatraiva upAgacchati, 'uvAgacchittA majaNagharaM aNuppahai usa udAyI hastirAja ko aimA sajita kiyA ki jisase vaha raNa meM kisI se jItA na jAsake aura saba se baliSTha jJAta hone lagA-arthAt use dekhate hI zatru bhayabhIta ho jAve / 'haya-gaya. jAva-sammAti' isI taraha se unhoMne caturaMgiNI seNA ko bhI ghoDA, hAthI, ratha aura yoddhAoM se sajjita kara diyA. "sanAhittA' sajita karake phira ve 'jeNeva kUNie rAyA-teNeva uvAgacchaMti' jahAM para kaNika rAjA the-vahA~ para gaye / 'uvAgacchittA karayala jAva yissa rano tamANattiyaM paJcappiNaMti' vahAM jAkara unhoM ne kUNika rAjA ko donoM hAtha joDakara namaskAra kiyA aura kahA-jo AjJA Apane hame dI thI, hamane usake anusAra saba ko sajjita kara diyA hai-aisA unase nivedana kiyA 'taeNaM se kaNie rAyA jeNeva majaNagharaM teNeva uvAgacchaI' sUtramAM ApyA pramANe samajavuM, temaNe te hAthIne evo te susajijata karyo ke jethI raNamAM tene keIpaNa parAjita karI zake nahIM, ane tenuM svarUpa joIne zatruo paNa mapalIta tha ya. haya-gaya-raha-jAva sannAheti' ma ta bhaNe , sAthI, 25 bhane yoddhAmothA yuta yatu20 senAne 55 susajita 43. savAhitA, tene tayAra 4zana temA 'jeNeva kuNie rAyA teNeva uvAgacchaMti' lyo ni 20 tA, tyAM gayA. 'uvAgacchittA karayala jAva kUNiyassa raNNo tamANattiya paJcappiNaMti' tyAne tamo iNi rAsana manne DAya leDIna nama2412 yA ane A pramANe kahyuM- "he rAjana ! ApanI AjJAnusAra ame hastirAja udAyIne tathA yaturaMgI senAna sa0404 zavadhA cha.' 'taeNaM se kUNie rAyA jeNeva majjaNaghara teNeva uvAgacchai' temanA 2mA prAna kyanA sAMjIna ziion nyAM nAnatu, tyAM gayA. 'uvAgacchittA majjaNaghara aNuppavisaI' tyAne zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 mR. 2 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanirUpaNam 697 visaI' upAgamya majjanagRhaM-snAnagRham anupavizati, 'majjaNagharaM aNuppavisittA hAe, kayabalikamme, kayakouya-maMgala-pAyacchitte' majjanagRham anupavizya snAtvA, kRtabalikarmA vAyasAdyartham anAdidAnaM vidhAya, kRtakautuka-maGgalaprAyazcittaH, kRtAni kautukamaGgalAnyeva duHsvapnAdivinAzAya avazyakartavyatayA prAyazcittAni yena sa tathA, tatra kautukAni maSItilakAdIni, maGgalAni dadhyakSatAdIni, 'savvAlaMkArabhUsie, sanaddha-baddha-cammiyakavae' sarvAlaGkArabhUSitaH sannaddha-baddha-barmitakavacaH- sannaddhaH baddhaH kasAbandhanataH, varmitaH varmatayA kRto' Gge nivezanAt kavacaH yena saH tAdRzaH, 'uppIliyasarAsaNapaTTie, piNaddhagevejjavimalavarabaddhaciMdhapaTTe' utpIDitazarAsanapaTTikaH - utpIDitA guNasAraNena isa prakAra se kauTumbika janoM se sunakara ve kuNika rAjA jahAM para snAna ghara thA vahAM para gye| 'uvAgacchittA majaNagharaM aNuppavisaI' vahAM jAkara snAnagRha meM praveza kiyA 'majjaNagharaM aNuppavisittA pahAe kayabalikamme, kayakouyamaMgalapAyacchitte' vahAM dAkhila hokara unhoM ne snAna kiyA, snAna karake balikarma-vAyasa AdikoM ke liye annAdi ko ko dAna-kiyA, anAdikoM kA dAna karake duHsvapna Adi ke vinAza ke liye avazyakaraNIya hone se kautuka, maMgalarUpa prAyazcitta kiyA. maSI tilaka Adi kA nAma kautuka aura dadhi akSata Adi kA nAma maMgala hai| 'savvAlaMkArabhUsie sambaddhabaddhavammiyakabae' isake bAda unhoM ne samasta alaGkAroM se apane Apako vibhUSita kiyA zarIra para khUba kasakara kavaca bAMdhA 'uppIliyasarAsaNapaTTie, piNaddhageveja-vimalavarabaddhaciMdhapar3heM' DorI caDhAkara dhanuSa ko sajjita tabhaNe snAnagaDama praveza jyo. majjaNaghara aNuppavisittA hAe, kayabalikamme, kayakouyamaMgalapAyacchitte / 5i praveza parIne tebhare snAna yu", tyA2mAI balikarma karyuM, eTale ke kAgaDA Adine anna pradAna karyuM, duHsvapna AdinA nivAraNane mATe karavA yogya vidhio karI. jemake mezanA tilakarUpa kautukakarma karyuM ane dahIM ane bhAtanA bhejanarUpa maMgalakarma karyuM', A rIte kautukakarma ane maMgalarUpa prAyazcitta 4rIne 'sabAlaMkArabhUsie sanaddhabaddhavammiyakavae' tabhaNe samarata 24 42 // 1 temanA zarIrane AbhUSita karyuM, zarIra para khUba kaca kacAvIne kavaca bAMdhyuM; 'uppIliyasarAsaNapaTTie, piNaddhagevejja-vimalavarabaddhaciMdhapaTTe horI yaDAvIna dhanuSane susajaja karyuM athavA kAMDA upara zAsana paTTikA bAMdhI, gaLAmAM AbhUSaNe paheryA ane zarIra para haiddhAnA pratika jevI viziSTa cinhavALI paTTikAo bAMdhI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 bhagavatIsUtre dRDhIkRtA zarAsanapaTTikA dhanuINDo yena saH, utpIDitA bAhau baddhA zarAsanapaTTikA bAhupaTTo yena sa tathA cA, pinaddhaM parihitaM graiveyakaM grIvAbhUSaNaM yena sa tathA, vimalavarabaddhaH citapaTaH yodhacihnapaTTo yena sa tathA 'gahiyAuhappaharaNe, sakoriTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANeNaM, caucAmaravAlabIiyaMge' gRhItAyudhapraharaNaH gRhItAni-upAttAni AyudhAni khaDgAdIni zastrANi praharaNANi vANAdIni pareSAM prahArAya yena sa tathA, sakoraNTamAlyadAmnA koraNTakAkhyaiH mAlyadAmabhiH koraNTapuSpamAlAbhiH saha vartate yat tena chatreNa dhriyamANena upalakSitaH catuzcAmarabAlavIjitAGgaH caturNAM cAmarANAM bAlaiH romabhiH vIjitAni-uddhRtAni aGgAni yasya sa tathA, 'maMgalajayasadakayAloe, evaM jahA uvavAie jAva uvAIcchattA udAiM hasthirAyaM duruDhe maGgalajayazabdakRtAlokaH - maGgalaH mAGgalyajanako jayazabdaH kRtaH = janavihitaH Aloke darzane yasya sa tathA, evaM yathA aupapAtikasUtre kathitaM tadanusAram yAvat upAgatya udAyiM tamAmAnaM hastirAjam dUrUDhaH-ArUDhaH / kiyA, athavA bAhU meM zarAsanapaTTikA bAMdhI, gale meM AbhUSaNa pahire. yoddhA hone ke cihapaTa zarIra para baaNdhe| 'gahiyAuhappaharaNe' khaDga Adi AyudhoM ko, evaM bANa Adi praharaNoM ko dUsaroM para prahAra karane ke nimitta usane grahaNa kiyA 'sakoriMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANeNaM caucAmarabAlavIiyaMge' koraNTapuSpoM kI mAlAoM se yukta chantra usa samaya usa para dhAraNa kiyA gayA thA. cAra cAmaroM se usa para havA kI jA rahI thii| 'maMgalajayasadakayAloe' inako dekhate hI loga jaya ho, jaya ho aisA zabda uccAraNa kara rahe the| "evaM jahA uvavAie jAva uvAgacchittA udAiM hatthirAyaM durUDhe' aupapAtika mUtra meM jaisA kahA gayA hai usI ke anusAra yAvat Akara ke ve kUNika rAjA udAyI nAmake apane paTTahAthI para baiTha 'gahiyAuhappaharaNe tyA26 tebho 5 mA sAyudhAne mane mAra mAha prAraNAne arDara 4aa. 'sakoriMTamalladAmeNaM chattaNaM dharijjamANeNaM caucAmarabAlavIDaya ge, tabhanA bharata: 52 ||2punnyaanii bhAgAmAthI yuddhata chatra zanI rahyuM hatuM ane cAra cAmarothI temanA zarIra para vAyu DhaLAI rahyo hato, 'maMgala jayasahakayAloe' tamanA na thatai / sohI 'nya , syA ', mevA maga za mAlavAya. 'evaM jahA uvavAie jAva uvAgacchittA udAI hatthirAyaM darUDhe 2 pAsatarnu samasta varNana mo5ti sUtramA khA pramANe samajavuM. "kUNika rAjA AvIne pitAnA udAyI nAmanA mukhya hAthI para besI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 9 mu. 2 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanirUpaNam 699 'naeNaM se kUNie rAyA hArotthayamukayaraiyavacche' tataH khalu sa kuNiko rAjA hArAvastRtasukRtaratidavakSAH hArAvastRtena hArAvacchAdanena suSTu kRtaM ratidaM-manoharaM vakSaH vakSasthalaM yasya sa tathA 'jahA uvadhAie jAva seyavaracAmarAhiM uDubamANIhiM udhubamANIhiM' yathA-aupapAtike sUtre pratipAdana kRtam tadanusAraM yAvat zvetavaracAmaraiH udbhUyamAnaiH udbhUyamAnaiH punaH punaH vIjyamAnaH ityarthaH 'haya-gaya-raha-pavarajohakaliyAe cAuraMgiNIe seNAe saddhi saMparivuDe' haya-gaja-ratha pravara-yodha-kalitayA caturaGgiNyA senayA sArddha-saha saMparitRtaH saMveSTitaH 'mahayAbhaDacaDagaraviMdaparikkhitte' mahAbhaTacaDagaravRndaparikSiptaH mahAbhaTAnAM caDagaravRndena vistAravatsalena parikSipta paritaH 'jeNeva mahAsilAkaMTae saMgAme teNeva uvAgacchai' yauva yasminneva pradeze mahAzilAkaNTakaH saMgrAmaH tatraiva tasmin eva pradeze upAgacchati 'uvAgacchittA mahAsilAkaMTayaM saMgAma oyAe' upAgamya mahAzilAkaNTakaM saMgrAmaM yuddhagaye / 'taeNaM se kUNie rAyA hArotthayakayaraiyavacche' pahire hue hAra se unakA vakSasthala baDA ho manohara-suhAvanA-dikha rahA thA. aupapAtika sUtra meM jaisA varNana kiyA gayA hai usI ke anusAra yAvat punaH punaH vIjyamAna zveta cAmaroM se ghire hue hokara ve kUNika rAjA 'haya gaya raha pavara joha kaliyAe cAuraMgiNIe, seNAe saddhiM saMparibuDe' ghoDA, hAthI, ratha evaM zreSTha yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ke sAtha2 'mahayA bhaDacaDagaraviMdaparikkhitte' tathA vistRta mahAbhaToMke samUha ke sAtha2 'jeNeva mahAsilAkaMTae saMgAme teNeva uvAgacchaI' jahAM mahAzilAkaNTaka saMgrAma thA usa sthAna para gaye / 'uvAgacchittA' vahAM Akara ve 'mahAsilAkaMTayaM saMgAmaM oyAe' gayo', tyAM sudhArnu paNana mahI 5 apa 42j. 'taeNaM se kuNie gayA hArotthayamakayaraiyavacche, te mate yA29] resA DArana vIdhe tamanu vakSastha ghaNuM mane hara ane suMdara lAgatuM hatuM. aupapAtika sUtramAM jevuM varNana karavAmAM AvyuM che te varNana ahIM paNa grahaNa karavuM. (yAvata) veta cAmarathI jemanA S52 vAyu dvArA 2vI tA, 'haya-gaya-raha-pavarajohakaliyAe cAurAMgiNIe seNAe saddhiM saMparikhuDe' mevANu 2lon ghoDa1, hAthI, 22 bhane zreSTha yoddhAmAthI yuta vA yatI senA sAthe mahayA bhaDa-caDagaraviMdaparikkhitte ' bhane bhaDA subhaTAnA vi samUDa sAthe 'jeNeva mahAsilAkaMTae saMgAme teNeca uvAgacchaDa' nyA mahAzimATa4 sayAma thvaane| to, te sthAne yA. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhUmim upayAta:=saMprAptaH 'purao ya se sake deviMde devarAyA egaM mahaM abhejakavayaM vairapaDirUvagaM viuvyittA NaM ciTaI' puratazca agre khalu pUrvameva ityarthaH sa zakro devendraH devarAjaH ekaM mahAntam abhedyakavacam parazastrAcchedyakavacaM vajrapatirUpakaM vajrasamAnaM vikurvitvA-vikurvaNayA niSpAdya khalu tiSThati-sthitaH, 'evaM khalu do iMdA saMgAma saMgAmeM ti, taM jahA-deviMde ya, maNuiMde ya' evaM khalu dvau indrau saMgrAma saMgrAmayete yuddhaM prArabdhavantau, tadyathAdevendrazca zakrendraH koNikamitram, manujendrazca-manuSyarAjaH, kUNiko rAjA 'egahatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA parAjiNittae' eka hastinA'pi khalu kUNiko rAjA zatru parAjayituM parArituM prabhuH samarthaH abhUta, tae NaM se kUNie rAyA mahAsilAkaMTayaM saMgAma saMgAmemANe' tataH khalu sa kuNiko rAjA mahAzilAkaNTaka saMgrAma meM praviSTa ho gaye / 'purao ya se sakke deviMde devarAyA egaM mahaM abhejakavayaM vairapaDirUvagaM viuvvittANaM ciTThaI' praviSTa hote hI unake sAmane devendra devarAja zakra eka baDe bhArI abhedya kavaca ko jI ki vajra ke jaisA thA vikurvita karake khaDA huA dikhAI paDA / 'evaM khalu do iMdA, saMgAmaM saMgAmeMtite jahA deviMde ya maNuiMde ya' usI samaya una donoM devendra aura manujendroMne yuddha karanA prAraMbha kara diyaa| devendra zaka thA aura manujendra kUNika the / 'egahatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA parAjiNittae' usa yuddhameM kUNika rAjAne eka hAthIke balapara hI usa apane zatruko parAjita karadiyA / 'tae NaM se kUNie rAyA mahAsilAkaMTaya saMgAmaM saMgAme 'uvAgacchittA' tyai rsp. 'mahAsilAkaMTaya saMgAmaM oyAe' tamyA mazilA 44 sAbhamAM zAmila yA yA. 'puraoya se sakke deviMde devarAyA egaM mahaM abhejakavayaM vairapaDirUvagaM viuvvittANaM ciTThai vo bhae tyA praveza ye hai turata ja devendra devarAya zaka eka vajana jevA abhedya ane ghaNuM bhAre kavacanI vidhu'erIne temanI sAme upasthita tha gayo. 'evaM khalu do iMdA, saMgAmaM saMgAmeM ti-taMjahA deviMde ya maNuiMdeya' mA rIte manne chandro- (devendra za mane narendra bhUNi) yuddha 23 42rI dIdhu. "egahatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA parAjiNittae' yuddhamA 4i rAta mesa thInI mahathA 1 zatrubhAne pati 42vAne samaya tA. 'taeNaM se kUNie rAyA mahAsilAkaMTaya saMgAma zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.9 sU. 2 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanirUpaNam 701 mahAzilAkaNTakaM nAma saMgrAma yuddhaM saMgrAmayamANaH yuddhaM kurvANaH 'navamallaI nava lecchaI kAsIkozalagA' nava mallakinaH, nava lecchakinazca kAzIkozalakAn kAzI-kAzIdezaH kozalA=ayodhyA tayoradhipatIn ityarthaH kAzIdezasvAminaH natra mallakinaH, kozaladezasvAmino navalecchakinaH, evam-'aTThArasavi gaNarAyANo hayamahiyapavaravIraghAiya-nivaDiyaciMdhaddhayapaDAge' aSTAdaza api gaNarAjAn hatamathitapravaravIraghAtita-nipatitacihnadhvajapatAkAna, tatra hatAH mahArataH, mathitAH mAnamardanataH, pravaravIrAghAtitAca yeSAM tAn , evaM nipatitAH= nipAtitAH cihnadhvajAH, patAkAzca laghudhvajA yeSAM tAn 'kicchapANagae diso disi paDisehitthA' kRcchramANagatAn kaSTagataprANon koNikarAjaH dizodizaM caturdizaM pratiSedhitavAn yuddhAnnivAritavAn // 10 2 // mANe' isa taraha mahAzilAkaMTakasaMgrAmameM yuddha karate hue una kUNika rAjAne navamalaI navalecchaI kAsI kosalagA aTThArasa vi gaNarAyAo' kAzIke adhipati naumallakiyoMko aura kauzala dezake adhipati nau lecchakiyoMko isa prakAra aThAraha 18 gaNarAjAoMko 'hayamahiyapavaravIraghAiyanivaDiyaciMdhaddhayapaDAge' prahAroMse hata karadiyA, mathita-mardita mAnavAlA karadiyA, unake pravara vIra yoddhAoM ko naSTakara diyA aura unakI cinha. dhvajAoMko, laghupatAkAoMko nIce jamIna para girAdiyA / 'kicchapANagae disodisiM paDisehitthA' antameM usane una sabake liye kaSTagata prANavAlA banAkara cAroM dizAoMmeM bhagA diyA arthAt yuddhase haTAdiyA // sU0 2 // saMgAmemANe' tyAre bhAzialsex saMgrAmamA yuddha melA 2 te ni: 200-ye 'navamallaI navalecchaI kAsI kosalagA aTThArasa vi gaNarAyAo' zInA madhipati nava mahelajAtinA gaNarAjAone ane kezala dezanA adhipati nava licchavI ga namAne - 2 // zata pusa 18 gaerAgAne 'hayamahiyapavaravIraghAiyanivaDiyaciMdhaddhayapaDAge , prathA bhI 42nAdhyA, tamanA bhAnanu bhahana 4 // nAkhyuM, temanA uttamottama ddhAone haNI nAkhyA ane temanI cintayukata dhajAo bhane sadhu patana bhIna 52 34ii chane dhUmA gojI. kicchapANagae disodisiM paDisehitthA' mane sona 'TAta prAguvA' nAvAne sAre ziAmA nasADI mUkyAM. eTale ke teo evA bhayabhIta thaI gayA ke temanAM prANa bacAvavAne mATe samarAMgaNa choDIne cAre dizAmAM nAsI chUTayA. sa. rA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 bhagavatImatre mahAzilAkaNTakasaMgrAmanAmavaktavyatA / mahAzilAkaNTakasaMgrAmasya tannAmakaraNahetuM pRcchati-se keNaTeNaM' ityAdi / mUlam-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai mahAsilAkaMTae saMgAme ? goyamA! mahAsilAkaMTae NaM saMgAme vaTTamANe je tattha Ase vA, hatthI vA, johe vA, sArahI vA taNeNa vA, patteNa vA, kaTeNa vA, sakarAe vA, abhihammai save se jANei mahAsilAe ahaM abhihae, se teNaDhaNaM goyamA ! evaM vuccai mahAsilAkaMTae sNgaame| mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vahamANe kai jaNasayasAhassIo vahiyAo ? goyamA ! caurAsIiM jaNa saya sAhassIo vhiyaao| teNaM bhaMte maNuyA nissIlA, jAva nippaJcakkhANaposahovavAsA, ruTrA, parikuviyA, samaravahiyA, aNuvasaMtA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gayA, kahiM uvavannA ? goyamA ! osannaM naragatirikkhajoNiesu uvavannA ||suu0 3 // chAyA-tatkenArthena bhadanta ! evamucyate-mahAzilAkaNTakaH saMgrAmaH? gautama ! mahAzilAkaNTa ke khalu saMgrAme vartamAne yastatra azvo vA, hastI vA, yodho vA, ___ 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai' ityAdi / sUtrArtha-(se keNaDhaNaM bhaMte ! eva buccai, mahAsilAkaMTae saMgAme) he bhadanta ! usa saMgrAmakA mahAzilAkaNTaka saMgrAma aisA nAma kaise huA ? (goyamA) he gautama ! (mahAsilAkaMTae NaM saMgAme vaTTamANe je 'se kepaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai' tyA: sUtrAtha- (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai, mahAsilAka Tae saMgAme ? ) 3 -ta! te sayAmanuM nAma 'maziales sAma' zAbhATe 54yu (goyamA !) 3 gItama! (mahAsilA kaMTaeNaM saMgAme vaTTamANe je tattha Ase vA, hatthI vA, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9sU. 3 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanAmanirUpaNam 703 sArathirvA, tRNena vA, patreNa vA, kASThena vA, zarkarathA vA, abhihanyate, sarvaH sa jAnAti - mahAzilayA aham abhihataH, tat tenArthena gautama ! evamucyate mahAzilAkaNTakaH saMgrAmaH / mahAzilAkaNTake khalu bhadanta ! saMgrAme vartamAne kati janazatasAharuyo ghAtitAH ? gautama ! caturazItiH janazatasAhasrayo ghAtitAH / te khalu bhadanta ! manuSyAH nizzIlAH, yAvat - niSpatyAkhyAna tattha Ase vA, hatthI vA, johe vA, sArahI vA, taNeNa vA patteNa vA, kaTTheNa vA, sakkarAe vA abhihammada savve se jANei, mahAsilAe ahaM abhihae, se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai mahAsilAkaMTae saMgAme ) jaba vaha mahAzilAkaMTaka saMgrAma ho rahA thA usa samaya usa saMgrAma meM jo ghoDA, hAthI, yodhA athavA sArathI, tRNa, patra yA kASTha se ghAyala ho jAtA thA vaha apane Apako aisA anubhava karatA thA ki maiM mahAzilA se Ahata ghAyala huA hU~ / isa kAraNa he gautama ! usa saMgrAmakA mahAzilAkaMTaka saMgrAma aisA nAma kahA gayA hai / ( mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kaijaNasayasAhassIo baTTayAo ) he bhadanta ! jaba mahAzilAkaMTaka saMgrAma ho rahA thA taba usameM kitane lAkha manuSya mAre gaye ? ( goyamA) he gautama ! (carAsIiMjaNasayasAhassIo vahiyAo) usa mahAzilAkaMTaka saMgrAma meM caurAsI lAkha 84 manuSya mAre gaye haiM / ( teNaM bhaMte ! maNuyA johe vA, sArahI vA, taNeNa vA, patteNa vA, kaTTheNa vA, sakkarAye vA, amma save se jANe, mahAsilAe ahaM abhihae, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM ca mahAsilAkaTae saMgAme) nyAre mahAzilAITa saMgrAma yAsato hato, tyAre je gheADA, hAthI, ceSThA athavA sArathI zakrendra dvArA pheMkAyelA tRNu, patra athavA kASThathI ghAyala thatA tene evA anubhava thatA ke huM mahAzilA vaDe ghAyala thayo chuM.' huM gautama! te kAraNe te saMgrAmanuM nAma * mahAzilAka Taka sagrAma ' paDayuM che. ( mahAsilAkaTara NaM bhaMte! saMgAme vaTTamANe kai jaNasayasAhassIo vahiyAo) he bhadanta ! te mahAzilAka Taka saMgrAma thaye| tyAre temAM keTalA lAkha mANase bharAyA DatA ? (goyamA !) De gautama ! (caurAsIiM jaNasayasAhassIo vahiyAo) te bhaDDAzikSAuMTa4 saMgrAmamA 84 sAma bhANusono saMDAra thye| Dato. (teNaM bhaMte ! " zrI bhagavatI sUtra : pa Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 bhagavatIsUtre poSadhopavAsAH, ruSTAH, parikupitAH, samaraghAtitAH, anupazAntAH, kAlamAse kAlaM kRtvA kutra gatAH, kutra upapannAH ? gautama ! prAyo naraka-tiryagyonikeSu upapannAH // mU0 3 // TIkA-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai mahAsilAkaMTae saMgAme ?' he bhadanta ! tat kenArthena kathaM tAvat evamucyate-mahAzilAkaNTakaH saMgrAmaH ? tasya saMgrAmasya mahAzilAkaNTakaM nAma kathaM kRtam ? bhagavAnAha-'goyamA ! mahAsilAkaMTae NaM saMgAme vaTTamANe' he gautama ! mahAzilAkaNTake khalu nissIlA, jAva nippacakkhANaposahovavAsA ruTA, parikuviyA, samaravahiyA, aNuvasaMtA, kAlamAse kAlaM kiccA, kahiM gayA, kahiM uvavanA ? he bhadanta ! niHzIla yAvat pratyAkhyAna, poSadhopavAsase rahita' ruSTa-krodha se yukta, parikupita atizaya krodhase bhare hue evaM anupazAnta bane hue ve yuddhameM mAre gaye manuSya kahAM gaye ? kahAM para utpanna hue ? (goyamA) he gautama ! (osannaM naragatirikkhajoNiesu uvavannA) prAyaH karake ve saba ke saba yuddha meM mAre gaye manuSya naraka aura tiyazcayonimeM utpanna hue haiN| TIkArtha-'se keNa?NaM bhaMte ! evaM buccai mahAsilAkaMTae saMgAme' he bhadanta ! usa saMgromake mahAzilAkaMTaka saMgrAma' isa prakAra ke nAma karanemeM hetu kyA hai ? isa bAtako jaba gautamane prabhuse pUchA taba isake utsarameM prabhune unase isa bAtako prakaTa karaneke liye sUtrakAra kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'mahAsilAkaMTae NaM maNuyA nissIlA, jAva nippaJcakkhANaposahovavAsA ruTA, parikuviyA, samaravahiyA, aNuvasaMtA, kAlamAse kAlaM kiccA kahiMgayA, kahiM uvavannA ?) he bhadata ! te zIlarahita, pratyAkhyAna rahita, piSadhopavAsa rahita, roSayukta, atizaya krodhasaMpanna ane anuSazAnta banelA manuSya yuddhamAM marIne kayAM gayA? kaI gatimAM utpanna thayA ? (goyamA!) 3 gautama! (osana naragatirikkhajoNiemu uvavannA) teo badhAM sAmAnyataH narakonimAM ane tiryaMcanimAM utpanna thayA che. - gautama svAmI mahAvIra prabhune / prama pUche che 4- (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-mahAsilAkaMTae saMgAme ?' 3 mahanta ! te sAmane 2 // AraNe 'mahAzimA-4 sayAma' hevAmAM Ave che. gautama svAmInA prazna 415 mAtA maDAvI2 prabhu 4 cha - "goyamA!! he gautama ! 'mahAsilAkaMTae NaM saMgAme vaTTamANe' nyAre bhAziuses sAma zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU.3 mahAzilAkaNTakasaMgrAmanAmanirUpaNam 705 saMgrAme yuddhe vartamAne pavartamAne sati 'je tattha Ase vA, hatthI vA, johe vA, sArahI vA' yastatra mahAzilAkaNTake saMgrAme azvo vA, hastI vA, yodho vA, sArathirvA, 'taNeNa vA, patteNa vA, kadveNa cA, sakkarAe vA, abhihammai' tRNena vA, poNa vA, kASThena vA, zarkarayA vA, prastarAdikaNena abhihanyate abhihato bhavati 'savve se jANei mahAsilAe ahaM abhihae' sarvaH sa azvagajAdiH jAnAti-abhihananakAle anubhavati yat-ahai mahAzilayA = vizAlapASANakhaNDena abhihataH iti, 'se teNadveNaM goyamA ! evaM vucai mahAsilAkaMTae saMgAme' he gautama ! tat tenArthena tena kAraNena evamucyate mahAzilAkaNTakaH saMgrAma iti / gautamaH pRcchati-mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kaijaNasayasAhassIo vahiyAo ?' he bhadanta ! mahAzilAkaNTake khalu saMgrAme vartasaMgAme vaTTamANe' jaba mahAzilAkaMTaka saMgrAma ho rahA thA taba usa saMgrAmameM 'je tattha Ase vA, hatthI vA johe vA, sArahI vA' jitane bhI hAthI the, jitane bhI yodhA the, athavA jitane bhI sArathI the ve sabake saba jaba vahAMke 'taNeNa vA patteNa vA kaTeNavA sakarAe vA' tRNa-ghAsase, vRkSAdike patrase, yA kisI kASTha se, yA ki patthara Adike TukaDe se abhihata ho jAte to 'savve se jANei mahAsilAe ahaM abhihae' unheM usa samaya aisA anubhavameM AtA ki mAnoM hama vizAla zilAse abhihata hue haiM / 'se teNaDhaNaM goyamA ! evaM buccai mahAsilAkaMTae saMgAme' isa kAraNa he gautama ! maiMne usa saMgrAmakA nAma 'mahAzilAkaMTakasaMgrAma' aisA kahA hai| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme yAsata to, tyAre te sayAmamA 'je tattha Ase vA, hatthI vA, johevA sArahIvA' jeTalA ghoDA hatA, jeTalA hAthI hatA, jeTalA yoddhAo hatA, ane jeTalA sArathI hatA, temA mAM nyAre tyAMnA 'taNeNa vA, patteNa cA, kadreNa vA, sakarAe vA.' taNa (ghAsa) thI, vRkSAdinA pAnathI, koI kASThathI athavA keI kAMkarIthI jakhamI thatAM, tyAre 'sadhe se jANei mahAsilAe ahaM abhihae' temane se| anubhava thate! hate haiM 'mame to vizAla zikSA 43 ghAyada yayA chIme.' 'se teNaDhaNaM goyamA! evaM buJcai mahAsilAkaMTae saMgAme ke gautama! te 4ANe te saMyAbhanu nAma "mahAzilAkaMTaka saMgrAma' ApavAmAM AvyuM che. - have gautama svAmI mahAvIra prabhune te saMgrAmamAM thayelI mAnava khuvArI viSe prazna pUche che-'mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kaijaNasayasAharasIo zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre mAne-pravartamAne kati janasAharUyaH kati lakSANi janAH 'vahiyAo' ghAtitAH= mAritAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! caurAsIiM jaNasayasAhassIo vahiyAo' he gautama ! caturazItiH janazatasAhasyaH caturazItilakSasaMkhyakA janA ghAtitAH gautamaH pRcchati-'te NaM bhaMte ! maNuyA nissIlA; jAva-nipaJcakkhANaposahovavAsA' he bhadanta ! te khalu manuSyAH nizzIlAH yAvat nirvatAH nirguNAH, nimaryAdAH, nizzIlAH zubhabhAvavarjitAH, nivratAH mANAtipAtaviramaNAdivatarahitAH, nirguNAuttaraguNarahitAH, nimaryAdA maryAdAvarjitAH, niSpatyAkhyAna-poSadhopavAsAH pratyAkhyAna-poSadhopavAsarahitAH 'ruTThA, parikuviyA, samaravahiyA, aNuvasaMtA, kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gayA kahiM uvavannA ? ' tatra ruSTAH roSamApanAH, parikupitAH krodhayuktAH, samaraghAtitAH yuddhe mAritAH ata eva anupazAntAH= upazAntabhAvavarjitAH kAlamAse-maraNA'vasare kAlaM kRtvA-maraNadharmaprApya kutravaTTamANe kaijaNasayasAhassIo vahiyAo' he bhadanta ! usa mahAzilAkaMTaka saMgrAmake hone para usameM kitane lAkha manuSyoMkA maraNa huA hai ? uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'caurAsIIjaNasayasAhassIo pahiyAo' usa mahAzilA kaNTaka saMgrAmameM 84 lAkha manuSya mAre gaye haiN| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM ki 'teNaM bhaMte ! maNuyA nissIlA, jAva nipaccakkhANaposahovavAsA' he bhadanta ! jitane bhI manuSya usa mahAzilAkaMTakasaMgrA. mameM mAre gaye haiM ve saba niHzIla the, yAvat pratyAkhyAna aura poSadhopavAsa se rahita the yAvat pase nivrata ve prANAtipAtaviramaNa Adivratase rahita the, nirguNa-uttaraguNoMse rahita the, nimaryAda maryAdA se rahita the 'ruTA, parikuviyA, samaravahiyA, aNuvasaMtA, kAlamAse bahiyAo? 3 mahanta / te mahAzilA sAma thayo, tyAre 320 mANasane temAM saMhAra thayo hato? ___mahApAra prbhune| uttara- 'caurAsIiM jaNasayasAhassIo vahiyAo' gautama! te saMgrAmamAM 84 lAkha manuSya mAryA gayA hatA. gautama svaamiin| prazna- 'teNaM bhaMte ! maNuyA nissIlA, jAva nipaJcakakhANaposahovavAsA' he mahanta ! te sAmamA 2 bhanuSyo bhAyA gayA tamA niHzala, nivRta (prANAtipAta viramaNa Adi vratathI rahita), nirguNa (uttara guNothI rahita), bharyAhAthI 2Dita, pratyAbhyAna bhane poSadhopapAsAthI raDita tA. ruTA, parikuviyA, samaravahiyA, aNuvasaMtA, kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gayA, kahiM uvavadhA?' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA sa.7 u. 9 sU. 4 rayamusalasaMgrAmanirUpaNam 707 gatAH ? kAM gatiM gatavantaH ? kutra upapannAH kasyAM gatau janma gRhItavantaH ? bhagavAnAha--te khalu manuSyAH saMgrAmaghAtitAH mRtyuM prAptAH avasabhAmyAyaH bAhulyena narakatiryagyonikeSu upapannAH janmagRhItavantaH // 3 // rathamusalasaMgrAmavaktavyatA / atha rathamusalasaMgrAmavaktavyatAmAha-' NAyameyaM' ityAdi / mUlam-NAyameyaM arahayA, vinnAyameyaM arahayA, rahamusale saMgAme / rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vahamANe ke jaitthA, ke parAjaitthA ? goyamA ! vajI, videhaputte, camare asuriMde asurakumArarAyA jaitthA, navamallaI, nava lecchaI praajitthaa| tae NaM se kuNie rAyA rahamusalaM sagAmaM uvaTTiyaM, sesaM jahAmahAsilAkaMTae navaraM bhUyANaMde hatthirAyA jAva rahamusalaM saMgAmaM oyAe, purao ya se sakke devide devarAyA, evaM taheva jAva ciTai, maggao ya se camare asuriMde asurakumArarAyA, egaM mahaM kAlaMkiccA kahiM gayA, kahiM uvavannA' roSase bhare hue the, krodhase yuktathe, yuddha meM mAre gaye honeke kAraNa anupazAnta the upazAntabhAvase rahita the / ataHve kAlaavasara kAlakara kahAM gaye kisa gatiko prApta hue ? aura kisa gatimeM janmako unhoMne dhAraNa kiyA ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM 'osannaM naragatirikkhajoNiesu uvavannA' gautama ! aise pUrvokta manuSya prAyaH karake naraka tiryaMca gatimeM utpanna hue haiM / kyoM ki aisI sthitimeM prAyaHunako ArtadhyAna aura raudradhyAna rahatA hai // sU* 3 // teo reSathI yukta hatA, atizaya krodhathI yukta hatA, ane yuddhamAM mAryA javAne kAraNe anupazAnta hatA. te teo kALane avasara AvatA kALadharma pAmIne kayAM gayA che temaNe kaI gatimAM janma dhAraNa karyo che? tanA utta2 mApatA mahAvIra prabhu 43 che -'osannaM sAmAnyata: 'naragatirikkhajoNiema uvavanA' ta tA bharIne na24 mana tiya" gatimAM utpanna thayA che; kAraNa ke te prakAre yuddhamAM maranArA mANase sAmAnyataH ArtadhyAna ane raudradhyAnathI yukta rahe che pasUtra 3 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 bhagavatIne AyAsa kiDhiNapaDirUvagaM viuvittA NaM cii, eTuvaM khalu tao iMdA saMgAma saMgAmeMti, taM jahA-deviMde ya, maNuiMde ya, asuriMde ya, egahatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA jaittae' taheva jAva disodisiM paDisehitthA / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai rahamusale saMgAme ? goyamA ! rahamusale NaM saMgAme vaTTamANe ege rahe aNAsae, asArahie, aNArohae, samusale, mahayA mahayA jaNakkhayaM, jaNavahaM, jaNappamaI, jaNasaMvaTTakappaM, ruhirakadamaM karemANe savao samaMtA paridhAvitthA, se teNaTeNaM jAva rahamusale sNgaame| rahamusaleNaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kai jaNasayasAhassIo vahiyAo? goyamA ! chaNNauI jaNasayasAhassIo vhiyaao| teNaM bhaMte ! maNuyA nissIlA jAva uvavannA? goyamA! tattha NaM desasAhassIo egAe macchIe kucchisi uvavannAo, ege devalogesu uvavannA ege sukule paJcAyAe avasesA osannaM naragatirikkhajoNiesu uvavannA ? kamhA NaM bhaMte ! sakke devide devarAyA, camare ya asuriMde asurakumArarAyA, kUNiyassaranno sAhejaM dalaitthA ? goyamA ! sakke deviMde devarAyA puvasaMgaie camare asuriMde asurakumArarAyA pariyAyasaMgaie, evaM khalu goyamA ! sakke deviMde devarAyA, camare ya asuride asurakumArarAyA kaNiyassa ranno sAhejaM dalaitthA // suu04|| zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU. 4 rathamusalasaMgrAmanirUpaNam 709 ___ chAyA-jJAtametat arhatA, vijJAtametat arhatA-rathamusalaH saMgrAmaH / rathamusale khallu bhadanta ! saMgrAme vartamAne ke'jayan ke parAjayantaH ? gautama ! vajrI, videhaputraH, camaraH asurendraH *asurakumArarAjazca ete ajayana, navamallakinaH, navalecchakinaH parAjayantaH tataH khalu sa kUNiko rAjA rathamusalaM saMgrAmam upasthitam, zeSaM yathA mahAzilAkaNTake saMgrAme, navaraM bhUtAnando rathamusalasaMgrAmavaktavyA'NAyameyaM arahayA' ityAdi / sUtrArtha--(NAyameyaM arahayA, vinAyameyaM arahayA, rahamusale saMgAme) he bhadanta ! arahanta bhagavAna ne yaha acchI tarahase jAnA hai, yaha acchI tarahase mAnA hai ki rathamusala isa nAmakA saMgrAma hai / so (rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA ke parAjaitthA ?) he bhadanta ! isa rathamusala saMgrAmameM jaba ki yaha ho rahA thA kauna2 jIte aura kaunara hAre haiM ?(goyamA) he gautama ! (vajI videhaputte, camare asuriMde asurakumArarAyA jaitthA, navamallaI, navalecchaI parAjaitthA) vajI-indra aura videhaputra kUNika tathA asurakumArendra asurarAja camara ye saba isa rathamusala saMgrAmameM jIte haiM, nau mallakI aura nau lecchakI ye 18 gaNarAja hAre haiM (tae NaM se kaNie rAyA rahamusalaM saMgAma uvaDiyaM-sesaM jahA rathamusala saMgrAmanI vakatavyatA'nnaaymeyN arahayA' tyAha sUtrArtha-(NAyameyaM arahayA, vinAyameyaM arahayA, rahamusale saMgAme) he bhadanta! ahaMta bhagavAne te samyapha rIte jANyuM che, te samyapha rIte mAnyuM che ke 2thabhusasa nAmanI saMpAma pAnI che. t| (rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA, ke parAjaDatthA ?) mata! 2thabhusata sayAma thayo, tyAre te sazramamA ne| anI vinaya thayo bhane sAno 52045 thA ? (goyamA !) 3 gItama! ( vajjI videhaputte, camare amuriMde asurakumArarAyA jaisthA, navamalaI, navalecchaI parAjaDatthA) 10ii (), viputra (4) tathA masu2. kumArendra, asurarAya camarane te saMgrAmamAM vijaya thayuM, nava mahela gaNa rAjAo ane nava licchavI gaNarAjAo, ema kula 18 gaNarAjAone te yuddhamAM parAjaya thayo hate. ve sUtrA2 mA sAmarnu pUrva vRttAMta mApe - 'taeNaM se kaNie rAyA rahamusalaM saMgAmaM uvaTThiyaM-sesa jehA mahAsilAkaMTae' 3.dra dvArA 25bhusasa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 bhagavatIsUtre hastirAjaH, yAvat rathamusalaM saMgrAmam upayAtaH, puratazca sa zakro devendro devarAjaH, evaM tathaiva yAvat tiSThati, mArge ca tasya camaraH asuraH asurendraH asurakumArarAjaH, ekaM mahAntam Adarza kiThinapratirUpakaM vikurvitvA khalu tiSThati, evaM trayaH indrAH saMgrAmayante, tadyathA-devendrazca, manujendrazca, mahAsilAkaMTae) isake bAda usa kUNika rAjAne rathamusala saMgrAmako upasthita huA jAnakara apane kauTumbika puruSoMko bulAyA isake bAda kA samasta kathana mahAzilAkaMTaka saMgrAmakI tarahase hI jAnanA caahiye| (navaraM bhUyANaMde hatthirAyA jAva rahamusalaM saMgAmaM oyAe) usa kathanase isa kathanameM vizeSatA yadi kucha hai to vaha aisI hai ki vahAM para udAyI paTTa hAthI kahA gayA hai aura yahAM para bhUtAnanda nAmakA paTTahAthI kahA gayA hai / yAvat vaha kUNika rAjA rathamusala saMgrAmameM utarA (puraoya se sakke deviMde devarAyA evaM taheva jAva ciTThai) Age se hI pahile devendra devarAja zakra vahAM Akara upasthita ho gayA thA isa taraha yahAM para aura saba kathana pahile jaisA kahA gayA vaisA hI lagA lenA cAhiye / (maggao ya se camare asuriMde asurakumArarAyA egaM mahaM AyAsaM kiThiNapaDirUvagaM viuvittANaM ciTThai) usake pIche asurakumAroMke indra asurakumArarAja camara eka baDe bhArI vizAla loheke kiThina (pAtravizeSa) ke jaise kavacakI vikurvaNA karake saMgrAmanI vimurvaNa thaI cUkyA pachI, kRNika rAjAe rathamusala saMgrAmane upasthita thayele jANIne pitAnA kauTuMbika puruSane bolAvyA. tyAra bAdanuM samasta kathana mahAshikssaa sAmanA prabhA yA pramANe samAbu. (navaraM bhrayANaMde hathirAyA jAva rahamusalaM saMgAma oyAe) 5 te 4thana 42di mA 4thanamA mAkSI vizeSatA samajavI. tyAM hastirAye udAsI kahyo che tene badale ahIM haritarAya bhUtAnaMda kahe. 'te kRNika rAjA rathamusala saMgrAmamAM AvI pahoMcyo ahIM sudhInuM pUta kathana mahI aDa) 42. (purao ya se sakke deviMde devarAyA-evaM taheva jAva ciTThaI) kuNika rAjAnuM Agamana thayuM te pahelAM ja devendra devarAya zake tyAM hAjara thaI gayelo hite. A pramANe bAkInuM samasta kathana mahAzilAkaMTaka saMgrAmanA pUrvokata kathana pramANe ja samaga. (maggao ya se camare asuriMde amurakumArarAyA egaM mahaM oyAsaM kiDhiNapaDirUnagaM viuvittA NaM ciTThai ) tanI pA71 asurasumArAnI dhandra asurakumArarAya camara eka ghaNA vizALa leDhAne kiThIna (sanyAsIone upayegI eka jAtanuM kASTha nirmita pAtra viziSa) jevA kavacanI vidurvaNu karIne Ubhe hate. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU. 4 rathamusalasaMgrAmanirUpaNam 711 asurendrazca / ekahastinA'pi khalu prabhuH kUNiko rAjA jetum / tathaiva yAvat dizodizaM pratiSedhitavAn , tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-rathamusalaH saMgrAmaH ? gautama ! rathamusale khalu saMgrAme vartamAne eko rathaH, anazvaH, asArathiH, anArohaH, samusalo mahAntaM mahAntaM janakSayaM, janavadham , janapramardam , janasaMvartakalpam, rudhirakardamaM kurvan sarvataH samantAt paridhAvitavAn, tat khaDe hue the / (evaM khalu tao iMdA saMgAma saMgAmeti) isa prakAra unatInoM indroMne yuddha kiyA / (taM jahA devide ya, maNuiMde ya, asuriMdeya) ve tIna indra isa prakArase haiM eka devendra devarAja zakra, dUsare manujendra kuNika aura tIsare asurendra camara (egahatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA jaittae taheva jAva) kUNika rAjAmeM aisI zaktithI ki vaha kevala eka hAthIse bhI apane zatruoM ko cAroM dizAoMmeM bhagA diyA / (se keNa?NaM bhaMte ! evaM ghuccaha, rahamusale saMgAme) he bhadanta ! usa saMgrAmakA nAma rathamusala aisA kyoM huA / (goyamA) he gautama ! (rahamusale NaM saMgAme vaTTamANe ege rahe aNAsae, asArahie aNArohae, samusale, mahayA mahayA jaNakkhayaM javahaM jaNappamaI jaNasaMvaTTakappaM, ruhirakaddamaM, karemANe savao samaMtA paridhAvitthA, se teNeTeNaM jAva rahamusale saMgAme) rathamusala saMgrAma jaba hotA hai taba usameM ghoDArahita, sArathi rahita, yodhArahita huA eka (evaM khalu tao iMdA saMgAma saMgAmeM ti) 20 zata ra chantAme sAthe bhaNIna yuddha yu (taMjahA) tatra chandrI yA pramANe samarA- (deviMdeya, maNuiMdeya, asuriMdeya) (1) devendra 12ya za6, (2) narendra zi mane. (3) asurendra yama2. (egahatthiNA vi NaM pabhU kuNierAyA jaittae taheca jAva) Di rAmA mevI zakita hatI ke te ekalA hAthInI madadathI paNa samasta zatruone harAvI zako hato." tyAMthI zarU karIne, "teNe pitAnA samasta zatruone cAre dizAomAM bhagADI mUkyA, mahI sudhArnu samasta 4thana DAya 42. (se keNa?NaM bhaMte! evaM vuccai, rahamusale maMgAme? mahanta ! te sAmarnu nAma '2thabhusatasayAma' zAAraNe pacyu cha ? (goyamA !) 3 gautama! ( rahamusaleNaM saMgAme vaTTamANe ege rahe aNAsae, asArahie, aNArohae, samusale, mahayA mahayA jaNakkhayaM jaNappamaI, jaNasaMvaTTakappa, ruhirakadama, karemANe sabao samatA paridhAvitthA, se teNaTeNaM jAva rahamusale saMgAme) nyAre 25bhusamasAma thAya che, tyAre mAM thI hita, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 bhagavatI sUtre tenArthena yAvat rathamusalaH saMgrAmaH / rathamusale khalu bhadanta ! saMgrAme vartamAne kati janazatasAharuyo hatAH ? gautama ! SaNNavatiH janazatasAhakhyo hatAH / te khalu bhadanta ! manuSyAH nizzIlAH yAvat upapannAH ? gautama ! tatra khalu dazasAhasyaH ekasyA matsyAH kukSau upapannAH, eke devalokeSu upapannAH, hI ratha musala sahita hokara bahuta se manuSyoMkA saMhAra karatA huA, vadha karatA huA unheM mardita karatA huA, unameM pralaya macAtA huA evaM lohUkI kIcaDako uchAlatA huA idhara se udhara cAroM tarapha daur3atA rahatA hai isa kAraNa isa saMgrAmakA nAma rathamusala aisA huA hai / (rahamusaleNaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kai jaNasaya sAhassIo vahiyAo ? he bhadanta ! jisa samaya rathamusala saMgrAma ho rahA thA taba usameM kitane lAkha manuSyoMkA saMhAra huA ? (goyamA) he gautama ! (chaNNa Bf freesAhasIo ) 96 ve lAkha manuSyoM kA saMhAra usa rathamusala saMgrAmameM huA hai / (te NaM bhaMte ! maNuyA nissIlA, jAva uvavannA) he bhadanta ! isa rathamusala saMgrAmameM zIlarahita Adi pUrvokta vizeSaNavAle manuSya yAvat kahAM utpanna hue haiM ? ( goyamA) he gautama ! (tattha NaM dasa sAhassIo egAe macchIe kucchisi unnAo ) inameM se daza 10 hajAra manuSya to eka machalIke udarameM utpanna hue (ege devaloesa uvavannA) kitaneka devalokoMmeM utpanna hue sArathIthI rahita ane ceAddhAthI rahita eka ja ratha musaLathI yukata thaIne ghaNA mANasAne saMhAra karatA, ghaNAM mANasane ghAyala karatA, temanuM mAnamana karate, temanAmAM pralaya macAvatA, ane lehInI dhArAone uDADate Amatema cAre dizAomAM doDatA rahe che. he gautama! te Araze te saMgrAmane 'sthabhuta saMgrabha' uDe che. (rahamusaleNaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kai jaNasayasAhassIo vahiyAo ? ) he mahanta ! nyAre camusala saMgAma cAlI rahyo hateA, tyAre keTalAM lAkha mANasAnA saMhAra thayA hatA ? (gopamA !) he gautama! ( chaSNauI jaNasayasAhassIo vahiyAo ) te samabha daha sAtha bhANuso bhAryAM gayA hutA. (tezaM bhaMte ! maNuyA nissIlA jAva uvavannA?) huM badanta ! te rathamusala saMgrAmamAM mAryAM gayelA niHzIla Adi vizeSAvALA manuSyA 44 gatimAM utpanna thayA che ? (goyamA !) he gautama! (tatthaNaM dasa sAhassIo egAe macchIra kucchisi uvavannAo ) temAMnA 10 hunnara mANuso to bhe bhAchasIMnA uharamAM utpanna thayA hatA. (ege devaloesa uvavannA) DeTalA hevaseo'bhAM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU.4 rathamusalasaMgrAmanirUpaNam 713 eke sukule pratyAyAtAH, avazeSAH prAyaH narakatiryagyonikeSu upapannAH / kasmAt khala bhadanta ! zakro devendraH devarAjaH, camarazca asurendraH asurakumArarAjaH, kUNikasyarAjJaH sAhAypa dattavantau ? gautama ! zakro devendro devarAjaH pUrvasAGgatikaH, camaraH asurendro'surakumArarAjaH pryaaysaaNgtikH| evaM khallu gautama ! zakro devendraH devarAjaH, cabharazca asurendraH asurakumArarAjaH kUNikasya rAjJaH sAhAyyaM dattavantau ||suu0 4 / / (ege sukule paJcAyAe) kitaneka acche kulameM utpanna hue (avasesA osannaM naragatirikkhajoNiesu uvavannA) bAkI ke manuSya prAyaH karake naraka tiryaMca yoniyoM meM utpanna hue haiM / (kamhA NaM bhaMte ! sakke devide devarAyA camare ya asuriMde asurakumArarAyA kUNiya ranno sAhejjaM dalaitthA) he bhadanta ! devendra devarAja zakrane, asurendra asurakumArarAja camarane, kaNika rAjAkI sahAyatA yuddha meM kyoM kI ? (goyamA) he gautama ! (sakke deviMde devarAyA putvasaMgahae, camare asuriMde asurakumArarAyA pariyAyasaMgaie eyaM khalu gothamA ! sakke deviMde devarAyA, camareya asuriMde asurakumArarAyA kUNiyassa ranno sAhejnaM dalaitthA) devendra devarAja zakra kUNika rAjAke pUrvabhayake mitra the / tathA asurendra asurakumArarAja camara paryAyasaMgatika tApasI avasthAke mitra the / isa kAraNa he gautama ! devendra devarAja zakrane aura asurendra asurakumArarAja camarane kUNika rAjAko sahAyatA dI / utpanna yA cha, (ege mukule paJcAyAe) 21 ttama ugama apanna kyA hatA, (avasesA osannaM naraga-tirikkhajoNiesa uvavannA ) bhane mAna bhAsA sAmAnya zata na24 bhane ti ya yonimAmA 5 yayA che. (kamhA NaM bhaMte ! sakke deviMde devarAyA camare ya amariMde asurakumArarAyA kaNiyarano sAhejja dalaitthA ?) B mahanta ! devendra devazaya za tathA asurendra masurezumAra rAya yabhare A. pAro yuddhamA zi: 20ne bha6 421? (goyamA / ) gItama! (sake deviMde devarAyA punasaMgajhae, camare asuriMde asurakumArarAyA pariyAyasaMgaie-evaM khalu goyamA ! sakke deviMde devarAyA, camareya asuriMde asurakumArarAyA kUNiyassa rano sAheja dalautthA) devendra rAya 14 Ni zanA pUrva bhavanA bhitra hutA. tayA asurendra asurakumArarAya camara paryAya saMgatika-tApasI avasthAnA mitra hatA. he gautama ! te kAraNe devendra devarAya zake ane asurendra asurakumArarAya camare kuNika rAjAne te saMgrAmamAM sahAyatA karI hatI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 bhagavatImatre TIkA- 'NAyameyaM arahayA vinnAyameya arahayA, suyameyaM arahayA, rahamusale saMgAme ?' gautamaH pRcchati- he bhadanta ! jJAtametat vakSyamANaM vastu arhatA bhagavatA, vijJAtaM vizeSatayA jJAtam etat vakSyamANaM vastu arhatA, smRtametad arhatA yat-sthamusalo nAma saMgrAmaH iti, tatra vaktavyaviSayamAha-'rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA, ke parAjaitthA ?' he bhadanta ! sthamusale khalu saMgrAme vartamAne pravartamAne sati ke ajayan-jitavantaH ? ke parAjayantaH parAjitavantaH ? bhagavAn Aha'goyamA! vajI, videhaputte, camare amuride amurakumArarAyA jaitthA' he gautama ! vanI zakraH, videhaputra:-kUNikaH, camaraH asurendraH asurakumAra TIkArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA rathamusala saMgrAma ke viSayakI vaktavyatA kA kathana kiyA hai isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki bhadanta ! 'NAyameyaM arahayA, vinAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayA rahamusale saMgAme' rathamusala nAmakA jo saMgrAma hai use arhanta bhagavantane jAnA hai vizeSarUpase jAnA hai tathA use yAda jaisA kiyA hai| so he bhadanta ! 'rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA ? ke parAjaisthA' jaba yaha rathamusala nAmakA sagrAma ho rahA thA taba usameM kaunara to vijaya ko pAye haiM aura kauna2 hAra gaye haiM so Apa hameM kahiye ? taba isake uttarameM prabhune unase kahA 'goyamA' he gautama ! 'vajI videhaputte camare asuriMde asurakumArarAyA jaityA' vajrI zakra, videhaputra kUNika TIkArtha- sUtrakAre A sUtra dvArA rathamusala saMgrAmanI vakatavyatAnuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke'nnaannmeyN arahayA, vinAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayA rahamusale saMgAme' he bhadanta! rathamusala nAmanA saMgrAmane ahaMta bhagavAnee jAmyo che, vizeSa rUpe jANe che ane tene jANe ke yAda ja karI lIdhA che- temanA smaraNapaTala para kesarI sIdhA, to saha-! 'rahamasaleNaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaityA ? ke parAjaitthA ? nyAre te yamusakha saMgrAma yAsato to, tyAre bhAna ane| vijaya thaze, ane kene kene parAjaya thaye? tano uttara mApatA mA2 pranu De cha- 'goyamA ! gautama ! 