________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.१० मु.२ जीवस्वरूपनिरूपणम् २१३ कि जीवः चैतन्यम् ? अथवा जीवश्चैतन्य जीवो बनते ? अत्र प्रथमजीबपदेन जीवस्य, द्वितीयेन तु चैतन्यस्य ग्रहणादुक्तप्रश्नः संगच्छते । भगवानाह'गोयमा ! जीवे ताव नियमा जीवे, जीवे वि नियमा जीवे', हे गौतम । जीवचैतन्ययोः परस्परमविनाभावसम्बन्धत्वात् जीवस्तावत् नियमाद् अवश्ययेन जीवः चैतन्यं वर्तते, अथच जीवोऽपि चैतन्यमपि नियमाद् अवश्यमेव जीव इति भावः । गौतमः पृच्छति-'जीवेणं भंते ! नेरइए, नेरइए जीवे ?' हे भदन्त ! जीवः खलु कि नैरयिको भवति ? नैरयिको वा किं जीवो भवति ? जीवे' जीव चैतन्यरूप है ? या चैतन्य जीवरूप है ? यहां पर प्रथम जीव पद जीव का वाचक है और द्वितीय जीवपद चतन्यका वाचक है इसलिये यह प्रश्न संगत होजाता है । इस के उत्तरमें प्रभु गौतम से कहते हैं कि- 'गोयमा!' हे गौतम! 'जीवे ताव नियमा जीवे, जीवे वि नियमा जीवे' जीव में और चैतन्य में परस्पर अविनाभाव संबंध है- इस कारण जीव नियमतः चैतन्यरूप हैं तथा चैतन्य भी नियमतः जीवरूप है । तात्पर्य यह है कि जीव के विना चैतन्य और
चैतन्यके विना जीव की कहीं पर भी उपलब्धि नहीं होती हैंइसलिये जहां पर जीवत्व हैं वहां चैतन्य है और जहां पर चैतन्य है वहां पर जीवत्व हैं । जीवत्व को छोडकर चैतन्य का और चतन्य को छोडकर जीवत्वका स्वतन्त्र सद्भाव इसलिये नहीं पाया जाता हैं । अब गौतम प्रभुसे पूछते हैं कि- 'जीवेणं भंते ! नेरइए, नेरइए जीवे?' हे भदन्त! जीव क्या नैरयिक रूप होता है ? या नैरयिक जीवरूप જીવરૂપ છે? અહીં પહેલું “જીવ' પદ જીવનું વાચક છે, અને બીજું “જીવ' પદ ચૈતન્યનું વાચક છે. તેથી પ્રશ્નમાં અસંગતતા રહેતી નથી. ગૌતમ સ્વામીના તે પ્રશ્નને उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ- 'गोयमा!' गौतम ! 'जीवे ताव नियगा जीवे, जीवे वि नियमा जीवे' मा भने चैतन्यमा ५२२५२ अविनामा समय હોય છે, તે કારણે જીવ નિયમથી જ ચૈતન્યરૂપ છે, તથા મૈતન્ય પણ નિયમથી જ જીવરૂપ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવ વિના ચૈતન્યની અને ચૈતન્ય વિના જીવની કઈ પણ સ્થળે સંભાવના હતી જ નથી, તેથી જ્યાં જીવત્વ છે ત્યાં ચૌતન્ય હોય છે, અને
જ્યાં ચૈતન્ય હોય છે ત્યાં જીવત્વ પણ હોય છે. છેવત્વ સિવાયના ચૈતન્યને અને ચૈતન્ય સિવાયના છેવત્વનો સ્વતંત્ર સદભાવ આ કારણે જોવામાં આવતું નથી. હવે गौतम २पाभी महावीर प्रसुने येवो भR पूछे छे डे- 'जीवे णं भंते! नेरइए, नेरइए जीवे? " BET! २वि७३५ हाय , २५ १३५ डाय।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
