________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.७ सू.४ असंशिजीवादिनिरूपणम् ६२७ स्वादिविशेषणविशिष्टाः अकामनिकरणम्-अनिच्छापूर्वकं वेदनां वेदयन्ति इति वक्तव्यं स्यात् । तथा चानेन प्रश्नोत्तरालापकेन-ये खलु असंज्ञिनोऽमनस्काः पाणिनः सन्ति, ते मनसोऽभावात इच्छाशक्ति-ज्ञानशक्तिशून्यत्वेन अनिच्छापूर्वकम् अज्ञानप्रत्यय सुखदुःखरूपां वेदनां वेदयन्तीति फलितम् । गौतमः पृच्छति-अस्थि णं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएति ?' हे भदन्त ! अस्ति सभवति खलु प्रभवोपि समनस्कत्वाद् यथावद्रूपादिज्ञाने समर्था अपि अकामनिकरणम् अनिच्छापूर्वकम् अज्ञानप्रत्ययं सुखदुःखरूपां वेदां वेदयन्ति ? छट्ठाय जाव वेयणं वेएतीति वत्तव्वं सिया' हां, गौतम ! जो ये असंज्ञी जीव पृथिवीकायिक, अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक और संमृच्छिम ब्रसकायिक हैं ये सब के सब अनिच्छापूर्वक ही वेदनाका अनुभवन करते हैं ऐसा कहा जा सकता है। तथा च इस प्रश्नोत्तरालापक से यह फलित हुआ है कि जो असंज्ञी अमनस्क जीव हैं, वे मनके अभाव से इच्छा शक्ति एव ज्ञानशक्ति से शून्य होते हैं इसलिये अनिच्छापूर्वक अज्ञान अवस्था में हो सुखदुखरूप वेदनाका वेदन करते रहते हैं । गौतमस्वामी प्रभु से अब ऐसा पूछते हैं 'अस्थि णं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएंति' हे भदन्त ? क्या यह बात भी संभवित हो सकती है कि जो प्राणी प्रभु समनस्क-मनसहित होते हैं और इसीलिये रूपादिके यथावत् ज्ञान करने में समर्थ होते हैं, वे भी अकामः निकरण अनिच्छापूर्वक अज्ञानअवस्थामें सुखदुःखका वेदन करते हैं ? वत्तव्वं सिया' 3 गौतम ! पृथ्वायि:, माथि, तw२४॥यि, वायुयि४, વનસ્પતિકાયિક, અને સમૃમિત્રસકાયિક, આ બધાં અસંજ્ઞી જીવો અનિચ્છાપૂર્વક જ વેદનાનું વેદન કરે છે, એમ કહી શકાય છે. વળી આ પ્રશ્નોત્તર આલાપક દ્વારા એ પણ ફલિન થાય છે કે અસંજ્ઞી (અમનસ્ક) જીવે છે, તેઓ મનના અભાવે ઈચ્છાશકિત અને જ્ઞાનશક્તિથી રહિત હોય છે. તેથી તેઓ અનિચ્છાપૂર્વક અજ્ઞાન અવસ્થામાં જ સુખ દુઃખરૂપ વેદનાનું વેદન કરે છે. હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે 'अत्थिणं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएंति ?' महन्त ! शु એવું સંભવી શકે છે કે છે જે સમર્થ હોય છે એટલે કે સંજ્ઞી ( મન સહિત ) હોય છે, અને તે કારણે રૂપાદિ સંબંધી ગ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાને સમર્થ હોય છે, તેઓ પણ અકામનિકરણ (અનિચ્છા પૂર્વક) અથવા અજાણ પણે સુખદુઃખનું વદન કરે છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