'vajI videhaputte camare amariMde asurakumArarAyA jaityA' panI (A3), videhapugaNita) ane asurendra asurakumArarAya camarane te rathamusala saMmAmamAM vijaya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 mU. 4 rathamusalasaMgrAmanirUpaNam 715 rAjazca ete-ajayan-jitavantaH 'navamallaI, navalecchaI parAjaityA' navamallakinaH, navalecchakinazca parAjayantaH parAjitavantaH camareNa rathamusale saMgrAme vikurvite kUNikaH kiM kuryAdityAha-'tae NaM se' ityAdi / 'tae NaM se kUNie rAyA rahamusalaM saMgAmaM ubaDhiya, sesaM jahA mahAsilAkaMTae' tataH khalu sa kUNiko rAjA rathamusalaM saMgrAmam upasthita jJAtvA kauTumbikapuruSAn zabdayati, zabdayitvA evaM vakSyamANaprakAreNa avAdIt-bho devAnupriyAH ! kSiprameva bhUtAnandaM nAma hastirAjaM parikalpayata, sajjIkuruta, ityAdi zeSaM yathA mahAzilAkaNTake saMgrAme varNitaM tathA atrApi vijJeyam , kintu 'navaraM bhyANaMde rAjA aura asurendra asurakumArarAja camara ye saba usa rathamusala saMgrAmameM vijaya pAye haiM tathA 'navamallaI, navalecchaI parAjaitthA' kAzIke nau gaNarAja mallakI nAmake rAjA tathA kauzala dezake gaNarAja naulecchakI nAmake rAjA usa yuddha meM parAjaya pAye haiN| rathamu. mala saMgrAma jaba camarane vikurvita kiyA taba kuNika rAjAne kyA kiyA ? isako batAne ke liye sUtrakAra kahate haiM ki 'ta eNaM se kUNie rAyA rahamusalaM saMgAmaM uvaDiya sesa jahA mahAsilAkaMTae' jaba kUNika rAjAne rathamusala saMgrAmako upasthita huA jAnA taba usane apane kauTumbika puruSoMko bulAyA bulAkara unase usane aisA kahA ki he devAnupiyoM ! tuma bahuta hI jaldI merA paTTahAthI jo bhUtAnanda nAmakA hai use sajita kara le Ao ityAdi samasta hI kathana jaisA mahAzilA kaNTaka saMgrAmakI baktavyatAmeM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye / parantu usa vaktavyatA kI apekSA isa vaktavyatAmeM kevala itanA hI antara hai ki vahAM para thayo, tayA 'navamalaI, navalecchaI parAjaDatthA' zInA namasatinA annushlme| tathA kezalanA nava licchavI jAtinA gaNarAjAo temAM parAjita thayA. jyAre cemare rathamuzala saMgrAmanI vikuNA karI, tyAre kUNika rAjAe zuM karyuM te sUtrakAra prakaTa are cha- taeNaM se kUNie rAyA rahamusalaM saMgAmaM ucaTTiyaM sesaM jahA mahAsilA kaMTae' nyAre 2thabhusata sAma 42vAnA prasapasthita thayo, tyAre 4i rAme pitAnA kuTuMbI puruSane bolAvyA, ane temane kahyuM- he devAnupriye ! tame mArA gajarAja bhUtAnaMdane sajaja kare, caturaMgI senAne sajaja kare." ItyAdi samasta kathana mahAzilAkaMTaka saMgrAmanA prakaraNamAM ApyA prabhuNe ahIM paNa grahaNa karavuM. te kathana karatAM A kathanamAM ATalI ja vizeSatA che--tyAM udAyI hAthIne sajaja karavAnuM kahyuM che, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 bhagavatIsUtre hatthirAyA, jAva rahamusalaM saMgAmaM oyAe' navaraM vizeSastu mahAzilAkaNTakasaMgrAmApekSayA rathamusale saMgrAme etAvAneva yat udAyinAmahastisthAne bhUtAnando hastirAjo vijJeyaH, yAvat-anyatsarvaM pUrvavadeva, tathA ca yAvatkaraNAtkaNikarAjAjJayA kauTumbikapuruSANAM bhUtAnandanAmahastirAjasya haya-gajaratha-yodhakalita caturaGgiNyAH senAyAH sannaddhIkaraNAnantaram kUNiko rAjA snAnAdikaM vidhAya kRtabalikarmA kRtakautukamaGgalaprAyazcittaH sarvAlaGkAravibhUSitaH sannaddha-baddha-varmita-kavacaH gRhItAyudhapraharaNaH, dhRtacchatraH, catuudAyI nAmake paTTahastIko sajjita karanekI vAta kahI gaI hai aura yahAM para bhUtAnanda paTTahAthIko sajjita karaneke liye kahA gayA hai| bAkI aura sabakathana pahile jaisA hI hai / yahAM jo yAvat padakA pATha AyA hai usase yaha samajhAyA gayA hai ki 'kUNika rAjAkI AjJAse kauTumbika puruSoMne bhUtAnanda paTTahAthI ko sajita kara diyA tathA hAthI ghoDA, ratha evaM yodhAoMse yukta caturaMgiNI senA ko sajita kara diyA aura sajjita hojAne ke pIche vRttAMta rAjAke pAsa jAkara pahuMcA diyA rAjA kaNika bhI usI samaya snAnAdika se nivaTakara kAkaAdi pakSiyoMke liye annakA bhAga denerUpa balikarma kiyA, kautuka duHsvapna Adike vinAzake liye avazyakaraNIya hone se kautuka, maMgalarUpa prAyazcitta kiyA maSI tilaka AdikA nAma kautuka aura daddhi akSata AdikA nAma maMgala hai / usa samaya unhoMne apane Apako samasta alaMkAroM se vibhUSita kiyA, zarIra para jakaDakara ahIM bhUtAnaMda nAmanA hAthIne sajaja karavAnuM kahyuM che. bAkInuM samasta kathana, 'mahAzitA sAma' nA 4thana prabhAra 1 che. sADI 2 'jAva ( yApat)' phne| prayoga karavAmAM Avyo che tenA dvArA je sUtrapATha grahaNa karAve che te nIce pramANe chekRNika rAjAnI AjJAthI kauTuMbika puruSee bhUtAnaMda nAmanA gajarAjane susajita karyo, hAthI, gheDA, ratha ane vIra yuddhAothI yukata caturaMgI senA paNa sajaja karI dIdhI, tyArabAda temaNe kaNika rAjAne khabara ApI ke "ApanI AjJA pramANe badhI taiyArIo thaI cukI che. tyAra bAda rAjA kRNika snAnagRhamAM gayo. snAnAdi kriyA patAvIne teNe vAyasAdi pakSIne anna arpaNa karyuM eTale ke balikarma karyuM, duHsvapana AdinA nivAraNa mATe teNe kautuka ane maMgalarUpa prAyazcitta karyuM. (mathI tilaka Adine kautuka kahe che, dahIM bhAta Adi khAIne zukana karavAnI kriyAne maMgalakarma kahe che.) tyAra bAda teNe potAnA samasta aMgane alaMkArathI vibhUSita karyA, zarIra para kasa kasAvIne zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU. 4 rathamamugalasaMgrAmanirUpaNam 717 vAmarabAlavIjitAGgaH, maGgalajayazabdakRtAlokaH bhUtAnandaM nAma hastirAja mArUDhaH san haya-gaja-ratha-pravarayodhakalitayA caturaGgiNyA senayA saMparivRtaH, mahAbhaTacaDagaravRndaparivRtaH rathamusalaM nAma saMgrAmaM saMgrAmabhUmimupayAtaH= upAgataH, iti phalitam, 'purao ya se sakke devide devarAyA, evaM taheva jAva ciTaI' puratazcAyo pUrvamevetyarthaH khalu sa zakraH devendraH devarAjaH evaM tathaiva yAvat-ekaM mahAntam abhedyakavacaM vajrArUpakaM vikurvitvA khalu tiSThati, 'maggao ya se camare asuriMde asurakumArarAyA egaM mahaM AyAsaM kiDhiNakavaca bAMdhA Ayudha aura praharaNoMko sAtha liyA unake Upara usa samaya koraNTapuSpoMko mAlAse suzobhita chatra chatradhAriyoMne tAnarakkhA thA / cAra cAmaroMse camaradhArI jana una para pavana karate jA rahe the| unako dekhane para logoMne jaya2 zabda karanA prAraMbha kara diyA thA isa prakArake ThATabATase suzobhita hue ve bhUtAnanda nAmake hastirAja ke pAsa Aye aura usa para savAra ho gye| ghoDe, hAthI Adi cAra aMgoMvAlI caturaMgiNI senAse tathA vistRta mahAbhaToMke samUhase ghire hue hokara ve aba vahAMse rathamusala saMgrAma bhUmikI ora cala diye aura vahA~ A bhI gaye / 'puraoya se sakke deviMde devarAyA evaM taheva jAva ciTai' jaba kaNika rAjA usa rathamusala saMgrAmabhUmi meM jAkara jyoMhI upasthita hue to unhone dekhA ki mere Anese pahile hI yahAM para devendra devarAja zaka eka baDe bhArI vajrake jaise abhedya kavacakI vikurvaNA karake khaDe hue haiN| 'maggaoya se kavaca bAMdhyuM, Ayudhdha ane praharane (bANa Adi zastrone praharaNo kahe che, talavAra Adine AyuSe kahe che) sAthe lIdhAM. te vakhate chatradhArIo tenA mastaka upara chatra dhAraNa karatA hatA. te chatra karaMTa puponI mALAothI suzobhita hatuM. camAradhArI sevaka cAra camare vaDe tene pavana nAkhatA hatA. A pramANe susajaja thaIne te potAnA bhUtAnaMda nAmanA gajarAja pAse Avyo. tene joIne lekee "jaya he, jaya he' evAM maMgalakArI zabdo uccAryA. kuNika rAjA hAthI upara savAra thaIne, hAthI, gheDA, ratha ane vIra yoddhA rU5 cAra prakAranI caturaMgiNa senA tathA aneka mahAna subhaTonA samUhane sAthe laIne rathamusala saMgrAma jyAM khelavAne hato, te samarAMgaNa tarapha cAlI nIkaLyo, bhane tyo mAvI para pAMcyA. 'purao ya se sakke devide devarAyA evaM taheva jAva ciTaI' yAre 4 saya tyA pAyo, tyAre tanayupatAnA Agamana pahelAM ja tyAM devendra devarAya zakra eka ghaNA bhAre vajanA jevA abheda kavacanI vikrvaNu zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 bhagavatosUtre paDirUvagaM viuvittA NaM ciTaI' mArge ca tasya camaraH asurendraH asurakumArarAjaH eka mahAntam Adarza darpaNaM kiThinapratirUpakaM kiThinaM vaMzanirmitatApasapAtraM tatsadRzaM vijayasUcakaM darpaNamityarthaH vikurvitvA tiSThati, 'evaM khalu tao iMdA saMgAma saMgAmeM ti, taM jahA-deviMde ya, maNuiMde ya, asuriMde ya,' evaM khalu varNitarItyA trayaH indrAH saMgrAmaM saMgrAnte yudhyante sma, tadyathAdevendrazca zakraH, manujendrazca kaNiko rAjA, asurendrazca camara iti / 'egahatthiNA vi NaM pabhU kaNie rAyA jaittae, taheva jAva disodisi paDisehitthA' ekahastinA'pi bhUtAnandanAmakaikagajendreNA'pi khalu sa kUNiko rAjA jetuM camare asuriMde asurakumArarAyA egaM mahaM AyAsaM kiDhiNapaDirUvarga viuvittA gaM ciTTai' tathA asurendra asurakumArarAja camara eka baDe bhArI vijayasUcaka Adarza-darpaNa jo kiThina ke AkAra kA thA usakI vikurvaNA karake Thahare hue haiM 'evaM khalu tao iMdA saMgAma saMgAmeMti taMjahA devideya, maNuiMdeya, asuriMdeya' isa prakAra una sabake saba indroMne saMgrAma prAraMbha kara diyaa| bAMsake bane hue saMnyAsI ke pAtrakA nAma kiThina hai| jina indroMne saMgrAma cheDA unake nAma isa prakArase haiM devendra devarAja zaka 1, manujendra kUNika rAjA aura asurendra asurakumArarAja camara3 'egahasthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA jaittae taheva Ava diso disiM paDisehitthA' yadyapi kaNika rAjA isa saMgrAma meM eka hAthIke dvArA bhI apane zatruoMko parAsta karanemeM samartha thA so yAvat unane unheM cAroM dizAoMmeM bhagA diyA 4NA Men &. 'maggao ya se camare amuriMde asurakumAra rAyA egaM mahaM AyasaM kiDhiNapaDirUvagaM biunvittA NaM ciTaI' tathA asurendra masurazumAra rAya amara eka ghaNuM bhAre vijathasUcaka Adarza--darpaNa je kiThinanA AkAranuM hoya che. levAnI viTTurvaNu karI. (sanyAsIone upayogI vAMsanA banela pAtrane kiThina kahe che. tavA nA mA2rnu pAtra) qia rIne tyAMnA tA. 'evaM khalu tao iMdA saMgAma saMgAmeM ti-taMjahA-devideya, maNuiMdeya, amariMdeya mA zate te tra chandrIya saMgrAma zarU karI dIdhuM. te traNa IndronA nAma A pramANe che- (1) devendra devarAja zaka, (2) narendra bhUmi ane (3) bhasurendra msurshubhaa22|y yama2. 'egahasthiNA viNaM pabhU kUNie rAyA jaittae taheca jAva diso disi paDisehitthA' iNi rAjA pitAnA eka hAthI vaDe ja A saMgrAmamAM pitAnA samasta zatruone parAjita karavAne samartha hatA A kathanathI zarU karIne temaNe temane cAre dizAomAM bhagADI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU. 4 rathamusalasaMgrAmanirUpaNam 719 zatru parAbhavituM prabhuH samarthaH, tathaiva mahAzilAkaNTakasaMgrAmavadeva yAvatsa kaNiko rAjA sthamusalaM saMgrAma saMgrAmayamANaH navamallakinaH, navaleccha kinazca kAzI-kozalakAn aSTAdaza api gaNarAjAn hatamathitapravaravIraghAtita-nipatita-cihnadhvajapatAkAn kRcchraprANagatAn dizodizaM pratiSedhitavAn -vidrAvitavAn / gautamaH pRcchati-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucai-rahamusale saMgAme ?' he bhadanta ! atha kenArthena kathaM tAvat evamucyate-rathamusalaH saMgrAmaH, tasya saMgrAmasya 'rathamusala' iti nAmakaraNe ko hetuH ? bhagavAnAha-'goyamA ! rahamusale NaM saMgAme vaTTamANe ege rahe aNAsae, asArahie, samusale' he isa tarahase yahA~ para anukta saba kathana mahAzilAkaMTaka saMgrAmakI tarahase hI jAna lenA cAhiye / yahAM yAvat zabdase isa prakAra samajhAyA gayA hai ki kUNika rAjAne rathamusala saMgrAma karate hue nau mallakiyoMko jo ki kAzIdezake gaNarAja the tathA navalecchakiyoMkA joki kauzaladezake gaNarAja the ina saba 18 gaNarAjoMko parAstakara diyA inakI senAke vIroM ko naSTa kara diyA-unakA mAna mardita kara diyA unakI baDI choTI dhvajAoM ko jamIna para paTaka diyA. tathA kaSTagata prANavAlA unhe banAkara cAroM dizAoM meM bhagA diyA / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki-se keNa?NaM bhaMte ! evaM ghuccai, rahamusale saMgAme' he bhadanta ! isa yuddhakA nAma 'rathamusala' aisA kisa kAraNa se huA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'rahamusaleNaM saMgAme vaTTamANe ege rahe aNAsae, mUkyA', A kathana sudhInuM, mahAzilAkaMTaka saMgrAmanuM samasta kathana ahIM paNa grahaNa karavuM. ahIM "yAvata' parathI nIce sUtrapATha grahaNa karAye che- "rathamusaLa saMgrAmamAM kRNika rAjAe kAzInA nava malajAtinA gaNarAjAone ane kezalanA nava licchavI jAtinA gaNarAjAone harAvyA. A rIte temaNe 18 gaNarAjAone parAjita karyA, temanuM mAnamardana karyuM, temanI dhajA-patAkAone jamInamAM ragadoLI, ane temane A yuddhamAM pitAnAM prANa bacAvavA paNa muzkela thaI paDayA, tethI temaNe cAre dizAmAM nAsabhAga karI mUkI. va gautama svAmI mahAvIra prabhune / pra pUche che ?- 'se keNaTaNaM bhaMte! evaM vuccai, rahamusale saMgAme he lahanta ! yuddhane 2yamusalAma' me nAma zA mATe ApavAmAM AvyuM che? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke'goymaa gautama! 'rahamusale NaM saMgAme vaTTamANe ege rahe aNAsae, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 bhagavatIsUtre gautama ! rathamusale khalu saMgrAme vartamAnepavartamAne sati eko rathaH, 'aNAsae' anazvaH azvarahito'pi, 'asArahie' asArathikA sArathizUnyo'pi 'aNArohae' anArohakA Arohavarjito'pi yodhavarjito'pi kevalaM samusalaH musalayuktaH 'mahayA-mahayA jaNakkhayaM, jaNavahaM, jaNappamaI, jaNasaM baTTakappaM, ruhirakaddamaM karemANe savao samaMtA paridhAvitthA' tatra 'mahayA-mahayA' mahAntaM mahAntaM 'jaNakkhayaM' janakSayaM-janavinAzam 'jaNavaha' janavadhaM janamAraNam 'jaNappamaI' janapamardam-janacUrNanam, 'jaNasaMvaTTakappaM janasaMvartakalpam janasaMhArasadRzam 'ruhirakaddamaM' rudhirakardamam 'karemANe' kurvana 'sabao samaMtA' sarvataH samantAt paridhAvitavAn phlAyitabAnityarthaH / eko rathaH kevalaM musalena yuktaH paridhAvana mahAjanakSayAdikaM kRtavAn, ata eva 'se teNaTeNaM jAva rahamusale aNArohae, samusale' rathamusalasaMgrAma jaba ho rahA thA-taba usa meM jo ratha hotA hai vaha eka hI hotA hai usameM khIMcane ke liye ghoDA nahIM hote haiM / sArathI nahIM hotA hai| vaha anArohaka-yoddhA se rahita hotA hai / usameM kevala eka musala hI hotA hai 'mayA mahayA jaNakkhayaM, jaNavahaM, jaNappamaI, jaNasaMvahakappaM, ruhirakadamaM karemANe savvao samaMtA paridhAvitthA' vaha bahuta baDeM janasamUhakA vidhvaMsa karatA huA, jana samUhakA vadha karatA huA, janasamUhako cUra 2 karatA huA, usakA pralaya karatA huA tathA cAroM tarapha lohUkI kIcaDa macAtA huA idharase udhara cAroM tarapha dauDatA phiratA hai| tAtparya kahanekA yaha hai ki kevala eka ratha hI musala se yukta hokara idharase ughara dauDatA huA mahAjana kSayako kara detA hai / 'se teNaaNArohae, samasale 2thabhusA sazrAma nyAre yAsata jAya che, tyAre tamAme evo ratha cAre dizAmAM deDayA karatA hoya che ke je rathane kheMcavA mATe ghaDA joDelA hetA nathI, jene calAvanAra sArathI heta nathI, ane temAM laDanArA ddhA paNa hatA nathI. parantu te 2thamA mAtra se bhuza rAya che. 'mahayA mahayA jaNakkhayaM, jaNavaha, jaNappamaI, jaNasaM vahakappa, ruhirakaddamaM karemANe savvao samaMtA paridhAvitthA' te 25 5 bhoTa nasabhRDana vizvAsa , sanasanI saMhAra karato, janasamUhanA bhUkebhUkA UDADate, temane pralaya karatA ane raktanI dhArAo rUpI kIcaDa uDADato uDADate Ama tema cAre dizAmAM deDe che. kahevAnuM tAtparya e che ke A prakAranA saMgrAmamAM musaLathI yukta e eka ratha ja duzmananA senyamAM mera deDAdoDa karIne duzmana daLane saMhAra kare che ane hAhAkAra macAvI de che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 su. 4 rathamusalasa grAma nirUpaNam 721 saMgAme' he gautama ! tat tenArthena yAvat-rathamusalo nAma saMgrAma ityucyate / gautamaH pRcchati - 'rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kai jaNasayasAhassIo hiyAo ?" he bhadanta ! rathamusale khalu saMgrAme vartamAne pravRtte sati kati kiyatyaH janazatasAharUyaH kati janalakSANi hatAH ? bhagavAnAha - goyamA ! chaNNauI jaNasayasAhassIo vahiyAo' he gautama ! SaNNavatiH janazatasAharUyaH SaNNavatilakSajanA itAH / gautamaH pRcchati- 'teNaM bhaMte ! maNuyA nissIlA jAva ubavanA ?" he bhadanta ! te khalu manuSyAH nizzIlAH zIlavarjitA yAvat nirvratAH nirguNAH nirmaryAdAH niSpratyAkhyAnapoSadhopavAsAH ruSTAH parikupitAH, samaraghAtitAH, anupazAntAH kAlamAse dveNaM jAva rahamusale saMgAme' isa kAraNa hai gautama vaha saMgrAma ' rathamusala' isa nAmase kahA gayA hai / aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kai jaNasayasAhassIo bahiyAo' he bhadanta ! jaba rathamusala saMgrAma ho rahA thA, taba usameM kitane lAkha manuSyoMkA saMhAra huA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM ki - 'goyamA' he gautama ! 'chaNNauI jaNasayasAhassIo bahiyAo' rathamusala saMgrAma meM 96 chiyAnaveM lAkha manuSyoMkA saMhAra huA hai / aba gautamane punaH prabhu se aisA pUchA - 'teNaM bhaMte ! maNuyA nissIlA jAva uvavannA' he bhadanta ! rathamusala saMgrAma meM laDanevAle jitane bhI manuSya the ve prAyaH sabake saba zIlarahita the, yAvat nirvata- ahiMsA Adi vratoM se rahita the, nirguNa- uttaraguNoMse rahita the, nirmaryAda maryAdA se rahita the, niSpatyAkhyAna aura poSadhopavAsa 'se te dveNaM jAva rahamusale saMgAme' he gautama! te te saMgrAmane 'rathabhusaNa gautama svAmIne prazna- rahamusale NaM bhaMte! saMgAme vaTTamANe kara naNasayasAhasIo bahiyAo ?' 'he mahanta ! nyAre rathabhusaNa saMgrAma bhanyo, tyAre temAM keTalAM lAkha mANase mAryA gayA hatA?" tenA uttara ApatA mahAvIra prabhu aDe - 'goyamA !' De gautama! ' chaNNauI jaNasayasAhassIo vahiyAo ' rathamuzaLa saMgrAmamAM 96 lAkha mANasAnA saMhAra thayA hatA. sagrAma kahyo che. gautama svaamiine| abha- 'teNaM bhaMte ! maNuyA nissIlA jAva uvavanA ? he bhaddanta ! te saMgrAmamAM laDanArA badhAM manuSyA sAmAnyataH ni:zIla hatA, nita ahiMsA Adi vratathI rahita) hatA, nirguNu (uttarAthI rahita) hatA, maryAdAthI rahita hatA, pratyAkhyAna ane peASApavAsathI paNa rahita hatA. teo badhAM rASayukatae zrI bhagavatI sUtra : pa Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 bhagavatI sUtre kAlaM kRtvA kutra gatAH ? kutra upapannAH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! tattha NaM dasa sAhasIo gAe macchIe kucchisi uvavannAo' he gautama ! tatra khalu paNNavatilakSeSu madhye daza sAhasrayaH ekasyA matsyAH kukSau = udare upapannAH, 'ege devaloe unnA' eke katipayAH devalokeSu utpannAH 'ege sukuLe paccAyAyA' eke katipayAH sukule uttamavaMze pratyAyAtAH samAgatAH samutpannA ityarthaH ' avasesA osannaM naragatirikkhajoNiesa uvavannA' avazeSAH 'osannaM' iti prAyo bAhulyena naraka - tiryagyonikeSu upapannAH / gautamaH pRcchati - 'kamhANaM bhaMte ! sakke deviMde devarAyA, camare ya asuriMde asurakumAra rAyA se rahita the, ruSTa - roSa se bhare hue the, parikupita - krodha se yukta hue the, ataH ye sabake saba yuddha meM mara kara zAntabhAva se rahita avasthA meM kAla avasara kAla kara kahAM para gaye ? kahAM para utpanna hue ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! ' tattha NaM dasasAhassIo egAe macchIe kucchisi ubavanAo' rathamusala saMgrAma meM jo 96 lAkha manuSya mAre gaye haiM unameM se daza 10 hajAra manuSya to eka machalI kI kUkhameM utpanna hue 'egedevaloesa uvavannA' kitaneka devalokoMmeM utpanna hue, 'eMge sukule paJcAyAyA' kitaneka manuSya uttama vaMza meM utpanna hue 'avasesA osannaM naragatirikkhajoNiesa uvavannA' bAkI ke aura saba manuSya prAyaHkarake narakayoni aura tiryaJcayoni inameM utpanna hue / aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM ki 'kamhANaM bhaMte ! sakke deviMde devarAyA, camareya asuriMde asurakumArarAyA kUNiyaranno sAhejaM krIyuta hatA ane upazAnta avasthAthI rahita hatA. teA evI paristhitimAM kALanA avasara AvatA kALa karIne tee kayAM gayA haze ?- kaI gatimAM utpanna thayA haze ! uttara- 'goyamA !' he gautama! 'tatthaNaM dasasAhassIo egAe macchIe kucchisi uvavannAo' rathamuzaNa saMgrAmamA ? he sAtha bhAseo bhAryA gayA tA tebhAMnA 10 Dalara bhANuso to ye bhAchasInI ithe utpanna thayA, 'ege devaloesu uvabannA' DeTalA hevaloGamA utpanna thayA, 'ege sukule paccAyAyA' DeTalAI bhanuSyo uttabhava zamAM utpanna thamA, ' avasesA osannaM naragatirikkhajoNi esu uvavannA' AkInA badhAM manuSya mATe bhAge narakayeAnimAM anetiya cayeAnimAM utpanna thayA. have gautama svAbhI mahAvIra alune mevA ana pUche che - 'kamhA NaM bhaMte ! sakke devide devarAyA, camare ya asuriMde asurakumArarAyA kUNiya rano sAhejja zrI bhagavatI sUtra : pa Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU. 4 rathamusalasaMgrAmanirUpaNam 723 kRNiyassaranno sAheja dalaitthA ? he bhadanta ! kasmAt khalu kAraNAt zakro devendraH devarAjaH camarazca asurendraH asurakumArarAjaH etau dvau kaNikasyarAjJaH sAhAyyaM sahAyatAM dattavantau ? bhagavAnAha-'goyamA ! sakke devide devarAyA punvasaMgaie' he gautama ! zakro devendro devarAjaH pUrvasaGgatikA pUrvabhavamitramAsIt ataH kaNikasya sAhAyyaM dattavAn tathAhi-zrUyate-kArtikazreSThibhave kUNikajIvaH zakrasya mitramabhavat, iti / 'camare asuriMde asurakumArarAyA pariyAyasaMgaie' camaraH asurendraH asurakumArarAjaH paryAyasAMgatika: kUNikasya sAhAyyaM dattavAn, pUraNatApasabhave camarajIvasya kUNikarAja jIvaH tApasaparyAyavartI mitramAsIt, 'evaM khalu goyamA ! sakke deviMde devarAyA, camare ya asuriMde asurakumArarAyA kUNiyassa ranno sAhejjaM dalaitthA' dalayitthA' he bhadanta ! kyA kAraNa thA jo devendra devarAja zakrane evaM asurendra asurakumArarAja camarane kUNikarAjAkI rathamusala saMgrAmameM sahAyatA kI ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki 'goyamA' he gautama ! 'sakke deviMde devarAyA puvvasaMgaie' devendra devarAja zakra inakA pUrvasaMgatika thA pUrvabhavakA mitra thaa| isaliye usane inakI sahAyatA kii| kyoM ki aisA suno jAtA hai ki kArtika zreSThI ke bhavameM kUNikakA jIva zakrakA minna thA / 'camare asuriMde asurakumArarAyA pariyAyasaMgaie' asurendra asurakumArarAja camara paryAya sAMgatika thA isaliye usane unakI sahAyatA kI kyoM ki tApasake bhavameM camara jIvakA kUNika rAjajIva tApasa paryAyavartI mitra thA ! 'evaM khalu goyamA ! isa kAraNa he gautama ! 'sakke deviMde devarAyA camareya asuriMde asurakumArarAyA kUNiyassa dalayitthA ?' mahanta ! hevendra devarAya zahai, tathA masurendra asurshubhaa22|5 yamare zA kAraNe kUNika rAjAne rathamusaLa saMgrAmamAM madada karI? tene uttara ApatA bhaDAvIra prabhu 4 cha- 'goyamA' he gautama ! 'sakke devide decarAyA pucasaMgaie' devendra devarAya zaka kRNika rAjAne pUrvabhavane mitra hato. kArtika zeThanA bhAvamAM pina 4 zanI bhitra to, to tere tana maha urI. 'camare amariMde asurakumArarAyA pariyAyasaMgaie, masurendra msu2shubh|22|5 temanA paryAya sAMgatika hatA. pUraNa tApasanA bhavamAM camarane jIva kuNika rAjAnA tApasa paryAyanA jIvane mitra hatuM. A rIte pUrvabhavamAM bane tApasa hovAthI mitra hatA. 'evaM khalu goyamA!' he gautama ! te 2Ne 'sakke deviMde devarAyA tyA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 bhagavatI sUtre he gautama! evaM khalu rItyA zakro devendraH devarAjaH camarazva asurendraH asurakumArarAjaH kUNikasya rAjJaH sAhAyyaM dattavantau // 0 4 || anyatIrthika vaktavyatA | mUlam - 'bahujaNe NaM bhaMte ! annamannassa evamAikkhar3a jAva parUve - evaM khalu bahave maNussA annayaresu uccAvapasu saMgAme su abhimuhA ceva pahayA samANA kAlamAse kAlaM kiyA annaresu devalopasu devattAe uvavattAro bhavaMti se kahameyaM bhaMte ! evaM ? goyamA ! japaNaM se bahujaNo annamannassa evaM Aikkhai jAva uvavattAro bhavaMti, je te evamAhaMsu, micchaM te evamAhaMsu, ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi, jAva - parUvemi - evaM khalu goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM, vesAlI nAmaM nayarI hotthA, vannao, tattha NaM vesAlIe NayarIe varuNe nAmaM nAganae parivasai, aDDhe jAva - aparibhUe, samaNovAsae abhigayajIvAjIve, jAva paDilAbhemANe chaThThe chaDeNaM aNikkhitteNaMtavokammeNaM appANaM bhAvemANe viharai / tae NaM se varuNe NAgaNae annayA kayAI rAyAbhiogeNaM, gaNAbhiogeNaM, balAbhiogeNaM, rahamusale saMgAme ANatte samANe chaTTabhattie aTTamabhattaM aNuvaI, aNuvaTTittA koDuMbiyapurise sahAvei, sahAvittA evaM vayAsI - khippAmeva bho devANuppiyo ! cAugghaMTaM Aranno sAhejjaM dalayisthA' devendra devarAja zakrane aura asurendra asurakumAra camarane kUNika rAjAko sahAyatA dI || sU0 4 // devendra devarAya zake tathA asurendra asurakumArarAya care kUNika rAjAne te sa grAmamAM bhaha hI hutI. // su. 4 // zrI bhagavatI sUtra : pa Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 9 sU. 5 varuNanAganaptRkavarNanam 725 sarahaM juttAmeva uvaTAveha, haya-gaya-raha-jAva sannAhettA mama evaM ANattiyaM paJcappiNaha / tae NaM te koDaMbiyapurisA jAva paDi suNettA, khippAmeva sacchattaM sajjhayaM jAva uvaTAveMti, haya-gayaraha-jAva sannAti, sannAhittA jeNeva varuNe nAganattue jAva paJcappiNaMti / tae NaM se varuNe nAganattue jeNeva majjaNaghare te va uvAgacchai, jahA kaNio jAva-pAyacchitte savvAlaMkAravibhUsie, sannaddhabaddhavammiyakavae uppIliyasarAsaNapaTTie pigaddhagevijae vimalavaravaddhaciMdhapaTTe gahiyAuhappaharaNe sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANeNaM caucAmarabAlavIiyaMge maMgalajayasaddakayAloe majaNagharAo paDiNikkhamai, pariNikkhamittA aNegagaNanAyaga-jAva dUyasaMdhivAlasaddhiM saMparibuDe, jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA, jeNeva cAugdhaMTe Asarahe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA cAugghaMTe AsarahaM duruhai, duruhittA, haya-gaya-rahajAvasaMparikhuDe, mahayAbhaDa-caDagara-jAva parikkhitte jeNeva rahamusale saMgAme teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA rahamusalaM saMgAmaM oyaao| tae NaM se varuNe NAgaNattue rahamusalaM saMgAmaM oyAe samANe ayameyArUvaM abhiggahaM abhigeNhai-kappai me rahamusalaM saMgAma saMgAmemANassa je purvi pahaNai se paDihaNittae, avasese No kappaitti, ayameyArUvaM abhiggahaM abhigeNhai, abhigeNhittA rahamusalaM saMgAma saMgAmei, taeNaM tassa varuNassa nAganattuyassa rahamusalaM saMgAmaM saMgAmemANassa ege purise sarisae zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 bhagavatIsUtre sarisattae, sarisavae. sarisabhaMDamattovagaraNe raheNaM paDirahaM havaM Agae, taNaM se purise varuNaM NAganattayaM evaM vayAsIpahaNa bho varuNA ! NAgaNattuyA / tae NaM se varuNe NAganattue taM purisaM evaM vayAsI - No khalu me kappar3a devANuppiyA ! puviM ahayassa pahaNittae, tumaM ceva NaM putriM pahaNAhi / tae NaM se purise varuNe NaM NAgaNuttaeNaM evaM vutte samANe Asurutte jAva misimisemANe dhaNuM parAmusai, dhaNuM parAmusittA usuM parAmusai, usuM parAmusittA ThANaM ThAi, ThANaM ThiccA, AyayakannAyayaM usuM karei, AyayakannAyayaM usuM karittA varuNaM NAgaNattuyaM gADhappahArIkarei, taNa se varuNe NAgaNattue teNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe Asurute jAva misimisemANe dhaNuM parAmusai, dhaNuM parAmusittA, usuM parAmusai, usuM parAmusittA AyayakannAyayaM usuM karei, AyayakannAyayaM usu karetA taM purisaM egAhacaM kUDAhacaM jIviyAo vavarovei / tae NaM se varuNe NAgaNattue teNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe atthAme, abale, avIrie, apurisakkAraparakkame adhAraNijamiti kaTTu turae nigiNhai, turae nigioihattA rahaM parAvattei rahaM parAvattittA, rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamai, paDiNikkhamittA egaMtamaMtaM avakkamai, egaMtamaMta avakkamittA turae NigiNes, turae NiNihittA rahUM uvei, rahaM ThavettA rahAo paccorahai, rahAo paccorahittA turae " zrI bhagavatI sUtra : pa Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU.5 varuNanAganaptRkavarNanam na 727 moie moettA turae visajei, turae visajittA dabbhasaMthAragaM saMtharai, dabbhasaMthAragaM saMtharittA dabbhasaMthAragaM dUrUhai, dabbhasaMthAragaM dUrahittA purasthAbhimuhe saMpaliyaMkanisanne karayala jAvakaTu evaM vayAsI-namotthu NaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM jAva saMpattANaM, namotthuNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa, Aigarassa, jAva saMpAviukAmassa, mama dhammAyariyassa, dhammovadesagassa, vaMdAmiNaM bhagavaMtaM tatthagayaM ihagae, pAsau maM se bhagavaM tattha gae jAva vaMdai, namaMsai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-purvi pi mae samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie thUlae pANAivAe paJcakkhAe jAvajIvAe, evaM jAva thUlae pariggahe paJcakkhAe jAvajIvAe, iyANiM piNaM ahaM tasseva bhagavao mahAvIrassa aMtie savaM pANAivAyaM paJcakkhAmi jAvajIvAe, evaM jahA khaMdao jAva-eyaM piNaM caramehi UsAsa-nIsAsehi vosirAmi tti kaTTa sannAhapaDheM muyai, sannAhapaTaM muittA salluddharaNaM karei, salluddharaNaM karettA, AloiyapaDikate, samAhipatte, ANupubIe kaalge| tae NaM tassa varuNassa NAgaNattuyassa ege piyavAlavayaMsae rahamusalaM saMgAma saMgAmemANe egeNaM puriseNaM goDhappahArIkae samANe atthAme abale jAva-adhAraNijamiti kaTu varuNaM NAgaNattuyaM rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamamANaM pAsai, pAsittA turae nigiNhai turae nigiNhittA jahA varuNe jAva turae visajittA paDasaMthAragaM dUruhai, paDasaMthAragaM dUruhitA purasthAbhimuhe jAva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 bhagavatIsUtre aMjaliM kaTTha evaM vayAsI-jAI NaM bhaMte ! mama piyavAlavayaMsassa, varuNasta NAgaNattuyassa sIlAiM, vayAI, guNAI, veramaNAI, paJcakkhANaposahovavAsAiM, tAiM NaM mamaMpi bhavaMtu ti kaTu sannAha paTTa muyai sannAhapaTTa muittA, salluddharaNaM karei salluddharaNaM karettA, ANu- puvIe kAlagae / tae NaM taM varuNaM NAgaNatyaM kAlagayaM jANittA ahAsannihiehi vANamaMtarehiM devehiM divve surabhigaMdho- dagavAse vuDhe dasaddhavanne kusume nivADie, divve ya gIya-gaMdhavaninAde kae yA vi hotthaa| tae NaM tassa varuNassa NAgaNattuyassa taM divaM deviDi, divaM devajjuI, divaM devANubhAgaM suNittA ya pAsittA ya bahujaNo annamannassa evaM Aikkhai, jAva-parUvei- evaM khalu devANuppiyA ! bahave maNussA jAva uvavattAro bhavaMti ||suu05|| chAyA-bahujanaH khalu bhadanta ! anyonyasya evamAkhyAti, yAvatprarUpayati,-evaM khalu bahavo manuSyA anyatareSu uccAvaceSu saMgrAmeSu abhi anyatIthikavaktavyatA 'bahujaNeNaM bhaMte ! ityAdi / sUtrArtha-(bahujaNe NaM bhaMte ! annamanassa evamAikkhaha jAva paruvei) he bhadanta ! aneka manuSya ApasameM isa prakArase kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM (evaM khalu bahave maNussA abhayaresu uccAvaesu anyatIthika vaktavyatA'bhujnnennN bhaMte !' tyA sUtrA- (bahujaNe NaM bhaMte ! anamannassa evaM Aikkhai jAva paruvei) he bhadanta! aneka loko parasparane A pramANe kahe che, janasamUha pAse A pramANe 535 // 42 cha 3 (evaM khalu bahave maNussA annayaresu uccAvaesu saMgAmesu zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 mU.5 varuNanAganaplakavarNanam 729 mukhA eva mahatAH santaH kAlamAse kAlaM kRtvA anyatareSu devalokeSu devatayA upapattAro bhavanti, tat kathametat bhadanta ! evam ?, gautama ! yat khalu sa bahujano'nyonyasa evam AkhyAti-yAvat-upapattAro bhavanti, ye te evam AhuH mithyA te evam AhuH, ahaM punaH gautama ! evam AkhyAmi, yAvatprarUpayAmi-evaM khalu gautama ! tasmin kAle, tasmin samaye vaizAlI nAma nagarI saMgAmesu abhimuhA ceva pahayA samANA kAlamAse kAlaM kicA annayaresu devaloessu devattAe uvavattAro bhavati se kahameyaM bhaMte ! ki aneka prakArake saMgrAmoM meM se kisI bhI saMgrAmameM yuddha karate2 mRtyuko mApta hue ghAyala avasthAko prAptahue aneka manuSya maraNa samaya meM marakara kisI bhI devalokameM devarUpase utpanna hote haiM ? so he bhadanta ! kyA yaha bAta satya hai ? (goyamA) he gautama ! (japaNaM se bahujaNo annamannassa evaM Aikkhar3a, jAva uvavattAro bhavaMti je te evamAhaMsu micchaM te evamAhaMsu) aneka manuSya jo paraspara isa prakAra se kahate haiM gAvat yuddha meM mRtyuko prApta huA, ghAyala huA manuSya devaloka meM utpanna hotA hai so unakA aisA kathana mithyA haiN| (ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi, jAva parUvemi, evaM khalu goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vesAlI nAma nayarI hotthA) he gautama ! maiM to isa viSayameM aisA kahatA hUM yAvat abhimuhA ceva pahayA samANA kAlamAse kAlaM kiccA annayaresu devaloema devattAe uvavattAro bhavati-se kahameyaM bhaMte !) bhanera prazna sAmAbhAyA kaI paNa eka saMgrAmamAM yuddha karatAM karatAM mRtyu pAmavAthI, athavA ghAyala thaIne kALano avasara AvatA kALa karIne, aneka manuSya koI paNa devalekamAM devanI paryAye utpanna thAya cha. 3 maha-ta! zu bhanI te pAta satya cha ? (goyamA) 3 gautama! jaNNaM se bahujaNo annamanassa evaM Aikkhar3a, jAva uvavattAro bhavaMti-je te evamAsu-micchate evamAsu ) mane manuSya re 52252ne 2 // prabhArI 4 cha, ane janasamUha pAse A pramANe je prarUpaNa kare che ke yuddhamAM laDatAM laDatAM maranArA athavA yuddhamAM ghAyala thaine maranArA aneka mANaso devalokamAM devanI paryAye panna thAya cha, te tamanu thana mithyA (asatya) cha. (ahaM puNa goyamA! evaM AikkhAmi, jAva evaM parUvemi, evaM khalu goyamA! teNaM kAleNe teNaM samaeNaM vesAlI nAma nayarI hotthA) gautama! yA viSayamA hu| me kahuM chuM ane evI prarUpaNa karuM chuM ke zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatre AsIt varNakaH, tatra khalu vaizAlyAM nagaryAM varuNo nAma nAganaptakaH parivasati, ADhayaH yAvat-aparibhUtaH, zramaNopAsakaH, abhigatajIvAjIvaH, yAvat-pratilAbhayan SaSThaM SaSThena anikSiptena tapaHkarmaNA AtmAnaM bhAvayan viharati / tataH khalu sa varuNo nAganapThakaH anyadA kadAcit rAjAbhiyogena, gaNAbhiyogena, balAbhiyogena rathamusale saMgrAme AjJaptaH san SaSThabhaktakaH aSTamaprarUpaNA karatA ha-he gautama ! vaha isa tarahase ki usakAla aura usa samayameM vaizAlI nAmakI eka nagarI thI (vaNNao) varNana (tatthaNaM vesAlIe NayarIe varuNe nAme nAganattue parivasai, aDDhe jAva aparibhUe samaNovAsae, abhigayajIvAjIve, jAva paDilAmemANe chaTuM chaTeNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM appANaM bhAvemANe viharai) usa vaizAlI nagarImeM varuNa nAmakA nAgapautra rahatA thA yaha dhanavAn thA yAvat isakA koI bhI parAbhava nahIM kara sakatA thA aisA samartha thaa| zramaNajanoMkA upAsaka thA jIva aura ajIvatattvake svarUpakA jJAtA thA yAvat AhAra pAna Adi dvArA munijanoM kA satkAra karatA huA vaha nirantara cha? cha? tapasyA se apanI AtmAko vAsita karatA rahatA thA (tae NeM se varuNe NAgaNattue annayA kayAiM rAyAbhioge NaM, gaNAbhiogeNaM, calAbhiogeNaM rahamusale saMgAme ANatte samANe cha?bhattie aTThamabhattaM aNuvaTTei) eka dinakI bAta hai ki vaha varuNa nAgapautra rAjAke Agraha se, gaNake Agrahase, balake Agrahase ratha' he gautama ! te kALe ane te samaye vaizAlI nAmanI eka nagarI hatI. (vaNNao) tenuM na ya pAnArI pramANe samA. (tatthaNaM vesAlIe NayarIe varuNe nAmaM nAganattue parivasai, aDhe jAva aparibhUe samaNovAsae, abhigayajIvAjIve, jAva paDilAbhemANe chaThe chaTeNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM appANaM bhAvemANe viharai) te zamI nagaramA 12 nAmanI nAgapautra raDatA to. te dhana, dhAnya AdithI saMpanna hato, ane te evo samartha hato ke kaI paNa tene parAbhava karI zakatuM nahIM. te zramaNane upAsaka hatuM ane jIva-AjIvanA svarUpane jANakAra hatA. te AhArapANI Adi dvArA mUnijanene satkAra karato hato, ane nirantara chaThThane pAraNe chaThThanI tapasyA karIne pitAnA AtmAne bhAvita karate hate. (taeNaM se varuNe NAgaNattue annayA kayAiM rAyAbhiogeNaM, gaNAbhiogeNaM balAbhiogeNaM, rahamusale saMgAme ANatte samANe chahabhattie amabhattaM aNuvaDhei) have evuM banyuM ke te nAgapautra varuNa, rAjAnA AgrahathI, gaNunA AgrahathI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 9 ma.5 varuNanAganaptRkavarNanam bhaktam anuvartayati, anuvartya kauTumbikapuruSAn zabdayati, zabdayitvA, evam avAdIt-kSiprameva bho devAnupriyAH ! cAturghaNTam azvarathaM yuktameva upasthApayata, haya-gaja-ratha0-yAvat-sannAhya mama etAm AjJaptim pratyarpayata / tataH khalu te kauTumbikapuruSAH yAvat-pratizrutya kSiprameva sacchatraM, sadhvajam , yAvat-upasthApayanti, haya-gaja-ratha. yAvat -sannAhayanti, sannAhya yatraiva varuNo nAganaptakaH yAvat pratyarpayanti, tataH khalu sa varuNo nAganaptakaH musala saMgrAmameM jAne ke liye prerita kiyA gayA so usane arthAt beleke pAraNake dina pAraNA kiye vinA hI telA karake yuddha meM gayA. cha cha? tapasyAkI pAraNA kiye binA hI aSTamabhakta dhAraNakara liyA (aNuvaTTittA) aSTamabhakta karake phira usane (koDuMbiyapurise sahAveha) apane kauTumbika puruSoMko bulAyA (sadAvittA evaM bayAsI) bulAkara unase aisA kahA (khippAmeva bho devANuppiyA ! cAugghaMTe AmarahaM juttAmeva uvaTThAveha) he devAnupriyo ! tuma loga zIghra hI cAraghaMTovAle azvaratha ko jotakara-sAmagrIse yuktakara le Ao / tathA (hya gaya raha jAva sannAhettA mama evaM ANattiyaM pacappiNaha) ghoDA, hAthI, ratha aura pravara yoddhAoMse yukta caturaMgiNI senAko taiyAra kara hameM 'hamArI AjJAnusAra tumalogoMne sabakAma pUrA kara liyA hai| isa bAtakI pIche khabara do / (taeNaM te koDuSiyapurisA jAva paDisuNettA khippAmeva sacchattaM, sajjhayaM, jAva uvaTThAveMti hayagayaraha jAva sannAti sannAhittA jeNeva varuNe nAganattae jAva pacappiNaMti) varUNanAgapautrakI ane lazkaranA AgrahathI rathamusaLa saMgrAmamAM javAne prerAye. te vakhate chaThThane pAraNe chaThThanI tenI tapasyA cAlu ja hatI. yuddhamAM jatI vakhate chaThThanuM pAraNuM karyA vinA teNe amanA pratyAbhyAna bIghA. (aNuvaTrittA) aSTama (maduma) pratana dhAraNa 4Ine tere (koDubiyapurise sahAveha) pAtAnA TuminAne mosAvyA, (sahAvittA evaM vayAsI) mane tabhane bApAne / prabhArI 4yu- (khippAmeva bho devANuppiyA ! cAugghaMTaM AsarahaM juttAmeva upadrAveha) yAnupriye ! tame turatara yA2 gha204100 mathane jaDAna-sa0408 4Ine va mAvI. (haya-gaya-raha jAva sambhAhettA mama eyaM ANattiya paJcappiNaha) tathA ghoDA, DAyo, 25 mane uttama yoddhAmAthI yuta caturaMgI senAne taiyAra karIne mane khabara Ape ke "mArI AjJAnusAra saghaLI teyArI 4N AqAma mAvI cha.' taeNaM te koDubiya purisA jAva paDisuNesA khippAmeSa sac chattaM, sajjhayaM, jAva uvaTThAveMti-haya-gaya-raha jAva sannAhe ti-sannAhittA jeNeva gharuNe nAgamattue jAva paJcappiNaMsi) 1295 napauvanI mA mAzA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 bhagavatImatre yatraiva majjanagRhaM tava upAgacchati, yathA kUNikaH yAvat snAtaH kRtabali karmA kRtakautukamaGgalaprAyazcittaH, sarvAlaGkAravibhUSitaH, sanaddhabaddhavarmitakavacaH utpIDitazarAsanapaTTikaH pinaddhagraiveyakaH vimalavarabaddhacitapaTTaH gRhItAyudhapraharaNaH sakoraNTakamAlyadAmnA chatreNa dhriyamANena catuzcAmarabAlavIjitAGgaH, maGgalajayazabdakRtAlokaH majjanagRhAtmatiniSkrAmati, isa AjJAko sunane ke bAda una kauTumbika puruSoMne usa AjJAko yAvat svIkAra karake chatrasahita, dhvajAsahita, azvarathako taiyAra kiyA evaM ghoDA, hAthI, ratha aura pravarayodhAoMse yukta senAko taiyAra kiyA aura taiyAra karake jahAM para varuNa nAmakA nAgapautra thA vahAMpara ve Aye vahAM Akarake unhoMne varuNa nAgapautrako usakI AjJA yathAvat pAlita ho cukI hai isakI khabara dI (taeNaM se varuNe nAganattue jeNeva majaNaghare teNeva uvAgacchai) kauTumbika puruSoMke mukhase rathakI aura senAkI taiyArI huI sunakara vaha nAgakA nAtI varuNa jahAM para snAna ghara thA vahAM para AyA (jahAkUNie jAva pAyacchitte savvAlakAra vibhUsie, sannaddhabaddhavammiyakavae, uppIliyasarAsaNapahie, piNaddhagevijae vimalavarabaddhaciMdhapaTTe, gahiyAuhappaharaNe sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANeNaM caucAmaravAlavIiyaMge, maMgalajayasahakayAloe majaNagharAo paDiNikkhamai) vahAM Akara usane kUNikakI taraha yAvat kautuka evaM maMgalarUpa prAyazcitta kara samasta alaMkAroMse apane sAMbhaLIne temane ghaNe harSa thaze. temaNe te AjJA mAthe caDAvI. varuNanI ajJAnusAra chatrayukata, dhvajAyukata adharathane taiyAra karyo ane hAthI, gheDA, ratha ane uttama yoddhAothIyukata caturaMgI senAne paNa taiyAra karI, A rIte saghaLI taiyArIo karIne teo jyAM nAgapautra varuNa virAjamAna hatA, tyAM AvyA. tyAM AvIne temaNe nAgapautra varuNane khabara ApI ke "ApanI AjJAnusAra saghaLI vyavasthA thaI gaI che.' (taeNaM se varuNe nAganattue jeNeva majaNaghare, teNeva uvAgacchai) tyA206 te nAgapautra 1291 nyo tenuM snAna tu tyai gaye. (jahA kUNie jAva pAyacchitte, savAlaMkAravibhUsie, sannaddhabaddhavammiyakavae, uppIliyasarAsaNapaTTie, piNaddhagevijae vimalavarabaddhaciMdhapaTTe, gahiyAuhappaharaNe sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANeNaM caucAmarabAlavIiyaMge, maMgalajayasaddakayAloe majaNagharAo paDiNikkhamai) tyA bhAvAne ta4i 20ii ma zetu bhane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 ma.5 varuNanAganaptRkavarNanam 733 patiniSkramya anekagaNanAyaka0 yAvat-dUta-sandhipAlaiH sArddham saMparivRtaH, yauva bAhyA upasthAnazAlA, yatraiva cAturghaNTaH azvarathaH, tatraiva upAgacchati, upAgamya cAturghaNTam azvaratham Arohati, Aruhya haya-gaja-ratha0 yAvatsaMparisRtaH, mahAbhaTacaDagara-yAvat-parikSiptaH yatraiva sthamusalaH saMgrAmaH, Apako vibhUSita kiyA kavacako khUba bAMdhakara pahirA zarAsana paTikAko hAthameM bAMdhA kaMThameM hAra pahirA vIratAko sUcita karanevAle vIrapaTTakako dhAraNa kiyA Ayudha aura praharaNoMko grahaNa kiyA koraNTa puSpoMkI mAlA se suzobhita chatrako chatradhAriyoMne usa para tAnA, camara Dhorane vAloMne usa para camara Dhorane prAraMbha kiye, jaba vaha snAna gharase bAhara nikalA to use dekhate hI logoMne maMgalabhUta jayara zabdakA uccAraNa karanA zurUkara diyA-(paDiNikvamittA) snAna gharase nikalate hI (aNegagaNanAyaka-jAva dUyasaMdhipAlasaddhiM saMparighuDe) usake sAtha aneka gaNanAyaka yAvat dUtasaMdhipAla ho gaye-so ina saba se ghirA huA vaha (jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA, jeNeva cAugghaMTe Asarahe, teNeva uvAgacchada) jahAM bAharameM upasthAna zAlA thI aura jahAM para cAra ghaMTovAlA azvaratha thA vahAM para AyA. (uvAgacchittA cAugghaMTaM AsarahaM duruhai) vahA~ Ate hI vaha usa cAraghaMToMvAle azva rathapara savAra ho gayA (duruhittA hayagayaraha jAva saMparighuDe mahayA maMgaLarUpa prAyazcitta parvatanI vidhio karI. tyAra bAda teNe pitAnA zarIrane samasta AbhUSaNothI vibhUSita karyuM, kavacane kasakasAvIne bAMgyuM. kAMDA para zarAsana paTTikAo bAMdhI, kaMThamAM hAra paheryo, vIratAsUcaka virapaTTa dhAraNa karyA, ane Ayu ane praharaNane (zasazastrone) prahaNa karyA. A rIte jyAre varuNa sajja thaine bahAra nIkaLe tyAre anucaro tenA mastaka para karaMTaphUlanI mALAethI yukta chatra dharI rahyA hatA. cAra camaradhArIe tenA para camara vIMjhI rahyA hatA. jyAre A prakAre susajaja thaIne te snAnagRhamAMthI bahAra nIkaLe tyAre lokee maMgaLakArI jyanAda karyA. (paDiNikkhamittA) pAtAnA prAsAmAthI mAra nIsadi or (aNegagaNanAyaka jAva dUyasaMdhipAlasaddhi saMpurikhuDe ) bhane nAya4, dUta mane hiulal ail sAthai tha gayA, te sAyA vAya te (jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA, jeNeva cAugghaTe Asarahe teNeva uvAgacchai) mahAra yA 75sthAnazANA (samA sthAna) &di, bhane mAM yAra ghaTA sava25 tA, tyA mAvyA. (uvAgacchittA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 bhagavatI sUtre tatraiva upAgacchati, upAgatya rathamusalaM saMgrAmam upayAtaH / tataH khalu sa varuNaH noganaptRkaH rathamusalaM saMgrAmama upayAtaH san ayametadrUpam abhigraham abhigRhNAti -kalpate me rathamusalam saMgrAmam saMgrAmayamANasya yaH pUrva hanti taM pratihantum, avazeSono kalpate iti / ayametadrUpam abhigrahama abhigRhNAti, abhigRhya rathamusalaM saMgrAmaM saMgrAmayate / tataH khalu tasya varuNasya bhaDacaDagara jAva parikkhitte jeNeva rahamusale saMgAme teNeva uvAgacchai) savAra hokara vaha vahAMpara pahu~cA ki jahAM para rathamusala saMgrAma thA. usake sAtha ghoDA, hAthI, ratha aura pravara yodhAoM se sahita senA thI mahAn subhaToMkA samudAya thA (uvAgacchittA rahamusalaM saMgAmaM oyAo ) vahAM Ate hI vaha usa rathamusala saMgrAmameM ghusa gayA ( tae NaM se varuNe NAgaNattue rahamusalaM saMgAma oyANe samANe ayameyArUvaM abhiggahaM abhigirahe6) isake bAda usa nAgake nAtI varuNa ne rathamusalasaMgrAma meM pravezake sAtha hI isa prakArakA yaha niyama dhAraNa kara liyA ( kappar3a me rahasusalaM saMgAmaM saMgAmemANassa je puvi pahaNas, se paDiNittae - avasese No kappatIti-ayameyArUvaMabhiggahaM abhiNhara) ki isa rathamusala saMgrAmameM praveza karate hue mujhapara jo pahile bAra karegA, maiM usI para bAra karUMgA dUsaroM para cAuraghaTaM AsarahaM duruha i) tyAM bhAvIne te yAra ghaMTeDIvAjA azvarathamAM mesI gye|. ( duruhitA haya-gaya- raha jAva saMparivuDe mahayA bhaDacaDagara jAva parikkhitte jeNeva rahamusale saMgAmaM teNeva uvAgacchai) rathamAM savAra thAne hAthI, ghoDA, ratha, ane uttama yoddhAthI yukata caturaMgI senA sAthe ane mahAna subhaTanA samudAya sAthe, te thamusaLa saMgrAma jyAM khelAvAnA hatA, te samarAMgaNamAM AvI bhayyA (uvAgacchittA rahamusalaM saMgAme oyAo ) tyAM bhavatAM te varu rathamusata saMgrAmamA zAbhela thaha gye|. (taraNaM se varuNe NAgaNasue rahamusala sagA ogANe samANe ayameyArUvaM abhiggahaM abhigiNhei ) tyAra mAda te nAgapautra vastuM thamusala sA~AmamAM praveza karatAMja A prakAranA abhimaha dhAraNa karyAM. (ates me rahamusala saMgAma saMgAmemANassa je purviya pahaNai, se paDiNittaeavasese No kappatIti-ayameyAkhva' abhigga abhigeNDara) A thasusala sagrAmamAM praveza karatAM je, je mArA upara paDele ghA karaze (talavAra di vaDe mAra upara AkramaNa karaze), tenA upara ja huM ghA karIza, khIjA koinI upara huM ghA karIza nahIM. ( abhigeNDittA rahamusala saMgAma saMgAmei) mA akSaramA abhiyaDa (niyama) zrI bhagavatI sUtra : pa Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU.5 varuNanAganaptRkavarNanam 735 nAganaptakasya rathamusala saMgrAmaM saMgrAmayamANasya ekaH puruSaH sadRzaH sadRzatvaka, sadRzacayAH, sadRzabhANDamAtropakaraNaH, rathena pratirathaM zIghram AgataH / tataH khalu sa puruSaH varuNaM nAganaptRkam evam avAdIt-prajahi bho varuNa ? nAganatRka ? / tataH khalu sa varuNaH nAganaptRkaH taM puruSam evam avAdItano khalu me kalpate devAnupiya ! pUrvam annataH prahantum, tvameva khalu pUrva prajahi / tataH khalu sa puruSaH varuNena nAganaptakeNa evamuktaH san bAra nahIM karUMgA' isa prakAra abhigraha usane dhAraNa kiyA (abhigeNhittA rahamusala saMgAmaM saMgAmei) isa niyamako dhAraNa karake usa varuNa nAgapautrane rathamusala saMgrAma karanA prAraMbhakara diyA (taeNaM tassa varuNassa nAganattuyassa rahamusalaM