Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
BHAGAVATA
SHRI BI
JI SUTRA
PART : 5
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ભાગ ૫
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
aeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज
विरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दीगुर्जरभाषाऽनुवादसहितम्
cezzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzeeen
श्री-भगवतीसूत्रम् BHAGAVATI SUTRAM
पञ्चमो भागः
नियोजकःसंस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनिश्री कन्हैयालालजी-महाराजः
Esaaseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
प्रकाशक : राजकोटनिवासि - श्रेष्ठिश्री - शामजीभाइ - वेलजीभाइ वीराणी, तथा कडवीवाइ-वीराणी-ट्रस्ट-प्रदत्तद्र-व्यसाहाय्येन
अ. भा. श्वे. स्था, जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्री शान्तिलाल-मङ्गलदासभाइ-महोदयः
राजकोट. प्रथमा-आवृत्ति : वीर संवत् विक्रम संवत् इस्वीसन प्रति १२०० २४८९ २०१९ १९६३
मूल्य रु. २५००
Weezer222222222222222222222222222
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું શ્રી અ. ભા. . સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ. ઠે. ગરેડિયા કૂવા રેડ, રાજકેટ – સૌરાષ્ટ્ર.
Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra.) W. Rly. India.
પ્રથમ આવૃત્તિ કે પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત : ૨૪૮૯ વિ ક મ સંવત્ ઃ ૨૦૧૯ ઈ સ્વી સન : ૧૯૬૩
: મુદ્રક : : મુદ્રણસ્થાન ? જયંતીલાલ દેવચંદ મહેતા જ ય ભા ૨ ત પ્રેસ, ગરેડિયા કૂવા રોડ, રાજકેટ,
(સૌરાષ્ટ્ર)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाङ्क
३८-४६ ४७-५८
५९-८२
८३-९०
श्री भगवतीसूत्र पांचवें मागेकी
विषयानुक्रमणिका अनुक्रम अंक
छटे शतकका छटा उद्देश १ रत्नप्रभा पृथ्वीके स्वरूपका वर्णन २ मारणान्तिक समुद्घातके स्वरूपका कथन
___ छट्टे शतकका सातवां उद्देश ३ सातवे उद्देशकका संक्षिप्त विषय कथन ४ शालि वगैरह जीव विशेषोंके योनिका कथन ५ गणनीय कालके स्वरूपका वर्णन ६ उपमेय कालके स्वरूपका निरूपण ७ सुषमसुषमा कालके भरतक्षेत्रके स्वरूपका कथन
आठवां उद्देश ८ आठवे उद्देशकके विषयोंका संक्षेपसे कथन ९ पृथ्वीके स्वरूपका कथन
आयुष्य बन्धके स्वरूपका कथन ११ लवण समुद्रके स्वरूपका निरूपण
नववां उद्देश १२ नववे उद्देशेके संक्षेपसे विषयका कथन १३ कर्मभेद के स्वरूपका निरूपण १४ महर्दिकदेव की विकुर्वणाके स्वरूपका निरूपण १५ देवके ज्ञानाज्ञानके स्वरूपका निरूपण
दशवां उद्देश १६ दशवे उद्देशेके विषयोका निरूपण १७ अन्यतीथिकोंके मतका निरूपण १८ जीवके स्वरूपका निरूपण
९१-९२
११७-१४२ १४३-१५६
१५८-१६१ १६२-१८० १८१-१९५
१९६-१९७ १९८-२०९ २१०-२१८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठांङ्क
अनुक्रम अंक १९ एकान्त दुःखवेदन के विषयमें अन्य यूथिको के __मतका निरूपण
२१९-२२७ २० नैरयिकादिकों के आहारके स्वरूपका निरूपण २२८-२३२ २१ केवलीकों के अतिंद्रियत्व होनेका निरूपण
२३३-२३९ सातवे शतकका पहला उद्देश २२ सातवें शतक के पहिले उद्देशे का संक्षेपसे विषय विवरण २४०-२४१ २३ सांतवे शतक के दश उद्देशक प्रदर्शक संग्रहगाथा २४३-२४४ २४ जीवके आहारक-अनाहारक आदिका वर्णन
२४५-२५७ २५ लोकके संस्थान आदिके स्वरूपका वर्णन
२५८-२६१ २६ श्रमणोंपासकोंका क्रियाके स्वरूपका वर्णन
२६१-२७२ २७ श्रमण के प्रतिलाभ का कथन
२७३-२७८ २८ कर्म रहित जीवके गतिका निरूपण
२७९-२९५ २९ अदुःखी जीवका निरूपण
२९५-३०० ३० अनगारके विषयमें विशेष कथन
३०१-३०८ ३१ अङ्गारादि दोष रहित आहारादिका निरूपण ३०९-३२२ ३२ क्षेत्रातिक्रांतादि आहारक स्वरूपका निरूपण
३२३-३३३ ३३ शस्त्रातीत आदि पानभोजनका निरूपण
३३४-३४५ दूसरा उद्देश ३४ दूसरे उद्देशेके विषयोंका निरूपण
३४६-३४७ ३५ प्रत्याख्यानके स्वरूपका निरूपण
३४८-३८१ ३६ जीवके मूलगुण प्रत्याख्यानित्वका निरूपण
३८२-४०६ ३७ संयताऽसंयतादिका निरूपण
४०७-४१६ ३८ जीवोंके शाश्वताशाश्वतत्व निरूपणम्
४१७-४२२ तीसरा उद्देश ३९ तीसरे उद्देशेका संक्षिप्त विषय विवरण
४२३-४२५ ४० वनस्पतिकायके आहारका निरूपण
४२६-४३२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुकम अंक
पृष्ठांड ४१ मूलस्कंधादि जीवका निरूपण
४३२-४३८ ४२ आलुकादि अनन्तकाय वनस्पतिका निरूपण
४३९-४४० ४३ कृष्णलेश्यावाले जीवोंकी अल्पकर्मत्व महाकर्मत्वका निरूपण ४४१-४५४ ४४ वेदना निर्जराके स्वरूप निरूपण
४५५-४८६ चौथा उद्देश ४५ चौथे उद्देशेका संक्षिप्त विषयविवरण
४८७ ४६ संज्ञी जीवोंके स्वरूपका निरूपण
४८८-४९८ पांचवां उद्देश ४७ तिर्यञ्चों के योनिसंग्रह का निरूपण
४९९-५०६ छटा उद्देश ४८ छटे उद्देशे का संक्षिप्त विषयविवरण
५०७-५०८ ४९ नैरयिकों के आयुर्वन्धादि का निरूपण
५०९-५२८ ५० कर्कश वेदनीय कर्म आदिके स्वरूपका निरूपण ५२९-५४२ ५१ भावि भारतवर्षके अवस्थाके स्वरूपका निरूपण ५४३-६५६ ५२ भावि भरतक्षेत्रीय मनुष्यावस्थाके निरूपण
५५७-५८१ सातवां उद्देश ५३ सातवें उद्देशक का संक्षिप्त विषय विवरण ५४ ऐर्यापथिक-सांपरायिक क्रियाके स्वरूपका निरूपण ५८३-५८९ ५५ कामभोगके स्वरूपका निरूपण
५९०-६११ ५६ छद्मस्थादि मनुष्यके स्वरूपका निरूपण
६१२-६२१ ५७ असंज्ञी जीवादि के स्वरूपका निरूपण
६२२-६३० ५८ संज्ञी जीवके वेदनके स्वरूपका निरूपण
६३१-६३७ ___आठवां उद्देश ५९ छद्मस्थ मनुष्यादिके स्वरूपका निरूपण
६३८-६४९ ६. नरयिकादि जीवोंके पापकर्मका निरूपण
६५०-६५१ ६१ संज्ञाके स्वरूपका निरूपण
६५२-६५७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८-६६०
६६०-६६४
अनुक्रम अंक ६२ हाथी और कुंथु-के जीवकी समानताका वर्णन ६३ आषाकर्म दोषसे दूषित आहार करनेवाले साधुके कर्मबंधका निरूपण
नववां उद्देश ६४ नववे उद्देशेका संक्षिप्त विषय विवरण ६५ प्रमत्त साधुका निरूपण ६६ महाशिलाकण्टक संग्रामका निरूपण ६७ स्थमुसल संग्रामका निरूपण ६८ वरुण नागनप्तृक का वर्णन
दशवां उद्देश ६९ दशवे उद्देशेका संक्षेपसे विषय विवरण ७० धर्मास्तिकायादिकों का वर्णन ७१ कालोदायिके प्रबोधित होनेका वर्णन ७२ शुभाशुभ कर्मके फलका निरूपण ७३ अग्न्यारम्भकपुरुषद्वयके क्रियाका वर्णन ७४ पुद्गलप्रकाश आदिके हेतुका निरूपण
६६५-६६६ ६६७-६७९ ६८०-७०७ ७०८-७२३ ७२४-७७७
७७८-७७९ ७८०-७९८ ७९९-८१२ ८१३-८२९ ८३०-८४० ८४१-८४८
॥ समाप्त ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના ચાર પ્રકાર જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ
આ ચારમાં જ્ઞાનને પ્રથમ પંકિતએ મુકવાથી જ જ્ઞાનનું મહત્વ સાબિત થઈ જાય છે. જ્ઞાન એ પ્રકાશ છે. જ્ઞાન સમાન
અન્ય કઈ પવિત્ર વસ્તુ નથી. આ એટલા માટે................!
જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અર્થે જિનાગમનું સ્વાધ્યાય, મનન અને ચિંતન કરવું એ ભાવિ
આત્માઓનું મુખ્ય કર્તવ્ય છે. જ્ઞાન વગર....
“દર્શન, ચારિત્ર અને ત૫”
....એ લૂખાં દેખાય છે. અધર્મ, અનીતિ, અનાચાર અને સ્વાર્થપરાયણતાનું
જ્યાં સામ્રાજ્ય પ્રવર્તી રહેલું છે. ધર્મપરાયણતા અને માનવતાને ધ્વસ થઈ રહ્યો છે અને જીવનમાં ઠેરઠેર ઉદાસીનતા અને સંકુચિતતા દુષ્ટિગોચર
થઈ રહ્યાં છેએવા આ આધુનિક અંધકારમય જગતમાં ચિત્તની આ શાંતિ અને એકાગ્રતાની પ્રાપ્તિ કરાવે તેવા જ્ઞાનની જરૂર છે. જ
-: અને તેવા જ્ઞાનને ખજાને – પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજશ્રીનાં અનુવાદ થયેલાં–
જિનાગમ શાસ્ત્રો મળી શકે છે. શ્રી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ–રાજકોટ. દ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરના વીર પુત્રને વિનંતી
લક્ષમી અને સરસ્વતી એ બંને દેવીઓ પૂજનીય છે અને એ બંનેની આપણને આવશ્યકતા છે
પરન્ત કે તે બંનેમાં અંદર અંદર આડવેર છે જ્યાં સરસ્વતીના જ દર્શન થતાં હેય ત્યાથી લક્ષ્મીજી રિસાયેલાં હોય છે.
અને
લક્ષમીનંદને મોટે ભાગે સરસ્વતીથી દૂર રહેતા હોય છે આ સામાન્ય નિયમ જોવામાં આવે છે
પરન્તુ જ્યારે આપની પાસે લક્ષ્મી અને સરસ્વતી બંને સંપીને આપની સેવા
કરી રહેલ છે ત્યારે જાણવું કે આપના પૂર્વના પુણ્યનો ઉદય અને
વર્તમાન પુરુષાર્થનું આ ફળ છે
આપ આવા સાનુકૂળ સંજોગોમાં સમાજ ઉત્કર્ષના ભવ્ય કાર્યમાં વધુ ને વધું ભેગ આપશે, એવી અમોને
ખાત્રી છે. આગમેદારક પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મ. શ્રીએ જૈન સમાજના ઉત્થાન કાર્ય માટે “શાસ્ત્રોદ્ધાર” નું જે ભગીરથ કાર્ય ઉઠાવેલ છે અને તે કાર્યને શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ મૂર્તરૂપ આપી રહી છે તેમાં આપના પૂર્ણ સહકારની આશા રાખવી એ શું અસ્થાને છે?
આદ્ય મુરબ્બી તરીકે સમિતિમાં આપનું મુબારક નામ નંધાવવા માટે રૂા. ૫૦૦૧ ને
ડ્રાફ મોકલી આપવા વિનંતી છે. શ્રી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ–રાજકેટ. આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
આપણું ખાતર નહીં તો આપણી ભવિષ્યની પેઢી ખાતર પણ આ કાર્ય પૂર્ણ કરવું જ પડશે.
૩ર જૈન સિદ્ધાંતનું સંશોધન કરી ચાર ભાષામાં પ્રસિદ્ધ કરવાનું છે મહદ કાર્ય આ સમિતિ લગભગ વીસ વર્ષ થયાં કરી રહી છે. તે બીના સમાજના દરેક અંગમાં જગ જાહેર છે.
અત્યાર સુધીમાં પૂજ્ય આચાર્યશ્રીએ ત્રીસ શાસ્ત્રોનું સંશોધન પૂરું કર્યું છે અને બાકીના ત્રણ સૂત્રોનું કાર્ય આ વર્ષમાં પૂરું કરી નાખશે; તેમ અમારી ધારણા છે.
બત્રીસમાંના વિસા શાસ્ત્રો તથા તેના ભાગો પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા છે. બાકીનાં શાસ્ત્રો કેટલાંક છપાય છે. અને કેટલાકના અનુવાદ કરવાનું કાર્ય ચાલુ છે.
અસહ્ય મેંધવારીને લીધે સમિતિએ શરૂઆતમાં ધારેલા ખર્ચ કરતાં ત્રણ ગણે ખર્ચ થવાનો અંદાજ છે આથી બાકીના કાર્યને પહોંચી વળવા રૂપિયા ત્રણ લાખની તાકીદે જરૂર છે. અને તે વીરના લક્ષમીનંદન પુત્રો પાસે અમારી ટહેલ છે. તેમના તરફથી બાકીના સૂત્ર માટે રૂપિયા ૫૦૦૧ આપનારાની અમે રાહ જોઈએ છીએ.
રાજકેટ તા. ૧૫-૭-૬૩
શ્રી અ. ભા. છે. સ્થા. જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
શાસ્ત્રોની સંપૂર્ણ માહિતી
અઢારમા વાર્ષિક રિપોર્ટમાં બતાવેલ ૨૪ શાસ્ત્રો પ્રસિદ્ધ થયાં પછી નીચે મુજબ વધુ કામકાજ થયેલ છે.
(૧) ભગવતી ભાગ ત્રીજો ૩ મહાર પડી ચુકયા છે અને તે મેમ્બરાને માકલવાનું કામ ચાલુ છે.
(૨) ભગવતી ભાગ ચાથા તથા પાંચમા છપાય ગયા છે. અને તેનું આઇન્ડીંગ કાય ચાલે છે.
(૩) જ્ઞાતા સૂત્રના કુલ ત્રણે ભાગ છપાય છે જે એકાદ માસમાં પૂરા થઈ જશે.
(૪) ભગવતી ભાગ છઠ્ઠો તથા સાતમા છાપવાનું કામ શરૂ થઇ
ગયું છે.
(૫) કુલ્લે લગભગ ૩૦ સૂત્રેા પૂજ્ય ગુરુદેવે છે. તેમાનાં છપાયા વગરનાં જે સૂત્રેા ખાકી છે તેનું સ ંશોધનનુ કેટલુંક કામ ચાલુ છે. અને કેટલુંક બાકી છે.
(૬) નિશીથ સૂત્ર સૂ`પન્નતી તથા ચંદ્રપન્નતી સૂત્ર એ ખાકી રહેલાં ત્રણ સૂત્રેા લખવાનું કાર્ય અત્યારે ચાલે છે.
શ્રી અખિલ ભારત વે, સ્થા.
જૈન શાસ્રોદ્ધાર સમિતિ રાજકાઢ
તા. ૧૬–૭૬૩
લખીને પૂરાં કરેલાં અનુવાદ્યનુ તેમજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
નમ્ર સેવક સાકચંદ ભાઈચંદ શેઠ
મંત્રી.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्रीवीतरागाय नमः ॥ जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर--पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कतं व्याख्याप्रज्ञप्त्यपरनामकम् श्री-भगवतीसूत्रम्
(पञ्चमो भागः) षष्ठशतके षष्ठोद्देशस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् कियत्यः पृथिव्यः ? रत्नप्रभादयः सप्त पृथिव्यः । कियन्ति अनुत्तरविमानानि विजयादीनि पञ्च अनुत्तरविमानानि सन्ति । मारणान्तिकसमुद घातेन रत्नपभायां पृथिव्यामुत्पत्तियोग्यानां जीवानां तत्रगतमात्राणामेव आहारग्रहणपरिणमन-शरीरबन्धनविषयकप्रश्नः । कियन्तस्तु तत्र गत्वाऽपि पुनः प्रत्यागच्छन्ति, ततः पुनर्मारणान्तिक
छठे शतकका छट्टे उद्देशकका प्रारंभ इस शतक के इस उद्देशक का विषयविवरण संक्षेप से इम प्रकार से है- पृथिवियां कितनी कही गई हैं ? उत्तर- रत्नप्रभादिक पृथिवियां सात कही गई है। अनुत्तर विमान कितने हैं ? उ. अनुत्तर विमान विजय वैजयन्त आदि ५ हैं । मारणान्तिक समुद्धात कर के रत्नप्रभापृथिवी में उत्पत्ति के योग्य जीव वहां पहुंचतेही क्या आहार ग्रहण करने लगते हैं ? उस आहार को परिणमाने लगते हैं और शरीर का बंधन करने लगते हैं ? उ. कितनेक जीव वहां
છઠ્ઠા શતકનો છઠ્ઠો ઉદ્દેશક પ્રારંભ છઠ્ઠા ઉદ્દેશકમાં આવતાં વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિષય વિવરણ – प्रश्न- श्वामा छ ? उत्तर- २त्नप्रभा माहि सात पृथ्वीमा छे.
પ્રશ્ન–અનુત્તર વિમાન કેટલાં છે? ઉત્તર–વિજય, વૈર્યત આદિ પાંચ અનુત્તર વિમાન છે.
પ્રશ્ન-મારણુતિક સમુદ્દઘાત કરીને રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ઉત્પત્તિને વેગ્ય છે શું ત્યાં પહોંચતાની સાથે જ આહાર ગ્રહણ કરવા માંડે છે ? તે આહારને પરિણમાવા માંડે છે અને શરીરનું બંધારણ કરવા માંડે છે?
ઉત્તર–કેટલાક જીવે ત્યાં જઈને પણ ફરીથી પાછા આવી જાય છે. ત્યાર બાદ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रो समुद्घातेन समवहताः सन्तो निरयावासे गमनानन्तरमेवाहारादिग्रहणं कुर्वन्तीत्युत्तरम् ) एवमेव सप्तस्वपि शर्करामभादिषु पृथिवीषु गतवता जीवानाम् आहारादिग्रहणविषयप्रकारद्वयमवसेयम् । तथा असुरकुमारावासेषु पृथिवीकायिकावासेषु च उत्पत्तियोग्यजीवानाम् आहारादिग्रहणविषये उपयुक्तमेव प्रकारद्वयं बोध्यम् । एवं मन्दरपर्वनस्य पूर्वादिदिग्भागेषु अङ्गलासंख्येयप्रदेशभाग-बालाग्रलिक्षा-यूका-यवमध्य-यावत्-योजनकोटयसंख्येययोजनकोटिकोटिषु एकेन्द्रियद्वीन्द्रिय-यावत्-पश्चानुत्तरविमानपर्यन्तेषु उत्पत्तियोग्यजीवानाम् आहारादिग्रहणविषये पूर्वोक्तमेव प्रकारद्वयमवसेयमिति विचारः, गौतमस्य तत्सर्वसमर्थनं चेति । जाकर भी पुनः वापिस आ जाते हैं, बाद में पुनः मारणान्तिक समुद्धात करके नरकमें जाते ही आहारादि ग्रहण करने लगजाते है । इसी तरह से सातों ही शर्करा आदि पृथिवियोंमें जानेवाले जीवों के आहार आदि के ग्रहण करने के विशय में प्रकारद्वय जानना चाहिये । तथा- असुरकुमार के आवासे में, पृथिवीकापिक के आवासों में उत्पत्तियोग्य जीवों के आहार आदिको ग्रहण करने के विषय में ये पूर्वोक्त ही दो प्रकार जानना चाहिये। इसी तरह से मंदर पर्वत के पूर्वादि दिग्भागों में, अंगुल के असंख्यात प्रदेशभाग, बालाग्र, लिक्षा, यूका, यवमध्य यावत् योजन कोटी, असंख्येय योजन काटि कोटियोंमें, एकेन्द्रिय द्वीन्द्रिय यावत् पञ्च अनुत्तर विमानों तक में उत्पत्ति योग्य जीवों के आहारादि ग्रहण करने के विषय में पूर्वोक्त ही प्रकारव्य है ऐसा विचार और गौतम का इन सबका समर्थन । ફરીથી મારણતિક સમુદ્દઘાત કરીને નરકમાં જાય છે, અને ત્યાં જતાંની સાથે જ આહારાદિ ગ્રહણ કરવા મંડી જાય છે. એ જ પ્રમાણે શર્કરા આદિ સાતે પૃથ્વીઓમાં જનારા જીવના આહાર આદિ ગ્રહણ કરવાના વિષયમાં બે પ્રકાર સમજવા. તથા અસુરકુમારના આવાસમાં અને પૃથ્વીકાયિોના આવાસમાં ઉત્પત્તિને યોગ્ય જીના આહારાદિને ગ્રહણ કરવાના વિષયમાં પણ પૂર્વોકત બે પ્રકારે જ સમજવા. એ જ પ્રમાણે મંદર પર્વતને પૂર્ણ દિભાગમાં, આંગળને અસંખ્યાત પ્રદેશ ભાગ, બાલાસ્ત્ર, શિક્ષા, ચૂકા, યવમધ્ય (કાવત) જનકેટી, અસંખ્યાત જન કેટિ કે ટિમાં, એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, પાંચ અનુત્તર વિમાને પર્યન્તના સ્થાનમાં ઉત્પત્તિને યોગ્ય જીવોના આહારાદિ ગ્રહણ કરવાના વિષયમાં પૂર્વોકત જ બે પ્રકારે સમજવા. ગૌતમ દ્વારા તેનું સમર્થન.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ६ सू. १ रत्नप्रभादिपृथिवीस्वरूपनिरूपणम्
रत्नप्रभादिपृथिवीवक्तव्यता |
मूलम् -' कइ णं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ तं जहा - रयणप्पभा, जाव- तमतमा ! रयणप्पभाईणं आवासा भाणियवा, जाव- अहेसत्तमाए एवं जे जइया आवासा ते भाणियवा, जाव कइणं भंते! अणुतरविमाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंच अणुत्तरविमाणा पण्णत्ता, तं जहा - विजए, जाव - सबट्टसिद्धे ॥ सू० १ ॥ छाया - कति खलु भदन्त ! पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! सप्त पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - रत्नप्रभा, यावत् - तमस्तमा । रत्नप्रभादीनाम् आवासाः भणितव्याः, यावत् - अधः सप्तम्याः एवं ये यावत्का आवासास्ते भणितव्याः, रत्नप्रभादि पृथिवीवक्तव्यता
"
३
'कइणं भंते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( कइ णं भंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ ) हे भदन्त ! पृथिवियां कितनी कही गई हैं ? (गोयमा) हैं गौतम (सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ) पृथिवियां सात कही गई हैं । (तंजा) वे इस प्रकार से हैं- ( रयणप्पभा जाव तमतमा ) रत्नप्रभा यावत् तमस्तमा । ( रयणप्पभाईणं आवासा भाणियव्वा, जाव अहेसत्तमाए ) रत्नप्रभापृथिवी आदिकों के आवास यावत् नीचे की तमस्तमा सातवीं पृथिवी तक के कहना चाहिये । अर्थात् रत्नप्रभा पृथिवी से लेकर
રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીની વકતવ્યતા—— " कइ णं भंते " छत्याहि
सूत्रार्थ -- ( कइ णं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ ?) डे महन्त ! पृथ्वीभो (नरडी) डेंटली उडी ? (गोयमा !) डे गौतम! ( सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ) पृथ्वीमा सात उठी छे (तंजहा) ते सात पृथ्वीना नाम આ પ્રમાણે છે— ( रयणप्पभा जाव तमतमा) रत्नप्रमाथी श३ श्रीने तमतमा सुधीनी सात पृथ्वी महीं श्रद्धषु ४२वी. (रयणप्पभाईणं आवासा भाणियन्त्रा, जाव अहे सत्तमा ए ) રત્નપ્રભા પૃથ્વીના આવાસા, અને તમસ્તમા પન્તની નીચેની પૃથ્વીએાના આવાસનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीस्त्रे यावत् - कति खल भदन्त ! अनुत्तरविमानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! पश्च अनुत्तरविमानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-विजयम् यावत्-सर्वार्थसिद्धम् ॥सू. १॥
टीका- पञ्चमोद्देशके तमस्कायादिपदार्थस्वरूपं निरूपितम्, अथ षष्टोद्देशके रत्नप्रभादिपदार्थस्वरूपं निरूप्यते- 'कइणं भंते' इत्यादि । 'कइणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ?' गौतमः पृच्छति- हे भदन्त ! कति कियत्यः खलु पृथिव्यः प्राप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा ! सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! तमस्तमा पृथिवी तक के आवास यहां कह लेना चाहिये । (एवं जे जइया आवासा ते भाणियव्वा) इस तरह जितने आवास जिस पृथिवी में हों वे यहां कहना चाहिये । (जाव कइणं भंते । अणुत्तर विमाणा पण्णत्ता ?) यावत् हे भदन्त ! अनुत्तर विमान कितने कहे गये है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंच अणुत्तरविमाणा पण्णत्ता) अनुत्तर विमान पांच कहे गये हैं। वे ये हैं (विजए जाव सव्वट्ठसिद्धे) विजय यावत् सर्वार्थसिद्ध । _____टीकार्थ-पांचवें उद्देशकमें तमस्काय आदि पदार्थोंका स्वरूप निरूपित किया गया है । अब सूत्रकार इस छटे उद्देशकमें रत्नप्रभा आदि पदार्थरूप पृथिवियों के स्वरूपका निरूपण कर रहे हैं इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'कहणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! पृथिवियां कितनी कही गई है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्ता पुढवीओ पण्णत्ताओ' पृथिઅહી કથન કરવું જોઈએ. એટલે કે રત્નપ્રભાથી લઈને તમસ્તમાં પર્યન્તની સાતે पृथ्वीमाना मावासो ४वा. (एवं जे जइया आवासा ते भाणियव्या) मा रीत २ पृथ्वीमा २i मावास हाय तटमा आवास ४२ न. (जाव कई गं भंते ! अणुत्तर बिमाणा पण्णत्ता ?) 3 महन्त ! अनुत्तर विमान 21 छ ? (गोयमा) गौतम! (पंच अणुत्तरविमाणा पण्णत्ता) अनुत्तर विभान पांय Jai छ. (तंजहा) तमना नाम २मा प्रमाणे छ- (विजए जाव सट्ठोसद्धे) વિજયથી લઈને સર્વાર્થસિદ્ધ પર્યન્તના પાંચ વિમાન અહી ગ્રહણ કરવા.
ટીકાથ–પાંચમા ઉદ્દેશકમાં સૂત્રકારે તમસ્કાય આદિ પદાર્થોના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કર્યું છે. હવે આ છઠ્ઠા ઉદેશકમાં સૂરાકાર રત્નપ્રભા આદિ પદાર્થરૂપ પૃઓના સ્વરૂપનું નિરૂપણ નીચે પ્રમાણે કરે છે–આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને પ્રશ્ન पूछे छे : 'कइ णं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ ?" उ महन्त ! पृथ्वीमा (न२31) की ही छ ? तेन। उत्तर मापता महावीर प्रभुतमन छ ?-'सत्त पुढवीओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
५
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ६ सू. १ रत्नप्रभादिपृथिवी स्वरूपनिरूपणम् सप्त पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः । अत्र पृथिवीपदेन नैरयिकपृथिव्यो बोद्धव्याः, ईपत्माउभाराया विचारस्यात्रानधिकरिष्यमाणत्वात् ।
इह पृथिवीसम्बन्धिविचारे पूर्व कृतेऽपि पुनरप्यत्र यदु रत्नप्रभादिपृथिवीनामुपादानं तत् तत्सम्बद्धतया मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपाभिधानार्थमिति नात्र पुनरुक्तिरिति । ' तजहा' तद्यथा - 'रयणप्पभा जाव - तमतमा' रत्नप्रभायावत्-तमस्तमा, यात्रत्पदेन - 'सकरप्पभा, वालुयप्पभा, धूमप्पभा, तमप्पभा' इति संग्राह्यम् । 'श्यणप्पभाईणं आवासा भाणियव्वा, जाब- अहे सत्तमा ए' वियां सात कही गई हैं। यहां पृथिवीपद से नैरयिक पृथिवियोंको ही ग्रहण किया गया है । ईषत्प्रागभारपृथिवीको नहीं क्योंकि उसका विचार यहां अनधिकृत है । यहां पर ऐसी आशंका नहीं करना चाहिये कि पृथिवी संबंधी विचार तो पहिले ही हो चुका है अब फिर यहां पर उसका पुनःविचार करना पुनरुक्ति दोषवाला माना जावेगा क्योंकि रत्नप्रभा आदि पृथिवियों से संबद्ध होनेके कारण मारणान्तिक समुद्धातके स्वरूपको प्रकट करनेके लिये यहां पर पुनः रत्नप्रभा आदि पृथिवियोंका उपादान किया गया है। सात पृथिवियां कौनसी है ? सो 'तंजहा' से सूत्रकार प्रकट करते हैं कि 'रयणप्पभा जाव तमतमा' रत्नप्रभा यावत् तमस्तमाप्रभा यहां यावत् पदसे 'शर्कराप्रभा, बालुकाप्रभा, पंकप्रभा, धूमप्रभा, तमःप्रभा' इनबाकीकी पांच पृथिवियोंका संग्रह किया गया है । 'रयणप्पभाईणं आवासा पण्णत्ताओ' हे गौतम! पृथ्वीभो सात उडी घे, सही' 'पृथ्वी' यह द्वारा नारडी ल्यां २हे छे ते पृथ्वी (नारी) ४ समन्वी सहीं "षित्प्रागभार पृथ्वी" श्रणु उरवी જોઇએ નહીં. કારણ કે અહીં તેનું નિરૂપણ સૂગકાર કરવા માગતા નથી.
શકા—પૃથ્વીનું નિરૂપણ આગળ કરવામાં આવેલું જ છે, છતાં અહી` ફરીથી તેમના વિષે વિચાર કરવામાં પુનરુકિત દેષ શું સાઁભવિત નથી ?
સમાધાન—અહીં સૂત્રકાર મારણાન્તિક સમુદ્ધાતનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરવા માગે છે. તે વિષય રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીએ સાથે સંબધ ધરાવતા હૈાવાને કારણે અહી रत्नअला याहि पृथ्वीमोनुं इरीथी उपादान वामां आव्यु छे. 'तंजहा' ते सात पृथ्वीश्मोनां नाम या प्रमाणे छे - 'रयणप्पभा जाव तमतमा' ( १ ) २त्नप्रभा, (२) शशप्रभा, (3) वायुअला, (४) पडला, (4) धूमअला, (६) तभ: अला भने (७) તમતમાપ્રભા 'जाव' ( यावत्) हथी ने पांच पृथ्वीगने ग्रह अश्वामां भावी छे ते पशु सहीं गावी हे 'रयणप्पभाईणं आवासा भाणियन्त्रा जाव अहे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे रत्नप्रभादीनाम् आवासाः नरकावासा भणितव्याः, यावत् अधःसप्तम्याः तमस्तमापर्यन्तायाः इत्यर्थः। 'एवं जे जइया आवासा ते भाणियव्या' एवं ये यावत्काः यावत्परिमाणाः आवासाः वर्तन्ते, ते तावत्को एव तावत्परिमाणा एव रत्नप्रभादीनाम् आवासा भणितव्याः तथाहि-रत्नमभायां त्रिशल्लक्षाणि नरकावासाः सन्ति, एवमन्यत्रापि यावत, यावत्करणेन-असुरकुमारादिदश भवनपतिवानव्यन्तर-ज्योतिषिक -- वैमानिक-नवग्रैवेयक-पश्चानुत्तरविमानानाम् आवासा वक्तव्याः' इति संग्राह्यम् । गौतमः पृच्छति-कइ णं भंते ! अणुत्तर विमाणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! कति कियन्ति खलु अनुत्तरविमानानि मज्ञप्तानि ? भगवानाह-'गोयमा! पंच अणुत्तर विमाणा पण्णत्ता, तंजहा-विजए भाणियब्वा जाव अहे मत्तमाए' रत्नप्रभा पृथिवीसे लेकर सातवीं तमस्तमापभा पृथिवी तकके जितने आवास जहांपर है वे यहां कहलेना चाहिये । जैसे रत्नप्रभा पृथिवीमें तीस३० लाख नरकावास हैं, दूसरी शर्करापभामें पच्चीस२५ लाख नरकावास हैं, तीसरी बालुकाप्रभामें पन्द्रह१५ लाख नरकावास हैं इत्यादि कथन जानना चाहिये । यहां यावत्पदसे असुरकुमार आदि दश१० भवनपतियोंके, वानव्यन्तरोंके, ज्योतिषिकोंके एवं वैमानिकदेवोंके तथा नव ग्रैबेयक और पांच अनुत्तर विमानोंके आवास ग्रहण किये गये हैं । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'कइ णं भंते ! अणुत्तर विमाणा पण्णता' हे भदन्त ! अनुत्तर विमान कितने कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच अणुत्तरविमाणा पण्णत्ता' अनुत्तर विमान सत्तमाए' २नमाथी २३ ४ीने. सातभी तमस्तभामा ! -तनी प्रत्ये પૃથ્વીમાં જેટલા નારકાવાસે છે, તેમનું અહીં કથન કરવું જોઈએ. જેમ કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ત્રીસ લાખ નરકાવાસ છે, બીજી શર્કરામભામાં પચીસ લાખ નરકાવાસ છે, ત્રીજી વાલુકાપ્રભામાં પંદર લાખ નરકાવાસ છે, ઈત્યાદિ કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. અહીં યાવત’ પદથી અસુરકુમાર આદિ દસ ભવનપતિ દેના, વાનäતરેના, તિષકેના, વૈમાનિક દેના, નવ ગ્રેવેયકના અને પાંચ અનુત્તર વિમાનના આવાસ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે.
___ गौतम स्वामीना प्रश्न-'कइ णं भंते ! अणुत्तरविमाणा पण्णता?" હે ભદન્ત! અનુત્તર વિમાને કેટલાં કહ્યાં છે?” તેને ઉત્તર આપતા પ્રભુ કહે છે – 'गोयमा ! पंच अणुत्तर विमाणा पण्णचा-तंजहा' हे गौतम! अनुत्तर विमान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टी. श.६ उ.६ सू.२ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् ७ जाव सव्वट्ठसिद्धे' हे गौतम ! पश्च अनुत्तरविमानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-विजयम् यावत् - सर्वार्थसिद्धम्, यावत्करणात्-'वैजयन्तम्, जयन्तम्, अपराजितम् ' इति संग्राह्यम् ॥ सू० ॥ १ ॥
__ मारणान्तिकसमुद्घात-वक्तव्यता। मूलम् --'जीवे णं भंते ! मारणंतियसमुग्घाएणं समोहए, जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयस हस्सेसु अण्णरयंसि रयावासंसि नेरइयत्ताए उववजित्तए, सेणं भंते ! तत्थगए चेव आहारेज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेज्जा ? गोयमा ! अत्थे गइए चेव आहारेज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेजा ! अत्थे गइए तओ पडिनियत्तइ, तओ पडिनियत्तित्ता इहमागच्छइ, आगच्छित्ता दोच्चं पि मारणंतियसमुग्घाएणं समोहणइ, समोहणित्ता इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि निरया वासंसि नेरइयत्ताए उववजित्ता, तओपच्छा आहारेजवा, परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेजा, एवं जाव अहे सत्तमा पुढवी ! जीवे णं भंते! मारणंतिय समुग्घाएणं समोहए जे भविए चउसट्टीए असुरकुमारावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमारत्ताए उववजित्तए ? जहा नेरइया तहा भाणियवा जाव--थणियकुमारा । जीवे णं भंते ! मारणंतियपांच कहे गये हैं । तं जहा' जैसे 'विजए जाव सव्वट्ठसिद्धे' विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध ॥ सू० १ ॥ पांय ४i छे, तमना नाम PAL प्रमाणे छे–'विजए जाव सवठ्ठसिद्धे विनय, વૈજયન, જયન્ત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ. ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे समुग्घाएणं समोहए, जे भविए असंखेज्जेसु पुढविकाइयावाससयसहस्सेसु, अण्णयरंसि वा पुढविकाइयावासंसि पुढवि काइयत्ताए उववजित्तए, सेणं भंते ! मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थि मेणं केवइयं गच्छेज्जा, केवइयं पाउणिज्जा ? गोयमा! लोयंत गच्छेजा, लोयंतं पाउणिज्जा ! सेणं भंते ! तत्थगए चेव आहारेज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेजा ? गोयमा ! अत्थे गइए तत्थ गए चेव आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा बंधेज्जा, अत्थे गइए तओ पडिनियत्तइ, परिनियत्तित्ता इहं हवं आगच्छइ, दोचं पि मारणंतियसमुग्घाएणं समोहणइ, समोहणित्ता मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागमंतं वा, संखेज्जइभागमंतं वा, बालग्गं वा, बालग्गपुहुत्तं वा, एवं लिक्खं, जूयं जवमझं-अंगुलं जाव--जोयण कोडिं वा, जोयण कोडाकोडिं वा, संखेज्जेसु वा, असंखेज्जेसु वा जोयणसहस्सेसु लोगंते वा, एगपएसियं सेढिं मोत्तण असंखेजेसु पुढविक्काइयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि पुढविकाइयावासंसि पुढविकाइयत्ताए उववज्जित्ता; तओपच्छा आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा बंधेज्जा, जहा--पुरस्थिमेणं मंदरस्स पव्वयस्स आलावओ भणिओ, एवं दाहिणेणं, पञ्चस्थिमेणं, उत्तरेणं, उड्ढे, अहे । जहा-पुढविकाइया तहा-एगिदियाणं सवे सिं एकेकस्स छ आलावगा भाणियबा। जीवेणं भंते ! मारणंतियसमुग्घाएणं
ससय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.६ सू.२ मारणान्तिकसमुदघातस्वरूपनिरूपणम् ९ समोहए, जे भविए असंखेज्जेसु बेइंदियवाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि बेइंदियावासंसि बेइंदियत्ताए उववज्जित्तए, सेणं भंते! तत्थगए चेव ? जहा नेरइया एवं जाव-अणुत्तरोववाइया। जीवेणं भंते ! मारणंतिय समुग्घाएणं समोहए, जे भविए पंचसु अणुत्तरेसु महइ महालएसु महा विमाणेसु अण्ण यरंसि अणुत्तरविमाणंसि अणुत्तरोववाइयदेवत्ताए उववज्जइ, सेणं भंते ! तत्थगए चेव ? तं चेव जाव-आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा बंधेज्जा, सेवं भंते! सेवं भंते ! ति।सू०२॥
छाया-जीवः खलु भदन्त ! मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः, यो भव्यःअस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु अन्यतरस्मिन् निरयावासे नैरयिकतया उत्पयेत्, स खलु भदन्त ! तत्र गत एव आहरेद्वा ?
मारणान्तिक समुद्धातवक्तव्यता
__ 'जीवे णं भंते' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जीवे णं भंते ! मारणंतियसमुग्घाएणं समोहए) हे भदन्त ! जो जीव मारणांतिक समुद्घात करता है और (समोहणित्ता) समुद्धात करके वह (इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अन्नयरंसि निरयावासंसि नेरइयत्ताए उववज्जित्तए भविए) इस रत्नप्रभापृथिवो के तीस ३० लाख नरकावसों से किसी एक नरकावास में उत्पन्नहोने के योग्य होता है (से णं भंते !)
મારણાન્તિક સમુદ્દઘાત વકતવ્યતા– 'जीवे णं भंते !' त्या
सूत्राथ-जीवे णं भंते! मारणंतिय समुग्घाएणं समोहए, महन्त ! भारणान्ति समुधात ४२ छ भने (समोहणित्ता) समुधात उशने ते (इमीसेरयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अन्नयरंसि निरयावासंसि नेरइयत्ताए उववज्जित्तए भविए) मा २त्नप्रभा पृथ्वीना बीस साम नापासोमाथी TH ५५ मे २४वासमi s4-1 थवाने योग्य थाय छ, (से णं भंते !)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
भगवतीसूत्रे परिणमयेद् वा, शरीरं वा बध्नीयात् । ? गौतम ! अस्त्येककः तत्रगतएव आहरेद् वा, परिणमयेद् वा शरीरं वा बध्नीयात्, अस्त्येककः ततः प्रतिनिवर्तते, ततः प्रतिनिवृत्य इह आगच्छति, आगत्य द्वितीयमपि मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः । समवहत्य अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावास शतसहस्रेषु अन्यतरस्मिन् निरयावासे नैरयिकतया उपपद्य, ततः पश्चात् आहरेद् वा, परिणमयेद् वा, शरीरं वा बध्नीयात्,-एवं यावत्-अधःसप्तमी तो हे भदन्त ! वह जीव (तत्थगए चेव आहारेज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा घंधेज वा) वहां जाते ही क्या आहारक बन जाता है ? ग्रहीत आहार को परिणमाने लग जाता है क्या ? और वह जीव अपने शरीर को बनाने लगता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (अत्थेगइए चेव आहारेज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेज्जा) कोइ एक जीव एसा होता है जो वहां जाते ही आहारक बन जाता है-३ शरीर ६ पर्याप्तियों के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करने लगता है। और उन गृहीत पुद्गलों को परिणमाने लगता है तथा परिणमित हुए उन पुद्गलों से अपने शरीर की निष्पत्ति (बनावट) करने लगता है । (अत्थेगइए तओ पडिनियत्तइ, तओ पडिनियत्तित्ता इह मागच्छह, आगच्छित्ता दोचंपि मारणंतियसमुग्घाएणं समोहणइ, समोहणित्ता इमीसे रयणप्पभाए पुढवोए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अन्नयरंसि निरयावासंसि नेरइयत्ताए उववजित्ता, तओ पच्छा तो 3 महन्त ! ते ७१ (तत्थगए चेव आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीर वा बंधेज्ज वा!) त्यindiनी सा2 शुभाडा२४ मनी orय छ ? शुते गृहीत આહારપુદ્ગ્લોનું પરિણમન કરવા લાગી જાય છે? શું તે પિતાના શરીરનું બંધારણ ४२१all onय छ ? (गोयमा!) 3 गौतम! (अत्थेगइए चेव आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा. सरीरं वा बंधेज्जा) ४४ ०१ मा डाय ते त्यi rail સાથે જ આહારક બની જાય છે-૩ શરીર અને ૬ પર્યાપ્તિને ચગ્ય પગલેને ગ્રહણ કરવા મંડી જાય છે, અને તે ગૃહીત પુદ્ગલેનું પરિણમન પણ કરવા માંડે છે, તથા પરિણમિત થયેલા તે પુદગલે વડે પિતાના શરીરનું બંધારણ કરવા પણ લાગી જાય છે. (अत्थेगईए तओ पडिनियत्तइ, तओ पडिनियत्तिता इह मागच्छइ, आईच्छता दोचंपि मारणंतियसमुग्घाएणं समोहणइ, समोहणित्ता इमीसे रयणप्पमाए पुढचीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अन्नयरंसि निरयावासंसि नेरइवत्ताए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ६ उ. ६ सू. २ मारणान्तिकसमुद्घात स्वरूपनिरूपणम् ११ पृथिवी । जीवः खलु भदन्त ! मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः यो भव्यः - चतुष्षष्टयाम् असुरकुमारावासशतसहस्रेषु अन्यतरस्मिन् असुरकुमारावासे असुरकुमारतया उपपत्तुम् । यथा नैरयिकास्तथा भणितव्याः, यावत्आहारेज वा परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेज्जा एवं जाव अहे सत्तमापुढवी ) तथा कोई जीव ऐसा होता हैं जो वहांसे पीछे वापिस आजाता है, वापिस आकरके फिर वह पूर्वशरीरमें प्रविष्ट होकर दुबारा मारणान्तिक समुद्धात करता है । मारणान्तिक समुद्धात करके इस रत्नप्रभा पृथिवीके तीस ३० लाख नरकावासों में से किसी एक arararan areanी पर्यायसे उत्पन्न हो जाता है इसके बाद वह आहारक आहारको ग्रहण करने लगता है । आहृत पुद्गलौको परिणमाने लगता है और फिर शरीरकी निष्पत्ति करने लगता है । इसी तरहसे यावत् सप्तमपृथिवी तक जानना चाहिये । (जीवे णं भंते ! मारणंतिय समुग्धारणं समोहए जे भविए चउसट्ठीए असुरकुमारावास सयसहस्सेसु अन्नयरंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमारत्ताए उवबज्जित्तए) हे भदन्त ! मारणान्तिक समुद्धातसे समवहत हुआ कोई जीव असुरकुमारोंके चौसठ ६४ लाख आवासोंमें से किसी एक आवास में उत्पन्न होनेके योग्य हो तो ऐसा वह जीव वहां जाकरके क्या आहारको ग्रहण करता है ? आहारको परिणमाता है ? शरीरकी निष्पत्ति उववज्जित्ता, तओ पच्छा आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा बंधेज्जा एवं जाव - अहे सत्तमा पुढत्री) तथा । व येवो पागु होय छे ! नेत्यांथी पाछो આવી જાય છે, પાછા ફરીને તે ફરીથી પૂર્વશરીરમાં પ્રવેશ કરે છે, પૂશરીરમાં પ્રવેશ કરીને તે બીજી વખત મારણાન્તિક સમુદ્દાત કરે છે. મારણાન્તિક સમુદ્ઘાત કરીને તે રત્નપ્રભાપૃથ્વીના ત્રીસ લાખ નરકાવાસમાંના કાઇ પણ એક નરકાવાસમાં નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાર ખાદ તે આહારને ગ્રહણ કરવા લાગી જાય છે, અને ગૃહીત પુદ્દગલાનું પરિણમન કરવા માંડે છે. સાતમી પૃથ્વી સુધીના વિષયમાં पशु मा प्रभा] ४ समन्न. ( जीवे णं भंते! मारणंतिय समुग्धाएणं समोहए जे भविए चउसट्टीए असुरकुमारावास सय सहस्सेस्सु अन्नयरंसि असुरकुमारावासंसि असुर कुमारत्ताए उववज्जित्तए) लहन्त! अव भारशान्ति सभुद्धात उरीने असुरકુમારોના ૬૪ લાખ આવાસોમાંના કોઇ એક આવાસમાં ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હાય, તે શુ એવા જીવ ત્યાં અસુરકુમારની પર્યાયે ઉત્પન્ન થતાંની સાથે જ આહાર ગ્રહણ કરવા લાગી જાય છે ? શું તે આહારનું પરિણમન કરવા લાગી જાય છે, તથા પરિમિત પુદ્ગલે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे स्तनितकुमाराः । जीवःखल भदन्त ! मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः, यो भव्यः असंख्येयेषु पृथिवीकायिकावासशतसहस्रेषु अन्यतरस्मिन् वा पृथिवीकायिकावासे पृथिवीकायिकतया उपपत्तुम् ? स खलु भदन्त ! मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये कियद् गच्छेत् ? कियत प्राप्नुयात् ? गौतम ! लोकान्तं गच्छेत, लोकान्तं प्राप्नुयात्, स खलु भदन्त ! तत्रगत एव आहरेजवा, परिणमयेजवा, करता है ? (जहा नेरइया तहा भाणियव्वा, जाव थणियकुमारा) जिस प्रकारसे नरयिक जीवोंके विषयमें कहा गया है, उसी प्रकारसे असुरकुमारोंके विषयमें भी समजलेना चाहिये और यह कथन यावत् स्तनितकुमारों तक जानना चाहिये । (जीवे णं भंते मारणंतिय समुग्घा. एणं समोहए समोहणित्ता, जे भविए असंखेजेसु पुढविकाइयावाससयसहस्सेसु अन्नयरंसि वा पुढविकाइयावासंसि पुढविकाइयत्ताए उववजित्तए, से णे भंते ! मंदस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं केवइयं गच्छेजा, केवइयं पाउणिज्जा ?) हे भदन्त ! मारणान्तिक समुद्धातसे समवहत होकर जो जीव असंख्यात लाख पृथिवीकायिकके आवासोंमें से किसी एक पृथिवी कायिकके आवासमें उत्पन्न होनेके योग्य होता है, वह जीव हे भदन्त ! मंदरपर्वतकी पूर्व दिशामें कहाँतक दूर जाता है और कितना प्रदेशोंको प्राप्त करताहै ? (गोयमा) हे गौतम ! (लोयंतं गच्छेजा, लोयंत पाउणिज्जा) वह लोकान्त तक जाता है और लोकान्तको प्राप्त 43 शु ते शरीरनु नि ४२१। भाउ छ ? (जहा नेरइया तहा भाणियन्वा, जाव थणियकुमारा) मा विषयने मनुसक्षीने ना२४ वोना विषयमा म घुछ. 22 ०४ પ્રમાણે સુરકુમારના વિષયમાં પણ કહેવું જોઈએ, સ્વનિતકુમાર પર્યન્તના ભવનપતિ देव विष मे 01 प्रमाणे सभा (जीवेणं भंते ! मारणंतियसमुग्याएणं समोहए, समोहणिना, जे भविए असंखेज्जेसु पुढविकाइयावाससयसहस्सेसु अन्नयरंसि वा पुढविकाइयावासंसि पुढविकाईयत्ताए उववज्जित्तए, से णं भंते ! मंदरस्स पवयस्स पुरत्थिमेणं केवइयं गच्छेज्जा, केवइयं पाउणिज्जा?) महन्त! મારણતિક સમુઘાતથી યુક્ત થઇને કેઈક જીવ અસંખ્યાત લાખ પૃથ્વીકાયિકના આવાસમાંના કેઈ પણ એક પૃથ્વીકાયના આવાસમાં ઉત્પન્ન થવાને ચગ્ય હાય, તે તે જીવ હે ભદન્ત ! મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં કેટલે દૂર સુધી જઈ શકે છે, અને zal म तरे मादा प्रशाने प्रात 1 श छ? (गोयमा ) 3 गौतम! (लोयंतं गच्छेज्जा, लोयंतं पाउणिज्जा) सन्त सुधी ४४ श थे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.७ मू.२ मारणान्तिकसमुदघातस्वरूपनिरूपणम् १३ शरीरं वा बध्नीयात् ? गौतम ! अस्त्येककः तत्र गत एव आहरेजवा, परिणमयेजवा, शरीरं वा बध्नीयात् अस्त्येककः ततः प्रतिनिवर्तते, प्रतिनिवृत्य इह शीघ्रम् आगच्छति, आगत्य द्वितीयमपि मारणान्तिकसमुदघातेन समवहन्ति, समवहत्य मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये अङ्गुलस्य असंख्येयभागमात्रं वा, संख्येयकरता है। (से णं भंते ! तत्थगएचेव आहारेजवा परिणामेजा वा सरीरं वा बंधेज्ज) हे भदन्त ! वहां गया हुआ वह जीव क्या आहार ग्रहण करने लगता है ? उसे वह परिणमाने लगता है ? और क्या शरीरकी निष्पत्ति करने लगता है ? (गोयमा) हे गौतम! (अत्थेगइए तत्थगएचेव आहारेज वा, सरीरं वा बंधेजा, अत्थेगइए तओ पडिनियत्तइ, पडिनियत्तित्ता इह हवं आगच्छइ दोच्चपि मारणंतियसमुग्घाएणं समोहणइ, समोहणित्ता मंदरम्स पव्वयस्स पुरथिमेणं अंगुलस्स असंखेजहभागमंत वा) कोई एक जीव ऐसा होता है जो वहांजाकर के हो आहार ग्रहण करने लगजाता है, गृहीत आहारको परिणमाने लगजाता है और अपने शरीरको निष्पन्न करने लगता है। तथा कोई जीव एसा होता है जो वहांसे वापिस लौटकर पूर्व गृहोत शरीरमें प्रविष्ट होजाता है और फिर से वह मारणान्तिक समुदघात करता है। मारणान्तिक समुद्धात करके फिर वह मंदरपर्वतकी पूर्वदिशामें अंगुलके असंख्यात वे भागमात्र (संखेजइभागभने सन्तान प्राप्त ४0 श छे. (से णं भंते ! तत्थगए चेव आहारेज्जा वा, परिणामेज्जा वा, सरीरं वा बंधेज्ज) 3 मह-त! त्यां गये ते ७१ शुमार ગ્રહણ કરવા માંડે છે? શું ગૃહીત આહારનું તે પરિણમન કરવા માટે છે, અને શું शरीरनु नि ४२१॥ वाणे छ ? (गोयमा ! अत्थेगइए तत्थगएचेव आहारेज्ज चा, परिणामेज्जा वा, सरीरं वा बंधेज्जा अत्थेगइए तओ पडिनियत्तइ, परिनियत्तित्ता इह हव्वं आगच्छई, दोच्चपि मारणंतियसमुग्याएणं समोहणइ, समोहणित्ता मंदरस्स पचयस्स पुरस्थिमेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ भागमंतं वा) કેઈક જીવ એ હેય છે કે જે ત્યાં જઈને જ આહાર કરવા લાગી જાય છે, ગૃહીત આહારનું પરિણમન કરવા લાગી જાય છે, અને પિતાના શરીરનું નિર્માણ કરવા માંડે છે. પરંતુ કેઈક જીવ એ હેાય છે કે જે ત્યાંથી પાછા આવતે રહે છે, પાછો આવીને તે પૂર્વશરીરમાં દાખલ થઈ જાય છે, અને બીજી વખત તે મરણાન્તિક સમુઘાત કરે છે. મારણુનિક સમુઘાત કરીને ફરીને તે મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ માત્ર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीमूत्रे भागमात्र वा, बालाग्रं वा बालोग्रपृथक्त्वं वा एवम् लिक्षाम्, यूकां-यवमध्यानलानि यावत् - योजनकोटिम् वा, योजनकोटीकोटि वा, संख्येयेषु वा, असंख्येयेषु वा योजनसहस्रेषु लोकान्ते वा एकप्रदेशिकां श्रेणी मुक्त्वा असंख्येयेषु पृथिवीकायिकावासशत-सहस्रेषु अन्यतरस्मिन् पृथिचीकायिकावासे पृथिवीकायिकतया उपपद्य ततःपश्चात् आहरेसु वा, परिणमयेसु वा, शरीरं वा बध्नीयात्, यथा-पौरस्त्ये मन्दरस्य पर्वतस्य आलापको भणितः, एवं दक्षिणे मंतवा, बालग्गं वा, बालग्गपुहुत्तं वा, एवं लिक्खं, जूयं जवमझं, अंगुलं जाव, जोयणकोडिं वा, जोयणकोडाकोडिं वा, संखेज्जेसु वा, असंखेज्जेसु वा, जोयणसहस्सेसु लोगते वा एगपएसियं सेढि भोत्तूण असंखेज्जेसु पुढविकाइयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि पुढविक्काइयत्ताए उववजित्ता) संख्यातवें भागमात्र, बालाग्रपृथक्त्व, लिक्षा, यूका, यवमध्य, अङ्गल यावत् करोडयोजन, कोडाकोडीयोजन, संख्यात हजारयोजन, असंख्यात हजारयोजन, अथवा लोकान्तमें एक प्रदेशिक श्रेणीको छोडकर, असंख्यात लाख पृथिवीकायिक आवासों में से कोई एक पृथिवोकायिकके आवासमें पृथिवीकायिकरूपसे उत्पन्न हो जाता है (तओ पच्छा आहेरज्ज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेजा) इसके बाद वह वहाँ आहारको ग्रहण करता है, गृहीत आहारको परिणमाता है
और अपने शरीरकी उत्पत्ती करता है । (जहापुरस्थिमेणं मंदरस्स (संखेज्जइभागमंतं वा, बालग्गं वा, बालग्ग पुहुत्तं वा, एवं लिक्ख, जूयं जवमझं, अंगुलं जाव, जोयणकोडिं वा, जोयणकोडाकोडिं वा, संखेज्जेसु वा, असंखेज्जेसु जोयणसहस्सेमु लोगते वा एगपएसियं सेटिं भोत्तूण असंखेज्जेसु पुढविक्काइयावाससयसहस्सेमु अण्णयरंसि पुढविक्काइयावाससि पुढविकाइयत्ताए उपज्जित्ता) मा, सध्यातमा मात्र क्षेत्रमा, मलायमानक्षेत्रमा, माथકત્વમાત્ર ક્ષેત્રમાં, લીખ પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં, જૂ પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં યવ મધ્ય પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં, આગળ પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં(યાવત) કેટિ (કરોડ) જન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં, કેડીકેડી જન પ્રમાણુ ક્ષેત્રમાં સંખ્યાત હજાર અથવા અસંખ્યાત હજાર જન પ્રમણિ ક્ષેત્રમાં જઈને, અથવા એક પ્રદેશની શ્રેણીને છેડીને કાનમાં જઈને અસંખ્યાત લાખ પૃથ્વીકાયિક આવાસમાંના કેઈ એક પૃથ્વીકાયિકના આવાસમાં પૃથ્વીકાયકરૂપે Gurn as anय छे. (तो पच्छा आहारेज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेजा) त्या२ मा त त्यो माडार अएर ३ छ, गृहीत माहारनु परिरामन ४२ के
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६उ.६.२ मारणान्तिकसमुदघातस्वरूपनिरूपणम् १५ पश्चिमे, उत्तरे, ऊर्ध्वम्, अधः, यथा पृथिवीकायिकास्तथा एकेन्द्रियाणां सर्वेषाम् एकैकस्य षड् आलापकाः भणितव्याः । जीवः खलु भदन्त ! मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः, यो भव्यः असंख्येयेषु द्वीन्द्रियावासशत सहस्रेषु अन्यतरस्मिन् द्वीन्द्रियावासे द्वीन्द्रियतया उपपत्तुम् ' स खलु भदन्त ! पव्वयस्स आलावओ भणिओ) जिस प्रकारसे मंदरपर्वतकी पूर्वदिशा के संबंध आलापक कहा गया है (एवं दाहिणेणं, पचत्थिमेणं, उत्तरेणं, उड्ढे, अहे, जहापुढविकाइया, तहा एगिदियाणं सव्वेसिं एक्केकस्स ६ आलावगा भाणियव्वा) इसी तरहसे दक्षिण दिशाके, पश्चिमदिशाके, उर्ध्वदिशा एवं अधोदिशा के संबंधमें भी जानना चाहिये । जैसा पृथिवीकायिकके विषयमें कहा गया है उसी प्रकारसे समस्त एकेन्द्रिः योंमें से एक एक एकेन्द्रियके ६ आलापक जानना चाहिये । (जीवे गं भंते ! मारणंतियसमुग्घाएणं संमोहए जे भविए असंखेज्जेसु बेइंदियावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि बेइंदियावासंसि बेइंदियत्ताए उववजित्तए) हे भदन्त ! मारणान्तिक समुद्घातसे समवहत होकर जो जीव दो इन्द्रियजीवोंके असंख्यातलाख आवासोंमें से कोई एक आवासमें दो इन्द्रियकी पर्यायसे उत्पन्न होनेके योग्य है ऐसा (से णं भंते ! तत्थगएचेव) वहजीव हे भदन्त क्या वहां पहुँचते ही आहार ग्रहण करने लगता है ? उसे परिणमाने लगता है ? और क्या अपने भने ते परिणभित माडार 43 शरीरनु म धारण ४३ छ (जहा पुरथिमेण मंदरस्स पव्वयम्स आलावओ भणिओ) ने शते महर ५'तनी व शा विषन मा५४ ४ामा माये , (एवं दाहिणेणं, पच्चत्थिमेणं, उत्तरेणं, उडूढे, अहे, जहा पुढविकाइया, तहा एगिदियाणं सव्वे एक्केक्कस. ६ आलावगा भाणियव्या) એ જ પ્રમાણે દક્ષિણના, પશ્ચિમના, ઉત્તરના, ઉર્વદિશાના અને અર્ધ દિશાના વિષયમાં પણ આલાપક સમજવા. જેમ પૃથિવિકાયના વિષયમાં કહેવામાં આવ્યું છે, તેમ समस्त मेन्द्रियोमानां प्रत्ये: मेद्रियना ६ माता५४ सभावा- (जीवे णं भंते! मारणंतिय समुग्याएणं समोहए जे भविए असंखेज्जेसु बेइंदियावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि बेइंदियावासंसि वे इंदियत्ताए उववज्जित्तए) महन्त ! ध मे ७१ કે જે મારણાંતિક સમૃઘાતથી યુકત થઈને, હીન્દ્રિય જીવોના અસંખ્યાત લાખ આવાસમાંના કેઈ પણ એક આવાસમાં દ્વીન્દ્રિયની પર્યાયે ઉત્પન્ન थवाने योग्य छ, (से णं भंते ! तत्थगए चेव) मे ते ७५ शु त्यi nanी साथै જ આહાર ગ્રહણ કરવા માંડે છે. ગૃહીત આહારને પરિણુમાવા લાગી જાય છે! શું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तत्र गत एव ? यथा नैरयिकाः, एवं यावत् -अनुत्तरौपपातिकाः । जीवः खलु भदन्त ! मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतो यो भव्यः पञ्चसु अनुत्तरेषु महाति महालयेषु महाविमानेषु अन्यतरस्मिन् अनुत्तरविमाने अनुतरोपपातिकदेवतया शरीरकी निष्पत्ति करने लगता है ? (जहानेरइया एवं जाव अणुत्तरोववाइया) हे गौतम जैसा कथन नैरयिकोंके विषयमें किया गया है, इसी तरहका कथन द्विन्द्रियसे लेकर यावत अनुत्तरोपपातिक तकके सबजीवोंके विषयमें जानना चाहिये । (जीवे णं भंते! मारणंतियसमुग्घाएणं समोहए, समोहणित्ता जे भविए पंचसु अणुत्तरेसु महइमहालएसु महाविमाणेसु अण्णेयरंसि अणुत्तरविमाणंसि अणुत्तरोववाइयदेवत्ताए उववजइ, सेणं भंते ! तत्थगएचेव ?) हे भदन्त | मारणान्तिक समुद्धातसे समवहत होकर जो जीव बडेसे बडे महाविमानरूप पांच अनुत्तर विमानों में से किसी एक अनुत्तर विमानमें देवकी पर्यायरूपसे उत्पन्न होनेके योग्य है, ऐसा वह जीव हे भदन्त ! वहा जाते ही क्या आहार ग्रहण करने लगता है ? गृहीत उसी आहारको क्या परिणमाने लगता हैं ? और क्या वह अपने शरीरको निष्पत्ति करने लगता है ? (तं चेव जाव आहारेज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा, बंधेज्ज वा) हे गौतम ! यहां पर पूर्वोक्तरूपसे ही कहना यावत् वह आहार करता है उसे परिपरिमित माथी पाताना शरीरनी श्यना ४२१। र, य छ ? (जहा नेरइया एवं जाव अणुत्तरोववाइया) गौतम ! या विषयन अनुसक्षीन नाहीना વિષયમાં જેવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ પ્રતિપાદ નારકથી લઈને मनुत्त५पाति पय तना समस्त वान विषयमा सभा. (जीवेणं भंते ! मारणंतियसमुग्घाएणं समोहए, समोहणित्ता जे भविए पंचसु अणुत्तरेसु महइमहालएमु महाविमाणेसु अण्णयरंसि अणु रविमाणंसि अणुत्तरो. बवाइयदेवत्ताए उववज्जइ, सेणं भंते ! तत्थगएचेव ?) Bra! भारान्ति સમુદ્દઘાતથી યુક્ત થઈને જે જીવ સૌથી મેટા અને મહાનવિમાનરૂપ પાંચ અનુત્તર વિમાનમાંના કેઈ એક અનુત્તર વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય, એ જીવ શું ત્યાં જતાં સાથે જ આહાર ગ્રહણ કરવા લાગી જાય છે ? શું ગૃહીત આહારનું પરિણમન કરવા માંડે છે? શું પરિણમિત આહાર પુદ્ગલ વડે શરીરની श्यना ४२१॥ भ300 छे १ तं चेव जाव आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा बंधेज्ज वा) गौतम! मा विषयमा ५५ त श सभा . "ते આહાર ગ્રહણ કરે છે, તેનું પરિણમન કરે છે અને પિતાના શરીરની રચના કરે છે”
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.६.२ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् १७ उपपद्यते, स खलु भदन्त ! तत्र गत एवं? तदेव यावत्-आहरेसुवा, परिणमयेसु वा, शरीरं वा बध्नीयात् । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥मू. २॥
टीका-रत्नप्रभादिषु मारणान्तिकसमुद्घात-स्वरूपमाह-'जीवेणं भंते ! इत्यादि । 'जीवेणं भंते ! मारणंतिय समुग्धाएणं समोहए' हे भदन्त ! यो जीवः खलु मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः युक्तः 'जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि निरयावासंसि नेरइयत्ताए उववजिए' अस्यां रत्नप्रभायां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु त्रिंशल्लक्षनरकावासेषु अन्यतरस्मिन् निरयावासे नैरयिकतया उपपत्तुम् भव्यः योग्यो भवति, सेणं भंते ! तत्थगए चेव आहारेजचा, परिणामेजवा; सरीरं वा णमाता है और अपने शरीरकी निष्पत्ति करता है । (सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह ऐसा ही है हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब ऐसा ही हैं।
टोकार्थ- सूत्रकार इस सूत्र द्वारा रत्नप्रभा आदि पृथिवियों में मारणान्तिक समुद्धात के स्वरूप को कह रहे हैं- इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि- 'जीवे णं भंते ! मारणंतियसमुग्घाएणं समोहए' हे भदन्त ! जो जीव मारणान्तिकसमुद्धात से समहतयुक्त है और वह 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि निरयावासंसि नेरइयत्ताए उवजित्सए भविए' इस समुद्धात से समवहत होकर रत्नप्रभा पृथिवी के ३० लाख नरकावासों में से किसी एक नरकावास में उत्पन्न होने के योग्य है 'से णं भंते ! तत्थगए चेव आहारेजवा, परिणामेजबा, सरीरं बंधेजा'
ही सुधार्नु समस्त पूर्वाश्त थन घड) ४२. (सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति) હે ભદન્ત! આપની વાત બિલકુલ સાચી છે. હે ભદન્ત ! આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે.
ટીકાથ–સૂત્રકાર આ સૂત્ર દ્વારા રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીઓમાં ભારણાન્તિક સમુદ્દઘાતના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે–આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર प्रभुने मेवा प्रश्न पूछे छे , 'जीवे णं भंते ! मारणंतियसमग्याएणं समोहए'
महत! भारान्ति समुधातथा युटत हय व ७१ 'इमीसे रयगप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि निरयावासंसि नेरडत्ताए उववज्जित्तए भविए' ते समुधातथा युटत न. २(नामा पृथ्वीना ३० सामन२४वासभांना नावासमा उत्पन्न यवाने योग्य छ, 'से णं भंते! तत्थगए चेव आहारेज वा, परिणामेज वा, सरीरं बंधेजा' तो मेवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
भगवतीसूत्रे गंधेजा ? हे भदन्त ! स खलु निरययोग्यो जीवः तत्र गत एव निरयावास प्राप्तः सन्नेव आहरेद् वा ? आहारयोग्यान् पुद्गलान् गृह्णीयाद् वा ? परिणमयेद वा ? तानेव आहृतान् पुद्गलान् खलरूपरसरूपतया परिणमयेद् वा ? शरीरं वा बध्नीयात् ? तैरेव आहृतैः खल-रसतया परिणमितैः पुद्गलैः शरीरं निष्पादयेद् वा किम् ? । भगवानाह-'गोयमो ! अत्थे गइए तत्थगए चेवं आहारेज वा, परिणामेज वा, शरीरं वा बंधेजा' हे गौतम ! अस्त्येककः कश्चित् निरययोग्यो जीवः मारणान्तिकसमुद्घातकरणानन्तरम् तत्र गत एव निरयावासं प्राप्तः सन्नेव आहरेद् वा, आहारयोग्यान् पुद्गलान् आदद्यात् गृह्णीयात्, परिणम येद् वा, आहृतान् पुद्गलान् खलरसतया विभक्तान् कुर्याद् वा, शरीरं वा बध्नीयाद् खल-ग्सतया परिणमितैः पुद्गलैः शरीरं निष्पादयेद् वा, अथ च 'अत्थेगइए तो ऐसी स्थिति में जब वह वहां पहुंच जाता है, तो क्या जाते ही वह वहां आहारयोग्य पुद्गलों को ग्रहण करने लगता है ? आहत हुए उन पुगलों को क्या वह खलरूपसे और रसरूप से परिणमाने लगता है तथा खल रसरूप परिणत हुए उन आहृत पुगलों से अपने शरीर की निष्पत्ति (बनावट) कर लेता है क्या ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहेते हैं- 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइए तत्थगए चेव आहारेज वा, परिणामेज वा, सरीरं बंधेजा' निरययोग्य कोई एक जीव मारणान्तिक समुद्धात करने के बाद वहां जाते ही आहारयोग्य पद्गलों को ग्रहण करता है, तथा आहन हए उन पुद्गले को खलरस रूप से विभक्त कर देता है और खलरस रूप परिणामित हुए उन पुद्गलों द्वारा अपने शरीरकी निष्पत्ति कर लेता સ્થિતિમાં જ્યારે તે ત્યાં પહોંચી જાય છે, ત્યારે શું તે ત્યાં જતાં જ આહારોગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવા મંડી જાય છે? ગૃહીત થયેલાં તે પુગલેનું શું તે ખલરૂપે અને રસરૂપે પરિણમન કરવા માંડે છે? તથા શું ખલ અને રસરૂપે પરિણમેલાં તે પગલે વડે શું તે પિતાના શરીરની રચના કરી લે છે? ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નને orate मापता महावीर प्रभु के-'गोयमा!' गीतम! अस्थगइए तत्थगए
चेव आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं चा बंधेज्जा?' ना२४ पर्यायभा જવાને યોગ્ય કેઈક જીવ મારશાતિક સમૃદુઘાત કરીને ત્યાં જતાની સાથે જ આવારાગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે, તથા ગૃહીત પુદગલાને ખબરસરૂપે વિભક્ત કરી નાખે છે, અને બલરસરૂપે પરિમિત થયેલાં તે પગલો દ્વારા પોતાના શરીરની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६उ.६.२ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् १९ तओ पडिनियत्तइ, तओ पडिनियतिला इह मागच्छई' अस्त्येककः कश्चिद निरययोग्यो जीवः मारणान्तिकसमुद्घातेन निरयावासं प्राप्याऽपि ततो निरयावासात् समुद्घाताद् वा प्रतिनिवर्तते, ततः प्रतिनित्य इह-पूर्वशरीरे भागच्छति, 'आगच्छित्ता दोच्च पि मारणंतियसमुग्याएणं समोहणइ' आगत्य द्वितीयमपि द्वितीयवारमपि मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहन्ति मारणान्तिकसमुद्घातं करोति 'समोहणित्ता इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि निरयावासंसि नेरइयचाए उववजिए' समवहत्य द्वितीयवारं मारणान्तिकसमुद्घातं कृत्वेत्यर्थः, अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु त्रिंशल्लक्षनिरयावासेषु अन्यतरस्मिन् एकतमे निरयावासे नैरयिकतया उपपद्य नारकजन्म गृहीत्वा 'तओ पच्छा आहरेज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेज्जा' ततः पश्चात् नेरयिकावासमाप्त्यनन्तरम् आहै । तथा- 'अत्थेगहए तओ पडिनियत्तइ, तओ पडिनियनित्ता इह मागच्छई' कोइ एक नरकयोग्य जीव मारणान्तिय समुद्धात कर के निरयावास में पहुंच कर भी वहांसे- अथवा समुद्धात से-लौटकर पूर्वशरीर में आजाता है और 'आगच्छित्ता' आकर के 'दोच्चंपि' दुबारा भी वह 'मारणंतियसमुद्धाएणं समोहणइ' मारणान्तिक समुद्धात करता है। 'समोहणित्ता इमीसे रयणपभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि निरयावासंसि नेरइयत्ताए उववजित्तए' और मारणान्तिक समुद्धात करके वह इस रत्नप्रभा पृथिवी के तीस ३० लाख नरकावासों में से किसी एक नरकवासमें नारक का जन्म ग्रहण करके 'तओपच्छा आहरेज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा बंधेज वा' इसके बाद-नैरयिकावास प्राप्ति के बाद वह श्यना ४२री से छ. तथा 'अत्थेगइए तओ पडिनियत्तह, तओ पडिनियत्तित्ता इहमागच्छई' : ना२४ पर्यायमi nan योग्य ७१, भारन्ति समुधात शन નારકાવાસમાં પહોંચી જાય છે, અને ત્યાંથી અથવા સમુદઘાતમાંથી–પાછો ફરીને પૂર્વ शरीरमा मापी तय छ, भने 'आगच्छित्ता' शरीरमा पाछी मावीने दोच्चपि मारणंतियसमुग्धारणं समोहणइ' शथा ते भारान्ति समुधात भी मत ३२ छ,समोहणित्ता इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तौसाए निरयावाससयसहस्सेस अण्ण यरंसि निरयावासंसि नेरइयत्ताए उववज्जित्तए' भने भारान्ति समुधात કરીને, તે આ રતનપ્રભા પૃથ્વીના ત્રીસ લાખ નરકાવાસમાંના કોઈ એક નરકાવાસમાં नाना -म अड ४३ छे. 'तओ पच्छा आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा वेज्ज वा' मा शत ना२४नी पर्यायमा पन्न यतांना साथ ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे हरेद् वा, परिणमयेद् वा, शरीरं वा बध्नीयात्, ‘एवं जाव-अहे सत्तमा पुढवी' एवं रत्नपभापृथिवीवदेव यावत्-अधः सप्तमी' तमस्तमापृथिवीपर्यन्तमवसेयम् । गौतमः पृच्छति-'जीवेणं भंते ! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहए' हे भदन्त ! यो जीवः खलु मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतो युक्तः सन् 'जे भविए चउसट्ठीए असुरकुमारावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि असुरकुमारा वासंसि अमुरकुमारत्ताए उववज्जित्तए ?' यो जीवः चतुष्षष्टौ अमुरकुमारावासशतसहस्रेषु चतुष्पष्टिलक्षासुरकुमारावासेषु अन्यतरस्मिन् एकस्मिन् अमुरकुमारावासे असुरकुमारतया उपपत्त भव्यः योग्यः स असुरकुमारावासयोग्यो जीवः किम् तागतः सन्नेव आहरेद् वा, परिणमयेद् वा, शरीरं वा वध्नीयात् ? आहार पुद्गलांको ग्रहण करता है, गृहीत उन आहार पुद्गलों को खलरसरूप से परिणमाता है और खलरसरूप से परिणमित हुए उन पुद्गलोंसे अपने शरीर की निष्पत्ति करता है । 'एवं जाव अहे सत्तमा पुढवी' रत्नप्रभा पृथिवीकी तरह ही यावत् तमस्तमा पृथिवीतक इसी तरहसे जानना चाहिये ।
अप गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'जीवे णं भंते ! मारणंतिय समुग्याएणं समोहए' मारणान्तिक समुद्धातसे युक्त हुआ जो कोइ जीव 'चउसट्ठीए असुरकुमारावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमारत्ताए उववजित्तए भविए' चौंसठ ६४ लाख असुरकुमारों के आवासो में से किसी एक आवास में असुरकुमार के रूपसे उत्पन्न होने के योग्य हो-तो ऐसा वह असुरकुमारा वासयोग्य जीव क्या वहां जाते ही आहार पुद्गलेको ग्रहण कर लेता આહાર પુદગલેને ગ્રહણ કરે છે, ગ્રહણ કરેલાં આહારપદુગલેને બલરસરૂપે પરિણુમાવે છે અને ખલાસ રૂપે પરિણમેલા તે પુદગલે વડે તે પોતાના શરીરની રચના કરે છે. "एवं अहे जाव सत्तमा पुढवी' २त्नमा पृथ्वीनी नम तमस्तमामा -तनी સાતે પૃથ્વીના વિષયમાં સમજવું.
व गौतम २वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे , 'जीवे णं भंते ! मारणंतियसमग्याए णं समोहए' 3 महन्त ! भारान्ति: सभुधातथा युत थये 5 ४ ०१ 'चउमट्टीए असुरकुमारावाससयसहस्सेम अण्णयरंसि असुरकुमारा वा संसि असुरकुमारत्ताए उववज्जिताए भविए' मसुरभाराना ६४ લાખ આવાસ માં કઈ પણ એક આવાસમાં અસુરકુમાર રૂપે ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય, તે એ તે અસુરકુમારાવાસમાં ઉત્પન્ન થવા એગ્ય જીવ, શું ત્યાં જતાં જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टी. श.६. उ.६ सू.२ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् २१ इति प्रश्नः। सूत्रकार आह-'जहानेरइया तहा भाणियब्बा, जाव-थणियकुमारा' यथा नैरयिकाः उपरि वर्णिताः तथा असुरकुमारावासयोग्याः जीवा अपि भणितव्याः वक्तव्याः । ___ तथाहि-कश्चिद् असुरकुमारावासयोग्यो जीवो मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहत्य असुरकुमारावासं प्राप्तः सन्नेव आहारयोग्यान पुद्गलान् आहरति, तांचाहृतान् पुद्गलान् खलरसतया परिणमयति, खलरसतया परिणमितैः पुद् गलैश्च असुरकुमारशरीरं बध्नाति निष्पादयति । कश्चित्तु तत्र गत्वाऽपि ततः प्रतिनिवृत्यात्रागत्य च द्वितीयवारमपि मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः है ? उन्हे खलरसरूप से परिणमा देता हैं ? और क्या वह उन खलरसरूप से परिणत हुए पुद्गलांसे अपने शरीरकी निष्पत्ति कर लेता हैं ? उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है कि- 'जहा नेरइया तहा भाणियव्वा जाव थणियकुमारा' जैसा ऊपर मे नारक जीवोंका वर्णन किया गया है उसी प्रकार से असुरकुमारावासयोग्य जीव भी कह लेना चाहिये। जैसे असुरकुमार के आवास योग्य कोई जीव मारणान्तिक समुद्धात से समवहत होकर असुरकुमारों के किसी एक आवास में प्राप्त हो गया- वहां जाते ही वह आहारयोग्य पुद्गलोको ग्रहण करता है, आहत हुए उन पुद्गलाको खलरसरूपसे परिणमाता हैं तथा खलरसरूप से परिणत हुए उन पुद्गलों द्वारा अपने शरीर का निष्पादन करता है। तथा असुरकुमारावासयोग्य कोइ एक जीव वहां जाकरके भी फीर पीछे वहांसे गृहीत शरीरमें वापिस આહારપુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવા માંડે છે? શું તે તેમને ખેલરસરૂપે પરિણાવે છે? અને શું તે ખબરસરૂપે પરિણમેલાં પુદ્ગલથી તે પિતાના શરીરની રચના કરી લે છે?
त उत्त२ मापता महावीर प्रभु ४ छ-जहा नेरइया तहा भाणियव्वा जाव थणियकुमारा' वी न२४गतिमा पाने योग्य पर्नु ५२ व १२वामा આવ્યું છે, એ જ પ્રકારનું વર્ણન અસુરકુમારવાસમાં જવાને ચગ્ય જીવોના વિષયમાં પણ સમજવું. જેમ કે-અસુરકુમારની પર્યાયે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય કઈ છવ મારણતિક સમુદઘાનથી યુકત થઈને અસુરકુમારના કોઈ એક આવાસમાં પહોંચી જાય છે–ત્યાં પહોંચતાની સાથે જ તે આહારગ્ય પગલોને ગ્રહણ કરે છે, ગૃહીત પુદ્ગલેને ખબરસ રૂપે પરિણમાવે છે, અને બલરસ રૂપે પરિમિત થયેલાં તે પુદગલ દ્વારા પિતાના શરીરનું નિર્માણ કરે છે. તથા અસુરકુમારની પર્યાયે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય કેઈક જીવ મારણતિક સમુદ્દઘાત કરીને ત્યાં જાય છે, અને ત્યાંથી પાછા ફરીને પૂર્વશરીરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
भगवतीसूत्रे अमरकुमारावासे उत्पध आहारमाहारयति, परिणमयति, शरीरं च बध्नातीति, यावत्-स्तनितकुमाराः स्तनितकुमारपर्यन्तं तद्योग्यजीवानां नैरयिकवदेव आहारादिग्रहण-परिणमन-शरीरबन्धनविषये पूर्वोक्तं गतमात्रस्याहोरादिप्रयोगरूपं मारणान्तिकसमुद्घातेन तत्र गत्वा पुनः प्रतिनिवृत्त्य पुनर्गतस्याहारादिप्रयोगरूपं चेति प्रकारद्वयमवसेयम् । यावत्करणात् नागकुमाराः, विद्युत्कुमाराः, अग्निकुमाराः, दिक्कुमाराः वायुकुमाराः, उदधिकुमाराः, द्वीपकुमाराः, आजाता हैं और दुवारा भी मारणान्तिक समुद्धात से युक्त होकर असुरकुमार के किसी एक आवास में उत्पन्न होजाता है। वहां वह उत्पन्न होते ही आहार को ग्रहण करने लगता है, गृहीत आहार पुद्गलांको परिणमाने लगता है और परिणमित हुए उन पुद्गलोंसे असुरकुमारके योग्य अपने शरीरका निर्माण कर लेता है । इसी तरहसे जो जीव मारणान्तिकसमुद्धात करके यावत् स्तनितकुमारोंके आवासों में से किसी एक आवासमें उत्पन्न होने के योग्य हैं- वह वहां जाकर आहार पुद्गलांको ग्रहण करता है उन्हे खलरसरूपसे परिणमाता है और स्तनितकुमार के योग्य शरीर का निर्माण करता है तथाकोइएक जीवजो स्तनितकुमारोंके आवासोमेंसे किसी एक आवासमें उत्पन्न होने के योग्य है, वह मारणान्तिक समुद्धात करके वहां पहुंच भी जाता है पर फिर वह पीछे से वहांसे वापिस
આવી જાય છે, અને બીજી વખત મારણતિક સમુદઘાત કરીને અસુર કુમારના કેઈ એક આવાસમાં અસુરકુમાર રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં ઉત્પન્ન થતાં જ તે આહાર ગ્રહણ કરવા માંડે છે, ગ્રહણ કરેલા આહાર પુદગલેનું પરિણમન કરે છે અને પરિણમિત પુદગલ દ્વારા અસુરકુમારને ગ્ય શરીરનું નિર્માણ કરે છે. એ જ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર પર્યન્તના વિષયમાં પણ સમજવું. જેમ કે–સ્તનિતકુમારની પર્યાયે ઉત્પન્ન થવા એગ્ય કેઇ એક જ મારણતિક સમુદઘાતથી યુક્ત થઈને સ્વનિતકુમારના કેઇ એક આવાસમાં પહોંચી જાય છે. તે ત્યાં જઈને આહાપુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે, તેમને ખલરસરૂપે પરિણાવે છે અને પરિમિત પુદગલો દ્વારા સ્વનિતકુમારને ચગ્ય શરીરનું નિર્માણ કરે છે. તથા કેઈ એક જીવ સ્વનિતકુમારના આવાસોમાંના કેઈ પણ એક આવાસમાં ઉત્પન્ન થવાને ચગ્ય છે. તે જીવ મારણતિક સમુદઘાત કરીને ત્યાં પહોંચી પણ જાય છે, અને પછી તે પૂર્વગ્રહીત શરીરમાં પાછા આવી જાય છે, અને બીજીવાર ભારણાતિક સમુદ્ધાત કરીને તે સ્વનિતકુમારના કેઈ પણ એક આવાસમાં સ્વનિત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टी. श.६ उ.६ सू.२ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् २३ संग्राह्याः । गौतमः पृच्छति-'जीवेणं भंते ! मारणंतियसमुग्याएणं समोहए' हे भदन्त ! यो जीवः खलु मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः, 'जे भविए असंखेज्जेसु पुढविकाइयत्ताए उववज्जित्तए' असंख्येयेषु पृथिवीकायिकावासशतसहस्रेषु असंख्यलक्षपृथिवीकायिकावासेषु अन्यतरस्मिन् एकस्मिन् वा पृथिवी कायिकावासे पृथिवीकायिकतया उपपत्तुं जन्म ग्रहीतुं भव्यो योग्यः 'सेणं भंते ! पूर्वगृहीतमें आजाता है और पुनःमारणान्तिक समुद्धात करता है फिर वह वहां जाता है और जाते ही आहारपुद्गलों को ग्रहण करने लग जाता है उन्हें परिणमाने लगता है और फिर उनसे स्तनितकुमारके योग्य अपने शरीरकी निष्पत्ति करलेता है इस तरह से यहां ये दो प्रकार कहे गये हैं। यहां यावत् शब्दसे 'नागकुमार, विद्युत्कुमार, सुवर्णकुमार, अग्निकुमार, वायुकुमार, उदधिकुमार, द्वीपकुमार, और दिक्कुमार' इन सब भवनतियोंका ग्रहण हुआ है ।
अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि जीवे णं भंते ! मारणंतिय समुग्घाएणं समोहए' हे भदन्त ! जो जीव मारणान्तिक समुद्धातसे समवहत युक्त होकर 'असंखेज्जेसु पुढविकाइयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि वा पुढविकाइयावासंसि पुढविकाइयत्ताए उववज्जित्तए' असंख्यात लाख प्रमाण पृथिवीकायिकावासोंमें से किसी एक पृथिवीकायिकावासमें उत्पन्न होनेके 'भविए' योग्य है 'से ण भंते' કુમારની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાં પહોંચતાની સાથે જે તે આહારોગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવા માંડે છે, તેમનું પરિણમન કરવા માંડે છે અને પરિણમિત પુદ્ગલે વડે સ્વનિતકુમારને ચોગ્ય શરીરનું નિર્માણ કરી લે છે. આ રીતે અહીં બે ५४२ ४ा छ. ही 'जाव थणियकुमारा' मा १५राया 'जाव (यावर) ५४थी 'नागभा२, विधुशुमार, सुवा भार, मभिभा२, वायुभा२, अधिभार, દ્વિીપકુમાર અને દિકુમાર’ આ ભવનપતિ દેવેને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે.
हवे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने मेवो प्रश्न पूछे छे - 'जीवेणं भंते ! मारणंतियसमुग्याए णं समोहए' महन्त! २ ० भारान्ति समुद्धातथा युत थ ने 'असंखेज्जेसु पुढवकाइयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसी वा पुढविकाइयावासंसि पुढविकाइयत्ताए उववज्जित्तए' मसभ्यात am पृथ्वीयाना આવાસમાંના કેઈ પણ એક પૃથ્વીકાયાવાસમાં પૃથ્વીકાયની પર્યાયે ઉત્પન્ન થવાને 'भविए' याय य, तो 'से गं भंते! HE-! वो पृथ्वी४५ ३२ जत्पन्न
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
भगवती सूत्रे
मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमेणं केवइयं गच्छेजा, केवइयं पाउणिज्जा ? हे भदन्त ! स खलु मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः पृथिवीकायिकतया उत्पत्तुं योग्यो जीवः मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये पूर्वदिग्भागे कियद्दूरं गच्छेत्, कियद दूरं का प्राप्नुयात् ? भगवानाह - 'गोयमा ! लोयं तं गच्छेज्जा लोयतं पाउणिज्जा' हे गौतम! लोकान्तं गच्छेत्-लोकान्तं प्राप्नुयात्, गौतमः पृच्छति - 'सेणं भंते ! तत्थगए चैत्र आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं बंधेज्जा ?" हे भदन्त ! स खलु पृथिवी कायिकतया उपपत्तुं योग्यो जीवः तत्र गत एव पृथिवीकायिकावासं प्राप्तः सन्नेव आहरेज्ज वा, परिणमयेज्जवा, शरीरं वा बध्नीयात् ? भगवानाह - 'गोयमा ! अत्थे गइए तत्थगए चेव आहा रेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा बंधेज्जा ' हे भदन्त ! ऐसा पृथिवीकायिकरूपसे उत्पन्न होने योग्य वह जीव 'मंदरस्स पव्त्रयस्स पुरत्थिमेणं केवइयं गच्छेज्जा, केवइय पाउणिज्जा' मंदर पर्वतकी पूर्वदिशामें कितने दुरतकके प्रदेशको प्राप्त कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते है कि 'गोयमा ? हे गौतम 'लोयंतं गच्छेज्जा लोयंत पाउणिज्जा' ऐसा वह जीव लोकान्त तक जा सकता है और लोकान्तको प्राप्त कर सकता है । इस पर गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'से णं भंते! तत्थगए चेव आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं बंधेज्जा' पृथिवी - कायिकरूपसे उत्पन्न होनेके योग्य ऐसा वह जीव पृथिवीकायिक के आवास में प्राप्त होते ही क्या आहार पुद्गलों को ग्रहण करने लगता 'हैं? उन्हें खलरसरूपसे परिणमाने लगतार क्या ? तथा खलरसरूपसे परिणमित हुए उन पुद्गलोंसे अपने पृथिवीकायिक के शरीरकी रचना करने लगता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि थवाने योग्य ते व ' मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमेणं केवइयं गच्छेज्जा, केवइयं पाउणिज्जा ?' मं४२ पर्वतनी पूर्व हिशाभां उसे दूर सुधी ४४ शडे छे, भने टा દૂર સુધીના પ્રદેશને પ્રાપ્ત કરી શકે છે?
तेनो भवाय भायता महावीर अलु उहे छेगुच्छेज्जा, लोयतं पाणिज्जा' भेवो ते લૌકાન્તને પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
व
प्रश्न - " से णं भंते ! तत्थगए चेव आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीर बंधेज्जा' डे लहन्त ! पृथ्वी अय ३ये उत्पन्न थवाने योग्य मेवा ते लव પૃથ્વીકાયિકના આવાસમાં પહોંચતાની સાથે જ શું આહાર પુદ્ગલોને ગ્રહૂણ કરવા લાગે છે? શું તેમને ખલસ રૂપે પિરણમાવા માંડે છે ? તથા શું પરિમિત થયેલાં તે પુદ્ગલો દ્વારા શું તે પેાતાના પૃથ્વીકાયિક શરીરની રચના કરવા માંડે છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
'गोयमा !' हे गौतम! 'लोयंतं सोअन्त सुधी हा शो ने
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ. ६सू.२ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् २५ हे गौतम ! अस्त्येककः कश्चिद् जीवः मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः सन् तत्र गत एव पृथिवीकायिकावासं प्राप्तः सन्नेव आहरेद् वा, परिणमयेद् वा, शरीरं वा बध्नीयात्, अथ च 'अत्थेगइए तओ पडिनियत्तइ पडिनियत्तित्ता इहं हवं आगच्छइ' अस्त्येककः अपरः कश्चित् तत्र गत्वापि आहारादिकं विनैव प्रति निवर्तते, प्रतिनित्य इह पूर्वशरीरे शीघ्रम् आगच्छति, आगत्य च 'दोचंपि मारणंतियसमुग्धाएणं समोहणइ' द्वितीयमपि वार मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहन्ति, 'समोहणइत्ता मंदरस्स पव्ययस्स पुरस्थिमेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ 'गोयमा ! अत्थेगईए तत्थगए चेव आहारेज वा, परिणामेज वा, सरीरं वा, बंधेज्जा. हे गौतम ! मारणान्तिक समुद्धातसे समवहत हुआ कोइ एक जीव ऐसा होता है जो पृथिवीकायिकावासमें प्राप्त होते ही आहार पुद्गलोको ग्रहण करने लग जाता है, उन्हें परिणमाने लगता है, और उनसे अपने पृथिवीकायिकके योग्य शरीरका निर्माण करने वगता है तथा 'अत्थेगइए तओ पडिनियत्तइ पडिनियत्तित्ता इहं हव्वं आगच्छइ' कोई एकजीव ऐसा होता है जो मारणान्तिक समुद्धातसे समवहत होकर पृथिवीकायिकावासमें पहुँच तो जाता है पर वह आहार आदिका ग्रहण किये विना ही वहांसे लौटकर अपने पूर्वशरीरमें शीघ्र आजाता है और आकरके 'दोच्चपि मारणंतियसमुग्घाएणं समोहणइ' फिर वह दुबारा मारणान्तिक समुद्धात करता है 'समोहणित्ता' दुवारा मारणान्तिक समुद्घात करके
उत्तर- 'गोयमा ! अत्थेगईए तत्थगएचेव आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा. सरीर वा बंधेज्जा' गौतम! भारान्ति समुद्धातथा युत यो જીવ એવો હોય છે કે જે પૃથ્વીકાયિક આવાસમાં પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થતાંની સાથે જ આહાર પુદગલોને ગ્રહણ કરવા લાગી જાય છે, તેમનું પરિણમન કરવા લાગી જાય છે અને પરિણમિત પુદ્ગલો દ્વારા પિતાને પૃથ્વીકાયિકને યોગ્ય શરીરનું નિર્માણ ४२१८ भाउ छ. तथा- 'अत्थेगइए तओ पडिनियत्तइ, पडिनियत्तित्ता इहं हव्वं સાજી કેઈક જીવ એવો હોય છે કે જે મારણબ્લિક સમુદ્ધાતથી યુક્ત થઈને પૃથ્વીકાયિકાવાસમાં પહોંચી તો જાય છે, પરંતુ ત્યાં આહાર આદિ ગ્રહણ કર્યા વિના જ ત્યાંથી પાછા ફરીને પિતાના પૂર્વગ્રહીત શરીરમાં તુરત આવી જાય છે, ત્યાં આવીને 'दोच्चपि मारणंतियसमुग्धाएणं समोहणइ' मील मते ते भारान्ति: सभुइधात ४२ छ. 'समोहणित्ता' मने ये शते भी मत भारान्ति समुधात ४शन 'मंदरस्स पचयस्स पुरस्थिमेणं अंगुलस्त असंखेन्नइभागपंत वा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
भगवतीसूत्रे
भागमंतं वा, संखेज्जइ भागमंतं वा' समवहत्य समुद्वातं कृत्वा मन्दरस्य पर्वत - स्य पौरस्त्ये पूर्वदिग्भागे अङ्गुलस्य असंख्येयभागमात्रं वा, अत्रसप्तम्यर्थे द्वितीया, तेन असंख्येयभागमात्रे वा संख्येयभागमात्रे वा, 'बालग्गं वा, बालग्गपुहुतं वा, एवं लिक्खं, जूयं जब मज्झ - अंगुलं - जाव - जोयणकोडिं वा, जोयणकोडाकोडिं वा, संखेज्जेसुवा, असंखेज्जेसु वा, जोयणसहस्से वा, संखेज्जेसु वा, असंखेज्जेसु व जोयण सहस्सेसु' बालाग्रमिति वालाग्रे बालाग्रमात्रे इत्यर्थः एवमग्रेऽपि सर्वत्र मात्रशब्दः संयोजनीयः । बालाग्रपृथक्त्वे वा बालाग्रद्वयादारभ्य नववालाग्रमात्रे वा । एवं ' लिक्षाम्' इति लिक्षामागे, लिक्षेति यूकाया अण्डकम् | यूकामिति यूकामात्रे वा एवं यवमध्ये वा अङ्गुले वा यावत् - अत्र यावत्करणात् - 'विथवा, रयणि वा, कुच्छि वा, धणुं वा, कोसं वा, जोयणं वा, जोयण सयं वा, जोयण सहस्सं वा' वितस्तौ वा, रत्नौ वा, कुक्षौवा, धनुषि वा, क्रोशे वा, योजने वा, योजनशते वा, योजनसहस्रे वा इति संग्राह्यम्, तथा योजनकोटयां वा योजनकोटीकोटयां वा संख्येयेषु वा असंख्येयेषु वा 'मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमेणं अंगुलस्स असंखेजइभागमंत वा, संखेज्जइभागमंतं वा' वह मंदरपर्वत के पूर्वदिग्भाग में, अंगुलके असंख्यातवें भागमात्रक्षेत्र में, संख्यातवें भागमात्रक्षेत्र में, बालगं वा, बालग्गपुहुत्त वा, एवं लिक्खं, जूयं जवमज्झं, अंगुल जाव जोयणकोडिं वा, जोय
कोडा कोडिं वा, संखेज्जेसु वा असंखेज्जेसु वा, जोयणसहस्सेसु वा' बालाग्रक्षेत्र में, बालाग्रपृथक्त्वमात्रक्षेत्र में, इसी तरह लिक्षामात्रक्षेत्र में, यूकामात्रक्षेत्र में, यवमध्यप्रमाणक्षेत्र में, अंगुलप्रमाणक्षेत्र में, यावत् शब्द से 'वितस्तिप्रमाणक्षेत्र में, रत्निप्रमाणक्षेत्र में, कुक्षिप्रमाणक्षेत्र में, धनुषप्रमाणक्षेत्र में, क्रोशप्रमाणक्षेत्र में, योजनप्रमाणक्षेत्र में, सौयोजन - प्रमाणक्षेत्र में, एकहजार योजनप्रमाणक्षेत्र में, तथा एक कोटियोजनप्रमाणक्षेत्र में, संख्यातहजार अथवा असंख्यात हजारयोजन प्रमाणक्षेत्र में जा संखेज्जभागमंतं वा' ते भंडर पर्वतना पूर्वग्भिागमां सांगणना अस ंख्यात भां भाग प्रभाणु क्षेत्रभ, डे संध्यातां भाग प्रभाग क्षेत्रमां, 'बालग्गं वा, बालग्गपुहुत्तं वा, एवं लिक्ख, जूयं जवमज्झं, अंगुलं जाव जोयणकोडिं वा, जोयणको डाकोर्डि वा, संखेज्जेसु वा, असंखेज्जेसु वा, जोयणसहस्सेसु वा' मासाथ प्रमाणु क्षेत्रम यासार्थपृथक्त्व प्रभाएँशु क्षेत्रमा, अमाणे शिक्षा (बीज) प्रमाणु क्षेत्रमां, यूडा (लू) પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં, યવમધ્યપ્રમાણ ક્ષેત્રમાં, આંગળ માત્ર ક્ષેત્રથી લઇને કરાડ યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં, કરાડાના કરેાડા ચેાજન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં, સખ્યાત અથવા અસંખ્યાત હા5
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
9
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ६ सू. २ मारणान्तिकसमुदघातस्वरूपनिरूपणम् २७ योजन सहस्रेषु । तथा 'लोगंते वा एगपएसियंसेढि मोत्तूण असंखेज्जे पुढवि काइया वासराय सहस्से अण्णयरंसि पुढवी काइया वासंसि पुढवीकाइयत्ताए ववज्जेज्जा' लोकान्ते वा गत्वेति शेषः, ततश्चायमर्थः उत्पादस्थानानुसारेण अङ्गुलासंख्येयभागमात्रादिके क्षेत्रे मारणान्तिकसमुद्घातेन गत्वा, कथमित्यत्राह'ए गए सियं सेटिं मातुण एकमदेशिकां श्रेणि मुक्त्वा यद्यप्यसंख्येयप्रदेशावगाहनस्वभाववान् जीवस्तथापि नैव एकप्रदेश श्रेणिवर्त्य संख्य प्रदेशावगाहनेन गच्छति तथा स्वभावत्वादित्यतस्ताम् एक प्रदेशिकां श्रेणि विदिक चतुष्टयरूपां मुकवा असंख्येयेषु पृथिवीकायिकावासशतसहस्रेषु - असंख्यलक्षपृथिवीकायिकावासेषु अन्यन्तरस्मिन एकस्मिन् पृथिवीका विकावासे पृथिवीकायिकतया उपपद्यजन्म गृहीत्वा 'तओपच्छा आहारेज्ज वा परिणामेज्ज वा सरीरं वा गंधेज्जा' ततः पश्चात् तत्रगमनानन्तरं तत्र गत्वेत्यर्थः आहरेद्वा - आहारं कुर्यात् 'परिकरके तथा 'एग एसिय सेटिं माचूण लोगंते पुढवीकाइयावाससयसहस्सेसु अण्णयरंसि पुढवीकाइयावासंसि पुढवीकाइयत्ताए 'उववज्जेज्जा' एकप्रदेशकी श्रेणीको छोडकर लोकके अन्तमें जाकरके लक्षप्रमाण पृथिवीकायिकावासों में से किसी एक पृथिवीकायिकावास में पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न होकर के 'तओ पच्छा आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीर वा बंधेज्जा वा' इसके बाद अर्थात् वहां जाकरके वह आहार पुद्गलाँको ग्रहण करता है, उन्हें खलरसरूपसे परिणमाता है और परिणमित हुए उन पुदगों से अपने पृथिवीकायिक के शरीरकी रचना करता है । 'बालगं' आदि पदोंमें' मात्र शब्दका प्रयोग हुआ है । 'बालाग्र पृथक्त्वका 'दोबाला से लेकर नौ बालाग्रतक' ऐसा अर्थ है। तात्पर्य कहयोजन प्रभाणु क्षेत्रमां ४४ने तथा 'एग पएसिय सेटिं मोत्तण लोगंते पुढवीकाइयावाससयस हस्से अण्णय रंसि पुढवीकाइयत्ताए उववज्जेज्जा' ये अद्वेशनी શ્રેણીને છેડીને લેાકના અન્તમાં જઈને લાખા પૃથ્વીકાયિકાવાસામાંના કાઇ પણ पृथ्वीयावासभां पृथ्व प्रायि४ ३ये उत्पन्न थाय छे. 'तओ पच्छा आहा रेज्ज वा, पारणामेज्ज वा, सरीर वा बंधेज्जा वा' अने त्यारमाह आहार युद्धसोने थड કરે છે, તેમનું ખૂલરસ રૂપે પરિણમન કરે છે અને પરિમિત આહાર પુદ્ગલી દ્વારા પેાતાના પૃથ્વીંકાયિક શરીરની રચના કરે છે.
'बालगं' यहि षहोभां मात्र शण्डनो प्रयोग थयो छे. 'मासाथ पृथङत्व' मेटले એ ખાલાગ્રંથી લઈને નવ સુધીના ખાલાગ્ર.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે— ઉત્પાદસ્થાન અનુસાર આંગલના અસંખ્યાતમાં ભાગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
એક
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
भगवतीसूत्रे
णामेज्ज वा' कृतमाहार परिणमयेद्वा, शरीरं वा बध्नीयात् तैः परिणमितैः पुद्गलः शरीरं निष्पादयेदिति 'जहापुरत्थिमेणं मंदरस्स पव्वयस्स आलावओ नेका यह है कि उत्पादस्थानके अनुसार अंगुलके असंख्यातवें भागमात्र आदिक क्षेत्र में मारणान्तिक समुद्धात द्वारा जाकर के किस तरह से जाकर के तो कहते हैं कि एगपएसिय सेटिं मोत्तण' एकप्रदेशकी श्रेणिको छोडकर यद्यपि जीवलोकके असंख्यात प्रदेशोंमें अवगाहना करनेके स्वभाववाला है तो भी जब वह एकप्रदेशकी श्रेणीमें स्थित रहता है तब असंख्यात प्रदेशोंमें अवगाहना द्वारा उसकी गति नहीं होती है कारण, जीवका ऐसाही कोई स्वभाव है । इसलिये चार विदिशारूप एकप्रदेश की श्रेणिको छोडकर असंख्यात लाख पृथिवीकायिकावासोंमें सें किसी एक पृथिवीकायिकावासमें उत्पन्न होता है ऐसा कहा है। सिद्धान्तकी 'अनुश्रेणिगतिः' ऐसी मान्यता है कि जीव और पुद्गलकी लोकान्तप्रापिणी जो गति होती है वह विदिशाओंको छोडकर आकाशकी प्रदेशपंक्ति के अनुसार ही होती हैं । अतः मारणान्तिकसमुद्घात करके जीव जब किसी भी गतिमें जन्म धारण करता है तब वह श्रेणिके अनुसार ही गमन कर वहां पहुँचता है । विदिशा से गमन कर वहां नहीं पहुँचता है । पृथिवीकायिकावासोंमें से किसी एक पृथिaratfunावास में गमन के बाद फिर वह 'आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीर वा बंधेज्जा' इस प्रकारकी परिस्थितिवाला बनता है । ऐसा માત્ર આદિક ક્ષેત્રમાં મારણાન્તિક સમુદ્ધાત દ્વારા જઈને, કેવી રીતે જઈને? તે કહે છે કે ' एगपए सियं सेढि मोत्तण' मे अहेशनी श्रेणीने छोडीने- ले हैं लव सोडना અસખ્યાત પ્રદેશમાં અવગાહના કરવાના વભાવવાળા છે, તે પણ જ્યારે તે એક પ્રદેશની શ્રેણીમાં સ્થિત રહે છે, ત્યારે અસંખ્યાત પ્રદેશામાં અવગાહના દ્વારા તેની ગતિ થતી નથી, કારણ કે જીવના એવાજ સ્વભાવ છે. તેથી ચાર વિદિશારૂપ એક પ્રદેશની શ્રેણીને છેડીને, અસંખ્યાત લાખ પૃથ્વીકાયિકાવાસેામાંના કોઇ એક પૃથ્વીકાયા वासभां उत्पन्न थाय छे मेवं छे. सिद्धान्तनी मेवी मान्यता छे 'अनुश्रेणि गतिः' જીવ અને પુદ્ગલની લેાકાન્તપ્રાપિણી જે ગતિ હાય છે, તે વિદિશાઓને છેડીને આકાશની પ્રદેશપકિત અનુસાર જ ડાય છે. તેથી મારણાન્તિક સમ્રુદ્ધાત કરીને જીવ જ્યારે કોઈ પણ ગતિમાં જન્મ ધારણ કરે છે, ત્યારે તે શ્રેણી અનુસાર જ ગમન કરીને ત્યાં પહોંચે છે, વિદિશામાં ગમન કરીને ત્યાં પહોંચતા નથી. પૃથ્વીકાયિક આવાસેામાંના કાઇ પણ मेङ भ्भावासभां उत्पन्न याने तेथे आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा बंधेज्जा' भाडार ग्रहण उरे छे, माहारनुं परिशुमन रैछे भने परिशमित माहार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६७.६ सू.२ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् २९ भणिओ' यथा मन्दरस्य सुमेरोः पर्वतस्य पौरस्त्ये पूर्वदिग्भागे आलापको भणितः उपर्युक्तरीत्यो प्रतिपादितः ‘एवं दाहिणेणं, पचत्थिमेणं, उत्तरेणं, उड्ढे, अहे' एवं तथैव दक्षिणे दक्षिणदिग्भागे, पश्चिमे पश्चिमदिग्भागे, उत्तरे उतरदिग्भागे, ऊर्ध्वम् उपरिभागे अधः अधोभागेऽपि केवलं विदिशां विहाय दशसु दिक्षु विदिक्चतुष्टयकत्वात् शेषासु षट्स दिक्षु विदिकचतुष्टयं मुकत्वा शेषासु षट्सु दिक्षु उपर्युक्ताः षट् आलापकाः स्वयमूहनीयाः 'जहा संबंध यहां जोडलेना चाहिये । 'जहा पुरथिमेणं मंदरस्स पव्वयस्स आलावओ भणिओ' जिस प्रकारका आलोप सुमेरुपर्वतकी पूर्वदिशाके संबंधमें उपर्युक्त रीतिके अनुसार कहा है 'एवं दाहिणेणं, पञ्चत्थिमेणं, उत्तरेणं, उढे अहे' इसी तरहका आलाप दक्षिणदिग्भागमें, पश्चिमदिग्भागमें, उत्तरदिग्भागमें, ऊर्ध्वदिशामें, अधोदिशामें भी केवलविदिशाओंको छोडकर (शेष ५ दिशाओंमें) अपने आप समझलेना चाहिये । अर्थात् चार दिशा और विदिशा तथा उर्ध्व और अधाये दश दिशाएँ हैं सो जैसा आलापक अभी पूर्वदिशाको लेकर प्रकट किया गया है वैसाही पाच दिशा संबंधी पाच आलापक अपने आप कल्पितकर लेना चाहिये । इन आलापकों के कहते समय विदिशाओंका त्याग कर देना चाहिये क्योंकि लोकान्त प्रापिणी गति जीव और पुद्गलकी दिशाओंके अनुसार ही होती है ।
પુદ્ગલો દ્વારા શરીરની રચના કરે છે, એ પૂર્વોક્ત વાકય સાથે સંબંધ અહીં સમજે.
'जहा पुरत्थिमेणं मंदरस्स पब्बयस्स आलावओ भणिओ' ले प्रा२ने। मावा५४ सुभेर पतनी पूर्व हिशान अनुसक्षीने मापामा मा०यो छ, 'एवं दाहिणणं. पच्चत्थिमेणं, उत्तरेणं, उड्ढे, अहे' ये ४ प्रा२ने ५४ क्षिडिशा, પશ્ચિમદિશા, ઉત્તરદિશા, ઉર્વદિશા અને અધેદિશાને અનુલક્ષીને–વિદિશાઓને છોડીને (બાકીની પાંચ દિશાઓને અનુલક્ષીને)- બનાવી લે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેચાર દિશાઓ, ચાર વિદિશાઓ, ઉર્ધ્વદિશા અને અદિશા, એમ કુલ દસ દિશાઓ છે. પરંતુ વિદિશાઓ સિવાયની ૬ દિશાઓને અનુલક્ષીને જ આલાપકે કહેવા, કારણકે જીવ અને પુદ્ગલની લોકાઃપ્રાપિણી ગતિ દિશાઓ અનુસાર જ થાય છે. પૂર્વદિશા સંબંધી જે આલાપક અહીં આપવામાં આવ્યું છે, એવા જ બાકીની પાંચ દિશા સંબંધી પાંચ આલાપક સમજવા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमूने पुढवि काइया तहा एगिदियाणं सव्वेर्सि एकेक्कस्स छ आलावगा भाणियन्या एवं यथा पृथिवीकायिकाः पृथिवीकायिकसम्बन्धिनः षड् आलापकाः उक्ता स्तथा एकेद्रियाणाम् अप्कायिकादीनां सर्वेषां मध्ये एकैकस्य अकायिकस्य, तेजेकायिकस्य, वायुकायिकस्य, वनस्पतिकायिकस्य प्रत्येकम् उपयुक्ताः षड्आलापका विज्ञेयाः, दिविदिग्मेलनेन दशालापकेषु चतुर्विदिगालापहासेन षण्णामेवाऽऽलापकानां पर्यवसितत्वात् । गौतमः पृच्छति-'जीवेणं भंते ! मारणंतिय समुद्घाएणं समोहए' हे भदन्त ! यःखलु जीवो मारणान्तिकसमुदघातेन समवहतः सन् ‘जे भविएअसंखेज्जेसु बेइंदियावाससयसहस्सेसु ___ 'जहा पुढविकाइया तहा एगिदियाणं संवेसिं एक्केकस्स छआलावगा भाणिय वा जिस प्रकारसे छह दिशाओंको लेकर पृथिवीकायिक जीव के विषयमें पूर्वोक्तरूपसे ६ आलापक कहे गये हैं उसी प्रकारसे अपूकोयिक आदि समस्त एकेन्द्रियजीवोंमें से अपकायिक एकेन्द्रियके, तेजाकायिक एकेन्द्रियके, वायुकायिक एकेन्द्रियके और वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय के भी ६-६ आलापक कहलेना चाहिये। वैसे तो दिशा और वि' दिशाके मिलानेसे दश आलापक होते है परन्तु चारविदिशाओंके कम होते हैं परन्तु चारविदिशाओके कम होनेसे ६ही आलापक होते हैं ऐसा जानना चाहिये ।
अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि-'जे जीवे गं भंते ! मारणंतिय समुग्घाएणं समोहए' हे भदन्त ! मारणान्तिक समुद्घातसे
'जहा पुढविकाइया तहा एगिदियाणं सव्वेसिं एकएकस्स छ आलावगा भाणियव्या' ७ दिशा-याने मनुसक्षीन वी४ि ना विषयमा पूर्वरित રૂપે ૬ આલાપકે કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે અપૂકાયિક આદિ સમસ્ત પંચેન્દ્રિય જીના | વિષયમાં પણ છ, છ આલાપકે સમજવા. એટલે કે અપકાયિક એકેન્દ્રિય જીવના ૬ આલાપકે તેજસ્કાયિક એકેન્દ્રિયના ૬ આલાપક, વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના ૬ આલાપકે અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિયના ૬ આલાપકે સમજવા.
જે કે દિશાઓ અને વિદિશાઓ (ખૂણાઓ) ને અનુલક્ષીને તો ૧૦ આલાપક સંભવી શકે છે, પરંતુ ચાર વિદિશાઓ ગ્રહણ કરવાનો નિષેધ હેવાથી અહીં છ-છ આલાપકે જ બનાવવા જોઈએ, એમ કહ્યું છે.
गौतम २वामी महावीर प्रभुने मेवे। प्रश्न पूछे छे - 'जे जीवे गं भंते ! मारणंतियसमुग्याए णं समोहए' र महन्त ! भारन्ति स धातथा युत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ६ उ. ६ सू. २ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् ३१ अण्णय र सि बेइंदियावासंसि बेइंदियत्ताए उववज्जित्तए '' असंख्येयेषु द्वीन्द्रियावा सशतसहस्रेषु असंख्यलक्षद्वीन्द्रियावासेषु अन्यतरस्मिन् एकस्मिन द्वीन्द्रियावा से द्वीन्द्रियतया उपपत्तुं जन्म ग्रहीतुं भव्यः योग्यो वर्तते ' से णं भंते ! तत्थ गए चैत्र ०१' हे भदन्त ! स खलु द्वीन्द्रियावासयोग्यो जीवः तत्र गत एव, द्वीन्द्रियावासं प्राप्तः सन्नेव किम् आहरेद् वा, परिणमयेद् वा, शरीर वा बध्नीयात् ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'जहा नेरइया एवंजाब - अणुत्तरोवाइया' हे गौतम! यथा नैरयिका : नैरयिकसम्बन्धिनः द्विविधाः तत्र गत एव आहरेद् वा परिणमयेद् वा शरीर वा बध्नीयात् इत्येक आलापकः समवहत होता हुआ जो जीव 'असंखेज्जेसु बेइंदियावास सयस हस्सेसु अण्णयरंसि बेइंदियावासंसि वेइंदियत्ताए उववज्जित्तए भविए' असंख्यात लाख दोइन्द्रियावासोंमें से किसी एक दोइन्द्रियावास में उत्पन्न होनेके योग्य है ' से णं भंते । तत्थगएचेव' ऐसा वह जीव क्या उस दोन्द्रियावास में पहुँचते ही आहार ग्रहण करने लगता है ? उस आहारको क्या वह परिणमाने लगता है ? परिणमित हुए उस आहारसे क्या वह अपने दोइन्द्रियावास योग्य शरीरका बंधन करने लगता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'जहा नेरइया एवं जाव अणुतरोववाइया' हे गौतम! जिस प्रकार से नारकोंके विषयमें कहा गया है उसी प्रकारसे यावत् अनुत्तरोपपातिकतकके जीवोंके विषयमें भी जानना चाहिये अर्थात् जैसे मारणान्तिक समुद्घात से समवहत हुआ कोह जीवकि जो कोई एक नरकावास में उत्पन्न होनेके योग्य है थये। ? लव असंखेज्जेसु बेइंदियावाससयस हस्सेसु अण्णयर सि बेइंदियावासंसि बेदियत्ताए उववज्जित्तर भविए' असं यात साथ द्वीन्द्रियावासीभांना अध थोड द्वीन्द्रिय यावासभा द्वीन्द्रिय पर्याये उत्पन्न थवाने योग्य होय, 'से णं भंते ! तत्थगए चेव' व ते व ते द्वीन्द्रिय व्यावासभां पडयितानी साथै ४ महार ગ્રહણ કરવા માંડે છે? શું તે આહારનું તે પરિણમન કરવા માંડે છે ? તથા શુ પરિમિત થયેલા આહારથી તે દ્વીન્દ્રિયાવાસયોગ્ય શરીરનું નિર્માણ કરવા માંડે છે? તેના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે– जहा नेरइया एवं जाव अणुत्तरोववाइया' हे गौतम! ? प्रमाणे नाराना विषयभां बालां यान्यु छे, એજ:પ્રમાણે અનુત્તરોપપાતિક પર્યન્તના જીવાના વિષયમાં પણ સમજવું. જેમકે‘મારણાન્તિક સમુદ્ધાતથી યુકત થયેલા કોઈ જીવ કે જે કઇ એક નારકવાસમાં ઉત્પન્ન
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे एकः कश्चित् तत्रगत्वाअपि पुनर्निटत्य द्वितीयवार समुद्घातं कृत्वा पुनस्तत्र गत्वा आहरेद् वा, परिणमयेद् वा शरीरं वा बघ्नीयात्, इति द्वितीय आलापकः, एवंद्विविधा आलापकाः प्रतिपादिताः एवं तथैव यावहीन्द्रियादारभ्य अनुत्तरौपपातिकाः अनुत्तरौपपातिपश्चविमानपर्यन्तजीवसम्बन्धिनोअपि द्विविधाः आहाराघालापकाः वक्तव्याः । गौतमः पुनर्विशिष्य अनुत्तरौपपातिक विमानविषये पृच्छति-'जीवेणं भंते ! मारणन्तिय समुग्याएणं समोहए' हे जब वहां पहुंच जाता है तो वह पहुँचते ही वहां आहारपुद्गलोंको ग्रहण करने लगता हैं, उन्हे परिणमाने लगता हैं और परिणमित हुए उनसे अपने नरकावासयोग्य शरीरका निर्माण करने लगता है तथा कोई एक जीव ऐसा होता है जो वहां पहुँचकर भी आहारादि के योग्य पुदगलोंका ग्रहण नहीं करता है- किन्तु वहांसे वापिस जाकर अपने पूर्वगृहीत शरीरमें ही समा जाता है और फिर से समुद्धात करके वहां पहुंचकर वह आहार ग्रहण करता है- उसे परिणमाता है और शरीर का निर्माण करता है तो जैसे ये दो आलापक नैरयिक संबंधमें पहिले कहे गये हैं- उसी प्रकारसे ये दो आलापक द्वीन्द्रिय जीवेसे लेकर पांच अनुत्तरोपपातिक विमानमें रहे हुए देवोंके विषयमें भी जानना चाहिये। अब गौतम विशेष प्रकार से अनुत्तरोपपातिक विमानो के विषय में प्रभु से पूछते है
થવાને યોગ્ય હોય છે, તે મારણતિક સમુઘાત કરીને નરકાવાસમાં પહોંચતાની સાથે જ આહાર પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવા મંડી જાય છે, તે આહારપુગલનું પરિણમન કરવા માંડે છે અને પરિણમિત પગલાથી પિતાના નરકાવાસને યોગ્ય શરીરનું નિર્માણ કરવા લાગી જાય છે. પરંતુ કોઈક જીવ એવો હોય છે કે જે ત્યાં (નરકાવાસમાં) પહોંચીને આહારદિને યોગ્ય પગલે ગ્રહણ કરતું નથી, પણ ત્યાંથી પાછો આવીને પિતાના પૂર્વ ગૃહીત શરીરમાં જ સમાઈ જાય છે, અને ફરીથી સમુદ્ધાત કરીને નરકાવાસમાં નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, ત્યાં પહોંચતાની સાથે જ તે આહાર ગ્રહણ કરે છે, તેનું પરિણમન કરે છે અને પરિમિત પુદગલાથી પિતાના નારકાવાસને યોગ્ય શરીરનું નિર્માણ કરે છે.' ઉપર્યુકત બે આલાપક પહેલાં પણ આપવામાં આવ્યા છે. આ પ્રકારના બે આલાપક શ્રીનિદ્રયથી લઈને અનુત્તરોપપાતિક વિમાનમાં રહેલા દેના વિષયમાં પણ સમજવા. હવે ગૌતમ સ્વામી ખાસ કરીને અનુત્તરપપાતિક વિમાનના विषयमा प्रमाणे प्रश्न पूछे छ- "जीवेणं भंते ! मारणंतिय समुग्याएणं समोहए'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टी. श.६ उ.६ सू.२ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् ३३ भदन्त ! यः खलु जीवो मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः, 'जे भविए पंचसु अणुत्तरेसु महइमहालएमु महाविमाणेसु अण्णयरंसि अणुत्तरविमाणंसि अणुत्तरोववाई देवत्ताए उववज्जइ' भव्यो योग्यः 'यो जीवः' इतिपूर्वेणान्वयः पश्चसु अनुत्तरेषु महातिमहालयेषु अतिविशालेषु महाविमानेषु अन्यतरस्मिन् अपि अनुत्तरविमाने अनुत्तरौपपातिकदेवतया उपपद्यते, जायते, 'सेणं भंते ! तत्यगए चेव ?' हे भदन्त ! स खलु भव्यो जीवः तत्र गत एव अनुत्तरौपपातिकमहाविमानावासं प्राप्तः सन्नेव किम् आहरेद् वा, परिणमयेद् वा, शरीरं वा बध्नीयाद् वा ? __ भगवानाह-'तंचेव जाव-आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा बंधेज्ज' हे गौतम ! तदेव यावत्-निरययोग्यजीववदेव अनुत्तरोपपातिकपश्च 'जावे णं भंते ! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहए' हे भदन्त ! मारणान्तिक समुद्धात से समवहत हुआ कोइ जीव 'जे भविए पंचसु अनुत्तरेसु महइमहालएस्सु महाविमाणेसु अण्णयरंसि अणुत्तरविमाणसि अणुत्तरोववाइयदेवत्ताए उववनइ' जो कि अतिविशाल पांच अनुत्तर विमानों में से किसी एक भी विमान में अनुत्तरोपपातिक देवरूपसे उत्पन्न होने के योग्य हो- 'सेणं भंते ! तत्थगए चेव ?' वह हे भदन्त ! क्या वहां पहुंचते ही आहार ग्रहण करने लगता है ? उस गृहीत आहार को खलरसरूप से परिणमाने लग जाता है क्या? तथा परिणत हुए उस आहार से क्या वह वहां के योग्य अपने शरीर का निर्माण कर लेता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते है 'तं चेव जाव
आहारेज्ज वा, परिणामेज्ज वा, सरीरं वा बंधेज्जा' हे गौतम! निरययोग्य जीवकी तरह से ही अनुत्तरौपपातिक पांच महाविमानों में से
महन्त ! भारान्ति समुधातथी यु-त येaa / ०१ 'जे भविए पंचसु अनुत्तरेसु महइमहालएसु महाविमाणेसु अण्णयरंसि अणुत्तरविमाणंसि अणुत्तरोवाइयदेवत्ताए उववज्जइसे अति विश पाय अनुत्तर विभानामांना કઈ પણ એક વિમાનમાં અનુત્તરપાતિક દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય હોય છે, से णं भंते ! तत्थगए चेव' मेव ते ७१ या पडindi or माडा२ अपए કરવા માંડે છે? ગ્રહણ કરેલા આહાર પુલોને ખબરસરૂપે પરિણુમાવવા માંડે છે? અને પરિમિત થયેલાં આહાર પુકલ વડે શું તે પિતાના અનુત્તરપપાતિક દેવને
ગ્ય શરીરનું નિર્માણ કરી લે છે તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે'तं चेव जाव आहारेज वा, परिणामेज्ज वा, सरीर वा बंधेज्जा । गीतम!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे महाविमानावासयोग्योऽपि जीवः द्विविधो वक्तव्यो बोद्धव्यश्च, तत्र एककः कश्चित् मारणान्तिकसमुदघातेन समवहतः सन्नेव आहरेद् वा, परिणमयेद वा, शरीरं वा बध्नीयाद् वा, अपरः कश्चित्तु मारणान्तिकसमुद्घातेन समवघातानन्तरं तत्र गत्वापि पूर्वभवशरीरे ततः प्रतिनिवृत्य पुनरागच्छति, तत्रागत्य च द्वितीयवारमपि मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहत्य ततः अनुत्तरौपपातिक देवतया उत्पद्य आहारयोग्यान् पुद्गलान् आहरेद् वा, परिणमयेद् वा, शरीरं बघ्नीयादेत्याशयः किसी एक महाविमान में वास योग्य जीव दो प्रकार का कहा गया है उनमें से कोई एक जीव ऐसा होता है जो मारणान्तिक समुद्धात से समवहत होते ही वहां जाकर आहार ग्रहण करने लगता है, गृहीत आहार पुद्गलों को खलरसरूप से परिणमाने लगता है और परिणत हुए उन पुगलों से अपने शरीर का निर्माण करने लगता हैं। तथा कोई एक जीव ऐसा होता है जो मारणान्तिक समुद्धात करके वहां पहुंच जाता है पर वहां वह आहार आदि ग्रहण नहीं करता है किन्तु वहांसे वह वापिस आजाता है और अपने पूर्वभव के शरीर में ही समा जाता है फिर वह दुवारा मारणान्तिक समुद्घात करता है और अनुत्तरोपपातिक देवरूपसे उत्पन्न होकर आहार योग्य पुद्गलोंका वह आहार करता है उन्हें वह खलरसरूपसे परिणमाता है और परिणामत हुए उन आहारपुद्गलोंसे अपने अनुत्तरोपपातिक देवके शरीर का निर्माण करता है। જેવી રીતે નારકગતિને વેગ્ય જીવના બે પ્રકાર કહ્યા છે, એવી જ રીતે અનુત્તરૌપપાતિક પાંચ મહાવિમાનમાંના કેઈ પણ એક વિમાનમાં ઉત્પન્ન થવા એગ્ય જીવના પણ બે પ્રકાર કહ્યા છે– કેઈક જીવ એ હોય છે કે જે મારણાન્તિક સમુઘાત કરીને ત્યાં (કૈઈ પણ એક અનુત્તર વિમાનમાં પહોંચતાની સાથે જ આહાર ગ્રહણ કરવા માંડે છે, અને ગૃહીત આહાર પુલને બલરસરૂપે પરિણાવે છે અને પરિમિત થયેલા તે પુદ્ગલથી પિતાના શરીરનું નિર્માણ કરે છે. હવે બીજો પ્રકાર નીચે પ્રમાણે સમજે– કોઈક જીવ મારણાન્તિક સમુદ્દઘાત કરીને ત્યાં પહોંચી તે જાય છે, પણ આહારાદિ ગ્રહણ કર્યા વિના જ ત્યાંથી પાછા ફરી જાય છે અને પિતાના પૂર્વભવના શરીરમાં સમાઈ જાય છે. ત્યાર બાદ ફરીથી મારાન્તિક સમુદ્દઘાત કરીને તે કેઇ એક અનુત્તરોપપાતિક વિમાનમાં દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. આહાર પુદગલેને ગ્રહણ કરે છે, તેમનું અલરસરૂપે પરિણમન કરે છે અને પરિમિત થયેલા આહારપુદ્ગલેથી પિતાના અનુત્તરોપપાતિક દેવના શરીરનું નિર્માણ કરે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ६ सू. २ मारणान्तिकसमुद्घातस्वरूपनिरूपणम् ३५ एवं च एकप्रदेशश्रेणी रूपविदिशां चतुष्कोणात्मिकां विहाय पूर्वादि दिग्भेदेन पृथिवीकायिकादिपञ्चै केन्द्रियेषु दण्डकेषु प्रत्येकं षड्भेदकल्पनया त्रिंशदालापका भवन्ति तेषांच प्रत्येकं तत्रगतमात्रत्वेन पुनरागतत्वेन च आहारादिग्रहण द्वैविध्येन षष्टिरालापकाः भवन्ति अन्येषु च सविषयके कोन विंशतिदण्डकेषु प्रत्येकं तत्रगतमात्रत्वेन पुनरागतत्वेन च आहारादि ग्रहण द्वैविध्येन अष्टत्रिंशद् आलापका भवन्ति, सर्वमेलनेनत्तच अष्टनवतिराळापकाः संजाताः ।
इस तरह एक प्रदेशश्रेणीरूप विदिशाको छोडकर पूर्वादि छह दिशाओंके भेदसे, पृथिवीकायिक आदिपांच एकेन्द्रियोंके दण्डकों में प्रत्येक एकेन्द्रियके छह भेदकी कल्पनासे तीस ३० आलापक होते हैं । इन तीस ३० आलापकोंमें प्रत्येकके 'वहां पहुँचकर आहारादिग्रहण करना, तथा वहाँ पहुँचकर भी आहारादि ग्रहण नही करना फिर दुबारा मारणान्तिक समुद्घात करके वहां पहुँचकर आहारादि ग्रहण करना' इस प्रकारकी द्विविधतासे ६० आलापक होजाते हैं । तथा त्रसविषयक १९ दण्डकामे प्रत्येक्रम वहां जाते ही आहार आदि ग्रहण करना, और जाते ही वहां आहार आदि ग्रहण नहीं करना किन्तु दुबारा मारणान्तिक समुद्घात करके वहां जाकर फिर आहार आदि ग्रहण करना इस प्रकारकी द्विविधतासे ३८ आलापक हो जाते । इस प्रकार सब मिलकर ये ९८ आलापक हुए । अन्तमें गौतम
આ રીતે એક પ્રદેશ શ્રેણીરૂપ ચાર વિદિશાએ સિવાયની છ દિશાાના ભેથી પૃથ્વીકાયિક આદિ પાંચ એકેન્દ્રિયોના દડકામાં પ્રત્યેક એકેન્દ્રિયના છ આલાપ ગણુત કુલ ત્રીસ આલાપો થાય છે. આ ત્રીસ આલાપકામાં પણ પ્રત્યેક આલાપકમાં નીચે પ્રમાણે દ્વિવિધતા (બે પ્રકાર) રહેલી છે - (૧) ત્ય! પહાંચતાની સાથે જ આહારાદિ ગ્રહણ કરવા રૂપ પહેલા ભેદ, અને (ર) ત્યાં પહોંચીને આહારાદિ ગ્રહણ કર્યાં વિના જ પૂર્વગૃહીત શરીરમાં પાછાં ફરીને ફરીથી મારાંતિક સમુદ્ઘાત કરીને ત્યાં પહેાંચીને માહારાદિ ગ્રહણ કરવા રૂપ ખીજો ભેદ.' આ પ્રકારની દ્વિવિધતાને લીધે એકેન્દ્રિયછવાની અપેક્ષાએ કુલ ૬૦ આલાપક બને છે. તથા ત્રસ વિષયક ૧૯ દંડકોમાં ઉપર દŕવ્યા પ્રમાણેની દ્વિવિધતાને અનુલક્ષીને ૩૮ આલાપક ખને છે. આ રીતે બધાં મળીને ૯૮ આવાપક થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ___ अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं स्वीकुर्वन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' नदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू . २ ॥ इति-श्री-विश्वविख्यात-जगढल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषाकलित ललितकलापालापक-प्रविशुद्ध गधपधनैकग्रंथनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहच्छत्रपति कोल्हापुरराज प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषित कोल्हापुरराज गुरु-बालब्रह्मचारी-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां "श्री भगवतीमत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां षष्ठशतके षष्ठोद्देशकः
सम्पूर्णः ॥६-६॥
स्वामी भगवान् के वाक्यको स्वीकार करते हुए उनसे कहते हैं कि सेवं भते ! 'सेवं भंते ! त्ति ! हे भदन्त ! आपके द्वार कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है सर्वथा सत्य है । सू० २॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके छ? शतक का छट्ठा
उद्देशक समाप्त ॥६-६॥
અનતે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુના કથનને પ્રમાણભૂત ગણીને કહે છે'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' 'महन्त ! म विषयतुं मारे प्रतिपादन ध्यु छ ते सत्य छे. त! मापन यन सा सत्य छे. ॥ सू. २ ॥ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજગૃત “ભગવતી સૂત્રની
પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના છઠ્ઠા શતકના
छ8 देशसभात. ॥६-६॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ सप्तमोदेशकः प्रारभ्यते
षष्ठशतके सप्तमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्शालिब्रीह्यादिधान्यानां बीजस्य अङ्करोत्पादनशक्तिकालावधिविषयकप्रश्नः । जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टेन वर्षत्रयमित्युत्तरम् । कलाय-ममूरादि धान्यानां बीजस्य अङ्कुरोत्पादनशक्तिकालावधिविषयकमश्नः। उत्कृष्टेन पञ्चवर्षाणि जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् इत्युत्तरम् । तथैव अतसीकुसुम्भक-कोद्रवादि धान्यानां बीजस्याङ्कुरोत्पादनशक्तिकालावधिविषयकमश्नः, उत्कृष्टेन सप्त वर्षाणि जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् इत्युत्तरम् ततो मुहूर्तस्य उच्चासविषयकः प्रश्नः
छठे शतक के सातवा उद्देशक प्रारंभ छठे शतकमें इस सप्तम उद्देशकका विषय विवरण संक्षेपसे इस प्रकार है शालि व्रीहि आदि धान्यके जो बीज हैं उनमें अङ्कुरको उत्पन्न करनेकी शक्ति कबतक रहती है ऐसा प्रश्न, जघन्यसे अन्तमुहूर्ततक और उत्कृष्ट से तीन ३वर्षतक ऐसा उत्तर । कलाय-मटर मसूर आदि धान्यके जो बोज हैं, उनमें अङ्कुरको उत्पन्न करनेकी शक्तिकब तक रहती है ? ऐसा प्रश्न जघन्यसे अन्तर्मुहूर्ततक और उत्कृष्ट से पांचवर्षतक ऐसा उत्तर। अलसी, कुसुम्मक, कोद्रव कोदों आदिरूप धान्योंके बीचमें अङ्कुरोत्पादन शक्ति कयतक रहती है ऐसा प्रश्न जघन्यसे अन्तर्मुहूर्ततक और उत्कृष्टसे सात ७ वर्षतक ऐसा उत्तर एक मुहूर्तके उच्छवास कितने होते हैं ? ऐसा प्रश्न, ३७७३
છઠ્ઠા શતકના સાતમા ઉદ્દેશકને પ્રારંભઆ ઉદશકના વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ –
प्रश्न- 'शालि, प्रालि ( सामान्य प्रश्नी i) माह धान्यना भीनमा અંકુર ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ કેટલા કાળ સુધી રહે છે? ઉત્તર- ઓછામાં ઓછા અન્તર્મુહૂર્ત કાળ સુધી અને વધારેમાં વધારે ત્રણ વર્ષ સુધી.”
