________________
१०४
भगवतीचे स्थितायां बादरः स्थूल अनिकायः ? भगवानाह-'गोयमा ! णो इणद्वे समद्वे, णण्णत्थविग्गहगइ समावन्न एणं' हे गौतम ! मायमर्थः समर्थः रत्नमभायाम् बादरः अग्निकायो नैव संभवति, किन्तु इह 'न' इति शब्देन यो बादराग्निकायस्य निषेधः कृतः स विग्रहगतिसमापनकेन अन्यत्र बोध्यः, विग्रहगत्यापनस्तु यादरोऽपि अग्निकायः रत्नमभायां संभवत्येवेति भावः । ननु यथा बादराग्नेर्मनुष्य क्षेत्र एव सदभावेन रत्नप्रभायां तभिषेधः कृतः, तथा वादरपृथिवीकायस्यापि पृथिव्यादिष्वेव स्वस्थानेषु सद्भावेन तनिषेधोऽपि अत्र रत्नप्रभायां कर्तुमुचित अहे बायरे अगणिकाए' हे भदन्त ! अधःस्थित इस रत्नप्रभा पृथिवीमें वादर अग्निकाय है क्या ? उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणटे समढे' यह अर्थ समर्थ नहीं है । 'णण्णस्थविग्गहगइसमा वनएणं' परन्तु विग्रहगति समापनक वादर भी अग्निकायका यहां निषेधक नहीं है-वह तो वहाँ संभवित होता ही है इसलिये इस सूत्रद्वारा जो वहां बादर अग्निकाय का निषेध किया गया है वह विग्रहगति समापनक बादर अग्निकाय को छोडकर ही किया गया है ऐसा जानना चाहिये।
शंका- जिस तरह से बादर अग्निका सद्भाव मनुष्यक्षेत्र में ही है. रत्नप्रभा आदिमें नहीं है-इसी कारण उसका वहां निषेध किया गया है. इसी तरहसे बादर पृथिवीकाय का भी वहां निषेध करना चाहिये था क्योंकि वह भी वहां पर नहीं है यह तो पृथिव्यादिरूप अपने स्थानोंमें ही है। अतः ऐसा होने पर भी वहां उसका निषेध क्यों नहीं किया गया है ? समाधान-सूत्रकी ऐसी शैली नहीं है
उत्तर-'गोयमा !' 3 गौतम ‘णो इणटे समढ़े' तया ६२ भनिन सबकी शत नथा, जत्थ विग्गहगइ समावन्नएणं' परंतु त्यो विगति સમાપનક વિગ્રહગતિ પ્રાપ્ત) બાદર અગ્નિકાયનો નિષેધ નથી, વિગ્રગતિમાં વર્તમાન એવાં બાદર અગ્નિકાય ત્યાં સંભવિત હોય છે. તેથી સૂત્રકારે અહીં જે બાદર અગ્નિકાયના અસ્તિત્વને નિષેધ કર્યો છે, તે વિગ્રહગતિ સમાપન્નક બાદર અગ્લિાયને છોડીને જ કર્યો છે એમ સમજવું. શંકા-જેવી રીતે બાદર અગ્નિકાયને સદ્દભાવ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જ છે, રત્નપ્રભા આદિમાં નથી તે કારણે તેને રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં નિષેધ કર્યો છે, એ જ પ્રમાણે બાદર પૃથ્વીકાયને પણ ત્યાં નિષેધ કરવો જોઈએ, કારણ કે તેનું પણ ત્યાં અસ્તિત્વ નથી–તે તે પૃથિવ્યાદિ રૂપ પોતાના સ્થાનમાં જ છે. આમ હોવા છતાં અહીં (રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં) તેને નિષેધ કેમ કર્યું નથી ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