saMgAmaM saMgAmemANassa ege purise sarisae, sarittae, sarisavvae, sarisabhaMDamattovagaraNe raheNaM paDirahaM havvaM Agae) isa prakArake niyamase baddha hokara saMgrAma karate hue isa varuNa nAgapautrake rathake sAmane usake jaisI umaravAlA, usake jaisI camaDIvAlA eka puruSa ekasI astra zastra Adi sAmagrI se yukta hokara rathameM baiThakara zIghra AyA (taeNaM se purise varuNaM NAganattuyaM evaM vayAsI pahaNa bho varuNA ! NAgaNattuyA ! ) Ate hI usa puruSane nAgake nAtI varuNase aisA kahA ki he nAgake nAtI varuNa ! tuma pahile mere Upara apanA bAra karo / (taeNaM se varuNe NAganattue ta purisaM evaM vayAsI No khalu me kappA devANuppiyA! puvi ahayassa pahaNittae tumaMceva gaM puci pahaNAhi) taba varuNa dhAraNa 4zana tara 2yabhuzala sayAmamA vddvaan| prA za sIdhI. (taeNaM tassa varuNassa nAganattuyassa rahamusalaM saMgAma saMgAmemANassa ege purise sarisattae, sarisae, sarisabae, sarisabhaMDamattovagaraNe raheNaM paDirahaM havya Agae) A prakArane abhigraha dhAraNa karIne saMgrAma khelatA te nAgapautra varuNanA rathanI sAme tenA jeTalI ja umaravALe, tenA jevA ja varNavALe, eka puruSa tenA jevAM ja astrazastrone dhAraNa karIne, rathamAM besIne tenI sAme ativega pUrvaka AvI pahoMcyo. (taeNaM se purise varuNaM NAganattuyaM evaM vayAsI-pahaNa bho varuNA! NAgaNatuyA) AvatAM ja teNe nAgapautra varuNane A pramANe paDakAra pheMka- "he nAgapautra varuNa! tu paDadA bhaa|| 52 // 2 // zaskhathI vA2 (gha2) 42' (taeNaM se varuNe NAgaNatue taM purisa evaM vayAsI-No khalu me kappai devANuppiyA ! puci ahayassa pahamittae-tumaceva pahaNAhi) tyAre nAgaputra varuNe te mAguta: puruSane bhA pramANe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 bhagavatIsUtre AzuraktaH yAvat misamisayan dhanuH parAmRzati, dhanuH parAmRzya iSu parAmRzati, iSu parAmRzya sthAnaM tiSThati, sthAnaM sthitvA AyatakarNAyatam karoti, AyatakarNAyatam iSu kRtvA varuNaM nAganaptakaM gADhamahArI karoti / tataH khalu sa varuNaH nAganaptRkaH tena puruSeNa gADhapahArInAgapautrane usa Agantuka puruSase aisA kahA ki he devAnupriya ! pahile jo mujha para vAra nahIM karatA hai maiM usapara bAra nahIM karatA hUM aisA merA abhigraha hai / ataH pahile tumahI mujha para bAra kro| (tae NaM se purise varuNe NaM NAgaNatueNaM evaM vutte samANe Asurutte jAva misimisemANe dhaNuM parAmusai parAmusittA usuM parAmusai, usuM parAmusittA ThANaM ThAi, ThANaM ThiccA AyayakannAyaya usuM karei, AyayakannAyaya usu karittA varuNaM NAgaNattuyaM gADhappahArI karei)Agantuka vaha puruSa nAgake pautra varuNake dvArA jaba isa prakArase kahA gayA taba vaha bahuta hI zIghra usa para kruddha ho uThA yAvat krodhase misamisAte hue usane apane dhanuSako uThA liyA uThA kara usa para bANacaDhA liyA aura bANa caDhAkara vaha acchI tarahase taiyAra hokara sthAnapara khaDA ho gyaa| vahAM khaDe hokara usane apane kAnataka usa dhanuSako laMbA karake khIMcA bAdameM kAnataka khece hue usa dhanuSase usane bANa choDakara nAgake pautra varuNako lakSyakara usa para gADha prahAra kiyA (taeNaM se varuNe NAgaNatue teNaM puriseNaM kahyuM- he devAnupriya! mAre e niyama che ke je mArA upara pahele ghA na kare tenA 52 mAre ghA na 42vI. to paDalA ta bhaa|| 52 102 4.' (taeNaM se purise varuNeNaM NAgaNattueNaM evaM vutte samANe, Asurutte jAva misamisemANe dhaNu parAmusai - parAmusittA usu parAmusai, usu parAmusittA ThANaM ThAi, ThANaM ThiccA AyayakannAyayaM usu karei, AyayakannAyayaM usu karittA varuNaM NAgaNatuyaM gADhappahArI karei) nyAre nAgapautra paraNe te puruSane mA prabhArI adhu, tyAre tene varUNa para ghaNe ja krodha caDa, (yAvata ) BdhathI dAMta kacacAvatA teNe pitAnA dhanuSane uThAvyuM. dhanuSyane uThAvIne tenA upara bANa caDAvyuM, ane dhanuSa para bANa caDAvIne pUrepUrI taiyArI sAthe pitAne sthAne UbhA thaI gayA. tyAM UbhA thaIne teNe te dhanuSane tANIne potAnA kAna sudhI kheMcyuM. tyAra bAda kAna sudhI kheMcelA te dhanuSa vaDe nizAna laIne teNe nAgapautra varuNane lakSya karIne tenA upara bhayaMkara prahAra karyomaa ch|uyu. (taeNaM se varuNe NAgaNattue teNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU. 5 varuNanAganapvRkacaritram 737 kRtaH san AzuraktaH yAvat-misa misayana dhanuH parAmazati, dhanuH parAmazya idhuM parAmRzati, iSu parAmRzya AyatakarNAyatam iyUM karoti, AyatakarNAyatam iSu kRtvA taM puruSam ekAhatya keTAhatya jIvitAta vyaparopayati / tataH khalu sa varuNaH nAganaptakaH tena puruSeNa gADhaprahArIkRtaH san asthAmA, abalaH, atrIyaH, apuruSakAraparAkramaH adhAraNIyamiti kRtvA turagAna nigRhNAti turagAn nigRhya rathaM parAvartayati, rathaM parAvartya rathamusalAt gADhappahArIkae samANe Asurutte jAva misimise mANe dhaNuM parAmusai dhaNuM parAmusittA usuM parAmusai usu parAmusittA AyayakanAyayaM usuM karei, AyayakannAyaya usuM karettA ta purisa egAhacaM kUDAhacca jIviyAo vavarovei) usa puruSake gADha prahArase ghAyala hue nAga pautra baruNane krodhase ekadama lAlapIle hokara yAvat misamisAte hue apane dhanuSako uThAyA-dhanuSa uThAkara usa para bANa caDhAyA. bANa caDhAkara phira use kAnataka vaMcakara vistRta kiyA. vistRta karake phira usane eka hI AghAta meM kiye gaye patthara ke TukaDe samAna use jIvana se rahita kara diyA. (taeNaM se varuNe NogaNattue teNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe atthAme, abale, avIrie, apurisakAraparakame AdhAraNijjamiti kaTTu turae nigiNhai-turae nigihittA rahaMparAvattei) aba vaha nAgakA nAtI varuNa jo ki pahele se usa puruSa dvArA ghAyala ho cukA thA asthAma-zakti se rahita hokara Asurutte jAva mimisemANe dhaNu parAmusai, dhaNu parAmusittA usu parAmusai, usuM parAmusittA AyayakannAyayaM usuM karei, AyayakannAyayaM usuM karenA taM purisaM egAhacca kUDAhacaM jIviyAo vavaroveDa) te puruSanA gADha prahArathI ghAyala thayelA nAgapautra varuNe kodhathI lAlacoLa thaIne, dAMta kacakacAvIne, dhUvAM phUvAM thaIne pitAnuM dhanuSya uThAvyuM. dhanuSya uThAvIne tenA upara bANa caDAvyuM. bANa caDAvIne dhanuSyane kAna sudhI kheMcIne barAbara nizAna laIne teNe bANa cheDayuM. jevI rIte eka ja prahArathI paththaranA TukaDA thaI jAya che, tema teNe te bANathI te puruSane vIMdhI nAbhIna thI 2hita 30 nAbhyo. (taeNaM se varuNe NAgaNatue teNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe atthAme, abale avIrie, apurisakAraparakkame AdhAraNijamiti kaha turae nigiNhai-turae nigiNhittA rahaM parAvattei), nAgapaura varuNa ke je te puruSa dvArA pahelAM ghAyala thaI cUka hatA, te asthAma-zakitathI rahita thaIne zArIrika sAmarthyathI vihIna thaI gayo, yuddha tarapha tenuM mana udAsIna thaI gayuM, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 bhagavatIsUtre saMgrAmAt pratiniSkrAmati, pratiniSkramya, ekAntamantam apakrAmati, ekAntamantam apakramya turagAn nigRhNAti, turagAn nigRhya rathaM sthApayati, rathaM sthApayitvA rathAt pratyavarohati, rathAt pratyavaruhya turagAn mocayati, turagAn mocayitvA turagAn visRjati, turagAn visRjya darbhasastArakaM saMstRNAti, darbhamastArakaM saMstIrya darbhasaMstArakam Arohati, darbhazArIrika sAmarthya se rahita ho gayA. mana usakA yuddha karane se gira gayA- mAnasika zakti usakI kSINa ho gaI, puruSakAra parAkrama se vaha zUnya ho gayA. 'ataH aisI sthiti vAlA banakara maiM aba isa yuddha meM Tika nahIM sakaMgA' isa prakAra apane Apako samajhakara usane ghoDoM ko vahIM para thAma liyA- arthAt Age nahIM baDhane diyA- bAdameM vahAM se usane apane rathako pIche moDa liyA (rahaM. parAvittA rahamusalAo saMgAmAo paDinikkhamai-paDinikkhamittA egaMtamaMtaM avakamai) ratha ko pIche moDakara vaha usa rathamusala saMgrAma se vApisa ho gayA. vApisa ho kara phira vaha ekAntasthAna meM calA AyA (egaMtamaMtaM avakamittA turae NigiNhai) vahAM Akara usane ghoDo ko khaDA kara vAyA (turae NigiNihattA rahaM Thavei, rahaM ThavettA rahAo pacoruhai) ghoDoM ko khaDe karavAkara rathako khaDA kiyA- rathake khaDe ho jAne para phira vaha ratha se nIce utarA. (rahAo paJcoruhito turae poei, turae moettA turae visajjei turae visajittA dabbhasaMthAragaM saMtharai) ratha se nIce utara kara usane ghoDoM ko ratha se tenI mAnasika zakita kSINa thaI gaI ane te puruSakAra parAkramathI rahita thaI gaye. "have huM A paristhitimAM yuddhamAM TakI zakIza nahIM,' A pramANe vicAra karIne, teNe gheDAne tyAM ja thobhAvyA, ane tyAra bAda teNe tyAMthI pitAnA rathane pAcho vALe. (rahaM parAvittA rahamusalAo saMgAmAo paDinikkhamai-paDinikkhamittA egaMtamaMtaM avakkamaDa) 2yane pAche pANIna te 2yabhusaNa sayAmamAthI paach| zaza gayo, bhane tyAMthI pAchA zanate 4 Anta sthAne yAyo gayo. egaMtamata avakkamittA turae NigiNDai) tyAM paDAMyIna teNe ghAne yAvyA. turae NigiNhittA rahe Thavei, rahaM ThavettA rahAo paccoruhai) ghoDAne yabhAvAna to 2yane asA bhyA, 2thane 54AvAne te 25 52thA nAya to. (rahAo paccoruhittA turae moei, moettA turae visajjei, turae visajjittA davbhasathAragaM saMtharaDa) 25 52thI nIce utarIne teNe gheDAne rathathI chUTA karyA, chUTA karIne temane chUTA mUkI dIdhAM, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU. 5 varuNanAganaptRkacaritram 739 saMstArakamAruhya pUrvAbhimukhaH saMparyaGkaniSaNNaH karatala0 yAvat kRtvA evam avAdIt - namo'stu khalu advayo bhagavadbhayo yAvat saMprAptebhyaH, namostu khalu zramaNAya bhagavate mahAvIrAya, AdikarAya yAvat saMprAptakAmAya mama dharmAcAryAya dhamopadezakAya, vande khalu bhagavantaM tatragatam ihagataH pazyatu mAM sa bhagavAn tatragataH yAvat vandate namasyati, vanditvA namasyitvA chUTA kara diyA. chaTA kara unheM visarjita kara diyaa| unheM visarjita kara phira usane DAbha kA saMthArA bichAyA (dagbhasaMthAragaM saMtharitA danbhasaMthAragaM durUhai) DAbha kA saMthArA bichAkara phira vaha usa darbha ke saMthAre para baiTha gayA / ( dagbhasa thAragaM duruhittA purasthAbhimuhe saMpaliyaMnisane karayala jAvakara evaM vyAsI) darbha ke saMdhAre para baiTha kara usane pUrvadizA kI tarapha mukha kiyA aura paryaGkAsana mAMDakara donoM hAthoM ko joDakara yAvat usane isa prakAra se kahA( namotthUNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM jAva saMpattANaM, namotthUNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa, Aigarassa jAva saMpAviukAmassa mama dhammAyariyassa dhammovadesagassa) yAvat siddhagati ko prApta hue arihaMta bhagavantoM ko namaskAra ho. zramaNa bhagavAn mahAvIra ko namaskAra ho. jo tIrtha ke Adi kartA haiM, yAvat-siddhi ko prApta karane vAle haiM, tathA jo mere dharmAcArya aura dharma ke upadezaka haiM (vaMdAmi NaM bhagavaMtaM tatthAya ihagae pAsau me bhagavaM tatthagae jAva vaMdas, namasai) vahAM rahe hue bhagavAna ko yahA~ rahA huA maiM namaskAra ghoDAone chUTA purIne tethe harmano sNthaare| machAvyA. (dabbhasaM thAragaM saMtharittA dambha saMthAragaM durUha ) harmano thAro jichAvIne te varuNu te harjanA saMthArA para mesI gye|... (dabbhasa thAragaM dUruhitA puratyAbhimuhe saMpaliyaMkanisanne karayala jAtra kaTTu evaM vayAsI) nAmichAnA para mesIne tethe pUrva dizA tara bhuma rAjyuM ramane parya asana bhAMDIne, janne hAtha leDIne yA prabhA udhuM - ( namotthuNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM jAva saMpatvANaM, namotthuNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa, Aigarassa jAtra saMpAvikAmassa mama dhammAyariyamsa dhammo desagassa) yAvat siddhigatine pAmelA aDUta bhagavAnene namaskAra he. tIthaeNnA AdikartA, yAvatu siddhagatine bhaviSyamAM prApta karanArA, mArA dharmAMcA` ane dharmAMpadezaka, evA zramaNu bhagavAna mahAvIrane mArA namaskAra ho. (vaMdAmi NaM bhagavaMtaM tatthagayaM ihagae pAsau me bhagavaM tatthagae jAva vaMdara, namasai) tyAM rahelA bhagavAnane sahI rhe| vaha zrI bhagavatI sUtra : pa Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 bhagavatIne evam avAdIta-pUrvamapi mayA zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAntike sthUla: prANAtipAtaH pratyAkhyAtaH yAvajjIvam, evaM yAvat sthUlaH parigrahaH pratyArUpAtaH yAvajjIvam, idAnImapi ahaM tasyaiva bhagavato mahAvIrasya antike sarva prANAtipAtaM pratyAkhyAmi yAvajjIvam, evaM yathA skandakaH yAvat-etadapi khalu caramaiH ucchavAsaniHzvAsa vyutsRjAmi itikRtvA samAhaparTa muJcati, karatA huuN| vahAM rahe hue ve bhagavAna mujhe dekheM / isa prakAra kaha kara usane yAvat vaMdanA kI namaskAra kiyA (vaMdittA namaMsittA evaM vayosI) vaMdanA namaskAra karake phira usane aisA kahA (puvi pi mae samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie thUlAe pANAivAe paJcakkhAe jAvajjIvAe evaM jAva thUlAe pariggahe paJcakkhAe jAvajovAe) pahile bhI maiMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samIpa sthUla prANAtipAta kA pratyAkhyAna jIvanaparyanta kiyA hai yAvat isI tarahase maine sthUla parigrahakA jIvanaparyanta pratyAkhyAna kiyA hai| (iyANi piNaM ahaM tasseva bhagavao mahAvIrassa aMtie savvaM pANAivAyaM paccakkhAmi, jAvajIvAe evaM jahA khaMdao jAva eyaMpiNaM caramehiM UsAsanIsAsehiM vosirAmi tti kaTu sannAhapaTTamuyai) aba isa samaya bhI mai usI bhagavAna mahAvIrake samakSa samasta prANAtipAtakA jIvana paryanta pratyAkhyAna karatA huuN| isa tarahase samasta kathana skandakI tarahase jAnanA cAhiye / yAvat isa zarIrakA bhI tyAga antima zvAso. karuM chuM ane namaskAra karuM chuM. tyAM rahelA bhagavAna mArA tarapha nigAha kare. mA pramANe hIna to 1-mA2 54-tanI vidhi 421. (vaMdittA namasittAevaM vayAsI) 4 nmH4|2 arIna te sA pramANe hyu- (puddhi pi mae samaNassa bhagavao mahAvIrassa atie thUlae pANAivAe paJcakkhAe jAvajjIvAe evaM jAva thUlAe pariggahe paccakkhAe jAvajjIvAe) pAMDeya 55 meM abhaya bhagavAna mahAvIranI samakSa sthUla prANAtipAtanA jIvanaparyantanA pratyAkhyAna karyA che, e ja pramANe sthUla parigraha paryantanA aNutranA meM jIvanaparyantanA pratyAkhyAna karelAM che. (iyANi piNaM ahaM tasseva bhagavao mahAvIrassa aMtie savvaM pANAivAyaM paccakkhAmi, jAvajjIvAe-evaM jAva khaMdao-jAva evaM piNaM carameM hi UsAsa nIsAhi vosirAmi tti kuTu sannAhapaDheM muyai) ve satyAre 595 me mAvAna mahAvIranI samakSa samasta prANAtipAtanA jIvanaparyata pratyAkhyAna karuM chuM. e ja pramANe samasta kacana skandakaaNagAranA kathana pramANe samajavuM. A zarIrane tyAga aMtima zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 9 sa05 varuNanAganaptRkacaritram 741 sannAhapaTaM muktvA zalyoddharaNaM karoti, zalyoddharaNaM kRtvA AlocitamatikrAntaH samAdhiprAptaH AnupUrvyA kAlagataH / tataH khalu tasya varuNasya nAganaptakasya ekaH miyabAlavayasyaH sthamusalaM saMgrAma saMgrAmayamANaH ekena puruSeNa gADhapahArIkRtaH san asthAmA, abalaH yAvat-adhAraNIyam iti kRtvA varuNaM nAganaptRkaM rathamusagat saMgrAmAta pratiniSkrAmyantaM pazyati, dRSTvA turagAn cchvAsa ke sAtha karatA hU~ / isa prakAra kahakara usane mannAhapaTakakA-kavacakA parityAga kara diyA zarIra Uparase use utAra kara eka tarapha rakha diyA / (sannAhapaTTa muittA salluddharaNaM karei, salluddharaNaM karettA, AloiyapaDikate, samAhipatte, ANupuvIe, kAlagae] sannAhapaTakako utArakara phira usane apane zarIra meM ghuse hue bANako nikAlA bANako nikAlakara usane duSkRtyoMkI AlocanA kI AlocanA karake vaha unase pratikrAnta huA samAdhiko prApta hokara phira vaha kramazaH kAladharmako maraNako prApta ho gayA / (taeNaM tassa varuNarasa NAgaNattuyassa ege piyabAlavayaMsae rahamusala saMgAma saMgAmemANe, egeNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe) isake bAda usa nAgapautra varuNakA eka priya bAlavayasya jo rathamusala saMgrAma kara rahA thA usa saMgrAma ko karate 2 kisI eka puruSa ke dvArA bahata adhika ghAyala kara diyA gayA so ghAyala huA vaha (atthAme abale jAva AdhAraNijjamiti kaTu varuNaM NAgaNatyaM rahamusalAo saMgAmAo zvAsocchavAsanI sAthe karuM chuM tyAM sudhInuM kathana grahaNa karavuM. A pramANe kahIne teNe sannAhapaTakane (vacana) tyAga karyo-zarIra uparathI utArIne eka tarapha mUkI dIdhuM. (sannAiparTa muittA salludbharaNaM karei, salluddharaNaM karettA AloiyapaDikkate, samAhipatte, ANupubIe, kAlagae) kyane zarI2 52thI tArIne teNe zarIramAM pesI gayelA tIrane bahAra kADhayuM. tIrane bahAra kADhIne teNe duSkRtyanI AlocanA karI, AlocanA karIne te tenAthI pratikrAnta thayuM. tyArabAda samAdhi pAmIne kramazaH te kALadharma pAmyA. (taeNaM tassa varuNassa NAgaNatyassa ege piyabAlavayaMsae rahamusalasaMgAma saMgAmemANe, egeNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe) ve me manyu te nAgapautra varuNane eka priya bALasakhA ke je rathamusaLa saMgrAmamAM laDI rahyo hato, a me puruSane hAthe samAna ghAyala yayo. ( asthAme, abale, jAva adhAraNijamiti kaTu varuNaM NAgaNattuyaM rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamamANaM pAsai) zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 742 bhagavatIsUtre nigRhNAti, turagAn nigRhya yathA varuNaH yAvat turagAna visRjati, turagAna visRjya paTasaMstArakaM saMstRNAti, paTasaMstArakaM saMstIya paTasaMstArakama Arohati, paTasaMstArakam Aruhya pUrvAbhimukho yAvata - aJjaliM kRtvA evam avAdIt-yAni khalu bhadanta ! mama priyabAlavayasyasya varuNasya nAganaptakasya zIlAni, vratAni, guNAH, viramaNAni pratyAkhyAna-popaDiNikkhamamANaM pAsai) asthAma-zakti se rahita hokara zArIrika bala se rahita ho gayA yAvat aba maiM isa yuddha meM Tika nahIM sakaMgA isa khyAla se nAganAtI varuNa ko usane rathamusala saMgrAma se bAhara nikalate hue dekhaa| (pAsittA turae nigihii, turae nigiNihattA jahA varuNe jAva turae visajjei, turae visajittA paDasaMthAragaM duruhai, paDasaMthAragaM dUrahittA purasthAbhimuhe jAva aMjaliM kaTu evaM vayAsI-jAiM bhaMte ! mama piyavAlavayaMsassa varuNassa NAgaNattuyassa sIlAI, vayAI, guNAI, veramaNAI, paJcakkhANeposahocavA. sAiM, tAI NaM mamaMpi bhavaMtu) dekhate ho usane apane ghoDoM ko calane se roka liyA. ghoDoM ko rokakara usane varuNa kI taraha yAvat una ghoDoM ko alaga kara diyA-unheM alaga karake usane eka vastrakA saMthArA vichAyA aura usa para baiTha kara usane pUrva dizA kI tarapha muMha karake yAvat donoM hAthoM ko joDa kara isa prakAra kahA- he bhagavan ! mere priyabAlavayasya varuNa nAMga potra ke jo sAta 7 zIla, 5 pAMca vrata A rIte ghAyala thayelo te varuNane bAlasakhA, zaktithI rahita thaI gaye, zakita kSINa thavAthI teNe vicAra karyo ke "have huM A yuddhamAM TakI zakIza nahIM. A pramANe vicAra karatA teNe nAgapautra varuNane rathamusaLa saMgrAmamAMthI bahAra cAlyo to yo. (pAsittA turae nigiNDai, turae nigihittA jahA varuNe jAva turie visajjei, turae visajjittA paDasathAragaM dUruhai, paDasaMthAragaM dUruhittA puratyAbhimuhe jAva aMjaliM kaTa evaM vayAsI-jAiM NaM bhaMte ! mama piyavAlavayaMsassa caruNassa NAgaNattuyassa sIlAI, vayAI, guNAiM, veramaNAI, paJcakkhANaposahovavasAI, tAI NaM mama pi bhavatu) tene yAlyo dhana te pAtAnA gheDAne aTakAvyA. tyArabAda teNe zuM karyuM, te samasta kathana varuNanA kathana pramANe samajavuM. teNe ghoDAne chUTA mUkI dIdhA', A kathana patanuM kathana grahaNa karavuM. tyArabAda teNe eka vastrane saMthAro bichAvyuM ane tenA upara besIne pUrva dizA tarapha mukha karIne bane hAtha joDIne A pramANe kahyuM- "he bhagavana! mArA priya bALamitra nAgapautra aNagAre je sAta zIla, pAMca vrata, traNa guNa, viramaNa vrata, pratyAkhyAna ane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.9 sU.5 varuNanAganaptRkacaritram 743 SadhopavAsAH, tAni khalu mamApi bhavantu itikRtvA sannAhapI muJcati, sannAhapaTTa muktvA zalyoddhanaNaM karoti, zalyoddharaNaM kRtvA AnupUrvyA kaalgtH| tataH khalu taM varuNaM nAganaptRkaM kAlagataM jJAtvA yathAsannihitaiH vAnavyantaH devaiH divyA surabhigaMdhodakavarSA vRSTA, dazArdhavaNaM kusumaM nipAtitam, divyazca gItagandharvaninAdaH kRtazcApi abhavat / tataH khalu tasya varuNasya nAganaptakasya tAM divyAM devarddhim, divyAM devadyutim , divyaM devAnubhAgaM haiM, 3 tIna guNa haiM, viramaNavrata tathA pratyAkhyAna aura poSadhopavAsa haiM, ve saba mujhe bhI hoM (ttikaTu sambAhapaDheM muyai) isa prakAra kaha kara usane apane sannAipaTTa-kavaca ko zarIra se utAra kara rakha diyA (sannAhapaTTayaM muittA salluddharaNaM karei, salluddharaNaM karettA ANupuvvIe kAlagae) sannAhapaTTa ko rakhakara phira usane apane zarIra meM se zalla-bANa Adi ko nikAlA aura phira vaha kramazaH kAladharma ko prApta ho gayA (taeNaM taM varuNaM NAgaNattuyaM kAlagayaM jANittA ahAsannihiehiM vANamaMtarehiM devehiM divve surabhigaMdho-dagavAse khuDhe) isa ke bAda nAga ke nAtI varuNa ko marA huA jAnakara pAsa meM rahe hue vAnavyantara devoMne divya evaM sugaMdhI jala kI varSA kI (dasaddhavanne kusume nivADie, dive ya gIya-gaMdhavaninAde kae yAvi hotthA) pA~ca prakAra ke varNavAle kusumoM ko usake Upara varasAyA. divya gIta gAndharvakA zabda bhI unhoM ne kiyA (taeNaM tarU varuNassa NAgaNattuyassa taM divvaM deviDUiM divvaM devajjuI divvaM poSadhopavAsa 24deg082 425 che, te 55 ADMR 43 chu' tikaTTa sannAhapaTTa mayaDa) 2mA prabhArI DIna te zaza2 52thI kyane utArI nANyu. sannAhapaTTaya muinA salluddharaNaM karei, salluddharaNaM karettA ANupuvIe kAlagae) kya utArIne teNe pitAnA zarIramAMthI bANa Adine kADhayA ane tyArabAda kramaza: te yama pAbhyA. (taeNa ta varuNa NAgaNattuyaM kAlagaya jANittA jahAsannihi pahicANamatarehiM devehiM divve sarabhigaMdhodagavAse vaDhe) tyA26 nAgapautra varuNanA mRtyunI khabara jANIne pAse rahelA vAnavyantara devee divya ane sugaMdhayukata jaLanI varSA 4ii. (dasavaNNe kusume nivADie; divve ya gIya - gaMdhavaninAde kae yAbi hotthA) pAMya prA2nA 1fani yonI tana 52 vRSTi 42rI, divya old gAdhanA za6 575 4aa. (taeNa tassa varuNassa NAgaNattuyassa ta divya deviDiM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 744 zrutvA ca dRSTvA ca bahujanA anyonyasya evam AkhyAti, yAvat-arUpayati, evaM khalu devAnupriyAH ! bahavo manuSyAH yAvat upapattAro bhavanti ||suu. 4 // anyatIthikavaktavyatAM dUSayitumupaMkramate-'bahujaNe NaM' ityAdi / TIkA-'bahujaNe NaM bhaMte ! annamannassa evamAikkhai jAva-parUveI' gautamaH ! pRcchati-he bhadanta ! bahujanaH khalu anyonyaM parasparam evaM vakSyamANaprakAreNa AkhyAti-kathayati yAvat-bhASate, prajJApayati, prarUpayati-'evaM khalu bahavaM maNussA annayare uccAvaemu saMgAmesu' evaM khalu uktarItyA bahavo manuSyA anyatareSu anyatameSu uccAvaceSu anekaprakArakeSu saMgrAmeSu yuddheSu devANubhAgaM suNittA ya pAsittA ya bahujaNo annamannassa evaM Aikkhai, jAva parUveha, evaM skhalu devANuppiyA ! bahave maNussA jAva uvavattArA bhavaMti) isake bAda usa nAgapautra varuNa kI usa divya devarddhi ko, divya devadyuti ko, divyadevAnubhAva ko sunakara evaM dekhakara aneka manuSyoM ne Apasa meM aisA kahA yAvat prarUpaNA kI ki he devAnupriya ! aneka manuSya yAvat devalokameM utpanna hote haiN| TIkArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA anyatIrthikajanoMkI vaktavyatAko dUSita kiyA hai so gautamane unase aisA hI pUchA hai ki 'bahujaNe NaM bhaMte ! annamannassa evamAikkhai jAva parUvei' he bhadanta ! aneka jana jo ApasameM eka dUsarese aisA kahate haiM yAvat bhASaNa karate haiM, prajJApanA karate haiM, prarUpaNA karate haiM ki 'evaM khalu bahave maNussA divva devajjuI, divyaM devANubhAgaM suNittA ya pAsittA ya bahujaNo anna mannassa evaM Aikkhai jAva parUvei, evaM khalu devANuppiyA ! bahave maNussA jAva uvavattAro bhavati) tyA26 te nAgapautra 12nI hi vaddhine, hivya devaghutine, ane divya devaprabhAvane sAMbhaLIne ane jeIne aneka mANaso eka bIjAne A pramANe kahevA lAgyA, ane prarUpaNa karavA lAgyA ke "he devAnupriye ! aneka manuSya pratyAkhyAnAdi dvArA devalekamAM utpanna thAya che. mAtra yuddhamAM maravAthI ja keI devagatimAM utpanna thatuM nathI.' TIkAtha- sUtrakAre A sUtradhArA anya tIrthikonI mAnyatAnuM khaMDana karyuM chegautm svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che ?- (bahajaNeNa bhate! annamannassa evamAikkhai jAva parUvei) manta! ghal at me bhI sA pramANe kahe che, vizeSarUpe pratipAdana kare che, prajJApanA kare che ane prarUpaNa kare che ke zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 ma. 5 varuNanAganaplakavarNanam 745 'abhimuhA ceva' abhimukhA eva sammukhAH 'pahayA samANA kAlamAse kAlaM kiccA annayaresu devaloesu devattAe uvavattAro bhavaMti' prahatAH santaH kAlamAse-maraNasamaye kAlaM kRtvA maraNadharma prApya anyatareSu anyatameSu devalokeSu devatayA devatvena upapattAraH upapannA bhavanti- 'se kahameya bhaMte ! evaM' he bhadanta ! tat kathametat evam ? tat kim evaM bhavitumarhati ? teSAmevaM kathanaM kiM satyamiti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA ! jaNaM. se bahujaNo annamannassa evaM Aikkhai-jAva uvavattAro bhavaMti' he gautama ! yat khalu sa bahujanaH anyonyaM parasparam evaM = vakSyamANaprakAreNa AkhyAti, yAvatprarUpayati yat bahavo manuSyAH saMgrAmeSu abhimukhA evaM prahatAH santaH kAlaM. kRtvA devalokeSu devatvena upapattAro bhavanti-iti, 'je te evamAhaMsu mi. annayaresu uccAvaesu saMgAmesu' ki aneka manuSya aneka prakAra ke saMgrAmoM meM se kisI eka saMgrAmameM 'abhimuhAceva' jo laDate2 'pahayA samANA kAlamAse kAla kiccA annayaresu devaloesu devattAe uvavattAro bhavaMti' hata hokara kAla avasara kAlakarake marajAte haiM, ve devalokoMmeM se kisI eka devalokameM devakI paryAyase utpanna ho jAte haiM / so 'kahameyaM bhaMte ! evaM' he bhadanta ! aisA unakA yaha kahanA kyA satya hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'jaNNaM se bahujaNo aNNamaNNassa evaM AikvaI' jo ve anekajana ApasameM aisA kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ki aneka manuSya aneka saMgrAmoM meM se kisI eka saMgrAmameM samakSa laDate2 mara jAte haiM ve devalokameM se kisI eka devalokameM jAkara devakI paryAya se utpanna ho jAte haiM 'je te evamAsu micchA te evamAsu' so 'evaM khalu bahave maNussA annayaresu uccAvaesu saMgAmesu' bhane: manuSyo bhane AnA sAmomAthI chau 4 sayAmamA 'abhimuhAceva' asdi ashi 'pahayA samANA kAlamAse kAla kiccA annayaresu devaloema devattAe uvavattAro bhavati' ghAyala thaIne kALane avasara AvatA kALadharmane pAme che tyAre teo devalokamAM devanI paryAya utpanna thAya che. 'kahameya bhaMte ! evaM' mahanta ! zuM tamanI se mAnyatA sAyA cha ? tanI uttara mApatA maDAvIra pramu 4 cha- (goyamA !) Da gautama ! 'jaNNa se bahajaNo aNNamaNNassa evaM Aikkha' ta bhanuSyo me bhItane me je kahe che, bhASaNa kare che, prajJApanA kare che ane prarUpaNa kare che ke je leke kei paNa saMgrAmamAM laDatAM laDatAM mAryA jAya che, teo koI paNa eka devalokamAM devanI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 bhagavatI sUtre cchA te emAsu' yata te anyatIrthikAH evaM pUrvoktaprakAreNa AhuH, mithyA te evamAhuH 'ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi, jAva parUvemi-' he - gautama ! ahaM punaH ahaM tu evaM vakSyamANaprakAreNa AkhyAmi = kathayAmi yAvatbhASe, prajJApayAmi, prarUpayAmi - ' evaM khalu goyamA ! teNaM kAleNaM tena samaeNaM sAlI nAma nayarI hotthA, bannao' he gautama! evaM khalu tasmin kAle tasmin samaye vaizAlI nAma nagarI AsIt, varNakaH- etasyA varNanaM campAnagarIvat draSTavyam, 'tattha NaM vesAlIe NayarIe varuNe nAmaM NAgaNacue parivasaI' tatra khalu vaizAlyAM nagaryAM varuNo nAma nAganaptRkaH nAgagAthApateH pautraH parivasati, 'aDDhe jAva aparibhUe samaNovAsae abhigayajIvAjIve jAva paDilA bhemANe chaTThe-chaTTaNaM aisA jo unhoMne kahA hai so yaha unakA kahanA mithyA asatya hai | 'ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi' he gautama ! maiMto isa viSaya meM aisA kahatA hU yAvat bhASaNa karatA hUM, prajJApanA karatA hUM, prarUpaNA karatA hUM ki 'evaM khalu goyamA' he gautama ! 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vesAlI nAma nayarI hotthA vannao' usakAla aura usa samaya meM vaizAlI nAmakI nagarI thI isakA varNana campA nagarIkI taraha jAnanA cAhiye / 'tattha NaM vesAlIe NayarIe' usa vaizAlI nagarI meM 'varuNe nAmaM NAgaNattae parivasaha' varuNa nAmakA eka nAgapautra rahatA thA / 'aDUDhe jAva aparibhUe' yaha varuNa nAgapautra vaibhavazAlI thA, yAvat dIpta thA, vistIrNa evaM vipula bhavana, zayana, Asana, yAna caryAce utpanna thAya che, 'je te evamAhaMsu micchA te evamAhaMsu' mevaM tebhanuM ne uthana che te bhiyyA (asatya) che. 'ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi' he gautama! A viSayamAM huM te evuM kahuM chuM, evuM pratipAdana karUM chuM, evI ApanA karU chuM, ane khevI a3palA 43 chu ' evaM khalu goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samae Na vesAlI nAma nayarI hotthA' pratyAcyAna, zIsa bhane saMyabhanI ArAdhanA Adi dvArA ghaNA mANasA devaleAkamAM devanI paryAye utpanna thAya che. A vAtanuM pratipAdana karavA mATe bhagavAna nAgapautra varuNunuM dRSTAMta Ape che. he gautama ! te kALe ane te samaye vaizAlI nAbhe nagarI hutI. 'vaNNao' tenuM vana yathA nAmanI nagarInA varNuna prabhAo samanvu, 'tatthaNa vesAlIe NayarIe' te vaizAlI nagarIbhAM 'varuNe NAma NAgaNattue parivasaI' varuNu nAmaneo me nAgapautra rahetA hato. 'aDDhe jAva aparibhUe' te nAgaputra varuzu vailavazAjI mane hIsa hato. tenI pAse gAya, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.9 sU. 5 varuNanAganaplakavarNanam 747 aNikkhitteNaM tabokammeNaM appANaM bhAvamANe viharai' ADhayaH vaibhavazAlI yAvat-dIptaH vistIrNa-vipula-bhavanazayanAsanayAnavAhanAkIrNaH, bahudhanabahujAtarUparajataH, Ayoga-prayogasaMprayuktaH, vicchaditavipulabhaktapAnaH, bahudAsIdAsagomahiSagavelakaprabhUtaH aparibhUtaH aparibhavanIyaH zramaNopAsakaH abhigatajIvAjIvaH jIvAjIvAdisvarUpajJAtA yAvat-upalabdhapuNyapApaH AstravasaMvaranirjarAkriyAdhikaraNabandhamokSakuzalaH asahAyyaH devAsuravAhana ina sabase harAbharA thA isake pAsa gAya bhaiMsa Adi dhana bahuta thA, sonA cAMdI bhI bahuta thA, Ayoga prayoga se yaha saMprayukta thA, bhaktapAna isake gharameM bahuta adhika mAtrAmeM bacA huvA garIboMko diyA jAtA thA, dAsI, dAsa, gAya, bhasa, meSa gheTA Adi bahuta jyAdA the / koI bhI vyakti isakA tiraskAra nahIM kara sakatA thaa| zramaNajanoMkA yaha upAsaka thA jIva ajIva Adi padArthoMke svarUpakA yaha jJAtA thA, yAvat puNya aura pApake artha ko yaha jAnanevAlA thA, Asrava, saMvara, nirjarA kriyAdhikaraNa, baMdha evaM mokSa inake viSayameM kuzala thA, arthAt inameM kaunasA tattva heya hai aura kauna sA tattva upAdeya hai isa prakArake heya aura upAdeya ke jJAna se usakA bhAva paripaka thA jisa prakAra naukAmeM chidroM dvArA jala AtA rahatA hai usI prakArase isa AtmArUpa sarovarameM karmarUpa jalakA AnA isakA nAma Asrava hai / mithyAtva, avirati Adise yaha Asrava aneka prakArakA varNita huA hai / chidroMke baMda karadene se jisa bheMsa Adi rUpa dhana ghaNuM hatuM, tenuM ane cAMdI paNa ghaNI hatI, Aga prayogathI te yukata hatuM, tenA gharamAM anAjanA bhaMDAra bharelA hatA, dararoja tene tyAM garIbene annadAna ApavAmAM AvatuM, tene tyAM dAsa, dAsI, gAya, bheMsa, gheTAM, Adino te kaI sumAra ja na hatuM. kaI paNa vyakita tene tirarakAra karI zakatI nahIM, te zramaNajanene upAsaka hatuM, jIva-achavanA svarUpane te jJAtA hu, punya ane pApane te jANanAre hate, Asava, saMvara, nirjarA, kiyAdhikaraNa, baMdha ane mokSanA viSayamAM te kuzaLa hato. eTale ke heya ane upAdeyanuM tene samyak jJAna hatuM. jevI rIte naukAmAM chidro dvArA jaLane praveza thAya che, e ja pramANe A AtmArUpa sarevaramAM karmarUpa jaLane praveza thavo tenuM nAma Asava che. mithyAtva, avirati Adi rUpa te Asava aneka prakAranA kahyA che. jevI rIte chidrone pUrI devAthI nAvamAM pANI bharAtuM baMdha thaI jAya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 748 bhagavatIsUtre nAgayakSarAkSasakinnarakimpuruSagaruDagandharvamahoragAdikaiH devagaNaiH nirgranthAt pravacanAt anatikramaNIyaH, nirgranthe pravacane niHzaGkitaH niSkAikSitaH nirvicikitsaH labdhArthaH gRhItArthaH pRSTArthaH abhigatArthaH vinizcitArthaH asthimajjApremAnurAgaraktaH idamAyuSman ! nigranthaM pravacanam arthaH, prakAra naukAmeM pAnIkA AnA ruka jAtA hai usI prakAra jina Atma pariNAmoMse Ate hue karma ruka jAte haiM una pariNAmoMkA nAma saMvara hai / samiti gupti Adike bhedase yaha saMvara aneka prakArakA kahA gayA hai / jIva pradezase karmoM kA ekadezanAza honA isakA nAma nirjarA hai / kAya Adi saMbaMdhI vyApArakA nAma kriyA hai / narakagatimeM jAnekI yogyatA jIva jisake dvArA prApta karatA hai usakA nAma adhikaraNa hai| dravya aura bhAvake bhedase yaha adhikaraNa do prakArakA hai yahAM bhAva adhikaraNakA grahaNa kiyA gayA hai| kyoMki bhAva adhikaraNa krodha Adi kaSAyarUpa hotA hai / jovapradezoMkA aura karmapudgaloMkA parasparameM saMbaMdhavizeSakA nAma baMdha hai| samasta karmoM kA Atyantika kSaya honA isakA nAma mokSa hai| dharmajanita sAmarthyake atizayase yaha devAdikoMkI sahAyatAkI icchA svapnameM bhI nahIM karatA thA / deva, asurakumAra, nAgakumAra, yakSa rAkSasa, kiMnara, kiMpuruSa, garuDa, suparNakumAra gaMdharva, evaM mahoraga ityAdi devagaNoM dvArA jo nirgrantha pravacanase eka bAra bhI vicalita nahIM kiyA jA che, e ja pramANe je Atma pariNAme vaDe AtmA upara kamanuM AvaraNa thatuM aTakI jAya che, te pariNAmone saMvara kahe che. samiti, gupti AdinA bhedathI te saMvara aneka prakArane kahyo che. jIvapradezamAMthI karmone aMzataH nAza thaze tenuM nAma nirjarA che. kAya Adi viSayaka vyApArone kiyA kahe che. narakagatimAM javAnI yogyatA chava jenA dvArA prApta kare che, tene adhikaraNa kahe che. dravya ane bhAvanA bhedathI adhikaraNanA be prakAra kahyA che, ahIM bhAva adhikaraNane grahaNa karavA joIe. kAraNa ke bhAvaadhikaraNa dha Adi kaSAyarUpa hoya che. jIvapradezanA ane karma pudgalenA parasparanA saMbaMdha vizeSanuM nAma "baMdha che, samasta karmone sadantara kSaya ke tenuM nAma "mekSa' che. dharmajanita sAmarthanI prabaLatAne lIdhe te devAdikanI sahAyatAnI IcchA to svamamAM 54 42ta nahI. dveva, asuramA2, nAgabhAra, yakSa, rAkSasa, 2, puruSa, 27, suparNakumAra, gaMdharva, maheraga ItyAdi devagaNe dvArA paNa tene nitha pravacanathI saheja paNa vicalita karI zakAto nahIM, kAraNa ke tene nigraMtha pravacana upara atUTa zraddhA hatI. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 9 mU. 5 varuNanAganaplakavarNanam 749 ayaM paramArthaH, zeSaH anarthaH, ucchritaparidhaH apAtadvAraH tyaktAntaHpuragRhapravezaH bahubhiH zIlavataguNaviramaNapratyAkhyAnapauSadhopacAsaiH caturdazyaSTamyuddiSTapUrNamAsISu pratipUrNa pauSadham anupAlya zramaNAn nirgranthAn sakatA thA kyoMki nigrantha pravacanameM isakI zraddhA niHzaMkita rUpameM thI paramatakI ora isake hRdaya meM jAnekI athavA usakI sarAhanA karanekI thoDIsI bhI abhilASA nahIM thI nirvicikitsA nAmake samyagdarzanake aGgase yaha bharapUra thA kyoMki phalake prati isakI zraddhA saMdehase sarvathA riktathI yaha labdhArtha thA, gRhItArtha thA, pRSTArtha thA, abhigatArtha thA, vinizcitArtha thA, pravacanake prati anurAga isakI nazanazameM bharA huA thA vArtAlApake prasaMgameM yaha apane putrAdikoMko athavA anyajanoMko isa prakAra kahakara samajhAtA bujhAtAthA ki he AyuSman ! yaha nirgantha pravacana hI mokSakA kAraNa hai, isaliye yahI paramArthabhUta hai isase bhinna jo kupravacana haiM mithyAdRSTiyoM dvArA upadiSTa zAstra haiM ve tathA dhana, dhAnya, putra evaM kalatra Adi anarthake kAraNa haiN| isakA hRdaya sphaTikamaNike samAna nirmala thA isake gharakA daravAjA sadA dAnake liye khulA rahatA thA ra jAke antaHpurameM bhI Ane jAnekI ise koI rokaToka nahIM thI zIlasAmAyika, dezAvakAzika, poSadha, atithisaMvibhAgameM, vrata pAMca aNuvratoMmeM, viramaNe guNavatoMmeM, viramaNa mithyAtvase nivRtta hone meM, pratyAkhyAnaparvAdikake dinoMmeM niSiddha vastuke tyAga karanemeM, poSadhopavAsa caturdazI, aSTamI, paramatanI tarapha tene bilakula zraddhA athavA abhiruci na hatI. te nirvicikitsA nAmanA samyagadarzananA agathI bharapUra hato, kAraNa ke phaLa pratyenI tenI zraddhA saMdehathI sarvathA rahita hatI. te labdhArtha hato, gRhItArtha hatA, pRSTArtha hatA, abhigatArtha hato, vinizcitArtha hatuM, tenI nasenasa mAM pravacana pratyene anurAga bhareluM hatuM, jyAre vArtAlApa karavAne prasaMge upasthita thatA, tyAre te potAnA putrAdikene tathA anya janane A pramANe samajAvate hata- "he Ayuman ! A nirmathapravacana ja mokSanuM kAraNa che, tethI te pravacana ja paramArthabhUta che, e sivAyanA je kupravacana che - mithyASTio dvArA upadiSTa je zAstro che- te, tathA dhana dhAnya, putra, patnI Adi te anarthanA kAraNarUpa che. te varuNanuM hadaya sphaTika maNinA jevuM nirmaLa hatuM, tenA gharanA daravAjA sadA dena pradAna karavAne mATe khUhalA rahetA hatA. rAjAnA aMtaHpuramAM javAnI paNa tene manAI na hatI. te zIlavAna ha- sAmAyika, dezAvakAzika, piSadha, atithi saMvibhAga Adi zalethI yukata hatA, te pAMca aNuvratonuM, ane guNavratanuM pAlana karatA, mithyAtvathI dUra rahete, pratyAkhyA karato-niSiddha vastuone tyAga karate. te AThama, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre azanapAnakhAdyasvAdyena prAtihArikeNa ca vastrapratigrahakambalapAdaproJchanena pIThaphalaka zayyAsaMstArakeNa iti triSaSTitamasUtre vilokanIyA, pratianikSiptena nirantareNa tapaHkarmaNA AtmAnaM eSAM vyAkhyA - aupapatike uttarArddhe lAbhayan SaSThaM - SaSThena bhAvayan viharati tiSThati, 'tara NaM se varuNe NAgaNattue annayA kayAI ' tataH khalu sa varuNaH nAganaptRkaH anyadA kadAcit 'rAyAbhiogeNaM, gaNAbhiogeNaM balAbhiogeNaM, rahamusale saMgAme ANate samANe ' rAjAbhiyogena = nRpAgraheNa, gaNAbhiyogena gaNaH=svajanAdisamudAyastadAgrapUrNimA, amAvAsyA ina parvadinoMmeM AhAra, zarIra satkAra, abrahmacarya tathA sAvadyavyApAra inacAroMkA yaha tyAga kara detA thA isa taraha ina zIla AdikoMse pUrNa pauSadhakA pAlana karake zramaNa nirgranthoM ko yaha prAzuka eSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya dvArA, vastra, pAtra, kambala, pAdaprocchan dvArA, auSadha bhaiSajya dvArA evaM prAtihArika pITha, phalaka, zayyA aura saMstAraka Adi dvArA munijanoMko pratilAbhita kiyA karatA thA / nirantara chaTTha chaTThakI tapasyA se yaha AtmAko bhAvita karatA rahatA thA / 'taeNa se varuNe NAgaNattue annayA kayAi" eka dinakI bAta hai ki ina varuNa nAgapautrako (rAyAbhiogeNaM, gaNAbhiogeNaM balAbhiogeNaM rahamusale saMgAme ANate samANe' nRpake Agrahase, svajanAdi samudAya rUpa gaNake Agrahase, athavA kisI baliSThake Agrahase aisI preraNA milI ki use rathamusala saMgrAmameM jAnA cAhiye, so yaha pUrNimA, ekAdazI, amAsa Adi tithinA pASApavAsa karatA hatA - eTale ke te parvAdanAmAM te AhAra, zarIra satkAra, abrahmacaya ane sAvadya vyApArAne parityAga karI dete| hatA. A rIte zIla AdikAthI yukata pauSadhanuM pAlana karIne te kSamaNani thAne AsuDa, zeSalIya azana, pAna, madya, khAdya yAhi yAre ahAranA AhAra, vastra, yAtra, kuMjala, ramane pAochana (rohara ) dvArA tathA bhoSadha-laivalya dvArA, mane prAtihAri (sAdhuone vAparavA mATe ApavAnI vastuo ke jenA upayoga patI jatAM zrAvakane pAchI socAya che) pITha, phUlaka (pATa), zayyA ane sastAraka dvArA pratilAbhita karatA hatA te nAgapautra varuNa niraMtara chaThThane pAraNe chaThThanI tapasyA vaDe peAtAnA mAtmAne Avita 4zto huto. 'taeNa se varuNe NAgaNattura annayA kamAI 26ve peTha hivase yevuM manyu N dvai te nAgapautra varuthune 'rAyAbhiogeNaM, balAbhiogeNaM, rahamusale saMgAme ANatte samANe ' nRpanA AgrahathI, svajanAdi samudRAyarUpa , 750 prAzukaiSaNIyena auSadhabhaiSajyena - zrI bhagavatI sUtra : pa Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9m. 5 varuNanAganapThakavarNanam 751 heNa, balAbhiyogena balavadAgraheNa AjJaptaH san rathamusale saMgrAme gantuM preritaH san 'chaTThabhattie aTThamabhattaM aNucaTTei ' SaSThabhaktikaH dinadvayatapoyuktaH sa varuNaH aSTamabhaktaM dinatrayatapaH anuvartayati-parivartayati, SaSThabhaktatapasaH pAraNakamakRtvaivASTamabhaktaM svIkaroti - iti bhAvaH 'aNuvaTTittA koDubiya purise saddAvei' anuvartya aSTamabhakaM svIkRtya kauTumbikapuruSAn zabdayati Avayati, 'sadAvittA evaM yAsI'- zabdayitvA evaM vakSyamANaprakAreNa avAdIt-'khippAmeva bho devANuppiyA ! cAugghaMTe AsarahaM juttAmeva uvaTThAveha' bho devAnumiyAH ! kSiprameva zIghrameva cAtugheNTam -catugheNTAyuktam azvaratham yuktameva - rathasAmagrIsahitameva upasthApayata-sajjIkuruta, 'haya-gaya-rahe. jAva samAhettA mama evaM ANausa preraNAse prerita huA rathamusala saMgrAmameM jAneke liye taiyAra ho gayA 'chaTThabhattie aTThamabhattaM aNuvaDhei' varuNake isa samaya cha? chaTTakA vrata thA arthAt do upavAsathe so isane pAraNA kiye vinA hI usa vratako aSTama bhaktameM parivartita kara diyA arthAt tInadina ke upavAsa dhAraNa kara liye bAdameM 'aNuvaTTittA koDubiyapurise sahAvei' apane kauTumbika puruSoMko isane bulAyA 'sadAvittA evaM vayAsI' bulAkara unase isane aisA kahA 'khippAmeva bho devANuppiyA i. he devAnupriyo suno tumaloga bahuta hI zIghra cAra ghaMTAoMse yukta azvarathako ratha sAmagrI sahita sajita-taiyAra karo tathA hayagaya. i' caturaMgiNI senAko ghoDA, hAthI ratha evaM yodhAoMse yukta kre| jaba yaha saba bAteM merI AjJAnusAra pUrI saMpanna ho jAve taba tumaloga gaNanA AgrahathI athavA koI baliSTha AgrahathI evI preraNA maLI ke teNe rathamusaLa saMgrAmamAM javuM joie. A preraNAthI prerAIne te rathamusaLa saMgrAmanAM javAne taiyAra thaye 'chattie aTTamabhattaM aNuvadeha' tyAre 1991 nita2 chane pAraNe chanI tapasyA kare te hato. teNe chaThThanuM pAraNuM karyA vinA ja chakunA vratane aThamanA vratamAM parivartita karI nAkhyuM. arthAta be apavAsanA pAraNAne divase pAraNA karyA vagara aThemanuM paccakakhANa karyuM. (chaThTha eTale be divasanA upavAsa, aThThama eTale traNa divasanA upavAsa). tyArabAda 'aNuvaTTittA koDuSiyapurise sahAve, to tanAmanA bhArAsone mAyA, 'sadAvittA evaM vayAsI bhane mana lApAna mA prabhArI pradyu- khippAmeva bho devANuppiyA, ityAdi' hevAnupriyo ! tame ghaellor zIghratAyI yAra ghaMTIvAra avazyana, samasta 2tha sAmagrIyI sahita 42. tathA haya - gaya, ityaadi| ghaDA, hAthI, ratha ane yoddhAonI banelI caturaMgI senAne taiyAra karo. mArI AjJA prabhAvana mA gadhA tayArI pUrI zana tame sohI bhane 52 pApI. 'taeNaM te zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 752 ttiyaM pacappire ' haya - gajarathayAvat yodhavarakalitAM caturaGgiNIM senAM sannAhayata, sannAhya = sajjIkRtya mama etAm uktAm AjJaptikAM = AjJAm pratyarpayata = nivedayata / 'tara NaM te koDuMbiyapurisA jAna paDaNettA khippAmeva sacchattaM sajjhayaM jAva ubadvAveti' tataH khalu te kauTumbika puruSAH yAvatvaruNena nAganaptRkeNa evamuktAH santaH hRSTatuSTAH mastake aJjaliM kRtvA AjJayA vinayena vacanaM pratizRNvanti svIkurvanti, pratizrutya kSiprameva saccha= chatrayuktaM sadhvajaM dhvajayukta sapatAkaM patAkAyuktaM yAvat ratham upasthApayanti, 'haya-gaya- raha0 jAva sannAheti' haya - gaja-ratha-yAvat - yodhavarakalitAM caturaGgiNIM senAM sannAhayanti = sajjIkurvanti, 'samnnAhitA jeNeva hameM vApisa Akara isakI khabara do 'tae NaM te koDuMbiyapurisA jAva paDaNettA khippAmeva sacchattaM sajjhayaM jAva uvaTThAveMti' isa prakAra una kauTumbika puruSoMne varuNa nAgapautrakI AjJA yAvat sunakara zIghra hI ratha ko chatrayukta, dhvajAyukta, patAkAyukta yAvat kara diyA yahAM pahile yAvat zabda se 'varuNena nAganaptRkeNa evamuktAH santaH hRSTAtuSTAH mastake aMjaliM kRtvA AjJayA vinayena vacanaM pratizRNvanti isa pAThakA saMgraha huA hai / isakA bhAva yaha hai ki nAgapautra varuNane jaba ratha aura caturaMgiNI senAko taiyAra karanekA Adeza kauTumbika puruSoMko diyA taba ve kauTumbika puruSa usake isa Adeza se bahuta hI adhika prasanna khuza hue aura baDe vinayake sAtha unhoM ne varuNake Adeza vacanoMko apane mAthe para caDhAyA svIkAra kiyA AdezavacanoMko svIkAra karake ve vahAMse Aye aura phira unhoMne ratha aura caturaMgiNI senAko sajAnekI taiyArIkI 'samnnAhittA jeNeva koDa biyapurisA jAna paDisRNettA khippAmeva sacchantaM sajjhayaM jAva uvadvAveti' A prakAranI nAgapautra varuNunI AjJA sAMbhaLIne temaNe ghaNI ja tvarAthI rathane chatrayukta, dhvannayukta, ane patAbhayukta purI hIdheo mahIM paDelA 'jAva ( yAvat )' yahathI 'varuNena nAganaptRkeNa evamuktAH santaH hRSTatRSTAH mastake aMjali kRtvA AjJayA vinayena vacanaM pratizRNvanti' yA pAno saMgraha thayo che. tenA lAvArtha A pramANe che- jayAre nAgapautra varuNa kauTuMbika puruSAne ratha ane caturaMgI senAne taiyAra karavAnI AjJA ApI, tyAre te kauTuMbika puruSa tenA te Adeza sAMbhaLIne dhaNA khuzI thayA ane temaNe dhaNA vinayapUrNAMka varuNunA Adezane mAthe caDAvyeA - eTale ke tenI AjJAnuM kharAkhara pAlana karyuM. tyArabAda tyAMthI nIkaLIne temaNe ratha ane caturaMgI zrI bhagavatI sUtra : pa Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU.5 varuNanAganaptakacaritram 753 varuNe nAganattue, jAva paJcappiNaMti' sambAhya caturaGgiNI senAM sajjI. kRtya yatraiva yaminneva pradeze varuNo nAganaptRka AsIt yAvat-tatraiva tasminneva pradeze upAgacchanti, upAgamya karatalaM saMyojya varuNasya nAganaptRkasya tAm AjJaptikAm pratyarpayanti=nivedayanti, tae NaM se varuNe nAganattue jeNeva majjaNaghare teNeva uvAgacchai, jahA kUNio, jAva-pAyacchitte? tataH khalu sa varuNo nAganaptakaH yatraiva majjanagRhaM snAnAgAraM tatraiva upAgacchati, yathA kUNikaH kRtavAn tathA ayamapi ityAzayaH, tathA ca yAvat-upAgatya majanagRhamanupravizati, anupravizya snAtaH kRtabalikarmAvAyasAdi dattAnavibhAgaH kRtakautukamaGgalaprAyazcittaH 'sabAlaMkAravibhUsie, sannavaruNe nAganattue jAva paJcappiNaMti' senAkI pUrNa sajAvaTa taiyArI ho cukI taba ve sabake saba vahAMse jahAM varuNa the vahA~ para Aye aura ziSTAcAra pradarzita karate hue unhoMne varuNa nAgapautrako apane kAryako taiyArI ho jAnekI khabara kI 'taeNaM se varuNe nAganattue jeNeva majaNaghare teNeva uvAgacchai' khabara sunate hI ve nAgapautra varuNa vahAMse uThakara jahAM para snAna ghara thA vahAM para Aye kUNikane jaisA kiyA inhoMne bhI vahAM para vaisA hI kiyA-tathA ca ye majana gRhameM ghuse ghusakara vahAM para unhoMne snAna kiyA snAna karake balikarmakAka Adi pakSiyoMke annAdikA bhAga diyA, kautuka maMgala evaM prAyazcitta karma kiyA phira 'savvAlaMkAravibhUsie' samasta prakArake alaMkAroMse apane zarIrako vibhUSita kiyA 'sannaddhabaddha vammiyakavae, senAne 2004 421 // bhArI 'sannAhittA jeNeva varuNe nAganattue jAva paJcappiNaMti' jyAre adharatha ane caturaMgI senAnI pUrepUrI sajAvaTa thaI gaI, tyAre teo badhAM jyAM nAgapautra varuNa hato tyAM AvyA ane khUba vinayapUrvaka bane hAtha joDIne temaNe varuNane kahyuM- "he nAtha ! ApanI AjJAnusAra saghaLI taiyArI thaI gaI che." 