________________
४१४
भगवतीसत्रे रीत्यैव मनुष्या अपि त्रयोऽपि-त्रिविधा अपि प्रत्याख्यानिनोऽपि, अमत्याख्यानिनोऽपि, प्रत्याख्यानाऽप्रत्याख्यानिनोऽपि भवन्ति । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया आइल्लविरहिया' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः आदिमविरहिताः न प्रत्याख्यानिनः, अपितु अप्रत्याख्यानिनः प्रत्याख्यानामत्याख्यानिन श्व भवन्ति । 'सेसा सव्वे अपञ्चक्खाणी, जाव-वेमाणिया' शेषाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक-मनुष्यभिन्नाः सर्वे यावत्-नैरयिकादि-वैमानिकान्ताः अप्रत्याख्यानिन एव भवन्ति, न प्रत्याख्यानिनः, न वा प्रत्याख्यानापत्याख्यानिन इत्याशयः । गौतमः पृच्छति-एएसिणं भंते ! जीवाणं पचक्खाणीणं जावहै अब सूत्रकार मनुष्यकी अपेक्षा लेकर 'एवं मणुस्सा वि तिण्णि वि' ऐसा कहते हैं कि इसी तरहसे मनुष्य भी तीनों प्रकारोंवाले होते हैं कितनेक प्रत्याख्यानी होते हैं, कितनेक अप्रत्याख्यानी होते हैं और कितनेक मनुष्य प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानी भी होते हैं । अब रहे पंचेन्द्रियतिर्यश्च सो इनके विषयमें सूत्रकार कहते हैं कि 'पंचि. दियतिरिक्खजोणिया आइल्लविरहिया' पंचेन्द्रियतिर्यंच जो हैं वे प्रत्याख्यानी पाणातिपात आदिके सर्वथा त्यागी नहीं होते हैं वे तो अप्रत्याख्यानी होते हैं और पत्याख्यानामत्याख्यानी भी होते है । 'सेसा सव्वे अपञ्चक्खाणी जोव वेमाणिया, इनके सिवाय पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिवाले जीव और मनुष्य इनसे भिन्न और जितने जीव हैं वे सब नैरयिक से लेकर वैमानिक देवों तक तथा एकेन्द्रिय से लेकर असंज्ञी पंचेन्द्रियतक न प्रत्याख्यानी होते हैं, न प्रत्याख्यानामणुस्सा वि तिणि वि' मे ४ प्रमाणे मनुष्यो ५५ नये ४२॥ डाय 2-3-॥ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, કેટલાક અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે અને કેટલાક પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની હોય છે હવે સૂત્રકાર પંચેન્દ્રિય તિર્યચેના વિષયમાં આ પ્રમાણે કહે છે
'पंचिंदियतिरिक्वजोणिया आइल्लविरहिया' येन्द्रिय तिय २५ ७वे। પ્રત્યાખ્યાની હેતા નથી, તેઓ અપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે અને પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાન પણ હોય છે, તેઓ પ્રાણાતિપાત આદિના સર્વથા ત્યાગી હોઈ શકતા નથી તેથી તેમને प्रत्याभ्यानी या नथी. 'सेसा सव्वे अपच्चक्खाणी जाव चेमाणिया' ५येन्द्रय તિર્યંચ પનિક છે તથા મનુષ્ય સિવાયના બાકીના બધાં જ અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે. એટલે કે નારકેથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તને છે અને એકેન્દ્રિયથી લઈને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય સુધી જી અપ્રત્યાખ્યાની જ હોય છે. પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની હોતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