પ્રશ્ન- વટાણુ, અડદ, મસર આદિ કઠોળના બીમાં અંકુર ઉત્પન્ન કરવાની શકિત કેટલા કાળ સુધી રહે છે? ઉત્તર- ઓછામાં ઓછા અન્તર્મુહૂર્ત કાળ સુધી અને વધારેમાં વધારે પાંચ વર્ષ સુધી રહે છે.
प्रश्न- मी , सुम्म ( Ele ना सवाणु मे धान्य), रा, री આદિ ધાનાં બીજમાં અંકુરે ત્પાદક શકિત કેટલા કાળની કહી છે? ઉત્તર- ઓછામાં ઓછા અન્તર્મુહૂર્ત કાળ સુધીની અને અપેકમાં અધિક સાત વર્ષની કહી છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
भगवतीसूत्रे आवलिकोच्चासनिःश्वासादिकालानां प्रमाणस्वरूपम् एतावांश्च गणितविषयः औपमिककालपल्योपम-सागरोपम-परिमाणस्वरूपम् । उच्छ लक्ष्णश्लक्ष्णिकादीनां स्वरूपम्, पल्योपम-सागरोपमस्वरूपम्, उत्सर्पिण्यवसर्पिणीप्रमाणम् सुषमसुषमाया भरतस्य स्वरूपम्,जीवाभिगमः। गौतमम्य स्वीकारवचनम् । इति ।
शालिप्रभृतिजीवविशेषयोनिवक्तव्यता । मूलम्-'अह भंते ! सालीणं, वीहिणं, गोधूमाणं, जवाणं जवजवाणं एएसिणं धण्णाणं कोटा उत्ताणं, पल्ला उत्ताणं, मंचा उत्ताणं, माला उत्ताणं, उल्लित्ताणं, लित्ताणं, पिहियाणं, मुदियाणं, लंछियाणं केवइयं कालं जोणी संचिटुइ ? गोयमा ! जहणणेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तिषिण संवच्छराइं, तेणपरं जोणी पमिलायइ, तेणपरं जोणी पविद्धंसइ, तेणपरं बीए अबीए भवइ, तेणपरं जोणि वोच्छेदे पण्णत्ते समणाउसो ! अह भंते ! कलाय-मसूर-तिल-मुग्ग-मास-निप्पाव-कुलत्थआलिसंदगसतीण-पलिमंथगमाईणं-एएसिणं धण्णाणं ? जहा उच्छ्वासका मुहूर्त होता है ऐसा उत्तर, आवलिका, उच्छ्वास, नि:श्वास आदिकालोंके प्रमाणका स्वरूप इतनाही गणितका विषय औपशमिककाल-पल्योपम और सागरोपमके परिमाणका स्वरूप । उच्छलक्षण श्लक्ष्णिक आदिका स्वरूप पल्योपम और सागरोपमका स्वरूप उत्सपिणी अवसर्पिणीका प्रमाण सुषमसुषमाके भरतका स्वरूप जीवाभिगम गौतमका स्वीकारवचन ।
પ્રશ્ન“એક મુહૂર્તના કેટલાં ઉચ્છવાસ થાય છે? ઉત્તર- ૩૭૩ ઉચ્છવાસનું એક મુહૂર્ત થાય છે. આવલિકા, ઉચ્છવાસ, નિશ્વાસ, આદિ કાળના પ્રમાણનું કથન, ઔપથમિક કાળ- પોપમ અને સાગરોપમ કાળના પ્રમાણનું પ્રતિપાદન, ઉચછલક્ષણ લણિક આદિનું સ્વરૂપ, પોયમ અને સાગરેપમનું સ્વરૂપ, ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણનું પ્રમાણુ, સુષમસુષમાકાળના ભારતવર્ષનું સ્વરૂ૫, જીવાભિગમ, ગોતમ દ્વારા ભગવાનનાં વચનેને સ્વીકાર.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टी. 'श.६उ.७सू.१ शालिप्रभृतिजीवविशेषयोनिस्वरूपनिरूपणम् ३९ सालीणं तहा एयाणं पि, नवरं-पंच संवच्छराई, सेस तंचेव । अह भंते ! असि-कुसुंभग-कोदव-कंगु-वरग-रालग-कोदूसगसण-सरिसव-मूलग बीय माईणं-एएसिणं धण्णाणं ? एयाणं वि तहेव, णवरं-सत्त संवच्छराई; सेसं तं चेव ॥ सू०१॥
छाया-अथ भदन्त ! शालीनाम् व्रीहीणाम्, गोधूमानाम्, यवानाम्, यवयवानाम्-एतेषां धान्यानां कोष्ठागुप्तानाम्, पल्यागुप्तानाम्, मश्चाऽऽगुप्तानाम्, मालागुप्तानाम्, अवलिप्तानाम्, लिप्तानाम्, पिहितानाम्, मुदितानाम् लाञ्छितानाम्
शालिप्रभृतिजीवविशेषयोनिवक्तव्यता
'अह णं भंते ! सालीणं' इत्यादि । सूत्रार्थ-(अहणं भंते ! सालीणं, वीहीणं, गोधूमाणं, जवाणं, जब. जवाणं, एएसिणं धन्नाणं कोहाउत्ताणं, पल्लाउत्ताणं, मंचाउत्ताणं, मालाउत्ताणं, उल्लित्ताणं लित्ताणं, पिहियाणं, मुद्दियाणं, लंछियाणं केवइयं काल जोणी संचिट्ठइ) हे भदन्त ! कोठेमें बंद करके रखे हुए, पल्यमें बंद करके रखेहुए, मञ्चमें रखे हुए, मालाके भीतर रखे हुए गोमय (गोवर) आदिसे मुंह छाबकर रखेहुए, सवतरफसे गोमय आदिसे छापकर रखे हुए, वर्तन आदिमें दीपक आदिसे ढककर रखे हुए, मिट्टी आदिसे छावकर किसी वर्तन आदिमें रखे हुए, रेखादि से चिन्हित कर योंही रखे हुए ऐसे शाली ब्रीहि, गोधूम-गेहूं यव जो
શાલિ આદિ જીવવિશેષની નિવક્તવ્યતા'अहणं भंते ! सालीणं' त्याहि
सूत्रथ- (अह णं भंते ! सालीणं, वीहीणं, गोधूमाणं, जवाणं, जवजवाणं एए सि णं धमाणे कोट्ठाउत्ताणं, पल्लाउत्ताणं, मंचाउत्ताणं, मालाउत्ताणं, उल्लित्ताणं, लित्ताणं, पिहियाणं, मुदियाणं, लंछियाणं, केवइयं कालं जोणी संचिड) महन्त ! म हीम रामेi, R THE शता, भय ५२ રાખેલાં, કોઠારમાં રાખેલાં, છાણ આદિથી મોટું લીંપીને રાખેલાં, બધો તરફથી છાણ, માટીને લેપ કરીને રાખેલાં, ગેળા, ગેળી આદિ પાત્રની ઉપર શરાવ, કુંડા આદિ ઢાંકીને રાખેલાં, માટી આદિથી લીંપીને કે પાત્રમાં રાખેલાં, ફરતી રેખા આદિ निशा रीन. रामेai nnel, श्रीडि, , ४१, यवयव, (विशिष्ट प्रा२ना ४५)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे कियन्तं कालं योनिः संतिष्ठते ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कर्षेण त्रीणि संवत्सराणि, ततः परं योनिः प्रम्लायति ततः परं योनिः प्रविध्वंसते, ततः पर बीजम् अबीजम् भवति, ततः परं योनिव्युच्छेदः प्रज्ञमः श्रमणाऽऽयुष्मन् ! अथ भदन्त ! कलाय-मसूर-तिल-मुद्ग-माष-निष्पाव--कुलत्थ-आलिसंदगसतीण-परिमन्थकादीनाम् एतेषां धान्यानाम् ? यथा शालीनाम् तथा एतेषामपि नवरम्-पश्च संवत्सराणि, शेषं तदेव ।
और यवयव विशेष प्रकारके जौं इन सब धान्योंके बीजमें अपनेर अङ्कुरको उत्पन्न करने की शक्ति कबतक रहती है ? (गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिणि संवच्छराई तेण परं जोणी पमिलायइ) हे गौतम ! इन सब धान्योंमें अनाजोंमें अपने२ अङ्कुरको उत्पन्न करने की शक्ति कमसे कम अन्तर्मुहूर्ततक रहती है और अधिकसे अधिक तीनवर्षतक रहती है। इसके बाद वह शक्तिरूप योनि म्लान नष्ट हो जाती है (तेणपर जोणी पविद्धंसइ) इसके बाद वहयोनि विध्वस्त हो जाती है ( तेण पर बीए अबीए भवइ) इससे पीछे वह बीज अबीजरूप हो जाता है । (तेण परं जोणिवोच्छेदे पण्णत्ते समणाउसो) अबीजरूप हो जानेके कारण हे श्रमणायुष्क ! फिस उसमें अङ्कुरोत्पादन शक्तिरूपयोनिका विच्छेद-सर्वथा अभाव हो जाता है। (अह भंते! कलाय- मसूर -तिल-मुग्ग-मास-निप्पाव-कुलत्थ-आलिसंदग सतीण-पलिमंथगमाइणं एएसिंणं धन्नाणं) हे भदन्त ! कलाय-मटर, આદિ ધાનાં બીજમાં પિોતપોતાના અંકનું ઉત્પાદન કરવાની શકિત કેટલા કાળ सुधी २७ छ ? ( गोयमा! जहण्णेणं अंतोमुहत्त, उक्कोसेणं तिणि संवच्छराइंतेण पर जोणी पमिलायइ) गौतम! ते या धान्यामा (अनानमा) પિતાપિતાના અંકુરને ઉત્પન્ન કરવાની શકિત ઓછામાં ઓછા એક મુહૂર્ત સુધી અને અધિકમાં અધિક ત્રણ વર્ષ સુધી રહે છે, ત્યારબાદ તે શકિતરૂપ નિ મિલાન થઈ જાય છે. (तेणपर जोणी पविद्धंसह) त्या२ मा त यानी विस्त (नष्ट) ४ लय छे, ( तेण पर बीए अबीए भवइ) तथा ते मी ममी३५ थ य छे. (तेण पर जोणिवोच्छेदे पण्णत्ते समणाउसो) 3 अमर मायुभन! ममी ३५ થઈ જવાને કારણે, તેમાં અંકુરોત્પિાદન શકિતરૂપ નીને વિરછેદ (સર્વથા અભાવ) થઈ જાય છે.
(अह भंते! कलाय, मसूर, तिल, मुग्ग, मास, निप्पाव, कुलत्थ, आलिसंदग, सतीण-पलिमंथगमाइ णं एए सि णं धन्नाणं) D E-! qzi,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६उ.७मू.१ शालिप्रभृतिजीवविशेषयोनिस्वरूपनिरूपणम् ४१ ___ अथ भदन्त ! अतसी-कुसुम्भक-कोद्रव-का-वरट्टरालक - कोषक-सणसर्षप-मूलकबीजादीनाम् एतेषां धान्यानाम् ? एतेषामपि तथैव, नवरम् सप्त संवत्सराणि, शेषं तदेव ॥ सू० १ ॥ मसूर, तिल, मूग माष उडद, निष्पाव-वाल, कुलत्थ-कुलथी, आलिसंदक-एक प्रकारका अनाज, सतीण-तूवर, परिमन्थक-गली चना, इत्यादि धान्योमें अङ्कुरोत्पादनशनि कबतक रहती है ? (जहा सालीणं तहा एयाणंपि) हे गौतम ! जिस प्रकारसे शालि धान्यका अङ्कुरोत्पादन काल कहा गया है उसी प्रकारसे इनका भी जानना चाहिये। (नवरं) विशेषता इतनी ही है कि (पंच संवच्छराइं सेसं तंचेव) इनका उत्कृष्टकाल अङ्कुरोत्पादनका पांच वर्षतकका है। तथा जघन्यकाल पूर्वोक्तरूपसे अन्तर्मुहूर्त्तका है । अह भंते। अयसि-कुसुंभग-कोहध कंगु-वरग-रालग-कोदूसग-सणसरिसव मूलगवीयमाईणं एएसिं धण्णाणं?) हे भदन्त ! अलसी, कुसुम्भक, कोद्रव कोदों, कांगनी, वरद्द, रालक, कोदूषक कोद्रवविशेष, सन् सरों, मूलकबीज इत्यादि धान्योका अङ्कुरोत्पादन काल कबतकका है ? (एयाणे वि तहेव, णवर सत्तसंवच्छराइ सेसं तं चेत्र) हे गौतम ! इनधान्योंका अङ्करोत्पादनकाल वैसा ही है, विशेषता इसमें इतनी ही है कि इनका अङ्करोत्या. भसूर, तस, भग, 2436, 4, थी, मासि४ (मे २र्नुभना), तुरा, न्य। प्रत्याहि धान्यामा मयुरोत्साहन राति या सुधा २ छ? (जहा सालीणं तहा पयाणं पि) गौतम! शालि (योमा) ना माने। रेस मयुरोपान आज 1ो छ, मेरस वटाए। माह धान्यानो ५२ मत्याहन ४ समवे. (नवरं) પણ વટાણા આદિના બીજને અંકુત્પાદન કાળમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે (पंच संवच्छराई - सेसं तं चेव) तमने। मधिमा मधि मयुरोत्साहन in પાંચ વર્ષ સુધીને કહ્યો છે, તથા જઘન્ય (ઓછામાં ઓછો) અંકુરેશત્પાદન કાળ પૂર્વોક્ત अन्तकृतना छे. (अह भंते ! अयसि, कुसुभग, कोदव, कंगु, वरग, रालग, कोषग, सण, सरिसव - मूलगबीयमाई णं एएसिं धण्णाणं ?) हे महन्त ! भसा, सुमि, ti, sin, १२॥ (मे ४२ धान्य), रास (मे २ना zin), કે દૂષક (એક પ્રકારના કેદરા) શણ, સરસવ, મૂલકબીજ ઇત્યાદિ ધાન્યના અંકુરોત્પાદન
3 Xो छ? (एयाणं वि तहेव, णवर सत्तसंवच्छराई सेस तंचेव) હે ગૌતમ! તે ધાને અંકુરિત્પાદન કાળ પણ એટલું જ છે. પરંતુ અહીં એટલી જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
भगवतीसूत्रे टीका-षष्ठोद्देशके जीववक्तव्यता प्रतिपादिता, अथ सप्तमोद्देशके जीव विशेषधान्यादियोनिवक्तव्यतामाह-'अह भंते' इत्यादि ।
'अह भंते ! सालीणं, वीहिणं, गोधूमाणं, जवाणं, जवजवाणं-एएसिणं धण्णाणं' अथ हे भदन्त ! शालीनां कलमषष्टिकाप्रभृतिधान्यविशेषाणाम्, वीहीणां सामान्यतण्डुलानाम्, गोधूमानाम्, यवानाम्, यवयवानां यवविशेषाणाम्, एतेषां खलु धान्यानाम् ‘कोहा उत्ताणं, पल्लाउत्ताणं, मंचा उत्ताणं, माला उत्ताणं, उल्लित्ताणं, लित्ताणं, पिहियाणं' कोष्ठागुप्तानां कोष्ठे कुशुले आगुप्तानाम् संरक्षितानां तत्र प्रक्षेपणेन संस्थापितानाम्, पल्यागुप्तानाम् पल्ये दनका उत्कृष्ट काल सातवर्षतकका है । तथा जघन्यकाल पूर्वोक्तरूपसे अन्तमुहत्तंका है।
टीकार्थ-छठे उद्देशकमें जीवकी वक्तव्यता कही गई है। अब इस सप्तम उद्देशकमें जीवकी योनिभूत धान्यादिकी वक्तव्यता कही जा रही है सो गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'अह भंते । सालीणं, वीहीण, गोधूमाणं, जवाणं, जवजवाणं एएसिणं धण्णाण' हे भदन्त ! ये जो शालि, ब्रीहि, गोधूम, जो यवयव आदि धान्यविशेष हैं इनमें अपने२ अङ्करोको उत्पन्न करनेकी शक्ति कितने कालतक रहती है ? कलम षष्टिका आदि जिसके अनेक प्रकार होते हैं ऐसी जो धान्य है वह शालि कहलाती है। सामान्यचावलोंकी उत्पत्ति जिससे होती है उसका नाम व्रीहि है । एक विशेष प्रकारके जौका नाम जवजव है । ये सब 'कोहाउत्ताणं' चाहे कुशूल (कोठी)में संरक्षित हो रखे हुए हों चाहे 'पल्लाउत्ताणं' वांस आदिके बने हुए पल्यमें धान्यके વિશેષતા સમજવી કે અળસી આદિનો અંકુત્પાદન કાળ અધિકમાં અધિક સાત વર્ષ પર્યન્તને છે, તથા જઘન્ય કાળ તો પૂર્વોત અત્તમું દૂત ને જ છે.
ટીકાથ– છઠ્ઠા ઉદ્દેશકમાં જવાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, હવે આ ઉદ્દેશકમાં જીવની નિભૂત ધાન્યાદિની વકતવ્યતા કરવામાં આવે છે– ગૌતમ સ્વામી આ विषयने अनुदाक्षीन मडावीर प्रभुने मेवे प्रश्न पूछे छे - 'अहं भंते! सालीणं, वीहीणं गोधमाणं, जवाणं जवजवाणं, एएसिणं धण्णाणं' 3 महन्त! शाति, વ્રીહિ, ઘઉં, જવ, યવયવ આદિ ધાન્યમાં પોતપોતાના અંકુરને ઉત્પન્ન કરવાની શકિત કેટલા કાળ સુધી રહે છે? કલમ, ષષ્ટિકા આદિ જેના અનેક પ્રકાર હોય છે એવા ધાન્યને શાલિ (ઊંચી જાતના ચેખા) કહે છે. સામાન્ય જાતના ચોખાની જેમાંથી ઉત્પત્તિ થાય છે એવા ધાન્યને વ્રીહિ (ડાંગર) કહે છે. એક વિશિષ્ટ પ્રકારના अपने 'यय' छे. मा मया धान्याने मले कोटा उत्ताणं' हीमा सुरक्षित
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६उ.७.१ शालिप्रभृतिजीवविशेषयोनिस्वरूपनिरूपणम् ४३ वंशादिरचिते धान्याधारपाने आगुप्तानां सुरक्षितानाम्. मश्चागुप्तानां मञ्चोपरि मुरक्षितानां, मालागुप्तानां माले गृहोपरि रचितलघुशालाविशेषे आगुप्तानाम् सुनिहितानाम्, अबलिप्तानां-द्वारभागे पिधानेन सह गोमयादिना अवलिप्तानां लिप्तानां परितो गोमयादिना कृतलेपानाम्, पिहितानां कुम्भादौ शरावादि पिधानेनाऽऽच्छादितानाम्, 'मुद्दियाणं,लंछियाणं' मुद्रितानाम्, मृत्तिकादिमुद्राङ्कितानाम् , लाञ्छितानां रेखादिना कृतचिह्नानाम् धान्यानामिति पूर्वेणान्वयः 'केवइयं कालं जोणी संचिट्ठइ ?' कियन्तं कालं कियत्कालावधि योनिः, अङ्करोत्पादनशक्तिः संतिष्ठते ? भगवानाह-गोयमा ! जहण्णेणं अंतो मुहुत्तं, उक्कोसेणं आधारभूत पात्र में रखे हुए हों, 'मंचाउत्ताणं मंचके ऊपर रखे हों, 'माला उत्ताणं' माल-घरके ऊपर बनाये हुए छोटे कोठेमें रखें ही 'उल्लित्ताणं' 'चाहे ऐसे पात्र में रखें हों कि जिसका मुख ढक्कनसे ढककर गोमय गोबर आदिसे अच्छी तरहसे बन्द कर दिया गया हो 'लित्ताणं' चाहे ऐसे विटोरामें ये रखे हों कि जो चारों ओरसे गोमय(गोबर) आदिसे लीपा पोता हुआ हो 'पिहियाणं' ऐसे वर्तनमे कि जिसका मुख मिट्टीके दीपकसे ढका हुआ हो, मुदियाणं' चाहे मीहीसे छबे हुए स्थान में रखे हो, 'लेछियाणं' चाहे ऐसी जगहमें रखें हों कि जहां पर मृतिका आदिसे सिर्फ रेखामात्र ही की गई हो, एसे इन धान्योंकी 'केवड्य काल जोणि संचिट्ठह' कितने कालतक योनि अङ्करोत्पादन शक्ति रहती है ? इस प्रश्नके उत्तर में प्रभु उनसे कहते राज्यु डाय, 'पल्लाउत्ताणं' वास माहिमाथी मनावेदा ५८सा (2 ) मा राभ्यु डेय, 'मंचाउत्ताणं' भय ५२ २७यु डाय, 'मालाउत्ताणं' भा॥ ५२घरने से भाणे शमेला २मा राज्यु डाय, 'उलिताणं' 2 पात्रमा तेने शभ्यु હોય તે પાત્રની ઉપર ઢાંકણું ઢાંકીને તેને છાણ-માટી આદિથી લીંપીને બરાબર બંધ अपामा माव्युडाय, 'लित्ताणं' अथवा गा, गोजी आदि पात्रमा तेने राज्यु હોય તે પાત્રને છાણ આદિથી ચારે તરફ લીંપવા ઝુંપવામાં આવેલું હોય, 'पिहियाणं' भाटीना शा२। आहिथी ढांसा पत्रमा तेने रामेसु डाय, 'मुहियाणं
तेने मारीथी का पता स्थानमा युडाय, 'लेछियाणं' मोवा-यामा રાખ્યું હોય કે જ્યાં માટી આદિની રેખા કરીને નિશાનીજ કરેલી હોય, એવાં ઉપર્યુકત धान्यानी 'केवइयं कालं जोणि संचिट्टइ ?? योनि- शत्याहन शति- 321 to પર્યન્તની હોય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रो तिणि संवच्छराई' हे गौतम ! उपरि वर्णितानां धान्यानाम् अङ्करापुत्पादन बीजसामर्थ्य जघन्येन अन्तर्मुहूर्त तिष्ठति, उत्कृष्टेन त्रीन संवत्सरान् वर्षत्रय पर्यन्तं तिष्ठति ‘तेण पर जोणि पमिलायई' ततः परं वर्षत्रयानन्तरम् योनिः अङ्करोत्पादनहेतुभूतशक्तिः प्रम्लायति म्लाना भवति वर्णादिना हीयते, ' तेण परं जोणी पविद्धंसई' ततः परं योनिः प्रविध्वंसते विनाशं प्राप्नोति, 'तेणपरं बीए अबीए भवइ ' ततः परं बीजम् अबीजं भवति क्षेत्रो उप्तमपि नाङ्कर मुत्पादयति कथं नोत्पादयेदित्याह- तेणपरं जोणीवोच्छेदे पण्णत्ते समणा उसो !' हे श्रमणायुष्मन् ! हे गौतम ! ततः परं योनिव्युच्छेदः प्रज्ञप्तः हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! जहण्णेणं अंतोमुहत्त, उक्कोसेणं तिण्णि संवच्छराइ' इन पूर्वोक्त शालि आदि धान्योकी अङ्करोत्पादन शक्ति जघन्यसे तो अन्तर्मुहूर्ततककी है और उत्कृष्टसे तीनवष तककी है। अर्थात् इतने समयतक ये अपने२ अङ्करोंको उत्पन्न करनेकी शक्तिशाली रहते हैं 'तेण परं' बादमें इसके 'जोणी पमिलायइ' उनकी योनि म्लान हो जाती है, अर्थात् वर्ण आदि द्वारा कमहीन हो जाती है । तेण पर जोणीपविद्धंसई' वादमें क्षीण हो जाती है। तेण पर वीए अवीए भवई' क्षीणे हो जानेके कारण वह वीज खेतमें डालेजाने परभी अपने अङ्करको उत्पन्न नहीं कर सकता है । क्योंकि 'समणाउसो तेण पर जोणी वोच्छेदे पण्णत्ते' हे श्रमणायुष्मन् । इतने समयके निकल जाने पर उसकी योनिका विच्छेद कहा गया है।
तना उत्तर भापतi भडावा२ प्रभु छ- 'गोयमा। गौतम ! 'जहण्णेणं' अंतोमुहत्तं, उकोसेणं तिणि संवच्छराई ति राति माल धान्याना અંકુત્પાદન શક્તિ જઘન્યની (ઓછામાં ઓછા કાળની) અપેક્ષાએ અંતર્મુહૂર્તની અને અધિકમાં અધિક ત્રણ વર્ષ સુધીની હોય છે. એટલે કે એટલા સમય સુધી તેમના भीमा १२ (५ ४२वानी शति २९ छे. तेण पर, त्या२ मा 'जोणी पमिलायह तभनी योनी मान २४ तय छ-मेटले तेना वहान ४ तय छे. 'तेण पर जोणि पविद्धसइ, त्या२ मा योनि क्षीण थ तय छ, 'तेण पर वीए अवीए भवह, योनि क्षीण २४ गया पछी, तभीनेमेतरमा वा छत पण ते पाताना अबुन ५-न ४२ शतु नथी. २५ : 'समणाउसो तेण पर जोणी चोच्छेदे पण्णत्ते श्रमायुमन! सटही समय व्यतीत थ६ गया ५छ तनी યોનિને વિચ્છેદ થઈ જાય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી વટાણ આદિ ધાને વિષે પ્રશ્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६उ.७सू.१ शालिप्रभृतिजीवविशेषयोनिस्वरूपनिरूपणम् ४५ कथितः, गौतमः पृच्छति 'अहभंते ! कलाय-मसूर-तिल-मुग्ग-मास-निप्पावकुलत्य-आलिदसग-सतीण-पलिमंथगमाईणं-एएसिणं धण्णाणं ?' हे भदन्त ! भथ कलायाः ( भाषायां मटरपदवाच्याः), ममूराः, तिलाः, मुद्गाः भाषा: 'उरद' इति भाषाप्रसिद्धाः निष्पावाः वल्लाः 'बाल' इति प्रसिद्धाः कुलत्थाः चबलिकाकाराः चिपिटिकाः 'कुलथी' इति प्रसिद्धाः, आलिसंदगाः चवलकप्रकाराः, सतीणाः-बटाणा इतिभाषा प्रसिद्धाः परिमन्थकाः वृत्तकालचणका:-आदीनाम् कलायमभृतीनाम् एतेषां खलु धान्यानां कियन्तं कालं कियत्कालावधि योनिः संतिष्ठते ?
भगवानाह-'जहा सालीणं तहा एयाणं पि' हे गौतम ! यथा शालीनाम् कोष्ठाद्यागुप्तानाम् तथैव एतेषां कलायादीनामपि विज्ञेयम् । 'णवरं-पंच संवच्छ राई, सेसं तं चेव' नवरम्-विशेषः उत्कृष्टेन पञ्च संवत्सरान् , शेणं जघन्येन __ अब गौतमस्वामी पुनः पूछते हैं 'अह भंते ! कलाय-मसूर-तिल मुग्ग-माम-निप्पाव-कुलत्थ-आलिसंदग-सतीण-पलिमंथगमाईणं एएसि णं धण्णाणं' हे भदन्त ! कलाय-मटर, मसूर, तिल, मूंग उडद, निप्पाव-बाल, कुलत्थ-कुलथी-चौडा के आकार जैसी और चपटी धान्यजातिविशेष, आलिसंदग-एक प्रकारका चोडा, सतीण-तूअर, परिमन्थक-गोलचना, इत्यादि जो धान्य हैं सो इन धान्योंकी कितने कालतक योनि रहती है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'जहा सालीणं तहा एयाणं पि' हे गौतम ! कोष्ठादिकोंमें संरक्षित शाली आदिकोंका अङ्कुरोत्पादनकाल जैसा कहा गया है वैसा ही काल इन मटर आदिकोंका अपने२ अङ्करोंको उत्पन्न करनेका जानना चाहिये । 'णवरं' जो अन्तर है वह इतना ही है कि 'पंच संवच्छराई सेसं ५छ - 'अह भंते! कलाय, मसूर, तिल, मुग्ग, मास, निप्पाव, कुलत्थ, आलिसंदग, सतीण, पलिमंथगमाई णं एए सिणं धण्णाणं' 3 मा-त! 4, भसर, तस, भा, 2438, वा, यी ( तनुं य५९ ताश ५७ धान्य), मासिस (मे प्रा२ना 201,सती (तु-तु२१), या त्या धान्या डाय छे, તેમની યેની કેટલા કાળ સુધી રહે છે. એટલે કે તેમને અંકુરપાદન કાળ કેટલો હોય છે?
उत्तर- जहा सालीणं तहा एयाणं पि' गौतम! ४ी महिमा सघरेस શાલી આદિને અંકુત્પિાદન કાળ એટલે કહ્યો છે, એટલે જ વટાણુ આદિ ધાને ५९ सोपान समा. 'णवरं ५ तेमना मरेपानमा माटो ०४ तपत छ- 'पंच संबच्छराइं सेस तचेव' म2२ माहिना मधिमा अधि:
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे तदेव अन्तर्मुहूर्तमेव । गौतमः-पृच्छति-'अह भंते ! अयसि-कुसुंभग-कोदवकंगु-वरग-रालग-कोदुसग-सण-सरिसव-मूलगबीय माईणं-एएसिणं धण्णाणं ?' हे भदन्त ! अथ अतसी, अलसी इति भाषाप्रसिद्धाः, कुसुम्भका रक्तवर्ण पुष्पवन्तः, कोद्रवः, कङ्कः, वरट्टः, रालगः कङ्घविशेषः, कोदूषकः कोद्रव विशेषः, सणः प्रसिद्धः, सर्षपः प्रसिद्धः, मूलकबीजं शाकविशेषबीजम् आदीनाम् अतसीप्रभृतीनाम् एतेषाम् धान्यानाम् कियत्कालावधि योनिः तिष्ठति?
भगवानाह-' एयाणं वि तहेव, नवरं-सत्त संवच्छराई, सेसं तं चेव ।' हे गौतम ! एतेषामपि अतसीप्रभृतीनां तथैव अङ्कुरोत्पादनसामर्थ्य विज्ञेयम्, तं चेव' कि इनका उत्कृष्ट काल पांच वर्षतकका है बाकी का जघन्य काल तो एक अन्तर्मुहूर्तका ही है। ____ अब गौतम पुनः प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'अह भंते ! अयसि कुसुंभग कोदव कंगु-वरग-रालग-कोदुसग-सण-सरिसव-मूलगवीयमाईणं एएसिं धण्णाणं' हे भदन्त ! अतसी-अलसी, कुसुम्भक-रक्तवर्णपुष्पवाला धान्यविशेष, कोद्रव कोदों, कङ्ग-कांगनी, वरट्ट धान्यविशेष, रालगकांगनीविशेष, कोदृषक-कोद्रवविशेष, सन् , सरसों, मूलकबीज शाकविशेषका बीज इन सब अलसी आदि धान्योंका अपने२ अङ्करोको उत्पन्नकरनेका काल कितने समयतकका है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'एयाणं वि तहेव नवरं सत्त संवच्छराई सेसं तं चेव' इन अलसी आदि धान्यों का अपने२ अङ्करोंको उत्पन्न करनेका समय અંકુરોત્પાદનકાળ પાંચ વર્ષ સુધી હોય છે, તેમને જઘન્ય (ઓછામાં ઓછો ) અંકુત્પાદનકાળ તે શાલી આદિ ધાન્યના જેટલે જ–અંતમુહૂર્તને છે.
वे गौतम २वामी महावीर प्रभुने प्रश्न पूछे छे ?- 'अह भंते ! अयसि, कुमुंभग, कोदव, कंगु, वरग, रालग, कोदुसग, सण, सरिसव, मूलगबीयमाईणं एए सि धण्णाणं? 3 महन्त ! मसी, सुभम (aleगना इसावा
मे धान्य) अश, i, १२६ (४ ४२नु मना), सग (४ प्रश्न ४ion), કેષક (એક પ્રકારના કેદરા), શણ, સરસવ, મૂળાના બીજ આદિ ધાને અંકુત્પાદન કાળ કેટલે કહ્યો છે?
___उत्त२- 'एया णे वि तहेव - णवर सत्त संवच्छराई - सेसं तं चेव' અળસી આદિ ધાને પિતપતાના અંકુરને ઉત્પન્ન કરવાને કાળ પણ શાલી આદિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६उ.७सू.१ शालिप्रभृतिजीवविशेषयोनिस्वरूपनिरूपणम् ४७ यथा शालीनां पूर्व प्रतिपादितम्, किन्तु नवरं-विशेषः उत्कृष्टेन सप्त संवत्सरान् शेणं-जघन्येन तु तदेव शालीप्रभृतिवदेव अन्तर्मुहर्तम् विज्ञेयम ॥सू० १॥ ___मूलम्-'एगमेगस्स णं भंते ! मुहुत्तस्स केवइया ऊसासद्धा वियाहिया ? गोयमा ! असंखेज्जाणं समयाणं समुदय समिइ समागमेणं-सा एगा 'आवलियत्ति पवुच्चइ, संखेज्जा आवलिया ऊसासो संखेज्जा आवलिया निस्सासो!
हटुस्स अणवगल्लस्स निरुवकिटुस्स जंतुणो । एगे ऊसास-नीसासे एस पाणु त्ति वुच्चइ ॥१॥ सत्त पाणूणि से थोवे; सत्त थोवाई से लवे । लवाणं सत्तहत्तरि, एस मुहुत्ते वियाहिए ॥२॥ तिपिण सहस्सा सत्तसयाइं तेवत्तरि च ऊसासा । एस मुहत्तो दिहो, सोहि अणतनाणीहिं ॥३॥
एएणं मुहुत्तपमाणेणं तीसं मुहुत्ता अहोरत्ता, पण्णरस अहोरत्ता पक्खो, दो पक्खा मासे, दो मासा उऊ तिष्णिय उउ अयणे, दो अयणाइं संवच्छराई जुगे, वीसं जुगाई वाससयं दसनीससयाइं वाससहस्सं इत्यादि०चउरासीई वाससय सहस्साणि से एगे पुवंगे, चउरासीइं पुवंग सय सहस्साइं से एगे पुके एवं तुडिअंगे, तुडिए, अडडंगे अडडे, अववंगे, अववे, हह शाली आदि धान्योंके कालके जैसा ही है परन्तु इनके कालमें विशे. षता इतनी ही है इनका उत्कृष्ट काल सातवर्षतकका है। और जघन्यकाल तो शालि आदिके जघन्यकाल जैसा अन्तर्मुहर्तका ही है ॥सू.१॥ ધાન્યના અંકુરત્પાદન કાળ જેટલો જ કહ્યો છે પણ અળસી આદિને અધિકમાં અધિક અંકુત્પાદન કાળ સાત વર્ષ સુધીનો હોય છે, એટલી જ વિશેષતા સમજવી. તેમને જઘન અંકુરિત્પાદન કાળ તે શાલી આદિના જેટલો જ એટલે કે અન્તર્મુહર્તન हाय छे. ॥ सू. १॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
भगवतीसूत्रे अंगे, हहए, उप्पलंगे, उम्पले, पउमंगे पउमे, नलिणंगे. नलिणे, अथनिऊरंगे, अथनिऊरे, अउअंगे, अउए, पउअंगे, पउएय, नवुअंगे, नवुएय, चूलीअंगे, चूलिआय, सीस पहेलि अंगे, सीस पहेलिया, एतावताव गणिए, एतावतावगणियस्स विसए, तेणपरं उवमिए ॥ सू. २ ॥
छाया-एकैकस्य खलु भदन्त ! मुहूर्तस्य कियत्यः उच्छ्वासाद्धा व्याख्याताः ? गौतम ! असंख्येयानां समयानां समुदयसमितिसमागमेन सा एका 'आवलिका' इति प्रोच्यते, संख्येया आवलिका उच्छवासः, संख्येया आवलिका नि:श्वास:
हृष्टस्यानवकल्पस्य निरुपक्लिष्टस्य जन्तोः ।। एकः उच्चासनिश्वासः, एष प्राण इत्युच्यते ॥१॥
गणनीय काल वक्तव्यता"एगमेगस्स णं भंते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ- (एगमेगस्स णं भंते! मुहुत्तस्स केवइया ऊसासद्धा वियाहिया) हे भदन्त ! एक २ मुहूत्ते के कितने उच्छ्वास काल कहे है? (गोयमा) हे गौतम! (असंखेज्जाणं समयाणं समुदयसमिइ समागमेणं सा एगा 'आवलिय' ति पवुच्चइ, संखेज्जा आवलिया ऊसासो, संखेज्जा आवलिया निस्सासो) असंख्यात समयोंकी समितिके समागमसे जितना काल होता है वह एक आवलिका कहलाती है। संख्यात आवलिका का एक उच्छ्वास होता है। इसी तरह से संख्यात आवलिका का एक निःश्वास होता है। (हस्स अणवगल्लस्स
नीय असतव्यता(एगमेगस्स णं भंते !' त्यादि सूत्रार्थ:-(एगमेगस्स णं भंते! मुहुत्तस केवइया ऊसासद्धा वियाहिया)? मात! प्रत्ये: भुइतना । श्वास i छ ? (गोयमा!' गौतम । (असंखेज्जाणं समयाणं समुदयसमिइसमागमेणं सा एगा 'आवलिय त्ति पवुच्चइ, संखेज्जा आलिया ऊसासो, संखेज्जा आवलिया निस्सासो) અસંખ્યાત સમયની સમિતિના સમાગમથી જેટલો કાળ થાય છે, એટલા કાળને એક અવલિકા કહે છે. સંખ્યાત અવલિકાને એક નિશ્વાસ થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.७ मू.२ गणनीयकालस्वरूपनिरूपणम्
सप्त माणाः स स्तोकः, सप्तस्तोकाः स लवः । लवानो सप्तसप्ततिः, एष मुहूत्र्तों व्याख्यातः ॥२॥ त्रीणि सहस्राणि, सप्तशतानि, त्रिसप्ततिश्चोच्छासाः ।
एष मुहूर्तों दृष्टः, सर्वोः अनन्तज्ञानिभिः ॥३।। एतेन मुहूर्त्तप्रमाणेन त्रिंशमुहूर्तोऽहोरात्रः, पञ्चदश अहोरात्रः पक्षः, द्वौ पक्षौ मासः, द्वौ मासौ ऋतुः, त्रयश्च ऋतवोऽयनम् द्वे अयने संवत्सरः, निरुवकिटस्स जंतुणो, एगे ऊसास--नीसासे एस पाणुत्तिषुच्चइ) हृष्ट, भनवकल्प और निरुपक्लिष्ट ऐसे जन्तुका एक उच्छवास नि:श्वास काल प्राण कहलाता है । (सत्त पाणूणि से थोवे, सत्त थोवाइं से लवे, लवाणं सत्तहत्तरिए एस मुहुने वियाहिए) सात प्राणोका एक स्तोक होता है, सात स्तोकोंका एक लव होता है । ७७ लवोंका एकमुहूर्त होता है (तिनि सहस्सा सत्तसयाइं तेवत्तरिं च ऊसासा, एस मुहुत्ता दिह्रो सव्वेहिं अर्णतनाणीहिं ) ३७७३ उच्छवासों का एक मुहूर्त होता है ऐसा अनन्तज्ञानियों ने अपने केवलज्ञान में देखा है। (एएणं मुहत्तपमाणेणं तीसमुहुत्तो अहोरत्तो, पन्नरस अहो रत्ता पक्खो, दो पक्खा मासे दो मासा उऊ) इस मुहूत्तोप्रमाण से तीस ३० मुहूत्तो का एक दिन रात होता है। पन्द्रह १५ अहोरात का एक १ पक्ष होता है। दो पक्षों का एक मास होता है। दो मास की एक ऋतु होती है। (तिन्नि य उऊ अयणे) तीन ऋतुओं का एक अयन होता है
( हट्ठस्स अणवगल्लस्स निरुवकिट्ठस्स जंतुणो, एगे ऊसास-निसासे एस पाणुत्तिच्चह) तुट (प्रसन्न यित्ता), अन१४६५ (त२९) मने तंदुरस्त जितना એક ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસકાળને “પ્રાણ કહે છે.
(सत्तपाणि से थोवे, सत्त थोवाइं से लवे, लवाणं सतहत्तरिए एस महत्ते वियाहिए) सात प्राणेना मे स्तथाय छ, सात स्तान में सव थाय छे. छ, भने ७७ वर्नु ४ भुत थाय छे. (तिमि सहस्सा सत्तसयाइं तेवत्तरिं च ऊसासा एस महत्तो दिवो सव्वेहि अणंतनाणीहिं) 3७७३ अछवासानु मे મુહૂર્ત થાય છે, એવું અનંત જ્ઞાનીઓએ પિતાના કેવળજ્ઞાનથી અને કેવલ દર્શનથી
(एएण मुहुत्तपमाणेण तीस मुहुत्तो अहोरत्तो, पन्नरसअहोरत्तो पक्खो दो पक्खा मासे, दो मासा उऊ) AL ४१२ ३० मुनी मे हिवस ut થાય છે, ૧૫ દિનરાતનું એક પખવાડીયું થાય છે, બે પખવાડિયાને એક માસ થાય भने मे भासनी मे *तु थाय छे. (तिनि य उऊ अयणे) आशु अतुमानु मे २५पन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे पश्च संवत्सराः युगः, विशतिर्युगाः वर्षशतम्, दशवर्षशतानि सहस्रम शतं वर्ष सहस्राणां वर्षशतसहस्रम्, चतुरशीतिवर्षशतसहस्राणि तदेकं पूर्वाङ्गम्, चतुर शीतिः पूर्वाङ्गाणि शतसहस्राणि तद् एकं पूर्वम्, एवं त्रुटिताङ्गम्, त्रुटितम्, अटटाङ्गम्, अटटम्, अववाङ्गम्, अववम् , हूहूकाङ्गम्, हूहूकम् उत्पलाङ्गम्, उत्पलम्, पद्माङ्गम्, पद्मम्, नलिनाङ्गम्, नलिनम्, अर्थनिपूराङ्गम्, अर्थनिपूरम्, अयुताङ्गम्, अयुतम्, प्रयुताङ्गम्, प्रयुतम, नयुताङ्गम्, नयुतं च, चूलिकाङ्गम्, चूलि(दो अयणाई संवच्छरे) दो अयनों का एक संवत्सर होता है। (पंच संवच्छराई जुगे) पांच संवत्सरका एक युग होता है । (वीस जुगाई वाससयं) वीस युग के एक सो १०० वर्ष होते हैं। (दस वाससयाई वाससहस्स) दश सौवर्ष का एक हजार वर्ष होता है। (सयं वाससहस्साणं वाससयसहस्स) एक सो १०० हजार वर्षों का एक लाख वर्ष होता है (चउरासीयं वाससयसहस्साणि से एगे पुव्वंगे) ८४ लाख वर्षा का एक पूर्वाङ्ग होता है । (चउरासीइं पुव्वंगा सयसहस्साई से एगे पुब्वे) चौरासी लाख पूर्वागका एक पूर्व होता (एवं तुडिअंगे, तुडिए, अडगे, अडडे, अववंगे, अववे, हूहूअंगे हूहूए, उप्पलंगे उप्पले पउमंगे पउमे, नलिणंगे नलिणे अत्थनिउरंगे अस्थनिउरे अऊअंगे अउए पउअंगे पउए य, नवुअंगे नवुए य, चलीअंगे, चूलिआ य, सीसपहेलिअंगे, सीसपहेलिया, एतावतावगणिए-एतावतावगणियस्स विसए-तेण परं उवमिए ) इसी तरह से त्रुटितांग, त्रुटित, अटटांग याय , (दो अयणाई सवच्छ रे) मन में अयनानु मे थाय छे. पंच संवच्छराई जुगे) पांच वर्षानी में युग थाय छे. (वीसं जुगाई वाससयं) वीस युगाना में से। (१०० वष") याय छे. (दस वाससयाई वाससहस्स)स समान। समूड समूह भजीने मे १२ वर्ष थाय छे. (सयं व ससहस्साणं वाससयसहस्स) १०० १२ वर्षाना सहने मे atm वर्ष 2. ( चउरासीई वाससयसहस्साणि से एगे पुनगे) ८४ १५ ागर्नु 'yq" थाय छे. (चउरासीई पुच्चंगा सयसहस्सा से एगे पुब्वे) ८४ तास पुर्वा गर्नु ४ पूर्व' थाय छ. (एवं तुडीअंगे, तुहिए, अडडंगे, अडडे, अववंगे अबवे, हूहूअंगे, हूहूए, उप्पलंगे, उप्पले, पउमंगे, पउमे, नलिणंगे, नलिणे, अस्थनिऊर गे, अत्यनिउरे, अऊअंगे अजए, पउअंगे पउएय, नवुअंगे नबुए य, चूलीअंगे चूलिआ य, सिसपहेलि अंगे सीसपहेलिया, एतावतावगणिए - एतावतावगणियरस विसए - तेण पर उपमिए)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.७ सू.२ गणनीयकाल स्वरूपनिरूपणम् ५१ का च, शीर्षपहेलिकाङ्गम्, शीर्षप्रहेलिका, एतावत् तावत् गणितम्, एतावान तावद् गणितस्य विषयः, ततः परम् ओपमिकम् ॥ मू० २ ॥
टीका-धान्यादिवीजानां कालस्थितेः प्रस्तावात् तद्विशेषमुहर्तादिस्वरूपं निरूपयितुमाह-'एगमेगस्स णं भंते' इत्यादि ।
'एगमेगस्स णं भंते ! मुहुत्तस्स केवइया ऊसासद्धा वियाहिया ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! एकैकस्य मुहूर्त्तस्य कियत्यः उच्छ्वासाद्धा उच्छवास परिच्छिन्नकालविशेषाः व्याख्याताः प्रतिपादिताः ? भगवानाह-'गोयमा ! भटट, अववांग अवव, हूहूकांग हुहूक, उत्पलांग उत्पल, पद्मांग पद्म, नलिनांग नलिन, अर्थनिपूरांग अर्थनिपूर, अयुतांग अयुत, प्रयुतांग प्रयुत, नयुतांग नयुत, चूलिकांग चुलिका, शीर्षपहेलिकांग और शीर्ष प्रहेलिका यहां तक गणित है। और यही तक गणित का विषय है। इसके बाद औपमिक-अर्थात् संख्या द्वारा नहीं, किन्तु सिर्फ उपमा द्वारा जाना जा सके ऐसा काल है। __टकार्य-धान्यादि बीजों की कालस्थिति के प्रस्ताव से उसे कालस्थिति के विशेषरूप मुहूर्त आदि के स्वरूपको निरूपण करने के लिये सूत्रकार ने 'एगमेगस्स णं भंते' इत्यादि सूत्र कहा है-इसमें गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं कि-'एगमेगस्सणं भंते ! मुहत्तस्स केवइया उसासाद्धा वियाहिया' हे भदन्त ! एक एक मुहूर्त के उच्छ्वास से जाने जावे ऐसे कालविशेष कितने होते हैं? इसके उत्तर में प्रभु उनसे
र प्रभाव त्रुटिटांग, त्रुटित, मांस, , Avin, अपच, १६is, ५५, ઉત્પલાંગ, ઉત્પલ પધાંગ, પદ્મ, નલિનાંગ, નલિન, અર્થનિપૂરાંગ, અર્થનિપુર, અયુતાંગ અયુત, પ્રયુતાંગ, પ્રયુત, નયુતાંગ, નયુત, ચૂલિકાંગ, ચૂલિકા, શીર્ષ પ્રહેલિકાંગ અને શીર્ષ પ્રહલિકા અહીં સુધી ગણિત (ગણી શકાય એવો કાળ) છે. અને ત્યાં સુધીજ ગણિત ને વિષય છે. ત્યાર પછીને કાળ પમિક છે– એટલે કે સંખ્યા દ્વારા નહિં પણ ઉપમા દ્વારા જાણી શકાય એવા કાળ છે.
ટકાથ– પહેલાના પ્રકરણમાં ધાન્યાદિ બીજેની કાળસ્થિતિનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે તે કાળના મુહૂર્ત આદિ વિભાગના સ્વરૂપનું સૂત્રકાર નિરૂપણ કરે છે– આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે'एगमेगस्स णं भंते ! मुहुतस्स केवइया ऊसासादा वियारिया' महन्त ! પ્રત્યેક મુહૂર્તના ઉચ્છવાસથી જાણી શકાય એવા કેટલા કાળવિશેષ હોય છે? એટલે કે કેટલા ઉચ્છવાસોનું એક મુહૂર્ત થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
__भगवतीसगे असंखेजाणं समयाणं समुदयसमिइसमागमेणं-सा एगा 'आवलिय'त्ति पत्बई' हे गौतम ! असंख्येयानां समयानां समुदयसमितिसमागमेन असंख्यात समयसम्बन्धिनां समुदयानां समूहानां याः समितयः मेलनानि तासां समागमेन संयोगेन यत् कालमान भवति सा एका 'आवलिका' इति प्रोच्यते, एवं 'संखेज्जा आवलिया ऊसासे, संखेजा आवलिया निस्सासो' ता उपयुक्ताः संख्येयाः संख्याताः आवलिकाः एकः उच्छवासः, संख्येया आवलिकाश्च एको निःश्वास इति प्रोच्यते, एतावता षट्पञ्चाशदधिकशत द्वयावलिकाभिः क्षुल्लकभवग्रहणं भवति, तानि च सप्तदश सातिरेकाणि क्षुल्लकभवग्रहणानि एकोकछवास निःश्वासकाले भवन्ति,
अथ कालप्रमाणमाह-'हस्स अणवगल्लस्स निरुवकिट्ठस्स जंतुणो, एगे ऊसास-नीसासे एसपाणुति वुच्चइ, ' हृष्टस्य-तुष्टस्य प्रसन्नचित्तस्य एतादृशस्तु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! असंखेज्जाणं समयाणं समुदय समिइ समागमेणे-सा एगा 'आवलिय' त्ति पवुच्चइ असंख्यात समय संबंधी समूहोंके मिलापरूप संयोगसे जो कालमान होता है, वह एक 'आवलिका' कहलाती है । 'एवं संखेजा आवलिया ऊसासो संखेजा आवलिया निस्सासो' संख्यात आवलिकाएँ एक उच्छ्वास रूप होती हैं ओर संख्यात आवलिकाए ही एक निःश्वासरूप होती हैं। तात्पर्य कहनेका यही है कि असंख्यात समयोंकी एक आवली होती है और संख्यात आवलियोंका एक उच्छ्वास तथा इतनी ही आवलियोंका एक निःश्वास होता है । २५६ आवलिकाओंका एक क्षुल्लकभवग्रहण होता है । एक उच्छ्वासनिःश्वास कालमें १७से कुछ अधिक क्षुल्लकभवग्रहण होते हैं । (हस्स अणवगल्लस्स निरुवकिट्ठस्सजेंतुणो, एगे ऊसास
उत्तर--'गोयमा! असंखेज्जाणं समयाणं समुदयसमिइसमागमेणं-सा 'आवलिया' शि पवुच्च" गौतम! मसभ्यात समयोन। सभडाना संयोजनथी २ समान थाय छ, मेट समानने से "मावlast" छ. 'पनं मवेज्जा आवलिया ऊसासो, संखेज्जा आवलिया निस्सासो' सध्यात मालिया। मे। ઉચ્છવાસરૂપ હોય છે, અને સંખ્યાત આવલિકાએ એક નિ:શ્વાસરૂપ હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે અસંખ્યાત સમાની એક આવલી (આવલિકા) થાય છે અને સંખ્યાત આવલિકાને એક ઉચ્છવાસ તથા એટલી જ આવલિકાને એક નિઃશ્વાસ થાય છે. ૨૫૬ આવલિકાઓનું એક મુલક ભવ ગ્રહણ થાય છે, અને એક ઉચછવાસ નિઃશ્વાસકાળમાં ૧૭ કરતાં પણ સહેજ અધિક મુલક ભવ ગ્રહણ કાળ થાય છે. (हट्ठस्स अणवगल्लस्स निरुवकिट्ठस्स जंतुणो, एगे ऊसास-निसासे एस पाणु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६उ.७ मू.२ गणनीयकालस्वरूपनिरूपणम् ५३ वृद्धोऽपि स्यादत एवाह-अनवकल्पस्य, न अवकल्पंजरा यस्य स अनवकल्पस्तस्य जरसा अनभिभूतस्य तरुणस्येत्यर्थः, स तु कदाचिद् रुग्णोऽपि स्यादत एवाह-निरुपक्लिष्टस्य उपक्लेशरहितस्य रोगरहितस्येत्यर्थः । एतादृशस्य जन्तोः पुरुषस्य एको य उच्छवासनिःश्वास: उच्छवासेन सहितो निःश्वासः, स एष माण इत्युच्यते । इति प्रथमगाथार्थः ॥१॥ नीसासे एस पाणुत्तिवुच्चइ) इस गाथा द्वारा सूत्रकारने प्राणकाल का प्रमाण क्या है इस बातको स्पष्ट किया है- इसमें उन्होंने कहा हैं कि तुष्ट-प्रसन्नचित्त तथा-अनवकल्प-तरुण-जरा से रहित-ऐसे रोग विना के मनुष्य का जो उच्छ्वास सहित निःश्वास है वही प्राण कहलाता है। जन्तु- पुरुष के जो ये विशेषण दिये गये हैं उनकी सफलता इस प्रकारसे है- प्रसन्नचित्त तो वृद्ध व्यक्ति भी होता है अतःवह वृद्धव्यक्ति यहां नहीं ग्रहण किया गया है- इस बात को दिखाने के लिये 'अनवकल्प' पद दिया गया है- अवकल्प नाम जरा का है यह जरारूप अवकल्प जिसके नहीं है वह अनवकल्प है। ऐसा अनवकल्प तरुण ही होता है। तरुण होता हुआ भी यदि वह रुग्ग (रोगी) है तो ऐसे पुरुषका यहां उच्छ्वास नि:श्वास गृहीत नहीं हुआ है, किन्तु 'निरूपक्लिष्टस्य' जो ऐसा सब कुछ होते हुए भी निरुपक्लिष्ट - रोगरहित है- उसी मनुष्यका उच्छवास सहित निःश्वास प्राण माना गया है। ऐसा प्रथम गाथा का अर्थ है। त्ति बुच्चइ) मा गाथा द्वारा सूत्रधारे '
प्राण'नुं प्रमाण शुछे, पातने २५०८ श -तुष्ट, (प्रसन्न यित्त) तथा मन१४६५ (तरुण-वृद्धत्वया शत) भने તંદુરસ્ત વ્યકિતના ઉચ્છવાસ-નિશ્વાસને જે કાળ છે તેને “પ્રાણ” કહે છે. જન્તુ મનુષ્યનાં જે વિશેષણે અહીં આપવામાં આવ્યાં છે તેની સાર્થકતા આ પ્રમાણે સમજવી–વૃદ્ધ આદમી પણ પ્રસન્નચિત્ત સંભવી શકે છે પણ અહીં વૃદ્ધ વ્યકિતને ગ્રહણ કરવાની નથી એ વાતને બતાવવાને માટે ‘અનવક૯૫ પદનો પ્રયોગ કર્યો છે. “અવકલપ’ એટલે વૃદ્ધાવસ્થા. તે વૃદ્ધાવસ્થારૂપ અવક૯પને જે વ્યકિતમાં અભાવ હોય તે વ્યકિતને અનવકલ્પ (તરુણ–યુવાન) કહે છે. એવી અનવકલ્પ વ્યકિત તો તરુણ જ હોય છે, તરુણ હોવા છતાં પણ રુણ (રેગી) હોય એવી વ્યકિતના ७२७वास-नि:श्वास सही अड ४२वाना नथी, ५२न्तु निरुपक्लिष्टस्य' रोगरात અથવા તે તંદુરસ્ત વ્યકિતના જ ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસ અહીં ગ્રહણ કરવાના છે. આ રીતે પ્રસન્નચિત્ત, તરુણ અને તંદુરસ્ત વ્યકિતના ઉચ્છવાસ-નિ:શ્વાસના કાળને ‘પ્રાણ કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अथ द्वितीयगाथामाह-'सत्तपाणि' इत्यादि । सपाणि से योवे' सप्तप्राणाः ये सप्तउच्छवास-निःश्वासाः स 'स्तोकः' इत्युच्यते, 'सत्तथोबाई से लवे' सप्तस्तोकाः ये एकोनपञ्चाशदुच्छवोसनिःश्वासरूपाः स एको लवः इत्युच्यते, 'लवाणं सत्तहचारिए एस मुहुत्ते वियाहिए' लबानां सप्तसप्ततिः सप्त सप्ततिसंख्यकलवाः एष एकः मुहतों व्याख्यातः कथितः इति द्वितीयगाथार्थः ॥२॥ एतस्यैव संग्रहार्थ तृतीयगाथामाह-'तिण्णि' इत्यादि । त्रीणि सहस्राणि समशतानि, त्रिसप्ततिश्व उच्छवासाः (३७७३) त्रिसप्तत्यधिकसप्तशतोचरसहसत्रयम् उच्छवासनिःश्वासाः एष एकमुहूत उद्दिष्टः प्रतिपादितः सर्वैः अनन्त द्वितीय गाथा का अर्थ इस प्रकार से है- 'सत्त पाणूणि से थोवे' जो सात उच्छ्वास निःश्वास है वे एकस्तोक कहलाते हैं अर्थात् सात उच्छवास नि:श्वासों का १ एक स्तोक होता है। सत्त थोवाइंसे लवे' सात स्तोकों का १ एक लव होता है। अर्थात् ४९ उच्छवास निःश्वास एक लवकाल में होते हैं । ' लवाणं सत हत्तरिए एस मुहुत्ते वियाहिए' ७७ लव प्रमाण काल १ एक मुहूर्तरूप होता है। इस प्रकार से यह द्वितीय गाथा का अर्थ है । तृतीय गाथा का अर्थ इस प्रकार से है- ३७७३ जो उच्छवास निःश्वास है वही एक मुहूर्त का प्रमाण है। ऐसा अनन्तज्ञानी सर्वज्ञ केवली भगवान् ने कहा है। इस तरह सात प्राणरूप उच्छवास नि:श्वासोंका एक स्तोक होता है
और एक लवमे सात स्तोक होते है अतः ७से गुणित हुआ सप्तस्तोकात्मक लव ४९ उच्छ्वास निःश्वामरूप हो जाता है। और एक मुहतमें ७७ लव हो जाते हैं। ७७ लवोंके साथ ४९का गुणा करने पर ३७७३ उच्छ्वास निःश्वासॉकी संख्या एक मुहतमें आजाती है।
भी थानो म मा प्रभा छ-'सत्तपाणि से थोवे' सात प्राय अथवा तो सात २७पासनिश्वासानु ४ रता' थाय छे. 'सत्त थोवाइं से लवे' સાત સૅકેનું એક લવ થાય છે. એટલે કે એક લવ પ્રમાણ કાળમાં ૪૯ ઉચછવાસनिश्वास थाय छे. 'लवाणं सत्तहत्तरिए एस महत्ते वियाहिए' ७७ ०१ प्रमाण કાળનું એક મુહુર્ત થાય છે. આ પ્રમાણે બીજી ગાથાનો અર્થ થાય છે ત્રીજી ગાથાને અર્થ આ પ્રમાણે છે૩૭૭૩ ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસોનું એક સુહર્ત થાય છે, એવું અનંત જ્ઞાની સર્વજ્ઞ કેવળી ભગવાને કહ્યું છે. આ રીતે સાત પ્રાણરૂપ ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસનું એક સ્ટેક થાય છે, અને એક લવમાં સાત સ્તક હોય છે. માટે ૪૯ (૭x૭) ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસ રૂપ એક લવપ્રમાણુ કળ છે. એક મુહૂર્તમાં ૭૭ લવ હોય છે. તેથી ૭૭ લવેની સાથે જ ગુણાકાર કરવાથી જે ૩૭૭૩ ઉચ્છવાસનિશ્વાસની સંખ્યા આવે છે, એટલું જ એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.७ मू.२ गणनीयकालस्वरूपनिरूपणम् जानिभिः सर्वः केवलिभिरित्यर्थः इति तृतीयगाथार्थः ॥३॥ तथा च सप्तभिः उच्छवासनिःश्वासैः सप्तमाणरूपैः एकः स्तोकः, सप्तस्तोकाश्च एकस्मिन् लवे अतः सप्तभिर्गुणिता सप्तस्तोकात्मकलवः एकोनपश्चाशदुच्छ्चासनिःश्वासाः, मुहर्ते च सप्तसप्ततिर्लवा इति एकोनपञ्चाशता सप्तसप्ततेर्गुणने उपरि वर्णितोच्छ्वासनिःश्वास संख्याः एकमुहूर्ते सम्पद्यन्ते इति भावः । 'एएण महत्तप्पमाणेणं तीसमुहुत्ता अहोरत्तो' एतेन उपरिप्रतिपादितेन मुहूर्तप्रमाणेन त्रिंशमुहूर्त प्रमाणः एकः अहोरात्रो भवति । 'पण्णरस अहोरत्ता पक्खो' पञ्चदश अहोरात्राः एकः पक्षो भवति । 'दो पक्रवा मासे' द्वौ पक्षौ एकः मासो भवति । 'दो मासा उऊ' द्वौ मासौ एकः ऋतुर्भवति । 'तिण्णि य उऊ अपणे' त्रयश्च ऋतवः एकम् अयनमुच्यते । 'दो अयणे संवच्छरे' द्वे पयने एकः संवत्सर उच्यते । 'पंच संवच्छरिए जुगे' पश्चसंवत्सरिको युगः पञ्चवर्षाणाम् एको युगो भवति । 'वीसं जुगाई वाससयं' विंशतियुगाः वर्षशतमुच्यते । 'दसवाससयाई वाससहस्स' दशवर्षशतानि वर्षसहस्रमुच्यते । 'एए णं मुहुत्तपमाणेनं तीसं मुहुत्ता अहोरत्ता' इस मुहूर्तप्रमाण से तीस मुहूर्त का एक दिनरात होता है। 'पण्णरस अहोरत्ता पक्खो, १५ अहोरात का एक पक्ष होता है। 'दो पक्खा मासे' दो पक्ष एक मास कहाता हैं 'दो मासा उऊ' दो मासकी एक ऋतु होती है। 'तिणि य उऊ अयणे' तीन ऋतुए एक अयन रूप होती हैं। 'दो अयणे संवच्छरे' दो अयन एक संवत्सर-वर्ष रूप होते हैं। 'पंच संवच्छरिए जुगे' पांच वर्ष एक युग रूप होते हैं। अर्थात ५ वर्षों का एक युग होता है। 'वीसं जुगाइं वाससयं' बीस युग १०० वर्ष कहलाते हैं । 'दसवाससयाई वाससहस्सं' १० वर्ष शतभुईतर्नु प्रमाण सभा. 'एए णं मुहुत्तपमाणेणं तीसं मुडुत्ता अहोरत्ती' नेवा श्रीस मुइत प्रमाण जानी में हिनरात थाय छ, 'पण्णरसअहोरत्ता पक्खा' १५ दिवस रातर्नु मे ५वाडियुछे, 'दो पक्खा मासे' मे ५माडियाने आ भास थाय छ, 'दो मासा उऊ' मे भासनी मे *तु थाय छ, 'तिण्ण य उऊ अयणे । *तुमानु मे अयन थाय छे भने 'दो अयणे संवच्छरे , २ अयनानु मे संवत्सर (वर्ष) थाय छे. 'पंच संवच्छरिए जुगे' पाय पन मे युग थाय छ, 'वीसजुगाई वाससयं' वीस युगन मे 03-मेसे १०० वर्ष याय छ, दसवाससयाइ वाससहस्सं १० सामो (१० से ११) ३०००
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'सयंत्रास सहस्साणं वाससय सहरसं' शतं वर्षसहस्राणां वर्षशतसहस्रम् लक्षवर्षाणि। 'चउरासीई वाससयसहरसाई से एगे पुव्वंगे' चतुरशीतिवषशतसहस्राणि चतुरशीतिवर्षलक्षाणि तत् एक पूर्वाङ्गमुच्यते । 'चउरासीई पुव्वंगा सयसहस्साई से एगे पुव्वे' चतुरशीतिः पूर्वाङ्गानि शतसहस्राणि चतुरशीतिलक्ष पूर्वाङ्गाणि इत्यर्थः तदेकं पूर्वमित्युच्यते ? ' एवं तुडिअंगे' एवं चतुरशीतिलक्ष पूर्वाणि त्रुटिताङ्गमित्युच्यते, एवं 'तुडिए' चतुरशीतिलक्षत्रुटिताङ्गानि त्रुटित मित्युच्यते । तथैव 'अडडंगे' चतुरशीति लक्ष त्रुटितानि अटटाङ्गमित्युच्यते । एवम् 'अडडे' चतुरशीति लक्षाटटाङ्गानि अटटम् इत्युच्यते । 'अववंगे' चतुर शीतिलक्षाटटानि अववाङ्गमित्युच्यते । 'अववे' चतुरशीतिलक्षाववाङ्गानि अववम् इत्युच्यते । 'हहअंगे' चतुरशीतिलक्षाववानि हूहकाङ्गमित्युच्यते । 'हूहूए' | चतुरशीतिलक्षहूहूकाङ्गानि हूहूकमित्युच्यते । एवमग्रेऽपि चतुरशीतिलक्षमितस्य १० दश सौ वर्ष एक हजार वर्षप्रमाण होते हैं। 'सयं वाससहस्साणं वाससयसहस्स' १०० हजार वर्षोंका एक लाख वर्ष कहलाता है। 'चउरासीई वाससयसहस्साइं' ८४ लाख वर्षों का 'से एगे पुव्वंगे' एक पूर्वाङ्ग होता है। 'चउरासोइ पुव्वंगा सयसहस्साइं से एगे पुन्वंगे' ८४ लाख पूर्वाङ्गोका एक पूर्व होता है । ‘एवं तुडिअंगे' इसी तरह से अर्थात् ८४ लाख पूर्वो का एक घटितांग होता है । 'तुडिए' ८४ लाख त्रुटितांगका एक त्रुटित होता है । 'अडडंगे अडडे' ८४ लाख त्रुटितका एक अटटाङ्ग होता है, ८४ लाख अटटाङ्गका एक अटट होता है 'अववंगे अववे' ८४ लाख अटटका एक अववाङ्ग होता है, ८४ लाख अववांग का एक | अवव होता है 'हहअंगे हुए' ८४ लाख अवयका एक हहूकाङ्ग वर्ष प्रमाण वाय, 'सयं वाससहस्सा णं वाससयसहस्सं' १०० १२ वर्षाना समूडन 13 14 वर्ष ४ छ. 'चउरासीई वाससयसहस्साह' ८४००००० (यायासा (atv वर्षानुं से एगे पव्वंगे' में 'पूर्वाग' थाय छे.. चउरासीइं पुव्वंगा सहयसरसाई से एगे प्रवे, ८४ ला पूर्वानु मे 'पू' थाय छे. 'एवं तडिअंगे' में ८ प्रमाणे मेले ८४ साप पूर्वानुं 'शुटितां' थाय छ, 'तडिप, ८४ म त्रुहितागर्नु मे 'त्रुटित' थाय छे. 'अववंगे अववे' ८४ तास त्रुटितर्नु मे 'मटट' याय छ भने ८४ : साप मांग मे 'मटट' थाय छे 'अववंगे अववे' ८४ लाम मटरर्नु मे 'अqain' थाय छ भने ८४ सा५ मार्नु 'अ' थाय छे. हह अंगेहूहूए' ८४ साथ अवपर्नु मे sin' थाय छ भने ८४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७
'
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ७ . २ गणनीयकाल स्वरूपनिरूपणम् पूर्वपूर्वस्य गुणितस्य उत्तरोत्तरसम्बन्धेन वक्ष्यमाणा सख्या- यथा 'उप्पलंगे, उप्पले, पउमंगे, पउमे, नलिणंगे, नलिणे, अत्थनिउरगे, अत्थनिउरे, अतु अंगे, अतुए, पउअंगे, पउओ य, नवु अंगे, नवुए य, चूलिअगे, चूलिआ य, सीस पहेलिअंगे, सीसपहेलिया' उत्पलाङ्गम्, उत्पलम्, पद्माङ्गम्, पद्मम्, नलिनाङ्गम्, नलिनम्, अर्थनिपूराङ्गम्, अर्थनिपूरम्, अयुताङ्गम, अयुतम् प्रयुताङ्गम्, प्रयुतम्, नयुताङ्गम्, नयुतम् चूलिकाङ्गम्, चूलिका च शीर्षप्रहेलिकाङ्गम्, शीर्षप्रहेलिका 'एतावतारगणिए एतावत् - आवलिकामारभ्य शषप्रहेलिकान्तं तावत् इति वाक्यालङ्कारे, गणितम् कालगणना वर्तते 'एतावतावगणियस्स विसए, तेण पर उबमिए एतावान शीर्षप्रहेलिकापर्यन्तप्रमेय कालराशिपरिमाणः तावत क्रमशः गणितविषय गणितप्रमाणगोचरः कालो विज्ञेयः । ततः परं शीर्षप्रहेलिका होता है, ८४ लाख हूहूकांग का एक हूहूक होता है । इसी तरहसे उत्पलाङ्ग, उत्पल, पद्माङ्ग पद्म, नलिनाङ्गनलिन, अर्थनिपुराङ्ग अर्थनिपूर, अयुताङ्ग अयुत, प्रयुताङ्ग प्रयुत, नयुताङ्ग नयुत, चूलिकांगचूलिका, शीर्षप्रहेलिकांग और शीर्षप्रहेलिका में भी पूर्व पूर्वको ८४ लाख ८४ लाख कह कर उत्तरका प्रमाण निकालते जानना चाहिये- जैसे ८४ लाख हूहूकका एक उत्पलाङ्ग होता है और ८४ लाख उत्पलाङ्गका एक उत्पल होता है- इत्यादि । 'एतावतावगिणिए' आवलिका से लेकर शीर्षप्रहेलिका पर्यन्त ही काल गणना है । 'एतावतावरणियस्स विसए' ते परं उबलिए' तथा इसी शीर्षप्रहेलिका पर्यन्त जोप्रमेयरूप कालर राशिका परिमाण है उतना ही क्रमशः गणितका गणितरूप प्रमाणका विषय है। साम डूडूांगनुं ! 'डूडू४' थाय छे. 'उत्पलांग उत्पल' ८४ साथ डूडूउनुं खे ‘ઉત્પલાંગ' થાય છે અને ૮૪ લાખ ઉત્પલાંગનુ એક ‘ઉત્પલ’ થાય છે. એ જ પ્રમાણે પદ્માંગ પદ્મ, નલિનીંગ નલિન, અર્થનિપૂરાંગ, અર્થનિપૂર, અણુતાંગ અયુત, પ્રદ્યુતાંગ ચુત, નયુતાંગ નયુત, ચૂલિકાંગ થૂલિકા અને શી'પ્રહેલિકાંગ શીષ`પ્રહેલિકાના વિષયમા પણ સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પ્રત્યેક પૂર્ણાંકાળ કરતાં ઉત્તરકાળ ૮૪ લાખ ગણા સમજવા. જેમકે ‘૮૪ લાખ ઉત્પલનું એક ‘પદ્માંગ' થાય છે અને ૮૪ લાખ પદ્માંગનું એક પદ્મ થાય છે' ઇત્યાદિ.
'एतावताब गणिए' भावसिायी स४ने शीर्ष अडेसिङा पर्यन्तना ४ अजनी गणुतरी श्री श४ाय छे. 'एतावता वगणियस्स विसए' तेण परं उवमिए' तथा शीर्ष' अडेसिम પન્તનુ જે કાળપ્રમાણ છે, એ જ ગણિતપ પ્રમાણુના વિષય છે, એટલે કે શી પ્રહેલિકા
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
भगवतीस्त्रे रूपकालगणनानन्तरतु औपमिकम् उपमया निवृत्तं निष्पन्नम् औपमिकम्, अतिशयशानिभिन्नेन छद्मस्थेन यत् कालप्रमाणे न ग्रहीतुं शक्यते तत् काल प्रमाणम् औपमिकमित्युच्यते, तथा च शीर्षप्रहेलिकानन्तरं कालप्रमाणम् उपमयैव किश्चित्सादृश्यज्ञानद्वारा छद्मस्थजनेन विज्ञातुं शक्यते इति भावार्थः ॥सू०२॥
उपमेयकाल-पल्योपम-सागरोपमवक्तव्यता मूलम्-'से कितं उवमिए ? उवमिए दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-पलिओवमे य, सागरोवमे य । से किं तं पलिओवमे ? से किं तं सागरोवमे ? 'सत्थेण सुतिक्खेण वि, छेत्तं, भेत्तुं च जं किर न सका। तं परमाणु सिद्धा, वयंति आई पमाणाणं' ॥१॥ अणंताणं परमाणुपोग्गलाणं समुदय समिइ समागमेणं सा एगा ओसहसण्हिया इवा, सहसण्हिया इवा, उड्ढरेणू इवा, तसरेणू इवा, रहरेणु इवा, वालग्गा इवा, लिक्खा इवा, जया इवा, जवमझे इ वा, अंगुले इवा । अह उस्सह सण्हियाओ सा एगा सह-सण्हिया अट्ट सह सण्हियाओ सा एगा उड्ड रेणुओ सा एगा तसरेणू, अट्ट तसरेणुओ सा एगा रहरेण, शीर्षप्रहेलिकारूप कालगणनोके अनन्तर तो औपमिक काल आता है यह काल उपमासे निष्पन्न होता है। क्यों कि अतिशय ज्ञानसंपन्न
आत्माओं से भिन्न छन्नस्थजन द्वारा यह कालप्रमाण ग्रहण नहीं किया जा सकता है इसी लिये ऐसे कालको औपमिक काल कहा गया है ऐसे कालके प्रमाणको वे छद्मस्थजन किसी उपमा के बल से ही जान सकते हैं ॥मू० २॥ પર્યન્તના કાળની જ ગણતરી કરી શકાય છે “શીર્ષપ્રહેલિકા પર્યન્તના કાળની જ ગણતરી કરી શકાય છે, ત્યાર પછીના કાળોને તે ઉપમા દ્વારા જ સમજી શકાય છે, તેથી શીર્ષપ્રહેલિકા પછીના પપમ આદિ કાળને પમિક કાળ કહે છે, કારણ કે અતિશય જ્ઞાન સંપન્ન જે આત્માઓ હોય છે, તેમના દ્વારા જ તે કાળપ્રમાણને ગ્રહણ કરી શકાય છે, તે સિવાયના છદ્મસ્થ જીવો દ્વારા તે કાળ પ્રમાણને ગ્રહણ કરી શકાતું નથી. તે છદ્મસ્થ જીવો તે કાળપ્રમાણને કેઈ ઉપમાની મદદથી જ સમજી શકે છે, એ સૂ. ૨ |
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.७ सू.३ उपमेयकाल-स्वरूपनिरूपणम् ५९ अट रहरेणुओ से एगे देवकुरु-उत्तरकुरु गाणं मणुस्साणं वालग्गे, एवं हरिवास-रम्मग-हेमवय-एरपण वयाणं पुव विदेहाणं मणुसाणं अटुवालग्गा सा एगा लिक्खा, अट्रलिक्खाओ सा एगा जूया, अठ्ठजयाओ से एगे जवमझे, अटजवमज्झाओ से एगे अंगुले, एएणं अंगुलपमाणेणं छ अंगुलाई पाए, वारस अंगुलाई विहत्थी चउवीसं अंगुलाई रयणी, अडयालीसं अंगुलाइं कुच्छी, छन्नउइ अंगुलाणि से एगे दंडे इवा, धणु इवा, जुए इवा, नालिया इवा, अक्खे इवा, मुसले इवा, एएणं धणुप्पमाणेणं दो धणु सहस्साई गाउयं, चत्तारि गाउयाइं जोयणं, एएणं जोयणप्पमाणेणं जे पल्ले जोयणं आयाम-विकखभेणं, जोयणं उड्ढं उच्चत्तेणं, तं तिओणं सविसेसं परिरयेणंसेणं एगाहिय-बेआहिय-तेआहिय० उक्कोसं सत्तरत्तप्परूढाणं संमढे, संनिचिए, भरिए वालग्ग कोडीणं, ते णं वालग्गे णो अग्गी दहेजा, णो वाऊ हरेजा, णो कुत्थेजा, णो परिविद्धंसेज्जा, णो पइत्ताए हवं आगच्छेज्जा, तओणं वाससए वाससए एगमेगं वालग्गं अवहाय जावइएणं कालेणं से पल्ले, नीरए, निम्मले, निट्टिए, निल्लेवे, अवहडे, विसुद्धे भवइ, सेत्तं पलिओवमे । गाहा-'एएसिं पल्लाणं, कोडाकोडीण हवेज्ज दसयुणिया ।
तं सागरोवमस्स उ, एकस्स भवे परिमाणं ॥१॥ एएणं सागरोवमपमाणेणं चत्तारि सागरोवम कोडाकोडीओ कालो सुसमसुसमा, तिणि सागरोवम कोडाकोडीओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे कालो सुसमा, दोसागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमदुसमा, एग सागरोवम कोडाकोडी, बयालीसाए, वाससहस्सेहिं ऊणिया कालो दुसमसुसमा एकवीसं वाससहस्साई कालो दुसमा, एकवीसं वाससहस्साई कालो दुसमदुसमा पुणरवि उस्सप्पिणीए एकवीसं वाससहस्साई कालो दुसमदुसमो,एक्कवीसं वाससहस्साइं, जाव-चत्तारि सागरोवमकोडाकोडी कालो सुसमसुसमा, दस सागरोवम कोडाकोडीओ कालो ओसप्पिणी, दस सागरोवम कोडाकोडीओ कालो उस्सप्पिणी, वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ अवसप्पिणी; उस्सप्पिणी य ॥ सू० ३॥
छाया-अथ किम् तद् औपमिकम् ? औपमिकं द्विविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथापल्योपमं च, सागरोपमञ्च, अथ किं तत् पल्योपमम्, अथ किं तत् सागरोपमम् ? 'शस्त्रेण सुतीक्ष्णेनाऽपि छेत्तुम्, भेत्तुं च यं किल न शक्ताः, तं परमाणु सिद्धा
उपमेय काल - पल्योपम सागरोपम वक्तव्यतासे कि तं उवमिए' इत्यादि सूत्रार्थ- (से किं तं उवमिए ?) हे भदन्त! वह औपमिककाल क्या है ? ( उवमिए दुबिहे पण्णत्ते) हे गौतम! उपमितकाल दो प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) जैसे कि-(पलिओवमे य सागरोवमे य) एक पल्योपम और दूसरा सागरोपम । (से कि तं पलिओवमे, से किं तं सागरोवमे?) हे भदन्त! वह पल्योपमकाल क्या है ? और सागरोपम काल क्या है ? (सत्येण सुतिक्खेण, वि ઉમેશકાળ-
પપમની-સાગરોપમ વક્તવ્યતા"से किं तं उवमिए" त्या:
सूत्रथ-(से किं तं उवमिए ?) 3 महन्त ! ते सोपभि गर्नु छ ? (उचमिए दविहे पण्णत्ते) गौतम! सोपभि न २ ४६॥ . (तंजहा) तेरे प्रा२ मा प्रभा छ-(पलिओवमे य, सागरोवमे य) (१) पक्ष्यायम भने (२) सा५म. (से किं तं पलिओवमे, से कि तं सागरोवमे १) 3 महन्त ! पश्या५मण भेटले शु? सागरोयम ४१ मे शु? (सत्थेण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका. श.६. उ.७ सू.३ उपमेयकाल-स्वरूपनिरूपणम् ६१ वदन्ति आदि प्रमाणानाम् ॥१॥ अनन्तानां परमाणुपुद्गलानां समुदयसमिति समागमेन सा एका उत्श्लक्ष्णश्लणिका इति वा, श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका-इति वा, ऊर्ध्व रेणुः-इति वा, त्रसरेणुः-इति वा, रथरेणुः-इति वा, बालाग्रमिति वा, लिक्षा इति वा, यूका इति वा, यरमध्यम् इति वा, अङ्गलम्-इति वा, अष्ट उत्श्लक्ष्ण श्लक्ष्णिका सा एका श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, अष्टश्लक्ष्णश्लक्ष्णिका सा एका ऊर्ध्वरेणवः, सा एका त्रसरेणुः, अष्ट त्रसरेणवः सा एका रथरेणुः, अष्ट रथरेणवः तत् एकं देवकुरू-त्तरकुरुकाणां मनुष्याणां बालाग्रम्, एवं हरिवर्षछेत्तु भेत्तुंच ज किर न सका, तं परमाणु सिद्धा वयंति आई पमाणाणं) सुतीक्ष्ण शस्त्र के द्वारा भी जिसका छेदन भेदन नहीं हो सकता है ऐसे उस परमाणुको ज्ञानसिद्ध भगवान्ने अर्थात् केवलज्ञानीने समस्त प्रमाणों का आदिभूत प्रमाण कहा है। ( अणंताणं परमाणु पोग्गलाणं समुदयसमिइ समागमेणं सा एगा ओमण्हसण्हिया इवा, सहसण्हियाइ वा, उड्ढरेणूइ वा, तसरेणूइ वा, रहरेणूइ वा, बालग्गाई वा, लिक्खाइ वा, जूयाइ वा, जवमज्झेइ वा, अंगुलेइ वा) अनंत परमाणु पुद्गलों के समिति समुदाय के मिलने से एक उतश्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, श्लक्ष्णश्लक्षिणका, पवरेणु, प्रसरेणु, रथरेणु, बालाग्र, लिक्षा, यूका, यवमध्य एवं अंगूल होता है । (अट्ठ उस्सह सण्हियाओ सा एगा सहसण्हिया, अट्ठसहसण्हियाओ सा एगा उड्ढरेणु, अट्ठउडूढरेणुओ सा एगा तसरेणु, अट्ठतसरेणुओ सा एगा रहरेणू , अट्ठरहरेणूओ से मुतिक्षेण, वि छेत्तुं भेत्तुं च जं किर न सक्का, तं परमाणु सिद्धा बयंति आई पमाणाणं) सूतीक्ष श १ ५ रेनु छेदन हन 5 8 नया सेवा તે પરમાણુને જ્ઞાનસિદ્ધ ભગવાને એટલે કે કેવળજ્ઞાનીએ સમસ્ત પ્રમાણેનું આદિભૂત मा ४ां छ. (अणंताणं परमाणुपोग्गलाणं समुदयसमिइसमागमेणं सा एगा ओसण्हसहियाइ वा, सह सण्डियाइ वा, उड्ढरेणूइ वा, तसरेणूई वा, रहरेणुइ वा, बालग्गाइ वा, लिक्खाइ वा, जूयाइ वा, जवमज्झेइ वा, अंगुलेइ वा) અનંત પરમાણુ પુદગલના સમૂહ રૂપ સમુદાયના સાગથી એક ઉતઉલણ valast, RAक्षy relest, , सरे, २थरेश, माला, सिक्षा, (ele), यू, (पू), यवमध्य भने भya थाय छे. (अट्ट उस्सह सण्हियाओ सा एगा सहसण्डिया, अठसण्हसण्डियाओ सा एगा उड्ढरेणु, अट्ठ उड्ढरेणी सा एगा तसरेणू, अट्ट तसरेणूओ सा एगा रहरेणू, अट्ठ रहरेणूओ से एगे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीस्त्रे रम्यक-हैमवतकानाम् । पूर्वविदेहानां मनुष्याणाम् अष्टवालाग्राणि सा एका लिक्षा, अष्टलिक्षाः सा एका यूकाः सा एकं यवमध्यम्, अष्ट यवमध्यानि सा एकोऽङ्गला, अनेन अङ्गलप्रमाणेन षडङ्गलानि पादः,द्वादश अगलानि वितरितः, चतुर्विंशतिरङ्गलानि रनिः, अष्टाचत्वारिंशद् अगुलानि कुक्षिः, षण्णवतिरछगुएगे देवकुरु-उत्तर कुरुगाणं मणुस्साणं वालग्गे, एवं हदिवास रम्मग, हेमवय; एरण्णवयाणं पुव्वविदेहाणं मस्साणं अट्ठबालग्गा सा एगा लिक्खा) आठ उत् श्लक्ष्णश्लक्षिका का वह एक श्लक्ष्णश्लक्षिणका होती है। आठ श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका का वह एक उर्ध्वरेणु होता है । आठ परेणुओं का वह एक त्रसरेणु होता है । आठ त्रसरेणुओंका वह एक देव कुरु उत्तरकुरुके मनुष्योंका वालाग्र होता है । इसी तरह से देवकुरु तथा उत्तरकु के मनुष्योंके आठ बालानों का हरिवर्ष और रम्यक क्षेत्रके मनुष्योंका एक बालाग्र होता है। हरिवर्ष और रम्यक क्षेत्रके मनुष्योंके आठ बालानोंका हैमवत और ऐरवतके मनुष्योंका एक बालाग्र होता है। हैमवत और ऐरवत के मनुष्यों के आठ बालापोंका पूर्वविदेहके मनुष्योंका एक बालाग्र होता है। पूर्वविदेह के मनुष्योंके आठ घालायोंकी वह एक लिक्षा होती है ! (अट्टलिक्खा ओ सा एगा जूया, अट्ट जूयाओ से एगे जवमज्झे, अट्ठ जवमझाओ से एगे अगुले, एएणं अंगुलपमाएणं ६ अंगुलाई पाए, बारस अंगुलाई देवकुरू-उत्तमकुरुगाणं मणुस्साणं बालग्गे, एवं हिरिवास-रम्मग, हेमवय, एरण्णवयाणं पुव्वविदेहाणं मणुस्साणं अट्ठबालग्गा सा एगा लिक्खा) આઠ ઉતફ્લક્ષણ લક્ષણિકાની એક સ્લક્ષણ સ્વર્ણિકા થાય છે, આઠ લક્ષણલક્ષણિકાની એક ઉશ્કેરણ થાય છે, આઠ ઉર્ધ્વરેણુઓની એક ત્રસરે શું થાય છે, આઠ ત્રસરેણુઓની એક રથયુ થાય છે અને આઠ રથ શુઓને દેવકુરુ, ઉત્તરકુરના મનુષ્યને એક બાલારા થાય છે. એ જ પ્રમાણે દેવકુરુ તથા ઉત્તરકુરુના મનુષ્યના આઠ બાલાગ્રો મળીને હરિવર્ષ અને રમ્યક ક્ષેત્રના મનુષ્યને એક બાલાગ્ર થાય છે. હરિવર્ષ અને રમક ક્ષેત્રોના મનુષ્યના આઠ બાલા મળીને હેમવત અને ઐરાવતના મનુષ્યને એક બાલાગ્ર થાય છે. હેમવત અને અરવતના. મનુષ્યના આઠ બાલાગ્રો મળીને પૂર્વવિદેના મનુષ્યને એક બાલાગ્ર થાય છે. પૂર્વ विना मा मासायोनी ते मे लिखा (els) याय छे. ( अट्टलिक्खाओ सा एगा जूया, भट्ठ जूयाओ से एगे जबमज्झे, अट्ट जवमझाओ से आगे अंगुले,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.७ सू. ३ उपमेयकालस्वरूपनिरूपणम्
६३
लानि स एको दण्ड इति वा, धनुः इति वा, युगम इति वा, नालिका इति वा, अक्ष इति वा, मुशलमिति वा, अनेन धनुष्यमाणेन द्वे धनुःसहस्रे गव्यूतम् (क्रोशः) चत्वारि गव्यूतानि - ( क्रोशाः) योजनम्, अनेन योजनप्रमाणेन यः पल्यो योजनम् आयाम - विष्कम्भेण, योजनम्, ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन तत् त्रिगुणं सविशेषं परिरयेणं, स एकाहिकद्वयाहिक - ज्योहिक० उत्क सप्तरात्र farat asati अंगुलाई रयणी, अडयालीसं अंगुलाई कुच्छी) आठ लिक्षाओंकी एक यूका होती है आठ यूकाओंका एक यवमध्य होता है । आठ यवमध्यका एक अंगुल होता है । इस अंगुलप्रमाण से ६ अंगुलोंका एक पाद होता है । बारह १२ अंगुलोंकी एक वितस्ति, चौवीस २४ अंगुलों की एक रत्नि- हाथ, ४८ अंगुलों की एक कुक्षि (छन्न अंगुलाणि से एगे दंडेइ वा, धणूइ वा, जुएइ वा, नालियाइ वा, अक्खेइ वा, मुसलेह वा ) ९६ अंगुलों का एक दण्ड, धनुष, युग, नालिका, अक्ष, अथवा मुसल होता है । ( एएणं धणुप्पमाणे णं दो धणुसहस्साई गाउयं) इस धनुष प्रमाण से दो हजार धनुष का एक कोश होता हैं । ( चत्तारि गाउयाई जोयणं) चार कोश का एक योजन होता है। (एएणं जोयणप्पमाणेण जे पल्लेजीयणं आयामवि क्खंभेणं जोयणं उड़दं उच्च सेणं, तं तिओणं सविसेसं परिरयेणं) इस योजनप्रमाणसे जो पल्य आयाम और विष्कंभसे एक योजनका एए णं अंगुलपमाणेणं ६ अंगुलाई पाए, बारस अंगुलाई विहत्थी, चउवीस अंगुलाई रयणी, अडयालीसं अंगुलाई कुच्छी) आहे तिक्षाओ (सीओ) नी मे ચૂકા (જૂ) થાય છે, આઠ ચૂકાઓનું એક યવમધ્ય પ્રમાણ થાય છે, આઠ યવમધ્ય પ્રમાણનું એક અંશુલપ્રમાણ થાય છે, એવા છ અંશુલ પ્રમાણેાનું એક પાદ થાય છે ખાર અંશુલાની એક વિતસ્તિ થાય છે. ૨૪ અંશુલાની એક ત્નિ (હાથ) થાય છે. ४८ गुलोनी मे४ मुक्षि थाय छे, (छन्नउइ अंगुलाणि से एगे दंडेइ वा, धणुइ वा, जुएइ वा, नालियाइ वा अक्खेइ वा, मुसलेइ वा )
सोनो मे छड, धनुष, युग, नासि, अक्ष अथवा भुसल थाय छे. (एए णं धणुप्पमाणे णं दो धणुसहस्साई गाउयं) महीं ने धनुष प्रभाशु मतान्यु ं छे मेवां मे हन्तर धनुषा ४ गाउ (श) थाय छे. ( चत्तारि गाउयाइ जोयणं) यार (शना ४ योल्न थाय छे. (एए णं जोयणप्पमाणेण जे पल्ले आयाम जोयणविक्खंभेण जोयणं उड्ढ उच्चत्तेणं, तं तिओणं सविसेसं परिरयेणं ) આ યાજન પ્રમાણની અપેક્ષાએ જે પય (વા) એક યોજન લાંખા, એક ચેાજન પહેળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीमत्रे प्ररूराढानां समृष्टः, संनिचितः, भृतो बालानकोटीनाम्, तानि बालाग्राणि मोऽग्निदहेत, नो वायुः हरेत्, नो कुथ्येयुः, नो परिविध्वंसेरन, नो पूतितया हव्वम् आगच्छेयुः, ततो वर्षशते वर्षशते एकैकं बालाग्रम् अपहाय यावता हो, ऊंचाई में एक योजनका हो तथा उसकी परिधि सविशेषतिगुनी-तीन योजन की हो (से णं एगाहिय, बेयाहिय, तेयाहियउको सं सत्तरत्तप्परूढाणं संमढे संनिचिए, भरिए, बालग्गकोडीणं) ऐसे उस पल्य में एक दिवस, दो दिवस, तीन दिवस और अधिकसे अधिक सात ७ रात तकके उगे हुए करोडों बालानोंको खूब ठसाठस ऊपर तक भर देना चाहिये । बालानोंसे उसे संनिचित कर देना चाहिये कही पर भी राई प्रमाण जगह खाली न रहे इस रूपसे उसमें करोडों बालानोंको उसके मुख तक खूब दाब कर भरना चाहिये । ( ते णं वालग्गे णो अग्गी दहेज्जा) इस तरहसे खचाखच भरे हुए उन बालानोंको अग्नि नहीं जला सकती है इसलिये यहां ऐसा कहा गया है कि उन बालानोंको इस रूपसे उसमें भरना चाहिये कि जिससे उन्हें अग्नि न जला सके (णो वाउ हरेजा, गो कुत्थेजा) वायु उन्हें उडा न सके, वे सड़ न सके, (णो परिविद्धंसेज्जा ) नष्ट न हो सके, (णो पूइत्ताए हव्वं आगच्छेन्जा)
और न उनमें से किसी भी प्रकारसे दुगध आसके (तओ णं वाससए वाससए एगमेग बालग्गं अवहाय जावइएणं कालेणं भने मे या 331 राय, (से णं एगाहिय, बेयाहिय, तेयाहिंय ० उक्कोससत्तरत्तप्परुढाणं सम संनिचिए, भरिए, बालाग्गकोडीण) aai cli (કૂવામ) એક દિવસ, બે દિવસ, ત્રણ દિવસ અને અધિક સાત રાત્રી સુધીમાં ઉગેલા, કરેડે બાલાને ખૂબ ઠાંસી ઠાંસીને ઉપર સુધી ભરી દેવા જોઈએ. બાલાગ્રોથી તેને સંનિશ્ચિત કરી દેવે જોઈએતેમાં તલભાર જગ્યા પણ ખાલી ન રહે એવી રીતે કરેડ બાલાોને તેમાં ખૂબ દબાવી દબાવીને તેના મુખ સુધી ખીચખીચ ભરી દેવા बने. (तेणं बालग्गे णो अग्गी दहेज्जा) तमायोन यi aai तो भायाभीय AR था तभने मनि माजी नहीं, (णो वाऊ हरेजा) (णो कुत्थेजा) वायु डी शर्ड नही, जी सही पY ४ u नहीं, (णो परिविद्धंसेज्जा नाट ५५ २६ २ नहीं, मन (णो प्रइत्तार हव्वं आगच्छेज्जा) तमाथी 9 नी मावी : नहि. (तओ णं वाससए वाससए एगमेगं प्रगमेगं बालग्गं अवहाय जावइएणं कालेणं से पल्ले नीरए, निम्मले,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.७ सू.२ उपमेयकालस्वरूपनिरूपणम् ६५ कालेन स पल्यः क्षीण, नीरजाः, निर्मलः, निष्ठितः, निर्लेपः, अपहतः, विशुद्धो भवति, स तत् पल्योपमम्, गाथा-"एतेषां पल्यानां कोटीकोटीनां भवेत् दशगुणिता।
तत् सागरोपमस्य त्वेकस्य भवेत् परिमाणम्" ॥१॥ भनेन सागरोपमप्रमाणेन चतस्रः सागरोपमकोटीकोटयः कालः सुषमसुषमा, तिस्रः सागरोपमकोटीकोटयः कालः सुषमा, द्वे सागरोपमकोटीकोटयः से पल्ले नीरए, निम्मले, निट्टिए, निल्लेवे, अवहडे, विसुद्धे भवइ, सेत्तं पलिओवमे) अब भरे हुए उन बालापोंमें से एक२ बालाग्रको उस पल्य-खड्ढे में से मौ सौ वर्षके बाद निकालना चाहिये इसतरह करते२ जितने कालमें वह पल्य खाली होवे, रज रहित होवे, निर्मल होवे, निष्ठित होवे, निर्लेप होवे, अपहत होवे और विशुद्ध होवे उतने कालका नाम एक पल्योपमकाल हैं।
अब सागरोपमके प्रमाणको दिखानेके लिये सूत्रकार कहते हैं कि (एएसिं पल्लाणं कोडाकोडी णं हवेज दसगुणिया, तं सागरोवमस्सउ, एकस्स भवे परिमाणं) ऐसे कोडाकोडी पल्योपमोंको दशसे गुणित करने पर जितना कालको परिमाण आता है उसकाल परिमाणका नाम एक सागरोपम है । अर्थात् दस कोडाकोडी पल्योपमका एक सागरोपम होता है । (एएणं सागरोवमपमाणेण चत्तारि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमसुसमा, तिण्णिसागरोवमकोडाकोडीओ निहिए, निल्ले वे, अवहडे, विसुद्धे भवई, से तं पलिओवमे) वे मायोथी ખીચખીચ ભરેલા તે કૂવામાંથી (પત્યમાંથી) એક એક બાલાને સે સો વર્ષે બહાર કાઢવામાં આવે, અને એવી રીતે તે આખા પલ્યને ખાલી થતાં, રજરહિત થતાં, નિર્મળ થતાં, નિર્લેપ થતાં, અપહત થતાં (સમગ્ર બાલાોના લેપથી રહિત થઈ જતાં) અને વિશુદ્ધ થતાં એટલે કાળ લાગે, એટલા કાળને એક પાયમ કાળ કહે છે.
હવે સૂત્રકાર સાગરેપમ કાળના સ્વરૂપનું નીચે પ્રમાણે નિરૂપણુકરે છે– (gu सिं पल्लाणं काडाकोडीणं हवेज दसगुणिया, तं सागरोवमस्स उ, एक्कस्स भवे परिमाणं) मे छोडी पस्योपभाने इस 43 गुरुवाथी २९ गर्नु प्रभार આવે છે, તે કાળપ્રમાણને “એક સાગરોપમ’ કહે છે, એટલે કે દસ કેડાછેડી પપમની બરાબર એક સાગરોપમકાળ થાય છે.
(एए णं सागरोवमपमाणेणं चत्तारि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो मुसमा सुसमा, तिण्ण सागरोवमकोडाटोडीओ कालो सुसमा, दो सागरोवम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
भगवतीसूत्रे कालः सुषमदुःषमा, एकसागरोपमकोटीकोटी द्वा चत्वारिंशद्वर्षसहस रूना-कालो दुःषमसुषमा, एकविंशतिवर्षसहस्राणि कालो दुःषमा, एक विंशतिवर्षसहस्राणि कालो दुःषमदुःषमा, पुनरपि उत्सपिण्याम् एकविंशति वर्षसहस्राणि कालो दुःषमदुःषमा, एकविंशतिवर्षसहस्राणि, यावत्-चतस्रः सागरोपमकोटीकोटयः कालः मुषमसुषमा, दश सागरोपमकोटीकोटयः कालोसुसमा, दोसागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमदुसमा, एगसागरोवमकोडाकोडी वयालीसाए वाससहस्सेहिं उणिया कालो दुसमसुसमा, एकवीसं वाससहस्साई कालो दुसमा, अकवीसं वाससहस्साई कालोदुसमदुसमा) इससागरोपमप्रमाण से चार सागरोपककोडाकोडीका भर्थात् चार कोडाकोडी सागरोपमका सुषमसुषमाकालहोता है। तीनकोडाकोडी सागरोपमका सुषमा काल होता है। दो कोडाकोडी सागरोपमका सुषमदुःषमा काल होता है । ४२ हजारवर्ष कम १ कोडाकोटी सागरोपमका दुःषमसुषमा काल होता है । २१ हजार वर्षका दुःषमा काल होता है तथा २१ हजार वर्षका ही दुःषम दुःषमा काल होता है । (पुणरवि उस्सप्पिणीए एक्कवीसं वाससहस्साई कालो दुसमदुसमा) उत्सर्पिणीकालमें २१ हजार वर्षका दुःषमदुःषमा काल होता है (एक्कवीसं वाससहस्साई जावचत्तारि सागरोवमकोडाकोडीकालो सुसमसुसमा) २१ हजार वर्षसे लेकर यावत् कोडाकोडीओ कालो सुसमदुसमा, एगसागरावमकोडाकोडी बयालीसाए वाससहस्सेहिं ऊणिया काला दुसममुसमा, एक्कचीसं वाससहस्साई कालो दुसमा, एक्कवीसं वाससहस्साई कालो दुसमदुसमा) 7 सागश५मप्रमा) કહ્યું છે, એવા ચાર કડાકોડી સાગરોપમને “સુષમસુષમાકાળ હોય છે, ત્રણ કેડીકેડી સાગરોપમ પ્રમાણુ “સુષમકાળ હોય છે, બે કડકડી સાગરોપમ પ્રમાણ “સુષમદુષમાકાળ હોય છે. એક કોડા કેડી સાગરોપમ કરતાં ૪૨ બેંતાલીસ હજારવર્ષ ન્યૂન (ઓછા) પ્રમાણવાળે “દુષમસુષમ કાળ હોય છે. ૨૧૦૦૦ વર્ષને દુઃષમાકાળ હોય છે અને ૨૧૦૦૦ વર્ષને જ 'पभषमा' राय छे. (पुणरवि उसप्पिणीए एक्कवीसं वाससहस्साई कागे दुसमदुसमा affelmभा २१ वी SM२ वन उपभषमा डाय छे. एकवीसं वाससहस्साई जाव चत्तारि सागरोवमकोडाकाडी कालो मुसममुसमा) २१००० या न (यावत) या 13 सागरापभने। अषभ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका न.६ उ.७ सू.३ उपमेयकालस्वरूपनिरूपणम् ६७ कालोऽवसर्पिणी, दश सागरोपमकोटीकोटयः कालः उत्सपिणी, विंशतिः सागरोपमकोटीकोटयोऽव सर्पिणी उत्सर्पिणी च ॥ मू ३ ॥
टीका- पल्योपमाद्यौपमिकप्रस्तावात् तनिरूपणाय परमाण्वादिस्वरूपमभिधातुमाह- 'से किं तं ओवमिए ' इत्यादि। ‘से किं तं ओवमिए' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अथ कि तद् औपमिकम्? उपमया नितम् औपमिकम्भतिशयज्ञानिनं बिना यत् कालपरिमाणं ज्ञातुं न शक्यते तद् औपमिकमिति भावः तत् किस्वरूपमिति प्रश्न:भारकोडाकोडी सागरोपमका काल सुषमसुषमा होता है। (दस सागरोवमकोडाकोडीओ कालो ओसप्पिणी दस सागरोवमकोडाकोडीओ कालो उस्सप्पिणी, वीसं मागरोवमकोडाकोडीओ अवसप्पिणी स्सप्पिणी य) दश कोडाकोडोसागरोपमका काल अवसर्पिणी होता है और दशही सागरोपम कोडाकोडीका काल उत्सर्पिणी होता है। इस तरह दोनों उत्सर्पिणी अवसर्पिणी कालका जोर २. कोडाकोडी सागरोपमका होता है । _____टीकार्थ-पल्योपम आदि औपमिक कालका विचार चल रहा है। इस कारण सूत्रकार पल्योपम आदिका निरूपण करने के लिये परमागु आदिके स्वरूपका कथन कर रहे हैं इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'से किं त ओवमिए' हे भदन्त ! इस औपमिककालका कि जो उपमासे निवृत्त होता है अर्थात् अतिशयज्ञानीके बिना जो
मस्थजन द्वारा विना उपमाके नहीं जाना जा सकता है क्या स्वरूप ४५मा राय . (दस सागरोवमकोडाकोडीओ कालो ओसप्पिणी, दस सागरोनम कोडाकोडीभो कालो ओसप्पिणी, वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ भवसप्णिी उसप्पिणी य) Aqeqel 1 इस साग।५५ 13tisीन डाय थे, અને ઉત્સપીણી કાળ પણ દશ સાગરોપમ કોડાકડીનો હોય છે. આ રીતે ઉસ પણ અને અવસપીણ કાળ એકંદરે વીસ કેડીકેડી સાગરોપમ પ્રમાણ હોય છે.
ટીકાથ–પહેલા પ્રકરણમાં ગણનય કાળનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર પલ્યોપમ આદિ ઔપમિક (ઉપમા દ્વારા જેનું સ્વરૂપ ગણી શકાય એવા કાળનું નિરૂપણ કરવાને માટે પરમાણુ આદિના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે–ગૌતમ સ્વામી महावीर अपने मेवा प्रभ छे छे (से कि तं ओवमिए) ३ सन्त ઔપમિક કાળનું કેવું સ્વરૂપ છે? (જે કાળને ઉપમાથી સમજી શકાય છે, અતિશય જ્ઞાનીજનો સિવાયના જે છસ્થજને છે, તેમનાથી જે કાળના સ્વરૂપને ઉપમા વિના સમજી શકાતું નથી, એવા કાળને પમિક કાળ કહે છે.)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे भगवानाह- 'उवमिए दुविहे पण ते, तं जहा-पलिओवमेय, सागरोवमेय, हे गौतम ! औपमिकं द्विविधं - द्विप्रकारकं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा पत्योपमं च, सागरोपमं च । गौतमः पृच्छति-से किं तं पलिओवमे ? से किं तं सागरोवमे? 'हे भदन्ते ! अथ किं तत् पल्योपमम् ? कास्लु पल्योपम पदार्थः ? अथ च किं तत् सागरोपमम् ? कश्च सागरोपमपदार्थः ? भगवानाह-'सत्थेण मुतिक्खेण वि छेत्तुं, भे च जं किर न सका । तं परमाणु सिद्धा वयंति आई पमाणाणं ॥१॥ हे गौतम शस्त्रेण सुतीक्ष्णेनापि अत्यन्ततीक्ष्णधारेणापि शस्त्रेण जना यं पदार्थ किल निश्चयेन छेत्त खड्गादिना द्विधा कतु, भेत्तुं च=सूच्यादिना विदारयितुं सच्छिद्रं कर्तुं वा न शक्ताः न समर्था भवन्ति, तं पदार्थ सिद्धाः है, इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते है कि 'उवमिए दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! औपमिककाल दो प्रकारका कहा गया है। 'तं जहा' वे दो प्रकार ये है 'पलिओवमेय सागरोवमेय' एक पल्योपम और दूसरा सागरोपम । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि-'से किंतं पलि ओवमे' हे भदन्त ! उसपल्योपमकाल क्यास्वरूपहै ? 'से किं तं सागरोवमे' तथा-सागरोपमका क्या स्वरूप है? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि- 'सत्थेण सुतिक्खेण वि छेउँ भेतुंच जं किर न सका' इत्यादि- हे गौतम अत्यन्त तीक्ष्ण धारवाले शस्त्र से भी खड्ग आदिसे भी जो दो टुकडे रूप में नहीं किया जा सकता है, और न जिसमें सूची आदिके द्वारा छेद किया जा सकता है या उसशस्त्रादि द्वारा जो फाडा जा सकता है उसका नाम परमाणु है ऐसा ज्ञानसिद्ध केवलियोंने कहा है। यहां सिद्धपदसे सिद्धि को प्राप्त हुए सिद्ध
गौतम स्वामीना प्रश्न उत्तर भारत महावीर प्रभु छ । “उवमिए दविहे पण्णते' 3 गीतम! मोपभि नामे ४१२ ४था छ, (तंजहा) ते प्राश मा प्रभारी छ-'पलिओवमे य सागरोवमे य' (१) पक्ष्यापम बने (२) सागरा५म .
હવે ગૌતમ સ્વામી તેમનું સ્વરૂપ જાણવાને માટે આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે – 'से किं तं पलिओचमे. से किं तं सागरोवमे ?? 3 मह-त! तपस्यायमगर्नु સ્વરૂપ કેવું છે? તથા તે સાગરેપમ કાળનું સ્વરૂપ કેવું છે? તેને ઉત્તર આપતા महावीर प्रभु के-'सत्थेण मुतिक्खेण वि छेत्तुं भेत्तुं च जं किर न सक्का' ઈત્યાદ-હે ગૌતમ ! અત્યંત તીક્ષણ ધારવાળા શસ્ત્ર વડે પણ તલવાર દ્વારાજેના બે ટુકડા કરી શકાતા નથી, અને જેમાં સેય આદિ દ્વારા છેદ કરી શકાતો નથી, અથવા શિસ્ત્રો દ્વારા જેનું છેદન ભેદન કરી શકાતું નથી, એવા પદાર્થને પરમાણુ કહે છે, એવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ७ मृ. ३ उपमेयकालस्वरूपनिरूपणम्
६९
ज्ञानसिद्धाः केवलिनः नतु सिद्धिं गताः सिद्धा इह ग्रामास्तेषां वदनासंभवात्, प्रमाणानाम् वक्ष्यमाणो श्लक्ष्णलक्ष्णिका - अंगुल वितस्ति- हस्तदण्डादिलोकप्रसिद्ध परिच्छेदकानाम् सर्वेषां प्रमाणानाम् आदि सर्वप्रथमं प्रमाणं परमाणु वदन्ति प्रतिपादयन्ति । यद्यपि नैवयिकपरमाणोरपि - इदमेव लक्षणं तथापीह प्रमाणाधिकारादिदं व्यावहारिकपरमाणुलक्षणं विज्ञेयम् । अत्यन्ततीक्ष्णशस्त्रसूच्यादिना यो न छेद्यो भेद्यो वा भवेत् स सर्वप्रमाणेषु प्रथमप्रमाणकारणभूतः परमाणुरुच्यते इत्यर्थः ।
भगवान् ग्रहण नहीं किये गये हैं- क्यों कि उन में उपदेश देना संभवता नहीं है । उपदेश देने की असंभवता इस लिये है कि उनके शरीर के अभाव में मुखका सदभाव रहता नहीं है । परमाणुको जो सर्व प्रमाणों का आदिभूत प्रकट किया गया है उस का तात्पर्य यह है कि लोक में ये वक्ष्यमाण उत्श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, अंगुल वितस्ति- बेंत हस्त दण्ड आदि प्रमाणरूपसे माने गये है- क्योंकि इनसे पदार्थ आदि के परिमाण आदि का ज्ञान होता है- सो इन समस्त प्रमाणों की उत्पत्ति का यह परमाणु ही आयकारण है, अतः इसे सर्वप्रथम प्रमाण कहा गया है । यद्यपि नैश्चयिक परमाणुका भी यही लक्षण है- परन्तु फिर भी यहाँ प्रमाण का अधिकार होने से यहाँ व्यावहारिक परमाणु का लक्षण कहा गया जानना चाहिये । अत्यन्त तीक्ष्ण शस्त्र - सूची आदिसे भी जो छेद्य भेद्य नहीं होता है
Com
(જ્ઞાનસિદ્ધ) જ્ઞાની કેવલી ભગવાનએ કહ્યુ` છે. અહીં સિદ્ધ' પદ્મના પ્રયાગ સિદ્ધગતિમાં વિરાજતા સિદ્ધ ભગવાનેાના અર્થમાં કરાયા નથી, કારણ કે તેઓ ઉપદેશ ઇ શકતા નથી. ઉપદેશ દેવાને માટે તે સુખ જોઇએ. સિદ્ધ ભગવાનેાને શરીર જ હેતુ નથી, તે મુખ તે। કયાંથી હાય ! અહીં તેા કેવળજ્ઞાનીને માટે સિદ્ધ' પદના પ્રયોગ કરાયા છે. પરમાણુને સવ` પ્રમાણેમાં આદિભૂત કહેવાનું કારણ એ છે કે–લેાકમા ઉતૂ લક્ષ્ दक्षिणुभ, अंगुस, वितस्ति-वेत, हस्त, 3 महिने प्रभाश्ये मानवामां आवे छे. ચ્યા પ્રમાણા દ્વારા પદાર્થ આદિના પરિમાણુ આદિનું જ્ઞાન થાય છે. એ સમસ્ત પ્રમાણેાની ઉત્પત્તિનું આદ્ય કારણુ આ પરમાણુ જ ગણાય છે, તે કારણે તેને ફ્રિ (સર્વ પ્રથમ) પ્રમાણુ કહ્યું છે. જો કે નૈૠયિક પરમાણુનું પણ એ જ લક્ષણુ છે, પરન્તુ અહીં પ્રમાણુને અધિકાર ચાલતા હોવાથી અહી વ્યવહારિક પરમાણુનું લક્ષણ કહેવામાં આવ્યુ છે એમસમજવું. પરમાણુ એવું હાય છે કે અત્યંત તીક્ષ્ણ શરૂ, સાય આદિ વડે પણ તેનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
भगवतीस्त्रे अथ उत्श्लक्ष्णश्लक्ष्णिकादि प्रमाणान्तरं प्रतिपादयति- 'अणंताणं परमाणु पोग्गलाणं समुदयसमिइसमागमेणं । अनन्तानां व्यावहारिकपरमाणु पुद्गलानाम् समुदयाः द्वयादिसमुदायाः तेषां समितयो मीलनानि तासां समागमेन परिणामवशाद् एकीभवनेन या परिमाणमात्रा भवति- 'सा एगा उस्साहसण्डिया इवा' सा एका उत् लक्ष्ण लक्ष्णिका इत्युच्यते, अत्यन्तं श्लक्ष्णा लक्ष्णश्लक्ष्णा साएव श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका स्वाथे कप्रत्ययः । उत्-उत्कृष्टेन सा लक्ष्णश्लक्ष्णिकेति उत्श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, 'सहसण्डियाइवा' 'लक्ष्णश्लक्षिणका' इति बा उच्यते 'उड्ढरेणू इचा' 'अर्ध्वरेणुः ऊर्ध्वाधस्तिर्यक् चलनधर्मोपलभ्यो बह परमाणु है और यह समस्त प्रमाणोंमें प्रथम प्रमाणरूपसे कारणभूत होता है ।
अब सूत्रकार उत्श्लक्ष्ण लक्षिणकादिका स्वरूप कहते हैं 'अणंताणं परमाणुपोग्गलाणं समुदयसमिइ समागमेणं' अनन्त व्यावहारिक परमाणुपुद्गलोंके समुदाय आदि परमाणुओंके समुदायके मिलनेरूप समितिके समागमसे परिणामवशात् एकीभवनसे जो परिमाणमात्रा होती है'सा' वह 'एगा ओसह सण्हियाइ वा एक उत्श्लक्ष्णश्लक्षिणका है। तथाच अत्यन्त श्लक्ष्ण ऐसी जो लक्ष्णश्लक्ष्णा है वही श्लक्ष्णश्लक्ष्णिकाहै। इसीतरह उत्कृष्टतावाली जो श्लक्ष्ण लक्ष्णिका है वही उत् लक्ष्ण लक्षिणका है । यहांसे लेकर अङ्गलतक प्रमाणके दश मेद जो कहे गये हैं उन्हें ही प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं कि 'सण्डसण्डियाइ ઉદન – ભેદન થઈ શકતું નથી. તે પરમાણુને સમસ્ત પ્રમાણમાં સર્વ પ્રથમ પ્રમાણ૫ કહ્યું છે.
वे सूत्रा२ Ghagrafeel माहिना २१३५नु नि३५ ४२ थे- 'अणंताणं परमाणु पोग्लाणं समदयसमिइसमागमेणं' भनत व्य२ि४ ५२भार ५साना સમુદાય (આદિ પરમાણઓને સમુદાય) ના સંગ રૂપ સમિતિના સમાગમગીपरिणाभवशात् मेडीसवनयी-रे परिणाममात्रा भणे छ, 'सा एगाओ सण सण्डियाइ वा तेनु नाम मे SORRYक्षिा 'छ. अत्यंत मेवी २ *લણશ્લષ્ણુ છે, તેને જ લણલક્ષિણકા કહે છે. આ રીતે ઉત્કૃષ્ટતાવાળી જે લણલક્ષિકા છે, તેનું નામ જ ઉતલપુલક્ષિકા છે. ઉત હgશ્લસિકાથી શરૂ કરીને આગળ સુધીના પ્રમાણના જે દસ ભેદ કહ્યા છે, તેનું સ્વરૂપ સમજાવતા સરકાર
छ - 'सण्हसहियाइ वा, उडूढरेणुइ वा, तसरेणुइ ना, रहरेणुइ वा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.७ २.३ उपमेयकालस्वरूपनिरूपणम् ७१ रेणुः ऊर्ध्वरेणुः इति वा उच्यते ? 'तसरेणु इवा' 'त्रसरेणुः' इति वा उच्यते, अस्यति पौरस्त्यादिवायुमेरितः सन् यो रेणुः गच्छति स त्रसरेणुरित्युच्यते इत्यर्थः, 'रहरेणु इवा' रथरेणुः इति वा, स्थगमनेनोत्खातो रेणुः रथरेणुस्त्युिच्यते, 'बालग्गा इवा' बालाग्रम् केशाग्रभाग इति वा उच्यते, 'लिक्खा इवा' 'लिला' इति वा उच्यते 'जूया इचा' यूका इति वा उच्यते, 'जवमज्झे इवा' यवमध्यम् इति वा उच्यते, 'अंगुले इवा' अंगुलमिति प्रमाणविशेषरूपत्वेन व्यवहियते । यद्यपि एते च उत्श्लक्ष्ण श्लक्ष्णिकादयोऽअंगुलान्ता दश वा, उइढरेणुइ वा, तसरेणुइ वा, रहरेणुइ वा, बालग्गाह वा लिक्खाइ वा, जूयाइ वा, अवमझेइ वा, अंगुलेइ वा' यह लक्ष्णश्लक्ष्णिकारूप प्राण उत् लक्ष्ण लक्षिणका की अपेक्षा आठ गुना होता है तथा उर्ध्वरेणु प्रमाणकी अपेक्षा आठवां भागरूप होता है इसलिये इसे
लक्ष्ण लक्ष्णिका कहा है उर्ध्वरेणु ऊँचे नीचे और तिरछे चलनेरुप धर्मसे जो उपलभ्य होती है ऐसी जो रेणु है वह उर्ध्वरेणु है त्रसरेणु पुरवाई आदि हवा-पूर्वदिशा आदिकी हवा से जो रेणु प्रसगति करती है वह प्रसरेणु है, रथरेणु रथकी गतिसे उखडकर जो रेणु उडती है वह रथरेणु है, वालाग्र केशके अग्रभागका नाम बालाग्र है लिक्षाज जिससे उत्पन्न होता है उसका नाम लिक्षा लीख है। जं प्रसिद्ध है यवमध्य जौंका मध्यभाग यवमध्य है। तथा अंगुल ये सब प्रमाण विशेष हैं। यद्यपि ये सब उत्श्लक्ष्णक्षिणकासे लेकर अंगुल बालग्गाइ वा, लिक्खाइ वा, ज्याइ वा, जवमज्जेइ चा, अंगुलेइ चा' આ લણલક્ષિણક રૂપ પ્રમાણુ ઉત શ્લેષણક્ષણૂિકા કરતાં આઠગણું છે, અને ઉર્ધ્વરે પ્રમાણના આઠમાં ભાગ જેટલું હોય છે, તે કારણે તેને લક્ષણલણિકા કહેલ છે.