'taeNaM se varuNe nAganattue jeNeva majaNaghare teNeva uvAgacchaI' mama2 sAMbhaLatAM je te nAgapautra varuNa, jyAM snAnagRha hatuM tyAM AvyA, snAnagRhamAM praveza karIne temaNe snAna karyuM. ahIM samasta varNana kuNika rAjAnI mahAzilAkaMTaka saMgrAmamAM prasthAna karatAM pahelAMnI taiyArIonA kathana mujaba ja samajavuM. snAna karIne temaNe balikarma karyuM -eTale ke kAgaDA Adine anna pradAna karyuM. aSItilakarUpa kautuka mana bhagata yA. 'savAlaMkAravimasietyA2mA tebhae samarata ma zakSA pAtAnA zarIrane vibhUSita yu', 'sanaddhabaddhavammiyakavae, uppIliya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 bhagavatI sUtre 9 baddhavammiyakA uppIliyasa rAsaNapaTTie piNaddhagevejjae trimalabarabaddhaciMdhapaTTe gahiyAuhapaharaNe sakoraMTamalladA meNaM chatteNaM dharijjamANeNaM' sarvAlaGkAravibhUSitaH, sannaddhavaddhavarmita kavacaH utpIDitazarAsanapaTTikaH pinaddhagaiveyakaH vimalavarabaddha cihapahaH, gRhItAyudhamaharaNaH, koraNTakanAma puSpamAlyadAmasahitena chatreNa dhriyamANena 'caDacAmarabAlavIiyaMge maMgalajaya sahakayAloe majjagharAo paDiNikkhamai' catuzcAmaravAlavI jitAGgaH maGgalajayazabdakRtAlokaH majjanagRhAt pratiniSkrAmyati, 'paDiNikkhamittA' pratiniSkramya 'aNegagaNanAyaka0 jAtra dUya- saMdhipAlasaddhiM saMparivuDe' anekagaNanAyaka - yAvat uppIliya sarAsaNapaTTie' i0 khUba acchI tarahase kasakara kavaca dhAraNa kiyA zarAsanapaTTikAko hAthapara bAMdhA kaMThameM graiveyaka hAra Adi AbhUSaNoM ko pahirA vIratA sUcaka cinhapaTako bAMdhA astra zastrako liyA jaba ve vahAMse calane lage arthAt snAnaghara se bAhara nikale to unake nikalate hI chatra dhAriyoMne unapara chatra jo ki koraNTa puSpoMkI mAlAse suzobhita ho rahA thA dhAraNa kiyA camara DhoranevAlone unapara cAra cAmaroMke havAse Aye hue pasInekI biduoMko dUra kiyA arthAt cAmara DhoranA prAraMbha kara diyA unako dekhate hI jaya ho jaya ho isa prakAra mAMgalika zabdoMkA uccAraNa karanA prAraMbha kara diyA isa taraha ke ThATabATase yukta hokara ve snAnagRhase jahAM para sajjita huA hAthI aura caturaMgiNI senA khaDI huI thI vahAM para Aye usa samaya unake sAtha 'aNega gaNanAyaka jAva, ityAdi' aneka gaNanAyaka the, daNDanAyaka the, rAjezvara, talavara, mADa bika, sarAsaNapaTie, ityAdi' bhane ma usasAvIne mamatara mAdhyu, hAtha para zarAsana paTTikA khAMdhI, kaThamAM hAra Adi AbhUSaNA paheryAM, vIratAsUcaka cinhapaTTikAe bAMdhI, ane astra tathA zastrone dhAraNa karyAM. jayAre tee tyAMthI nIkaLyA tyAre chatradhArIoe temanA mastaka para kAra TaphUaAnI mALAethI yukata chatra dharyuM, te chatra dhaNuM sudara lAgatuM hatuM. camaradhArI sevake cAra camara vaDe temanA upara vAyu DhArI rahyA hatA, temane jotAM ja leAkeAe 'jaya he, jaya heA' evA mAMgalika zabdonuM uccAraNa karyuM. A rIte susajjita thaine te peAtAnA prAsAdamAMthI ravAnA thayA ane jayAM dhADA, hAthI, ratha ane yeddAothI yukta caturaMgI senA UbhI hatI tyAM AvyA. te vaSyate temanI sAthai 'aNegagaNanAyaka jAva, ityAdi ' mane gennunaay| hutA, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 sU. 5 varuNanAganaptRkacaritram 755 - daNDanAyaka - rAjezvara-talavara - mADambika-kauTumbikebhyaH zreSThi senApatisArthavAha - dUta - sandhipAlaiH sArddha saMparivRtaH saMparitaveSTitaH, etasya vyAkhyA aupapAtike paJcadazasUtre draSTavyA / ' jeNeva bAhiriyA uvadvANasAlA, jeNeva cAuraghaMTe Asarahe teNeva uvAgacchaI' yatraitra bAhyA upasthAnazAlA, cAturghaNTaH azvarathaH tatraiva upAgacchati 'uvAgacchittA cAuraghaMTa AsarahaM duruha ' upAgatya cAturghaSTam azvarathamAharoti, 'duruhittA hayagaya-raha- jAvasaMparivuDe' Aruhya haya- gaja- rathaiH yAvat - yodhavaraiH kalitayA caturaGgiNyA senayA saMparivRtaH ' mahayAbhaDacaDagara - jAvaparikkhitte jeNeva rahamusale saMgAme teNeva uvAgacchan' mahAbhaTacaDagara - yAvat-vRndaparikSiptaH, - mahAbhaTaizva DagaravRndaiH mahAbhaTa vistArasamUhaiH pariveSTitaH yatraiva rathamusalaH saMgrAmo vartate tatraiva tasminneva pradeze upAgacchati = upasthito bhavati 'ubAgakauTumbika, ibhya, zreSThI, senApati, sArthavAha, dUta aura saMdhipAla the / ina saba padoMkI vyAkhyA aupapAtika ke 15veM sUtra meM kI gaI hai so vahAMse dekhanA cAhiye / 'jeNeva bAhiriyA uvadvANasAlA jeNeva cAughaMTe Asarahe teNeva uvAgacchai' ina saba pUrvokta adhikArIjanoMke sAtha ve varuNa nAgapautra jahAM para bAhya upasthAnazAlA thI aura jahA~ para cAraghaMTAvAlA azvaratha thA vahA~ para Aye 'uvAgacchittA' vahAM para Akarake ve 'cAuraghaTa AsarahaM durUhai' usa cAturghaNTa azvaratha para savAra ho gaye / 'duruhittA' savAra hokara ve 'haya gaya raha jAva saMparibuDe' ghoDA, hAthI, rathoMse yAvat zreSTha yodhAoMse yukta caturaMgiNI senAse ghire hue hokara 'mahayAbhaDacaDakara jAva parikkhitte zanaizvara, talavara, bhADaMbika, TuMgir3a, chalya, zreSThI, senApati, sArthavAha, dUta ane sadhipAla hatA. A badhA padmAnA artha aupapAtika sUtranA 15mAM 56mAM ApavAmAM AvyA che, tA tyAMthI tene artha jANI levA. jeNetra bAhiriyA uDDANasAlA - jeNeva cAughaMTe Asarahe, teNeva uvAgacchai A badhAM pUrNakata adhikArIonI sAthe sAthe, nAgapautra varuNu, jyAM khAdya upasthAnazALA hatI, ane jyAM cAra dhaMTaDIothI yukata azvaratha rahela hato tyAM mAlyA. 'uvAgacchittA' tyAM bhAvIne 'cAuraghaTa AsarahaM duruha ' tethe| yAra ghaMTaDIvAjA 2tha upara savAra thA gayA. 'duruhittA' sthamA savAra ne ' haya - gaya - raha jAva saMparivuDe' hAthI, ghoDA, ratha mane yoddhA gothI yukta caturaMgI senAthI vATaNAhane 'mahayA bhaDacaDakara jAva parikkhitte jeNeva rahamusale saMgAme , zrI bhagavatI sUtra : pa Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 bhagavatIsUtrecchittA rahamusalaM saMgAmaM oyAo' upAgatya rathamusalaM saMgrAmam upayAtaH prAptaH 'tae NaM se varuNe NAgaNattue rahamusalaM saMgAmaM oyAe samANe ayameyArUvaM abhiggahaM abhigeNhaI-tataH khalu varuNo nAganatRkaH sthamusalaM saMgrAmam upayAtaH sana ayam etadrUpaM vakSyamANaprakAram abhigrahaM niyamam abhigRhNAtisvIkaroti yat-'kappai me rahamusala saMgAmaM saMgAmemANasa je puci pahaNai se paDihaNittae' kalpate yujyate gvalu me mama rathamusala sagrAmaM saMgrAmayamANasya yaH pUrva prathama praharati sa pratihantu, kalpate iti me sa pratihananayogyo bhavatItibhAvaH / tathAca saMgrAme yo mAM prathamaM prahariSyati tameva ahaM tadanantaraM prahariSyAmi-ityabhigrahasyAkAraH avase se no kappaiti, ayameyArUvaM abhiggahaM abhigeNhai' avazeSaH pUrva jeNeva rahamusale saMgAme teNeva uvAgacchai' vizAla mahAbhaToMke samUha ke sAtha2 jahAM rathamusala saMgrAma thA vahA~ para Aye 'uvAgacchittA rahamusalaM saMgAmaM oyAo' vahAM Akara ve usa rathamusala saMgrAmameM upasthita huve 'taeNaM se varuNe NAgaNatue rahamusalaM saMgAmaM oyAe samANe ayameyArUbaM abhiggahaM abhigeNhai' vahAM upasthita hote hI una nAgapautra varuNane aisA abhigraha grahaNa kiyA ki 'kappai me rahamusalaM sagAmaM saMgAmemANassa je puvi pahaNai se paDihaNittae' rathamusala saMgrAma karate hue mere Upara jo koI vyakti yodhA pahile prahAra karegA mai usI para bAdameM prahAra karugA 'avasese no kappaI i. isake atirikta ora kisI para prahAra nahIM karU~gA 'ayameyArUvaM abhiggahaM abhigeNhai' isa prakArakA niyama usa nAgateNeva uvAgacchA' mane maDA subhaTInA viza samUhanI sAthe nyAM 2thabhusasa saMyAma yAsato to tyA mAvyA. 'uvAgacchittA rahamusalaM saMgAma oyAo' tyA mAvAne tamA 595 2yabhusaNa sayAmamA 315 gayA. 'taeNaM se varuNe NAgaNattae rahamusala saMgAma oyAe samANe ayameyArUvaM abhiggahaM abhigeNhaI' rathamusaLa saMgrAmamAM dAkhala thatAM ja te nAgapautra varuNe evo abhigraha dhAraNa karyo ke 'kappai me rahamusalaM saMgAma saMgAmemANassa je pudi pahaNa i se paDihaNittae' je kai yoddho A rathamusaLa saMgrAmamAM laDatAM laDatAM mArA upara pahelAM prahAra karaze, tenA 5200 tyA2 mA praDAra 43rIza. 'avasese no kappaIData sivAnI 5 yati 52 praDAra 4rIza naDI.' 'ayameyArUcaM abhiggahaM abhigeNhaI' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 mU. 5 varuNanAganapvRkacaritram 757 prahArakAtirikto bhaTaH no mama prahatte kalpate na mama prahArayogyo bhavatiiti, ayaM varuNaH etadrUpaM pUrvoktasvarUpam abhigraham abhigRhNAti-svIkaroti, 'abhigeNhettA rahamusalaM sagAmaM saMgAmei' abhigRhya-abhigrahaM kRtvA sa varuNaH rathamusalaM sagrAmaM saMgrAmayati / 'tae NaM tassa varuNassa nAganatuyassa rahamusalaM saMgAmaM sagAmemANassa' tataH khalu tasya varuNasya nAganaptakasya rathamusalaM saMgrAmaM saMgrAmayamANasyAgro 'ege purise sarisae, sarisattae, sarisavva e, sarisabhaMDamattovagaraNe raheNaM paDirahaM havvaM Agae ' ekaH puruSaH sadRzaH tatsamAnaH sadRzatvakU-tatsamAnatvacAvAn, sadRzavayAH tatsamAnavayaskaH, sadRzabhANDamAtropakaraNaH, sadRzAtatsadRzA bhANDamAtrA-praharaNakozAdirUpA, upakaraNaM kavacAdikaM yasya saH tAdRzaH puruSaH rathena saha rathopaviSTa ityarthaH pratiratham nAganaptRkarathaM prati-varuNanAganaptakarathasya purata ityarthaH 'havvaM' iti zIghram AgataH upsthitH| 'tae NaM se purise varuNaM NAgaNattuyaM evaM pautra varuNane grahaNa kiyA 'abhigeNhittA' isa prakArake niyamako dhAraNa karake ve varuNa 'rahamusala saMgAmaM saMgAmei' rathamusala saMgrAma karaneko taiyAra ho gaye 'taeNaM tassa varuNassa nAganattuyassa rahamusala saMgAma saMgAmemANassa ege purise sarisae, sarisattae, sarisavvae, sarisabhaMDamattovagaraNe raheNaM paharihaM havvaM Agae' rathamusala saMgrAma karaneko taiyAra hue usa nAgapautra varuNake rathake sAmane koI eka puruSa jo ki unhIMke jaisA thA, unhIM ke jaisI camaDIvAlA thA, unhIM ke samAna umara vAlA thA tathA unhIM ke jaisI praharaNa kozAdirUpa bhANDamAtrA vAlA eva kavacAdirUpa upakaraNavAlA thA ratha para baiThakara Akara upasthita ho gayA 'tae NaM se purise varuNaM nnaagnn2|| 2 // niyama te nApautra vrunneahe| dhye. 'abhigeNDittA' 20 42ne| mamiDa ghA294 parIne te 1295 ' rahamusalaM saMgAmaM saMgAmeDa ' 2thabhusakha saMgrAmamA savAne tayAra 7 gayA. "taeNaM tassa varuNassa nAganattayassa rahamusalaM saMgAmaM saMgAme mANamsa-ege purise sarisae, sarisattae, sarisabbae, sarisabhaMDamattovagaraNe raheNaM paharie havvaM Agae' 2thamasara saMgrAmamA savAne tayA2 24 gayelA te nAgapautra varuNanA rathanI sAme keI eka puruSa (ddho ) AvI pahoMcyA. tenI umara varuNanA jeTalI ja hatI, tenI cAmaDIne raMga paNa varuNanA jevo ja hato, tenI pAse varuNanA jevAM ja khaDaga Adi zAstrI ane dhanuSa Adi astro hatAM, tenI pAse varuNanA jevAM ja kavaca Adi upakaraNe hatA. e te puruSa pitAnA rathamAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 758 bhagavatImatre kyAsI'- tataH khalu sa puruSo varuNa nAganaptakam evaM vakSyamANaprakAreNa avAdIt-'pahaNa bho varuNA ! nAganattuyA !" bho varuNa ! nAganAtaka ! prajAha vaM mAM prahara / taeNaM varuNe NAgaNattue taM purisaM evaM bayAsI'tataH khalu sa varuNo nAganaptRkaH taM puruSam - evaM vakSyamANapakAreNa avAdIt-'No khalu me kappai devANuppiyA ! puci ahayassa pahaNittae, bho devAnupriya ! no khalu me mama kalpate yujyate pUrvam ahatasya pareNa apahRtasya prahantum, prathamaM mAm adhnantaM hantuM nAhaM zaknomIti bhAvaH ata eva 'tumaM ceva NaM pubbiM pahaNAhi' tvameva khalu mAM pUrvaprathama prajahi mamopari prahAraM kuru 'tae NaM se purise varuNeNaM NAgaNattueNaM evaM vutte samANe Asuratte jAva-misimisemANe dhaNu parAmusai' tataH khalu sa puruSo ttuyaM evaM vayAsI' Ate hI usane nAgapautra varuNa se aisA kahA 'pahaNa bho varuNa NAgaNattuyA !' he varuNa nAgapautra ! tuma mujha para prahAra karo 'tae NaM varuNe NAgaNattue taM purisaM evaM vayAsI' taba usa nAgapautra varuNane usa puruSa se aisA kahA 'No khalu me kappai devANuppiyA ! puci ahayassa ahaNittae' he devAnupriya ! mujhe yaha kalpita nahIM hai ki maiM pahile prahAra karU ataH jabataka maiM tumhAre dvArA prahArayukta na kiyA jAU~gA tabataka maiM prahAra nahIM karUMgA ataeva 'tumaMceva NaM pudiva pahaNAhi' tuma hI pahile mere Upara prahAra karo 'tae NaM se purise varuNeNaM NAgaNa-ttueNaM evaMvutte jAva misimisemANe dhaNuM parAmusai' isa prakArase jaba nAgapautra varuNane usa asA nI sAme upasthita . 'taeNaM se purise varuNaM NAgaNattuyaM evaM vayAsI' mAtAMnI sA tethe nAgapautra varuNane mA pramANe yu-'pahaNa bho varuNa NAgaNattuyA !: nAgapautra vA ! pahesa tame bhArA 52 praDA2 42. 'taeNaM varuNe NAgaNattae purisaM evaM vayAsI' tyAre te nAgapotra 12 te 200-tu: puruSane yA pramANe -'No khalu me kappai devANuppiyA ! puci ahayassa pahaNittae' devAnupriya ! bhaa| 652 praDA2 42nAra vyati 52 prahAra 42vaan| meM niyama dhAraNa karyo che. tethI jyAM sudhI tame mArA upara prahAra nahIM kare, tyAM sudhI tamA 52 prA2 42vAnuM bhane 75tu nathI. tathA 'tuma ceva NaM puci pahaNAhi' paDalA tame bhaa| 52 prahA2 421. 'taeNaM se purise varuNeNaM NAgaNattueNaM evaMvutte samANe Asurane jAva misamisemANe dhaNuM parAmusai' cyAre nAra zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 su. 5 varuNanAganaptRkacaritram 759 " varuNena nAganaptRNa evamuktaH san AzuraktaH- Azu zIghraM raktaH kodhAruNa netraH yAvad ruSTaH kupitaH, cANDikyitaH raudrarUpaH misamisayan krodhAgninA dantairoSThadaMzanapUrvakaM 'misa - misa' iti zabdamuccArayan dhanuH parAmRzati = gRhNAti, 'dhaNuM parAmusittA usuM parAmusaI' dhanuH parAmRzya = AdAya iSu bANaM parAmRzati = gRhNAti, 'usu parAmusittA ThANaM ThAI' iSu parAmRzya gRhItvA sthAna = pAdanyAsavizeSalakSaNapUrvaka tiSThati - sajjatayA sannaddho bhavati, ThiccA AyayakannAya usu karei ' sthAnaM sthitvA sajjIbhUya AyatakarNAya - tam Ayatam AkRSTa karNAyata karNaparyantavistRtamiti AyatakarNAyatam iSu = vANaM karoti, 'AyayakannAyayaM usu karitA varuNa NAgaNattuyaM gADhappahArIkareDa' AyatakarNAyatam iSuM kRtvA varuNaM nAganaptRkam gADhaprahArI manuSya se kahA taba vaha manuSya ikadama varuNa ke Upara krodha se yukta ho gayA yAvat ruSTa ho gayA, kupita ho gayA, caNDakita ho gayA, raudrarUpavAlA bana gayA ! krodha se vaha dAMtoM dvArA oThoMko davAne laga gayA tathA 'misa misa' isa prakArake zabda ko uccArate hue usane apane dhanuSako uThAliyA 'SaNuM parAmusittA use parAmusaha' dhanuSako uThAkara usane phira bANako usa para caDhAliyA 'usu parAmusittA ThANaM ThAha' dhanuSa para bANa caDhAkara phira vaha isa prakAra karane ke liye kaTibaddha ho gayA 'ThANaM ThiccA' kaTibaddha hokara 'AyayakannAyayaM usu kareha' phira usane dhanuSa para caDhAye hue bANako kAnoMtaka khIMcA 'AyayakannAya usu karitA varuNaM NAgaNataya gADhappahArIka reha' kAnoMtaka khIMcakara phira usane usa bANase nAgapautra varuNake Upara pautra varuNe te puruSane A pramANe kahyuM, tyAre tene vastu upara rASa caDayA, te atizaya kApAyamAna thayA, te pracaMDa ane raudrarUpavALA banI gayo. DhAthI te dAMta vaDe hATha dakhAvavA maDI gayA, ane dhUMvAMvAM thaIne, dAMta kacakacAvIne teNe peAtAnuM dhanuSa hAtha sIdhu ' dhaNuM parAmusittA usuM parAmusai ' dhanuSane DAtharmA sahane tenA upara tIra thA. 'usu parAmusittA ThANaM ThAi 'tIra yaDAvIne te varuNu upara ten| ahAra khAne uddhi 4) gayA. 'AyayakannAyayaM usuM karei ' tyAra mAha te dhanuSa para thaDAvesA jANune ana sudhI meMgyu 'AyayakannAyayaM usuM karitA varuNaM NAgaNayaM gADhavahArI karei' ANune DAna paryaMta yethIne tethe nizAna bane nAgayotra va3SNu upara te mAno gADha prahAra aya. 'taraNaM se NAgaNacue varuNe " zrI bhagavatI sUtra : pa Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 bhagavatIsUtre karoti, atyadhikAghAtayukta karoti / 'tae NaM se varuNe NAgaNattue teNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe Asuratte jAva misimisemANe dhaNu parAmusai' tataH khalu sa varuNaH nAganatRkaH tena puruSeNa gADhAhArIkRtaH= tIvrAhataH san AzuraktaH krodhAgninA dIpyamAnaH yAvat-ruSTaH, kupitaH, cANDikyitaHmisamisayan dhanuH parAmRzati-gRhNAti, 'dhaNu parAmusittA, usu parAmusaI' dhanuH parAmRzyagRhItvA, iSu parAmazati-gRhNAti, "usu parAmusittA, AyayakannAyayaM usuM karei' iSu parAmRzya AyatakarNAyatam AkarNAkRSTamiSu karoti, 'AyayakanAyayaM usu karettA taM purisaM egAhacaM kUDAhaccaM jIviyAo vavarovei' AyatakarNAyataM karNaparyantAkRSTam iSu kRtvA taM puruSam ekAhatyam ekAhatyA hananaM prhaa| yatra tadekAhatyam, kUTAhatyaM kUTe iva tathAvidhaprastarazilAdau AhatyA AhananaM yatra tat kaTAhatyam yathAsyAttathA jIvitAt vyaparopayati pRthakkaroti prANarahitaM karotItyarthaH, tae NaM se varuNe NAgaNattue teNaM prahAra kiyA 'taeNaM se gharuNe NAgaNatue teNaM puriseNaM gADhappahArI kae samANe Asuratte jAva misImisemANe dhaNuM parAmusaI' isake bAda usa puruSake dvArA gADha AghAtavAle banAye gaye ve nAgapautra varuNa ikadama krodhase yukta hogae ruSTa hogaye, kupita hogaye, caNDakita hogae, aura dAMtoM se apane oSThoMko usane lage tathA misamisAte hue unhoMne phira apanA dhanuSa uThA liyA aura usa para usI samaya bANako caDhA liyA usu parAmusittA AyayakannAyayaM usu karettA taM purisaM egAhacca kUDAhacca jIviyAo vavaroi' kAnataka laMbA khIMcakara eka hI prahArameM pASANakhaNDakI taraha usa puruSako prANoMse rahita kara diyA 'taeNaM se varuNe NAgaNattue teNaM puriseNaM teNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe Asuratte jAba misimisemANe dhaj parAmasai' mA rIta te puruSa pAre nAgapautra 1295 52 gADha praDAra , tyAre nAgapautra varuNane ghaNuM krodha caDaye, roSa caDaye, kodhathI temanuM mukha lAla thai gayuM. temaNe dAMta kacakacAvIne dAMtanI vacce hoTha dabAvavA mAMDayA, ane dhUvA puvAM thaIne dhanupane chAyamA aNu yu', tenA 352 mA yasavyu, 'usu parAmusittA, ityAdi' sAne dhanuSa 52 yAvAne tene na sudhA mevyu. 'AyayakannAyayaM usuM karettA taM purisa egAhacaM kUDAhacaM jIviyAo vavarovei' tethe anasudhA methAna. te bANane te puruSa upara choDyuM. te bANanA eka ja prahArathI te mANasa pASANukhaMDanA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 9 sa.5 varuNanAganaptRkavarNanam 761 puriseNaM gADhappahArIkae samANe' tataH khalu sa varuNo nAganaptakaH tena puruSeNa gADhaprahArIkRtaH san 'atthAme, abale, avIrie, apurisakAra parakkame adhAraNijamiti kaTu turae nigiNhai' asthAmA sAmAnyataH zaktirahitaH, abala: zArIrikazaktirahitaH, avIryaH mAnasazaktirahitaH apuruSakAraparAkramaH-puruSAbhimAnalakSaNapuruSakAraparAkramazUnyaH, adhAraNIyamAtmanaH svena dhAraNaM kartu mazakyamiti kRtvA turagAn azvAn nigRpAti-avaraNaddhi ' turae nigihnittA rahaM parAvatteI' turagAn nigRhya rathaM parAvartayati, 'raha parAvattittA rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamaI' rathaM parAvartya rathamusalAt saMgrAmAt pratiniSkAmyati=nirgacchati, 'paDinikkhamittA egaMtamaMta avakkamai' pratiniSkramya= nirgatya ekAnta =vijanam gADhappahArIkae samANe' aba jaba ve nAgapautra varuNa usa puruSa dvArA pahile ghAyala kiye gaye, taba ve 'atthAme, abale, avIrie, apurisakkAraparakkame adhAraNijamitti kaTu turae nigiNhai ' sAmAnyataH zaktise rahita banagaye, zArIrika zakti unakI bilakula DhIlI paDa gaI, unakI mAnasazaktikA bilakula hAsa ho gayA arthAt puruSArtha rahita ho gaye ataH ve zaktihIna ho gaye ki unase yuddha karanA bilakula asaMbhava jaisA ho gayA ataH isI khyAlase ve yuddhase vimukha hokara utsAha rahita ho gaye aura Age baDhanese ghoDoMko roka diyA / rokakara rathako bhI yuddha sthalase vApisa kara liyA 'rahe parAvattittA rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamaI' isa prakAra rathako moDakara ve usa rathamusala saMgrAmase nikala Aye arthAt vimukha ho vo thI 2Dita 14 gaye.. 'taeNaM se varuNe NAgaNattue teNaM puriseNaM gADhappahArI kae samANe te puruSanA te 6 prA2thA nAgapautra 126 pa tenA pADatA ghAyasa tha yU4yo tA. 'atthAme, abale, abIrie, apurisakAraparakame adhAraNijjamiti kaTa turae nigiNhai tethI to sAmAnyata: zatiyA rahita thaI gayA, temanI zArIrika zakita bilakula zithila paDI gaI, temanI mAnasika zaktine paNa bilakula hrAsa thaI gayo, te puruSArthathI rahita thaI gayA, temaNe vicAra karyo ke A paristhitimAM mArAthI yuddha karI zakAze nahIM, huM yuddhamAM TakI zakIza nahIM. te kAraNe temanuM mana yuddha pratye udAsIna thaI gayuM. temaNe ghoDAne thobhAvyA, ane zyane yuddhabhUmimAthA pAchI pAyA. 'rahaM parAvattittA' mA zata 2thane pAche jAna 'rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamai' teso zyabhusala sazrAmamAthI mahAra zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 bhagavatI sUtre anta = bhUmibhAgam apakrAmyati gacchati, 'ega tamataM avakkamittA turae nigiNDa ' ekAntamantam apakramya turagAn nigRhNAti, 'turae nigiNDittA raha Thaar' turagAna nigRhya rathaM sthApayati 'raha ThavettA, rahAo paccoruha ' rathaM sthApayitvA rathAt pratyavarohati = avatarati 'rahAo paccoruhitA turae moei' rathAt pratyavaruhya = avatIrya turagAn mocayati = rathAt pRthak karoti 'tura motA turae visajjeha' turagAna mocayitvA turagAn visarjayati = svasthAne preSayati 'tura visajjittA davmasa thAragaM saMthara' turagAn visa darbhasa stArakaM saMstRNAti vistArayati 'saMtharittA davmasa thAragaM dUruhaH' sastIrya = AstI darbhasaMstArakam Arohati=tadupari upavizati, 'dagbhasaMthAragaM dUruhittA, puratyAbhimudde saMpaliyaM kanisanne karayala - jAva kaTTu evaM vayAsI - ' darbha ye 'DinikkhamittA egaMtamaMtaM avakama' vimukha hokara ve kisI ekAnta sthAnameM cale Aye 'egaMtamaMta avakamittA turae niginha ' ekAnta sthAnameM Akara unhoMne apane ghor3oMko khaDAkara diyA 'turae niginhittA haM Thavei' ghor3oM ke khaDe hote hI ratha khaDA ho gayA 'rahaM ThavettA rahAo pacoraha' rathake khaDe ho jAne para ve usase nIce utara Aye 'rahAo paccoruhittA' nIce utarakara 'turae moei' ghoDoMko unhoMne DhIladiyA rathase alaga kara diyA turae moettA turae visajje ' aura alaga karake unheM unake sthAnapara bhijavA diyA 'turae visajjittA' ghoDoMko yathAsthAna bhijavAkara 'dagbhasaMdhAraNaM saMthara' phira una nAgapautra varuNane darbhakA saMdhArA bichAyA 'saMtharittA dagbhasaMthAragaM dUruhai' darbhakA saMthArA bichAkara ve usa para baiTha gaye 'dabhasaMthAragaM duruhitA puruthAbhimu saMpaliyaMkanisanne karayala jAva kaTTu evaM vayAsI' nANI gayA. 'paDiNikkhamittA egaMtamaMta atrakamai' tyAthI nIDajIne tethe| auSTha zoanta bhayyA yAyA AvyA 'egaMtamataM atrakamittA turae nigiNhara' menta sthAne bhAvAne tebho ghoDAne bolAvI dIghAM, 'turae nigiNhittA raha ThaveI' ghoDAne theobhavatAM 4 28 alo rahI gayA. 'raha ThavettA rahAo pacoruhai' 2tha ala rakhetAM tethe| ratha upasthI nIce utarI gayA, 'rahAo paccoru hittA turae moei ' 2tha uparathI nAthe utarIne tebho ghoDAmAne rathathI alaga arI hIghA, 'turae mohattA turae trisajjei' ghoDAmAne sthathI alaga urIne chUTA bhUDI hIghAM. 'turae visajjittA' DAne bhukta urIne 'davbha saMthAragaM sathara' te harmana saMthA chAvyA. saMtharittA dabbhasaMdhAragaM duruha ' harmano sNthaare| michAvIne tenA para mesI gayA. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 sU.5 varuNanAganaptRkavarNanam 763 saMstArakam Aruhya pUrvAbhimukhaH saMparyaGkaniSaNNaH paryaGkAsanopaviSTaH san karatala-yAvat-zirAvate mastake'JjaliM kRtvA evaM vakSyamANaprakAreNa avAdot-'namotthu rNa arihaMtANaM bhagavaMtANaM jAva saMpattANaM, namotthuNaM samaNassa, bhagavao, mahAvIrassa' namo'stu khalu arhadbhayo bhagavadbhayo yAvat siddhigatinAmadheya sthAnama saMprAptebhyaH, namo'stu khalu zramaNAya bhagavate mahAvIrAya / 'Aigarassa, jAva saMpAviukAmassa, mama dhammAyariyassa, dhammovadesagassa' AdikarAya tIrthakarAya yAvat-siddhigatinAmadheya sthAnaM saMprApnukAmAya mama dharmAcAryAya, dharmopadezakAya / namo'stu iti pUrveNa sambandhaH, 'vadAmi ta bhagavata, tatthagaya ihagae' aura usa darbha saMthAre (darbha ke Asana) para baiTha kara unhoMne apane mukhako pUrvadizAkI ora kara liyA aura paryaGkAsana se baiTha kara donoM hAthoMko joDakara Avartana kiyA zirovartana karake unhoMne isa pAThakA uccAraNa kiyA 'namotthuNaM bhagavaMtANaM jAva saMpattANaM, namotthuNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa, Aigarassa jAva saMpAviukAmassa, mama dhammAyariyassa dhammopadesagassa' yAvat siddhigati nAmaka sthAna ko prApta hue siddha bhagavantoMko namaskAra ho tathA zramaNa bhagavAn mahAvIra ke liye namaskAra ho jo Adikara haiM aura tIrtha Adike kartA haiM, yAvat siddhigati nAmaka sthAnako prApta karane vAle haiM / dharmopadezaka mere dharmAcAryake liye namaskAra ho 'vaMdAmi taM bhagavaMta 'dabbhasaMthAragaM duruhitA puratyAbhimuhe saMpaliyaMkanisanne karayala jAva kaTTa evaM vayAsI' hAsana 52 mesIna tabhaNe pUni ta26 potArnu bhuma rAkhyuM ane paryakAsane besIne banne hAtha joDIne Avartana pUrvaka A pramANe kahyuM'nmotthunnN arahaMtANaM bhagavaMtANaM jAva saMpattANaM, namotthuNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa, Aigarassa jAva saMpAviukAmassa, mama dhammAyariyassa dhammovadesagassa.' siddhiti nAmane sthAne gye| mata bhagavatIne nama:42 DA. zrama bhagavAna mahAvIra ke jeo tIrthakara che ane siddhagatimAM javAnA che, temane mArA nbh24||2 DA. bhaa|| dhapiza mane yAni bhAsa nabha2412 |-'vdaami ta bhagavaMta zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 bhagavatImatra vandeta bhagavanta tatragatam atragato'hamityarthaH, "pAsau me se bhagava tatthagae' pazyatu mAM sa bhagavAn tatragataH 'jAva vaMdai, namasai, va dittA, namasittA, evaM vayAsI-' yAvat-taM bhagavanta vandate, namasyati, vanditvA, namasyitvA evaM vakSyamANapakAreNa abAdIt-'puci pi mae samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie thUlae pANAivAe paJcakkhAe jAvajIvAe' pUrvamapi prAkAle'pi mayA zramaNasya bhagavato mahAvIrasya antike-samIpe sthUla: prANAtipAtaH pratyAkhyAtaH yAvajjIvam jIvanaparyantam, evaM jAva thUlae pariggahe paJcakkhAe jAvajjIvAe' tathaiva yAvata-zramaNasya bhagavatoM mahAvIrasya antike sthalaH parigrahaH pratyAkhyAto mayA yAvajjIvam, 'iyANi piNaM ahaM tasseva bhagavao mahAvIrassa aMtie savva pANAivAya paJcakkhAmi jAvajjIvAe' idAnImapi khalu ahaM tasyaiva bhagavato tatthagaya ihagae' yahAM para rahA huA maiM tatra gata bhagavAnakI vaMdanA karatA hU~ 'pAsau me se bhagava tatthagae vahAM para rahe hue ve bhagavAn mujhe dekheM / 'jAva vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI' ima prakArakA pATha uccAraNa karake yAvat una bhagavAnakI unhoMne vaMdanA kI namaskAra kiyA vaMdanA namaskAra karake phira aisA kahA puci pi mae samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie thUlae pANAi. vAe paJcakkhAe jAvajIvAe' pahile bhI maiMne zramaNa bhagavAn mahAvIrake samIpa sthUla prANAtipAtakA pratyAkhyAna yAvajIva jIvanaparyaMta kiyA hai isI tarahase 'jAva thUlae pariggahe paJcakkhAe' sthUla parigrahakA pratyAkhyAna yAvajjIva kiyA hai 'iyANi pi NaM ahaM tasseva bhagavao mahAvIrassa aMtie savva pANAivAyaM paJcakkhAmi jAvajIvAe' natthagaya iha gae' mADI 29o / hutyA mApAnane ! 43 chu. pAsata me se bhagava tatthagae' tyAMnA te bhagavAna bhane here-meTa meM bhArI pravRttine matA 29 vI bhArI amitASA che. jAva vaMdai namasai, dittA nama sittA evaM vayAsI' mA prabhAganA pArnu vyA25 4rIne te nAgapautra paNe zathA te ahaMta bhagavAnane tathA mahAvIra prabhune vaMdaNa karI ane namaskAra karyA - vaMdaNa nbh24||2 rIne tebho 2mA pramANe 4hyu- pubi pi mae samaNassa bhagavao aMtie thUlAe pANAivAe paccakkhAe jAvajjIvAe' paDela 5ya meM zrabhAra bhagavAna mahAvIra svAmInI samIpa sthUla prANAtipAtanA jIvanaparyantanA pratyAkhyAna retA cha, me prabhArI jAva lAe pariggahe paccakkhAe' 2thUlA pariyaDa paryantanA pAMce pApakarmone meM parityAga karyo che, A rIta meM pAMca aNuvratane jIvana paryanta dhA25 4aa cha- 'iyANi pi Na aha tasseva bhagavao mahAvIrassa oNtie zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.9 mU.5 varuNanAganaptRkavarNanam 765 mahAvIrasya antike sarva prANAtipAtaM pratyAkhyAmi yAvajjIvam, evaM jahA khaMdao, jAva eyaM piNaM caramehiM UsAsa-nIsAsehiM vosirAmi-tti kaTu sannAhaparTa muyai' evaM yathA skandakaH, skandakAcAryavat yAvat sarva vijJAtavyam, etadapi zarIram khalu caramaiH ucchavAsa-niHzvAsaiH vyutsRjAmi tyajAmi, iti kRtvA sannAhapaDheM-kavacabandhapaDheM muJcati-parityajati, muittA salluddharaNaM karei' muktvA sannAhapaDheM parityajya zalyoddharaNaM zalyasya bANarUpasya bahiniSkAzanaM karoti zalyoddharaNAnantaraM prAyaH zIghra mRtyusa bhavAt 'salluddharaNaM karettA, AloiyapaDikkaMte, samAdhipatte ANupubIe kAlagae' zalyoddharaNaM kRtvA, AlocitapratikrAntaH kRtAlocanapratikramaNaH, samAdhiprAptaH AnupUrvyA kramazaH kAlagataH kAladharma prAptavAn / 'tae NaM tassa varuNassa NAgaNatuyassa aba bhI maiM unhIM bhagavanta mahAvIrake pAsa samasta prANAtipAtakA yAvajjIva pratyAkhyAna karatA haiM "evaM jahA khaMdao jAva eyapi NaM caramehiM UsAsanIsAsehiM vosirAmi ttikaTu sannAhapaTTa muyaI' yahAM aura avaziSTa kathana skandAcArya kI taraha jAnanA cAhiye isa zarIrakA bhI maiM antima zvAsocchvAsa ke sAtha2 parityAga karatA huuN| isa prakAra kahakara una nAgapautra varuNane kavacakA parityAga kara diyA 'muittA salluddharaNaM karei' kavacakA parityAga karake phira unhoMne apane zarIra se bANarUpa zalyako bAhara nikAlA ghANake nikalate ho prAyaH mRtyu ho sakatI hai isI khyAlase 'salluddharaNaM karettA' bANako nikAlakara unhoMne 'AloiyapaDikkaMte samAhipatte ANupuvIe kAlagae' apane pApakarmoMkI AlocanA kI aura unase phira ve pIche haTa gaye savva pANAivAyaM paJcakkhAmi jAvajjIvAe' ve the zrama mApAna bhAvArI samakSa samasta prANAtiyAtanA vanaparyanta pratyAbhyAna 43 chu. 'eba jahA khadao jAva-eyapi Na caramehiM UsAsanIsAsehi vosirAmi ti kaTTa samrAhapaTaM mayaI' hI mAhItuM samarata 4thana 24hAyAnA 4thana pramANe samaj. A zarIrane paNa huM aMtima zvAoMchavAsanI sAthe sAthe parityAga karUM chuM, ahIM sudhInuM kathana grahaNa karavuM. A pramANe kahIne te nAgapautra vaNe kavacane parityAga karyo. 'muhattA khalladdharaNaM karei' vayaparityAga rIne tebhAre tamanA zarIramAthA bANarUpa zalyane bahAra kADhayuM. bANane kADhatAM ja sAmAnya rIte mRtyu thaI zake che, 565 mAhI me manyu na tu, te matApatA sUtrA2 49 cha- 'salladdharaNaM karettA' mAne zarIramAthA 172 tIna tebho 'AloiyapaDikkaMte samAhipatte ANupuvvIe - - . - - - zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 766 bhagavatIsUtre ege piyabAlavayaM sae' tataH khalu tasya varuNasya nAganaptakasya ekaH priyabAlavayasyaH bAlamitram 'rahamusalaM saMgAma saMgAmemANe egeNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe, atthAme, abale jAva-adhAraNijjamiti kaTu' rathamusalaM saMgrAma saMgrAmayamANaH ekena puruSeNa gADhaprahArIkRtaH san atyantAhataH san asthAmA sAmAnyena zaktihInaH, abala: zarIrazaktirahitaH, yAvataavIryaH mAnasazaktirahitaH apuruSakAraparAkramaH adhAraNIyam Atmano jIvanamAtmanA dhArayitumazakyamiti kRtvA 'varuNaM NAgaNattuya rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamamANaM pAsaI' varuNaM nAganaptRkam rathamusalAt saMgrAmAt samAdhiprApta hokara phira ve kramazaH mRtyuko prApta ho gaye / 'tae NaM tassa varuNassa NAgaNatuyassa ege piyabAlavayaMse' ina nAgapautra varuNa kA eka miyabAlavayasya (bAlamitra)thA jo 'rahamusala saMgAma saMgAmemANe egaNaM muriseNaM gADhappahArI kae samANe atthAme, abale, jAva adhA. raNijjamiti kaTu' rathamusala saMgrAmameM yuddha kara rahA thA yuddha karate samaya use kisI eka puruSane AghAtavAlA karadiyA so vaha usake atyanta AghAtase Ahata huA sAmAnyarUpase zakti hIna hokara zArIrika balase rahita ho gayA yAvat mAnasika zaktise vikala banakara baha puruSakAra parAkramase sAhasase bhI rahita ho gayA aura aba maiM jIvita nahIM raha sakatA hUM aisA vicAra use AyA so isa khyAlase yukta hokara usane 'varuNaM NAgaNattuyaM rahamusalAo saMgamAo paDiNikkhamamANaM pAsai' nAgapautra varuNako rathamusala kAlA pAtAnA pAnI bhAsAyanA 421 ane. pApAtha pratizata ina samAdhibhA lIna thaI gayA, ane tyArabAda kALakrame mRtyu pAmyA. _ 'taeNa tassa varuNassa NAgaNattuyassa ege piyabAlavayaMse' te nAgapautra 12pano me bhitra tA, re 'rahamasalaM saMgAma saMgAmemANe egeNaM pariseNaM gADhappahArIkae samANe atthAme, abale, jAva adhAraNijjamiti kaTTa' rathamusaLa saMgrAmamAM laDate hate. laDatAM laDatAM te kaI puruSa (ddhA) nA bANathI ghAyala thaye. A rIte UMDo ghA vAgavAthI te zaktihIna thaIne zArIrika baLathI rahita thaI gaye, mAnasika zakitathI paNa te rahita thaI gaye, tethI te puruSakAra parAkramathI-sAhasathI paNa rahita thaI gayuM. teNe vicAra karyo ke "have huM A yuddhamAM 28. zIza nahIM thaa| samayamA bhArA prAya yasyAM za. 'varuNa NAgaNattaya rahamusalAo saMgAmAo paDiNikkhamamANaM pAsaI' nyAre tana manamA upayuta zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramegacandrikA TIkA za.7 u.9 m.5 varuNanAganaplakavarNanam / 767 pratiniSkrAmyantaM nirgacchantaM pazyati 'pAsittA turae nigeNhai' dRSTvA turagAn nigRhNAti, 'turae nigeNhitA, jahA varuNe jAva turae visajjeI' turagAna nigRhya-avaruhya yathA varuNaH yAvat-rathaM sthApayati, rathaM sthApayitvA, rathAt pratyavarohati, sthAt pratyavaruddha turagAna mocayati, turagAn mocayitvA turagAna visarjayati, 'turae visajjittA' turagAna visarjayitvA 'paDasaMthAragaM saMtharei paTasaMstArakaM saMstRNAti 'paDasaMthAragaM saMtharittA' paTasaMstArakaM saMstIrya 'paDasaMthAragaM dUruhai' paTasaMstArakam Arohati, ' paDasaMthAragaM dUruhittA puratthAbhimuhe jAva aMjaliM kaTTha evaM vayAsI' paTasaMstArakam Aruhya pUrvAbhimukhaH yAvatsaMparyaGkaniSaNNaH karatala - yAvat-mastake aJjaliM kRtvA evam avAdItasaMgrAmase bAhara nikalate hue dekhA 'pAsittA turae nigeNhaI' dekhakara usane apane ghoDoMko Age baDhanese roka liyA 'turue nigeNhittA jahA varuNe jAva turae visajjeI' ghoDoMko rokakara varuNakI taraha usane bhI unheM rathase mukta kara diyA aura apane sthAna para unheM pahu~cavA diyA yahAM yAvat padase 'rathaM sthApayitvA rathAt pratyavarohati, rathAt pratyavaruhya turagAna mocayati, turagAna mocayitvA' isapAThakA grahaNa huA hai / 'turae visajittA' ghoDoMko visarjita karake phira usane 'paDasaMthAragaM saMtharei' paTasaMstArakako bichAyA paDasaMthAragaM saMtharittA' paTTasaMstAraka bichAkarake 'paDasaMthAragaM dUruhai' kapaDekA saMthAraka (Asana) ke upara baiTha gayA 'paDasaMthAragaM dUrahittA purasthAbhimuhe jAva aMjali kaTTha evaM vayAsI' usa para baiTha kara usane apane mukhako pUrvadizA vicAra Avyo, tyAre teNe nAgapatra varuNane rathamusala saMgrAmamAMthI bahAra cAlyA or yo. 'pAsittA turae nigeNDa, tena 2 ta ne to 5 potAnA dhArAne yAvI vIyA turae nigeNhittA jahA varuNe jAva turae visajjeI gheDAne thaMbhAvIne teNe paNa varuNane jema ja karyuM. eTale ke ghoDAne thaMbhAvatA ja ratha AgaLa vadhato aTakI gaye, teNe rathane pAcho vALe ane raNamusala saMgrAmamAMthI bahAra nIkaLIne te kaI ekAnta sthAne pahoMcI gayo. gheDAne thaMbhAvIne, rathamAMthI utarIne teNe ghoDAne 25thI PARL rIne chuutt| 42 vIyA. 'turae visajjittA paTTasa thAragaM saMthareDa' ghoDAne bhuta rIta to me rakhanA thaa| pichAvya 'paDasaMthAragaM saMtharittA' 58 saratA24 michAvAne nA 52 ta mesI gayA. 'paDasaMthAragaM dUruhittA puratyAbhimuhe jAva aMjaliM kaTTa evaM vayAsI' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 768 bhagavatIsUtre 'jAiM NaM bhaMte ! mama piyavAlavayaMsassa varuNassa NAgaNatuyassa sIlAI, vayAI, guNAI, veramaNAI, paJcakkhANa-posahovavAsAI' he bhadanta ! yAni khalu mama priyabAlavayasyasyambAlamitrasya varuNasya nAganaptakasya zIlAni phalAnapekSazubhakriyAmavRttirUpANi, vratAni sthUlapANAtipAviramaNAdhaNuvratAni, guNAH uttaraguNAH, viramaNAnirAgadveSanivRttirUpANi, pratyAkhyAna-poSadhopavAsAH santi 'tAI NaM mamaM pi bhavaMtu tti kaTu sannAhapaDheM muyai' tAni khalu zIlAdIni mamApi bhavantu iti kRtvA sannAhapaDheM muJcati, 'muittA salluddharaNaM karei' muktvA sannAhapaTTa parityajya zalyoddharaNaM zalyaniSkAzanaM karoti, 'salluddharaNaM karetA ANupuvIe kAlagae' zalyoddharaNaM kRtvA AnupUrvyA anukrameNa kI ora kara liyA tathA paryaGkAsana lagAkara donoM hAthoMko joDakara usane usa kRta aMjali ko mastaka para idharase udhara ghumAkara isa prakArake pAThakA uccAraNa kiyA 'jai NaM bhaMte ! mama piyabAlavayaMsassa varuNassa NAgaNattuyassa' sIlAI, vayAI, guNAI veramaNAI paJcakkhANaposahovavAsAiM, he bhadanta ! mere priya bAlasakhAvaruNa nAgapautrake jo phalAnapekSa zubhakriyA pravRttirUpa zIla, sthUlapANAtipAta viramaNa AdirUpa aNuvrata, uttaraguNarUpa guNa, rAgadveSanivRttirUpa viramaNa, pratyAkhyAnapoSadhopavAsa haiM 'tAI NaM mamaM pi bhavaMtu' ve saba mujhe bhI hoM ttika? sannAhapaTTa muyai' aisA kahakara usane apane zarIrapara dhAraNa kiye hue kavacako dUra kara diyA 'muittA salluddharaNaM karei' kavacako zarIrase utAra kara phira usane zalyako dUra kiyA 'salluddharaNaM karettA saMthArAne Asane besIne, pUrva dizA tarapha mukha karIne, ane paryakAsana vALIne banne hAtha joDIne mastaka para traNavAra temane ghumAvIne, temaNe A prakAranA pAThanuM uccAraNa prayu"-- jai 'NaM bhaMte ! mama piyabAlabaya sassa varuNassa NAgaNatuyassa sIlAI, vayAI, guNAI, veramagAI, paccakakhAgaposahovavAsAI' ke mahanta ! bhAra (praya bALasakhA, nAgapatra varuNanuM je phalApekSa (phaLanI apekSA vinAnuM) zubha kriyA pravRttirUpa zIla che, rapUla prANAtipAta viramaNa AdirUpa je aNuvrata che, uttaraguNarUpa je guNa che, rAgadveSa nivRtti35 je piramANu cha, bhane pratyAbhyAna-poSadhopavAsa cha, 'tAi NaM mama pi bhavatu' te samasta Aail bhA22 632 // 54] a thA. "tti kaTTa sannAhapaha Tags Ama kahIne teNe potAnA zarIra upara dhAraNa kareluM bakhatara utArI nAkhyuM. 'mahattA salludharaNaM karei' mamatarane |DhI nAbhIna tethe zarIramAthI mA35 sapane zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.9 sU.5 varuNanAganaptRkacaritram 769 kAlagata: kAladharma prAptavAn / 'tae NaM taM varuNaM NAgaNatuyaM kAlagaya jANittA,' tataH khalu taM varuNaM nAganaptRkaM kAlagataM kAladharmamAptaM jJAtvA 'ahAsannihiehiM vANamaMtarehiM devehiM divve surabhigaMdhodgavAse buDhe' yathAsagnihitaiH samIpasthitaiH vAnavyantaraiH devaiH divyA surabhigandhodakavarSA dRSTA, 'dasaddhavaNNe kusume nivADie' dazArddhavarNAni paJcavarNaviziSTAni kusumAni nipAtitAni divve ya gIya-gaMdhabaninAde kae yAvi hotthA' divyazca gIta-gandharvaninAdaH kRtazcApi abhavat / 'tae NaM tassa varuNassa NAgatuyamsa taM divvaM deviDi, 'divyaM devajjuiM divvaM devANubhAgaM suNittA ya, pAsittA ya' tataH khalu tasya varuNasya nAganaptakasya tAM divyAM devaddhim , divyAM devadyutim , divyaM devAnubhAvaM zrutvA ca dRSTvA ca 'bahujaNo annamannassa evaM Aikkhai jAva-parUvei-' ANupuvvIe kAlagae' zalyako dUra karake phira vaha kramazaH kAladharmagata ho gayA 'taeNaM taM varuNaM NAgaNattuMya kAlagaya jANittA ahAsannihiehiM vANamaMtarehiM devehiM divve surabhigaMdhodagavAse buDhe' idhara varuNa ko jo ki nAgakA pautra the kAladharmagata jAnakara pAsameM rahe hue vAnavyantara devoMne divya surabhigaMdhodakakI varSAkI / 'dasaddhavaNNe kusume nivADie' paMcavarNake puSpoMko icchAnusAra khUba varasAyA 'divve ya gIyarAMdhavaninAde kae yAvi hotthA / tathA divya gIta gandharva zabdoMkA bhI unhoMne acchI tarahase uccAraNa kiyA 'tae NaM tassa varuNassa NAgaNatyassa taM divyaM deviDUTiM, divvaM devajjuI, divvaM devANubhAgaM suNittA ya pAsittA ya' isa prakAra usa varuNa nAgapautrakI usa divya devarddhiko, divya devadyutiko, divya devAnubhAvako 2 iyu. 'salluddharuNaM karettA ANupubIe kAlagae' zarIramAthI mANane dI teNe pitAnAM pApakarmonI AlecagA karI, ane te kALakrame kALadharma pAmyA "guj varUNAgaNattuya kAlagaya jANittA ahAsannihiehiM vANamatarehiM devehi divve murubhigadhodagavAse vuTe' ve tyAM varuNane dharma pAmelA ne sabhI 29mA pAnavya tara hevAye hivya sumadhA2 4nI vRSTi 30, 'dasaddhavaNe kusume nivADie' bhane pAMya 4 minii bhUma vRSTi 421. 'divve ya gIya-gaMdhana ninAde kae yAvi hotthA' tathA tebhare hivya gIta-i zAna 55 bhUma ubhyA26] yu. 'taeNaM tassa varuNassa NAgaNatuyassa taM divvaM deviDa, divvaM devajjuI, divvaM devANubhAgaM suNittA ya pAsittA ya' mA 42nI te nAgapatra varaNanI divya devasamRddhine, divya devaghutine ane divya devaprabhAvane sAMbhaLIne tathA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 360 bhagavatIsUtre bahujanaH anyonyam evam uktaprakAreNa AkhyAti yAvat-bhASate, prajJApayati, prarUpayati, "evaM khalu devANuppiyA ! bahave maNussA jAva uvavattArA bhavaMti' evaM khalu rItyA bho devAnupriyAH ! bahavo manuSyA yAvat-pUrvoktamakAreNa pratyAkhyAnAdikaM kRtvA caramocchAsaniHzvAsaiH kAlagatAH santaH devalokeSu devatvena upapattAro bhavanti, natu kevalaM yuddhe maraNena, ityAzayaH ||muu. 5 // ___ mUlam-'varuNe NaM bhaMte ! NAgaNattae kAlamAse kAlaM kiccA kahiMgae, kahiM uvavanne ? goyamA ! sohamme vimANe, devattAe uvavanne / tattha NaM atthegaiyANaM devANaM cattAri paliovamAI ThiI paNNattA, tattha NaM varuNassa vi devassa cattAri paliovamAI ThiI paNNattA / se NaM bhaMte! varuNe deve tAo devalogAo AukkhaeNaM, bhavakkhaeNaM ThiikkhaeNaM jAva mahAvidehe vAse sijjhihii, jAva aMtaM karehii / varuNassa NaM bhaMte ! NAgasunakara aura dekhakara 'bahujaNo annamannassa evaM Aikkhai, jAva parUveI' aneka manuSyoMne ApasameM isa prakArase kahA yAvat prarUpaNAkI yAvat zabdase bhASaNa kiyA, prajJApita kiyA ki 'evaM khalu devANuppiyA ! bahave maNussA jAva uvavattAro bhavaMti' he devAnupriyo, aneka manuSya isa rItise yAvat pratyAkhyAnAdika karake carama ucchvAsa ni:zvAsoMke sAtha 2 kAlagata hokara devalokoMmeM devakI paryAya se utpanna hue haiM hote haiM aura Age bhI hoNge| kevala yuddha meM marakara koI devalokoMmeM devako paryAyase na utpanna huA hai, na utpanna hote haiM aura na Age bhI utpanna hoNge| sU0 5 // naIne 'bahujaNo annamannassa evaM Aikkhai, jAva parUveI' bhane bhAsAye eka bIjAne A pramANe kahyuM, A pramANe pratipAdana karyuM ane A pramANe prarUpaNa 42 // 3- 'evaM khalu devANuppiyA! bahave maNussA jAva uvavattAro bhavati / he devAnupriye! aneka mANaso A rIte zIla, guNa, pratyAkhyAnAdi karIne carama ucchavAsa nizvAsanI sAthe sAthe ja kALadharma pAmIne devalokamAM devanI paryAye utpanna thAya che, bhUtakALamAM thayA hatA ane bhaviSyamAM paNa thaze. kevaLa yuddhamAM marIne kaI devalokamAM devanI paryAye utpanna thayuM nathI, ane thaze paNa nahIM. su. pa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9sU.6 varuNanAganaptRkacaritram 771 Nattuyassa piyabAlavayaMsae kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gae, kahiM uvavanne ? goyamA ! sukule paJcAyAe / se NaM bhaMte ! taohito aNaMtaraM utvaTTittA kahiM gacchihii, kahi uvavajihii ? goyamA ! mahAvidehe vAse sijjhihii, jAva aMtaM karehii, seve bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu0 6 // sattamasae navamodeso smtto|| 7-9 // chAyA-varuNaH khalu bhadanta ! nAganaptakaH kAlamAse kAlaM kRtvA kutra gataH ? kutra upapannaH ? gautama! saudharme kalpe, aruNAbhe vimAne devatvena upapamnaH, tatra khalu astyekeSAM devAnAM catvAri palyopamAni sthitiH prajJaptA, tatrakhalu varuNasyApi devasya catvAri palyopamAni sthitiH prajJaptA / sa khalu varuNeNaM bhaMte' ityAdi / mUtrArtha-varuNeNaM bhaMte ! NAgaNatue kAlamAse kAlaM kiccA kahiMgae ? kahiM uvavanne) he bhadanta ! nAgake pautra de varuNa kAla avasara kAla karake kahAM gaye ? kahAM utpanna hue ? (goyamA) he gautama ! (sohamme kappe aruNAbhe vimANe devattAe uvavanne) ve nAgake pautra varuNa saudharmakalpameM aruNAbhavimAnameM devakI paryAyase utpanna hue haiM (tattha NaM atthegaiyANaM devANaM cattAri paliovamAiM ThiI paNNattA) vahAM para kitaneka devoMkI cAra palyopamakI sthiti kahIgaI hai / (tattha NaM varuNassa vi devamsa cattAri paliovamAiM Thii paNNattA) so varuNa devakI bhI cAra palyopamakI vahAM para sthiti kahI hai| (se NaM bhaMte ! 