________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सु. ३ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् जीवाः, मूलगुणप्रत्याख्यानादित्रयवन्तो भवन्ति तथैव पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुष्या अपि मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्वानिनश्च भवन्ति, किन्तु 'वानव्यन्तराः, ज्योतिषिकाः, वैमानिकाश्च देवाः TET नैरयिकाः केवलम् अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति तथैव एतेपि केवलम् अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति, नो मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, न वा उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः इति भावः । इदमत्र बोध्यम् - मनुष्याः स्त्रियश्च मूलगुणोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः अमत्याख्यानिनश्च भवन्ति, पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो देशत एव मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, सर्वविर तेस्तेषामभावात् गौतमः पृच्छत्ति - 'पपसिणं भंते ! जीवाणं मूलगुणपच्चक्खाणीणं, उत्तरगुणपच्चक्रवाणीणं, अपच्चक्खाणीगं य, कयरे कयरेहिंतो जाब - विसेसाहिया बा ? ' हे भदन्त ! एतेषां खलु समुच्चयजीवानां यथासंभवं मूलगुणप्रत्याख्यानिनाम्, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनाम्, अप्रत्याख्यानिनां च मध्ये कतरे के के. कतरेभ्यः केभ्यः गुण प्रत्याख्यानी और अप्रत्याख्यानी होते हैं, उसी प्रकार से मनुष्य भी तीनों प्रत्याख्यानवाले होते हैं । परन्तु तिर्यच पंचेन्द्रिय देश से ही मूल गुण प्रत्याख्यानी होते हैं, क्यों कि उनको सर्वविरतिका अभाव होता है । 'बाणमंतर - जोइसिय-वेमाणिया जहा नेरहया' नैरयिक जैसे केवल एक अप्रत्याख्यान दशावाले होते हैं उसी प्रकार से वानव्यन्तर, ज्योतिष्क, और वैमानिक ये सब देव भी अमत्याख्यानी ही होते हैं। मनुष्याणियां तीनों प्रत्याख्यान वाली होती हैं तथा देवियाँ केवल एक अप्रत्याख्यानवाली ही होती हैं। गौतम प्रभुसे अब ऐसा पूछते हैं- (एएस णं भंते । जीवाणं मूलगुणपच्चक्खाणीणं, उत्तरगुणपच्चक्खाणीणं अपचપ્રત્યાખ્યાની, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અમત્યાખ્યાની હાય છે, પરન્તુ પંચેન્દ્રિય તિપ્રા દેશની અપેક્ષાએ જ (અંશત:) મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, કારણ કે તેમાં સર્વ વિરતિને અભાવ હાય છે. ( वाणमंतर - जोइसिय- वेमाणिया जहा नेरइया' હે ગૌતમ ! વાનભ્યન્તરા, જયતિષ્કા અને વૈમાનિકા, નાસ્કાની જેમ અપ્રત્યાખ્યાની જ હોય છે, તે મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને ઉત્તરગુણુ પ્રત્યાખ્યાની હાતા નથી. મનુષ્યજાતિની સ્ત્રીઓ મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાની હાય છે. દેવી અત્યાખ્યાની જ હોય છે,
"
હવે ગૌતમ સ્વામી તેમના અપ મહત્વ વિષયક પ્રશ્નો પૂછે છે
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
३९३
'एसि णं भंते! जीवाणं मूलगुणपचक्खाणीणं, उत्तरगुणपञ्चवखाप्पीणं, अपचक्रवाणीणं कयरे कयरे हिंतो जाय विसेसाहिया ?' हे लहन्त । यो भूतगुगु