ઉર્વર એટલે ઊંચે, નીચે અને તિરછી ગતિ કરનારી રજ.
ત્રસરણ એટલે પૂર્વ દિશા આદિના પવનથી જે રેણુ (રજ) ત્રસગતિ કરે છે, ते रेने 'सरे ४ छ.
રથરે રથ ચાલતું હોય ત્યારે જમીનમાંથી ઉખડીને જે રજ ઊડે તેને થર કહે છે. “બાલા કેશ (વાળ)ના અગ્રભાગને કેશાગ્ર અથવા બાલાગ્ર કહે છે. તિક્ષા’ જેમાંથી જ ઉત્પન્ન થાય છે એવા જંતુને શિક્ષા (લીખ) કહે છે. “” માથાના पाम य यनार तु. 'यमध्य' भेटले सपनो मध्य भा. 'भाज' inजीઅથવા એક ઇંચ જેટલું માપ. આ બધાં પ્રમાણુવિશે છે. જોકે ઉતલલક્ષિકાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे प्रमाण विशेषाः पूर्वपूर्वापेक्षया उत्तरोत्तरम् अष्टगुणाः सन्तीति परस्परं भेद स्तथापि प्रत्येकं ते अनन्तपरमाणुत्वं नियमतो न त्यजन्ति, इत्यभिप्रायेण 'सा एगा उस्सह सण्हिया इवा' इत्याधुक्तम् । अथोक्तप्रमाणेषु पूर्वपूर्वा पेक्षया उत्तरोत्तरस्याष्टगुणत्वं सूत्रकार एव प्रतिपादयति- 'अट्ट' इत्यादि । 'अट्ठउत्सहसण्हियाओ सा एगा सहसण्हिया' या उत्श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका पूर्व प्रतिपादिता सा अष्टगुणिता एका "लक्ष्णश्लक्ष्णिका भवति, एवम् 'अट्ट सण्ण सण्हियाओ सा एगा उड्ढरेणु' या श्लक्ष्ण लक्षिणका उक्ता सा अष्टगुणिता एका पर्यन्त १० प्रमाण विशेष पूर्वपूर्वकी अपेक्षा उत्तरोत्तर आठगुने होते हैं इस अपेक्षा इन सबमें परस्परमें भेद है तो भी ये सब परमाणु की अनन्तताका परित्याग नहीं करते हैं अर्थात् इन सबमें अनन्त परमाणु रहते हैं इसीलिये इन्हें चाहे उत्श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका कहो चाहे श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका कहो, चाहे उर्ध्वरेणु आदिकहो एक ही बात है ऐसा सूत्रकारने कहा है। ____ अब सूत्रकार इसी बातको कि इनमें सबमें उत्तरोत्तर में पूर्व पूर्वकी अपेक्षा अष्टगुणता है स्वयं प्रतिपादन करते हुए कहते हैं कि 'अट्ट उस्सण्हसण्हियाओ सा एगा सहसण्हिया' जो उत्श्लक्ष्णश्लक्षिणका पहिले अभी कही गई है उसमें आठका गुणा करने पर श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका होती है अर्थात् आठगुणी उत् लक्ष्णश्लणिकासे एक लक्ष्णश्लक्ष्णिका बनती है इसी तरहसे 'अट्ट सण्हिसण्हियाओ सा एगा उड्ढरेणू' आठ लक्ष्णश्लक्ष्णिकाओंसे एक उर्ध्वरेणुप्रमाण घनना લઈને અંગુલ પર્યના ૧૦ પ્રમાણે એકમેક કરતાં ઉત્તરોત્તર આઠ ગણુ થતાં જાય છે એ અપેક્ષાએ તે તેમની વચ્ચે પરસ્પરમાં ભેદ જણાય છે, પરંતુ તે દસે દસ પ્રમાણે પરમાણની અનંતતાને પરિત્યાગ કરતા નથી, એટલે કે તે દરેકમાં અનંત પરમાણુ રહે છે, તેથી તેને ભલે ઉતશ્લણમલક્ષિણકા કહે, કે લક્ષણહિણુકા કહે, કે ઉર્ધ્વરેણ આદિ કહે, પણ તે એક જ વાત છે, એમ સૂત્રકારે કહ્યું છે.
ઉપર્યુક્ત ૧૦ પ્રમાણમાના પ્રત્યેક ઉત્તર પ્રમાણ, પૂર્વ પ્રમાણ કરતાં દસગણું परिभावामा छ, मे पातन प्रतिपाहन ४२॥ निमित्त सत्रा२ ४ छ । 'अट उस्सण्ड सण्डियाओ सा एगा सहसण्डिया' SIRareyalegat ४२di माया परिमाणવાળી સ્લક્ષણલક્ષિણકા હોય છે. (ઉતશ્લેક્ષણ લક્ષિણકાનું સ્વરૂપ આ સત્રમાં જ પહેલા समापामा मान्यु छे.) 'अट्ट सहि सण्डियाओ सा एगा उडूडरेणु' मा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.७ सू.३ उपमेयकालस्वरूपनिरूपणम् ७३ ऊर्ध्वरेणुर्भवति, तथा 'अट्टउडूढरेणुओ सा एगा तसरेणु' या ऊर्ध्वरेणुः उक्तासा अष्टगुणिता एका त्रसरेणुः इत्युच्यते 'अट्ठ तसरेणुओ सा एगा रहरेणु' या त्रसरेणुः पूर्वमुक्ता सा अष्टगुणिता एका रथरेणुः इत्युच्यते एवम् 'अट्टरह रेणुओ से एगे देवकुरु-उत्तर कुरुगाणं मनुस्साणं वालग्गे' या पूर्व रथरेणुः उक्ता सा अष्टगुणिता एकं देवकुरू-त्तरकुरुकाणां मनुष्याणां बालाग्रमित्युच्यते, 'एवं हरिवास-रम्मग-हेमवय-एरण्णवयाणं' एवं-तथैव देवकुरू-त्तरकुरुकाणां मनुष्याणाम् अष्टबालाग्राणि हरिवर्षरम्यकवर्षमनुष्याणाम् एकं बालाग्रम् एवं हरिवर्ष-रम्यकवर्ष-मनुष्याणाम् अष्ट वालाग्राणि हैमवतैरावतमनुष्याणाम् एकं बालाग्रम् इत्युच्यते, तथैव हैमवतैरवतमनुष्याणाम् अष्टवालाग्राणि पूर्व विदेहमनुष्याणाम् एकं बालाग्रमित्युच्यते, एवं पूच्च विदेहाणं मणुस्साणं अटवालग्गा सा एगा लिक्खा' पूर्वविदेहमनुष्याणाम् अष्ट बालाग्राणि सा है । 'अट्ठ उड्ढरेणुओ सा एगा तसरेणु' आठ उर्ध्वरेणुओंका एकत्रसरेणु होता है, । अट्ठ तसरेणओ सा एगा रहरेणू' आठ त्रसरेणुओंसे एकरथरेणु बनता है । 'अट्टरहरेणूओ से एगे देवकुरु उत्तरकुरुगाणं मणुस्साणं बालग्गे- आठरथरेणुओंका देवकुरु उत्तरकुरुके मनुष्योंके एक बालका अग्रभाग बनता है। 'एवं हरिवासरम्मग हेमवय एरण्णवयाणं इसी तरहसे देवकुरु उत्तरकुरुके मनुष्योंके आठ बालापोंका हरिवर्षे रम्यकवर्ष के मनुष्योंका एक बालाग्र होता है। हरिवर्ष रम्यकवर्ष के आठ बालारोंसे हैमवत ऐरवत मनुष्योंका एक बालाग्र होता है। इसी तरहसे हैमवत ऐरवत क्षेत्रके मनुष्योंके आठ बालाग्र पूर्व विदेह के मनुष्योंके एक बालाग्रबराबर होते हैं। 'एवं पुव्वविदेहाणं maryseletभो भजीन से चार प्रभार भने छ. 'अट्ट उढरेणुओ स। एगा तसरेणु' मा8 परेशुमे। भणीने से त्रस। प्रभार भने छे. 'अट्ट तसरेप ओ सा एगा रहरेणु' मा अस।मे। भजीन मे २५३९ प्रभाए भने 'अट्ठ तसरेणुओ से एगे देवकुरु - उत्तरकुरुगाणं मणुस्साणंबालग्गे' मा8 રથરેણુએ મળીને, દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરના મનુષ્યના એક બાલગ્ર ભાગ જેટલું પ્રમાણ मने छ. 'एवं हरिवास रम्मग-हेमवय एरण्णवयाणं, मेरी प्रमाणे देवरु मने ઉત્તરકુરના મનુષ્યના આઠ બાલાગ્રો મળીને હરિવર્ષ અને મ્યક ક્ષેત્રના મનુષ્યોને એક બાલાગ્ર બને છે, હરિવર્ષ અને રમ્યક ક્ષેત્રના મનુષ્યના આઠ બાલાગ્રો મળીને હેમવત અને ઐરાવત ક્ષેત્રના મનુષ્યને એક બાલાગ્ર બને છે, એ જ પ્રમાણે હેમવત અને ઐરાવત ક્ષેત્રના મનુષ્યના આઠ બાલાોની બરાબર પૂર્વવિદેના મનુષ્યોને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
भगवतीमूत्रे एका 'लिक्षा' इत्युच्यते, 'अट्ठ लिक्खाओ सा एगा जूया' अष्ट लिक्षाः सा एका यूका इत्युच्यते, 'अट्ठ जूयाओ से एगे जबमज्झे' अष्टयूकाः तद् एकं यवमध्यमुच्यते, 'अट्ठ जवमज्झाओ से एगे अंगुले' अष्टौ यवमध्यानि तत् एकम् अङ्गलमुच्यते । 'एएणं अंगुलपमाणेणं छ अंगुलानिपादो' एतेन उपरिवर्तितेन अलप्रमाणेन षडङ्गुलानि एक पाद उच्यते, 'बारस अंगुलाई विहत्थी' द्वादश अङ्गलानि एका वितस्तिः अर्धहस्तः, 'चउवीस अंगुलाई रयणी' चतुर्विशतिरङ्गलानि रत्निः एकहस्तप्रमाणम् , 'अडयालीसं अंगुलाई कुच्छी अष्टाचत्वारिंशद् अङ्गलानि कुक्षिः, हस्तद्वयप्रमाणम् छन्नउइ अंगुलाणि मणुस्साणं अटू बालग्गा सा एका लिक्खा' पूर्वविदेहके मनुष्योंके जो आठ बालाग्र होते हैं उनके बराबर एक लिक्षा होती है 'अट्टलिक्खाओ सा एगा जया, अट्ट जयाओसे एगे जवमज्झे, अट्ठजबमझाओ से एगे अंगुले' आठ लिक्षाओंका एक जू होता है। आठ जूका एक यवमध्यभाग होता है। तथा आठ यवमध्यौंको एक अंगुल होता है। 'एएणं अंगुलपमाणेणं छ अंगुलानि पादो' इस अंगुलप्रमाणसे ६ अंगुलोंका एक पाद होता है । 'बारस अंगुलाईविहत्थी' १२ अंगुलोंका एक बेंत-बीता होता है अर्थात आधा हाथ होता है। 'चउवीसं अंगुलाई रयणी' २४ अंगुलका एक हाथ होता है। 'अडयालीस अंगुलाइंकुच्छी' ४८ अंगुलोंकी एक कुक्षी दो हाथ होती है । 'छन्नउह अंगुलानिसे एगे दंडेइ वा' ९६ अंगुलाका एक दण्ड होता है। अथवा मे मारा थाय छे. 'एवं पुञ्चविदेहाणं मणुस्साणं अट्ट बालग्गा सा एगा लिक्खा' पूविना मनुष्याना मा मातायोना प्रभाशवाणी मे सिक्षा (4) डाय छ, 'अट्ट लिक्खाओ सा एगा जया, अठ जयाओ से एगे जवमझे, भट जवमज्झाओ से एगे अंगुले' मा दीपना प्रभाशवाणी मे હોય છે, આઠ જૂ જેટલા પ્રમાણુવાળે એક જવમધ્યભાગ હોય છે અને આઠ યવમધ્ય જેટલા પ્રણાણવાળું એક અંગુલ હોય છે.
'एए णं अंगुलपमाणेणं छ अंगुलानि पादो' मा मत प्रमाणुने माघारे गणतरी श्ता ६ असोना मे पा' यय छे. 'बारस अगुसाई विहत्थी' मार मांगजनी मे त थाय छे. (वेत मेले मर्धा हाय रे भा५). 'चउचीसं अगुलाई रयणी' २४ भYखनी ५२।१२ मे हाथ थाय छे. 'अडयालीसं अगुलाई कच्छी, ४८ अगुवानी सरास२ ४ gक्षी ( साथ २९ भा५) थाय छे. छन्नउइ अंगुलानि से एगे दंडेइ वा ६६ भ ने मे 3' थाय छ, अथवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.७ म. ३ उपमेयकालस्वरूपनिरूपणम् ७५ से एगे दंडे इवा' षण्णवतिरङ्गलानि सएको दण्ड इति वा उच्यते, तथा 'धणूइचा' षण्णवतिरङ्गलानि एकं धनुः इति वा पोच्यते, 'जूए इचा' षण्णवतिरङ्गलानि एक युगम् इति बोच्यते, नालिया इवा' पण्णवतिरङ्गलानि एका नलिका यष्टिविशेषः इति वा पोच्यते, 'अक्खे इवा' षण्णवतिरङ्गलानि एकः अक्षः शकटावयचविशेष इति वा प्रोच्यते, ‘मुसले इवा' षण्णवतिरङ्गलानि एक मुशलमिति वा पोच्यते, 'एएणं धणुप्पमाणे णं दो घणु सहस्साइं गाउयं एतेन धनुष्प्रमाणेन द्वे धनुःसहस्रे एक गव्यूतम् क्रोशः उच्यते, 'चत्तारि गाउयाइं जोयण' चत्वारि गव्यूतानि एक योजन मुच्यते, 'एएणं जोयणप्पमाणेणं जे पल्ले जोयणं आयाम-विकखंभेणं' एतेन चतुष्क्रोशरूपेण एकयोजनप्रमाणेन यः पल्यः कूपः एक योजनम् आयाम-विष्कम्भेण दैर्ध्य-विस्तारेण भवेत 'जोयणं उड्ढं उच्चत्तणं' एकं च योजनम् ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन वर्तेत अथ च 'तं तिओणं सविसेसं परिरयेणं' धणूइ वा' ९६ अंगुलोंका ही ४ हाथका ही एक धनुष होता है, 'जूएइ वा' ९६ अंगुलेांका ही एक युग होता है, 'नालियाइ वा' ९६ अंगुलोंकी ही एक नलिका यष्टिविशेष होती है । 'अक्खेइ वा' ९६ अंगुलोंका ही एक अक्ष शकटका अवयव विशेष होता है । 'मुसलेइवा' ९६ अंगुलांका ही एक मुशल होता है । एएणंधणुप्पमाणेणं दो धनुसहस्साई गाउणं' इसी धनुषप्रमाणसे दो हजार धनुषका एक कोश होता है । 'चत्तारि गाउयाई जोयणं' चार कोशका एक योजन होता है 'एएणं जोयणप्पमाणेणं जे पल्ले जोयण आयामविक्खंभेणं' इस योजनके प्रमाणसे एकपल्य-कूप-ऐसा हो जो लंबाई चौडाईमें एक योजनका हो तथा जोयणं उड्ढं उच्चत्तेणं' ऊंचाईमें भी एक 'धड वा.'८६ असो (यार हाथ)नुं से धनुष थाय छ, अथवा 'जएड वा' ६ गुना मे युग (धूसरीना ने भा५) भने छ, 'नालियाइ वा' १६ भुटानी मे नासि। (मे २नी 31) ५४ मन छे, 'अक्खेड वा, मसलेड वा ८६ अ नु मे अक्ष (गाडानी धूसरी बु भा५) थाय छ भने १६ अगुखानु मे भुशण (सन) थाय छे.
'एए णं घणुप्पमाणेणं दो धनुसहस्साई गाउणं' व २००० धनुषप्रभावनी समर मे 8 थाय छे. चत्तारि गाउयाई जोयणं' या 16 परामर २४ यान याय छे. 'एएणं जोयणप्पमाणेणं जे पल्ले जोयणं आयामविक्खंभेणं' એ પ્રમાણેની એજનપ્રમાણની અપેક્ષાએ એક જન લાબે, એક જન પાળે, 'जोयणं उद उच्चत्तेणं' मन में योजनानी पाणी, 'तं तिओणं सविसेसं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तत् त्रिगुणं सविशेष योजनत्रयं परिरयेन वृत्तपरिधिना भवेत् किश्चिन्यून षष्ठभागाधिकत्रिगुणत्वात् , ' से णं एगाहिय-बेआहिय-तेआहिय० उक्कोस सत्तरत्तप्परूढाण' स खलु पल्यः कूपरूपः 'एकाहिक-द्वयाहिक-च्याहिक उत्कर्षः - उत्कर्षेण सप्तरात्रभरूढानाम् ' अत्र पाठसंकोचादेवं भणितव्यम्एकाहिक-द्वयाहिक-त्र्याहिक-चतुराहिक-पञ्चाहिक - षडाहिक - सप्तरात्रप्ररूढानाम् ' इति तेन एकाहिकादारभ्य सप्तरात्रपर्यन्तमरूढानां बालाग्रकोटीना मित्यग्रेणान्वयः। योजनका हो । 'तं तिओणं सविसेसं परिर येणं' तथा उसकी परिधि कुछ अधिक नीन ३ योजनकी हो कारणवृत्त परिधिकुछकम ६भागाधिक तिगुनी है। 'से णं एगाहिय बेयाहिय तेयाहिय, उक्कोसं सत्तरत्त
परूढाणं बालग्गकोडीणं संमहे, संनिचिए भरिए' अब उस पल्यको एकदिनके ऊगे हुए, दोदिनके ऊगे हुए, तीन दिनके ऊगे हुए, चार दिनके ऊगे हुए, पांच दिन के ऊगे हुए, छह दिनके ऊगे हुए और अधिक से अधिक सातरात तकके ऊगे हुए देवकुरु उत्तरकुरु संबंधी बालागोंसे तटपर्यन्त भरो, बालानों को उसमें दावदाव कर भरो इसतरहसे भरो कि जिससे उस पल्यमें कहीं पर एक राईप्रमाण भी जगह रिक्त (खाली) न रहे माथा मुंडानेके बाद जितने बाल एक दिनमें ऊगे आये हो वे एकाहिक बालकोटि हैं। इसी तरह से वयाहिक(दोआह्निक) आदिमें भी समझना चाहिये । 'तेणं वालग्गे णो अग्गी दहेजा णो परिरयेणं' तथा ऋण योनथी सहन माथि परिधावाणी मे ५८य (1) डाय. ( परिधिमा ४२तां 3 or डाय छे). 'सेणं गाहिय, बेयाहिय. तेयाहिय, उक्कोसं सत्तरत्तप्परूढाणं बालग्गकोडीणं संमडे, संनिचिए भरिए' હવે તે પલ્ય (ફવા)ને એક દિવસ, બે દિવસ, ત્રણ દિવસ, ચાર દિવસ, પાંચ દિવસ, છ દિવસ અને અધિકમાં અધિક સાત રાત પર્યન્ત ઊગેલા, દેવકુરુ અને ઉત્તરકુના મનુષ્યના બાલાગ્રોથી તટપર્યન્ત ભરી દે. બાલાોને તેમાં એવી રીતે ઠાંસી ઠાસીને ભરવા જોઈએ કે જેથી તે પલ્યમાં કોઈ પણ જગ્યાએ તલભાર પણ ખાલી રહેવી नये नही.
માથું મુંડાવ્યા પછી જેટલા બાલ એક દિવસમાં ઊગી નીકળે છે એટલા બાલને “એકાહિક બાલકેટિ' કહે છે. એ જ પ્રમાણે દ્વાહિક (બે દિવસના) થી લઈને આઠ हसन मातायोना विषयमा सम.'ते णं बालग्गेणो अग्गी दहेज्जा णो वाउ हरेजा'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका. श. ६. उ.७ सू. ३ उपमेयकाल - स्वरूपनिरूपणम् ७७
"
अत्र तृतीयार्थे षष्ठी तेन षष्ठी तेन एकाहिकादिसप्तरात्रपर्यन्तमरूढैबलाग्र कोटिभिः = बालाग्रखण्डैः देव कुरूत्तरकुरुसम्बन्धिभिः 'संमद्वे, संनिचिए, भरिए वालाग्गकोडीणं' संसृष्टः आतटव्याप्तः संनिचितः प्रचयविशेषात् निविडः सम्यक् पूरितः, भृतः परिपूर्णश्च बालागकोटिभिः स पल्यो भवेदित्यर्थ । तत्र शिरोमुण्डनानन्तरम् एकस्मिन् दिने देर्येण यावत्प्रमाणत्वेन दृद्धिं पासा एकाहिकमरूढा उच्यते । एवं द्वद्या हिकादिप्ररूढा बोध्याः । कीदृशानि तानि बालाग्राणीत्याह - ' तेणं वालग्गे णो अग्गी दहेज्जा' तानि खलु बालाग्राणि नो अग्निर्दहेतु अत्यन्त निविडतया व्याप्तत्वेन तत्र अग्न्यादेरपि प्रवेशाऽसंभवात् अत एव 'णो बाउ हरेज्जा' नो वा वायुस्तानि वासाग्राणि हरेद्, अत्यन्त सघनतया सं निविष्टत्वेन गुरुत्वापन्नतया वायुनाऽपि हरणा संभवात् एवं 'णो कुत्थेज्जा' नो कुध्येयुः तानि वासाग्राणि प्रचयविशेषात्शुषिराभावात - वायोः प्रवेशासम्भवाच नासारतां प्राप्नुयुः, अतएव ' णो परि बाउहरेज्जा' उस पल्य में इन बालाग्रोंको इस ढंगसे भरना चाहिये इस रूपसे खूब सघन कर भरना चाहिये कि जिससे उसमें अग्निका भी प्रवेश नहीं हो सके तथा वायुभी उन बालाग्रोंको उसमेंसे न उडा सके । यह बात तभी बन सकती है कि जब वे बाल उसमें इस तरह से सधनकर भरे जायें कि जिससे वहां जरा सा भी छिद्र न रह सके । तथा जबवे कूटर कर वहाँ सघनरूपमें हो जावेंगे तो उनका एक ऐसा विशाल ढगला सा बन जावेगा कि जिसे वायुभी नहीं उड़ा सकेगी 'णो कुत्थेज्जा' जब उन बालाग्रोंका एक प्रचयविशेष ढगला जैसा बन जावेगा तो वहां छेदका तो नाम ही नहीं रहेगा अतः वायुके प्रवेशके अभावसे वे बालाग्र कुथित भी नहीं हो सकेंगे
તે પલ્યમાં તે ખાલાગ્નોને એવાં ખીચેખીચ ભરવા જોઇએ કે જેથી તેમાં અગ્નિ પ્રવેશ કરી શકે નહી, અને વાયુ પણ તેમને તે પથ્યમાંથી ઉડાડી શકે નહી. જો અગ્નિને તેમાં પ્રવેશ ન થાય તે તે કેશાગ્રોને મળવાના ભય રહેતા નથી, અને વાયુ તેમાં પ્રવેશી ન શકે તે તે ખાલાગ્નો ઊડી પણ જતાં નથી. એવું ત્યારે જ ખની શકે કે જ્યારે તે ખાલાગ્રાને તે પક્ષ્યમાં ઠાંસી ઠાંસીને, કોઇ વજનદાર વસ્તુ વડે ફૂટી ફૂટીને ભરવામાં આવેલા હોય, અને એ રીતે તે ખાલાગો એક સઘન (નક્કર) ઢગલારૂપ બની गया होय. 'णो कुत्थेज्ज।' न्यारे ते मादाओ त्यां ये सघन ढगलाइ जनी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
भगवतीसूत्रो
विद्धंसेज्जा' तानि बालाग्राणि नो परिविध्वंसेरन् किञ्चिद्भागस्यापि परिशाटा भावेनन विध्वंसं प्राप्नुयुः, अतएव च ' णो पूइत्ताए हव्यमागच्छेज्जा' नो तानि बालाग्राणि पूतितया पूतिभावं परिशादनां कदाचिदागच्छेयुः, ' तओणं वाससए, वाससए एगमेगं बालग्गं अवहाय जावइएणं काले से पल्लेखीणे निरए, निम्मले, निट्टीए, निल्लेवे, अवहडे, विसुद्धे भवइ, सेतं पलिओ मे' ततः खलु बालामकोटिभिः तथाविधपल्यस्य सर्वथा व्याप्तत्वानन्तरं वर्षशते, वर्षशते वर्षशतव्यवधानानन्तरम् एकैक वालाग्रम् अवहाय - अपनीय = निष्कास्य निष्कास्येत्यर्थः यावता कालेन स तथाविधः पल्यः क्षीणः, समग्र बालाग्ररहितत्वात् क्षयमुपगतः आकृष्टधान्यकोष्ठागारवत् नीरजाः, रजो असारताको प्राप्त नहीं हो सकेंगे, 'णो परिविद्धंसेज्जा' और न वे उनका थोडासा भी भाग सड नहीं सकनेके कारण विध्वंसको भी प्राप्त हो सकेंगे | णो पूइत्ताए हव्वमागच्छेजा' और नहीं सड सकने के कारण उनमें से दुर्गध भी आ सकेगी । 'तओणं वाससए वाससए एगमेगं बालगं अवहाय जावइएण कालेणं से पल्ले खीणे, निरए, निम्मले, निट्ठिए, निल्लेवे, अवहडे, विसुद्धे भवइ, सेत पलिओवमे, अतः इस तरह से उन करोडों बालाग्रोंसे लबालब और खचाखच भरे हुए उस पल्यमेंसे १००-१०० वर्ष व्यतीत हो जाने पर १-१ बालाग्र निकालना चाहिये निकालते निकालते जब वह पल्य उन समस्त बालाग्रोंसे जितनेकालमें रहित हो जाता है, क्षीण हो जाता है जिसमें से अनाज निकाल लिया गया है ऐसे कोठारको तरह
ગયા હશે, ત્યારે તેમાં કાઇ પણ જગ્યાએ છિદ્રનું તે નામ પણ નહીં હાય. તેથી તેમાં વાયુના પ્રવેશ નહીં થઇ શકવાને કારણે તે ખાલાગ્નો કુથિત પણ નહી થાય એટલે કે અસારતા પણ પ્રાપ્ત નહીં કરે, 'णो परिविद्धंसेज्जा' तेभना सहेन પણ ભાગ સડશે નહીં, તે કારણે તેમના વિધ્વંસ (નાશ) પણ નહીં થાય.
'णो पूइताए हबमागच्छेज्जा' अने न सडी शम्वाने द्वार तेभांथी हुर्ग ध नीडजशे नहीं'. 'तओणं वाससए वाससए एगमेगं वालग्गं अवहाय जावइएणं काछेणं से पल्ले खीणे, निरए, निम्मले, निट्टीइ, निल्लेवे, अवहडे, त्रिसुद्धे भवर, से तं पलिओ मे' मा प्रभा ते उरोडो मासाग्रोथी जीयाजीय भने ઠાંસઠાંસ ભરેલા તે પહ્ય (કુવા)માંથી ૧૦૦-૧૦૦ વર્ષ એક, એક ખાલાગ્ર મહાર કાઢવા ોઇએ, આ રીતે ૧૦૦-૧૦૦ વર્ષે એક, એક ખાલાથને બહાર કાઢતાં કાઢતા જેટલા કાળમાં તે પલ્ય તે સમસ્ત ખાલાગેથી રહિત થઈ જાય, ક્ષીણ થઈ જાય—જેમ કૈાઢીમાંથી અનાજ ખાલી કર્યાં પછી કાઠી ખાલી થઇ જાય તેમ તે પણ ખાલી થઇ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.७ मु.३ उपमेयकालस्वरूपनिरूपणम् ७९ रहितः रजःसदृशबालागरहितः निष्कासितधान्यकोष्ठागारवत् , निर्मला, मलरहितः-बालागखण्डरूपमलरहितः प्रमार्जनिकापमृष्टकोष्ठागारवत्, निष्ठितः अपनेयबालागद्रव्यापनयनेन निष्ठां गतः प्रयत्नविशेषप्रमार्जितकोष्ठागारवत्, रिक्तः निर्लेपः अत्यन्त संश्लिष्टवालाग्रमयत्वेन तदपहारेण लेपरहितः अपनीत मित्यादिगतधान्यलेपकोष्ठागारवत्, अपहृतः, निःशेषबालागलेपापहारात् अत एव विशुद्धश्च भवति स तावान् कालः तत् पल्योपमम् उच्यते अथ सागरीपमस्य प्रमाणं दर्शयन्नाह-गाथया'गाहा-'एएसि पल्लाणं कोडा कोडीणं, हवेज दसगुणिया,
तं सागरोवमस्सउ एकस्स भवे परिमाणं' खाली हो जाता है, नीरज हो जाता है जिसमें से धान्यकी रज निकाल ली गई है ऐसे कोठारकी तरह रजसदृशबालागोंके निकलजाने से रजरहित होजाता है-निर्मल-बुहारीसे साफ किये गये कोठारकी तरह बालाग्रखण्डरूप मलसे रहित बन जाता है, निष्ठित प्रयत्न विशेष से प्रमार्जित कोठारकी तरह दूर करने योग्य बालाग्र द्रव्यके दूर कर देनेसे निष्ठाको प्राप्त होजाता है, निर्लेप भीत आदिमें लगा हुआ धान्यकालेप जिस कोठारमेंसे दूर कर दिया गया है ऐसे कोठारकी तरह अपनेमें इधर उधर अत्यंत संश्लिष्ट हुए बालागोंके लेपसे रहित होजाता है, 'अपहृत' समस्त बालाग्रोंके लेपसे रहित होजानेके कारण ही 'विशुद्ध' बन जाता है, इतना वह काल एक पल्योपम कहलाता है। થઈ જાય, “નીરજ થઇ જાય જેમાંથી ધાન્યની રજ કાઢી લેવામાં આવી હોય એવા કે ઠારની જેમ રજ સમાન બાલાને કાઢી લેવાથી તે પણ રજ રહિત થઈ જાય, નિર્મળ થઈ જાય—જેમ કે ઠારને વાળીઝૂડીને સાફ કરવાથી કે ઠાર:નિર્મળ થઈ જાય છે તેમ બાલાગ્રખંડ રૂપ મને બહાર કાઢી લેવાથી તે પલ્ય પણ નિર્મળ થઈ જાય નિષ્ઠિત થઈ જાય –ખાસ પરિશ્રમથી જેમ કે ઠારને સાફ કરવામાં આવે છે તેમ તે પલ્યને પણ બાલાથી રહિત કરવામાં આવે, “નિલેપ કરવામાં આવે-પત્યની मामेभा मासायाने ५४ वletalel मा२ ४ापामा मापे, 'अपहृत' ત્યારે તે પલ્ય સમગ્ર બાલાથી સર્વથા રહિત થઈ જવાને કારણે “રિશ વિશુદ્ધ બની જાય છે. એટલા કાળને પલેપમ કાળ કહે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ૧૦૦-૧૦૦ વર્ષે તે પલ્યોપમમાંથી એક, એક બાલગ્રને બહાર કાઢતાં કાઢતાં જેટલા કાળમાં તે પલ્ય તે બાલાથી સર્વથા રહિત થઈ જાય એટલા કાળને પપમ કાળ કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसमें छाया-एतेषां पल्योनां कोटी कोटीनाम् भवेद् दश गुणिता,
तत् सागरोपमस्य त्वेकस्य भवेत् परिमाणम्, तथा च दशगुणितस्य कोटीकोटीपल्योपमस्य कालः एक सागरोपमः प्रोच्यते, 'एएणं सागरोवमपमाणे णं चत्तारि सागरोवमकोडाकोडीओकालो मुसमसुसमा' अनेन उपरिवर्णितेन सागरोपमप्रमाणेन चतस्रः सागरोपमकोटी कोटयः कालः सुषमसुषमा पोच्यते १ 'तिणि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमा ' तिस्रः सागरोपमकोटीकोटयः कालः सुषमा प्रोच्यते २, 'दो सागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमा दुसमा' द्वे सागरोपम कोटीकोटयौ कालः सुषमदुःषमा पोच्यते ३, 'एग सागरोवमकोडाकोडी बायालीसाए वास सहस्सेहिं ऊणिया कालो दुस्सम सुसमा ' एकसागरोपमकोटीकोटी द्वा
अब सूत्रकार सागरोपमके प्रमाणको इस गाथाके द्वारा दिखलाते हैं 'एएसिं पल्लाणं इत्यादि ।
दश कोटाकोटी पल्योपमका जो काल होता है वह एक सागरोपम काल कहलाता है । 'एएणं सागरोवमपमाणेणं चत्तारि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमसुसमा' इस उपरिवर्णित सागरोपमप्रमाणसे चार कोडाकोडी सागरोपमका जो काल होता है वह सुषमसुषमा कहलाता है । 'तिणि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमा तीन कोटाकोटी सागरोपमका जो काल होता है वह काल सुषमा कहलाता है। दो सागरोवमकोडाकोडीओ काला सुसमदुसमा' दो कोटाकोटी सागरोपमका जो काल होता है वह सुषमदुःषमा कहलाता है । 'एग सागरोवमकोडाकोडी बायालीसाए वास
હવે સૂત્રકાર સાગરેપમ કાળના પ્રમાણને આ ગાથા દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે–
'एएसि पल्लाणं त्याह
દશ કડાકડી પપમ પ્રમાણ જે કાળ હોય છે તેને એક સાગરેપમ કાળ ४९ छ. 'एए णं सागरोवमपमाणेणं चत्तारि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो ससमससमा' मा प्रमाणे सायरायमनुरे प्रमाण मताव्यु छ सा यार सागरोषभ अमायनो २ ॥ छे तेने 'सुषमसुषमा' छ. 'तिणि सागरोवम कोडाकोडीओ कालो सुसमा | सागरा५म प्रमाण छे तेने 'सुषमा' ४. 'दो सागरोवम कोडाकोडीओ कालो ससमदसमा मेसागराषभ 18151 गाने 'सुषभरापमा' ४ छ. ' एगसागरोवमकाडाकोडी वाचालीसाए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.७ मू.३ उपमेयकालस्वरूपनिरूपणम् ८१ चत्वारिंशता वर्षसहसः ऊना न्यूना-कालो दुःषममुषमा प्रोच्यते ४, “एकपीसं वाससहस्साइं कालो दुसमा' एकविंशतिवर्षसहस्राणि कारः दुःषमा पोच्यते ५, 'एकवीसंवाससहस्साई कालो दुसमदुसमा' एकविंशतिवर्षसहस्राणि कालो दुःषमदुःषमा प्रोच्यते ६, 'पुणरवि उस्सप्पिणीए एकवीसं वाससहस्साई कालो दुसमदुसमा' पुनरपि उत्सर्पिण्याम् एकविंशतिवर्ष सहस्राणि कालः दुःषमदुषमा मोच्यते, 'एकवीसं वाससहस्साई जाव-चत्तारि सागरोवमकोडाकोडी कालो सुसममुसमा' एकविंशतिवर्षसहस्राणि यावत्-चतस्रः सागरोपमकोटीकोटचः कालः सुषमसुषमा पोच्यते ६, अत्र यावत्करणात्कालो दुस्समा २, एग सागरोवमकोडाकोडी वायालीसाए वाससहस्सेहिं आणि सहस्सेहिं अणिया काला दुस्समसुसमा' ४२ हजार वर्ष कम १ सागरोपम कोटाकोटीका जो काल होता है वह दुःषमसुपमा काल कहलाता है । एकवीसं वाससहस्साइं कालो दुसमा २१ हजारवर्ष का मो काल होता है वह दुःषमा कहलाता है। एकवीसं वाससहस्साई काला दुसमदुसमा २१ हजार वर्षका ही जो काल होता है वह दु:षमदुःषमा कहलाता है। 'एकवीसं वाससहस्साई जाव चत्तारि सागरोवमकोडाकोडीकाला सुसमसुसमा २१ हजार वर्षसे लेकर यावत् ४ कोटाकोटी सागरोपमका सुषमसुषमाकाल होता है यहां यावत् शन्दसे 'काला दुस्सम दुस्समा, एक्कवीसं वाससहस्साई कालो दुस्समा२, एग सागरोवमकोडाकोडी बायालीसाए, वाससहस्सेहि कणिया का दुस्समसुस्समा३, दो सागरोवमकोडाकोडीओ कालो नाससहस्सेहिं ऊणिया कालो दुस्सममुसमा' मे४ सागरो५म ।।3151 1 ४२ता ४२ र प्रभार न्यून ने 'पभसुषमा ४३ ७. “एक्कवीसं बाससहस्साई कालो दसमापभाजने २१००० वर्षन ४ो छ. "एकवीसं वाससहस्साइं कागे इसमसमा पमपमा ५ २१००० नो यो छे. 'एकवीसं वाससहस्साई जाव चसारि सागरोवमकोडाकोडीओ कालों मुसममुसमा २१००० વર્ષોથી લઈને (યાવત) ૪ કેટકેટી સાગરોપમ પ્રમાણુકાળ સુષમસુષમા કહો કે અહીં 'यावत्' ५४यो 'कालो दुस्सम दुस्समा, एकवीसं वाससहस्साई कालो दुस्समा२ एग सागरोबमकोडाकोडी बायालीसाए, बाससहस्सेहिं ऊणिया कालो दुस्सम मुसमा ३, दो सागरोबम कोडाकोडीओ कालो सुसमदुस्समा ४, तिण्णिसागरोरम कोडाकोटीमो कालो सुसमा' 2 48संघ यो छ. मेट ૨૧૦૦૦ વર્ષ કષમદુષમા કાળ, ૨૧૦૦૦ વર્ષને દુષમકાળ, ૧ કોઠાઠી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
भगवतीने या का दुस्सममुसमा ३, दोसागरोनमकोडाकोडीओ कालो सुसम दुस्समा ४, तिणि सागरोबमकोडाकोडीओ कागे सुसमा ५, इति संग्रामम् 'दस सागरीबम कोडाकोडीओ कालो ओसप्पिणी' दश सागरोपमकोटीकोटयः काम: अपसर्पिणी पोच्यते, 'दस सागरोवमकोडाकोडीओ कालो उस्सप्पिणी' दप सागरोपमकोटीकोटयः कालः उत्सर्पिणी प्रोच्यते, 'वीसं सागरोवमकोडाकोडीमो ओसप्पिणी, उस्सप्पिणी य' विंशतिः सागरोपमकोटीकोटयः अवसर्पिणी उत्सर्पिणी च प्रोच्यते । अयमवसपिण्युत्सपिण्योः संमिलितः कालः प्रोक्तः इति ॥ सू० ३ ॥
सुषमसुषमाया भरतक्षेत्रवक्तव्यता मूलम्-'जंबद्दीवे णं भंते ! दीवे इमोसे ओसप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए उत्तम पत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आगारभावपडोयारे होत्था ? गोयमा! बहुसमरमणिज्जे सुसमदुस्समा४, तिणि सागरोवमकोडाकोडी कालो सुसमा' इस पाठका संग्रह हुआ है । 'दस सागरोवमकोडाकोडीश्री कालो मोस. प्पिणी' अवसर्पिणी कालका कुलप्रमाण १० कोटाकोटी सागरोपमका है। 'दस सागरोवमकोडाकोडीओ कालो उस्सप्पिणी' इसीमकार उत्सपिणी कालका प्रमाण भी १० सागरोपमकोटाकोटीका है। वीस सागरोधमकोडाकोडीओ ओसप्पिणी उस्सप्पिणीय' इस प्रकर २० कोडाकोडी सागरोपमका संमिलित् अवसर्पिणी उत्सर्पिणीरूप १कल्प काल होता है । इस कालमें अवसर्पिणी उत्सर्पिणी दोनों कालोंका समय संमिलित कर लिया गया है ॥ सू० ३॥ સાગરોપમ કરતાં ૪૨૦૦૦ વર્ષ એ દુષમસુષમા, બે સાગવમ ડાકડી કાળ सुषभषमा भने त्राण सागशवम 31 सुषमा . 'दस सागरोबम कोडाकोडीओ कालो ओसप्पिणी' भसनि त प्रभाव १. siali सागपभनु). 'दस सागरोवम कोडाकोडीओ काली उस्सप्पिणी' नेश प्रमाणे Balten unk प्रमाण पण १0 31313th सागरापभनु छ. 'वीसं सागरोवमकोडाफोडीओ ओसप्पिणी उस्सप्पिणी या माशते अपिली भने Bato કાળનું કુલ પ્રમાણ ૨૦ સાગરોપમ કેડીકેડીનું થાય છે. આ બન્નેના સંયોજનથી અવસર્પિણીરૂપ ૧ કલ્પકાળ થાય છે. તે કલ્પકાળમાં અવસર્પિણી-ઉત્સર્પિણીના કાળનું સાજન કરવામાં આવ્યું છે. તે સૂ, ૩ |
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.७ सू.४ सुषमसुषमाधरकनिरूपणम् ८३ भूमिभागे होत्था, से जहा नामए आलिंग पुक्खरे इवा०, एवं उत्तर कुरु वत्ताया नेयवा, जाव-आसयंति, सयंति; तीसेणं समाहे भारहेवासे तत्थ तत्थ-देसे देसे तहिं बहवे उराला कहाला; जाव-कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूला, जाव-छबिहा मणुस्सा अणु सज्जित्था; तं जहा-पम्हगंधा; मियगंधा; अममा; तेयतली; सहा सणिचारा, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥ सू०४॥
गया-जम्बूद्वीपे भदन्त ! द्वीपे अस्याम् अवसर्पिण्याम् सुषमसुषमायां समायाम् उत्तमार्थमाप्तायाम् भारतस्य वर्षस्य कीदृशः आकार-भारमत्यवतारमासीत्, गौतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभाग आसीत् तद्यथा नाम आलिश पुष्कर इति बा० एवम् उत्तरकुरुवक्तव्यता ज्ञातव्या यावत्-आसीदन्ति, शेरते । तस्यां समायाँ भारते वर्षे तत्र तत्र देशे देशे, तत्र तत्र बहवः उदाराःपाः
सुषमसुषमाकालके भरतक्षेत्रकी बक्तव्यता
'जंबूद्दीवेणं भंते !' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जंजूहीवेणं भंते ! दीने इमीसे ओस्सप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए उत्तमट्ठपत्ताए भरहस्स बासस्स केरिसिए भागारभाषपडोयारे होत्था) हे भदन्त ! जंबूदीप नामके इस द्वीपमें, इस अवसपिणीमें उत्तमार्थप्राप्त सुषमसुषमाकालमें भारतवर्षके आकारों और भावोंका भाविर्भाव कैसा था? (गोयमा) हे गौतम ! (पटुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्या) भूमिभाग षटुसम होने के कारण रमणीय था। (से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइ वा एवं उत्तरकुलवत्तम्बया नेयम्षा
- સુષમસુષમાકાળના ભરતક્ષેત્રની વક્તવ્યતા'जंवृदीवेणं भंते !' त्या
सूत्रा- अंदीवेणं भंते ! दीवे इमीसे ओस्सप्पिणीए मुसमपुसमाए समाए उत्तमपत्ताए भरहस्स बासस्स केरिसए आगारमावपडोयारे रोत्या) હે ભદન્ત ! જંબૂઢીપ નામના દ્વીપમાં, આ ઉત્સર્પિણીકાળના ઉત્તરમાર્થ પ્રાપ્ત माणे भरतना तया नावानी मावि स्तो? (पोयमा)
गौतम(वह समरमणिज्जे भूमिभागे होत्या) त्यारे सूभिलार धार समत यी २भक्षीय ता. (से महा नामए आलिंगपुरखरेइ वा एवं
-
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यावत्-कुश-विकुश-विशुद्ध-वृक्षमूलानि, यावत्-षइविधा मनुष्या अनुषक्तवन्तः, तद्यथा-पगन्धाः, मृगगन्धाः अममाः, तेजस्तलिनः, सहाः, शनैश्चरिणः, तदेवं मदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ ४॥ जाव आसयंति) जैसा आलिंगपुष्करवाद्यविशेष के मुखकापुट होता है वैसा भरतक्षेत्रका भूमिभाग था इस तरहकी यहां पर भारतवर्षके संबंधमें उत्तरकुरुको वक्तव्यता जाननी चाहिये यावत् बैठते हैं, सोते हैं, (तीसे णं संमाए भारहे वासे तत्थ तत्थ देसे देसे तहिं तर्हि बहवे उराला, कुहासा, जाव कुसविकुसविसुद्ध रुक्खमूला जाव छविहा मणुस्सा अणुसज्जित्था) उसकालमें भारतक्षेत्रमें उन उनदेशोंमें, उन२ स्थलोमें बहुत बडे२ उद्दालक यावत् कुश और विशुद्ध वृक्षमूल थे, यावत् छह प्रकारके मनुष्य थे (तंजहा) वे इस प्रकार से (पम्हगंदा, मियगंधा, अममा, तेयतली, सहा सणिचारा, सेवं भंते ! सेव ! त्ति) पद्मके समान गंधवाले१, कस्तूरीके समान गंधवाले २, ममताभाव से रहित३, तेजस्वी तथा रूपवाले४, सहनशील५ और धीरे२ चलनेवाले हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब ऐसा ही हे भदन्त आपने कहा है वह सब ऐसा ही है। उत्तरकुरुवत्तवता नेयवा जाव आसयंति सयंति) वी शत तमान भुमपुट સમતલ હોય છે, એવો જ સમતલ ભારતવર્ષને ભૂમિભાગ હતે. જીવાભિગમ સૂત્રમાં જેવી ઉત્તરકુરુની વકતવ્યતા આપી છે એવી જ ભારતવર્ષની વકતવ્યતા પણ અહી ગ્રહણ કરવી. “બેસે છે, શયન કરે છે” ત્યાં સુધી તે વકતવ્યતા ગ્રહણ કરવી. (तीसेणं समाए भारहे वासे तत्थ तत्थ देसे देसे तर्हि तहिं बहवे उराला कुद्दाला, जाव कुल विकुल विसुद्ध रुक्खमूला जाव छविहा मणुस्सा अणुसज्जित्था) તે કાળે ભારતવર્ષમાં તે તે દેશમાં, તે તે સ્થળમાં ઘણા જ મોટાં ઉદ્દાલક (એક વૃક્ષનું नाम) (यावत) पुश भने विशथा विशुद्ध वृक्षभूग तi, (यावत) ७ ५४ारना मनुष्य sni- (तं जहा) भ (पम्मगंधा, मियगंधा, अममा, तेयतली, सहा, सणिचारा, 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति') (१) पमना की full, (२) ४२तुरीना व गाणा, (3) ममता भावथी हित, (४) तवी तथा २, (५) સહનશીલ અને (૬) ધીરે ધીરે ચાલનારા. ગૌતમ સ્વામી ભગવાનનાં વચનેને પ્રમાણભૂત માનીને કહે છે–હે ભદન્ત ! આપની વાત સાચી છે. હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય જ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.७ सू.४ सुषमसुषमाधरकनिरूपणम् ८५
टीका-कालाधिकारात् सुषमसुषमाकालिकभरतक्षेत्रवक्तव्यतामाह-जम्मु दीवेणं भंते ! इत्यादि ।
गंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे इमीसे उस्सप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए उत्तमट्टपत्ताए' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे अस्याम् वर्तमानायाम् उत्सर्पिण्याम् सुषमसुषमायाम् चतुःसागरोपमकोटीकोटी कालरूपायाम् समायाम् उत्तमार्थप्राप्तायाम् उत्तमान् तरकालापेक्षया उत्कृष्टान् भायुष्कादीन् अर्थात् प्राप्तायाम् उत्कृष्टावस्थां गतायामित्यर्थः भारतस्य वर्षस्य भरतक्षेत्रस्य कीदृशः आकार-भावमत्यवतारः-आकाराश्च भावाश्चेति आकार भावास्तेषां प्रत्यवतारः आविर्भावः आसीत् ?
भगवानाह-'गोयमा ! बहुसमरमाणज्जे भूमिभागे होत्था' हे गौतम ! भारतवर्षस्य बहुसमरमणीयः बहुसमा अत्यन्तसमतलः नतु विषमः उच्चावचः,
टीकार्य-कालका अधिकार चल रहा है इस कारण सुषमसुषमा कालके समयमें भरतक्षेत्र कैसा था इस वक्तव्यताको सूत्रकारने इस सूत्रद्वारा प्रकट किया है इसमें गौतमस्वामीने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'जंबूद्दोवे णं भंते ! दीवे इमीसे ओस्सप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए उत्तमट्ठपत्ताए' हे भदन्त ! इस जंबूद्वीप नामके द्वीपमें इस वर्तमान अवसपिणीमें सुषमसुषमा कालमें जो कि चार सागरोपमकोट। कोटीका है तथा जिसमें आयुकाय आदि सबसे उत्कृष्ट होते हैं भरतक्षेत्र में आकारोंका और भावोंका आविर्भाव कैसा था? उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! उस समयमें भरतक्षेत्र का 'बहुसमरमणिज्जे भूभिभागे होत्था' भूमिभाग अत्यन्त समतल
ટીકાથ–કાળનું નિરૂપણ ચાલી રહ્યું છે, તે કારણે સુષમસુષમાકાળે ભરતક્ષેત્રની કેવી સ્થિતિ હતી, તે આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે પ્રકટ કરેલ છે–આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ स्वामी महावीर प्रभुने मेव। प्रन पूछे छे । 'जंबूद्दीवे णं दीवे इमीसे ओस्सप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए उत्तमट्टपत्ताए' महन्त ! 241 दी५ नामना દ્વીપમાં આ વર્તમાન અવસર્પિણીના સુષમસુષમા કાળે (તે સુષમસુષમા કાળ ચાર સાગરોપમ કેડાછેડીને કહ્યો છે, અને તેમાં આયુ, કાય આદિને સૌથી ઉત્કૃષ્ટ કહ્યાં છે) ભરત ક્ષેત્રમાં આકારોને તથા ભાવોનો આવિર્ભાવ કે હતો? મહાવીર પ્રભુ કહે છે'गोयमा ! गोतम! ते समय १२क्षेत्रमा 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था' ભૂમિભાગ અત્યન્ત સમતલ હતું (ખાબડ ખૂબડ, ઉંચનીચે ન હત) અને અતિશય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीने अत एव रमणीयः भूमिभागः भूमदेशः आसीत्, तदेव दर्शयति-'से जहा नाम आलिंगपुक्खरे इवा०' तघया नाम आलिशपुष्कर इतिवा, आलिङ्गस्यसमतलमुखवाधविशेषस्य पुष्करोमुखपुटः इति समतलः कोमलोवा भवति, तथैव भारतभूभागः समतलाकारः कामलभेत्यर्थः, ' एवं उत्तरकुश्वतन्वया नेयचा' एवं तथा चात्र उत्तरकुरुबक्तव्यता ज्ञातव्या, नीवाऽभिगमोक्तोचरकुर बक्तव्यतानुसारं भारतस्य वक्तव्यता स्वयमूहनीया इत्याशयः, नीवाभिगमोक्ता उत्सर कुरुवक्तव्यता चेयम्- मुइंगपुक्खरेइवा, सरतलेइचा, करतले इवा' मृदङ्गपुष्करः मृदङ्गस्य वाद्यविशेषस्य पुष्करः अग्रभागपुटः इति वा मृदङ्गमुम पुटाकार सदृशः समतलो भारतभूभागः आसीत्, एवं सरस्तलम्, इति चा, सरसा-सरोवरस्य तलपदेशवत् समा भारतभूमदेशः, अथवा करतलवत् समो बाला था विषमता ऊँची नीची अवस्था बाला नहीं था, इसीसे वह रमणीय था इसी बातको सूत्रकार 'से नहा नामए आलिंगपुक्चरेइ
बा' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट करते हैं जैसे समतल मुखवाले बाथ विशेषका तबलाका मुखपुट समतल होता है उसी प्रकारसे भरतक्षेत्रका भूभाग समतल आकारवाला और कोमल था। 'एवं उत्तरकुरुवत्तव्यया नेयव्या' जीवाभिगमसूत्र में जैसी उत्तरकुरुकी वक्तव्यता कही गई है उसीके अनुसार यहांपर भरतक्षेत्रकी वक्तव्यता जाननी चाहिये।
जीवाभिगमसूत्र में उत्तरकुरुकी वक्तव्यता इस प्रकारसे है 'मुइंगपुक्खरेइ वा सरतलेइ वा, करतलेइवा' उत्तरकुरुक्षेत्रमें सदा प्रथमकाल सुषमसुषमा रहता है इस कारण वहांको भूमिभाग तबलाकेमुखके जैसा समतल होता है' तालाब के तलके समान सम एकसा रहता है, तथा हथेली के २मणीय ता, 2 वातन सूत्रा२ मा सूत्रा द्वारा १४८ ७३ छ-' से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइ वा' । समतल भने म तमसान भुमट साप छ, मेवा ४ समतल मन मा भरतक्षेत्रको भूमिका तो. 'एवं उत्तरकरवत्तव्वया णेयब्वा' पालिराम सूत्रमा रुक्षेत्रनु र वन , मेर ભરતક્ષેત્રનું પણ વર્ણન સમજવું.
पालिम सूत्रमा उत्तरुनु मा प्रमाणे न यु - मुइंगपुरखरे इवा सरतलेइ वा करतलेई वा, हत्तर सत्रमा सह प्रथम (भुपमपमा રહે છે. તેથી ત્યાં ભૂમિભાગ તબલાના મુખ જે સમતલ હોય છે, સરોવરના તળિયા, જે સમતલ હોય છે અને હથેલીના જે એક સરખે હોય છે. આ વાન પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૫
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेवचन्द्रिका टीका स.६ उ.७ सू.४ सुषममुषमाधरकनिरूपणम् ८७ भारतमदेश इत्ययः एवंरीत्या भारतस्य भूमिसमतायाः, भूमिभागगततृणमणीनां वर्णपञ्चकस्य, सुरभिगन्धस्य, कोमल स्पर्शस्य, शुभशब्दस्य, वाप्या दीनाम्, वाप्याउनुगतोत्पातपर्वतादीनाम्, उत्पातपर्वताधाश्रितानां इंसाऽऽसना दीनाम्, लतागृहादीनाम्, शिलापटकादीनांच वर्णना वक्तव्या, ताशवर्णनान्ते च जीवाभिगमे एवं दृश्यते-'तत्थणं बहवे भारया मणुस्सा मणुस्सीओय आसयंति, सयंति चिट्ठति, निसीयंति, तुयठंति' इत्यादि, तत्र खलु बहवः भारताः मनुष्याः मानुष्य च आसीदन्ति, शेरते, तिष्ठन्ति, निषीदन्ति, त्रुटयन्ति, इत्यभिप्रायेणेवाह-'जाव आसयन्ति, सयंति, यावत्-आसीदन्ति, शेरते। यावत्पदसंग्राह्याणि जैमा एकसा रहता है इसी वर्णनके अनुसार भरतक्षेत्रका भूभाग भी प्रथमकाल सुषमसुषमाके समयमें ऐसा ही रहता है भूमिभागमें रहे हुए तृण और मणि ये सब पांच वर्णवाले होते हैं, गंध सुगंधित होती है, स्पर्श कोमल होता है, शब्द सुहावने होते हैं, वापिका
आदिमें अनुगत उत्पात पर्वत आदि होते हैं, उत्पात पर्वतादिकोंके भाश्रित हंसासन आदि होते हैं, लतागृह आदि होते हैं, शिलापट्टक भादि होते हैं सेो इन सब बातों का वर्णन भी यहाँ भारतक्षेत्रकी भूमिमें करलेना चाहिये । क्योंकि ऐसा ही वर्णन जीवाभिगम सूत्र में किया गया है । इसवर्णनके अन्तमें जीवाभिगमसूत्रमें फिर ऐसा पाठ भाया हुआ है 'तत्य णं वहवे भारया मणुस्सा मणुम्सीओ य आसपंति, सयंति, चिटुंति, निसीयंति, तुयति' इसी अभिप्रायको लेकर यहां पर भी सूत्रमें 'जाव आसयंति, सयंति' ऐसा पाठ कहा गया है। यहां यावत् शब्दसे जिन पदोंका संग्रह हुआ है वे पद सष ભરતક્ષેત્રને ભૂમિભાગ પણ પ્રથમ કાળ સુષમસુષમાના સમયમાં એ જ રહે છે. ભૂમિભાગમાં રહેલાં તૃણુ અને મણિ પાંચ વર્ણવાળા હોય છે, ગંધ સુગંધી જ હોય છે. સ્પર્શ કેમળ હોય છે, શબ્દ મધુર હોય છે, વાપિકા આદિ હોય છે, વાપિકા આદિમાં અનુગત ઉત્પાત પર્વત આદિ હોય છે, ઉત્પાત પર્વતાહિકમાં આશ્રિત હંસ આદિ હોય છે, લતાગૃહ આદિ હોય છે, શિલાપટ્ટક આદિ હોય છે. તે એ બધી વસ્તુઓ ભારતવર્ષમાં પણ હોય છે એમ સમજવું. આ વર્ણનના અન્તભાગે જીવાભિગમ સત્રમાં मा प्रधान सूत्रामाया छ- 'तत्थ णं बहवे भारया मणुस्सा मणुस्सीओय आसयंति, सयंति, चिट्ठति, निसीयंति, तुयटुंति' पातने अनुमान मह पर 'जाव आसयंति. सयंति' मेवो पा माध्य. ही 'यायत ५४था २ पहानी सब यो छ, त समस्त प: ५२ भावाम मा छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
૮.
च पदानि संगृह्य उपरि प्रदर्शितान्येव । ' तीसेणं समाए भारहे वासे तत्व तत्थ - देसे देसे, तर्हि तहि बहवे उदाला कुद्दाला' तस्यां खलु अवसर्पिण्यां प्रथमारके समायां सुषमसुषमायां भारते वर्षे तत्र तत्र भारतस्य खण्डे खण्डे, देशे देशे खण्डांशे खण्डांशे, तत्र तत्र देशस्यांशे, देशस्यांशे बहवः उदाराः विशाला: कुद्दाला: उद्दालकादयः पुष्पवृक्षविशेषाः 'नाव - कुस - विकुस विसुद्धरुक्खमूला' यावत्- कुशविकुशविशुद्धवृक्षमूलाः कुशैः दर्भैः, विकुशैः बल्ल जादिभिः तृणविशेषैः विशुद्धानि तद्रहितानि वृक्षमूलानि येषां ते तथा आसन् यावत्करणात् -' कयमालानट्टमाला ' इत्यादि संग्राह्यम् 'जाव छव्विहा मणुस्सा अणुसज्जित्था' यावत् षविधाः षट्रप्रकाराः मनुष्याः अनुषक्तवन्तः पूर्वकालान् कालान्तरमनुवृत्तवन्तः आसन, यावत्करणात् - 'मूलमंतो, कन्दमंतो, खंधमंतो, तयामंतो, सालमंतो' इत्यादि संग्राह्यम्, मूलवन्तः कन्दवन्तः इत्यादि औप
"
ऊपर में दिखा ही दिये गये हैं । 'तीसे णं सभाए भारहे वासे तत्थ तत्थ देसे देसे, तहि तर्हि वहवे उदाला कुद्दाला' अवसर्पिणी के प्रथम आरक सुषमसुषमामें भरतक्षेत्र में भारतके खण्ड खण्ड में, देशदेशमें, खण्डांश खण्डांश में, देशके अंश अंशमें विशाल उद्दालक आदिवृक्ष ( youसे युक्त वृक्ष विशेषको उद्दालक कहते हैं) थे । यावत् 'कुसविकुसबिसुद्ध रुक्मूला' वृक्षोंके मूलभाग अधोभाग कुश एवं विकुश बल्वज आदि तृणविशेषासे रोहत थे । यहां यावत् शब्द से ' कयमालानमाला' इत्यादि पाठका संग्रह हुआ है । 'जाव छव्विहा मणुस्सा' अणुसज्जित्था' यावत् छ प्रकारके मनुष्य पूर्वकालसे दूसरे कालमें आये हुए थे । यहां यावत् पदसे 'मूलमंतो, कंदमंतो, खंध मंतो, तथामंतो,
'ती से णं समाए भारहे वासे तत्थ तत्थ देसे देसे, तहिं तहि बहवे उद्दाला कुद्दाला' अवसर्पिलीना पहेला याराना सुषभसुषमा अणे भारतवर्ष भां ભારતના પ્રત્યેક દેશમાંપ્રત્યે ખડમાં, પ્રત્યેક ખ’ડાંશમાં અને પ્રત્યેક દેશના પ્રત્યેક વિભાગમાં વિશાળ ઉદ્દાલક આદિ વૃક્ષ હતાં. ( પુષ્પવાળાં એક પ્રકારનાં વૃક્ષાને ઉદ્દાલક કહે છે) यावत कुसविकुविसुद्ध रुक्खमूला' वृक्षना भूजनो भाग ङ्कुश (हल'), विदेश (भवन) माहितृणुविशेषाथी रहित हती. सही' 'यावत्' ५४थी 'कयमाला नट्टमाला ' ઇત્યાદિ પાઠના સંગ્રહ થયા છે.
6
'जाव छन्हिा मणुस्सा अणुसज्जित्था ' ( यावत्) ७ प्रभारना मनुष्य पूर्व - अजभांधी जी गणमा व्यासांडतो. ही 'यावत' कंदमंत्रो, खंधमंतो, तयामंतो, सालमंतो' मा होना संथ
थयो छे, तेभनो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.७ सू.४ सुपमसुषमाधरकनिरूपणम् ८९ पातिकसूत्रोक्तं संग्राह्यम्, उद्दालकवृक्षविशेषणं बोध्यम् । तानेव षविधान मनुष्यानाह-तं जहा-पम्हगंधा, मियगंधा, अममा, तेयतली, सहा, सणिचारा' तद्यथा-पद्मगन्धाः पद्मसमगन्धवन्तः, मृगगन्धाः मृगमद (कस्तूरी) समगन्ध वन्तः, अममाः, नास्ति मम ममत्वं येषां ते अममाः ममतारहिता इत्यर्थः, तेजस्तलिनः, तेजः, तलं रूपं च येषां ते तेजस्तलिन; तेजस्विनः रूपवन्तश्च परमपराक्रमसौन्दर्यशालिनः इत्यर्थः, सहा:-सहन्ते इति सहाः सहनशीलाः समर्थाश्च, शनैश्चारिणः शनैः मन्दं मन्दम् संभ्रमाभावात् अनुत्सुकत्वाच चरितुं विचरितुं शीलं येषां ते शनैश्चारिणः शान्तस्वभावतया गजवद्मन्दगमनकर्तारः मनुष्या आसन् इति भावः । अन्ते गौतमः उपर्युक्तं स्वीकुर्वन्नाह 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! नि तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेति ॥ मू० ४ ॥
इति श्री-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायां श्रीभगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां
षष्ठशतकस्य सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥६-७॥ सालमंतो' इत्यादि पाठ संगृहीत हुआ है । इस पाठके शब्दोंका अर्थ
औपपातिक सूत्रकी टीकामें करदिया गया है । ये सब विशेषण उद्दालक वृक्ष के हैं । छह प्रकारके मनुष्य ये है 'तं जहा' जैसे 'पम्हगंधा, मियगंधा, अममा, तेयतली, सहा सणिंचरा' पद्मकी जैसी गंधवाले, कस्तूरी की जैसी गंधवाले, ममताभावसे रहित, तेजस्वी, रूपशाली परमपराक्रम एवं सौंदर्यशाली, सहनशील समर्थ, एवं संभ्रमका अभाव होजाने से तथा अनुत्सुकता से रहित हो जानेके मन्द२ चाल चलने वाले थे । तात्पर्य यह है कि शान्त स्वभाव होनेसे वे गजकी चाल जैसी चाल चलते थे । अन्तमें गौतम उपઔપપાતિક સુગની ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે. તે બધાં પદે ઉદ્દાલક વૃક્ષનાં विशेष। छे. हवेछ प्रा२ना मनुष्यो वामां आवे - ( तंजहा) म पम्हगंधा, मियगंधा, अममा, तेयतली, सहा, सर्णिचरा' (१) पाना मेवा गाणा, (२) ४२तूरीना की गया , (3) ममता माथी रहित, (४) तेरवी, સુંદર–પરમ પરાક્રમ અને સૌંદર્યશાળી (૫) સહનશીલ અને (૬) સંઘમને અભાવ થઈ જવાને કારણે તથા ઉત્સુક્તાથી રહિત થઈ જવાને કારણે ધીમે ધીમે ચાલનારા. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે શાન્ત સવભાવવાળા હેવાથી તેઓ ગજના જેવી ગતિથી
ચાલતા હતા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे युक्त सब कथनको स्वीकार करते हुए प्रभुसे कहते हैं कि 'सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति' हे भदन्त ! जैसा आप देवानुप्रियने प्रतिपादित किया वह सब ऐसा ही है भदन्त ! आपका कहा हुआ सर्वथा सत्य ही है। मु. ४ ॥
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके छठे शतकका सप्तम
उद्देशक समाप्त ॥६-७॥
હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુના ઉપર્યુક્ત સમસ્ત કથનને સ્વીકાર કરતાં ४९ छे. 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' ' महन्त ! म विषयतुं माये रे પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય છે. હે દેવાનુપ્રિય ! આપની વાત સર્વથા સત્ય છે. સ. જા
જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજગૃત “ભગવતી’ સત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના છઠ્ઠા શતકની
सातभा देश सभात ॥१-७॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ अष्टमोदेशकः प्रारभ्यते
षष्ठशतके अष्टमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्पृथिव्यः कियत्यः ? अष्टौ ! रत्नप्रभायाः मध्ये गृहग्रामादिरस्ति ? नास्ति तत्र उदारा बलाहकाः स्तनितशब्दाश्च सन्ति । तं स्तनितशब्दं देवः असुरो नागश्च प्रकरोति । तत्र बादरः अग्निकायो वर्तते किं ? विग्रहगतिसमापनकान् वर्जयित्वा अन्यो बादरोऽग्निकायो नास्ति । तत्र चन्द्रः सूर्यः, तयोः प्रभावा बर्तन्ते ? न वर्तन्ते । एवंविधं प्रश्नोत्तरं सप्तानामपि नारकपृथिवीनां विषये
आठवे उद्देशकका प्रारंभ
शतक ६ उद्देशक ८ छठे शतकके इस अष्टम उद्देशकमें जो विषयवर्णित हुआ है उसका संक्षिप्त विवरण इस प्रकारसे है___पृथिवियां कितनी हैं ? आठ हैं । रत्नप्रभा पृथिवीके बीचमें गृह ग्राम आदि हैं ? नहीं हैं। वहां उदार बलाहक मेघ और स्तनित शब्द (मेघगर्जन) हैं ? हां हैं । उस स्तनित शब्दको देव करता है? या असुर करता है ? या नाग करता है ? देव करता है, असुर करता है एवं नाग करता है ! वहां बादर अग्निकाय है ? विग्रह गति समापन्नक जीवोंको छोडकर अन्य बादर अग्निकाय नहीं है। वहां चन्द्र, सूर्य हैं ? इन दोनोंका वहां प्रभाव है ? ये सब कुछ वहां नहीं है । इसी तरहके प्रश्न और उत्तर अन्य सातों पृथिवियोंके
આઠમો ઉદેશક પ્રારંભ
- શતક ૬ ઉદ્દેશક ૮ આઠમા ઉદ્દેશકના વિષયનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન–
प्रश्न-'पृथ्वीमे। ही छे ?' उत्तर-'248 छे.' प्रश्न-२त्नप्रभा पृथ्वीमा शु ॥ माहि छ ? उत्तर-'नथी'. प्रश्न-'त्यो भेछ भने मेघान छ ५३ ?' उत्तर-5, 2'. પ્રશ્ન-તે મેઘગર્જન દેવ કરે છે ? કે અસુર કરે છે? કે નાગકુમાર કરે છે? ઉત્તર-દેવ પણ કરે છે, અસુર પણ કરે છે અને નાગકુમાર પણ કરે છે પ્રશ્ન-“ત્યાં બાદર અગ્નિકાય છે?” ઉત્તર-વિગ્રહગતિસમાપન્નક જી સિવાયના અન્ય બાદર અગ્નિકાય ત્યાં નથી.” પ્રમત્યાં શું ચન્દ્ર સૂર્ય છે? તે બન્નેને શું ત્યાં પ્રભાવ છે? ઉત્તર-ત્યાં એ કંઈ પણ નથી.
અન્ય સાતે પૃથ્વીના વિષે પણ એજ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરે સમજવા. પણ તેમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
भगवतीसूत्रे कर्तव्यम् । नवरं तृतीयायां पृथिव्यां मेघसंस्वेदनादिकं नागः न प्रकरोति, चतुर्थी पृथिव्यां तदनन्तरपृथिवीषु च सर्वासु संस्वेदनादिकं केवलं देव एव एकः प्रकरोति, एवंविधमेव प्रश्नोत्तरं सौधर्मादिदेवलेोकसम्बन्धेऽपि कर्तव्यम्, नवरं तु मेघसंरवेदनादिकं तत्रापि नागो न प्रकरोति । सनत्कुमारादि देवलोके तु संस्वेदनादिकं केवलं देव एव प्रकगेति । संग्रहगाथा आयुष्यबन्धः कतिविधः ? षइविधः, षण्णां नामानि, अनयैव रीत्या यावत् वैमानिका बोध्याः। जीवानां बन्धविषयकं प्रश्नोचरं, लवणसमुद्र सम्बन्धिविचारः, जीवाभिगमसूत्र स्यातिदेशतया उपन्यासः । असंख्यद्वीपसमुद्रः । तेषां नामानि च यावन्ति शुभनामानि सन्ति तावन्ति बोध्यानि । इति ॥ विषयमें भी करना चाहिये विशेषता जो है वह इस प्रकार से है कि तृतीय पृथिवीमें मेघका संस्वेदन आदि नागकुमार नहीं करता है, चौथी पृथिवीमें और इसकी बादकी सब पृथिवीयों में संस्वेदन आदि केवल एकदेव ही करता है । इसी प्रकारके प्रश्न और उत्तर सौधर्म आदि देवलोक के संबंधमें भी करना चाहिये । विशेषता यहां पर भी इतनी ही है कि मेघोंका सस्वेदनादिक नागकुमार नहीं करता है । सनत्कुमार आदि देवलोकमें तो संस्वेदनादिक केवल देव ही करता है । संग्रह गाथा____ आयुष्यबंध कितने प्रकारका होता है ? छह प्रकारका होता है। छहके नाम । इसीरीतिसे यावत् वैमानिक जानना चाहिये । जीवों के बन्धविषयक प्रश्नोत्तर लवणसमुद्र संबंधी विचार जीवाभिगमसूत्रका अतिदेशरूपसे उपन्यास असंख्यात द्वीपसमुद्र इनके नाम जितने शुभ नाम हैं उतने ही है। આટલો જ તફાવત સમજવા-ત્રીજી પૃથ્વીમાં મેઘનું સંસ્વેદન આદિ નાગકુમાર કરતા નથી, ચેથીથી આઠમી સુધીની પૃથ્વીઓમાં સંવેદન આદિ દેવ જ કરે છે.
એ જ પ્રમાણે પ્રશ્નોત્તરે સૌધર્મ આદિ દેવકને વિષે પણ સમજવા. અહીં એટલી જ વિષેશતા છે કે મેઘેનું સંવેદન આદિ નાગકુમાર કરતા નથી. સનસ્કુમાર આદિ દેવલેકમાં તે સંદન આદિ કેવળ દેવ જ કરે છે. સંગ્રહ ગાથાના વિસ્તારનું કથન-આયુષ્યબંધ કેટલા પ્રકારના હોય છે?” “છ પ્રકારના હોય.’ એ પ્રકારનાં નામનું કથન. એ જ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્યન્તનું પ્રતિપાદન. છના બન્યવિષયક પ્રશ્નોત્તરે, લવણસમુદ્ર વિષે વિચાર, જીવાભિગમ સૂત્રને અતિદેશરૂપે ઉપન્યાસ, અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્ર, તેમના નામ, જેટલાં શુભ નામ છે એટલો જ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ. ८ सू. १ पृथिवीस्वरूपनिरूपणम् ९३
पृथिवीवक्तव्यतामूलम्-'कइणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ? गोयमा ! अट्ट पुढवीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-रयणप्पभा, जाव-ईसीपब्भारा। अत्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे गेहा इवा, गेहावणा इवा ? । गोयमा ! णोइण? समहे ! अस्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए अहे गामा इवा, जाव, सन्निवेसा इवा ? जो इणहे समहे। अत्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे उराला बलाहया संसेयंति, संमुच्छंति, वासं वासंति ? । हंता, अत्थि ! तिणि वि पक रेंति। अत्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे बायरे अगणिकाए ?। गोयमा ! णो इणटे समहे, नन्नत्थ विग्गाहगइ समावन्नएणं । अत्थि णं भंते इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे चंदिम जाव-तारारूवा ? गो इणटे समहे ! अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए चंदाभा इवा सूराभा इवा ? णो इणहे समहे । एवं दोबाए पुढवीए भाणियव्वं । एवं तच्चाए वि भाणियवं, नवरंदेवो वि पकरेइ, असुरो वि पकरेइ, णो णागो पकरेइ । चउत्थीए वि एवं, नवरं देवो एको पकरेडाणो असरो, णो नागो पकरेड! एवं हेटिल्लासु सवास देवो एको पकरेड । अस्थि णं भंते! सोहम्मी-साणाणं कप्पाणं अहे गेहा इवा, गेहा वणा इवा ? । णो इण? समहे। अस्थि णं भंते ! उराला बला हया ? हंता, अस्थि । देवो पकरेइ, असुरो वि पकरेइ, णो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे नागो पकरेइ । एवं थणिय सद्देवि। अत्थि णं भंते! बायरे पुढवीकाए, बायरे अगणिकाए !। णो इण समटे, नण्णत्थ विग्गहगइसमावन्नएणं। अस्थि णं भंते ! चंदिम० ! णो इणट्रे समह ! अस्थिणं भंते! गामा इवा० ? णो इणहे सम ! अत्थि णं भंते ! चंदाभा इवा ! गोयमा ! णो इणटेसमटे ! एवं सणंकुमार-माहिदेसु, नवरं-देवो एगो पकरेइ । एवं बंभलोए वि, एवं बभलोगस्स उवार सवेहि देवो पकरेइ, पुच्छिय वो य । बायरे आउकाए, बायरे अगणिकाए, बायरे वणस्सइ काए, अण्णं तं चेव । गाहा-'तमुकाए कप्पपणए अगणि पुढवी य अगणि पुढवीसु ।
आऊ तेऊ वणस्सई कप्पुवरिम कण्ह राईसु' ॥सू० १॥ छाया-कति खलु भदन्त ! पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! अष्ट पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रत्नप्रभा, यावत्-ईषत्पाग्भारा । अस्ति खलु भदन्त ! अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्याम् अधोगेहा इति वा, गेहापणा इति वा ? गौतम !
पृथिवीवक्तव्यता'कइणं भंते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(कइणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ) हे भदन्त ! पृथिवियां कितनी कही गई हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (अट्ठ पुढवीओ पण्णत्ताओ) पृथिवियां आठ. कही गई हैं । (तंजहा) वे इस प्रकारसे हैं (रयणप्पभा, जाव इसी पब्भारा) रत्नप्रभा यावत् ईषत्प्रागभारा।
पृथ्वी तव्यता'कइणं भंते !' त्यादि
सूत्रार्थ-(कइणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ ?) 3 महन्त ! वामे। की ४ छ ? (गोयमा !) 3 गौतम ! (अट्ठ पुढवीओ पण्णत्ताओ) पृथ्वी। 18 ४६. (तंजहा) मनो नाममा प्रमाणे छे-(रयप्पमा जाव इसीपब्भारा)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.८ मू.१ पृथिवीस्वरूपनिरूपणम्
९५ नायमर्थः समर्थः अस्ति खलु भदन्त ! अस्याः रत्नप्रभायाः अधोग्रामा इति वा यावत-सभिवेशा इति वा ? नायमर्थः समर्थः ! अस्ति खल्लु भदन्त ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अधः उदाराः बलाहकाः संस्विधन्ति, संमूर्च्छन्ति, वर्षां वर्षन्ति ? हन्त, अस्ति, त्रयोपि प्रकुर्वन्ति-देवोऽपि प्रकरोति, असुरोऽपि प्रकरोति, नागोऽपि प्रकरोति । अस्ति खलु भदन्त ! अस्यां रत्नप्रभायां (अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे गेहाइ चा, गेहावणाइ वा) हे भदन्त ! नीचे स्थित इस रत्नप्रभा पृथिवीमें गृह अथवा गृहापण हैं क्या ? (गोयमा णो इणढे समढे) हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए अहेगामाइ वा जाव सन्निवेसाइ वा) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवीमें ग्राम यावत् सन्निवेश हैं क्या ? (णो इणढे समडे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे उराला बलाहया संसेयंति, संमुच्छंति, वासं वासंति ?) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवीमें उदार मेघ संस्वेदयुक्त होते है ? संमूच्छित होते हैं ? वृष्टि करते हैं ? (हंता अत्थि) हां ऐसा होता है । (तिमि वि पकरेंति देवो वि पकरेइ, असुरो वि पकरेइ, नागो वि पकरेइ) तीनों भी करते हैं देव भी करता है। असुर भी करता है नाग भी करत! २.नमाथी बधन परप्रामा२पय-तनी मा पृथ्वीमा समावी, (अस्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे गेहाइ वा, गेहावणाइ वा ?) महन्त ! નીચે રહેલી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ઘર અથવા ગૃહાપણ (હાટે) છે ખરો ? (गोयमा !) हे गीतम! (णो इणटे समहे) मा अर्थ समर्थ नथी. मेटले त्या ७ मा नथी. अत्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए अहे गामाइ वा, जाव सन्निवेसाइ वा ?) हे महन्त ! ॥ २नमा पृथ्वीमा मथी ने सन्निवेश भयन्तना स्थान। छ म ? (णो इणटे समटे?) गौतम! त्यांयामा ४४ प नथी. (अत्यि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे उराला बलाहया संसेयंति संमुच्छंति, वासं वासंति ?) 3 महन्त! AL Rना पृथ्वीमा शुER (विशा) मे सत्वेन पामे छ? संभूति (त्रित) थाय छ? पृष्टि १२साव छ? (हंता, अत्थि) &ी, मेj थाय छे. महन्त! ते सत्वेहन माहि । ४२ छ?Y१३ छ? शु मसुर ४३ है ? शु ना ४३ छ ? (तिन्नि वि पकाति-देवो वि पकरेइ, असुरो वि पकरेइ, नागो विपकरेइ) गौतम! त्रले ४३ -१५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
भगवतीसूत्रे
"
पृथिव्यां बादरः स्तनितशब्दः ? हन्त ! अस्ति । त्रयोऽपि प्रकुर्वन्ति । अस्ति खलु भदन्त ! अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अधो बादरोऽनिकायः ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नान्यत्र विग्रहगतिसमापनकेन । अस्ति खलु भदन्त ! अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्याम् अधश्चन्द्रमाः यावत् - तारारूपाः ? नायमर्थः समर्थः अस्ति खलु भदन्त ! अस्यां रत्नभायां पृथिव्याम् अधः चन्द्राभा इति है । (अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे बायरे थणियस) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवीमें बादर स्तनित शब्द होता है क्या ? (हंता अस्थि, तिनि वि पकरेंति) हां गौतम ! होता है । इस स्तनित शब्दको तीनों भी करते हैं । (अस्थि णं भंते ! इसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे बायरे अगणिकाए) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवीमें बादर अग्निकाय है क्या ? (गोयमा) हे गौतम ! ( णो ण सम) यह अर्थ समर्थ नहीं है, (णण्णत्थ विग्गहगइसमा वनएणं) केवल विग्रहगतिसमापश्नक जीवोंको छोडकर । (अत्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे चंदिम जाव ताराख्वा ) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवीमें चन्द्रमा यावत् तारारूप हैं क्या ? (णो इणट्ठे समट्ठे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (अस्थि णं भंते ! हमसे रयणभा पुढवीए चंदा भाइ वा सूराभाइ वा ) हे भदन्त ! इस थए| उरे छे, असुर प९| ४२ छे भने नाग पशु १रे छे. (अत्थिणं भंते ! इमीसे रयणभार पुढवीए अहे बायरे धणियसद्दे ? ) हे लहन्त ! पृथ्वीमां शुं महर स्तनित शब्द (भेधगनन ) थाय छे ? (हंता, अस्थि, तिनि वि पकरें ति) डा गौतम ! थाय छे, ते भेघगन भो (हेव, असुर ने नाग) १रे छे. ( अस्थि णं भंते! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे बायरे अगणिकाए ? ) हे लद्दन्त! या रत्नप्रभा पृथ्वीमां शु माहर अग्भिाय होय छे ? गोयमा ! णो इणहे सम) हे गौतम! आ बात मरामर नथी. (णण्णत्थ विग्गहग इसमावण्णएणं ) કેવળ વિગ્રહગતિપ્રાપ્ત જીવા સિવાયના જીવા ત્યાં હાતા નથી. એટલે કે વિગ્રહગતિ सभापन्नः भवाना त्यां सहभाव उद्यो छे. (अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए, पुढवीए अहे चंदिम जात्र तारारूवा ?) हे लहन्त! या રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં यन्द्रमा, सूर्य, नक्षत्रो, थो भने तारा छे मरां ?
આ રત્નપ્રભા
( णो इणडे समट्ठे) हे गौतम! त्यां यन्द्र याहि ज्योतिषि देवा नथी. ( अस्थि भंते ! इमी से रयणप्पभाए पुढवीए चंदाभाइ वा सराभाइ वा ? )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममैवचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ८ सृ. १ पृथिवीस्वरूपनिरूपणम्
९७
ता, सूर्याभा इति वा ? नायमर्थः समर्थः । एवं द्वितीयायां पृथिव्यां भणितभ्वम् । एत्रम् तृतीयायामपि भणितव्यम्, नवरम् - देवोऽपि प्रकरोति, असुरोऽपि प्रकरोति, नो नागः मकरोति चतुर्थ्यामपि एवम् नवरम् - देवः एकः प्रकरोति, मासुरः, न नागः प्रकरोति । एवम् अधस्तनीषु सर्वासु देवः एकः प्रकरोति । अस्ति खलु भदन्त ! सौधर्मेशानयोः कल्पयोः अयो गेहा इति वा, गेहापणा रत्नप्रभा पृथिवीमें चन्द्रप्रभा अथवा सूर्यप्रभा है क्या ? (णो इण ट्ठे समट्टे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। ( एवं दोच्चाए पुढवीए भाणियन्ब) इसी तरह से द्वितीय पृथिवीमें भी कह लेना चाहिये । ( एवं तच्चाए वि भाणियन्वनवर देवो वि पकरे, असुरो वि पकरेड़, णो णागो पकरेs) इसी तरहसे तृतीय पृथिवीमें भी कहलेना चाहिये । विशेष यह है कि तृतीय पृथिवीमें देव भी करता है असुर भी करता है । परन्तु नाग नहीं करता है । (उत्थेवि एवं नवरं देवो एको पकरेइ) चौथी पृथिवीमें भी ऐसा ही कहलेना चाहिये विशेषता यहां पर इतनी ही है कि यहां केवल एक देवही करता है (णो असुरो, जो नागो पकरेड़ ) न असुर करता है और न नाग करता है । ( एव हेडिलास सव्वासु देवो एक्को पकरेह ) इसी प्रकार से नीचेकी समस्तबाकी की पृथिवियोंमें एक देव ही करता है । ( अस्थि णं भंते ! सोहम्मीसाणं कप्पाणं अहे गेहा बा हे अहन्त! या रत्नअला पृथ्वीमांशु यन्द्रनीप्रभा डे सूर्य नीला छे जरी ? (णो इणट्ठे समट्ठे ) हे गौतम । त्यां चन्द्र सूर्यना अाश संभवित नथी. ( एवं दोच्चाए पुढवीए भाणियां) मा प्रभाषेनुं स्थन मील पृथ्वीना विषयभां पशु समभवु. (ri amre विभाणियव्वं - णवर देवो वि पकरेइ, असुरो वि पकरे, णो गागो पकरेइ) मे ४ प्रभाषेनुं प्रथन श्री पृथ्वी विषे या समन्युं परन्तु श्रील પૃથ્વીમાં સસ્વેદન આદિ દેવ પણ કરે છે અને અસુર પણ કરે છે, પરન્તુ નાગ કરતા नथी, भेटली ४ विशेषता समभवी. (चउत्थे वि एवं - देवो एक्को पकरेह) ચાથી પૃથ્વીમાં પણ એજ પ્રમાણે કથન સમજવું. તેમાં સવેદન આદિ કેવળ એક हेव ०४ ५रै छे, पेटवी विशेषता समन्वी, ( णो असुरो, णो नागो पकरे )
असुर ४२ता नथी भने नाग पशु उश्ता नथी. ( एवं हिल्ला प्रभा माडीनी समस्त नीथेनी पृथ्वीमा ४ व ४ ४२ छे. (अस्थि णं भंते ! सोहम्मीसासाणं कप्पाणं
पकरेह)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
सव्वास देवो एको संश्वहन माहि अहे गेष्वार बा.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८
-
-
-
भगवतीने इति वा ? नायमर्थः समर्थः । अस्ति खल भदन्त ! उदारा बलाहकाः ! इन्त, अस्ति । देवः प्रकरोति, असुरोप प्रकरोति न नागः मकरोति। एवं स्तनितशब्दोऽपि । अस्ति खलु भदन्त ! बादरः पृथिवीकायः बादरोऽनिकायः! नायमर्थः समर्थः, अन्यत्र विग्रहगतिसमापनकेन । अस्ति खलु भदन्त ! चन्द्रमाः ? नायमर्थः समर्थः, अस्ति खलु भदन्त ! ग्रामाः इति वा० ? नायगेहावणाइ वा) हे भदन्त ! सौधर्मकल्प एवं ईशानकल्प के नीचे गृह या गृहापण हैं क्या ? (णो इणद्वे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। (अस्थि णं भंते ! उराला बलाहया) हे भदन्त ! सौधर्मकल्प और ईशानकल्पके नीचे विशाल मेघ हैं क्या ? (हंता अत्थि) हां गौतम ! विशाल मेघ हैं। (देवो पकरेइ, असुरो वि पकरेइ, णो नागो पकरेइ) उन मेघोंको देव करता है । असुर भी करता है । पर नाग नहीं करता है । (एवं थणियसहे वि) इसी तरहसे स्तनित शब्दके विषयमें भी जानना चाहिये । (अस्थि णं भंते ! बायरे पुढवीकाए, बायरे अगणिकाए) हे भदन्त ! वहां पर वादर पृथिवीकाय और बादर अग्निकाय है क्या ? (णो इणद्वे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। (अस्थिणंभंते चंदिम) हे भदन्त ! वहां चन्द्रमा आदि है क्या? (णो इणद्वे समढे) हे गौतम यह अर्थ समर्थ नहीं है। ( नण्णत्थविग्गहगइसमावन्नएणं) केवल विग्रहगत्ति समापनक जीवोंको छोडकर। (अस्थि णं भंते चंदिम) हे भदन्त वहां चन्द्रमा आदि है क्या? (णो इणद्वे समढे । हे गौतम यह अथ समर्थ नही है) (अस्थि णं भंते ! गामाइवा ?) गेहावणाइ वा ?) मह-त! सीधम अने ४ान ४६५नी नाय शुरु मया डा५५ (2) छे ? (णो इणने समते) 3 गीतम! त्या माहि ४४ ५९५ नथी. (अत्थिणं भंते ! उराला बहालयो ?) हे मह-त! शुमा विश भेध छ ? (हंता अत्थि) ७, गौतम ? त्या विशा मेघ हाय छे. (देवो पकरेइ, अमरो वि पकरेइ, णो नागो पकरेइ) ते भेधार्नु सरवहन मावि ५५ ४२ से सने ससुर पार ४२७, परन्तु नामा२ ४२ता नथी. (एवं थणिय सद्दे वि) मे प्रमाणे स्तनित श६ (मेघगन) ना विषयमा ५ समन्व॒. (अस्थि णं भंते! बायरे पुढवीकाए, बायरे अगणिकाए ?) हे महन्त! त्यां शुमार वी५ भने मा२ मानाय छ ? (णो इणष्ट्रे समटे) हे महत! त्यां मार पृवीय माहि नथी, (नण्णत्थ विग्गहरी समावन्नएणं) गौतम! त्या ७ विगतिमा त भान જીને જ સદ્ભાવ છે, તે સિવાયના બાદર પૃથ્વીકાય આદિ જીવેને ત્યાં સભાવ નથી. (अस्थिणं भंते! चंदिम.) सह-त! त्यो यन्द्रमा मा छे २i ? (णो इणद्रे समद्रे) हे गौतम! ii यन्द्रमा म यातिषिही नथी. (अत्थिणं भंते ! गामाइ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचान्द्रका टीका श.६ उ.८ सू.१ पृथिवीस्वरूपनिरूपणम् मर्थः समर्थः । अस्ति खलु भदन्त ! चन्द्रामा इति वा० ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः । एवं सनत्कुमार-माहेन्द्रयोः, नवरम्-देवः एकः प्रकरोति । एवं ब्रह्म गेकेऽपि । एवम् ब्रह्मलोकस्योपरि सर्वत्र देवः प्रकरोति । प्रष्टव्यश्च बादरोऽकायः, बादरोऽनिकायः, बादरो बनस्पतिकायः, अन्यत् तदेव, गाथा-'तमस्कायः कल्पपश्चकेऽग्निः पृथिवी चाग्निः पृथिवीषु ।
आपस्तेजो वनस्पतिः कल्पोपरिमकृष्णराजीषु ॥सू० १॥ हे भदन्त ! वहां ग्रामसे लेकर सन्निवेश आदि हैं क्या ? (णो इणद्वे समट्टे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। (अस्थि णं भंते ! चंदाभाइ वा) हे भदन्त ! वहांपर चन्द्रकी प्रभा आदि हैं क्या ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो इणटे समटे) यह अर्थ समर्थ नहीं हैं। (एवं सणंकुमार माहिंदेसु नवरं देवो एगो पकरेइ) इसी तरहसे सनत्कुमार भौर माहेन्द्र देवलोकमें भी जानना चाहिये विशेषता यहां पर केवल इतनी ही है कि यहां पर एक देव ही करता है (एवं बंभलोए वि एवं संभलोगस उवरि सम्वेहिं देवोपकरेइ, पुच्छियवोय बायरे भाउकाए, बायरे अगणिकाए, बायरे वणस्सइकाए, अण्णं तं चेव) इसी तरह से ब्रह्मलोकमें भी जानना चाहिये । इसी तरहसे ब्रह्मलोक के ऊपर समस्त स्थलोंमें देव करता है । तथा समस्त जगह बादर अपकाय, यादर अग्निकाय और बादर वनस्पतिकायके संबंध प्रश्न करना चाहिये। बाकी सब पूर्वको तरहसे ही है। गाहा-गाथा 1०) हे बह-त! त्यो मथी धन सन्निवेश मा छ ? (णोडणदे समदे) रे गौतम! म म माहिना सहभाव नथी. (अस्थिणं भंते ! चंदाभाइ वा०?)
महन्त ! | त्यो यन्द्र, सूर्य माहिनी मरी? (णो इणदे समते) है गौतम! त्यां यन्द्राहिनी प्रमा समवी शती नयी. (एवं सणंकुमार माहिदेसुणवरं देवो एगो पकरेइ) 2 प्रमाणे सनत्भार भने माहेन्द्र पना વિષયમાં પણ સમજવું. વિશેષતા કેવળ એટલી જ છે કે તેમાં સંવેદન આદિ એક ३१॥ ४२ छ. (एव बंभलोए वि, एवं बंभलोगस्स उवरिं सम्वेहिं देवो पकरेइ, पुच्छियन्यो य बायरे आउकाए, बायरे अगणिकाए, बायरे वणस्सइकाए, अण्णं तंचेव) मे २४ प्रमाणे प्रक्षो ४६५ना विषयमा ५ सभा. मे प्रमाणे બ્રહ્મલેકથી ઉપરના સમસ્ત કલ્પમાં સંદન આદિ કેવળ દેવ જ કરે છે એમ સમજવું. તથા સમસ્ત જગ્યાએ બાદર અપકાય, બાદર અગ્નિકાય અને બાર વનસ્પતિકાયના સંબંધમાં પ્રશ્ન પૂછવો જોઈએ. બાકીનું સમસ્ત કથન પહેલાના કથન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने टीका-सप्तमोरेशकान्ते भरतक्षेत्रस्य स्वरूपं निरूपितम्, अथ अष्टमोरेषक पृथिवीनां स्वरूपं निरूपयितुमाह-कइ गं भंते' इत्यादि । 'करणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कति कियत्यः खह पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा! अट्ट पुरवीओ पाणचायो' हे गौतम ! अष्ट पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, ताः एव प्रदर्शयति-तं जहा-रयणप्पभा, जाव-ईसि पम्भारा' तद्यथा-रत्नमभा, यावत्-ईषत्माग्भारा सिद्धशिला, यावत्करणात्-शर्करामभा, बालुकाममा, पङ्कमभा, धूमप्रभा, तमःप्रभा, तमस्तमः प्रमा' इति संग्राह्यम्' गौतमः पृच्छति-'अत्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे गेहाइवा, (तमुकाए कप्पपणए) इत्यादि तमस्कायमें और सौधर्मादि पांच कल्पों में, अग्नि और पृथिवीकाय कहना चाहिये अर्थात् इनके संबंध में प्रश्न करना चाहिये । पृथिवीयोंमें अग्निके संबंधमें प्रश्न करना चाहिए। पाँच कल्पोंके ऊपर रहे हुए स्थानोंमें तथा कृष्णराजीमें तेजस्काय
और वनस्पतिकायके संबंधमें प्रश्न करना चाहिये । ___ टीकार्थ-सप्तम उद्देशकके अन्तमें भरतक्षेत्रके स्वरूपका निरूपण किया गया है । अब इस अष्टम उद्देशकमें पृथिवियोंके स्वरूपको सूत्रकार निरूपण कर रहे हैं इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'कइ ण भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! पृथिवियां कितनी कही गई हैं इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम 'अg पुढवीओ पण्णत्ताओ' पृथिवीयां आठ कही गई हैं 'तंजहा' अब उन्हींको दिखाने के लिये प्रभु कहते हैं कि 'रयणप्पभाजाव ईसीप्रभारी सभा.गाहा था (तमुकाए, कप्पपणए) या तभ३४५ भने सायम આદિ પાંચ કલ્પમાં અગ્નિકાય અને પૃથ્વીકાયના વિષયમાં પ્રશ્ન કરવો જોઇએ. પૃથ્વી એમાં અગ્નિકાયના વિષયમાં પ્રશ્ન કર જઈએ. પાંચ કપ કરતાં ઊંચેના સ્થાનમાં તથા કૃષ્ણરાજિઓમાં તેજસ્કાય અને વનસ્પતિકાયના વિષે પ્રશ્ન કરવા જોઈએ.
ટીકાર્ય–સાતમાં ઉદ્દેશકના અંતિમ સૂત્રમાં ભારત ક્ષેત્રના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે આ આઠમાં ઉદેશકમાં પૃથ્વીના સ્વરૂપનું સૂત્રકાર નિરૂપણ
रे-गौतम स्वामी महावीर प्रधुन मे प्रश्न पूछ 3-करणं भंते ! पुढवीथी થપાળો હે ભદન્ત પૃથ્વી કેટલી કહી છે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર xxx गोयमा!! के गौतम ! 'अट्ट पुढवीओ पण्णताआ' वी mus wh. 'तंजा तमना नाम PAR प्रभारे -' रयणप्पमा जाव ईसीपभारा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.८ सू.१ पथिवीस्वरूपनिरुपणम् १०१ गेहावणा इवा?' हे भदन्त ! सन्ति खलु अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्या अध: अयोमागे स्थिताया गेहाः गृाः इति वा ? गेहापणाः हटाः इति वा ! मगवानाह-गोयमा ! णो इणढे समडे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः रत्नमायाम् अधः गेहा गेहापणा वा नैव सम्भवन्ति । गौतमः पुनः पृच्छति-'अत्थिर्ण मंते ! इमीसे रयणप्पभाए अहे गामा इवा, जाव-संनिवेसा इवा ?' हे भदन्त ! सन्ति खलु अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्याम् अधोभागे स्थितायां ग्रामा इति चा, यावत्-सन्निवेशा इति वा ? यावत्करणात् आकराणि इति वा, नगराणि इति पन्भारा' रत्नप्रभा यावत् ईषत्प्राग्भारा सिद्धशिला यहां यावत् पदसे 'शकेरामभा' बालुकाप्रभा, पंकमभा, धूमप्रभा, तमःप्रभा, तमतमःप्रभा' इन अवशिष्ट पृथिवियोंका संग्रह हुआ है। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'अस्थि णं भंते। इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे गेहाइ वा गेहावणा इ वा' हे भदन्त ! इस रत्नप्रभापृथिवीके नीचे गृह और गृहापण हाट है क्या? इसके उत्सरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा ! णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् रत्नप्रभाके नीचे गृह एवं गृहापण नहीं है। अब गौतमपुनःप्रश्न करते हैं कि 'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए अहे गामाइ वा जाव संनिवेसाइ वा' अधोभागमें स्थित इस रत्नप्रभा पृथिवीमें क्या प्राम यावत् सन्निवेश हैं ? उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि गौतम ! 'णो इणटे समढे' यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् रत्नप्रभा पृथिवीके नीचे ग्राम यावत् सन्निवेश नहीं हैं यहां यावत् पदसे (१) २त्नमला, (२) राप्रमा, (3) वायुप्रभा, (४) धूमप्रमा, (६) तम:प्रमा, भने (७) तमः तमः प्रना मने (८) पालास.
गौतम स्वामीन। प्रश्न-'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयण्पभाए पुढयीए अहे गेहाइ वा गेहावणाइया?'348-d! मा २त्नमा पृथ्वी नीचे ७ (३२) अने Psipu (डाट) छे ? उत्तर-'गोयमा णो इमडे समटे 13 गौतम! या અર્થ સમર્થ નથી–એટલે કે ત્યાં ઘર, હાટ આદિ નથી. ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન'अवि गं भंते ! ईमीसे रयण्पभाए पुढवीए गामाइ वा संनिवेसाइ वा?' હે સદન! અભાગમાં રહેલી એવી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં શું ગામથી સન્નિવેશ
-तना स्थान समवित छ ? महावीर प्रभुने। उत्त२-'गोयमा णो इणटे समढे' गौतम या मालि स्याना नयी. जाव संनिचेसाइ वा'भार 'जा' VE साव छ तयी नीयन। स्थानविशेष अडर १२५॥ २७-'आकराणि इति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वा, खेटानि इति वा, कर्वटानि इति वा, मडम्बानि इति वा, द्रोणमुखानि इति वा, पत्तनानि इति वा, निगमा इति वा, आश्रमा इति वा, संवाहा इति वा' इति संग्राह्यम्, भगवानाह-'णो इणद्वे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः; रत्नप्रभाया मध्ये ग्रामादयः सन्निवेशान्ता नैव संभवन्ति । गौतमः पृच्छति'अस्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे उराला बलाहया संसेयंति, संमुच्छंति, वासं वासंति ? ' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु अस्यां रत्न प्रभायां पृथिव्याम् अधः अधःस्थितायाम् उदाराः विशालाः बलाहकाः मेघाः संस्विधन्ति संस्वेदनं कुर्वन्ति, संमूर्छनं कुर्वन्ति, वर्षां वर्षन्ति वर्षणं कुर्वन्ति किम् ? भगवानाह- हता, अस्थि, तिनिवि पकरेंति,' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् अस्ति संभवति उदारा मेघाः रत्नाप्रभायां संस्विद्यन्ति, संमूर्च्छन्ति, वर्षा वर्षन्ति च, तत् संस्वेदनं संमूच्छन वर्षणं च त्रयोऽपि प्रकुर्वन्ति, तानेवाह'आकराणि इति वा, नगराणि इति वा, खेटानि इति वा, कर्वटानि इति वा, मडम्बानि इति वा, द्रोणमुखानि इति वा पट्टनानि इति वा निगमा इति वा, आत्रमा इति वा, संवाहा इति वा, इस पाठका संग्रह हुआ है । अब गौतम प्रभुसे पूछते हैं कि 'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे उराला बलाहया संसेयंति, संमुच्छंति वासं वासंति' हे भदन्त ! अधःस्थित इस रत्नप्रभा पृथिवीमें क्या उदार-विशाल, बलाहकमेघ संस्बेदन करते हैं, संमूछन करते हैं, बरसते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि-'हंता, अत्थि' हे गौतम ! रत्नप्रभा पृथिवीमें उदारमेघ संस्वेदन करते हैं, संमूर्छन करते हैं और वरसते हैं इस संस्वेदन, संमछेन और वर्षणरूप कार्यको 'तिनि वि पकरेंति' तीनों भी करते हैं सो ही बा, नगराणि इति वा, खेटानि इति वा, कर्वटानि ईति वा, मडंबानि इति वा, द्रोणमुखानि इति वा पट्टनानि इति वा निगमा इति वा आस्रमा इति चा, संवाहा इति वा' वार्नु तात्पर्य से छे त्यो आम, मा४२, नगर, मेट કર્બટ, આશ્રમ, સંવાહ, સંન્નિવેશ આદિ સ્થાન નથી. આ બધાં પદેને અર્થ તમસ્કાય પ્રકરણમાં આવે છે.
गौतम स्वामीनो प्रश्न-'अत्थिणं भंते ! इमीसे रयणपभाए पुढवीए अहे उराला चलाया ससेयंति, संमुच्छंति, वासवासति ? मन्त! अपस्थित આ રતનપ્રભા પૃથ્વીમ! શું ઉદાર (વિશાળ) મેઘ સંદન કરે છે ? સંમુખર્જીન ४३ छ ? वृष्टि वरसावे छ?
उत्तर- 'हंता, अत्थि' ७, गौतम ! २ना पृथ्वीमा विशाल भवन सहन माहि थाय छे, मेसरवहन, संभूछन भने वर्ष ३५ ४ाय 'तिन्नि वि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ८ . १ पृथिवीस्वरूपनिरूपणम्
१०३
'देवोवि पकरेइ, असुरो वि पकरेइ, नागो वि पकरेइ' देवोऽपि प्रकरोति, असुरोऽपि प्रकरोति, नागोऽपि प्रकरोति संस्वेदनादिकमिति भावः ।
गौतमः पृच्छति - 'अस्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीओ वायरे थणिय सदे ?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्याम् बादरः स्थूलः स्तनितशब्दः = घनगर्जनम् १ | भगवानाह 'हंता, अस्थि, तिणि वि पकरेंति' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् रत्नप्रभायां बादरः स्तनितशब्दः अस्ति संभवति । तं च स्तनितशब्दं त्रयोऽपि देवासुरनागाः प्रकुर्वन्ति । गौतमः पृच्छति 'अस्थि णं भंते ! इमी से रयणप्पभाए पुढवीए अहेवाय रे अगणिकाए ? ' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्याम् अधः = अधोभागे कहते हैं 'देवो वि पकरेइ, असुरो वि पकरेइ, नागो वि पकरेइ' देवभी करता है असुर भी करता है और नाग भी करता है अब गौतमस्वामी प्रभुसे पुनः पूछते हैं कि 'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए बायरे थणियसदे' हे भदन्त ! अवस्थित इस रत्नप्रभा पृथिवीमें बादर स्थूल स्तनितशब्द मेघगर्जना होती है क्या ? यहां पर जहां यह 'अस्थि' शब्द आया है वह 'सभवतिकिम्' क्या ऐसा हो सकता है' इस संभवना अर्थमें प्रयुक्त हुआ है इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'हंता अत्थि, तिष्णिवि पकरेंति' हाँ, गौतम ! रत्नप्रभा पृथिवीमें बादर स्तनित शब्दका होना संभवित है और इसे वहाँ देव, असुर एवं नाग करते हैं । पुनः गौतमप्रभु से प्रश्न करते हैं कि-'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पकरेंति - देवो वि पकरेइ, असुरो वि पकरेइ, नागो वि पकरेइ' भो ४२, એટલે કે દેવ પણ કરે છે, અસુર પણ કરે છે, અને નાગ પણ કરે છે.
अ- 'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयप्पभाए पुढवीए वायरे यणियसदे ?' હે ભદન્ત ! અધઃસ્થિત આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં શું ખાદર (સ્થૂળ) સ્તનિતશબ્દ (મેઘગર્જના) थाय छे ? उत्तर- 'हंता, अत्थि, तिणि वि, पकरेंति' डा, गौतम रत्नअला પૃથ્વીમાં ખાદર સ્તનિત શબ્દ (મેગજના) સ`ભવી શકે છે, અને તે ત્રણે (દેવ, असुर ने नाग) रे छे. अनोमा 'अस्थि' यह 'शुं मेवं संभवी शडे छे,' मेवा સભવના અર્થ'માં વપરાયુ’ છે.
प्रश्न
1- 'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए अहे बायरे अगणिकाए ?" હે ભદન્ત! અધઃસ્થિત આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં શું ખાર અગ્નિકાય સંભવી શકે છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
भगवतीचे स्थितायां बादरः स्थूल अनिकायः ? भगवानाह-'गोयमा ! णो इणद्वे समद्वे, णण्णत्थविग्गहगइ समावन्न एणं' हे गौतम ! मायमर्थः समर्थः रत्नमभायाम् बादरः अग्निकायो नैव संभवति, किन्तु इह 'न' इति शब्देन यो बादराग्निकायस्य निषेधः कृतः स विग्रहगतिसमापनकेन अन्यत्र बोध्यः, विग्रहगत्यापनस्तु यादरोऽपि अग्निकायः रत्नमभायां संभवत्येवेति भावः । ननु यथा बादराग्नेर्मनुष्य क्षेत्र एव सदभावेन रत्नप्रभायां तभिषेधः कृतः, तथा वादरपृथिवीकायस्यापि पृथिव्यादिष्वेव स्वस्थानेषु सद्भावेन तनिषेधोऽपि अत्र रत्नप्रभायां कर्तुमुचित अहे बायरे अगणिकाए' हे भदन्त ! अधःस्थित इस रत्नप्रभा पृथिवीमें वादर अग्निकाय है क्या ? उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणटे समढे' यह अर्थ समर्थ नहीं है । 'णण्णस्थविग्गहगइसमा वनएणं' परन्तु विग्रहगति समापनक वादर भी अग्निकायका यहां निषेधक नहीं है-वह तो वहाँ संभवित होता ही है इसलिये इस सूत्रद्वारा जो वहां बादर अग्निकाय का निषेध किया गया है वह विग्रहगति समापनक बादर अग्निकाय को छोडकर ही किया गया है ऐसा जानना चाहिये।
शंका- जिस तरह से बादर अग्निका सद्भाव मनुष्यक्षेत्र में ही है. रत्नप्रभा आदिमें नहीं है-इसी कारण उसका वहां निषेध किया गया है. इसी तरहसे बादर पृथिवीकाय का भी वहां निषेध करना चाहिये था क्योंकि वह भी वहां पर नहीं है यह तो पृथिव्यादिरूप अपने स्थानोंमें ही है। अतः ऐसा होने पर भी वहां उसका निषेध क्यों नहीं किया गया है ? समाधान-सूत्रकी ऐसी शैली नहीं है
उत्तर-'गोयमा !' 3 गौतम ‘णो इणटे समढ़े' तया ६२ भनिन सबकी शत नथा, जत्थ विग्गहगइ समावन्नएणं' परंतु त्यो विगति સમાપનક વિગ્રહગતિ પ્રાપ્ત) બાદર અગ્નિકાયનો નિષેધ નથી, વિગ્રગતિમાં વર્તમાન એવાં બાદર અગ્નિકાય ત્યાં સંભવિત હોય છે. તેથી સૂત્રકારે અહીં જે બાદર અગ્નિકાયના અસ્તિત્વને નિષેધ કર્યો છે, તે વિગ્રહગતિ સમાપન્નક બાદર અગ્લિાયને છોડીને જ કર્યો છે એમ સમજવું. શંકા-જેવી રીતે બાદર અગ્નિકાયને સદ્દભાવ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જ છે, રત્નપ્રભા આદિમાં નથી તે કારણે તેને રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં નિષેધ કર્યો છે, એ જ પ્રમાણે બાદર પૃથ્વીકાયને પણ ત્યાં નિષેધ કરવો જોઈએ, કારણ કે તેનું પણ ત્યાં અસ્તિત્વ નથી–તે તે પૃથિવ્યાદિ રૂપ પોતાના સ્થાનમાં જ છે. આમ હોવા છતાં અહીં (રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં) તેને નિષેધ કેમ કર્યું નથી ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ८ सू. १ पृथिवीस्वरूपनिरूपणम्
१०५
6
,
इति चेत्सत्यम् मनुष्यादीनामपि रत्नप्रभायामसद्भावेन तनिषेधोऽपि न कृत यत्र यनास्ति तत्सर्वं तत्र निषिध्यते ' इति न नियमः वैचिज्यात्सूत्रगतेः अतोऽसतोऽपि पृथिवीकायस्य न निषेधः कृत इति नानौचित्थमिति वादराकाय वायुकाय - वनस्पतिकायानां तु घनोदध्यादिषु सद्भावात् तत्र तनिषेधाकरणमुचितमेवेति भावः । गौतमः पृच्छति - अत्थिणं मंते ! इमीसे रयणप्पभाए अहे चंदिम जात्र तारारूवा ? ' हे भदन्त । अस्ति संभवति खलु अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्याम् अधोभागे स्थितायां चन्द्रमाः यावत् तारारूपाः ! कि जहां जो नहीं होता है वह सब वहां पर नामवार याद करके निषेध किया जाता है रत्नप्रभा में मनुष्यादिका भी सद्भाव नहीं है और इसी से वहां उनका निषेध भी नहीं किया गया है क्यों कि सूत्रकी गति विचित्र होती है । इसीलिये वहां पृथिवीकाय नहीं है यही समझकर उसका वहां निषेध नहीं किया है । फिर इसमें शंका जैसी क्या बात है । बादर अप्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय इनका घनोदधि आदि वातवलयोंमें सद्भाव पाया जाता है इसीलिये रत्नप्रभा पृथिवीमें उनका निषेध नहीं किया गया है अर्थात् वहां उनका सद्भाव है यह बात स्वयं समझमें आजाती है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं कि 'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए अहे चंदिम जाव तारारूवा' हे भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवी में चन्द्रमा यावत् तारारूप इनका सद्भाव है क्या ? यहां सूत्रोंमें जो
સમમાધાન–સૂત્રની એવી શૈલી હેાતી નથી કે જે જ્યાં ન હોય તેના ત્યાં નામવાર ઉલ્લેખ કરીને નિષેધ કરવે જોઇએ, જેમ કે રત્નપ્રભા આદિમાં મનુષ્યાદિના પશુ સદ્ભાવ નથી છતાં ત્યાં તેમના નિષેધ બતાવવામાં આવ્યા નથી, કારણ કે સૂત્રની એ જ ખૂબી હોય છે– ત્યાં જે ન હોય તે દરેક પદાના ઉલ્લેખ થતા નથી. રત્નપ્રભામાં પૃથ્વીકાય નથી, એમ સમજીને જ અહીં તેને નિષેધ પ્રકટ કર્યાં નથી. તે તેમાં શંકા કરવા જેવું શું છે? તથા ખાદર અપકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાચના ઘનાદષિ આદિ વાતવલયેમાં સદ્ભાવ હોય છે, તેથી રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં તેમના નિષેધ કર્યાં નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ત્યાં તેમના સદ્ભાવ છે એ વાત આપ મેળે જ સમજાય એવી છે.
हवे गौतम स्वामी भहावीर प्रभुने मेवा प्रश्न पूछे छे इमी से रयणप्पभाए अहे चंदिम जाब तारारूवा 'हे રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં શુ ચન્દ્રમા, સૂર્ય, ગ્રહગણ, નક્ષત્રા અને તારાઓ સભવી શકે છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
अस्थिणं भते ! महन्त ! અધઃસ્થિત
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे यावत्करणात-सूर्यः, ग्रहगणः, नक्षत्रम्' इति संग्राह्यम्, भगवानाह-'णो इणद्वे समढे हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः रत्नप्रभायाः मध्ये चन्द्रादयो नैव संभवन्ति । गौतमः पृच्छति-'अत्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढचीए चंदाभा इवा, मुरा मा इवा ?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां चन्द्रामा चन्द्रप्रकाशः इति वा, मूर्याभा सूर्यप्रकाशः इति वा ? भगवानाह-'णो इणद्वे समद्वे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, रत्नप्रभायां चन्द्रामा सूर्याभा च नैव संभवतः, 'एवं दोच्चाए पुढवीए भाणियव्वं' एवं रत्नप्रभावदेव द्वितीयायामपि शर्कराप्रभायां पृथिव्यां गेहादिमरूपणं भणितव्यम् वक्तव्यम्, 'एवं तच्चाए वि भाणियव्वं' एवं रत्नप्रभावदेव तृतीयायामपि वालुकाप्रभायां पृथिव्यां गेहादि 'अहे' पदका प्रयोग आ रहा है वह इसलिये आ रहा है कि अधोलोक के नीचे है। यहां यावत्पदसे 'सूर्य, ग्रहगण, नक्षत्र' इनका ग्रहण हुआ है । इसके उत्तरमें पभु उनसे कहते हैं कि 'णो इणद्वे समढे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् रत्नप्रभा के बीचमें चन्द्रादिक नहीं पूछते है-'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाएपुढवीए चंदाभाइ वा, सूरा भाइ वा' हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवीमें चन्द्रप्रभा चन्द्रप्रकाश और सूर्यप्रभा-सूर्यप्रकाश दोनों हैं क्या ? उसके उत्तरमें प्रभु कहते है ‘णो इणद्वे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् रत्नप्रभा में न चन्द्रप्रकाश है और न सूर्यप्रकाश है। एवं दोचाए पुढवीए भाणियव्यं' इसी प्रकारसे अर्थात् रत्नप्रभा पृथिवीके समान ही द्वितीय शर्करापृथिवी में भी गेहादिकोंकी प्ररूपणा करलेनी चाहिये । एवं तच्चाए विभाषियन्वं' इसी तरहसे तृतीय बालुका प्रभामें भी गेहादिकोंकी प्ररूपणा करलेनी (અહીં સૂત્રમાં જે “ પદને પ્રેગ થયે છે તેનું કારણ એ છે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વી અલકની નીચે છે.)
तेन। उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ-'णो इणद्रे समद्रे' गीतम! રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ચન્દ્રાદિનો સદ્ભાવ નથી.
गौतम २वामीन। YA- 'अत्थिणं भंते! इमीसे रयणप्पभाए पुढबीए चंदाभाइवा, सराभाइ वा ? हे महन्त ! | Renu Yीमा यन्द्र भने सूर्य ना प्राथना समाव छ ? उत्त२-'णी इणने समद्रे' डे गौतम! Reनमा वीमा ચન્દ્રને પ્રકાશ પણ સંભવિત નથી અને સૂર્યને પ્રકાશ પણ સંભવિત નથી. 'एवं दोच्चाए पुढवीए भाणियन्वं' २नला पृथ्वीना विषयमा मा सत्रमा रवी પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે, એવી જ પ્રરૂપણા શર્કરા પૃથ્વી નામની બીજી પૃથ્વીના विषयमा ५५ समपी. 'एवं तच्चाए वि भाणिय से प्रभारी श्री
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.८ मू.१ पृथिवीस्वरूपनिरूपणम् १०७ निरूपणं भणितव्यम्-वक्तव्यम्, किन्तु 'णवरं-देवो वि पकरेइ असुरो चि पकरेइ, णो णागे पकरेइ' हे गौतम ! नवरम-विशेषस्तु रत्नप्रभा-शकराप्रभापेक्षया वालुकाप्रभायां पृथिव्यां मेघानाम् संस्वेदनादिकं देवोऽपि प्रकरोति, असुरोऽपि पकरोति, किन्तु नागो न प्रकरोति, अत एवानुमीयते यत् तृतीयस्यां पृथिव्यां नागकुमारस्य गमनं न संभवति । 'चउत्थीए वि एवं ' चतुर्थ्यामपि पङ्कप्रभायां पृथिव्याम् एवं रत्नप्रभादिवदेव गेहादि प्ररूपणं भणितव्यम् किन्तु ‘णवरं--देवों एको पकरेइ णो असुरो, णो णागो पकरेइ' नवरं--विशेषस्तु रत्नप्रभादि पृथिवी त्रितयापेक्षया अस्यां पङ्कप्रभायां मेघानां संस्वेदनादिकं केवलं देव एवं एका चाहिये । इस प्ररूपणा में प्रथम और द्वितीय प्ररूपणाकी अपेक्षा 'नवरं' जो विशेषता है-वह इस प्रकार से है-'देवो विपकरेइ असुरोवि पकरेइ णो णागो पकरेई' रत्नप्रभा और शर्कराप्रभा में मेघोंका संस्वेदन आदि तीनों भी देव, असुर एवं नाग करते हैं-परन्तु बालुका प्रभा में मेघोंका संस्वेदन आदि देव भी करता है, असुर भी करता है, किन्तु नाग नहीं करता है । इस कथन से कि नाग नहीं करता है यह अनुमानित होता हैं कि तृतीय पृथिवी में नागकुमारका गमन संभवित नहीं होता है । 'चउत्थीए वि एवं' चौथी पङ्कप्रभा में भी रत्नप्रभा आदिकी तरह से ही गेहादिकों की प्ररूपणा है-ऐसा जानना चाहिये । किन्तु पूर्वप्ररूपणा की अपेक्षा से जो 'नवरं' विशेषता है यह इस प्रकार से है-'देवो एको पकरेइ, णो असुरो, णो णागो पकरेइ' इस चतुर्थ पङ्कप्रभा पृथिवी में मेघोंका संस्वेदन आदि, रत्नવાલુકામભા પૃથ્વીની પણ પ્રરૂપણા સમજવી. પણ પહેલી અને બીજી પૃથ્વીની
३५यानी अपेक्षा 'वर' त्री पृथ्वीमा मा प्रमाणे विशेषता छ- 'देवो वि पकरेइ, असुरो विपकरेड, णो णागो पकरेड' पडली मन्ने काममा મેનું સંવેદન આદિ ત્રણ કરે છે, એટલે કે દેવ પણ કરે છે, અસુર પણ કરે છે અને નાગ પણ કરે છે, પરંતુ ત્રીજી વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીમાં તે કાર્ય દેવ પણ કરે છે. અસુર પણ કરે છે, પણ નાગકુમાર કરતા નથી. આ કથનથી એવું અનુમાન કરી साय छत्री वीमा नागभानुं गमन समिति नथी, 'चउत्थीए चि
iી ચેથી પંક પ્રભા પૃથ્વીની પ્રરૂપણ પણ રત્નપ્રભા પૃથ્વીની પ્રરૂપણુ જેવી જ सभावी, परंतु मानी १४तव्यतामा 'णवर' नीय प्रभाय विशेषता छ
'देवा एको पकरेइ, गो असुरो णो णागो पकरेइ' ५४मा Yali भानु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१०८
भगवतीसत्रे प्रकरोति, नो असुरः, नापि नागः प्रकरोति । इहापि इत एवं वचनादनुमीयते यत्-असुरकुमारनागकुमारयोश्चतुर्थ्यादिपृथिवीनां मध्ये गमनं न संभवति, तदेवाह--‘एवं हेहिलासु सम्बासु देवो एको पकरेइ' एवं पङ्कप्रभाव देव अधस्तनीषु अन्तिमासु सर्वासु तिसृषु धूमप्रभा-तमःप्रभा-तमतमःप्रभासु मेघानां संस्वेदनादिकं देव एव एकः प्रकरोति, नो असुरः, नापि नागकुमार । गौतमः पृच्छति--'अस्थि णं भंते ! सेोहम्मी-साणाणं कप्पाणं अहे गेहाइवा, गेहावणाइवा?' हे भदन्त ? अस्ति संभवति खलु सौधर्मेशानयो• कल्पयोः अधः मध्ये गेहा इति वा; गेहापणा; इति वा सन्ति किम् ? भगवानाह-को इणढे समढे' प्रभा आदि तीन पृथिवीयोंकी अपेक्षा केवल एक देव ही करता है। न असुर करता है और न नागकुमार करता है । इस कथनसे यह जाना जाता है कि असुरकुमार और नागकुमार इनका गमन चतुर्थ आदि पृथिवीयोंमें संभवित नहीं होता है । ‘एवं हेडिल्लासु सव्वासु देवो एक्को पकरेइ' इसी बातको लेकर सूत्रकारने ऐसा कहा कि पङ्कपभाकी तरह ही अधस्तन अन्तिम समस्त तीन पृथिवीयों में-धूमप्रभा, तमः प्रभा, और तमतमः प्रभा में मेघों का संस्वेदन आदि कार्य केवल एक देव ही करता है । असुर और नागकुमार नहीं करते हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'अस्थि णं भंते ! सोहम्मी-साणाणं कप्पाणं अहे गेहाइ वा, गेहावणाइ वा' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान इन दो कल्पोंके बीच में गृह और गृहापण हैं क्या? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि णो इणद्वे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ સંવેદન આદિ કાર્ય કેવળ એક દેવ જ કરે છે, તે કાર્ય અસુર પણ કરતા નથી અને નાગકુમાર પણ કરતા નથી આ કથનથી એ જાણી શકાય છે કે અસુરકુમાર અને नागभानु गमन याथी माह पृथ्वीमा संभावित नथी. एवं हेठिल्लासु, सव्वास देवो एको पकरेइ' ०० पातने मनुसक्षीन सूत्रधारे युछे मरतन र પૃથ્વીઓમાં (ધૂમપ્રભા, તમ પ્રભા અને તમતમ પ્રભામાં) મેઘનું સંવેદન આદિ કાર્ય કેવળ દેવ જ કરે છે, અસુરકુમાર અને નાગકુમાર કરતા નથી. હવે ગૌતમ સ્વામી | वना विषयमा सेवा प्रश्न पूछे छे-'अस्थि णं भंते ! सोहम्मी-साणाणं कप्पाणं अहे गेहाइ वा, गेहावणाइ वा? 3 लह-त! सौधर्म भने थान
योनी १२ये शुंड, PRIL (बाटो) छे ? 'गोयमा ! णो इणढे सम?' હે ગૌતમ! તે કપમાં ગૃહ, અને ગુહા પણ સંભવી શકતાં નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ८ सू. १ पृथ्वीस्वरूपनिरूपणम् १०९ हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः; सौधर्मशानयोः कल्पयोर्मध्ये गेहादयो न संभवन्ति । गौतमः पृच्छति--:अस्थि णं भंते ! उराला बलाहया० ?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु सौधर्मेशानयोः उदारा बलाहकाः संस्विद्यन्ति संमृर्छन्ति, वर्षा वर्षन्ति ? भगवानाह-'हंता, अत्थि' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् अस्ति संभवति यत्-सौधर्म शानयोर्मध्ये मेघाः संस्विधन्ति, संमूर्च्छन्ति, वर्षा वर्षन्ति च, किन्तु तत्संस्वेदनादिक 'देवो पकरेइ, असुरोवि पकरेइ, णो णागो पकरेइ' देवोऽपि प्रकरोति, असुरोऽपि प्रकरोति, परन्तु नो नागा=नागकुमारः प्रकरोति, तथा च सौधर्म शानयोर्मध्ये चमरवत् असुरो गच्छति, किन्तु नागकुमारोऽशक्तत्वात् न गच्छति। 'एवं थणिय सद्देवि ' एवं स्तनितशब्दोऽपि बोध्यः तथाच सौधर्म शानयोमध्ये मेघानां नहीं है अर्थात् सौधर्म और ईशान में घर आदि संभवित नहीं हैं। अब गौतम प्रभु से पूछते हैं-' अत्थिणं भंते ! उराला बलाहया०' हे भदन्त ! क्या यह बात संभवित होती है कि सौधर्म और ईशान कल्पमें उदार विशाल बलाहका-मेघ संस्वेदन करते हैं, संमूर्छन करते हैं और वर्षण-वृष्टि करते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'हंताअत्थि' हां, गौतम ! यह बात संभवित होती है कि सौधर्म और ईशान इन कल्पोंमें मेघ संस्वेदन करते हैं, समूच्छन करते हैं और वरसते हैं। किन्तु यह संस्वेदन आदि वहां पर 'देवो पकरेइ असुरो वि पकरेइ णो णागो पकरेइ' देव करते हैं, असुरकुमार भी करते हैं पर नागकुमार नहीं करते हैं। क्योंकि सौधर्म और ईशान में चमरकी तरह असुर तो जाता है, पर नागकुमार अशक्त होने के कारण नहीं जाता है । ' एवं थणियसद्दे वि' इसी तरहसे स्तनित
प्रश्न-'अत्थिणं भंते ! उराला बलाहया? महन्त ! शुसीधम भने ઈશાન કમ્પમાં વિશાળ મેદ્યનું સંસ્વેદન, સમૂરઈન અને સંવર્ષણ સંભવિત છે ખરું?