'varuNe NaM bhaMte !' ityAdi sUtrAtha - (varuNeNa bhaMte ! NAgaNattue kAlamAse kAla kiccA kahiM gae ? kahiM uvavanne ?) HE-d! nAgarI pautra 125 jAne avasa2 sAvatA ANa 4zane yo gayo ? 44 gatibhA panna thye| ? (goyamA !) he gautama ! (sohamme kappe aruNAbhe vimANe devattAe uvavanne ?) te sauSa 85mA ABAma vimAnamA hevanI paryAya atyanta thye| che. (tatthaNaM atthegaiyANaM devANaM cattAri paliovamAI ThiI paNNattA) te hemAMnA 21 vAnI Ayusthiti yA pakSyApabhanI hI che. (tatthaNaM varuNassa vi devassa cattAri paliovamAiM ThiI paNNattA) mA zate zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 bhagavatIsUtre bhadanta ! varuNo devaH tasmAt devalokAt AyuHkSayeNa sthitikSayeNa yAvat mahAvidehe varSe setsyati, yAvat-antaM kariSyati / varuNasya khalu bhadanta ! nAganaptakasya priyabAlavayasyaH kAlamAse kAlaM kRtvA kutra gataH ? kutra utpannaH ? gautama ! mukule pratyAyAtaH / sa khalu bhadanta ! tasmAt anantaram udRtya nismRtya-mRtvetyarthaH kutra gamiSyati ? gautama ! mahAvidehe varSe setsyati yAvata-antaM kariSyati / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||suu0 6 // saptamazatakasya navamoddezakaH samAptaH // 7-9 // varuNe deve tAo devalogAo AukkhaeNaM bhavakkhaeNaM ThiikkhaeNa) he bhadanta ! varuNa deva usa devalokase Ayuke kSaya ho jAne para, bhava devasaMbaMdhI bhavake kSaya ho jAnepara, devasaMbaMdhI sthitike kSaya ho jAne para kahAM para jAveMge ? (jAva mahAvidehe vAse sijjhihida, jAva aMta karehii) he gautama ! yAvat mahAvideha kSetrameM ve siddhiko prApta kareMge yAvata samasta duHkhoMkA anta kareMge ? (varuNamsa NaM bhaMte ! NAgaNattuyassa piyavAlavayaMsae kAlamAse kAlaM kiccA kahiMgae, kahiM uvavanne ?) he bhadanta ! nAgake pautra varuNake priyabAlasakhA kAla avasara kAlakara kahAM para gaye ? kahAMpara utpanna hue ? (goyamA) he gautama ! (sukule paccAyAe) acche kulameM ve utpanna hue haiN| (se NaM bhaMte ! taohiMto aNeMtaraM ubaTTittA kahiM gacchihiha, kahiM uvavajihiDa ?) he bhadanta ! vahAMse marakara ve varuNake bAlamitra kahAM para jAveMge ? kahAM para utpanna hoMge ? (goyamA) he gautama ! (mahA1295 hevanI 55 tyAM ravAnI mAyasthiti yA2 5cyA5manI hI che. (se gaM bhaMte ! varuNe deve tAo devalogAo AukkhaeNaM bhavakkhaeNaThiikkhaeNa) 3 ! varuNadevanA te devalokanA Ayune kSaya thatA, devasaMbaMdhI bhavano kSaya thatAM, ane he sadhI sthitino kSaya yatA, te 40 ze? sai ru-na thaze ? (jAva mahAvidehe vAse sinjhihii, jAva aMta karehii) OM gautama! to bhaviDa kSetramA manuSya paryAye utpanna thaze ane siddha, buddha, mukata, parinivRtta ane samasta duHkhanA tata yaza 'varuNassa NaM bhaMte ! gAgapattayassa piyabAlavayasae kAlamAse kAla kiccA kahiM gae? kahi upacanne ?) mahanta ! nAgapAna 124ne| priya bAlamitra kALa avasare kALadharma pAmIne kayAM gayo? kaI gatimAM utpanna thaze. (goyamA !) he gautama! (sukule paJcAyAe) te uttama mA utpanna ythe| che. (seNaM bhaMte ! taohiMto aNaMtaraM ucaTTittA kahiM gacchihii, kahiM ubavajihii ?) he bhadanta ! varuNane te bALamitra tyAMthI marIne kyAM jaze? kaI gatimAM utpanna thaze ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.9 sU. 6 varuNanAganaptRkavarNanam 773 TIkA-gautamaH pRcchati-'varuNe NaM bhaMte ! NAgaNatue kAlamAse kAla kiccA kahiM gae ? kahiM uvavanne ?' he bhadanta ! varuNaH khalu nAganatRkA kAlamAse kAlA'vasare kAlaM kRtvA kAladharma prApya kutra gataH ? kutra upapannaH ? bhagavAnAha-goyamA ! sohamme kappe aruNAbhe, vimANe devattAe uvavanne he gautama ! varuNaH kAladharma prApya saudharme kalpe aruNAbhe tannAmake vimAne devatayA devatvena upapannaH tatra varuNasyAyuSyaM vaktumAha-'tattha NaM atthegaiyANaM devANaM cattAri paliovamAiM ThiI paNNattA' tatra khalu saudharma kalpe videhe vAse sijjhahii, jAva aMta karehii) mahAvideha kSetrameM ve siddha hoMge yAvat samasta karmoMkA anta kareMge / 'sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! tti) he bhadanta ! Apane jaisA kahA hai vaha vaisA hI hai he bhadanta ! Apane jaisA kahA hai vaha vaisA hI hai / aisA kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| TIkArtha-gautamane prabhuse aisA pUchA hai ki 'varuNeNaM bhaMte ! NAgaNatue kAlamAse kAlaM kiccA kahiMgae, kahiMuvavanne' he bhadanta ! nAgapautra varuNa kAla avasara kAla karake kAladharma prApta karake kahA~ para gaye ? kahAM para utpanna hue? isake uttarameM prabhune unase kahA 'goyamA' he gautama ! 'sohamme kappe aruNAme vimANe devattAe uvavanne' varuNa kAladharma prAptakara saudharmakalpameM aruNAbha nAmake vimA(goyamA !) he gautama ! ( mahAvidehevAse sijjhihii; jAva aMta karehii) te mahAvideha kSetramAM utpanna thaIne siddhapada pANaze ane samasta duHkhano aMta karaze. (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti) 3 mahanta ! mApanI vAta satya cha mahanta ! Ape A viSayanuM je pratipAdana karyuM te sarvathA satya che. A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNa namaskAra karIne teo temane sthAne besI gayA. tha-gotama svAmI mahAvIra prasune mevA prazna pUche che - 'varuNeNaM te! NAgaNattue kAlamAse kala kiccA kahiM gae ? kahiM uvavanne' he mata ! nAgano pautra varuNa kALano avasara AvatA kALadharma pAmIne - maraNa pAmIne kyAM gaye? kaI gatimAM utpanna thaye ? tanA uttara mApatA maDAvI2 prabhu - (goyamA !) he gItama! 'sohamme kappe aruNAbhe vimANe devattAe uvavanne) 176] yama pAbhIne saudharma ka5mAM aruNAbha nAmanA vimAnamAM devarUpe utpanna thayo che. gautama svAmIno prazna- he bhadanta ! tyAM temanI Ayusthiti keTalI kahI che? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 bhagavatIsUtre aruNAbhe vimAne asti ekeSAM keSAMzcid devAnAM catvAri palyopamAni sthitiH majJaptA kathitA ata eva tattha NaM varuNassa vi devassa cattAri paliovamAI ThiI paNNattA' tatra khalu saudharme kalpe aruNAbhe vimAne varuNasyApi devasya devatayA utpannasya catvAri palyopamAni sthitiH prajJaptA / tadanantaraM varuNasya siddhayAdikaM vakti-seNaM bhaMte ! varuNe deve tAoM devalogAo AukkhaeNaM, bhavakkhaeNaM, Thiikva eNa, jAca mahAvidehe vAse sijjhihii, jAva aMtaM karehii' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! sa khalu varuNo devaH tasmAt devalokAt saudharmanameM devarUpase utpanna hue haiM / 'tattha NaM atthegaiyANaM devANaM cattAri paliovamAI ThiI paNNattA' vahAMpara saudharmakalpameM aruNAbha vimAnameM kitaneka devoMkI sthiti cAra palyopamakI kahI gaI hai| ataeva 'tattha NaM varuNassa vi devassa cattAri paliovamAiM ThiI paNNattA' saudharmakalpameM aruNAbha vimANameM varuNa devakI bhI sthiti cAra palyopamakI kahI gaI hai 'se NaM bhaMte ! varuNe deve tAo devalogAo AukkhaeNaM, bhavakkhaeNaM, ThiikkhaeNaM jAva mahAvidehevAse sijjhihii jAva aMta karehii' he bhadanta ! vaha varuNadeva, usa devalokase saudharmakalpase Ayuke kSaya hote hI, bhavake kSaya hote hI, sthitike kSaya hote hI yAvat zarIrako choDakara kahAM para jAvegA kahAM para utpanna hogA ? uttarameM prabhu kahate haiM 'jAva mahAvidehe vAse sijjhihii, jAva aMta karehii' he gautasa ! varuNadeva mahAvideha kSetra meM ____uttara- 'tatthaNaM atthegaiyANaM devANaM cattAri paliovamAI ThiI paNNattA' he gautama ! aruNAbha vimAnamAM keTalAka devenI Ayusthiti cAra palyopamanI kahI che. tethI 'tatthaNaM varuNassa vi devassa cattAri paliovamAiM ThiI paNNattA' saudharma ka95nA aruNAbha vimAnamAM utpanna thayelA varuNadevanI sthiti paNa cAra palyopamanI kahI che. gautama. 2pAbhInA prazna- se NaM bhaMte! varuNe deve tAo devalogAo AukkhaeNaM, bhavakkhaeNaM, ThiikkhaeNaM ityAdi' 3 He-d! te 125 devakathI saudharma ka9pamAMthI Ayune kSaya thatAM, bhavano kSaya thatAM, ane sthitine kSaya thatAM te kyAM jaze? kayAM utpanna thaze? utta2-- 'jAtra mahAvidehavAse sijjhihii jAva aMta karehii' he gautama ! varuNadeva mahAvideha kSetramAM manuSya paryAyamAM utpanna thaIne siddhapada pAmaze ane samasta zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 775 prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 9 su06 varuNanAganaptRkacaritram kalpAt AyuHkSayeNa, bhakSayeNa sthitikSayeNa yAvat tatazcyutvA kutra gamiSyati ? kutra utpatsyate ? bhagavAnAha - gautama ! mahAvidehe varSe setsyati= siddhiM prApsyati yAvat bhotsyate-bodhaM lapsyate, mokSyate - bhavabandhanAnmuktiM lapsyate, parinirvAsyati zItIbhUto bhaviSyati, sarvaduHkhAnAmantaM kariSyati ityarthaH / atha varuNasya miyabAlamitrasya viSaye pRcchati - ' varuNassa NaM bhaMte ! NAgaNayassa piyabAlavayAsae kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gae, kahiM uvavanne !" he bhadanta ! varuNasya nAganaptRkasya priyabAlavayasyaH kAlamAse kAlaM kRtvA kutra gataH ? kutra upapannaH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! sukule paccAyAe' he gautama ! sa varuNasya priyavAlavayasyaH sukule= uttamavaMze pratyAyAtaH samutpannaH / tadanantaraM tasya siddhyAdikaM pRcchati - 'se NaM bhaMte ! taohiMto anaMtaraM uvavaTTittA siddhiko prApta karegA yAvat zabda se 'bhotsyate' bodhako prApta karegA, 'mokSyate' bhavabandhana se muktiko prApta karegA, parinirvAsyati, zItIbhUta ho jAvegA' isa pAThakA saMgraha huA hai| tathA samasta dukhoMkA aMta karegA, aba gautamasvAmI varuNa ke priya bAlamitra ke viSaya meM pUchate haiM ki'varuNassa NaM bhaMte ! NAgaNattuyassa piyabAlavayaM sae kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gae, kahiM vavanne' he bhadanta ! nAgapautra varuNakA jo priya bAlasakhA thA vaha kAla avasara kAla karake kahAM gayA ? kahAM utpanna huA ? uttara meM prabhune unase kahA- 'goyamA' he gautama ! 'sukule paccAyAe' varuNakA priya bAlasakhA uttama vaMzameM utpanna huA hai / 'se NaM bhaMte! taohiMto anaMtaraM uvvahittA kahi gacchihiha, kahiM uvavajjihida' DuHbhonA atartA thaze. sahIM' 'jAna' pahathI niithen| sutrayA grahalu thayo che.. 'bhotsyate' bodhane prApta 42, 'mokSyate' lavaNaM dhanathI bhusta thathe, 'parinirvAsyati' samarata karmInA AtyaMtika kSaya karIne samasta saMtApAthI rahita banI jaze. have gautama svAmI vaSNunA mitra viSe A pramANe prazna pUche che 'varuNassa NaM bhaMte ! NAgaNattuyassa piyabAlavayaMsae kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gae, kahi~ unne ?' he lahanta ! nAgapautra varuNunA priya mAsabhitra ajanA avasara AvatA kALa karIne kyAM gayA ? kaI gatimAM utpanna thayA ? uttara- 'goyamA ! sukule paccAyAe' he gautama! varuNunA te priya mAvasabhA uttama vazamAM utpanna thayA che. prazna- 'se NaM bhaMte ! taohito anaMtaraM uccaTThittA kahiM gacchahi, kahi zrI bhagavatI sUtra : pa Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 bhagavatIsage kahiMgacchihii, kahiM uvajihii ?' he bhadanta ! sa khalu varuNasya bhiyabAlavayasyaH tasmAt sukulAt anantaram uddhRtya=niHmRtya kAladharma prApya kutra gamiSyati, kutra utpatsyate ? bhagavAnAha- 'goyamA! mahAvidehe vAseM sijjhihii jAva aMtaM karehii' he gautama ! sa varuNasya priyabAlavayasyaH sukulAnmaraNAnantaraM mahAvidehe varSe kSene setsyati-siddhi prApsyati, yAvat-bhotsyate, mokSyate parinirvAsyati sarvaduHkhAnAmantaM kariSyatItyarthaH / ante gautamaH bhagavadvAkyaM svIkurvanAha- 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameveti // mU0 6 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-pazcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-pavizuddha-gadhapadhanaikagraMthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati-kolhApurarAja-pradatta "jainazAstrAcArya" padabhUSita kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri -- jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitAyAM "zrIbhagavatIsUtrasya" "prameyacandrikA"''khyAyAM vyAkhyAyAM saptamazatakasya navamoddezaH samAptaH // 7-9 // aba gautama prabhuse aisA pUcha rahaiM haiM ki he bhadanta ! vaha varuNakA priya bAlasakhA usa sukulase nikala kara-mara kara kahA~ jAyagA kahA~ utpanna hogA ? uttarameM prabhu kahete haiM- 'goyamA! mahAvidehe vAse sijjhihii jAva aMta karehii' he gautama! vaha varuNakA bAlasakhA usa sukula se mara kara mahAvideha meM utpanna hogA aura vahAM se siddhigatiko prApta karegA- yAvat padase yahA~ "bhotsyate, mokSyate, parinirvAsyati' ina padokA grahaNa huA hai / isa tarahase vaha samasta duHkhoMkA antakartA hogaa| aba antameM gautama svAmI bhagavAn ke uvavajihiDa?' manta! varuna te priya mAlasamA ta uttama mAthI bhae pAmIne kayAM jaze ? kayAM utpanna thaze? uttara- 'goyamA ! mahAvidehevAse sijjhihii, jAva aMtaM karehiI' he gautama! te tyAMthI marIne mahAvideha kSetramAM manuSyanI paryAye utpanna thaze, ane te ma puure| zana siddha gati prArata 422. maha 'jAva' 54yI naayne| sUtrA8 aDa] thayo cha- 'bhotsyate, mokSyate, parinirvAsyati' zuddha yaza, bhuTata yaza, samarata bhni| AtyaMtika kSaya karaze ane e rIte te samasta duHkhane aMta karI nAkhaze. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.9 mR. 6 varuNanAganaptRkacaritram 777 vacanoMko svIkAra karate hue kahate haiM ki 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha saba sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha saba sarvathA satya hI hai| isa prakAra kaha kara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||muu0 6 // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke sAtaveM zatakake navamA uddezaka samApta // 7-9 // have A uddezakane upasaMhAra karatA gautama svAmI mahAvIra prabhunAM vacanamAM potAnI zraddhA 48 42tA 4 cha- 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ni' he mahanta ! ApanuM kathana satya che. he bhadanta! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyuM te sarvathA satya ja che, A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNa namaskAra karIne teo temane sthAna vizamAna 24 gayA. ||suu. 6 // nAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI' sUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sAtamA zatakano navame uddezaka samApta. 7 - 9 che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dazamoddezakaH prArabhyate saptamazatake dazamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam - paJcAstikAyaviSaye, kAlodAyiprabhRtInAm anyatIthikAnAM parasparakathAsaMlApaH, gautamasamAgamaH, taM prati kAlodAyiprabhRtInAM praznaH gautamasyottarapratipAdanaM ca, pudgalAstikAyaviSaye karmabandhavicAraH, pApakarma azubhavipAkasahitaM bhavet kim ? iti praznaH, pApakarma ca azubhavipAka saMyuktaMkathaM bhavet ? iti praznazca, bhavatIti taduttaram / kalyANaM karma kalyANaphalavipAkasaMyuktaM bhavet kim ? iti praznaH, kalyANaM karma kalyANaphalavipAkasaMyukta kathaM bhavediti praznaca, tayoruttaradAnam, agnikAyasamArambhakayo yoH puruSayoH kataraH puruSo mahA sAtaveM zatakakA dasavAM uddezaka prAraMbha saptama zatakake isa dasaveM uddezakakA viSayavivaraNa saMkSepase isa prakAra hai, kAlodAyI Adi anyatIrthika janoMkA paMcAstikAyake viSayameM paraspara vArtAlApa gautamasvAmIkA samAgama gautamase kAlodAyI AdijanoMke prazna gautamakA uttara pudgalAstikAyake viSayameM karmabandhakA vicAra pApakarma azubha vipAka sahita hotA hai kyA ? tathA pApakarma azubha vipAka sahita hotA hai kyA ? tathA pApakarma azubhavipAka saMyukta kaise hotA hai aisA prazna, ina donoMkA uttara, kalyANakarma kalyANaphalarUpa vipAkase saMyukta hotA hai kyA ? aisA prazna, tathA vaha kalyANarUpa karma kalyANarUpa phalavipAkavAlA kaise hotA hai aisA ina donoMkA uttara kathana, agnikAyasamAraMbhaka do puruSoMke bIcameM kaunasA sAtamA zatakano dasame udezaka prAraMbha sAtamAM zatakanA dasamA udesakamAM je viSayanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, tene saMkSipta sArAMza A pramANe che- kAledAyI Adi anya tIthike paMcAstikAya viSene vArtAlApa, gautama svAmInuM tyAM Agamana, kAledAyI Adi anyamatavAdIonA gautama svAmIne paMcAstikAya viSayaka prazno ane gautama svAmI dvArA tenA uttare. pudagalAstikAyanA viSayamAM karmabandhane vicAra, prazna- pApakarma zuM azubhavipAkayukata hoya che? pApakarma kevI rIte azubha vipAyukata hoya che ? A banne prakAnA uttara prazna- kalyANakarma zuM zubha phaLarUpa vipAkathI yukata hoya che? tathA kalyANarUpa karma zA mATe kalyANarUpa phaLavipAthI yukta hoya che? te bannenA uttaranuM pratipAdana. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u 10 mR. 1 dharmAstikAyAdivarNanam 779 karmavAn bhavet ? iti praznaH, uttaraM ca / acittapudgalAH prakAzante udyotayanti tapanti prabhAsante kim ? kathaM ca acittAH pudgalAH prakAzerana, udyotayeyuH, iti praznaH, taduttaraM ceti / dharmAstikAyAdiviSaye 'nyatIrthika vaktavyatA | atha dharmAstikAyAdInAM svarUpa nirUpayitumAha- 'teNaM kAleNaM' ityAdi / mUlam - teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nayare hotthA, vaNNao, guNasilae ceie, vaNNao, jAva puDhavi - silA paTTao, vaNNao, tassa NaM guNasilayassa ceiyassa adUrasAmaMte bahave annautthiyA parivasaMti, taM jahA - kAlodAI, selodAI, sevAlodAI, udae, nAmudae, nammudae, annavAlae, selavAlae, saMkhavAlae, suhatthI gAhAvaI / tae NaM tesiM annautthiyANaM annayA kayAiM egayao samuvANayANaM, sannividvANaM, sannisannANaM ayameyArUve miho kahAsamullAve samuppajitthA - evaM khalu samaNe nAyaputte paMca asthikAe pannavei, taM jahA - dhammatthi kAyaM, jAva AgAsatthikAyaM / tattha NaM samaNe nAyaputte cattAri asthikAe ajIvakAe pannavei, taM jahA - dhammatthikAyaM, adhammatthikAyaM, AgAsatthikAyaM, poggalatthikAyaM / egaM caNaM samaNe puruSa mahAkarmavAlA hotA hai ? aisA prazna tathA uttara kathana, acittapudgala prakAza karate haiM, udyota karate haiM, tapate haiM, aura camakate haiM ? acitta pudgala kaise prakAza karate haiM ? udyota karate haiM? aisA prazna aura inakA uttara | 'agnikAyane saLagAvanAra ane elavanAra e puruSAmAMthI kayo puruSa mahAka vALA hAya che?' evA prazna ane tenA uttararUpa yana. acitta pudgalA zu prakAza kare che? udyota kare che? tape che? camake che" evA prazna ane tenA uttara, 'acitta pudgala kevI rIte prakAza kare che? kevI rIte udyotakare che? evA prazna ane tene uttara. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 bhagavatIstre NAyaputte jIvasthikAyaM arUvikAyaM, jIvakAyaM pnnnnvei| tattha NaM samaNe NAyaputte cattAri asthikAe, arUvikAe paNNavei, taM jahA-dhammatthikAyaM, adhammatthikAya, AgAsatthikAya, jIvathikAyaM / egaM caNaM samaNe, NAyaputte, poggalasthikArya, rUvikAyaM ajIvakAyaM paNNavei, se kahameyaM manne evaM ? / teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre jAva guNasilae ceie samosaDhe, jAva-parisA pddigyaa| teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM, samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeTTe aMtevAsI iMdabhUI NAma aNagAre goyamagotteNaM, evaM jahA biiyasae niyaMTudesae jAva-bhikkhAyariyAe aDamANe ahApajattaM bhattapANaM paDiggAhittA rAyagihAo jayarAo jAva-aturiyaM, acavalaM, asaMbhaMtaM jAva rIyaM sohemANe2 tesiM aNNautthiyANaM adUrasAmaMteNaM, viiivyi| tae NaM te annautthiyA bhagavaM goyamaM adUrasAmaMteNaM bIivayamANaM pAsaMti, pAsittA annamannaM sadAveMti, annamannaM sadAvittA evaM vayAsIevaM khalu devANuppiyA ! amhaM imAkahA avippakaDA, ayaM ca NaM goyame amhaM adUrasAmaMteNaM vIivayai, taM seyaM khalu devANuppiyA! amhaM goyamaM eyamadaM pucchittae-tti kaTu annamannassa aMtie eya maTuM paDisuti, paDisuNittA jeNeva bhagavaM goyame teNeva uvAgacchanti, teNeva uvAgacchittA bhagavaM goyama evaM vayAsI-evaM khalu goyamA ! tava dhammAyarie, dhammovadesae, samaNe NAyaputte paMca asthikAe pannavei, taM jahA-dhammasthikAyaM, jAva AgA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 mU. 1 dharmAstikAyAdivarNanam 781 satthikAyaM, taM ceva jAva rUvikAyaM ajIvakAyaM pannavei, se kahameyaM goyamA ! evaM ? / tae NaM se bhagavaM goyame te annautthie evaM vayAsI-no khalu vayaM devANuppiyA ! asthibhAvaM natthi-tti vayAmo, natthibhAvaM atthi-tti vayAmo, amhe NaM devANuppiyA! savaM atthibhAvaM atthi-tti vayAmo, savvaM natthibhAvaM natthi-tti vayAmo, taM ceyasA (vedasA) khalu tubbhe devANuppiyA! eyamaha sayameva paccuvekkhaha-tti kaTTa te annautthie evaM vayAsI evaM vaittA jeNeva guNasilae ceie, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre, evaM jahA niyaMTudesae jAva bhatta-pANaM paDidaMsei, bhatta-pANaM paDidaMsittA, samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA, naccAsanne jAva pajjuvAsai // sU0 1 // chAyA-tasmin kAle, tasmin samaye rAjagRhaM nAma nagaram AsIt, varNakaH, guNazilakaM caityaM varNakaH, yAvat pRthivIzilApaTTakaH, varNakaH, tasya khalu guNazila dharmAstikAya Adike viSaya meM anyatIrthikajanoMkI vaktavyatA"teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' ityAdi / sUtrArtha-(teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM) usa kAla aura usa samayameM (rAyagihe nAmaM nayare hotthA) rAjagRha nAmakA nagara thA (vaNNao) varNana (guNasilae cehae) guNazilaka nAmakA eka caitya udyAna thA (vaNNao) varNana (jAva puDhavisilApaTTao vaNNao) yAvat pRthivIzilA paTaka thA (vaNNao) varNana (tassa NaM guNasilayassa cehayassa adUra dhamastikAya Adi viSe anya yuthikanI vaktavyatA'tennN kAleNaM teNa samaeNa' sU - (teNaM kAleNa' teNa samaeNaM ) te Ne bhane te samaye (rAyagihe nAma nayare hotthA) 204] nAme meM nA2 tu. (vaNNao) tenuM 14na 42mu. (guNasilae ceie) te guzila nAme yetya-(GdhAna) tu. (vaNNao) tenuM 1- 42. (jAva puDhavisilApaTTao vaNNao) tyAM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 - - bhagavatIbhUtre kasya caityasya adUrasAmante bahavaH anyayUthIkAH parivasanti, tadyathA-kAlodAyI, zailodAyI, zaivAlodAyI, udayaH, nAmodayaH, anyapAlakaH, zailapAlakaH zaGkhapAlakaH, muhastI gaathaaptiH| tataH khalu teSAm anyayathikAnAm anyadA kadAcit ekatra samupAgatAnAM sanniviSTAnAm sanniSaNNAnAm ayametadrapo mithaH kathA samullApaH samudapadyata-evaM khala zramaNaH jJAtaputraH paJca astikAyAn prajJApayati-tadyathA-dharmAstikAyam, yAvat-AkAzAstikAyam / tatra khalu zramaNaH sAmate, bahave annautthiyA parivasaMti) usa guNazilaka caityake, na adhika dUra aura na adhika pAsa kintu najadIkameM aneka anya yUthikajana rahate the (taMjahA) ve isa prakArase haiM / (kAlodAI, selodAI, sevAlodAI, udae, nAmudae, nammudae, annavAlae, selavAlae, suhatthI gAhAvaI) kAlodAyI, zailodAyI, zaivAlodAyI, udaya, nAmodaya, narmodaya anyapAlaka, zailapAlaka, zaMkhapAlaka, suhatthogAthApati (taeNaM tesiM annautthiyANaM annayA kayAiM egarao samuvAgayANaM sanniviTThANaM sanisanANaM ayameyArUve mihokahAsamullAve samupajitthA) eka samayakI bAta hai ki ve anyatIrthikajana kahIMse Akara eka sthAna para acchI tarahase Ananda ke sAtha baiThe hue the so parasparameM unakA yaha isa prakArakA vArtAlApa huA (evaM khalu samaNe nAyaputte paMca asthikAe panavei) zramaNa jJAtaputra mahAvIrane pAMca astikAya kahe haiM (taMjahA) pRthvI zikSA544 tu, tenuM na 42,(tassaNa guNasilayassa ceiyassa adarasAmate, bahave anautthiyA parivasati) ta guNazita satyanI madhira 2 59 nahI mane adhika pAse paNa nahIM eve sthaLe aneka anya pUthika jana (anya matavALA leke) rahatA hatA. (jahA) temanA nAma sA pramANe samai- (kAlodAI, selodAI. sevAlodAI, udae, nAmudae, nammudae, annavAlae, selavAlae, sakhavAlae, mahatthI gAhAvaI) sahAyI, zaikhAyI, zAyal, dhya, nAmA:ya, nAya, anya pAra, zekhapA, mAsa, suratI mane thApati. (taeNa tesi annautthiyANa annayA kayAiM egayao samuvAgayANa sanniviTThANa, sabhisanANaM ayameyArUve miho kahAsamullAve samupanjitthA) me sabhaye medhuM manyu te anyatIrSika leke, pitapitAne sthAnethI AvIne keI eka jagyAe AnaMdapUrvaka beThAM hatAM. tyAre temanI vacce A pramANe vArtAlApa cAlyo (evaM khala samaNe nAyaputte paMca asthikAe pannavei-jahA) zrabhA jJAta bhaMDAvI2 mA pramANe pAya mastiyo yA cha- (dhammatthikAyaM jAva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 sU.1 dharmAstikAyAdivarNanam 783 jJAtaputraH caturaH astikAyAn ajIvakAyAn prajJApayati, tadyathA-dharmAstikAyam adharmAstikAyam, AkAzAstikAyam, pudgalAstikAyam ekaM ca khalu zramaNo jJAtaputro jIvAstikAyam arUpikAyaM jIvakAyaM prajJApayati / tatra khalu zramaNo jJAtaputraH caturaH astikAyAn arUpikAyAn prajJApayati, tadyathA-dharmAstikAyam, adharmAstikAyam, AkAzAstikAyam, jIvAstikAyam, evaM ca khalu zramaNo jJAtaputraH pudgalAstikAyaM rUpikAyam ajIvakArya prajJApayati, tat kathametat jo isa prakArase haiM (dhammatthikAya jAva AgAsasthikAya) dharmAstikAya yAvat AkAzAstikAya hai (tattha NaM samaNe NAyaputte cattAri adhikAe ajIvakAe pannavei) inameM zramaNa jJAtaputra mahAvIrane cAra astikAya ajIvakAya kahe haiN| (taMjahA) jaise (dhammatthikAya adhammasthikAya, AgAsatthikAyaM, poggalatthikAya) dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya (egaM ca Na samaNe NAyaputte jIvasthikAya arUvikAya jIvakAya paNNavei) zramaNa jJAtaputrane eka jIvAstikAyako arUpIkAya jIvakAya kahA hai / (tattha NaM samaNe NAyaputte cattAri asthikAe arUvikAe paNNavei) tathA unhIM zramaNa jJAtaputra mahAvIrane cAra astikAyoMko arUpI kAya kahA hai| (taMjahA) jo isa prakArase haiM (dhammatthikAya, adhammatthikArya AgAsatthikAyajIvatthikAya) dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya aura jIvAstikAya (egaM ca Na samaNe NAyaputte poggalatthikAya, rUvikAya AgAsasthikAya) dhAritAyathA ena. mAstiya parya-tanA pAMya mastiyane mahI aDa 421 / (tatthaNa samaNe NAyaputte cattAri asthikAe ajIvakAe panaveDa) ta paya mastiyamAMnA yA2 mastiyane zramaNa jJAtaputra mahAvIre bha714ya yA che. (tajahA) te yAnAM nAma nAthe prabhArI cha- (dhammatthikAya, adhamatthikAya, AgAsasthikAya, poggalasthikAya) yAstiya, mastitAya, mA.zAsti45 mane hamArataya. (egaM ca Na samaNe NAyaputro jIvatthikAya arUvikAyaM jIvakAya paNNavei ) zrama jJAtAputra mahAvIre se mAtra vAstiyane 23pIya35 714ya 4yuM che, (tatthaNaM samaNe NAyaputte cattAri asthikAe arUvikAe paNNavei) tathA 2. zrama zAtaputra bhADAvAre yA2 mastiyAne ma3pI yA . (tajahA) te yA2 2534ii mastiyo nIce pramANe cha(dhammatthikAya', adhammatthikAya, AgAsatthikAya, jIvasthikAya) pAritAya, madhArita5, Pustaurasiya bhane stiya. (egaM ca samaNe NAyaputte zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 bhagavatIsUtre manye evam ? / tasmin kAle tasmin samaye zramaNo bhagavAna mahAvIraH yAvat guNazIle caitye samavamRtaH, yAvat parSat patigatA. tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavato mahAvIrasya jyeSThaH antevAsI indrabhUti ma anagAraH gautamaH gotreNa, evaM yathA dvitIyazatake nirgranthoddezake yAvat-bhikSAcaryAyAm aTan yathA paryApta bhakta-pAnaM pratigRhNAti; pratigRhya rAjagRhAt nagarAt yAvat atvaritam, acapalam, asaMbhrAntaM yAvat IyAm zodhayan zodhayan teSAm anyaajIvakAya paNNavei) zramaNa jJAtaputra mahAvIrane eka pudgalAstikAyako rUpIkAya ajIvakAya kahA hai / (se kahameya manne evaM) isa tarahase unako aisA kathana kaise mAnA jA sakatA hai ? (teNeM kAleNaM teNa samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeTe aMtevAsI iMdabhUINAma aNagAre goyamagotteNaM evaM jahA viiyasae niyaMThuddesae jAva bhikkhAyariyAe aDamANe ahApajjattaM bhattapANaM paDiggAhittA rAyagihAo NayarAo jAva aturiyaM acavalaM asaMbhaMtaM jAva rIyaM sohemANe tesiM aNNautthiyANaM adUrasAmaMteNaM vIyavayai) itane meM vahAMse usa kAlameM usa samayameM zramaNa bhagavAna mahAvIrake pradhAna aMtevAsI jinakA nAma indrabhUti anagAra thA aura gotra jinakA gautama thA jaisA ki dvitIya zatakameM nirgranthoddezakameM kahA gayA hai yAvat bhikSAcaryA karate hue, yathA prApta bhaktapAnako grahaNa karake rAjagRha nagarase yAvat tvarArahita hokara, capalatA rahita hokara, asaMbhrAnta hokara yAvat IryAsamitise poggalatthikAya, rUvikAya ajIvakAya paNNaveDa) zramaNa jJAtaputra mahApAre 34ta 46 gAstiyane 34Iya, 220145ya 4yu cha. (se kahameya manne evaM) temanuM A prakAranuM kathana kevI rIte mAnI zakAya. (teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNNassa bhagavao mahAvIrassa jeTTe aMtevAsI iMdabhUI NAmaM aNagAre goyamagotteNaM evaM jahA viiyasae niyaThuddesae jAva bhikkhAyariyAe aDamANe ahApajata bhattapANaM paDiggAhittA rAyagihAo NayarAo jAva aturiya acavala asabhaMta jAva rIyaM sohemANe tesiM aNNa utthiyANaM adarasAma teNaM vIyavayai) te 4ANe bhane te samaye zrama bhagavAna mahAvIranA mukhya ziSya IndrabhUti aNagAra hatA. teo gautama gotranA hatA. bIjA zatakanA nidezakamAM kahyA pramANenuM indrabhUti aNagAra viSenuM samasta kathana ahIM grahaNa karavuM. te indrabhUti aNagAra bhikSA karatAM karatAM, prAsuka. eSaNIya AhArapANI grahaNa karIne rAjagRha nagaramAMthI tvarArahita, capalatArahita, asaMbhrAMta Adi vizeSaNa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 mR.1 dharmAstikAyAdivarNanam 785 yathikAnAm, adUrasAmantena vyatinajati / tataH khalu te anyayUthikAH bhagavantaM gautamam adarasAmantena vyativrajantaM pazyanti, dRSTvA anyonyaM zabdayanti, anyonyaM zabdayitvA evam avAdiSuH-evaM khalu devaanupriyaaH| asmAkam iyaM kathA aviprakaTA, ayaM ca khalu gautamaH asmAkam adUrasAmantena vyatitrajati, tat zreyaH khalu devAnupriyAH ! asmAkaM gautamam etamartham praSTum, iti kRtvA anyonyasyAntike etamartha pratizRNvanti, etamartha pratizrutya yatraiva bhagavAn gautamastatraiva Agera kI bhUmikA zodhana karate hue una anyatIrthikajanoMke samIpa se hokara nikale (taeNaM te aNNautthiyA bhagava' goyamaM adarasAmaMteNaM vIivayamANaM pAsaMti, pAsittA annamannaM sadAveMti ) una anyatorthika janoMne bhagavAn gautama ko pAsa se jAtA huA dekhA dekhakara unhoMne eka dasare ko Apasa meM bulAyA (annamannaM sahAvittA evaM vayAsI) eka dUsareko bulAkara phira unhoMne isa prakArase kahanA prAraMbha kiyA (evaM khalu devANuppiyA ! amhaM imA kahA avipakaDA, ayaMca NaM goyame amhaM adUrasAmaMteNaM vIivayai ) he devAnupriyo ! zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA prakaTa kI gaI yaha astikAya kI vaktavyatA abhItaka hame apratIta hai ataH ye gautama jo hamalogoMke pAsase hokara nikale haiM (taM seyaM khalu devANuppiyA ! ahaM goyamaM eyamadvaM pucchittaetti kaTTa annamannassa aMtie eyamadvaM paDisuNaMti) so hameM aba yahI zreyaskara hai ki devAnupriyo ! hama isa bAtako gautamase calakara vALI gatithI yukta thaine, isamitinuM pAlana karatAM, AgaLanI bhUminuM zodhana 42tAM, te anya yUthinI pAsethI nIval. (taeNaM te aNNautthiyA bhagavaM goyamaM adarasAmaMteNaM vIivayamANaM pAsaMti, pAsittA annamana sadAve tiH) te manya yUthike e bhagavAna gautamane pitAnI pAsethI pasAra thatA joyA. temane joIne temaNe se bhIgane masAvyA. (anamana sadAvittA evaM vayAsI) me bhIgane pIne tabhA 2mA pramANe pAta 421 / mADI- (evaM khalu devANuppiyA! amha imA kahA avipakaDA, ayaM ca Na goyame amha adarasAmaMteNaM vIivayai ) hevAnupriyA ! zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA prakaTa karavAmAM AvelI A astikAyanI vatavyatAnI pratIti hajI sudhI ApaNane thaI nathI. A gautama atyAre ApaNe pAse thaIne pasAra tha4 2 cha, (taM seyaM khalu devANuppiyA! amha goyamaM eyamadraM pucchittae tti kaTTa annamannassa aMtie eyamadvaM paDisuNaMti) tA mApANe bhATa 2mA prabhArI karavuM e ja hitakArI che ke ApaNe gautamanI pAse jaIne A viSayamAM temane pUchIe. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 bhagavatIsUtre upAgacchanti, tatraiva upAgatya bhagavantaM gautamam evam avAdiSuH-evaM khalu gautama ! tava dharmAcAryaH, dharmopadezakaH zramaNo jJAtaputraH paJca astikAyAn prajJApayati, tadyathA-dharmAstikAya, yAvat-AkAzAstikAyam, tadeva yAvatrUpikAyam ajIvakAyam prajJApayati, tat kathametat gautama ! evam ? tataH khalu sa bhagavAn gautamaH tAn anyayUthikAn evam avAdIt-no khalu vayaM pUche isa prakArase una sabane ApasameM eka dUsarekI bAtako mAna liyA ( eyamaTuM paDisuNittA jeNeva bhagavaM goyame ! teNeva uvAgacchaMti) aura eka dUsare kI bAtako mAna kara ve sabake saba jahAM bhagavAn gautama the, yahAM para Aye (teNeva uvAgacchittA bhagava goyama evaM vayAsI evaM khalu goyamA ! tava dhammAyarie dhammovadesae, samaNe NAyaputte paMca atthikAe panavei) vahA~ Akara unhoMne bhagavAn gautama ! se aisA kahA he gautama ! Apake dharmoMpadezaka dharmAcArya zramaNa jJAtaputrane pAMca astikAyoMkI prarUpaNAkI hai / (taMjahA) jo isa prakArase hai (dhammatthikAya, jAva AgAsasthikAya) dharmAstikAya yAvat AkAzAstikAya (taM ceva jAva rUvikAyaM ajIvakAyaM pannavei) yaha kathana 'pudgalAstikAya rUpikAya ajIvakAya hai yahAM taka jAnanA cAhiye / (se kahameyaM goyamA ! evaM) so he gautama ! yaha kathana kisa prakArase hai (taeNaM se bhagavaM goyame te mA pramANe 52252nI pAta tama) 28.6 / 3 / lAyI. (eyamamu paDimuNittA jeNeva bhagavaM goyame ! teNeva uvAgacchati) 4. pramANe anyAnyanI vAtane mAnya prazane te| magavAna gautamanI pAse mA0yA. (teNeva uvAgacchittA bhagavaM goyama evaM vayAsI) tyA sApAne tebhae magavAna gautamane 24pramANe 4thu- (evaM khalu goyamA! tava dhammAyarie dhammovadesae, samaNe NAyaputte paMca astikAe panavei) he gautama ! tamArA dharmopadezaka, dharmAcArya, zramaNa jJAtaputra mahAvIre paMca astikAnI 53555 // 4 // cha- (tajahA) 2 2 // prabhArIcha-(dhammatthikAyaM, jAva AgAsatthikAya) dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudagalAstikAya, jIvAstikAya ane AkAzAstikAya. (taceva jAva rUvikAya ajIvakAya panaveDa) mAthI 23 4zana 'YmAstiya pi4|5 5014 ya cha' tyA sudhArnu pUrvAta 4thana ghaDa 42j. (se kahameya goyamA! evaM) taDe gautama ! 2 // 4thana vAzate mAnya 42 // 24Aya se cha? (taeNaM se bhagavaM goyame te annautthie eva vayAsI) tyAre bhagavAna gautame te manya zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 787 prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 mR. 1 dharmAstikAyAdivarNanam devAnumiyAH ! astibhAvaM nAstIti vadAmaH nAstibhAvam astIti vadAmaH, vayaM khalu devAnupriyAH ! sarvam asti bhAvam astIti vadAmaH, sarva nAstibhAvaM nAstIti vadAmaH, tat cetasA khalu yUyam devapriyAH ! etamartham svayameva pratyutprekSadhvam iti kRtvA tAna anyayUthikAna evam avAdiSTa evamuktvA yatraiva guNazilakaM caityam, yatraiva zramaNo bhagavAn 5 anna utthi evaM vayAsI) taba bhagavAn gautamane una anyayUthikoM se aisA kahA (no khalu vayaM devANuppiyA ! savva asthibhAva natthittitvayAmA, savvaM natthibhAvaM asthitti vayAmI amhe NaM devANupiyA / savvaM asthibhAvaM athitti vayAmo savvaM natthibhAvaM natthitti vayAmo) he devAnupriyo ! hama astibhAva ko nAstirUpase nahIM kahate haiM, aura nAstibhAvako astibhAvarUpase nahIM kahate haiM / he devAnupriyoM ! hama samasta astibhAvako 'asti' isarUpa se kahate haiM aura samasta nAstibhAvako 'nAsti' isarUpase kahate haiM / (taM ceyasA - veyasA khalu tumbhe devANuppiyA ! eyama sayameva paccuvekkhaha tikaTTa te anna utthie evaM vayAsI - evaM evaM jeNeva guNasilae ceie, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre, evaM jahA niyaMgdesa jAva bhattapANaM paDidaMsei, bhattapANaM paDidaMsettA samaNaM bhagava mahAvIra vaMdai, namaMsai, vaMdittA namasittA naccAsanne jAva pajjuvAsaha ) he devAnupriyo ! tumajJAnadvArA - manase- svayaM hI isa arthakA vicAra karo / isa prakAra kahakara gautamane una anyatIrthikoM se aisA kahA ki yaha isa prakAra se hai, yaha isa prakAra se hai / isa yUthine yA pramANe 'dhu N - (no khalu vayaM devANupiyA ! asthibhAva natthiti vayAmo, natthibhAva asthi tti vayAmo, amhe NaM devANupiyA ! sacca asthibhAva asthi ti vayAmo, savvaM natthibhAvaM nasthi ti vayAmo) hai devAnupriye! ame astibhAvane nAstirUpe kahetA nathI, ane nAstibhAvane astirUpe kahetA nathI, he devAnupriye ! ame samasta astibhAvane 'asti' A rUpe ja kahIe chIme, bhane samasta nAstilAvane 'nAsti' mA 3 uDIme chIme. (taM ceyasA - veyasA khalu tubhe devANupiyA ! eyama sayameva paccuvekkhaha ti kaTTa te annautthie evaM vayAsI evaM evaM jeNeva guNasilae ceie, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre evaM jahA niyaMThuddesara jAva bhattapANaM paDidaMseDa, bhattapANaM paDidaMsettA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vadittA nAma sittA naccAsanne jAva pajjuvAsai) he devAnupriye ! tame jJAna dvArA, manathI jAte ja A viSayanA vicAra karI. A pramANe kahIne gautame te anya yUthikAne evuM kahyuM ke astikAyanA je svarUpanuM bhagavAna zrI bhagavatI sUtra : pa Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 bhagavattImUtre mahAvIraH, evaM yathA nirgranthoddezake yAvat-bhaktapAnaM pratidarzayati, bhaktapAnaM pratidarya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate, namasyati, vanditvA, namasyitvA nAtyAsanne yAvata paryupAste ||muu0 1 // ___TIkA-'teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM rAyagihe nAma nayare hotthA vaNNao' tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM nAma nagaram AsIt, varNakaH varNanaM campAnagarIvat vijJeyaH 'guNasilae ceie, vannao' guNazilakaM nAma caityam udyAnam AsIt varNakaH, etasyApi varNanaM pUrNabhadracaityavat 'jAva-puDhavisilAprakAra kahakara ve gautama bhagavAna jahAM guNazilaka caitya thA aura jahAM para zramaNa bhagavAna mahAvIra the, vahAM para Aye vahAM Akara nirgranthodezakameM kahe anusAra unhoMne yAvat bhaktapAnako prabhuko dikhalAyA / bhaktapAnako dikhalAkara phira unhoMne zramaNa bhagavAn mahAvIrako vaMdanAkI namaskAra kiyA aura AhArapAnI kiyA bAdameM prabhuke pAsa Akara baiThakara sevA karane lge| TIkArtha-dharmAstikAya AdikoMke svarUpako nirUpaNa karaneke liye sUtrakArane 'teNaM kAleNaM' ityAdi sUtra kahA hai / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAma nayare hotthA' usakAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmakA nagara thA' vaNNao' isakA varNana campAnagarIkI taraha jAnanA cAhiye 'guNasilae cehae' usa rAjagRha nagarameM guNazilaka nAmakA caitya-udyAna thA / 'vaNNao' isakA bhI varNana puurnnmahAvIre pratipAdana karyuM che, te satya ane yathArtha ja che, A pramANe kahIne gautama svAmI tyAMthI AgaLa vadhyA, ane jyAM guNazilaka maitya hatuM, ane jyAM zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna hatA, tyAM teo gayA. tyAM jaIne nirgathe dezamAM kahyA pramANe temaNe (yAvata) AhArapANI bhagavAnane batAvyAM. tyArabAda temaNe zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdaNa karI ane namaskAra karyA, ane AhArapALuM karyA pachI teo bhagavAna mahAvIra pAse AvIne besI gayA ane bhagavAnanI sevA karavA lAgyA. TIkAtha- sUtrakAre dharmAstikAya AdikanA ravarUpanuM A sUtramAM nirUpaNa karyuM che'tennN kAleNaM teNa samaeNaM rAyagihe nAma nayare hotthA' te Ne bhane te samaye 24. nAme nagara tu. 'vaNNao': tenuM 1- 22 / na 1% pramANe samA. 'guNasilae ceie' te 22nAmA guzila nAbharnu caitya (GdhAna) tu. 'vaNNao' tenuM vana pUnoyanA pana pramANe samA. jAva puDhavi zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 sU. 1 dharmAstikAyAdivarNanam 789 paTTao, vaNNao' yAvat aupapAtikasUtravarNitaH pRthivIzilApaTTakaH AsIt, varNakaH, tasyApi varNanam aupapAtikavat, 'tassa NaM guNasilayassa ceiyassa adUrasAmaMte bahave annautthiyA parivasaMti' 'tasya khalu guNazilakasya caityasya-udyAnasya adUrasAmante nAtidUre nAtisamIpe-caityapAce ityarthaH bahavo'neke anyayUthikAH anyataHrthikAH prativasanti, 'taM jahA-kAlodAI, selodAI, sevAlodAI udae, nAmudae, nammudae, annavAlae, selavAlae, saMkhavAlae, muhatthI, gAhayAI' tadyathA-kAlodAyI, zailodAyI, zaivAlodAyI, udayaH, nAmodayaH, narmodayaH, anyapAlakaH, zailapAlakaH, zaGkhapAlakaH, suhastI, gAthApatizcati / 'tae NaM tesiM annautthiyANaM annayA kayAI egayao samuvAgayANaM sannibhadra caityakI tarahase jAnanA cAhiye / 'jAva puDhavIsilApaTTao' yAvat aupapAtika sUtra meM varNita huekI taraha vahAM para eka pRthivI zilApaTTaka thA 'vaNNao' isakA bhI varNana aupapAtikameM kiyA gayA hai / 'tassa NaM guNasilayassa ceiyassa adUrasAmaMte bahave anautthiyA parivasaMti' usaguNazilaka caityake pAsa usase na adhika dUra aura na adhika pAsa kintu usake ThIka pArzvabhAgameM samIpameM anyayUthikajana anyatIrthikajana rahete the / 'ta jahA' unake nAma isa prakArase haiM 'kAlodAI, selodAI, sevAlodAI, udae, nAmudae, nammudae, annavAlae, selavAlae, saMkhavAlae, suhatthI, gAhAvaI' kAlodAyI, zailodAyI, zaivAlodAyI, udaya, nAmodaya, narmodaya, anyapAlaka, zailapAlaka, zaMkhapAlaka, muhastI aura gAthApati, 'tae NaM tesiM annautthiyo NaM annayAkayAiM egayao samuvAgayANaM sanniviTThANa' kisI samaya sthAnAntara silA paTTao' tyA se pRthvI zilApaTTa tu. 'vaNNao tenuM na pazu mau5pAti sUtramA 42 cha. 'tassa NaM guNasilayassa ceiyassa' te guzita satyathA 'adarasAma te bahave annautthiyA parivasaMti' atizaya 2 59 nahI mane tadana pAse paNa nahIM eve sthAne aneka anya yuthika - anya tIrthiko (anya matavAdIe) 29tA chatA, 'tajahA' tamanA nAma mA pramANe tai- 'kAlodAI, selodAI, sevAlodAI, udae, nAmudae, nammudae, annavAlae, selabAlae, saMkhavAlae, muhatthI, gAhAvaI' sohAyI, zAdAyI, zavayI , tya, nAbhIya, naya. sanyAsa, zAla, zamapAla, suratI bhane thApAta. 'taeNaM tesiM annautthiyANaM annayAkayAiM egayao samuvAgayANaM sanniviTThANa' / me4 samaye zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 bhagavatIsUtre vidvANaM, sanbhisabhANaM' tataH khalu teSAm anyayUthikAnAm = anyatIrthikAnAm anyadA ekadA kadAcit ekataH = ekatra samupAgatAnAM sthAnAntarebhyaH ekatrasaMmilitAnAm, sanniviSTAnAm samUhatayA sthitAnAm, sanniSaNNAnAm samyaktayA niSaNNAnAm sukhopaviSTAnAmityarthaH ' ayameyArUve miho kahA samullAve samupajjitthA ' ayametadrUpaH = trayamANasvarUpaH mithaH = parasparam kathAsamullApa:= vArtAlApaprakAraH, samudapadyata = samutpannaH / sa kaH ? iti pradarzayati- ' evaM khalu samaNe nAyaputte paMca asthikAe pannaveI' evaM prakAreNa khalu zramaNo jJAtaputraH mahAvIraH paJcaasthikAyAna- pradezasamUhAna, prajJApayati = parUpayati- ' taM jahA ' tadyathA - tAn darzayati- 'dhammatthikArya, jAva - AgAsatthikAya dharmAstikAyam, yAvatpadena - adharmAstikAyam jIvAstikAyam, pudgalAstikAyam, AkAzAstikAyaceti / 'tatthaNaM samaNe nAyaputte cattAri asthikAe ajIvakAe pannave' tatra khalu dharmAstikAyAdiSu paJcasu madhye zramaNaH jJAtaputraH, caturaH astikAyAn ajIvakAyAn ajIvAH acetanAzca te ca kAyAzca rAzayaH iti se Akara ekatra samUharUpase sukhapUrvaka baiThe hue ina anyatIrthikoMkA 'ayameyArUve miho kahAsamullAve samuppajjitthA ' ApasameM aisA vArtAlApa huA 'evaM khalu samaNe nAyapune paMca asthikAe pannavei ki zramaNa jJAtaputra mahAvIrane pAMca astikAyoMkI pradeza samUhoM kI prarUpaNAkI hai 'taM jahA ' jo isa prakAra se haiM 'dhammatthikAya', AgAsatthikArya ' dharmAstikAya yAvat AkAzAstikAya yahA~ yAvatpadase adharmAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya ' aura AkAzAstikAya, ina astikAyoM kA grahaNa huAhai / 6 tattha NaM samaNe NAyaputte cattAri asthikAe ajIvakAe pannaveDa inameM zramaNa jJAtaputra mahAvIrane cAra astikAyako teo badhAM potapotAne sthAnethI AvIne koi eka sthAne bhegA maLIne sukhapUrvaka besIne 'ayamerUve miho kahAsamullAve samuppajjitthA ' me mIla sAthai mA prAznA vArtAsAtha 2vA sAgyA- 'evaM khalu samaNe nAyaputte paMca asthikAe pannaveha' zramaNu jJAtaputra mahAvIre pAMca astikAyAnI (pradeza samUhAnI) prarUpaNA karI che. 'taM jahA' te pAMya astiyo ma mA che- 'dhammasthikAya, jAva AgAsatthikAyaM' [2] adharmAstikAya [3] vAstiAya, [4] puddagalAstikAya ane [4] jAva prazAritAya. 'tatthaNaM samaNe NAyaputte cattAri asthikAe ajIvakAe pannaveD te pAMca astiAcemAMthI cAra astikAyone kSamaNa jJAtaputra mahAvIre ajIvakAya kahyA che. