________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.८ सू. ३ संज्ञानिरूपणम्
६५५ भयोद्भ्रान्तदृष्टिवचनविकाररोमाञ्चभेदादिक्रिया संज्ञायते सा २, मैथुनसंज्ञा - यया पुवेदस्त्री वेदाद्युदयान्मैथुनाय स्त्रीपुरुषाद्यङ्गप्रत्यङ्गालोकन प्रसन्नवदनसं स्तम्भितोरुमकम्पप्रभृतिलक्षणा क्रिया संज्ञायते सा ३, परिग्रहसंज्ञायया लोभोदयात् लोभोदयात् प्रधानभवकारणाभिष्वङ्गपूर्विका सचित्ताचित्तमिश्रद्रव्यग्रहणक्रिया संज्ञायते सा ४, क्रोधसंज्ञा- यया क्रोधोदयादावेशगर्भिता अतिरूक्षनेत्रौष्ठस्फुरणादिचेष्टा संज्ञायते सा ५, मानसंज्ञा - यया मानोदयादहङ्काररूपोत्सेकक्रिया संज्ञायते सा ६, मायासंज्ञा-यया मायोदयेनाऽशुभ संक्लेशादनृत भाषणादिक्रिया संज्ञायते सा ७, लोभसंज्ञा- यया लोभोहोना, वचनमें विकृति आ जाना, रोमाञ्च हो जाना, आदि क्रियाएँ जिस के द्वारा कही जावें वह भयसंज्ञा है । मैथुनसंज्ञा - पुवेद, स्त्रीर्वेद आदिके उदयसे मैथुन के लिये स्त्रीपुरुष आदि के अङ्ग प्रत्यङ्गका आलोकन, प्रसन्नवदन, संस्तंभित, उरुप्रकम्प आदिरूप क्रिया जिसके द्वारा कही जावे वह मैथुनसंज्ञा है । परिग्रहसंज्ञा- लोभ के उदय से भवकी प्रधान कारणभूत ऐसी अभिष्वगपूर्वक हुई सचित्ताचित्तमिश्र द्रव्यकी चाहनारूप क्रिया जिसके प्रकट की जाती है वह परिग्रहसंज्ञा है । क्रोधसंज्ञा - क्रोधके उदयके आवेशसे गर्भित अतिरूक्ष नेत्रों के होने रूप, होठोंके फड़कने रूप, आदि क्रियाएँ जिसके द्वारा प्रकट की जाती है वह क्रोधसंज्ञा है । मानसंज्ञा- जिसके द्वारा मानके उदयसे हुई अहङ्काररूप क्रिया कही जाती है वह मानस ज्ञा है । मायासंज्ञाजिस के द्वारा माया के उदय से उत्पन्न अशुभ संकलेश से हुई વિકૃતિ આવવી, રામાંચ ખડાં થવાં, આદિ ક્રિયાઓ જેના દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવે છે, તે સંજ્ઞાને ભયસČના કહે છે. (૩) મૈથુનસ'ના' પુરુષવેદ અને સ્ત્રીવેદ આદિના ઉદયથી મૈથુનને માટે સ્ત્રીપુરુષ આદિના અંગ, પ્રત્યંગનું આલાકન, પ્રસન્નવદન, સ...સ્ત ભિત, ઉરુદ્રકંપ આદિરૂપ ક્રિયાએ જેના દ્વારા પ્રકટ થાય છે. તે સ ંજ્ઞાને મૈથુનસના કહે છે. (૪) ‘પરિગ્રહસ’જ્ઞા’ લેાભના ઉયથી ભવની મુખ્ય કારણરૂપ એવી સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર દ્રવ્યની ચાડુનારૂપ ક્રિયા જેના દ્વારા પ્રકટ થાય છે, તે સનાને પરિગ્રહસના કહેછે. (૫) ‘*ધસંજ્ઞા ′ ક્રોધના ઉદ્ય થવાથી આવેશને કારણે લાલચાળ આંખા થવી, હાઠ ફડફડાવવા, દાંત કચકચાવવા, દિરૂપ ક્રિયાએ જેના દ્વારા પ્રકટ થાય છે તે સત્તાને ક્રાધસતા કહે છે. (૬) ‘માનસ’જ્ઞા’ જેના દ્વારા માનના ઉદયથી થયેલી અહંકારરૂપ ક્રિયા પ્રકટ થાય છે, તે સંજ્ઞાનું નામ માનસના છે. (૭) ‘માયાસન' માયા દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા અશુભ સં કલેશથી અસત્ય ભાષણુ આદિ કરવારૂપ ક્રિયા જેના દ્વારા પ્રકટ થાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