उत्तर-'हंता, अत्थि' , गौतम! त्या भानु संवहन माह थाय छे. ते सरवहन माहिय' 'दोवो पकरेइ, असुरो वि पकरेइ, णो णागो पकरेई' દેવ કરે છે, અસુરકુમાર પણ કરે છે, પણ નાગકુમાર કરતા નથી. તેનું કારણ એ છે કે સૌધર્મ અને ઈશાન ક૫માં ચમરની જેમ અસુર તો જાય છે, પણ નાગકુમાર त्यing शता नथी. एवं थणियस विमे प्रमाणु स्तनित (मेघना) વિષે પણ સમજવું. એટલે કે સૌધર્મ અને ઇશાન કલ્પમાં સ્વનિત શબ્દ દેવ પણ કરે છે, અસુરકુમાર પણ કરે છે, પરન્તુ નાગકુમાર કરતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
११.
भगवतीसूत्रे स्तनितशब्दमपि देवोऽपि मकरोति, असुरोऽपि मकरोति, न नागः प्रकरोति गौतमः पृच्छति-'अस्थि णं भंते ! बाबरे पुढवीकाए, बायरे अगणिकाए ?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु सौधर्मेशानयोर्मध्ये बादरः पृथिवीकाय? बादरः अग्निकायः ? भगवानाह-'यो इणहे समडे, गण्णत्थ विग्गहगति समावन्नएणं' हे गौतम! नायमर्थः समर्थः सौधर्मेशानयोर्मध्ये बादरः पृथिवीकायः, बादरः अग्निकायश्च न संभवतः, तथाचेह बादरपृथिवी तेजसोः स्वस्थानत्वाभावेन निषेधः कृतः, किन्तु सौधर्मेशानयोरुदधि प्रतिष्ठितत्वेन तत्र वादराकाय-वनस्पतिकाययोः संभवेन, वायोश्च सर्वत्र भावेन, एतत्त्रयाणामपि निषेधेा न कृतः, किन्तु इह 'न' शब्देन योऽयं बादरपृथिवीकायामिकाययोनिषेधः कृतो वर्तते स, विग्राहगतिसमापन्नकेन अन्यत्र बोध्यः, विग्राहगत्यापनबादरपृथिवीकायाग्निकाययोस्तु सौधर्मेशानयोशब्दके विषयमें भी जानना चाहिये-अर्थात् सौधर्म और ईशानमें मेघोंके स्तनित शब्दको भी देव करता है असुर भी करता है, पर नागकुमार नहीं करता है । अब गौतम पूछते हैं 'अस्थि णं भंते ! बायरे पुढवीकाए, बायरे अगणिकाए' कि हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान में बादर पृथ्वीकाय और बादर अग्निकाय हैं क्या ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'णो इण समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् सौधर्म और ईशानमें बादर पृथ्वीकाय और बादर अग्निकाय नहीं हैं-परन्तु 'णण्णत्थ विग्गह गइसमाचन्नएणं' यह जो निषेध किया गया है वह विग्रहगति समापन्नक बादर पृथ्वीकाय और थादर अग्नि कायको छोडकर ही किया गया है। कारण विग्रहगतिसमापनक बादर पृथिवीकाय और बादर अग्निकाय इनका तो सौधर्म और
गौतम स्वाभाना प्रश्न-'अस्थिणं भंते! बायरे पुढवीकाए, बायरे अगणिकाए' હે ભદન્ત! સૌધર્મ અને દેવલેકમાં શું બાદર પૃથ્વીકાય અને બાદર અસ્તિકાય હોય છે ખરાં?
महावीर प्रभुने। उत्तर-णो हणने समर गौतम! सोधम भने ध्यान ४६पामा ६२ पृथ्वीडाय भने माह२ मयि नथी, ५२-तु 'णण्णत्थ विग्गहगइ समावबएणं' निष५ ४२पामा माया छ ते वितिसमापन्न माहर પૃથ્વીકાય અને બાદર અગ્નિકાયને છોડીને જ કરાય છે. કારણ કે તે અને કામાં વિગ્રહગતિસમાપન્નક બાદર પૃથ્વીકાય અને આદર અગ્નિકાય તે સંભવી શકે છે–તથા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.८ सू.१ पृथिवीस्वरूपनिरूपणम् रपि मध्ये संभवोऽस्त्येवेति भावः । गौतमः पृच्छति-'अस्थिणंभंते ! चंदिम?' है भदन्त ! अस्ति संभवति खलु सौधर्मेशानयोर्मध्ये चन्द्रमाः, यावत्-तारारूपाः? यावत्करणात् सूर्यग्रहगणनक्षत्राणि संग्राहयानि, भगवानाह-जो इणद्वे समडे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः ? सौधर्मेशानयोमध्येचन्द्रादयो न संभवन्ति ।
गौतमः पृच्छति-'अस्थिभंते ! गामा इवा?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु सौधर्मशानयोमध्ये ग्रामा इति वा, यावत्-सन्निवेशाः इति वा ? भगवानाह'णो इणट्टे सम?' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, सौधर्मशानयोमध्ये ग्रामादयो न संभवन्ति ! गौतमः पृच्छति- 'अस्थिभंते ! चंदामा इवा०' हे भदन्त ! ईशान में संभव है ही-तथा सौधर्म और ईशानमें उदधिपतिष्टित होने के कारण बादर अकाय, वनस्पतिकाय का तथा सर्वत्र सद्भाव होनेसे वायुकायका भी निषेध नहीं किया है। बादरपृथिवीकाय और बादर अग्निकायका जो निषेध किया है वह इनका यहां पर स्वस्थान अर्थात उत्पत्ति स्थान नही हैं-इसलिये किया है। अब गौतम पूछते हैं कि 'अस्थि णं भंते ! चंदिम' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान में चन्द्रमा यावत् तारारूप हैं क्या? यहां यावत् शब्दसे सूर्य, ग्रहगण और नक्षत्र इनका ग्रहण किया गया है । इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि-'णो इणढे समढे' हे भदन्त ! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् सौधर्म और ईशानमें चन्द्रमा आदि नहीं हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'अस्थि णं भंते ! गामाइवा' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशानमें ग्राम यावत् सनिवेश हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि-'णो इणढे समद्रे' हे गौतम। यह अर्थ समर्थ नहीं है। अर्थात् सौधर्म और ईशानमें ग्रामादिक नहीं है । अब गौतम प्रभुसे સૌધર્મ અને ઈશાનમાં ઉદધિપ્રતિષ્ઠિત હેવાને કારણે બાદર અપૂકાય, અને વનસ્પતિકાયને નિષેધ કર્યો નથી, અને વાયુકાયનો પણ નિષેધ કર્યો નથી કારણ કે વાયુકાયને તે સર્વત્ર સદૂભાવ હોય છે. બાદર પૃથ્વીકાય અને બાદર અગ્નિકાયને ત્યાં નિષેધ કરવાનું કારણ એ છે કે ત્યાં તેમનું સ્વાસ્થાન-ઉત્પત્તિસ્થાન નથી.
गौतम स्वामीन। प्रश्न 'अस्थिणं भंते ! चंतिम महत! सौषम भने ઇશાન ક૫માં શું ચન્દ્રમા, સૂર્ય, ગ્રહગણ, નક્ષત્ર અને તારાને સદ્દભાવ છે ?
उत्त२-'णो इणते समढे' गौतम ! त्यो यन्द्रमा महिना सा नथी.
प्रश्न- 'अस्थिणं भंते गामाइ वा महत! सोधमः मने शान ક૯૫માં ગામથી સન્નિવેશ પર્યન્તના સ્થાને સંભવિત છે ખરાં?
उत्त२-'णो इणद्रे समटे गौतम! त्या गाभ, ना२, माहि सलवी तु नथी. 'जाव' ५४थी रे पहोन। सड राय छे ते पो मा सूबमा જ આગળ આવી ગયા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे अस्ति संभवति खलु सौधर्मशानयोमध्ये चन्द्रामा चन्द्रप्रकाशः इति चा, सूर्याभा सूर्यप्रकाशः इति वा ? भगवानाह-गोयमा! णो इणद्वे समझे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः सौधर्मशानयोमध्ये चन्द्रप्रकाशादयो न संभवन्ति । “एवं सणकुमार-माहिदेसु' एवं सौधर्मशानवत् सनत्कुमार-माहेन्द्रयोः कल्पयोर्मध्ये ऽपि गेहादिप्ररूपणं यथायोग्यं कर्तव्यम् किन्तु 'णवरं-देवो एगो पकरेइ' नवरम्-सौधर्मशानापेक्षया विशेषस्तु अयमेव यत् सनत्कुमार-माहेन्द्रयोमध्ये मेघानां संस्वेदनादिकं केवलं देवः एवं एकः प्रकरोति, नो असुरः, नापि नागकुमार इत्यर्थः, तथाऽत्र सौधर्मशानवत् कथनेन सनत्कुमार-माहेन्द्रयो स्तदति देशलाभात् अत्रापि बादाप्कायवनस्पतिकायसंभवः प्रतीयते, तयोश्चात्र ऐसा पूछते हैं कि 'अस्थि णं भंते ! चंदाभाइ, वा' सूराभाइवा हे भदन्त! सौधर्म और ईशानमें चन्द्रप्रकाश और सूर्यप्रकाश हैं क्या ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि-'गोयमा' हे गौतम ! 'णी इणद्रे समद्रे' यह अर्थ समर्थ नहीं हैं-अर्थात् सौधर्म और ईशानमें चन्द्रप्रकाश आदि नहीं हैं। ' एवं सणंकुमारमाहिंदेसु' सौधर्म ईशानकी तरह सनत्कुमार और माहेन्द्र इन कल्पोंमें भी गेहादिकी प्ररूपणा यथायोग्य कर लेनी चाहिये । किन्तु 'णवरं देवो एगो पकरेह' सौधर्म और ईशान कल्पकी प्ररूपणाकी अपेक्षा जो सनत्कुमार और माहेन्द्रकी प्ररूपणा में अन्तर है वह इतना ही है कि सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्पमें मेघों का संस्वेदन आदि केवल एक देव ही करता है, न असुरकुमार करता है और न नागकुमार ही करता है। सौधर्म ईशान की तरह सनत्कुमार और माहेन्द्र में भी ऐसा ही समझना चाहिये ऐसा जो कहा गया है उससे यह बात जानी जाती है कि यहां सनत्कुमार और माहेन्द्र में भी वादर अप्काय और बादर वनस्पति
प्रश्न- 'अत्थिणं भंते ! चंदाभाइ वा मृराभाइ वा?' महन्त ! सोचम અને ઈશાન કલ્પમાં શું ચન્દ્રમા અને સૂર્યને પ્રકાશ સંભવી શકે છે?
उत्तर-"णो इणद्वे स मटे गौतम ते मन्ने ४६पामा यन्द्रहिन। 1A डात नथी. एवं सणंकुमारमाहिदेसु' सौधम शान ४६५नु ४थन ४२वामी આવ્યું છે, એવું જ કથન સનકુમાર અને મહેન્દ્ર કપના વિષયણ પણ કરવું જોઈએ. 'णवर' सौधर्म भने शान ४६५नी ५३५। २di मनकुमार सने भाडेन्द्रनी अ३५९मा ! प्रमाणे विशेषता छ-'देवो एगो पकरेई सनभार भने भाई-द्र ४६पामा મેઘેનું સર્વેદન આદિ કાર્ય એકલા દેવે જ કરે છે. અસુરકુમાર કે નાગકુમાર કરતા નથી. “સૌધર્મ અને ઈશાન કલ્પના જેવું જ કથન સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્ર કલ્પના વિષયમાં સમજવું”, આ કથનને આધારે એ વાત પણ નક્કી થાય છે કે આ બન્ને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ८ सु. १ पृथ्वीस्वरूपनिरूपणम्
११३
"
[
तमस्काय प्रभावात् सद्भावो बोध्यः । ' एवंवंभलो एवि एवं सनत्कुमारमाहेन्द्रवदेव ब्रह्मलोकेऽपि गेहादिप्ररूपणं यथायोग्यं कर्तव्यम्, 'एवं बंभलोगस्स उबरिं सव्वेहिं देवो पकरेइ ' एवं ब्रह्मलोकवदेव ब्रह्मलोकस्य उपरि ऊर्ध्वम् यावत् - अच्युत देवलोकपर्यन्तं सर्वत्र गेहादिप्ररूपणं यथायोग्यं कर्तव्यम् । मेघानां संस्वेदनादिकं च देव एव एकः प्रकरोति, न असुरः, नापि नागकुमारः। अच्युतलोकादूर्ध्वं तु देवस्यापि गमनं न संभवतीति अच्युतादूर्ध्वं देवकृतबलाहक संस्वेदनादिकमपि न वक्तव्यम् 1 पुच्छियव्त्रीय बायरे आउकाए, बायरे अगणिकाए, बायरे वणस्सइकाए. अण्णं तंचेव' सर्वत्रैव प्रष्टव्यश्च बादरः अष्कायः, कायका सद्भाव प्रतीत होता है। क्योंकि यहां पर तमस्काय के प्रभाव से इन दोनोंके सद्भाव में कोई बाधा नहीं है । 'एवं बंभलोए वि' सनत्कुमार एवं माहेन्द्रकी तरह से ही ब्रह्मलोक में भी गेहादिककी प्ररूपणा यथायोग्य कर लेनी चाहिये । ' एवं बंभलोगस्स उवरिं सव्वे हिं देवो पकts' ब्रह्मलोक की तरह से ही ब्रह्मलोक के ऊपर यावत् अच्युत देवलोक तक सर्वत्र गेहादिककी प्ररूपणा यथायोग्य कर लेनी चाहिये - तात्पर्य कहने का यह है कि मेघोंका संस्वेदन आदि कार्य सनत्कुमार और माहेन्द्र देवलोककी तरह अच्युत देवलोक तक देव द्वारा ही किया जाता है । असुरकुमार और नागकुमार द्वारा नहीं तथा अच्युतदेवलोक से ऊपर तो देवका भी गमन नहीं होता है अतः अच्युत देवलोकके बाद देवकृत बलाहक का संस्वेदन आदि नहीं कहा गया है । 'पुच्छियन्वो य बायरे आउकाए, बायरे अगणिकाए, बायरे वणस्सइकाए अनंतंचेव' बादर अप्काय बादर अग्नि
દેવલાકામાં પણ ખાદર અપકાય અને ખદર વનસ્પતિકાયના સદ્ભાવ હોય છે, કારણ કે તે બન્ને દેવલેાકેામાં તમસ્કાયના પ્રભાવથી તે ખન્નેના સદ્ભાવમાં ઇ પણ ખાધા (भुडेंसी) नथी. 'एवं बंभलोए वि' सनत्कुमार भने महेन्द्र उदपना ठेवी ४ गृह माहिउनी प्र३यणा ब्रह्म या समन्वी 'एवं वंभलोगस्स उवरिं सव्वेहिं देवो करे' प्रह्मोपा विषयभां गृहाहिनी नेवी अ३पणारी छे, वी પ્રરૂપણા બ્રહ્મલેકની ઉપરનાં અચ્યુત પન્તના કાના વિષયમાં સમજવી. જેમ સનકુમાર અને માહેન્દ્ર દેવલાકામાં મેઘાનું સસ્વેદન આદિ કાય દેવ દ્વારા જ કરાય છે, એવી રીતે અચ્યુત પર્યંતના દેવલાકામાં પણ તે કા` દેવ દ્વારા જ કરાય છે એમ સમજવું, અસુરકુમાર અને નાગકુમાર દ્વારા તે કાયં થતું નથી. અચ્યુત દેવલેાકથી ઉપરના સ્થાનામાં તે। દેવનું પણ ગમન થતું નથી, તે કારણે અચ્યુત દેવલાકથી ઉપરના સ્થાનામા દેવકૃત મેઘાના સસ્વેદન આદિનું કથન કરી શકાતુ નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
भगवतीसू
बादरोऽनिकायः, बादरो वनस्पतिकायश्च, अन्यत् तदेव, विशेषोक्तादन्यद् भिन्नं सर्वे तथैव पूर्वोक्तमेव इत्यर्थलाभात् पूर्वं यस्य यस्य निषेधः कृतः, तस्य तस्य निषेधः अत्रापि विज्ञेयः । तथा विशेषोक्तादन्यत् सर्वे पूर्ववदेव अत्रापि बोध्यम् । तथानवग्रैवेयकादीषत्प्राग्भारान्तेषु पूर्वोक्त गेहादिकं स" स्पष्टतोऽनुक्तमपि निषेधतो ज्ञेयम् ! अथ पृथिव्यादयो ये यत्राध्येतव्यास्तान् संग्रहगाथया प्रदर्शयति- 'गाहा' - गाथा - "तमुकाए कप्पपणए, अगणी पुढवीय अगणि पुढवीसु । आऊ तेऊ वणस्सई कप्पु वरिमकण्ड राईसु " ॥१॥ तमस्काये पूर्वोक्ते तमस्कायप्रकरणे कल्पपञ्चके अत्रोक्ते सौधर्मेशान - सनत्कुमार- माहेन्द्र काय, बादर वनस्पतिकाय इनके संबंध में भी प्रश्न करना चाहिये वाका सब पूर्वोक्तरूपसे ही है, सो ऐसा जो कहा गया है उससे यह जाना जा सकता है कि पहिले जिस जिसका निषेध किया गया है, उस उसका निषेध यहां पर भी जानना चाहिये तथा जो विशेष बात यहां पर कही गई है उसके सिवाय और सब बातें पूर्वकी तरह से ही यहाँ पर भी जाननी चाहिये । तथा नवग्रैवेयक से लेकर ईषत्प्रागभारा पृथिवीत्क में पूर्वोक्त गेहादिक का निषेध कहकर नहीं किया है, तो भी उन सबका यहां निषेध किया ही गया है ऐसा समझना चाहिये । अब सूत्रकार इस संग्रहगाथा द्वारा यह प्रकट करते हैं कि पृथिवी आदि पदार्थों का सद्भाव कहांर पर है 'तमुकाए कप्पपणए, इत्यादि पूर्वोक्त तमस्काय के प्रकरण में, कल्पपञ्चकमें सौधर्म ईशान सनत्कुमार माहेन्द्र और ब्रह्मलोक इन पांच
तथा
'पुच्छयन्त्रय वायरे आउकाए, बायरे अगणिकाए, बायरे वणस्सइकाए अनंतं चेत्र' मार अयूहाय, माहर अग्निहाय भने माहर वनस्पतिडायना संबंधभां પ્રશ્ન કરવા જોઇએ, બાકીનું સમસ્ત કથન પૂક્ત રૂપે જ સમજવું. એટલે કે પહેલાં જેને જેને નિષેધ કરાયેા છે, તેને અહીં પણ નિષેધ સમજવા, તથા જે વિશેષતાને અહીં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે તે સિવાયનું કથન તે પૂર્વાંકત કથન અનુસાર જ સમજવું. જો કે નવત્રૈવેયકથી લઈને ઋષપ્રાગ્ભારા પૃથ્વી પન્તના સ્થાનેામાં ગૃહાર્દિકનો નિષેધ કરવાના પત્રકારે ઉલ્લેખ કર્યો નથી, તે પણ એ બધાંના નવદ્મવેયકાદિમાં નિષેધ જ સમજવા,
નીચેની ગાથા દ્વારા સુત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે પૃથ્વીકાય આફ્રિકાના सहभाव यां यां छ- 'तमुकाए कप्पपणए, प्रत्याहि पूर्वोति तमसायना अशुभां तथा उपययम्भां (सौधर्म, प्रशान, सनत्कुमार, महेन्द्र भने ब्रह्मसोङ, मा याय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.८ मू.१ पृथिवीस्वरूपनिरूपणम् ११५ ब्रह्मलोकरूपकल्पपञ्चके च अग्निः पृथिवी च अग्निकाय-पृथिवीकायौ. तयोरालापकाकारश्चैवम्-'अस्थिभंते ! बायरे पुढवीकाए, बायरे अगणिकाए ! णोइणद्वे समढे, णणत्थ विग्गहगइसमावन्नएणं' इति, अस्ति खलु भदन्त ! सौधर्मादिपञ्चदेवलोकेषु बादरः पृथिवीकायः, बादरः अग्निकायः? नायमर्थः समर्थः, नान्यत्र विग्रहगतिसमापन्नकेन इति, विग्रहगतिसमापनकान् बादरपृथिवी कायाग्निकायान् वर्जयित्वा बादर पृथिवी कायाग्निकायौ सौधर्मादिपञ्चदेवलोकेषु न संभवत इति भावः। एवं पृथिवीषु रत्नप्रभादि सप्तनारकपृथिवीसूत्रेषु अग्निकायः वक्तव्यः, तदालापाकाश्चैवम्-'अस्थि देवलोकोंमें अग्निकाय और पृथिवीकाय इनके संबंधमें प्रश्न और उत्तर इस प्रकारसे करना चाहिये इनके आलापकों का आकार इस प्रकारसे है (अस्थि णं भंते ! बायरे पुढवीकाए बायरे अगणिकाए ? णो इणद्वे समटे) हे भदन्त ! सौधर्म आदि पांच देवलोकोंमें बादर पृथिवीकाय, बादर अग्निकाय हैं क्या ? उ. हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । 'णण्णत्थविग्गहगहसमावन्नएणं' विग्रहगतिसमापनक बादर पृथिवीकाय
और बादर अग्निकायको इस निषेध वचनमें छोड देना चाहिये । अर्थात् सौधर्मादिक पांच देवलोकोंमें विग्रहगतिसमापनक बादर पृथिवोकाय और बादर अग्निकाय तो हैं, परजो सौधर्मादिक पांच विमानोंमें उत्पन्न हों ऐसे बादर पृथिवीकाय और बादर अग्निकाय वहाँ पर नहीं हैं। रत्नप्रभा आदि सात नारक पृथिवीसूत्रोंमें अग्निकायका उच्चारण करना चाहिये इस संबंधका जो आलापक है वह इस (કલ્પમાં) પૃથ્વીકાય અને અગ્નિકાયના સંબંધમાં આ પ્રમાણે પ્રશ્નોત્તરરૂપ આલાપક સમજવા.
"अत्थिणं भंते ! वायरे पुढवीकाए, वायरे अगणिकाए ?" "णो इणढे सम?"
હે ભદન્ત! સૌધર્મ આદિ પાંચ દેવલોકમાં બાદર પૃથ્વીકાય અને અગ્નિકાયને શું સદ્ભાવ હોય છે ખરે? ઉત્તર-હે ગૌતમ! એ વાત સંભવિત નથી. 'णण्णत्थविग्गहगइसमावन्नएणं, परन्तु वितिसमापन्न मा२ पृथ्वीय भने બાદર અગ્નિકાયને ત્યાં નિષેધ કહો નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સૌધર્માદિ પાંચ કમાં વિગ્રહગતિસમાપન્નક બાદર પૃથ્વીકાય અને બાદર અગ્નિકાયનું અસ્તિત્વ તે સંભવી શકે છે, પણ સૌધર્મ આદિ પાંચ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા હોય એવાં બાદર પૃથ્વી કાય અને ખાદર અગ્નિકાયને ત્યાં સદ્ભાવ નથી. રત્નપ્રભા આદિ સાત નારક પૃથ્વી સૂત્રોમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढचीए अहे बायरे अगणिकाए ? गोयमा ! णो इणढे समढे, णग्णत्थ विग्गहगइसमावनएणं' इत्यादि, सौधर्मादिपञ्चकल्पोपरितननवमदेवलोकादि सिद्धशिलापर्यन्तेषु कृष्णराजिषु च 'आऊतेऊवणस्सई' अप्काय-तेजस्काय-वनस्पतिकायाः वक्तव्याः, तदालापकश्च 'अस्थि णं भंते ! बायरे आउकाए, बायरे तेउकाए, बायरे वणस्सइकाए ? णो इणढे समटे णण्णत्थ विग्गह गइ समावन्नएणं' अस्ति खलु । लान्तकादिषु बादरः अकायः, बादरः तेजस्कायः, बादरो वनस्पतिकायः, गौतम ! नायमर्थः समर्थः, किन्तु विग्रहगतिसमापनकान् बादराष्कायादीन् विहाय इति गाथार्थः ॥ मू० १ ॥ प्रकार से है 'अत्थि णं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे बायरे अगणिकाए ? गोयमा ! णो इणद्वे समहे, णण्णस्थ विग्गहगइसमावन्नएणं'। सौधर्मादिक पांचकल्पोंके ऊपर के जो बाकी के नौ और देवलोक हैं, उनमें तथा नवग्रैवयिक एवं पांच अनुत्तर विमानों में तथा कृष्णराजियों में 'आऊते. वणस्सई' अप्काय, तेजकाय और वनस्पतिकाय कहना चाहिये आलापकका आकार इस प्रकारसे है 'अत्थिणं भंते ! बायरे आउकाए, बायरे तेउकाए, बायरे वणस्सइकाए' हे भदन्त ! लान्तक आदि देवलोकों में बादर अप्काय, बादर तेजस्काय, बादर वनस्पतिकाय हैं क्यों ? उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् लान्तक आदि कल्पों में विग्रहगति समापनक बादर अप्कार आदिकोंको छोडकर वहीं पर અગ્નિકાય વિષયક પ્રશ્નોત્તરે થવા જોઈએ. તે પ્રશ્નોત્તરરૂપ આલાપક આ પ્રમાણે સમજ - 'अस्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे वायरे अगणिकाए ?' 'गोयमा ! णो इणद्वे समद्वे, णण्णत्थबिग्गहगइ समावन्नएणं' ॥ सौधम माह પાંચ કપની ઉપર જે બાકીના નવ દેવલેક છે તેમાં તથા ગ્રેવેયકમાં અને પાંચ मनुत्तर विभानामा तया शमिया 'आऊ तेऊ वणस्सई' माय, ते४२४ाय भने पनरपति डायना विष प्रश्नोत्तरे।३५ माants ॥ प्रभारी समन्व-'अस्थिणं भंते ! वायरे आउकाए, वायरे तेउकाए, वायरे वणस्सइकाए ?' महन्त ! લાન્તક આદિ દેવકેમાં બાદર અપકાય, બાદર તેજસ્કાય અને બાર વનસ્પતિકાયને સહભાવ છે ખરો? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે “એ વાત સંભવિત નથી. લાન્તક આદિ કલ્પમાં વિગ્રહગતિસમાપનક બાદર અપાય આદિને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.८ सू.२ आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् ११७
. आयुष्यबन्धवक्तव्यता मूलम्-कई विहेणं भंते! आउय बंधए पण्णत्ते ! गोयमा ! छविहे आउयबंधए पण्णत्ते, तं जहा-जाइ नाम निहत्ताउए १, गइ नाम निहत्ताउए २, ठिइनाम निहत्ताउए ३, ओगाहणानाम निहत्ताउए ४, पएसनाम निहत्ताउए ५, अणुभागनाम निहत्ता उए ६, दडओ जाव-वेमाणियाणं । जीवाणं भंते ! किं जाइनाम निहत्ता उया, जाव-अणुभाग नाम निहत्ता उया? गोयमा! जाइ नाम निहत्ता उयावि, जाव-अणु भाग नाम निहत्ता उयावि, दंडओ, जाव-वेमाणियाणं ।, एवं एए दुवालसदंडगा भाणियवा, । जीवाणं भंते ! किं १ जाइनाम निहत्ता, २ जाइनाम निहत्ता उया, जीवाणं भंते ! किं ३ जाइनाम निउत्ता, ४ जाति नाम निउत्ता उया, ५ जाइ गोय निहत्ता, ६ जाइगोय निहत्ता उया, ७ जाइगोय निउत्ता, ८ जाइगोय निउत्ताउया, ९ जाइ णाम गोयनिहत्ता, १० जाइणाम गोय निहत्ता उया, ११ जाइनाम गोय निउत्ता जीवाणं भंते ! किं १२ जाइ नामगोय निउत्ता उया जाव-अणुभागनामगोयनिउत्ता उया ? गोयमा ! जाइ नाम गोय निउत्ता उया वि जाव अणुभाग नाम गोय निउत्ता उया वि, दंडओ जाव वेमाणियाणं ॥ सू० २ ॥
उत्पन्न हुए बादर अप्काय आदि नहीं हैं। क्योंकि इनका यहां पर अपना स्थान नहीं है। इस प्रकार से गाथाका अर्थ है ॥१॥
સદભાવ છે, પણ તે દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયેલા બાદર અપકાય આદિને ત્યાં સદ્ભાવ નથી, કારણ કે ત્યાં તેનું સ્વાસ્થાન (ઉત્પત્તિ સ્થાન) નથી. આ પ્રકારનો તે ગાથાને અર્થ થાય છે. તે સુ૨
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
भगवतीसुत्रे
छाया - कतिविधः खलु भदन्त ! आयुर्बन्धकः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! षड् विधः आयुबन्धकः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - जातिनाम निघत्तायुष्कः, गतिनामनिधत्ता युष्कः, स्थितिनाम निघत्तायुष्कः, अवगाहनानामनिधत्तायुष्कः, प्रदेशनामनिधत्ता युष्कः अनुभागनाम निघत्तायुष्कः, दण्डको यावत्-वैमानिकानाम् । जीवाः खलु भदन्त ! किं जातिनामनिधत्ताः ? यावत् - अनुभागनामनिधत्ताः ? गौतम ! आयुष्यबन्धवक्तव्यता'कविणं भंते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (कविणं भंते ! आउयमंत्रए पण्णत्ते) हे भदन्त ! आयुका बंध कितने प्रकारका कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (छवि आउयबंधए पण्णत्ते) आयुका बंध ६ प्रकारका कहा गया है । (तंजा) वह इस प्रकार से है (जाइनाम निहत्ताउए, गइनाम निहत्ताउए, ठिइनाम निहत्ताउए, ओगाहणा नाम निहताउए, पएसनामनिहत्ताउए, अणुभागनाम निहत्ताउए) जातिनाम निघत्तायु १, गतिनाम निघत्तायुर, स्थितिनामनिधत्तायु३, अवगाहनानामनिधतायु४, प्रदेशनामनिधत्तायु और अनुभागनामनिधत्तायु६ (दंडओ जाव वेमाfreti) यह यात् वैमानिकों तक दण्डक कहना चाहिये (जीवा णं भंते ! किं जाइनामनिहत्ता) हे भदन्त ! जीव क्या जातिनामनिधत्तरूप हैं ? (जाव अणुभागनाम निहत्ता) यावत् अनुभागनाम निघत्तरूप हैं ? આચુષ્યમધની વકતવ્યતા—
‘mgfatui stà !' bella—
सूत्रार्थी - (कविणं भंते ! आउयबंधए पण्णत्ते ?) डेलहन्त ! मायुना अधना डेंटला अडार उबा हे ? ( गोयमा !) हे गौतम! ( छब्वीहे आउयबंधए पण्णत्ते) आयुना मंधना छ अार उद्या छे. (तंजहा) ते अक्षरो मा प्रमाणे छे(जाइनाम निहत्ता उप, गइनामनिहत्ताउए, ठिइनामनिहत्ताउए, ओगाहाणानामनिहत्ताउए, परसनाम निहत्ताउए, अणुभागनाम निहत्ताउए ) (१) लतिनाभ निधत्तायु, (२) गतिनाम् निधात्तायु, (3) स्थितिनाम निघत्तायु, (४) अवगाहनानाभ નિધત્તાયુ, (૫) પ્રદેશનામ નિધત્તાયુ અને (૬) અનુભાગનામ નિધત્તાયુ, (दंडओ जाव वैमाणियाणं) नारथी बहने वैभानि पर्यन्तना २४ ६उडाभां आयुध विषय सायक अहेवा लेहये. (जीबा णं भंते! किं जाइनामनिहत्ता ? ) હે ભદન્ત! જીવા શું જાતિનામ નિધત્તરૂપ છે ? ( जात्र अणुभागनाम निहत्ता ) यावत् शुं अनुभागनाभ निघत्त३य छे ! ( गोयमा !) हे गौतम! (जाइनामनिहत्ता वि जात्र अणुभाग निहत्ता वि) लव लतिनामनिधत्त३५
पशु छे
યાવત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.८ सू२. आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् ११९ जातिनामनिधत्ताः अपि, यावत्-अनुभागनामनिधत्ता अपि, दण्डको यावत् वैमानिकानाम्, जीवाः खलु भदन्त ! किं जातिनामनिधत्तायुष्काः, यावत्अनुभागनामनिधत्तायुष्काः ? गौतम ! जातिनामनिधत्तायुष्का अपि, यावत्अनुभागनामनिधत्तायुष्का:-अपि, दण्डको यावत्-वैमानिकानाम् ! एवम् एते द्वादश दण्डकाः भणितव्याः,॥१२॥जीवाः खलु भदन्त ! कि जातिनामनिधत्ताः? जातिनाम निधत्तायुष्काः २, जीवः खलु भदन्त ! किं जातिनाम नियुक्ताः ३, जातिनामनियुक्तायुष्काः ४ जातिगोत्रनिधत्ताः ५, जातिगोत्र निधत्तायुष्काः ६, जातिगोत्रनियुक्ताः ७, जातिगोत्रनियुक्तायुष्काः ८, जाति (गोयमा) हे गौतम ! (जाइनामनिहत्ता वि जाव अणुभागनिहत्तावि) जीव जातिनाम निधत्तरूप भी हैं यावत् अनुभागनिधत्तरूप भी हैं। (दंडओ जाव वेमाणियाण) इसी प्रकारसे यावत् वैमानिकोंतक दण्डक जानना चाहिये। (जीवाणं भंते ! कि जाइनामनिहत्ताउया जाव अणुभागनामनिहत्ताउया) हे भदन्त ! जीव क्या जातिनामनिधत्तायुष्क हैं यावत् अनुभागनिधत्तायुष्क हैं ? (गोयमा) है गौतम ! (जाइनामनिहत्ताउया वि जाव अणुभागनामनिहत्ताउया वि) जीवजातिनामनिधतायुष्क भी हैं, यावत् अनुभागनामनिधत्तायुष्क भी हैं। (दंडओ जाव वेमाणियाणं) यह दण्डक यावत् वैमानिकों तक कहना चाहिये। (एवं एए दुवालसदंडगा भाणियव्वा) ये बारह दण्डक इस प्रकारसे कहना चाहिये (जीवा णं भंते ! किं जाइनामनिहत्ता१, जाइनाम निउत्ताउया २, जीवाणं भंते किं जाइनाम निहत्ता ३, जाइनाम निहत्ताउया ४, जाइगोयनिहत्ता५, जाइगोयनिहत्ताउया६, जाइगोयनिउत्ता७, जाइगोयनिउत्ताउया८, जाइणामगोयनिहत्ता९, जाइणामगोयअनुभागनाम निवत्त३५ ५५ छ. (दंडओ जाव वेमाणियाणं) मा प्रभारी माना सुधाना ६४४ सभावा. (जीवा णं भंते ! जाइनामनिहत्ताउया जाव अणुभागनामनिहत्ताउया ?) महन्त! ७ शु तिनाम निधत्तायुष्४ छ? यावत भनुमान- नियत्तायु४ छ ? (गोयमा !) गोतम ! (जाइनाम निहताउया वि जाव अणुभागनाम निहत्ताउया वि) । तिनाम निधत्तायुष्४ ५ डाय छ, यावत मनुभागनाम निधत्तायु०४ ५४ डाय? (दंडओ जाव वेमाणियाणं) વૈમાનિકે પર્યન્તના દંડકને અનુલક્ષીને આ આલાપક કહેવા જોઈએ. (जीवाणं भंते ! किं जाइनाम निहत्ता १, जाइनाम निहत्ताउया २, जीवाणं भंते ! कि जाइनाम निहत्ता ३, जाइनाम निउत्ताउया ४, जाइगोय निहत्ता ५, जाइ गोय निउत्ताउया ६, जाइगोयनिउत्ता ७, जाइगोयनिउत्ताउया ८, जाइणाम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
भगवतीसूत्रे नाम गोत्रनिधत्ताः ९, जातिनाम गोत्रनिधत्तायुष्काः १०, जातिनामगोत्रनियुक्ताः ११ । जीवाः खलु भदन्त ! किं जातिनामगोत्रनियुक्तायुष्काः, यावत्-अनुभागनामगोत्रनियुक्तायुष्का अपि, दण्डको यावत्-वैमानिकानाम् ॥मू० २॥ निहत्ताउत्ता १०, जाइनामगोयनिउत्ता ११, जीवा णं भंते ! कि १२, जाइनामगोयनिउत्ताउया जाव अणुभागनामगोगनिउत्ताउया ?) हे भदन्त ! जीव क्या१ जातिनामनिधत्तरूप हैं ? २ जातिनामनिधत्तायुष्क हैं ? ३ जातिनामनियुक्त हैं, ४ जातिनामनियुक्तायुष्क हैं ? ५ जातिगोत्रनिधत्तरूप हैं ? ६ जातिगोत्रनिधत्तायुष्क हैं ? ७ जातिगोत्रनियुक्त हैं ? ८ जातिगोनियुक्तायुष्क हैं ? ९ जातिनामगोत्रनिधत्त है ? १० जातिनामगोत्रनिधत्तायुष्क हैं ? ११ जातिनामगोत्र नियुक्त हैं ? हे भदन्त ! जीव क्या ? १२ जातिनामगोत्रनियुक्तायुष्क हैं यावत् अनुभागनामगोत्रनियुक्तायुष्क है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जाइनामगोयनिउत्ताउया वि जाव अणुभागनामगोयनिउत्ताउयावि दंडओ जाव वेमाणियाणं) हे गौतम ! जीव जातिनाणगोत्र नियुक्तायुष्क भी हैं यावत् अनुभाग नामगोत्रनियुक्तायुष्क भी हैं । यावत् वैमानिकोंतक दण्डक कहना चाहिये ।
गोयनिहत्ता ९, जाइणाम गोयनिहत्ताउत्ता १०, जाइनामगोयनिउत्ता ११, जीवाणं भंते ! किं १२ जाइनाम गोयनिउत्ताउया जाव अणुभागनाम गोयनिउत्ताउया ?)
HE-al wो शु (१) तिनाम निवत्त३५ छ ? (२) तिनाम निधत्तायु४ छ ? (3) जतिनाम निधात छ? (४) जतिनाम निवत्तायु: छ? (५) जति गोत्र निधत्त३५ छ ? (6) all गोत्र नियत्तायुः४ छे ? (७) जति गोत्र निधत्त छ ? (८) જાતિગોત્ર નિલકત્તાયુષ્ક છે? (૯) જાતિ નામ ગોત્ર નિધત્ત છે? જાતિ નામ ગોત્ર નિધત્તાયુષ્ક છે? (૧૧) જાતિ નામ ગોત્ર નિયુકત છે? (૧૨) જાતિ નામ ગોત્ર नियुतायु छ ? 'या' अनुभाग नाम गोत्र नियुतायु छ? (गोयमा!) 3 गौतम ! (जाइ नाम गोय निउत्ताउया वि जाव अणुभाग नाम गोय निउत्ताउया वि दंडओ जाव वेमाणियाणं) ७Mfa नाम मात्र नियुतायु ५४ छ ( यावत् ) मनुमा नाम का नियत्तायु: ५५ छ. विभानि पन्तान દંડક કહેવા જોઇએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.८ सू.२ आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् १२१
टीका-पूर्वम् बादराः पृथिवीकायादयो निरूपिताः, ते च आयुर्वन्धे सति भवन्ति, अतः भायुर्बन्धं निरूपयितुमाह-' कइविहेणं भंते' इत्यादि । 'कइ विहेणं भंते ! आउयबंधए पण्णत्ते ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिविधः कियत्मकारः खलु आयुर्वन्धः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! छबिहे आउयबंधे पण्णत्ते' हे गौतम ! षड्रविधः षट्मकारकः खलु आयुर्वन्धः प्रज्ञप्तः । 'तं जहा'-तद्यथा-ते षट्मकारा यथा 'जातिनाम निहत्ताउए' ?-जातिनामनिधत्तायुः, जाति:-एकेन्द्रियद्वीन्द्रियादिका पञ्चविधा जातिः, सैव 'नाम' इति जातिनाम, तच्च नामकर्मणः उत्तरप्रकृतिविशेषः, जीवपरिणतिर्वा, तेन सह निधत्तं___टोकार्थ-पहिले बादर पृथिवीकाय आदिका निरूपण किया गया है सो जीव इस पर्यायरूप तब होता है, कि जब वह इस प्रकारकी आयुका बंध करता है अतः सूत्रकार आयुके बंधका निरूपण इस सूत्र द्वारा कर रहे हैं इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'कइ विहेण भंते ! आउयबंधए पण्णत्ते' हे भदन्त ! आयुकाबंध कितने प्रकारका होता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'छविहे आउयबंधे पण्णत्ते' आयुका बंध ६ प्रकारका होता है । 'तंजहावे ६ प्रकार ये हैं 'जाइनामनिहत्ताउए' एक जातिनामनिधत्तायु जाति एकेन्द्रियजाति, दो इन्द्रियजाति इत्यादि रूपसे पांच प्रकारकी होती है, सो इसरूप जो नाम है वह जातिनाम है है यह जातिनाम नामकर्मकी उत्तरप्रकृतियों में से एक प्रकृति है। अथवा जीवकी एक प्रकारकी परिणतिका नाम भी जातिनाम है
ટીકાથ–પહેલા પ્રકરણમાં બાદર પૃથ્વીકાય આદિનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. જીવ એ પર્યાયમાં ત્યારે જ ઉત્પન્ન થાય છે, કે જે તેણે તે પ્રકારના આયુબંધ કર્યો હોય છે. તેથી આયુબંધનું નિરૂપણ કરવા નિમિત્તે નીચેના પ્રશ્રનેત્તરે આપે છે–
तम स्वामी महावीर प्रभुने मेवे। प्रश्न पूछे छे “ कइविहेणं भंते ! आउयबंधर पण्णते ?", मह-त! मायुम धना 21 ५२ छ ? उत्तर"गोयमा।" गीतम! "छबिहे आउयबंधे पण्णते " मायुम धना
२ छ. (तंजहा) ते ९ २ मा प्रमाणे छ – “जाइनाम निहत्ताउए" (૧) જાતિ નામ નિધરાયુ એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય આદિ પાંચ જાતિ હેય છે, એવું જે નામ છે તેને જાતિનામ કહે છે. નામકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિમાંની એક પ્રકૃતિ આ જાતિનામ છે. અથવા–છવની એક પ્રકારની પરિણતિનું નામ પણ જાતિનામ છે, તેની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
भगवतीसूत्रे निषिक्तं निषेकमाप्त यद् आयुः तद् जातिनामनिधत्तायुः, निषेकश्च कर्मपुद्गलानां पतिसमयमनुभवनाथ रचनाविशेषः ? 'गतिनामनिहत्ताउए' गति नामनिधत्तायुः, गतिः नारकतिर्यगमनुष्यदेवरूपा चतुर्विधा, सा एव नाम, तच नामकर्मणः पूर्ववत् उत्तरप्रकृतिविशेषः, जीवपरिणतिर्वा तेन सह निधनम् आयुः, गतिनामनिधत्तायुः, २ 'ठिइनामनिहत्ताउए' स्थितिनामनिधत्तायुः, स्थितिः-जीवेन आयुःकर्मणा वा विशिष्यामुकविवक्षितभवे यत् स्थातव्यम्, सा एवं नाम नमनं परिणमनं नाम परिणामो धर्मविशेषः स्थितिनाम तत्सहितं निधत्तं यद् आयुर्दलिकरूपं तत् स्थितिनामनिधत्तायुः, अथवा इसके साथ निधत्त-निषेकको प्राप्त जो आयु है वह जातिनाम निधत्तायु है । प्रतिसमये अनुभव करनेके लिये कर्मपुद्गलों की जो रचना होती है उसका नाम निषेक है। दूसरा 'गतिनामनिहत्ताउए' गतिनामनिधत्तायु-नारक, तिर्यक, मनुष्य और देव इस तरह से गतिचार प्रकारकी है, सो गति ऐसा जो नाम है वह गतिनाम है यहगतिनाम भी नामकर्मकी उत्तरप्रकृतियों मेंसे एक प्रकृति है । अथवा जीवकी परिणतिरूप यह जातिनाम है इसके साथ निषेकको प्राप्त जो आयु है वह गतिनामनिधत्तायु है । 'ठिइनामनिहत्ताउए' जीवका जिस कर्मके उदयमें अमुक समयतक विवक्षित भवमें रहना होता है अथवा कर्मका जो अमुक समयतक जीवके साथ रहना होता है वह आयु है । इस स्थितिरूप जो परिणाम धर्मविशेष है वह स्थितनाम है। इस स्थितनाम सहित निधत्त जो आयुर्दलिक સાથે નિધત્ત-નિક પામેલું-જે આયુ છે તેને “ જાતિનામ નિધત્તાયું કહે છે. પ્રતિસમયે અનુભવ કરવાને માટે કર્મમુદ્રની જે રચના થાય છે તેનું નામ “નિષેક” છે. (૨)
शतिनामनिहत्ताउए, तिनाम निधत्तायु-ना२४, तिय"य, मनुष्य भने देव, मेम ચાર પ્રકારની ગતિ હોય છે, ગતિરૂ૫ જે નામ છે તેને ગતિનામ કહે છે, આ ગતિનામ પણ નામકર્મના ઉત્તર-પ્રકૃતિમાંની એક પ્રકૃતિ છે. અથવાજીવની પરિણતિ રૂપ તે જાતિનામ છે, તેની સાથે નિષેકને પામેલું નિધત્ત) જે આયુ छ तेने “तिनाम निधत्ता" छ. (3) "ठिइनामनिहत्ताउए" स्थितिनाम નિધત્તાયુજે કર્મના ઉદયથી જીવને અમુક સમય સુધી અમુક ભવમાં રહેવું પડે છે, અથવા કર્મને અમુક સમય સુધી જીવની સાથે જ રહેવાનું થાય છે, તેનું નામ આયુ છે. આ સ્થિતિરૂપ જે પરિણામ-ધર્મ વિશેષ છે તેને રિથતિનામ કહે છે. આ સ્થિતિ નામ સહિત નિધત્ત જે આયુર્દાલિક છે, તેને “સ્થિતિનામ નિધરાયુ” કહે છે. અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ८ सू.२ आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम्
१२३
अत्र नामशब्दः सर्वत्र कर्मार्थक एव उपयुज्यते इति स्थितिरूपं नामकर्म स्थितिनाम, तेन सह यन्निधत्तमायुस्तत् स्थितिनामनिधत्तायुः ३' जातिनाम - गतिनामा-वगाहना - नामग्रहणात् जाति- गत्य-वगाहनानां केवलं प्रकृतिरूपमेवोक्तम्, स्थिति- प्रदेशा-नुभागनामग्रहणात्तु तासामेव जातिगत्यवगाहनानां स्थित्यादेरुक्तत्वेन तेषां च स्थित्यादीनां जात्यादिनामसम्बन्धित्वात् नामकर्मरूपता है, वह स्थिति नामनिधत्तायु । अथवा नाम शब्द यहां सर्वत्र कर्मरूप अर्थ में ही ग्रहण हुआ है इस तरह स्थितिरूप जो नाम कर्म है वह स्थिति नाम है । इस स्थिति नामके साथ जो निधत्त आयु है वह स्थितिनाम निवत्तायु है । जातिनाम, गतिनाम, अवगाहना नाम इसरूपसे इनका जो यहां ग्रहण किया गया है सो इनमें केवलनाम कर्मकी प्रकृतिरूपता ही कही गई है, ऐसा जानना चाहिये । तथा स्थिति, प्रदेश और अनुभागनामरूप से जो इन स्थिति प्रदेश और अनुभागका ग्रहण किया गया है सो ये स्थिति आदि उन जाति गति और अवगाहनाके संबंधी है अतः इनमें नाम कर्मरूपता है । तात्पर्य कहनेका यह है कि यहां जो नाम शब्दका प्रयोग प्रत्येक जाति आदि पदोंके साथ किया गया है सो यह नाम पदकर्म अर्थवाला है । इससे जाति गति और अवगाहना ये प्रकृतियां तो स्वये कर्म की नामकर्मकी उत्तर प्रकृतियोंमें गिनाई ही गई हैं अतः इनमें कर्मरूपता होनेमें तो कोई बाधा है ही नहीं। क्योंकी नामकर्मकी
"
અહીં બધે સ્થળે ‘નામ' શબ્દ ક રૂપ ' અર્થમાં જ ગ્રહણ થાય છે—આ રીતે स्थिति३य ने नाम-भ छे, तेने स्थितिनाम" हे छे. આ સ્થિતિનામની સાથે निधत्त वुं ने आयु छे, तेने “ स्थितिनाम निघत्तायु " हे छे. नति, नाम, गतिनाम, અવગાહના નામ, વગેરે રૂપે તેમને અહીં જે ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, તે રીતે તે તેમનામાં કેવળ નામ–કમની પ્રકૃતિરૂપતાજ કહેવામાં આવી છે તેમ સમજવું. તથા સ્થિતિ, પ્રદેશ અને અનુભાગ નામરૂપે જે આ સ્થિતિ, પ્રદેશ અને અનુભાગને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, તેનું કારણ એ છે કે સ્થિતિ આદિ તે જાતિ, ગતિ અને અવગાહના સાથે સંબંધ રાખનાર હોય છે, તેથી તેમનામાં નામ-કરૂપતા છે. આ કથનનું તાત્પ એ છે કે અહીં જે પદ્મના પ્રયાગ પ્રત્યેક જાતિ, ગતિ આદિ પદ્માની સાથે કરવામાં આવ્યેા છે, તે વપરાયું છે. જાતિ ગતિ અને અવગાહનો, આ પ્રકૃતિયાને ઉત્તર પ્રકૃતિયામાં ગણાવવામાં આવી ચુકેલી જ છે, તેથી તેમનામાં કર્માંરૂપતા હેાવામાં
" नाम
"
'नाम
,
પદ કર્માંરૂપ અર્થાંમાં જ તે સ્વયં નામકર્મની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वोध्या, 'ओगाहणानाम निहत्ताउए' ४ अवगाहनानामनिधत्तायुः-अवगाहते जीवो यस्यां सा अवगाहना औदारिकादि शरीरं तस्या नाम औदारिकादि शरीरनामकम, अवगाहनानाम, अवगाहनारूपो वा नामः परिणामः अवगाहनानामः, तेन सह निधत्तं निषेकमाप्तं यद् आयुः तद् अवगाहनानाम निधत्तायुः, 'पएसनामनिहत्ताउए ५ प्रदेशनामनिधत्तायुः, प्रदेशानाम् आयुष्कर्म ९३वें उत्तर प्रकृतियोंमें ये सब प्रकृतियां गिनाई गई हैं । अब रही कमरूपता होनेकी बात स्थितिप्रदेश और अनुभागमें सो इन्हें कर्म रूपता इसलिये कही गई है कि ये सब स्थिति आदि उन जाति गति आदिकोंके संबंधी संबंध रखनेवाले हैं इसलिये इनमें भी कर्मरूपता है । अतः नाम शब्द यहां सर्वत्र कार्य में ही गृहीत हुआ है, ऐसा जानना चाहिये । 'ओगाहणा नाम निहत्ताउए' जिसमें जीवोंका अवगाह हो उसका नाम अवगाहना है । ऐसी यह अवगाहना औदारिक आदि शरीररूप पडती है। इस अवगाहनाका जो 'अवगाहना' ऐसा नाम है वह अवगाहना नाम है । अर्थात् औदारिक आदिरूप जो शरीर नामकर्म है वह अवगाहना नाम है । अथवा अवगाहनारूप जो नाम है परिणाम है वह अवगाहना नाम है। इस अवगाहना नामके साथ निषेक को प्राप्त हुआ जो आयुकर्म है वह अवगाहनाम निधत्तायु है । 'पएसनामनिहत्ताउए' प्रदेशोंका आयुकर्मके તે કઈ બાધા (મુશ્કેલી–નડતર) રહેતી નથી. કારણ કે નામ કમની ૯૩ ત્રાણુ ઉત્તરપ્રકૃતિમાં આ બધી પ્રવૃત્તિને તે ગણાવવામાં આવે જ છે. હવે સ્થિતિ પ્રદેશ અને અનુભાગમાં કર્મરૂપતા કહેવાનું કારણ એ છે કે તે સ્થિતિ આદિ, તે જાતિ, ગતિ આદિકની સાથે સંબંધ રાખનાર હોય છે, તેથી તેઓમાં પણ કર્મરૂપતા છે.
॥ शते "नाम" पहने ही सत्र “" न अर्थमा मेड ४२वामा मा०यु छ म सम.. (४) ओगाहणानामनिहत्ताउए'मालवानी भाड(पने રહેવાનું ઠેકાણું) હોય તેને “અવગાહના' કહે છે. એવી તે અવગાહના ઔદારિક આદિ શરીરરૂપ વડે છે આ અવગાહનું જે “અવગાહના” એવું નામ છે તે “અવગાહના નામ છે. એટલે કે ઔદારિક આદિરૂપ જે શરીર નામ કર્મ છે તે અવગાહના નામ છે. અથવા–અવગાહના રૂપ જે નામ–પરિણામ છે તેને અવગાહના નામ કહે છે. આ અવગાહના નામની સાથે નિષેક પામેલું જે આયુકમે છે તેને “અવગાહના નામ નિધત્તાયુ” કહે છે.
(५) “पएसनामनिहत्ताउए" प्रशाना-मायुभन तिर्नु २ नाम ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ६ उ.८ सू. २ आयुर्बन्धस्वरूपनिरूपणम्
१२५
afoniai नाम तथाविधपरिणामः प्रदेशनामः, प्रदेशरूपं वा नाम कर्मविशेषः प्रदेशनाम, तेन सह निघत्तं यद् आयुः तत् प्रदेशनामनिधत्तायुः, 'अणुभागनामनिहन्ताउए '६ अनुभागनाम निघत्तायुः - अनुभागः आयुर्दलिकानां विपाकः तत्स्वरूपो नाम परिणामः' अनुभागनामः, अनुभागरूपं वा नामकर्म अनुभागनाम, तेन सह निधत्तं यद् आयुस्तद् अनुभागनामनिधत्तायुः । अथ जात्यादिनाम कर्मणा किमर्थमायु विशिष्यते इति चेदाह आयुषः प्राधान्योपदर्शनार्थम्, यतो हि नरकाद्यायुरुदये सति जात्यादिनामकर्मणामुदयो भवति आयुष एवं नारकादिभवोपग्राहकत्वात् ।
दलिकोंका जो नाम तथाविध परिणाम है वह प्रदेशनाम है अथवा प्रदेशरूप जो नाम-कर्म विशेष है वह प्रदेशनाम है। इस प्रदेशनाम के साथ निधत्त जो आयु है वह प्रदेशनाम निघत्तायु है । 'अणुभाग नामनिहत्ताउए' आयुके दलिकोंका जो विपाक है और इस विपाकरूप जो परिणाम है वह अनुभागनाम है अथवा अनुभागरूप जो नाम कर्म है वह अनुभागनाम है इस अनुभागनाम के साथ निधत्त निषेकको प्राप्त हुआ जो आयुकर्म है वह अनुभागनामनिधत्तायु है। शंका- आयु को जाति नामकर्मद्वारा किसलिये विशेषित किया गया है । समाधान - आयुकर्म में प्रधानता दिखलाने के ही उसे यहां विशेष्य बनाया गया है क्योंकि नारक आदि आयुके उदय होने पर ही जात्यादिरूप नामकर्मका उदय होता है । क्योंकि आयुको ही नारक आदि भवोंका उपग्राहक माना गया है । यहबात शास्त्रकारने पहिले यहीं पर शतक
પ્રકારનું જે પરિણામ છે તેને પ્રદેશનામ કહે છે. અથવા-પ્રદેશરૂપ જે નામ-કમ વિશેષ છે તેને પ્રદેશનામ કહે છે. તે પ્રદેશનામની સાથે નિષ્ઠા જે આયુ છે તેને પ્રદેશનામ निघत्तायु उडे छे. (१) "अणुभागनाम निहत्ताउए” मायुनां इलिओनो ने विचाङ छे,
नेमा विपा३य ने परिणाम छे, तेने "अनुभाग नाम" उसे छे. मथवा-अनुलाग३५ જે નામ-કમ છે તેને અનુભાગ નામ કહે છે. આ અનુભાગ નામની સાથે નિધત્ત (नषेड पाभेलु ) मेवुं ने आयु छे तेने "अनुभागनाम निघत्तायु” उडे छे.
શંકા-આયુને જાતિ નામક દ્વારા શા માટે વિશેષિક કરવામાં આવેલ છે, સમાધાન-આયુકમ માં પ્રધાનતા ખતાવવાને માટે જ તેને અહીં વિશેષ્ય બનાવવામાં આવ્યુ' છે, કારણ કે નારક આદિ આયુને ઉદય થાય ત્યારે જ જાત્યાદિ રૂપ નામક ના ઉદય થાય છે, કારણ કે આયુને જ નારક આદિ ભવાનું ઉપગ્રાહક માનવામાં આવેલ છે. એજવાત સૂત્રકારે આ ગ્રન્થના ચેાથા શતકના નવમા ઉદ્દેશકમાં પહેલાં પ્રગટ કરેલી છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
भगवतीसगे ___ तदुक्तम् पूर्वम्-यतः पूर्वमुक्तमिहैव 'नेरइए णं भंते ! नेरइएमु उववज्जइ, अनेरइए नेरइएमु उववज्जइ ? गोयमा ! नेरइए नेरइएमु उववज्जइ, णो अनेरइए नेरइएसु उववज्जइ' ति नैरयिकः खलु भदन्त ! नैरयिकेषु उपपद्यते, अनैरयिको वा नैरयिकेषु उपपद्यते ? गौतम ! नैरयिकोनैरयिकेषु उपपद्यते, नो अनैरयिकः नैरयिकेषु उपपद्यते इति । अयं भावः तथा च नारकायुः प्रथमसमयसंवेदने एव नारका उच्यन्ते, अथ च नारकाघायुष्यसहचारिणां च पञ्चेन्द्रियजात्यादिनामकर्मणामपि तदायुःप्रथमसमयसंवेदने एव उदयो ४ उद्देशक९ में प्रकट की है कि 'नेरइए णं भंते ! नेरइएसु उववजह, अनेरइए नेरइएमु उववजह' ? गोयमा ! नेरइए नेरइएसु उववजइ, णो अनेरइए नेरइएसु उववजइ' जो नैरयिक होता है वही नैरयिकोंमें उत्पन्न होता है, अनैरयिक नैरयिकोंमें उत्पन्न नहीं होता है। तात्पर्य कहनेका यह है कि गति, आयु और आनुपूर्वी इनका उदय एक साथ हो जाता है । इसलिये जब गौतमने प्रभुसे ऐसा प्रश्न किया कि हे भदन्त ! नैरयिक नैरयिकोंमें उत्पन्न होता है कि अनैरयिक नैरयिकोंमें उत्पन्न होता है ? तब प्रभुने उनसे कहा कि हे गौतम ! जिस जीवने पहिले गृहीतभवमें ही नरक आयुका बंध कर लिया है ऐसा वह जीव उस गृहीतभव में ही उस जातिकी आयुके बंध हो जानेके कारण उसके प्रथम समयमें संवेदन होने पर ही नारक कहलाने लगता है । तथा नारक आदि आयुष्यके सहचारी पंचेन्द्रिय जाति आदि नाम कर्मीका भी नारक आदि 'नेरइएण भंते ! नेरइएमु उववज्जइ, णो अनेरइए नेरइएमु उववज्जई” 'गोयमा ! नेरइए नेरइएसु उववज्जइ, णो अनेरइए नेरइएसु उववज्जइ ' रे ना२३ હોય છે તે જ નરયિકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અનૈરયિક નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થતું નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ગતિ, આયુ અને આનુપૂવને ઉદય એક સાથે થઈ જાય છે. તેથી જ્યારે ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછ કે “હે ભદન્ત ! નરયિક નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે કે અનૈરયિકનેકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે મહાવીર પ્રભુએ તમને જવાબ આપે કે “હે ગૌતમ! જે જીવે પહેલાં ગ્રહીત ભવમાં જ નરકાયુનો બંધ કર્યો હોય છે, એ તે જીવ તે ગ્રહીત ભવમાંજ તે પ્રકારના આયુને બંધ થઈ જવાને કારણે તેના પ્રથમ સમયમાં સંવેદન થતાં જ નારક કહેવાવા માંડે છે. તથા નારકાદિ આયુના સહચારી પંચેન્દ્રિય જાતિ આદિ નામકર્મોને પણ નારક આદિ આયુના.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૫
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.८ मू.२ आयुर्बन्धस्वरूपनिरूपणम् १२७ भवति, अत्र आयुर्वन्धस्य षविधतया प्रतिपादनस्यैव प्रस्तुतत्वेन यद् आयुषः पइविधत्वप्रतिपादनं तद् आयुषो बन्धाऽभिन्नत्वात् , बद्धस्यैव चायुर्व्यपदेश विषयत्वात् । 'दंडओ जाव-वेमाणियाणं' दण्डकः आयुर्वन्धविषयकः यावत् वैमानिकानां वैमानिकपर्यन्तमित्यर्थः, अयमर्थः नैरयिकैक१ भवनपतिदशक ११ पृथिव्यादिस्थावरपञ्चक१६ विकलेन्द्रियत्रिक १९ तिर्यक्रपञ्चेन्द्रियैक २० मनुष्य २१ वानव्यन्तर २२ ज्योतिषिक २३ वैमानिक २४ रूपचतुर्विशति दण्डकेषु आयुर्वन्धविषयाः प्रश्नोत्तरालापका वक्तव्याः, यथा नेरइयाणं भंते ! आयुष्य के प्रथम समय में ही उदय होजाता है। इसलिये यही माना जाता है कि नारक ही नारकोंमें उत्पन्न होता है। यहां पर आयुबंधमें जो षइविधता प्रतिपादित की है वह इस बात को प्रकट करने के लिये को है कि आयुबंध से अभिन्न है। इसका भी कारण यह है कि जो आयुजीव के साथ बंधको प्राप्त होती है वही आयु कहलाती है । 'दंडको जाव वेमाणियाणे' हे भदन्त ! नारकों के कितने प्रकार का आयुषबंध कहा है ? इस तरहसे नैरयिकसे लेकर वैमानिक तक चौवीस दण्डकोंमें आयुके बंध विषयक प्रश्नोत्तर रूप आलापक कह लेना चाहिये. तात्पर्य कहने का यह है कि नैरयिक १, भवनपति के १०, पृथिवी आदि स्थावर ५, विकलेन्द्रिय ३, तियंकू पञ्चेन्द्रिय १, मनुष्य १, वानव्यन्तर १, ज्योतिषिक १ और वैमानिक १ इस तरह ये सब २४ दण्डक हैं । इन २४ दण्डकों में आयुबंध विषयक प्रश्नोत्तरालापक कहना चाहिये । जैसे- 'नेरइयाणं भंते ! પ્રથમ સમયમાંજ ઉદય થઈ જાય છે. તેથી જ એમ માનવામાં આવે છે કે નારક જ નારકમાં ઉત્પન્ન થાય છે.” અહીં આયુબંધમાં જે ષટ્ટ વિધતા (છ ભેદ) પ્રકટ કરવામાં આવી છે તે એ વાતને પ્રકટ કરે છે કે આયુ બંધથી અભિન્ન છે. તેનું પણ કારણ એ છે કે જે આયુ છવની સાથે બંધદશાને પ્રાપ્ત થાય છે, એજ યાયુ કહેવાય છે.
'दंडी जाच वेमाणियाणं' 3 सह-त! नाना । प्रा२ना मायुम છે? આ પ્રમાણે નારકથી શરૂ કરીને વૈમાનિક પર્યન્તના ૨૪ દંડકમાં આયુના બંધ વિષયક પ્રશ્નોત્તર રૂપ આલાપક કહેવા જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે નારકેનું ૧, ભવનપતિઓના ૧૦, પૃથ્વી આદિ સ્થાવરના પ, વિકલેન્દ્રિયના ૩, તિર્યય પંચેન્દ્રિયનું ૧, મનુષ્યનું ૧, વાતવ્યન્તરનું ૧, તિષિકનું ૧ અને વૈમનિકનું ૧, એમ ૨૪ દંડક છે. તે ૨૪ દંડકેમાં આયુબંધ વિષયક પ્રશ્નોત્તરરૂપ આલાપક કહેવા જોઈએ. જેમ કેनेरइयाणं भंते ! काविहे आउयबंधे पण्णते ?" त्याह.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
भगवतीस्त्रे कई विहे आउयबंधे पण्णत्ते ? इत्यादि नरयिकमारभ्य वैमानिकान्तश्चतुर्विशति दण्डको वक्तव्यः । अथ कर्मविशेषाधिकाराद् निधत्तषटकं निधत्तायुःषट्करूप तविशेषितानां समुच्चयजीवमारभ्य पञ्चविंशतिपदानां निधत्तषट्कनिधत्तायुष्क षट्करूपद्वादशदण्डकान् प्रदर्शयति 'जीवाणं भंते ! किं जाइनामनिहत्ता, जाव-अणुभागनाम निहत्ता ?' गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! जीवाः खलु किं जातिनामनिधत्ताः, जातिनाम निधत्तं निषिक्तं विशिष्टबन्धं वा कृतं यैस्ते जातिनामनिधत्ताः, यावत् अनुभागनामनिधत्ताः ? अनुभाग: आयुर्दलिकानां विपाकः तल्लक्षणो नामः परिणामः, अनुभागनामः, अनुभागरूपं वा नामकर्म अनुभागनाम, तद् निधत्तं यैस्ते, यावत्करणात्-'गतिनामनिधत्ताः, स्थितिनाम काविहे आउयबंधे पण्णत्ते' इत्यादि । यहां पर एक प्रकारके कर्मका अधिकार होने से उस कर्म से विशेषित हुए जीवादिपदों के १२ दण्डकों को अब मूत्रकार प्रदर्शित करते है- 'जीवाणं भंते ! किं जाइनाम निहत्ता जाव अणुभागनामनिहत्ता' इसमें गौतमने मभुसे ऐसा पूछा है कि हे भदन्त! जीव क्या ऐसे है कि जिन्होंने जातिनामको निषिक्त किया हैं अथवाजातिनामको विशिष्ट बंधवाला किया है, यावत् अनुभाग नाम निधत्त किया है ? आयुके दलिकोंका जो विपाक है उसका नाम अनुभागहै, इसअनुभागरूप जो नाम परिणाम है वह अनुभागनाम है अथवा अनुभागरूप जो नामकर्म है वह अनुभाग नाम है । यह अनुभाग नाम जिन्होंने निधत्तनिषिक्त किया है वे अनुभाग नाम निधत्त हैं। यहां यावत् शब्द से 'गतिनामनिधत्त, स्थितिनामनिधत्त, अवगाहना'
અહીં એક પ્રકારના કર્મને અધિકાર ચાલૂ હોવાથી તે કર્મથી વિશેષિત (યુકત) मेवा Eि पहाना मार ने सूत्रा२ प्रगट ४२ -जीवाणं भंते ! कि जाइ नाम निहत्ता जाव अणुभागनाम निहत्ता?" महन्त ! शु मेवा डाय छे કે જેમણે જાતિનામને નિષિક્ત કર્યું હોય છે અથવા જાતિનામને વિશિષ્ટ બંધવાળું કર્યું હેય છે, (યાવત) અનુભાગ નામ નિધન કર્યું હોય છે? આયુના દલિકને જે વિપાક છે તેનું નામ અનુભાગ છે, આ અનુભાગરૂપ જે જે નામ-પરિણામ છે તેને અનુભાગ નામ” કહે છે. અથવા અનુભાગ ૨૫ નામકર્મ છે તેને “અનુભાગ નામ' કહે છે. આ અનુભાગ નામ જેમણે નિધત્ત (નષિત) કરેલ હોય છે, તેમને અનુભાગ નામ વિત્ત કહે છે. અહીંયાવત પદથી “ગતિનામ નિધત્ત, સ્થિતિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका. श.६. उ.८ सू.२ आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् १२९ निधत्ताः, अवगाहनानाम निधत्ताः प्रदेशनामनिधत्ताः' इति संग्राह्यम्, भगवानाह'गोयमा ! जाइनाम निहत्ता वि जाव अणुभागनाम निहत्ता वि' हे गौतम ! जीवाः खल जातिनामनिधत्ता अपि, यावत-अनुभागनामनिधत्ता अपि भवन्ति यावत्करणात गतिनामनिधत्ता अपि, स्थितिनामनिधत्ताः, अपि अवगाहनानामनिधत्ताः अपि, प्रदेशनामनिधत्ता अपि, इति संग्राहयम् ।
'दंडओ जाच वेमाणियाणं' दण्डको यावद् वैमानिकानाम्, अयं पटसंख्यात्मको दण्डको यावत्-वैमानिकानां वैमानिकदेवपर्यन्तानां समुच्चयजीवमारभ्य पञ्चविंशतिपदानां बोध्यः, सर्वेषामेषां पूर्ववदेव व्याख्या बोध्या नवरम् जात्यादि माम्नां या स्थितिः, ये च प्रदेशाः, यश्चानुभागः, तत् स्थित्यादिनाम-अबगाहनानाम शरीरनामेति । अयमेको दण्डको वैमानिकान्तः समुच्चयजीवनामनिधत्ता प्रदेशनामनिधत्त' इनपदोंका संग्रह हुआ है। इसके उत्तर में प्रभु गौतमसे कहते हैं कि 'गोयमा! हे गौतम ! 'जाइनामनिहत्ता वि जाव अणुभागनामनिहत्ता वि' जीव जातिनाम निधत्त भी होते हैं यावत् अनुभागनामनिधत भी होते हैं, यहां यावत् पदले गतिनाम निधत भी होते है स्थितिनामनिधत भी होते हैं, अवगाहनानाम निधत भी होते हैं, प्रदेशनामनिधत भी होते हैं यह सब पाठ ग्रहण हुआ है । 'दंडओ जाव वेमाणियाणं' यह उ संख्यात्मक दण्डक यावत् वैमानिक तक समुच्चय जीवसे लेकर पच्चीस पदोंका जानना चाहिये। इन सबकी व्याख्या पहिले जैसी ही हैंविशेषता इस प्रकार से है-जात्यादि नामोंकी जो सिथित है, जो अनुभाग हैं, वह स्थित्यादि नाम, अवगाहना नाम और शरीर नाम है ऐसा यह एक दण्डक है। और यह दण्डक वैमानिक तक समुનામ નિધત્ત, અવગાહના નામ નિધન અને પ્રદેશના નિધત્ત” આ પદને સંગ્રહ થયા છે. ગૌતમ સ્વામીના ઉપર્યુક્ત પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે"गोयमा !” गौतम ! “जाइनामनिहत्ता वि जाव अणुभागनामनिहत्ता वि" गौतम ! तिनाम निधत्त पर डाय छ, तिनाम नियत्त ५५ सय છે, સ્થિતિનામ નિધત્ત પણ હોય છે, અવગાહના નામ નિધત્ત પણ હોય છે, પ્રદેશ નામ નિંધરા પણ હોય છે અને અનુભાગ નામ નિધત પણ હોય છે.
"दंडओ जाव वेमाणियाणं" मा ७ ४ मानि४ ५५-तनi पह વિષે સમજવા. અહીં સમુચ્ચય જીવથી લઈને વૈમાનિક સુધીનાં ૨૫ પદ ગ્રહણ કરાયા છે. એ સૌની વ્યાખ્યા પહેલાં બતાવ્યા પ્રમાણે જ છે. વિશેષતા આ પ્રમાણે છે – જાત્યાદિ નામેની જે સ્થિતિ છે, જે પ્રદેશ છે, જે અનુભાગ છે. તે સ્થિત્યાદિ નામ, અવગાહના નામ અને શરીરનામ છે, એવું આ એક દંડક છે. અને વમાનિક પર્યંતના સમુચ્ચય દંડક એક અને ૨૪ દંડક બને મળીને ૨૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
१३०
भगवतीमत्रे माश्रित्य पञ्चविंशतिरूपतया विज्ञेयः । एवमन्येऽपि पञ्च समुच्चयजीवमाश्रित्य पञ्चविंशतिरूपतया प्रश्नोत्तरविषया विज्ञेयाः । पूर्व निधत्तषट्करूपं प्रथमं दण्डकमुक्त्वा साम्प्रतं द्वितीयं निधनायुष्कषट्करूपं दण्डकमाह-'जीवा णं भंते' इत्यादि । जीवा णं भंते ! कि जाइनाम निहत्ता उया, जाव-अणुभागनाम निहत्ता उया ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त जीवाः खलु किं जातिनामनिधत्तायुष्काः ? जातिनाम्ना सह निधत्तं विशिष्टबन्धम् आयुयैस्ते जातिनाम निधत्तायुष्काः? एवं यावत् अनुभागनामनिधत्तायुष्काः ? अनुभागनाम्ना सह निधत्तम् आयुर्य स्ते अनुभागनामनिधत्तायुष्काः भवन्ति किम् ? यावत्करणात् गतिस्थित्यवगाहनामदेशनामनिधत्तायुष्कादयः संग्राह्याः । भगवानाहच्चय जीव से लगाकर २५ रूपसे-२५ पदोंका जानना चाहिये । इसी तरह से दूसरे भी दण्डक पांच समुच्चय जीवको लेकर २५ रूप से प्रश्नोत्तर के विषयभूत जानना चाहिये ।
पहिले निधत्त षट्करूप प्रथम दण्डकको कह करके अब सूत्रकार निधत्तायुष्क षटकरूप द्वितीय दण्डकको कहते हैं-इसमें गौतमस्वामी ने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि-'जीवा णं भंते ! किं जाइनाम निहत्ता उया, जाव अणुभागनामनिहत्ता उया' हे भदन्त ! जीव क्या जाति नाम निधत्तायुष्क होते हैं ? यावत् अनुभाग नाम निधत्तायुष्क होते हैं ? अर्थात् जातिनामके साथ जिन जीवोंके आयुको निधत्त विशिष्ट बन्धवाला किया है, ऐसे वे जीव जातिनाम निधत्तायुष्क होते हैं तथा-अनुभाग नामके साथ जिन जीवोंने आयु को निधत्त પચ્ચીસ પદે થાય છે. ૨૫ પમાં – એટલે કે સમુચ્ચય જીવથી શરૂ કરીને વૈમાનિક પર્યન્તના ૨૫ પમાં પણ એજ પ્રમાણે સમજવું. એજ પ્રમાણે સમુચ્ચય જીવથી શરૂ કરીને વૈમાનિક પર્યન્તના ૨૫ પદને અનુલક્ષીને બીજા પણ પાંચ દંડકને પ્રશ્નોત્તર રૂપે કહેવા જોઈએ.
પહેલાં નિધન ષક રૂ૫ (જાતિનામ નિધત્તથી લઈને અનુભાગ નામ નિધરા પર્યન્તા ૬ પદની અપેક્ષાએ) પ્રથમ દંડકને પ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર નિધત્તાયુષ્ક पट्४३५ द्वितीय ६७४र्नु ४थन ४२ छ-"जीवाणं भंते ! कि नाइनामनिहत्ताउया, जाब अणुभामनाम निहत्ताउया?" 3 महन्त! तिनाम निधत्तायु ४ सय छ ? (यावत) मनुलानामनिहत्तायु०४ डाय छे. १ मेटले लतिनामनी साथे २ वाना આયુને નિધત્ત – વિશિષ્ટ બંધવાળું કર્યું છે, એવાં તે જીવને “ જાતિના નિધત્તાયુક કહેવામાં આવેલ છે. તથા અનુભાગ નામની સાથે જે જીવનાં આયુને નિધન કર્યું છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.८ सू.२ आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् १३१ 'गोयमा! जाइनाम निहत्ताउया वि, जाव - अणुभागनाम निहत्ता उया वि.।' हे गौतम ! जीवाः खलु जातिनामनिधत्तायुष्काः अपि, यावत्-अनुभागनामनिधत्तायुष्का अपि भवन्ति, 'दंडओ जाव वेमाणियाणं' दण्डको यावत् वैमानिकानाम् , अत्र यावत्पदेन नैरयिकादारभ्य ज्योतिषिक पर्यन्तं त्रयोविंशतिदंण्डकाः संग्राह्याः । अयं षट्संख्यात्मको निधत्तायुष्करूपो दण्डको वैमानिकदेवपर्यन्तानां बोध्यः, इति भावः । अथ षट्कद्वयमुपसंहरति'एवं एए दुबालसदंडगा भाणियन्या' एवम् - उपरितनवर्णितरीत्या विषट्कस्य एते द्वादशदण्ड का आलापका भणितव्याः वक्तव्याः । अथ प्रथम द्वयस्य प्रदर्शितत्वेऽपि अष्टादशशतसंख्यकभङ्गसंख्यायाः स्पष्टपति पत्यर्थ किया है बे अनुभागनामनिधत्तायुष्क हैं। यहां यावत्पद से गति, स्थिति, अवगाहना, प्रदेश इननाम नीधचायुष्कों का ग्रहण हुआ है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि-'गोयमा' हे गौतम ! जाइनामनिहत्ताउया वि, जाव अणुभागनाम निहत्ताउत्ता वि' जीव जातिनाम निधत्तायुष्क भी होते है, यावत् अनुभागनामनीधतायुष्क भी होते हैं। 'दंडओ जाव वेमाणियाणे' यहां यावत् पद से नैरयिकसे लेकर ज्योतिषिक पर्यन्त २३ दण्डक गृहीत हुए हैं। यह ६ संख्यावाला निधत्तायुष्क रूप दण्डक वैमानिक देवतक के पदों का जानना चाहिये। इस तरह निधत्तषटूकरूप प्रथम दण्डक के और निधत्तयुष्कषकरूप द्वितीय दण्डक के १२ आलापक हो जाते हैं यहीबात सूत्रकारने एवं एए दुवालसदंडगा भाणियवा इस पाठ द्वारा प्रकट की है। इनमें मेव वाने मनुभाग नामनिधतायु४ ४ा छे. मही यावत् ' पहथा लि. स्थिति અવગાહના, અને પ્રદેશ” એ નિધત્તાયુકેનાં નામ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्नने। 1२ मापता महावीर प्रभु ४३ छ "गोयमा" 3 गौतम! “जाइनामनिहत्ताउया वि, जाव अणुभागनामनिहत्ताउया वि"
तिभान निधायु०४ ५५५ डाय छे, (यावत्) मनुमनाम नित्यु०४ ५५५ डाय छे. मी " यावत" ५४थी गतिनामनियतायु४ माहियार पहोने अपए ४२वामा मायां छ. "दंडओ जाव वेमाणियाणं " 20 ६ सयावाणु नियत्तायु.५३५ ४४ નારકથી લઈને માનિકે પર્યન્તના ૨૪ પદના વિષયમાં પણ કહેવું જોઈએ. આ રીતે નિધાનું ૬ પ્રત્તાવાળું પહેલું દંડક અને નિધાયુષ્કનું ૬ પ્રશ્નોત્તવાળું બીજું દંડક બને છે. તે બન્ને દંડકના કુલ ૧૨ આલાપક થાય છે, એજ વાત સૂત્રકારે " एवं एए दुवालसदंडगा भाणियव्वा " मा सूत्रा6 द्वारा ४श छ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
भगवतीसत्रे
पुनरप्याह - जीवाणं भंते! किं ? जाइनाम निहत्ता ?' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त ! जीवाः खलु किं जातिनाम निघत्तायुष्काः ? इति द्वितीयः २, 'जीवाणं भंते! किं जाइनाम निउना ?' हे भदन्त ! जीवाः खलु किं जातिनामनियुक्ताः- जातिनाम नियुक्त नितरां सम्बद्धं निकाचितं वेदने वा नियुक्तं यैस्ते जातिनामनियुक्ताः, इति तृतीयः ३ । अथ चतुर्थमाह' जातिनाम निषत्ताउया' ' जातिनामनियुक्तायुष्काः, जातिनाम्ना सह नियुक्त निकाचितं भोगं विना न क्षीयमाणं वेदयितुं वा आरम्भम् आयुर्यै प्रथम के दो दण्डक यथाप सूत्रकार ने दिखला दिये हैं फिर भी १८०० भंगो की संख्या को स्पष्टरूप से समझाने के लिये वे फिर इन्हें दिखलाते हैं, इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि जीवा णं भंते । किं जाइनामनिहत्ता " हे भदन्त । जीव क्या जातिनाम निधत होते हैं ? ? यह प्रथम भङ्ग है ' जाइनाम निहत्ता उया ' हे भदन्त ! जीव क्या जातिनाम निघतायुष्क होते हैं ? यह द्वितीय भंग हैं ? ' जीवाणं भंते ! किं जाइनामनिउत्ता' हे भदन्त ! जीव क्या जाति नाम नियुक्त होते हैं यह तीसरा भंग है- जातिनामनियुक्त का तात्पर्य है कि जिन्होंने जातिनामको नियुक्त नितराम संबद्ध किया है, निकाचित किया हैं, अथवा वेदनक्रियामें नियुक्त किया है ऐसे वे जीव जाति नामनियुक्त हैं । चोथाभंग ' जातिनामनिधत्ताउया ' है - इसका अर्थ यह है कि जिन जीवोंमें जातिनामके साथ योग्यआयुको તેમાંથી પહેલા એ દૃંડકા તે, સુત્રકારે પ્રકટ કર્યાં જ છે, છતાં પણ ૧૮૦૦ ભગા (વકપા) ની સ ંખ્યાને સ્પષ્ટરૂપે સમજાવવાને માટે તેઓ ફરીથી તેમને કા પ્રશ્નનેારરૂપે પ્રકટ કરે છે— ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન – जीवाणं भंते ! किं जाइनामनिउत्ता ! हे अहन्त ! शुं वलतिनाम निधत होय छे ? " मा पहेलो लगे छे. जाइ नाम निहत्ताया" हुन् ! व शुं लतिनाम निघत्तायुष्णु होय छे ? " मा जीले लग ४. “ जीवाणं भंते ! किं जाइनाम निउत्ता ? " " हे महन्त ! शुं व लतिनाम निधत्त होय छे ? " मा त्रीले लग थे. "लतिनाम निषत्त" नुं तात्पर्य - नेभाये જાતિ નામને નિયુકત નિતરામ્ સબદ્ધ કર્યું છે, નિકાચિત કર્યું છે, અથવા વેદનક્રિયામાં નિયુકત કર્યું" એવાં છવાને જાતિનામ નિયુકત કહ્યાં છે.
99
थोथे। लौंग - " जातिनाम निहत्ताउया" भने लतिनामनी साथै ग्यायुने નિકાચિત કર્યું છે – એટલે કે ભાગવીને જ (વૈઘ્ન કરીને જ) નાશ કરવા ચેાગ્ય કર્યું છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिकाटीका श.६ उ.८ सू. २ आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् १३३ स्ते जातिनामनियुक्तायुष्काः ! इति चतुर्थः । एते चत्वारो भा जाति नाम्नां सड भवन्ति । एवमन्येऽपि पञ्च इत्यादयः संयोज्याः, तेन संकलिता जाताः सर्वे चतुर्विशतिभङ्गाः । अथ पञ्चमभेदमोह-५ 'जाइगोयनिहत्ता' जातिगोत्र निघत्ताः! जाते. एकेन्द्रियादिकायाः यदुचितं गोत्रम् नीचगोत्रम् उच्चगोत्रं तज्जातिगोगं निधत्तं प्रकृष्टवन्धं यैस्ते जातिगोत्रनिधत्ताः' एचमन्येऽपि, निकाचित किया है अर्थात् भोगे विना नाश होने के लायक नहीं किया है, किन्तु भोग करके ही नाश होने के योग्य किया है, अथवा वेदनक्रिया में उसे स्थापित किया है-जिसका वेदन करना प्रारंभ कर दिया है वे जातिनामनिधत्तायुष्क जीव हैं । ये चार भङ्ग जाति नामके साथ होते हैं । इसी तरहसे दूसरे भी पांच गत्यादिकोंके ४-४ भंग मिला लेना चाहिये, अर्थात् जाति नाम के जिस तरहसे ये चार भंग कहे गये है उसी प्रकारसे गति, स्थिति, अवगाहना आदि ५ के भी ४-४ भंग कर लेना चाहिये । इससे एक २के ४-४ भंग होने से २० भंग हो जाते हैं और इनमें पूर्वोक्त ४ भंग मिला देने से २४ भंग हो जाते हैं। अब पांचवें भेदको प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं 'जाइगोयनिहत्ता' जातिगोत्रनिधत्त जातिगोत्रनिधत्तका अभिप्राय ऐसा है कि जिन जीवोंने जाति और गोत्रको निधत्त किया है वे जातिगोत्र निधत्त हैं। एकेन्द्रिय आदि जाति के ऊचित जो गोत्र-नीचगोत्र और उच्चगोत्र वह जातिगोत्र है इस जाति गोत्रको जिन जीवोंने निधत्त-प्रकृष्टबंधवाला किया है वे जीव जातिगोत्रनिधत्त हैं । इसी तरहसे अन्य जाति नाम आदि पांच ભોગવ્યા વિના નાશ ન થઈ શકે એવું કર્યું છે, અથવા વેદનક્રિયામાં તેને સ્થાપિત કરી દીધું છે. - જેનું વહન કરવાનું શરૂ કરી દીધું છે, એવાં જીવોને જાતિનામ નિધત્તાયુષ્ક જીવો કહે છે. આ ચાર ભંગ જાતિનામ સાથે થાય છે. એ જ પ્રમાણે ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહના આદિ પાચની સાથે પણ ૪-૪ ભંગ (વિક૬૫) કરી લેવા. તે દરેકના ચાર, ચાર ભંગ થતા રહેવાથી પાંચના મળીને ૨૦ ભંગ થાય છે. તેમાં જાતિનામ સાથેના ચાર ભંગ ઉમેરવાથી ૬ પદના કુલ ૨૪ ભંગ થાય છે. હવે સૂત્રકાર પાંચમે ભંગ પ્રકટ કરે છે" जाइगोयनिहत्ता" "onति गोत्र निधत्त" २ वामे ति मने माने निधत्त કર્યા હોય છે એવાં જીવોને “જાતિગોત્રનિહા” કહે છે. એકેન્દ્રિય આદિ જાતિને વેગ્ય જે ગોત્ર-ઉચ્ચ ગોત્ર અને નીચ ગોત્ર છે, તેને જાતિગત્ર કહે છે. આ જાતિગત્રને જે वामे नियत्री - प्रष्ट भयवाणु-रेस छ, ते सोने तिगात्रनियत्। ४. मेल
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
भगवतीसत्रे पञ्च इति पञ्चमो भेदः, अथ षष्ठमाह-'जाइगोयनिहत्नाउया' जातिमोत्रण सह निधत्तं आयुयस्ते जातिगोत्रनिधत्तायुष्काः, एवमन्ये अपि पञ्च, इति पठ: भेदः । अथ सप्तममाह ७- 'जाइगोयनिउत्ता' जातिगोत्र नियुक्ताः जातिगोत्रं नीचम् उच्चां वा नियुक्तं निकाचितं वेदयितुमारब्धं वा यैस्ते जातिगोत्र निथुक्ताः एवमन्येऽपि पञ्च, इति सप्तमो भेदः । अथ अष्टममाह-८- 'जाइगोयनिउत्ताउया' जातिगोत्रनि युक्तायुष्काः जातिगोगेण उत्तमेन अधमेन उच्चौन चेन वा नियुक्त निकाचितम् आयुयैस्ते जातिगोत्रनियुक्ताः । एवमन्येऽपि पश्च, इत्यष्टमः। अथ नवममाह- जाइनामगोयनिहत्ता' जातिनामगोत्रनिधत्ताः भी जानना चाहिये । 'जाइगोयनिहत्ताउया' यह छठा भंग है जाति गोत्रके साथ जिन जीवोंने आयु को निधत्त किया है वे जातिगोत्र निधत्तायुष्क है । इसी तरहसे अन्य पाच भी जानना चाहिये । 'जाइ गोयनिउत्ता' यह सातवां भंग है-इसमें जिन जीवोंने जाति और गोत्र नीच गोत्र एवं उच्च गोत्रको नितरां संबद्ध किया है निकाचित किया है, अथवा वेदनक्रिया में निक्षिप्तकर दिया है, वे जीव जातिगोत्र नियुक्त हैं। इसी तरह से अन्य गति आदि ५के विषयमें भी जानना चाहिये । 'जाइगोयनिउत्ता उया' यह आठवां भंग है। जिन जीवों ने उत्तम जाति अथवा अधम जातिके साथ अथवा उच्चगोत्र या नीच गोत्रके साथ आयुको निकाचित किया है-वे जीव जातिगोत्रनियुक्ता युष्क है । इसी प्रकार से अन्य पांच पदोंके विषयमें भी जानना चाहिये । 'जाइनामगोयनिहत्ता' यह नौवों भंग है। इसमें यह प्रकट प्रभारी अन्य तिनाम Eि पांय पशु सभा . 'जाइ गोयनिहत्ताउया' मा छटो ભંગ છે. જાતિગોત્રની સાથે જે એ આયુને નિધ કર્યું છે, તેમને જાતિનિધત્તાયુષ્ક કહે છે. એ જ પ્રમાણે બીજાં પાંચ વિષે પણ સમજવું. સાતમે ભંગ આ प्रमाणे छे. “जाइगोयनिहत्ता" वाले जति मने गोत्र - नायगोत्र अने ઉચ્ચગેત્રને નિતરા સંબંદ્ધ કર્યા છે, નિકાચિત કર્યા છે અથવા વેદનક્રિયામાં સ્થાપિત કર્યા છે, એવાં જીવોને “જાતિગત્ર નિયુકત” કહે છે. એ જ પ્રમાણે ગતિ આદિ पांयना विषयमा ५९ सभा. 28 मा प्रभारी छ-"जाइगोयनिहत्ताउया"
જાતિગત્ર નિધત્તાયુષ્ક” જે જીવએ ઉત્તમ જાતિ અથવા અધમ જાતિની સાથે, અથવા ઉગત્ર કે નીચત્રની સાથે આયુને નિકાચિત કર્યું છે, એવાં જીવેને જાતિગત્રનિધતાયુષ્ક” કહે છે. એ જ પ્રમાણે બાકીનાં પાંચ પદે વિષે પણ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.८ सू.२ आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् १३५ जातिनामगोत्रश्च निधत्तं यस्ते जातिनामगोत्रनिधत्ताः,एवमन्येऽपि पञ्च,इतिनवमः। अथ दशममाह-'जाइनामगोयनिहत्ताउया!' हे भदन्त ! जीवाः किं जातिनामगोत्र निधत्तायुष्काः? जातिनाम्ना गोत्रेण च सह निधत्तमायुर्य स्ते जातिनामगोत्र निधत्तायुष्काः भवन्ति ? एवमन्येऽपि पश्च वाच्या इति दशमः । अथ एकादशमाह११-'जाइनामगोयनिउत्ता' जातिनामगोत्रनियुक्ताः? जातिनाम गोत्र च नियुक्तं निकाचितं यैस्ते तथा भवन्ति किम् ? एवमन्येऽपि पश्च, इत्येकादशो मेदः । एतेषामेकादशानामपि भगवतः स्वीकारात्मकमुत्तरं विज्ञेयम् , । अथ किया गया है कि जिन जीवों ने जाति नाम और गोत्र को निधत्त किया है वे जीव जातिनामगोत्र निधत्त हैं । इसी तरहसे अन्य पांच पदोंके विषयमें भी जानना चाहिये । 'जाइ नामगोयनिहत्ताउया' यह दशवां भंग है । इसमें यह प्रदर्शित किया गया है। कि जिन जीवोंने जातिनाम और गोत्र के साथ आयुको निधत्त किया है वे जातिनाम गोत्रनिधत्तायुष्क हैं । इसी प्रकारसे गति आदि पांच पदों को भी जानना चाहिये । 'जाइनामगोयनिउत्ता' यह ११वां भंग है। इसमें सूत्रकारने यह समझाया है कि जिन जीवोंने जातिनाम और गोत्रको नियुक्त किया है-निकाचित किया है वे जातिनामगोत्र नियुक्त जीव हैं । इसी प्रकारसे अन्य पांच पदोंको भी जानना चाहिये। ये ११ प्रश्न हैं । इन ११ प्रश्नोंका प्रभुकी तरफसे स्वीकारात्मक उत्तर गौतमको दिया गया है ऐसा जानना चाहिये । अब १२ वें भंगको नमा Mil PAL प्रमाणे छे. “जाइनामगोयनिहत्ता" "तिनाममात्र निय!" २ છેએ જાતિ નામ અને ગોત્રને નિયત કરેલ હોય છે, એવાં જીવોને “જાતિનામગોત્રનિધર” કહે છે. એ જ પ્રમાણે બાકીનાં પાંચ પદો વિશે પણ સમજવું.
समे। म प्रभारी छ- “जाइनामगोयनिहत्ताउया" वामे जति નામ અને ગેત્રની સાથે આયુને નિધત્ત કર્યું છે, એવાં છેને “જાતિનામાગેત્રनियत्तायु" ४९ छे.
એજ પ્રમાણે ગતિ આદિ પાંચ પદોના વિષયમાં પણ સમજવું. અગિયારને ભંગ मा प्रमाणे छ- "जाइ नाम गोयनिउत्ता"२ वा तिनाम मन गोत्रने નિયુક્ત કર્યા છે- નિકાચિત કર્યાં છે, એવાં જેને “જાતિનામ ગાત્ર નિયુક્ત” જીવ કહે છે. એ જ પ્રમાણે ગતિ આદિ પાંચ પદેના વિષયમાં પણ સમજવું. આ ૧૧ પ્રશ્ન છે. તે ૧૧ પ્રશ્નોના મહાવીર પ્રભુએ સ્વીકારાત્મક (હકારવાચક) ઉત્તરે આપ્યાં છે એમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
१३६
भगवतीसको द्वादशमाह-'जीवाणं भंते ! कि जाइनामगोयनिउत्ताउया? हे भदन्त ! जीवा खलु कि जातिनामगोत्रनियुक्तायुष्काः ? जातिनाम्ना गोगेण च सह नियुक्तं निकाचितमायु यैस्ते जातिनामगोनियुक्तपुष्काः भवन्ति ? एवमन्येऽपि पञ्च ।
भगवानआह-गोयमा ! जाइनामगोपनिउत्ता वि. जाव अणुभागनामगोय निउत्ताउया वि' हे गौतम ! जीवाः खलु जातिनामगोत्रनियुक्तायुष्का अपि भवन्ति, यावत्-अनुभागनामगोत्रनियुक्तायुष्का अपि भवन्ति, यावत्करणात् गतिस्थित्यवगाहनाप्रदेशाः संग्राह्याः, 'दंडो जाव चेमाणियाणं' दण्डको यावद् वैमानिकानाम् । अयं भावः यथा समुच्चयजीवमाश्रित्य द्वासप्तति प्रकट करते हुए सूत्रकार कहते हैं 'जोवाणं भंते ! किंजाइनामगोय निउत्ताउया' इसमें प्रभु से गौतमस्वामीने ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! जीव क्या जातिनाम गोत्रनियुक्तायुष्क होते हैं ? जातिनाम और गोत्रके साथ जिन जीवोंने आयुको निकाचित किया है वे जीव जातिनामगोत्र नियुक्तायुष्क हैं। इसी प्रकारसे अन्य पांच पद भी जानना चाहिये। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'जाइनामगोपनिउत्ता उमावि जाव अणुभागनामगोयनिउचाउया वि' जीव जातिनाम गोत्र नियुक्तायुष्क भी होते हैं यावत् अनुभाग नामगोत्र नियुक्तायष्क भी होते हैं। यहां यावत् पदसे गति, स्थिति, अवगाहना और प्रदेश इनका ग्रहण हुआ है।
__ 'दंडओ जाव वेमाणियाणं' इसका भाव इस प्रकारसे है किजिस तरह समुच्चयजीवको आश्रितकर ७२ मेदात्मक दंडक प्रतिपादित समा. वे सूत्र२ मारमा l X४ ४२ छ- “जीवाणं भंते ! कि जाइनामगोय निहत्ताउया?" 3 महन्त ! शु० जतिनाम गोत्र नियत्तामु०४ लायछ ? तिनाम અને ગેત્રની સાથે જે જીએ આયુને નિકાચિત કર્યું હોય છે, એવાં જેને “જાતિનામ ગેત્ર નિધત્તાયુષ્ક” કહે છે. એ જ પ્રમાણે ગતિ આદિ અન્ય પાંચ પદના વિષયમાં પણ સમજવું. ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે"गोयमा!" गौतम ! “जाइनामगोयनिहत्ताउया विजाय अणुभागनामनिहत्ताउया वि" तिनामगोत्र नियत्तायु०४ ५७ डाय छ, भने गति, स्थिति, અવગાહના, પ્રદેશ અને અનુભાગનામશેત્રનિધત્તાયુષ્ક પણ હાથ છે.
“ दंडओ जाव वेमाणियाणं " रे रीते सभुश्य पनी अपेक्षा ઉપર્યુકત ૭ર ભેદાત્મક (ભંગયુક્ત) દંડકનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.८ सु. २ आयुर्ब न्धस्वरूपनिरूपणम्
१३७
भेदात्मको दण्डकः प्रतिपादितस्तथैव नैरयिकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तं प्रत्येकं द्वासप्ततिभेदकरणेन चतुर्विंशतिदण्डका अपि बोध्याः । एवं च समुच्चयजीव मारभ्य वैमानिकपर्यन्तं पञ्चविंशतिदण्डकानां द्वासप्तत्या गुणने जानाः सर्वे भङ्गाः अष्टादश शतानि (१८०० ) इति ।
|| इदम् अष्टादशशतसंख्यकभङ्गप्रदर्शकं कोष्ठकम् ॥ १ जातिनामनिधत्ताः ७ जातिगोत्रनियुक्ताः
२ जातिनामनिधत्तायुष्काः
३ जातिनामनियुक्ताः
४ जातिनामनियुक्तायुष्काः ५ जातिगोत्रनिधत्ताः ६ जातिगोत्रनिधत्तायुष्काः
एते द्वादशभेदाः जाति १- गति २- स्थित्य ३ वगाहना ४प्रदेश ५ नुभाग ६ रूपैः परभि-गुणिता जाताः सर्वे द्वासप्ततिः (७२) ते द्वासप्ततिसंख्या भङ्गाः समुच्चयजीवादारभ्य वैमानिकदेवपर्यन्त पञ्चविंशतिसंख्याः गुणिता जाताः सर्वेऽष्टादशशतानि (१८०० )
८ जातिगोत्र नियुष्कायुष्काः ९ जातिनामगोत्रनिधत्ताः १० जातिनामगोत्रनिधतायुष्काः ११ जातिनामगोत्र नियुक्ताः १२ जातिनामगोत्रनियुक्तायुष्काः
किया गया है, उसी प्रकार नैरयिकसे लेकर वैमानिक पर्यन्त प्रत्येक ७२ भेद करने से चाबीस दण्डक भी हो जाते हैं ऐसा जानना चाहिये । इस तरह समुच्चय जीवको लेकर वैमानिक पर्यन्त हुए २५ दण्डको ७२ से गुणा करने पर १८०० भंग हो जातें हैं । अठारह सौ १८०० भंगोंका प्रदर्शन करनेवाला यह कोष्ठक है" जातिनामनिधत्त ५ जातिगोत्रनिधत्त ६ जातिगोत्रनियुक्तायुष्क ७ जातिगोत्रनियुक्त
२ जातिनामनिधत्तायुष्क ३ जातिनामनियुक्त
४ जातिनाम नियुक्तायुष्क
८ जातिगोत्रनियुक्तायुष्क
વૈમાનિકા પન્તના કુલ ૨૫ દડકાનું પ્રતિપાદન કરવું જોઇએ. જેવી રીતે ‘જીત્ર’ પની સાથે ૭ર ભગ (વિકા) નું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે, એજ પ્રમાણે વૈમાનિકે પન્તના પ્રત્યેક પદની સાથે ૭૨-૭ર ભંગનું પ્રતિપાદન કરવું જોઇએ. આ રીતે છર ને ૨૫ વડે ગુણવાથી કુલ ૧૮૦૦ ભંગ થાય છે.
૧૮૦૦ ભગાનું પ્રદ’ન
(१) लतनाम निधत्त (૨) જાતિનામ નિધત્તાયુક (3) लतिनाम नियुक्त (૪) જાતિનામ નિચુકતાયુક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
કરનાર કાઠી(૫) જાતિગોત્ર નિધત્તા (૬) જાતિગાત્ર નિષત્તાયુ (७) लतिगोत्र नियुक्त (८) अनिगोत्र नियुक्तायुष्टु
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१३८
___ भगवतीसूत्रे ॥ प्रकारान्तरेणाष्टादशशत (१८००) संख्यकभङ्गपदर्शकंकोष्ठकम् ॥ १ जातिनामनिधत्ताः (१) २ गतिनामनिधत्तायुष्काः २ जातिनामनिधत्तायुष्काः (२) ३ गतिनामनियुक्ताः ३ जातिनामनियुक्ताः (३) ४ गतिनामनिधत्तायुष्काः ४ जातिनामनिधक्तायुष्काः (४) १ स्थितिनामनिधत्ताः (९) १ गतिनामनिधत्ताः (५) २ स्थितिनामनिधत्तायुष्काः (१०)
९ जातिनामगोत्रनिधत्त ११ जातिनामगोत्र नियुक्त १० जातिनामगोत्रनिधत्तायुष्क १२ जातिनामगोत्रनियुक्तायुष्क
इन बारह भेद, जाति, गति, स्थिति, अवगाहना, प्रदेश, और अनुभाग इन छह से गुणित होने पर ७२ हो जाते हैं । ये ७२ भंग समुच्चय जीव से प्रारंभ होकर वैमानिकदेव पर्यन्त २५से गुणित हो कर सब भंग १८०० आ जाते हैं।
प्रकान्तरसे अढारह सौ १८०० भंगोंको दिखलाने वाला यह दूसरा कोष्ठक इस प्रकार से है१ जातिनामनिधत्त १
गतिनाम निधत्तायुष्क ६ २ जातिनामनिधत्तायुष्क २ ३ गतिनाम नियुक्त ७ ३ जातिनामनियुक्त ३ ४ गतिनामनियुक्तायुष्क ८ ४ जातिनाम नियुक्तायुष्क ४ १ स्थितिनामनिधत्त ९ १ गतिनामनिधत्त ५
२ स्थितिनामनिवत्तायुष्क १० (6) तिनमात्र नियत्त
(११) जतिनामगोत्र नियुक्त (૧૦) જાતિનામ ગોત્ર નિધત્તાયુષ્ક (૧૨) જાતિનામત્ર નિયુત્તાયુક
આ બાર ભેદને જા ત, ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહના, પ્રદેશ અને અનુભાગ એ છે પદે વડે ગુણતાં ૭૨ ભંગ થાય છે. સમુચ્ચય જીવથી વૈમાનિક પર્યન્તના ૨૫ પદો વડે કર ને ગુણતાં કુલ ૧૮૦૦ ભંગ થાય છે.
૧૮૦૦ મંગે, બીજી રીતે દર્શાવવા માટે નીચેને કે આપે છે(१) तिनाम निवत्त
(6) गतिनाम नित्ता (૨) જાતિનામ નિધત્તાયુક
(૭) ગતિનામ નિયુક્ત (૩ જાતિનામ નિયુક્ત
(८) गतिनाम नियुतायु४ (૪) જાતિનામ નિયુકતાયુષ્ક
(6) स्थितिनाम नियत (૫) ગતિનામ નિધત્ત
(१०) स्थितिनाम नियत्तायु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७)
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.८ मु.२ आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् १३९ ३ स्थितिनामनियुक्ताः (११) १ अनुभागनामनिधत्ताः (२१) ४ स्थितिनामनियुत्तायुष्काः (१२) २ अनुभागनामनिधत्तायुष्काः (२२) १ अवगाहनानामनिधत्ताः (१३) ३ अनुभागनामनियुक्ताः (२३) २ अवगाहनानामनिधत्तायुष्काः (१४) ४ अनुभागनामनियुक्तायुष्काः (२४) ३ अवगाहनानामनियुक्ताः (१५) १ जातिगोत्रनिधत्ताः ४ अवगाहनानामनियुक्तायुष्काः (१६) २ जातिगोत्रनिधतायुष्काः १ प्रदेशनामनिधत्ताः (१७) ३ जातिगोत्रनियुक्ताः २ प्रदेशनामनिधत्तायुष्काः (१८) ४ जातिगोत्रनियुक्तायुष्काः (२८) ३ प्रदेशनामनियुक्ताः (१९) १ गतिगोत्रनिधत्ताः (२९) ४ प्रदेशनामनियुक्तायुष्का (२०) २ गतिगोत्रनिधत्तायुष्काः (३०) ३ स्थिातनामनियुक्त १११ अनुभागनाम निधत्त २१ ४ स्थितिनाम नियुक्तायुष्क १२ २ अनुभागनाम निधत्तायुष्क २२ १ अवगाहना नामनिधत्त १३ ३ अनुभागनामनियुक्त २३ २ अवगाहना नामनिधत्तायुष्क १४ ४ अनुभागनामनियुक्तायुष्क २४ ३ अवगाहना नामनियुक्त १५ १ जातिगोत्र निधत्त २५ ४ अवगाहनानाम नियुक्तायुष्क१६ २ जातिगोत्र निधत्तायुष्क २६ १ प्रदेशनाम निधत्त १७ ३ जातिगोत्रा नियुक्त २७ २ प्रदेशनाम निधत्तायुडक १८ ४ जाति गोत्र नियुक्तायुष्क २८ ३ प्रदेशनाम नियुक्त १९ १ गतिगोत्रनिधत्त २९ ४ प्रदेशनाम नियुक्तायुष्क २० २ गतिगोत्र निधत्तायुष्क ३० (૧૧) સ્થિતિનામ નિયુક્ત
(૨૧) અનુભાગનામ નિધત્તા (૧૨) સ્થિતિનામ નિયુકતાયુષ્ક
(૨૨) અનુભાગનામ નિધત્તાયુષ્ક (૧૩) અવગાહના નામ નિધત્ત
(२३) अनुभागनाम नियुत (૧૪) અવગાહના નામ નિધત્તાયુષ્ય (૨૪) અનુભાગનમિ નિયુકતાયુષ્ક (૧૫) અવગાહના નામ નિયુક્ત (૨૫) જાતિગત્ર નિધત્ત (૧૬ અવગાહનામ નિયુતાયુષ્ક (२६) तिगोत्र निवत्तायु (૧૭) પ્રદેશનામ નિધન
(૨૭) જાતિગોત્ર નિયુકત (૧૮) પ્રદેશના નિધત્તાયુષ્ક
(૨૮) જાતિગેત્ર નિયુકતાયુષ્ક (૧૯) પ્રદેશનામ નિયુક્ત
(૨૯) ગતિગોત્ર નિધત્ત (२०) प्रशनाम नियुतायु०४
(३०) गतिमात्र नियत्तायु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४.
(४१)
(४३)
भगवतीसको ३ गतिगोत्रनियुक्ताः (३१) १ प्रदेशगोगनिधत्ताः ४ गतिगोत्रनियुक्तायुष्काः (३२) २ प्रदेशगोत्रनिधत्तायुष्काः (४२) १ स्थितिगोत्रनिधत्ताः (३३) ३ प्रदेशगोत्रनियुक्ताः २ स्थितिगोत्रनिधत्तायुष्काः (३४) ४ प्रदेशगोत्रनियुक्तायुष्का (४४) ३ स्थितिगोत्रनियुक्ताः (३५) १ अनुभागगोत्रनिधत्ताः (४५) ४ स्थितिगोत्रनियुक्तायुष्काः (३६) २ अनुभागगोत्रनिधत्तायुष्काः (४६) १ अवगाहनागोगानिधत्ताः (३७) ३ अनुभागगोत्रनियुक्ताः (४७) २ अवगाहनागोत्रनिधत्तायुष्का (३८) ४ अनुभागगोत्रनियुक्तायुष्काः (४८) ३ अवगाहनागोत्रनियुक्ताः (३९) १ जातिनामगोत्रनिधत्ताः (४१) ४ अवगाहनागोगनियुक्तायुष्काः (४० २ जातिनामगोत्रनिधत्तायुष्काः (५०) ३ गतिगोत्र नियुक्त ३१ १ प्रदेशगोत्रनिधत्त ४१ ४ गतिगोत्र नियुक्तायुष्क ३२ २ प्रदेशगोत्रनिधत्तायुष्क ४२ १ स्थितिगोत्रनिधत्त ३३ ३ प्रदेशगोत्रनियुक्त ४३ २ स्थितिगोत्रनिधत्तायुष्क ३४ ४ प्रदेशगोत्रनियुक्तायुष्क ४४ ३ स्थितिगोत्रनियुक्त ३५ १ अनुभागगोत्रनिधत्त ४५ ४ स्थितिगोत्रनियुक्तायुष्क ३६ २ अनुभागगोत्रनिधत्तायुष्क ४६ १ अवगाहनागोत्रनिधत्त ३७ ३ अनुभागगोत्रनियुक्त ४७ २ अवगाहनागोत्रनिधत्तायुष्क ३८ ४ अनुभागगोत्रनियुक्तायुष्क ४८ ३ अवगाहनागोत्रनियुक्त ३९ १ जातिनामगोत्रनिधत्त ४९ ४ अवगाहनागोत्रनियुक्तायुष्क ४० २ जातिनामगोत्रनिधत्तायुष्क ५० (૩૧ ગતિગોત્ર નિયુકત
(૪૧) પ્રદેશગોત્ર નિધત્ત (३२) गतिगोत्र नियुतायु
(૪૨) પ્રદેશનેત્ર નિધત્તાયુષ્ક (33) स्थितिगात्र निवत्त
(૪૩) પ્રદેશગોત્ર નિયુકત (३४) स्थितिगोत्र नियत्तायु
(૪૪) પ્રવેશોત્ર નિયુકતાયુષ્ક (૩૫ સ્થિતિનેત્ર નિયુકત
(૪૫) અનુભાગનેત્ર નિધત્ત (३६) स्थितिगात्र नियुतायु
(૪૬) અનુભાગનેત્ર નિધત્તાયુક (૩૭) અવગાહનાગોત્ર નિધત્ત
(४७) अनुमानगोत्र नियुत (૩૮) અવગાહના ગોત્ર નિધત્તાયુષ્ક (૪૮) અનુભાગાત્ર નિયુક્તાયુષ્ક ૩૯) અવગાહનાગેત્ર નિયુક્ત
(૪૯) જાતિનામગોત્ર નિધત (૪૦) અવગાહનાગેત્ર નિયુકતાયુષ્ક (૫૦) જાતિનામ ગોત્ર નિધત્તાયુષ્ક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.८ मू.२ आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् १४१ ३ जातिनामगोत्रनियुक्ताः (५१) १ अवगाहनानामगोत्रनिधत्ताः (६१) ४ जातिनामगोत्रनियुक्तयुष्काः (५२) २ अवगाहनानामगोत्रनिधत्तायुष्का(६२) १ गतिनामगोगनिधत्ताः (५३) ३ अवगाहनानामगोगनियुक्ताः (६३) २ गतिनामगोगनिधत्तायुष्काः (५४) ४ अवगाहनानामगोत्रनियुक्तायुष्काः६४ ३ गतिनामगोत्रनियुक्ताः (५५) १ प्रदेशनामगोत्रनिधत्ताः (६५) ४ गतिनामगोत्रनियुक्तायुष्काः (५६) प्रदेशनामगोगनिधत्तायुष्का (६६) १ स्थितिनामगोत्रानिधत्ताः (५७) ३ प्रदेशनामगोगनियुक्ताः (६७) २ स्थितिनामगोत्रनिधत्तायुष्काः (५८) ४ प्रदेशनामगोत्रनियुक्तायुष्काः (६८) ३ स्थितिनामगोत्रनियुक्ताः (५९) १ अनुभागनामगोत्रनिधत्ताः (६९) ४ स्थितिनामगोत्रनियुक्तायुष्काः(६०) २ अनुभागनामगोत्रनिधत्तायुष्काः (७०) ३ जातिनामगोत्रनियुक्त ५१ १ अवगाहनानामगोत्रनिधत्त ६१ ४ जातिनामगोत्रनियुक्तायुष्क ५२ २ अवगाहनानामगोत्रनिधत्तायुष्क६२ १ गतिनामगोत्रनिधत्त ५३ ३ अवगाहनानामगोत्रनियुक्त ६३ २ गतिनामगोत्रनिधत्तायुष्क ५४ ४ अवगाहनानामगोत्रनियुक्तायुष्क ६४ ३ गतिनामगोत्रनिधक्त ५५ १ प्रदेशनामगोत्रनिधत्त ६५ ४ गतिनामगोत्रनिधक्तायुष्क ५६ २ प्रदेशनामगोत्रनिधत्तायुष्क ६६ १ स्थितिनामगोत्रनिधत्त ५७ ३ प्रदेशनामगोत्रनिधत्त ६७ २ स्थितिनामगोत्रनिधत्तायुष्क ५८ ४ प्रदेशनामगोत्रनियुक्तायुष्क ६८ 3 स्थितिनामगोत्रनियुक्त ५९ १ अनुभागनामगोत्रनिधत्त ६९ ४ स्थितिनामगोत्रनियुक्ताष्क ६० २ अनुभागनामगोत्रनिधत्तायुष्क७. (૫૧) જાતિનામત્ર નિયુકત
(૬૧) અવગાહનાનામગાત્ર નિધન (૫૨) જાતિનામ ગોત્ર નિયુકતાયુષ્ક (૬૨) અવગાહનાનામોગ નિધત્તાયુષ્ક (૫૩) ગતિનાગોગ નિધત્ત
(૬૩) અવગાહનાનામત્ર નિયુકત (૫૪) ગતિનામ ગોત્ર નિધત્તાયુષ્ક
(૬૪) અવગાહનાનામોત્ર નિયુક્તાયુષ્ક (५५) गतिनाभगो नियुत
(૬૫) પ્રદેશનામત્ર નિધત્ત (૫૬) ગતિના મોટા નિયુકતાયુષ્ક (११) प्रदेशनाभगोत्र नियत्तायु (૫૭) સ્થિતિનામાગેત્ર નિત્ત
(६७) प्रशिनाभगोत्र नियुत (૫૮) સ્થિતિનામગાગ નિધત્તાયુષ્ક (६८) प्रशनामगोत्र नियुतायु (૫૯) સ્થિતિનામગાત્ર નિયુકત
(૯) અનુભાગનાભગોગ નિધન (१०) स्थितिनामनात नियुतायु (૭૦) અનુભાગનાગેશ નિષત્તાયુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
भगवती सूत्रे
३ अनुभागनामगोत्र नियुक्ताः (७१) ४ अनुभागनामगोत्रनियुक्तायुष्काः (७२) एते द्वासप्ततिभेदाः समुच्चयजीवादारभ्य वैमानिकदेव पर्यन्तेषु पञ्चविंशति दण्डकेषु संयोजनीयाः, तेन एतस्य द्वासप्ततिसंख्याया पञ्चविंशतिदण्डकसंख्यया गुणितत्वे सति जाताः सर्वे भङ्गाः अष्टादश शतानि (१८००) इति ||२|| लवण समुद्रवक्तव्यता
मूलम् -' लवणेणं भंते! समुद्दे किं उसिओदए, पत्थडोदए; खुभिय जले, अखुभियजले ? गोयमा ! लवणे णं समुद्दे उसि ओदए णो पत्थडोदए, खुभियजले, णो अखुभियजले; एत्तो आढतं जहा - जीवाभिगमे, जाव--से तेणद्वेणं एवं बुच्चइ; गोयमा ! बाहिरिया णं दीवसमुद्दा पुन्नाः पुन्नप्यमाणा, वोलह माणा. वोसट्टमाणा, समभरघडत्ताए चिति, संठाणओ एग विहविहाणा, वित्थारओ अणेगविहविहाणा, दुगुणा, दुगुणप्पमाणाओ, जाव-- अस्सि तिरियलोए असंखेजा दीवसमुद्दा सयं भूरमणपज्जवसाणा पण्णत्ता समणाउसो !! दीवसमुद्दाणं भंते ! केवइया नामघेज्जेहिं पण्णत्ता ? गोयमा ! जावइया लोए सुभा नामा; सुभारुवा, सुभागंधा, सुभारसा, सुभाफासा एव इया णं दीवसमुद्दा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता, एवं नेयव्वा सुभानामा, उद्धारो. परिणामो सहजीवाणं सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ' ॥ सू०३ ॥ ॥ छस्स अहमो उद्देसो समत्तो ॥ ६-८ ॥
३ अनुभाग नामगोत्रनियुक्त ७१ ४ अनुभागनामगोत्र नियुक्तायुष्का ७२ ये उपर्युक्त ७२ भेद समुच्चय जीवसे लेकर वैमानीक देव पर्यन्त २५ दंडकों में लगाना चाहिये । इस तरह ७२ संख्या में २५ दंडको की संख्या से गुणा करने पर सब भंग १८०० आ जाते हैं ||०२|| (૭૧) અનુભાગનામગાત્ર નિયુકત (૭૨) અનુભાગનામગાત્ર નિયુકતાયુ
ઉપર્યું`કત ૭ર ભેદ સમુચ્ચય જીવથી લઈને વૈમાનિકા પન્તના ૨૫ ટ્રુડકાને લાગૂ પડે છે. આ રીતે ૭૨ ને ૨૫ દડકાની સંખ્યા વડે ગુણવાથી કુલ ૧૮૦૦ ભંગ थाय छे ! सू. २ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.८ मू.३ लवणसमुद्रस्वरूपनिरूपणम् १४३
छाया-लवणः खलु भदन्त ! समुद्रः किम् उच्छूितोदकः, प्रस्तृतोदकः, क्षुब्धजलः, अक्षुब्धजलः ? गौतम ! लवणःसमुद्रः उच्छितोदकः, न प्रस्तृतोदकः, क्षुब्धजळः, न अक्षुब्धजलः, इतः आरब्धम् यथा जीवाभिगमे, यावत्-तत् तेनार्थेन एवमुच्यते, गौतम ! बाहया द्वीपसमुद्राः पूर्णाः, पूर्णप्रमाणाः, व्यफ
लवणसमुद्रवक्तव्यता'लवणेणं भंते समुद्दे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-'लवणेणं भंते ! समुद्दे कि उसिओदए, पत्थडोदए, खु. भियजले, अखुभियजले) हे भदन्त! लवणसमुद्र क्या, उछलता है पानी जिसमें ऐसा है कि समानरूप से है जलजिसमें ऐसा हैं ? या क्षुब्ध (चलायमान) है पानी जिसमें ऐसा है, या अक्षुब्ध है पानी जिसमें ऐसा है ? (गोयमा) हे गौतम ! (लवणेणं समुद्दे उसिओदए, णो पत्थडोदए खुभियजले, णो अखुभियजले) लवणसमुद्र उछलता है पानी जिसमें ऐसा है, समजलवाला नहीं है । तथा क्षुभित है जलजिसमें ऐसा है. अक्षुब्धजलवाला नहीं है । ( एतो आढत्तं-जहा-जीवाभिगमे-जाव से तेण गोयमा! बाहिरियाणं दीवसमुद्दा मुन्ना पुन्नप्पमाणा, वोलहमाणा, समभरघटत्ताए चिटुंति) यहांसे प्रारंभ करके जैसा जीवाभिगमसूत्र में कहा है वैसा ही जानना, यावत् इस कारणसे हे गौतम! बाहरके समुद्र पूर्ण, पूर्ण प्रमाणवाले, तरङ्गोवाले, नहीं उछलते हुए जलवाले
___सपए ससुनी तव्या - .
" लवणेणं भंते ! समुद्दे " vault सूत्रा-- (लवणेणं भंते! समुद्दे किं उसिओदए, पत्थडोदए, खुभियजले, अखभियजले?) महत! सवसमुद्र शु ndi पावणा छ ? समान सपाटीवाण छ ? वाणा छ । क्षुधा छ ? (गोयमा) गौतम! (लवणेणं समुद्दे उसिओदए,णो पत्थडोदये, खुभियजले,णो अखुभिजले) समुद्र ઉછળતા પાણીથી યુકત છે પરન્તુ સમાન જળ સપાટીથી યુકત નથી. તે ક્ષતિ જળવાળે छे मालित पाणी, नथी (एत्तो आढत्तं-जहा जीवाभिगमे जाव से तेण गोयमा। बाहिरयाणं दीवससुद्दा पुना पुनप्पमाणा, समभरघडताए चिट्ठति) અહીંથી શરૂ કરીને અભિગમ સૂત્રમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે સમજવું તે કથન કયાં સુધી ગ્રહણ કરવું તે બતાવવા સરકાર કહે છે “તે કારણે હે ગૌતમ! બહારના સમુદ્રો પૂર્ણ, પૂણું પ્રમાણુવાળા, તરંગાવાળા અને ઉછળતા જળ વિનાના છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
भगवती सूत्रे लोटयमानाः, विकासमानाः, समभरघटतया तिष्ठन्ति, संस्थानतः एकविध - विधानाः, विस्तारतोऽनेकविधविधानाः, द्विगुणाः, द्विगुणप्रमाणाः यावत्अस्मिन् तिर्यग लोके असंख्येयाः द्वीपसमुद्राः स्वयम्भूरमणपर्यवसानाः प्रज्ञताः श्रमणायुष्मन ! द्वीपसमुद्राः खलु भदन्त ! कियन्तो नामधेयैः प्रज्ञप्ताः ? गौतम! यावन्ति लोके शुभानि नामानि शुभानि रूपाणि, शुभा गन्धाः, शुभा रसाः, शुभाःस्पर्शाः, एतावन्तो द्वीपसमुद्राः नामधेयैः प्रज्ञप्ताः, एवं ज्ञातव्यानि शुभानि नामानि उद्धारः परिणामः सर्वजीवानां तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० ३ ॥
॥ ष्ठशतकस्याष्टम उद्देशः ।। ६-८ ॥
हैं । अतः वे ऐसे मालूम होते हैं कि मानों जलसे परिपूर्ण कुंभभि हो । (संठाणओ एगविहविहाणा, वित्थारओ, अणेगविहविहाणा, दुगुणा, दुगुणप्पमाणाओ, जावअस्सि तिरियलोए, असंखेज्जा दीवसमुद्दा सयंभूरमणपज्जवसाणा पन्नत्ता समणाउसो ) संस्थानकी अपेक्षा एक प्रकार के आकार वाले, विस्तारकी अपेक्षा अनेक प्रकारके आकारवाले, दूने २ प्रमाणवाले ऐसे यावत् असंख्यात द्वीपसमुद्र इस तिर्यग्लोकमें अन्तिम स्वयंभूरमणसमुद्र तक हे श्रमणायुष्मन् कहे गये हैं । ( दीव- समुद्दाणं भंते! केवइया नामघेज्जेहिं पण्णत्ता) हे भदन्त ! द्वीप और समुद्रोंके कितने नाम कहे गये हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( जावइयालोए सुभानामा, सुभारुवा, सुभागंधा, सुभारसा, सुभाफासा, एवइया णं दीवसमुद्दा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता एवं नेयन्वा सुभानामा, उद्धारो परिणामी सव्वजीवाणं, सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति) लोकमें
।
તેથી તેએ પાણીથી પરિપૂર્ણ રીતે ભરેલા કુંભ જેવા લાગે છે ” અહીં સુધીનું સમસ્ત ¥थन अडुए| ४२वुं. ( संठाणओ एगविहविहाणा, वित्थारओ अणेगविहविहाणा, दुगुणा, दुगुणप्पमाणाओ, जाव असि तिरियलाए, असंखेजा दीवसमूहा संयंभूरमणपज्जवसाणा पण्णत्ता समणाउसेा) संस्थाननी अपेक्षा थोडे अारना माठारवाजा, ममला ममा प्रभाणुवाणा, ( यावत् ) सध्यात द्वीपसमुद्रो हे श्रमाशाયુષ્મન ! આ તિ શ્લેાકમાં અન્તિમ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર સુધી કહ્યા છે.