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 sU. 1 dharmAstikAyAdivarNanam 791 artanterstAn prajJApayati, 'taM jahA - dhammasthi - kArya, adhammatthikArya, AgAsatthikArya, poggalatthikAya tadyathA - dharmAstikAyam, adharmAstikAyam, AkAzAstikAyaM pudgalAstikAya ceti / etaccaturvidham ajIvakAya prajJApayatIti pUrveNa sambandhaH, 'egaM ca NaM samaNe NAyaputte jIvasthikArya arUvikArya jIvakArya paNNaveI' ekaM ca khalu zramaNo jJAtaputraH jIvAstikAyam arUpikAyam - amUrtam jIvakArya prajJApayati = kevalaM jIvAstikAyam arUpijIvakAya kathayatIti bhAvaH / jIvAstikAyapadArthastu - jIvanaM jIvaH jJAnAdyupayogaH tatpradhAnaH astikAyo jIvAstikAyastamiti bodhyam / ' tattha NaM samaNe NAyaputte cattAri asthikAe arUvikAe paNNavei' tatra khalu paJcasu astikAyeSu zramaNo jJAtaputraH caturaH astikAyAn arUpikAyAn prajJApayati- 'taM jahA - dhammasthiajIvakAya kahA hai| ajIvakAyakA tAtparya hai 'ajIvatve sati kAyatvaM' ajIva hokara jo bahu pradezavAle hoM aise ye ajIvakAya 'dhammasthikAya adhammasthikArya AgAsatthikArya poggalatthikAya dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya ye cAra kahe gaye haiM / 'egaM ca NaM samaNe NAyaputte jIvatthikAya aruvikA jIvakAya paNNaveha' tathA unhIM zramaNa jJAtaputra mahAvIrane eka jIvAstikAyako arUpI jIvakAya kahA hai / jIvAstikAya padakA artha aisA hai ki jJAnAdirUpa upayogavAlA jIva hai isa pradhAnatAvAlA jo astikAya hai 'tattha NaM samaNe NAyaputte cattAri asthikAe arUvikAe paNNavei' pAMca astikAyoMmeM se zramaNajJAtaputra mahAvIrane cAra astikAyoMko arUpikAya kahA hai / 'tajahA' ve isa prakAra se bhavabhayanuM tAtparya mA prabhAche- 'ajIvatve sati kAryatva' lava hovA chatAM je bahu pradezAvALA hAya evAM astikAyone ajIvakAya kahe che. te cAra ajIva astiSThAyonAM nAma mA prabhA - 'dhammasthikArya, adhammatthikArya, AgAsasthikAya, poragalasthikAya' dharmAstiprAya, adharmAstiThAya, AmazAstiThAya bhane puddagostimaya. 'ega caNaM samaNe NAyaputte jIvatthikArya arUvikArya jIvakAya paNNavei' tathA me zrama jJAtaputra mahAvIre bhelA lavAstikAyanena maiyI jIvakAya kahyu che. jIvAstikAyanA bhAvAya A pramANe che- jJAnAnaMda rUpa upayoganuM nAma jIva che. A jJAnAdi rUpa upayoganI pradhAnatA jemAM hoya che. te astikAyane jIvAstiaay De che. 'tatthaNaM samaNe NAyaputte cattAri asthikA paNNave taMjA' pAMca astikAyomAMnA nIce pramANe cAra astikAyAne zramaNa jJAtaputra mahAvIre * zrI bhagavatI sUtra : pa , Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 792 bhagavatIsUtre kAya, adhammasthikAya, AgAsasthikAya, jIvasthikAya' tadyathA-dharmAstikAyam , adharmAstikAyam, AkAzAstikAyam, jIvAstikAyam / 'ega ca NaM samaNe NAyaputte poggalatthikAya rUvikAya ajIvakAya paNNavei' ekaM ca khalu zramaNo jJAtaputraH pudgalAstikAyam rUpikAyam ajIvakAya prajJApayati, 'se kahameyaM manne evaM ?' tat kathametat evaM manyAmahe ? kayA rItyA khalu zramaNa jJAtaputreNa varNitarUpatayA dharmAstikAyAdIn satyaM manyAmahe ? / ' teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre jAva guNasilae ceie samosaDhe' tasmin kAle, tasmin samaye anyatIthikAnAM parasparavArtAlApasamaye khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH yAvat-rAjagRhe nagare guNazilake caitye-udyAne samavasRtaH, 'jAva haiM 'dhammatthikAya, adhammatthikAyaM AgAsasthikAyaM jIvatyikAyaM' dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikAya 'egaM ca NaM samaNe NAyaputte poggalasthikAraM rUvikAyaM ajIvakAya paNNavei' unhIM zramaNa jJAtaputrane eka pudgalAstikAyako jo ki rUpikAya hai ajIvakAya kahA hai / 'se kahameyaM manne evaM' zramaNa jJAtaputra mahAvIrake dvArA isa taraha Upara varNitarUpase dharmAstikAya AdikoMkA jo varNana kiyA gayA hai use hamaloga kisarItise satya mAneM / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa samaNe bhagavaM mahAvIre jAva guNasilaeceie samosaDhe' usIkAlameM aura usI samayase zramaNabhagavAn mahAvIra yAvat guNazilaka udyAnameM padhAre arthAt jaba isa prakArakA vArtAlApa una anyatIrthikajanoMmeM huA thA ThIka usI samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra guNazilaka udyAnameM jo ki una anyatIrthikoMke 20354Aya 4yA - 'dhammatthikAyaM, adhammatthikAya, AgAsasthikAyaM jIvatthikAyaM dharmAstikAya, adharmAritakAya, AkAzastikAya ane jIvAstikAya, A cArane arUpIkAya hA cha. 'ega ca NaM samaNe NAyaputte pogAlasthikAyaM rUvikAya paNaveDa' e ja zramaNa jJAtaputra mahAvIre ekalA pudulAstikAyane rUpIkAya achavakAya kahyuM che, 'se kahameya manne evaM?' zrama zAtaputra mahAvAre pAritAya mAhinA viSayamA A pramANe (upara kahyA pramANe) je pratipAdana karyuM che, tene ApaNe kevI rIte satya bhAnI zahIye ? "teNaM kAleNaM teNaM samae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre jAva guNasilae ceDae samosaDhe ANe bhane te samaye zramaNa bhagavAna mahAvIra guNazilaka udyAnamAM padhAryA- eTale ke jyAre anyatIthi vacce upara mujabane vArtAlApa cAlatuM hatuM tyAre mahAvIra prabhu te anyatIthikanA nivAsasthAnanI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 mU. 1 dharmAstikAyAdivarNanam 793 parisA paDigayA' yAvat - samavasRtaM bhagavantaM vijJAya dharmakathA zrotu parSat AgatA, tacchutvA ca, parSat pratigatA 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jehe aMtevAsI iMdabhUI NAmaM aNagAre goyame gotteNaM' tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavato mahAvIrasya jyeSThaH antevAsI ziSyaH indrabhUti ma anagAraH gautamaH gotreNa ' evaM jahA viiya sae niyaMThuddesae jAva bhikkhAyariyAe aDamANe' evaM yathA dvitIyazatake paJcame nirgranthodezake yAvat-bhikSAcaryAyAm aTan=paribhraman 'ahApajataM bhatta-pANaM paDiggAhittA rAyagihAo NagarAo jAva-aturiya, acavalaM, nivAsa sthAnake pAsameM thA padhAre 'jAva parisA paDigayA' yAvat bhagavAnako Aye hue jAnakara dharmopadeza Adiko sunane ke liye pariSad vahAM AI dharmopadeza sunakara vaha pariSad vApisa apanera sthAna para calI gaI 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeTe aMtevAsI, iMdabhUInAmaM aNagAre goyame goteNaM' usa kAla aura usa samayameM zramaNa bhagavAna ke pradhAna dIkSAparyAyakI apekSA jyeSTha antevAsI ziSya indrabhUti anagAra jo ki gautama gotrake the, "evaM jahA biiyasae niyaMTuddesae jAva bhikkhAyariyAe aDamANe' jaisA dvitIyazatakameM pAMcaveM nigrantha uddezakameM kahA gayA hai yAvat bhikSAcaryA meM paribhramaNa karate hue, tathA 'ahApajjattaM bhattapANaM paDiggAhittA rAyagihAo jagarAo' usa bhikSAcaryAmeM jo unheM arasa, virasa AdirUpa AhAra milA use lekara, ve rAjagRha sabhIpamA mAvatA guNazima yetyamA payAryA. 'jAva parisayA paDigayA" bhagavAnanA AgamananA zubha samAcAra jANune loke dharmopadeza sAMbhaLavA mATe AvyA, bhane thapiheza sabhaNIne so pAtapAtAne zyAne pAcha zyA. 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jetu aMtevAsI, iMdabhUI nAmaM aNagAre goyame gotteNaM' te ANe bhane ta samaye zrama bhagavAna mahAvIranA pradhAna ziSya (dIkSA paryAyathI apekSAe yeSTha ziSya IndrabhUti aNagAra hatA. teo gautama gotranA utA. 'evaM jahA viiyasae niyaMdesae jAva bhikkhAyariyAe aDamANe' ahIM bIjA zatakanA pAMcamA nigraMtha uddezakanuM kayana grahaNa karavuM. te indrabhUti [gautama] bhaa||2ne lihAyaryA bhATe parizrama 42tA 42ai, 'ahA pajjataM bhattapANaM paDigAhittA rAyagihAo jayarAo' le 212sa, vi2sa mA635 mA 2 prA thy| te zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 794 bhagavatIsUtre asaMbhaMtaM jAva roya' sohemANe, sohemANe' yathAparyAptam yallabdhamarasavirasAdikaM bhakta-pAnaM pratigRhya-AdAya rAjagRhAt nagarAt yAvat-atvaritamsvarAvarjitam, acapalaM cApalyarahitam, asaMbhrAntaM saMbhrAntivarjitam yAvatIryAm IyAsamitim zodhayan , zodhayan, 'tesiM annautthiyANaM adUrasAmaMteNaM vIDavayaI' teSAm anyayUthikAnAm anyatothikAnAm adUrasAmantena pArzvabhAgena vyativrajati gacchati, 'tae gaM te annautthiyA bhagavaM goyamaM adUrasAmaMteNaM vIivayamANaM pAsaMti' tataH khalu te anyathikAH anyatIrthikAH bhagavantaM gautamam adUrasAmantena pArzvabhAgena vyatitrajantaM pazyati, 'pAsettA annamannaM saddAveti' dRSTvA anyonya parasparaM zabdayanti, 'annamanna sadAcittA, evaM vayAsI-' anyonya zabdayitvA evam vakSyamANaprakAreNa avAdiSuH'evaM khalu devANuppiyA!' evaM khalu bho devAnupriyAH ! 'amhaM imA kahA aviSpagaDA' asmAkam iyaM kathA astikAyavaktavyatArUpA avibhakaTA na nagarase 'jAva aturiya acavalaM asaMbhaMta' yAvat tvarAvarjita hokara, capalatArahita hokara, saMbhrAntise rahita hokara, IryAsamitikA zodhana karate hue 'tesiM anautthiyANaM adarasAmaMtaNaM vIivayaha una anya. yUthikoMke pAsa se hokara nikale / 'taeNaM te annautthiyA bhagavaM goyamaM adarasAmaMteNaM voivayamANaM pAsaMti' una anyayUthikoMne bhagavAn gautamako apane pAsa se jAte hue jyoMhI dekhA, to 'pAsittA' dekhakara, 'annamannaM sadAveti' unhoMne ApasameM eka dUsareko saMbodhita karake bulAyA 'annamannaM saddAvittA evaM vayAsI' bulAkara phira unhoMne ApasameM aisA vicAra kiyA ki 'evaM khalu devANuppiyA !! he devAnupiyoM, 'amhaM imA kahA avippakaDA' zramaNa jJAta putra sana, tamo rADa nagaramAthI 'jAva atariya, acavalaM, asaMbhaMta' (12|2ddit, capalatArahita ane saMbhrAMtithI rahita gaMtapUrvaka, IryAsamitinuM zodhana karatA karatA - bhAga 52 dRSTi nasatA yA 'tesiM anautthiyANaM adarasAmaMteNaM vIivayaI' te manya yUyihAnI pAse thAne nIval. 'taeNaM te annautthiyA bhagavaM goyamaM adarasAmaMteNaM vIivayamANaM pAmaMti' te manya yUthi bhagavAna gautabhane temanI pAthI pasAra thata layA. 'pAsittA bhane ledhana 'annamanna sahAve ti, tamo me mIne saMyodhana zana. navyA , 'annamannaM sahAvittA evaM vayAsI' bhane bho 252252samA mA pramANe viyA2 -- ' evaM khalu devANuppiyA!' 3 pAnupriyA! 'amha imA kahA aviSpakaDA' zramaNa jJAtaputra bhAvI2 dvArA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 sU.1 dharmAstikAyAdivarNanam 795 vizeSeNa prakaTA pratItA aviprakaTA vartate 'ayaM ca NaM goyame amhaM adUrasAmaMteNaM cIivayaI' ayaM ca khalu gautamaH indrabhUtiranagAraH asmAkam adUrasAmantena pArzvabhAgena vyativrajati, 'taM seyaM khalu devANuppiyA ! amha goyamaM eyamaDhaM pucchie tti kaTTha annamannassa aMtie eyamaTuM paDisuNaMti' bho devAnupriyAH ! tat zreyaH yogya khalu asmAkam gautamam etamartha praSTumiti kRtvA-vicArya anyonyasya antike etamathai varNitaM viSaya pratizRNvantisvIkurvanti 'eyamaDhe paDisuNittA jeNeva bhagavaM goyame teNeva uvAgacchaMti' evamartha pratizrutya svIkRtya yauva bhagavAn gautamaH indrabhUtiH AsIt tatraiva upAgacchanti, 'teNeva uvAgacchittA bhagavaM goyamaM evaM bayAsI-' tatraiva upAgatya bhagavantaM gautamam evaM vakSyamANaprakAreNa avAdiSuH-'evaM khalu mahAvIra dvArA kahI gaI yaha astikAyakI vaktavyatA hamalogoMko vizeSarUpase pratIta nahIM hai isaliye 'ayaMca NaM goyame amhaM adUrasAmaMteNaM vIivayaha dekho ye gautama hamalogoMke pAsase hokara nikale haiM 'taM seyaM khalu devANuppiyA ! amhaM goyamaM eyamadvaM pucchittae nikaTTa annamannassa aMtie eyamadvaM paDisuNeti' so hamalogoMko he devAnupriyo ! yaha yogya hai ki hamaloga unase isa bAtako pUche aisA kahakara una sabane ApasameM isa unase pUchanekI bAtako svIkAra kara liyA 'eyama8 paDisuNittA jeNeva bhagavaM goyame teNeva uvAgacchaMti' isa bAtako svIkAra karake ve sabake saba jahAM para bhagavAn gautama the usa sthAna para Aye / 'teNeva uvAgacchittA bhagavaM goyamaM evaM vayAsI' vahAM para Akarake unhoMne bhagavAn gautamase aisA kahA atikAyanA viSayamAM je pratipAdana karavAmAM AvyuM che, tenI ApaNane vizeSarUpe pratIti tha nathI. * ayaM ca Na goyame amha adarasAmaMte NaM viiivyi| satyAre mA gautama A50 pAseyI 5sAra 24 2 / che. 'ta seyaM khalu devANuppiyA ! amha goyamaM eyamaDhe pucchittae tti kaTu annamannassa aMtie eyamaH paDimuNeti' to Apane 24 2 ta prApta tha/ cha. // gautamane 4 mA viSayamAM ApaNe pUchavuM joIe. A pramANe ApasamAM vAtacIta karIne temaNe gautama svAmIna astio viSa prazna pUchavAnI pAtane vA 12 43 / sIdhI. eyama paDimuNittA jeNeca bhagavaM goyame teNeva uvAgacchati' 2mA pramANe niNaya zana tamA mAnya gautama svAmI utA, tyA mAvyA. 'teNeva uvAgacchittA bhagavaM goyama evaM vayAsI' yA bhAvAne bhare lagavAna gautamane // pramANe : zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 796 bhagavatIsUtre goyamA ! tava dhammAyarie, dhammovadesae samaNe NAyaputte paMca atthikAe paNNavei' he gautama ! evaM khalu vakSyamANarItyA tava dharmAcAryaH dharmopadezakaH zramaNo jJAtaputraH mahAvIraH paJca astikAyAn prajJApayati-ta jahA-dhammasthikAya, jAva AgAsatthikAya' tadyathA-dharmAstikAyam, yAvat-adharmAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAyam AkAzAstikAyam, 'ta ceva jAva rUvikAyaM ajIvakAya paNNavei' tadeva-pUrvoktavadeva thAvat-caturaH astikAyAna ajIvakAyAn , jIvAstikAyam arUpikAya jIvakAya, caturaH astikAyAn arUpikAyAna, ekaM pudgalAstikAyaM rUpikAyam ajIvakArya prajJApayati, 'se kahameyaM goyamA ! evaM?' tat atha he gautama ! kathametat evaM ? 'evaM khalu goyamA ! tava dhammAyarie dhammovadesae samaNe NAyaputte paMca athikAe paNNaveI' he gautama ! Apake dharmAcArya dharmopadezaka zramaNa jJAtaputra mahAvIrane pAMca astikAyoMkI prarUpaNA ko hai 'taMjahA' jo isa prakArase hai 'dhammathikAyaM jAva AgAsatthikAyaM dharmAstikAya yAvat adharmAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, AkAzAstikAya 'taM ceva jAva rUvikAyaM ajIvakAyaM' so yaha sabakathana pUrvoktarUpase hI yahAM lagA lenA cAhiye arthAt cAra astikAya ajIvakAya haiM, eka jIvAstikAya arUpikAya jIvakAya haiM tathA cAra astikAya arUpikAya haiM, eka rUpIkAya pudgalAstikAya ajIvakAya haiM yahAMtakakA kathana yahAM para prakaTa karalenA cAhiye / kyoMki aisA hI kathana zramaNa jJAtaputrane kiyA hai / 'se kahameyaM goyamA ! evaM' 'evaM khalu goyamA ! tava dhammAyarie dhammovadesae samaNe NAyaputte paMca asthikAe papNaveDa' gautama ! tmaa| bhaguru, 54, zrama zAtaputra mahAvIre pAMya astiyonI 535 // 42rI che. jahA te pAya astiyo 2 // pramANe - 'dhammasthikAya jAva AgAsatthikAya' pAritAya, abhAritAya, jAsti 4|y, pusAstiya mane mAzAstiya. 'taceva jAba rUvikAyaM ajIvakAya' ahIM pUrvokata samasta kathana grahaNa karavuM joie. eTale ke "cAra astikAya achavakAya che, eka chavAstikAya arUpIkAya chavakAya che, tathA cAra astikAya arUpIkAya che ane eka rUpIkAya pudgalAstikAya achavakAya che. ahIM sudhInuM pUrvokata kathana ahIM prakaTa thavuM joIe, kAraNa ke evuM ja pratipAdana zramaNa jJAtaputra mahAvIra dvArA karavAmAM AvyuM che. 'kahameya goyamA ! evaM' ta he gautama! zu tebharnu te 4thana yA cha ? zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 sU.1 dharmAstikAyAdivarNanam 797 kimeva bhavitumarhati ! 'tae NaM se bhagavaM goyame te annautthie evaM bayAsI' tataH khalu sa bhagavAn gautamaH tAn anyayUthikAn=anyatIthikAn evaM vakSyamANapakAreNa avAdIt-'No khalu vayaM devANuppiyA ! asthibhAvaM natthi ti vayAmo' bho devAnupriyAH ! no khalu vayam astibhAvaM vidyamAnaM vastu nAstIti badAmaH, no vA 'nasthibhAvaM asthi tti vayAmo' nAstibhAvam avidyamAnam astIti vadAmaH, 'amheNaM devANuppiyA ! savvaM atthibhAvaM atthi tti vayAmo,' bho devAnupriyA !! vayaM khalu sarvam astibhAvaM-vidyamAnaM vastu astIti vadAmaH 'savvaM natthibhAvaM natthi-tti kyAmo' sarva nAstibhAvam = avidyamAnasvarUpam nAstIti vadAmaH, 'taM ceyasA tubbhe devANuppiyA ! he gautama ! unakA aisA kathana kyA aisA hI hai ? 'taeNaM se bhagavaM goyame te annautthie, evaM vayAsI' isa prakAra una anyathikoMke mukhase sunakara una bhagavAn gautamane una anyayUthikose aisA kahA 'No khalu vayaM devANuppiyA ! asthibhAvaM nasthitti vayAmo' he devAnupriyo ! hama astibhAvako 'nAsti' isa rUpase nahIM kahate haiM, arthAt jo vastu vidyamAna hai use hama nAstirUpameM pratipAdana nahIM karate haiM 'nathibhAvaM atthitti vayAmo' aura jo vastu nAstirUpa hai use hama astirUpase pratipAdita nahIM karate haiM / 'amhe NaM devANuppiyA ! sabbaM asthibhAvaM athittivayAmo' bho devAnupriyo ! hama samasta vidyamAna vastuko astirUpase kahate haiM 'savvaM natthibhAvaM nasthittivayAmo samasta nAsti svarUpako 'nAsti' aisA kahate haiM / 'taM ceyasA tumbhe 'taeNaM se bhagavaM goyame te annautthie, evaM vayAsI' nyAre te manyayUhiye gautama svAmIne A prakAranA prazna pUchaye, tyAre temaNe temane A pramANe javAba mApyo- 'No khalu vayaM devANuppiyA ! atthibhAva nasthiti kyAmo' he devAnupriye! ame astibhAvane nAstibhAvarUpe kahetA nathI- eTale ke je vastu vidyamAna cha, tane mame mavidhamAna35 pratipAhita 42tA nathI. nathibhAva asthitti vayAmo' bhane te paratu avidhamAna cha tena mame vidyamAna35 pratipAhita 42tA nathI. 'amhe NaM devANuppiyA! atthibhAvaM atthitti vayAmo saba nasthibhAvaM natthitti vayAmo' he devAnupriyA ! mame samasta vidhamAna tumAne masti (vidhamAna) rUpe pratipAdita karIe chIe, ane samasta avidyamAna vastuone nAsti' rUpe pratipAdita 42me chAme. 'ta ceyasA tumbhe devANuppiyA ! eyamae sayameva zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 bhagavatImatre eyamaDhe sayameva paccuvekkhaha-tti kaTu te annautthie evaM bayAsI-evaM evaM' bho devAnupriyAH! taM cetasA-manasA vedena-zAnena yUyam etam-amum astikAyasvarUpam artham svayameva pratyutprekSadhvaM paryAlocayata iti kRtvA=ityuktvA sa gautamaH tAn anyayUthikAna evam avAdIt-evam , yad astikAyasvarUpaM sAGgopAGgaM bhagavatA mahAvIreNa jJAtaputreNa pratipAditam tat evamevaM-satyameveti yUyaM jAnIte ti bhaavH| tadanantaram 'jeNeva guNasilae ceie, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre, evaM jahA niyaMThuddesae jAva bhattapANaM paDidaMsei' yatraiva guNazilakaM caityaM yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIra AsIt, evaM yathA nirgranthoddezake dvitIyazatakasya paJcamoddezake pratipAditaM tathA atrApi yAvat-bhaktapAnaM pratidarzayati "bhatta-pANaM paDidaMsettA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, nama sai, vaMdittA, namaMsittA nacAsanne jAva pajjuvAsai' bhakta-pAnaM pratidarya devANuppiyA ! eyamaDhe sayameva pacyuvekkhaha tikaTTha te annautthie evaM vayAsI' isalie he devAnupriyo ! tuma isa astikAyarUpa artha ko apane Apa manase vicAro, isa prakAra kahakara una gautamane una anyayUthikoMse aisA kahA ki jo astikAyakA svarUpa sAGgopAGga bhagavAn mahAvIra jJAtaputrane pratipAdita kiyA hai vaha 'evameva' satya hI hai aisA Apa loga mAneM / isake bAda 'jeNeva guNasilae cehae, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre evaM jahA niyaMThuddemae jAva bhattapANaM paDidaMsei' jahAM para guNazilaka caitya thA aura jahAM para zramaNa bhagavAn mahAvIra the, jaisA ki nirgranthoddezakameM dvitIya zatakake paJcama uddezakameM kahA gayA hai usI tarahase yahAM para bhI yAvat una paccuvekkhaha tti kaTTa te annautthie evaM vayosI' to devAnupriyA! tame jAte ja A astikAyarUpa arthane manamAM sArI rIte vicAra karo. e rIte vicAra karavAthI Apane te vAta barAbara samajAze. A pramANe kahIne gautama svAmIe temane evI khAtarI ApI ke jJAtaputra mahAvIre astikAyanA svarUpanuM je pratipAdana karyuM che, ta 'evAmeva' satya bhane yathArtha cha. tyA2 mA 'jeNeva guNasilae ceie, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIreevaM jahA niyaMThadesae jAva bhattapANaM paDidaMseI' yAM guNazita caitya tu, jyAM zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna hatA, tyAM teo AvyA. nigraMtha uddezakamAM (bIjA zatakane pAMcamA udezakamAM) kahyA pramANenuM kathana ahIM paNa grahaNa karavuM. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 mR.2 kAlodAyiprabodhanirUpaNam 799 zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate, namasyati, vanditvA, namasyitvA nAtyAsanne nAtidUre yogyasthAne yAvat-zuzrUSamANaH namasyan abhimukhaM vinayena prAJjalipuTaH paryupAste ||m. 1 // kAlodAyiprabodhavaktavyatA / / kAlodAyinaH prabodhapravrajyAdiprApti nirUpayitumAha-'teNaM kAleNaM' ityAdi / mUlam-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre mahAkahApaDivanne yAvi hotthA, kAlodAI ya taM desaM havaM Agae, 'kAlodAI' tti samaNe bhagavaM mahAvIre kAlodAI evaM vayAsI-se gUNaM tumhANaM kAlodAI ! annayA kayAi egayao, samuvAgayANaM, saMniviTANaM taheva jAva se kahameyaM manne evaM ? se gUNaM kAlodAI ! aDhe sama? ? haMtA asthi / taM sacce NaM esamaTe kAlodAI ! ahaM paMcaasthikAe pannavemi, taM gautamane bhaktapAna prabhuko dikhalAyA 'bhattapANaM paDidaMsettA samaNaM bhagavaM mahAvIre baMdai, namasai vaMdittA namaMsittA naccAsanne jAva pajjuvAsai' prabhuko bhaktapAna dikhA karake prabhukI AjJA lekara AhArapAnI kiyA bAdameM phira una gautamane prabhuko vaMdanAkI, namaskAra kiyA vandanA namaskAra karake phira ve na atipAsa aura na atidUra kintu apane yogya aise sthAna para unake samakSa vinayase donoM hAtha joDakara unakI upAsanA karane meM laga gaye // sU0 1 // gautama svAmI paDArI anan sADArayA magavAna mahAvIrane matAvyA. 'bhattapANaM paDidaMsettA samaNaM bhagava mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA nama sittA nacAsanne jAva pajjuvAsaI' mA 25 matAvAne prabhunI mAjJA sadhana bhADA2pa 4yA. tyAra bAda temaNe bhagavAnane vaMdaNA karI ane namaskAra karyA. vaMdaNA namaskAra karIne teo bhagavAnathI ati dUra paNa nahIM ane ati pAse paNa nahIM evA sthAne, banne hAtha joDIne vinayapUrvaka besI gayA ane temanI sevA - upAsanA karavA lAgI gayA. su. 15 zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtre jahA dhammasthikAyaM, jAva poggalatthikAyaM, tatthaNaM ahaM cattAri atthikAe ajIvasthikAe ajIvatayA pannavemi, taheva jAva egaM ca NaM ahaM poggalatthikAyaM rUvikAyaM pnnvemi| tae NaM se kAlodAI samaNaM bhagavaM mahAvIraM evaM kyAsI-eyaMsi NaM bhaMte ! dhammatthikAyaMsi, adhammatthikAyaMsi, AgAsatthikAryasi arUvikAyasi, ajIvakAyaMsi cakkiyA keI Asaittae vA, saittae vA, ciTTittae vA, nisIittae vA, tuyaTTittae vA ? No iNaTe samaTe, kAlodAI ! egaMsi NaM poggalasthikAryasi rUvikAyaMsi, ajIvakAyasi, cakiyA keI Asaittae vA, saittae vA, jAva tuyaTTitta e vA / eyaMsi NaM bhaMte! poggalatthikArya si, rUvikAyasi, ajIvakAyasi, jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajaMti ? No iNaDe samaTe kaalodaaii| eyasi NaM jIvasthikAyaMsi, arUvikAyaMsi, jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kati ? haMtA kajjaMti / ettha NaM se kAlodAI saMbuddhe, samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA, evaM vayAsI-icchAmi NaM bhaMte! tubhaM aMtiyaM dhammaM nisAmettae, evaM jahA khaMdae taheva pavaie, taheva ekArasaaMgAI jAva viharai ||suu0 2 // chAyA-tasmin kAle tasmin samaye zramaNo bhagavAn mahAvIraH mahAkathApratipannazcApi abhavat kAlodAyI ca taM dezaM zIghram AgataH, 'kAlo zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 sU. 2 kAlodAyiprabodha nirUpaNam 801 dAni iti zramaNo bhagavAn mahAvIraH kAlodAyinam evam avAdIt tat nUnaM yuSmAkaM kAlodAyina ! anyadA kadAcit ekataH samupAgatAnAM sanniviSTAnAM tathaiva yAvat tat kathametat manye evam ? tat nUnaM kAlodAyin ! arthaH samarthaH ? hanta, asti, tat satyaH khalu ayamarthaH, kAlodAyin ! ahaM kAlodAyiprabodhavaktavyatA 'teNaM kAle teNaM samaraNaM' ityAdi / sUtrArtha - (teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM) usa kAla aura uma samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ( mahAkahApaDivanne yAvi hotthA ) mahAkathApratipanna the aneka manuSyoMko dharmopadeza dene meM pravRtta the (kAlodAI ya taM desa havvaM Agae ) itanemeM kAlodAyI vahAMpara zIghra A gaye (kAlodAI ti sapaNe bhagavaM mahAvIre kAlodAI evaM vayAsI) he kAlodAyina / isa prakAra se zramaNa bhagavAn mahAvIrane saMbodhita karake punaH usa kAlodAyIse aisA kahA ( se NUNaM tumhANaM kAlodAI ! annayA kayAI egayao samuvAgayANaM saMnividvANaM taheva jAva se kahameyaM manne evaM ) he kAlodAyina kisI eka dina jaba tuma loga kisI dUsare sthAna se Akara samudAya rUpameM eka sthAna para baiThe hue the, taba pUrva meM kahe anusAra paMcAstikAya ke viSaya meM vicAra aisA huA thA na, ki yAvat yaha bAta isa tarahase kaise mAnI jAve ? ( se pUrNa kAlodAI ! kAlAdAyiprAdha vaktavyatA ' teNaM kAleNaM teNaM samae NaM' tyAhi sUtrArtha - ( teNaM kAleNaM teNaM samae NaM) te aNe ane te samaye zramazu bhagavAna mahAvIra (mahAkahApaDivanne yAci hotthA ) bhaDA myA pratipanna hutA ane semine dharmopadeza devAmAM pravRtta hutA. ( kAlAdAI ya taM denaM havaM Agae ) mevAmAM asohAyI tyAM zIghra upasthita thayo. ( kAlodAI ti samaNe bhagava mahAvIre kAlodAI evaM vayAsI) 'he sahAthI !' mI pramANe sabhodhana marIne zramaNa bhagavAna bhaDAvIre tene yA pramANe - ( se pUrNa tumhANaM kAlodAI ! amnayA kayAI ega samutrAgayANaM saMnividvANaM taheva jAna se kahameyaM manne evaM ) huM kAleAdAyI ! eka divasa jyAre tame kAi khIje sthAnethI AvIne samudAyarUpe eka sthAne bhegA thayA hatA, tyAre tamane paMcAstikAyane viSe A prakAranA vicAra AnyA hatA, ke 'ahI" pahelA sUtramAM ApeluM te, vAtane kevI rIte mAnI zakAya', tyAM zrI bhagavatI sUtra : pa Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 bhagavatI sUtre paJca astikAyAna prajJApayAmi, tadyathA-dharmAstikAyam, yAvat- pudgalAstikAyam, tatra khalu ahaM caturaH astikAyAna ajIvAstikAyAn ajIvatayA prajJApayAmi, tathaiva yAvat ekaM ca khalu ahaM pudgalAstikAyaM rUpikAyam ajIkArya prajJApayAmi / tataH khalu sa kAlodAyI zramaNaM bhagavantaM mahAvIram evam avAdIt - etasmin khalu bhadanta ! dharmAstikAye, adharmAstikAye, aTThe samaTThe ?) kaho kAlodAyin ! aisI hI bAta hai kyA ? (haMtA asthi) hAM bhadanta ! aisI hI bAta hai / (taM sacce NaM esamaTTe kAlodAI) he kAlodAyin ! yaha bAta satya hai ki ( ahaM paMca asthikArya pannavemi) maiMne pAMca astikAyoMkI prarUpaNAkI hai / (taMjahA) jo isa prakAra se hai (dhammatthikAya jAva poragalatthikArya' dharmAstikAya yAvat pudgalAstikAya (tattha NaM ahaM cattAri asthikAe ajIvatthikAe ajIvatayA pannavemi taheva jAva egaM ca NaM ahaM poggalasthikAya rUvikAya pannavemi ) inameM cAra astikAyarUpa ajIvAstikAyako maiMne ajIva rUpa se kahA hai tathA pUrvameM kahe gaye anusAra maiMne eka pudgalAstikAyako rUpikAya kahA hai / (taraNaM se kAlodAI samaNaM bhagava mahAvIraM evaM vayAsI) isake bAda usa kAlodAyIne zramaNa bhagavAn mahAvIra se aisA kahA pUchA (eyaMsi NaM bhaMte dhammatthikArya si adhammatthikAryasi, AgAsatthikAya si, arUvikAryasi, ajIva kArya si sudhInuM samasta pUrNAMkata kathana grahaNa karavuM.' ( se NUNaM kolodAI ! aTThe samaTThe ?) 4De!, asohAthI ! bhArI bhAvAta gharI che hai nahIM ? (haMtA, asthi) DA, lahanta ! khApanI bAta jarI 4 che. (ta sacceNaM esamaTThe kAlodAI) De asohAthI ! me bAta satya che (ahaM paMca asthikAryaM pannavebhi) meM pAMca astimayonI a3pa 4rI che. (taMjahA) te pAya astiyo A pramANe che - ( dhammasthikArya jAva poragalatthikArya ) dharmAstikAya, adharmAstiDAya, bhavAstiprAya, AazAritAya bhane yugamAstiya (tatthaNa ahaM cattAri asthikAra ajIvatthikAe ajIvatayA pannavemi) tebhanA yAra astimaya35 anuvAstimAyane meM avazye asA che, tathA bhAgaNa uhyA pramANe bheM yugalAne uyIya DesuM che. (taeNa se kAlodAyI samaNa bhagavaM mahAvIraM evaM kyAsI) tyAre te asodAyI zramAzu bhagavAna mahAvIrane A pramANe prazna pUchyA (eyaM siNaM bhaMte! dhatmasthikArya si, AgAsatthikArya si, arUvikAya si, ajIvakArya si, cakiyA kei Asaittae vA, saittae vA ciTThittae vA, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 . 2 kAlodAyiprabodha nirUpaNam 803 AkAzAstikAye, arUpikAye, ajIvakAye, zaknuyAt kazcita AsituM cA, zayituM vA, sthAtuM vA, tvagvartayituM vA ? nAyamarthaH samarthaH kAlodAyin ! ekasmin khala pudgalAstikAye rUpikAye ajIbakAye zaknuyuH kecit AsituvA, zayituM nA, yAvat tvagvartayituM vA / etasmin khalu bhadanta ! pudgalAstikAye, rUpikAye, ajIvakAye jIvAnAM pApAni karmANi khalu pApaphalavipAkasaMyuktAni kriyante ? nAyamarthaH samarthaH kAlodAyin / / etasmin cakiyAss Asaittae vA saittae vA ciTThittae vA, nisIhattae vA, tuyaTTittae vA ) he bhadanta ! ina arUpI ajIvakAya dharmAstikAya meM adharmAstikAyameM, AkAzAstikAya meM, koI prANI kyA baiThaneke liye, soneke liye, Thaharaneke liye, khaDe rahaneke liye, nIce baiThaneke liye karavaTa badalaneke liye samartha hai kyA ? (No iNa samaTThe kAlodAI) he kAlodAyin ! yaha artha samartha nahIM hai / (eyaMsi NaM poggalatthikAryasi rUvikAya si, ajIvakAya si, cakiyA kei Asahattae vA, saittae vA jAva tuyattie vA) parantu hAM, eka jo pudgalAstikAya - rUpa rUpakAya hai ki jise ajIvakAya kahA gayA hai usameM baiThaneke liye soneke liye yAvat karavaTa badalaneke liye koI bhI samartha hai| (eyaMsi NaM bhaMte ! poggalasthikAryasi rUvikAryasi ajIva kAryasi jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajjaMti) he bhadanta ! rUpIkAya ajIva kAyarUpa pudgalAstikAya meM jIva saMbaMdhI pApajanaka karma jo ki pApaphalake vipAkase saMyukta rahate haiM hote haiM kyA ? (No fmHisay a1, gaETE ?' T Gerd! 241 243 2409814 4nilkasiyni, adharmAstikAyamAM ane AkAzAstikAyamAM zuM kAi jIva besI zakavAne, sUi zakavAne, rahevAne, UbhA rahevAne, nIce besavAne, ke paDakhuM badalavAne samartha hAya che kharA ? ( No iTThe samaTThe kAlodAI) De asohAthI ! medhuM saMbhavI zastuM nathA. (eyaM siNaM poggalatthikAryasi rUcikAyaMsi, ajIvakAryasi, cakiyA kei Asaittae vA, sattae vA jAva tuyaTThittae vA) parantu puigasAstikAya35 rUpIkAya ke jene ajIvakAya kahevAmAM AveluM che, temAM kei paNa chatra besavAne, uThavAne, svAne ( yAvat ) paDa malavAne samartha hoya che. (eyaMsi NaM bhaMte ! poggalatthakAsi rUvikAryasi ajIvakArya si jIvANaM pAtrAkrammA pAvaphalavivAgasa juttA kajjaMti) he lahanta ! 3pI yuGgasAritAya he ne malavAya3ya che, temAM zuM jIva samadhI pApujanaka kama ke je pApakSanA vipAkathI saMyukata rahe che, zrI bhagavatI sUtra : pa Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 bhagavatImatra khalu jIvAstikAye arUpikAye jIvAnAM pApAni karmANi pApaphalavipAkasaMyuktAni kriyante ? hantA kriyante / atra khalu sa kAlodAyI saMbuddhaH, zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate, namasyati, vanditvA, namasyitvA, evam avAdIicchAmi khalu bhadanta ! yuSmAkam antike dharma nizAmayitum , evaM yathA skandakastathaiva pravajitaH, tathaiva ekAdaza aGgAni yAvata viharati |mu. 2 // iNaDhe samajhe kAlodAI) he kAlodAyina ! yaha artha samartha nahIM hai kyoM ki (eyasi NaM jIvatthikAryasi arUvikAyasi jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajjaMti) jo arUpikAyarUpa jIvAstikAya hai usameM hI jIvasaMbaMdhI pApajanaka karma joki pApaphalake vipAkase saMyukta rahate haiM hote haiM / (ettha NaM se kAlodAI saMbuddhe samaNaM bhagava mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI icchAmi gaM bhaMte ! tumbhaM aMtiya dhammaM nisAmettae) yahAM para kAlodAyI pratibuddha ho gayA aura phira usane zramaNa bhagavAna mahAvIrako, vaMdanA kI, namaskAra kiyA vandanA namaskAra karake phira usane prabhuse aisA kahA-he bhadanta ! maiM Apake pAsa dharma sunanA cAhatA huuN| (evaM jahA khaMdie tahA pabvaie) isa taraha usane skandakI taraha pravrajyA aMgIkAra karalI (taheva ekkArasaaMgAI jAva viharaha) tathA usI tarahase usane gyAraha aMgoMko paDha liyA / / ten| sahamA che ma3. 1 (No iNa? samaDhe kAlodAI !) 3 dirl ! aj samI 54tu nathI, 4 / 29 3 (eya si Na jIvatthikAya si jIvA Na pAvAkammA pAvaphalavivAgasa'juttA kajati ) ne a354335 vastiya cha, tamA jIva saMbaMdhI pApajanaka kama ke je pApaphalanA vipAkathI saMyukta rahe che, tene sadUbhAva DAya che. (etthaNa se kAlodAI sabuddhe-samaNa bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA nama sittA evaM vayAsI-icchAmi Na bhaMte ! tubhaM aMtiya dhamma nisAmettae) yA pramANana pratipAdana samajAne sahAyI pratibhuddha gayo. tyArabAda teNe zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdaNA karI ane namaskAra karyo, vaMdaNA namaskAra karIne teNe prabhune A pramANe kahyuM- he bhadanta ! huM ApanI pAse dharmanuM 2135 saiman bhAchu. (evaM jAva khadie tahA pacaDae) mA prabhAai DIne teNe 246nI ma dIkSA 2012 43rI vIpI. ( taheva ekArasaaMgAI jAva ziraDa) bhane 24.6 rebha abhiyA2 bhagAnI atyAsa 43 vAghA. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 10 mR. 2 kAlodAyiprabodhanirUpaNam 805 TIkA-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre mahAkahApaDikanne yA vi hotthA' tasmin kAle, tasmin samaye khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH mahAkathApratipannaH mahAkathA prabandharUpeNa dharmakathA tAM pratipannaH prAptaH zrAvakANAM kathAprabandhena dharmopadeze saMlagnazcApi abhavat, etadavasare 'kAlodAI ya taM desaM havvaM Agae' kAlodAyI ca taM dezaM mahAvIrAdhiSThitaM pradezam zIghramAgataH, 'kAlodAi-tti samaNe bhagavaM mahAvIre kAlodAiM evaM vayAsI-' 'he kAlodAyin !' iti saMbodhya zramaNo bhagavAn mahAvIraH kAlodAyinam evaM-vakSyamANaprakAreNa avAdIt-' se nRNaM tumhANaM kAlodAI ! annayA kayAi egayao sahiyANaM samuvAgayANaM, saMniviTThANaM, taheva jAva-' he kAlo TIkArtha-kAlodAyI prabuddha huA aura usane pravrajyA dhAraNakI isa bAtako nirUpaNa karaneke liye sUtrakArane 'teNaM kAleNaM' ityAdi sUtra kahA hai| 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre mahAkahApaDivanne yAvi hotthA' usakAla aura usa samayameM zramaNa bhagavAn mahAvIra pravandharUpase dharmakathA kara rahe the arthAt pariSadako dharma kathAke prabandha dvArA dharmopadeza karane meM lage hue the isI avasara para 'kAlodAIya taM desaM havvaM Agae' kAlodAyI usa sthAna para mahAvIra prabhu birAje the usa pradezameM zIghra A gayA 'kAlodAI' ti samaNe bhagavaM mahAvIre kAlodAI evaM vayAsI' he kAlodAyin ! aisA saMbodhana karake una kAlodAyIse isa prakAra kahA 'se zRNaM tumhANaM kAlodAI! annayA kayAi egayao sahiyANaM samuvAgayANaM saMniviThThANaM taheva jAva' TIkAI- kAledAyI prabuddha thayuM ane teNe pravajyA dhAraNa karI, A vAtanuM suutr||2 mA sUtra 2 ni3555 42 cha- 'teNa kAleNa teNa samaeNa samaNe bhagavaM mahAvIre mahAkahApaDivanne yAvi hotthA' te ||nne bhane te samaye zrama bhagavAna mahAvIra zrAvakane kathAnA prabandha dvArA dharmopadeza devAmAM pravRtta hatA. barAbara meM aksare (kAlodAI ya taM desa havva Agae) yI ta sthAna- 45i mahAvIra prabhu vimAna utA tyAM- dhaolar (rAthI mAnI paDayo. 'kAlodAi' sahAyI !' 'tti samaNe bhagavaM mahAvIre kAlodAiM evaM vayAsI' me samAdhAna karIne, zramaNa bhagavAna mahAvIre te kAledAyIne A pramANe kahyuM ___ 'se guNa tumhANa kAlodAI! anayA kayAiM egayao sahiyANaM samuvAgayANa saMniviTThANa taheva jAva' he uatul ! tame zatrohAyI, zAatil, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 bhagavatIsage dAyin ! tat nUnaM nizcitaM khalu yuSmAkaM='zailodAyI, zaivAlodAyI, udayaH, nAmodayaH, narmodayaH, anyapAlakaH, zailapAlakaH, zaGkhapAlakaH, suhastI, gAthApatiH, ityeteSAM mitrANAm anyadA = ekadA kadAcit adya ekasmin samaye sahitAnAM - sahasthitAnAm ekataH samupAgatAnAm = svasvasthAnebhyaH samAgatAnAM, sanniviSTAnAm = samUhatayA sthitAnAM tathaiva pUrvavadeva yAvatsaMniSaNNAnAm samyaktayopaviSTAnAm 'ayameyArUve ' ityArabhya 'rUvikAyaM ajIvakAyaM paNNavei' iti paryantaH pAThaH saMgrAhyaH / 'se kahameyaM manne evaM ? tat kathametat manye evam ? kathametat jJAtaputrapratipAditam astikAya svarUpam evaM yathoktarUpaM manye ? ityevaM kathayatAM yuSmAkam, ayametadrUpo mithaH kathAsamullApaH yaH astikAyaviSayako vArtAlApaH samutpannaH, 'se gUNa kAlodAI ? aDhe samaTe ?' he kAlodAyin ! sa nUna-nizcitam arthaH astikAyahe kAlodAyin ! tuma 'zailodAyI, zaivAlodAyI, uddaya, narmodaya, anyapAlaka, zailapAlaka, zaGkhapAlaka, nAmodaya, muhastI, aura gAthApati' saba ina mitroM kA jo ki apane 2 sthAnase Akara ekatra upasthita hue the aura samUha rUpa meM AnandollAsa ke sAtha milakara baiThe hue the kisI eka samaya 'ayameyArUve mihokahA samullAve samupajitthA' yaha isa prakAra kA astikAyaviSayaka vArtAlApa huA thaa| 'ayameyArUve' yahAM se lekara 'vikAyaajIvakAyaM paNNavei' yahAM taka kA pATha yahAM para grahaNa karanA cAhiye / 'se kahameya manne evaM' ataH jJAtaputra pratipAdita astikAya kA svarUpa aisA kaise mAne isa prakAra kahane vAle Apa logoM kA yaha isarUpa astikAviSayaka vArtAlApa huA thaa| 'se gUNaM kAlodAI ? aDhe madhya, nAbhAya, na haya, anyathA, zaiyA, zamayA, suratI sana yApati' vagere mitro, eka divasa jyAre pitapatAne sthAnethI AvIne samUharUpe ekatra thaIne mAnosA pUrva mesIne pAtayAta 42tA hutA, tyAre 'ayameyArUve miho kahA samullAve samupajjitthA' tamArI ye mastiyana viSayamA 2mA prazna vAtA5 yayo Dato. 'ayameyArUve' thI za3 rIne 'vikAyaM ajIvakAya paNNaveDa' mahI sudhIne pATha A vArtAlApanuM kathana karavA mATe grahaNa karo. tame evuM kaheluM ke 'se kahameya manne evaM' zAtaputra mahAvIra dvArA pratipAhita mastiyarnu me svarUpa kevI rIte mAnI zakAya? Apa lekenI vacce astikAyanA viSayamAM A 5 // tA. 'se gUNa kAlodAI ! adve samaDhe ?' 3 saal ! zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.10 sU.2 kAlodAyiprabodhanirUpaNam 807 svarUpaviSayaH samarthaH? satyarUpo vartate nu ? iti kAlodAyinaM prati bhagavataH kathanam / kAlodAyI mAha-'haMtA, atthi' he bhadanta ! hanta satyam asti. bhavatmatipAditAstikAyasvarUpaviSayakaH asmAkaM mithaH kathAsamullApaH sNjaatH| bhagavAnAha-'taM sacce NaM esamaTe kAlodAI ! he kAlodAyin ! tat satyo yathArthaH khalu ayamarthaH, 'ahaM paMca asthikAyaM panavemi' ahaM paJca astikAyAn prajJApayAmi 'taM jahA-dhammatthikAyaM, jAva-poggalatthikArya' tadyathA-dharmAstikAyam , yAvat-adharmAstikAyam , jIvAstikAyam, AkAzAstikAyam, pudgalAstikAyam, 'tattha Na ahaM cattAri asthikAe ajIvatthikAe samaTTe' kaho kAlodAyina ! yaha artha-mere dvArA pratipAdita astikAya svarUpa viSayaka Apa saba kA vArtAlApa samartha hai na ? arthAt Apa lAgoM kA aisA vArtAlApa astikAya ke viSaya meM huA thA aisA jo maiM kaha rahA hUM vaha satya kaha rahA hUM na ? aisA jaba bhagavAn kAlodAyI se kahA-taba usa kAlodAyIne prabhu se kahA-'haMtA atthi' hAM, bhadanta ! jaisA Apa kaha rahe haiM vaisA hI vArtAlApa hama logoM kA Apa ke dvArA pratipAdita astikAya ke svarUpa ke viSaya meM paraspara meM usa samaya huA thaa| taba bhagavAn ne kahA-'taM sacceNaM esamaDhe kAlodAI ! he kAlodAyin ! astikAya kA svarUpa jaisA maiMne kahA hai vaha satya hai. isameM saMdeha karane ke liye kucha kAraNa nahIM hai. maiMne 'paMca asthikAya pannavemi' pAMca astikAya kahe haiN| ve pAMca astikAya isa prakAra se haiM 'dhammatthikAyaM jAva poggalatthikArya' dharmAstikAya yAvat pudgalAstikAya, yahAM yAvat zabda se 'adharmAstikAya, jIvAstikAya, AkAzAstikAya' ina tIna astikAyoM kA Apa lekanI vacce A prakArane vArtAlApa thayo hate te vAta kharI che ke nahIM? tyAre lAhAyome yu- 'hatA, atthi' , mahanta ! 25 4 ch| tava vAtA5 amArI vacce astikAyanA svarUpane viSe thaye hate khare. yAre maDAvI2 prabhume 4yu- 'taM sacceNa esamaTe kAlodAI' he kAlAdAyI! astikAyanA svarUpanuM meM je pratipAdana karyuM che te satya ja che. temAM saMdehane jarI paNa avakAza ja nathI. meM astikAnuM A pramANe pratipAdana karyuM che'pNc atthikAyaM panavemi-taMjahA' meM nIce pramANe pAya astiya 4aa cha'dhammatthikAya jAva poggalasthikAya' (1) pAritAya, (2) madhamastiya, (3) vAstiya, (4) mAstiya sane (5) purAtAstiya. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 bhagavatIsne ajIvatayA panavemi' tatra khalu paJcAstikAyeSu madhye ahaM caturaH astikAyAn ajIvakAyAna ajIvatayA prajJApayAmi taheva jAva egaM ca NaM ahaM poggalasthikArya rUvikAya ajIvakAyaM panavemi' tathaiva yAvat, yAvatpadena tadyathA-dharmAstikAyam, adharmAstikAyam, AkAzAstikAyam, pudgalAstikAyama, ekaM ca khalu jIvAstikAyam arUpikAyam, prajJApayAmi, tatra khalu caturaH astikAyAn arUpikAyAn prajJApayAmIti / ekaM ca khalu ahaM pudgalAstikAya rUpikAyam ajIvakAya prajJApayAmi / 'tae NaM se kAlodAI samaNaM bhagavaM mahAvIraM evaM grahaNa huA hai| 'tattha gaM ahaM cattAri asthikAe ajovakAe ajIvatayA panavemi' inameM jo dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya evaM pudgalAstikAya ye cAra astikAya haiM, ye ajIvakAya haiM aura inheM hamane ajIvarUpa se pratipAdita kiyA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki astikAya pAMca kahe gaye haiM- so inameM se 'ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH' dharmAstikAya-Adi cAra asti kAya ajIvakAyarUpa haiN| ataH ye ajIvarUpa se pratipAdita hae haiN| 'taheva jAva egaMca NaM ahaM poggasthikAya rUvikAya panavemi' tathA jo pudgalAstikAya hai vaha ajIvakAya hote hue bhI rUpikAyarUpa hai-zeSa tIna astikAya rUpikAyarUpa nahIM haiM arUpikAyarUpa haiM / isI taraha se jIva bhI arUpikAyarUpa haiN| kyoMki mUlataH ina saba arUpikAyoM meM rUpAdi pudgala ke guNa nahIM pAye jAte haiN| 'tae NaM se kAlodAI samaNaM bhagavaM mahAvIraM evaM vayAsI' isake bAda usa 'tatthaNa ahaM cattAri asthikAe ajIvakAe ajIvatayA panavemi' temAMnA dhamastikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ane pudagalAstikAya, e cAra astikA achavakAya che, tethI temanuM meM achavarUpe pratipAdana karyuM che. kahevAnuM tAtparya e che ke mastiya pAMya yA che. tebhAMthI 'ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudagalA' mAstiya Adi cAra astikAya avakAyarUpa che, tethI temanuM ajavarUpe pratipAdana karAyuM che. 'taheva jAva ega ca Na ahaM poggalatthikAyaM rUvikAya pannavemi' tathA pudagalAstikAya che te achavakAya tevA chatAM paNa rUpI kAyarUpa che, bAkInA traNa astikAya rUpI kAyarUpa nathI- paNa arUpIkAyarUpa che. e ja pramANe jIva paNa arUpIkAyarUpa che. kAraNa ke mUlataH A badhAM arUpIkAmAM rUpAdi gugalanA guNa rahelA hota nakA. 'taeNaM se kAlodAI samaNa bhagava' mahAvIraM evaM vayAsI-" tyArabAda kAledayIe zramaNa bhagavAna mahAvIrane A pramANe prazna pUchyuM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayacandrikA TokA za. 7 u. 10 sU. 2 kAlodAyiprabodhanirUpaNam 809 vayAsI' tataH khalu sa kAlodAyI zramaNaM bhagavantaM mahAtrIram evam avAdIt'eyaM siNaM bhaMte ! dhammatthikAryasi, adhammatthikAryasi, AgAsatthikArya si, raantire ajIva kAya si' he bhadanta ! etasmin khalu dharmAstikAye, adharmAstikAye. AkAzAstikAye, arUpikAye ajIbakAye 'cakkiyA keI Asaittae vA, saittae vA, ciTThittae vA, nisIittae vA, tuyaTTittae vA ?' zaknuyuH samarthAH bhaveyuH kiM kecit puruSAH Asitum = sAmAnyata upaveSTuM vA zayituM vA, sthAtuM vA, niSattuM vA, = vizeSata upaveSTum tvagvartayitu = pArzvaparivartanaM kartuM vA ? | bhagavAna -' isama kAlodAI !" he kAlodAyin nAyamarthaH samarthaH, dharmAstikAyAditrayANAmarUpitayA ajIvatayA ca tatra upavezanAdikaM kartuM na kAlodAyI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se aisA kahA - 'eyaMsi NaM bhaMte ! dhammatthikAryasi. adhammatthikAya si, AgAsatdhikAya si, arUvikAsa ajIvakAryasi cakkiyA keIAsaittae vA, sahattae vA, ciTThittae vA, nisIhattae vA, tuyadvittae thA' he bhadanta ! kyA koI puruSa aise haiM jo ina dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAyarUpa arUpikAya meM tathA ajIvakAyarUpa ina dharmAstikAyAdikoM meM aura pudgalAstikAya meM baiThane ke liye, sone ke liye, Thaharane ke liye, nIce baiThane ke liye, tathA karavaTa badalane ke liye samartha hoM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM 'No iNaTTe samaTThe kAlodAI' he kAlodAyin ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki dharmAstikAyAdika tIna astikAya arUpI hone ke kAraNa tathA ajIva hone ke kAraNa unameM koI bhI prANI upavezana Adi karane ke liye samartha 'eyaMsi Na bhaMte! dhammatthikAryasi, adhammatthikArya si, AgAsatthikAya si arUvikAsa ajIvAyaMsi cakiyA keI Asaittae vA, saittae vA, ciTThittae vA, nisIittae vA, tuyaTTittae vA' he lahanta ! zuM / puruSo govA hoya che hai je A dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAyarUpa arUpIkAyamAM tathA ajIvakAyarUpa te dharmAstikAya AAimAM ane pudgalAstikAyamAM besavAne mATe, suvAne mATe, rahevAne mATe, nIce besavAne mATe, uThavAne mATe tathA paDakhuM badalavAne mATe samartha hAya che? asohAyInA yA anano uttara AtA bhagavAna mahAvIra he che- ' No iNaTThe samaTThe, kAlodAI !' ase hAthI ! menuM saMbhavI zatu nathI / dharmAstimAya Adi traNa atikAyarUpI hAvAne kAraNe tathA ajIva hAvAne kAraNe temAM keipaNa jIva zrI bhagavatI sUtra : pa Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 bhagavatIsUtre kespi samarthAH bhaveyuriti bhAvaH / kintu 'egaMsiNaM poggalatthikAryasi rUvikArya si akAsi cakiyA keI Asaittae vA, saittae vA, jAva tuyaTTittae vA ?" ekasmin khalu pudgalAstikAye ajIvakAye zaknuyuH avazyaM samarthAH bhaveyuH kecit puruSAH AsituM vA, zayituM vA, yAvat sthAtuM vA nipattuM vA, svavartayituM vA ? tasya hi pudgalAstikAyasya ajIvatve'pi rUpitayA tatropavezanAdikaM kartuM samarthA bhaveyuritibhAvaH / kAlodAyI pRcchati - 'eyaMsi NaM bhaMte ! poragatthikAryasi rUvikAryasi, ajIvakAryasi' he bhadanta ! etasmina khalu pudgalAstikAye rUpikAye ajIbakAye 'jIvANaM pAtrA kammA pAvaphalavicAgasaMjuttA kajjati ?' jIvAnAM jIvasambandhIni pApAni pApajanakA nahIM ho sakatA hai / kintu ' egaMsi NaM poggalatthakArya si ajIvakAryasi cakiyA keI Asahattae vA, saittae vA jAva tuyadvittae vA' eka jo pudgalAstikAya hai ki jo rUpIkAya aura ajIvakAya hai usameM prANI baiThane ke liye, zayana karane ke liye, yAvat - Thaharane ke liye, nIce baiThane ke liye, tathA karavaTa badalane ke liye avazya samartha haiN| kyoM ki yaha pudgalAstikAya ajIvarUpa evaM rUpIkAya rUpa hai- isaliye usameM prANI jana baiThane kI, sone kI tathA Thaharane Adi kI kriyA kara sakate haiM / aba kAlodAyI pUchate haiM- 'eyasi NaM bhaMte! poragalatthikAryasi rUvikArya si ajIvakAryaMsi jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajjaMti ? ' he bhadanta ! isa pudgalAstikAya meM jo ki rUpIkAyarUpa aura ajIvaupavezana (JesavAnI DiyA) Adi khAne samartha ho zasto nathI. paraMtu 'egaMsi NaM pogalatthikAryasi rUvikAryasi ajIvakAryaMsi cakkiyA kei Asaittae vA, sanae vA, jAtra tuyadvitae vA' upAya bhane avazya ne yuGgasAstiprAya che, te ekamAM ja kAipaNa jIva besavAne, uThavAne. sUvAne, rahevAne tathA pAmu` badalavAne avazya samartha hoya che, kAraNa ke A pudgalAstikAya ajIvarUpa ane rUpIkAyarUpa che, tethI temAM jIve besavAnI, uDavAnI, sUvAnI Adi kriyA karI zake che. huve asodAyI mahAvIra amune sevA prazna pUche che - 'eyaMsi NaM bhaMte ! poggalanthikAryasi rUvikAryaMsi ajIvakAryasi jIvANaM pAtrAkammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajaMti ? ' he lahanta ! 