________________
२१७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.१० मृ.२ नीत्रस्वरूपनिरूपणम्
प्राणान् धारयति, स्यात् कदाचितु सिद्धावस्थायां न जीवति. सिद्धस्य प्राणधारणात्मकजीवनाभावात् । गौतमः पृच्छति - 'जीवइ भंते ! नेरइए, नेरइए जीवइ ?' हे भदन्त ! यो जीवति प्राणान् धारयति स नैरयिकः १ अथवा यो नैरयिकः स जीवति - प्राणान् धारयति ? भगवानाह - गोयमा ! नेरइए तात्र नियमा जीवइ, जीवइ पुण सिय नेरइए, सिय अनेरइए' हे गौतम यो नैरयिकः सतावत् नियमात् अवश्यं जीवति प्राणान् धारयत्येव, संसारिणः आयुकर्म का सद्भाव नहीं होने से उसमें जीवनत्व का अभाव होता है। किन्तु जो जीव होता है वह कदाचित् जीता है और कदाचित् नहीं जीता है सो इसका तात्पर्य यह है कि जीव जब नारक आदि पर्याय की स्थिति में होता है तब तो वह प्राणों को धारण करता है - इसलिये वह अवश्य ही जीता है और जब वह सिद्धावस्था में विराजमान होता है-तब वह प्राणधारणरूप जीवन से रहित होता है क्यों कि सिद्धावस्था में एक चेतना रूप प्राणका ही सद्भाव माना गया है, इन्द्रियादि ९० द्रव्यप्राणों का नहीं इसलिये वह नहीं जीता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'जीवइ भंते ! नेरइए, नेरइए जीव' हे भदन्त ! जो जीता है-प्राणों को धारण करता हैनैरयिक है, अथवा जो नैरयिक है वह प्राणों को धारण करता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि - 'गोयमा ' नेरइए ताव नियमा जीवह, जीवह पुण सिय नेरइए सिय अनेइए' हे गौतम! जो नैरfयक होता है वह नियम से प्राणों को धारण करने रूप जीवन से આયુક`ના સાવ નહીં હાવાથી તેમાં જીવનત્વના અભાવ હાય છે. પરન્તુ જે વ હાય છે તે કયારેક જીવે છે અને કયારેક જીવàા નથી, આ કથનનું તાત્પય એ છે કે જીવ જ્યારે નારક આદિ પર્યાયની સ્થિતિમાં હોય છે, ત્યારે તે તે પ્રાણાને ધારણ કરે છે, તેથી તે અવશ્ય જીવે છે, અને જ્યારે તે સિધ્ધાવસ્થામાં વિરાજમાન થાય છે ત્યારે તે પ્રાણધારણરૂપ જીવનથી રહિત હોય છે, કારણ કે સિધ્ધાવસ્થામાં એક ચેતનારૂપ પ્રાણના જ સદ્ભાવ માન્યા છે, ઇન્દ્રિયાદિ ૧૦ દ્રવ્યપ્રાણાના ત્યાં સદ્ભાવ કહ્યો નથી, તેથી એવા જીવ જીવતા નથી, એમ કહી શકાય છે. હવ ગૌતમ સ્વામી મહાવીર अलुने गोवो अश्न पूछे छे ! ' जीवइ भंते ! नेरइए, नेरइए जीवइ' डे महन्त ! જે જીવે છે–પ્રાણાને ધારણ કરે છે—તે નૈયિક છે કે જે નૈરયિક છે તે પ્રાણેાને ધારણ કરે છે ? તેના उत्तर मापता महावीर प्रभु डे : ' गोयमा ! नेरइए ताव नियमा जीवइ, जीवइ पुण सिय नेरइए, सिय अनेरइए ' हे गौतम! मे नैरयिड होय छे ते तो
वह
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