(दीव - समुद्दाणं भंते ! केवइया नामवेज्जेहिं पण्णत्ता ? ) हे महन्त ! द्वीप मने समुद्रोनां डेंटलां नाम उद्यां छे ? (गोयमा) हे गौतम! (जावइया लोए सुभानाम, सुभारूपा, सुभागंधा, सुभारसा, सुभाफासा, एवइया णं दीवसमुद्दा नामभेज्जेहिं पण्णत्ता - एवं नेयब्वा सुभा नामा, उद्धारो परिणामो सव्वजीवाणं सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति ). बोम्मां नेटसांशुल गंध, शुल रस भने शुभ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.८ सु. ३ लवणसमुद्रस्वरूपनिरूपणम् १४५ ___टीका-अनन्तरं जीवानां स्वभावतो निरूपणं कृतम् , साम्मतं लवणसमुद्रादीनां स्वभावतो निरूपणमारभ्यते-'लवणे गं भंते' इत्यादि । लवणे णे भंते! समुद्दे कि उसिओदए, पत्थडोदए, खुभियनले, अखुभियजले ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! लवणसमुद्रः किम् उच्छ्रितोदकः उच्छितम् ऊर्ध्व वृद्धिंगतम् उदकं जल' यस्य सः तादृशं ऊर्ध्व वर्तते जलवृद्धिश्च साधिकषोडशयोजनसहसाणि, अथवा प्रस्तृतोदकः? प्रस्तृतम् समतया विस्तृतम् उदकं यस्य सः जितने शुभनाम, शुभरूप, शुभगन्ध, शुभरस एवं शुभस्पर्श हैं इतने ही दीप समुद्र नामों द्वारा कहे गये हैं। इस तरह शुभ नाम जानना चाहिये, उद्धार जानना चाहिये, परिणाम जानना चाहिये और सर्व जीवोंका दीप और समुद्रमें उत्पाद जानना चाहिये । हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब ऐसा ही है, हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब ऐसा ही है । इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
टीकार्थ- अभी २ स्वभावको लेकर जीवों का निरूपण किया गया है। अब सूत्रकार लवणसमुद्र आदिकोंका निरूपण स्वभाव को लेकर कर ही रहे हैं- इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'लवणेणं भंते! समुद्दे कि उसिओदए, पत्थडोदए, खुभियजले, अखुभियनले' हे भदन्त ! लवणसमुद्र क्या उच्छूितोदकवाला है? उमें वृद्धिंगत जलवाला उछलते हुए पानीवाला है क्या? अथवा प्रसृतोदकवाला है क्या? अमृत-समतया विस्तृत है उदक जिसका ऐसा સ્પર્શ છે, એટલાં જ દ્વીપ સમુદ્રો નામ દ્વારા કહેવામાં આવ્યા છે. આ રીતે શુભ નામ જ ગ્રહણ કરવા. ઉદ્ધાર જાણુ જોઈએ, પરિણામ જાણવું જોઈએ, અને સર્વ
ને દ્વીપ અને સમુદ્રમાં ઉત્પાદ જાણવું જોઈએ. ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુના કથનને સ્વીકાર કરતા કહે છે-“હે ભદન્ત! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્યજ છે. હે ભદન્ત ! આપની વાત સત્ય અને યથાર્થ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામી પિતાને સ્થાને બેસી ગયા.
ટીકાથ–પહેલાં સ્વભાવની અપેક્ષાએ જીવનું નિરૂપણ કરીયું. હવે સૂત્રકાર લવણસમુદ્ર આદિકનું નિરૂપણ સ્વભાવની અપેક્ષા કરે છે–આ વિષયને અનુલક્ષીને गौतम स्वामी महावीर प्रसुने ये प्रश्न पूछे छे 3 लवणेणं भंते ! समुद्दे कि उसिओदए, पत्थडोदए, खुभियजले, अभियजले ?" 3 Mrvd ! पशुसभुर ઉચ્છદકવાળે (ઉછળતાં પાણીથી યુક્ત) છે કે પ્રસુતેદકાળે (જેનાં પાણી ઉછળતાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
भगवतीसत्रे
समजलो वर्तते ? तथा किम् लवणसमुद्रः क्षुब्धजल: वेलावशात् क्षुब्धं चलितं जलं यस्य स तथाविधः ? वेला च महापातालकलशगतवायुक्षोभादागच्छति, अथवा अक्षुग्धजलः, न क्षुब्धं जलं यस्य सः तथाविधो वर्तते ? भगवानाह 'गोयमा ! लवणे णं समुद्दे उसिओदए, णो पत्थडोदए' हे गौतम ! लवणः समुद्रः खलु उच्छ्रितोदकः वर्तते नो प्रस्तृतोदकः समजलः इत्यर्थः एव 'खुभियजळे, णो अखुभियजले' स क्षुब्धजलो नो अक्षुब्धजलः, 'एत्तो आदत्तं जहा जीवाभिगमे जाव' इतः आरब्धम् लवणसमुद्र विषयकं वक्तव्यत्वम्, यथा जीवाभिगमसूत्रे तृतीयप्रतिपत्तौ प्रतिपादितम् तथाऽपि विज्ञेयम् यावत् . समजलवाला है क्या ? अथवा वेलावशसे क्षुब्ध-चलित है जल जिसका ऐसा है क्या ? वेला महापाताल कलशमें रही हुई वायुके क्षोभसे आती है । अथवा अक्षुब्ध जलवाला जिसका जल क्षुब्ध न हो एसा है क्या ? इनके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं कि- 'गोयमा' हे गौतम ! 'लवणेणं समुद्दे ' लवणसमुद्र उच्छ्रितोदकवाला है- क्यों कि इसके पानीका उछाल कुछ अधिक १६००० योजन तक होता है । 'ना पत्थडोदए' अतः यह समजवाला नही है । तथा इसी कारण से यह 'खुभियजले, णो अखुभियजले' क्षुब्ध - चश्चल जलवाला है. अक्षुब्ध जलवाला नही है । 'एतो' इस सूत्र से 'आदत्तं' लवणसमुद्र विषयक वक्तव्य प्रारंभ हुआ है 'जह जीवाभिगमे जाव' जीवाभिगमसूत्र में तृतीय प्रतिपत्ति में, सो जैसा वहां पर कहा गया है- उसी तरह से यहाँ पर भी जानना चाहिये. यहां 'यावत' पदसे जीवाभिगम सूत्रोक्त ન હેાય એવી–સમજળ સપાટીવાળા) છે? અથવા શું તે વેલા (ભરતી) ને કારણે ક્ષુબ્ધ (ચલિત) જળવાળે છે? (મહાપાતાલ કલશમાં રહેલા વાયુના ક્ષેાભથી લવણુસમુદ્રમાં ભરતી આવે છે) અથવા શું તે અક્ષુબ્ધ જળવાળા છે ? તેના જવાબ આપતા મહાવીર अक्षु अहे छे ! “गोयमा” हे गौतम! लवणेणं समुद्दे" सवशुसमुद्र ઉચ્છતાદકઉછળતાં પાણીવાળા છે, કારણકે તેનું પાણી ૧૬૦૦૦ યાજન કરતાં પણુ કઈક વધુ
तर सुधा छ, "नोपत्थडोदए" ते अरथे ते समन्ण सपाटीवाणी नथी, "खुभियजले, णो अखुभियजले" ते क्षुब्ध (य) भगवानो छे, अक्षुब्ध (स्थिर) जवाणो नथी. "एत्तो" या सुत्रथी "आदत्तं" सवगुसभुद्रनी वतव्यताना आल थयो, जहा " जीवाभिगमे जाव" वाभिगम सूत्रमांत्रीक प्रतिपत्तिमा थे वर्षान કરવામાં આવ્યુ છે, એજ પ્રમાણે અહીં પણ લવણુસમુદ્રનું વન સમજવું. અહીં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.८ सू. ३ लत्रणसमुद्रस्वरूपनिरूपणम्
१४७
यावत्पदेन तत्रोक्तम् 'जहा णं भंते । लवणसमुद्दे ऊसिओदए, णो पत्थडोदए, खुभियजले, णो अखुभियजले, तहा णं बाहिरगा समुद्दा कि उस्सिओटगा ? गोयमा । बाहिरगा समुदा णो उस्सिओदगा, पत्थडोदगा, जो खुभियजला, अभियजला, पुण्णा, पुण्णप्पमाणा, बोलहमाणा, वोसट्टमाणा समभग्घडत्ताए चिट्ठति, अस्थि भंते ! लवणे समुद्दे बहवे उराला बलाहया संसेयंति, संमुच्छंति वासं वासंति ? हंता, अत्थि, जहाणं भंते! लवणे समुद्दे बढवे उराला बलाहया संसेयंति संमुच्छंति बासं वासंति तहाणं बाहिरेसु त्रिसमुद्देसु बहवे उराला बलाढया संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति ? णो इणट्टे समट्ठे से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ - बाहिरगाणं समुद्दा पुण्णा पुण्णप्पमाणा वोलट्टमाणा बोसट्ट 'जहा णं भंते! लवणसमुद्दे ऊसिओदए, णो पत्थडोदए, खुभियजले, णो अखुभियजले, तहा णं बाहिरगा समुद्दा किं उस्सिओदगा ? गोमा ! बाहिरगा समुद्दा णो उस्सिओद्गा, पत्थडोदगा, णो खुभियजला, अखुभियजला, पुण्णा, पुण्णप्पमाणा, बोलट्टमाणा, वोसहमाणा समभर घडत्ताए चिट्ठति, अस्थि णं भंते! लवणसमुद्दे बहवे उराला बालहया संसेयंति, संमुच्छंति, वासंवासंति ? हंता, अस्थि, जहाणं भंते! लवणेसमुद्दे बहवे उराला बलाहया संसेयंति, संमुच्छंति, वासं वासंति, तहा णं वाहिरेस वि समुद्देसु बहवे उराला बलाहया संसेयंति, संमुच्छति, वासं वासंति ? णो इट्टे सम । सेकेणट्टे भंते! एवं बुच्चर - बाहिरगाणं समुद्दा पुण्णा पुण्णप्पमाणा, बोलट्टमाणा वोसट्टमाणा समभरघडत्ताए चिट्ठति ? " यावत् (जान)" पहथी कत्रानिगम सूत्रेति नीचे प्रमाणे सूत्र पाठ ग्रहागु करवामां माया छे- "जहाणं भंते! लवणसमुद्दे उसिओदए, णो पत्थडोदए, खुभियजळे, णो अखुभियजले, तहाणं बाहिरगा समुद्दा किं उस्सिओदगा ?" " गोयमा ! बाहिरगा समुद्दा णो उस्सिओदगा, पत्थडोदगा, णो खुभियजला, अखुभियजला, पुष्णा, पुण्णप्पमाणा, वालट्टमाणा, वासट्टमाणा, समभरघडत्ताए चि ंति" “अस्थि भंते! लवणसमुद्दे बहवे उराला बलाहया संसेयंति, संमुच्छंति, वासं वासंति ?" 'हंता, अस्थि,' "जहाणं भंते ! लवणे समुद्दे बहवे उराला बलाइया संसेयंति, संमुच्छंति, वासं वासंति, तहाणं बाहिरेसु त्रि समुद्देसु बहवे उराला बलाहया संसेयंति, संमुच्छंति वासं वासंति ? " " णो इणडे समट्ठे " " से केणटुणं भंते ! एवं बुचर बाहिरगाणं समुद्दा पुण्णा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
भगवतीसूत्रे माणा सममरघडत्ताए चिट्ठति ? गोयमा ! बाहिरएमु णं समुद्देसु बहचे उदगजोणिया जीया य, पोग्गला य, उदगत्ताए वकमंति, विउकमंति, चयंति, उवचयंति' इत्यादि संग्राणम् । (जीवा. 3 प्रति. स. १६९) गोयमा! बाहिरेसु णं समुद्देसु वहवे उद्गजोणिया जीवा य, पोग्गला य उदगत्ताए वकमंति विउकमंति, चयंति उववयंति" इत्यादि यह गृहीत हुआ है । जीवाभिगमका यह तृतीय प्रतिपत्तिका १६९ वा सूत्र है, इस पाठका मारांश इस प्रकारसे है- गौतमने प्रभुसे पूछा है कि हे भदन्त ! जिस प्रकार लवणसमुद्र उछलते हुए जलवाला है-समजलवाला नहीं है- क्षुधजलवाला है, अक्षुब्ध जलवाला नहीं है, उसी प्रकार बाहर के समुद्र भी क्या उछलते हुए जलवाले है- समजलवाले नहीं हैं, क्षुब्धजलवाले हैं ? अक्षुग्धजलवाले नहीं है ? इस के उत्तर में प्रभुने उन्हे समझाया कि हे गौतम ! ऐसी बात नहीं है बाहर के समुद्र समजलवाले हैं- उछलते हुए पानी वाले नहीं हैं। अक्षुब्धजलवाले हैं- क्षुब्ध जलबाले नहीं हैं । ये पूर्ण हैं, पूर्णप्रमाणवाले हैं, तरंगाचलि से सुशोभित हैं और नहीं उछलते हुए जलवाले हैं। इस लिये देखने में ये ऐसे ज्ञात होते हैं कि मानों जलसे परिपूर्ण समभारवाले घडे ही हैं । अव गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछ रहे पुण्गप्पमाणा, वोलट्टमाणा, वोसट्टमाणा समभरघउत्ताए चिट्ठति ? " गोयमा! बाहिरेसु णं समुद्देसु बहवे उदगजोणिया जीवा य, पोग्गला य उदगत्ताए वकमंति, विउक्कमंति, चयंति उवचयंति" त्या सूत्रपाठे असले ४२॥ये छ.
વાભિગમની ત્રીજી પ્રતિપત્તિનું આ ૧૬મું સૂત્ર છે, આ સુત્રપાઠને સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે–ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન “હે ભદન્ત ! જેવી રીતે લવણસમુદ્ર ઉછળતા પાણીથી યુકત છે–સમતલ જળથી યુકત નથી, સુબ્ધ જળવાળે છે, અલુબ્ધ જળવાળે નથી, એવી રીતેબહારના સમુદ્ર પણ શું ઉછળતા જળથી યુકત છે–સમજળવાળા નથી ? ક્ષુબ્ધ જળથી યુકત – અક્ષુબ્ધ જળથી યુક્ત નથી.
ઉત્તર- હે ગૌતમ! બહારના સમુદ્રો ઉછળતાં જળવાળા નથી પણ સમજળવાળા છે, તેઓ મુખ્ય જળવાળા નથી પણ અક્ષુબ્ધ જળવાળા છે. તેઓ પૂર્ણ છે, પૂર્ણ પ્રમાણુવાળા છે, તરંગાવલિથી સુશોભિત છે, અને ઉછળતા જળવાળા નથી. તે કારણે તેઓ જળથી પરિપૂર્ણ સમભારવાળા ઘડાઓ જ હોય એવાં લાગે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका. श.६. उ.८ सु.३ लवणसमुद्रस्वरूपनिरूपणम् १४९
तदुपसंहरनाह ‘से तेण?णं एवं वुच्चइ गोयमा ! बाहिरियाणं दीवसमुद्दा पुन्ना, पुण्णप्पमाणा, वोलट्टमाणा, वोसट्टमाणा, समभरघडताए चिट्ठति' हे गौतम ! तत् तेन कारणेन बाहाः खलु द्वीप-समुद्राः पूर्णाः, पूर्णप्रमाणा: ध्यपलोटयमानाः तरङ्गायमाणाः, अतएव विकासमानाः उच्छलन्तः समभरघटतया-जलपरिपूर्णकुम्भतया तिष्ठन्ति । 'संठाणओ एगविह विहाणा' संस्थानतः हैं कि- हे भदन्त ! लवणसमुद्र में विशाल अनेक मेघ जिस प्रकारसे -संस्वेद को पाप्त होते हैं, संमूर्षित होते हैं और वरसते हैं, उसी पकारसे क्या उदार अनेक मेघ बाहरके भी समुद्रोंमें संस्वेदको प्रास होते हैं, संमूर्छित होते हैं और बरसते है ? इसके उत्तरमें गौतमसे प्रभु कहते हैं कि हे गौतम! ऐसी बात यहा नहीं होती है । हे भदन्त ! ऐसी बात यहां किस कारणसे नहीं होती है ? तो इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि बाहरके समुद्रोंमें अनेक उदक योनिक जीव और पुद्गल उदक रूप से अपक्रम करते हैं, व्युत्क्रम करते हैं, च्युत होते हैं और उत्पन्न होते हैं । 'से तेणटेणं एवं बुच्चइ गोयमा! बाहिरियाणे दीवसमुदापुन्ना, पुन्नप्पमाणा वोलट्टमाणा, वोसहमाणा समभरघडताए चिट्ठति' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि बाहर के द्वीप-समुद्र पूर्ण हैं, पूर्णममाणवाले हैं, तरंगोंसे युक्त जैसे हैं और विकासमान है तथा समानभारवाले जल से परिपूर्ण घटकी तरह से है 'संठाणऔ
પ્રશ્ન- હે ભદન્ત! લવણસમુદ્રમાં શું અનેક વિશાળ મેઘનું સંવેદન થાય છે? સંમૂછન થાય છે? શું તેઓ ત્યાં વષ્ટિ વરસાવે છે!
ઉત્તર- હા ગૌતમ ! ત્યાં વિશાળ મેદ્યનું સંવેદન આદિ થાય છે.
પ્રશ્ન- હે ભદન્ત! જેવી રીતે લવણસમુદ્રમાં અનેક વિશાળ મેદ્યનું સર્વેદન સમર્ઝન અને સંવર્ષણ થાય છે, એ જ પ્રમાણે બહારના સમુદ્રમાં પણ શું વિશાળ મેઘનું સંવેદન થાય છે? સંમૂછન થાય છે? તેઓ શું ત્યાં વૃષ્ટિ વરસાવે છે?
ઉત્તર- હે ગૌતમ! લવણસમુદ્રની બહારના સમુદ્રોમાં એવું બનતું નથી.
પ્રશ્ન – હે ભદન્ત ! શા કારણે આપ એવું કહે છે કે બહારના સમુદ્રમાં મેઘનું સંવેદન આદિ કાર્ય થતાં નથી? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છેહે ગૌતમ! બહારના સમુદ્રોમાં અનેક ઉદકનિક જીવ (અકાય જીવ) અને પુદગલ ઉદક (જળ) રૂપે અપક્રમ કરે છે, વ્યુત્કમ કહે છે, મૃત થાય છે અને ઉત્પન્ન થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
भगवतीसूत्रे
आकारतः एकविध विधानाः एकेन विधिना प्रकारेण चक्रबालस्वरूपेण विधानम् आकारस्य रचना येषां ते एकविधविधानाः भवन्ति, किन्तु ' वित्थारओ अगविहविहाणा' विस्तारतो दैर्येण अनेकविधविधाना भवन्ति, तत्रकारण - माह - 'दुगुणा दुगुणप्यमाणाओ जाव अस्सि तिरियलोए असंखेज्जा दीवसमुद्दा सयंभूरमणपज्जवसाणा पण्णत्ता समणाउसो !' हे श्रमणायुष्मन् ! द्विगुणाः, द्विगुणममाणाः, यावत्-अस्मिन् तिर्यगलोके असंख्येयाः द्वीपसमुद्राः स्वयम्भूरमणनामकसमुद्रान्ताः प्रज्ञप्ताः कथिताः, यावत्करणात् पत्थरमाणा, Rafae विहाणा' तथा आकारकी अपेक्षा ये एक चक्रवालरूप विधान आकारवाले है | एकविध एक प्रकारका है विधान आकार जिन्होंका वे एकविध विधान हैं । किन्तु ' वित्थारओ अणेगविह विहाणा' विस्तार दीर्घता की अपेक्षासे ये एकविध विधानवाले नहीं हैं अनेकविध विघानवाले हैं अर्थात् बाहिरके समुद्र विस्तारकी अपेक्षा अनेक प्रकारके स्वरूपवाले हैं । इसमें कारण क्या है तो इस बातको 'दुगुणा दुगुणप्यमाणाओ, जाव अस्सि तिरियलोए असंखेज्जा दीवसमुद्दा सयंभूरमणपज्जवसाणा पण्णत्ता समणाउसो' प्रभु इस पाठ द्वारा समझाते हुए गौतमसे कहते हैं कि' हे श्रमणायुष्मन् ! ये द्वीपसमुद्र आगेर दूने दूने प्रमाणवाले है यावत् इस तिर्यग्लोक में ऐसे असंख्यात द्वीप " से तेणद्वेणं एवं बुच्चइ गौयमा ! बाहिरियाणं दीवसमुद्दा पुण्णा, पुण्णप्पमाणा, बोल माणा, वास माणा समभरघडत्ताए चिट्ठति " हे गौतम! ते आर में એવું કહ્યુ છે કે બહારના દ્વીપ સમુદ્રો પૂર્ણ છે, પૂર્ણપ્રમાણવાળા છે, તરંગોથી યુકત છે मने विठासभान छे, तथा समान लारवाजा नणथी परिपूर्ण धडा लेवांछे. " संठाणओ विहविहाणा " તથા આકારની અપેક્ષાએ તેએ ગાળ ચૂડીના જેવા આકારવાળા છે. એક પ્રકારના જ જેમના આકાર હાય છે તેમને એક વિધવિધાનવાળા' કહે છે, ते अघां द्वीप समुद्रो मे ४ प्रहारना भारवाजा है. परन्तु " वित्थारओ अणेafar विहाणा" विस्तारनी अपेक्षा तेथ्यो भनेऽविध विधानवाणा छे. मेटले બહારના સમુદ્રોના વિસ્તાર અનેક પ્રકારના છે. તેનું કારણ સમજાવતા સુત્રકાર કહે છે. "दगुणा - दुगुणप्पमाणाओ, जाव अस्सि ठिरियलोए असंखेज्जा दीवसमुरा सयंभूरमणपज्जवसाणा पण्णत्ता समणाउसो ! " हे श्रभयुष्भन ! प्रेम ग्यांगज અને આગળ જતા જઈએ તેમ ખમણુા ખમણા પ્રમાણવાળા દ્વીપસમુદ્રો આવતા જાય છે. એટલે કે દ્વીપથી ખમણુ પ્રમાણુ સમુદ્રનું, અને સમુદ્રથી ખમણું પ્રમાણુ દ્વીપનું
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.८ म्. ३ लवणसमुद्रस्वरूपनिरूपणम् १५१ पवित्थरमाणा, बहुउप्पल-पउम-कुकुय- नलिण - सुभग – सोगंधियपुंडरीय महापुंडरीय-सयपत्त-सहस्सपत्त-केसर-फुल्लोवइया उब्भासमाणवीइया' इतिसंग्राह्यम् , प्रविस्तरन्तः प्रविस्तरन्तः, समतलतया विस्तारं प्राप्नुवन्तः बहूत्पल पद्म - कुमुद - नलिन -सुभग - सौगन्धिक- पुण्डरीक - महापुण्डरीक - शतपत्र- सहस्रपत्राणां केसरैः फुल्लैश्चोपचिताः, अवभासमानवीचयःसन्ति । 'अवभासमानवीचयः' इति शोभमानवीचयः, पातालकलशानां लवणसमुद्रादन्यत्राऽभावेऽपिसामान्यवातस्य सर्वत्र सद्भावात् शोभनतरङ्गचन्त इतिभावः। समुद्र स्वयंभूरमणसमुद्र तक है । अर्थात् द्वीप से दूना प्रमाण समुद्रका और समुद्र से दूना प्रमाण द्वीपका इस तरह से दूने दूने प्रमाणवाले और गोलचूडीके आकारवाले असंख्यात द्वीप और समुद्र इस तिर्यग्लोक में हैं । अन्तमें स्वयंभूरमण समुद्र है । द्वीपके बाद उसे घेरे समुद्र और समुद्रके बाद द्वीप इसतरहसे एक दूसरेको घेरे हुए ये द्वीप समुद्रस्थित हैं । यहाँ यावत्पदसे 'पवित्थरमाणा पवित्थरमाणा बहु उप्पल-पउम-कुमुय--नलिण-सुभग-सोगंधिय-पुंडरीय-महा पुंडरीय सयपत्त-सहस्सपत्त-केसर-फुल्लोवइया उन्भासमाणवीइया' इस पाठका संग्रह हुआ है । ये समुद्र आगे २ अधिक२ विस्तारवाले हैं तथा अनेक उत्पलों, पद्मों, कुमुदों, नलिनों, सुन्दर और सुगंधित पुण्डरीकों (कमलों) महापुण्डरीकों, शतपत्रों और सहस्रपत्रोंकी केशरों किकिंजल्कों से तथा पुष्पोंसे युक्त है। इनमें सदासुन्दर२ तरङ्गे उठती रहती है। यद्यपि पाताल कलशोंका सद्भाव लवण समुद्र से अन्यत्र समुद्रों में એ રીતે બમણું બમણા પ્રમાણવાળા અને ગોળચૂડીના જેવા આકારવાળા અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રો આ તિર્યગ્લેકમાં છે, અને અતિમ ભાગમાં સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર છે. દ્વિીપ પછી તેને ઘેરીને રહેલે સમુદ્ર અને સમુદ્ર પછી દીપ, આ રીતે એક બીજાને धेशन (वीराधन) ते दीपसमुद्रो २७सा छे. महीं "जाव ( यावत् )" ५४थी २५ प्रमाणे सूत्रा४ अड ४२॥३॥ छ- “पवित्थरमाणा बहु उप्पल-पउम-कुमुय, नलिण, सुभग, सोगंधिय, पुंडरिय, महापुंडरिय, सयपत्त, सहस्सपत्त, केसर फुल्लोवइया उब्भासमाणवीइया" ते समुद्रो माने माता अपि अधि વિસ્તારવાળા છે, તથા અનેક કમળે, પડ્યો, કુમુદ, નલિન, સુંદર અને સુગંધયુકત પંડરીકે (કમળો), મહાપુંડરીકે, શતપત્રો અને સહસ્ત્રપત્રાની કેશરની કીં જાકેથી તથા પુષ્પોથી યુકત છે. તે સમુદ્રોમાં સદા સુંદર તરંગો (લહેરે) ઉદ્દભવતી રહે છે. જે કે પાતાળ કળશને સદભાવ લવણસમુદ્ર સિવાયના સમુદ્રમાં નથી, પણ સામાન્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे गौतमः पृच्छति 'दीवसमुद्दाणं भंते ! केवइया नामघेज्जेहि पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! द्वीप-समुद्राः खलु कियद्भिः नाम-धेयः प्रज्ञप्ताः ? द्वीपानां समुद्राणां च कियन्ति नामानि पशप्तानि ? इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा ! जावइया लोए सुभानामा' हे गौतम ! यावन्ति लोके शुभानि स्वस्तिक-श्रीवत्सादीनि नामानि 'सुभारूवा, सुमागंधा, सुभारसा, सुभाफासा' शुभानि शुक्ल-पीतादीनि, देवादीनि वा रूपाणि, शुभाः गन्धाः सुरभिगन्धभेदाः, सुगन्धवन्तः कर्पूरादयो वा, शुभाः मधुरादयो रसाः, रसवन्तः शर्करादयो वा, शुभाः मृदुप्रभृतयः स्पर्शाः मृदुस्पर्शवन्तो नवनीतादयो वा सन्ति
नहीं है फिर भी सामान्य वायुका सद्भाव तो सर्वत्र है ही अतः इन बाहर के समुद्रों में तरङ्गोंका उत्थान प्रकट किया गया है । अथ गौतमस्वामी पूछते है कि 'दीवसमुदाणं भंते ! केवइया नामधेज्जेहिंपण्णत्ता' हे भदन्त! द्वीप समुद्रोंके कितने नाम कहे गये है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं किं 'गोयमा' हे गौतम ! 'जावइया लोए सुभा नामा' लोकमें जितने भी स्वस्तिक-श्रीवत्स आदि शुभ शब्द हैं, 'सुभा रूवा, सुभा गंधा, सुभा रसा, सुभा फासा' तथा शुक्ल एवं पीत वगैरह सुन्दर रूपके वाचक जितने भी शब्द हैं, अथवा-देवादिकोंके सुन्दर रूप वाचक जितने भी शब्द हैं, शुभ गन्धके वाचक अथवा शुभगन्धवाले कपूर आदि पदार्थोके वाचक जितने भी शब्द हैं, मधुर आदी शुभ रसोपेत शर्करा आदि पदाथेके वाचक जितने भी शब्द है, तथा मृदु आदि
વાયુને સદ્ભાવ તે સર્વત્ર હોય છે, તેથી આ બહારના સમુદ્રમાં તરંગાવલિને सहमा शव्या छ. गौतम स्वामीना - "दीवसमधाणं भंते ! केवइया नामधेज्जेहिं पण्णता ?' 6-त! ६५समुद्रोनi ai नाम ४६i छ ? ते उत्तर भापता महा२ प्रभु डे छ- “गोयमा ! " गौतम! " जावइया लोए मुभा नामा" मा Reei स्तर, श्रीवत्स माहिशुल , समा रूवा, मुभा गंधा, मुभा रसा, मुभा फासा" तथा शुsa (सई), पात (0g), वगैरे સુંદર રૂપના વાચક જેટલા શબ્દ છે, શુભ ગંધના વાચક અથવા શુભ ગંધવાળા કપૂર આદિ પદાર્થોના વાચક જેટલાં શબ્દ છે, મધુર આદિ શુભ રસના વાચક અથવા મધુર આદિ શુભ રસયુક્ત સાકર આદિ પદાર્થના વાચક જેટલા શબ્દ છે, મૃદુ આદિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.८ सू.३ लवणसमुद्रस्वरूपनिरूपणम् १५३ 'एवइयाणं दीवसमुदा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता' एतावद्भिः द्वीप-समुद्राः नामधेयः प्रज्ञप्ताः उपर्युक्तशुभनामरूपादिशुभस्पर्शान्तप्रमाणानि द्वीपानां समुद्राणां च नामानि सन्ति एवं नेयव्वा सुभानामा' एवम् उक्तप्रकारेण द्वीप-समुद्राणां शुभनामानि पूर्वोक्तानि नेतव्यानि ज्ञातव्यानि, 'उद्धारो परिणामो सन्दजीवाणं' द्वीप-समुद्रषु उद्धारो नेतव्यो ज्ञातव्यः, तथाहि-'दीवसमुदाणं भंते ! केवइया उद्धारसमएणं पण्णत्ता ? गोयमा ! जावइया अडूढाइजाणं उद्धारसागरोचमाणं उद्धारसमया, एवइया दीव-समुद्दा उद्धार समएणं पण्णत्ता,' येन एकैकेन समयेन शुभ स्पर्शवाले नवनीत-मक्खन आदि पदार्थोंके वाचक जितने भी शब्द हैं "एवइयाणं दीवसमुद्दा नामघेज्जेहिं पण्णत्ता' इतने ही शुभ नाम आदिवाले शब्द उन द्वीपों एवं समुद्रोंके हैं। अर्थात् लोक में जितने भी शुभ नामरूप रस आदिकों के तथा रूपरसादि विशिष्ट पदार्थोके हैं वे सब नामद्वीप समुद्रोंके हैं। 'एवं नेयव्वा सुभा नामा' इस प्रकारसे द्वीप और समुद्रोंके शुभ नाम जानना चाहिये । 'उद्धारो परिणामो सव्वजीवाणं' द्वीप और समुद्रों का उद्धार इस प्रकार से जानना'दीवसमुदाणं भंते ! केवइया उद्धारसमएणं पण्णत्ता ? गोयमा ! जावइया अडूढाइजाणं उद्धारसागरोवमाणं उद्धारसमया, एवइया दीवसमुद्दा उद्धारसमएणं पण्णत्ता' हे भदन्त ! द्वीप और समुद्र उद्धारसमतलसे कितने कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते है कि हे गौतम ! अढाई उद्धार सागरोपमके जितने उद्धार समय होते हैं इतने द्वीप શુભ સ્પર્શવાળા નવનીત (માખણ) આદિ પદાર્થોના વાચક જેટલા શબ્દો છે, "एबइयाणं दीवसमुद्दा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता" मेटai or शुभ नाम Anim શબ્દ તે દ્વીપ અને સમુદ્રને માટે વપરાય છે. એટલે કે લેકમાં જેટલાં શુભ નામ, ૨૫. રસ ગંધ અને સ્પર્શ આદિકના તથા રૂપ, રસાદ યુક્ત પદાર્થોના છે, એ બધાં शुम नाम द्वीपसमुद्रानां ५५ छ. एवं नेयव्या मुभा नामा" मा प्रभारी दी भने समुद्रोना शुभ नाम समावा. “ उद्धारो परिणामो सब जीवाणं" al भने समुद्रीन SIR समय मा प्रमाणे समन्व- "दीवसमुदाणं भंते ! केवइया उद्धारसमएणं पण्णता?" "गोयमा! जावइया अड्ढाइजाणं उद्धारसागरो. उद्धारसमया, एवइया दीवसमुद्दा उद्धारसम एणं पण्णत्ता"
હે ભદન્ત ! દ્વીપ અને સમુદ્ર ઉદ્ધાર સમયની અપેક્ષાએ કેટલા કહ્યા છે? ઉત્તર- હે ગૌતમ! અઢી ઉદ્ધાર સાગરોપમના જેટલા ઉદ્ધાર સમય થાય છે, એટલા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
भगवतीसो एफैक बालाग्रमुद्धियतेऽसौ उद्धारसमयः मोच्यते । तथा द्वीपसमुद्रेषु परिणामो नेतव्यो ज्ञातव्यः तथाहि-'दीवसमुद्दाणं भंते ! किं पुढवी परिणामा आउपरिणामा जीवपरिणामा पोग्गलपरिणामा ? गोयमा ! पुढविपरिणामावि, आउ परि
और समुद्र उद्धार समय से हैं। एक एक समयमें जो बालाग्र बाहर निकाला जाता है उसका नाम उद्धार समय है । इस उद्धार समयकी अपेक्षा लेकर जब द्वीप और समुद्रोंकी संख्याका विचार किया जाता है तो अढाई उद्धार सागरोपमके जितने उद्धार समय होते है, उतने. द्वीप और समुद्र हैं। द्वीपों और समुद्रों में परिणाम इस प्रकार से कहा गया है दीवसमुदाणं भंते ! किं पुढवी परिणामा, आउपरिणामा, जीवपरिणामा, पोग्गलपरिणामा ? गोयमा ! पुढविपरिणामा वि, आउपरिणामा, वि जीवपरिमावि, पोग्गलपरिणामावि" गौतमस्वामी प्रभु से पूछ रहे है कि हे भदन्त ! द्वीप और समुद्र ये किसके परिणाम हैं-क्या पृथिवी के परिणाम हैं ? या अप-जलके परिणाम हैं ? या जीव के परिणाम है ? या पुद्गल के परिणाम है? इसके उत्तर में प्रभु उन से कहते हैं कि हे गौतम ! द्वीप और समुद्र पृथिवी के भी परिणाम है, अप-जल के भी परिणाम हैं, जीव के भी परिणाम है, पुद्गल के भी परिणाम है। सर्वजीवों का उत्पाद इस प्रकार से
દ્વીપ અને સમદ્ર ઉદ્ધાર સમયની અપેક્ષાએ છે. એક એક સમયમાં જેટલા બાલાઝ બહાર કાઢવામાં આવે છે, તેનું નામ ઉદ્ધાર સમય છે. આ ઉદ્ધાર સમયની અપેક્ષાએ જે દ્વીપ અને સમુદ્રીની સંખ્યાને વિચાર કરવામાં આવે તે અઢી ઉદ્ધાર સાગરોપમના જેટલા ઉદ્ધાર સમય થાય છે, એટલા દ્વીપ અને સમુદ્રો છે. દ્વીપ અને સમુદ્રોમાં परिणाम २मा प्रमाणे प्रयुछे- दीवसमुदाणं भंते ! किं पुढवी परिणामा, आउपरिणामा, जीवपरिणामा, पोग्गलपरिणामा ?" गौतम स्वामी महावीर प्रभुने એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે “દ્વીપ અને સમુદ્રો શું પૃથ્વીના પરિણામરૂપ છે? કે અપૂ (જળ) ના પરિણામરૂપ છે? કે જીવના પરિણામરૂપ છે? કે પુદગલના પરિણામરૂપ છે?
महावीर प्रभुने। उत्त२- "गोयमा ! पुढवी परिणामा, वि आउपरिणामा वि, जीवपरिणामा वि, पोग्गलपरिणामा बि” गौतम । ६५-समुद्री પૃથ્વીનું પણ પરિણામ છે, જળનું પણ પરિણામ છે, જીવનું પણ પરિણામ છે, અને પુદગલનું પણ પરિણામ છે. સર્વે જેના ઉત્પાદના વિષયમાં આ પ્રમાણે કથન સમજવું–
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.८ म.३ लवणसमुद्रस्वरूपनिरूपणम् १५५ णामा वि, जीव परिणामावि, पोग्गलपरिणामा वि' इत्यादि । तथा सर्वजीवानाम् उत्पादो नेतव्यो द्वीपसमुद्रेषु, तथाहि-'दीव-समुद्देसु णं भंते ! सव्वे पाणा, भूया, जीवा, सत्ता पुढविकाइयत्ताए, जाव- तसकाइयत्ताए उववानपुव्वा ? हंता, गोयमा ! असई अदुवा अणंतखुत्तो त्ति' अन्ते गौतमः प्राह- 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति भावः ॥ मू० ३ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगहल्लभ-पद्धिवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्ध-गधपधनैकग्रंथनिर्मापक-वादिमानमर्दक श्री शाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषित कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायां "श्री भगवतीमूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां षष्ठशतके अष्टमोद्देशकः
सम्पूर्णः ॥६-८॥
जानना चाहिये- 'दीव समुद्देसु णं भंते ! सव्वे पाणा, भूया, जीवा, सत्ता, पुढविकाइयत्ताए जाव तसकाइयत्ताए उववन्नपुवा ? हंता, गोयमा! असई अदुवा अणंतखुत्तो ति" गौतमस्वामीने प्रभु से ऐप्ता पूछा है कि हे भदन्त ! द्वीपो और समुद्रों में समस्त प्राण, समस्त भूत, समस्त जीव, समस्त सत्व क्या पहिले पृथिवीकायिक रूप से यावत् त्रसकायिक रूप से उत्पन्न हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि हां, गौतम ! समस्त प्राण, समस्त भूत, समस्त जीव, समस्त सत्त्व अनेक द्वीपों और समुद्रों में अनेक बार अथवा अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। प्रभु द्वारा इस प्रकार का प्रतिपादन सुनकर
गौतम २वाभानो प्रश- दीवसमुद्देसु णं भंते ! सव्वे पाणा, भूया, जीवा, सत्ता पुढविकाइयचाए जाव तसकाइयत्ताए उववन्नपुव्वा ? " मन्त! દ્વીપ અને સમુદ્રોમાં શું સમસ્ત પ્રાણ, :સમસ્ત ભૂત, સમસ્ત જીવ અને સમરત સર્વ પૃથ્વીકાયથી લઈને ત્રસકાય પર્યન્તની પર્યાયમ પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચૂકયાં છે?
महावीर प्रभुतेन। उत्तर आता ४ - "हंता, गोयमा! अदुवा अणंतखत्तो नि" , गौतम ! समरत प्राणु, भूत, ७१ अने सत्य सामने वार 2424
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
भगवती सूत्रे
गौतमने अन्त में उनसे ऐसा कहा कि हे भदन्त ! आप के द्वारा प्रतिपादित हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्यरूप है- हे भदन्त ! आप के द्वारा प्रतिपादित हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्यरूप है । इस प्रकार कह कर वे अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥३॥
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके छट्ठे शतकका आठमा उद्देशक समाप्त ॥ ६-८ ॥
અનંત વાર ઉત્પન્ન થઇ ચૂકયાં છે. પ્રભુદ્દારા આ પ્રકારનું स्वाभी डे - " सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति !”
"
પ્રતિપાદન સાંભળીને ગૌતમ हे सहन्त ! याये या विषयनुं આપે જે કહ્યું તે યથાય જ
જે પ્રતિપાદન કર્યું છે તે સČથા સત્ય છે. હુ ભદન્ત !
"
છે આ પ્રમાણે કહીને, મહાવીર પ્રભુને વંદા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પેાતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા !! સૂ. ૩ ॥
જૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતી' સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના છઠ્ઠા શતકના
गाभा ६श सभाप्त. ॥६-८॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ नवमाद्देशकः प्रारभ्यते
षष्टशतके नवमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् -
ज्ञानावरणीयं कर्मबध्नन् अन्याः कियतीः कर्मप्रकृतीः बध्नाति ? सप्त, अष्ट षड्वा कर्म प्रकृतीः बध्नाति । बन्धे । देशकः प्रज्ञापनायाः अतिदेशीकृतः । महर्द्धिकदेवः बाह्यपुद्गलान् अनादाय विकुर्वणां करोति ? बाह्यपुद्गलान् आदायैव त्रिकुर्वति, नो अनादाय । इहगत - तत्रगता - न्यत्रगत पुद् गलेषु तत्रगत पुद्गलान आदायैव त्रिकुर्वति, एकवर्णस्य अनेकरूपम्य च चत्वारो विकल्पाः । देवः कृष्णपुद्गलं नीलपुद्गळतया नीलपुद्गलं कृष्णपुद्गलतया परिणमयति? शतक ६ उद्देशक ९
छठे शतक के इस नौवे उद्देशक का विषय विवरण संक्षेप से इस प्रकार है - ज्ञानावरणीय कर्म को बांधता हुआ जीव और दूसरी कितनी कर्मप्रकृतियों का बंध करता है क्या सात आठ या ६ कर्मप्रकृतियों का बंध करता है ? बंधोद्देशक प्रज्ञापना का कथन | महर्द्धिकदेव बाह्यपुद्गलों को नहीं ग्रहण करके विकुर्वणा करता है या बाह्यपुद्गलों ग्रहण करके विकुर्वणा करता है ? बाह्यपुद्गलों को ग्रहण करके ही महर्द्धिक देव विकुर्वणा करता है । उन्हें ग्रहण किये विना विकुर्वणा नहीं करता। इहगत, तत्रगत, अन्यत्रगत पुद्गलों में से तत्र गत पुद्गलों को ग्रहण करके ही विकुर्वणा करता है । एक वर्ण के और अनेक रूप के चार विकल्प देव क्या कृष्ण पुद्गल को નવમા ઉદ્દેશકના પ્રારંભ
છઠ્ઠા ધૃતકના નવમાં ઉદ્દેશકમાં આવતા વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ, પ્રશ્ન- જ્ઞાનાવરણીય કર્માંને ખાંધતા જીવ બીજી કેટલીપ્રકૃતિયાના બંધ કરે છે ? ઉત્તર–‘ સાત, આઠે, અથવા ૬ કપ્રકૃતિયાના બંધ કરે છે. પ્રજ્ઞાનસૂત્રના અધદ્દેશકનું કથન,
પ્રશ્ન- મહદ્ધિક દેવ ખાલ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યાં વિના વિકુČણા કરે છે, કે આદ્ય પુદ્દગલા ગ્રહણ કરીને જ વિધ્રુણા કરે છે. ઉ-તર- મહદ્ધિક દેવ બાલ પુદગલાને ગ્રહણ श्रद्धालु यि विना विदुर्वा उश्ता नथी. धडगत અને અન્યત્રગત બન્નેથી ભિન્ન પુદ્ગલાને મહેણુ કરીને અને અનેક રૂપના ચાર વિકલ્પ,
ખીજ
તંત્રગત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
કરીને જ વિકુણા કરે છે, તેમને (या क्षेत्रना) तत्रगत (देवसेोउना) જગાઓ રહેલા પુદ્દગલામાંથી વિધ્રુવ ણા अरे એક વણું ના ધ્રુવ શું કૃષ્ણ પુદ્ગલાને નીલ પુદ્ગલે પે
જ
16
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
भगवतीसरे बाबपुद्गलान् आदाय तथा परिणमयति । एवंरीत्या गन्ध-रस-स्पर्शानामपि परिणामान्तरं वर्णानां दश, गन्धस्य एकः, रसानां दश, स्पर्शानां च चत्वारो विकल्पाः । अविशुद्धलेश्यो देवः असमवहतेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं, देवीं, तयोरन्यतरं वा जानाति ? नजानाति । एतत्तयाणों पदानां क्रमशो योजनया द्वादशविकल्पा भवन्ति । तत आधेषु अष्टसु न जानाति । अन्तिमेषु चतुर्यु च देवो जानाति ॥
कर्मभेदवक्तव्यतामूलम्-जीवेणं भंते ! णाणावरणिजं कम्मं बंधमाणे कइ कम्मप्पगडीओ बंधइ ? गोयमा! सत्तविहबंधए वा, अविहबंधए वा, छबिहबंधए वा, बंधुआँसो पण्णवणाए नेयहो ॥सू०१॥ __छाया- जीवः खलु भदन्त ! ज्ञानावरणीयं कर्म बध्नन् कति कर्मप्रकृती: वध्नाति ? गौतम ! सप्तविधबन्धको वा, अष्टविध बन्धको वा, षविधवन्धको वा, बन्धोद्देशः प्रज्ञापनायाः ज्ञातव्यः ॥सू० १॥ नील पुद्गल के रूप में और नीलपुद्गलों को कृष्णपुद्गल के रूप में परिणमा देता है क्या ? बाह्यपुद्गलों को ग्रहण करके वह ऐसा करता है। इसी तरह से गंध, रस, स्पर्श इन्हें भी परिणामान्तर रूप से परिणमाने के विषय में जानना चाहिये । वर्णों के १० विकल्प, गन्ध का ९ विकल्प, रसों के १० विकल्प, स्पर्शो के चार विकल्प । अविशुद्धलेश्यावाला देव असमवहत आत्मा द्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देव को तथा देवी को या इन दोनों में से किसी एक को जानता है क्या ? उत्तर-नहीं जानता है। इन तीन पदों की क्रमशः योजना करने से १२ विकल्प होते हैं सो आदि के आठ विकल्पों में वह देव नहीं जानता है अन्तिम चार विकल्पों में जानता है। અને નીલ યુગલને કૃષ્ણ પુરૂગલારૂપે પરિણાવી દે છે?” ઉત્તર-બાહ્ય પુલને ગ્રહણ કરીને તે એવું કરે છે.” એજ પ્રમાણે ગંધ, રસ અને સ્પર્શને પણ અન્ય પરિણામરૂપે પરિણુમાવવા વિષે પણ સમજવું. વણેના દસ વિકલ્પ, ગંધને એક વિકલ્પ, રસના ૧૦ વિકલ્પ અને સ્પર્શીના ચાર વિકલ્પ. અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળે દેવ અસમાવહત એટલે કે ઉપગ રહિત આત્મા દ્વારા અવિરુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવને તથા દેવીને અથવા सेवा अन्य ने शुये छ। उत्तर- "ongतो नथी", मेथन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.९ सू.१ कर्मगंधस्वरूपनिरूपणम् १५९
टीका- अष्टमोद्देशके द्वीप - समुद्रादिषु जीवानां पृथिवीकायिकत्वादिना पूर्वोत्पन्नत्वमुक्तम् , अथ उत्पादस्य कर्मबन्धपूर्वकत्वात् कर्मबन्ध प्ररूपयितु-माह
कर्मबन्ध भेदवक्तव्या'जीवे णं भंते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(जीवे णं भंते ! णाणावरणिनं कम्मं बंधमाणे कइकम्मप्पगडीओ बंधइ) हे भदन्त ! ज्ञानावरणीय कर्म का बंन करता हुआ जीव कितनी कर्मप्रकृतियों का बंध करता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सत्तविहबंधए वा अविहबंधए वा, छविहषंधए वा बंधुद्देसो पण्णवणाए नेयव्वो) ज्ञानावरणीय कर्म का बंध करता हुआ जीव सात प्रकार के कर्म का बंध करता है, आठ प्रकार के कर्म का बंध करता है, अथवा छह प्रकार के कर्म का बंध करता है। यहां पर प्रज्ञापना सूत्रमें कथित बंध उद्देशक जानना चाहिये । ___टीकार्थ- आठवें उद्देशक में द्वीप और समुद्र आदिकों में जीव पृथिवीकायिक आदि रूप से पहिले अनेक बार या अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं ऐसा कहा जा चुका । सो जीवों का उत्पाद कर्मबन्धपूर्वक
કમબન્ધ ભેદ વક્તવ્યતા" जीवेणं भंते !" त्यादि.
सूत्राय - (जीवेणं भंते ! णाणावरणिज्ज कम्मं बंधमाणे कइ कम्मप्यगडीओ गंधड ? सह-त! ज्ञानाव२५ भनी म तो seel भप्रकृतियानो ५५ ४२ छ ! (गोयमा!) हे गौतम (सत्तविह बंधए वा अविह बंधए वा, छविह बंधए वा बंधुद्देसो पण्णवणाए नेयव्यो) शाना१२५५ કર્મને બંધ કરતે જીવ સાત પ્રકારનાં કર્મોને બંધ કરે છે, આઠ પ્રકારના કર્મોને બંધ કરે છે, અથવા છ પ્રકારનાં કર્મોને બંધ કરે છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના બંધ ઉદ્દેશકના ૨૪માં પદમાં આ વિષયમાં જે પ્રતિપાદન કરાયું છે, તે અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
ટીકાથ– આઠમાં ઉદ્દેશકને અસ્તે એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે જીવ પૃથ્વીકાય આદિ રૂપે પહેલાં અનેકવાર અથવા અનંતવાર દ્વીપ અને સમુદ્રાદિકમાં ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યું છે, અને ઉત્પાદ કર્મબન્ધ પૂર્વક જ થાય છે, તેથી સરકાર કમબન્ધની ४३५१४२वान भोट "जीवेणं भंते त्यादि सूत्र ४ छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
भगवतीसूत्रे 'जीवेणं भंते !' इत्यादि । 'जीवेणं भंते !' णाणावरणिज्ज कम्म बंधमाणे कइ कम्मप्पगडीओ बंधइ ?' गौतमः पृच्छति- हे भदन्त! जीव खलु ज्ञानावरणीयं कर्मबध्नन् कति-कियतीः कर्मप्रकृतोः बध्नाति ? भगवानाह'गोयमा! सत्तविहबंधएवा, अट्टविहबंधएवा, छबिहबंधएवा' हे गौतम! जीवो ज्ञानवरणीयं कर्मबध्नन् आयुषोऽबन्धकाले सप्तविधबन्धकः ज्ञानावरणदर्शनावरणादि भेदेन सप्तमकारककर्मबन्धको भवति, वा शब्दः पक्षान्तरसूचको वर्तते, तदेव पक्षान्तरमाह-अष्टविधबन्धको वा भवति आयुषोबन्धकाले अष्ट प्रकाराणामपि कर्मणां बन्धको भवति, तथा सूक्ष्मसंपराय दशमगुणही होता है- इसलिये अब सूत्रकार कर्मबन्ध की प्ररूपणा करने के लिये 'जीवे गं भंते' इत्यादि सूत्र कहते हैं- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'जीवे णं भंते ! णाणावरणिकं कम्मं बंधमाणे कइ. कम्मप्पगडोओ बंधई' हे भदन्त ! जीव जब ज्ञानावरणीय कर्म का बंध करता है, उस समय वह कितनी कर्मप्रकृतियों का बंध करता है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतम से करते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तविहबंधए वा, अट्ठविह बंधए वा, छब्धिह बंधए वा' जीव जब ज्ञानावरणीय कर्म का बंधकरता है और उस समय यदि आयुकर्म के बंध का समय उसका नहीं है तो वह ज्ञानावरण दर्शनावरण आदि के भेद से सात प्रकार के कर्मों का बंधक होता है। यहां पर 'वा' शब्द पक्षान्तर का सूचक है- इसलिये उसी पक्षान्तर को प्रकट करने के निमित्त सूत्रकार कहते हैं कि 'अष्टविधबंधको वा भवति' ज्ञानावरणीय कर्म का बंध करते हुए जोव को यदि आयुकर्म के बंध
गौतम. स्वामी महावीर प्रभुने मेवो प्रश्न पूछे छे । “ जीवेणं भंते ! णाणावरणिज कम्मं बंधमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधइ ? " ३ महन्त! ७१ જ્યારે જ્ઞાનાવરણીય કર્મીને બંધ કરે છે, ત્યારે તે કેટલી કર્મપ્રકૃતિને બંધ કરે છે? तेन नाम पिता मडावीर प्रभु गौतम स्वाभान ४ 'गोयमा !" गौतम! " सत्तविहबंधए वा, अट्ठविइ बंधए वा, छबिहबंधए वा" यारे ज्ञानाવરણીય કમને બંધ કરે છે અને તે સમયે જે તેના આયુકમના બંધનો સમય ન હોય, તે તે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય આદિ સાત પ્રકારનાં કમેને બંધ કરે છે. અહીં वा" ५६ पक्षान्तनुं सुयछ, तेथा ते पक्षान्तरने प्रगट ४२१। भाटे सूत्रा२ छ "अष्टविधबंधका वा भवति" ज्ञानावराय भने। ५५ ४२ता छपने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६१
चन्द्रिका टीका श. ६ उ. ९ . १ कर्ममेदस्वरूपनिरूपणम् स्थानकावस्थायांतु मोहनीय कर्मणश्वावन्धकत्वात् षड्विधबन्धकोवा भवति, द्वे विहाय काराणामेव कर्मणां बन्धकत्वात् । ' वधुद्देसो पभवणार नेयव्त्रो ' aatees: प्रज्ञापनायाः अन्तर्वर्ती चतुर्विंशतितमपदरूपोऽत्र नेतव्यः ज्ञातव्यः । तथाहि - 'नेरहएवं भंते । णाणावरणिज्जं कम्मं बन्धमाणे कइकम्मप्पगडीओ बंध ? गोयमा ! अविबंध एवा, सत्तविहबधएवा, एवं जाव- वैमाणिए, नवरं मस्से जहा जीवे ' इत्यादि ! नैरयिकाः खलु भदन्त ! ज्ञानावरणीयं कर्म होने का समय प्राप्त है तो ऐसा वह जीव उस समय आठ प्रकार के भी कर्मों का बंध करने वाला होता है । तथा जब वह जीव सुक्ष्मपराय नाम के दशवे गुणस्थान में वर्तमान है उस समय वह ६ प्रकार के कर्मों का बंधक होता है । क्यों कि उस गुणस्थान में मोहनकर्म और आयुकर्म का बंध नहीं होता है । इसलिये इनका अबन्धक होने के कारण ६ प्रकार के कर्मों का बंधक वह प्रकट किया गया है। 'बंधुद्देसो पन्नवणाए नेयव्वो' प्रज्ञापनासूत्र का जो १४ वां पदरूप बंधोद्देशक है वह यहां पर इस प्रकार से जानना चाहिये - 'नेरइए णं भंते ! णाणावरणिज्जं कम्मं बंधमाणे कह कम्मपगडीओ बंध ? गोयमा ! अट्टविहबंधए वा सत्तविहबंधए वा एवं जाच वैमाणिएनवरं मणुस्से जहा जीवे इत्यादि" गौतमने प्रभु से पूछा कि हे भदन्त ! ज्ञानावरणीय कर्म का बंध करनेवाला नारक जीव कितनी कर्मप्रकृतियों का बंध करता है ? तो इसके उत्तर में प्रभु उनसे જો આયુકર્મના ખધ કરવાના સમય પ્રાપ્ત થયેલા હાય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે જીવ આઠ પ્રકારનાં કમે ને અંધ પણ કરે છે. તથા જ્યારે તે જીવ સુક્ષ્મ સોંપરાય નામના દેશમાં ગુણસ્થાનમાં રહેલા હાય, ત્યારે તે છ પ્રકારન કર્માંના અધક થાય છે, કારણકે તે ગુણુસ્થાનમાં મેાહનીયકના અને આયુક`ના બંધ થતા નથી. આ રીતે મહનીય અને આયુક્રમ'ના તે અમન્ધક હાવાને કારણે, તેને છ પ્રકારનાં કર્માંના અંધક यो छे. “ बंधुद्दे सो पनत्रणाए नेयव्वो " अज्ञायना सुत्रमा २४ भी पह३५ ने छ उद्देश छे तेनुं मह उथन रहा. भट्ठे नेरइएणं भंते! णाणावरणिज्ज कम्मं धमाणे कर कम्मपगडीओ बंधइ ?” गोयमा ! अट्ठबिहबंधए वा, सत्तविह बंध वा, एवं जाव वैमाणिए - णवरं मणुस्से जहा जीवे " त्याहि.
"
ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે “ ટુ ભદન્ત ! જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના બંધ કરનાર નારક જીવ કેટલીક પ્રકૃતિયાના ખંધ કરે છે, અથવા સાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
भगवतीस्त्रे वध्नन् कति कर्मप्रकृतीः बध्नाति ? गौतम ! अष्टविधाबन्धकोवा, सप्तविधबन्धको वा, एवं यावत्-वैमानिकः, नवरम्-मनुष्यो यथा जीवः इत्यादि ॥सू० १॥
महर्दिकदेव विकुर्वणावक्तव्या। मूलम्-'देवेणं भंते ! महिडिए, जाव-महाणुभागे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू एगवन्नं, एगरूवं विउवित्तए ? गोयमा ! णो इणट्रे समटे ! देवेणं भंते ! बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू? हंता, पभू ! सेणं भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउवइ, तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुबइ, अन्नत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउवइ ? गोयमा ! णो इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउच्वइ, तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुबइ, णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउवइ । एवं एएणं गमेणं जाव-एगवन्नं एगरूवं, एगवन्नं अणेगरूवं, अणेगवन्नं एगरूवं, अणेगवन्नं अणेगरूवं-चउभंगो। देवेणं भंते ! महिड्ढिए, जाव-महाणुभागे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू कालगपोग्गलं नीलयपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए, नीलगपोग्गलं वा कालगपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए ? गोयमा ! णो इणहे समढे, परियाइत्ता पभु सेणं भंते ! किं इहगए पोग्गले० तं चेव, नवरं कहते हैं कि हे गौतम! वह उस समय आठ प्रकार की कर्मप्रकृतियों का बंध करता है, तथा सात प्रकार की कर्मप्रकृतियों का बंध करता है। इसी प्रकार की व्यवस्था यावत् वैमानिक देवों तक में भी जानना चाहिये। मनुष्यों में सामान्य जीव की तरह जानना चाहिये ॥सू०१॥
પ્રકારની કર્મપ્રકૃતિને બંધ કરે છે. આ પ્રમાણેનું કથન વૈમાનિક દે પર્યન્તના વિષયમાં સમજવું, પણ વિશેષતા એટલી જ છે કે મનુષ્યમાં સામાન્ય જીવના જેવું જ કથન ગ્રહણ કરવું . સ. ૧ |
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.९ मु.२ महर्दिकदेवविकुर्वणास्वरूपनिरूपणम् १६३ परिणामेइ ति भाणियत्वं । एवं कालगपोग्गलं लोहिय पोग्गलत्ताए, एवंकालगएणं जाव-सुकिल्ल, एवं गीलएणं जाव सुकिल्लं एवं लोहियपोग्गलं सुकिल्लत्ताए, एवं हालिदएणं जाव-सुकिल्लं तं एवं एयाए परिवाडीए गंध-रस-फास० कक्खड फास पोग्गलं मउयफास पोग्गलत्ताए एवं दो दो गरुयलहुय-सीयउसिण-णि
लुक्खवन्नाई सवत्थ परिणामेइ, आलावगा दोदो-पोग्गले अपरियाइत्ता परियाइत्ता ॥ सू० २॥ ॥
छाया-देवः खलु भदन्त ! महर्द्धिकः, यावत् महानुभागो बाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय प्रभुरेकवर्णम्, एकरूपंविकुर्वितुम् ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः । देव खलु भदन्त ! बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादाय प्रभुः ? हन्त, प्रभुः। स खल्लु
महर्द्धिकदेवविकुर्वणावक्तव्यता'देवे गं भंते !' इत्यादि
सूत्रार्थ- (देवेणं भंते ! महिडिए जाव महाणुभागे बाहिरए पोग्गला अपरियाइत्ता पभू एगवन्नं, एगरूवं विउवित्तए) हे भदन्त ! महाऋद्धि वाला यावत् महानुभागवाला देव बाहर के पुद्गलों को ग्रहण किये विना ही क्या एकवर्णवाले एक आकार वाले अपने शरीर की विकुर्वणा कर सकता है क्या? (गोयमा) हे गौतम ! (णो इणद्वे सम8) यह अर्थ समर्थ नहीं है। (देवेणं भंते ! बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू ) हे भदन्त ! देव बाहरके पुद्गलों
મહદ્ધિક દેવની વિકવણુની વક્તવ્યતા"देवेणं भंते ?" या.
सूत्रार्थ- (देवेणं भंते ! महिट्ठिए जाव महाणुभागे बाहिरए पोग्गला अपरियाइत्ता पभू एगवन, एगरूवं विउब्वित्तए ? 3 महन्त! म *द्धि અને મહાપ્રભાવ આદિથી યુકત એ દેવ શું બહારના મુદ્દગલોને ગ્રહણ કર્યા વિનાજ એક વર્ણવાળા અને એક આકારવાળા પિતાના શરીરની વિદુર્વણ કરી શકે છે ખરા? (गोयमा ! ) 3 गौतम ! (णो इणद्वे समढे) मे ५४५ नथी. (देवेणं भंते ! बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू') महन्त ! शुदेव महान पुगतान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूगे भदन्त ! किम् इगतान् पुद्गलान पर्यादाय विकुर्वति, तगठान् पुद्गलान् पर्याद य विकुर्वति, अन्यत्र गतान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति ? गौतम ! न इहगतान् पुद्गलान पर्यादाय विकुर्वति, तत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति, न अन्यत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति । एवम् एतेन को ग्रहण करके एकवर्ण वाले तथा एक आकार वाले अपने शरीरकी विकुर्वणा कर सकता है क्या ? (हंता पभू) हां, गौतम ! कर सकता है। (से णं भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ, तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुब्वइ, अन्नत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ) हे भदन्त ! वह देव क्या यहां पर रहे पुदगलों को ग्रहण करके विकुर्वणा करता है ? कि तत्रगत-देवलोक में रहे हुए- पुद्गलों को ग्रहण करके विकुर्वणा करता है ? या अन्यत्रगत-कोई दूसरी जगह पर रहे हुए पुद्गलों को ग्रहण करके विकुर्वणा करता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो इहगए पोग्गले परियाएत्ता विकुव्वइ, तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुम्वइ, णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वई) इहगत-यहां पर रहे हुए- पुदूगलों को ग्रहण करके वह देव विकुर्वणा नहीं करता है किन्तु देवलोक में रहे हुए पुद्गलों को ग्रहण करके ही विकुर्वणा करता है। इस तरह से यह बात भी स्पष्ट हो जाती है कि वह देव अन्यत्रगत पुदगलों को ग्रहण करके विकुर्वणा नहीं करता है। (एवं एएणं गमेणं जाव एगवन्नं एगरूवं, ગ્રહણ કરીને એક વર્ણવાળા અન એક આકારવાળા પિતાના શરીરની વિમુર્વણુ કરી से छे मरे ? (हंता, पभू) &, गौतम! ४ श छे. (सेणं भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउनइ, तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ, अन्नत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउन्बइ ?) 3 सह-त! ते व शुमडी २ai પુદગલેને ગ્રહણ કરીને વિદુર્વણું કરે છે, કે ત્યાં દેવલોકમાં રહેલાં પુદગલેને ગ્રહણ કરીને વિદુર્વણુ કરે છે, કે અન્યત્ર (બીજી કઈ જગ્યાએ) રહેલાં પુદગલે ગ્રહણ કરીને विया ४२ छ ? (गोयमा!) 3 गौतम! (णो इहगए पोग्गले परियाहत्ता विकुच्चइ, तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुन्वइ, णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउन्नइ) मही २dai yाने अडशन विधु'। ४रतो નથી, કેઈ વચ્ચે રહેલાં પુદગલેને ગ્રહણ કરીને પણ વિષ્ણુર્વણ કરતો નથી, પરંતુ દેવલોકમાં २i yाने अ५ रीने व पि ३ छ. (एवं एएणं गमेणं जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ९ सू. २ महर्द्धिकदेवविकुर्व णास्वरूपनिरूपणम् १६५ गमेन यावत् - एकवर्णम्, एकरूपम् १, एकवर्णम् अनेकरूपम् २, अनेक वर्णम एकरूपम् ३, अनेकवर्णम् अनेकरूपम् ४, चतुर्भङ्गः देवः खलु भदन्त ! महर्द्धिकः यावत्- महानुभागो, बाह्यान पुद्गलान् अपर्यादाय प्रभुः कालकपुद्गलं नीलकपुद्गलतया विपरिणमयितुम् ? नीलकपुद्गलं वा कालकपुद्गलतया परिणमयितुम् ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः, पेर्यादाय प्रभुः । स खलु भदन्त ! किम् इहगतान् पुद्गलान् ? तदेव, नवरम् परिणमयतिएगवन्नं अणेगरूवं, अणेगवन्नं एगरूवं, अणेगवन्नं अणेगरूवं चउभंगो) इस प्रकार से इस गम द्वारा यावत् एकवर्ण वाले एकरूप की, एकवर्णवाले अनेकरूपों का, अनेक वर्णों वाले एकरूप की, और अनेक वर्णों वाले अनेकरूपों की वह देव विकुर्वणा कर सकता है ये चार भंग होते हैं। (देवेणं भंते! महिइढिए जाव महाणुभागे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू कालगपोग्गलं नीलयपोग्गलत्ताए परिगामैतए, नीलगपोग्गलं वा कालगपोग्गलत्ताए परिणामेतए) हे भदन्त ! महर्द्धिक यावत् महानुभाववाला देव बाहर के पुद्गलों को ग्रहण नहीं करके क्या काले पुद्ग को नीले पुद्ग के रूप में परिणमा सकता है क्या ? अथवा नीले पुद्गल को काले पुद्गल के रूप में परिणमा सकता है क्या ? (गोयमा) हे गौतम! (णा इणट्टे समट्ठे) यह अर्थ समर्थ नहीं है। (परियाइत्ता पभू) पर वह बाहर के पुद्गलों को ग्रहण करके पूर्वोक्तरूप से नीले को कालेरूप में और कालेपुद्गलको नीलेपुद्गल के रूप में परिणमा सकता है। (से णं भंते ! किं इहगए
"
एगवन एगरूवं, एगवन्नं अणेगरूवं, अणेगवन्नं एगरूवं, अणेगवन चउभंगो) या प्रहारना अभिसाप३५ अम द्वारा ( यावत्) ते ४ वर्षावाणा मे ३पनी, मे વણુ વાળા અનેક રૂપની, અનેક વણુ વાળા એક રૂપની, અને અનેક વર્છાવાળાં અનેક રૂપોની વિધ્રુવ ણા કરી શકે છે, એ પ્રકારના ચાર ભંગ ( વિકલ્પ ) થાય છે. ( देवे णं भंते ! महिढिए जाव महाणुभागे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू कालगपोग्गलं नीलगपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए ? नीलगपोग्गलं वा काळगपोग्गलत्ताए परिणामेत्तर) के महन्त ! महाऋद्धि, महाप्रभाव साहिथी ચૂક્ત દેવ ૢ બહારના પુદ્ગલાને ગ્રહણ કર્યા વિના શું કાળા પુદ્ગલરૂપે નીલ પુદ્ગલરૂપે પરિણુમાવી શકવાને સમર્થ હાય છે ખરા ? અથવા શું તે નીલ थुङ्गलने आजा थुङ्गा३ये परिशुभावी शुड़े छे मरे। ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( णो णट्ठे समट्ठे) मे सलवी शस्तु नथी, परन्तु (परियाइत्ता पभू) ते देव અહારનાં પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરીને કાળા પુદ્ગલને નીલા પુગલરૂપે અને નીલા પુદ્ગલને भणा थुङ्गसइये परिशभावी शम्वाने समर्थ होय छे. ( से णं भंते ! कि इहगए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१६६
भगवतीसत्रे इति भणितव्यम् । एवं कालकपुद्गलं लोहितपुद्गलतया, एवं कालकेन यावत्-शुक्लम् , एवं नीलकेन यावत्-शुक्लम् , एवं लोहितपुद्गलं यावत्शुक्लतया, एवं हारिद्रकेण यावत्-शुक्लम् , तदेवम् अनया परिपाटया गन्ध-रसपोग्गले०?) हे भदन्त ! वह देव यहां पर रहे हुए पुद्गलों को ग्रहण करके ऐसा कर सकता है-अर्थात नील पुद्गलको काले पुद्गल के रूप में और काले पुद्गल को नीले पुद्गल के रूप में परिणमाने में समर्थ हो सकता है ? या देवलोक में रहे हुए पुद्गलों को ग्रहण करके ऐसा कर सकता है, या अन्यत्रगत- कोई दूसरी जगह पर रहे हुए पुद्गलों को ग्रहण करके ऐसा कर सकता है ? (तंचेव नवरं परिणामेइ ति भाणियव्वं) गौतम ! इहगत और अन्यत्रगत पुद्गलों को ग्रहण करके वह देव ऐसा नहीं कर सकता है किन्तु देवलोक गत पुद्गलों को ही ग्रहण करके वह ऐसा कर सकता है. अर्थात् नीले पुद्गल को काले पुद्गल के रूप में और काले पुद्गल को नीलेपुद्गल के रूप में परिणमा सकता है। यही बात 'नवरं परिणामेइ ति भाणियब्वं' इनपदों द्वारा प्रगट की गई है । अर्थात् पहिले विकुर्वणा के प्रकरण में "विकुर्वणा कर सकता है" ऐसी बात कही गई है. सो ऐसी बात यहां न कहकर उसकी जगह 'परिणमाता है। ऐसा पाठ उच्चारण करना चाहिये। (एवं कालपोग्गलं लोहियपोग्गलत्ताए- एवं पोग्गले. ?) हे महन्त ! ते व शुमही २हेत पुगताने अडए रीने मेधुं श શકે છે – એટલે કે કાળા પુદગલને નીલ પુદ્ગલરૂપે અને નીલ પુદ્ગલને કાળા પુદ્ગલ પરિણુમાવી શકે છે? કે દેવલોકમાં રહેલાં પુગલોને ગ્રહણ કરીને એવું કરી શકે છે? કે દેવલોકમાં રહેલાં પુદગલોને ગ્રહણ કરીને એવું કરી શકે છે? કે કે બીજી જગ્યાએ Rai पुगतान अप ४शन मेरी छे ! (तंचेव - नवरं परिणामेइ ति भाणियन्वं) गौतम ! ही रहे भने अन्यत्र पुगतान प्रयशन તે દેવ એવું કરી શકતું નથી, પણ દેવલોકમાં રહેલાં પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને જ તે એવું કરી શકે છે. એટલે કે દેવલોકમાં રહેલાં પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને જ તે નીલ પુદગલને કાળા પુદગરૂપે અને કાળા પુદ્ગલને નીલ પુગલરૂપે પરિણુમાવી શકે છે.
४ पात "नवरं परिणामेइ त्ति भाणियन्वं" मा सूत्रपा8 द्वारा ट ४ छ. પહેલાં વિદુર્વણાના આલાપકમાં “વિક્રુર્વણા કરી શકે છે” એવું કહેવામાં આવ્યું છે, પણ અહીં એમ કહેવાને બદલે “પરિગુમાવે છે” આ પાઠ કહેવો જોઈએ.
(एवं कालपोग्गलं लोहिय पोग्गलत्ताए-एवं कालगएणं जाव-सुकिल्लं,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.९ सू.२ महर्द्धिकदेवविकुर्वणास्वरूपनिरूपणम् १६७ स्पर्श० कर्कशस्पर्शपुद्गलं मृदुकस्पर्शपुद्गलतया, एवं द्वौ द्वौ--गुरुकलघुक-- शीतोष्ण--स्निग्धरूक्षवर्णादीन् सर्वत्र परिणमयति । आलापको द्वौ द्वौ-- पुद्गलान् अपर्यादाय पर्यादाय। ॥ सू० २॥ कालगएणं जाव- सुकिल्लं, एवं णीलएणं जाव सुकिल्लं एवं लोहियपोग्गलं सुकिल्लताए, एवं हालिद्दएणं जाव सुकिल्लं, तं एवं एयाए परिवाडीए गंध-रस फास कक्कडफासपोग्गलं मउयफासपोग्गलत्ताए एवं दो दो गरुयलय सोय-उसिण-णिद्धलुक्खवनाई सव्वत्थ परिणामेइ आलावगा दो दो पोग्गले अपरियाइत्ता परियाइत्ता) इसी तरह से वह देव काले पुद्गल को लालपुद्गलकेरूपमें परिणमाता है । इसी तरहसे वह देवकाले पुद्गलके साथ यावत् शुक्लपुद्गल को नीलपुद्गलके साथ यावत् शुक्लपुद्गलको, लाल पुद्गलके साथ शुक्लपुद्गलको, हारिद्रपुद्गलके साथ यावत् शुक्लपुद्गलको, परिणमाता है। इसी तरहकी परिपाटी के अनुसार वह देव गंध, रस और स्पर्शको भी परिणमाता है । अर्थात् कर्कशस्पर्शवाले पुद्गलको मृदुस्पर्शवाले पुद्गलके रूपमें वह देव बदल देता है । इसी तरहसे वह देव दो दो विरुद्ध गुणोंकों जैसे गुरुलघुको शीत उष्णको स्निग्ध रुक्षवर्णादिकों सर्वत्र परिणमाता है। यहां 'परिणमाति' क्रियाके दोदो आलापक कहलेना चाहिये एक आलापकमें 'बाहरके पुद्गलोंको एवं णीलएणं जाव मुकिल्लं एवं लोहियपोग्गलं मुकिल्लत्ताए, एवं हालिद्दएणं जाव मुकिल्लं, तं एव एयाए परिवाडीए गंध, रस, फास. कक्कडफास पोग्गलत्ताए-एवं दो दो गरुय लहुय सीय-उसिण-णिद्धलुक्खवनाई सव्वत्थ परिणामेइ, आलावगा दो दो पौग्गले अपरियाइत्ता परियाइत्ता) मे०४ प्रभाव તે દેવ કાળા પુદ્ગલને લાલ પુદ્ગલરૂપે પરિણુમાવે છે. અને એ જ રીતે તે દેવ કાળા પુગલને શુકલ પર્યન્તના દરેક વર્ણના પુદગરૂપે પરિણાવે છે, નીલ પુગલને શુકલ પર્યન્તના, લાલ પુદગલને શુકલ પર્યન્તના, હારિદ્ર (લીલા) પુગલને શુકલ પર્યન્તના વર્ણવાળા પુદ્ગલરૂપે પરિણમાવી શકે છે. આ પ્રકારની પરિપાટી (પદ્ધતિ-કમ) અનુસાર તે દેવ ગંધ, રસ અને સ્પશને પણ પરિણુમાવે છે, એટલે કે કઠેર સ્પર્શવાળા પુદગલને મૃદુ સ્પર્શવાળા પુદગલરૂપે તે દેવ પરિણમાવે છે. આ રીતે દેવ બે બે વિરૂદ્ધ ગુણેને – જેમકે ગુરૂ લઘુને, શીત ઉષ્ણને, સ્નિગ્ધ રૂક્ષ વર્ણદિને સર્વત્ર પરિણુમાવે છે. અહીં “પરિણમતિ ” – પરિણુમાવે છે, એ ક્રિયાના બે બે આલાપક કહેવા જોઈએ. એક આલાપકમાં એવું કહેવું જોઈએ કે “બહારના પુદ્ગલેને ગ્રહણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
भगवतीसूत्रे
टीका - जीवाधिकारात् देवजीवमधिकृत्याह-- 'देवे णं भंते ! महिइदिए, जाव - महाणुभागे बाहिरए पोगले अपरियाइत्ता पभू एगवनं एगरूवं विउवित्तए ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! देवः खलु महर्द्धिकः यावत्महानुभागः किम् बाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय अगृहीत्वैव एकवर्णम् कालाचेकवर्णयुक्तम्, एकरूपम् एकरूपविशिष्टं समानमकाराकारं स्वशरीरादिकं विकुर्वितुम् विकुर्वणया निष्पादयितुं प्रभुः समर्थः ? यावत्करणात् - 'महाद्युतिकः, महाबलः, महायशाः' इत्यादि संग्राह्यम्, भगवानाह - 'गोयमा ! णो इणट्टे ग्रहण करके ही वह देव पूर्वाक्तरूपसे पदिणमाता है, ऐसा कहना चाहिये और दूसरे आलापकमें वह देव बाहरके पुद्गलोंको ग्रहण नहीं करके नहीं परिणमाता है, ऐसा कहना चाहिये ।
टीकार्थ-जीवका अधिकार चल रहा है । इस कारण देवकोलेकर सूत्रकार उस विषयमें प्रतिपादन कर रहे है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'देवेणं भंते ! महिइढिए जाव महाणुभावे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू एगवन्नं एगरूव विउवित्तए' हे भदन्त ! जो देव महर्द्धिक महती ऋद्धिका अधिपति है यावत् महाप्रभावशाली है वह यदि काले आदि एक वर्णवाले एक किसी विवक्षित रूपकी विकुर्वणा करना चाहता है तो क्या वह बाह्य पुद्गलोंको ग्रहण किये विना ही उस एक प्रकारके आकार वाले अपने शरीर वगैरह की विकुर्वणा द्वारा नीष्पत्ति करने में समर्थ हो सकता है ? यहां यावत् पदसे 'महाद्युतिकः, महाबलः महायशा' इत्यादि पदों का संग्रह हुआ કરીને જ દેવ પૂર્વાંકતરૂપે પરિણભાવે છે ”. બીજા આલાપકમાં એવું કહેવું જોઇએ કે તે દેવ મહારનાં પુદ્દગલાને ગ્રહણ કર્યાં વિના પૂર્વેČકતરૂપે પરિણુમાવતે નથી ” ટીકા- જીવના અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તે કારણે દેવને અનુલક્ષીને સૂત્રકાર આ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરે છે—
16
गौतम स्वाभी महावीर अलुने वा प्रश्न १रे छे “ देवेणं भंते! महिढिए जाव महाणुभागे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू एगरूवं एगवन्नं विउव्वित्तए ? " हे अहन्त ! भडा ऋिद्धि, महाबुति, भहामस, મહાયશ અને મહાપ્રભાવથી યુકત દેવ કાળા આદિ એક વવાળા કાઇ અમુક રૂપની વિધ્રુવ ણા કરવા માગતા હાય, તે શું તે દેવ ખાદ્ય પુદગલેાને ગ્રહણ કર્યાં વિનાજ તે એક પ્રકારના આકારવાળા પેાતાના શરીર વગેરેની વિપુર્વાણા દ્વારા રચના કરવાને શુ' સમથ હૈાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.९ मू.२ महर्दिकदेन विकुर्वणास्वरूपनिरूपणम् १६९ समडे हे गौतम ! नायमर्यः समर्थः जीवः महद्धांदिसम्पन्नोऽपि बाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय एकवणेकरूपविशिष्टं स्वशरीरादिकं विकुक्तुिं न समर्थः। गौतमः पृच्छति-- 'देवे णं भंते ! बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू?' हे भदन्त ! देवः खलु बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादाय एकवर्णेकरूपविशिष्ट स्वशरीरादिकं विकुर्वितुं । म् प्रभुः समर्थः ! भगवानाह--'हंता, पभू?' हे गौतम ! हत्त सत्यम् देवः लु बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादायैव एकवर्गकरूपविशिष्ट स्वशरीरादिक विकुर्वति । गौतमः पुनः पृच्छति--'से णं भंते ! किं है। इस प्रश्नके उत्तरमें प्रभु गौतमसे कहते हैं कि 'गोयमा णो इण? समहे' हे गौतम ! महद्धर्धादि से युक्त भी देव बाह्यपुद्गलों को ग्रहण किये विना एक वर्णवाले एक रूपवाले अपने शरीर आदिकी विकुर्वणा द्वारा नीष्पत्ति करनेके लिये समर्थ नहीं हो सकता है । ____अब गौतम पुनःप्रभुसे पूछते हैं कि 'देवेणं भंते ! बाहिरए पोग्गलेपरियाइत्ता! पभू' हे भदन्त ! पूर्वोक्तविशेषणवाला देव बाह्यपुद्गलों को ग्रहण करके क्या एक वर्णवाले एवं एक प्रकारके आकारवाले अपना शरीर वगैरह की विकुर्वणा द्वारा निष्पत्ति कर सकता है ? इसके उत्तरमें प्रभु गौतमसे कहते हैं कि 'हंता पभू' हां गौतम ! वह देव ऐसा कर सकता है । अर्थात् वाह्यपुद्गलोंको ग्रहण करके ही वह महर्यादि संपन्नदेव एकवर्णवाले तथा एकरूपवाले अपने शरीरकी विकुर्वणा द्वारा निष्पत्ति कर सकता है तात्पर्य कहनेका (सूत्रमा 'जाव' पथा पढाने अ५ ४२१मा मायां छे तमना अर्थ ५५ સાથેજ આપી દીધું છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न उत्तर मापता महावीर प्रभु ४३ ४-'गोयमा! णो णटे समटे, गौतम ! ५४य नथी. महाद्धि माहिथी युत डायमेवा દેવ પણ બાહ્ય પુદગલેને ગ્રહણ કર્યા વિના એક વર્ણવાળા અને એક રૂપવાળા પિતાના શરીર આદિની વિમુર્વણ દ્વારા નિષ્પત્તિ (રચના) કરવાને સમર્થ હેઈ શકતું નથી. वे गौतम स्वामी प्रभुने पूछे छे ३ ' देवेणं भंते ! बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पम?" महन्त ! पूजित विशेषणेवाण व शुमा हाताने अड परीने એક વર્ણવાળા અને એક પ્રકારના આકારવાળા પિતાના શરીર વગેરેની વિમુર્વણા ६२२निपत्ति 3री छ ? उत्तर- (ता. पमा , गौतम ! तव मे श શકે છે. એટલે કે મહા ઋદ્ધિ આદિથી યુકત દેવ બોહા પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને જ એક વર્ણવાળા તથા એક રૂપવાળા પિતાના શરીરની વિદુર્વણ દ્વારા નિષ્પત્તિ કરી શકે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
भगवती सूत्रे
इहगए पोग्गले परियाइत्ता बिउब्बर' हे भदन्त ! स खलु देवः किम् इहगतान् प्रज्ञापकसमीप क्षेत्रस्थितान पुद्गलान पर्यादाय गृहीत्वा विकुर्वति ? 'तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुब्बइ ?' अथवा देवः किं तत्रगतान् देवलोकस्थितान् पुद्गलान् पर्यादाय गृहीत्वा विकुर्वति ?, अथवा 'अण्णस्थगए पोग्गले परियाइता विउव्वइ ?' अन्यत्रगतान् प्रज्ञापकक्षेत्रात् देवलोकाच्च
यह है कि देव यदि अपने शरीर से जो उत्तरशरीररूप विक्रिया ( विकुर्वणा) की निष्पत्ति करे वह ऐसी भी कर सकता है कि जिसमें एक ही वर्ण हो और एक ही आकार हो । पर इसमें तात्पर्य यही है कि उसे इस प्रकार से उत्तरविक्रियाकी निष्पत्ति करनेके लिये बाह्यपुद्गलोंका ग्रहण करना ही पडेगा । अन्यथा वह ऐसा नहीं कर सकता है। चाहे वह कितना भी महर्द्धिक आदि विशेषणोंवाला क्यों न हो । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि से णं भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वह' हे भदन्त ! यदि देव बाह्यपुद्गलों को ग्रहण करके ही ऐसा कर सकता है तो फिर वह यहां पर वर्तमान पुद्गलों को ग्रहण करके विकुर्वणा करने में समर्थ होता है? या 'तत्थगए पोगले परियाइता विकुव्वद्द' तत्रगत देवलोक में वर्तमान पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा करने में समर्थ होता है ? या 'अण्णस्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वह' मेरे समीपस्थ क्षेत्र से और देवलोक से
C
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે દેવ જો પાતાના શરીરથી જે ઉત્તરશરીરરૂપ વિક્રિયા (વિકુવ`ણા) ની નિષ્પત્તિ કરે, તે એવી રીતે પણ કરી શકે છે કે જેમાં એક જ વણુ' હાય અને એક જ આકાર હાય પણ એ પ્રકારની વિકુણા કરવામાં તેને ખાદ્ય પુદ્ગલેને અવશ્ય ગ્રહણ કરવાજ પડે છે, માહ્ય પુદ્ગલાને ગ્રહણ કર્યા વિના તે એવી વિષુવ`ણા કરી શકતા નથી.
हवे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने वो उन छे छे 'से णं भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइता बिउब्बइ ' हे लहन्त ! के हेव माघ युगसोने श्रद्धालु કરીને જ એવું કરી શકતા હાય, તે। હું એ જાણવા માગું છું કે તે અહીં રહેલાં (મારી પાસેના ક્ષેત્રમાં રહેલાં) પુદ્ગલાને ગ્રહણુ કરીને શું વિણા કરી શકે છે ? કે 6 तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुब्बइ १ } देवलेोभां रसां युगलाने अडथ ४रीने विठुवा ४री शठे छे ? है ' अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ? '
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.९ सू.२ महर्दिकदेवविकुर्वणास्वरूपनिरूपणम् १७१ अन्यत्र स्थितान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति ? एकवर्णम् एकप्रकारकाकारं च स्वशरीरादिकं विकुर्वणया निष्पादयति ? भगवानाह- 'गोयमा ! गो इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वई' हे गौतम ! देवः खलु नो इगतान प्रज्ञापकासमक्षेत्रस्थितान पुद्गलान् पर्यादाय गृहीत्वा विकुर्वति, 'णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वई' नापि अन्यत्रगतान् लोकमध्ये स्त्र समीपस्थानादपरत्रस्थितान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुति अपितु 'तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुम्वई' तत्रगतान् देवलोकस्थितान् पुद्गलानेव पर्यादाय विकुर्वति, देवो हि प्रायः स्वस्थाने एव विकुर्वणां करोति, कृतोत्तरवैक्रियरूपस्येव भिन्नस्थान में स्थित हुइ पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा कर सकने में समर्थ होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु गौतम से कहते हैं किगोगमा' हे गौतम ! 'णो इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वई' देव जो एकवर्णवाले तथा एक आकारवाले अपने शरीर आदिकी विकुर्वणा द्वारा नीष्पत्ति करता है सो वह इहगत पुद्गलोंको ग्रहण करके नहीं करता है और 'णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वई' न प्रज्ञापक के समीपस्थक्षेत्र से एवं देवलोक से भिन्न क्षेत्रस्थ पुद्गलों को ग्रहण करके ही करता है, किन्तु 'तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुव्वइ' देवलोकस्थ पुद्गलोंको ग्रहण करके ही करता है क्यों कि देव प्रायः अपने स्थान में ही विकुर्वणा करता है। अपने स्थान में विकुर्वणा करके-अर्थात् उत्तर वैक्रियरूप का निर्माण करके हो देव का गमन प्रायः अन्यत्र देखा जाता है। અન્ય ક્ષેત્રમાં (દેવલોક અને આ ક્ષેત્ર સિવાયના ક્ષેત્રના) રહેલાં પગલેને ગ્રહણ કરીને વિદુર્વણ કરી શકે છે?
तेने उत्तर भापता महावीर प्रभु छ- 'गोयमा!" गौतम ! 'णो इगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वड, वो मे १ तथा मे मारवा પિતાના શરીર આદિની વિદુર્વણા દ્વારા નિષ્પત્તિ (નિર્માણ) કરે છે, તે અહીં રહેલાં Yहोने अडए शैन ४२ नथी, अने'णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउचई' અન્ય ક્ષેત્રના (પ્રજ્ઞાપકની (ઉપદેશક) સમીપના ક્ષેત્રના અને દેવલેક સિવાયના ક્ષેત્રના) YEnान अडए रीने ५ ते मेवा वि ४२ नथी, परन्तु 'तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विकुव्वइ पक्षस्थ पहासाने ग्रह शने मेवी विप रे छे. કારણ કે દેવ સામાન્ય રીતે પોતાના સ્થાનમાં જ વિદુર્વણ કરે છે. પિતાના સ્થાનમાં વિકુર્વણું કરીને - એટલે કે ઉત્તર વિકિય રૂ૫નું નિર્માણ કરીને જ – દેવ સામાન્ય રીતે અન્યત્ર ગમન કરતા હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
भगवतीसूत्रे देवस्य प्रायोऽन्यत्र गमनदर्शनात 'एवं एएणं गमेणं जाव- एगवण्णं एगरूत्रं १, एगवण्णं अणेगख्यं २, अणेगवणं एगरूवं ३, अणेगवणं अणेगरूवं ४, चउभंगों' एवम् तथव एतेन उपरि वर्णितेन गमेन अभिलापेन यावत् एकवर्णम् एकरूपम् १, एकवर्णम् अनेकरूपम् २, अनेकवर्णम् एकरूपम् ३, अनेकवर्णम् अनेकरूपम् ४ इति चतुर्भङ्गी वक्तव्या, यावत्करणात्-तत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय, ना इहगतान पुद्गलान् , नो वा अन्यत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति' इति संग्राह्यम् । 'एवं एएणं गमेणं जाव एगवणं एगरूवं १, एगवणं अणेगरूवं २, अणेगवणं एगरूवं ३, अणेगवण्णं अणेगरूवं ४ चउभंगो' इस प्रकार के इस अभिलापरूप गम से ऐसी यह चतुभंगी यहां पर कहलेनी चाहिये- वह देव ऐसे उत्तर वैक्रियरूप शरीर का निर्माण करता है कि जिसमें अनेकवर्गों में से कोई एक वर्ण होता है तथा एक ही प्रकार का आकार होता है ? तथा- ऐसे भी उत्तर वैक्रियरूप शरीर का वह निर्माण करता है कि जिसमें एक वर्ण और अनेक आकार होते हैं। तथा-ऐसे भी उत्तरवैकियरूप शरीर का वह निर्माण करता है कि जिसमें अनेक तो वर्ण होते हैं और आकार एक ही प्रकार का होता है। तथा-वह देव ऐसे भी उत्तर वैक्रियरूप शरीर का निर्माण करता है कि जिसमें अनेक वर्ण और अनेक प्रकार के आकार होते हैं। यहाँ जो यावत्पद आया है उससे 'तत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय, नो इहगतान् पुद्गलान् , नो या
एवं एएणं गमेणं जाव एगवण्णं एगरूवं १, एगवणं अणेगरूवं २, अणेगवणं एगरूवं ३, अणेगवणं अणेगरूवं ४ चउभंगो' मा ४२ना या અભિલાપરૂપ ગમ દ્વારા આ ચાર ભંગ ( વિક૯૫) અહીં કહેવા જોઈએ. (૧) તે દેવ એવા ઉત્તરક્રિયરૂપ શરીરનું નિર્માણ કરે છે કે જેમાં અનેક વર્ષોમાં કોઈ એક વર્ણ હોય છે અને એક જ પ્રકારને આકાર હોય છે. (૨) તે એવા ઉત્તર વૈક્રિયા શરીરનું નિર્માણ કરે છે કે જેમાં એક વર્ણ અને અનેક આકાર હોય છે. (૩) તે એવા પણ ઉત્તર વૈકિયરૂપ શરીરનું નિર્માણ કરે છે કે જેમાં અનેક વર્ણ હોય છે અને આકાર એક જ પ્રકારનો હોય છે. (૪) તથા તે દેવ એવા ઉત્તર ક્રિયરૂપ શરીરનું નિર્માણ કરે છે
मा भने ४ प भने भने ४२ना मान जाय छे. महीने 'जाव (याचत) ५६ मा युछे तेना ६२नीच्या सूत्रा: अक्षय ४२राय - 'तगतान् पुदगलान् पर्यादाय, नो इहगतान् पुद्गलान् , नो वा अन्यत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचम्किा टीका श.६ उ.९ सू.२ महर्द्धिकदेवविकुर्वणास्वरूपनिरूपणम् १७३ गौतमः पुनः पृच्छति-'देवेणं भंते ! महिइढिए, जाव-महाणुभागे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू कालगपोग्गलं नीलगपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए ?' हे भदन्त ! देवः खलु महर्द्धिकः, यावत्-महानुभागो बाद्यान्-बहिः क्षेत्रस्थितान् पुद्गलान अपर्यादाय अगृहीत्वैव कालकपुद्गलंकृष्णवर्णपुद्गलं नीलकपुद्गलतया नीलवर्णपुद्गलस्वेन परिणमयितुं प्रभुः समर्थः ? एवं 'नीलकपोग्गलंबा कालगपोग्गलत्ताए परिगामेत्तए ? ' नीलकपुद्गलं-नीलवर्णपुद्गलंचा कालकपुद्गलतया कृष्णपुद्गलत्वेन परिणमयितुं प्रभुः समर्थः ? भगवानाह-गोयमा ! णो इणढे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, देवः खलु बाह्यान् पुद्गलान् अन्यत्रगतान् पुद्गलान पर्यादाय विकुर्वति' इस पाठ का संग्रह हुआ है। देवलोक में रहे हुए पुद्गों को लेकर देव विकुर्वणा करता है, यहां के तथा अन्यत्र जगह के पुद्गलों को लेकर विकुर्वणा नहीं करते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं कि-'देवे गं भंते ! महिड्ढिए जाच महाणुभागे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू कालग्गपोग्गलं नीलगपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए' हे भदन्त ! महर्द्धिवाला एवं यावत् महाप्रभाववाला देव बाहरीपुद्गलों को नहीं ग्रहण करके ही कालक कृष्णवर्णवाले पुद्गलको नीलवर्णवाले पुद्गल के रूप में परिणमाने के लिये क्या शक्तिशाली हो सकता है ? एवं 'नीलपोग्गलं वा कालगपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए' इसी तरह क्या वह देव नीलवर्णवाले पुद्गलको कृष्णवर्णवाले पुद्गल केरूपमें परिणमासकनेके लिये समर्थ हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतमसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! णो इणटे समढे' यह अर्थ समथ नहीं है अर्थात विकुर्वति। तेन भावार्थ- 'प४२५ पुदीने अहए। रीन देव विपण! अरे छ, આ ક્ષેત્રના કે અન્યત્ર ક્ષેત્રનાં પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને વિદુર્વણ કરતા નથી'.
गौतम स्वामीना प्रश्न- देवेणं भंते! महिढिए जाव महाणुभागे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू कालगपोग्गलं नीलगपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए હે ભદન્ત! મહદ્ધિક, મહાપ્રભાવશાળી આદિ ગુણવાળે દેવ શું બહારનાં પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યા વિના કૃષ્ણવર્ણવાળા પુદ્ગલને નીલવર્ણવાળા પુદ્દગલરૂપે પરિણુમાવી શકવાને सभ डाय छ ५३॥ ? भने नील पोग्गलं वा कालगपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए' એજ રીતે તે દેવ નીલવર્ણવાળા પુગલને કૃષશુવર્ણ વાળા પુગલરૂપે પરિણુમાવી सपान शुसमर्थ ाय छे. ? तेन २ भापता महावीर प्रभु 33 छ-'गोयमा!' હે ગૌતમ ! એવું સંભવી શકતું નથી. દેવ બાહ્ય પુદગલોને ગ્રહણ કર્યા વિના કૃષ્ણપુદ્ગલને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
भगवतीसूत्र अपर्यादाय कृष्णपुद्गलं नीलपुद्गलतया, नीलपुद्गलं वा कृष्णपुद्गलतया परिणमयितुं न समर्थः, अपितु 'परियाइत्ता पभू' बाह्यान् शरीरबाह्यान् पुद्गलान् पर्यादायैव कृष्णपुद्गलं नीलपुद्गलतया, नीलपुदगलं वा कृष्णपुद्गलतया परिणमयितुं समर्थः इति भावः। गौतमः पुनः पृच्छति-सेणं भंते ! कि इहगए पोग्गले० ?' हे भदन्त ! स खलु देवः किम् इहगतान् पुद्गलान् पर्यादाय, तत्रगतान पुद्गलान् वा पर्यादाय, अन्यत्रगतान् वा पुद्गलान् पर्यादाय कृष्णपुद्गलं नीलपुदगलतया, नीलपुद्गलं वा कृष्णपुद्गलतया विकुर्वति ? भगवानाह-'तं चेव, नवरं-परिणामइ त्ति भाणियव्वं' तदेव पूर्वोक्तवदेव देवबाह्यपुद्गलोंका ग्रहण किये विना कृष्णपुद्गलको नीलपुद्गलके रूपमें नहीं परिणमा सकता है और न वह नीलपुद्गलको कृष्ण पुद्गलके रूपमें 'परियाइत्ता पभू' परिणमानेमें ममर्थ होता है, हां, ऐसा वह तभी कर सकता है कि जब वह बाह्यपुद्गलों को ग्रहण करे बाह्यपुद्गलका तात्पर्य-शरीरसे भिन्न पुद्गलोंसे है । अतः जब वह अपने शरीर से भिन्न पुद्गलों को ग्रहण करता है तभी वह पूर्वाक्तरूपसे नीलादि पुद्गलोंको कृष्णादिपुद्गलोंके रूपमें परिणमा सकता है । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछ रहे हैं कि 'से गं भंते ! किं इहगए पोग्गए' हे भदन्त ! वह देव क्या इहगतपुद्गलों को ग्रहण करके, अथवा तत्रगतपुद्गलोंको ग्रहण करके, या अन्यत्रगत पुद्गलों को ग्रहण करके कृष्णपुद्गलको नीलपुद्गलके रूपमें अथवा नीलपुद्गल को कृष्णपुद्गलके रूपमें विकुर्वित करता है परिणमाता हैं ? भगवान इसके उत्तरमें उनसे कहते हैं कि 'तं चेव नवरं परिणामेइ નીલપુદગલરૂપે અથવા નીલપુદગલને કૃષ્ણપુદગલરૂપે પરિણુમાવી શકવાને સમર્થ નથી. परन्तु 'परियाइत्ता पभ' मा हाताने घडए उशन १ त मे री पाने શકિતમાન બને છે. “બાહે પગલ” એટલે શરીરની બહાર રહેલાં પુગલે, કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે તે પોતાના શરીરથી ભિન્ન હોય એવાં પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે, ત્યારે જ પૂર્વોક્ત નીલાદિ પુદ્ગલેને કૃષ્ણાદિ પુદગરૂપે પરિણમાવી શકે છે.
व गौतमस्वामी महावीर प्रभुने यो प्रश्न पूछे छे से गं भंते ! कि इहगए पोग्गले. त्या लह-त! ते १ मा क्षेत्रन पुगतान प्राय शने, अथवा દેવલેકરથ પુદગલોને ગ્રહણ કરીને, અથવા અન્યત્ર ક્ષેત્રના પુદગલેને ગ્રહણ કરીને કૃષ્ણપુદ્ગલને નીલપુદગલરૂપે અથવા નીલપુદ્ગલને કૃષ્ણપુદગલરૂપે પરિણુમાવે છે?
मडावीर प्रभुन। उत्तर- 'तंचेव नवरं परिणामेइ ति भाणियां ' गौतम!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.८ म.२ महर्द्धिकदेवविकुर्वणास्वरूपनिरूपणम् १७५ हे गौतम ! देवः खलु तत्रगतानेव पुद्गलान् पर्यादाय त्ति इहगतान पुद्गलान् , नो वा अन्यत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय, कृष्णं नीलतया, नीलं वा कृष्णतया परिणमयति इत्यर्थः, न वरम्-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु एतावानेव यत् अत्र 'विकुर्वति' इत्यस्य स्थाने 'परिणमयति' इति पदं भणितव्यम् । ‘एवं कालगपोग्गलं लोहियपोग्गलत्ताए' एवं पूर्वोक्तप्रकारेणैव बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादायैव कालकपुद्गलं कृष्णपुद्गलं लोहितपुद्गलतया रक्तवर्णपुद्गलत्वेन परिणमयतीत्यर्थः, एवं कालगेणं जाव-मुक्किलं' एवम् अनेनैव प्रकारेण कालकेन कृष्णवर्णपुद्गलेन यावत्-शुक्लम् शुक्लवर्णपुद्गलः परिणमयितव्य इत्यर्थः । तथा च यावत्करणात कृष्णपुद्गलं हारिद्रवर्णपुद्गलतयां, शुक्लवर्णपुद्गलतया च परिणमयति इत्याशयः। ति भाणियन्वं' हे गौतम ! देवतत्रगत-देवलोकगत पुद्गलोंको ग्रहण करके ही, न की इहगत और न अन्यत्रगत पुद्गलोंको ग्रहण करके, कृष्णपुद्गल को नीलपुद्गलके रूपमें, नीलपुद्गलको कृष्णपुद्गलके रूप में परिणमाता है । पूर्वकी अपेक्षा विशेष इतना ही है कि यहां पर 'विकुर्वति' इसके स्थान पर 'परिणमति' इस पदका प्रयोग बोल ते समय करना चाहिये । 'एवं कालगपोग्गलं लोहियपोग्गलत्ताए' इसी तरह से वह देव बाह्यपुद्गलोंको शरीरीसे भिन्न पुद्गलोंको ग्रहण करके ही कृष्णवर्णवाले पुद्गलको लोहित-रक्त-वर्णवाले पुद्गलके रूप परिणमाता है । 'एवं कालगणं जाव सुकिल्लं' इसी तरहसे वह देव काले वर्णवाले पुद्गलको शुक्लवर्णवाले पुद्गलकेरूपमें परिणमाता है । यहां 'यावत्' शब्दसे कृष्णवर्णवाले पुद्गलको हारिद्रवर्णवाले पुद्गलके रूपमें, शुक्लवर्णवाले पुद्गलके रूपमें परिणमा देता है अर्थात् परिवर्तित करતે દેવ દેવલોકનાં પુદગલેને ગ્રહણ કરીને જ કૃષ્ણપુદગલને નીલપુગલરૂપે અને નીલપુદગલને કૃષ્ણપુદગલરૂપે પરિણુમાવે છે. પરંતુ આ ક્ષેત્રના કે અન્ય ક્ષેત્રના (આ ક્ષેત્ર અને દેવલોક સિવાયનું ક્ષેત્ર) પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને તે એવું કરતું નથી. पडताना मलिen५ ४२di मा मालापमा सटही विशेषता छ । त्यो 'वकुर्वति वि।। ४३' मे वाम माव्युछे, तेनी श्यामे मही परिणमतिपरिणभाव छ' मेQ नये. 'एवं कालगपोग्गलं लोहियपोग्गलत्ताए' એજ પ્રમાણે તે દેવ બાહ્ય પુદગલેને ગ્રહણ કરીને જ કૃષ્ણવર્ણવાળા પુદ્ગલને લાલ१et Y३५ परिभाव छ. 'एवं कलगेणं जाव मुक्किल्लं' मे प्रमाणे તે દેવ કૃષ્ણવર્ણવાળા પુદગલને હારિદ્ર (પીળા) વર્ણવાળા, અથવા સફેદ વર્ણવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
भगवतीसगे ___'एवं णीलएणं जाय-सुकिल्ल' एवं तथैव नीलकेन नीलवर्णपुद्गलेन यावत्शुक्लम् शुक्लवर्णपुद्गळः परिणमयितव्यः, यावत्करणात्-नीलवर्णपुद्गलेन लोहितवर्णपुद्गलः, हारिद्रवर्णपुद्गलः, शुक्लवर्णपुद्गलश्च परिणमयितव्यः इतिबोध्यम्, ‘एवं लोहियपोग्गलं जाव-सुकिल्लत्ताए' एवं तथैव लोहितपुद्गलं यावत्-शुक्लतया शुक्लवर्णपुद्गलयता बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादाय देवः परिणामयति यावत्करणात्-लोहितपुद्गलं हारिद्रवर्णपुद्गलतया परिणमयति' इति संग्राह्यम् , 'एवं हालिद्दएणं सुकिल्ल' एवं तथैव हारिद्रकेण हारिद्रवर्णदेता है बदल देता है । 'एवं णीलएणे जाव सुक्किल्लं' इसी तरह से वह देव नीलपुद्गलके साथ यावत् शुक्लवर्णवाले पुद्गलका परिणमन करा देता है। यहां यावत्' शब्द से ऐसा पाठ ग्रहण किया गया है। कि नील वर्णवाले पुद्गल के साथ लोहितवर्णवाला पुद्गल, हारिद्रवर्णवाला पुद्गल और शुक्लवर्णवाला पुद्गल परिणमायितव्य है- अर्थात् वह देव नीलवर्णवाले पुद्गल को लोहितवर्णवाले पुद्गल के रूप में, हारिद्रवर्णवाले पुद्गल के रूप में
और शुक्लवर्णवाले पुद्गल के रूप में परिणमा देता है । 'एवं लोहिय पोग्गल जाव सुकिल्लत्ताए' इसी तरह से लोहित पुद्गल को यावत् शुक्लवर्णवाले पुद्लग के रूपमें वह देव बाय पुद्गलों को ग्रहण करके परिणमा देता है। यहां 'यावत्' शब्द से 'लोहित पुद्गलम्लोहितपुद्गल को (हारिद्रपुदलतया) हरिद्रवर्णवाले पुद्गल के रूप में परिणमा देता है' यह पाठ गृहीत हुआ है, 'एनं हालिदएणं सुकिल्ल' इसी तरह से हरिद्रवर्णवाले पुद्गल के साथ शुक्लवर्णवाले पुद्गलको Y९३५ परिणभाव छ-परिवर्तित ४६॥ नाणे छे-मदी नामे छ. 'एणं णीलएणं जाव मुकिल्लं प्रमाणे ते व नीaafना हसन सह पतन व on મુદ્દગલરૂપે પરિણમાવી શકે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે – તે દેવ બાહ્ય પુગલોને ગ્રહણ કરીને નીલવર્ણવાળા પુદગલને લાલવર્ણવાળા પુદગલરૂપે, પીળા वागत तथा सई १ ५०३२ परिभावी हे छे. एवं लोहिय
पोग्गलं जाव मुक्किल्लत्ताए' मे प्रमाणे ते ३ ale Yसलन शु प-तना વર્ણવાળા પુદગલરૂપે પરિણાવે છે. એટલે કે તે લાલવર્ણના પુદ્ગલને પીળાવર્ણના Y३५ तथा सविन पुगत३५ परिणभावे छे. 'एवं हालिइएणं सुकिल्लं' એજ પ્રમાણે બાહ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને તે દેવ પીળાવર્ણના પુદગલને સફેદવર્ણવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ९ स. २ महर्द्धिकदेवविकुर्व शास्वरूपनिरूपणम् १७७ पुद्गलेन शुक्लम् शुक्लवर्णपुद्गलः परिणमयितव्यः तथा कृष्णपुद्गलस्य नीललोहित - हारिद्र शुक्लपुलतया, नीलपुद्गलस्य लोहित-हारिद्र-शुक्लपुद्गलतया, लोहितस्य हारिद्र शुक्लतया, हारिद्रपुद्गलस्य शुक्लपुद्गलतया च परिणमनद्वारा कृष्ण - नील- लोहित - हारिद्र शुक्लानां पञ्चानां वर्णानां दशद्विकसम्मेलनात् दश आलापकाः अत्रसेयाः । तं एवं एयाए परिवाडीए गंध-रसफास • कक्खडफास पोग्गलं मउय - फासपोग्गलत्ताए', तदेवमनया परिपाटया कृष्ण पुद्गलादीनां नीलपुद्गलादितया परिणामरीत्या गन्ध-रस-स्पर्शानामपि परिणामो वक्तव्यः, यावत्-कर्कशस्पर्शपुद्गलं मृदुकस्पर्शपुद्गलतया देवः बाह्यान वह देव परिणमा देता है। तथा कृष्णपुद्गल को नील, लोहित, हारिद्र और शुक्लपुद्गल के रूप में, नील पुद्गलल को लोहितपुद्गल के रूप में, हारिद्रपुद्गल के रूप में शुक्लपुद्गल के रूप में, तथा हारिद्रपुद्गल को शुक्लपुद्गल के रूप में परिणमा देता है । इस तरह से पाँच वर्णों के ये दश विकल्प रूप आलापक हुए हैं । 'तं एवं एयाए परिवाडीए गंध, फास० कक्खडफासपोग्गलं पोग्गलाए' गंध के विषय में सुरभिदुरभिरूप गन्ध द्वयका एक प्रकार का आलापक होता है - वह इस प्रकार से है -सुगंध पुद्गल को दुर्गंध - पुद्गल के रूप में अथवा दुर्गंधपुद्गल को सुगंध पुद्गल के रूप में परिणमाना पाँच रस के दश विकल्परूप अलापक इस प्रकार से हैतिक्त रस को कटूरस के रूपमें परिणमाना, तिक्तरस को कषायरस के रूप में, आम्लरस के रूप में, मधुररस के रूप में परिणमाना, कटुरस પુદ્ગલરૂપે પરિણમાવે છે. આ રીતે કૃષ્ણ પુદ્ગલને નીલ, લાલ, પીળા અને સફેદ પુદ્ગલરૂપે, નીલપુદ્ગલને લાલ, પીળા, અને સફેદ પુદ્ગલરૂપે, લાલપુદ્ગલને પીળ પુદ્ગલરૂપે અને સફેદ પુદ્ગલરૂપે અને પીળા પુદ્ગલને સફેદ પુદ્ગલરૂપે તે દેવ પરિણુમાવી નાખે છે. આ રીતે પાંચ વાંને અનુલક્ષીને ઉપયુ`કત ૧૦ વિકલ્પ (ભંગ) રૂપ આલાપક मन्या छे. 'तं एवं एयाए परिवाडीए गंध, रस, फास. कक्ख फास पोंगल मउय - फास - पोग्गलत्ताए ' गंधना विषयभां सुगंध दुर्गंध गंधद्वयना (जे अारनी ગધના) એક પ્રકારનાં આલાપક થાય છે, તે આલાપાક આ પ્રમાણે છે – તે દેવ સુગ ધયુક્ત પુદ્ગલને દુ ધયુકત પુદ્ગલરૂપે અને દુર્ગંધયુકત પુદ્ગલને સુગંધયુકત પુદ્ગલરૂપે પરિણમાવે છે.' પાંચ રસના ૧૦ વિકલ્પરૂપ આલાપક આ પ્રમાણે અને છે
मउयफास
(१) ते देव तित (तीमा) रसने उडवा रस ३ये परिभावे छे, (२) तित રસને કષાય (તુરા) રસરૂપે પરિણુમાવે છે, (૩) તિક્ત રસને ખાટા રસ રૂપે પરિમાવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
रस,
"
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
भगवतीमृगे
पुद्गलान् पर्यादायव परिणमयति, न अपर्यादाय परिणमयति, तत्र गन्ध विषये सुरभिदुरभिस्वरूपगन्धद्वयस्य सुगन्धपुद्गलं दुर्गन्धपुद्गलतया, दुर्गन्धपुद्गलं वा सुगन्धपुद्गलतया परिणमयति' इत्येकविध एव आलापको बोध्यः, रसविषये तु तिक्त-कटु-- कषाया--म्ल- मधुरभेदेन रसानां पञ्चविधत्वात् दशद्विकसम्मेलनात् दश आलापका भवन्ति, तथाहि तिक्त पुद्गलस्य कटुपुद्गलतया, कषायपुद्गलतया, अम्लपुद्गलतया, मधुरपुद्गलतया परिमनात चत्वारो भेदाः, कटुपुद्गलस्य कषायपुद्गलतया, अम्लपुद्गलतया, मधुरपुद्गलतया परिणमनात् त्रयो भेदाः, कषायपुद्गलस्य अम्लपुद्गलतया, मधुरपुद्गलतया परिणमनात् द्वौ भेदौ, अम्लपुद्गलस्य मधुरपुद्गलत्या परिमनात् एकः इति सर्वसम्मेलनेन दश आलापकाः संजाताः स्पर्शविषये तु देवो बाह्यान पुद्गलान् पर्यादाय कर्कश स्पर्शपुद्गलं मृदुकस्पर्शपुद्गल तया परिणमयति इत्यग्रेणान्वयः ' एवं दो दो गरुयलहुय सीयउसिणणिद्ध लुक्ख' को कषायरस के रूप में, आम्लरस के रूप में, मधुररस के रूप में परिणमाना, कषायरस को आम्लरस के रूप में, मधुररस के रूप में परिणमाना, आम्लरस को मधुररस के रूप में परिणमाना 'एवं दो दो गरु' इत्यादि । आठस्पर्श के चार विकल्परूप आलापक इस प्रकार से हैं - गुरु स्पर्श क लघुस्पर्श रूप से परिणमाना, शीतस्पर्श का उष्णस्पर्श से परिणमाना, स्निग्धस्पर्श को रूक्षरूप से परिणमाना, कर्कशस्पर्श को कोमलरूप से परिणमाना, अथवा लघु को गुरु स्पर्शरूप से, उष्णस्पर्श को शीतस्पर्शरूप से, रूक्ष स्पर्श को स्निग्धस्पर्श रूप से, कोमल को कर्कश स्पर्श रूप से परिणमाना- इस तरह कर्कश, मृदु, गुरु लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष के भेद से स्पर्श છે અને (૪) તિકત રસને મધુર રસ રૂપે પરિણુમાવે છે, (૫) કડવા રસને કષાયરસ રૂપે, (૬) કડવા રસને ખાટા રસ રૂપે, અને (૭) કડવા રસને મધુર રસરૂપે પરિણમાવે છે. (૮) કષાય રસને ખાટા રસ રૂપે, (૯) કષાય રસને મધુર રસરૂપે પરિશુમાવે છે अने (१०) जाटा रसने मधुर रसइये परिणुभावे छे. ' एवं दो दो गरुय ઇત્યાદિ ? આઠ સ્પર્શેના ચાર વિકલ્પરૂપ આલાપક આ પ્રમાણે છે– (૧) ગુરુ સ્પર્શને લઘુ સ્પ રૂપે પરિણમાવવા, (૨) શીત સ્પર્શને ઉષ્ણ સ્પરૂપે પરિણમાવવા, (૩) સ્નિગ્ધ સ્પર્શ ને રૂક્ષ રપ રૂપે પરિણુમાવવા અને (૪) કર્કશ સ્પર્ધાના કામલ સ્પરૂપે પરિણુમાવવા અથવા લઘુને ગુરુ સ્પ'રૂપે, ઉષ્ણુને શીત સ્પરૂપે, રૂક્ષને સ્નિગ્ધ સ્પરૂપે અને કામળ સ્પર્શીને કર્કશ (કઠાર, કહેણુ) સ્પર્શ'રૂપે પરિણમાવવા. આ રીતે श, भृहु, गुरु, बधु, शीत, उष्ट्य, स्निग्ध अमे इक्षना लेथी स्पर्शना भाई प्रहार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.९ म.२ महर्दिकविकुर्वणास्वरूपनिरूपणम् १७९ एवं तथैव द्वौ द्वौ गुरुकलघुक-शीतोष्ण-स्निग्ध रूक्षाणि परिणमयति, तथा च स्पर्शानाम् कर्कश मृदु-गुरु-लघु-शीतोष्ण-स्निग्ध-रूक्ष-भेदेन अष्टविधत्वेऽपि परस्परविरुद्धन कर्कश-मृद्वादिना द्वयेन द्वयेन एकैकालापकनिष्पादनात् चत्वारः एवं आलापका भवन्ति, तथाहि कर्कशपुद्गलं मृदुपुद्गलतया, मृदुपुद्गलं कर्कशपुद्गलतया १ गुरुपुद्गलं लघुपुद्गलतया, लघुपुद्गलं गुरुपुद्गलतया वा २, शीतपुद्गलम् उष्णपुद्गलतया, उष्णपुद्गलं वा शीतपुद्गलतया ३, स्निग्धपुद्गलं रूक्षपुद्गलतया, रूक्षपुद्गलं वा स्निग्धपुद्गलतया ४ देवः परिणमयतीति भावः
उपसंहरनाह- 'वण्णाई सवत्थ परिणामेइ' एवं वर्णादीनि वर्णादारभ्य स्पर्शपर्यन्तानि सर्वत्र परिणमयतीति विज्ञेयम् । 'आलावगा दो दो पोग्गले अपरियाइत्ता, परियाइत्ता' अत्र परिणामक्रियायाः द्वौ द्वौ आलापको वक्तव्यौ, आठ प्रकार का कहा गया है। सो इनमें परस्पर विरुद्ध कर्कश मृदु आदि दो दो स्पर्शके मेल से ये पूर्वोक्त एकएक आलापक निष्पन्न होने से चार आलापक हुए हैं । अब इसी विषयका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि 'वण्णाई सम्वत्थपरिणामेइ' बाह्यपुद्गलों को ग्रहण करके देव वर्णसे लेकर स्पर्शतकके पौद्गलिक गुणोंको सर्वत्र उपयुक्तरूपसे परिणमाता है । तात्पर्य कहनेका यह है कि पांचवोंके द्विकसंयोगी दश आलापक, दो गंधका परस्पर संयोगसे १ आलापक, पांचरसोंके द्विकसंयोंगी दशआलापक, तथा आठ स्पीके परस्परविरुद्ध दोदो स्पर्शो के संयोगसे चार आलापक हो जाते हैं । इस तरहसे परिणमन क्रियाके विषयमें दो आलापक प्रकट किये गये हैं इनमें प्रथम आलापक सूत्र ‘बाह्यपुद्गलोंको ग्रहण नहीं करके yा छे. ते २४ २५मान ५२२५२था वि३५ शुशवाय (रभ धु-गुरु, शीत-Sey, કઠેર-મૃદુ, નિષ્પ-રક્ષ) બે બે સ્પર્શીના સંગથી પૂર્વોકત ચાર આલાપ બને છે. હવે આ વિષયને ઉપસંહાર કરતા સૂત્રકાર કહે છે કે –
'वण्णाइ सव्वत्थ परिणामेह' मा पुगिसोने अडय ४३शन थी इन સ્પર્શ પર્યંતને પૌગલિક ગુણેને સર્વત્ર ઉપર્યુકતરૂપે પરિણુમાવે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે પાંચ વર્ણના દ્વિક સગી ૧૦ આલાપક, બે ગંધના પરસ્પરના સંગથી ૧ આલાપક, પાંચ રસેના દ્વિક સંગી ૧૦ આલાપક તથા આઠ સ્પર્શોમાંના પરસ્પરથી વિરૂદ્ધ બે બે સ્પર્શોના સંયોગથી ૪ આલાપક થાય છે. આ પ્રકારની પરિણમન કિયાના વિષયમાં બે આલાપક પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. તેમાંથી પહેલે આલાપક એ પ્રકટ કરે છે કે બાહા પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યા વિના ઉપર્યુકત પરિણમન થતાં નથી.”