3yIyaya bhane alavAyA gyaastikAyamAM, jIveAnA pApajanaka karyuM ke je pApanA duHkharUpa viSAka (phaLa)thI yukata hAya zrI bhagavatI sUtra : pa Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u.10 sU.2 kAlodAyiprabodhanirUpaNam 811 ni khalu karmANi pApaphalavipAkasaMyuktAni pApasya yat phalaM duHkhaM tallakSaNo vipAkaH pariNAmaH bhogaityarthaH tena saMyuktAni, sambaddhAni, kriyante bhavanti kim, rUpyajIvakAyarUpe pudgalAstikAye jIvasambandhIni pApakarmANi azubhaphalalakSaNavipAkadAyIni bhavanti kimityarthaH 'No iNaTe samaDhe kAlodAI !' nAyamarthaH samarthaH he kAlodAyin ! ayaM bhAvaH jIvasambandhIni pApakarmANi azubhaphala vipAkadAyIni pudgalAstikAye na saMbhavanti, tasya acetanatvena sukhaduHkhAbhAvAt / 'eyasi bhaMte' jIvatthikAsi arUvikAyaMsi jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajati' he bhadanta ! etasmina khalu jIvAstikAye arUpikAye jIvAnAM khalu pApAni pApajanakAni karmANi pApaphalavipAkasaMyuktAni kriyante bhavanti ? haMtA kanjaMti' hantaM !, kriyante bhavanti / jIvAstikAye kAyarUpa hai jIvoM ke pApajanaka karma-jIva saMbaMdhI pApajanakakarma jo ki pApa ke phala-duHkharUpa vipAka-bhoga se yukta hote haiM kyA ? tAtparya pUchane kA yaha hai ki azubhaphalarUpa vipAka dene vAle jIva. saMbaMdhI pApakarma rUpI tathA ajIvakAyarUpa pudgalAstikAya meM hote haiM kyA ? uttara meM prabhu kahate haiM 'No iNaDhe samaDhe' he kAlodAyin ! yaha artha samartha nahIM hai kyoM ki azubha phalarUpa vipAkadAyaka jIva saMbaMdhita pApakarma acetana hone ke kAraNa pudgalAstikAya meM sukhaduHkhavedana nahIM karA sakate haiM- isa liye jIvasaMbaMdhI pApakarma kA phala pudgalAstikAya meM nahIM hotA hai| 'kAlodAI ! eyasi NaM jIvatthikAyasi arUvikAryasi jIvANaM pAvA kammA pAva phala vivAgasaMjuttA kajati' para hAM kAlodAyin ! jo jIvAstikAya hai ki jise arUpIkAyarUpa kahA gayA hai usameM jIvasaMbaMdhI pApajanaka karma che, teno saddabhAva hoya che khare? A praznanuM tAtparya nIce pramANe che- azubha phaLarUpa vipAka denArA jIvanA pApakarmone rUpI tathA achavakAyarUpa pudgalAstikAyamAM zuM sadbhAva hAya che ? uttara- 'No iNaTre samaTe sAhAyI! me salavI zatu nathI kAraNa ke azubha phaLarUpa vipAkadAyaka jIvanA pApakarmo acetana hevAne kAraNe pulAsti kAyamAM sukha - duHkhanuM vaidana karAvI zakatAM nathI, te kAraNe jIvanA pApakarmonuM phala YsAstiyamai Anii zatu nathA. 'kAlodAI ! eyasi NaM jIvatthikAyasi arUvikAyaMsi jIvANaM pAvAkammA pAvaphalavivAgasaMjjuttA kajjati' parantu he ka ladAyI ! arUpI kAyarUpa je jIvAstikAya che, temAM jIvanA pApajanaka kama pApaphalarUpa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 bhagavatIsUtre pApAni karmANi pApaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti sacetanatvena sukhaduHkhasadbhAvAt / 'ettha NaM se kAlodAI saMbuddhe, samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai' atraatrAntare khalu sa kAlodAyI saMbuddhaH prabodhaM prAptaH san zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate, namasyati, 'dittA, namaMsittA evaM vayAsI' vanditvA namasyitvA evaM vakSyamANaprakAreNa avAdIt-'icchAmi NaM bhaMte ! tumbhaM aMtiyaM dhamma nisAmettae' he bhadanta ! icchAmi khalu yuSmAkam antike dharmam nizamayitum = zrotum 'evaM jahA-khaMdae, taheva pancaie' evaM yathA skandakamuniviSaye dvitIyazatake prathamoddezake uktaM tathA atrApi bodhyam / tathA ca-kAlodAyI pApaphalarUpa vipAkavAle avazya hote haiN| kyoM ki pApakarma apanA phala sacetana meM utpanna karate haiN| jIvAstikAya sacetana padArtha hai ataH vaha pApa phala rUpa sukha duHkha kA vedana kara sakatA haiisaliye pApakarma apanA phala usI astikAya meM utpanna karate haiN| isa astikAya se bhinna anya astikAyoM meM nhiiN| 'ettha NaM se kAlodAI saMbuddhe isa ke bAda ve kAlodAyIprabAdhako prApta ho gaye so 'samaNaM bhagava mahAvIraM vaMdai, namasai' unhoMne zramaNa bhagavAna mahAvIrako vaMdanAkI, unheM namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI' vandanA namaskAra kara phira unhoMne prabhuse aisA kahA 'icchAmi NaM bhaMte / 'tumbhaM aMtiyaM dhamma nisAmettae' he bhadanta ! maiM Apake pAsa dharma sunanA cAhatA hUM / ' evaM jahAkhaMdae taheva pavvaie' so jaisA skandaka munike viSayameM dvitIya zatakameM prathama uddezakameM kahA gayA hai usI prakArakA kathana yahA~ vipAkavALAM avazya hoya che. kAraNa ke pApakarma pitAnuM phaLa sacetanamAM utpanna kare che. jIvAstikAya sacetana padArtha che, tethI te pApaphalarUpa sukhaduHkhanuM vedana karI zake che. te kAraNe pApakarmo pitAnuM phaLa e ja astikAmAM utpanna kare che. te astikAya sivAyanA bIjA asitakAmAM pApakarmo pitAnuM phaLa utpanna karI zakatAM nathI. ___ "etthaNaM se kAlodAI saMbundre' mastiyanA 2135nuM 2mA pramANe pratipAdana aimanIne soyI prabhASa pAbhyA. tyA2mA 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasaI' taNe zrama sagavAna mahAvIrane 4 nmH4|2 4aa. vaMdittA, namaMsittA evaM vayAsI' qg-bha24.2 4rIna te mahAvIra prabhune 2mA pramANe pradyu- 'icchAmi NaM bhaMte ! tubhaM aMtiyaM dhamma nisAmettae' he mahanta ! ApanI pAse dhana-dhanA sva3pane sAmavAnI bhArI amitAkA che. 'evaM jahA khaMdae taheva pavvaie, 2463 aNagAranA viSayamAM bIjA zatakane pahelA udezakamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.73.10 sU.3 zubhAzubhakarmaphalanirUpaNam 813 saMprabuddho bhUtvA pravrajati, 'taheva ekArasa aMgAI jAva viharaI' tathaiva ekAdaza aGgAni sAmAyikAdIni ekAdazAGgAni adhIte, ityAdi, yAvat-vicitraistapaH karmabhirAtmAnaM bhAvayan viharati-tiSThati ||suu0 2 // zubhAzubhakarmaphalaviSaye kAlodAyivaktavyatA / jIvAnAM zubhAzubhakarmaphalavipAkaM pradarzayannAha-'tae NaM' ityAdi / ___ mUlam-'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAI rAyagihAo NayarAo guNasilayAo ceiyAo paDinikkhamai, paDinikvamittA bahiyA jaNavayavihAraM viharai / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAma nayare guNasilae nAmaM ceie hotthA / tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAiM jAva samosaDhe / parisA jAva paDigayA / tae NaM se kAlodAI aNagAre aNNayA kayAiM jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAcchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-asthi NaM bhaMte ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajaMti ? haMtA, asthi / kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM pAvA kammApAvaphalavivAgasaMjuttA kati ? kAlodAI ! sa jahA nAmae kei purise maNunnaM thAlIpAgasuddhaM para bhI jAnanA cAhiye / arthAt skandakakI taraha ye bhI bhagavAna ke pAsa pravrajita huve / tathA ca kAlodAyIne saMprabuddha hokara dIkSA dhAraNa karalI 'taheva ekArasa aMgAI jAva viharaha' aura bAdameM unhoMne gyAraha aGgoMkA adhyayana kiyA // sU0 2 // evuM kathana ahIM paNa samajavuM. eTale ke skandakanI jema kAledAyIe paNa pravajyA // 4 // 2 421. 'taheca ekkArasaaMgAI jAva viharai' tebhare 5 24.6 aNagAranI jema agiyAra aMgenuM adhyayana karyuM. meM sU rA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatre aTArasavaMjaNAulaM visasaMmissaM bhoyaNaM bhuMjejjA, tassa gaM bhoyaNassa AvAe bhaddae bhavai, tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe durUvattAe, dugaMdhattAe,jahA mahAsavae, jAva bhujo bhujo pariNamai, evAmeva kAlodAI ! jIvANaM pANAivAe, jAva-micchAdasaNasalle, tassa NaM AvAe bhadae bhavai, tao pacchA vipariNamamANe vipariNamamANe durUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamai, evaM khalu kAlodAI ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kjNti| asthi NaM bhaMte ! jIvANaM kallANA kammA kallANaphalavivAgasaMjuttA kajjati ? haMtA, asthi / kahaM NaM bhaMte! jIvANaM kallANA kammA jAva kati ? kAlodAI ! se jahAnAmae kei purise maNuNNaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasavaMjaNAulaM osahamissaM bhoyaNaM bhuMjejjA, tassa NaM bhoyaNassa AvAe no bhadae bhavai, tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe surUvattAe, suvannattAe, jAva suhattAe, no dukkhattAe bhujo mujjo pariNamai, evAmeva kAlodAI ! jIvANaM pANAivAyaveramaNe jAva pariggahaveramaNe, kohavivege, jAva micchAdasaNasallavivege, tassa NaM AvAe no bhadae bhavai, tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe surUvattAe, jAva-no dukkhattoe bhujo bhujo pariNamai, evaM khalu kAlodAI ! jIvANaM kallANA kAmA jAva kati // sU0 3 // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za.7 u.10mu. 3 zubhAzubhakarmaphalanirUpaNam 815 chAyA-tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH anyadA kadAcit rAjagRhAd nagarAd guNazilakAccaityAt pratiniSkrAmati, pratiniSkramya bahirjanapadavihAraM viharati / tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM nAma nagaraM, guNazilakaM nAma caityamAsIt / tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH anyadA kadAcita yAvat smvmRtH| parSat yAvat pratigatA / tataH khalu sa kAlodAyI anagAraH zubhAzubha karmaphalake viSayameM kAlodAyIkI vaktavyatA'taeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre' ityAdi / sUtrArtha-(tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre abhayA kayAiM rAyagihAo jayarAo guNasilayAo cejhyAo paDinikakhamai) isake bAda zramaNa bhagavAn mahAvIra kisI eka samaya rAjagRha nagarase tathA usa guNazila caityase nikale / (paDinikkhamittA) nikalakara ve (bahiyA jaNavayavihAraM viharai) bAharake dezoMmeM vihAra karane lage (teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nayare guNasilae nAmaM cehae hotthA) usa kAla aura usa samayameM rAjagRha nagarameM guNazilaka nAmakA eka caitya thA (taeNaM samaNe bhagava mahAvIre annayA kayAiM jAva samosaDhe) usameM kisI eka samaya zramaNa bhagavAn yAvat pdhaare| (parisA jAva paDigayA) pariSadA yAvat pIche calI AI / (taeNaM se kAlodAI aNagAre aNNayA kayAiM jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre zubhAzubha karmaphalanA viSayamAM kAladAyInI vakatavyatA'tennN samaNe bhagavaM mahAvIre' tyAha sUtrArtha- ( taeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAiM rAyagihAo jayarAo guNasilayAo ceiyAo paDiNikkhamai ) tyA2 mA 4 4 samaye bhagavAna mahAvIre rAjagRha nagaranA te guNazila rautyamAMthI vihAra karyo. (paDinikkhamittA) tyAMthI nIjIne (pahiyA jaNavayavihAraM viharai) tesa mAranA pradezamA vihA2 42vA vAyA. (teNaM kAleNaM teNaM samae NaM rAyagihe nAmaM nayare guNasilae nAma ceie hotthA) te Ne mane te samaye 2047 nagaramA zuzuzila: nAme satya tu. (taeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAiM jAva samosaDhe) 4 samaye zrama bhagavAna mahAvIra te motyamA payAryA. (parisA jAba paDigayA) mahAvIra prabhunI dharmadezanA sAMbhaLavA mATe pariSadA tyAM AvI ane dharmopadeza zravaNa rIne pariSahA visarA B. (taeNaM se kAlodAI aNagAre aNNayA kayAI zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare anyadA kadAcit yatraiva zramaNo bhagavAna mahAvIraH tatraivopAgacchati, upAgatya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA namasyitvA evamavAdItaasti khalu bhadanta ! jIvAnAM pApAni karmANi pApaphalavipAkasaMyuktAni kriyante ? hanta, asti / kathaM khalu bhadanta ! jIvAnAM pApAni karmANi pApaphalavipAkasaMyuktAni kriyante ? kAlodAyin tat yathA nAma kazcit puruSaH manojJaM sthAlIpAkazuddham aSTAdazavyaJjanAkulaM viSasaMmizraM bhojanaM bhuJjIta, tasya khalu bhojanasya ApAto bhadrako bhavati, tataH pazcAt pariNamat pariNamat teNeva uvAgacchada) isake bAda ve kAlodAyI anagAra kisI eka samaya jahAM zramaNa bhagavAn the vahAM Aye (uvAgacchittA samaNaM bhagava mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA evaM vayAsI) vahAM Akarake unhoMne zramaNa bhagavAnako vaMdanA kI, namaskAra kiyA vandanA namaskAra karake phira unhoMne unase isa prakAra pUchA (asthi NaM bhaMte ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajjaMti ) he bhadanta ! jIvoMke pApakarma pApaphala vipAkavAle hote haiM kyA ? (haMtA, atthi) hAM, hote haiM / kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM pAvA kammA pApaphalavivAgasaMjuttA kajjati) he bhadanta ! jIvoMke pApakarma pApaphalavipAkavAle kaise hote hai ? (kAlodAI ! se jahAnAmae kei purise maNunna thAlIpAgasuddhaM aTThArasavaMjaNAulaM visasaMmissaM bhoyaNaM bhuMjejA) he kAlodAyin ! anagAra ! jaise koI puruSa manojJasundara, thAlImeM kaTAhImeM pakAye gaye honese zuddha, aThAraha prakArake dAlazAka jeNeva samaNaM bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai) tyA2 mA 4 me sabhaye te lohAyI asAra, jyA maDAvIra prasu hatA, tyai mAvyA. (uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA nama sittA evaM vayAsI) tyA bhAvAne. temaNe zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdaNA-namaskAra karyo. vaMdaNunamaskAra karIne temaNe mahAvIra prabhune mA pramANe praza puuthy|- ( atthiNaM bhaMte! jIvANaM pAvAkammA pApaphalavivAgasaMjjuttA kajjati ?) mahata! vonA 554rbhAzupApasa35. vipAvA DAya che ? (haMtA, atthi) , khAya che. (kaha NaM bhaMte ! jIvANaM pAvAkammA pApaphalavivAgasaMjuttA kajjati ?) he mahanta ! vonA pA54 pA5635 vipAvA vI zate hAya cha 1 (kAlodAI! se jahA nAmae keDa purise maNunna thAlIpAgasuddha aTThArasavaMjaNAulaM visasaMmissaM bhoyaNaM muMjejjA) he kAlodAyI! kaI eka dhuruSa manejha (suMdara) kaDAhImAM pakavavAmAM Avela hovAthI HHHHHHH zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 su0 3 zubhAzubhakarmaphalanirUpaNam 817 durUpatayA, durgandhatayA yathA mahAsrave yAvat bhUyo bhUyaH pariNamati, evameva kAlodAyin / jIvAnAM prANAtipAtaH yAvat- mithyAdarzanazalyam, tasya khalu ApAtaH bhadrako bhavati, tataH pazcAt vipariNamat vipariNamat durUpatayA yAvat bhUyo bhUyaH pariNamati, evaM khalu kAlodAyin ! jIvAnAM pApAni karmANi Adi vyaJjanoMse yukta aise bhojanako jo ki viSase milA huA ho to (tassa NaM bhoyaNassa AvAe bhaddae bhavai tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe durUvattAe, durgaMdhattAe, jahA mahAsavae jAva bhujjo2 pariNamai) usa bhojanakA ApAta prathama saMsarga khAte samaya meM svAda to acchA lagatA hai, para isake bAda vahI bhojana jaba pacane lagatA hai taba vaha qharAbarUpameM, durgadharUpameM jaisA ki mahAsravameM kahA gayA hai usake anusAra bAraMbAra pariNamatA rahatA hai ( evAmeva kAlodAI) jIvANaM pANAivAe jAva micchAdaMsaNasalle, tassa NaM AvAe bhae bhavai tao pacchA vipariNamamANe vipariNamamANe dukhvattAe jAva bhujjora pariNama ) isI prakAra he kAlodAyin ! jIvoMke prANAtipAta yAvat mithyAdarzana zalya ye pApakarma hote haiM / inakA ApAta AraMbha kAlika saMsarga to zobhana lagatA hai para isake bAda jaba ye udayakAla meM prApta hote haiM taba durUparUpameM ye bAraMbAra pariNamate rahate haiM / sukharUpameM nahIM pariNamate haiM / ( evaM khalu kAlodAI ! zuddha, 18 prahAranA hAla, zAka Adi vyaMjanAthI yukata bhAjanane khAya che paNa te lobhanabhAM viSa bhejavavAmAM Ave che. (tassa NaM bhoyaNassa AvAe bhaddae bhavai, tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe durUvattAe, dugaMdhattAe, jahA mahAsavae jAtra bhujjora pariNamaI) te mono yAta prathama saMsa- khAtI vakhatanA svAda te sArA lAge che, paNa tyAra khAda jyAre te bheAjana pacavA mAMDe che, tyAre te kharAkharUpe, duga dharUpe, mahAsatramAM je pramANe kahyuM che te pramANe, vAraMvAra pariNamatu 2 . (varta kAlodAI) De sahAthI ! me 4 pramANe (jIvANaM pANAitrAe jAva micchAdaMsaNamalle, tassa NaM AvAe bhae bhavai, to pacchA vipariNamamANe vipariNamamANe durUvattAe jAtra bhujjo bhujjo pariNama ) vAnAM prAzAtiyAta thI laIne mithyAda nazalya pantanA pApakamenA ApAta-prathama sauMsa`-te sukhadAyaka lAge che, paNa tyAra bAda jyAre te pApakarmAM udayamAM Ave che, tyAre teo kharAkharUpe du:ma3ye vAraMvAra parizubhatA rahe he te pApa suma3ye parizubhatAM nathI. ( evaM khalu zrI bhagavatI sUtra : pa - Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 bhagavatImatre pApaphalavipAkasaMyuktAni kriyante / asti khalu bhadanta ! jIvAnAM kalyANAni karmANi kalyANaphalavipAkasaMyuktAni kriyante ? hanta,. asti, kathaM khalu bhadanta ! jIvAnAM kalyANAni karmANi yAvat kriyante ? kAlodAyin ! tat yathA nAma kazcit puruSaH manojJaM sthAlIpAkazuddham jIvANaM pAvAkammA pAvaphalabivAgasaMjuttA kajjaMti ) isa tarahase he kAlodAyin ! jIvoMke pApakarma pApaphalavipAka ghAle hote haiN| (asthi Na bhaMte ! jIvANaM kallANA kammA kallANaphalavivAgasaMjuttA kajjati) he bhadanta ! jIvoMke kalyANakarma zubhakarma kyA zubhaphalarUpa vipAkavAle hote haiM ? (haMtA, asthi) hAM, kAlodAyin ! hote haiM ? (kahaM gaM bhaMte ! jIvANaM kallANakammA kallANaphalavivAgasaMjuttA kajjati)he bhadanta ! jIvoMke kalyANakarma kalyANaphalarUpa vipAkavAle kaise hote haiM / (se jahA nAmae keI purise maNuNNaM thAlIpAgasuddha aTThArasavaMjaNAulaM osahamissaM bhojaNaM bhujejA tassa NaM bhoyaNassa AvAe no bhaddae bhavai, tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe surUvattAe, suvannattAe jAva suhattAe, no dukkhattAe bhujo bhujo pariNamai evAmeva kAlodAI! jIvANaM pANAivAyaveramaNe jAva pariggahaveramaNe ) jaise koI puruSa manojJabhojanako jo kaDAhI AdimeM acchI taraha se pakAyA gayA ho kAlodAI ! jIvANaM pAvAkammA pAvaphalavivAga saMjjuttA kajjati) yI! A rIte chAnAM pApakarmo pApaphala vipAkavALA - duHkharUpa vipAkavALAM- heAya che. (atthiNaM bhaMte ! jIvANaM kallAgA kammA kallANaphalavivAgasaMjjuttA kannati?) he bhadanta! jIvonA kalyANakarmo-(zubhaka) zuM kalyANuphaLarUpa- (zubhaphaLarUpa) vipAkavALAM DAya cha? (haMtA, atthi) , soyI! wonA zubhI zubha735 viti DAya che. (kahaNaM bhaMte ! jIvANaM kallANakammA kallANaphalavivAgasaMjuttA kanjati?) he sa6-! 7vAnAM zumA zata shum||35 qiuisini jAya che ? (se jahA nAmae kei purise maNuNNaM thAlIpAgasuddha aTThArasavaMjaNAula osahamissa bhojaNaM bhujejjA - tassaNaM bhoyaNassa AvAe no maddae bhavai, to pacchA pariNamamANe pariNamamANe surUvattAe, suvannattAe jAva suhattAe, no dukkhattAe bhujo mujo pariNamai, evAmeva kAlodAI ! jIvANaM pANAivAyaveramaNe jAva pariggahaveramaNe ) 3 yI ! puruSa 4ADI mAhimA sArI rIte pakAvavAmAM AvyuM che evuM, 18 prakAranA zAka Adi vyaMjanavALuM, manejha bhojana zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 sU.3 zubhAzubhakarmaphalanirUpaNam 819 aSTAdazavyaJjanAkulam auSadhimizraM bhojanaM bhuJjIta, tasya khalu bhojanasya ApAtaH no bhadrako bhavati, tataH pazcAt pariNamat pariNamat murUpatayA, suvarNatayA, yAvat-mukhatayA bhUyobhUyaH pariNamati, evameva kAlodAyin ! jIvAnAM prANAtipAtaviramaNam. yAvat-parigrahaviramaNam, krodhavivekaH, yAvatmithyAdarzanazalyavivekaH, tasya khalu ApAtaH no bhadrako bhavati / tataH pazcAt aThAraha prakArake vyaMjanoMvAlA hoM, parantu usameM auSadhi kaDavI, kaSAyalI Adi davA milAI gaI ho to jaise vaha bhojana khAte samaya svAdameM to acchA nahIM mAlUma hotA hai, parantu jaba usakA jaise 2 paripAka hotA hai taba vaha usa paripAka kAlameM vaise2 sukharUpase acche varNarUpase, yAvat sukharUpase vAraMvAra pariNamAtA hai| baha duHkharUpase nahIM pariNAmatA hai / isI tarahase he kAlodAyin ! jovoMke liye mANAtipAta viramaNa yAvat parigraha viramaNa (kohavivege jAva micchAdaMsaNasallavivege) krodhatyAga, yAvat mithyAdarzana zalyatyAga ye saba (tassa NaM AvAe no bhadae bhavai) prAraMbhameM ThIka nahIM lagate haiM parantu pIche pariNAmakAlameM ye saba sukharUpase pariNamate haiM duHkharUpase nahIM pariNamate hai| (evaM khalu kAlodAI / jIvANaM kallANakammA jAva kajati) isa taraha he kAlodAyin ! jIvoM ke kalyANakarma kalyANaphalavipAka vAle hote haiN| isa sUtra kA bhAvArtha aisA hai ki kAlodAyI ne prabhu se le che, te bhejanamAM kaDavI, turI Adi auSadhio meLavelI che, to te bhojana jevI rIte khAtI vakhate svAda AdinI apekSAe te sAruM lAgatuM nathI paNa jema jema te bhajana zarIramAM pacavA mAMDe che, jema jema tenuM pariNamana thavA mAMDe che, tema tema te bhejana sukharUpe, suMdara varNarUpe, suMdara gaMdharUpe vAraMvAra pariNamatuM rahe che. te duHkharUpe pariNamatuM nathI. e ja pramANe, he kAledAyI ! jIvone prANAtipAtathI parigraha paryaMtanAM pA54aunA tyAga 42vAnuM (kohavivege jAva micchAdasaNa sallavivege) mana yathA bhiyAzana paya-tanA 54nA tyAga 42vArnu ma (tassaNaM AvAe no bhadae bhavai) zaruAtamAM te sAruM lAgatuM nathI, paNa pAchaLathI pariNAmakALe te sukharUpe pariName che ane tyAre tene sukharUpa vipAka ne bhegavavA maLe che. te zubhakarmo duHkharUpe parizubhatA nathI. (evaM khalu kAlodAI ! jIvANaM kallANakammA jAva kajati) he kAledAyI! e pramANe kalyANaka kalyANuphaLarUpa vipAkavALAM hoya che. A sUtrane bhAvArtha nIce pramANe che- kAledAyIe bhagavAnane evo prazna pUche che ke "jIvonA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 bhagavatI sUtre pariNamat pariNamat surUpatayA yAvat no duHkhatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, evaM khalu kAlodAyina ! jIvAnAM kalyANAni karmANi yAvat kriyante // 3 // TIkA- 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAI rAyagihAo NayarAo, guNasilayAo veiyAo paDinikkhamai' tataH khalu zramaNoM bhagavAn mahAvIra : aisA pUchA ki jIvoM ke pApakarma pApaphalarUpa vipAka vAle kisa prakAra se hote haiM ? to isake uttara meM prabhune unheM aisA samajhAyA hai ki jisa prakAra koI vyakti viSa mizrita acche mIThe bhojana ko karatA hai to jaise vaha bhojana khAte samaya acchA, suhAvanA lagatA hai, para usakA antima pariNAma bahuta burA nikalatA hai isI prakAra pApakarma sevana karate samaya to acche mAlUma paDate hai, para inakA vipAka kAla jovoM ko bahuta hI duHkhadAyI hotA hai / kuzalakarmoM kA pariNAmakAla isase viparIta hotA haikuzalakarma karate samaya to jIvoM ko arucikAraka lagate haiM- para jaise unakA pariNAma hotA hai-ve udaya meM Ate haiM-taise khe suhAvane phaladAyaka jIvoM ko hote haiN| jaise baDhiyAM se baDhiyAM bhojana ki jisameM kaDavI davAI milI ho bhojana karate samaya aruci kAraka hotA hai para usakA pariNAma bhaviSya meM suhAvanA hotA basa isI prakAra se kalyANakarma kalyANaphalavipAka dene vAle hote TIkArtha - jIvoM ke zubha aura azubha karmoMkA phalarUpa vipAka kisa taraha se hotA hai- isI bAta ko dikhAne ke liye sUtrakAra ne pApakamemAM pApaphalarUpa (duHkharUpa) vipAkavALAM kevI rIte hoya che ?' mahAvIra prabhu eka suMdara dRSTAnta dvArA te praznanuM samAdhAna kare che--kAi eka mANusa sarasamAM sarasa pakavAnA taiyAra karAve che. parantu te pakavAnAmAM gheADu viSa meLavavAmAM Ave che. have jyAre te mANasa te leAjana khAya che, tyAre te tene te bhejana sAruM lAge che, paNa tenuM antima pariNAma te ghaNu ja kharAkha Ave che. e ja pramANe pApakarmAMnuM sevana karatI vakhate te jIvAne majA paDe che, paNa tenA vipAkakALa jIvAne bahu ja duHkhadAyaka thai paDe che. zubhakarmAnA pariNAmakALa tethI viparIta haiAya che. jevI rIte sArAmAM sArA bhejanamAM jo kaDavI auSadhi meLavavAmAM AvI hAya te te bheAjana khAtI vakhate tA arucikara lAge che. paNa bhaviSyamAM te bhAjana sukharUpa pariNAmavALuM nivaDe che, e ja pramANe kalyANakama karatI vakhate te jIvAne arucikAraka lAge che, paNa bhaviSyamAM jayAre tene zubhaphlarUpa viSAka bhAgavavA maLe che, tyAre jIvAne te sukhadAyaka thai paDeche. TIkA- jIveAnAM zubha ane azubha karmanA phaLarUpa vipAka kevA prakAranA heAya che, tenuM sUtrakAre A sutra dvArA pratipAdana karyuM che. A viSayane anulakSIne kAleAdAyI zrI bhagavatI sUtra : pa Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 10 sU0 3 zubhAzubhakarmaphalanirUpaNam 821 anyadA ekadA kadAcit rAjagRhAt nagarAt guNazilakAt caityAt = udyAnAt pratiniSkrAmyati=pratinirgacchati, 'paDi nikkhamittA bahiyA jaNacayavihAraM vihara' pratiniSkramya = nirgatya vahiH janapada vihAraM janapadasya janapade vA vihAraH janapadavihArastaM viharati, ' teNaM kAleNaM teNaM samaraNaM rAyagihe nAmaM nayare guNasilae ceie hotthA' tasmin kAle tasmin samaye khalu rAyagRhaM nAma nagaraM guNazilakaM caityam - udyAnam AsIt, 'tara NaM samaNe bhagavaM mahAvIreM annayA kayAi jAva samosaDhe, parisA jAva paDigayA' tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH anyadA kadAcit yAvat - samavasRtaH parSat yAvat - bhagavataH yaha sUtra kahA hai / isameM kAlodAyI anagAra aura bhagavAna mahAvIra kA praznottara prakaTa kiyA gayA hai-prasaMga isa prakAra se hai'taNaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAiM rAyagihAo NayarAo guNasilayAo ceiyAo paDinikkhamai' isake bAda zramaNa bhagavAn mahAvIra kisI eka dina rAjagRhanagara se aura guNazilaka caitya se bAhara vihAra karaneke liye nikale / 'paDinikkhamittA bahiyA jaNavayavihAraM viharaha' vahAM se nikala kara ve dUsare dezoM meM vihAra karane lage / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nayare guNasilae ceie hotthA' isa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma kA nagara thA, usameM guNazilaka nAma kA caitya thA- udyAna thA 'taraNaM samaNe bhagavaM mahAvIre anayA kayAI jAva samosaDhe parisA jAva paDigayA' eka samaya kI bAta hai ki bhagavAn mahAvIra bAhara dezoM meM vihAra karate ane mahAvIra prabhu vacce je saMvAda thayA hatA, te A sUtramAM prakaTa karavAmAM Avyo che. prasaMga yA pramANe manyA hatA. 'taraNaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAI rAyagihAoM yarAo guNasilayAo ceiyAo paDinikkhamai' tyAramAha divase zramaNa bhagavAna mahAvIra rAjagRha nagaranA te guNuzila caityamAMthI vihAra karIne mahAra niDalyA. 'paDinikkhamittA bahiyA jaNavayavihAraM viharai' tyAMthI nAmjIne tethe| mahAranA pradezAmAM-gAma, nagara mahimAM bihAra 42vA lAgyA. 'teNaM kAleNaM teNaM samae NaM rAyagihe nAma nayare guNasilae cere hotthA' te aNe mane samaye rAjagRha nAme nagara hatu, ane te nagaramAM guruzilaka nAmanuM caitya hatuM. 'taraNa' samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAI jAva samosaDhe' mAranA pradezAbhAM vihAra 42tAM 42tAM teo me hivase te guzuzilA bhaityabhAM yadhAryA parisA jAka DigayA' dharmopadeza sAMlaNIne sonI salA vijarATha gae. tethe tapotAne zrI bhagavatI sUtra : pa Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 bhagavatIso sakAzAd dharmopadezaM zrutvA pratigatA, 'tae NaM se kAlodAI aNagAre annayA kayAI jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai' tataH khalu sa kAlodAyI anagAraH anyadA kadAcit yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIraH, tatraiva upAgacchati, 'uvAgacchittA samagaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA evaM vayAsI' upAgamya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate, namasyati, vanditvA, namasyitvA evaM vakSyamANaprakAreNa avAdIta-'atthiNaM bhaMte ! jIvANaM pAvAkammA pAvaphalavivAga saMjuttA kajati ? he bhadanta ! asti khalu jIvAnAM pApAni karmANi-prANAtipAtAdi-mithyAdarzanazalyaparyantAni aSTAdaza pApakarmANi, pApaphalavipAkasaMyuktAni kriyante bhavanti ? hue yAvat usa guNazilaka udyAna meM padhAre-dharmakA upadeza sunakara AI huI pariSad apane 2 sthAna para vApisa gaI / 'taeNaM se kAlodAI aNagAre annayA kayAiM jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchaI' isake bAda kAlodAyI anagAra kisI eka samaya jahAM para zramaNa bhagavAna mahAvIra the vahAM para Aye. 'uvAgacchittA' vahAM Akara unhoMne 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai' zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdanAkI 'vaMdittA namaMsittA' vaMdanA namaskAra karake phira 'evaM vayAsI' prabhu se unoMne isa prakAra se pUchA-'asthi NaM bhaMte ! jIvANe pAvAkammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajati' he bhadanta ! jIvoM ke pApakarma-prANAtipAtaAdi se lekara mithyAdarzana zalya taka ke aThAraha 18 pApakarma-pApaphalarUpa vipAkase saMyukta hote haiM kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, atthi' hAM, kAlodAyin ! sthAne pAchA zyA. 'taeNa se kAlodAI aNagAre annayA kayAI jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchaI' tyA2 mA 4 / 4 24 samaye sahAyI mAra oryAM mahAvIra prabhu vimAna tA tyA mAvyA. 'uvAgacchitA' yA mAvIna temANe samaNa bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasaI' zrama bhagavAna mahApArane va bhane nbh7|2 4aa', 'vadittA namasittA' bhane / nbh24|2 4zana "evaM vayAsI' temadhe mahAvIra prasune 2mA prabhArI prazna pUchayA- 'atthiNa bhaMte ! jIvANaM pAvAkammA pAvaphalavivAgasajuttA kajjati ? ' mahanta ! vAna 5 / 54 (prAtipAta mA 18 pAyau ) zuM pA55135 vibhAjana DAya cha ? uttara- 'hatA, atthi' he kAledAyI ! chenA pApakarmo pApaphaLarUpa vipAkavALAM avazya hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u. 10 mU.3 zubhAzubhakarmaphalanirUpaNam 823 bhagavAnAha 'haMtA, atthi' hanta, satyam asti, kahaNaM bhaMte ! jIvANaM pAvAkammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajati ?' kAlodAyI pRcchati-he bhadanta ! kathaM khalu jIvAnAM pApAni pApajanakAni karmANi pApaphalavipAkasaMyuktAni pApapariNAmalakSaNaduHkhabhogasambaddhAni kriyante = bhavanti ? bhagavAnAha'kAlodAI ! se jahAnAmae kei purise maNuNNaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasavaMjaNAulaM, visasaMmissaM bhoyaNaM muMjejA ? he kAlodAyin ! tadyathA nAma kazcit puruSaH manojJa sundaraM sthAlIpAkazuddhaM sthAlyAm kaTAyAM 'kaDhAI' iti bhASAprasiddhAyAm pAko yasya tat tAdRzaM ca zuddhaM ceti tathAvidhaM bhaktadoSavanitamityarthaH aSTAdazavyaJjanAkulam, aSTAdazavyaJjanAni bhojyopaskaraNAni zAlanakAni tairAkulam vyAptam mizritamityarthaH, vyaJjanAnAmaSTAdazabhedAH yathAsUbo 1 niTranaM 2 ciya karaMba 3 kaMjI 4 ya bhajiyA 5 rabbA 6 / duvihA 7 jUso 8 osAmaNayaM 9 aMbagaraso dasama 10 // 1 // pANagadavyaM tivihaM 13 kayalIphalameva 14 secaNaM davaM 15 / gorasadavvAi tini ya 18 vaMjaNA davvAiM eyAiM // 2 // chAyA-sUpo 1 niSThAnnaM 2 caiva karambaraM 3 kaMjI 4 ca bharjikA 5 rabbA 6 dvividhA 7 yUSaH 8 avastrAvaNaM 9 Amrakaraso dazamam vyaJjanam 10 // 1 // pAnakadravyaM trividhaM 13 kadalIphalameva 14 setranaM 15 dravyam / gorasa dravyANi trINi ca 18 vyaJjanadravyANi etAni // 2 // vizeSataH sthAnAGga-mUtre tRtIyasthAne vilokanIyAH / etAdRzaM vyaJjanamizraM sundaramapi bhojanaM hote haiN| punaHkAlodAyI prabhu se pUchate haiM-'kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM pAvAkammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajati' he bhadanta ! jIvoM ke pApakarma pApaphalarUpa vipAkavAle-pApapariNAmarUpa duHkha bhoga vAle-kaise hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM ki-'kAlodAI !' he kAlodAyin ! 'se jahA nAmae keipurise maNuNNaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasavaMjaNAulaM visasaMmissaM bhoyaNaM bhujejjA ?' jaise koI manuSya manojJa-sundara kaDAhI meM pakAye gaye hone se zuddha acchI taraha se pake hue___sahAyAna prazna- 'kaha NaM bhaMte ! jIvANaM pAvAkammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajati ?' he mahanta ! chAna! pA5 5 / 55635 vi54ini - pApanA pariNAma35 : i- vI zatAya che ? uttara- 'kAlodAI! 3 sahAyI! 'se jahA nAmae kei purise maNuNNaM thAlIpAgasuddha aTThArasavaMjaNAula visasaMmissaM bhoyaNaM bhujejjA' ma me puruSa, 4ADImA sArI zate zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 bhagavatIsUtre viSasaMmizraM bhuJjIta 'tassa NaM bhoyaNassa AvAe bhaddae bhavaI' tasya khalu tAdRzavyaJjanaviziSTasya viSasaMmizrasya bhojanasya ApAtaH tasya prathamatayA saMsargaH bhadrako madhuratvAt manojJaH ramaNIyo bhavati AdAveva tasya surasatAlakSaNaramaNIyatA bhavati natu paryavasAne ityAzayaH, tadevAha-'tao pacchA pariNama mANe pariNAmamANe durUvattAe, dugaMdhattAe, jahA mahAsavae, jAva bhujo bhujo pariNamai' tataH pazcAt bhojanAnantaraM kramazaH tad bhojanam pariNamat pariNamata rUpAntaraM prApnuvat 2 durUpatayA durgandhatayA durabhigandhatayA, yathA mahAnave SaSThazatakasya tRtIye mahAsravoddezake pratipAditaM nathA'trApi yAvatdUrasatayA, durvarNatayA, duHsparza tayA duHkhatayA no mukhatayA bhUyo bhUyaH vAraMvAraM bhaktadoSa se varjita hue tathA aThAraha prakAra ke vyaJjanoM se-jo ki sthAnAGgasUtrameM tRtIyasthAnameM kahe gaye haiM unameM mizrita hue, bhojana ko ki jisameM 'visasaMmista' viSa milA huA ho, khAve to 'tassaNaM bhoyaNassa AvAe bhaddae' aise aThAraha prakAra ke vyaJjanoM se mizrita usa viSayukta bhojana kA ApAta-khAte samaya kA svAda rUpa saMmargamadhura hone ke kAraNa ramaNIya pratIta hotA hai. arthAt Adi meM hI usa bhojana kI surasatArUpa ramaNIyatA pratIta hotI hai, paryavasAna (antameM) meM nahIM, 'tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe durUvattAe dugaMdhattAe jahA mahAsavae jAva bhujorapariNamaI' kyoM ki khAne ke bAda vaha bhojana kramazaH pariNamatA huA-rUpAntara ko prApta hotA huA-durgandharUpa vAlA bana jAtA hai. vikRta rUpavAlA bana jAtA haiM. jaisA ki chaThe zataka ke tRtIya mahAnava uddezaka meM kahA gayA hai, vaisA hI yahA~ parabhI jAnanA cAhiye-yAvat usa kA rasa kurasa ho pakavavAmAM Avela, kaI paNa prakAranA deSathI rahita pakavAna tathA 18 prakAranA zAkAdi vyaMjana (te vyaMjanonA nAma sthAnAMgasUtrane trIjA sthAnamAM kahyA pramANe samajavA)thI yuta mAna mAya che. te mAnI / thAI viSa sevA hI cha. 'tasma bhoyaNassa AvAe bhadae bhavaI' mA 18 2nA vyAvA, yA viSanA mizraNavALA AhArane ApAta (khAtIvakhatano svAdarUpa saMsarga) to annanI madhuratAne kAraNe ghaNe mITho ane rucikara lAge che, - eTale ke zaruAtamAM ja te bhajana sarasa bhane svAdiSTa lAgecha, 5 'tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe durUvattAe dugaMdhattAe, jahA mahAsavara jAva bhujjo mujjo pariNamaI' mAthA pachI bhanabha tanuM pariNamana thatuM jAya che-rUpAMtara thatuM jAya che - tema tema te kharAba ane durgadhayukata athavA vikRtarUpavALuM banatuM jAya che. chaThThA zatakanA trIjA mahAsava udezakamAM kahyA pramANenuM kathana ahIM grahaNa karavuM. (yAvata) tene rasa kuMrasa thaI jAya che, tene varNa zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 sU.3 zubhAzubhakarmaphalanirUpaNam 825 pariNamati pariNAma prApnoti, 'evAmeva kAlodAI ! jIvANaM pANAivAe, jAva micchAdasaNasalle' he kAlodAyin ! evameva tathaiva jIvAnAM prANAtipAtaH yAvat-mizyAdarzanazalyam / 'tassa NaM AvAe bhadae bhavaI' tasya khalu prANAtipAtAdeH ApAta: ArambhakAlikaH saMsargaH bhadrakA zobhanaH ramaNIyo bhavati, AdAveva sundaro bhavati / 'tao pacchA vipariNamamANe, vipariNamamANe durUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamai' tataH pazcAt vipariNamat vipariNamat paunaHpunyena duHkhAdipariNati prApnuvat dUrUpatayA= kutsitarUpatayA. yAvat-durgandhatayA, dUrasatayA, duHsparzatayA duvarNatayA duHkhatayA no sukhatayA bhUyo bhUyaH pariNamati / tadupasaMharanAha-'evaM khalu kAlodAyin ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajaMti' he jAtA hai, varNa usakA pahile kI apekSA kutsita ho jAtA hai. sparza usakA kharAba bana jAtA hai| khAyA gayA vaha bhojana daHkharUpa meM badala jAtA hai| sukharUpa meM vaha pariNAmita nahIM hotA hai| isI taraha se 'kAlodAI' kAlodAyin ! jIvoM ke dvArA kiye gaye prANAtipAta se lekara mithyAdarzanazalyataka ke jitane bhI pApa haiM ve saba 'AvAe bhaddae bhavaI' ApAta samaya meM AraMbhakAla meM sevana karate samaya baDe hI suhAvane aura lubhAvane lagate haiM, 'taopacchA vipariNamamANe2durUvattAe jAva bhujorapariNamai' parantu jaba inakA pariNAma kAla AtA hai taba inakA pariNamana usa samaya bAra 2 duHkhAdirUpa se hotA huA kutsitarUpa meM yAvat durgandharUpa meM, durasarUpa meM, dusparzarUpa meM, durvarNarUpa meM, duHkharUpa meM hI calatA rahatA hai, sukhAdirUpa meM nahIM calatA hai| 'evaM khalu kAlodAI! jIvANaM kutsita thaI jAya che ane tene sparza paNa kharAba banI jAya che. A rIte te bhejana du:53 paribha cha - supa35 parizubhatu nathA. 'kAlodAI !' sohAyI ! e ja pramANe chevo dvArA karavAmAM AvelA prANAtipAtathI laIne mithyAdarzana zalya sudhInA Tai pApoche, te mAM pApA 'AvAe bhae bhavaI' pAtANe-mAramANesevana 42 mata tA thA! K2 mane salAma mAgecha, 'tao pacchA viparimANe2 durUvattAe jAva bhujjora pariNamaI' 52ntu nyAre bhne| pariNAma mAve chjyAre te udayamAM Ave che tyAre temanuM pariNamana vAraMvAra duHkhAdirUpe thatuM rahe che, te pariNamana kutsitarUpe. durgadharUpe, durasarUpe, dusparzarUpe, durvaNarUpe ane duHkharUpe yaayaa| 42 cha, sumA3 yAsyA 42tu nathI. 'evaM khalu kAlodAyI! jIvANaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImo kAlodAyin ! evaM khalu jIvAnAM pApAni karmANi, pApaphalavipAkasaMyuktAni kriyante bhavanti / punaH kAlodAyI pRcchati-'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM kallANAkammA kallANaphalavivAgasaMjuttA kajati ?' he bhadanta ! asti saMbhavati khalu jIvAnAM kalyANAni kalyANajanakAni karmANi kalyANaphala-vipAka saMyuktAni, sukhalakSaNaphalapariNAmarUpavipAka-saMbaddhAni kriyante bhavanti ! bhagavAnAha'haMtA, asti' he kAlodAyin ? hanta satyaM jIvAnAM kalyANAni karmANi kriyante iti asti saMbhavati, punaH kAlodAyI pRcchati-'kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM kallANA kammA jAva kajati ! he bhadanta ! kathaM khalu jIvAnAM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajati' isa taraha he kAlodAyin ! jIvoM ke dvArA kiye gaye pApakarma pApaphalavAle hI hote haiMsukharUpa phalavAle nahIM hote / kyoM ki-kAraNa ke anusAra hI kArya hotA hai aisA niyama hai / ataH jaba pApakarmarUpakAraNa svayaM mUlameM durasa AdirUpa avasthAvAlA hotA hai to phira isakA jo pariNamana hogA vaha bhI durasa AdirUpameM hI hogaa| surasa AdirUpameM nahIM / aba kAlodAyI pUchate haiM 'atthi Na bhaMte ! jIvANaM kallANA kammA kallANaphalavivAgasaMjuttA' he bhadanta ! jIvoMke kalyANaphalavipAkasaMyukta sukhalakSaNaphala pariNAmarUpa vipAkase saMbaddha hote haiM kyA ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM 'hatA atthi' he kAlodAyin ! hAM, jIvoMke kalyANajanakarma sukhalakSaNaphalapariNAmarUpa vipAkase saMbaddha hote haiM / aba kAlodAyI prabhuse aisA pUchate haiM 'kahaM pAnAkammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajjati' he nAhI! 04 pramANe jIvAnAM pApakarmo pApaphaLavALAM - duHkharUpa phaLavALAM ja hoya che, sukharUpa phaLavALAM hatA nathI. kAraNa ke kAraNanI anusAra ja kArya thAya che e niyama che. tethI pApakarmarUpa kAraNa pite ja jyAre mUlataH durasa AdirUpa avasthAvALuM hoya che, te tenuM pariNamana paNa duHrasa Adipe thAya temAM navAI jevuM zuM che ? have kAledAyI zubhakarmanA vipAka viSe mahAvIra prabhune prazna pUche che'atthinnN bhaMte ! jIvANaM kallANA kammA kallANaphalavivAga saMjutA kaja ti?' he bhadanta! jenAM kalyANa karmo- (zubhakarmo, kalyANajanaka karmo) zuM kalyANarUpa phalavALAM (sumatakSaya 31 pariNAma35 visami) DAya cha ? uttara- 'hatA, atthi' ansl! jIvonA kalyANajanaka karmo sukhalakSaNaphaLa pariNAmarUpa vipAkavALA ja hoya che. huve waryI mahAvIra prabhune / prazna pUche che 3- kaNaM bhaMte jIvANaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 su. 3 zubhAzubhakarmaphala nirUpaNam 827 kalyANAni karmANi yAvat kalyANaphalavipAkasaMyuktAni kriyante ? bhagavAnAha - 'kAlodAI ! se jahAnAmae ke purise maNuSNaM thAlIpAgamuddhaM aTThArasarvajaNAulaM osahamissaM bhoyaNaM bhuMjejjA' he kAlodAyin ! tadyathA nAma kazcit puruSa: manojJa = sundaraM sthAlIpAkazuddham aSTAdazavyaJjanAkulam auSadhimizra= tiktakaTukaSAyAdyauSadha saMmilita bhojanaM bhuJjIta, 'tassa NaM bhoyaNassa AvAe no bhae bhavai , tasya khalu tiktakaTukaSAyAdyauSadhamizrasya bhojanasya ApAtaH Adi saMsargaH no bhadrako bhavati tiktAdyauSadhamizratvAt kintu 'tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe surUtrattAe, suvannattAe jAtra suhattAe no dukkhattAe bhujjo bhujjo pariNamai' tataH pazcAt tad bhojanaM pariNamat NaM bhaMte ! jIvANaM kallANakammA jAva kajjati' he bhadanta ! jIvoM ke kalyANakarma sukhalakSaNaphala pariNAmarUpa vipAkase saMbaddha kaise hote haiM uttara meM prabhu kahate haiM 'kAlodAI !" he kAlodAyin ! ' se jahAnAmae keipurise maNuSNaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasarvajaNAula' jaise koI puruSa sundara tathA kaDAhI AdimeM bahuta acchI taraha se pakAye gaye bhojana ko ki jo aThAraha prakArake vyaMjanoMse yukta ho tathA tikta kaSAyalI Adi auSadhiyoMse bhI yukta ho bhojana kare to jaise vaha bhojana apane khAnevAle puruSa Adiko 'osahamissaM' tikta-kaTukakaSAyalI Adi auSadhiyoMse mizrita honeke kAraNa khAte samaya 'AvAe no bhadae' svAda meM acchA nahIM lagatA hai arthAt usa bhojanakA Adi saMsarga suhAvanA pratIta nahIM hotA hai 'tao pacchA pariNamamANe2 suruvattA jAva suhantAe, no dukkhattAe bhujora pariNamai' parantu kallANakammA jAna kajjati ' he lahanta ! lavAnA yAzumbha sulakSaNa ija pariNAmarUpa vipAkavALAM kevI rAte hAya che? uttara- 'kAlodAI' De asohAthI ! ' se jahA nAmae keipurise maNuNNaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasarvajaNAula ' jemake keAi puruSa suMdara, kaDAhI AdimAM ghaNI sArI rIte pakAvavAmAM AvelA, 18 prakAranA zAka AdithI yukata hAya evAM tathA kaDavI, turI addhi auSadhiothI yukata hoya govA leonnano bhADAra 4re che. to te leonna 'osahamissa ' uDavA, turA mAhi svAhavAjI auauSadhiyothI mizrita hovAne ThAra 'AvAe no bhadae' zamAbhAM bhIhu sAgatu nathI - te lonI AraMbhiH saMsarga ruci42 lAgato nathI, tao pacchA pariNamamANe2 suruvattAe suvannattAe jAva suhattAe. no dukkhattAe bhujjora zrI bhagavatI sUtra : pa Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 bhagavatImatre pariNamat-pariNati gacchat surUpatayA bhoktuH surUpahetutayA suvarNatayA yAvatsugandhitayA, murasatayA, susparzatayA, sukhatayA, no duHkhatayA bhUyo bhUyaH pariNamati / upasaMharabAha-'evAmeva kAlodAI ! jIvANaM pANAivAya veramaNe jAva paDiggahaveramaNe, kohavivege, jAba micchAdasaNasallavivege' evamevatathaiva auSadhamizrabhojanavadeva jIvAnAM prANAtipAtaviramaNam, yAvat-parigrahaviramaNam AsaktiparityAgaH, krodhavivekaH krodhaparityAgaH yAvat-mithyAdarzanazalyavivekaH mithyAdarzanaparityAgo bhavati, 'tassa NaM AvAe no bhadae bhavai' tasya khalu prANAtipAtAdiviramaNasya yAvat-mithyAdarzanazalyavivekasya ApAtaH AdisaMsargaH no bhadrakaH no manojJo bhavati jIvaprANAtipAtAdiviramaNAdeH mahAtaporUpatayA kaSTamayatvAt indriyapratikUlatvAt kintu 'tao jaba vahI bhojana pariNAma avasthAko dhIre2 prApta hotA rahatA hai taba apane khAnevAleke liye bArabAra surUpa avasthAkA kAraNabhUta banatA hai, suvarNarUpa avasthAkA kAraNabhUta banatA hai, yAvat sugaMdhirUpa avasthAkA surasarUpa avasthAkA, susparza rUpa avasthAkA, sukharUpa avasthAkA, duHkharUpa avasthAkA kAraNa nahIM, banatA hai / 'evAmeva kAlodAI' isI tarahase athAt auSadhimizrita bhojanakI tarahase he kAlodAyin ! jovANaM pANAivAyaveramaNe jAva paDiggaha veramaNe, kohavivege, jAvamicchA daMsaNasallavivege' prANAtipAta viramaNa yAvat parigrahaviramaNa AsaktikA parityAga para padArthoM meM mUrchAkA tyAga, krodhakA tyAga, yAvat mithyAdarzana zalyakA tyAga hotA hai arthAt jIva jaba bhANAtipAta AdikA tyAga karate haiM taba vaha indriyoMke pratikUla honese pariNamaI' 5 nyAre te mAnatuM dhIre dhIre parimana thavA bhAu cha, tyAre ta bhejanane AsvAda karanAra vyakitane mATe te vAraMvAra surUpa avasthAnuM kAraNabhUta bane che, suMdara varNarUpa avasthAnuM kAraNabhUta bane che, sugaMdhirU5, surasarUpa, susparzarUpa ane sukharUpa avasthAnuM kAraNabhUta bane che, paNa e prakAranuM bhejana duHkharUpa avasthAne mATe 4|29bhuut manatu nathI. 