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१८०
भगवतीमत्रे तत्र 'बाहान् पुद्गलान् अपर्यादाय न परिणमयति' इत्येकः, बाबान् पुदगलान् पर्यादायैव परिणमयति' इति द्वितीय आलापको वोध्यः ॥ सू० २॥
देवस्य ज्ञानाज्ञानवक्तव्यतामूलम्-'अविसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणे णं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? णो इण? समटे १ एवं अविसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणे णं विसुद्धलेस्सं देवं देविं अन्नयरं जाणइ पासइ ? इणटे समटे २ अविसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देविं अन्नयरं जाणइ पासइ णो इण? सम ३॥अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहएणं अपाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? णो इण सम ४। अविसुद्धलेस्से णं भंते! देवे समोहया समो हएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? जो इणह समढे ५। अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहया समोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? णोइणढे समहे ६॥ विसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? णो इणहे समटे ७ । विसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? णो इणहे समटे ८। विसुद्धलेस्सेणं भंते! देवे समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवं अन्नयरं जाणइ पासइ । हंता जाणइ पासइ ? (९)१ एवं विसुद्धलेस्सेणं भंते ! नहीं परिणमाता है। ऐसा है और द्वितीय आलापक 'वाह्यपुद्गलोंकों ग्रहण करके परिणमाता है। ऐसा है ॥ सू० २॥ બીજે આલાપક એ પ્રકટ કરે છે કે બાહા પુગલેને ગ્રહણ કરીને જ દેવ એ પ્રકારનું પરિણમન કરે છે. એ સ. ૨ |
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.९ स.३ देवज्ञानाज्ञानस्वरूपनिरूपणम् १८१ देवेसमोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? हंता जाणइ पासइ (१०)२ । विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवेसमोहया समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्न यरं जाणइ पासइ ? हंता, जाणइ पासइ (११) ३। विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहया समोहए णं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? हंता जाणइ पासइ (१२) ४॥ एवं हेदिल्लएहि अहहिं 'न जाणइ न पासइ' उवरिल्लेहि 'जाणइ पासई। सेवं भंते ! सेवं भते ! ॥ सू० ३॥ __ छाया-अविशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः असमवहतेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? नायमर्थः समर्थः १ एवम् अविशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः असमवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीम्
देवकीज्ञानाज्ञानवक्तव्यता
'अविसुद्धलेस्से णं भंते ! इत्यादि । सूत्रार्य-(अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पारणं अविसुद्धलेस्सं देवं अन्नयरं जाणइ पासइ ? हे भदन्त ! अविशुद्धलेश्यावाला देव अनुपयुक्त आत्माद्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देवको या अविशुद्धलेश्यावालीदेवोको, या इन दोनोंमेंसे किसी एकको जानता है और देखता है क्या ? (गोयमा णा इणढे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (एवं अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे
वना हानाहान पतव्यता
'अविसुद्ध लेस्सेणं भंते !' त्यादि. सत्रा- ( अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणद पासइ ?) 3 महन्त ! भविशुद्ध લેશ્યાવાળે દેવ અનુપયુકત (ઉપગ રહિત) આત્મા દ્વારા અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવને અને અશુદ્ધ વેશ્યાવાળી દેવીને, અથવા એ બન્નેમાંથી કેઈપણ એકને શું જાણે છે भने देथे छे ५२॥ १ ( गोयमा!) 3 गौतम ! (णो इणटे समहे) मे संमती Asd नथी. (एवं अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवें असमोहएणं अप्पाणेणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
भगवतीसूत्रे
अन्यतरं जानाति पश्यति ? नायमर्थः समर्थ: २ । अविशुद्धलेश्याः खल्ल भदन्त ! देवः समवहतेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? नायमर्थः समर्थः ३ । अविशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? नायमर्थः समर्थः ४ । अविअसमोहरणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवीं अन्नयरं जाणइ पासइ ? ) हे भदन्त ! अविशुद्ध लेश्यावाला देव अनुपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेश्यावाले देवको ता देवीका या इन दोनोंमेंसे किसी एक को जानता है और देखता है क्या ? (णां इणट्ठे समट्ठे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे सणोहणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देविं अन्नयरं जाणइ पासइ ?) हे भदन्त अविशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देवका या देवी को या इन दोनोंमें से किसी एकको जानता है और देखता है क्या ? (णो इणट्टे समट्ठे ) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (अविसुद्ध लेस्सेणं भंते । देवे समोहरणं अप्पाणेणं विसुद्ध - लेस्सं देवं देविं अनयरं जाणइ पासइ) हे भदन्त ! अविशुद्ध लेश्यावाला देव उययुक्त आत्माद्वारा विशुद्धलेश्यावाले देवको या देवीको या इन दोनोंमें से किसी एकको जानता है और देखता है क्या ? ( णो णट्ठे समट्ठे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (अविसुद्ध - विमुद्धलेस्सं देवं देवीं अन्नयरं जाणइ पासइ ? ) हे लहन्त ! अविशुद्ध લેફ્સાવાળા દેવ ઉપયેગ રહિત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધે લેસ્યાવાળા દેવને અને દેવીને અથવા ते जन्नेमांथी श्रेष्ठ खेने शुं नली शुड़े छे भने देसी शडे छे । ? ( णो इणडे समट्ठे ) हे गौतम! संभवी शस्तु नथी. ( अविसुद्ध लेस्से णं भंते ! देवे समोर अप्पाणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवीं अनयरं जाणइ पासर ? ) હે ભદ્દન્ત ! અવિશુદ્ધ; લેશ્યાવાળા દેવ છુ. ઉપયુકત ( ઉપયોગ સહિત ) આત્મા દ્વારા અવિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવ અને દેવીને અથવા તે તે ખન્નેમાંથી કોઇ એકને જાણી शठे छे भने हेजी शडे हे ? ( णौ इणट्ठे समट्ठे) हे गौतम! मेवुं संभवी शस्तु नथी. ( अविमुद्धलेस्से ण भंते ! देवे समोहरणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? ) डे महन्त ! अशुद्ध सेश्यावाणी हेव शुं उपयुक्त आत्मा દ્વારા વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવ દેવીને અથવા તે બન્નેમાંથી કોઈ એકને જાણે છે मने हो छे ? ( णो इणट्ठे समट्ठे ) हे गौतम ! એવું સંભવી શકતું નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.९ सू.३ देवज्ञानाज्ञानस्वरूपनिरूपणम् १८३ शुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहतः समवहतेन आत्मना अविशुद्ध लेश्य देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? नायमर्थः समर्थ: ५। अविशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहताः समवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? नायमर्थः समर्थः ६ । विशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः असमवहतेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतर जानाति पश्यति ! लेस्सेणं भंते ! देवे समोहया समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्संदेवं देविं अनयरं जाणइ पासइ) हे भदन्त ! अविशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्तानुपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देवको या देवीका या इनदोनोंमें से किसी एकको जानता है और देखता है क्या ? (णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहया समोहएणं अप्पाणं विसुद्धलेस्सं देवं देविं अन्नयरं जाणइ पासइ ?) हे भदन्त ! अविशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त अनुपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेश्यावाला देवको या देवीको या इन दोनों में से किसी एकको जानता है और देखता है क्या ? (णो इणटे समद्दे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ?) हे भदन्त ! विशुद्धलेश्यावाला देव अनुपयुक्त आत्माद्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देवको या देवीको या इन दोनों में से किसी एकको जानता है और देखता है ( अविसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे समोहया समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्स देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ) 3 महन्त ! अविशुद्ध सेश्यावाणी हे | ઉપયુકતાનુપયુકત આત્મા દ્વારા અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવ અને દેવીને, અથવા એ भन्नेमाथी ६ ने artet शछ मन भी श छ ? ( णो इण समते)
गीतम! अबु सलवी शतु नथी. [अविसुद्धलेस्सेणं भंते देवे समोहया समोहएणं अप्पाणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ? ] 3 MErd! અવિશુદ્ધ લેફ્સાવાળે દેવ શું ઉપયુકતાનુપયુક્ત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવ અને દેવીને, અથવા તે બન્નેમાંના કેઈ એકને જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે? (णो इणट्रे समटे) गौतम! मेj सलवी शतु नयी. विमुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देविं अन्नयरं जाणइ पासइ ?) હે ભદન્ત ! વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળે દેવ શું અનુપયુક્ત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ લેફ્સાવાળા દેવ અને દેવીને, અથવા તે બન્નેમાંના કેઈ એકને જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
भगवतीमत्रे नायमर्थः समर्थ ७। विशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः असमवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? नायमर्थः समर्थः ८।
विशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहतेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? हन्त ? जानाति पश्यति १ एवम् विशुद्धखेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? हन्त ! जानाति पश्यति २ । विशुद्धलेश्यः खलु क्या ? (णो इण? समठे, हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। (विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देविं अनयरं जाणइ पासइ) हे भदन्त ! विशुद्धलेश्यावालादेव अनुपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेश्यावाले देवको या देवीको या इन दोनों मेंसे किसी एकको जानता है और देखता है क्या ? (णो इणढे सम४) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देविं अन्नयरं जाणइ पासइ ?) हे भदन्त ! विशुद्धलेश्या वाला देव उपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुलेश्यावाला देवको या देवीको या इन दोनोंमेंसे किसी एकको जानता है और देखता है क्या ? (हंता, जाणइ पासइ) हां, गौतम ! विशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्धलेश्या वाले देवको, या देवीको या इनदोनों मेंसे किसी एकको जानता है
और देखता है । (एवं विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहएणं अप्पा( णो इणटे समढे ) 3 गौतम ! मे समवी शतु नथी. विसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देविं अन्नयरं जाणइ पासइ ?) હે ભદન્ત ! વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળે દેવ શું અનુપયુકત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવ અને દેવીને, અથવા બન્નેમાંથી કેક એકને જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે? (णो इण? समट्ट) 3 गौतम ! वात ५ सलवी शती नथी. (विसद्धलेस्सेणं भंते! देवे समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासड?) REत! विशुद्ध वेश्यावाणा व शु उपयुत मात्मा ६॥२॥ अविशुद्ध લેશ્યાવાળા દેવ અને દેવીને અથવા તે બન્નેમાંના કેઇ એકને જાણી શકે છે અને
भी श ! (हंता, जाणइ पासह) , गौतम! विशुद्ध वेश्यावागा दे ઉપયુકત આત્મા દ્વારા અવિશુદ્ધ લેફ્સાવાળા દેવ અને દેવીને, અથવા તે બન્નેમાંના ४ मेने onel छ भने भी श 2. ( एवं विसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.९ स. ३ देवज्ञानाज्ञानस्वरूपनिरूपणम् १८५ भदन्त ! देवःसमवहतासमवहतेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? हन्त ! जानाति पश्यति ३। विशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहतासमवहतेन आत्मना विशुद्धळेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? हन्त ! जानाति पश्यति ४ । एवम्-अधस्तनेषु आयेषु अष्टमु णेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयर जाणइ पासइ ?) हे भदन्त ! विशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त आत्मा द्वारा विशद्धलेश्यावाले देवको, देवीको या इन दोनों मेंसे किसी एकको जानता है और देखता है क्या ? (हंता जाणइ पासइ) हां गौतम ! विशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेश्यावाले देवको तथा देवीको या इन दोनोंमें से किसी एकको जानता है और देखता है । (विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहया समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देव देवि अन्नयरं जाणइ पासइ ?) हे भदन्त ! विशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्तअनुपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देवको, या देवोको, या इन दोनों में से किसी एक को जानता है और देखता है क्या? (हंता, जाणइ पासह) हां, गौतम ! विशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त अनुपयुक्त आत्माद्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देवको तथा देवीको या इन दोनों में से किसी एक को जानता है और देखता है । (विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहया समोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देविं अन्नयरं जाणइ पासइ ?) हे भदन्त ! विशुद्धलेश्यासमोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं अन्नयरं जाणइ पासइ ? ) 3 लन्त ! વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળો દેવ શું ઉપયુક્ત આત્મા દ્વારા વિરુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવ અને દેવીને, भय त भन्ने मानाने oneी श छ भने हेभी श छ ? (हंता, जाणइ पासह) ही, गौतम! विशु वेश्यावाणे व उपयुत आत्मा ६॥ विशुद्ध वेश्यावा દેવ અને દેવીને, અથવા તે બનેમાંના કેઈ એકને જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે. (विसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे समोहया समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अत्रयरं जाणइ पासइ?) महात! विशुद्ध सश्यावरणाशु उपयुतઅનુપયુકત આત્મા દ્વારા અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવને અને દેવીને, અથવા બનેમાંના
मेने omell छ भने भी श छ ? (हंता, जाणइ पासह), गौतम ! વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળાદેવ ઉપયુકત અનુપયુકત આત્મા દ્વારા અવિરુદ્ધ લેફ્સાવાળદેવ અને દેવીને, अथवा सन्मानाने tell श छ भने हेभी श छे. विमुद्धलेस्सेणं भंते! देवे समोहया समोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
भगवतीसूत्रे
( नायमर्थः समर्थः इति ) ' न जानाति न पश्यति' । उपरितनेषु (अन्तिमेषु ) चतुर्षु' 'जानाति पश्यति' । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! || ३ ||
टीका - देवाधिकारात् तद्विशेषवक्तव्यतामाह - 'अविसुद्धले से णं' इत्यादि । 'अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे असमोहए णं अप्पाणेणं अविमुद्धलेस्सं देवं देवि, वालादेव उपयुक्त अनुपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेश्यावाले देवको, देवीको तथा इन दोनों में से किसी एकको जानता और देखता है ? (हंता जाणइ पासइ) हां, गौतम ! विशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त अनुपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेश्यावाले देवको, देवीको तथा इन दोनोंमेंसे किसी एक को जानता और देखता है । ( एवं हेट्ठिल्लएहिं अट्ठहिं न जाणड़ न पासइ, उवरिल्लेहिं जाणइ पासइ) इस तरह नीचे के आठ भंगों द्वारा देव जानता नहीं है देखता नहीं है और ऊपर के चार भंगों द्वारा वह जानता है और देखता है । (सेवं भंते ! सेव भंते ! ) हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सर्वथा सत्य है है भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सर्वथा सत्य है ।
टीकार्थ- देवका अधिकार चल रहा है इस कारण इस विषय में जो विशेष वक्तव्यता है उसे सूत्रकार प्रकट कर रहे हैं इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'अविसुद्धलेस्से णं भंते । देवे'
पासइ ? ) डे महन्त ! विशुद्धमेश्यावाणी देव शु उपयुक्त अनुपयुक्त मात्मा द्वारा વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવ અને દેવીને, અથવા અન્ય કાઇને જાણી શકે છે અને દેખી શકે छे ? ( हंता, अत्थि ) डा, गौतम ! विशुद्ध बेस्यावाणो देव उपयुक्त अनुपयुक्त આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવ અને દેવીને, અથવા તે બન્નેમાંના કાઇ એકને भागी राडे छे भने हेभी शडे छे. ( एवं हेलिएहिं अट्ठहिं न जाणइ न पास, उवरिल्लेहिं चउहिं जाणइ पासइ) भी रीते पहेला आहे लगो ( वियो ) द्वारा દેવ જાણતા નથી અને દેખતે નથી, પણ છેલ્લા ચાર ભગા દ્વારા જાણે છે અને દેખે છે. ( सेवं भंते । सेवं भंते ! त्ति ) हे महन्ता खाये थे अधु ते सत्य ४ छे. હે ભદન્ત ! આપે જે કહ્યું તે સથા સત્ય છે.
ટીકા – દેવના અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તે કારણે આ વિષયનું વિશેષ પ્રતિપાદન કરવાને માટે સૂત્રકાર નીચેના પ્રશ્નોત્તર પ્રકટ કરે છે—
गौतम स्वाभी महावीर अलुने सेवा अभ पूछे छे ! अविसुद्धलेस्सेणं भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका. श.६. उ.९ सू.३ देवज्ञानाज्ञानस्वरूपनिरूपणम् १८७ अण्णयरं जाणइ, पासइ ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अविशुद्धलेश्यः खलु अविशुद्धा लेश्या यस्य स तथाविधो विभज्ञानी देवः असमवहतेन अनुपयुक्तेन उपयोगरहितेन आत्मना अविशुद्धलेश्य-विभङ्गज्ञानवन्तं देवं, विभङ्गज्ञानवती देवी चा, अन्यतरम् अन्यं कमपि वा किं जानाति, पश्यति ? भगवानाह-'णो इणद्वे समढे हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, अविशुद्धलेश्यो देवः मिथ्यादृष्टित्वात् अनुपयुक्तेन आत्मना अविशुद्ध लेश्यं देवादिकं न ज्ञातुमर्हति इत्याशयः ? ____ अथ द्वितीयादिविकल्पान् प्रतिपादयितुमाह-एवं अविमुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणइ, पासइ ? णो हे भदन्त ! जिसदेवकी लेश्या विशुद्ध नहीं है ऐसा विभङ्ग ज्ञानी देव 'असमोहएणं अप्पाणेणं' उपयोग रहित आत्मा द्वारा अविसुद्धलेस्सं देवं देविं अण्णयर जाणइ पासई' विभङ्गज्ञान वाले देवको, विभंगज्ञानवाली देवीको, अथवा अन्य किसी को भी क्या जानता है ? देखता है उत्तर में भगवान् कहते हैं कि- 'णो इण? समढ़े' यह अर्थ समर्थ नहीं है- अर्थात् जिसकी लेश्या विशुद्ध नहीं है ऐसा विभङ्गज्ञानी देव मिथ्या दृष्टि होने के कारण उपयोग शून्य आत्मा द्वारा विशुद्ध लेश्या रहित ऐसे विभङ्गज्ञानी देव को, विभङ्गज्ञानवाली देवी को तथा इन दोनों में से और भी किसी को जान देख नहीं सकता है। अब द्वितीय आदि विकल्पों को प्रतिपादन करने के लिये सूत्रकार कहते है- इसमें गौतम प्रभु से पूछते हैं कि- 'एवं अविसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवं अण्णयरं जाणइ, पासई' हे भदन्त ! देवे । हेमन्त ! २ हेवनी सेश्या विशुद्ध नथी मे विज्ञानी देव 'असमोहएणं अप्पाणेणं' पये २डित मात्मा द्वारा 'अविमुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणड पासड?" शुविज्ञानवा वने, विज्ञानवाणी वीन, मया ते બનેમાંથી કોઈ એકને શું જાણે છે અને દેખે છે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર प्रभु ४ छ– 'णो इणद्वे समद्वे' गौतम ! मे सलवी शतुं नथी. नी सेश्या વિરુદ્ધ નથી. એ દેવ મિથ્યાષ્ટિ હોવાને કારણે ઉપગ રહિત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ લેસ્યાથી રહિત હોય એવા વિભંગણાની દેવને, વિર્ભાગજ્ઞાની દેવીને, અથવા તે બન્નેમાંથી કેઈ પણ એકને જાણું–દેખી શકતો નથી.
હવે સૂત્રકાર બીજા વિકલ્પનું પ્રતિપાદન કરે છે– ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને मा प्रभाए प्र पूछे थे- 'एवं अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे असमोहएणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
भगवतीसूत्रे इणटे समढे' २। एवम् तथैव अविशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः असमवहतेन अनुपयुक्तेन आत्मना विशुद्धलेश्यम्-अवधिज्ञानिन देव देवीम्, अन्यतरं वा जानाति पश्यति ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः, इति द्वितीयो विकल्पः२ । अथ तृतीयं विकल्पमाह-'अविमुद्धलेस्से गं भंते ! देवे समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवीम्, अण्णयरं जाणइ. पासइ ? णो इणढे समढे' गौतमः पृच्छति अविशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहतेन उपयोगसहितेन आत्मना अविशुद्धलेश्य देवं देवि अन्यतरं जानाति, पश्यति ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः, अविशुद्धलेश्यावाला ऐसा विभंगज्ञानी मिथ्यादृष्टि देव अनुपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेश्यावाले-- अविधिज्ञानशाली देव को या अवधिज्ञानी शालिनी देवी को या इन दोनों में से अन्य किसीको भी क्या जानता और देखता है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं कि'णो इणटे समी' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। क्यों कि विभाज्ञानी होने के कारण वह उन्हें जानने के सामर्थ्य से रहित होता है। अब गौतम पुनः प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि 'अविसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहया समोहएणं अप्पाणेणं अविसुदलेसं देवं देविं अण्णयरं जाणइ पासइ ?' कि हे भदन्त ! ऐसा देव कि जिसकी लेश्या अविशुद्ध है. विभङ्ग ज्ञानी है वह क्या उपयुक्त अनुपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देव को या देवी को या ऐसे ही अन्य किसी को भी जानता और देखता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'णो इणढे समझे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। अप्पाणेणं विसुद्धलेस्स देवं देवि अण्णयरं जाणइ पासड?' सहन्त! અવિશુદ્ધ લેશ્યાવાળે વિભંગ જ્ઞાની મિથ્યાષ્ટિ દેવ અનુપયુકત ( ઉપયોગ રહિત) આત્મા દ્વારા શું વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા – અવધિજ્ઞાનવાળા દેવને અવધિજ્ઞાનવાળી દેવીને, અથવા તે બન્નેમાંના કોઈ એકને જાણે છે અને દેખે છે ?
तन। उत्तर भापता महावीर प्रभु हे छ- 'णो इणदे समदे गौतम! એ વાત સંભવી શકતી નથી. કારણ કે તે દેવ વિર્ભાગજ્ઞાની (વિપરીત જ્ઞાનવાળા) હોવાને કારણે તેમને જાણવાના સામર્થ્યથી રહિત હોય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી ત્રીજો X पूछे छ- 'अविसुद्धलेस्मे णं भंते ! देवे समोहया समोहएण्णं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवं अण्णयरं जाणइ पास?" MEd! मेव व જેની વેશ્યા અવિરુદ્ધ છે – જે વિર્ભાગજ્ઞાની છે – તે શું ઉપયુકત અનુપયુકત આત્મા દ્વારા અવિશુદ્ધ લેયાવાળા દેવ, દેવીને, અથવા એવાંજ અન્ય કેઈને પણ શું જાણે છે भने हे ? उत्तर- 'जो उण२ समटे गौतम र सवी सतु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ९ . ३ देवज्ञानाज्ञानस्वरूपनिरूपणम् अविशुद्धलेश्यस्य मिथ्यादृष्टित्वेन ज्ञातुमशक्यत्वात् इति तृतीयो विकल्पः ३ । अथ चतुर्थ विकल्पमाह - 'अविसुद्धलेस्से णं भंते देवे समोहरणं अप्पाणेणं विशुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणइ, पासइ ? णो इणट्टे समट्ठे ' गौतमः पृच्छति - अविशुद्ध लेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देव, देवीम्, अन्यतरं वा जानाति, पश्यति ? भगवानाह - नायमर्थः समर्थः, तस्यापि विभङ्गज्ञानित्वेन ज्ञातुमशक्यत्वात् ४ । अथ पञ्चममाह - ' अविसुद्ध लेर से णं भंते! देवे समोहयाऽसमोहरणं अप्पाणेणं अविशुद्धलेस्सं देव देवि अण्णयरं जाइ, पासइ ? णो इणट्टे समट्टे' गौतमः पृच्छति - अविशुद्धलेइयः खलु भदन्त ! देवः समवहताऽसमवह तेन = उपयुक्ताऽनुपयुक्तेन आत्मना अविशुद्धलेश्य देव देवीम् अन्यतरं जानाति, पश्यति ? भगवानाह - नायमर्थः समर्थः एतस्यापि मिथ्यादृष्टित्वेन ज्ञातुमशक्यत्वात् ५ । अथ षष्ठमाह - 'अविसुद्धले सेणं भंते ! देवे समोहया समोहर णं अप्पाणेणं त्रिसुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णय रं जाणइ, पासइ ? णो इणड्डे समट्ठे' गौतमः पृच्छति - अविशुद्धलेश्यः खलु इसका भी कारण यही है कि वह मिथ्यादृष्टि होने के कारण उन्हें जानने की शक्ति से विकल कहा गया है। यह पांचवां भंग है । अब छठे भंगरूप विकल्प के विषय में 'अविसुद्धलेस्से णं भंते! देवे समोहयाऽसमोहरणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणइ पासह' गौतमने यह प्रश्न किया कि हे भदन्त ! अविशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त अनुपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेइयावाले देव को या देवी को या अन्य किसी को भी क्या जानता और देखता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'णो इणट्टे समट्ठे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है । क्यों कि अविशुद्धलेइयावाला देव मिथ्यादृष्टि નથી. કારણ કે તે મિથ્યાષ્ટિ હોય છે, તેથી તેમને જાણવાની શકિત તેનામાં હાતી નથી. આ પાંચમા ભંગ છે. હવે છઠ્ઠા લંગરૂપ વિકલ્પના વિષયમાં આ પ્રમાણે પ્રશ્ન वामां आवे छे - 'अत्रिसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे समोहयाऽसमोहरणं अप्पाणेणं विद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणइ पासs ?' डे लन्त ! अविशुद्ध सेश्यावाणी દેવ ઉપયુકત અનુપયુકત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવને, દેવીને, અથવા એવાં જ અન્ય કાઇને પણ શું જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે? ઉત્તર'णो इणट्टे सम े' हे गौतम! मे बात सलवी शक्ती नथी, आशु डे शुद्ध લેશ્યાવાળા દેવ મિથ્યાદૃષ્ટિ ડાય છે. તેના આત્મામાં મિથ્યાત્વ વર્તમાન હાવાને કારણે તેમને જાણવા માટેના વાસ્તવિક બેધ તે દેવમાં ઉત્પન્ન થઇ શકતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
-
-
भगवतीसूत्रे भदन्त ! देवः समवहताऽसमवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति, पश्यति ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः ६। 'विमुद्धलेस्से णं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवं अन्नयरं जाणइ, पासइ ? णो इणढे समढे'। गौतमः पृच्छति-विशुद्रलेश्यः खलु भदन्त ! देवः असमवहतेन-उपयोगरहितेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति, पश्यति ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः, विशुद्धलेश्यस्य देवस्य सम्यग्दृष्टित्वेऽपि उपयोगरहितत्वेन ज्ञातुमशक्यत्वात् ७ । | "विसुद्धलेस्सेणं भंते ! असमोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं होता है- उसकी आत्मा में मिथ्यात्व से वासित होने के कारण उन्हें जानने का वास्तविक बोध उत्पन्न नहीं हो पाता है। सप्तम विकल्प के विषय में गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'विसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अन्नयरं जाणइ पासइ' विशुद्धलेश्यावाला देव अनुपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देव को, देवी को या अन्य किसी को जानता और देखता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं कि-'णो इणटे समढे हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। इसका कारण यह है कि यद्यपि ऐसा देव नियम से सम्यग्दृष्टि होता है- फिर भी पदार्थ का जानना तो उपयुक्त अवस्था में ही होता है अनुपयुक्त-उपयोगशून्य-अवस्था में नहीं। अतः सम्यग्दृष्टि होते हुए भी उपयोगशून्य होने के कारण विशुद्धलेश्यावाला भी देव उन्हें नहीं जानता देखता है । अब अष्टम
હવે સાતમાં ભંગ સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામી આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છેविमुद्धलेस्सेणं भंते असमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणइ पास?' 3 महन्त ! विशुद्ध वेश्यावा व अनुपयुत ( उपयोग २हित) मामा દ્વારા અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવને, દેવીને અથવા એવાં અન્ય કેઈને શું જાણી–દેખી
छ ? तेन। २ मापता महावीर प्रभु ४९ छ-'णो इणटे समेट' गौतम ! એ વાત પણ સંભવી શકતી નથી. તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે-જે કે એવો દેવ નિયમથી જ સમ્યગદૃષ્ટિ હોય છે, તે પણ પદાર્થને જાણવાનું તે ઉપયુકત (ઉપયોગ ચુકત) અવસ્થામાં જ બની શકે છે, ઉપગ રહિત અવસ્થામાં બની શકતું નથી. તેથી સમ્યગૃદૃષ્ટિ હોવા છતાં ઉપયોગ રહિત હોવાના કારણે વિશુદ્ધલેશ્યાવાળે તે દેવ પણ તેમને જાણું-ખી શકતો નથી. હવે સૂત્રકાર આઠમે ભંગ પ્રકટ કરે છે–
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.९ सू.३ देवज्ञानाज्ञानस्वरूपनिरूपणम् १९१ जाणइ, पासइ ? णो इ8 समढे' गौतमः पृच्छति-विशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः असमवहतेन अनुपयुक्तेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति, पश्यति ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः एतस्यापि विशुद्धलेश्यत्वेन मिथ्यादृष्टिरहितत्वेऽपि उपयोगाभावादेव ज्ञातुमशक्यत्वात् ८। 'विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णंयरं जाणइ, पासइ ?' गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! विशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहतेन आत्माना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति, विकल्प में जो गौतम ने 'विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे असमोहएणं
अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देविं अण्णयरं जाणइ पासई' ऐसा पूछा है कि विशुद्धलेश्यावाला देव अनुपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेश्यावालेदेव को, देवी को तथा अन्य किसीको भी क्या जानता और देखता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। इसका कारण भी यही है कि अनुपयुक्त अवस्थावाला होने के कारण वह विशुद्धलेश्यावाला होता हुआ भी देव उन्हें नहीं जानता है। नवमें भंगकां विकल्प इस प्रकार से है 'विसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे समोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं देवं देविं अण्णयर जाणइ पासइ' इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! विशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्धलेश्यावाले देवको तथा अन्य और भी किसीको क्या जानता देखता है ? इसके उत्तर
गौतम स्वाभाना प्रश्न- विसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे असमोहएणं अप्पाणे णं विसुद्धलेस्सं देवं देविं अण्णयरं जाणइ पासइ ?' लहन्त! विशुद्ध લેશ્યાવાળો દેવ ઉપગ રહિત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવને, દેવીને, અથવા એવાં અન્ય કેઈને શું જાણી-દેખી શકે છે? તેનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે'णो इणट्रे सम, तम! मे सभवी शतु नयी. ४२६५ पयोग રહિત અવસ્થાવાળો હોય છે, તે કારણે વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળો હોવા છતાં તે તેમને જાણી શકતા નથી–ઉપયુક્ત અવસ્થામાં જ જાણવાનું સંભવી શકે છે, અનુપયુકત અવસ્થામાં નહીં.
वे गौतम स्वामी नwi in विष प्रभुने प्र पूछे - विमुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे समोहएणं अप्पाणेणं अविमुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणइ पासइ ?' હે ભદન્ત! વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળો દેવ ઉપયુક્ત (ઉપયોગ રહિત) આત્મા દ્વારા અવિરુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવને, દેવીને, અથવા એવાં અન્ય કેઈને શું જાણે છે અને દેખે છે? તેને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
भगवतीसूत्रे पश्यति ? भगवानाइ-'हंता, जाणइ, पासइ?' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् विशुद्धलेश्यो देवः सम्यग्दृष्टित्वात् उपयुक्तत्वाच अविशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ?। (१) 'विसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे समोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणइ, पासइ ?' गौतमः पृच्छतिविशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति पश्यति ? भगवानाह-'हंता, जाणइ पासइ!' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् , विशुद्धलेश्यो देवः सम्यग्दृष्टित्वात् उपयुक्तत्वाञ्च विशुद्धलेश्य देवं जानाति पश्यति १० (२)। अथ एकादशमाह-'विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहयाऽसमोहएणं अविसुद्धलेस्सं देवं देविं अण्णयरं जाणइ, पासइ ? में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'हंता जाणइ पासई' हां, गौतम ! जानता देखता है। तात्पर्य कहनेका यह है कि विशुद्धलेश्यावाला होनेके कारण वह देव सम्यग्दृष्टि होता है तथा जब वह उपयुक्त अवस्था. वाला होता है तब वह उस अवस्थामें उन्हें जानता देखता है। दशवां विकल्प इस प्रकार से है 'विसुद्धलेस्से णं भंते ! देवे समोहएण अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयर जाणइ पासई' हे भदन्त ! विशुद्ध लेश्यावाला देव उपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्धलेश्यावाले देवको, देवीको तथा अन्य और भी किसीको क्या जानता देखता है ? उत्तरमें प्रभु कहते है कि हे गौतम ! "हंता, जाणइ पासई हां. वह जानता है देखता है । ग्यारहवां विकल्प इस प्रकारसे है विसुद्धलेस्सेणं भंते! देवे समोहयाऽसमोहएणं अविसुद्धलेस्सं पाम भापता महावीर प्रभु ४ छ- 'हंता, जाणइ पासह गौतम ! मेवो દેવ તેમને જાણે છે. અને દેખે છે તેનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે- તે દેવ વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા હોવાથી સમ્યક્દષ્ટિ હોય છે. એ સમ્યકુદૃષ્ટિ દેવ જ્યારે ઉપયોગયુકત અવસ્થાવાળે હોય છે, ત્યારે તે તેમને જાણે છે અને દેખે છે.
હવે દસમાં ભંગ વિષે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છેविसुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे समोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेस्सं देवं देविं अण्णयरं जाणइ पासइ ?' महन्त ! विशुद्ध सेश्यावाणे व उपयुत मात्मा द्वारा विशुद्ध श्यावा वने, हेवीन, मया मान्य न शुत-
हेछ ? उत्तर-'हंता, जाणइ पासह, डा, गौतम! ते तमने गले छे भने हेमे छ, तनुं २ Y नवम मा બતાવ્યા પ્રમાણે જ સમજવું.
હવે ૧૧ માં ભંગ વિષે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે'विमुद्धलेस्सेणं भंते ! देवे समोहयाऽसमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेस्सं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ६ उ. ९ सु. ३ देवज्ञानाज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
१९३
'हंता जाणइ, पासइ' गौतमः पृच्छति- विशुद्धलेश्यः खलु भदन्त ! देवः समवहता समवहतेन आत्मना अविशुद्धलेइयं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति, पश्यति? भगवानाह - हन्त सत्यम्, विशुद्धलेइयो देवः सम्यगृष्टित्वात् उपयुक्तत्वाच्च अविशुद्धलेश्यं देवं जानाति पश्यति ११ (३) । 'विशुद्धले से णं भंते ! देवे समोहया समोहरणं विसुद्धलेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणइ, पासइ ? हंता जाणs, पास' गौतमः पृच्छति - विशुद्धलेइयः खलु भदन्त ! देवः समवहदेव देवि अण्णयरं जाणइ पासई' हे भदन्त ! विशुद्ध लेश्यावालासम्यग्दृष्टि देव समवहत असमवहत उपयुक्त अनुपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्ध लेश्यावाले देव को, देवी को तथा इनमें से किसी एक को जानता देखता है क्या ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हंता जणइ पास ' हां, गौतम ! विशुद्धलेश्यावाला देव सम्यग्दृष्टि होनेके कारण अपने विशुद्ध अवधिज्ञान के द्वारा उपयुक्त हो कर अविशुद्धलेग्यावाले देवादिकों को जानता देखता है । १२वें विकल्प के प्रश्न करते हुए गौतम प्रभुसे 'विसुद्धलेस्सेणं भंते! देवे समोहयाऽसमोहरणं विसुद्ध - लेस्सं देवं देवि अण्णयरं जाणइ पास' ऐसा पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! विशुद्धलेश्यावाला देव उपयुक्त अनुपयुक्त आत्मा द्वारा क्या विशुद्धलेश्यावाले देवादिकों को जानता देखता है ? उत्तर में प्रभु से कहते हैं कि 'हंता जाणइ पास' हां, गौतम ! विशुद्ध लेश्यावाले देव सम्यग्दृष्टि होनेसे और उपयुक्त होनेसे विशुद्धलेश्यावाले देवादिकों को
देव, देवि अण्णयरं जाणइ पासइ ? ' हे लहन्त ! विशुद्ध श्यावाणी व-सभ्याइ - દૃષ્ટિદેવ ઉપયુકત અનુપયુકત આત્મા દ્વારા અવિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવ, દેવીને, કે અન્ય अधने शुं लाएगी-हेगी राडे छे ? उत्तर- 'हंता, जाणइ पास' डा गौतम! દેવ તેમને જાણી દેખી શકે છે. કારણ કે વિશુદ્ધ લેસ્યાવાળા દેવ સમ્યગદૃષ્ટિ હોય છે, તે તેના અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કરીને અવિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દૈવાદિને જાણી શકે છે. હવે ગૌતમ સ્વામી બારમાં ભંગ વિષે પ્રશ્ન પૂછે છે 'विमुद्धले सेणं भंते ! देवे समोहया ऽ समोहए णं विसुद्धलेस्सं देव देविं अण्णयरं जाणइ पासइ ?" હે ભદન્ત 1 વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવ ઉપયુકત અનુપયુકત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ લેસ્યાવાળા દેવને દેવીને અથવા અન્ય કાઇને શું જાણે-દેખે છે? તેના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ उडे छे- 'हंता, जाणइ पासइ ' डा गौतम! विशुद्ध बेश्याषाणो देव सभ्यग्रदृष्टि હાવાથી અને ઉપયુકત (ઉપયોગ યુકત) હાવાથી વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવાદિકાને જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે. હવે ઉપર્યું કત વિષયના ઉપસંહાર કરતા સૂત્રકાર કહે છે–
,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
भगवतीसूत्रे
तासमवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीम् अन्यतरं जानाति, पश्यति ? भगवानाह-हन्त, सत्यम्, विशुद्धलेश्यो देवः सम्यग्दृष्टित्वात् उपयुक्तत्वाच्च विशुद्धश्यं देवं जानाति पश्यति १२ (४) ।
6
अथोपरिवर्णितमुपसंहरन्नाह एवं हेलिएहि अहिं न जाणइ, न पास, उवरिल्लएहिं चउहिं जाण, पासह' एवम् तथा च अधस्तनैः =आद्यैः अष्टभिर्विकल्पैः तत्र षडूाभः- अविशुद्धलेश्यो देवः, अनुपयुक्तेन उपयुक्तेन उपयुक्ताऽनुपयुक्तेन वा आत्मना द्वाभ्यांतु विशुद्धलेश्यो देवः अनुपयुकेन आत्मना न जानाति, न पश्यति । उपरितनैः - अन्तिमैश्चतुर्भि - विकल्पैः विशुद्ध
6
"
जानता देखता है । अब इस उपर वर्णित विषय का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि एवं हेल्लिएहिं अट्ठहिं न जाणइ, न पासइ, वरिल्ले हि चउहिं जाणइ पासई अधस्तन संबंधी आदि के आठ विकल्पों में रहा हुआ देव देवादिकों को नहीं जानता देखता है और उपरितन अन्तिम चार विकल्पों में रहा हुआ देव देवादिकों को जानता है। सो इन आदि के आठ विकल्पों में आये हुए ६ विकल्पों में वर्तमान देव इसलिये देवादिकों को उपयुक्त, अनुपयुक्त अथवा उपयुक्तानुपयुक्त आत्माद्वारा नहीं जानता है कि वह मिध्यादृष्टि है । तथा दो विकल्पों में वर्तमान देव विशुद्ध लेश्यावाला देव इसलिये देवादिकों को नहीं जानता है कि वह अनुपयुक्त अवस्थावाला है। तथा चार विकल्पों में वर्तमान विशुद्धलेश्यावाला देव देवादिकों को जानता है ऐसा जो कहा है उसमें कारण उसका
'एवं लिहिं अहिं न जाणइ, न पासइ, उबरिल्लेहिं चउहिं जाणइ, पास ' શરૂઆતના આઠે વિકામાં રહેલા દેવ દેવાર્દિકને જાણતા દેખતા નથી, પણુ છેલ્લા ચાર વિકામાં રહેલા દેવદેવાર્દિકા જાણી–દેખી શકે છે. પહેલાં આઠ વકામાંથી શરૂઆતના ૬ વિકલ્પમાં રહેલા દેવ દેવાદિકા ઉપચુકત, અનુપયુકત અથવા ઉપચુકતાનુંપયુકત આત્મા દ્વારા જાણતા નથી કારણકે તે મિથ્યાદૃષ્ટિ ડાય છે. તથા પહેલા આઠ વિકામાંના છેલ્લા બે વિકલ્પમાં વર્તમાન વિશુદ્ધ લેસ્યાવાળા—સમ્યગદૃષ્ટિ દેવ અનુપયુકત (ઉપયોગ રહિત) અવસ્થાવાળા હોવાથી દેવાદિકાને જાણી શકતા નથી. છેલ્લા ચાર વિકામાં વતમાન વિશુદ્ધ વૈશ્યાવાળે દેવ દેવાદિકાને જાણી શકે છે તેનું કારણ તેની સમ્યક્દૃષ્ટિયુક્તતા અને ઉપયુકતાવસ્થા છે. અન્તે મહાવીર પ્રભુના કથનને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. ९ . ३ देवज्ञानाज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
१९५
लेइयो देवः उपयुक्तेन आत्मना जानाति, पश्यति । अन्ते - गौतम आह'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति, तदे ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ ३ ॥
इति श्री - जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्रीघासीलाळव तिविरचितायां श्रीभगवती सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां षष्ठशतकस्य नवमोद्देशकः समाप्तः ॥ ६-९ ॥
सम्यग्दृष्टिपना तथा उपयुक्तावस्था है । अन्त में प्रभु के कथन को स्वतः प्रमाणभूत मानते हुए गौतम प्रभु से कहते हैं कि भदन्त ! आपने जो यह सब कहा है वह सर्वथा सत्य ही है सर्वथा सत्य ही हैं | सू० ३ || जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके छट्ठे शतकके नववा उद्देशक समाप्त ॥ ६-९ ॥
G
6
સ્વતઃ પ્રમાણભૂત માનીને ગૌતમ સ્વામી તેમને કહે છેसेवं भंते ! सेवं मंते ! चि ' ' हे लहन्त ! आपनां वयना सर्वथा सत्य ४ हे सर्वथासत्यन छे.' ॥ ३॥ જૈનાચાય* શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતી’ સૂત્રની પ્રમેયાદ્રિકા વ્યાખ્યાના છઠ્ઠા શતકના નવમા ઉદ્દેશ સમાપ્ત પ્રદલા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ दशमोदेशकः प्रारभ्यतेgarh दशमोद्दशस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् अन्यतीर्थिकानां वक्तव्यता यत् - राजगृहनगरस्थजीवानां सुखं दुःखं वा न कोऽपि पुरुषः बदरबीजमात्रं निष्पावमात्रं कलममात्रं माषमात्रं - मुद्र मात्रं, यूकामात्रम्, लिक्षामात्रमपि बहिर्निष्काश्य दर्शयितुं समर्थः । भगवतो महावीरस्य सिद्धान्तवक्तव्यता - यत्- केवलं राजगृहनगरस्थजीवानामेव न अपितु सर्वलोकस्थित जीवानां सुखं दुःख वा तावन्मात्रं वहिर्निष्काश्य न कोऽपि दर्शयितुं समर्थः । तत्रैव देवस्य गन्धानां सूक्ष्मतमपुद्गलानां दृष्टान्ततयोपन्यासः । जीवश्चैतन्यं चतन्यं वा जीवः ? इति प्रश्न उभयोरेकरूपता शतक ६ उद्देशक १०
छठे शतक के इस दशवें १० उद्देशकका विषयविवरण संक्षेप से इस प्रकार से है- अन्यतीर्थिकोंकी इस वक्तव्यता को कि "राजगृहनगर के जीवों के सुखदुःखको बेरकी गुठली के बराबर, बाल के बराबर, कलम- मटर या चावल के बराबर, उडद के बराबर, मूंग के बराबर, जूं के बराबर या लीख के भी बराबर बाहर निकाल कर कोइ पुरुष नहीं दिखला सकता है" निरसन तथा महावीरप्रभुका इस विषयमें स्वसिद्धान्तका स्थापन इसमें यह कहा गया है कि केवल राजगृह नगर के रहनेवाले जीवों के ही नहीं, अपि तु समस्त लोकस्थित जीवों के सुखदुःख को भी कोइ पूर्वोक्तप्रमाण में बाहर निकाल कर नहीं दिखला सकता है । इस विषय में देव और गंध के सूक्ष्मगत पुद्गलों का उदाहरण जीवचैतन्य है कि चैतन्यजीव है ? इस प्रश्नमें દસમા ઉદ્દેશકને પ્રાભ.
6
છઠ્ઠા શતકના દસમાં ઉદ્દેશકના વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ અન્ય તીચિકાની આ પ્રકારની માન્યતા– · રાજગૃહ નગરના જીવાનાં સુખદુઃખને એરના ઠળિયા જેટલું, વાલ જેટલુ, વટાણા કે ચાખાના દાણા જેટલું, અડદ કે મગના દાણા જેટલ, જૂ જેટલું, અથવા લીખ જેટલું પણ બહાર કાઢીને કાષ્ઠ પુરુષ બતાવી શકતા નથી.' આ કથનનું ખંડન અને આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુનું કથન અને તે કથન દ્વારા સ્વસિદ્ધાંત નિર્દેશન--રાજગૃહ નગરમાં રહેનારા જીવાનાં જ સુખદુ:ખને નહીં, પણ સમસ્ત લેકમાં રહેલા જીવાનાં સુખદુઃખને કાઇ પણુપુરૂષ પૂર્વોકત પ્રમાણમાં બહાર કાઢી ખતાવી શકતા નથી.' આ વિષે દેવ અને ગંધના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.१० उद्देशकविषयनिरूपणम्
१९७ कथनम् । वैमानिकपर्यन्तं तथाविधविचारः। यो जीवति स जीवः, यो जीव: स जीवति ? यो जीवति स तु जीव एवं, जीवस्तु कदाचित् नैरयिकाद्यवस्थायां जीवति, कदाचित् सिद्धावस्थायां तु न जीवतिन प्राणान् धारयति सिद्धजीवः । वैमानिकपर्यन्तं तथाविधविचारः । नैरयिको भवसिद्धकः अभवसिद्धिकश्च । एवं भवसिद्धि कोऽपि नैरयिकः, अनैरयिकश्च । अन्यतीर्थिकमते सर्व जीवाना मकान्तिकदुःखवेदकत्वम् , केषांचिद् ऐकान्तिकसुख वेदकत्वम् , केषांचित्तु मुखदुःखमिश्रवेदनावेदकत्वं वर्तते, तेषां च त्रयाणामपि नामग्राहं निर्देशः । दोनों को एकरूपता का कथन वैमानिक देवो तक इसी प्रकार का विचार जा जीता है वह जीव है कि जो जीव है वह जोता है ? इस प्रश्न के उत्तर में जो जीता है वह तो जीव है ही, पर जो जीव है वह नैरयिक आदि अवस्था में जीता भी है और नहीं भी जीता है प्राण धारण नहीं करता है ऐसा उत्तर । वैमानिक देवों तक इसी प्रकार का विचार नैरयिक जीव भवसिद्धिक है, या अभवसिद्धिक है, अथवा भवसिद्धिक या अभवसिद्धिक नैरयिक है ? इस प्रश्न के उत्तर मेंभवसिद्धिक भी नैरयिक होता है और अनैरयिक भी होता है । सर्वजीव एकान्तरूप से दुःख का वेदन करते हैं ऐसा अन्यतीर्थिक मत है सो इस पर भगवान महावीर का मत ऐसा है कि कोई जीव एकान्त से दुःख का ही वेदन करते हैं, कोइ जीव एकान्त से सुख का ही वेदन करते हैं और कोइ २जीव सुखदुःख इन दोनों का સૂફમગત પુદ્દગલોનું ઉદાહરણ. પ્રશ્ન- “જીવ ચૈતન્ય છે કે ચૈતન્ય જીવ છે? ઉત્તરબનેની એકરૂપતા છે. વૈમાનિક દેવે પર્યન્તના જી વિશે આ પ્રકારનો વિચાર, પ્રશ્ન
જે જીવે છે તે છવ છે કે જે જીવ છે તે જીવે છે? ઉત્તર- જે જીવે છે તે તે જીવે છે જ, પણ જે જીવ છે તે નારક આદિ અવસ્થામાં જીવે પણ છે અને નથી પણ જીવતે પ્રાણ ધારણ કરતા નથી.” વૈમાનિક દેવ પર્યત એજ પ્રકારને વિચાર. પ્રશ્નનારક જીવ ભવસિદ્ધિક છે, કે અભવસિદ્ધિક છે, અથવા ભવસિદ્ધિક કે અભવસિદ્ધિક નારક છે?’ ઉત્તર– ભવસિદ્ધિક નારક પણ હોય હોય છે અને અનારક પણ હોય છે.
સમસ્ત જીવો એકાન્તરૂપે દુઃખનું વેદન કરે છે, એ અન્યતીથિંકોને મત. પરંતુ આ વિષય સંબંધી મહાવીર પ્રભુને મત એ છે કે “કઈ જીવ એકાન્તરૂપે દુઃખનું જ વેદન કરે છે, કેઈ જીવ એકાન્તરૂપે સુખનું જ વેદન કરે છે, અને કોઈ કાઈ જીવ સુખદુખ બનેનું વેદન કરે છે, આ પ્રકારનું કથન અને આ કથનના પ્રતિપાદનના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
भगवतीसूत्रे नैरयिकाणाम् आहारपुद्गलाः । तथैव यावत्-वैमानिकानाम् । केवली इन्द्रियद्वारा जानाति नवा ? इति प्रश्नः । इन्द्रियद्वारा केवली न जानाति इत्युत्तरम् । केवलिनः अभिमतज्ञानं निर्वृतदर्शनम् आवरणरहितदर्शनम् । संग्रहगाथा ॥
षष्ठशतकस्य दशमोद्देशक:-अन्यतीथिकवक्तव्यता । ___ मूलम्-'अण्णउत्थिया णं भंते ! एवं आइक्खंति, जाव परूवेंति, जावइया रायगिहे नयरे जीवा, एवइयाणं जीवाणं णो चकिया कोइ सुहं वा, दुहं वा, जाव-कोट्टिमायमवि, निप्पावमायमवि; कलममायमवि मासमायमवि मुग्गमायमवि जयामायमवि लिक्खामायमवि अभिनिव हेत्ता उवदंसित्तए-से कहमेयं भंते ! एवं ? गोयमा ! जं णं ते अण्णउत्थिया एवं आइक्खंति, जाव-मिच्छं ते एवं आहंसु, अहं पुण गोयमा! एवं आइक्खामि, जाव-परूवेमि-सबलोए वि यणं सवजीवाणं णो चकिया, केइ सुहं वा; तं चेव, जाव-उवदंसित्तए । से केणटेणं ? गोयमा ! अयं णं जंबुद्दीवे दीवे, जाव विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ता, देवेणं महिडिए; जाव-महाणुभागे एगं महं, सविलेवेदन करते हैं ऐसा कथन तथा इस कथन में उन जीवों का नामनिर्देश नैरयिक जीवों के आहारपुद्गलों का कथन यावत् वैमानिकों के आहारपुद्गलौ का कथन केवली भगवान् इन्द्रियों द्वारा जानते है या इन्द्रियों द्वारा नहीं जानते है ऐसा प्रश्न केवली भगवान् इन्द्रियों द्वारा नहीं जानते हैं एसा उत्तर केवली का ज्ञान अमितअपार है निर्वृत दर्शन हैं अर्थात् आवरणरहित दर्शन है। संग्रहगाथा । માટે તે દરેક પ્રકારના જીવોને નામનિદે શ. નારકના આહાર પુદગલેનું કથન, વૈમાનિક પર્યન્તના જીવના આહાર પુગલોનું કથન. પ્રશ્ન- “કેવલી ભગવાન ઈન્દ્રિય દ્વારા જાણે છે કે ઈન્દ્રિ દ્વારા જાણતા નથી?” ઉત્તર- ‘કેવલી ભગવાન ઈન્દ્રિયો દ્વારા જાણતા નથી. તેમનું જ્ઞાન અમિત. (અમર્યાદિત–અપાર) હોય છે અને તેઓ આવરણ રહિત इश नवाजा हाय छ- (निवृत शनाय ) अj ४थन- सड था
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. १० सू. १ अन्यतीर्थिकमतनिरूपणम् वर्ण गंधसमुग्गयं गहाय तं अवद्दालेइ, तं अवद्दालेत्ता जावइणामेवकद्दु केवलकप्पं जंबुद्दीवं दीवं तिहिं अच्छरानिवाए हिं तिसत्तखुत्तो अणुपरियट्टित्ताणं हवं आगच्छेजा, से णूणं गोयमा ! से केवले कप्पे जंबुद्दीवे दीवे तिहिं घाणपोग्गलेहिं फुडे ? हंता, फुडे । चक्कियाणं गोयमा ! केइ तेसिं घाणपोग्गलाणं कोलट्टिमायमवि, जाव-उवदंसित्तए ? णो इणट्टे समहे, से तेणटुणं जाव-उवदंसेत्तए ॥ सू० १ ॥
छाया - अन्ययूथिकाः खलु भदन्त ! एवम् आख्यान्ति यावत् - प्ररूपयन्ति, यावन्तो राजगृहे नगरे जीवाः एतावतो जीवानां न शक्नुयात् कोऽपि सुखं वा, दुख वा, यावत् कोलास्थिकमात्रमपि निष्पावमात्रमपि कलायमात्रमपि, माषमात्रमपि, मुद्गमात्रमपि युकामात्रमपि लिक्षामात्रमपि, अभिनिर्व
अन्यतीथिकवक्तव्यता
"
'अन्न उत्थियाणं भंते !' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( अनउत्थियाणं भंते ! एवं आइक्वंति जाव परूवेंति ) हे भदन्त ! अन्यतीर्थिकजन इस प्रकार से कहते हैं यावत् प्ररूपित करते हैं कि - ( जावइया रायगिहे नयरे जीवा - एवइयाणं जीवाण णो चक्किया कोइ सुहं वा दुहं वा जाव कोलडिगमायमवि, निष्पावमायमवि, कलममायमवि, मास मायमवि, मुग्गमायमवि, ज्या मायमवि, लिक्खामायमवि, अभिनिवेट्टेत्ता उवदंसित्तए) राजगृह नगर में जितने जीव है- उन सब અન્યતીથિક વકતવ્યતા— 'अनउत्थियाणं भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
छत्याहि
सूत्रार्थ - ( अन्नउत्थियाणं भंते ! एवं आइक्खंति जाव परूवेति ) ૩ ભદન્ત ! અન્યતીથિા આ પ્રમાણે કહે છે અને પ્રરૂપણા કરે છે ( जावइया रायगिहे नयरे जीवा एवइयाणं जीवाणं णो चकिया कोइ सुहं वा जाव कोलट्ठिगमायमवि, निष्पात्रमायम वि, कलममायम वि, मासमायमवि मुग्गमायमवि, जूयामायमवि, लिक्खामायमवि, अभिनिवट्टेत्ता उवदंसित्तए)
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो उपदर्शयितुम् , तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? गौतम ! यत् ते अन्ययूयिका एवम् आख्यान्ति, यावत् मिथ्या ते एवम् आहुः, अहं पुनगौतम ! एवम् आख्यामि, यावत्-प्ररूपयामि सर्वलोकेऽपि च सर्वजीवानां न शक्नुयात् कोऽपि सुखं वा, तदेव, यावत्-उपदर्शयितुम् , तत् केनार्थेन ? गौतम ! अयं जम्बू जीवों के कोई भी सुख को या दुःख को, बेर की गुठली के जितना बालके जितना, कलाय-मठर या चावलके जितना, अडदके जितना, मूगके जितना, जं के जितना, तथा लोखके भी जितना उनसे बाहर निकाल कर दिखलाने के लिये समर्थ नहीं है । (से कहमेयं भंते! एवं) सो हे भदन्त ! क्या यह ऐसी ही बात है क्या ? (गोयमा! जं णं ते अण्णउत्थिया एवं आइक्खंति, जाव मिच्छते एवं आहंसु अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्खामि, जाव पख्वेमि, सव्वलोए वि यण सव्वजीवाणं णो चक्किया-केहसुहं वा तंचेव जाव उवदंसित्तए) हे गौतम ! उन अन्ययूथिक जनोंने जो ऐसा कहा हैं यावत् प्ररूप्या हैं सो वह उन्होंने मिथ्या कहा हैं । हे गौतम ! मैं तो इस विषयमें ऐसा कहता हूं- यावत् प्ररूपित करता हूं कि इस समस्त लोक में भी कोई भी समम्त जीवोंके सुख अथवा दुःखको पूर्वोक्त प्रमाणमें बाहर निकाल कर दिखाने के लिये समर्थ नहीं हैं। (से केणद्वेणं) हे भदन्त! ऐसा आप किस कारणसे कहते है ? (गोयमा) हे गौतम ! રાજગૃહ નગરમાં જેટલાં જીવ છે, તે બધાં જીવનાં કઈપણ સુખને કે કઈ પણ દુઃખને, બેરના ઠળિયા જેટલું, વાલ જેટલું, વટાણું કે ચોખાના દાણુ જેટલું, અડદ જેટલું, મગ જેટલું, ૬ જેટલું, કે લીખ જેટલું પણ બહાર કાઢીને બતાવવાને કેઈપણ વ્યકિત समर्थ नथा. (से कहमेयं भंते! एवं) Hard शुं तभनी ते पात साथी छ ? (गोयमा! जं णं ते अण्णउत्थिया एवं आइक्खंति, जाव मिच्छं ते एवं ओहंसु अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्खामि, जाव परूवेमि, सबलोए वि य णं सव्य जीवाणं णो चक्किया-केइ सुहं वा तं चेव जाव उवदंसित्तए) હે ગૌતમ! તે અન્યયુથિકાએ (અન્ય મતવાદીઓએ) એવું જે કહ્યું છે, એવી જે પ્રરૂપણ કરી છે તે મિશ્યા (જૂઠી) છે. હે ગૌતમ ! હું તો આ વિષયમ એવું કહું છું અને એવી પ્રરૂપણ કરુ કે આ સમસ્ત લોકના સમસ્ત છના સુખ અથવા દુઃખને પૂર્વોકત પ્રમાણમાં બહાર કાઢીને બતાવવાને કોઇપણ વ્યકિત સમર્થ નથી. (सेकेणटण) महन्त ? मा५ या २0 मेदु । छ। ! ( गोयमा !)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेषचन्द्रिका टीका २.६ उ. १० मु. १ अन्यतीर्थिकमतनिरूपणम् २०१ द्वीपो द्वीपः, यावत-विशेषाधिकः परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । देवः खलु महर्द्धिकः, यावत्-महानुभाग: एकं महान्तं, सविलेपनं, गन्धसमुद्गकं गृहीत्वा तम् अवदारयति, तम् अवदार्य यावत्-इदमेवं कृत्वा केवलकल्पं जम्बूद्धीपं द्वीप त्रिभिश्चप्पटिकानिपातैत्रिमप्तवारम् अनुपर्यटय खलु शीघ्रम् आगच्छेत् , तत् नूनं गौतम ! स केवलकल्पो जम्बूद्वीपो द्वीपस्तैर्घाणपुद्गलैः स्पृष्टः ! (अयं णं जंबुद्दीवे दीवे जाव विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ता) जो यह जंबूदीप नामका द्वीप है कि जो यावत् परिक्षेप से विशेषाधिक है ८ देवे णं महिइढिए जाव महाणुभागे-एगं महं सविलेवणं गंधसमुग्गयं गहाय तं अवद्दालेइ, तं अवद्दालेत्ता जाव इणामेव कटु केवलकप्पं जंबुद्दीवं दीवं तिहिं अच्छरानिवाएहि तिसत्तक्खुत्तो अपरियहित्ताणं हव्वं आगच्छेज्जा) इसमें कोइ एक महर्द्धिक यावत् महाप्रभाववाला देव एक विशाल विलेपनयुक्त गंधद्रव्य से भरे हुए डब्वे को लेकर खोले और खोलकर यावत् वह देव यह चला-यह चला इस प्रकार से उतावला बनकर इतने मात्र समय में कि जितना समय ३ तीन चुटकी बजाने में लगता है इस संपूर्ण जंबद्वीप का २१ बार चक्कर लगाकर अपने स्थानपर आजावे, (से णं गोयमा! से केवलकप्पे जंबूद्दीवे दीवे तिहिं घणपोग्गलेहिं फुडे) तो हे गौतम ! इस प्रकार की उसकी क्रिया से वह सम्पूर्ण जम्बुद्धीप उन गंधपुद्गलों से 3 गौतम ! अयं णं जंबूद्दीवे दीवे जाव विसेसाहिए परिक्खेवणं पण्णता) मा पूढी५ नाभन ५ (यावत) परिपनी अपेक्षा विशेषाधि छे. (देवे गं महिडूढीए जाच महाणुभागे एगं महं सविलेवणं गंधसमुग्गयं गहाय तं अवदालेइ, तं अवदालेत्ता जाव ईणामेव कटु केवलकप्पं जंबुद्दीव दीव तिहिं अच्छरानिवाएहिं तिसत्तक्खुत्तो अपरियट्टित्ताणं हळां आगच्छेज्जा) वे मे भद्धि भाति, भडा- प्रभावशाली આદિ વિશેષાવાળો દેવ, તેમાં (તે જંબૂદીપમાં) એક વિશાળ વિલેપનયુક્ત ગંધદ્રવ્યથી ભરેલા ડમ્બાને લઈને ખેલી નાખે, અને તેને ખેલી નાખીને ઘણીજ શીવ્ર ગતિથી ચાલવા માંડે. તે એટલી બધી શીધ્ર ગતિથી ચાલે કે ઉપર્યુકત પરિધીવાળા વિશાળ જંબૂદીપની, ત્રણ ચપટી વગાડતા જેટલો સમય લાગે એટલા समयमां, २१ पा२ प्रक्षिशन पाताने स्थान पाछ। भावी य. ( से गृणं गोयमा ! से केवलकप्पे जंबुद्दीवे दोये तिहि घणपोग्गलेहि फुडे) તે હે ગૌતમ ! આ પ્રકારની તેની તે ક્રિયાથી શું સંપૂર્ણ જંબુદ્વીપ તે ગંધપુદગલેથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
भगवतीसूत्रे हन्त, स्पृष्टः। शक्नुयात् गौतम ! कश्चित् तेषां घ्राणपुद्गलानां कोलास्थिकमात्रमपि यावत्--उपदर्शयितुम् ? नायमर्थः समथः, तत् तेनार्थेन यावत्उपदर्शयितुम् ॥ १॥
टीका-नवमोद्देशकान्ते अविशुलेद्धश्यस्य ज्ञानाभावः प्रतिपादितः, अथदशमोद्देशकेऽपि तमेव ज्ञानाभावम् अन्यतीर्यिकमाश्रित्य प्रतिपादयितुमाह'अण्णउत्थिया णं भंते' इत्यादि । 'अण्णउत्थिया णं भंते ? एवं आइक्खंति, स्पर्शित हो जाता है कि नहीं ? (हंता फुडे) हां, भदन्त ! वह सम्पूर्ण जम्बूद्वीप उन गंधपुद्गलों से स्पर्शित हो जाता है। (चकिया णें गोयमा! केइ तेसिं घणपोग्गलाणं कोलटिमायमवि जाव उवदंसित्तए? णो इणटे समटे, से तेणटेणं जाव उवदंसेनए) तो कहो गौतम ! कोई क्या उन गंधपुद्गलों को उस समस्त जंबूद्वीप में से बेर की गुठली बराबर यावत् बाहर निकालकर दिखलाने के लिये समर्थ हो सकता है ? है भदन्त! यह अर्थ समर्थ नहीं है- तो इसी तरह से हे गौतम ! समस्त लोकवर्ती जीवों के मुखादिकों को भी उनमें से बेर की गुटली
आदि जितना भी बाहर निकाल कर कोई नहीं दिखला सकता है। ___टीकार्थ-नौवे उद्देशक के अंत में अविशुद्धलेश्यावाले में सम्यग्ज्ञान का अभाव प्रतिपादित किया गया है। दशवें उद्देशक में भी इसी सम्यग्ज्ञान का अभाव अन्यतीर्थिकजनको आश्रित करके सूत्रकार प्रकट कर रहे हैं इस में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि २५ 3 नही ? (हता फुडे) 1, मावन् ! सपू १५ ते गाथा २५शि. (चक्कियाणं गोयमा ! केइ तेसिं घणपोग्गलाणं कोलढिमायमवि जाव उवदंसित्तए ? णो इणढे समठे, से तेणटेणं जाव उवइंसेत्तए) 3 गोतम ! मुं કઈ વ્યકિત તે ગંધપુદગલોને, બોરના ઠળિયાથી લઇને લીખ પર્યરતના પ્રમાણમાં પણ સમસ્ત જ બૂઠીપમાંથી બહાર કાઢીને બતાવવાને સમર્થ હોય છે?
गौतम स्वामी वाम माछ- महन्त! मे सलवीतुनया. મહાવીર પ્રભુ કહે છે- “હે ગૌતમ! એજ રીતે સમસ્ત લેકના જીવનમાં સુખ અને હેઃખને બારના ઠળિયા આદિ જેટલાં પણ બહાર કાઢી બતાવવાને કઈ સમર્થ નથી.
ટીકાર્થ- નવમાં ઉદ્દેશકને અન્ત અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા છમાં સમ જ્ઞાનના અભાવનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. આ દસમાં ઉરાકમાં પણ સૂત્રકાર એજ સમક્જ્ઞાનના અભાવનું અન્યતીર્થિક જનેને અનુલક્ષીને કથન કરે છે. આ વિષયને मनुक्षीन गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रा पूछे छे 3- 'अण्णउस्थियाणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.१० सू.१ अन्यतीथिकमतनिरूपणम् २०३ जाव-परूवें ति' गौतमः पृच्छति,-हे भदन्त ! अन्यथिका:-अन्यतीथिकाः खलु एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यान्ति कथयन्ति यावत-मरूपयन्ति प्ररूपणां कुर्वन्ति, यावत्करणात् 'भाषन्ते, प्रज्ञापयन्ति' इति संग्राथम् । तेषां वक्तव्यविषयमाह-'जावइया रायगिहे नयरे जीवा' यावन्तो राजगृहे नगरे जीवा वर्तन्ते 'एवइयाणं जीवाण णो चकिया कोइ सुहवा, दुईवा,' एतावतां राजगृहनगरस्थानां सर्वेषां जीवानाम् न शक्नुयात् कोऽपि पुरुषः सुखं वा, दुःखं वा उपदर्शयितुम् , इत्यग्रेण सम्बन्धः । कियत्परिमितमित्याह-जाव-कोलट्ठिगमायमवि, । निप्पाचमायमवि, कलममायमवि' अधिकम् , अधिकतरम् , अधिकतमं तु दूरे आस्ताम् , प्रत्युत यावत् कोलास्थिकमात्रमपिबदरगुटिकामात्रमपि, निष्पात्रमात्रमपि वल्लवणकप्रमाणमपि कळायमात्रमपि 'मटर' इति भाषा प्रसिद्धस्य प्रमाणमात्रमपि 'मासमायमवि, मुग्गमायमवि, जूयामायमवि, लिक्खामायमवि, अभिनिवदृत्ता, उवदंसित्तए' माष-मात्रमपि माष-'उडद' इति भाषामसिद्धम् मुद्गमात्रमपि मुद्ग (मुंग इति भाषापसिद्धम् ) यूका'अण्णउत्थिया णं भंते ! एवं -आएक्खंति, जाव परुवेंति' हे भदन्त ! अन्य तीर्थिकजन जो ऐसा कहते हैं यावत् प्ररूपित करते है-यावत् शब्द से भाषण करते हैं, प्रज्ञापित करते हैं कि 'जावइया रायगिहे नयरे जीवा' कि जितने भर भी जीव राजगृह नगर में हैं 'एवइयार्ण जीवाणं कोइ सुहं वा दुहं वा' इन सब जीवों के सुख को अथवा दुःख को कोई भी जीव अधिक, अधिकतर और अधिकतम की तो बात हो क्या है 'जाव कोलढिगमायमवि, निप्पावमायमवि, यावत् बेर की गुठली जितना भी वाल के या चना के जितना भी 'कलममायमवि' मटर के जितना भी, 'मासमायमवि' उडद के जितना भी, 'मुग्गमायमवि' मूंग के जीतना भी, "जूयामायमवि' यूका-जूं के भंते! एवं आइक्खंति, जाव परूवेंति ' हे महन्त ! भन्यमतवाहीनी मेरे કથન કરે છે, એવું જે ભાષણ કરે છે, એવી જે પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને એવી જે પ્રરૂપણા ४रे छ'जावइया रायगिहे नयरे जीवा' गृह नगरमा २८i | छ. 'एवइयाणं जीवाणं कोइ मुहंवा दुहवा' ते समरत लवानां सुमने मथवाड:मने કેઇપણ વ્યકિત અધિક, અધિકાર, અને અધિકતમની તે વાતજ શું કરવી. 'जाव कोलटिगमायमवि, निप्पावमायमवि', परन्तु मारना जिया रेटा, ३ पास अथवा या रेसा, 'कलममायमवि' १८ २८, 'मासमायमवि। म४२८, 'मुग्गमायमवि' भा २८९, 'जयामायमवि' यू. (५) रेटला,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे मात्रमपि, लिक्षामात्रमपि अभिनिवर्त्य बहिः निष्काश्य उपदर्शयितुं नो शक्नुयात् कश्चित् इति पूर्वेणान्वयः, 'से कहमेयं भंते ! एवं' तत कथमेतत् हे भदन्त ! एवम् ? कोऽपि पुरुषः राजगृहनगरस्थसर्वजीवानां मुखं दुःखं वा बहिः निःसार्य प्रदर्शयितुं न समथः इति यद् अन्यतीर्थिकः प्रतिपादिनं तत् किं सत्यमिति प्रश्नः, भगवानाह-- 'गोयमा ! जं गंते अण्णउत्थिया एवं आइक्खंति, जाव-मिच्छं ते एवं आईसु' हे गौतम ! यत् ते अन्ययूयिकाः -अन्यतीथिकाः एवम् उक्तमकारेण आख्यान्ति यावत्-भाषन्ते, प्रज्ञापयन्ति, प्ररूपयन्ति, ते अन्यतीथिकाः एवम् उक्तमकारं मिथ्या आहुः । 'अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्वामि, जाव-परूवेमि' हे गौतम ! अहं पुनः अहं तु एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यामि यावत्--भाषे, प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि, यत्'सब्बलोएवि य णं सध्वजीवाणं णो चकिया, कोइ सुहं वा, तं चेव, जावजितना भी, लिक्खामायमवि' लीख के जीतनाभी 'अभिनिव्वदे॒त्ता' बाहर निकाल कर "उवदंसित्तए' दिखलाने के लिये 'णो चक्किया' समर्थ नहीं है। सो कहमेयं भंते! एवं' हे भदन्त ! उनका यह कथन ऐसा ही है-अर्थात सत्य है क्या? इस के उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! (जं णं ते अण्णउत्थिया' जो वे अन्यतीर्थिकजन "एवं आइक्वति जाव मिच्छंते एवं आहंसु' ऐसा कहते हैं यावत्-भाषण करते हैं, प्रज्ञापित करते हैं, प्ररूपित करते हैं. सो वे इस प्रकारसे मिथ्या कथन करते हैं । 'अहं पुण गोयमा ! मैं तो हे गौतम ! 'एवं आइक्खामि' इस विषय में ऐसा कहता हूं -यावत्-'भाषण करता हूं प्रज्ञापित करता हूं, प्ररूपित करता हूं कि 'सव्वलोए वि य गं सव्वजीवाणं कोइ सुहं वा तं चेव जाव उवदंसित्तए
लिक्खामायमविदीया प्रभामा ५४ अभिनिव्वदृत्ता' मा२ ।ढीने 'उत्रदंसित्तए' मतावाने ' णो चक्किया' समर्थ नथी. 'कहमेयं भंते ! एवं' તો હે ભદન્ત! શું તેમનું તે કથન સત્ય છે?
तेन वाम भापता महापार प्रभु 3 - 'गोयमा !' गौतम ! 'जं णं ते अण्णउत्थिया एवं आइक्वंति जाव मिच्छंते एवं आईस' અન્ય મતવાદીઓ એવું જે કહે છે, ભાષણ કરે છે, પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને પ્રરૂપણા रेछ, त तमनु ४थन भिथा (18) सभा, 'अहं पुण गोयमा गौतम ! तो 'एवं आइपखामि' मे १७, माय ४३ , ज्ञापित ६७ मने ५३५४॥ ४३७ सपलोए वि य णं सबजीवाणं कोई मुहंवा तंव जार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.१० सू.१ अन्यतीथिकमतनिरूपणम् २०५ उपदंसित्तए' सर्वलोकेऽपि च सर्वजीवानां न शक्नुयात् कोऽपि पुरुषः सुखं पा, तदेव पूर्वोक्तं सुखं दुःखं वा यावत्-उपदर्शयितुम् , यावत्करणात् 'कोलास्थिकमात्रमपि, निष्पावमात्रमपि, कलायमात्रमपि, माषमात्रमपि, मुद्गमात्रमपि, यूकामात्रमपि, लिक्षामात्रमपि, अभिनिवर्त्य' इति संग्राह्यम् । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-से केणणं?' तत् केनार्थेन ? केन कारणेन हे भदन्त ! उक्तरीत्या मोच्यते? भगवानाह-'गोयमा ! अयं णं जंबुद्दीवे दीवे, जाव-विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! अयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः यावत्-परिक्षेपेण परिधिना विशेषाधिकः प्रज्ञप्तः, यावत्करणात् 'सव्वदीवसमुहाणं सन्चन्मणो चक्किया' समस्तलोक में भी सब जीवों के कोइ सुख अथवा दुःख को बाहर निकाल करके दिखलाने के लिये समर्थ नहीं है। यहां यावत् शन्द से 'कोलास्थिकमात्रमपि, निष्पावमात्रमपि, कलायमात्रमपि, माषमात्रमपि, मुद्गमात्रमपि, यूकामात्रमपि, लिक्षामाश्रमपि अभिनिर्वत्य' इस पूर्वोक्त पाठ का संग्रह हुआ है। अब गौतम इस विषय में कारण जानने की इच्छा से प्रभु से पूछते हैं कि 'से केणटेणं' हे भदन्त ! ऐसा आप जो कहते हैं सो इसमें क्या हेतु है-इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि-गोयमा' हे गौतम ! 'अयं गं जंबुद्दीवे दीवे जाव विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ता' यह जो जम्बूदीप नाम का द्वीप है कि जो परिधि से विशेषाधिक कहा गया है -अर्थात् जिसकी परिधि कुछ विशेषाधिक है ऐसे पीछे आये हुए पाठ से इस परिधि का प्रमाण व्यक्त किया जा चुका है-इसी पाठ को स्पष्ट समझने के लिये यहाँ यावत् पद से 'सव्वदीवसमुदाणं सव्व उवदंसित्तए णो चक्किया' समस्त साना समस्त वान सुप अथवा हमने એરના ઠળિયા આદિના જેટલું પણ બહાર કાઢીને બતાવવાને કોઈ સમર્થ નથી. અહીં जाव (यावत्) पयो कोलस्थिकमात्रमपि, निष्पावमात्रमपि, कलायमात्रमपि, मात्रमात्रमपि, मुद्गमात्रमपि युकामात्रमपि, लिक्षामात्रमपि अभिनिर्वत्य' આ પૂર્વોક્ત સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરી છે.
गौतम स्वामीनी प्रश्न-से केणट्रेणं? महन्त ! मेधुं भा५ AR छ ? गौतम स्वामीन न rain मापता महावीर प्रभु छ- 'अयं गं 'जंबुद्दीचे दीये जाव पिसेसाहिए परिक्खेषेणं पण्णात्ता' या सूत्रमा 'जाव' પદથી જે સૂરપાઠ ગ્રહણ કરાય છે તે પૂર્વોકત તમસ્કાય પ્રકરણમાં આપવામાં આવેલ છે. આ સૂત્રપાઠ બૂદીપની વિશાળતા બતાવે છે. તે સૂવપાઠ નીચે પ્રમાણે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
भगवतीसूत्र
तराए सव्वखुडाए बट्टे तेल्लापूयसंठाणसंठिए वहे, रहचक्कवालसंठाणसंठिए संठाणसंठिए
बर्डे,
पुक्खरकण्णिया
पडिपुण्णचंद संठाणसंठिए,
एवं जोयणसयसहस्सं आयामविक्ांभेणं, तिष्णिजोयणसयसहस्साइं सोलससहस्साई दुण्णिय सत्तावीसे जोयणसए तिण्णियको से अट्ठावीसं च धणुसयं तेरस अंगुलाई अर्द्धगुलं च किंचि' इति संग्राह्यम् देवे णं महिइढिए, जावमहाणुभागे एगं महं, सविलेवणं, गंध समुग्गयं गहाय तं अवद्दालति' देवः खल्ल महर्धिकः यावत्- महाद्युतिकः, महाबलः, महायशाः, महानुभागः एकं महत् विशालं सविलेपनं विलेपनेन सहितं केनापि लेपेन मुद्रितं गन्धसमुद्गकम् गन्धसंभृतसंपुट विशेषं गृहीत्वा = आदाय तं गन्धसमुद्गकम् अवदारयति उद्घाटयति, 'तं अवदात्ता' तद् उद्घाटय 'जाव - इणामेव कट्टु केवलकप्पं जंबु खुडाए वहे तेल्लाप्यसंठाणसंठिए वह रहचकवालसंठाणसंठिए बहे, पुक्खरकण्णियासंठाणसंठिए वहे, पडिपुण्णचंदसंठाणसंठिए, एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्ख भेणं, तिण्णिजोयणसयसहस्साई सोसहस्साइं दोणि य सत्तावीसे जोयणसए तिष्णिकोसे अट्ठावीसं च धणुसयं तेरस अंगुलाई अद्धगुलं च किंचि' इस पाठका संग्रह किया गया है ऐसे जम्बूद्वीप नामके द्वीप में 'देवेण महिइटिए जाव महाणुभागे एगं महं सविलेवणं गंध समुग्गयं गहाय तं अवद्दाले ति' कोइ महर्द्धिक, एवं महाप्रभावशाली देव एक बड़े भारी विशाल विलेपनयुक्त डिब्बे को कि जिसमें गंधद्रव्य खूब भरा हो लेकर खोल देवे और 'तं अवदालेत्ता' खोलकर फिर वह 'जाव ' सव्वदी मुद्दाणं सव्व खुड्डाए वट्टे तेल्लापूयस ठाणसंठिए बट्टे, रह चक्कवाल संठाणसंठिए वह, पुक्खरकण्णिया संठाणसंठिए वहे, पडिपुण्णचंद संठाण संठिए, एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं, तिष्णि जोयणसय सहस्साइं सोलस सहस्साई दोणि य सत्ताविसे जोयणसए तिष्णिकोसे अट्ठावीस च धणुसय तेरस अंगुलाई अर्द्धगुलं च किंचि '
આ જે જમુદ્દોપ નામના દ્વીપ છે, તે એક લાખ યેાજનના આયામ વિભવાળા છે. તેની પિરિધ ૩૧૬૨૨૭ ચેાજન ત્રણ કેશ, ૨૮ ધનુષ અને ૧૩ા આંગળથી પણ अधिक छे. मेवा यूतीय नाभना द्वीपभां ' देवेणं महिड्रढिए जाव महाणुभागे एगं महं सविलेवणं गंधससुग्गयं गहाय तं अवद्दाले ति ' ओष्ठ महाऋिद्धि, भड्डाधुति, મહાયશ, મહામલ અને મહાપ્રભાવથી યુક્ત હાય એવા દેવ એક ઘણા વિશાળ ગધ દ્રવ્યથી સપૂર્ણ રીતે ભરેલા વિશાળ વિલેપનયુકત ડખ્ખાને લાવીને ખેાલી નાખે, અને 'तं अवदालेत्ता' तेने 'भोली नाभीने 'जावइणामेव कट्टु केवलकप्पं जंबुद्दीवं दीवं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्किा टीका श.६ उ.१० मू.१ अन्यतीर्थिकमतनिरूपणम् २०७ तीवं दीवं तिहिं अच्छरा निवाएहि तिसत्तक्खुत्तो अणुपरियटित्ताणं हवं आगच्छेन्जा' यावत् इदम् एवं कृत्वा, अयमहं प्रस्थित इत्येवमुच्चार्य केवल. कल्पं सम्पूर्णम् जम्बूद्वीपं द्वीपं त्रिभिः चप्पुटिकानिपातः मध्यमाइगुष्ठसंयोगाघातजन्यध्वनिजनकच्छोटिकाव्यापारैः त्रिसप्तवारम एकविंशतिवारान अनुपर्यटय
__ प्रदक्षिणीकृत्य खलु शीघ्रम् आगच्छेत् पुनः परावर्तेन भगवानाह'से पूर्ण गोयमा ! से केवलकप्पे जंबूद्दोवे दीवे तेहिं घाणपोग्गलेहिं फुडे ?' हे गौतम ! तत् नूनं निश्चितमवश्यं स केवलकल्पो जम्बूद्वीपो द्वीपः तैः पूर्वोक्तः घाणपुद्गलैः सम्पूर्णजम्बूद्वीपव्याप्तत्वात् तद्वर्तिजनघ्राणप्रविष्टगन्धपुद्गलैः स्पृष्टः स्पर्शविषयी कृतो नु ? गौतमः स्वीकरोति-'हंता, फुडे' हे भदन्त ! हन्त सत्यम् सर्वत्र प्रसृतैः जनघ्राणप्रविष्टगन्धपुद्गलैंः जम्बूद्वीपो नूनं स्पृष्टः व्याप्तः । ततो भगवानाह-चक्किया गं गोयमा ! केइ तेसिं घाणपोग्गलाणं इणामेव कटु केवलकप्पं जंबुद्दीव दीवं तिहिं अच्छरानिवाएहिं तिसत्तखुत्तो अणुपरियट्टित्ता णं हवं आगच्छेन्जा' उसे लेकर 'यहमैं चला' ऐसा कह कर इस समस्त जम्बूद्वीप के २१ बार ३ चुटकी बजानेमें जितना समय लगता है इतने समय में चक्कर लगाकर शीघ्र वापिस आजावे तो कहो 'गोयमा' हे गौतम! 'से गृणं से केवल कप्पे' नियमसे वह केवलकल्प-सम्पूर्ण 'जम्बूद्दीवे दीवे' जम्बू द्वीप इन पूर्वोक्त घ्राण पुद्गलों से जम्बू द्वीपवर्ती जनोंकी घ्राणइन्द्रिय में प्रविष्ट गंध पुद्गलों से-स्पृष्ट हो जायगा न ? गौतम कहते हैं 'हंता, फुडे' हां भदन्त! वह समस्त जम्बूद्वीप जनघ्राणप्रविष्ट गन्ध पुद्गलों से नियम से व्याप्त हो जावेगा। तब प्रभु कहते हैं 'चक्किया णं गोयमा ! केइ तेसिं घाणपोग्गलाणं कोलढिमायमवि जाव उवदंतिहिं अच्छरानिवाएहिं तिसत्तखुत्तो अणुपरियट्टित्ताणं हव्वं आगच्छेज्जा' તેને (હાથમાં લઈને “આ ઉપ ” એવું કહીને ત્રણ ચપટી વગાડતા જેટલો સમય લાગે એટલા સમયમાં તે સમસ્ત જંબુદ્વીપની ૨૧ વાર પ્રદક્ષિણા કરીને પિતાને સ્થાને पा। भावी तय छे. तो 'गोयमा गौतम ! 'से प्रण से केवलकप्पे नियमथी ते स पूर्ण 'जंबुद्दीवे दीवे' ही५ थे पूर्वरित गायी- (मुदीपमा રહેતા લોકેની ધ્રાણેન્દ્રિયમાં પ્રવેશેલાં ગંધપગલેથી) સ્પર્શશે કે નહીં સ્પર્શાય? गौतम स्वामी ४ छ- 'हता. फडे' , सह-त! ते समस्त मूही५ नाप्रविष्य ગન્ધપુદગલોથી અવશ્ય વ્યાપ્ત થઈ જશે. ત્યારે મહાવીર પ્રભુ તેમને પૂછે છે કે चक्किया गं गोयमा! केइ तेसिं घाणपोग्गलाणं कोलहिमायमवि जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२.८
भगवतीसगे कोलट्ठियमायमवि जाव-उवदंसिचए ? हे गौतम ! शक्नुयात् पारयेत् खलु, कश्चित् तेषां घ्राणपुदगलानां जम्बूद्वीपव्याप्तजनघ्राणप्रविष्टगन्धपुद्गलानाम् कोलास्थिकमात्रमपि यावत्-निष्पावादिमात्रमपि अभिनित्य बहिः निष्कास्य उपदर्शयितुं शक्नुयात् ? इति पूर्वेणान्वयः । गौतमः प्राह-'णो इणढे समढे' हे भदन्त ! नायमर्थः समर्थः, तेषां जम्बूद्वीपव्याप्तजनघ्राणप्रविष्टगन्धपुद्गलानामतिसूक्ष्मतया अमूर्तसदृशत्वात् पिण्डाकारतयोपदर्शयितुं न शक्यते, भगवानाह-'से तेणढणं जाव-उवदंसेत्तए' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावतसित्तए' हे गौतम ! तो कोई ऐसा भी है जो उन घ्राण पुद्गलों को जम्बूद्वीपवर्ती जनों की प्राण इन्द्रिय में प्रविष्ट हुए गन्धपुद्गलों को कोलास्थिकमात्र भी- बेर की गुठली जितने भी बाहर निकाल करके यावत् दिखलाने के 'चक्किया' समर्थ है क्या? यहां यावत्पद से -'निप्पावमायमवि, कलममायमवि, माममायमवि, मुग्गमायमवि, जूयामायवि, लिक्खामायमवि अभिनिवर्दृत्ता' इस पाठ का संग्रह हुआ है। इस पर गौतम प्रभु से कहते है कि 'णो इण? समढे' हे भदन्त ऐसा अर्थ समर्थ नहीं है-अर्थात् कोई भी व्यक्ति ऐसा नहीं है जो उन जम्बूद्वीपवर्तीजनों के घ्राणवर्ती गॅधपुद्गलों को उनकी नाक में से बेर की गुठली आदि जितनी भी मात्रा में बाहर निकालकर दिखला सके कारण कि-वे जम्बूद्वीप व्याप्त जन घ्राणवी गंध पुद्गल अतिसूक्ष्म होने के कारण अमूर्त जैसे होते हैं-इसलिये पिण्डाकार रूपमें उन्हें दिखलाने की शक्ति किसी भी व्यक्ति में नहीं हो सकती है। इस पर प्रभु उनसे कहते है 'से तेणट्टणं जाव उवदंसेत्तए' उवदंसित्तए' गौतम ! सुदीपती नानी प्राणेन्द्रियमा प्रदेशात अपुगतोમાંથી, બોરના ઠળિયાથી લઈને લીખ પર્યન્તના પ્રમાણ જેટલા ગંધપુદગલેને બહાર કાઢીને બતાવવાને શું કઈપણ વ્યકિત શકિતમાન હેય છે? અહીં “યાવત’ પદથી
વાલ પ્રમાણ, વટાણું પ્રમાણ, અડદ પ્રમાણુ, મગ પ્રમાણ, જૂ પ્રમાણુ અને લીખ પ્રમાણુને બહાર કાઢીને” આ સૂત્રપાઠ ગ્રહણ થયેલ છે.
गौतम स्वामी हे छ- 'णो इणढे समद्रं' 3 tra ! ४५ व्यति એવું કરી શકતી નથી. જંબૂઢીપવતી, લેકેની ધ્રાણેન્દ્રિયમાં પ્રવેશેલાં ગપુદગલો અતિ સૂક્ષમ હોવાને લીધે અમૂર્ત જેવાં જ હોય છે. તેથી પિડાકાર રૂપે તેમને બતાવવાની શકિત કેઈપણ વ્યક્તિમાં સંભવી શકતી નથી. તેથી બેરના ઠળિયા જેટલાં ગધપુદગલેને ५९ मा पढी मतावान भ प पति ४यती नथी. 'से तेणटेणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०९
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.१० म.२ जीवस्वरूपनिरूपणम् सर्वलोकेऽपि च सर्वजीवानां न कोऽपि पुरुषः मुखं दुःख वा बहिः नष्कास्य पिण्डाकारतया शक्नुयात् उपदर्शयितुम् ॥ १॥
जीववक्तव्यता मूलम्-'जीवे णं भंते ! जीवे, जीवे जीवे ? गोयमा! जीवे, ताव नियमा जीवे, जीवेवि नियमा जीवे ! जीवे णं भंते ! नेरइए, नेरइए जीवे ? गोयमा ! नेरइए ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय नेरइए, सिय अनेरईए। जीवेणं भंते ! असुरकुमारे, असुरकुमारे जीवे ? गोयमा! असुरकुमारे ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय असुरकुमारे, सिय णो असुरकुमारे। एवं दंडओ भाणियबो जीव-वेमाणियाणं । जीवइ भंते ! जीवे, जीवे जीवइ गोयमा! जीवइ ताव नियमा जीवे, जीव पुण सिय जीवइ, सिय णो जीवइ । जीवइ भंते ! नेरइए, नेरइए जीवइ ? गोयमा ! नेरइए ताव नियमा जीवइ जीवइ पुण सिय नेरइए, सियअनेरइए । एवं दंडओ णेयत्वो जाव-वेमाणियाणं । भव सिद्धिए णं भंते ! नेरइए, नेरइए भवसिद्धिए ? गोयमा ! भवसिद्धिए सिय नेरइए, सिय अनेरइए, नेरइए वि य सिय भवसिद्धिए, सियअभवसिद्धिए एवं दंडओ जाव-वेमाणियाणं ॥२॥ इसी तरह से हे गौतम ! समस्त लोकवर्ती समस्त जीवों के मुख दुःख को भी कोइ भी पुरुष बदरिका की गुठली आदि जितना भी बाहर निकाल कर पिण्डाकार रूप से दिखलानेके लिये समर्थ नहीं हो सकता है ॥सू० १॥
जाव उवदसेत्तए । गौतम। मेगा रीते समस्त सभा २। समस्त वाना સુખ અને દુઃખને પણ બારના ઠળિયા જેટલા પ્રમાણમાં પણ બહાર કાઢીને પિંડાકાર રૂપે બતાવવાને કોઈપણ વ્યકિત સમર્થ હોતી નથી કે સ. ૧ |
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे
छाया - जीवः खलु भदन्त ! जीवः जीत्रः १ गौतम ! जीवस्तावद् नियमादजीवः, जीवोsपि, नियमाद्जीवः । जीवः खलु भदन्त ! नैरयिकः, नैरयिको जीवः ? गौतम ! नेरयिकस्तावद् नियमाद् जीवः, जीवः पुनः स्याद् नैरयिकः स्याद अनैरयिकः, जीवः खलु भदन्त ! असुरकुमारः, असुरकुमारो जीवः ? गौतम । असुरकुमारस्वावद् नियमाद् जीवः, जीवः पुनः स्याद् ! असुरकुमारः स्याद् न असुरकुमारः । एवं दण्डको भणितव्यः, यावद्-वैमानिकाजीववक्तव्यता'जीवे णं भंते! जीवे, जीवे जीवे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( जीवे णं भंते! जीवे, जीवे जीवे) हे भदन्त ! क्या जीव चैतन्यरूप है या चैतन्य जीवरूप है ? (गोयमा) हे गौतम! (जीवे ताव नियमा जीवे जीवेवि नियमा जीवे) जीव तो नियम से चैतन्य रूप है तथा चैतन्य भी अवश्य ही जीवरूप है । (जीवें णं भंते ! नेरइए, नेरइए जीवे) हे भदन्त । जीव नैरयिक है कि नैरयिक जीव है ? गोयमा) हे गौतम! (नेरइए ताव नियमा जीवे) नैरायक तो नियम से जीव है (जीवे पुण सिय नेरहए, सिय अनेरइए) पर जो जीव है वह नैरयिक भी हो सकता है और नैरयिक नहीं भी हो सकता है। (जीवे णं भंते ! असुरकुमारे, असुरकुमारे जीवे) हे भदन्त ! जीव असुकुमार रूप है कि असुरकुमार जीवरूप है ? (गोयमा) हे गौतम! (असुरकुमारे ताव नियमा जीवे, जीवे पुण
२१०
જીવ વક્તવ્યતા
'जीवेण भंते ! जीवे जीवे जीवे ?' ४त्याहि
सूत्रार्थ - ( जीवेणं भंते! जीवे, जीवे जीवे ? ) हे लहन्त ! चैतन्यश्य छे चैतन्य व३५ छे ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ( जीवे ताव नियमा जीवे जीवे विनियमा जीवे) तो नियमथी चैतन्यश्य छे. तथा चैतन्यपशु अवश्य लव ३५४ छे. (जीवे णं भंते! नेरइए, नेरइए जीवे ?) से महन्त ! 4 नैरमिङ नेरयि४ व छे ? (गोयमा !) हे गौतम! (नेरइए तात्र नियमा जीवे) नैरयि तो नियमथी (अवश्य) ०४ व छे, (जीवे पुण सिय नेरइए, सिय अनेरइए ) પણ જે જીવ છે તે નૈરચક પણ હેઇ શકે છે. અને અનયિક પણ હાઈ શકે છે. ( जीवे णं भंते ! असुरकुमारे, असुरकुमारे जीवे ? ) हे महन्त !
सुरमुभार३य होय छे ! असुरकुमार अवश्य होय हे ? [गोयमा ! ] डे गौतभ (असुरकुमारे ताब नियमा जीवे जीवेपुण सिय असुरकुमारे, सिय णो असुर
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.६ उ.१० सू.२ जीवस्वरूपनिरूपणम् २११ नाम् । जीवति भदन्त ! जीवः, जीवो जीवति ? गौतम ! जीवति तावद नियमाद् जीवः, जीवः पुनःस्याद् जीवति, स्याद् न जीवति । जीवति भदन्त ! नैरयिकः, नैरयिको जीवति ? गौतम ! नैरयिकस्तावद् नियमाद् जीवति, जीवति पुनःस्याद् नैरयिकः, स्याद् अनरयिकः । एवं दण्डको ज्ञातव्यः यावत्सय असुरकुमारे, सिय णो असुरकुमारे) असुरकुमार तो नियम से जीवरूप है, पर जो जीव है वह असुरकुमार नहीं भी हो सकता है। ( एवं दंडओ भाणियव्वो जाव वेमाणियाणं, इस तरह से दण्डक यावत् वैमानिक तक कहलेना चाहिये। (जीवइ भंते ! जीवे, जीवे जीवह ?) हे भदन्त ! जो प्राणधारण करता है वह जीव है कि जीव है वह प्राण धारण करता है? (गोयमा) हे गौतम! (जीवइ ताव नियमा जीवे जीवे पुण सिय जीवह सिय णो जीवइ) जो जीता है-प्राणधारण करता है-वह तो नियम से जीव है पर जो जीव है वह प्राणों-१० द्रव्यप्राणों को धारण करता भी है और नहीं भी करता है। (जीवइ भंते ! नेरइए, नेरइए जीवइ) हे भदन्त! जो जीता है--प्राणधारण करता है वह नैरयिक कहलाता है कि जो नैयिक होता है वह प्राण धारण करता है ऐसा कहा जाता है? (गोयमा) हे गौतम ! (नेरइए ताव नियमा जीवइ, जीवइ पुणसिय नेरइए सिय अनेरइए) जो नैरयिक होता है वह तो नियम से प्राणों कमारे) असुरशुभार तो माश्य ७१ ३५४ छे, ५९५२ पाय छे ते अस मार डा पण श छ भने असुरभा२ नयी ५ / शता. [एवं दंडओ भाणियव्यो जाव वेमाणियाणं] मे प्रमाणे मानि पय-तन न. जीवह भंते ! जीवे, जावे जीवइ ? ] 3 महन्त ! ? प्राण घा२६५ ७२ छ त छ, ७५ छे ते पाए धारण ४२ छ ? (गोयमा!) गौतम ! [जीवड ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय जीवइ सिय णो जीवइ] २७वे छ - प्राण धारण ४२ थेતે તે અવશ્ય જીવ છે, પણ જે જીવ હોય છે તે :પ્રાણને – ૧૦ દ્રવ્ય પ્રાણેને ધારણ ४२ प छ भने नथी प रते। ( जीवइ भंते ! नेरइए, नेरइए जीवइ ) હે ભદન્ત ! જે પ્રાણ ધારણ કરે છે અથવા જીવે છે તેને નૈયિક કહેવાય છે, કે જે
यि डाय छे ते प्राणु धारण ४२ छ मे उपाय छ ? [गोयमा !] 3 गौतम! [नेरइए ताव नियमा जीवइ, जीवइ पुण सिय नेरइए:सिय अनेरइए] જે નૈરયિક (નારક) હોય છે તે તે અવશ્ય પ્રાણને ધારણ કરે છે, પણ જે પ્રાણોને ધારણ કરનાર હોય છે તે નૈરયિક હોય છે પણ ખરો અને નથી . પણ હતે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
भगवतीसत्रे वैमानिकानाम् । भवसिद्धिकः खल्ल भदन्त ! नरयिकः, नैरयिको भवसिद्धिकः गौतम ! भवसिद्धिकः स्याद् नैरयिकः, स्याद् अनरयिका, नैरयिकोऽपि च स्याद् भवसिद्धिकः, स्याद् अभवसिद्धिकः । एवं दण्डको यावद्-वैमानिकानाम् ।। सू. २
टीका-जीवाधिकारात तदविशेषवक्तव्यतामाह-'जीवे णं भंते' इत्यादि । 'जीवेणं भंते ! जीवे, जीवे जीवे' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! जीवः खलु को धारण करता है, पर जो प्राणांको धारण करता है वह नैरयिक होता भी है और नहीं भी होता है (एवं दडओ णेयन्वो जाव वेमाणियाण) इसी तरहसे दण्डक यावत् वैमानिक पर्यन्त जानना चाहिये। ( भवसिद्धिएणं भंते! नेरइए, नेरइए भवसिद्धिए ) हे भदन्त ! जो भवसिद्धिक होता है वह नैरयिक होता है कि जो नैरयिक होता है वह भवसिद्धिक होता है ? (गोयमा) हे गौतम! (भवसिद्धिए सिय नेरइए, सिय अनेरइए, नेरइए वि य सिय भवसिद्धिए सिय अभवसिद्धिए' जो भवसिद्धिक होता है वह नैरयिक भी हो सकता है और अनैरयिक भी हो सकता है। तथा जो नैरयिक होता है वह भवसिद्धिक भी होता है और अभयसिद्धिक भी होता है । "एवं दंडओ जाव वेमाणियाण' इसी तरहसे दण्डक यावत् वैमानिक तक जानना चाहिये।
टीकार्थ-जीच का अधिकार चल रहा है इसलिये सूत्रकार जीव के विषय में विशेष बक्तव्यता का कथन कर रहे है- इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'भंते !' हे भदन्त ! 'जीवेणं भंते जीवे, जीवे (एवं डओ णेयव्वा जाव वेमाणियाणं ) मे०४ प्रमाणे वैमानि ५-तना ६.४४ सभा [ भवसिद्धिएणं भंते ! नेरइए नेरइए भवसिद्धिए ?] હે ભદન્ત ! જે ભવસિંહિક હોય છે તે નૈરયિક હોય છે, કે જે નરયિક હોય તે ભવસિહિક डाय छे ? [गोयमा !] 3 गौतम ! [भवसिद्धिए सिय नेरइए, सिय अनेरइए, नेरइए चि य सिय भवसिद्धिए सिय अभवसिद्धिए 12 अवसि४ि डाय छे ते નરયિક પણ હોઈ શકે છે અને અનૈરિક પણ હોઈ શકે છે, તથા જે નારક હોય છે તે मसि पडा छ भने मासिधि पY 3 : छ. [एव दंडओ जाव वैमाणियाणं ] मे प्रमाणे मानिस -तना ६४ ५९समपा.
- ટીકર્થ– જીવને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી સૂત્રકાર છવના વિષયમાં વિશેષ વકતવ્યતાનું કથન કરે છે– ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે 'ते, महन्त ! 'जीवेणं भंते जीवे. जीवे जीवे त न्य३५ छ, यतन्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.१० मु.२ जीवस्वरूपनिरूपणम् २१३ कि जीवः चैतन्यम् ? अथवा जीवश्चैतन्य जीवो बनते ? अत्र प्रथमजीबपदेन जीवस्य, द्वितीयेन तु चैतन्यस्य ग्रहणादुक्तप्रश्नः संगच्छते । भगवानाह'गोयमा ! जीवे ताव नियमा जीवे, जीवे वि नियमा जीवे', हे गौतम । जीवचैतन्ययोः परस्परमविनाभावसम्बन्धत्वात् जीवस्तावत् नियमाद् अवश्ययेन जीवः चैतन्यं वर्तते, अथच जीवोऽपि चैतन्यमपि नियमाद् अवश्यमेव जीव इति भावः । गौतमः पृच्छति-'जीवेणं भंते ! नेरइए, नेरइए जीवे ?' हे भदन्त ! जीवः खलु कि नैरयिको भवति ? नैरयिको वा किं जीवो भवति ? जीवे' जीव चैतन्यरूप है ? या चैतन्य जीवरूप है ? यहां पर प्रथम जीव पद जीव का वाचक है और द्वितीय जीवपद चतन्यका वाचक है इसलिये यह प्रश्न संगत होजाता है । इस के उत्तरमें प्रभु गौतम से कहते हैं कि- 'गोयमा!' हे गौतम! 'जीवे ताव नियमा जीवे, जीवे वि नियमा जीवे' जीव में और चैतन्य में परस्पर अविनाभाव संबंध है- इस कारण जीव नियमतः चैतन्यरूप हैं तथा चैतन्य भी नियमतः जीवरूप है । तात्पर्य यह है कि जीव के विना चैतन्य और
चैतन्यके विना जीव की कहीं पर भी उपलब्धि नहीं होती हैंइसलिये जहां पर जीवत्व हैं वहां चैतन्य है और जहां पर चैतन्य है वहां पर जीवत्व हैं । जीवत्व को छोडकर चैतन्य का और चतन्य को छोडकर जीवत्वका स्वतन्त्र सद्भाव इसलिये नहीं पाया जाता हैं । अब गौतम प्रभुसे पूछते हैं कि- 'जीवेणं भंते ! नेरइए, नेरइए जीवे?' हे भदन्त! जीव क्या नैरयिक रूप होता है ? या नैरयिक जीवरूप જીવરૂપ છે? અહીં પહેલું “જીવ' પદ જીવનું વાચક છે, અને બીજું “જીવ' પદ ચૈતન્યનું વાચક છે. તેથી પ્રશ્નમાં અસંગતતા રહેતી નથી. ગૌતમ સ્વામીના તે પ્રશ્નને उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ- 'गोयमा!' गौतम ! 'जीवे ताव नियगा जीवे, जीवे वि नियमा जीवे' मा भने चैतन्यमा ५२२५२ अविनामा समय હોય છે, તે કારણે જીવ નિયમથી જ ચૈતન્યરૂપ છે, તથા મૈતન્ય પણ નિયમથી જ જીવરૂપ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવ વિના ચૈતન્યની અને ચૈતન્ય વિના જીવની કઈ પણ સ્થળે સંભાવના હતી જ નથી, તેથી જ્યાં જીવત્વ છે ત્યાં ચૌતન્ય હોય છે, અને
જ્યાં ચૈતન્ય હોય છે ત્યાં જીવત્વ પણ હોય છે. છેવત્વ સિવાયના ચૈતન્યને અને ચૈતન્ય સિવાયના છેવત્વનો સ્વતંત્ર સદભાવ આ કારણે જોવામાં આવતું નથી. હવે गौतम २पाभी महावीर प्रसुने येवो भR पूछे छे डे- 'जीवे णं भंते! नेरइए, नेरइए जीवे? " BET! २वि७३५ हाय , २५ १३५ डाय।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगवती भगवानाह-'गोयमा ! नेरए ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय नेरइए, सिय अनेरइए' हे गौतम ! नैरयिकस्तावत् नियमाजीवः प्राणधारणधर्मवचात् , किन्तु जीवः पुनः स्यात् कदाचित् नैरयिको भवति, नरकप्रायोग्यकर्मबंधनात् , स्यात्-कदाचित् अनैरयिको भवति नरकमायोग्यकर्मबन्धाऽभावात् ? 'जीवेणं होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु गौतमसे कहते है कि- 'गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइए ताव नियमा जीवे जो नैरयिक होता है वह तो नियम से जीवरूप होता है पर 'जीवे पुण सिय नेरइए, सिय अनेरइए' जो जीव है वह नैरयिक भी हो सकता है और अनैरयिक भी हो सकता है। नैरयिक यह जीवकी एक पर्याय है
और यह पर्याय उसका व्याप्य धर्म है-जीव व्यापक है-जैसे वृक्षत्व की पर्याय-शिंशपात्व आदि व्याप्य होते हैं और वृक्षत्व उसका व्यापक होता है, व्याप्य में नियमतः व्यापक का सद्भाव रहता है पर व्यापक में नियमतः अमुक व्याप्य रहेगा ही.ऐसा नियम नहीं है वह भी रह सकता है और अविवक्षित दसरा भी व्याप्य रह सकता है इसी तरह से जहाँ पर नैरयिक पर्याय होगी वहाँ नियमतः उसका व्यापक जो जीवत्व है, वह रहेगा पर जीवत्व के सद्भाव में नारकित्व पर्याय रहे भी और न भी रहे- इसीलिये सूत्रकार ने 'सिय नेरइए सिय अनेरइए' ऐसा कहा है। दश १० ___ उत्तर- गोयमा!' 3 गौतम! 'नेरइए ताव नियमा जीवे 'रे यि खाय छ त तो नियमयी ४ ७१३५ डाय छ, ५ ' जीवे पुण सिय नेरइए, सिय अनेरइए । ०५ छे तेत यि पर डाई श छ भने અનેરયિક પણ હોઈ શકે છે. “નૈરયિક” તે તે જીવની એક પર્યાય છે, અને તે પર્યાય તેને વ્યાપ્ય ધર્મ છે. જીવ વ્યાપક છે. જેમ સીસમ (એક પ્રકારનું વૃક્ષ) વૃક્ષત્વની પર્યાયરૂપ હોવાથી તેને “ વ્યાપ્ય છે અને વૃક્ષત્વ તેનું વ્યાપક” છે. વ્યાપને તે નિયમથી જ વ્યાપકમાં સદ્દભાવ રહે છે, પણ વ્યાપકમાં અમુક વ્યાય હાય જ એ. નિયમ નથી. વ્યાપકમાં તે અમુક વ્યાપ્ય હોઈ પણશકે છે અને અમુક બીજું વ્યાખ્યા પણ હોઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે જ્યાં નૈરયિક પર્યાય હશે ત્યાં તેનું વ્યાપક છવત્વ તે નિયમથી જ હશે, પરંતુ જીવન સદ્ભાવમાં નારકિત્વ પર્યાય રહે પણ ખરી અને न ५९५ २७. तेथी । सुत्रधारे सिय नेरइए सिय अनेरइए' मे ४थन ज्यु छे. પાંચ ઈન્દ્રિય, ત્રણ બળ, આયુ અને શ્વાસોચ્છવાસ, એ ૧૦ પ્રાણ હોય છે તે ૧૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.१० स.२ जीवस्वरूपनिरूपणम् २१५ मंते! असुरकुमारे, अमुरकुमारे जीवे ? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! जीवः खलु किम् असुरकुमारः ? असुरकुमारो वा एवं किं जीवः ? भगवानाह-'गोयमा ! असुरकुमारे ताव नियमा जीवः, जीवः पुण सिय असुरकुमारे, सिय णो अमुरकुमारे' हे गौतम ! असुरकुमारस्तावद् नियमाद् अवश्यमेव जीवः, जीवस्तु पुनःस्यात् कदाचिद् असुरकुमारो भवति, स्यात् कदाचित् न असुरकुमारः, कदाचिद् असुरकुमारभिन्नोऽपि भवतीत्यर्थः, ‘एवं दंडओ भाणियब्वो, प्राणों को-पाँच ५ इन्द्रिय तीन ३ बल और आयु तथा श्वासोच्छ्वास ये दश प्राण होते हैं-इनमें से अपने २ योग्य प्रोणों को जो धारण करता है वह जीव है. नारक जीव १० प्राणों को धारण करता है इसलिये वह जीव रूप है । अपने २ योग्य प्राणों से जीने वाला जो जीव है वह जब नरकप्रायोग्य कर्म का बंध करता है- तब वह नारकपर्याय पाता है और जब उसके नरकमायोग्य कर्म क बंध नहीं होता है तब वह नारकपर्याय वाला भी नहीं होता है । 'जीवे णं भंते ! असुरकुमारे असुरकुमारे जीवे?' गौतम प्रभुसे पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! जो असुरकुमार देव है वह जीव रूप है कि जीव असुरकुमार देवरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं कि-'गोयमा' हे गौतम ! 'असुरकुमारे ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय असुरकुमारे, सिय णो असुरकुमारे' असुरकुमार जो देव है वह तो नियम से जीव रूप है पर जो जीव है वह असुरकुमार देव हो भी और नहीं भी हो, अन्य और असुरकुमार से भिन्न પ્રણેમાંના પિતે પિતાને યોગ્ય પ્રાણેને જે ધારણ કરે છે તેને જીવ કહે છે. પિત પિતાને ગ્ય પ્રાણેથી જીવનારો જે જીવ હોય છે, તે જ્યારે નારક પર્યાયને યોગ્ય કર્મને બંધ કરે છે, ત્યારે નારકપર્યાય પ્રાપ્ત કરે છે. પણ જ્યારે તે નારકપર્યાયને યોગ્ય કમનો બંધ કરતો નથી, ત્યારે તે નારક પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થતો નથી.
गौतम स्वामीन। प्रश्न- 'जीवेणं भंते ! असुरकुमारे असुरकुमारे जीवे ?' હે ભદન્તા જે અસુરકુમાર દેવ છે તે શું છવરૂપ હોય છે કે જીવ અસુરકુમાર દેવરૂપ હોય છે?
उत्तर- 'गोयमा ! 8 गौतम ! 'अनुरकुमारे ताव नियता जीवे, जीवे पुण सिय असुरकुमारे, सिय णो असुरकुमारे ' मसुमार देवता नियमथी । જીવરૂપ હોય છે, પણ જે જીવ છે તે અસુરકુમાર દેવ હોય છે પણ ખરે અને ન પણ होय - अट असुरशुमार सिवायनी अन्य पर्याय३ पशु श छे. एवं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
भगवतीसो जाव-वेमाणियाणं' एवं नैरयिकामुरकुमारवदेव दण्डको भणितव्यः यावतवैमानिकानाम् , समुच्चयजीवादारभ्य वैमानिकपर्यन्तपञ्चविंशतिदण्डका विज्ञेयाः। जीवप्रस्तावात पुनः गौतमः पृच्छति-'जीवइ भंते ! जीवे, जीवे जीवइ ?' हे गौतम ! यो जीवति प्राणान् धारयति स जीवः उच्यते ? अथवा यो जीवः स जीवति प्राणान् धारयति ? भगवानाह-गोयमा ! जीवइ ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय जीवइ, सिय णो जीवई' हे गौतम ! यो जीवति प्राणान धारयति, सतावत् नियमाद् अवश्यमेव जीवो भवत्येव जीवभिन्नस्यायुष्कर्माभावेन जीवनाऽभावात्,किन्तु यो जीवः स पुनःस्थात् कदाचिद् जीवति नैरयिकादिदशायांपर्यायरूप हो 'एवं दंडओ भाणियन्वो जाव वेमाणियाणं' नैरयिक असुरकुमार की तरह ही वैमानिक तक दण्डक कहना चाहिये अर्थात् समुच्चय जीव से लेकर वैमानिक पर्यन्त २५ दंडक जानना जीव के प्रस्ताव को लेकर गौतम प्रभुसे पूछते हैं कि-'जीवइ णं भंते! जीवे, जीवे जीवई' हे भदन्त ! जो जीता है अर्थात् प्राणों को धारण करता है वह जीव कहलाता है कि जो जीव होता है वह प्राणों को धारण करता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि-'गोयमा' हे गौतम ! 'जीवइ ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय जीवइ, सिय णो जीवई' जो प्राणोंको धारण करता है वह नियमसे जीव होता है पर जो जीव होता है वन प्राणोंको धारण करता भी है और नहीं भी धारण करता है। तात्पर्य कहने का यह है कि जीव जो जीता है वह आयुकर्म कर्म के सद्भाव से ही जीता है अतः जीवसे भिन्न पदार्थमें 'दंडओ भाणियन्दो जाव वेमाणियाणं' ना२४ भने असुरभारनी भर વૈમાનિકે, પર્યંતના દંડક કહેવા જોઈએ. એટલે કે અમુચ્ચય જીવથી લઈને વૈમાનિકે સુધીના ૨૫ દંડક સમજવા.
व गौतम स्वाभी छपने अनुभक्षीने प्रभारी प्रश्न पूछे छ-'जीवह भते! जीवे. जीवे जीवड ?? महन्त ! रे ७वे छे - प्राचीन धा२९१ ४२ छ- ते ७ ગણાય છે, કે જે જીવ હોય છે તે પ્રાણેને ધારણ કરે છે ? તેને જવાબ આપતા भडावीर प्रभु छ- 'गोयमा! गौतम ! 'जीवड ताव नियमा जीवे. जीवे पुण सिय जीवइ सिय णो जीवई' रे पाने पा२९५ ४२ छ त तो नियमथी । જીવ ગણાય છે, પણ જે જીવ હોય છે તે પ્રાણેને ધારણ પણ કરે છે અને નથી પણ ધારણ કરતે. આ કથનનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે- જીવ જે જીવે છે (જીવન ધારણ કરે છે) તે આયુકર્મના સદ્ભાવથી જ જીવે છે, તેથી જીવથી ભિન્ન પદાર્થમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.१० मृ.२ नीत्रस्वरूपनिरूपणम्
प्राणान् धारयति, स्यात् कदाचितु सिद्धावस्थायां न जीवति. सिद्धस्य प्राणधारणात्मकजीवनाभावात् । गौतमः पृच्छति - 'जीवइ भंते ! नेरइए, नेरइए जीवइ ?' हे भदन्त ! यो जीवति प्राणान् धारयति स नैरयिकः १ अथवा यो नैरयिकः स जीवति - प्राणान् धारयति ? भगवानाह - गोयमा ! नेरइए तात्र नियमा जीवइ, जीवइ पुण सिय नेरइए, सिय अनेरइए' हे गौतम यो नैरयिकः सतावत् नियमात् अवश्यं जीवति प्राणान् धारयत्येव, संसारिणः आयुकर्म का सद्भाव नहीं होने से उसमें जीवनत्व का अभाव होता है। किन्तु जो जीव होता है वह कदाचित् जीता है और कदाचित् नहीं जीता है सो इसका तात्पर्य यह है कि जीव जब नारक आदि पर्याय की स्थिति में होता है तब तो वह प्राणों को धारण करता है - इसलिये वह अवश्य ही जीता है और जब वह सिद्धावस्था में विराजमान होता है-तब वह प्राणधारणरूप जीवन से रहित होता है क्यों कि सिद्धावस्था में एक चेतना रूप प्राणका ही सद्भाव माना गया है, इन्द्रियादि ९० द्रव्यप्राणों का नहीं इसलिये वह नहीं जीता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'जीवइ भंते ! नेरइए, नेरइए जीव' हे भदन्त ! जो जीता है-प्राणों को धारण करता हैनैरयिक है, अथवा जो नैरयिक है वह प्राणों को धारण करता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि - 'गोयमा ' नेरइए ताव नियमा जीवह, जीवह पुण सिय नेरइए सिय अनेइए' हे गौतम! जो नैरfयक होता है वह नियम से प्राणों को धारण करने रूप जीवन से આયુક`ના સાવ નહીં હાવાથી તેમાં જીવનત્વના અભાવ હાય છે. પરન્તુ જે વ હાય છે તે કયારેક જીવે છે અને કયારેક જીવàા નથી, આ કથનનું તાત્પય એ છે કે જીવ જ્યારે નારક આદિ પર્યાયની સ્થિતિમાં હોય છે, ત્યારે તે તે પ્રાણાને ધારણ કરે છે, તેથી તે અવશ્ય જીવે છે, અને જ્યારે તે સિધ્ધાવસ્થામાં વિરાજમાન થાય છે ત્યારે તે પ્રાણધારણરૂપ જીવનથી રહિત હોય છે, કારણ કે સિધ્ધાવસ્થામાં એક ચેતનારૂપ પ્રાણના જ સદ્ભાવ માન્યા છે, ઇન્દ્રિયાદિ ૧૦ દ્રવ્યપ્રાણાના ત્યાં સદ્ભાવ કહ્યો નથી, તેથી એવા જીવ જીવતા નથી, એમ કહી શકાય છે. હવ ગૌતમ સ્વામી મહાવીર अलुने गोवो अश्न पूछे छे ! ' जीवइ भंते ! नेरइए, नेरइए जीवइ' डे महन्त ! જે જીવે છે–પ્રાણાને ધારણ કરે છે—તે નૈયિક છે કે જે નૈરયિક છે તે પ્રાણેાને ધારણ કરે છે ? તેના उत्तर मापता महावीर प्रभु डे : ' गोयमा ! नेरइए ताव नियमा जीवइ, जीवइ पुण सिय नेरइए, सिय अनेरइए ' हे गौतम! मे नैरयिड होय छे ते तो
वह
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
भगवतीसूत्रे
सर्वस्यैव प्राणधारणधर्मकत्वात, यस्तु जीवति प्राणान् धारयति स पुन:स्यात् कदाचित नैरयिको भवेत् स्यात् कदाचित् न नैरयिकः नैरयिकभिन्नोऽपि भवेत् प्राणधारणस्य सर्वेषां सद्भावात् । ' एवं दंडओ णेयब्वो जाववैमाणियाणं' एवं दण्डको ज्ञातव्यः यावत्- ( वैमानिकानाम्, गौतमः पृच्छति - 'भवसिद्धिए णं भंते ! नेरइए, नेरइए भवसिद्धिए ? ' हे भदन्त ! यो भवसिद्धिकः स खलु नैरयिको भवति, यश्च खलु नैरयिकः स भवसिद्धिको भवति ! भगवानाह - 'गोयमा ! भवसिद्धिए सिय नेरइए, सिय अनेरइए, नेरइए वियसिय भवसिद्धिए, सिय अभवसिद्धिए' हे गौतम ! भवसिद्धिकः स्यात् कदाचित् जीता है क्यों कि सब ही संसारी जीव धर्मवाले हैं । पर जो जीता है- प्राणों को नैरयिक भी हो सकता है और नैरयिक अर्थात् नैरयिक से भिन्न भी हो सकता है धारण करने रूप धर्मका सबमें सद्भाव पाया जाता है। 'एवं दंडओ यच्चो जाव वेमाणियाण' इसी तरह से दण्डक यावत् वैमानिकों तकका जानना चाहिये । अब गौतम पूछते हैं- 'भवसिद्धिएणं भंते ! नेरइए, नेरइए भवसिद्धिए' हे भदन्त ! जो भवसिद्धक होता है, वह नैरfयक होता है या जो नैरयिक होता है वह भवसिद्धिक होता है? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतमसे कहते हैं कि - 'गोयमा ! भवसिद्धिए सिय नेरइए सिय अनेरइए' हे गौतम! जो भवसिद्धिक होता है कदाचित् नैरयिक भी हो सकता है और कदाचित् अनैरનિયમથી જ પ્રાણેને ધારણ કરવારૂપ જીવન જીવે છે, કારણુ કે સમસ્ત સંસારી જીવે પ્રાણુ ધારણ કરવારૂપ ધ વાળા હેાય છે. પણ જે જીવે છે, પ્રાણાને ધારણ કરે છે— તે નૈરિયક પણ હાઈ શકે છે અને નૈરયિકથી ભિન્ન પર્યાયવાળા પણ હાઇ શકે છે, કારણ કે आशाने धारण ४२वा३५ धर्मनी सद्भाव तो मधी पर्यायामां होय छे. ' एवं दंडओ
धारण नहीं भी हो । क्यों कि
प्राण धारण करने रूप करता है - वह सकता है प्राणों को
"
यो जात्र वेमाणियाणं' प्रमाणे वैभानिङ पर्यन्तना होना विषयभां સમજવું. હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે- भवसिद्धिएणं भंते ! नेरइए, नेरइए भवसिद्धिए ? ' हे लहन्त ! नेभवसिध्धिम होय हे ते नैरि હાય છે, કે જે નૈરિયક હોય છે તે ભવિસધ્ધિક હાય છે ?
उत्तर- 'गोयमा ! भवसिद्धिए सिय नेरइए सिय अनेरइए ' हे गौतम! જે ભવસિઘ્ધિક હોય તે કયારેક ઔચિક પણ હાઇ શકે છે અને કયારેક અનૈચિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.१० सू.३ अन्यतीर्थिकमतनिरूपणम् २१९ नैरयिकः, स्यात कदाचित् अनैरयिकोऽपि, एवं नैरयिकोऽपि च स्यात्कदाचित् भवसिद्धिकः, स्यात् कदाचित् अभवसिद्धिकोऽपि भवेत् , ‘एवं दंडओ, नाव-वेमाणियाणं' एवं नैरयिकस्य भवसिद्धिकेन सह आलापकवदेव दण्डको ज्ञातव्यः यावद्-वैमानिकानाम् ।। सू० २ ॥
अन्यतीर्थिकवक्तव्यता।। मूलम्-अण्णउत्थियाणं भंते ! एवं आइक्खंति, जावपरूवेंति एवं खलु सव्वे पाणा, भूया, जीवा, सत्ता एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति, से कहमेयं भंते! एवं? गोयमा! जपणं ते अण्णउत्थिया, जाव-मिच्छं ते एवं आहंसु, अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्खामि, जाव-परूवेमि-अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता; एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति, आहच्च सायं, अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता एगंतसायं वेयणं वेयंति, आहञ्च असायं वेयणं वेयंति, अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता वेमायाए वेयणं वेयंति, आहन्च सायमसायं । से केणट्रेणं. ? गोयमा! नेरइया एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति, आहच्च सायं, भवणवइ-वाणमंतर-जोइस-वेमाणिया एगंतसायं वेयणं वेयंति यिक भी हो सकता है इसी तरह 'नेरइए वि य सिय भवसिदिए सिय अभवसिद्धए' जो नैरयिक होता है वह भी भवसिद्धिक भी हो सकता है और अभवसिद्धिक भी हो सकता है। 'एवं दंडओ जाव वेमाणियाणं' नैरयिक के भवसिद्धिक के आलापक को तरहसे ही यावत् वैमानिकों तक का दण्डक जानना चाहिये ॥सू० २॥
पर डा श: छे, मे प्रमाणे नेरइए विय सिय भवसिद्धिए, सिय अभवसिद्धिए' જે નારક હેય છે તે કયારેક ભવસિધ્ધિક પણ હોઈ શકે છે અને કયારેક અભવસિધિક ५ ५ . एवं दंडओ जाव वेमाणियाणं' यिना मसिbus આલાપકની જેમ જ વૈમાનિકે પર્યન્તના દંડકના આલાપકે પણ સમજવા | સૂ. ૨ |
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
भगवतीसूत्रे
आहच्च असायं, पुढविक्काइया, जाव- मणुस्सा वेमायाए वेयणं वेयंति आहच्च सायसमायं से तेणद्वेणं० ॥ सू. ३ ॥
खलु
छाया - अन्ययूथिकाः खउ भदन्त ! एवम् आख्यान्ति यावत्-प्ररूपयन्तिएवं खलु सर्वे प्राणाः, भूताः, जीवाः, सच्चाः एकान्तदुःखां वेदनां वेदयन्ति, तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? गौतम ! यत् ते अन्ययूथिकाः, यावत् मिथ्या ते एवम् आहुः, अहं पुनर्गौतम ! एवम् आख्यामि, यावत्-मरूपयामि - अस्त्येकका अतीर्थिक वक्तव्यता
'अण्णउत्थियाणं भंते !" इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (अण्णउत्थियाणं भंते ! एवं आइक्वंति, जाव परुवेंति, एवं खलु सव्वे पाणा, सव्वे भूया, सब् जीवा, सव्वे सत्ता, एत दुख वेयणं वेयंति से कह मेयं भंते ? एवं ) हे भदन्त ! अन्यतीर्थिकजन इस प्रकार से कहते हैं, यावत् प्ररूपणा करते हैं कि समस्त प्राण, समस्त भूत, समस्त जीव, समस्त सत्व एकान्त दुःखरूप वेदना को भोगते हैं तो हे भदन्त ! उनका ऐसा कहना क्या सत्य है ? ( गोयमा) हे गौतम! (जं णं ते अण्णउत्थिया जावगिच्छं ते एवं आहंसु ) जो वे अन्य यूधिक ऐसा कहते हैं यावत प्ररूपणा करते हैं- सो वे सब असत्य कहते हैं । ( अहं पुण गोयमा ! एवं क्खामि, जाव परूवेमि, अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा सत्ता, एगत અન્યતીથિ કવક્તવ્યતા
आइ
'अण्णउत्थियाणं भते ! छत्याहि
सूत्रार्थ - ( अण्णउत्थियाणं भंते ! एवं आइक्खति, जाव परूवेंति, एवं खलु सव्वे पाणा, सब्वे भूया, सच्चे जीवा, सच्चे सत्ता, एगंतदुख वेयण' वेयंति से कहमेय भंते ! एवं ?) हे महन्त ! અન્ય તીર્થંકા એવું કહે છે, એવી પ્રરૂપણા કરે છે કે સમસ્ત પ્રાણ, સમસ્ત ભૂત, સમસ્ત જીવ અને સમસ્ત સત્ત્વ એકાન્ત દુઃખરૂપ વેદના (સુખના અંશથી પણ રહિત હૈાય એવી દુઃખરૂપ વેદનાને) लोगवे छ. तो हे महन्त ! तेमनुं ते उथन शुं सत्य छे ? [ गोयमा ! ] हे गौतम! [जं णं ते अण्णउत्थिया जाव मिच्छ्रं ते एवं आहंसु ] ते अन्य यूथ है। खे જે કહે છે, ભાખે છે, પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને પ્રરૂપણા કરે છે, તે બધું તે અસત્ય
छ. (अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्खामि, जाव परूवेमि, अत्थेगइया पाणा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्किा टीका श.६ उ.१० म.३ अन्यतीर्थिकमतनिरूपणम् २२१ प्राणाः, भूताः, जीवाः, सच्चाः, एकान्तदुःखां वेदनां वेदयन्ति, आहत्यसातम् , अस्त्येककाः प्राणाः. भूताः, जीवा, सचाः एकान्तसातां वेदनां वेदयन्ति, आहत्य असातां वदनां वेदयन्ति, अस्त्येककाः प्राणाः, भूताः, जीवाः, सत्त्वा विमात्रया वेदनां वेदयन्ति, आहत्य सातमसातम् । तत् केनाफैन ? गौतम ! नैरयिका एकान्तदुःखां वेदनां वेदयन्ति, आहत्य सोतम् , दुक्ख वेयणं वेयंति, आहचसायं, अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता, एगंत सायं वेयणं वेयंति आहच असायं वेयणं वेयंति) पर हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूं यावत् प्ररूपण करता हूं कि कितनेक प्राण, भूत, जीव और सत्त्व एकान्त दुःखरूप वेदनाको भोगते है,
और कदाचित् सुख को भी भोगते हैं। तथा कितनेक प्राण, भूत, एवं सत्व एकान्त सुखरूप वेदना को भोगते हैं और कदाचित् दुःख को भोगते हैं। तथा (अत्थेगइया पाणा भूया जीवा सत्ता) कितनेक प्राण, भूत, जीव और सत्त्व (वेमायाए वेयणं वेयंति, आहच्च सायमसाय) विविधरूप से वेदना को भोगते हैं अर्थात् कदाचित सुख को और कदाचित् दुःख को भोगते हैं। (से केणटेणं) हे भदन्त ! ऐसा पूर्वोक्त कथन आप किस कारण से करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नेरड्या एगंतदुक्खंवेयणं वेयंति आहच सायं) नारक जीव एकान्त दुःखरूप वेदना को भोगते हैं और कदाचित् सुख को भी भोगते हैं। (भवणवह-वाणमंतर-जोइस-वेमाणिया एगेंतभूया, जीवा, सत्ता. एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति, आहच सायं, अत्थेगइया पाणा, भूया, जीग सत्ता, एगंत साय वेयणं वेयंति आहच असायं वेयणं वेयंति) પણ હે ગૌતમ! હું એવું કહું છું, એવું વિશેષ પ્રતિપાદન કરૂં છું, એવી પ્રજ્ઞાપના કરું છું કે કેટલાક પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વ એકાન્ત દુઃખરૂપ વેદનાનું વેદન કરે છે કયારેક સુખ પણ ભગવે છે. તથા કેટલાક પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વ એકાન્ત सु५३५ वेहनानु वेहन रै छ भने ४यारे हु: पY मागवे छे. तथा ( अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता) 21 आए, भूत, ७१ भने सत्व (वेमायाए वेयणं वेयेति, आहच्च सायमसायं) विविध३ वहनाने लागवे छे गेले ३ ॥२४ सुम भने या२४ हुमन मागवे . (से केणढणं.) मह-! मा५ ।। ४।२0 मे 3. छ१ (गोयमा !) . गौतम ! ( नेरइया एगंतदुक्ख वेयणं वेयंति आहच्च सायं) ना२४ 0 अति दु:३५ वहनाने लागवे छे अने या२४ सुम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
-
भगवतीसूत्रे भवनपति-वानव्यन्तर-ज्योतिष्क-चैमानिकाः एकान्तसातां वेदनां वेदयन्ति, आहत्यासातम् , पृथिवीकायिका यावत् मनुष्या विमात्रया वेदनां वेदयन्ति, आहत्य सातमसातम्, तत् तेनार्थन० ॥ मू. ३॥
टीका-जीवाधिकारादेव तद्विशेषवक्तव्यतामाह-'अण्णउत्थिया णं भंते !' इत्यादि । 'अण्णउत्थिया णं भंते ! एवं आइक्खंति, जाव-परुति' गौतमः पृच्छनि-हे भदन्त ! अन्ययूथिकाः अन्यतीर्थिकाः खलु एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यान्ति, यावत्-भाषन्ते, प्रज्ञापयन्ति, प्ररूपयन्ति यत् ‘एवं खलु सव्वे सायं वेयणं वेयंति, आहच्च असायं, पुढविकाइया जाव मणुस्सा वेमायाए वेयणं वेयंति-आहच्च सायमसायं-से तेणटेणं०) भवनपति, वानप्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक एकान्तसुखरूप वेदना को भोगते हैं और कदाचित् दुःख को भी भोगते हैं। पृथिवीकायिक से लेकर यावत् मनुष्य तक के जीव विविधरूप से वेदना को भोगते हैंअर्थात्- ये कदाचित् सुख को और कदाचित् दुःख को भोगते हैं। इस कारण हे गौतम ! मैने ऐसा पूर्वोक्त रूप से कहा है।
टीकार्थ-सूत्रकार ने इस मूत्र द्वारा जीव का अधिकार चल रहा होने के कारण इसी से संबंध रखने वाली बात को कहा हैइसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-'अण्णउत्थिया णं भंते ! एवं आइक्वंति, जाव परूवेति' हे भदन्त ! अन्यमतावलम्बी जन जो ऐसा कहते हैं यावत् भाषण करते हैं प्रज्ञापित करते हैं, और सागवे छे. (भवणवइवाणमंतर - जोइस - वेमाणिया एगंतसायं वेयणं, वेयति आहच्च असाय, पुढविक्काइया जाव मणुस्सा वेमायाए वेयणं वेयति - आहच्च सायमसाय से तेणद्रेण०) भवनपात, पानव्यन्त२, ज्योतिष: मने मानि: । એકાન્ત સુખરૂપ વેદનાને ભેગવે છે અને કયારેક દુઃખ પણ ભેગવે છે. પૃથ્વીકાયિકથી લઈને મનુષ્ય પર્યન્તના છ વિવિધરૂપે વેદનાને ભેગવે છે – એટલે કે ક્યારેક સુખ ભગવે છે અને કયારેક દુઃખ ભોગવે છે. હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું (પૂર્વોકત) थन युछे.
ટીકાર્થજીવન અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તે કારણે સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં ના સુખદુઃખનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. તેમાં અન્ય મતવાદીઓની માન્યતાનું ખંડન કરીને સ્વસિધ્ધાંતની માન્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. ગૌતમસ્વામી પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે * अण्ण उत्थियाणं भंते ! एवं आइक्वंति, जाव परूवेति , 3 महन्त ! अन्य મતવાદીઓ એવું જે કહે છે, એવું જે વિશેષ કથન (ભાષણ) કરે છે, એવી જે પ્રજ્ઞાપના ४२ छ भने सवारे ५३५। ४२ छ 'एवं खलु सव्वे पाणा, सव्वे भूया,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.१० मु.३ अन्यतीर्थिकमतनिरूपणम् २२३ पाणा, भूया, जीवा, सत्ता, एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति' एवं खलु अवश्य भावेन सर्वे प्राणाः, भूताः, जीवाः, सत्त्वाः, एकान्तदुःखाम् एकान्तदुःखं यस्यां सा तथाविधा सुखलेशवर्जिता, तां वेदनां वेदयन्ति-अनुभवन्ति, 'से कहमेयं भंते ! एवं ?' तत् हे भदन्त ! कथमेतत् एवम् ? अन्यतीथिकानामेतत् कथनं किं सत्यमेव ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा ! ज णं ते अण्णउत्थिया, जाव-मिच्छं ते एवं आईसु' हे गौतम ! यत् खलु ते अन्ययूथिका अन्यतीर्थिकाः यावत्-एवम्-आख्यान्ति, भाषन्ते, प्रज्ञापयन्ति, प्ररूपयन्ति यत्-सर्व प्राणाः, भूताः, जीवाः, सत्वाः, एकान्तदुःखां वेदनां वेदयन्ति, ते अन्यतीविका मिथ्या एवम् आहुः उक्तवन्तः 'अहं पुण गोयमा ! एवं आइकखामि, जाव-परूवेमि' हे गौतम ! अहं पुनः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण प्ररूपणा करते हैं कि- 'एवं खलु सव्वे पाणा, मव्वे भूया, सव्वे जीवा, सवे सत्ता, एगंतदुक्ख वेयणं वेयंति' समस्त प्राण, समस्त भूत, समस्त जीव और समस्त सत्त्व सुख के अंश से रहित एकान्तरूप से ऐसी दुःखरूप वेदना का ही अनुभव करते हैं- सो (से कमेयं भंते ! एवं) हे भदन्त ! ऐसा उनका कथन क्या ऐसा ही है- अर्थात क्या सत्य ही है ? -इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैंकि 'गोयमा' हे गौतम ! 'जं गं ते अण्णउत्थिया जाव मिच्छं ते एवं आहंसु' जो वे अन्यमतावलम्बीजन ऐसा कहते हैं, भाषण करते हैं, प्रज्ञापित करते हैं, प्ररूपणा करते हैं कि समस्त प्राण, भूत जीव और सत्त्व एकान्त दुःखरूप वेदनाको ही भोगते हैं सो उनका ऐसा कहना सर्वथा मिथ्या है । 'अहं पुणगोयमा ! एवं आइक्खामि सव्वे जीवा, सवे सत्ता, एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति ' सभरत प्रा], समस्त ભૂત; સમસ્ત જીવ અને સમસ્ત સર્વ સુખના અંશથી રહિત એવી એકાન્ત દુઃખરૂપ वनानी १ अनुभव रे छे. त। (कहमेयं भंते ! एवं?) महन्त! तेभर्नु આ પ્રકારનું કથન શું સત્ય છે? ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ ४९ छ । 'गोयमा' गौतम! 'जंणं ते अण्णउत्थिया जाव मिच्छं ते एवं आहंस' मन्यमताली ने मेरे ४७ छ, मेरे माप रे छ; એવી જે પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને એવી છે પ્રરૂપણ કરે છે કે સમસ્ત પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વ એકાન્ત દુઃખરૂપ અશાતવેદનાનું જ વેદન કરે છે, તે તેમનું કથન સર્વથા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
भगवतीयत्रे आख्यामि, यावत्-भाषे, प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि यत-'अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति, आहच्च सायं' सन्ति एके केचित् प्राणाः, भूताः, जौवाः, सच्चा एकान्तदुःखरूपां वेदनां वेदयन्ति, आहत्य-विशिष्य कदाचिदित्यर्थः सातरूपां वेदनां वेदयन्ति, अथच 'अत्थे गइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता एगंतसायं वेयणं वेदयंति, आहच असायं वेयणं वेयंति' सन्ति एके केचन प्राणाः, भूताः, जीवाः, एकान्तसातां दुःखामिश्रितसुखरूपां वेदनां वेदन्ति, किन्तु आहत्य कदाचित् यसातां दुःखरूपां वेदनां वेदयन्ति, 'अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता वेमायाए वेयणं जाव परूवेमि' इस विषयमें मेरा तो ऐसा कथन है, ऐसा बोलना है, ऐसी प्रज्ञापना एवं प्ररूपणा है कि 'अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता, एगत दुक्ख वेयणं वेयंति, आहच सायं' कितनेक ऐसे प्राण, भूत, जीव और सत्य हैं जो एकान्तरूपसे दुःखरूपवेदनाको ही भोगते हैं परन्तु हां कदाचित् ही उनको ऐसा अवसर मिलता है कि जिसमें वे सातरूप सुखरूप-वेदनाका भी अनुभव कर लेते हैं। 'अत्थेगइयापाणा भूया जीवा सत्ता एगंतसायं वेयणं वेदयंति आहच्च असायं वेयणवेयंति' तथा कितनेक ऐसे भी प्राण, भूत जीव और सत्व हैं जो एकान्तरूपसे सुखरूप वेदना का ही अनुभव करते हैं-दुःखरूप वेदनाका अंश भी जिसमें मिश्रित नहीं होता है, परन्तु हां कभी ही एसा अवसर उन्हें भी प्राप्त हो जाता है कि जिसमें वे दुःखरूप वेदना का भी अनुभव करलेते है । 'अत्थेगइया पाणा, भूया जीवा, भिय्या (मसत्य) ४ छे. 'अहं पुण गोयमा! एवं आइक्वामि, जाव परूवेमि' હે ગૌતમ ! આ વિષયમાં હું તે એવું કહું છું, એવું વિશેષ કથનરૂપ પ્રતિપાદન કરૂ छु भने मेवी प्र३५ ४३ छु- अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा सत्ता, एगंत दुक्ख वेयणं वेयंति, आहच्च सायं seal lai j, भूत, ७२ मने सत्त्व હોય છે કે તે એકાન્તરૂપે દુઃખરૂપ વેદનાનું જ વેદન કરે છે, પરંતુ હા, કયારેક તેમને પણ એ અવસર મળે છે કે જ્યારે તેઓ સાતારૂપ – સુખરૂપ વેદનાને પણ અનુભવ ४२१ २ छ. 'अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता एगंतसायं वेयणं वेदयंति आहच्च असायं वेयणं वयंति' तथा 213 प्राण, भूत, १ मने सत्व मेi पy હોય છે કે જે એકાન્તરૂપે સાતારૂપ - સુખરૂપ વેદનાનો જ અનુભવ કરે છે. દુ:ખરૂપ વેદનાને અંશ પણ તેમાં મિશ્રિત રહેતો નથી–પરન્તુ કયારેક તેમને પણ એ અવસર પ્રાપ્ત થાય છે કે જ્યારે તેઓ દુઃખરૂપ વેદનાને (અસાતા વેદનાને) પણ અનુભવ કરી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.१० ३ अन्यतीथिकमतनिरूपणम् २२५ वेयंति, आहच्च सायमसायं' सन्ति एके केचन प्राणाः, भूताः, जीवाः, सत्वा विमात्रया विविधया मात्रया इति विमात्रया कदाचित् साताम् , कदाचित् असातां वेदनो वेदयन्ति, तदेवाह-आहत्य कदाचित् साताऽसातं, कदाचित् सुखरूपां कदाचित् दुःखरूपां वेदनां वेदयन्तीत्यर्थः, गौतमस्तत्रकारणं पृच्छति'से केणद्वेण' हे भदन्त । तत् केनार्थेन ? किमर्थमेवमुच्यते एताद्रशवैषम्ये कि कारणम् ? के केते सन्तिच ? भगवानाह 'गोयमा ! नेरड्या एगंत दुकखं वेयणं वेयंति, आहच्च सायं' हे गौतम! नैरयिका एकान्तदुःखाम अत्यन्तदुःखरूपां वेदनां वेदयन्ति, आहत्य कदाचित् सातां सुखरूपां वेदना वेदयन्ति, तथाहि-नैरयिकाणामात्यन्तिकदुःखवेदनाशीलत्वेऽपि उपपातेन सत्ता वेमायाए वेयणं वेयंति आहच्च सायमसायं' तथा कितनेक प्राण, भूत, जीव और सत्त्व ऐसे भी है जो विमानासे विविधप्रकारसे कदाचित् साता का कदाचित् असाताका अनुभव करते हैं। यही बात 'आहच सायमसायं' इस सूत्रांश द्वारा व्यक्त की गई है । गौतमस्वामी इस विषयमें कारण जाननेकी इच्छासे प्रभुसे पूछते हैं कि 'से केणटणं' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं अर्थात् इस प्रकारकी विषमता का क्या कारण है ? और कौनसे वे ऐसे जीव हैं जो पूर्वोक्त स्थितिवाले हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइया एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति, आहच्च साय' नारक जीव ही ऐसे हैं कि जिन्हें अपने जीवनमें कभी ही सुखरूप वेदनाका अनुभव होता है-जीवनभर उन्हें एकान्तरूपसे
. 'अत्थेगइया पाणा, भूया, जीवा, सत्ता वेमायाए वेयणं वेयंति, आहच्च सायमसायं तथा at Y, भूत, 4. मने सत्व मे पण हाय रे વિમાત્રાથી – વિવિધ પ્રકારે કયારેક સાતવેદનાને અને ક્યારેક અસાતવેદનાને मनुल ४३ छ. मे पात 'आहच्च सायमसायं' मा सूत्रांश द्वारा व्यत ४२वामा આવી છે. હવે ગૌતમ સ્વામી તેનું કારણ જાણવાને માટે આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે'सेकेणट्रेणं?13-त! मे मा५ शा २२ । । ? मेटा प्रानी વિષમતાનું શું કારણ છે? અને આપે દર્શાવ્યા પ્રમાણેની સ્થિતિવાળા જીવો ક્યા કયા छ ? तना उत्तर भापता महावीर प्रलु हे छ- “गोयमा!' गौतम । 'नेरडया एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति, आहच सायं' ना२४ ७मेवा डाय छ भने પિતાનું જીવનમાં કદીપણ સુખરૂપ વેદનાની અનુભવ પણ થતા નથી–તેમને તે જીવનભર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे तीर्थकरजन्मादिमहोत्सवप्रसङ्गे देवस्य कर्मणा प्रयोगद्वारा च सुखवेदना. संभवात् उक्तंच- 'उववारण व सायं नेरइओ देवकम्मुणा वात्रि' 'अथ एकान्तसुखवेदकजीवानाह 'भवणवइ वाणमंतर - जोइस-वेमाणिया एगतसायं वेयणं, वेयंति आच असायं' भवनपति - वानव्यन्तर- ज्योतिष्क- वैमानिकाः देवाः एकान्त साताम् अत्यन्तसुखरूपां वेदनां वेदयन्ति, आहत्य कदाचित्तु परस्पराहननप्रियवस्तुवियोगादिषु असातां दुःखरूपां वेदनां वेदयन्ति । अथ तृतीयप्रकार वेदकजीवानाह - 'पुढविक्काइया, जाव- मणुस्सा बेमायाए वेयणं वेयंति' पृथिवी दुःखरूप वेदनाका ही अनुभव करना पडता है । यद्यपि नारकजीवों को अत्यन्त दुःखवेदना शील ही कहा गया है, परन्तु यहां जौ उन्हें कदाचित् सुखवेदना का भी अनुभवकर्त्ता प्रकट किया गया है सो उसका कारण यह है कि नैरयिकजीव उपपातद्वारा तीर्थकर के जन्म आदिके प्रसंग पर देवादिकों के प्रयोगद्वारा सुखवेदनावाले हो जाते हैं । कहा भी है कि 'उववाएणवसाय नेरइओ देवकम्मुणा वा वि' अब एकान्ततः सुखवेदकजीवोंको कहते हैं 'भवणवइवाणमंतरजो इसवेमाणिया एगतसायं वेयणं वेयंति, आहच्च असाय' भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिकदेव ये सब अत्यन्त सुखरूप वेदनाको भोगते हैं तथा परस्परके आहननमें और प्रियवस्तुके वियोग आदिके समय में असाता - दुःखरूप - वेदनाको भी कदाचित् भोगते हैं। अब सूत्रकार तृतीय प्रकारके वेदकजीवोंका कथन करने निमित्त कहते એકાન્તરૂપે અસાતા વેદના (દુઃખરૂપ વેદના) નેાજ અનુભવ કરવા પડે છે. જો કે નારાને અત્યન્ત દુ:ખવેદનાશીલ જ કથા છે, પરન્તુ કયારેક તેમને :સુખરૂપ વેદનાને પણ અનુભવ થાય છે. નારાને કયારે સુખરૂપ વેદનાના અનુભવ કર્યાં કહેવાનું કારણ એ છે કે તીર્થંકરના જન્મ આદિ માંગલીક પ્રસંગે નારક જીવા દેવાદિકના પ્રયોગ દ્વારા સુખરૂપ વેદનાવાળા થાય છે. કહ્યું પણ છે કે saareणवसाय नेरइओ देव कम्मुणा वा वि' वे अन्ततः सुग्भवे लवानुं स्थन अश्वामां आवे छे. भवणवई, बाणमंतरजोइस, वेमाणिया एगंतसायं वेयणं असायं' भवनयति, वानव्यतर, ज्योतिषि भने वैमानि देवा अत्यन्त, सुमाइय સાતાવેદનાનું વેદન કરે છે, પણ કયારેક તેએ અસાતા વેદનાને અનુભવ કરે છે. પરસ્પરના આહનનમાં (તાડનમાં) અને પ્રિય વસ્તુને વિભાગ થાય ત્યારે તેએ પણ દુઃખરૂપ અસાતાવેદનાનો અનુભવ કરે છે. હવે સૂત્રકાર ત્રીજા પ્રકારના વેદક જીવાનું उथन ४२ - 'पुढविक्काइया जाव मणुस्सा वेमायाए वेयंति' पृथ्वी आायिक,
,
वेयंति, आहच्च
२२६
L
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ६ उ. १० सू. ४ नैरयिकाद्याहारनिरूपणम्
२२७
कायिका यावत् अकायिक- तेजः कायिक- वायुकायिक- वनस्पतिकायिक पश्चैकेन्द्रिय - विकलेन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक - मनुष्या विमात्रया विविधया मात्रया कदाचित् दुःखरूपाऽसातां, कदाचित् सुखरूपसातां वेदनां वेदयन्ति तदेवाह'आहच्च सायमसाय' आहत्य सातमसातम् कदाचित् सुखरूप, कदाचित् दुःखरूपां वेदनां वेदयन्तीति भावः । अन्ते उपसंहरन्नाह' से तेणट्टेणं' हे गौतम ! ततु तेनार्थेन एवमुच्यते केचित् प्राणादयो जीवाः एकान्तदुःखां वेदनां वेदयन्ति इत्याद्युक्तम् ॥ सू० ३ ॥ नैरपिकाद्याहारवक्तव्यता ।
मूलम् - "नेरइया णं भंते! जे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, ते किं आयसरीरखे त्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, अणंतरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, परंपरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति ? गोयमा ! आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले अन्तमायाए आहारेंति, णो
हैं 'पुढविकाइया जाव मणुस्सा बेमायाए वेयंति' पृथिवीकायिक, यावत् अष्कायिक, तेजःकायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक ये पांच एकेन्द्रिय जीव तथा विकलेन्द्रिय जीव और पंचेन्द्रियतिर्यञ्च तथा मनुष्य ये सब विमात्रासे विविधमात्रासे कदाचित् दुःखरूप असाताको और कदाचित् सुजरूप सातावेदनाको भोगते हैं इसीबातको 'आहच्चसायमसायं'' इस सूत्रांश द्वारा प्रकट किया गया है । अन्तमें विषयका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि 'से तेणट्टेणं' हे गौतम ! इसी कारण मैंने ऐसा कहा है कि कितनेक प्राण भूतादिकजीव एकान्नतः दुःखरूप वेदनाका अनुभव करते हैं इत्यादि ॥ | सू.३ ॥ અકાયક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાયિક, એ પાંચ એકેન્દ્રિય જ્વા, તથા દ્વીન્દ્રિયથી ચતુરિન્દ્રિય પન્તના વિકલેન્દ્રિય જીવેા, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચા તથા મનુષ્ય વિવિધ માત્રાથી – કયારેક દુઃખરૂપ અસાતાનું અને ક્યારેક સુખરૂપ સાતાવેદનાનું વેદન १रे छे. ४ वातने 'आहच्च सायमसायं' या सूत्रांश द्वारा व्यस्त थ४ छे.मन्ते विषयना उपसंहार ४२ता सूत्रभर ४ छे 'से तेणट्टेणं' 'हे गौतम! ते भरले મે એવું કહ્યું છે કે કેટલાક પ્રાણુ, ભૂત, જીવ, સત્ત્વ એકાન્તતઃ દુઃખરૂપ વેદનાનું વેદન अरे छे, डेटलाई सुइय वेनानुं वेहन रे छे, इत्याहि ॥ सू. ३ ॥
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
अत्तरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, णो परंपरखेत्तो गाढे, जहा नेरइया तहा जाव-वेमाणिया णं दंडओ” | सु. ४ छाया - नैरयिकाः खलु भदन्त । यान् पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति ते किम् आत्मशरीरक्षेत्रावगाढान् पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति, अनन्तर क्षेत्रावगाढान पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति, परंपराक्षेत्रावगाढान् पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति ? गौतम ! आत्मशरीरक्षेत्राव नैरयिक आदिकों की आहारवक्तव्यता
9
२२८
'नेरइयाणं भंते! इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (नेरइयाणं भंते ! जे पोग्गले अन्तमायाए आहारेंति, ते किं आयसरीरखे त्तोवगाढे पोग्गले अन्तमायाए आहारेंति खेप्तो गाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, परंपर खेतोगाढे पोग्गले अन्तमायाए आहारेंति ? ) हे भदन्त ! नैरयिक जीव जिन पुद्गलों को अपने द्वारा ग्रहण करके अपने आहार के विषयभूत बनाते हैं सो वे कहां पर अवगाढ होते हैं- क्या जिन आकाशप्रदेशों में उनका शरीर अवगाढ- स्थित होता है वहीं पर स्थत रहे हुए होते हैं और उन्हीं ही को अपने द्वारा ग्रहण कर आहार के विषयभूत बनाते हैं ? अथवा - जो पुद्गल अनन्तर क्षेत्रावगाढ होते हैं उन्हें ग्रहण कर वे अपने आहार के विषयभूत बनाते हैं ? अथवा जो पुद्गल परम्परा रूप से क्षेत्रावगाढ होते हैं उन्हें ग्रहण कर वे आहार के विषयभूत बनाते વૈરયિક આદિ વાની આહારવતવ્યતા—
'नेरइयाणं भंते !' त्याहि
सूत्रार्थ - नेरइयाणं भंते! जे पोग्गले अत्तमायाए आहारेति, ते किं आयसरीरखे तो गाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, अणंतरखे तोगाडे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, परंपरखेत्तोगाढे पौग्गले अत्तमायाए आहारें ति?) હે ભદન્ત 1 નારક જીવા જે પુદ્ગલાને પેતે ગ્રહણ કરીને પોતાના આહારના ઉપયોગમાં લે છે, તે પુદ્ગલેા કયા થાને અવગાહિત હોય છે ! – શું જે આકાશ પ્રદેશેામાં તેમનું શરીર અવગાઢ (રહેલું) હાય છે, ત્યાં તે પુદ્ગલા રહેલાં હાય છે ? અને તેમને જ ગ્રહણ કરીને તે આહારરૂપે ઉપયોગમાં લે છે ? અથવા જે પુદ્ગલ અનન્તર (અન્ય) ક્ષેત્રમાં રહેલાં હાય છે તેમને ગ્રહણ કરીને તે આહારરૂપે ઉપયાગમાં વ છે ? અથવા પરમ્પરારૂપે ક્ષેત્રાવગાઢ હોય છે. તેમને આહારરૂપે ઉપચેામમાં લે છે!
GM
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.१० सू.४ नैरयिकाचाहारनिरूपणम् २२९ गाढान् पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति, न अनन्तरक्षेत्रावगादान् पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति, न परम्पराक्षेत्रावगाढान् (पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति ) यथा नैरयिका स्तथा यावत्-वैमानिकानां दण्डकः॥ सू० ४ ॥
टीका-जीवाधिकारादेव तद्विशेषवक्तव्यतामाह-' नेरइया गं भंते' इत्यादि । — नेरइया णं भंते ! जे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति' गौतमः हैं ? (गोयमा! आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, णो अणंतरखेत्तोगाढे पोग्गले, अत्तमायाए आहारेंति, णो परंपरखेत्तोगाढे जहा नेरइया तहा जाव वेमाणिया णं दंडओ) हे गौतम ! नैरयिक जीव अपना शरीर जिन आकाशप्रदेशो में अवगाढ होता है- उन्हीं प्रदेशों में अवगाढ हुए पुद्गलों को आत्म द्वारा ग्रहण करके अपने आहार के विषयभूत बनाता हैं । अनन्तर क्षेत्रावगाड हुए पुद्गलों को आत्मा द्वारा ग्रहण कर आहार का विषयभूत नहीं बनाते हैं और न परंपरारूपसे क्षेत्रावगाढ हुए पुद्गलोंको अपने आहारका विषयभूत बनाते हैं । जैसा यह कथन नैरयिकोंके विषयमें किया गया है वैसा ही कथनरूप दण्डक-यावत् वैमानिक दण्डक यावत् वैमानिक देवों तकके विषयमें जानना चाहिये ।
टीकार्थ-जीवका अधिकार चालू है इसीलिये सूत्रकारने इसविषयमें विशेषवक्तव्यता का यह कथन किया है, उसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'नेरइया णं भंते ! जे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति' (गोयमा ! आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेति, णो अणंतर' खेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, णो परंपरखेत्तोगाटे जहा नेरइया तहा जाच वेमाणिया णं दंडओ) गौतम ! ॥२४ ७१ तेनु शरी२ २ मा પ્રદેશોમાં અવગાઢ (રહેલું હોય છે, તે પ્રદેશમાં રહેલાં યુગલને આત્મા દ્વારા ગ્રહણ કરીને પોતાના આહારરૂપે ઉપયોગમાં લે છે, અન્યક્ષેત્રમાં રહેલાં પુદ્ગલેને આત્મા દ્વારા ગ્રહણ કરીને તે પિતાના આહારરૂપે ઉપયોગમાં લેતે નથી, અને પરમ્પરારૂપે ક્ષેત્રાવગાઢ થયેલાં પુગલને પણ તે આહારરૂપે વાપરત નથી. નારકેના વિષયમાં અહીં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન વિમાનિકે પર્યંતના દંડકમાં સમજવું
ટીકાથ– જીવને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી સૂત્રકાર તે વિષયને અનુલક્ષીને વિશેષ વક્તવ્યતાનું આ પ્રમાણે કથન કરે છે
गौतम स्वामी महावीर प्रभुने मे। प्रश्न पूछे छे : नेरइयाणं भंते ! जे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
भगवतीसूत्र पृच्छति-हे भदन्त ! नैरयिकाः खलु यान् पुद्गलान आत्मना आदाय-गृहीत्वा
आहरन्ति 'ते किं आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति ?' तान किंम् आत्मशरीरक्षेत्रावगाढान् स्वशरीरक्षेत्र स्थितान् पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति 'अत्तं' इत्यत्र आर्षत्वात् तृतीयार्थे द्वितीया बोध्याततः 'आत्मना' इत्यर्थः अथवा 'अणंतरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेति?' अनन्तरक्षेत्रावगाढान् आत्मशरीरावगाहनक्षेत्रापेक्षया यदनन्तरम् अव्यवहितं क्षेत्रं तत्रावगाढान् पुद्गलान् आत्मना आदाय गृहीत्वा आहरन्ति ?, अथवा 'परंपरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति ?' परम्पराक्षेत्रावगाढान् आत्मक्षेत्रात् यदनन्तरं क्षेत्रं तत्परक्षेत्र तत्परक्षेत्रावगाढान् पुद्गलान् आत्मना आदाय हे भदन्त ! नैरयिक जीव जिन पुद्गलोंका अपने द्वारा ग्रहण करके आहार करते हैं 'ते किं आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारैति' सोवे पुद्गल क्या अपने शरीररूप क्षेत्रमें स्थित होते हैं और उन्हींका वे अपने द्वारा ग्रहण कर आहार करते हैं ? अथवा अणंतरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति ' जिन आकाश प्रदेशोंमें अपना शरीर अवगाढ नहीं है ऐसे उस क्षेत्र में जो कि अपने द्वारा अवगाहित क्षेत्रसे अव्यवहित है विना व्यवधान के लगा हुआ है, अवगाढ हुए स्थित रहे हुए पुद्गलोंको अपने द्वारा ग्रहण करके उनका आहार करते हैं अथवा 'परंपरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेति' अपने शरीर द्वारा अवगाहित क्षेत्रसे अव्यवहित जो क्षेत्र है इस क्षेत्रसे भी परवर्ती जो क्षेत्र है, उसक्षेत्रमें अवगाढ हुए पुदगलांको अपने द्वारा आदाय-ग्रहण करके उनका आहार करता पोग्गले अत्तमायाए आहारेति' 3 महन्त! ना२३ ®। २ पुगतान पाताना दारा असर शन माहा२ ३ ॥५२ छ, ते कि आयसरीरे खेतोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारैति' ते पुशल शुभना शरी२३५ क्षेत्रोमा डाय छ અને જે ક્ષેત્રમાં તેમનું શરીર હોય તે શરીરે અવગાહન એટલે કે ગ્રહણ કરીને तमा भाडा२३थे उपयोगमा से छे ? अथवा-'अणंतरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति ? २ मा प्रदेशमा पोतार्नु शरीर अवसाद (२९) तुनथा એવાં ક્ષેત્રમાં અવગાહિત (રહેલાં) પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને તેઓ પોતાના આહારરૂપે ઉપગમાં લે છે? અથવા–
'परंपरखेत्तोगाढेपोग्गले अत्तमायाए आहारैति' पोताना शरीर द्वारा અવગાહિત ક્ષેત્રથી અવ્યવહિત (વિના વ્યવધાને લાગેલું) જે ક્ષેત્ર હોય છે એ ક્ષેત્રથી પણ પરવતી જે ક્ષેત્ર છે, તે ક્ષેત્રમાં અવગાહિત પુદગલેને પોતાના દ્વારા ગ્રહણ કરીને તેમને શુ આહાર કરે છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.१० सू.४ नैरियाकाद्याहारनिरूपणम् २३१ गृहीत्वा आहरन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! आयसरीरखेत्तोगाढे 'पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति' हे गौतम ! नैरयिका आत्मशरीरक्षेत्रावगाढान् पुदगलान् आत्मना आदाय परिगृह्य आहरन्ति, ‘णो अणंतरखेतोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेति' नो अनन्तरक्षेत्रावगाढान् स्वशरीरक्षेत्रापेक्षयाऽनन्तरक्षेत्राचहैं इस प्रकार ये तीन३ प्रश्न हैं इन प्रश्नोंका संक्षिप्त सार ऐसा है कि नारक जीव जिन पुद्गलोंको अपने आहाररूपसे ग्रहण करता हैं वे पुद्गल कहां पर अवगाढ रहता हैं ? क्या जिन क्षेत्रमें उनका अपना शरीर अवगाहित है उसी क्षेत्रमें वे अवगाहित होते हैं ? या अपने शरीर द्वारा अवगाहित हुए क्षेत्रसे लगे हुए क्षेत्रमें वे अवगाहित रहते हैं ? या इस क्षेत्रसे भी आगेके क्षेत्र में वे अवगाहित रहतें है ? इसके उत्तर में गौतमसे प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति' जिनपुद्गलोंको नारकजीव अपने आहारका विषयभूत बनाते हैं वे पुद्गल जहाँ पर उनका अपना शरीर अवगाहित होता है, उसी क्षेत्र में अवगाहित होते हैं । ओर उन्हीं पुद्गलोंको वे नारकजीव अपने द्वारा ग्रहण करके आहारका विषयभूत बनाते हैं। ‘णो अणंतरखेत्तोगाढे. पोग्गले अत्तमायाए आहारेंति णो परंपरखेत्तोगाढे' अनन्तर क्षेत्र
આ પ્રકારના ત્રણ પ્રશ્ન છે તે પ્રશ્નને ભાવાર્થ એ છે કે નારક જીવ જે પુદગલેને પોતાના આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે, તે મુદ્દગલે કયા ક્ષેત્રમાં અવગાઢ સ્થિત) હોય છે?— જે ક્ષેત્રમાં તેમનું પિતાનું શરીર અવગાહિત હોય છે એ જ ક્ષેત્રમાં શું તે આહારપુદ્ગલ અવગાહિત હોય છે? કે પિતાના શરીર દ્વારા અવગાહિત થયેલા ક્ષેત્રને સ્પર્શીને રહેલા ક્ષેત્રમાં તે આહારપુદગલો અવગાહિત હોય છે કે તે ક્ષેત્ર કરતાં પણ દૂરના ક્ષેત્રોમાં તે આહારપુદગલો શું અવગાહિત હોય છે?
ગૌતમ સ્વામીના ઉપર્યુકત અને ઉત્તર આપતાં મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે'गोयमा ! 3 गौतम! आयसरीरखेत्तेगाढेपोग्गले अत्तमायाए आहारेति' જે પુદ્ગલેને નારક છે પિતાના આહાદરૂપે ગ્રહણ કરે છે, તે પુદગલે એ જ ક્ષેત્રમાં રહેલા હોય છે કે જે ક્ષેત્રમાં તેમનું પોતાનું શરીર અવગાહિત હોય છે. એટલે કે જે ક્ષેત્રમાં તે નારક છવો રહેલા હોય છે એ જ ક્ષેત્રના પુદગલોને તેઓ ગ્રહણ કરીને पोताना माड।२३५ उपयोगमा से छे. 'णो अणंतरखेत्तोगाढेपोग्गले अत्तमायाए आहारेंति, णो परंपरखेतोगाढे , मनन्तर क्षेत्रमा २९i AIRYEगाने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
भगवतीसत्रे स्थितान् पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति, ‘णो परंपरखेत्तोगारें' न वा परम्पराक्षेत्रावगादान् आत्मशरीरक्षेत्रापेक्षया यदनन्तरं क्षेत्र ततः वरस्मिन् क्षेत्रेऽवस्थितान् पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति, 'जहा नेरइया तहा जाव-वेमाणियाणं दडओ.' यथा नैरयिका आत्मशरीर क्षेत्रावगाढान् एव द्रव्यपुद्गलान् आदाय आहरन्ति न, अनन्तरक्षेत्रावगाढान्, परम्परा न वा क्षेत्रावगाढान् पुद्गलान् आदाय आहरन्ति, तथैव यावदवैमानिकानां वैमानिकदेवपर्यन्तानां दण्डकः,चतुर्विशति दण्डका वक्तव्याःअत्र औजसाहारा पेक्षया इदंप्रकरणं बोध्यम् ॥ सू. ४ ॥
केवलिनोऽनिन्द्रियवक्तव्यता । मूलम्-केवली णं भंते ! आयाहि जाणइ, पासइ? गोयमा! णो इण्णढे सम?' से केणट्रेणं? गोयमा ! केवली णं पुरथिमेणं में स्थित रहे हुए जो आहार पुद्गल हैं उन्हें ग्रहण करके वे उन्हें अपने आहारका विषयभूत नहीं बनाते हैं न परम्परा क्षेत्रवर्ती जो आहार पुद्गल हैं उन्हें अपने द्वारा ग्रहण करके आहारका विषयभूत बनाते हैं। 'जहा नेरइया तहा जाव वेमाणियाणं दंडओ' जिस प्रकार से नारकजीव आत्म शरीररूप क्षेत्र में अवगाहित हुए ही द्रव्य पुद्गलों को ग्रहण करके अपने आहार का विषयभूत बनाते हैं- अनंतर क्षेत्रावगाढपुद्गलों को तथा परम्परा क्षेत्रावगाढपुद्गलों कों वे अपने आहार का विषयभूत नहीं बनाते हैं, उसी तरह यावत् वैमानिक देव तक के २४ दण्डक कहना चाहिये । यहाँ औजस आहार की अपेक्षा से यह प्रकरण है ऐसा जानना चाहिये ॥सू. ४॥ ગ્રહણ કરીને તેઓ આહાર રૂપે તેમને ઉપયોગ કરતા નથી, પરમ્પરા ક્ષેત્રવતી જે આહારપુદગલો હોય છે તેમને ગ્રહણ કરીને પણ તેઓ તેમને પોતાના આહારરૂપે वापरता नथी.
'जहा नेरइया तहा जाव वेमाणियाणं दंडओ' ले शत ना२३ मामશરીરરૂપ ક્ષેત્રમાં અવગાહિત થયેલાં (સ્થિત–રહેલા) દ્રવ્યપુદ્ગલેને જ ગ્રહણ કરીને પિતાના આહારરૂપે વાપરે છે– અનાર ક્ષેત્રાવગાઢ પુદ્ગલેને તથા પરમ્પરા ક્ષેત્રાવગઢ પુદ્ગલેને તેઓ પિતાના આહારરૂપે ગ્રહણ કરતા નથી, એજ પ્રમાણે વૈમાનિક દેવે સુધીના ૨૪ દંડકના વિષયમાં પણ કથન સમજવું. અહીં જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે જસ આહારની અપેક્ષાએજ કરવામાં આવ્યું છે, તેમ સમજવું કે ૪ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका. श.६. उ.१० सू.५ केवलिनोऽनिद्रियत्वनिरूपणम् २३३ मियंपि जोणइ, अमियं पि जाणइ, जाव-निव्वुडे दंसणे केवलिस्स, से तेण हेणं० गाहा-'जीवाण य सुह दुक्खं, जोवे जीवइ तहेव भविया य ।
एगंतदुक्खवेयण-अत्तमायाय केवली ॥१॥ 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥ सू० ५॥
छाया-केवली खलु भदन्त ! आदानः जानाति, पश्यति ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन. ? गौतम ! केवली पौरस्त्येन मितमपिजानाति, अमितमपि जानाति, यावत्-निर्वृतं दर्शनं केवलिनः, तत् तेनार्थेन.
केवली की अनिन्द्रियवक्तव्यता'केवली गं भंते !' इत्यादि
सूत्रार्थ-(केवली णं भंते ! आयाणेहिं जाणइ पासइ) हे भदन्त ! केवली भगवान् क्या इन्द्रियों द्वारा जानते और देखतें हैं ? (गोयमा) (णोइणठे सम?) यह अर्थ समर्थ नहीं है। (से केणद्वेणं) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (केवली णं पुरथिमेणं मियंपि जाणइ, अमियं पि जावइ, जाव निव्वुडे दंसणे केवलिस्स-से तेण?णं) केवली भगवान् पूर्वदिग्गभाग में मित-परिमित को भी जानते हैं, और अपरिमित को भी जानते हैं। क्यों कि केवली भगवान् का यावत् दर्शन निवृत्त-आवरण रहित होता है ।
सीनी अनिन्द्रिय पातव्यता'केवलीणं भंते !' त्याहि
सूत्राथ-( केवली णं भंते ! आयाणेहिं जाणइ पासई) ले सन्त ! पक्षी भावान शु. २ (४न्द्रिये) a one छ भने हेभे छ ? ( गोयमा !) 3 गौतम ! ( णो इण ट्रे समते) मे सलवी शतु नथी. ( से केणट्रेणं ?) હે ભદન્ત ! આપ શા કારણે આવું કહે છે કે કેવલી ભગવાન ઈન્દ્રિ દ્વારા જાણતાहेमता नथी ? (गोयमा!) 3 गौतम ! ( केवलीणं पुरथिमेणं मियंपि जाणइ, अमियं पि जाणइ) el मापान पूमिमi (भत (भहित) ने l and छ भने मभित (ममाहित) ने पy and छ. ( जाव निव्वुडे दसणे केवलिस्ससे तेणदेणं ) (यावत) deी भगवाननु नि निवृत्त (आवरण हित 4 छे. તે કારણે છે ગૌતમ! મેં એવું કહ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
गाथा - 'जीवानां च सुखं दुःखं, जीवो जीवति, तथैव भविकाथ, एकान्तदु:ख वेदनाऽऽत्मना आदाय केवली ॥ १ ॥ तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ॥ सू० ५ ॥
टीका- 'आत्मना आदाय' इत्यस्याधुनैवोक्तत्वेन आदानसाधर्म्यात् केवलिन आदानविषये विशेषवक्तव्यतामाह - 'केवली णं भंते' इत्यादि । ' केवली नं भंते ! आयाणेहिं जाणइ, पासइ ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! केचली haarat खलु आदानैः आदीयते गृहयते पदार्थ : एभिः इति आदानानि इन्द्रियाणि तैः इन्द्रियद्वारा इत्यर्थः जानाति पश्यति ? भगवानाह - 'गोयमा
भगवती सूत्रे
गाथार्थ - जीवों के सुख दुःख का, जीव चैतन्य रूप है या चैतन्य जीवरूप है इस विषय का, जीव के प्राणधारण का, भवसिद्धिक का, एकान्त दुःखवेदन का, आत्म द्वारा पुद्गलों के ग्रहण करने का, तथा केवली के जानने देखने का - इन सब विषयों का इस दशवें १० उद्देशक में विचार किया गया है।
ऐसा जो अभी
टीकार्थ- 'अत्तमायाए' आत्मद्वारा ग्रहण करके कहा गया है- सो इसी आदान (इन्द्रिय) के साधर्म्य को लेकर केवली के आदान (इन्द्रिय) के विषय में सूत्रकार विशेष वक्तव्यता का कथन करते हैं- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'केवली णं भंते !" हे भदन्त ! केवली भगवान् 'आयाणेहिं' इन्द्रियों द्वारा 'जाणइ पास ' जानते और देखते हैं क्या? 'आदीयते गृह्यते पदार्थः एभिः' इति आदानानि' इस व्युत्पत्ति के अनुसार जिनके द्वारा पदार्थ ग्रहण किये
ગાથાર્થ — જીવાનાં સુખદુ:ખનું, જીવ ચૈતન્યરૂપ છે કે ચૈતન્ય જીવરૂપ છે તે વિષયનું, જીવના પ્રાણધારણનું, ભવસિદ્ધિકનું, એકાન્ત દુ:ખવેદનાનું, આત્મ દ્વારા પુદ્ગલને ગ્રહણ કરવાનું, તથા કેવલીનું જાણવા દેખવાનું, આ બધા વિષયાનું આ દસમા ઉદ્શકમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
टीअर्थ - 'अत्तमायाए' आत्म द्वारा ग्रहण उरीने मे કહેવામાં આવ્યું છે. તા એ જ આદાન (ઈન્દ્રિયા)ના સાધર્મ્સની આદાન ઇન્દ્રિયા)ના વિષયમાં સૂત્રકાર વિશેષ વકતવ્યતાનું કથન अनुसक्षीने गौतम स्वाभी महावीर अलुने मेवा प्रश्न पूछे छे हे लहन्त ! ठेवसी लगवान 'आयाणेहिं' महाना इन्द्रियो શું જાણે છે અને દેખે છે?
'आदीयते गृह्यते पदार्थ: एभिः इति आदानानि' इद्गीयाणि या व्युत्पत्ति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
पडेसाना सूत्रभां અપેક્ષાએ કેવલીના કરે છે— આ વિષયને 'केवली णं भंते ! द्वारा जाणइ पासइ ?'
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.६ उ.१० सू.५ केवलिनोऽनिंद्रियत्वनिरूपणम् २३५ णो इणढे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः केवली इन्द्रियद्वारा न जानाति न पश्यति' गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-'से केणढे णं' तत् केनार्थेन ! कथमेवमुच्यते केवली अदान जानाति न पश्यति' कथं न केवलिनो वस्तुज्ञाने इन्द्रियावश्यकत्वमिति प्रश्नः, भगवानाह--'गोयमा! केवली णं पुरस्थिमेणं मियंपि जाणइ, अमियपि जाणइ' हे गौतम ! केवली खलु पौरस्त्ये पूर्वदिग्भागे मितं परिमितमपि सावधिकम् एकेन्द्रियादिपश्चेन्द्रियपर्यन्तं जानाति, अमितम् जाते हैं वे आदान हैं ऐसे आदानपद्वाच्य यहां पर इन्द्रियां कही गई हैं। इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतमं! 'णो इणढे समढे यह अर्थ समर्थ नहीं है- अर्थात् केवलि भगवान् इन्द्रियों द्वारा जानते देखते नहीं हैं अब गौतम इस विषय में कारण जानने की इच्छासे प्रभुसे पूछते हैं कि-'से केणद्वेणं' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि केवली भगवान् इन्द्रियों द्वारा जानते देखतें नहीं है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि केवली गं पुरथिमे णं मियंपि जाणइ अमियपि जाणइ' हे गौतम ! केवली भगवान् को वस्तुज्ञान में जो इन्द्रियोंकी आवश्यकता नहीं होती है अर्थात् केवली भगवानका ज्ञान और दर्शन इन्द्रियोंकी सहायता से जो रहित होता है उसका कारण यह है कि ये पूर्वदिग्भाग में स्थित मित एकेन्द्रिय से लेकर पश्चेन्द्रिय तकके समस्त जीवादिकपदार्थों को जानते हैं પ્રમાણે જેના દ્વારા પદાર્થને ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, તેને આદાન કહે છે. અહીં ઈન્દ્રિયોને એવા આદાનપદના વારૂપે ગણવામાં આવી છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ 'णो इणने समद्रे
હે ગૌતમ! એવું સંભવી શકતું નથી. કેવલી ભગવાન ઇન્દ્રિયો દ્વારા જાણતા દેખતા નથી. હવે તેનું કારણ જાણવાને માટે ગૌતમ સ્વામી આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે'से केणट्रेणं.?' 3 महन्त ! मे मा५ । १२0 ४ा छ। उक्षी भगवान ઇન્દ્રિ દ્વારા જાણતા-દેખતા નથી?
गौतम स्वामीना प्रश्न उत्तर सापता महावीर प्रमुछे'केवली गं पुरत्थिमे णं मियापि जाणइ, अमियपि जाणइ' हे गौतम ! सापानने વતુરાનમાં ઇન્દ્રિયની આવશ્યકતા રહેતી નથી–એટલે કે કેવલી ભગવાનનું જ્ઞાન અને દર્શન ઇન્દ્રિયની સહાયતાથી જે રહિત હોય છે તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે- કેવલી ભગવાન પૂર્વ દિભાગમાં રહેલા મિત– એકેન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય સુધીના સમસ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
भगवतीमत्रे अनन्तम् अपरिमितं निरवधिकमपि जानाति, 'जाव-निव्वुडे दंसणे केवलिस्स' यावत्-निवृतं निरावरणं दर्शनं ज्ञानं च केवलिनः क्षायिकत्वात् । यावत् करणात् 'दक्षिणे, पश्चिमे, उत्तरे, ऊर्ध्वम्, अधः, मतमपि जानाति, अमितमपि जानाति सर्व जानाति केवली, सर्व पश्यति केवली, सर्वतो जानाति, प्रश्यति, सर्वकालं सर्वभावान् जानाति केवली, सर्वभावान् पश्यति केवली, अनन्तं ज्ञानं केवलिनः, अनन्तं दर्शनं केवलिनः, नितं ज्ञानं केवलिनः' इति संग्राह्यम् ,
और देखते हैं तथा अमित जिसकी कोई अवधि-मर्यादा नहीं है इसरूप से भी समस्त जीवादिक पदार्थाको जानते और देखते हैं । क्योंकि 'जाव निव्वुडे दंसणे केवलिस्स' केवलीका ज्ञान और दर्शन क्षायिक होनेके कारण निरावरण होता है केवल दर्शनावरणसे रहित होता है । यहां 'यावत् शब्दसे 'दक्षिणे, पश्चिमे, उत्तरे, उर्ध्वम्, अधः मितमपि जाणइ अमितमपि जाणइ, सर्वजानाति केवली, सर्व पश्यति केवली, सर्वतो जानाति केवली, पश्यति, सर्वकालं' इत्यादि पाठ ग्रहण किवा गया है । तात्पर्य इस पाठका यह है कि केवली भगवान् जिस प्रकारसे पूर्वदिशा संबंधी समस्त जीवादिक पदार्थीको मित और अमितरूपसे जानते हैं उसी प्रकारसे वे दक्षिण, पश्चिम, उत्तर, उध्वं, अधः इन सब दिशाओं के पदार्थाको मित और अमित रूपमें जानते हैं क्योंकी केवली भगवान त्रिकालवर्ती समस्त पदार्थों જીવાદિક પદાર્થોને પણ જાણે છે અને દેખે છે. તથા અમિત (જેની ક્રોઈ મર્યાદા હતી નથી એવા અપરિમિત) સમસ્ત જીવાદિક પદાર્થોને પણ જાણે છે અને દેખે છે. કારણ કે 'जाच निव्वुडे दसणे केवलिस्स' ठेवली भगवाननुं ज्ञान अने शन क्षय હોવાને કારણે નિરાવરણ (આવરણ રહિત) હોય છે– એટલે કે તેમનું જ્ઞાન અને દર્શન पानाव२ए। भने अवश नाव२४था २डित डाय छे. मही 'जाव (यावत )" ५४थी म प्रमाणना सूत्रपा8 अडएर ४२राया छ- 'दक्षिणे, पश्चिमे. उत्तरे, उर्ध्वम् , अधः, मितमपि जाणइ अमितमपि जाणइ, सर्व जानाति केवली, सर्व पश्यति केवली, सर्वतो जानाति केवली, पश्यति सर्वकालं' २॥ सूत्रपार्नु તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે
કેવલી ભગવાન જેમ પૂર્વદિશાના સમસ્ત જીવાદિક પદાર્થોને મિત અને અમિત (અપરિમિત) રૂપે જાણે છે, એ જ પ્રમાણે તેઓ દક્ષિણ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, ઉદ્ઘ અને અદિશાના પદાર્થોને પણ મિત અને અમિત રૂપે જાણે છે, કારણ કે કેવલી ભગવાન ત્રિકાળવતી સમસ્ત પદાર્થને હાથમાં રહેલા આમળાની જેમ જાણી શકે છે અને દેખી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ. १० .५ केवलिनोऽनिंद्रियत्वनिरूपणम् २३७ अन्ते भगवान् उपसंहरति- 'से तेणट्टेणं' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन केवली इन्द्रियद्वारा न जानाति न पश्यति, अपितु केवलज्ञानकेवलदर्शनसामध्ये नैच सर्व जानाति पश्यतीति भावः ।
अथ दशमोदेश कार्थसंग्रहगाथामाह - 'गाहा' गाथा - 'जीवाण य सुखं दुक्खं जीवे जीवइ तहेव भविया य । एतदुक्खं वेयणभअत्तमायाय केवली ॥ १ ॥
जीवानांच सर्वलोकस्थितानां सुखं दुःखं वा बहिर्निष्कास्य नहि कोऽपि पुरूषः दर्शयितुं समर्थः । जीवश्चतन्यं चैतन्यं वा जीव एव द्वयोरभेदात् २ | को युगपत् जानते और देखते है । इसका कारण यह है कि इस प्रकार से जानने देखने में उनके ज्ञान और दर्शनको रोकने वाला ज्ञानावरणकर्म और दर्शनावरणकर्म उनका सर्वेधा नष्ट हो जाता है अन्तमें भगवान् इस विषयका उपसंहार करते हुए कहते हैं 'से ते कि हे गौतम ! इसी कारण मैंने ऐसा कहा है कि केवली भगवान् इन्द्रियोंद्वारा पदार्थोको नहीं जानता देखता हैं, अपि तु केवल ज्ञान और केवल दर्शनकी सामर्थ्य से ही वे समस्त जीवादिक पदार्थो को जानता और देखता हैं । अब सूत्रकार 'जीवाणय' इस गाथाद्वारा यह प्रकट करते हैं कि इस दशवें उद्देशक में किस२ विषय की चर्चा हुई है समस्त लोकवर्ती जावों के सुखदुःखको कोई भी उनसे बाहर निकाल करके दिखलाने के लिये समर्थ नहीं है, यह विषय इस उद्देशक में वर्णित हुआ है । जीव चैतन्यरूप है या
શકે છે. તેનું કારણ એ છે કે જાણવા અને દેખવામાં ઉપયેગી એવાં તેમના જ્ઞાન અને દર્શનને રેકનાર જ્ઞાનાવરણુક અને દનાવરણકમના તે તેમને સથા ક્ષય थ) गये। होय छे. हुवे सूत्रार या विषयी उपसंहार ४२ता उडे - 'से तेणट्टेणं' હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યુ છે કે કેવલી ભગવાન ઈન્દ્રિયા દ્વારા પદાને જાણુતા દેખતા નથી. પરન્તુ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શીનના પ્રભાવથી જ તે સમસ્ત વાર્દિક પદાર્થને જાણે છે અને દેખે છે.
હવે સૂત્રકાર આ ઉદ્દેશકને અન્તે આપેલી નીવાય ગાથા દ્વારા દશમાં શંકમાં કયા કયા વિષયાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે તે પ્રકટ કરે છે
(૧) સમસ્ત લેાકમાં રહેલા જીવાનાં સુખ અને દુઃખને તેમનામાંથી બહાર કાઢીને બતાવવાને કોઇ પણ વ્યકિત સમથ નથી. (૨) જીવ ચૈતન્યરૂપ છે. કે ચૈતન્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
भगवतीमगे तथा जीवः जीवती प्राणान् धारयति ३ । तथा भविकाः भवसिद्धिका नैरयिकाः अनैरयिकाश्च ४ । केचित् एकान्तदुःखां वेदनां वेदयन्ति ५। नैरयिकादिवैमानिकान्ता जीवा आत्मशरीरक्षेत्रावगाढान् पुद्गलान् आत्मना आदाय आहरन्ति ६ । केवली इन्द्रियद्वारा न जानाति न पश्यति अपितु केवळज्ञानसामध्ये नैव सर्व जानाति पश्यति ७ । इति गाथार्थः ॥१॥
गौतमः तत् स्वीकरोति-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, इति ॥ सू०५॥
॥ इति षष्ठशतकस्य दशमोद्देशकः सम्पूर्णः ॥ ६-१० ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगदल्लभ-पसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललित
कलापालापक-प्रविशुद्ध-गधपधनैकग्रंथनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति-कोल्हापुरराज-पदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालव्रतिविरचितायां
"श्रीभगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां
व्याख्यायां षष्ठं शतकं सम्पूर्णम् ॥६॥ चैतन्य जीवरूप है इस प्रश्नका उत्तर दोनों में अभेद प्रकट कर दिया गया है यह द्वितीय विषय वर्णित हुआ जीव प्राणोंको धारण करता है यह तृतीय विषय वर्णित हुआ है भवसिद्धिक नैरयिकभी होते हैं और अनैरयिक भी होते हैं- यह विषय भी इसमें वर्णित हुआ है- कितनेक जीव एकान्ततः दुःखरूप वेदना का ही अनुभव करते हैं, नैरयिक से लेकर वैमानिक तक के जीव आत्मक्षेत्र में अवगाढ पुदगलों को आत्मद्वारा ग्रहण करके उन्हें अपने आहार का विषयभूत बनाते हैं, तथा केवली भगवान् इन्द्रियों द्वारा पदार्थों को नहीं जानते देखते हैं- ये सब भी विषय इस में वर्णित हुए हैं। अन्त में गोतम इस सब कथन को स्वतः प्रमाणभूत છવરૂપ છે? એવો પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર આપતા સૂત્રકારે બન્નેમાં અભેદ પ્રકટ કર્યો છે. (૩) જીવ પ્રાણેને ધારણ કરે છે, આ ત્રીજે વિષય છે. (૪) ભવસિદ્ધિક નૈરયિક પણ હોય છે અને અનેરયિક પણ હોય છે, આ ચેાથો વિષય સમજાવ્યું છે. (૫) કેટલાક છો એકાન્તતઃ અસાતવેદના-દુઃખરૂપ વેદનાને અનુભવ કરે છે. (૬) નારકથી લઈને વિમાનિક દેવ પર્યંતના જી આત્મક્ષેત્રમાં અવગાઢ પુદ્ગલેને આત્મદ્વારા ગ્રહણ કરીને તેમને પિતાના આહારરૂપે વાપરે છે. (૭) કેવલી ભગવાન ઈન્દ્રિ દ્વારા પદાર્થોને જાણતા દેખતા નથી. આ બધો વિષયેનું આ ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ६ उ.१. स.५ केवलिनोऽनिद्रियत्वनिरूपणम् २३९ स्वीकार कर प्रभु से कहते हैं कि- 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' है भदन्त ! आपके द्वारा उक्त यह सब विषय सर्वथा सत्य ही हैहे भदन्त ! सर्वथा सत्य ही है ॥ सू. ५॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके छठे शतकका दशवां
उद्देशक समाप्त ॥६-१०॥
'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति 3 Mara! 20 विपर्नु भा २ પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્યજ છે. હે ભદન્ત ! આપનું કથન સર્વથા સત્ય છે.” સૂ ૫ !
જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજગૃત “ભગવતી' સવની
પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના છઠ્ઠા શતકનો
દસમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત. ૧૬-૧૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ सप्तमं शतकं प्रारभ्यते
अथ प्रथमोहक सप्तमशतके प्रथमोद्दशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्आदौ दशोद्देशार्थानां संग्रहगायया प्रतिपादनम् । ततः परभवं गच्छन् जीवः कदा आहारकः, कदा अनाहारको भवति ? इति प्रश्नः । प्रथमादितृतीयान्तसमये कदाचित् आहारको भवति, कदाचित् अनाहारकश्च, किन्तु चतुर्थसमये तु नियमतः आहारक एव भवतीत्युत्तरम् । ततो लोकसंस्थानवक्तव्यता, श्रमणोपासकस्य श्रावकस्य ऐर्यापथिकी क्रिया लगति सांपरायिकीवा ? इति प्रश्नः । तस्य सांपरायिकी क्रिया एव लगति न ऐर्यापथिकीत्युत्तरम् । ततो व्रतातिचार
सातवे शतकका पहेला उद्देशेका प्रारंभ सातवें शातक के इस प्रथम उद्देशक का विषयविवरण संक्षेप से इस प्रकार से है- आदि में सब से पहिले एक संग्रह गाथा हैजिसमें इस उद्देशक गत अर्थका संग्रह किया गया है। इसके बाद ऐसा प्रश्न हुआ है कि परभव में जाता हुआ जीव कब आहारक होता है। और कब अनाहारक होता है ? इसका उत्तर ऐसा दिया गया है कि प्रथमादि तृतीयान्त समय में जीव कदाचित् आहारक होता है और कदाचित् अनाहारक होता है. किन्तु चतुर्थ समय में तो नियम से जीव आहारक ही हो जाता है। लोकसंस्थान की वक्तव्यता। श्रमणोपासक श्रावक को ऐर्यापथिकी क्रिया लगती है कि सांपराधि की क्रिया लगती है- ऐसे प्रश्न का उत्तर इस प्रकार से दिया है कि श्रमणोपासक श्रावक को सांपरायिकी क्रिया ही लगती
સાતમા શતકના પહેલા ઉદેશાને પ્રારંભસાતમ શતકના પહેલા ઉદ્દેશકમાં આવતા વિષયનું સંક્ષિપ્ત નિરૂપણુ
આ ઉદ્દેશકની શરૂઆતમાં એક સંગ્રહ ગાથા આપેલી છે. તે માથામાં સાતમાં શતકમાં આવેલા દસ ઉદ્દેાકેના વિષયે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. પહેલા ઉદેશકને ટૂંક સાર નીચે પ્રમાણે છે- પ્રશ્ન- પરભવમાં જતે છવ કયારે આહારક થાય છે અને કયારે અનાહારક થાય છે ?
ઉત્તરપ્રથમથી લઈને તૃતીય સમય સુધીમાં જીવ કયારેક આહારક હોય છે અને કયારેક અનાહારક હોય છે, પણ ચોથા સમયે તે જીવ અવશ્ય આહારક થઈ જાય છે.
લેક સંસ્થાનની વતવ્યતા, પ્રશ્ન- શ્રમણોપાસક શ્રાવકને પથિકી ક્રિયા લાગે છે કે સાંપરાવિકી ક્રિયા લાગે છે ? ઉત્તર–તેને સાંપરયિકી ક્રિયા જ લાગે છે એયપથિકી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १ उद्देशकत्रिषय निरूपणम्
दोषरूपव्रत भङ्गविषयक वक्तव्यता, विषय प्रश्नः, तस्य श्रावकस्य व्रतभङ्गनिराकरणात्मकं समाधानं च, ततः कर्मरहितजीवस्य गतिवक्तव्यताविषयक प्रश्नोत्तरम् । 'दुःखी जीवो दुःखेन व्याप्तो भवति नान्यः' इत्यादि प्ररूपणम् ! ततः उपयोगरहितस्यानगारस्य किम् ऐर्यापथिकी क्रिया लगति, सांपरायिकी क्रिया वा ? इति प्रश्नः । उपयोगरहितस्य जीवस्य सांपरायिकी क्रिया एव लगति न तु एर्यापथिकी क्रियेत्युत्तरम् । ततः श्रमणस्यानगारस्य सदोष - निर्दोषआहारपानीय वक्तव्यता निरूपणम् । ततः क्षेत्रातिक्रान्तादिदोषयुक्त आहार पानीयादि वक्तव्यता प्रतिपादनम् ततः शस्त्रातीतादि निर्दोष आहारपान वक्तव्यतायाः प्ररूपणं वर्तते ॥
२४१
है, ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं लगती है । व्रतों के अतिचारों का और व्रतों के दोषों का कि जिनसे व्रतों का भंग हो जाता है उनके विषय का कथन, पुनः प्रश्न श्रावक के व्रतों का भङ्ग कैसे नहीं होता है - इसका निराकरणात्मक उत्तर कर्मरहित जीव की गति कैसी होती है इस विषय में प्रश्न और उत्तर दुःखी जीव दुःखों से व्याप्त होता है दूसरा नहीं, इत्यादि परूपण इसके बाद ऐसा प्रश्न हुआ है कि उपयोगरहित अनगार को ऐर्यापथिकी क्रिया लगती है या सांपरायिकी क्रिया लगती हैं ? इसका उत्तर ऐसा दिया गया कि उपयोगरहित जीव के सांपरायिकी क्रिया ही लगतो है, ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं लगती है । श्रमण अनगार के सदोष निर्दोष पान भोजन की वक्तव्यता का निरूपण क्षेत्रातिक्रान्त आदि दोषयुक्त पान भोजन की वक्तव्यता का प्रतिपादन बाद में शस्त्रातीत आदि निर्दोष पानभोजन की वक्तव्यता का प्ररूपण ।
ક્રિયા લાગતી નથી. વ્રતાના અતિચારાનું અને જેનાથી તેના ભંગ થાય છે. એવા દોષનું કથન. ‘શ્રાવકનાં વ્રતાનેા ભંગ કેવી રીતે થતા નથી ?’ આ પ્રમાણેના પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર. કમ રહિત જીવની ગતિ કેવી થાય છે, એવા પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર. દુ:ખી જીવ દુઃખાથી વ્યાસ હાય છે, અન્ય જીવ હાતા નથી, ઇત્યાદિ પ્રરૂપણાને પ્રશ્ન ઉપયેગ રહિત અણુગારને ઐર્યાપથિકી ક્રિયા લાગે છે કે સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગે છે ? ઉત્તરઉપયોગ રહિત જીવને સાંપરાયિકી ક્રિયાજ લાગે છે, ઐયાપથિકી ક્રિયા લાગતી નથી. શ્રમણુ અણુગારના સદોષ નિર્દોષ આહાર-પાણીની વકતવ્યતા. ક્ષેત્રાતિકાન્ત આદિ દોષયુક્ત આહાર-પાણીની વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન. ત્યાર માદ શસ્રાતીત આદિ નિર્દોષ भाडार - पालीनी वतव्यता.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमशतकस्य दशोदेशकार्थसंग्रहगाथामूलम्-१ आहार, २ विरइ; ३ थावर, ४ जीवा, ५ पक्खीय, ६ आउ, ७ अणगारे । ८ छउमत्थ, ९ असंवुड, १० अण्णउत्थिदस सत्तमंसि सए ॥
छाया-१ आहारः, २ विरतिः, ३ स्थावरः ४ जीवा, ५पक्षी च, ६ आयुः, ७ अनगारः, ८ छद्मस्थः, ९ असंतृतः, १० अन्ययूथिकः, दश सप्तमे शतके।
टीका-सप्तमशतके सर्वप्रथमं दशोदेशकाथसंग्रहगाथामाह - 'आहार' इत्यादि । आहोरा - नाहारकज्ञापनार्थः प्रथमोद्देशकः १, विरतिःप्रत्याख्यानसम्बन्धिविषयवर्णनार्थः द्वितीयोद्देशकः २, स्थावर:-वनस्पतिविषयक
सप्तमशतक के दशोदेशकार्य की संग्रहगाथाका अर्थ
इस सप्तम शतक में ये १० उद्देशक हैं- आहार १, विरति २, स्थावर ३, जीव ४, पक्षी ५, आयु ६, अनगार ७, छद्मस्थ ८ असंवृत ९
और अन्ययूधिक १०। ___टीकार्थ- व्याख्या करने की इच्छा के विषयभूत बने हुए इस सप्तमशतक में सूत्रकार ने सर्वप्रथम दश उद्देशकों के अर्थ का संग्रह करने वाली इस गाथा को कहा है इसमें यह समझाया गया है कि-आहार जीवकी आहारक एवं अनाहारक अवस्था को ज्ञापन करने के निमित्त प्रथम उद्देशक कहा गया है, विरतिद्वितीय उद्देशक में प्रत्याख्यान संबंधी विषय का वर्णन किया
સાતમાં શતકના દસ ઉદ્દેશકનો વિષય દર્શાવતી સંગ્રહ ગાથાને અર્થ
६समां शतमा । १० : छ- (१) मा २, (२) विति, (3) स्था१२, (४) ७१, (५) पक्षी, (६) मायु, (७) मा॥२, (८) छत्ररथ, (८) असक्त मने (१०) अन्ययूथि.
ટકાથ–આ સાતમાં શતકમાં દસ ઉદેશકે છે. સૂત્રકારે આ શતકની શરૂઆતમાં જ એક સંગ્રહગાથા આપી છે. તે ગાથામાં આ શતકના દસ ઉદેશકના વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
(૧) આહાર ઉદેશક- આ ઉદેશકમાં છવની આહારક અને અનાહારક અવસ્થાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. (૨) વિરતિ ઉદ્દેશક. આ ઉદ્દેશકમાં પ્રત્યાખ્યાન સંબંધી વિષયનું નિરૂપણ કર્યું છે. (૩) વનસ્પતિ ઉશક– આ ઉદેશકમાં વનસ્પતિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ मू.१ जीवस्याहारकानाहारकादिनिरूपम् २४३ वक्तव्यतार्यः तृतीयो द्देशकः ३, जीवाः-संसारिजीवप्ररूपणार्थः चतुर्थोद्देशकः ४, पक्षी च-खेचरजीवयोनिवक्तव्यतार्थः पञ्चमोद्देशकः ५, आयुः-आयुष्कसम्बन्धिव्यक्तव्यतार्थः षष्ठोदशकः ६, अनगारः-अनगारवक्तव्यतार्थः सप्तमोद्देशकः ७ छद्मस्था-छद्मस्थमनुष्यवक्तव्यतार्थः अष्ठमोद्देशकः ८, असंवृतः-असंवृतानगारवक्तव्यतार्थः नवमोद्देशकः ९, अन्ययथिकाः-अन्यतीथिककालोदायिप्रभृतिवक्तयतार्थः दशमोद्देशकः १०, इतिरीत्या दश उद्देशकाः सप्तमे शतके वर्तन्ते इति गाथार्थः ॥ १॥
आहारकानाहारकादिवक्तव्यता । मूलम्-तेणं कालेणं, तेणं समएणं, जाव-एवं वयासी-जीवेणं भंते ! के समयमणाहारए भवइ ? गोयमा ! पढमे समए सिय गया है। वनस्पति- वनस्पति संबंधी वक्तव्यता का कथन तृतीय उद्देशकमें हुआ है । जीव-संसारी जीवोंके परूपण करनेवाला चतुर्थ उद्देशक है । पक्षी खेचर जीवयोनिकी वक्तव्यतारूप अर्थवाला पंचम उद्देशक है । आयु-आयुसे संबंध रखनेवाली वक्तव्यता का कथन करनेवाला छठा उद्देशक है। अनगार-अनगार संबंधी वक्तव्यताका वर्णन करनेवाला सप्तम उद्देशक है । छद्मस्थ-छद्मस्थ मनुष्यकी वक्त व्यता का प्ररूपण करनेवाला अष्टम उद्देशक है। असंवृत-असंवृत अनगारके ये संबंध रखनेवाले विषयका कथन करनेवाला नौवां उद्दशक है । अन्ययूथिक अन्यतीर्थिक कालोदायी वगैरहकी मान्यताओं को प्रकट करनेवाला दशवों उदेशक है । इस प्रकारसे दश उद्देशक इस सप्तमशतक में है, यह गाथाका अर्थ है। સંબંધી વિષયનું નિરૂપણ કર્યું છે. (૪) જીવ ઉદેશક– તેમાં સંસારી જીની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. (૫) પક્ષી ઉદ્દેશક- આ ઉદ્દેશકમાં ખેચર જીવેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. (૬) આયુ ઉદેશક- આ ઉદેશકમાં આયુ સાથે સંબંધ રાખતી વકતવ્યતાનું નિરૂપણ કર્યું છે. (૭) અણગાર ઉદ્દેશક- આ ઉશકમાં અણુગાર વિષયક પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. (૮) છદ્મસ્થ ઉદે લક- આ ઉદેશકમાં છર્ભસ્થ મનુષ્ય વિષયક પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. (૯) અસંવૃત’ આ ઉર્દેશકમાં અસંવૃત અણગાર વિષેની વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. (૧૦) “અન્ય યુથિક આ ઉદ્દેશકમાં અન્ય મતવાદીઓની માન્યતા પ્રક્ટ કરવામાં આવેલ છે– આ પ્રકારના દસ ઉદ્દેશકનું આ શતકમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, એવો આ સંગ્રહગાથાનો અર્થ થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૪૪
भगवतीसूत्रे आहारए, सिय अणाहारए, बिइए समए सिय आहारए, सिय अणाहारए, तइए समए सिय आहारए, सिय अणाहारए, चउत्थे समए नियमा आहारए ! एवं दंडओ। जीवा य, एगि दिया य चउत्थे समए, सेसा तइए समए । जीवे णं भंते ! कं समयं सवप्पाहारए भवइ ? गोयमा! पढमसमयोववन्नए वा, चरमसमयभवत्थेवा, एत्थ णं जीवे सबप्पाहारए भवइ । दंडओ भाणियवो जाव-वेमाणियाणं ॥ सू. १ ॥
छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये खलुयावत्-एवम् अवादीत्-जीवः खलु भदन्त ! के समयम् अनाहारको भवति ? गौतम ? प्रथमे समये स्यात् आहारकः, स्यात्-अनाहारकः, द्वितीये समये स्यात् आहारकः, म्यात्-अनाहारकः,
आहारक अनाहारक आदिवक्तव्यता'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेणं कालेणं तेणं समएणं जाव एवं वयासी) उसकाल और उस समयमें यावत् इन्द्रभूति अनगारने प्रभुसे ऐसा कहा-पूछा (जीवे णं भंते ! के समयमणाहारए भवइ) हे भदन्त ! परभव में जाते समय जीव कितने समयतक अनाहारक रहता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पढमे समए सिय आहारए सिय अणाहारए) जीव परभवमें जाते समय प्रथम समयमें कदाचित आहारक होता है और कदाचित् अनाहारक होता है (विइए समय सिय आहारए सिय अणाहारए) द्वितीय समयमें भी वह कदाचित् आहारक होता है और कदाचित् अनाहारक होता है (तइए समए सिय आहारए सिय
આહારક અનાહારક આદિ વકતવ્યતાतेणं कालेणं तेणं समएणं' त्या
सूत्राथ:- (तेणं कालेणं तेणं समएणं जाव एवं वयासी ?' 'a आणे भने તે સમયે થી લઈને “ઇન્દ્રભૂતિ અણગારે આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યા સુધીનું કથન અહીં अ ४२. (जीवेणं भंते ! के समयमणाहारए भवइ ?) Ber-त? पक्षमा
ती quo tal समय अनाडा२४ २ छ? (गोयमा!) ड गौतम ! (पढमे समए सिय आहारए सिय अणाहारए) ५२ लपमती मते ७१ पारे। प्रथम समयमा माडा२४ हाय छे भने या२४ मनाहा२४ हाय छे. (विइए समए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १ सू. १ जीवस्याहारकानाहारका दिनिरूपणम् २४५ तृतीये समये स्यात्- आहारकः, स्यात्- अनाहारकः, चतुर्थे समये नियमात् आहारकः । एवं दण्डकः । जीवाश्च एकेन्द्रियाश्च चतुर्थे समये, शेषाः तृतीये समये । जीवः खलु भदन्त ! कं समयं सर्वाल्पाहारको भवति ? गौतम ! प्रथमसमयोपपनको वा, चरमसमयभवस्थो वा, अत्र खलु जीवः सर्वाल्पाहारको भवति । दण्डको भणितव्यः, यावत्-वैमानिकानाम् ॥ सृ० १ ॥
अणाहारए) इसी तरह वह तृतीय समयमें भी कदाचित् आहारक होता है और कदाचित् अनाहारक होता है । (चउत्थे समए नियमा आहारए) परन्तु चतुर्थ समयमें वह नियमसे आहारक हो जाता है। ( एवं दंडओ) इसी तरह से २४ दण्डक कहना चाहिये । (जीवा य एगिंदिया य चउत्थे समए, सेसा तइए समए) जीव और एकेन्द्रिय जीव चतुर्थ समय में नियमसे आहारक होते हैं । तथा शेषजीव द्वीन्द्रिय से लेकर वैमानिक तकके जीव नियमसे तृतीय समय में आहारक होते हैं । (जीवे णं भंते ! कं समयं सव्र्वप्पाहारए भवइ) हे भदन्त ! जीव किस समयमें सबसे कम आहारवाला होता है ? ( गोयमा) हे गौतम ! (पढमसमयोववन्नए वा चरमसमयभवत्थे वा एत्थ णं जीवे सवप्पाहारए भवइ-दंडओ भाणियव्वो जाव वेमाणियाणं) जीव उत्पत्तिके प्रथम समयमें तथा आयुके चरमसमयमें सबसे सिय आहारए सिय अणाहारए) भने समये यशु लव म्यारे! भाडार हाय छे अने भ्यारे४ मनाडा२४ होय छे. ( तइए समए सिय आहारए सिय अणाहारए ) ત્રીજે સમયે પણ જીવ કયારેક આહારક હોય છે અને કયારેક અનાહારક હાય છે. (उत्थे समए मियमा आहारए) परन्तु यथे सभये तो ते अवश्य आहार थ लय छे. ( एवं दडओ) मा प्रभा ४ २४ ६३४ हेवा हो. (जीवा य एगिंदिया य चउत्थे समए, सेसा तइये समए) कव तथा मेन्द्रियवो नियमथी Âથે સમયે આહારક થાય છે, અને દ્વીન્દ્રિયથી લઈને વૈમાનિક પતના જીવો શ્રીજે સમયે અવશ્ય આહારક थाय छे, (जीवे णं भंते! कं समयं सव्वप्पाहारए भवइ ?) हे लहन्त ! જીવ કયા સમયે સૌથી મેછે। આહાર લેનાર હાય છે! (गोयमा !) हे गौतम! ( पढमसमयोववन्नए वा चरमसमयभवत्थे वो एत्थ णं जीवे सवप्पाहारए भवइ - दंडओ भाणियन्त्रो जाव वेमाणियाणं ) જીવ ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે તથા આયુના ચરમ સમયે ( અન્તિમ સમયે)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
भगवतीसूत्र टीका-अथ सप्तमशतकस्य प्रथमोदेशके आहारकानाहारकवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि । तेणं कालेणं, तेणं समएणं जाव एवं क्यासी'-तस्मिन् झाले, तस्मिन् समये खलु यावत्--राजगृहं नाम नगरम् आसीत् वर्णकः, स्वामी समवसृतः, परिषद् निर्गच्छति, भगवता धर्मकथा कथिता । परिषत् प्रतिगना, तम्मिन् काले तस्मिन् समये इन्द्रभूति
म अनगारः भगवन्तं शुश्रूषमाणः नमस्यन् प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः सन् कम आहार वाला होता सर्वाल्पाहारता विषयक २४ दण्डक यावत् नैरयिकसे लेकर वैमानिक देवतक कहना चाहिये ।
टीकार्य- सूत्रकार ने सप्तम शतक के इस प्रथम उ शकमें आहारक अनाहारक की वक्तव्यता की प्ररूपणा करने के लिये तेणं कालेणं' इत्यादि सूत्र कहा है-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' उस काल
और उस समय में यावत् इस प्रकार से पूछा- इस पाठ को संगत बैठाने के लिये यहां यावत् शब्द से- राजगृहं नगरं आसीत् , वर्णकः, स्वामी समवस्तः, परिषत् निर्गच्छति, भगवता धर्मकथा कथिता, परिषत् प्रतिगता, तस्मिन् काले तस्मिन् समये इन्द्रभूतिः नाम अनगारः भगवन्तं शुश्रूषमाणः नमस्यन् प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः सन्' इस पाठ का संग्रह किया गया है। इसका तात्पर्य यह है कि उस काल और उस समय में राजगृह नाम का नगर था। वर्णक । उसमें प्रभु का आगमन हुआ। प्रभु का आगमन सुनकर वहां के लोग धर्मीपदेश सुनने के लिये उनके पास गये । प्रभु ने धर्मका उपदेश दिया। उसे सुनकर लोगों का समूह पीछे अपने२ स्थानपर वापिस गया। उस काल और उस समय में इन्द्रभूति नामके સૌથી ઓછા આહારવાળે હેય છે. સૌથી ઓછા આહાર વિના નારકથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના ૨૪ દંડકના વિષયમાં પણ એજ પ્રમાણે સમજવું.
ટીકાર્યું સૂત્રકારે સાતમાં શતકના આ પહેલા ઉદેશકમાં આહારક અને मनाहानी १४तव्यतार्नु नि३५९५ ४यु छे. 'तेणं कालेणं तेणं समएणं णे अने. તે સમયે રાજગુડ નામે નગર હતું. તે રાજગૃહ નગરનું વર્ણન અહીં કરવું જોઈએ. ત્યાં મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા. પ્રભુના આગમનના સમાચાર સાંભળીને ત્યાંની જનતા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને મહાવીર પ્રભુની પાસે પહોંચી ગઈ. ધર્મોપદેશ સાંભળીને લેકે પિત પિતાને સ્થાને પાછા ફર્યા. તે કાળે અને તે સમયે ઇન્દ્રભૂતિ અણગાર નામના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ २.१ जीवस्याहारकानाहारकादिनिरूपणम् २४७ एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'जीवे गं भंते ! के समयमणाहारए भवइ !' हे भदन्त ! जीवः खलु परभवं गच्छन् के समयं कियत्समयपर्यन्तम् अनाहारको भवति ? भगवानाह--'गोयमा ! पढमे समए सिय आहारए सिय अणाहारए' हे गौतम ! जीवः परभवं गच्छन् प्रथमसमये स्यात्-कदाचित आहारको भवति, स्यात्-कदाचित् अनाहारको संभवति, एवं 'बितिए समए सिय आहारए, सिय अणाहारए' परभवं गच्छन् जीवो द्वितीयसमये स्यात् कदाचित् आहारको भवति, स्यात् कदाचित् अनाहारको भवति, तथैव अनगार ने भगवान की सेवाशुश्रूषा करते हुए उनसे दोनों हाथ जोडकर इस प्रकार से पूछा-'जिवे णं भंते ! के समयमणाहारए' हे भदन्त ! जीव किस समय में- अर्थात् कितने समयतक-अनाहारक रहता है-तात्पर्य पूछने का यह है कि जीव जब परगति में पूर्वपर्याय को छोडकर जाता है तब जबतक वह विवक्षित पर्याय को धारण नहीं करलेता है और बीचही में विग्रहगतिमें रहता है तबके समयका यह प्रश्न है-इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि हे भदन्त! परभव में जाता हुआ जीव कितने समय तक अनाहारक रहता हैतीन शरीर और छह ६ पर्याप्तियों के योग्य पुद्गल परमाणुओं को कितने समयकत ग्रहण नहीं करता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पढमे समए सिय आहारए सिय अणाहारए' परभव में जाता हुआ यह जीव प्रथम समय में कदाचित आहारक होता है और कदाचित् अनाहारक होता है। 'एवं वितिए મહાવીર પ્રભુના પ્રધાન શિષ્ય હતા. તેઓ પ્રકૃતિભદ્ર આદિ ગુણોથી યુક્ત હતા. તેમણે ભગવાનને વંદણુ નમસ્કાર કર્યા અને ભગવાનની સેવા-સુશ્રુષા કરતા, બે હાથ જોડીને विनय५४ २ प्रमाणे प्रश ५७यो- 'जीव गं भंते ! के समयमणाहारए ?' હે ભદન્ત! જીવ કેટલા સમય સુધી અનાહારક રહે છે? આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે– જીવ જ્યારે પૂર્વ પર્યાયને છેડીને પર ગતિમાં જાય છે, ત્યારે જ્યાં સુધી તે અમુક પર્યાયને ધારણ કરી લેતું નથી અને વચ્ચેજ – વિગ્રહ ગતિમાં રહે છે, તે સમયને આ પ્રશ્ન છે. હવે ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નનો આશય આ પ્રમાણે છે – પરભવમાં જતો જીવ કેટલા સમય સુધી અનાહારક રહે છે? ત્રણ શરીર અને છ પર્યાપ્તિને
પુદ્ગ પરમાણુઓને તે કેટલા સમય સુધી ગ્રહણ કરતો નથી ? તેને ઉત્તર આપતા महावीर प्रभु ४३ छ । 'गोयमा!' गौतम ! 'पढमे समए सिय आहारए सिय अणाहारए' ५२१ ते ७१ प्रथम समये या२४ माडा२४ जाय छ भने च्यारे अनाडा२४ डाय छे. 'एवं वितिए समए सिय आहारए सिय आणाहारए प्रभाये
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
भगवतीमत्रे 'तइए समए सिथ आहारए सिय अणाहारए' तृतीये समये स्यात् कदाचित् आहारकः, स्यात् कदाचित् अनाहारको भवति, किन्तु 'चउत्थे समए नियमा आहारए' परभवं गच्छन् जीवः चतुर्थे समये नियमात् नियमतः अवश्यमेव आहारको भवत्येव । तत्र- 'पढमे समए सिय आहारए सिय अणाहारए' इति । यदा जीवः कालधर्म प्राप्य, अत्र सप्त श्रेणयो भवन्ति, तथाहि-ऋज्वायता १, एकतो वका २, द्विधातो वक्रा३, एकतः खा ४, द्विधातः खा ५, चक्रवाला ६, अर्धचक्रवाला ७। अत्राधानां तिमृणामेव प्रकरणम् । तेन ऋजुगत्या-ऋज्वायतया श्रण्या उत्पादस्थानं गच्छन् सिय आहारए, मिय अणाहारए' इसी तरह परभव में जाता हुआ जीव द्वितीय समय में कदाचित् आहारक होता है और कदाचित अनाहारक होता है। इसी तरह से 'तइए समए सिय आहारए सिय अणाहारए' तृतीय समय में भी कदाचित् आहारक होता है और कदाचित् अनाहारक होता है किन्तु-'चउत्थे समए नियमा आहारए' परभव में जाता हुआ यह जीव चौथे समय में तो नियम से आहारकहो ही जाता है। 'प्रथम समय में कदाचित आहारक होता है और कदाचित् अनाहारक होता है'- ऐसा जो कहा गया है- उसका भाव ऐसा है कि जब जीव कालधर्म को प्राप्त कर उत्पाद स्थान की ओर जाता है उस समय सात श्रेणियां होती हैं- १ ऋज्वायता, २ एकतोवक्रा, ३ द्विधातोवक्रा, ४ एकतः खा, ५ द्विधातः खा. ६ चक्रवाला और ७ अर्धचक्रवाला यहां पर आदि की तीन ही श्रेणियों का प्रकरण है इससे ऋजुगति से- ऋज्वायत श्रेणि सेપરભવમાંજ જીવ બીજે સમયે પણ ક્યારેક આહારક હોય છે અને કયારેક અનાહારક હોય छ. मे०४ प्रमाणे 'तइए समए सिय आहारए, सिय अणाहारए' श्री समय पर ते पा२४ माहा२ डाय छ भने ४॥२४ मना २४ जाय छ, परन्तु 'चउत्थे समए नियमा आहारए' ५२११मा ! ४१ व्याथै समये व नियमथी ४ (म१२५) આહારક થઈ જ જાય છે. “પરભવમાં જતા જીવને પ્રથમ સમયે કયારેક અહારક અને કયારેક અનાહારક” કહેવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે
જ્યારે જીવ કાળધર્મ પામીને ઉત્પાદ રથાનની તરફ ગમન કરે છે, ત્યારે સાત श्रेणिमोहाय - (१) वायता, (२) मेहता।, (3) द्विधाता, (४) तामा, (५) द्विधात:मा, (6) A341सामने (७) अयquel. मही पडली तर अणिमानुज પ્રકરણ હોવાથી, તેમનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે- જવાયતા શ્રેણિથી એટલે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १ सु. १ जीवस्याहारकाना हारका दिनिरूपणम् २४९ परभवे प्रथमसमये उत्पद्यते तदा परभवायुषः प्रथमसमये एव आहारकः सम्पद्यते, यदा तु वक्रगत्या एकतो वक्रया श्रेण्या गच्छन् समयद्वये तत्रोत्पद्यते तदा प्रथमसमये वक्रं अनाहारको भवति उत्पत्तिस्थानानवाप्तौ तदाहरणीय
पुद्गलाभावात् ।
उत्पादस्थान को जाता हुआ जीव परभव में प्रथम समय में ही जब उत्पन्न हो जाता है, तब परभव की आयु के प्रथम समय में ही वह आहारक हो जाता है। तथा जब वक्रगति से - एक तो वक्रश्रेणि से यह जीव उप्ताद स्थान को जाता है तब दो समय में वह वहाँ उत्पन्न होता है ऐसी स्थिति में प्रथम समयवाले मोडे में यह जीव अनाहारक रहता है । क्यों कि प्रथम मोडे में घुमाव में यह जीव उत्पत्तिस्थान में पहुँचता नहीं है । इसलिये आहारणीय मुद्गलों को ग्रहण करने के अभाव में यह अनाहारक रहता है । तात्पर्य इस कथन का यह है कि गतिशील पदार्थ जीव और पुद्गल ये दो ही हैं । सो यहां पुद्गल की गति का तो विचार चल नहीं रहा है- जीव की परभव को जाते समय की गति - अन्तराल गति का ही विचार चल रहा है- सो यह गति दो प्रकार की होती है एक ऋजु और दूसरी वक्र जीव जब ऋजुगति से स्थानान्तर - परभव में जन्म धारण करने के लिये अपनी पूर्वपर्याय को छोडकर गमन करता है तब ઋજુગતિથી (સીધી ગતિથી, વળાક વિનાના ગતિથી) ઉત્પાદનસ્થાન તરફ્ જતે જીવ પરભવમાં પ્રથમ સમયે જ જ્યારે ઉત્પન્ન થઇ જાય છે, ત્યારે પરભવના આયુના પ્રથમ સમયે જ તે આહારક થઈ लय छे. तथा न्यारे व 'एकतो वक्रा' એક જ જગ્યાએ વળાંક લેતી એવી એકતાવક્રા' શ્રેણિથી ઉત્પાદસ્થાનની તરફ જાય છે, ત્યારે તે જીવ એ સમયમાં ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં પ્રથમ સમયવાળા ઘુમાવમાં (વળાંકમાં) તે જીવ ઉત્પતિસ્થાનમાં પહેાંચતા નથી. તેથી આહારને ચેોગ્ય પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરવાને અભાવે તે જીવ અનાહારક રહે છે. આ કથનના ભાવા એ છે કે ગતિશીલ પદાર્થ એ જ છે (૧) જીવ અને (૨) પુદ્ગલ. હવે અહીં પુદ્ગલની ગતિના તેા વિચાર ચાલી રહ્યો નથી, અહી તેા જીવની પરભવમાં ગમન કરતી વખતની ગતિના અન્તરાલ ગતિના જ વિચાર ચાલી રહ્યો છે. જીવની તે ગતિ એ પ્રકારની હાય છે– (૧) ઋનુગતિ (૨) વગતિ. જીવ જ્યારે પાતાની પૂ'પર્યાયને છાડીને પરભવમાં જવા માટે ઋજુગતિથી (સીધી ગત્તિથી) ગમન કરે છે,
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
भगवतीसूत्र पूर्व शरीर जन्य वेग ही के सद्भाव से नवीन प्रयत्न नहीं करने के कारण धनुष से छूटे हुए बाण की तरह वह सीधा उप्तत्तिस्थान में पहुँच जाता है। यहां यह भी जान लेना चाहिये कि ऋजुगति से जन्मान्तर करने वाले जीव के पूर्व शरीर त्यागते समय ही नये आयुष और गति कर्म का उदय हो जाता है। तथा वक्रगतिवाले जीव के प्रथम वक्र स्थान से नवीन आयु गति और आनुपूर्वी नामकर्म का यथासंभव उदय हो जाता है। क्यों कि प्रथम वक्रस्थान तक ही पूर्वभवीय आयु आदि का उदय रहता है। मुच्यमान जीव के लिए तो अन्तरालगति में आहार का प्रश्न ही नहीं है क्यों कि वह सूक्ष्म स्थूल सब शरीरों से मुक्त है पर संसारी जीव के लिये आहार का प्रश्न है. क्यों कि उसके अन्तराल गति में भी सूक्ष्म शरीर अवश्य होता है आहार का तात्पर्य है स्थूलशरीर योग्य पुद्गलों को ग्रहण करना ऐसा आहार संसारी जीवों में अन्तरालगति के समय में पाया भी जाता है और नहीं भी पाया जाता हैं । जो ऋजुगति से या दो समय की एक विग्रहवाली गति से जाने वाले हैं वे अनाहारक नहीं होते हैं, क्योंकि ऋजुगतिवाले जिस समयमें पूर्व
ત્યારે પૂર્વશરીરજન્ય વેગને જ સદૂભાવથી, નવીન પ્રયત્ન કર્યા વિના પણ – ધનુષમાંથી છૂટેલા તીરની જેમ સીધે ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં પહોંચી જાય છે. અહીં એ પણ સમજી લેવું જોઈએ કે અજુગતિથી જન્માન્તર કરનાર છવને પૂર્વશરીરનો ત્યાગ કરવાને સમયે જ નવા આયુષ્ય અને ગતિકર્મને ઉદય થઈ જાય છે. તથા વક્રગતિવાળા જીવને પ્રથમ વર્કસ્થાને (પહેલા વળાંકના સ્થાને) નવીન આયુગતિ અને આનુપૂવી નામકર્મને યથાસંભવ ઉદય થઈ જાય છે, કારણ કે પ્રથમ વર્કસ્થાન સુધી જ પૂર્વભવના આયુ આદિનો ઉદય રહે છે. મુકત થતા જીવને માટે તો અન્તરાલ ગતિમાં આહારનો પ્રશ્ન જ રહેતું નથી કારણ કે તે તે સૂક્ષ્મ, થુલ આદિ સમસ્ત શરીરેથી મુકત હોય છે. પરતુ સંસારી જીવોને માટે તો આહારને પ્રશ્ન રહે છે જ, કારણ કે અન્તરાલગતિમાં પણ તેને સૂક્ષ્મ શરીરને સદ્ભાવ અવશ્ય રહે છે. સ્થૂલ – શરીર ચોગ્ય પુદગલને ગ્રહણ કરવા તેનું નામ જ આહાર છે. એવા આહારને સંસારી માં અન્તરાલ ગતિને સમયે સદૂભાવ હોય છે પણ ખરો અને નથી પણ હેતે. જે જીવ અજુગતિથી અથવા બે સમયની એક વિગ્રહવાળી ગતિથી જનાર હેય છે તેઓ અનાહારક હોતા નથી, કારણ કે અજુગતિવાળા છે જે સમયે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेवचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ म.१ जीवस्याहारकानाहारकादिनिरूपणम् २५१ शरीर छोडते हैं उसी समयमें नया स्थान प्राप्त करते हैं समयान्तर नहीं होगा । इसलिये उनकी ऋजुगतिका समय त्यागे हुए पूर्वभवीय शरीरके द्वारा ग्रहण किये गए आहार का या नवीन जन्मस्थानमें ग्रहण किये आहारका समय है यही हाल एक विग्रहवाली गतिका भी है क्योंकि इसके दो समयोंमें से पहला समय पूर्वशरीरके द्वारा ग्रहण किये हुए आहारका है और दूसरा समय नये उत्पत्ति स्थान में पहुँचनेका है जिसमें नवीन शरीर धारण करनेके लिये आहार किया जाता है। अतःदो समयवाले एक विग्रहमें प्रथम समय अनाहारक का है और द्वितीय समय आहारकका है।
ऋजुगतिका तात्पर्य उस गति से है कि जिसमें बिलकुल भी घुमाव नहीं करना पडता है । वक्रगतिका तात्पर्य उसगति से है कि जिसमें कमसेकम एक घुमाव तो अवश्य ही होता है। पूर्वशरीरको छोडकर स्थानान्तर को जानेवाले जीव दो प्रकार के होते हैं, एक तो वे जो सूक्ष्म और स्थूल शरीरको छोडकर फिर सदा के लिये स्थानान्तरमें रहते हैं। ये मुक्त जीव कहलाते हैं दूसरे वे जो पूर्वस्थूल शरीर का परित्याग कर आगे पुनःस्थूलशरोरको धारण करते हैं।
પૂર્વશરીરને છેડે છે એજ સમયે નવું સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે – તેમાં સમયાન્તર થતું નથી. તેથી તેમની જુગતિને સમય ત્યાગેલા પૂર્વભવીય શરીર દ્વારા ગ્રહણ કરેલા આહારને, અથવા નવીન જન્મસ્થાનમાં ગ્રહણ કરેલા આહારને સમય છે. એજ હાલત (સ્થિતિ) એક વિગ્રહવાળી ગતિની પણ હોય છે, કારક કે તેના બે સમયમાંનો પહેલો સમય પૂર્વ શરીર દ્વારા ગ્રહણ કરેલા આહારને છે અને બીજે સમય નવા ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં પહોંચવાને છે – જેમાં નવીન શરીર ધારણ કરવાને માટે આહાર ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. તેથી બે સમયવાળા એક વિગ્રહમાં પ્રથમ સમય અનાહારને છે બીજો સમય આહારકને હોય છે.
જે ગતિમાં બિલકુલ ઘુમાવ ( વળાંક) કરવું પડતું ન હોય એવી ગતિને જુગતિ કહે છે. જે ગતિમાં ઓછામાં ઓછો એક વળાંક તે લેવો જ પડતે હોય એવી ગતિને વક્રગતિ કહે છે. પૂર્વશરીરને ત્યાગ કરીને સ્થાનાન્તર કરનારા જીવ બે પ્રકારના હેય છે, એક તે એ છે કે જે સૂક્ષ્મ અને પૂલ શરીરને છેડીને સદાને માટે સ્થાનાન્તરમાં રહે છે. એવાં જીવોને મુકત જી કહે છે. બીજા પ્રકારના છો એવાં હોય છે કે જે પૂર્વલ શરીરને પરિત્યાગ કરીને ફરીથી સ્થૂલ શરીરને ધારણ કરતા હોય છે. આ બીજી શ્રેણીના પ્રકારના છવો અન્તરાલમાં સૂક્ષ્મ શરીરથી – તેજસ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
___ भगवतीसूत्रे ये दूसरे श्रेणिके जीव अन्तरालमें सूक्ष्मशरीर तैजस और कार्मण से परिवेष्टित रहा करते हैं । इन दूसरे श्रेणिके संसारी जीवोंके उत्पत्तिस्थान का कोई ऐसा नियम नहीं हैं कि यह अपने पूर्वउत्पत्ति स्थान से सीधी-सरल रेखामें ही हो क्योंकि वह उससे वक्ररेखामें भी हो सकता है । इसका कारण यह है कि नवीन स्थानका आधार जीवके कर्माधीन होता है । कर्म अनेक प्रकारके हैं इसीलिये संसारी जीव ऋजु और वक्र दोनों गतियोंके अधिकारी कहे गये हैं । जीवको कोई भी वक्रगति ऐसी नहीं होती कि जिसमें तीनसे अधिक घुमाव करना पडते हों । जीवका उत्पत्तिस्थान कितना ही विश्रेणिपतित क्यों न हो पर वह तीन घुमावमें तो अवश्य ही जीवद्वारा प्राप्तकर ही लिया जाता है । अन्तराल गतिका कालमान जघन्य एक समयका और उत्कृष्ट चार समयका है । जब ऋजुगति होती है तब एक ही समय और जब वक्रगति होती है तब दो तीन और चारसमय समझना चाहिये । समयकी संख्याकी वृद्धिका आधार घुमावकी संख्याकी वृद्धि पर अवलम्बित है जिस वक्रगतिमें एक घुमाव हो-उसमें दो समयका कालमान, जिसमें दो घुमाव हो उसमें तीन समयका कालमान और जिसमें तीन घुमाव हों उसमें चार समय का कालमान कहा गया है। इस सब कथन को चित्तमें અને કાશ્મણ શરીરથી યુક્ત રહે છે. આ બીજી શ્રેણીના સંસારી જીવોના ઉત્પત્તિસ્થાનને કેઈ એ નિયમ નથી કે તે તેના પૂર્વઉત્પત્તિ સ્થાનથી સીધી લીટીમાં જ હોય, તે તેની વકરેખામાં પણ હોઈ શકે છે. તેનું કારણ એ છે કે નવીન સ્થાનનો આધાર જીવના કર્માધીન હોય છે. કર્મ અનેક પ્રકારના હોય છે, તેથી સંસારી જીવને જુ અને વક્ર એ બન્ને ગતિના અધિકારી કહ્યા છે. જીવની કઈ પણ વક્રગતિ એવી હતી નથી કે જેમાં તેને ત્રણથી વધારે ઘુમાવ (વળાંક) લેવા પડતા હોય. જીવનું ઉત્પત્તિ સ્થાન ભલે ગમે તેટલું વિશ્રેણિપતિત હોય, પણ ત્રણ ઘુમાવમાં તો જીવ અવશ્ય ત્યાં પહોંચી જ જાય છે. અન્તરાલ ગતિનું કાળમાન ઓછામાં ઓછું એક સમયનું અને વધારેમાં વધારે ચાર સમયનું હોય છે. જ્યારે હજુ ગતિ હોય ત્યારે એક જ સમય સમજવો અને વક્રગતિ હોય ત્યારે બે, ત્રણ અને ચાર સમય સમજવા. સમયની સંખ્યાના વધારાને આધાર ઘુમાવની સંખ્યાના વધારા પર આધાર રાખે છે. જે વક્રગતિમાં એક ઘુમાવ હોય, તેમાં બે સમયનું કાળમાન, જેમાં બે ઘુમાવ હેય તેમાં ત્રણ સમયનું કાળમાન, અને જેમાં ત્રણ ઘુમાવ હોય તેમાં ચાર સમયનું કાળમાન કહ્યું છે –
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.१ जीवस्याहारकानाहारकादिनिरूपणम् २५३
तथा 'बिइए समए सिय आहारए सिय अणाहारए' इति । यदा एकेन वक्रेण समयद्वयेन समुत्पद्यते तदा प्रथमे समये चक्रसमये अनाहारकः, द्वितीये तु उत्पादसमये आहारकः, यदा तु वक्रद्वयेन द्विधातोवक्रया श्रेण्या गच्छन् त्रिभिः समयैरुत्पद्यते तदा प्रथमे द्वितीये चानाहारकः। 'तइए समए सिय
आहारए सिय अणाहारए' इति । तथा--यदा वक्रद्वयेन त्रिभिः समयैरुत्पद्यते तदा प्रथमे द्वितीये चेति समयद्वयेऽनाहारकः, तृतीये त्वाहारकः, यदा तु वक्रत्रयमाश्रित्य विश्रेण्या गच्छन् समयचतुष्टयेन समुत्पद्यते तदा चाधे समयत्रये धारण करके इस सूत्र के अर्थ को हृदयंगम करने में सरलता पडती है इसीलिये इतना खुलासा यहाँ पर किया गया है
तथा 'बीइए समए सिय आहारए सिय अणाहारए' दो समयवाले एक घुमाव से जब यह जीव नवीन जन्मस्थान में पहुँचता है. उस समय घुमाव के प्रथम समय में यह अनाहारक रहता है और द्वितीय समय में जब यह नवीन जन्मस्थानमें पहुँच जाता है उस समयमें आहारक होजाता है । तथा जब यह दो घुमाव लेकर नवीन जन्मस्थान में पहुँचता है तब इसे वहाँ तक पहुंचने में तीन समय लगते हैं तब वह जीव प्रथम समय और द्वितीय समयमें अनाहारक रहता है 'तहए समए सिय आहारए सियअणाहारए' और तीसरे समयमें यह नियमसे आहारक हो जाता है । तथा जब यह जीव तीन घुमावाली वक्रगतिसे नवीन जन्मस्थानमें पहुंचता है-तब इसमें અહીં આટલું સ્પષ્ટીકરણ કરવાનું કારણ એ છે કે આ સૂત્રને અર્થ બરાબર સમજવા માટે આટલે ખુલાસે જરૂરી છે. તથા ___'बीइए समए सिय आहारए सिय अणाहारए' भी समये ५ प ४या२४ આહારક હોય છે અને કયારેક અનાહારક હોય છે,’ આમ કહેવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે- એ સમયવાળા એક ઘુમાવ (વળાંક)થી જ્યારે તે જીવ નવીન જન્મસ્થાનમાં પહેચે છે, ત્યારે ઘુમાવના પ્રથમ સમયે તે જીવ અનાહારક રહે છે, અને બીજે સમયે – જ્યારે તે નવીન જન્મસ્થાનમાં પહોંચી જાય છે, ત્યારે આહારક થઈ જાય છે. તથા જ્યારે તે જીવ એ વળાંક લઈને નવીન જન્મસ્થાનમાં પહોંચે છે, ત્યારે તેને ત્યાં સુધી પહોંચતા ત્રણ સમય લાગે છે, ત્યારે તે જીવ પ્રથમ સમયે અને દ્વિતીય સમયે અનાહારક રહે છે, 'तइए समए सिय आहारए सिय अणाहारए' मन बीरे समये नियमथी ते આહારક થઈ જાય છે. તથા જ્યારે તે જીવ ત્રણ વળાંકવાળી વક્રગતિથી નવીન જન્મસ્થાનમાં પહોંચે છે, ત્યારે તેમાં ચાર સમય લાગે છે. આ પરિસ્થિતિમાં છવ શરૂઆતના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
भगवतीम्रो अनाहारकः । इत्यत आह-'चउत्थे-समए नियमा आहारए' इति, चतुर्थे समये तु नियमाद् आहारको भवत्येवेति । वक्रत्रयं चैवम्- यदा सनाडया बहिर्विदिक्षु आग्नेयादिकोणेषु स्थितः कश्चित् जीवः अधोलोकार्वलोके त्रसनाच्या बहिदिक्षु उत्पद्यते तदा स अवश्यं विश्रेणीतः एकेन समयेन समश्रेण्याम् आगच्छेत्, द्वितीयसमये असनाइयां प्रविशेत, तृतीयसमये ऊर्ध्व लोकं गच्छेत्, अथ च चतुर्थे समये लोकनाडीतो बहिनिर्गत्य उत्पादस्थाने उत्पद्यते अत्र समश्रेण्यैव गमनाद् आधत्रयसमये वक्रत्रयं भवतीति ‘एवं दंडओ। जीवाय एगिंदिया य चउत्थे उसे चार समय लगते है तब यह जोव तीन समयतकतो अना. हारक रहता है, बाकी के 'चउत्थे समए नियमा आहारए' चौथे समयमें यह नियमसे आहारक हो ही जाता है । तीन घुमाव इस प्रकारसे होते हैं कोई जीव प्रसनाली से बाहिर आग्नेय आदि कोणरूप विदिशाओंमें स्थित है सो जब वह अधोलोकसे उर्ध्वलोकमें वसनाली से वाहिर दिशाओंमें उत्पन्न होता है तब वह अवश्य विश्रेणीसे वक्ररेखासे एक समय में समश्रेणी-सरल रेखामें आ जाता है। तथा द्वितीय समयमें वह सनालीमें प्रविष्ट हो जाता है, तृतीय समयमें उर्ध्वलोकमें पहुँच जाता है, एवं चतुर्थ समयमें लोकनाडी से बाहर निकलकर उत्पादस्थानमें उत्पन्न हो जाता है। यहां पर समश्रेणि द्वारा ही गमन करनेसे आदिके तीन समयमें तीन घुमाव हो जाते हैं । ‘एवं दंडओ जीवाय एगिदिया य चउत्थे समए, सेसा ऋण संभयमा तो मना।२४ ४ २ छ, 'चउत्थे समए नियमा आहारए' પણું બાકીના સમયમાં – ચોથા સમયમાં તે તે નિયમથી જ આહારક થઈ જાય છે. ३ quis (धुभाव) मा प्रमाणे थाय छ
કેઈ છવ ત્રસનાલીની બહાર અગ્નિકેણ આદિ કેણરૂપ વિદિશાઓમાં રહેલે છે. હવે તે જીવ જ્યારે અલકમાંથી ઉર્વલેકમાં ત્રસનાલીની બહારની દિશાઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે અવશ્ય વિશ્રેણિથી – વકરેખામાંથી – એક સમયે સમશ્રેણિમાં– સીધી રેખામાં આવી જાય છે, તથા દ્વિતીય સમયે તે ત્રસનાલીમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્રીજે સમયે તે ઉર્વલોકમાં પહોંચી જાય છે, અને ચોથે સમયે લેકનાલીમાંથી બહાર નીકળીને ઉત્પાદરથાનમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અહીં સમણિ દ્વારા જ ગમન કરવાથી શરૂઆતના ત્રણ સમયમાં ત્રણ ઘુમાવ (વળાંક) થઈ જાય છે.
एवं दंडओ - जीवा य एगिदिया य चउत्थे समए, सेसा तइए समए'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेवचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ ८.१ जीवस्याहारकानाहारकादिनिरूपणम् २५५ समए, सेसा तइए समए' एवम् उक्तमकारेण दन्डकः चतुर्विंशतिर्दण्डका वक्तव्याः, तत्र जीवाश्च समुच्चयजीवाः, एकेन्द्रियाश्च चतुर्थ समये नियमत: आहारका भवन्ति किन्तु शेषाः समुच्चयजीवैकेन्द्रियभिन्ना द्वीन्द्रियादयो नैरयिकादिवैमानिकान्ताः तृतीयसमये नियमतः आहारकाः भवन्ति, तथाहि-यो नारकादिस्त्रसो जीवः कालधर्म प्राप्य त्रसेष्वेवोत्पद्यते, तस्य त्रसनाड्या बहिरागमनं न भवति, अतस्तृतीये समये स अवश्यमेवाहारको भवति, यथा कश्चित् मत्स्या दिजीवो भरतक्षेत्रस्य पूर्वभागात् ऐरवतक्षेत्रस्य पश्चिमभागस्याधो नरके उत्पद्यते, स प्रथम समये भरतस्य पूर्वभागात पश्चिमभागं गच्छति, द्वितीयसमये च ऐरवत तइए समए' इस तरहसे २४ दण्डक कहलेना चाहिये । इसमें समुच्चयजीव और एकेन्द्रिय जीव चौथे समय में नियमसे आहारक होते हैं, किन्तु इन समुच्चय जीव और एकेन्द्रिय से भिन्न जो द्विन्द्रियादि जीव हैं वे, तथा नैरयिकसे लेकर वैमानिक तकके जितने जीव हैं वे सब तृतीय समयमें नियमसे आहारक होय हैं । इसका तात्पर्य ऐसा है कि जो नारकादि स जीव है वह कालधर्म प्राप्त करके अर्थात् मरण करके त्रसों में ही उत्पन्न होते हैं । उसका गमन या आगमन प्रसनाडी से बाहर नहीं होता है। इसलिये तृतीय समयमें वह अवश्य हि आहारक होता है। जैसे कोइ मत्स्यादि जीव भरतक्षेत्र के पूर्वभाग से ऐरावत क्षेत्र के पश्चिमभाग के नीचे नरकमें उप्तन्न हुआ- तो अब यह वहां किस पद्धति से उप्तन्न हुआ है- तो इसके लिये क्रम ऐसा है कि वह प्रथमसमय में भरत के पूर्वभाग से भरत के पश्चिमभागमें जायगा, द्वितीयसमय में ऐरावत क्षेत्र के આ પ્રમાણે જ ૨૪ દંડક કહેવા જોઈએ. સમુચ્ચય જીવ અને એકેન્દ્રિય છે નિયમથી જ ચેાથે સમયે આહારક થાય છે અને બાકીનાં છો એટલે કે દ્વીન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીવ તથા નારકથી વૈમાનિક પર્યન્તના છ નિયમથી જ ત્રીજે સમયે આહારક થાય છે. આ કથનનું કારણ એ છે કે જે નારકાદિ ત્રસ છવો છે. તે કાળધર્મ પામીને તેમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે તેમનું ગમન કે આગમન ત્રસનાડીથી બહાર થતું નથી. નથી તેથી તેઓ દ્વિતીય સમયમાં અવશ્ય આહારક થઈ જાય છે જેમકે કઈ મિસ્યાદિ છવ ભરતક્ષેત્રના પૂર્વ ભાગમાંથી અરાવતક્ષેત્રના પશ્ચિમભાગની નીચે નરકમાં ઉત્પન્નથયે. તે તે જીવ ત્યાં કઈ પદ્ધતિથી પહોંચ્યું હશે તે જોઈએ તે જીવ પ્રથમ સમયે ભરતક્ષેત્રના પૂર્વ ભાગમાંથી ભરતક્ષેત્રના પશ્ચિમ ભાગમાં ગય હશે. બીજે સમયે રાવત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसगे पश्चिमभागं गच्छति, अथच तृतीयसमये नरके उत्पद्यते इति प्रथम द्वितीयसमययोरनाहारकः, तृतीयेतु नियमतः आहारको भवति ।
गौतमः पृच्छति-'जीवे णं भंते ! के समयं सम्बप्पाहारए भवइ ?' हे भदन्त ! जीवः खलु के समयं-कस्मिन् समये सर्वाल्पाहारकः सर्वेभ्योऽल्पः स्तोकः आहारो यस्य स तथाविधः भवति' भगवानाह-'गोंयमा ! पढमसमयोववनए वा चरमसमयभवत्थे वा, एत्थ णं जीवे सव्वप्पाहारए भवइ' हे गौतम ! जीवः प्रथमसमयोपपन्नकोवा, प्रथमः समय उत्पन्नस्य यत्र तत् प्रथमसमयम्, यद्वा प्रथमो वा समयो यत्र तत् प्रथमसमयम् तद् उत्पन्नम्-उत्पत्तिर्यस्य स तथा उत्पत्तेः प्रथमसमये इत्यर्थः। तस्मिन् समये आहारग्रहणहेतुभूतस्य शरीरस्य स्वल्पत्वात् सर्वाल्पाहारता भवतीति । तथा 'चरमसमयभवत्थे वा' इति, चरमसमये-भवस्य-जीवितस्यान्तिमसमये पश्चिमभाग में जावेगा- फिर वहां से तृतीय समय में नरक में उप्तन्न हो जावेगा- इस तरह वहां २ घुमाव में तीन समय लगे और प्रथम समय एवं द्वितीय समय में यह अनाहारक रहा- तृतीय समय में नियम से आहारक हो गया।
अब गौतम प्रभु से एसा पूछते हैं कि-'जीवे णं भंते ! कं समयं सव्वप्पाहारए भवइ' हे भदन्त ! जीव किस २ समय में सब से कम आहार वाला होता है, इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं'गोयमा' हे गौतम! पढमसमयोववन्नए वा चरमसमयभवत्थे वा, एत्थ णं जीवे सव्वप्पाहारए भवई' जीव उप्तत्ति के प्रथम समय में सब से कम आहार वाला होता है, क्यों कि इस समय आहार ग्रहण करने में कारणभूत शरीर की स्वल्पता रहती है। तथा आयु के चरमसमय में वह जोव सब से कम आहार वाला होता हैક્ષેત્રના પશ્ચિમ ભાગમાં ગયે હશે, અને ત્રીજે સમયે ત્યાંથી નરકમાં ઉત્પન્ન થયો હશે. આ રીતે અહીં ઘુમાવમાં ત્રણ સમયૂ લાગ્યા, અને પ્રથમ તથા દ્વિતીય સમયમાં તે જીવ આનાહરક રહ્યો અને ત્રીજે સમયે નિયમથી જ આહારક થઈ ગયે.
वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे ?- 'जीवेणं भंते ! समयं सवप्पाहारए भवइ ?' महत! १४ये ४ समये सौथी २०६५ माडरवाणे डाय छ ? तेना उत्तर मापता भडावा२ प्रभु ४३ - 'गोयमा! गौतम! 'पढमसमयोववन्नए वा चरमसमयभवत्थे वा, एत्थ णं जीवे सबप्पाहारए भवइ' જીવ ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે સૌથી અલ્પ આહારવાળે હેય છે. કારણ કે તે સમયે આહાર ગ્રહણ કરવાના સાધનરૂપ તેનું જે શરીર હોય છે તે જાણું જ અલ્પ (નાનું) હાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १ सु. २ लोकसंस्थानस्वरूपनिरूपणम् तिष्ठति यः स चरमसमयभवस्थः कथ्यते, तस्मिन् आयुषश्वरमसमये इत्यर्थः, तदा खलु प्रदेशानां संहतत्वेनाल्पेषु शरीरावयवेषु स्थितत्वात्सर्वाल्पाहारता भवतीति ।
अयं भावः - अत्र खलु उत्पद्यमानस्य प्रथमसमये, आयुश्चरमसमये च जीवः सर्वल्पाहारको भवतीति । 'द'डओ भाणियच्चो जाव-वेमाणियाणं' दण्डको भाणितव्यः, सर्वांल्पाहारताविषय काश्चतुर्विंशतिदण्डकाः वक्तव्याः यावत्--नैरयिकादि - वैमानिकान्तानां वैमानिकदेवपर्यन्तमित्यर्थः ॥ सू. १ ॥
लोकसंस्थानवक्तव्यता
मूलम् -' किंसंठिए णं भंते! लोए पण्णत्ते ? गोयमा ! सुपट्टगसंठिए लोए पण्णत्ते, हेट्ठा वित्थिन्ने जाव- उप्पि उड्ढं मुइंगागारसंठिए, तंसि च णं सासयंसि लोगंसि हेट्ठा वित्थिन्नंसि जाव - उपिं उ मुइंगागारसंठियंसि उप्पण्णनाण- दंसणधरे अरहा जिणे केवली जीवेऽवि जाणइ, पासइ, अजीवेऽवि जाणइ, पोसइ, तओ पच्छा सिज्झइ, जाव अंतं करेइ ॥ सू० २||
क्योंकि उस समय आत्मप्रदेश संहय हो जाते हैं और वे अल्पशरीरावयवों में स्थित हो जाते हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि उत्पद्यमान जीव अपनी उत्पत्ति के प्रथमसमय में और आयु के चरम समय में सर्वाल्पाहार वाला होता है। 'दंडओ भाणियच्वो जोव मणियाण' सर्वाल्पाहारता विषयक २४ दंडक नैरयिकादि से लेकर वैमानिक देव पर्यन्त कहना चाहिये ॥ सू० १ ॥
છે. તથા આયુના ચરમ (અન્તિમ) સમયે પણ જીવ સૌથી અપ આહારવાળા હોય છે, કારણ કે તે સમયે આત્મ પ્રદેશે। સહત થઇ જાય તે અને તે અલ્પ શરીરાવયેામાં રહેતા હાય છે. આ કથનનું તાત્પ એ છે કે ઉત્પદ્યમાન જીવ ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે भने आयुना अन्तिम समये सौथी छ। भाडार सेतो होय छे. 'दंडओ भाणियन्वो जाव वैमाणियाणं' सौथी मस्य माहारता विषेना नारस्थी सहने वैमानि पर्यन्तना ૨૪ ઈંડા પણ આ પ્રમાણે જ સમજવા. ॥ सू० १ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
भगवती सूत्रे
छाया - किंसंस्थितः ः खलु भदन्त ! लोकः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! सुप्रतिष्ठकसंस्थितः लोकः प्रज्ञप्तः, अधोविस्तीर्णः, यावत् - उपरि ऊर्ध्वं मृदङ्गाकार संस्थितः, तस्मिंश्च खलु शाश्वत् लोके अधः विस्तीर्णे यावत् उपरि ऊर्ध्वं मृदङ्गा कारसंस्थितः लोकसंस्थानवक्तव्यता
'किंसंठिए णं भंते ! लोए पण्णत्ते ?' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (किंसंठिए णं भंते ! लोए पण्णत्ते) हे भदन्त ! लोकका संस्थान आकार कैसा कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सुपट्टगसंठिए लोगपण हेट्ठा विधिन्ने जाव उप्पि उड्ढं मुहंगागारसंठिए) लोकका आकार जिसके ऊपर कलश स्थापित किया है ऐसे अधोमुखवाले शराव-दीपक के समान है । नीचे दीपक रख दिया जावे और उसके ऊपर कलश रख दिया जावे तो इस स्थिति में जो आकार बनता है ठीक ऐसा ही आकार इस लोकका है। इसी बातको 'हेट्ठा वित्थिन्ने जाव उपि उड्ढ मुइंगागारसंठिए इस सुत्रांश द्वारा प्रकट किया गया है कि यह लोक यावत् नीचे में विस्तीर्ण हो जाया है और ऊपर में उर्ध्वमुखवाले मृग के जैसा हो गया है । (तंसिच णं सासयंसि लोगंसि हेट्ठा विस्थिनास जाव उपि उडूढं मुइंगागारसंठियंसि ) इस प्रकार शाश्वत इस अधोविस्तीर्णतावाले तथा ऊपर में उर्ध्वमुखवाले मृद्गके आकार जैसे લાસ સ્થાન વકતવ્યતા—
किंसंठिए णं भंते ! लोए पण्णत्ते ? ' प्रत्याहि
6
सूत्रार्थ - ( किंसंठिएणं भंते ! लोए पण्णत्ते ' ? हे महन्त ! सेाउनु संस्थान (आहार) ठेवुं ४धुं छे? (गोयमा ! ) डे गौतम! ( सुपट्टगसंठिए लोग पण्णत्ते tar for जाव उप उड़द मुइंगागारसंठिए ) नेना उपर उणेश भूभ्यो होय એવાં ઊંધા પાડેલા શકેારાના જેવા લાકના આકાર છે. એટલે કે નીચે શકારાને ઊંઘું પાડીને રાખવામાં આવે અને તેના ઉપર કળશને ગાઠવવામાં આવે તે જેવા આકાર અને છે, એવાજ આકાર આ લેાકના છે. એજ વાતની વધુ સ્પષ્ટતા આ સૂત્રાંશ દ્વારા ४श्वामां भावी छे. ( हेड्ट्ठा वित्थिन्ने जात्र उपिं उड़द मुइंगागारसंठिए ) मा ४ નીચેના ભાગમાં વિસ્તી છે, વચ્ચેથી સંકીણુ (સંકુચિત છે અને ઉપરના लागभां उर्ध्वभुमवाजा भृहंगना नेवा मारवाणी छे. ( तंसि च णं सासयंसि लोगंसि ट्ठा वित्थिन्नंसि जाव उपि उड्ढं मुइंगागारसंठियांस) मा अारना નીચેથી વિસ્તી અને ઉપરથી ઉઘ્ન મુખવાળા મૃદંગના જેવા આકારવાળા આ શાશ્વત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.१ सू.२ लोकसंस्थानस्वरूपनिरूपणम् २५९ उत्पन्नज्ञान-दर्शनधरः अर्हन जिनः केवली जीवानपि जानाति, पश्यति, अ. जीवानपि जानाति, पश्यति, ततः पश्चात् सिध्यति, यावत्-अन्तं करोति ॥सू०२॥ ___टीका-जीवानामाहारकत्वमनाहारकत्वं च विशेषतो लोके भवतीति लोकसंस्थानवक्तव्यतामाह-'सिंठिए णं' इत्यादि । 'किंसंठिए णे भंते ! लोए पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! किंसंस्थितः किंसंस्थानः किमाकारः खलु लोकः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! सुपइट्ठगसंठिए लोए पण्णत्ते' हे गौतम ! सुप्रतिष्ठकसंस्थितः मुमतिष्ठकम्--उपरिस्थापितकलशः अधोमुखशरावः तद्वत् संस्थितोलोकमें ( उप्पण्णनाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली ) उत्पन्नज्ञान दर्शनवाले अर्हन्तजिन केवली (जीवे वि जाणइ पासइ, अजीवेवि जाणइ पासइ तओ पच्छा सिज्झइ, जाव अंतं करेइ) जीवोंकोभी जानते हैं
और देखते हैं, अजीवोंको भी जानते और देखते हैं । इस के बाद फिर वे सिद्ध हो जाते हैं यावत् सब दुःखो का अन्त करनेवाले हो जाते हैं ।
टीकार्थ- जीवों में आहारकता और अनाहारकता विशेषरूप से लोक में होती है इस लिये सूत्रकारने यहां परलोक के संस्थान की वक्तव्यता कही है- इस में गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा हैकि- 'किंसंठिए णं भंते ! लोए पण्णत्ते' हे भदन्त ! लोक का संस्थान कैसा कहा गया है ? उत्तरमें प्रभुने कहा है कि 'गोयमा' हे गौतम! सुपइगठिए लोए पण्णत्ते' सुप्रतिष्टक संस्थित लोक कहा गया हैतात्पर्य यह है कि नीचे अधोमुख करके एक मिट्टीका दीपक रख बोभा (उप्पण्णनाणदसणधरे अरहा जिणे केवली ) उत्पन्न सान. - Nal [ar aal (जीवे वि जाणइ पासइ, अजीवे वि जाण पासइ तओ पच्छा सिज्झइ जाव अंतं करेइ) वोने पy छ भने तु है, मवाने ५y and છે અને દેખે છે. ત્યાર બાદ તેઓ સિદ્ધપદને પામે છે અને સમરત દુઃખના અંતક બને છે.