'evAmeva kAlodAI !' satarnii! te auSadhamizrita mAnanIma, 'jIvANaM pANAivAyaveramaNe jAva paDiggahaveramaNe, kohavivege, jAva micchAdasaNasallavivege' prAtipAta vi2bhae, ( yAvat ) pariyaDa viramA, (Asaktine parityAga) krodhane tyAga, ane mithyAdarzana zalya parvatanA pApakarmone tyA, 12mAtabhA to vone STamaya mAge the, parantu 'tao pacchA parimamANera zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 sU.4 agnyArambhakapuruSadvayakriyAvarNanam 829 pacchA pariNamamANe pariNamamANe surUvattAe, jAva no dukkhattAe bhujo sujjo pariNamai' tataH pazcAt sa prANAtipAtaviramaNAdiH pariNaman pariNaman surUpatayA yAvat-suvarNatayA sugandhitayA, murasatayA, susparzatayA, sukhatayA no duHkhatayA bhUyo bhUyaH pariNamati / ante tadupasaMharati-'evaM khalu kAlodAI ! jIvANaM kallANA kammA jAva kajjaMti' he kAlodAyin ! evaM khalu uktayuktyA jIvAnAM kalyANAni karmANi yAvat-kalyANaphalavipAkasaMyuktAni kriyante bhavanti ||suu. 3 // pUrva zubhAzubhakarmANi phalato darzitAni, sAmpratamagnyArambhaka-puruSadvaya dvAreNa mahAkarmAdInAmalpatva-bahutvaM pradarzayati-'do bhaMte purisA' ityAdi / mUlam-do bhaMte ! purisA sarisayA jAva sarisabhaMDamattovagaraNA annamannaNaM saddhiM aNikAyaM samArabhaMti, tattha NaM ege mahAtaparUpa hone ke kAraNa unheM AdimeM kaSTamaya pratIta hotA hai parantu 'tao pacchA pariNamamANe2 surUvattAe, jAva no dukkhattAe bhujora pariNamaI' jaba usake pariNAma bhoganekA samaya AtA hai taba vaha apane pariNAmakAlameM sukharUpa meM, suvarNarUpameM, sugaMdhitarUpameM, surasarUpameM, susparzarUpameM, tathA sukharUpameM pariNamana karatA rahatA hai duHkharUpameM nahIM / (evaM khalu kAlodAI ! jIvANaM kallANA kammA jAva kajati) ataH he kAlodAyin ! isa kathita yuktise jIvoMke kalyANakarma yAvat kalyANa phalavipAka saMyukta hote haiM // sU0 3 / / isa taraha zubha aura azubhakauMko apane2 phalase yukta prakaTa karake aba sUtrakAra agnyAraMbhaka puruSadvayake dRSTAntase mahAkarmAdikoMmeM alpabahutvatA dikhalAte haiM-'do bhaMte ! purisA' ityAdi / suruvattAe, jAva no dakkhattAe bhujjora pariNamaI' nyAre bharnu pariNAma bhegavavAne samaya Ave che, tyAre te pitAnA pariNAmakALe surUparUpe, suMdara varNarUpe, surasarUpe, susparzarUpe tathA sukharUpe pariNamana karato rahe che- duHkharUpe pariNamana karato nathI. 'evaM khalu kAlodAI! jIvANaM kallANA kammA jAva kajjati' he kAledAyI! A rIte jIvonAM kalyANakarmo kalyANaphaLarUpa vipAkavALAM hoya che. sU. 3 A rIte zubha ane azubha karmo pitApitAnA zubha ane azubha phalarUpa vipAkathI yukata hoya che evuM pratipAdana karIne have sUtrakAra agni AraMbhaka e puruSonA dRSTAnta dvArA mahAkarma AdimAM alpa-bahuvanuM pratipAdana kare che. 'do bhaMte ! purisA' tyAha zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 bhagavatosUtre purise agaNikAyaM ujjAlei, ege purise agaNikAyaM nivAvei, eesi NaM bhaMte ! doNhaM purisANaM kayare purise mahAkammatarAe ceva, mahAkiriyatarAe ceva mahAsavatarAe ceva mahAveyaNatarAe ceva ? kayare vA purise appakammatarAe ceva, jAva appaveyaNa tarAe ceva ? / je vA se purise agaNikAyaM ujjAlei jevA se purise agaNikAyaM nivAvei ? kAlAdAI ! tattha NaM je se purise agaNikAyaM ujAlei, se NaM purise mahAkammatarAe ceva, jAva mahAveyaNatarAe ceva, tatthaNaM je se purise agaNikAyaM nivAvei se NaM purise appakammatarAe ceva, jAva appaveyaNatarAe ceva / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaitattha NaM jese purise jAva appaveyaNatarAe ceva ? he kAlodAI ! tattha NaM jese purise agaNikAyaM ujjAleI se NaM purise bahutarAgaM puDhavikAyaM samAraMbhai, bahutarAgaM AukAyaM samAraMbhai, appatarAyaM teukAyaM samAraMbhai, bahutarAgaM vAukAyaM samAraMbhai, bahutarAyaM vaNassaikAyaM samAraMbhai, bahutarAgaM tasakAyaM samAraMbhai / tattha NaM je se purise agaNikAyaM nivAvei, se NaM purise appatarAgaM puDhavikAyaM samAraMbhai, appatarAgaM AukkAyaM samAraMbhai, bahutarAgaM teukkAyaM samAraMbhai, appatarAgaM vAukkAyaM samAraMbhai, appatarAgaM vaNassaikAyaM samAraMbhai, appatarAyaM tasakAyaM samAraMbhai, se teNaTreNaM kAlodAI ! jAva appaveyaNatarAe ceva // sU04 // ___ chAyA-dvau khalu bhadanta ! puruSau sadRzau yAvat sadRzabhANDAmatropakaraNau anyonyena sArddham agnikArya samArabhete, tatra khalu ekaH puruSa; agni zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 sU.4 agnyarambhakapuruSadvayakriyAvarNanam 831 kAyam ujjvAlayati, ekaH puruSaH agnikArya nirvApayati, etayoH khalu bhadanta ! dvayoH puruSayoH kataraH puruSaH mahAkarmatarazcaiva, mahAkriyatarazcaiva, mahAsravatarazcaiva, mahAvedanatarazcaiva ? kataro vA puruSaH alpakarmatarazcaiva; yAvat alpavedanatarazcaiva ? / yo vA sa puruSaH agnikAyam ujjvalayati. yo vA sapuruSaH agnikAyam nirvApayati, sUtrArtha-(do bhaMte ! purisA sarisayA sarisabhaMDamattovagaraNA annamanneNaM saddhiM agaNikAya samAraMbhaMti ) he bhadanta ! do puruSa aise hoM ki jinake yAvat bhANDapAtrAdi upakaraNa ekase hoM ye donoM milakara agnikAyakA samAraMbha kareM (tattha NaM ege purise agaNikAya ujjAlei, ege purise agaNikAya nivvAvei) inameM eka puruSa agnikAyako prakaTa kare-salagAve aura dUsarA puruSa jalAdi dvArA use bujhAve, to (eesi NaM bhaMte ! doNhaM purisANaM kayare purise mahAkammatarAe ceva) he bhadanta ! ina donoM meM se kaunasA puruSa mahAkarmayukta hogA ? (mahAkiriyatarAeceva, mahAsavatarAeceva, mahAvayaNatarAeceva] mahAkriyAvAlA hogA, mahA AsravavAlA hogA, aura mahAvedanAvAlA hogA ? tathA kayare vA purise appakammatarAeceva jAva appaveyaNatarAe ceva] kauna puruSa alpakarmavAlA hogA, yAvat alpavedanAvAlA hogA ? kyA (je vA se purise agaNikAyaM ujjAlei ? je vA se purise agaNikAyaM sUtrAtha:- (do bhaMte ! purisA sarisayA jAva sarisabhaMDamattovagaraNA anna manneNaM saddhiM agaNikAyaM samAraMbhaMti) mahata! puruSo me cha jemanA bhAMDa pAtra ane upakaraNo ekasarakhAM che, have te banne maLIne agnikAyane samAna 3re cha, (tatthaNaM ege purise agaNikAyaM ujjAlei, ege purise agaNikAyaM nivAveDa) tannemAthI 24 puruSa maniyane palita re che, sane bhInne puruSa 17 mAha tene muAve che. to (e e siNaM bhaMte ! doNhaM purisANaM kayare purise mahAkammatarAe ceva) mahanta! te bhanne purussaamaan| yo puruSa mahAbhayuna thaza, (mahAkiriyatarAe ceva, mahAsavatarAe ceva, mahAvayaNatarAe ceva ?) mahAyAyuta tharI, mahAmAsayayuta zaM bhane maDAvanAyuta thaze ? tathA (kayare cA purise appakammatarAe ceva, jAva appaveyaNatarAe ceva?' yA puruSa 20654ma pANI, maThiyAvANI, ma65 pAsavANo mane. 2065 hanAvANI za. (je vA se parise agaNikAyaM ujjAlei, je vA se purise agaNikAya nivvAvei) zubhama spnaa| puruSa bha74 mAhivANe za. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 bhagavatImatre kAlodAyin ? tatra khaLu yaH sa puruSaH agnikAyam ujjvalayati sa khalu puruSaH mahAkarmatarazcaiva, yAvat-mahAvedanatarazcaiva, tatra khalu yaH sa puruSaH agnikAyam nirvApayati, sa khalu puruSaH alpakarmatarazrava yAvat-alpavedanatarazcaiva / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-tatra khalu yaH sa puruSaH yAvatalpavedanatarazcaiva ? kAlodAyin ! tatra khalu yaH sa puruSaH agnikAyam nivvAvei] vaha ki jisane agni jalAI hai yA vaha ki jisane agni bujhAI hai ? [kAlodAI] he kAlodAyina ! tattha NaM jese purise agaNikAyaM ujjAleha, se NaM purise mahAkammatarAe ceva, jAva mahAveyaNatarAe ceva] una donoM sadRzabhANDapAtrAdi upakaraNavAle puruSoM meM se vaha puruSa hI mahAkarmavAlA yAvat mahAvedanAvAlA hogA ki jisane agnijalAyA hai| [tattha NaM jese purise agaNikAyaM nivvAvei, se NaM purise appakammatarAe ceva, jAva appaveyaNatarAe ceva tathA vaha puruSa ki jisane agni bujhAI hai, vaha alpakarmavAlA yAvat alpave. danAvAlA hogaa| se keNaTeNa bhaMte ! evaM buccaDa, tattha NaM jese purise jAva appaveyaNatarAe ceva] he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki jisa puruSane agni jalAI hai vaha to mahAkarmavAlA yAvat mahAvedanAvAlA hogA tathA jisa puruSane agni bujhAI hai vaha alpakarmavAlA yAvat alpavedanAvAlA hogA? [ kAlodAI ] he kAlodAyin ! [ tattha NaM jese purise agaNikAyaM mazina maasnaa| mahAbha sAhivANe ze? (kAlodAI) 3 sal ! (tattha Na je se purise agaNikAyaM ujjAlei, seNaM purise mahAkammAtarAe ceva, jAva mahAveyaNatarAe ceva) te bhanne samAna mAM-pAtra mA 542 vANA puruSamAMthI jeNe agni prajavalita karyo hoya che, te puruSa mahAkarma, mahAkiyA, mahA Asava ane mahAnAyukata thaze. (tattha NaM je se purise agaNikAya nivvAvei se NaM purise appakammatarAe ceva jAva appaveyaNatarAe ceva) tathA puruSa bhani yI che, te 65 karmavALa, apa kiyAvALe ane a5 vedanAvALe thaze. (se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai, tatthaNaM je se purise appaveyaNatarAe ceva?) bhadanta ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke je puruSe agni saLagAvyuM che te bhaDAkarma AdithI yukata thaze, ane je puruSe agni bujhAvI che te alpakarma, alpavedanA mAhiyA yuta yaza ? (kAlodAI) sahAyI ! (tatthaNaM je se purise agaNikAyaM ujjAlei se NaM purise bahutarAyaM puDhavikAyaM samAraMbhai, bahutarAyaM AukAyaM zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 73. 10.4 agnyArambhaka puruSadvaya kriyAvarNanam ujjvalayati, sa khalu puruSaH bahutaraM pRthivIkArya samArabhate, bahutaram apUkAryaM samArabhate, alpataraM tejaskAyaM samArabhate, bahutaraM vAyukAyaM samArabhate, bahutaraM vanaspatikArya samArabhate, bahutaraM sakArya samArabhate, tatra khalu yaH puruSa: agnikArya nirvApayati, sa khalu puruSaH alpataraM pRthivIkAryaM samArabhate, alpataram apkAyaM samArabhate, bahutaraM tejaskAyaM samArabhate, alpataraM vAyukAya samArabhate, alpataraM vanaspatikArya samArabhate, alpatara sakArya samArabhate, tat tenArthena kAlodAyin ! yAvat - alpavedanatarazcaiva // mR0 4 // ujjAle se NaM purise bahutarAgaM puDhavikArya samAraMbhai bahutarAgaM AukArya samAraMbhai, appatarAya te kAya samAraMbhaI, bahutarAgaM vAukAya samAraMbhaha, bahutarAyaM vaNassaikAgraM samAraMbhaha, bahutarAgaM tasakAyaM samAraMbha ] jisa puruSane agnikAyako jalAyA hai vaha isaliye mahAkarmavAlA yAvat mahAvedanAvAlA kahA gayA hai ki vaha aneka pRthivIkAya jIvoM kA samAraMbha karatA hai, aneka akAyika jIvoM ko samAraMbha karatA hai, thoDe se agnikAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai. aneka bAyukAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai, aneka vanaspatikAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai, aura aneka trasakAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai| tathA - (tatthaNaM je se purise agaNikArya nivvAvei, se NaM purise appatarAgaM puDhavikAyaM samAraMbhai, appatarAgaM AukkAyaM samAraMbhai, bahutarAgaM teukkAyaM samAraMbhai, appatarAgaM vAukkAyaM samAraMbhai, appatarAgaM vaNassaikArya samAraMbha, appatarAya tasakAya samAraMbhai - se teNaTTeNaM kAlodAI ! jAva appaveyaNatarAeveva) jo samAraMbha, appatarAya teukAya samAraMbha, bahutarAya vA kArya samAraMbhai, bahutarAyaM vaNasaikAryaM samAraMbha, bahutarAyaM tasakAyaM samAraMbhai ) je puruSa agnikAyane saLagAvyeA heAya che tene mahAkavALA, mahAkriyAvALA, mahAAsavavALA ane mahAvedanAvALA kahevAnuM kAraNa e che ke te aneka pRthvIkAya jIvonA samAraMbha kare che, aneka apriyaka vAge samArabha kare che, gheADAM agnikAya jIvenA samAra bha kare che, aneka vAyukAyika jIvAnA samAraMbha kare che, aneka vanaspatikAyika vAne samAraMbha 1rai che bhane trasa kavAno sabhAraMbha ure che. (tatthaNaM je se purise agaNikArya nivvAves, se NaM purise appatarAgaM puDhavikAryaM samAraMbha, appata gaM AukA samAraMbhaI, bahutarAgaM teukAya samAraMbha, appatarAgaM vAukkAya samAraMbhai, appatarAgaM vaNassaikArya samAraMbhai, appatarAgaM tasakArya samAraMbha - se teNaM kAlodAI ! jAva appaveyaNatarAe ceva ) tathA ne puruSa agnimAyane zrI bhagavatI sUtra : pa Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834 bhagavatIsUtro TIkA- kAlodAyI pRcchati- 'do bhaMte ! purisA sarisayA jAva sarisabhaMDamattovagaraNA annamanneNaM saddhiM agaNikAya samAraMbhaMti' he bhadanta ! dvau puruSau sadRzau yAvat sadRzabhANDAmatropakaraNau sadRzaM samAnameva bhANDampAtram, amatram-laghupAtram, upakaraNaM daNDAdikam yayostau tathAvidhau anyonyena sAI parasparaM militvA yugapadeva agnikArya samArabhete = upadravayataH, 'tattha NaM ege purise agaNikAyaM ujjAlei' tatra tayormadhye khalu ekaH puruSaH agnikAyam puruSa agnikAya ko vujhAtA hai vaha alpakarmavAlA yAvat alpavedanAvAlA isaliye prakaTa kiyA gayA hai ki vaha alpatara pRthvIkAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai, alpatara apakAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai, alpatara vAyukAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai, alpatara vanaspatikAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai-aura alpataratrasakAyika jIvoM kA samAraMbha karatA hai| TIkArtha-kAlodAyI prabhu se aisA pUcha rahe haiM-'do bhaMte ! purisA sarisayA jAva sarisabhaMDamattovagaraNA annamanneNaM saddhiM agaNikAya samAraMbhaMti' he bhadanta ! koI do puruSa hoM ki jo umara meM samAna hoM, samAna hI unake bhANDa-pAtra hoM, samAna hI amatra laghupAtra hoM, aura samAna hI unake upakaraNa-daNDAdika ho. aise ve donoM puruSa Apasa meM-eka sAtha milakara agnikAya kA samAraMbha kareM (tatthaNaM ege purise agaNikAyaM ujAlei) inameM eka puruSa agnikAya ko jalAve elave che, te a5 karmavALe, alpa kriyAvALa, alpa AsavavALo ane alpa vedanAvALe thaze tenuM kAraNa e che ke te alpatara pRthvIkAyika jIvone samAraMbha kare che, alapatara apUkAyika jIvana samAraMbha kare che, bahutara agnikAyika jIvana samAraMbha kare che, a9patara vAyukAyika jIvone samAraMbha kare che, ahapatara vanaspatikAyika jIvono samAraMbha kare che ane alapatara trasakAyika jIvane samAraMbha kare che. sAtha-sAyI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che - 'do bhaMte ! purisA sarisayA jAva sarisabhaMDamattovagaraNA annamanneNaM saddhiM agaNikAya samAraMbhaMti' he bhadanta! evAM kei be puruSe che ke je samavayaska che, jemanAM bhAMDa (pAtra) sarakhAM ja che, jemanAM amatra-laghupAtre paNa sarakhAM ja che, ane jemanAM daMDa Adi upakaraNe paNa ekasarakhAM ja che, evAM te bane puruSe ekatra thaIne bhegA maLIne) maniyana samAna 42 cha- 'tatthaNaM ege purise agaNikAyaM ujjAleI' zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7u. 10.4 agnyArambhaka puruSadvaya kriyAvarNanam 835 tsu 9 " C ujjvalayati. 'ege purise agaNikArya nivvAvei' eka: =aparaH puruSaH agnikArya nirvApayati jalAdinA vidhyApayati 'eesi NaM bhaMte doNDaM purisANaM kayare purise mahAkammatarAe cetra' he bhadanta ! etayoH uparivarNitayoH khalu dvayoH puruSayormadhye kataraH puruSaH kaH puruSaH mahAkarmatarakazcaiva atizayena mahat karma= jJAnAvaraNIyAdikaM yasya sa tathA mahAkarmayukta itya tathA ' mahAkariyatarAe caitra, mahAsavatarAe ceva, mahAveyaNatarAe ceva ?' mahAkriyatarakazcava mahatyaH kriyA.=ArambhikyAdayo yasya sa tathA mahAkriyAyukta ityarthaH mahAsravatarakazcaiva mahAn AsravaH = vRhatkarmabandhahetubhUto yasya sa tathA mahAsravayukta ityarthaH, mahAvedanatarakazcaiva mahAvedanAjanaka kapayukto bhavati kayare vA purise apakammatarAe ceva, jAva appaveyaNatarAe cava ?' kataro vA puruSaH alpakarma tarakazcaiva alpakarma yuktaH, yAvat - alpakriyatarakazcaiva, alpAsravataraka zcaitra, 'ege purise agaNikAyaM nivvAvei' aura dUsarA eka puruSa usa agnikAya ko bujhAdeve to (eesiNaM bhaMte ! donhaM purisANaM kayare purise mahAkammatarAeceva' he bhadanta ! ina donoM puruSoM ke bIca meM kaunasA puruSa mahAkarmataraka- jJAnAvaraNIya Adi karma haiM atizaya mahAn jisake aisA hogA - mahAkarmayukta hogA tathA 'mahAkiriyatarAe ceva, mahAsavatarAe ceva, mahAveyaNatarAe ceva' ArambhikI Adi mahatI kriyAoMvAlA hogA- mahAkriyAyukta hogA, 'mahAsavata eceva' vRhatkarma ke baMdha kA hetubhUna AsravavAlA hogA, 'mahAveyaNatarAeceva' mahatI vedanA kA janaka bhUtakarmayukta hogA ? tathA kayare vA purise appakammatarAe ceva, jAva appaveyaNatarAe ceva' konasA puruSa alpakarmataraka- alpakarmayukta hogA, yAvat - alpakriyAtaraka, alpaAsravatamAMthI me puruSa agniAyane sajagAve che, 'eMge purise agaNikArya nivvAvei ' bhane jIle puruSa te agnimAyane gosave che, 'e e si NaM bhate ! dohaM purisANaM kare purise mahAkammatarAe veva' to he mahanta! te bhanne puruSomAMdhI yo puruSa mahAkama yukata thaze-eTale ke jenA jJAnAvaraNIya Adi karyAM mahAna haro evA tharo- bhaDAna urmano adha4 tharI 'mahAkiriyatarAe cetra, mahAsavatarAe ceva, mahAveyaNatarAe ceva' mA bhiDI Adi mahA DiyAgovANI thI, mahA mAnavayukta ytheeTale ke aneka karmAMnA baMdhanA kAraNabhUta mahAAsavavALA thaze, ane mahAvedanAvALA tharI-bheTale } lAre vehanAnA 4 ubhayukta thaze ? tathA 'kayare vA purise appakammatarAe ceva, jAtra appaveyaNatarAe caitra ?' kaceA puruSa apakarmayukata, alpa kriyAyukata, alpa AAvayukata ane alpa vedanAyukata thaze ? 1 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 836 bhagavatIstre alpavedanatarakaceva bhavati ? 'je vA se purise agaNikAya ujjAlei, je vA se purise agaNikAya nivvAvei ? yo vA khalu sa puruSaH agnikAyam ujjvalayati prajvalayati, yo vA khalu saH aparaH puruSaH agnikAya nirvApayati vidhyApayati, tayormadhye ityarthaH / bhagavAnAha-'kAlodAI' he kAlodAyin ! 'tattha NaM je se purise agaNikAya ujjAlei' tatra tayormadhye khalu yaH sa puruSaH agnikAyam ujjvalayati 'se NaM purise mahAkammatarAe ceva, jAva mahAveyaNatarAe ceva' sa khalu agnikAyaprajvAlakaH puruSaH mahAkarmatarakazcaiva yAvat-mahAkriyatarakazcaiva, mahAsravatarakazcaiva, mahAvedanatarakazcaiva bhavati, atha ca 'tattha NaM je se purise agaNikAsa nivvAvei' tatra tayormadhye khalu yaH sa puruSaH agnikAya nirvApayati=vidhyApayati, 'se NaM purise appakammatarAe ceva, jAva appaveyaNatarAe ceva' sa khalu taraka, aura alpavedanataraka, hogA ? uttarameM prabhu kahate haiM-'kAlodAI !! he kAlodAyina ! 'je vA se purise egaNikAyaM ujjAlei, je vA se purise agaNikAyaM nivvAveha' jo puruSa agnikAya ko salagAtA hai aura jo puruSa agnikAyako bujhAtA hai 'tattha NaM purise agaNikA yaM ujjAlei' so ina donoMke bIca meM jo puruSa agnikAyako jalAtA hai 'se gaM purise mahA kammatarAe, ceva, jAva mahAveyaNatarAe ceva' vaha agni jalAnevAlA puruSa to mahAkarmavAlA, mahAkriyAvAlA, mahAsravavAlA aura mahAvedanAvAlA hogA tathA 'tattha NaM je se purise agaNikAyaM nivvAvei' jisa puruSane usa agnikAya ko bujhAyA hai 'se NaM purise appakammatarAe ceva jAva appaveyaNatarAe ceva' vaha puruSa alpakarmavAlA ____oyAnA prazna uttara bhApatA mahAvAra prabhu cha - 'kaalodaaii| 3 yI! 'je bA se purise agaNikAya ujjAlei, je vA se purise agaNikAya nivvAvei' ke puruSa maninAyane saNAve cha, bhane puruSa manAyane mAlave, te panne puruSomAthA 'tatthaNaM je se purise agaNikAya ujjAlei' 2 puruSa mamiAyane sajAve cha, 'se NaM purise mahAkammatarAe ceva, jAva mahAveyaNatarAe ceva' te maDa pANI, mahAThiyAvANI, mI AsavANA bhane bhAvanApaNa yaza. 52ntu ' tatthaNaM je se purise agaNikAya nivvAvei' 2 puruSa mamiyane yAsave che, 'se NaM purise appakammatarAe ceva jAva appaveyaNatarAe geva' te puruSa 2854manA madha, mAmiDI maahimpchiyaayaavALe, alpaAsavavALa ane alpavedanAvALo thaze. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 sU.4 agnikAyaviSaye puruSadvayakriyAvarNanam 837 agnikAyanirvApakaH puruSaH alpakarmatarakazcaiva, yAvat - alpakriyatarakazcaiva, alpAsravatarakazcaiva alpavedanatarakazcaiva bhavati / kAlodAyI pRcchati-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-tattha NaM je se purise jAva appaveyaNatarAe ceva?' he bhadanta ! tat kenArthana-katha tAvat evamucyate-tatra khalu yaH sa puruSaH yAvat agnikAyamujjvalayati sa mahAkarmAdiyuktaH, yastu agnikAya nirvApayati sa alpakarmAdiviziSTaH alpa vedanaviziSTauva ? iti, bhagavAnAha'kAlodAI ! tattha NaM je se purise agaNikAya ujjAlei' he kAlodAyin ! tatra tayormadhye khalu yaH sa puruSaH agnikAyam ujjvalayati 'se NaM purise bahutarAgaM puDhavikAya samAraMbhai, bahutarAgaM AukAya' samAraMbhai' sa khalu puruSaH bahutarakaM pRthivIkArya samArabhate virAdhayati, bahutarakam akArya hogA, alpa AraMbhikI Adi kriyAoMvAlA hogA alpa AsravavAlA hogA aura alpavedanAvAlA hogA, aba kAlodAyI prabhuse aisA pUcha rahe haiM ki 'se keNaTeNaM bhaMte evaM vuccai tattha NaM jese purise jAva appaveyaNatarAe ceva' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNase kahate haiM ki jo puruSa yAvat agnikAya ko jalAtA hai vaha mahAkarmase yukta hotA hai, tathA jo agnikAyako bujhAtA hai vaha alpakarma se yukta hotA hai ? isa para prabhu uttara dete hue unase kahate haiM 'kAlodAI he 'kAlodAyin ! tatthaNaM jese purise agaNikAyaM ujjAlei' ina donoM puruSoM ke bIcameM jo puruSa agnikAyako jalAtA hai 'se NaM purise bahutarAgaM puDhavikAyaM samAraMbhai, bahutarAgaM AukkAya samAraMbhai' vaha puruSa bahutara pRthivIkAyakA samAraMbha karatA hai bahutara apakAyakA samAraMbha karatA hai - have kAledAyI tenuM kAraNa jANavAnI jijJAsAthI mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUche cha- 'se keNaDhaNaM bhaMte ! evaM vuccai - tatthaNaM je se purise jAva appa veyaNatarAe ceva ?' mahanta ! sA5 / 22 me 4 ch| 3 re puruSa agnikAyane saLagAve che, te puruSa mahAkarma AdithI yukta thaze ane je puruSa agnikAyane olave che, te alpakama AdithI yukta thaze? tena 7 / 211 samantavatA maDAvI2 prabhu 43 cha - 'kAlodAI, sahAyI ! 'tatthaNaM je se purise agaNikAyaM ujjAlei, ' re puruSa mabhiprAyane prazasita 42 cha, 'se NaM purise bahatarAgaM puDhavIkAya samAraMbhai, bahutarAgaM AukkAya samAraMbhaha, te puruSa ! pRthvIjayihAnI samAna re che. zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 bhagavatIsUtre samArabhate, 'appatarAgaM teukAya samAraMbhaI, bahutarAgaM vAukAya samAraMbhai, bahutarAya vaNassaikAya samAraMbhai, bahutarArga tasakArya samAraMbhaI' alpatarakaM tejaskAya' samArabhate, tatrAnikAye prajvAlane bahutarAnikAyajIvAnAmutpAde'pi alpatarANAm vinAzo bhavati, tathAdarzanAt, bahutarakaM vAyukAya samArabhate, bahutarakaM vanaspatikAya samArabhate, bahutarakaM sakArya = dvIndriyAdikaM samArabhate, kintu 'tastha NaM je se purise agaNikAyaM nivvAveI' tatra tayormadhye 'appatarAgaM te kAya samAraMbhai' alpatara taijaskAyikAMkI virAdhanA karatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki jo jIva agnikAya ko jalAtA hai so usa agnikAyake jalane para usameM aneka agnikAya jIvoMkA utpAda hotA rahatA hai ataH isa apekSA bahutara jIvoMkA samAraMbha kartA use kahanA cAhiye thA parantu yahAM para jo alpatara jIvoMkA samAraMbhaka jo use kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki aneka jIvoMkA - agnikAya jIvoMkA usa samaya utpAda hone para bhI una sabakA usa samaya vinAza nahIM hotA hai kintu bahuta thoDe jIvoMkA hI vinAza hotA hai kyoM ki aisI bAta hI kevalajJAniyoM dvArA dekhI gaI hai / 'bahutarAgaM vAukArya samAraMbha, bahutarAgaM vaNassaikAya samAraMbhaha, bahutarAgaM tasakArya samAraMbha' tathA vaha anikAyakA prajvalanakarttA bahutara vAyukAyika jIvoMkA samAraMbha - virAdhanA karatA hai bahutara vanaspatikAdhika jIvoMkA samAraMbha karatA hai aura bahutara dvIndriyAdika kAyika jIvoMkA samAraMbha karatA hai 'tattha NaM je se dhaNA mayuyAno samAraMbha ure che, 'appatarAgaM te kArya samAraMbhaI' mahapatara taijaskAcikAnI virAdhanA kare che. (jIva jyAre agnikAyikAne prajavalita kare che, tyAre agnikAya prajavalita thavAthI temAM aneka agnikAya chavAnA utpAda thatA rahe che, A apekSAe teA agnikAyanA samAraMbha karanArane bahutara jIvAne virAdhaka kahevA joIe. parantu ahIM tene apatara agnikAya thavAnA virAdhaka kahevAmAM Avela che tenuM kAraNu e che ke aneka agnikAya jIvAne te samaye utpAda thavA chatAM paNa te khadhAM agnikAyikAne te samaye vinAza thatA nathI, paNa ghaNA gheADA vAnAja vinAza thAya che, evuM kevalajJAnIoe joyelu che) bahutarAgaM bAukAya samAraMbhaI, bahutarAgaM vaNa sahakArya samAraMbha, bahutarAgaM tasakArya samAraMbha ' ahutara vAcuMkAyika jIveAnI virAdhanA kare mahutara vanaspatikAyika chavAnI virAdhanA kare che ane bahutara dvIndriyAkrika trasakAyika jvAnI virAdhanA kare che. 6 zrI bhagavatI sUtra : pa Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10 sU. 4 agnikAyaviSaye puruSadvaya kriyAvarNanam 839 khalu yaH sa puruSaH agnikArya nirvApayati vidhyApayati, 'seNaM purise appa - tarAyaM puDhavikAya samAraMbhaha, appatarAgaM AukkAyaM samAraMbhaI, bahutarAgaM tekkAyaM samAraMbhaI' sa khalu puruSaH alpatarakaM pRthivIkAyaM samArabhate, alpatarakam apkAyaM samArabhate, bahutarakaM tejaskAyaM samArabhate, 'appatarAya ' vAkkAyaM samAraMbhai, appatarAgaM vaNassaikArya samAraMbhaI, appatarAgaM tasakAya samAraMbha' alpatarakaM vAyukAya samArabhate, alpatarakaM vanaspatikArya samArabhate, purise agaNikAyaM nivvAvei' tathA jo jIva usa agnikAyakA bujhAnerUpa samAraMbha karatA hai 'se NaM purise appatarAyaM puDhavikArya samAraMbhai, appatarAgaM AukkAyaM samAraMbhai, bahutarAgaM dari samAraMbhaI' aisA vaha puruSa alpatara pRthivIkAyika jIvoMkA samAraMbha karatA hai alpatara apkAyakA samAraMbha karatA hai tathA bahutara anikAyakA samAraMbha karatA hai isakA kAraNa yaha hai ki agnikAya ke prajvalana hone para usameM aneka agnikAyika jIvoM kA utpAda ho jAtA hai, so bujhAne para una saba kA vidhvaMsa ho jAtA hai- - ataH agnikAya ke bujhAnevAle ko bahutara agnikAyika jIvoM kA vighAtaka kahA gayA hai tathA agnikAya ko bujhAnevAlA jIva 'appatarAya vAkkAya samAraMbhai, appatarAgaM vaNassaikArya samAraMbhai, appatarAgaM tasakAya samAraMbhaha' alpatara vAyukAyika jIvoM kA, alpatara vanaspatikAyika jIvoM kA, aura alpatara sakAyika jIvoM kA 'tatthaNaM je se purise agaNikArya nivvAve' tathA ne puruSa te abhibhAyane zotsavavAiya sabhAraMbha urai che, 'se NaM purise appatarAya puDhavikArya samAraMbha, appatarAgaM AukkArya samAraMbha, bahutarAgaM teukAyaM samArabhai' te puruSa apatara pRthvIkAyika jIvAne samAra Mbha kare che, alpatara ayika jIvAnA samAraMbha kare che, mahutara tejaskAyika (agnikAyika) jIvAnA samAraMbha kare che, (tene mahutara agnikAyikAnA virAdhaka kahevAnuM kAraNa A pramANe che agnikAcane saLagAvavAthI temAM aneka agnikAyika jIveAnA utpAda thai jAya che paNa jyAre tene elavavAmAM Ave che, tyAre te badhAM agnikAyika vAnA vidhvaMsa thaI jAya che. te kAraNe agnine elavanAra puruSane bahutara agnikAyika chavAnA vighAtaka kahevAmAM Avye che.) tathA agnikAyane lavanAra puruSa 6 apatarAya vAkkAya samAraMbha, appatarAya vaNassaikArya samAraMbha, appatarANaM tasakArya samAraMbhaI ' alpatara vAyukAyikA, azpatara vanaspatikAyika jIvanA ane apatara trasakAyika zrI bhagavatI sUtra : pa Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra alpatarakaM trasakAya samArabhate / ante upasaMharati-se teNadveNaM kAlodAI ! jAva appaveyaNatarAe ceva' he kAlodAyin ! tat tenArthena yAvata-agnikAyaprajvAlakaH puruSaH bahUnAM pRthivIkAyAdInAM samArambhakatvAt, alpatarasyauva tejaskAyasya samArambhakatvAca mahAkarmAdiyuktaH, agnikAyanirvApakastu puruSaH alpatarANAmeva pRthivIkAyAdInAM. samArambhakatvAt bahUnAmeva ca tejaskAyAnAM samArambhakatvAca alpakarmAdiyukto bhavatItibhAvaH ||suu. 4 // pudgalaprakAzAdihetuvaktavyatA __anikAyarUpaprakAzakaprastAvAt acittapudgalaprakAzAdivaktavyatAmAha - 'asthi NaM' ityAdi / mUlam-asthi NaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti, ujjoti, taveMti, pabhAseMti ? hatA, asthi / kayare NaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti ? jAva pabhAseMti ? / kAlodAI ! kuddhassa aNagArassa teyalessA nissiTTA samANI samAraMbhaka kahA hai| antameM upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM'se teNa?NaM kAlodAI ! jAva appaveyaNatarAeceva' he kAlodAyin ! isI kAraNa se maiMne aisA kahA hai ki agnikAya kA prajvAlaka puruSa aneka pRthivIkAyAdikoM kA samAraMbhaka hotA hai, alpatara tejaskAyikoM kA samAraMbhaka hotA hai. isa kAraNa vaha mahAkarmAdikoM se yukta kahA gayA hai| tathA agnikAya kA nirvApaka puruSa alpatara hI pRthivIkAyikoM Adi kA samAraMbhaka evaM bahutara tejaskAyikoM kA vighAtaka hotA hai-isa kAraNa vaha alpakarmAdikoM se yukta hotA hai aisA mAnA gayA hai ||suu0 4 // vAnA sabhA2ma (virAdhanA) 42 che. 'se teNaTeNaM kAlodAI ! jAna appaveyaNatarAe ceta hu yI mAra! te 26 me me 4hyu cha bhaniDAyane pravalita karanAre puruSa aneka pRthvIkAyika Adi jIvone virAdhaka bane che ane alpatara tejaskAyika jIvana virAdhaka bane che, te kAraNe tene mahAkarmAdikathI yukata kahyo che paNa agnikAyane olavanAra puruSa alpatara pRthvIkAyAdikene virAdhaka bane che ane bahatara tejaskAyike virAdhaka bane che, te kAraNe tene apakarmAdikathI yukta uso cha. ||suu. 4 // zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za. 7 u.10 sU.5 pudgalaprakAzAdihetunirUpaNam 841 dUraM gaMtA dUraM nivaDai, desaM gattA desaM nivaDai, jahiM jahiM ca NaM sA nivaDai tarhi tahiNaM te acittA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAseMti, ete NaM kAlodAI ! te acittA vi poggalA obhAseMti, jAva pabhAti / tae NaM se kAlodAI aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA, bahUhi caustha-chaTra-chama jAva appANaM bhAvemANe jahA paDhamasae kAlAsavesiyaputte jAva savadukkhappahINe, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti // sU0 5 // // sattamasayassa dasamo uddeso samatto // 7-10 // sattamaM sayaM samattaM // chAyA--asti khalu bhadanta ! acittA api pudgalA avabhAsante, udyotayanti, tapanti, prabhAsante ? hanta, asti / katare khalu bhadanta ! acittA pudgalaprakAzAdihetuvaktavyatA'atthi NaM bhaMte !' ityAdi / sUtrArtha-(atthi NaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti, ujjoveti, tati, pabhAse ti) he bhadanta ! kyA yaha bAta saMbhavita hotI hai ki acitta bhI pudgala prakAzaka hote haiM, ve vastu kA prakAza karate haiM, tApa karate haiM, dAhaka rUpa hone se ve svayaM camakate haiM ? (haMtA, atthi) hAM kAlodAyin ! ve pUrvoktarUpa se hote haiN| pagalapakArAdihetuvakatavyatA'asthinnN bhaMte ! tyAha sUtrAtha:- (atthiNaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti, ujjoveM ti, taveti. pabhAse ti?) saha-ta! zubhe savA 2 che 4 mathitta pus| paNa prakAzita hoya che, teo vastune prakAzita kare che, teo tApa Ape che, ane 6935 sApAne sIdhe tasA pote ya? che ? (haMtA. atthi) , satarnii! me zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842 bhagavatI sUtre api pudgalA avabhAsante yAvat - prabhAsante 2, kAlodAyin kruddhasya anagArasya tejolezyA nissRtA satI daraM gatvA dUraM nipatati, dezaM gatvA degaMnipatati, yatra yatra ca khalu sA nipatati, tatra tatra khalu te acittA api pudgalA avabhAsante, yAvat - prabhAsante, etena kAlodAyina ! te acittA api pudgalA avabhAsante, yAvat - prabhAsante / tataH khalu sa kAlodAyI anagAraH ( kayareNa bhaMte! acittA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAseMti) he bhadanta ! acitta hone para bhI kauna se pudgala prakAzaka hote haiM yAvat dAhaka rUpa hone se ve svayaM camakate haiM ? ( kAlodAI ! kuddhassa aNagArassa tethalessA nimiTThA samANI dUraM gattA dUraM nivaDa, desaM gattA desaM nivaDa, jahiM jahiM ca NaM sA nivaDa, tahiM tahiM NaM acittA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAseti) he kAlodAyin ! kruddha hue sAdhukI tejolezyA nikalakara aura dUra jAkara dUra gira paDatI hai, deza meM jAne yogya sthAna meM jAkara vaha usa sthAna meM giratI hai / isa taraha jahAM 2 vaha paDatI hai vahAM 2 usake ve acinta bhI pudgala prakAzaka hote haiM, yAvat ve dAhakarUpa hone se camakate haiN| (eeNaM kAlodAI ! te acittA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAseti ) isI kAraNa he kAlodAyin ! ve acitta bhI pudgala prakAzaka hote haiM yAvat - ve dAhakarUpa hone se camakate haiM / aisA jAnanA cAhiye / (naeNaM se kAlodAI / aNagAre samaNaM bhagavaM saMbhavI zaDe che. (kayare NaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti jAva pabhAsetti ?) he bhadanta ! kayA pudgalA acitta heAvA chatAM paNa prakAza, tApa, caLakATa AthiI yukata hoya che ? (kAlodAI ! kuddhassa aNagArassa teyalessA nissiTTA samANI dUraM gattA dUraM nivaDa, desaM gattA desa nivaDa, jahiM jahiM ca NaM sA nivaDai, tahiM tahiM NaM acittA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAseMti ) De asohAthI ! kApAyamAna thayelA sAdhunI tejolezyA nIkaLIne dUra jaIne paDe che, ucita sthAnamAM (javA cegya hoya evA sthAnamAM) jaine te tejolezyA paDe che, A rIte jyAM jyAM te tejalezyA paDe che, tyAM tyAM tenA acitta pudgale! paNa prakAzaka hAya che, tApayukata hoya che bhane hAi435 DAvAne sIdhe bhajatAM hoya che. ( e e NaM kAlodAI ! te acittA va poggalA obhAsaMti, jAva pabhArseti) te araNe, he asahAya ! te acitta pudgalA paNu prakAzaka, tApayukata ane caLakatAM hAya che, ema samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : pa Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramegacandrikA TIkA za.7 u.10 ma.5 pudgalaprakAzAdihetunirUpaNam 843 zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate, namasyati, vanditvA, namasyitvA bahubhiH caturtha-SaSThATama. yAvat AtmAnaM bhAvayan yathA prathamazatake kAlAsyavesikaputraH yAvat sarvaduHkhapahINaH, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||suu. 5 // saptamazatakasya dazama uddezaH samAptaH // 7-10 // // saptamaM zatakaM samAptam // 7 // TIkA-'asthi NaM bhaMte ! acittAvi poggalA obhAsaMti, ujjoveM ti, taveti, pabhAseM ti ?' kAlodAyI pRcchati-he bhadanta ! asti saMbhavati khalu acittA mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA, bahUhicauttha, chaTTa-TTama jAva appANaM bhAvemANe jahApaDhamasae kAlAsavesiyaputte jAva sandhaH dukkhappahINe, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti) isake bAda una kAlodAyI anagArane zramaNa bhagavAn mahAvIrako vaMdanA kI, unheM namaskAra kiyA vandanA namaskAra karake caturtha chaTTa, aTTamako tapasyAse yAvat AtmAko bhAvita [vAsina] karate hue ve kAlodAyI anagAra prathama zatakameM kahe gaye kAlAsavesiyaputrakI taraha yAvat samasta duHkhoMse rahita ho gaye arthAta mokSa gaye / he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha saba aisA hI hai, he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha saba aisA hI hai isa prakAra kahakara ve kAlodAyI yAvat apane sthAna para baiTha gaye / TIkArtha-agnikAyarUpa prakAzakake prastAvase acittapudgaloMkI prakAzAdi vaktavyatAko sUtrakArane isa dUra dvArA kahA hai isameM ___ (taeNaM se kAlodAI aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA, bahUhiM cauttha, chaTTha-tuma jAva appANaM bhAvemANe jahA paDhamasae kAlAsavesiyaputte jAna sabbadukkhappahINe sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti) sahAyI mAre zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdaNu karI ane namaskAra karyA. vaMdaNuM namaskAra karIne teo temane sthAne besI gayA. tyArabAda caturtha chaThTha ane aThThamanI tapasyAthI pitAnA AtmAne bhAvita (vAsita) karatA te kAle dAyI aNagAra, pahelA zatakamAM jenuM varNana karavAmAM AvI gayuM che te kAlAsaveniyaputranI jema, siddha, buddha, mukata, saMtApa rahita ane samasta duHkhanA nAzakartA thayA. he bhadanta! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyuM che, te sarvathA satya che. he bhadanta ! ApanI vAta sarvathA satya ane yathArtha che, A pramANe kahIne kAledAyI yAvata pitAnA sthAne besI gayA. TIkArtha- agnikAyarUpa prakAzakane adhikAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAre A sUtra dvArA acitta pudagalAnI prakAzAdi vakatavyatAnuM pratipAdana karyuM che zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 bhagavatIsUtra api pudgalA avamAsante prakAzakAH bhavanti, uddyotayanti vastu prakAzayanti, tapanti tApaM kurvanti, prabhAsante tathAvidhavastudAhakatayA dIpyante kim ? bhagavAnAha-'haMtA, atthi' he kAlodAyin ! hanta, satyam , acittA api pudgalAH avabhAsante iti asti saMbhavati iti bhAvaH / apizabdAt sacittAH agnikAyAdayastu avabhAsante eveti sUcitam kAlodAyI pRcchati-'kayare gaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti jAva pabhAsaMti ? he bhadanta ! katare khalu kathaM tAvat acittA api pudgalAH avabhAsante prakAzakA bhavanti, kAlodAyIne prabhuse aisA pUchA hai ki 'atthi bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti, ujjoveti, taveMti, pabhAseMti' he bhadanta ! yaha saMbhavita hotA hai ki acitta bhI pudgala prakAza karanevAle hote haiM ? ve udyota karate haiM vastuko prakAzayukta karate haiM ! tapate haiM garmI pahuMcAte haiM ? vastuko jalAne vAle honese ve svayaM camakate haiM kyA! isake uttarameM prabhu unase kahate haiM 'haMtA, atthi' he kAlodAyin ! yaha satya hai ki acitta bhI pudgala prakAzaka hote haiN| yahAM api' zabdase yaha sUcita kiyA gayA hai ki agnikAyAdika sacitta pudgala to avabhAsaka hote hI haiM unake viSayakI to carcA hI kyA karanA / para inase bhinna jo acitta pudgala haiM ve bhI avabhAsaka yAvat prabhAsaka hote haiM / aba kAlodAyI prabhuse aisA pUchate haiM (kayare NaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAsaMti) he - A viSayane anulakSIne mahAvIra prabhune kAledAyI aNagAra A pramANe prazna pUche cha- 'atthiNaM bhaMte! acittA vi poggalA obhAsa ti, ujjoveM ti, taveMti, pabhAse ti" mahanta ! zubha samavI za cha, athitta pugata 5] ta ApatA hoya che ? teo zuM vastune prakAzita kare che? teo zuM garamI Ape che? ane zuM vastune prajavalita karanArA hovAthI teo pote ja caLake che? sahAyInA prazna uttara bhApatA mahAvIra prabhu 49 cha- 'hatA. asthi / hA, kAledAyI ! e vAta kharI che ke acitta pudgale paNa prakAzaka hoI zake che. ahIM 'api' zamthI se sUyita thAya chamAmaya sathita pusa ta yuta hAya ja che, tenI to vAta ja zI karavI! paNa temanA karatA bhinna evAM je acita pudagale hoya che teo paNa prakAza, garamI AdithI yukata hoI zake che. kAledAyI evA pudgala kayAM kayAM che te jANavAnI jijJAsAthI mahAvIra prabhune mA prabhArI prazna pUche cha- kayare NaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti, zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.7 u.10 mU. 5 pudgalaprakAzAdihetunirUpaNam 845 yAvat udyotayanti vastUyotakA bhavanti, tapanti-tApaM kurvanti, prabhAsante vastudAhakatayA ? bhagavAnAha-'kAlodAI ! kuddhassa aNagArassa teya-lessA nissiTTA samANI dUraM gattA dUraM nivaDai' he kAlodAyina ? kruddhasya anagArasya= sAdhoH tejolezyA nismRtA-zarIrAnnirgatA satI dUraM gatvA dUraM nipatati, dUraM dUraM gatvA dUre dUre nipatati-ityarthaH 'desaM gattA, desaM nivaDaI' dezaM gatvA. abhipretaM gantavyasthAna prApya dezaM nipatati tattaddeze nipatatItyarthaH 'jahiM jahiM ca NaM sA nivaDai, tahiM tahiM NaM te acittA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAse ti' yatra yatra ca khalu yasmin yasmiMzca khalu deze sA kruddhasyAbhadanta ! kaunase acitta bhI pudgala prakAzaka hote haiM, yAvat vastuke udyotaka hote haiM, tApa karate haiM, vastuko jalAnevAle honeke kAraNa ve camakate haiM ? uttarameM prabhu kahate haiM 'kAlodAI' he kAlodAyin ! 'kuddhassa aNagArassa teyalessA nissiTTA, samANI, dUraM gattA dUraMnivaDai ? jo tapasvI sAdhu kruddha hotA hai taba usake zarIrase tejolezyA nakalatI hai aura vaha nikalakara usase bahuta dUra jAkara gira paDatI hai vaha tejolezyA svayaM tejomaya hone ke kAraNa prakAzasvarUpa, vastudyotaka, tApajanaka, evaM camakIlI hotI hai / 'desaMgattA desaMnivaDai' yadi vaha tejolezyA kisI vivakSita amuka sthAnapara pahuMcAnI hotI hai to vaha usa gantavya sthAnapara jAkara vahIM paDajAtI hai / isa taraha 'jahiM2 ca NaM sA nivaDai, tahiM2 NaM te acittA vi poggalA obhAsaMti, jAva pabhAseMti' jahAM para vaha tejolezyA paDatI hai vahA~2 jAva pabhAseti ? 3 mahata! yAM yAM mayitta pusa 4, tApa, yA AdithI yukata hoya che? uttara- 'kAlodAI !' suarath! 'kuddhassa aNagArassa teyalessA nissiTTA, samANI. daraM gattA daraM nivaDaDa' 2 ta55vI sAdhu upAyamAna thAya cha, tanA zarIramAMthI telezyA nIkaLe che, te telezyA tenA zarIramAMthI nIkaLIne bahu dUra jaIne paDe che. te telesyA pate ja tejomaya hovAthI prakAzasvarUpa, vastune prakAzita 42 nArI, tana mana yatAya che. 'desa gattA desa nivaDai' je te tejalezyAne kaI amuka sthAne pahoMcADavI hoya che, te te tyAM jaIne ja paDe che. mA rAta jahiM jahiM ca NaM sA nivaDaI' tahiM tahiNaM te acittA vi poggalA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre nagArasya tejolezyA nipatati, tatra tatra tasmin tasmin deze khalu te acittA api pudgalA avabhAsante prakAzayanti yAvat-udyotayanti, tapanti, prabhAsante, 'eeNaM kAlodAI ! te acittA vi poggalA obhAse ti jAva pabhAse ti' he kAlodAyin ! etena kAraNena tejolezyAyAstattaddeze patanena te acittA api pudgalA avabhAsante yAvat udyotayanti, tapanti, prabhAsante / 'tae NaM se kAlodAI aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA' tataH khalu sa kAlodAyI anagAraH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate, namasyati, vanditvA, namasyitvA 'bahUhi cauttha-chaTTha-'Thama. jAva appANaM bhAvemANe jahA paDhamasae kAlAsavesiyaputte jAva savvadukkhappahINe' bahubhiH anekaiH caturthapara usa tejolezyAke ve acitta bhI pudgala prakAza karate haiM vahA~ para rahI huI vastuko ve udyotayukta karadete haiM, vahAM para garmI paidA kara dete haiM, tathA svayaM ve dAhakarUpa honese camakane lagate haiM / isa taraha acitta pudgala bhI camakate haiM, tApa utpanna karate haiM Adi2 jaisA he kAlo. dAyina ! tumane pUchA hai ve saba kAma karate haiM / prabhuke mukhase isa prakAra apane prazna kA samAdhAna sunakara 'se kAlodAI aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA' una kAlodAyI anagAra ne zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vaMdanA kI namaskAra kiyA. vandanA namaskAra karake -- bahUhiM cauttha-chaTTa-TThamajAva appANaM bhAvemANe jahA paDhamasae kAlAsavesiyaputte jAva savva dukkhappahINe' obhAsa ti, jAva pabhAseti' yai nyo ta tanavezyA 5 che, tyA tyA te tejasyAnA acitta pudagale paNa prakAza kare che, tyAM rahelI vastune teo prakAzayukata karI de che, tyAM garamI pedA kare che, ane teo pote ja dAhakarUpa hovAthI caLakavA mAMDe che. he kAledAyI! tame A viSayamAM je je pUchayuM te badhuM kAma teo kare che. mahAvIra prabhunAM vacanamAM zraddhA vyakata karatAM kAledAyI aNagAra kahe che- 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !' 3 mahanta ! mApe yuM te satya 04 cha. uma-! ApanuM kathana sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne temaNe zramaNa bhagavAna mahAvIrane 'vaMdai namasai, va dittA, namaMsittA' ! 7 mane nabha712 . 4 namaskAra karIne teo saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA vicaravA lAgyA. 'bahuhi cauttha-chaTTaTama jAva appANaM bhAvemANe jahA paDhamasae kAlAsavesiya putte jAva sayadukkhappahINe tebho bhane pAsa, cha, mama mAhi tathA zrI bhagavatI sUtra : 5 Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 7 u. 10. 5 pudgalaprakAza nirUpaNam 847 SaSThASTama. yAvat tapovizeSaiH AtmAnaM bhAvayan yathA prathamazatake navame uddezake kAlAsyavesikaputraH yAvat uparyuktatapovizeSaiH AtmAnaM bhAvayan siddha:, buddhaH, muktaH, sarvaduHkhamahINaH saMjAtaH, tathA ayamapi kAlodAyI anagAraH siddhaH, buddhaH, muktaH sarvaduHkhaprahINo jAta iti bhAvaH / ante kAlodAyI bhagavadavAkyaM samarthayan svIkaroti 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavatkathanaM sarva satyameva, he bhadanta ! bhavatkathanaM sarva satyameveti // 05 // iti saptama zatakasya dazamoddezaH // 7 - 10 || iti zrI - vizvavikhyAta - jagadvallabha - prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-pravizuddha-gadyapadyanaikagraMtha nirmApaka- vAdimAnamardaka- zrIzAhUcchatrapati - kolhApurarAja- pradatta "jainazAstrAcArya" padabhUSita kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara - pUjyazrI - ghAsIlAlavativiracitAyAM "zrI bhagavatImutrasya" " prameyacandrikA "sskhyAyAM vyAkhyAyAM saptamaM zatakaM samAptam ||7|| unhoMne aneka caturtha, chaDa, aTTama yAvat tapavizeSoM se apane Apako bhAvita ( vAsita) kiyA aura jisa prakAra prathama zataka meM navaveM uddezaka meM kAlAsyavezikaputrane ina tapasyAyoM dvArA apane nija kI zuddhi kara siddhigati ko prApta kara liyA ve buddha mukta banakara samasta duHkhoM se prahINa bana gaye, isI prakAra se ye kAlodAyI anagAra bhI siddha, buddha, mukta banakara samasta duHkhoMse rahita ho gaye / antameM A peAtAnA AtmAne bhAvita karyAM ane ante siddha pada pAmyAM, yuddha thayA, mukta thayA ane samasta krarmAMnA sadaMtara kSaya karIne samasta du:khAthI rahita banI gayA. viSayane lagatuM samasta kathana, pahelA zatakanA navamAM uddezakamAM ApavAmAM AvelA kAlAsyavezikaputranA kathana pramANe samajavuM. // sU. pa aa sAtamA zatakanA dasamA dezaka samApta. jainAcAya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatI' sutranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sAtamA zataka sabhApta // 7 // zrI bhagavatI sUtra : pa Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 848 bhagavatIsage kAlodAyI bhagavAn ke isa kathanakA samarthana karate hue kahate haiM 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti' he bhadanta ! ApakA kathana sarva satya hI hai he bhadanta ! ApakA kathana sarvathA satya hI hai // sU0 5 // sAtaveM zatakakA dazavAM uddezaka samApta jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtra' kI prameyacandrikA vyAkhyAke saptama zataka samApta // 7 // zrI bhagavatI sUtra : 5