ટીકાર્થ– જીવોમાં આહારકતા અને અનાહરકતા વિશેષ રૂપે લેકમાં જ હોય છે, તેથી સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં લેકના સંસ્થાન (આકાર)નું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને मनुसक्षीने गौतम स्वामी महावीर प्रभुने । न पूछे छ, 'किंसंठिएणं भंते ! लोए पण्णत्ते' मन्त! दोन म२ वा त्यो छे ? गौतम स्वामीना प्रश्न उत्तर मापता महावीर प्रभु छ - 'गोयमा!! गौतम ! 'सुपइगठिए लोए पण्णने' सुप्रति 83 सस्थित (मारना) a४ ४ो छ तेन તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે- એક શર્કરાને અથવા દીવો કરવાના માટીના કેડિયાને નીચે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
भगवतीसूत्रे लोकः प्रज्ञप्तः, 'हेटा वित्थिन्ने जाव उप्पिं उडूढं मुइंगागारसंठिए' अधः अधोभागे विस्तीर्णः, यावत्-उपरि ऊर्ध्व मृदङ्गाकारसंस्थानः यावत्करणात्-मज्झेसंखित्ते उप्पिं विसाले अहे पलियंकसंठाणसंठिए, मज्झे वरवईरविग्गहिए' मध्ये संक्षिप्तः, उपरि विशालः, अधः पर्यङ्कसंस्थानसंस्थितः, मध्ये वरवज्रविग्रहिकः, 'तंसि च णं सासयंसि लोगंसि हेट्ठा वित्थिन्नसि जाव'-उप्पि उड् मुइंगागारसंठियसि' तस्मिंश्च खलु शाश्वते नित्यस्थायिनि लोके अधो विस्तीर्ण यावत्--उपरि उर्ध्वमुखमृदङ्गाकारसंस्थिते 'उण्पण्णनाणदंसणधरे अरहा जिणे दीया जावे और उसके ऊपर फीर एक कलश-घडा रख दिया जावे तो इस दशामें जो आकार बनता है-- उसका नाम सुप्रतिष्ठक है. ऐसा ही आकार लोक का कहा गया है । 'हेट्टा वित्थिन्ने जाव उपि उड्ढे मुइंगागारसंठिए' ऐसा आकार कैसा हो जाता है सो उसी बात को मूत्रकारने इस अंश द्वारा व्यक्त किया है इसमें कहा गया है कि ऐसा आकार अधोभाग में विस्तीर्ण हो जाता है और ऊपर में उर्ध्वमुख किये गये मृदंग के आकार जैसा हो जाता है । इस से यह प्रकट किया गया है कि नीचे में जितना विस्तार है उतना विस्तार ऊपर में नहीं है। यहां 'यावत' पद से 'मज्झे संखित्ते, उपि विसाले, अहे पलियंकसंठाणसंठिए, मज्झे वरवइरविग्गहिए' इस पाठ का संग्रह हुआ है इन पदों का अर्थ पीछे लिखा जा चुका हैं । 'तंसिच णं सासयंसि लोगंसि, हेट्ठा वित्थिन्नसि जाव उप्पिं उड्ढं मुइंगागारसंठियंसि उप्पण्णनाण-दसणधरे अर ઊંધું પાડીને ગોઠવવામાં આવે અને તેના ઉપર એક કળશ (ઘડા) ગોઠવવામાં આવે તો જે આકાર બને છે તેવો આ લોકનો આકાર છે. એવા આકારને “સુપ્રતિષ્ઠક સંસ્થાને કહે છે. તે આકાર કેવો હોય છે, તેનું વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ કરવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે કે • हेढा वित्थिन्ने जाव उपि उड्ढ मुइंगागारसंठिए' मा नो अपामा વિસ્તીર્ણ છે અને ઉદ્ઘભાગ ઉર્વ મુખે રાખેલા મૃદંગના જેવા આકારનું છે. આ સુત્રાંશ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે આ લેક જેટલે નીચે વિસ્તૃત છે मेट विस्तृत ५२ नथी. ही 'जाव यावत' ५४थी नायना सूत्रा ! ७२।यो छे– 'मज्झे संखित्ते, उप्पिं विसाले, अहे पलियंकसंठाणसंठिए, मज्झे वरवइरविग्गहिए' र पहाना अर्थ पडेल मावी या छ. तसिचणं सासयसि लोगंसि, हेट्ठा वित्थिानांसि जाव उप्पि उहढं मुइंगागारसंठियंसि उप्पण्ण नाण==
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.१ ५.३ श्रमणोपासकक्रियास्वरूपनिरूपणम् २६१ केवली' उत्पन्नज्ञान-दर्शनधरः अर्हन् जिनः केवली 'जीवे वि जाणइ, पासई' जीवानपि जानाति पश्यति 'अजीवेऽवि जाणइ, पासइ, अजीवानपि जानाति पश्यति, 'तओ पच्छा सिज्झइ जाव अंतं करेइ' ततः पश्चात् तदनन्तरं सिद्धयति यावत्-अन्तं करोति, यावत्करणात् 'बुज्झइ, मुच्चइ, परिनिव्वाइ, सव्वदुक्खाणं' बुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानाम्' इति संग्राहथम् ॥ मू० २ ॥
श्रमणोपासकवक्तव्यता । मूलम्--समणोवासयस्स गंभंते ! सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स, तस्स णं भंते! किं इरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जइ ? गोयमा ! णो इरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जइ ! से केणटेणं जावहा जिणे केवली जीवे वि जाणइ, पासइ, अजीवे वि जाणइ पासइ ती पच्छा सिज्झइ, जाव अंत करेइ' एसे शाश्वत लोक में कि जो नीचे के भागमें विस्तीर्ण है यावत ऊपर के भागमें जो उर्ध्वमुखवाले मृदंग के जैसा है उत्पन्न हुए ज्ञान दर्शनको धारण करनेवाला अहंत जिन केवली भगवान् जीवपदार्थ को भी जानते देखते है, अजीवपदार्थ को भी जानते देखते हैं। इस के बाद शेष अघातिया कर्मो को नष्ट कर फिर वे सिद्ध हो जाते हैं यावत् अन्तकर्ता बन जाते हैं। यहां 'यावत' पद से "बुज्झइ, मुच्चइ, परिनिव्वाइ, सव्वदुक्खाणं' इन पदोंका संग्रह हुआ है। इनका भी अर्थ पीछे लिखा जा चुका है ॥ सू० २॥ दसणधारे अरहा जिणे केवली जीवे वि जाणइ पासइ, अजीवे वि जाणइ पासइ' નીચેના ભાગમાં વિસ્તીર્ણ, વચ્ચેથી સંકીર્ણ અને ઉપરથી ઉર્ધ્વમુખે મૂકેલા મૃદંગના જેવા આકારવાળા આ શાશ્વતકમાં ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન (કેવળજ્ઞાન) અને દર્શનને ધારણ કરનારા અહંત જિન કેવલી ભગવાન જીવપદાર્થને પણ જાણે છે અને દેખે છે, तथा म हायने ५ गये छे मन से छे. 'तओ पच्छा सिज्झइ, जाव अंतं करेड' त्या२ माह माडीन अधातियां नि। नाश ४ीने तेमा सिद्ध 25 142, બુદ્ધ થઈ જાય છે, મુક્ત થઈ જાય છે, સમસ્ત કમેને આત્યંતિક ક્ષય કરીને તેઓ સમસ્ત દુઃખોના અંતકર્તા થઈ જાય છે. છે . ૨
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
२६२
भगवतीसगे संपराइया०? गोयमा! समणोवासयस्सणं सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स आया अहिंगरणी भवइ, आयाऽहिगरणवत्तियं च णं तस्स णो इरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जइ, से तेण?णं जाव--संपराइया०। ॥ सू० ३ ॥ ___छाया-श्रमणोपासकस्य खलु भदन्त ! सामायिककृतस्य श्रमणोपाश्रये आसीनस्य तस्य खलु भदन्त ! किम् ऐपिथिकी क्रिया क्रियते, सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? गौतम ! नो ऐपिथिकी क्रिया क्रियते, सांपराथिकी क्रिया क्रियते । तत् केनार्थेन यावत्-सांपरायिकी०? गौतम ! श्रमणोपासकस्य खलु
श्रमणोपासकवक्तव्यता
'समणोवासयस्स णं भंते' इत्यादि । सूत्रार्थ-(समणोवासयरस णं भंते ! सामायकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स तस्स णं भंते ! किं इरियावहिया किरिया कन्जइ, सांपराइया किरिया कजइ) हे भदन्त ! कोई ऐसा श्रावक है कि जो श्रमणोपासक है, सामायिक जिसने कर लिया है, और जो साधु वसति-उपाश्रय में बैठा हुआ है ऐसे उस श्रावकको हे भदन्त ! कौनसी क्रिया लगती है ? क्या ऐापथिकी क्रिया लगती है ? या सांपरायिकी क्रिया लगती है ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो इरियावहिया किरिया कजइ, संपराइया किरिया कजइ) उस श्रावकको ऐयापथिकी क्रिया नहीं लगती है किन्तु सांपरायिकी क्रिया लगती है। (से केणद्वेणं जाव संपराइया) दे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से
भोपासनी तव्यता'समणोवासयस्स णं भंते ' पाहि
सूत्रार्थ- (समणोवासयस्स णं भंते ! सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस तस्स णं भंते ! कि इरियावहिया किरिया कजइ, सांपराइया किरिया कजइ ?) 3 महन्त ! मेवी श्राप छ । श्रमणास छे, २) सामा४ि કરેલી છે, અને જે સાધુના રહેઠાણમાં ઉપાશ્રયમાં બેઠેલે છે, એવા શ્રાવકને હે ભદન્ત! કઇ ક્રિયા લાગે છે? શું તેને ઐયંપથિકી ક્રિયા લાગે છે? કે સાંપરાચિકી ક્રિયા લાગે છે? (गोयमा!) गौतम ! (णो इरियावहिया किरिया कज्जइ, सांपराइया किरिया कजड) ते श्राप ने अयापायी या माती नथी, ५५] सायिही जिया खाणे छे. (से केणटेणं जाव सांपराइया ?) 3 महन्त ! मा५ ॥ १२0 मे ४ ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ म.३ श्रमणोपासकक्रियास्वरूपनिरूपणम् २६३ सामायिककृतस्य श्रमणोपाश्रये आसीनस्य आत्मा अधिकरणी भवति, आत्माधिकरण-प्रत्ययं च खलु तस्य नो ऐपिथिकी क्रिया क्रियते, सांपरायिकी क्रियाक्रियते तत् तेनार्थेन यावत्-सांपरायिकी० ॥ सू. ३॥
टीका-पूर्वम् 'अंतं करेइ' इत्यनेन क्रिया प्रोक्ता, क्रियायुक्तश्च श्रमणोपासको भवतीति-श्रमणोपासकवक्तव्यतामाह-'समणोवासयस्स णं भंते ।' इत्यादि । समणोवासयस्स णं भंते ! सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छकहते हैं कि उस श्रावकको ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं लगती है, सांपरायिकी क्रिया लगती है ? (गोयमा) हे गौतम ! (समणोवासयस्स णं सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणम्स आया अहिगरणी भवइ आयाहिगरणवत्तियं च णं तस्स णो इरिगावहिया किरिया कज्जइ, संपगइया किरिया कजइ से तेण?णं जाव संपराइया) श्रमणोपासकका कि जो सामायिक करचुका है और साधुवसतिरूप उपाश्रय में बैठा हुआ है आत्मा अधिकरणी कषायवाला होता है और कषाय युक्त आत्मावाला होने के कारण उस श्रावकको ऐापथिकी क्रिया नहीं लगती है, किन्तु सांपरायिकी क्रिया ही लगती हैं। इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि उसश्रावक को यावत् सांपरायिकी क्रिया लगती है।
टीकार्थ-अभी अभी 'अंतं करेइ' इस पद द्वारा क्रिया कही गई है क्रियायुक्त श्रमणोपासक श्रावक होता है इस कारण श्रमणोपासककी वक्तव्यता इस सूत्रद्वारा सूत्रकार कह रहे हैं इसमें गौतमने प्रभुसे श्रावने माथिली जिया लत नथी, ५९] सपयि लिया साग छ ? (गोयमा !)है गौतम ! (समणोवासयस्स णं सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स आया अहिगरणी भवइ, आयाहिगरणवत्तियं च णं तस्स णो इरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जइ, से तेणटेणं जाच संपराइया) શ્રમણોપાસક કે જે સામાયિક કરી ચૂક્યા છે અને સાધુના રહેઠાણુરૂપ ઉપાશ્રયમાં मेहता, तनी मात्मा अधि४२० ( मधि४२९५ युत)- ४षायवाणी - होय छ, भने કષાયયુક્ત આત્માવાળે હેવાથી તે શ્રાવકને ઐયપથિકી ક્રિયા લાગતી નથી, પણ સાંપરાયિકી કિયાજ લાગે છે. હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે તે શ્રાવકને આયંપથિકી કિયા લાગતી નથી, પણ સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગે છે.
अथ- पमान ५४२६४ने म-ते (अंतं करेइ) २॥ ५६ द्वारा ध्यान यन કરવામાં આવ્યું છે. શ્રમણોપાસક (શ્રાવક) ક્રિયાયુકત હોય છે, તે કારણે સૂત્રકાર આ સૂત્રધારા પ્રમાણે પાસકની વકતવ્યતાનું કથન કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
भगवतीसूत्रे माणस्स' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! श्रमणोपासकस्य श्रावकस्य खलु सामायिककृतस्य कृतसामायिकस्य श्रमणोपाश्रये आसीनस्य साघु वसतौ तिष्ठतः 'तस्स णं भंते ! किं इरिया वहिया किरिया कन्जइ ?' तस्य खलु श्रावकस्य हे भदन्त ! किम् ऐर्यापथिकी केवलयोगप्रत्यया उपशान्तमोहक्षीणमोह-सयोगि केवलिरूपत्रयस्य सातावेदनीयबन्धस्वरूपा योगनिमित्ता स्पन्दनचलनादि जन्या क्रिया क्रियते भवति ? अथवा 'संपराइया किरिया कज्जइ ?' किं सांपरायिकी क्रिया संपरायाः कषायाः तेषु भवा सांपरायिकी ऐसा पूछा है कि 'समणोवासयस्स णं भंते ! सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स' हे भदन्त ! ऐसा कोइ श्रमणोपासक श्रावक है कि जिसने सामायिक कर लिया है और उपाश्रयमें बैठा हआ हे तस्स णं भंते ! किं इरियावहिया किंरिया कजई' ऐसे उस श्रावकको हे भदन्त ! क्या ऐपिथिकी क्रिया लगती है ? अथवा 'संपराइया किरिया कजई' सांपरायिकी क्रिया लगती है ? ऐर्यापथिकी क्रिया केवल योगनिमित्तक ही होती है और यह क्रिया ग्यारहवें बारहवें
और तेरहवें गुणस्थानवालों के होती है इन आत्माओंके सिर्फ कषायके अभाव हो जानेसे सातावेदनीय कर्म का ही बंध होता है इसलिये यह क्रिया सातावेदनीय कर्मके बन्धस्वरूप होती है । इसका कारण योग होता है, एवं यह स्पन्दन, चलन आदिसे जन्य होती। है । यहां 'कज्जइ' इस क्रियापदका अर्थ 'लगती है' ऐसा है। सांपरायिकी क्रिया वह है जो कषायके निमित्त से होती है। संपराय नाम कषायों का है इन कषायों के होने पर कर्म के बध की कारणभूत स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे 'समणोवासयस्स णं भंते! सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स' हे महन्त ! मे मेवा श्रमपास के ये सामायि४ ४२॥ मने ते उपाश्रयमा मेटे। छ, 'तस्सणं भंते ! कि इरियावहिया किरिया कज्जइ' मेवात श्रमणापास (श्रा१४) ने शु मेयापायी ने छ !
'संपराइया किरिया कइ ?' सांयिsी या छ ? अापयिहीण योगનિમિત્તક જ હોય છે. આ ક્રિયા અગિયારમાં, બારમા, અને તેમાં ગુણસ્થાનવાળા જ કરે છે. આ આત્માઓના કષાયનો અભાવ થઈ જવાથી તેમને તે કેવળ સતાવેદનીય કર્મને જ બંધ થાય છે. તેથી તે ક્રિયા સાતવેદનીય કર્મના બંધસ્વરૂપ હોય છે. તેનું કારણ યોગ डाय छ, भने त २५न्हन, गमन All | न्याय छे. मी 'कज्जा' એટલે લાગે છે એ અર્થ સમજ. જે ક્રિયા કષાયને નિમિત્ત થાય છે તે ક્રિયાને સાંપરાયિક ક્રિયા કહે છે. કષાયને જ “સં૫રાય’ કહે છે. આ કષાને જ્યારે સદભાવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ स.३ परमाणुपुद्गलादिविभागनिरूपणम् २६५ कर्मता परिणतिरूपा क्रियते भवति ? लगति ? इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा ! णो इरिया वहिया किरिया कज्जइ ?' हे गौतम! नस्य खलु कृत सामायिकस्य श्रमणोपाश्रये आसीनस्य श्रावकस्य नो ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते लगति अपितु 'संपराइया किरिया कन्जइ' सांपरायिकी क्रिया क्रियते-लगति । गौतम आह-'से केणढे णं जाव-संपराइया ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन तस्य श्रावकस्य यावत्-सांपरायिकी क्रिया लगति ? यावत्करणाव-तथाविधश्रमणोपासकस्य नो ऐपिथिकी क्रिया क्रियते' इति संग्राह्यम् , भगवानाह-'गोयमा ! समणोवासयस्स णं सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स आया अहिंगरणी भवई' हे गौतम ! श्रमणोजो क्रिया होती है वह सांपरायिकी क्रिया है यह क्रिया कर्मत्वकी परिणतरूप पडती है। इस प्रश्नके उत्तरमें प्रभु गौतमसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इरियाबहिया किरिया कजई' कृत सामायिक श्रावकको कि जो उपाश्रयमें वर्तमान है बैठा हुआ है, एर्यापथिकी क्रिया नहीं लगती है अपितु 'सांपराइया किरिया कजई' सांपरायिकी क्रिया लगती है । इस पर गौतम अब प्रभुसे ऐसा पूछते है कि 'से केणगुणं जाव सांपराइया' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणको लेकर कहते है कि यावत् उस श्रावकको सांपरायिकी क्रिया लगती है। जहां यावत्' शब्द से 'तथाविधश्रमणोपासक श्रावकको ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं लगती है' इस पाठका ग्रहण हुआ है । इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'ममणोवासयस्स णं હોય ત્યારે કર્મના બંધની કારણભૂત જે ક્રિયા થાય છે તેને સાંપરાયિકી ક્રિયા કહે છે. આ ક્રિયા કર્મત્વની પરિણતિરૂપ નિવડે છે.
ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ તેમને કહે છે કે 'गोयमा ! गौतम 'णो इरियावहिया किरिया कज्जइ,' ये सामायि: ४२॥ છે અને જે ઉપાશ્રયમાં બેઠેલે છે એવા શ્રમણોપાસકને (શ્રાવકને) પથિકી ક્રિયા
गत नथी, परन्तु 'सांपराइया किरिया कजई' सांयी या जागे छे. હવે આ પ્રકારના જવાબનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને प्रश्न पूछे छे - 'से केणटेणं जाव सांपराडया' महन्त! गे मा५ । કારણે કહો છો કે સામાયિક કરીને ઉપાશ્રયમાં બેઠેલા તે શ્રાવકને અર્યાપથિકી કિયા લાગતી નથી, પણ સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગે છે ? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે 'गोयमा ! हे गीतम! 'समणोवासयस्स णं सामाइयकडस्स समणोवस्सए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
भगवतीसूत्रे पासकस्य खलु आवकस्य सामायिक कृतस्य कृतसामायिकस्य श्रमणोपाश्रये आसीनस्य-वर्तमानस्य आत्मा-जीवः अधिकरणी अधिकरणानि इलसकटादीनि कषायाश्रयाणि यस्य सन्ति स अधिकरणी कषायवान् भवति, तस्मात्-'याऽहिगरणवत्तियं च णं तस्स णो इरिया बहिया किरिया कज्जई' आत्माऽधिकरणप्रत्ययं च खलु आत्मनोऽधिकरणानि प्रागुक्तकषायाश्रयभूतहलशकटादीनि प्रत्ययः कारण यत्र क्रिया करणे तत् आत्माधिकरणप्रत्ययम् आत्माधिकरणनिमित्तमाश्रित्य तस्य प्रागुक्तश्रावकस्य सकषायितया नो पर्यापथिकी क्रिया क्रियते= भवति अपितु 'संपराइया किरिया कजई' सकपायित्वादेव तस्य सांपरायिको क्रिया क्रियते भवति । तदुपसंहरति-से तेणद्वेणं जाव-संपराइया' हे गौतम! तत् तेनार्थेन श्रमणोपासकस्य कृतसामायिकस्य श्रमणोपाश्रये तिष्ठतः यावत्-नो ऐर्यापथिकी क्रिया लगति अपितु साम्परायिकी क्रिया एव भवति ॥ सू०३॥ सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स आया अहिगरणी' सामायिक किये हुए श्रमणोपासक श्रावकका जो कि उपाश्रयमें बैठा हुआ है आत्मा अधिकरणी होता है अर्थात् कषाय के कारणभूत हल शकट आदि अधिकरणों वाला होता है कषायवाला होता है इस कारण 'आयाहिगरणवत्तियं च णं तस्स णो इरियावहिया किरिया कजई' कषायके कारणभूत हलशकट आदि निमित्त करके उस श्रावकको कषाय युक्तता होनेके कारण ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं लगती है अपि तु 'संपराइया किरिया कजई' सांपरायिकी क्रिया ही लगती है क्योंकि वह आत्मा कषाय सहित है। 'से तेणद्वेणं जाव संपराइया' इस कारण से कृतसामायिक वाले उस श्रावकको जो कि उपाश्रयमें वर्तमान है ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं लगती है, अपि तु सांपरायिकी क्रिया ही लगती है ॥ सू० ३॥ अच्छमाणस्स आया अहिगरणी' सामा4ि3 ॐशने पाश्रयम मे अभापासना (શ્રાવકન) આત્મા અધિકારણે હાય છે. એટલે કે કષાયના કારણભૂત હળ, શકટ (ગાડું) मा मधि४ावाणी डाय छ-मेट : पायवाजा डाय छे. ते २0 'आयाहिगरण वत्तियं च णं तस्स णो हरियावहिया किरिया कज्जई' षायना रणभूत रण, શકટ (ગાડું) આદિ નિમિત્તને લીધે તેનામાં કષાયયુતતા હોય છે. તે કારણે તે શ્રાવકને मर्यापथिही या गती नथी, ५२न्तु संपराइया किरिया कज्जई' सांप।विडी SALE साणे . ४१२९ ते मामा ४ाथी युताय छे. 'से तेण?णं जाव संपराइया' હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે સામાયિક કરીને ઉપાશ્રયમાં બેઠેલા શ્રાવકને અર્યાપથિકી ક્રિયા લાગતી નથી, પરંતુ સાંપરાયિકી ક્રિયાજ લાગે છે પસ. ૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
अमेयचन्द्रिका टीका ३.७ उ.१ सू.४ भमणोपासकक्रियाम्वरूपनिरूपणम् २६७
श्रमणोपासकविशेषवक्तव्यता मूलम्--समणोवासगस्स णं भंते ! पुवामेव तसाणसमारंभे पच्चक्खाए भवइ, पुढविसमारंभे अपञ्चक्खाए भवइ, से य पुढर्वि खणमाणे अण्णयरं तसं पाणं विहिंसेज्जा से णं भंते ! तं वयं अइघरइ ? णो इणहे समटे, णो खल्लु से तस्स अतिवायाए आउट्टइ। समणोवासगस्स णं भंते ! पुवामेव वणस्सइसमारंभे पञ्चक्खाए, से य पुढवि खणमाणे अण्णयरस्स रुक्खस्स मूलं छिदेजा, से गं भंते ! तं वयं अइचरइ ? णो इणढे समझे, णो खलु से तस्स अइवायाए आउदृइ ॥ सू०४॥
छाया-श्रमणोपासकस्य खल्ल भदन्त . व त्रसपाणसमारम्भः प्रत्याख्यातो भवति, पृथिवीसमारम्भः अप्रत्याख्यातो भवति, स च पृथिवीं खनन्
श्रमणोपासक विशेषवक्तव्यता
'समणोवासगस्स णं भंते !' इत्यादि । मूत्रार्थ-(समणोवासगस्स णं भंते !' पुवामेव तसपाणसमारंभे पञ्चक्खाए भवइ) हे भदन्त ) जिस श्रमणोपासक श्रावकके पहिलेसे ही सजीवोंकीहिंसा का त्याग है (पुढविसमारंभे अपञ्चक्खाए भवइ) और पृथिवीकायिक जीवोंकी हिंसाका त्याग नहीं है (सेय पुढवि खणमाणे अण्णयरं तसं पाणं विहिंसेज्जा से णं भंते ! तं वयं अइचाइ) तो ऐसी स्थिति में यदि उस श्रावकसे पृथिवीको खोदते
श्रमपानी विशेष तिव्यता'समणोवासगस्स णं भंते !' त्याla सूत्रा- (समणोवासगस्स णं भंते ! पुब्बामेव तसपाणसमारंभे पञ्चक्खाए भवइ 3 महन्त ! मे श्रभास श्राप पाडवेयो । सवानी हिसाने त्या५ छ, (पुढवि समारंभे अपञ्चाक्खाए भवइ) ५ वीयिs
वाली सिने त्या नथी. से य पुढवि खणमाणे अण्णयरं तसं पाणं विहिंसेज्जा सेणं भंते ! तं वयं अइचरइ) वे था। 3 ते श्रा१४यो पृथ्वी ખેદતાં ખેદતાં એક ત્રસજીવને વધ થઈ જાય, તે શું તે શ્રાવકે ત્રસજીવની હિંસા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
भगवतीमने अन्यतरं त्रसं पाणिनं विहिस्यात् , स खलु भदन्त ! तद्वतम् अतिचरति ? नायमर्थः समर्थः, न खलु स तस्य अतिपाताय आवर्तते । श्रमणोपासकस्य खलु भदन्त ! पूर्वमेव वनस्पतिसमारम्भः प्रत्याख्यातः, स च पृथिवीं खनन् अन्यतरस्य वृक्षस्य मूलं छिन्द्यात् , स खलु भदन्त ! तद् व्रतम् अतिचरति ? नायमर्थः समर्थः, न खलु स तस्य अतिपाताय आवर्तते । ॥ ४॥ समय किसी एक त्रस जीवका वध हो जाता है तो क्या वह श्रावक सजीवकी हिंसा नहीं करनेरूप अपने व्रतमें अतिचार लगता है ? (णो इणढे मम8) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं हैं (णो खलु से तस्स अतिवायाए आउदृइ) अर्थात् असावधानताके कारण हुआ वह सवध उस श्रावकके त्रसहिंसात्यागरूपव्रतका खण्डन नहीं करता है। (समणोवासगस्स णं भंते ! पुवामेव वणस्सइसमारंभे पचक्खाए, से य पुढविखणमाणे अण्णयरस्स रुक्खस्स मूलं छिदेजा से णं भंते ! तं वयं अइचरइ) हे भदन्त ! जो श्रमणोपासक श्रावक पहिले से वनस्पतिकायिक जीवके वध करनेका त्याग कर देता है, उससे यदि पृथिवीको खोदते समय असावधानीसे किसी एक वृक्षका जड कटजाती है, तो क्या वह कार्य उस वनस्पति कायिक जीवके वध नहीं करने पर गृहीत व्रतका खण्डनकर्ता माना जायगा ? (णो इणढे समढे णो खलु से तस्स अइवायाए आउदृइ) हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् કરવાના જે પ્રત્યાખ્યાન કર્યા હતા તેમાં તે વ્રતમાં) શું અતિચાર (દોષ) લાગે છે? (णो इणहे सभ?) 3 गौतम! मे मनतु नयी. (जो खलु से तस्स अतिवायाए आउटड) मसावधानतान. रणे येतात न ध त श्रावना सलवनी हिसानात्या३५ व्रतर्नु माउन ४२ नथी. (समणोवासगस्स णं भंते ! पुयामेव वगस्सइसमारंभे पञ्चक्खाए, से य पुढर्वि खणमाणे अण्णयरस्स रुक्खस्स मूलं छिदेजा-से णं भंते! तं वयं अइचरइ ?) मन्त! २ श्रमपास श्राप પહેલેથી જ વનસ્પતિકાયિક જીવોની હિંસાનો પરિત્યાગ કર્યો હોય, એવા શ્રાવક વડે પૃથ્વીને ખાદતાં ખેદતાં કેાઈ વૃક્ષનું મૂળ કપાઈ જાય તે શું તેણે વનસ્પતિકાયિકાની हिसा न ४२वानुं ने व्रत सीधु छे तेनु मन यशे ? (णो इणट्टे समझे-णो खलु से तस्स अइवायाए आउइ) गीतम! मे मनन नथी. मसावधानताथी ते વૃક્ષનું મૂળ છેદાઈ જવાથી તે શ્રમણોપાસકના વનસ્પતિકાયિકની હિંસાના પરિત્યાગરૂપ વ્રતનું ખંડન થતું નથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्किा टीका श.७ उ.१० मु.४ श्रमणोपासकक्रियास्वरूपनिरूपणम् २६९
टीका-श्रावकस्य प्रस्तावात् तद्विशेषवक्त यतां प्ररूपयितुमाह-'समणोवासगस्स णं' इत्यादि । 'समणोवासगस्स गं भंते ! पुवामेव तसपाणसमारंभे पचक्खाए भवई' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! यस्य श्रमणोपासकस्य खलु पूर्वमेव प्रथममेव असप्राणसमारम्भः त्रसप्राणातिपातः प्रत्याख्यातो भवति, अथ च 'पुढविसमारंभे अपञ्चक्रवाए भवइ' पृथिवीसमारम्भः पृथिवीकायिकपाणातिपातः अप्रत्याख्यातो भवति, तद्विराधनायाः प्रत्याख्यानं न भवति 'से य पुढविं खणमाणे अण्णयरं तसं पाणं विहिंसेजा' स च त्रसजीववधपत्याख्याता पृथिवीकायिकजीववधाप्रत्याख्याता श्रमणोपासकः खनित्रादिना पृथिवीं खनन् असावधानतासे हुआ वह वृक्षमलोच्छेदन, गृहीत वनस्पतिछेदन नहीं करनेरूप व्रतका खण्डनकर्ता नहीं होता है।
टीकार्थ-श्रावकके विषयका प्रकरण चल रहा है अतः सूत्रकारने इसी विषयमें विशेषवक्तव्यताका कथन करने निमित्त यह मूत्र कहा है इसमें गौतमस्वामीने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'समणोवासगस्स णे भंते ! पुवामेव तसपाणसमारंभे पञ्चक्खाए भवई' हे भदन्त ! जिस श्रमणोपासक श्रावकने पहिले से ही सप्राण समारम्भ
सप्राणातिपात छोडदिया है 'पुढविसमारंभे अपचवखाए' और पृथिवी समारंभ-पृथिवीकायिकमाणातिपात छोडा नहीं है 'से य पुढविं खणमाणे अण्णयरं तसं पाणं विहिंसेन्जा' ऐसे उस वह त्रसजीववध प्रत्याख्याता तथा पृथिवीकायिक जीववध अप्रत्याख्याता श्रावकसे खनित्र-कुदाल फावडे आदिसे पृथिवीको खोदते समय किसी एक त्रस प्राणका जीवका असावधानताके निमित्त को लेकर वध हो
ટીકાથ– શ્રાવક વિષેનું પ્રકરણ ચાલી રહ્યું છે. તેથી સૂત્રકારને વિષયને અનુલક્ષીને વિશેષ વકતવ્યતાનું કથન કરે છે.
गौतम स्वामी महावीर प्रसुने । प्रश्न पूछे छ- 'समणोवासगस्स णं भंते ! पुवामेव तसपाण समारंभे पचक्खाए भवई' महन्त !ने श्रमायास (श्राप) पोथी ४ सप्रासमार (सवानी सI) न। परित्याग ४२. प्रदवि समारंभे अपच्चक्खाए' मने पृथ्वीय लवानी हिंसाना परित्याग या नथी. 'से य पुढवीं खणमाणे अण्णयरं तसं पाणं विहिंसेज्जा' मे। ते १५ ११५ પ્રજ્યાખ્યાનવાળે અને પૃથ્વીકાયિક જીવવધ અપ્રત્યાખ્યાનવાળે શ્રાવક, જે પાવડા કે કેદાળ વડે પૃથ્વીને ખેદતાં હતાં અજાણતા કેઈ એક ત્રસછવને વધ કરી નાખે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
भगवतीसूत्रे अन्यतरं कमप्येकं त्रसं प्राणम् असावधानतया विहिस्यात्-हन्यात् ‘से गं भंते ! तं वयं अइचरइ?' हे भदन्त ! स खल्ल पूर्वोक्तः अन्यतरत्रसजीवहन्ता तद्वतम्-त्रसपाणवधाकरणव्रतम् अतिचरति ? उल्लङ्घयति, तद्वतोल्लसन तस्य भवति किम् ? भगवानाह 'णो इण? समहे, णो खलु से तस्स अतिवायाए आउटइ' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः स खलु सप्राणवधपत्याख्याता पृथिवीखननसमये आकस्मिकत्रसजीवविराधनासंभवेऽपि त्रसपाणवधाकरणव्रत नातिचरति न तद् व्रत खण्डितं भवति । तत्र कारणमाह न खलु स तद्वधपत्याख्याता श्रावकः तस्य अन्यतरत्रसजीवस्य अतिपाताय विराधनाय आवर्तते प्रवर्तते न तद्वधमुद्दिश्य तस्य प्रवृत्तिर्भवति, सामान्यरीत्या जाता है 'से णं भंते ! तं वयं अतिचरई' तो इस तरहसे सवधकर्ता वह श्रावक त्रसप्राणवध अकरणरूप अपने व्रतमें अतिचार लगाता है क्या ? इस तरहके हुए कामसे उसका वह व्रत उल्लंधित हो जाता है ? इस प्रश्नके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'णो इणढे सम?' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है 'णो खलु से तस्स अइवायाए आउट्टई' अर्थात् त्रस प्राणवध प्रत्याख्याता वह श्रावक पृथिवी को खोदते समय आकस्मिक रूप से हुए उस जीव के प्राणातिपात के समय अपने त्रसप्राणवध अकरणरूपव्रत में अतिचार नहीं लगाता है अर्थात् इस स्थिति में त्रसवध हो जाने पर भी उसका व्रत खण्डित नहीं होता है इसमें कारण यह है कि वह त्रसवध प्रत्याख्याता श्रावक उस प्रसजीव के मारने के लिये 'से णं भंते ! तं वयं अतिचरइ' शुते श्राप सपने १५ न ४२पार्नु व्रत લીધું છે તે વ્રતમાં અતિચાર (દેષ) લાગે છે ખરો ? શું એ રીતે ત્રસજીવની હિંસા થઈ જવાથી તેના વ્રતનું ખંડન થાય છે ખરું? મહાવીર પ્રભુ તેમને જવાબ આપે છે કે 'णो इणते समटे गौतम ! मेवात सरासर नथी. 'णो खल से तस्स अइवायाए आउई' मेले ते श्रभो।पासना तर्नु मे २नी परिस्थितिमा ખંડન થતું નથી. તેનું કારણ એ છે કે ત્રસજીવની હિંસા ન કરવાના વ્રતવાળા તે શ્રાવકે જાણી જોઈને તે હિંસા કરી નથી. તે શ્રાવક તે ત્રસજીવને મારવાને માટે સંકલ્પપૂર્વક પ્રવૃત્ત થ ન હતું, પણ અજાણતા જ તેનાથી તે ત્રસછવને વધ થઈ ગયે હતું. તેથી તેના વ્રતને અતિચાર (દ) લાગતા નથી. દેશવિરતી શ્રાવક કે જે ત્રસજીની હિંસાને ત્યાગ કરે છે તે “હું જાણી જોઈને ત્રસજીવની હિંસા નહીં કરું? એ રીતે જ ત્રણહિંસાના ત્યાગનું વ્રત લે છે. તેથી દેશવિરતી શ્રાવક કે જેણે ત્રસજીવના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १ सू. ४ श्रमणोपासकक्रियास्वरूपनिरूपणम् २७१ देशविरतिमतः श्रावकस्य संकल्पपूर्वकं वधप्रत्याख्यानं भवति, अत एव यावत्कालं यः पूर्ववमत्याख्यानं कृत्वा संकल्पपूर्वकं हनने प्रवृत्तिं न कुर्यात् तावत्कालं तस्य तद्व्रतखण्डनदोषो न जायते । अथ वनस्पतिविषये गौतमः पृच्छति'समणोवासयस्स णं भंते ! पुव्वामेव वणस्स समारंभे पच्चक्खाए ' हे भदन्त ! श्रमणोपासकस्य खलु पूर्वमेव वनस्पतिकायिकजीववधः प्रत्याख्यातः, ' से यपुढचं खणमाणे अण्णयरस्स रुक्खस्स मूलं छिंदेज्जा' स च वनस्पतिकायिकजीववधप्रत्याख्याता पृथिवीं खनन् अन्यतरस्य = एकतरस्य कस्यचित् वृक्षस्य मूलं छिन्द्यात् अनवधानात्, 'से णं भंते ! तं वयं अइचरइ ?' हे भदन्त ! स खलु एकतरसंकल्पपूर्वक प्रवृत्तिवाला नहीं हुआ है । देशविरति श्रावक जो सजीवों की हिंसा का त्याग करता है वह मैं त्रसजीव की हिंसा संकल्पपूर्वक जानबुझकर नहीं करूंगा - इस रूप से ही उस त्रस हिंसाका त्याग करता है इसलिये देशविरति श्रावक पहिले वध (हिंसा) का प्रत्याख्यान करके भी जबतक संकल्पपूर्वक श्रसहिंसा में प्रवृत्ति नहीं करता हैं तबतक उसके व्रत का खंडन नहीं होता है- अब वनस्पति के विषय में गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि 'समणोवासयस्स णं भंते ! पुव्वामेव वणस्सइस मारंमे पच्चक्खाए' हे भदन्त ! जिस श्रमणोपासक श्रावक ने पहिले से ही वनस्पतिकायिक जीव का वध करना प्रत्याख्यात कर दिया है- छोड दिया है-' से
पुढविंणमाणे अण्णयरस्स रुक्खस्स मूलं छिंदेज्जा' ऐसे उस श्रावक से पृथिवी खोदते समय यदि किसी एक वृक्ष के मूल का अनवधानता वश (असावधानता) से छेदन हो जाता है 'से णं भंते ! तं वयं अइचरइ' तो क्या ऐसी स्थिति में वह एकतरवृक्षमूलछेत्ता तहूती श्रावक,
વધના પ્રત્યાખ્યાન કર્યાં હોય છે, તે જ્યાં સુધી જાણી જોઇને ત્રસહિંસા કરતા નથી, ત્યાં સુધી તેના વ્રતના ભંગ થતા નથી.
આ
वणस्स समारंभे
હવે ગૌતમ સ્વામી વનસ્પતિના વિષયમાં મહાવીર પ્રભુને 'समणोवासयस्स णं भंते ! पुव्वामेव ‘હે ભદન્ત! જે શ્રમણે પાસકે (શ્રાવકે) પહેલેથી જ વનસ્પતિકાયિક ४श्वानुं व्रत पुरेषु' होय, ' से य पुढत्रिं खणमाणे अण्णयरस्स छिंदेज्जा' वा श्राव वडे, पृथ्वीने मोहतां मोहतां मलता लय से णं भंते! तं वयं अइचरइ ?' तो शुं ते श्रावश्ना વધના પ્રત્યાખ્યાન રૂપ વ્રતના ભંગ થાય છે ખરા?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે पच्चक्खाए વાના વધ ન
9
रुक्खस्स मूलं वृक्षनुं भूज वनस्यति अयिष्ठ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
मगवतीय क्षमूलच्छेत्ता तद्वती श्रावकः तद् व्रतं वनस्पतिकायजीववधपत्याख्यानरूपम् भतिचरति, तद् व्रतमुल्लङ्घयति किम् ? भगवानाह ‘णो इणढे समढे, 'णो खलु से तस्स अइवायाए आउट्टइ' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, स खलु वनस्पतिकाय जीववधपत्याख्याता श्रावकः पृथिवीखननसमये आकस्मिकक्षरूपवनस्पतिकायमूलोच्छेदनेऽपि वनस्पतिकायजीववधमत्याख्यानव्रतं न अतिचरति । तत्र कारणमाह-न खलु स तद्वधपत्याख्यानव्रती श्रावकः तस्य वृक्षरूपवनस्पतिकायमूलस्य अतिपाताय विनाशाय आवर्तते-पवर्तते, तदुच्छेदमुद्दिश्य तस्य तद्वधपत्याख्यातुः प्रवृचेरभावात् , नहि संकल्पोच्छेदोऽसौ संकल्पोच्छेदात निवृत्तत्वादेव तद् व्रतं स नातिचरति=न तद् व्रतमुल्लङ्घयति, तस्य तद् व्रतं न खण्डितं भवतीति भावः ॥ मू० ४ ॥ वनस्पतिकाय जीववध प्रत्याख्यानरूप अपने व्रत का उल्लंघन करने वाल बन जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि-'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है- अर्थात् वनस्पति कायजीव प्रत्याख्याता वह श्रावक पृथिवी खोदने के समय आकस्मिक रूप से वृक्षरूप वनस्पति काय का मूलोच्छेदन हो जाने पर भी वनस्पतिकाय जीववधपत्याख्यानरूप अपने व्रत का उल्लंघन नहीं करता है क्यों कि इसमें कारण यह है कि वह तदधपत्याख्यानव्रती श्रावक उस वृक्षरूप वनस्पति काय के मूल को विनाश करने के बुद्धिपूर्वक प्रवृत्त थोडे ही हुआ है। इसलिये उसके मूल को उच्छेदन करने के अभिप्राय से इसकी वहां प्रवृत्ति नहीं होने के कारण यह तद्वध प्रत्याख्याता श्रावक अपने उस व्रत अतिचरित नहीं होता है। क्यों कि संकल्पपूर्वक इस तरह की प्रवृत्ति से वह पहिले से ही निवृत्त हो चुका है । सू० ४॥
___ महावीर प्रभु डे छ- 'णो इणद्वे सम?' गौतम! अबु सलवी. નથી. વનસ્પતિકાય છવ વધ પ્રત્યાખ્યાતા તે શ્રાવક પૃથ્વીને ખેદતાં હતાં અચાનક વૃક્ષ રૂપ વનસ્પતિકાયના મૂળનું છેદન કરી નાખે છે. તે સમજણપૂર્વક અથવા જાણી જોઈને તે કાર્ય કરતા નથી. તેણે વૃક્ષના મૂળનું છેદન કરવાના હેતુપૂર્વક તે તે પ્રવૃત્તિ કરી ન હતી. તે પૃથ્વીને ખાદતે હતો, તેમાં અજાણતા તેનાથી વૃક્ષના મૂળનું છેદન થઈ ગયું. તેથી તેના એ વ્રતનું ખંડન થતું નથી. કારણ કે સંક૯પપૂર્વક આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિથી તે તે પહેલેથી જ નિવૃત્ત થઈ ચૂક્યું છે. સુ ૪ ૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.५ श्रमणप्रतिलाभफलवर्णनम् २७३
श्रमणप्रतिलाभफलवर्णनम् । मूलम्--'समणोवासए णं भंते ! तहारूवं समणं वा, माहणं वा, फासुएसणिज्जेणं असण-पाण-खाइम-साइमेणं पडिलाभेमाणे किं लब्भइ ? गोयमा! समणोवासए णं तहारूवं समणं वा जाव पडिलाभेमाणे तहारूवस्स समणस्स वा माहणस्स वा समाहि उप्पाएइ, समाहि कारए णं तमेव समाहिं पडिलभइ । समणोवासए णं भंते ! तहारूवं समणं वा, जाव-पडिलामेमाणे किं चयइ ? गोयमा! जीवियं चयइ, दुच्चरं चय; दुकरं करेइ, दुल्लहं लहइ, बोहि बुज्झइ, तओ पच्छा सिज्झइ, जावअंतं करेइ ॥ सू० ५॥
छाया-श्रमणोपासकः खलु भदन्त ! तथारूप श्रमणं वा, ब्राह्मणं वा प्रासुकै-षणीयेन अशन-पान-खादिम-स्वादिमेन प्रतिलाभयन् किं लभते ? गौतम! श्रमणोपासकः खलु तथारूपं श्रमणं वा, यावत्-प्रतिलाभयन् तथारूपस्य
श्रावकविशेषलाभवक्तव्या'समणोवासएणं भंते !' इत्यादि ।
सूत्रार्थ- (समणोवासए णं भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा फासुएसणिज्जेणं-असण पाण-खाइम-साइमेणं पडिलामेमाणे किं लब्भइ) हे भदन्त ! श्रमणोपासक श्रावक तथारूप श्रमण के लिये अथवा माहन-ब्राह्मण के लिये प्रामुक एषणीय अशन, पान, खादिम, स्वादिम रूप चतुधि आहार से लाभाविन्त करता हुआ किस लाभ को प्राप्त करता है ? (गोयमा) हे गौतम! (समणोवासएणं तहारूवं
श्रा विशेषलास तव्यता'समणोवासए णं भंते !' त्यहि
सूत्रा- 'समणोवोसाए णं भंते ! तहारूचं समणं वा माहणं वा फासुएसणिज्जेणं असण, पाण, खाइम, साइमेणं पडिलामेमाणे किं लब्भइ ?) હે ભદન ! જે શ્રમણોપાસક (શ્રાવક) સંદેરક મુખવસ્ત્રિકા, રજોહરણ આદિ વેશવાળા શ્રમણને (સાધુ) અથવા માહનને પ્રાસુક (દેષરહિત) એષણીય અશન, પાન, ખાધ અને સ્વાદ્ય રૂપ ચારે પ્રકારના આહાર વહેરાવે છે, તે શ્રાવકને કયા લાભની પ્રાપ્તિ થાય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
भगवतीमत्रे श्रमणस्य वा ब्राह्मणस्य वा समाधिमुत्पादयति, समाधिकारकः खलु तमेव समाधि प्रतिलभते । श्रमणोपासकः खलु भदन्त ! तथारूपं श्रमणं वा, यावत्-प्रतिलाभयन् किं त्यजति ? गौतम ! जीवीतं त्यजति, दुस्त्यजं त्यजति, दुष्करं करोति, दुर्लभ लभते, बोधि बुध्यते, ततः पश्चात् सिध्यति, यावत्अन्तं करोति ॥ सू. ५ ॥ समणं वा जाव पडिलाभेमाणे तहारूवस्स समणस्स वा माहणस्स वा समाहिं उप्पाएइ) श्रमणोपासक श्रावक तथारूप श्रमण के लिये यावत् चतुर्विध आहार से प्रतिलाभान्वित करता हुआ उन तथारूप श्रमण की अथवा माहन की समाधि का उत्पादक होता है। (समाहिकारइए णं तमेव समाहिं पडिलभइ) और जो इस तरह से उनकी समाधिका उत्पादक होता है ऐसा वह समाधिकारक-श्रमणोपासक श्रावक-उसी समाधि को प्राप्त करता है। (समणोवासए णं भंते ! तहारूवं समणं वा जाव पडिलामेमाणे किंचयइ ?) हे भदन्त ! श्रमणोपासक-श्रावक तथारूप श्रमण के लिये यावत् पतिलाभित करता हुआ किसका त्याग करता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जीवियं चयइ, दुच्चयं चयइ, दुक्करं करेइ, दुल्लहं लहइ, बोहिं बुज्झइ तओ पच्छा सिज्झइ जाव अंतं करेइ) श्रमणोपासक तथारूप श्रमण के लिये यावत् पतिलाभित करता हुआ अपने जीवन के कारणभूत
(गोयमा !) गीतम! (समणोवासए णं तहारूवं समणं वा जाव पडिलामेमाणे तहारुवस्स समणस्स वा माहणस्स वा समाहिं उप्पाएइ) જે શ્રમણોપાસક (શ્રાવક) સરકમુખત્રિકા આદિ વેશવાળા શ્રમણને અથવા માહનને ઉપર્યુકત ચતુર્વિધ આહાર વહેરાવવાનો લાભ લે છે, તે શ્રાવક તે શ્રમણની अथवा माननी समाधिन। उत्पा६४ थाय छे. (समाहिकारए णं तमेव समाहि पडिलभइ) मने 20 तेमनी समाधिन। उत्पा६४ थत। समापिडा२४ ते भए। पास में समाधिने प्राप्त ४२ जे. (समणोवासए णं भंते। तहारुवं समणं वा जाव पडिलाभेमाणे किं चयइ) लात! रे भोपास४ तथा३५ श्रमाने અથવા માહનને ઉપર્યુકત ચારે પ્રકારના આહાર વેહરાવવાને લાભ લે છે, તે શેને. त्या ७२ छ ? (गोयमा!) गौतम! ( जीवेयं चयइ, दुच्चयंचयइ, दुकरं करेइ, दुल्लहं लहइ, बोहिं बुज्झइ, तओ पच्छा सिज्झई, जाव अंतं करेइ ) શ્રમણોપાસક શ્રાવક તથારૂપ શ્રમણ અથવા માહનને ઉપર્યુકત ચારે પ્રકારના આહારથી પ્રતિલાભિત કરતે, પિતાના જીવનને માટે ઉપયોગી એવાં અન્ન આદિનું દાન કરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.५ श्रमणपतिलाभफलवर्णनम् २७५ ___टीका- श्रावकमस्तावात् तद्विशेषवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह- समणोवासए गं भंते !' इत्यादि, 'समणोवासए गं भंते ! तहारूवं समणं वा, माहणं वा' गौतमः पृच्छति- हे भदन्त ! श्रमणोपासकः श्रावकः खलु तथारूपम् तथा तथामकारक रूपम्=नेपथ्यं सदोरकमुखवस्त्रिकारजोहरणादिवेषो यस्य स तथा, तं तादृशं श्रमणं वा माहनं वा-माहन-स्वयं जीवविराधनारहित्वात परं प्रति 'मा हन मा हन मा जहि मा जहि' इतिवादिनम् 'फासुएसणिज्जेणं असण-पाणअन्नादि का दान करता है- अन्य से नहीं किया जासके ऐसा दुष्कर कार्य करता हैदुलभ वस्तु को प्राप्त करता है। सम्यग्दर्शनादि रूप बोधिकी प्राप्ति करता है। पश्चात् सिद्ध हो जाता है. यावत् समस्त दुःखों का अन्त कर देता है। ___टीकार्थ- श्रावक के विषय का ही प्रकरण चला आ रहा हैइस लिये सूत्रकार इसी विषय में विशेषवनव्यता की प्ररूपणा कर रहे हैं- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि- 'समणोवासए णं भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा फासुएसणिजेणं असण-पाणखाइम-साइमेणं पडिलामेमाणे किं लगभइ) हे भदन्त ! श्रमणोपासक श्रावक तथारूपवाले सदोरकमुखवस्त्रिका रजोहरण आदि वेषवालेश्रमण के लिये अथवा स्वयं जीव की विराधना करने से विरक्त होने के कारण 'मत मारो मत मारो' इस प्रकार से दूसरों के प्रति उपदेश બીજાથી થઈ ન શકે એવું દુષ્કર કાર્ય તે કરે છે, એ શ્રાવક દુર્લભ વસ્તુની પ્રાપ્તિ કરે છે, સમ્યગદર્શન આદિ રૂપબધિની પ્રાપ્તિ કરે છે અને અન્ને સિદ્ધ પદ પામે છે, અને સમસ્ત દુ:ખોને અન્તકર્તા બને છે.
ટીકાથ– શ્રાવક વિષેનું જ પ્રકરણ ચાલી રહ્યું છે. તેથી સૂત્રકાર આ વિષયને અનુલક્ષીને વિશેષ વકતવ્યતાની પ્રરૂપણ કરે છે- ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો प्रश्न पूछे छे ?- 'समणोवासए णं भंते! तहारूवं समणं वा माहणं वा फासुएसणिज्जेणं असण-पाण-खादिम-साइमेणं पडिलाभेमाणे कि लब्भइ ?' હે ભદતજે શ્રમણે પાસક (શ્રાવક) તથારૂપ શ્રમણને અથવા માનને આચિત્ત, (દેષરહિત) તથા એષણદોષથી રહિત એવા એષણય અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદરૂપ ચાર પ્રકારના આહારથી પ્રતિલાભિત કરે છે. (ચાર પ્રકારના આહારનું દાન ४२ ), तने प्राप्ति थाय छ ? (सहो२४ भुभवाि , २०७२९ मा વેષવાળા સાધુને “તથારૂપ શ્રમણ” કહે છે. જે પોતે જીવની વિરાધના કરતા નથી અને 'भाबी, माहो' मे पहेश मा छे सेवा साधुने 'मान' ४ ).
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
भगवतीसूत्रे खाइम-साइमेणं प्रडिलाभेमाणे किं लभइ ?' प्रामुकषणीयेन-प्रगता निर्गता असवः प्राणाः यस्मात् स मासुः, स एव मासुकः अचित्तः। तथा एषणीयेन एषणादोषरहितेन अशन-पान-खादिम-स्वादिमेन प्रतिलाभयन् किम् लभते ? प्रतिलाभयतस्तस्य श्रमणोपासकस्य को लाभो भवति ? भगवानाह- 'गोयमा ! समणोवासए णं तहारूवं समणं वा जाव-पडिलाभेमाणे' हे गौतम ! श्रमणो पासकः खलु तथा रूपं श्रमणं वा, यावत्-माहनं चा, प्रामुकेषणीयेन अशन-पानखादिम- स्वादिमेन प्रतिलाभयन् 'तहारुवस्स समणस्स बा माहणस्स वा समाहि उप्पाएइ' तथारूपस्य श्रमणस्य वा, माइनस्य वा समाधिमुत्पादयति 'समाहिकारए णं तमेव समाहिं पडिलभई' अथ च समाधिकारकः खलु श्रावकः तमेव समाधि प्रतिलभते, इति श्रमणमाहनेभ्यः प्रासुकैषणीयाशनादिदातुः श्रावकस्य करनेवाले माहन के लिये, जीव रहित अचित्त ऐसे प्रासुक तथा एषणा दोष से रहित ऐसे एषणीय अशन, पान, खादिम, स्वादिम रूप चार प्रकार के आहार से प्रतिलाभित करता हुआ- अर्थात् चार प्रकार का आहार दान प्रदान करता हुआ किस वस्तु का लाभ करता है। पूछने का अभिप्राय ऐसा है कि तथारूप वाले श्रमण आदिकों को दान देने से श्रावक के लिये क्या फायदा होतो है ?-उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं कि- 'गोयमा' हे गौतम ! 'समणोवासए णं तहारूवं समणं वा जाव पडिलाभेमणे' श्रमणोपासक श्रावक जब तथारूपधारी श्रमण को यावत्-माहन को प्रासुकएषणीय अशन, पान, खादिम और स्वादिम रूप चार प्रकारके आहारसे पतिलाभित करता है तब वह 'तहारुवस्स समणस्स वा माहणस्स वा समाहिउप्पाए इ' तथारूपधारी श्रमण अथवा माहनके लिये समाधिका उत्पादक होता है 'समाहिकोरए णं तमेव समाहिं पडिलभई' इस तरहसे समाधिका उत्पादक वह
પ્રશ્નનો આશય એ છે કે શ્રમણ આદિને દેવરહિત આહારપાણી વહરાવનાર श्रापउने । सास थाय छ ? तेने उत्तर मापता मडावी२ प्रभु छ 'गोयमा!' ड गौतम! 'समणोवासए णं तहाख्वं जाव पडिलामेमाणे श्रमास (श्रा१४) જ્યારે તથારૂપધારી શ્રમણને અથવા માહનને પ્રાસુક, એષણીય અશન, પાન, ખાદ્ય भने २पाध३५ या२ रन माहारथी प्रतितामित ४२ छे, त्यारे 'तहारुवस्स समणस्स वा माहणस्स का समाहि उप्पाएइ' ते तथा३५चारी अभएर मया भाडनने भाट समाधिना Bा मन छ, 'समाहिकारए णं तमेव समाहि पडिलभई' सारी समाधिन। त्या मानना ते श्रा१४ पाते में समाधिना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
पमेयचन्द्रिका टीका. श.७. उ.१ सू.५ श्रमणपतिलाभफलवर्णनम् २७७ समाधिलाभः फलम् । गौतमः पृच्छति- 'समणोवासए णं भंते ! तहारूवं समणं वा जाव-पडिलाभेमाणे किं चयइ ?' हे भदन्त ! श्रमणोपासकः खलु श्रावकः तथाविधम् श्रमणं वा यावत्-माहनं वा पासुकैषणीयेन अशन-पानखादिम-स्वादिमेन प्रतिलाभयन् किं वस्तु त्यजति ददाति ? भगवानाह'गोयमा ! जीवियं चयइ, दुच्चयं चयइ, दुक्करं करेइ, दुल्लहं लहइ,' हे गौतम ! जीवितं जीवितमिव मियं जीवननिर्वाहहेतुभूतम् अनादिकम् त्यजति ददाति, दुस्त्यजं दानं त्यजति ददाति, अन्नादेवुस्त्यजत्वात्, दुष्करम्-अपूर्वकरणतो ग्रन्थिभेदं करोति, यद्वा कृपणादेर्दुष्करत्वाम् दुष्करं करोति । ' दुर्लभं वस्तु श्रमणोपास श्रावक स्वयं उसी समाधिका प्राप्तकर्ता बन जाता है। श्रमण मोहनों के लिये प्रामुक एषणीय अशन आदि देने वाले श्रावक को समाधि का लाभरूप फल प्राप्त होता है। अब गौतम प्रभु से पूछते है कि 'समणोवासए णं भंते ! तहारूवं समणं वा जाव पडिलाभेमाणे किं चयई' हे भदन्त ! जो श्रमणोपासक श्रावक तथारूपधारी श्रमण के लिये यावत्-माहन के लिये प्रामुक एषणीय अशन-पान खादिम, स्वादिम रूप चतुर्विध आहार से प्रतिलाभित करता है वह किस वस्तु को देता है ? इस के उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'जीवीयं चयइ, दुच्चयं चयइ, दुकरं करेइ, दुल्लहलहइ' जीवित के समान प्रिय अर्थात जीवन के निर्वाह करने में हेतुभूत अनादिक को यह देता है, दुस्स्यज-दान को वह देता है. अपूर्वकरण से वह ग्रन्थि भेद करता है अथवा कृपण आदि પ્રાપ્તકર્તા બની જાય છે. આ રીતે શ્રમણ અથવા મહનને પ્રાસુક દેષરહિત) એવાણીય આહાર-પાણી વહેરાવનાર શ્રાવકને સમાધિના લાભારૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने मेवो प्रश्न पूछे छे 3 'समणोवासए णं भंते ! तहारूवं समणं वा जाव पडिलाभेमाणे किं चयइ ?' 3 महन्त! रे શ્રમણોપાસક શ્રાવક તથા રૂપધારી શ્રમણને અથવા માનને પ્રાસુક એષણય અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદરૂપ ચતુર્વિધ આહારથી પ્રતિલાભિત કરે છે, તે શ્રાવક કઈ વસ્તુનો ત્યાગ કરે છે?
___ उत्तर- गोयमा! 3 गौतम ! 'जीवीय चयइ, च्चयं चयइ, दक्करं करेइ, दलहं लहड बनना वा प्रिय वस्तुमा मेरो पनि यावामा उपयोगी થઈ પડે એવી અનાદિક વસ્તુઓનું તે દાન કરે છે, બીજાં લેકે જેને ત્યાગ કરી શકતા નથી એવી વસ્તુઓનો તે ત્યાગ કરે છે, અથવા કૃપણ લેકે જે કાર્ય (દાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
भगवतीभूत्रे अनिवृत्तिकरणं मोक्षहेतुभूतम् लभते प्राप्नोति, 'बोहिं बुज्झइ' बोधि सम्यग्दर्शनादिकं बुध्यते, दानविशेषस्य बोधिकारणत्वात् । 'तेओ पच्छा सिज्झइ जाव-अंतं करेइ' ततः पश्चात् तदनन्तरम् सिध्यति, यावत् बुध्यते, मुच्यते, परिनिर्वाति सर्वदुःखानाम् अन्तं करोति ॥ मू. ५ ॥
अकर्मजीवगतिवक्तव्यता जीवाधिकारात् कर्मरहितजीवगतिवक्तव्यतामाह-'अत्थि णं भंते !" इत्यादि । मूलम्-'अस्थि णं भंते ! अकम्मस्स गई पण्णायइ ? हंता? अत्थि, गोयमा ! अकम्मस्स गई पण्णायइ । कहं णं भंते ! अकम्मस्स गई पण्णायइ ? गोयमा! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं, बंधणच्छेयणयाए, निरिंधणयाए, पुवप्पओगेणं अकम्मस्स जीव जिस बातको नहीं कर सकते हैं उस बातको वह करता है दुलभवस्तु अनिवृत्तिकरण-जों कि मोक्षका हेतुभूत होता है उसे वह प्राप्त करता है । बोधिसम्यग्दर्शनादिक को वह समझता है क्यों कि दान विशेषबोधिका कारण कहा गया है । 'तओ पच्छा सिज्झड, जाव अंतं करेइ, इसके बाद वह श्रमणोपासक श्रावक सिद्ध पद का भोक्ता बन जाता है यावत्- 'बुध्यते मुच्यते परिनिर्वाति' वह केवलज्ञान से चराचर जगत का ज्ञाता हो जाता है. सकल कर्मों से रहित हो जाता है. रागादिक के बिलकुल क्षीण हो जानेसे वह सर्वथा शान्त बन जाता है तथा शारीरिक समस्त दुःख उसके सर्व प्रकारसे ध्वस्त हो जाते हैं ॥सू० ५॥ દેવાનું કાર્ય કરી શકતા નથી એવું દુષ્કર કાર્ય તે કરે છે. દુર્લભ વરતુ- અનિવૃત્તિકારણ કે જે મોક્ષના કારણરૂપ ગણાય છે તેની તે પ્રાપ્તિ કરે છે. બેધિની એટલે કે સમ્યગદર્શન આદિની તે પ્રાપ્તિ કરે છે. આવા વિશિષ્ટ દાનને બોધિની પ્રાપ્તિ કરાવનાર युछे. 'तओ पच्छ। सिज्झइ, जाव अंतं करेइ' त्या२ माह ते श्रमणापास શ્રાવક સિદ્ધપદને ભકતા બને છે. અહીં “નાર પદથી નીચેને સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરાય છે. बुध्यते. मुच्यते, परिनिर्वाति' ते वणज्ञानयी यराय२ गतने न श छ, સમસ્ત કર્મથી રહિત બની જાય છે, તે રાગાદિકથી બિલકુલ રહિત થઇ જવાથી સર્વથા શાન્ત બની જાય છે અને તેના સમસ્ત દુખનો સર્વ પ્રકારે નાશ થઈ જાય છે. એ સૂપ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.१ म.६ अकर्म जीवगतिस्वरूपनिरूपणम् २७९ गई पण्णायइ । कहं णं भंते ! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं, अकम्मस्स-गई पण्णायइ ? से जहा नामए-केइ पुरिसे सुकं तुंबं निच्छिड्डु, निरुवहयं आणुपुवीए परिकम्मेमाणे२ दब्भेहिय, कुसेहि य, वेढेइ, वेढेत्ता, अट्टहि मटियालेवेहि लिंपइ, लिंपित्ता उण्हे दलयइ, भूइं भूई सुकं समाणं अत्थाहमतारमपोरिसियंसि उदगंसि पक्खिवेजा से गूणं गोयमा ! से तुंबे तेसिं अटण्हं मटियालेवाणं गुरुयत्ताए, भारियत्ताए, गुरुसंभारियत्ताए सलिलतलमइवइत्ता अहे धरणितलपइटाणे भवइ ? हंता, ? भवइ । अहे णं से तुंबे तेसिं अटण्हं मट्टियालेवाणं परिक्खएणं धरणितलमइवइत्ता उप्प सलिलतलपइट्टाणे भवइ ? हंता, भवइ, एवं खलु गोयमा ! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ । कहं णं भंते ! बंधणछेदणयाए अकम्मस्स गई पण्णायइ ? गोयमा ! सेजहानामए कलसिंबलिया इ वा, मुग्गस्सिंबलिया इ वा, माससिंबलिया इ वा, सिंबलिसिंबलिया इवा, एरंडमिंजिया इ वा उण्हे दिण्णा सुका समाणी फुडित्ता णं एगंतमंतं गच्छइ, एवं खलु गोयमा ! बंधणछेयणयाए अकम्मस्स गई पण्णायइ कहं णं भंते ! निरिंधणयाए अकम्मस्स गई पण्णायइ ? गोयमा ! से जहा नामए धूमस्स इंधणविप्पमुक्कस्स उड़दं वीससाए निव्वाघा एणं गई पवत्तइ, एवं खल्लु गोयमा ! निरिंधणयाए अकम्मस्स गई पण्णायइ कहं गं भंते ! पुवप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ ? गोयमा ! सेजहानामए कंडस्स कोदंडविप्पमुक्कस्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
भगवतीस्त्रे लक्खाभिमुही, निवाघाएणं गई पवत्तइ, एवं खलु गोयमा ! पुचप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ, एवं खलु गोयमा ! नीसंगयाए, निरंगणयाए, जाव पुवप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ ॥सू०६॥ ___ छाया-अस्ति खलु भदन्त ! अकर्मणः गतिः प्रज्ञाप्यते ? हन्त ! अस्ति । गौतम ! अकर्मणो गतिः प्रज्ञाप्यते । कथं खलु भदन्त ! अकर्मणो गतिः प्रज्ञाप्यते ? गौतम ! निस्सङ्गतया, नीरागतया, गतिपरिणामेन, बन्धनच्छेदनतया, निरिन्धनतया, पूर्वप्रयोगेण अकर्मणो गतिः प्रज्ञाप्यते । कथं खलु
अकर्म जीवगति वक्तव्यता'अस्थि णं भंते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ- (अत्थि णं भंते ! अकम्मस्स गई पण्णायइ) हे भदन्त ! क्या कर्मरहित जीवकी गति कही गई है ? (हंता, अत्थि गोयमा ! अकम्मस्स गई पण्णायइ) हां, गौतम ! कर्मरहित जीवकी गति कही गई है । (कहं गं भंते ! अकम्मस्स गई पण्णायइ) हे भरन्त ! कर्मरहित जीवकी गति किस कारण से कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम ! (निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं, बंधणच्छेयणयाए, निरिंधणयाए, पुवप्पओगेणं अकम्मस्स गईपण्णायइ) निस्संगहोनेके कारण, रागरहित होनेके कारण, गतिस्वभाव के कारण, बंधन के छेद हो जाने के कारण कमन्धनसे रहित हो जानेके कारण
म
शति तव्यता'अस्थि णं भते !' त्यहि
साथ- (अत्थि णं भंते! अकम्मस्स गई पण्णायइ ?) 3 महन्त ! शु भहित अपनी गति ४डी छ ? (हंता, अस्थि गोयमा! अकम्मस्स गई पण्णायइ)
, गौतम! ४२हित पनी गति ४ी छ. (कह णं भंते ! अकम्मस्स गई पण्णायइ ?) हे गौतम! ५२हित ७वनी ति ॥ ४।२२ ४ामा आवेदी छ ? (गोयमा) गीतम! (निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं, बंधणच्छेयणयाए, निरिंधणयाए, पुव्वप्पओगेणं अकम्मरस गई पण्णायइ) पाने કારણે (કર્મના સંગથી રહિત હોવાને કારણે) રાગરહિત હોવાને કારણે, ગતિસ્વભાવને કારણે, બંધનનું છેદન થઈ જવાને કારણે, કર્મરૂપ ઈન્જનથી રહિત થઈ જવાને કારણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.१ सू.६ अकर्म जीवगतिस्वरूपनिरूपणम् २८१ भदन्त ! निस्सङ्गतया, निराङ्गणतया, गतिपरिणामेन अकर्मणो गतिः प्रज्ञाप्यते ? सद्यथानाम कश्चित् पुरुषः शुष्कं तुम्ब निश्छिद्रं निरुपहतम् , आनुपूर्व्या परिक्रममाणः२ दर्भेश्व, कुशैश्च वेष्टयति, वेष्टयित्वा, अष्टभिः मृत्तिकालेपैश्व, लिम्पति, लिप्त्वा उष्णे ददाति, भूयो भूयः शुष्कं सन्तम् अस्ताचे अतारे एवं पूर्वप्रयोग के कारण कर्मरहित भी जीवको गति कही गई है । (कहं णं भंते ! निस्संगयाए निरंगणयाए, गइपरिमाणेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ) हे भदन्त ! निस्संगता से, नीरागता से, एवं गति परिणाम से, कर्मरहित जीवकी गति किस रीति से कही गई है। तात्पर्य यह कि निस्संगताको लेकर नोरागता को लेकर और गतिपरिणामको लेकर, कर्मरहित हुए भी जीवकी गति किस तरह से कही गई है ? (से जहानामए केई पुरिसे सुकं तुंब निच्छिड्डं निरुवयं आणुपुव्वीए परिकम्मेमाणे परिकम्मेमाणे दम्भेहिय, कुसेहिय, बेढेइ, वेढेत्ता अहहिं मट्टियालेवेहि लिंपइ, लिंपित्ता उण्हें दलयह, भूइं भूइं सुकं समाणं अस्थाहमतारमपोरिसियंसि उदगंसि पक्खिवेना) हे गौतम जैसे कोइ पुरुष छेदरहित, एवं अखंड ऐसी तूंबडीको क्रमरसे परिष्कृत करता हआ दर्भ-डाभ एवं कुश-काशसे वेष्टित करदे और वेष्टित करके फिर आठ बार मृत्तिकाके लेपोसे उसे लिप्तकर दे लिप्तकर फिर वह उसे धूपमें सूखनेके लिये धरदे इस तरह बार बार सुखाई गई उस तूंबडी को फिर वह अथाह पानीमें कि जिसे कोई અને પૂર્વપ્રયોગને કારણે કમરહિત જીવની પણ ગતિ હોય છે એવું કહ્યું છે. (कहं णं भंते ! निस्संगयाए निरंगणयोए गइपरिणामेणं अकम्मस्स गई, पण्णायइ?) હે ભદન્ત! નિસંગતા, નીરાગતા અને ગતિપરિણામની અપેક્ષાએ કમરહિત જીવની गति ४४ शते ४उवामां मावी छ ? ( से जहा नामए केइ पुरिसे मुक्कं तुबं निच्छिड्डे निरुवहयं आणुपुबीए परिकम्मेमाणे परिकम्मेमाणे दन्भेहिय, कुसेहिय बेढेइ, बेढेत्ता अट्ठहिं मट्टियालेवेहिं लिंपइ, लिंपित्ता उण्हे दलयई, भूइं भूई मुक्त समाणं अत्थाहमतारमपोरिसियंसि उदगंसि पक्खिवेज्जा) गौतम ! । मे। પુરુષ છેદરહિત અને ભાંગ્યા તૂટયા વિનાની (ચિરાડ પડ્યા વગરની) સૂકી તુંબડીને અંદરથી બરાબર સાફ કરી નાખે. પછી તેને દર્ભ અને કાસ (એક પ્રકારનું ઘાસ) થી ચારે તરફથી વીંટી દે, ત્યાર બાદ તેના ઉપર આઠ વાર માટીને લેપ કરે, દરેક વખત માટીને લેપ કર્યા પછી તે તેને તડકામાં સૂકવી નાખે. આ રીતે વારંવાર સુકવવામાં આવેલી તુંબડીને તે કઈ એવા જળાશયમાં નાખી દે કે જેમાં પાણી અતિશય ઊંડું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
भगवतीसूत्रे
"
अपौरुषेये उदके प्रक्षिपेत् तत् नूनं भदन्त ! स तुम्बः तेषाम् अष्टानां मृत्तिकालेपानां गुरुकतया भारिकतया, गुरुसंभारिकतया सलिलतलमतिवर्त्य eat धरणितलप्रतिष्ठानो भवति ? हन्त ! भवति ।
अथ खलु सतुम्बः तेषाम् अष्टानां मृत्तिकालेपानाम् परिक्षयेण धरणितलमतिवर्त्य उपरि सलिलतलमतिष्ठानो भवति ? हन्त ! भवति, एवं खलु गौतम ! निस्सङ्गतया निरङ्गणतया, गतिपरिणामेन अकर्मणो गतिः पार नहीं कर सके तथा एक पुरुष दो पुरुष इस तरहके प्रमाण से जो रहित हो डाल दे (से णूणं गोयमा ! से तुंबे तेसिं अट्ठण्हं मट्टियावाणं गुरुयत्ताए भाणियत्ताए गुरुसंभारियत्ताए सलिलतलमवहता अहे धरणितलपट्टाणे भवइ) तो कहो गौतम ! वह तूबडी उन आठ मृत्तिकाके लेपोंके गुरुत्व से, भारसे और गुरुत्व मिश्रित भारसे जलभागको उल्लंघन करके नीचे पानी में जमीन पर बैठ जाती है न ? (हंता, भवइ) हां, भदन्त ! बैठ जाती है । (अहे णं से तुंबे तेसिं अट्टहं मट्टियालेवाणं परिक्खएणं धरिणितलमहवइत्ता उपि सलिलतलपट्ठाणे भवइ) जब उस तुंबडीके वे आठ मिट्टीका लेप गल जाते हैं तो वह तूंबडी धरणितल से उठकर अपने आप ऊपर पानी पर आजाती है न ? (हंता भवइ) हां, भदन्त ! आजाती है । ( एवं खलु गोयमा ! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं હાય, જેને પાર જવાને કેાઈ સમર્થ ન હોય અને જેમાં અપાર પાણી ભરેલું હાય. ( से पूर्ण गोयमा ! से तुबे तेसिं अट्टण्डं मट्टिया लेवाणं गुरुयत्ताए भाणियत्ताए गुरुसंभारित्ताए सलिलतलमत्ता अहे धरणितलपट्टाणे भव ) तो । ગૌતમ! તે તૂ`ખડી માટીના તે આઠ લેપને લીધે ગુરુતાથી યુકત ખની જવાને કારણે, ભારે થઇ જવાને કારણે તથા ગુરુત્વમિશ્રિત ભારયુકત થઇ જવાને કારણે પાણીના થરને એળંગીને, નીચે પાણીની અંદર જમીનપર બેસી જશે કે નહીં? (ડૂબી જશે કે નહીં?) (हंता, भवइ) डा, लहन्त! ते तूंगडी पाणीभांडूजी थे. (अहेणं से तुबे तेर्सि अटुण्डं महियालेवाणं परिक्खरणं धरणितलमडवइत्ता उपि सलिलतलपड्डाणे भवह) જ્યારે તે તૂમડી ઉપરના માટીના આઠ લેપ ધાવાઇ જાય છે (એગળી જાય છે) ત્યારે તે તૂંબડી આપે આપ જમીનને તળિયેથી પાણીની સપાટીપર આવી જાય છે કે નહીં?) (हंता, भवइ ) डा, लहन्त! ते तूंगडी याणीनी सपाटी पर भावी लय छे. ( एवं खलु गोयमा ! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं अकम्मस्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ म.६ अकर्म जीवगतिस्वरूपनिरूपणम् २८३ प्रज्ञाप्यते । कथं खलु भदन्त ! बन्धच्छेदनतया अकर्मणो गतिः प्रज्ञाप्यते ? गौतम ! तद्यथा नाम कलशिम्बलिका इति वा, मुद्गशिम्बलिका इति वा, माषशिम्बलिका इति वा, शाल्मलिशिम्बलिका इति वा, एरण्डमिञ्जिका इति वा, उष्णे दत्ता शुष्का सती स्फुटित्वा खलु एकान्तमन्तं गच्छति, एवं खल गौतम ! बन्धनच्छेदनतया अकर्मणः गतिः प्रज्ञाप्यते । कथं खलु भदन्त ! अकम्मस्स गई पण्णायइ) तो हे गौतम ! इसी तरहसे कर्म रहित भी जीवकी अनासक्त होनेके कारण, रागरहित होनेके कारण, तथा ऊर्ध्वगमन स्वभाववाला होनेके कारण गति कही गई है । (कहं गं भंते ! बंधणछेयणयाए अकम्मस्स गई पण्णायइ) हे ! बंधन छेद हो जानेसे कर्मरहित जीवकी गति किस तरह से कही गई है? (गोयमा) हे गौतम ! (से जहानामए कलसिंबलियाइ वा मुग्गसिंबलियाइ वा, माससिबलियाइ वा मिलिंसिंबलियाइ वा एरंडर्मिजियाइ वा' उण्हे दिण्णा सुक्का समाणी फुडित्ताणं एगतमंतं गच्छइ, एवं खलु गोयमा ! बंधणछेयणयाए अकम्मस्स गई पण्णायइ) जैसे कलशिम्बलिका-मठरकी फली, मुंगकी फली अथवा उडदकी फली, शाल्मलिकी फली या एरण्डकी फली जिस प्रकार सूर्यके आतपमें रहने पर जब बिलकुल सूखजाती है तब वह चटक कर जल्दीसे पृथिवीके किसी एक प्रदेश पर गिर जाती है, इसी तरहसे हे गौतम कर्मरूप बंधन के छिदजाने पर कर्मरहित जीवकी गति होती है । गई पण्णायह) तो गीतम! मे ४ प्रमाणे मनासत पाने पारणे, सहित હોવાને કારણે તથા ઉર્ધ્વગમનના સ્વભાવવાળે હેવાને કારણે કર્મ રહિત જીવને પણ गतिशीर ४ामा मा०ये। छे. (कह णं भंते ! बंधणछेयणयाए अकम्मस्स गई पण्णायइ) 3 महन्त ! म छेा पाथी ४भडित मने पनी गति કેવી કહી છે?
(गोयमा!) 3 गौतम! (से जहा नामए कलसिं बलियाइ वा, मुग्गर्सि बलियाइ वा, माससिंबलियाइ वा, सिंबलिंसिंबलियाइ वां, एरंडमिंजियाइ वा, उण्हे दिण्णा मुक्का समागी फुडित्ताणं एगंतमंतं गच्छइ, एवं खलु गोयमा! बंधणछेयणयाए अकम्मस्स गई पण्णायइ) पटायानी सिंग, भानी सिंक, અડદની સિગ, શામલિ (એક પ્રકારનું વૃક્ષ) ની સિંગ અને એરંડી જેમ સૂર્યના તડકામાં રહીને જ્યારે બિલકુલ સુકાઈ જાય છે ત્યારે ફાટે છે અને તેનાં બીજને ઉડાડતી જમીનના કેઈ પણ એક પ્રદેશ પર આવીને પડે છે. હે ગૌતમ! કર્મરૂપ બંધન છેદાઈ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२८४
भगवतीसूत्रे निरिन्धनतया अकर्मणो गतिः प्रज्ञाप्यते ? गौतम ! तद्यथा नाम धूमस्य इन्धनविषमुक्तस्य ऊर्ध्वं विस्रसया नियाघातेन गतिः प्रवर्तते, एवं खलु गौतम ! निरिन्धनतया अकर्मणोगतिः प्रज्ञाप्यते। कथं खल भदन्त ! पूर्व प्रयोगेण अकर्मणो गतिः प्रज्ञप्यते ? एवं खलु गौतम ! तद्यथा नाम काण्डस्य (कहं णं भंते ! निरिंधणयाए अकम्मस्स गई ?) हे भदन्त ? कर्मरूप ईन्धनसे रहित होजानेसे अकर्मवाले जीवकी गति किस तरहसे कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम ! (से जहानामए धूमस्स इंधणविप्पमुक्कस्स उड्ढे वीससाए निव्वाघाएणं गई पवत्तइ, एवं खलु गोयमा !) जैसे जलती हुइ अग्नि और ईधनके संयोग सेजन्य धूमकी गति विना किसी रुकावटके स्वभावतः ऊपरकी और होती है इसी प्रकारसे कर्मरूप ईधनसे मुक्त-रहित हुए जीवकी भी गति स्वभावसे उर्ध्व होती है । (कहं णें भंते ! पुवप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ) हे भदन्त ! पूर्वप्रयोगसे, कर्मरहित जीवकी गति किस प्रकार से कही गई है ? (गोयमा ! से जहानामए कंडस्स कोदंड विप्पमुक्कस्स लक्खाभिमुही निवाघाएणं गई पवत्तई) हे गौतम ! जिस प्रकार धनुषसे छूटे हुए बाणकी गति विना किसी रुकावटके अपने लक्ष्यकी ओर स्वभावतः होती है (एवं खलु गोयमा ! पुवप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ) इसी तरहसे हे गौतम ! पूर्वप्रयोगसे ४पाथी भरहित मनमा पनी पy मेवी ०८ गति थाय छे. (कह णं भंते ! निरिंधणयाए अकम्मस्स गई ?) B मह-त! ४भ ३५ ४.धनथी हित ५६ पाथी सभाप नी गति ही छ ? (गोयमा !) गीतम! (से जहानामए धूमस्स इंधणविष्पमुक्कस्स उडूढं वीससाए निव्वाघाए णं गई पवत्तइ, एवं खलु (गोयमा!) गौतम! पतित भनिन अने ४थन (anssi) ना सयोगथी पहा થયેલા ધુમાડાની ગતિ કોઈ પણ પ્રકારની રુકાવટ ન હોય તે સ્વાભાવિક રીતે જ ઉપરની દિશામાં હોય છે, એ જ પ્રમાણે કર્મરૂપ ધનથી મુકત (રહિત) થયેલા જીવની ગતિ सावि४ शत डाय छे. (कणं भंते ! पुचप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ) 3 HER! पूर्व प्रयोगथा भलित पनी गति की ही छ ? (गोयमा!) हे गौतम! (से जहा नामए कंडस्स कोदंडविप्पमुक्कस्स लक्खाभिमुही निव्बाघाएणं गई पचनइ) रेभ धनुषमाथी टेसा मानी गति पY Pी २१८ न डाय तो सामावि शते ४ पोताना लक्ष्यनी त२३नी साय छ, (एवं खलु गोयमा!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८५
चन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० सू. ६ अकर्म जीवगतिस्वरूपनिरूपणम् कोदण्ड विमुक्तस्य लक्ष्याभिमुखी निर्व्याघातेन गतिः प्रवर्तते, एवं खलु गौतम ! पूर्वप्रयोगेण अकर्मणो गतिः प्रज्ञाप्यते । एवं खलु गौतम ! निःसङ्गतया, निरणतया, यावत्-पूर्व प्रयोगेण अकर्मणो गतिः प्रज्ञप्ता, ॥० ६ ॥
टीका- 'अस्थि णं भंते! अकम्मस्स गई पण्णायइ ?' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु अकर्मणः = कर्मरहितस्य जीवस्य गतिः प्रज्ञाप्यते कथ्यते किम् ? भगवानाह - 'हंता, अस्थि गोयमा ! अकम्मस्स गई पण्णा' हे गौतम! हन्त सत्यम् अकर्मणः कर्मरहितस्यापि जीवस्य गतिः प्रज्ञाप्यते = कथ्यते । गौतमः पृच्छति - 'कहं णं भंते! अकम्मस्स गई पण्णाय ?' हे भदन्त ! कथं केन प्रकारेण खलु अकर्मणः जीवस्य गतिः अकर्मवाले जीवकी गति होती है ऐसा कहा गया है । ( एवं खलु गोयमा ! नीसंगयाए, निरंगणयाए जाव पुब्वप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायई) इस तरह हे गौतम! आसक्तिसे रहित होने से, रागरहित होनेसे यावत् पूर्वप्रयोगसे कर्मरहित जीवकी गति कही गई हैं
टीकार्थ- जीवका प्रकरण चल रहा होने के कारण सूत्रकारने इस सूत्रद्वारा कर्मरहित जीवकी गतिके विषय में स्पष्टीकरण किया है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि- 'अस्थि णं भंते ! अकम्मस्स गई पण्णाय ?' हे भदन्त ! कर्मसहित हुए जीवकी गति तो होती है परन्तु जो कर्म से सर्वथा रहित हो चुका है ऐसे जीवकी भी क्या गति होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'हंता, अस्थि गोमा ! अम्मस्स गई पण्णायह' हां, मौतम ! कर्मरहित हुए भी goatओगेणं अम्मस्स गई पण्णायइ) मे ४ रीते हे गौतम! पूर्व अस गथी उर्भरहित मतापेक्षा लवनी गती होय हे सेभ यु छे. एवं खलु गोयमा ! नीसंगयाए, निरंगणयाए, जाव पुत्रप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ) હે ગૌતમ્ ! એ જ પ્રકારની, આસક્િતથી રહિત થયેલા, રાગરહિત થયેલા, ક્રમ ધ રહિત થયેલા, ક રૂપ ઇન્ધનથી રહિત થયેલા અને પૂ`પ્રયાગને કારણે કરહિત થયેલા જીવની ગતિ કહી છે.
ટીકા- જીવનું પ્રકરણ ચાલી રહ્યું છે. તે કારણે સુત્રકારે આ સુત્રદ્વારા કરહિત જીવની ગતિના વિષયમાં સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે, તેમાં ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને गोवा अश्न पूछयो छे है- 'अस्थि भंते! अकम्मस्ल गई पण्णाय ?" હુભદન્ત ! ક સહિત જીવની તે ગતિ હાય છે, પરન્તુ જે જીવ કર્યાંથી સવ થા રહિત થઈ ગયા છે એવા જીવની પણ શું ગતિ હોય છે ? તેનો જવાબ આપતા મહાવીર अलुछे - (हंता, अस्थि गोयमा ! अकम्मस्स गई पण्णाय ?" डा गौतम!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
-
भगवती प्रज्ञाप्यते कथ्यते ? भगवानाह-'गोयमा ! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइ परिणामे णं' हे गौतम ! निःसङ्गतया कर्मसङ्गराहित्येन निरङ्गणतया निर्लेपतया रागलेप राहित्येन मोहापगमेन इत्यर्थः 'गतिपरिणामेन गतिस्वभावतया। तथा 'बंधणछेयणयाए, निरिंधणयाए, पुन्बप्पओगेणं अकम्मरस गई पण्णायई बन्धनच्छेदनया कर्मबन्धोच्छेदेन, निरिन्धनतया कर्मेन्धनराहित्येन, पूर्वप्रयोगेण सकर्मावस्थायां गतिपरिणामवत्त्वेन, अकर्मणः कर्मरहितस्यापि गतिः प्रज्ञाप्यते -कथ्यते । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-'कहं णं भंते ! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ ?' भदन्त ! कथं कया रीत्या जीवकी गति होती है । इस पर गौतम ! पुनःमभुसे पूछते हैं कि कहं णं भंते ! अकम्मस गई पण्णायई' हे भदन्त ! यदि कर्मरहितजीवको गति होती है तो वह किस प्रकारसे होती है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतमसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'निस्संगयाए, निरंगणयाए गइपरिणामेणं, बंधणछेयणयाए, निरिंधणयाए, पुष्वप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायई' कर्मरहितजीवकी जो गति कहि गई है उसमें यह कारण है कि एक तो वहजीव कर्मके संगसे बिलकुल रहित बनजाता है, दूसरे उसका राग सर्वथा नाश हो जाता है अर्थात् मोहसे वह बिलकुल रहित हो जाता है, तीसरे जीवका निजका स्वभाव उर्ध्वगमन करनेका है, चौथे उसके बंधनकाछेद हो जाता है, पांचवां कारण यह है कि कर्मका बंध उसका सर्वथा ध्वस्त (नष्ट) हो जाता है, कर्मरूप ईन्धनसे वह बिलकुल रहित बनजाता કર્મરહિત બનેલા જીવની પણ ગતિ હોય છે. ત્યારે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે छे 'कहं णं भंते ! अकम्मस्स गई पण्णायड?' महतो ने भडित ગતિ કરતે હેય, તે તે કેવી રીતે ગતિ કરે છે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ ४३ छ- 'गोयमा' हे गोतम ! 'निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं, बंधणछेयणयाए, निरिंधणयाए, पुचप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ' भडित જીવને જે ગતિશીલ કહેવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે (૧) તે જીવ કમના સંગથી બિલકુલ રહિત બની જાય છે, (૨) તેને રાગ સદંતર નષ્ટ થઈ જાય છે એટલે કે તે મેહથી બિલકુલ રહિત બની જાય છે, (૩) જીવને પિતાને સ્વભાવ જ ઉર્ધ્વગમન કરવાનો હોય છે, (૪) તેના બંધનને નાશ થઈ જાય છે, (૫) તેના કર્મના બંધને સર્વથા વંસ (નાશ) થઈ જાય છે, તથા (૬) સકર્માવસ્થામાં જ તેને ગતિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.१० म. ६ अकर्मजीवगतिस्वरूपनिरूपणम् २८७ खलु निःसङ्गतया, निरङ्गणतया, गतिपरिणामेन, अकर्मणः कर्मरहितस्य जीवस्य गतिः प्रज्ञाप्यते ? भगवान् तत्र दृष्टान्तपूर्वकं कारणं प्रतिपादयति-'से जहा नामए केइ पुरिसे सुक्कं तुंबं निच्छिड्डे निरुवहयं' हे गौतम ! तद्यथानाम कश्चित् पुरुषः शुष्कं तुम्ब निश्छिद्रं छिद्ररहितम् , निरुपहतम् अभग्नम् , एतादृशं तुभ्यम्' 'आणुपुबीए परिकम्मेमाणे२ दन्भेहि य, कुसेहि य वेढेइ' आनुपूर्व्या अनुक्रमेण परिक्रमेण परिक्रममाणः२ पुनः पुनः परिष्कुर्वन् , दर्भश्च समूलैस्तृणविशेषैः, कुशैश्च निर्मूलैस्तृणविशेषैः 'वेढेइ'-वेष्टयति, वेढेत्ता अट्टहिं मट्टिया लेवेहि लिंपई' वेष्टयित्व। अष्टभिः मृत्तिकालेपैः तं तुम्बं लिम्पति विलेपयति, 'लिंपित्ता उण्हे दलयइ भूइं भूई' लिप्त्वा-विलिप्य उष्णे सूर्यतापे ददाति स्थापयति, है, तथा सकर्मावस्थामें जो उसका गतिपरिणाम वाला स्वभाव था उसी स्वभाववाला यह अकर्मावस्थामें भी रहता है इन्हीं सब कारणों को लेकर कर्मरहित जीवकी भी गति होनी कही गई हैं। इसी बातको प्रभु दृष्टान्त देकर समझाते हैं 'से जहानामए केइ पुरिसे सुकं तुंब निच्छिड्डं निरुवहयं' जैसे कोई पुरुष एक तुंबडीको कि जो बिलकुल मूकी हो, छिद्रका जिसमें नामतक भी न हो फूटो भी न हो, अर्थात् जिसमें एकभी दरार न पडी हो भीतरसे बिलकुल अच्छी तरहसे साफ करले फिर उसे वह दर्भ-डाभसे एव कांशसे खूब चारों
और से वेष्टित कर देवे 'वेढेत्ता अट्टहिं मट्टियालेवेहिं लिंपई' वेष्टित करके फिर उसके ऊपर आठ बार मिट्टीका लेप करे 'लिंपित्ता उण्हे. दलयइ' प्रत्येक लेपमें वह उसे सूर्य की धूपमें रखकर सुकाता जावे इस तरह 'भूई भूइं सुकं समाणं' बार२ सुकाई हुई उस तूबडीको પરિણામવાળે સ્વભાવ હતું, એ જ સ્વભાવવાળે તે અકર્માવસ્થામાં પણ રહે છે. આ બધાં કારણેને લીધે કર્મરહિત જીવની પણ ગતિ હોય છે, એવું કહ્યું છે. હવે મહાવીર प्रभु मे दृष्टान्त द्वारा मापात समावे छ- 'से जहा नामए केइ पुरिसे मुक्त तुंबं निच्छिडु निरुवयं
पुरुष मे सूत्री मा ४ પણ જગ્યાએ છિદ્ર ન હોય એવી, ફૂટયા વિનાની (જેમાં એક પણ ચિરાડ પડી ન હોય એવી) તુંબડીને બરાબર સાફ કરી નાખે છે. અને પછી તે પુરુષ તે તંબડીના ઉપર यारे त२३थी हम मन ४in (४ ४२र्नु घास) सपेट छ. त्या२ मा वेढेत्ता अट्टहिं मट्टियालेवेहि लिंपई' a तन ५२ भाटीना 28 ५ ४२ छे. लिपित्ता उण्हे दलयई' २४ वमेत ५ र्या पछी ते तेन सूर्यना तापमा सवीना छ, मा शत भूइं भूइं मुकं समाणं' वारवार सुश्पामा मामी तूमडीन. पुरुष
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
-
भगवतीस्त्रे 'भूई भूई' भूयो भूयः वारं वारम् , 'मुक्कं समाणं अस्थाहमतारमपोरिसियंसि उदगंसि पक्खि वेज्जा' शुष्कं सन्तं तुम्बम् अस्ताधे दुर्लभ्यतलभागे अतारे= तर्तुमयोग्ये अपौरुषेये अपुरुषप्रमाणे, अतिगम्भीरे उदके प्रक्षिपेत्=पातयेत् 'से गृणं गोयमा ! से तुंबे तेसिं अटण्हं मट्टियालेवाणं गुरुयत्ताए, भारियत्ताए, गुरुसंभारियत्ताए' हे गौतम ! 'से' अथ नूनं निश्चयेन स तुम्बः तेषाम् अष्टानां मृत्तिकालेपानां गुरुकतया गुरुत्वेन, भारिकतयान्भारेण, गुरुसंभारिकतया गुरुत्वमिश्रितभारेण 'सलिलतलमइवइत्ता अहे धरणितलपइटाणे भवइ ?' सलिलतलमतिव्रज्य जलभागमतिक्रम्य अधः अधोभागे धरणितलप्रतिष्ठानः पृथिवीतलमतिष्ठितो भवति नु ? गौतमः तदङ्गीकरोति-'हंता! भवई' हे भदन्त ! हन्त, सत्यम् स खलु तुम्बः अष्टमृत्तिकालेपैः लिप्तः सन् तल्लेपानां गुरुत्वादिना निश्चितमेव जलोपरिभागमतिक्रम्याऽधः पृथिवीतले प्रतिष्ठितो भवति, अथ तद् विपरीतमाह-'अहे णं से तुंचे तेसिं वह 'अत्थाहमतारमपोरिसियं सिउदगंसि पक्खिवेजा' ऐसे जलाशयमें छोडे कि जो बहुत गहरा हो कोई जिसे पार नहीं कर सकता हो
और पानी जिसमें इतना भरा हो कि जिसका कोई प्रमाण हो न हो । 'से गृणं गोयमा ! से तुंबे तेसिं अट्ठण्हं महियालेवाणं गुरुयताए भारियताए, गुरुसंभारियत्ताए' अब हे गौतम ! कहो वह तुंबडी उन आठ मिट्टीके लेपोंसे गुरुतासे युक्त बन जाने के कारण, भारयुक्त बन जानेके कारण तथा गुरुत्व मिश्रित भारयुक्त हो जानेके कारण 'सलिलतलमइवइत्ता' पानी की सतहका उल्लंघन कर 'अहे धरणितल पइट्टाणे भवई' नीचे जमीन तलपर बैठ जावेगी न ? अर्थात् उस पानी में डूब जावेगी न ? 'हंता, भवई' हाँ, भदन्त ! नियमसे वह 'अत्थाहमतारमपोरिसियंसि उदगंसि पक्खिवेज्जा' मेal rai नामी हे छे કે જે ઘણું જ ઊંડું છે, તેની આરપાર જવાને કઈ પણ માણસ શકિતમાન હેતું નથી, भने भी अपार पाए मारे छे. 'से गृणं गोयमा! से तूंबे तेसिं अPण्हं मट्टियालेवाणं गुरुयत्ताए, भारियत्ताए, गुरुसंभारियत्ताए' व 3 गौतम! ४ તે તંબડી તે માટીના આઠ લેપથી ગુરુતાયુકત બની જવાને કારણે, ભારયુકત બની જવાને કારણે, તથા ગુરુવમિશ્રિત બની જવાને કારણે, ભારયુકત બની જવાને કારણે 'सलिलतलंमइवइत्ता' पाना थ२ने ५सा२ ४रीने 'अहे धरणितलपइहाणे भवई' નીચે જમીનની સપાટી પર જઈને બેસી જશે કે નહીં. એટલે કે પાણીમાં ડુબી જશે नहीं?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.६ अकर्मजीवगतिस्वरूपनिरूपणम् २८९ अट्टण्हं मट्टियालेवाणं परिक्खएणं' अथ खलु स तुम्बः तेषाम् अष्टानां मृत्तिकालेपानां परिक्षयेण गलनेन 'धरणितलमईवइत्ता उपि सलिलतलपइहाणे भवइ ?' धरणितलम् पृथिवीतलम् अतिव्रज्य अतिक्रम्य उपरि सलिलतलप्रतिष्ठानो जलोपरिमतिष्ठितो भवति नु ? गौतमस्तत् स्वीकरोति-हंता ! भवई' हे भदन्त ! हन्त ! सत्यम् स तुम्बः प्रथमं लेपानां गुरुत्वादिना पृथिवीतलं गत्वाऽपि तल्लेपगलनानन्तरं नूनं पुनः सलिलोपरिभागे प्रतिष्ठितो भवति । अन्ते भगवान् निगमयन् आह-'एवं खलु गोयमा ! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ' हे गौतम ! एवं खलु उसमें डूब जावेगी । 'अहेणं से तुंबे तेसिं अट्ठण्हं मट्टियालेवाणं परिक्खएणं' अब इससे विपरीतदशामें जब कि वह तुंबडी उन आठों मिट्टीके लेपोंके बिलकुल धुल जानेसे 'धरणितलमइवइत्ता उप्पि सलिलतलपइट्टाणे भवई' साफ हो जाती है तो नियमसे वह पानीके नीचे से उठकर ऊपर पानी पर आ जाती है न ? 'हंता भवई' हां भदन्त ! आ तो जाती है । अर्थात् जब वह तुंबडी मिट्टीके लेपीके भारसे बजनदार बनजाती है तब तो वह पानीके नीचे जमीन पर बैठ जाती है और जबवे आठों ही लेप उसके धुल जाते हैं तब वह नीचेसे उठकर पोनीके ऊपर आजाती है तो जैसी हालत इस तुंबडी की होती है 'एवं खलु गोयमा ! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं अकम्मस्स गई पण्णायई' इसी तरह की हालत हे गौतम !
हता. भवड' डा, महन्त! ते तूमडी अवश्य भी थे. 'अहे से तबे तेसि अटण्डं मट्टियालेवेणं परिक्खएणं' हुने तथा विपरीत परिस्थितिनी वात ४२वामा આવે છે- હે ગૌતમ ! જ્યારે તે તંબડી ઉપર કરવામાં આવેલા માટીના આઠે લેપ धापाई 14 छे त्यारे ते तूमडी धरणितलमइवइत्ता उप्पि सलिलतल पट्टाणे भवई' હલકી થવાને કારણે પાણીના તળિયેથી પાણીની સપાટી પર આવી જાય છે કે નહીં ? गौतम स्वामी राम सापेछ है- 'हता, भवइ' , प्रला! ते तूमडी मेवी પરિસ્થિતિમાં અવશ્ય ઉપર આવી જાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે તે હૂંબડી માટીના લેપથી ભારે બની ગઈ હતી, ત્યારે તે તે પાણીમાં ડૂબીને તળિયે બેસી જતી હતી, પણ જ્યારે તેના આઠે લેપ પાણીથી ધોવાઈ ગયા, ત્યારે તે તુંબડી હલકી થવાથી પાણીની સપાટી ઉપર આવી જઈને તરવા માંડે છે. જેવી હાલત આ તુંબડીની थाय छे, 'एवं खलु गोयमा ! निस्संगयाए, निरंगणयाए, गइपरिणामेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ' मेवी पालत, 3 गौतम! नि:AT (मनासत) भने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
-
-
भगवतीसूत्रे उक्तरीत्या निःसङ्गतया अनासक्ततया निरंगणंतया रागलेयरहिततया गतिपरिणामेन गतिस्वभावेन अकर्मणः कर्मरहितस्यापि जीवस्य गतिः प्रज्ञाप्यते कथ्यते। एतावता-यथा कश्चित्पुरुषः तुम्ब्या उपरि अष्टमृत्तिकालेपान विधाय यदा तुम्बों जले प्रक्षिपेत् तदा गुरुत्वभारेण सातुम्बी जलस्याधोभागे पृथिवीतलं गच्छति, किन्तु तेषां मृत्तिकालेपानां क्रमशः जलप्रक्षालनया गलितत्वे सति सा तुम्बी जलोपरिभागे आगत्य तिष्ठति तथैव जीवोऽपि तथाविधाष्टकर्मभारेण भवार्णवे पतितः सन् निमज्ज्यापि निःसङ्गादिना रागादिपरिवर्जनेन तादृशाष्टविधकर्मबन्धनरहितो भूत्वा ऊर्ध्व लोकं मुक्तिस्थानं गच्छतीति फलितम् । जब यह जीव निस्संग अनासक्त बनजाता है, रागरहित हो जाता है, तब इसकी भी गति हो जाति है ! गति परिणामको लेकर अर्थात् उर्ध्वगमन करनेका इसका स्वभाव ही है सो इसी स्वभावने कारण उर्ध्वगति करता है । तात्पर्य कहनेका यह है कि जैसे कोई पुरुष तु बडीको ऊपर में मिट्टीके आठ लेपोंसे युक्त करके बादमें उसे पानीमें डाल देता है तो जैसे वह गुरुत्वभार से जलके नीचे जमीन पर बैठ जाती है और उनलेपोंके धुलजानेसे फिर वह जैसे पानीके ऊपर आ जाती है-उसी प्रकारसे जीव भी अष्टविध कर्मोंके भारसे इस भवरूप अर्णव समुद्रमें पडकर डूब जाता है एकगतिसे दूसरी गतिमें चक्कर काटता रहता है और जब वह निःसंग होकर एवं रागादिसे रहित होकर अष्टविधकर्मबन्धनसे रहित हो जाता है तब वह स्वभावतः मुक्तिस्थानमें जाकर विराजमान हो जाता है । રાગરહિત જીવની થાય છે. ગતિ પરિણામની અપેક્ષાએ એટલે કે ઉર્ધ્વગમન કરવાનો તેને સ્વભાવ જ હેવાને કારણે કર્મહિત છવ ઉર્ધ્વગતિ કરે છે. હવે તંબડીના દૃષ્ટાંતનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે... જેવી રીતે માટીના આઠ લેપ કરેલી તુંબડી ભારે થવાથી પાણીમાં ડૂબી જાય છે, એ જ પ્રમાણે જીવ પણ આઠ પ્રકારનાં કર્મના ભારથી આ ભવરૂપ સાગરમાં ડૂબી જાય છે- તે જીવને અનેક ગતિમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. જ્યાં સુધી તેના કર્મને બંધ તૂટતો નથી ત્યાં સુધી તેને પણ સંસારસાગરમાં ભમવું પડે છે. જેવી રીતે પાણીને તળિયે પડેલી ઉપર્યુકત તંબડી ઉપરથી માટીના આઠે લેપ ધેવાઈ જાય છે ત્યારે તે તંબડી હલકી બનીને પાણીની સપાટી પર આવી જાય છે, એવી જ રીતે જીવ પણ જ્યારે નિઃસંગ (કર્મના સંગથી રહિત) અને રાગરહિત બનીને આઠે પ્રકારના કર્મબન્ધનથી રહિત થઈ જાય છે, ત્યારે તે સ્વાભાવિક રીતે જ ઉર્ધ્વગતિ કરીને મુકિતસ્થાનમાં પહોંચી જાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. १ सू. ६ अकर्म जीवगतिस्वरूपनिरूपणम्
२९१
गौतमः ः पुनः पृच्छति - 'कहं णं भंते ! बंधणछेदणयाए अकम्मस्स गई पण्णाय ?" हे भदन्त ! कथं कया रीत्या खलु बन्धनच्छेदनतया कर्मबन्धच्छेदनेन अकर्मणः कर्मरहितस्य जीवस्य गतिः प्रज्ञाप्यते - कथ्यते ?, भगवानाह - 'गोयमा ! से जहा नामए कलसिंबलिया इ वा' हे गौतम! तद्यथानामेति वाक्यालङ्कारे कलशिम्बलिका कलाय (मटर) धान्यफलिका इति वा, वा=अथवा 'मुग्गसिंबलिया इवा' मुद्गशिम्बलिका मुद्गफलिका इति वा, वा=अथवा 'माससिंबलिया इवा' माषशिम्बलिका 'उडद' इति भाषाप्रसिद्धधान्यफलिका इति वा वा = अथवा 'सिंबलिसिंबलिया वा शाल्मलिशिम्बलिका इति वा शाल्मलिः = वृक्षविशेषः, तस्य फलिका, बा=अथवा 'एरंडमिंजिया इवा' एरण्डमिञ्जिका इति वा, एरण्डफलम् । 'उन्हे दिना सुक्का समाणी फुडित्ताणं एगंतमंत गच्छ ' उष्णे सूर्यतापे दत्ता शुष्का सती स्फुटित्वा = विदीर्य खलु उच्छलिता सती एकान्तम् झटित्येव अन्तं पृथिव्याः एकप्रदेशं गच्छति, तथाविध
,
अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'कहं णं भंते ! बंधणलेयणयाए कम्मस्स गई पण्णाग्रह' हे भदन्त ! कर्मबंधके छेद होजाने से कर्मरहित हुए जीवकी गति कैसे होती है ? अर्थात् किस प्रकार से ऐसे जीवकी गति कही गई ? इसका उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं कि 'गोयना' हे गौतम ! 'से जहानामए कलसिंबलियाह वा' कलायधान्यफलिका-मठरकी फली अथवा 'मुग्गसिंबलियाई वा ' मुदगशिम्बलिका मुंगकी फली, अथवा 'माससिंबलियाह वा' उडदकी कोश फली, अथवा 'सिंवलिसिंबलिया वा शाल्मलिशिम्बलिका शाल्मलि वृक्षविशेष की फली, अथवा 'एरंडमिंजियाइ वा' एरण्डfafter एरण्डकी फली 'उन्हे दिना सुक्का समाणी फुडित्ताणं एगंतमतं गच्छर' धूपमें जब रहती हुई बिलकुल पककर सुखजाती है तब वह
હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે- ' कहं णं भंते! बंधण छेणया अम्मस गई पण्णायइ ?' डे महन्त । मध हा स्वाथी द्धित થયેલા જીવની ગતિ કેવી હોય છે ? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે 'गोयमा !' हे गौतम! ' से जहा नामए कलसिंबलियाइ वा' वटाणानी जी सिंग, अथवा 'मुग्गसिंबलियाई वा भगनी सिंग अथवा माससिंबलिया वा मउहनी सिंग, अथवा 'सिवली सिंबलियाइ वा' शाम्भसि वृक्षनी सिंग, अथवा 'एरंडर्मिजियाइ वा' मेर उभिनि मेरी ' उण्हे दिना सुका समाणी फुडित्ताणं एगंतमंतं गच्छइ' तडअभां रहने ल्यारे जिसस सूअर्थ लय छे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
---
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
कलायादिफलिकान्तर्वर्तिबीजानि सूर्यकिरणतापेन शुष्कीभूय ताभ्यः फलिकाभ्यः बहिर्निःसृत्य झटित्येव उच्छलन्ति सन्ति प्रदेशान्तरं गच्छन्ति । अथ प्रकृते योजयति- ' एवं खलु गोयमा ! हे गौतम! एवं खलु तथैव कलायादिफलिकाबीजयदेव कर्मबन्धनच्छेदनेन झटित्येव कर्म राहतो जीवः एतद्भबाद मुक्तिपदं गच्छति । एवं च तुम्बकलशिम्बलिकादिदृष्टान्तैः कर्मरहितजीवस्य ऊर्ध्वगतिं मुक्ति प्रतिपाद्य, अथ पुनरपि धूम-बाणयोर्दृष्टान्तेन तथाविधजीवस्य मुक्तिगतिं प्रतिपादयितुमाह- 'कहं णं भंते ! निरिंधणयाए अकम्मस्स गई पण्णाय ?" गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कथं कया रीत्या खलु निरिन्धनतया कर्मरूपेन्धनराहित्येन अकर्मणः कर्मरहितस्य जीवस्य गतिः प्रज्ञाप्यते ? भगवानाह - ' से जहानामए धूमस्स इंधणविष्पमुक्कस्स उड्ढं वीससाए निव्वाघाएणं चटकती है और चटककर उसका बीज उछलती हुई वह एक ओर जमीन पर जाकर गिर जाती है 'एवं खलु गोयमा !" इसी प्रकार से ही हे गौतम ! कर्मबन्धन के छेदनसे कर्मरहित बना हुआ जीव इस भवरूप फलिका से बाहर निकलकर मुक्तिस्थानरूप एकान्त स्थानमें चला जाता है । इस तरहसे तुम्ब, कलशिम्बलिका आदि उदाहरणों द्वारा कर्मरहित जीवकी मुक्तिगति प्रतिपादित करके अब सूत्रकार पुनःधूम और बाणके दृष्टान्तसे तथाविध जीवकी मुक्तिगतिको प्रतिपादन करनेके लिये कहते हैं इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है 'कहं णं भंतें ! निधिणयाए अकम्मस्म गई पण्णायह' हे भदन्तः । कर्मरूप ईन्धनसे रहित होजाने के कारण अकर्मवाले जीवकी गति किस प्रकार से होती है ? तब इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि ત્યારે ફાટે છે અને ફાટવાથી તેનાં ખીજ ચામેર વિખરાઈ જાય છે अने ते सिंग कभीन पर भरी पडे छे. ' एवं खलु गोयमा !' मे ४ प्रभा હે ગૌતમ ! ક અન્ધન હેદાઇ જવાથી કર્રરહિત બનેલે જીવ આ ભવરૂપ લિક (સિંગ)માંથી બહાર નીકળીને મુકિતસ્થાનરૂપ એકાન્ત સ્થાને પહોંચી જાય છે. આ રીતે તુંખડી, વટાણાની સિગ આદિ ઉદાહરણા દ્વારા કર્રરહિત જીવની મુકિત સ્થાન તરફથી ગતિનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર ધુમાડા અને તીરના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા કરહિત જીવની મુકિતગતિનું પ્રતિપાદન કરવા માટે નીચેના પ્રશ્નેત્તર આપે છે—
गौतम स्वामीनो प्रश्न- 'कहं णं भते ! निर्रिघणयाए अकम्मस्स गई पण्णाय' हे लहन्त ! ३ धन्धन (भजतशु) थी रहित थानवाने अ કમ રહિત બનેલા જીવની ગતિ કેવી હાય છે.
२९२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. १ मृ.६ अकर्मजीवगतिनिरूपणम् २९३ गई पवत्तई' हे गौतम ! तद्यथा नाम धूमस्य इन्धनविप्रमुक्तस्य ज्वलदग्नीन्ध नात् मुक्तस्य विस्रसया स्वाभाविकतया निर्व्याघातेन निर्बाधया कटाधाच्छादना भावात् अप्रतिबन्धेन ऊर्ध्वं गतिः प्रवर्तते भवति । अथ प्रकृते योजयति-'एवं खलु गोयमा !' हे गौतम ! एवं खलु तथैव इन्धनमुक्तधूमवदेव उक्तरीत्या अष्टविधकर्म बन्धान्मुक्तो जीवः कर्मरहितः सन् ऊर्ध्वमुक्तिगतिं गच्छतीति भावः। अथ पूर्व प्रयोगे प्रश्नयन् आह-'कहं णं भंते ! पुव्वप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ ?' हे भदन्त ! कथं केन प्रकारेण खलु पूर्वप्रयोगेण सकर्मतायां गति परिणामवत्त्वेन अकर्मणः कर्म रहितस्य जीवस्य गतिः प्रज्ञाप्यते-कथ्यते ? भग'से जहानामए धूमस्स इंधणविप्पमुक्कस्स उड्ढवीससाए निव्वाघाएणं गई पवत्तइ' हे गौतम ! ज्वलितअग्नि और ईन्धनसे मुक्त धूमकी जैसे स्वाभाविक गति ऊपरकी ओर विना किसी बाधाके अभावमें होती है, इसी तरहसे हे गौतम ! अष्टविध कर्मबन्धनसे मुक्त जीव की भी स्वभावतः उर्ध्वगति मुक्तिमें जानेकी गति होती है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं, कि पूर्वप्रयोगसे अकर्माजीवकी उर्ध्वगति कैसे होती है ? 'कहं णं भंते ! पुव्वप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायई' उत्तर जीव जब सकर्मावस्थामें था तब यह गति परिणामवाला था सो जब यह कमरहित बन जाता है तब भी उस अवस्थामें इस जीवको उससे वेग प्राप्त होता रहता है, इसकारण यह जीव कमरहित अवस्था हो जाने पर भी उर्ध्वगति करता है। इसी बातको सूत्रकार दृष्टान्तसे समझानेके लिये कहते हैं 'गोयमा ! ___महावीर प्रभुनेउत्तर- 'से जहानामए धुमस्स इंधणविप्पमुक्कस्स उडढ वीससाए निव्वाघाएणं गई पवत्तइ' 3 गौतम ! पतित मन भने -धनमाथी નીકળતા ધુમાડાની સ્વાભાવિક ગતિ ઉપરની દિશામાં હોય છે. જ્યારે ધુમાડાને કેઈ પણ પ્રકારને અવરોધ નડતું નથી ત્યારે તેની સ્વાભાવિક ગતિ ઉર્ધ્વદિશા તરફથી હોય છે, એ જ પ્રમાણે આઠ પ્રકારના કર્મબન્ધનથી મુકત થયેલા જીવની ગતિ પણ સ્વાભાવિક રીતે જ મુકિતરથાન તરફની જ હોય છે- તેની ગતિ ઉર્ધ્વ જ હોય છે.
गौतम स्वाभीन। - 'कह णं भंते! पुचप्पओगेणं अकमस्स गई पण्णायइ ?' महन्त ! पूरी प्रयोगने ४२६५ अ पनी पति वा हाय छ !
ઉત્તર– જીવ જયારે સકર્ભાવસ્થામાં હતું, ત્યારે તે ગતિ પરિણામવાળો હતે. અને જ્યારે તે કમરહિત બની જાય છે, ત્યારે પણ તે અવસ્થામાં આ જીવને તેના દ્વારા વેગ પ્રાપ્ત થતું રહે છે, તે કારણે કર્મહિત અવસ્થા થઈ જવા છતાં પણ તે જીવ ઉર્ધ્વગતિ કરે છે. એ જ વાત સૂત્રકાર નીચેના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સમજાવે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૫
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
भगवतीसूत्रो वानाह-'गोयमा ! से जहानामए कंडस्स कोदंडविप्पमुक्कस्स लक्खाभिमुही निव्वापारणं गई पवत्तई' हे गौतम ! तद्यथा नाम काण्डस्य-बाणस्य कोदण्ड विषमुक्तस्य धनुःसकाशात् प्रक्षिप्तस्य लक्ष्याभिमुखी निर्व्याघातेन निष्पति बन्धेन गतिः प्रवर्तते-भवति । अथ प्रकृते योजयति-"एवं खलु गोयमा ! पुचप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ' एवं खलु तथैव धनुःप्रक्षिप्तबाणवदेव हे गौतम ! पूर्व प्रयोगेण सकर्मतायां गतिपरिणामवत्वेन अकर्मणः कर्म रहितस्य जीवस्य गतिः प्रज्ञाप्यते । अन्ते उपर्युक्तं सर्वमुपसंहरनाह 'एवं खलु गोयमा ! नीसंगयाए, निरंगणयाए, जाव - पुचप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायइ' हे गौतम ! एवं खलु पूर्वोक्तरीत्या निःसङ्गतया कर्ममलापगमेन, निरंङ्गणतया-ममत्वापगमेन यावत्-गतिपरिणामेन गतिस्वभावतया, बन्धनच्छेसे जहानामए कंडस्स कोदंडविप्पमुक्कस्स लक्खाभिमुही निव्वाघाएणं गई पवत्तइ' हे गौतम ! देखो जब बाण किसी लक्ष्यको नियतकर धनुषसे छोडा जाता है तो वह बाण ठीक उसी लक्ष्यपर बाधक कारणके अभावमें पहुँचजाता है तो बाणके वहांतक पहुँचने में जैसे पूर्वप्रयोग कारण माना गया है उसी प्रकारसे अकर्माजीवकी गतिमें भी मुक्ति स्थानतक पहुँचने में कारण सकावस्थामें प्राप्त गतिका वेग आवेश-कारण पडता है ऐसा जानना चाहिये । अब सूत्रकार अन्तमें इस सब विषयका उपसंहार करते हुए कहते हैं कि 'एवं खलु गोयमा ! नीसंगयाए, नीरंगणयाए जाव पुव्वप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायई' इस पूर्वोक्त रीति के अनुसार निःसंग होने के कारण, कर्ममलसे रहित होनेके कारण, ममत्वके छूट जानेके कारण यावत् 'गोयमा! से जहानामए कंडस्स कोदंडविप्पमुक्कस्स लक्खाभिमुही निवाघाएणं गई पवत्ता' गीतम! निशान तीन न्यारे मापन 35 नियत લક્ષ્ય તરફ છોડવામાં આવે છે, ત્યારે માર્ગમાં કેઈ અવરોધ ન હોય તો તે બાણ નિયત લક્ષ્ય સુધી બરાબર પહોંચી જાય છે. બાણને ત્યાં સુધી પહોંચવામાં જેવી રીતે પૂર્વપ્રયાગને કારણરૂપ માનવામાં આવ્યો છે, એ જ પ્રમાણે અકર્માજીવની ગતિમાં પણ મુકિતસ્થાન સુધી પહોંચવામાં પણ કારણુરૂપ સકર્માવસ્થામાં પ્રાપ્ત કરેલ ગતિને વેગઆવશ્ય જ હોય છે, એમ સમજવું. હવે સૂત્રકાર આ વિષયને ઉપસંહાર કરતા કહે છે કે'एवं खल्ल गोयमा! नीसंगयाए नीरंगणयाए जाव पुचप्पओगेणं अकम्मस्स गई पण्णायई'
આ પૂર્વોકત રીતે નિઃસંગ (કર્મોના સંગથી રહિત) હેવાને કારણે, કર્મમળથી રહિત હેવાને કારણે, મમત્વ છૂટી જવાને કારણે, ઉર્ધ્વગતિ કરવાના સ્વભાવને કારણે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. १ सू.७ अदुःखीजीवनिरूपणम्
२९५
"
दनेन, निरिन्धनतया कर्मेन्धनराहित्येन पूर्वप्रयोगेण सकर्मतावस्थायां गति परिणामत्वेन अकर्मणः कर्मरहितस्य जीवस्य गतिः प्रज्ञाप्यते = कथ्यते तीर्थङ्करै रिति भावः ॥ सू. ६ ॥
मूलम् - 'दुक्खीणं भंते! दुक्खे णं फुडे, अदुक्खी दुक्खेणं फुडे ? गोयमा ! दुक्खी दुक्खे णं फुडे, णो अदुक्खी दुक्खेणं फुडे । दुक्खीणं भंते! नेरइए दुक्खेणं फुडे । अदुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे ? गोयमा ! दुक्खी नेरइए दुक्खे णं फुडे. णो अदुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे ! एवं दंडओ, जाव - वेमाणिया णं ! एवं पंच दंडगा नेयद्वा- दुक्खी दुक्खे णं फडे १, दुक्खी दुक्खं परियाय २, दुकखी दुक्खं उदीरेइ ३, दुक्खी दुक्खं des ४, दुक्खी दुक्खं । निज्जरेइ ५ ॥ सू० ७
छाया - दुःखी खलु भदन्त ! दुःखेन स्पृष्टः, अदुःखी दुःखेन स्पृष्टः ? गौतम ! दुःखी दुःखेन स्पृष्टः, न अदुःखी दुःखेन स्पृष्टः, दुःखी खलु भदन्त ! उर्ध्वगति करनेके स्वभावके कारण, बंधन छेद हो जानेके कारण, कर्मरूप इंधन से रहित होजानेके कारण, तथा पूर्वप्रयोगके कारण सकर्मावस्था में प्राप्त गतिपरिणामके कारण कर्मरहित हुए भी जीवकी गति तीर्थंकरोंने लोकान्ततक कही है ||०६ ||
'दुक्खी णं भंते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (दुक्खी गं भंते ! दुक्खेणं फुडे, अदुक्खी दुक्खेणं फुडे, हे भदन्त ! दुःखी दुःखसे स्पृष्ट होता है कि अदुःखी दुःखसे स्पृष्ट होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( दुक्खी दुक्खेणं फुडे णो अदुक्खी
ખંધન (ક'અ'ધન) છેદાઈ જવાને કારણે, કર્રરૂપ ઇન્ધનથી રહિત થઈ જવાને કારણે, તથા પૂ`પ્રયેાગને કારણે- સક અવસ્થામાં પ્રાપ્ત કરેલા ગતિપરિણામને કારણેકમ રહિત બનેલા જીવની ગતિ પણ તીકરાએ લેાકાન્ત સુધીની કહી છે. ાસુ. દા ‘grat o Яà !' Seufe
सूत्रार्थ - ( दुक्खीणं भंते ! दुक्खे णं फुडे, अदुक्खी दुक्खे णं फुडे ?) હે ભદન્ત ! દુઃખી જીવ દુઃખથી પૃષ્ટ (બદ્ધ) હાય છે, કે અદુઃખી જીવ દુ:ખથી સૃષ્ટ हाय छे ? (गोयमा !) गौतम । (दुक्खी दुक्खेणं फुडे, णो अक्क्खी है !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
भगवतीसूत्रे नैरयिकः दुःखेन स्पृष्टः, अदुःखी नैरयिको दुःखेन स्पृष्टः ? गौतम ! दुःखी नैरयिको दुःखेन स्पृष्टः, न अदुःखी नैरयिको दुःखेन स्पृष्टः । एवं दण्डको यावत्-वैमानिकानाम् । एवं पञ्च दण्डका ज्ञातव्याः-दुःखी दुःखेन स्पृष्टः ? दुःखी दुःखम् पर्याददाति २, दुःखी दुःखम् उदीरयति ३, दुःखी दुःखं वेदयति ४, दुःखी दुःखं निर्जरयति ५ ॥ सू० ७॥ दुक्खेणं फुडे) दुःखी दुखसे स्पृष्ट होता है, अदुःखी दुःखसे स्पृष्ट नहीं होता है । (दुक्खो णं भंते ! नेरइए दुक्खेणं फुडे अदुक्खी नेरइए दुक्खे णं फुडे) हे भदन्त दुःखी नैरयिक दुःखसे स्पृष्ट होता है कि अदुःखी नैरयिक दुःखसे स्पृष्ट होता है ? (गोयमा दुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे णो अदुक्ख नेरइए दुक्खेणे फुडे) हे गौतम ! दुःखी नैरयिक दुःखसे स्पृष्ट होता है अदुःखी नैरयिक दुःखसे स्पृष्ट नहीं होता है । (एवं दंडओ जाव वेमाणियाणं) इसी तरहकादण्डक यावत् वैमानिकों तकका जानना चाहिये । (एवं पंच दंडगा नेयव्वा) इसी तरहसे नैरयिक आदि २४ पदोंके तथा एक समुच्चय जीव पदके ये ५-५ दण्डक जानना चाहिये वे ये हैं (दुक्खी दुक्खेणं फुडे १, दुक्खी दुक्खं परियायइ२, दुक्खी दुक्ख उदीरेइ ३, दुक्खी दुक्खं वेएइ ४, दुक्खी दुक्ख निजरेइ) दुःखी दुःखसे स्पृष्ट होता है ? दुःखी दुःखको सवरूप से ग्रहण करता है २, दुःखी दुःखकी उदीरणा करता है ३, दुःखी दुःखी दुःखका वेदन करता है ४, दुखी दुःखकी निर्जरा करता है ५। दुक्खेणं फुडे) भी १४ २५ट डाय छ, अभी भयो २५८ डाते। नयी. (दुक्खीणं भंते ! नेरइए दुक्खेणं फुडे, अदुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे १) ३ महन्त ! मी ना२४ हुमथी २५ट डाय छ, मःमी ना२४ ७१
मथी २५2 डाय छ १: (गोयमा! दुक्खी नेरइए दुक्खे णं फुडे, णो अदुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे) गौतम! मी ना२४ ७१ मथी २५ट डाय छ, भाभी ना२४
थी २५ट डात नथी. (एवं दंडओ जाव वेमाणियाण) मे ८ प्रमाणे मानि। सुधाना ६७४ समपा. (एवं पंच दंडगा नेयवा) मा शते ना२४थी साधन मानि४ २४ पहाना तथा मे सभुस्यय पर्नु
म २५ पहोना पाय पांय ६४४: नीय प्रमाणे समा - (दुक्खी दुक्खेणं फुडे, दुक्खी दुक्खं परियायइ, दुक्खी दुक्खं उदीरेइ, दुक्खी दुक्खं वेएइ, दुक्खी दक्खं निज्जरेइ) (१) भी थी २Yष्ट थाय छ, (२) मा भने समस्त
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.१ सू.७ अदुःखीजीवनिरूपणम् २९७ ____टीको-पूर्वम् अकर्मणो वक्तव्यता प्रोक्ता, साम्प्रतं तत्मतिपक्षभूतस्य सकमणो वक्तव्यतामाह-'दुक्खी णं भंते' इत्यादि । 'दुकरखी णं भंते ! दुक्खेणं फुडे ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! दुःखी दुःखजनकत्वात् दुःखं मिथ्यात्वादि कर्म कारणे कार्योपचारात्, तादृशकर्मवान् जीवो दुःखी दुःखेन दुःखजनक कर्मणा स्पृष्टः बद्धः किम् ? अथवा 'अदुकखी दुकखणं फुडे' अदुःखी दुःखजनककर्मरहितो जीवः दुःखेन दुःखजनककर्मणा स्पृष्टः बद्धः ? भगवानाह-गोयमा ! दुक्खी दुक्खेणं फुडे, णो अदुक्खी दुक्खे णं फुडे' हे गौतम ! दुःखी दुःख
टीकार्थ-अभीर अकर्माजीवके विषयमें वक्तव्यताका कथन सूत्रकारने किया है अब वे इस सूत्रद्वारा सकर्माजीवके विषयकी वक्तव्यताका कथन कर रहे हैं इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'दुक्खी णं भंते ! दुक्खेणं फुडे' हे भदन्त ! दुःखी जीव दुःखसे स्पृष्ट-बद्ध हुआ है कि 'अदुक्खी दुक्खेणं फुडे' अदुःखी जीव दुःखसे स्पृष्ट-बद्ध हुआ है ? कारणमें कार्यका उपचार होने से दुःखजनक मिथ्यात्व आदिकर्म यहां दुःख शब्दसे गृहीत हुए हैं ऐसे दुःखवालो दुःखजनककर्मवाला जो जीव है वह दुःखी शब्दका वाच्य है। ऐसा दुःखजनक कर्मवाला जीव दुःख जनककर्म से स्पृष्ट-बद्ध हुआ है ? कि जो दुःखजनक कर्म से रहित है वह जीव दुःख जनक कर्म से बद्ध हुआ है ? ऐसा सार इस प्रश्न का है। इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि गोयमा ! दुक्खी રીતે ગ્રહણ કરે છે. (૩) દુઃખી દુઃખની ઉદીરણ કરે છે (૪) દુઃખી દુઃખનું વેદન કરે छ, भने (५) भी मनी नि । ४२ ७.
ટીકાથ– પહેલાના સત્રમાં સૂત્રકારે અકર્માજીવને વિષે (કર્મરહિત જીવ વિષે વકતવ્યતાનું કથન કર્યું. હવે સૂત્રકાર સકર્માજીવના વિષયમાં વકતવ્યતાનું કથન કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે'दुक्खीणं भंते ! दुक्खेणं फुडे, अदुक्खी दुक्खेणं फुडे ?' हे महन्त ! भी જીવ દુઃખથી સ્પષ્ટ (બદ્ધ) થયેલ હોય છે, કે અદુઃખી છવ દુઃખથી પૃષ્ટ (બદ્ધ) થયેલ હોય છે કારણ વિના કાર્ય સંભવી શકતું નથી. કારણમાં કાર્યને ઉપચાર હોવાથી દુખજનક મિથ્યાત્વ આદિ કર્મને અહીં “દુઃખ શબ્દથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. એવા દુખવાળે – દુ:ખજનક કર્મવાળે જે જીવ હોય છે તેને “દુ:ખી શબ્દના વાસ્થરૂપે અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. એ દુઃખજનક કર્મવાળે છવ દુઃખજનક કર્મથી પૃષ્ટ (બદ્ધ) હોય છે, કે જે જીવ દુ:ખજનક કર્મથી રહિત હેય છે તે દુઃખજનક કર્મથી સ્પષ્ટ હૈય છે? એ આ પ્રશ્નને ભાવાર્થ છે. તેને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
भगवतीसूत्र जनककर्मवान् जीवो दुःखेन दुःखजनककर्मणा स्पृष्टः बद्धः, न अदुःखी दुःखजनककर्म रहितो जीवः दुःखेन कर्मणा स्पृष्टो बद्धः अन्यथा सिद्धस्यापि दुःखजनककर्मणा बद्धत्वापत्तेः । गौतमः पृच्छति-'रुकवी गं भंते ! नेरइए दुक्खे णं फुडे' हे भदन्त ! दुःखी दुःखजनककर्मवान् खलु नैरयिकः किं दुःखेन कर्मणा स्पृष्टः बद्धः ? अथवा 'अदुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे ?' अदुखी दुःखजनककर्म रहितो नैरयिकः दुःखेन कर्मणा स्पृष्टः ? भगवानाह'गोयमा ! दुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे, णो अदुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे' हे गौतम ! दुःखी दुःखहेतुककर्मवान् नैरयिकः दुःखेन कर्मणा स्पृष्टः नो अदुःखी दुःखहेतुकर्म रहितो नैरयिकः दुःखेन कर्मणा स्पष्टः दुःखहेतुककर्म दुक्खे णं फुडे, णो अदुक्खी दुक्खे ण फुडे' हे गौतम ! जो जीव दुःखजनक कर्म से युक्त होता है वही जीव दुःखजनक कर्म से स्पृष्ट बद्ध होता हैं और जो जीव दुःखजनक कर्म से स्पृष्ट-बद्ध नहीं होता है वह दुःखजनक कमें से स्पृष्ट भी नही होता है। यदि ऐसा माना जावे कि अदुःखी दुःखजनक कर्मसे बद्ध होता है- तो सिद्ध जीव में भी दुःखजनक कर्म से स्पृष्टता मानने का प्रसंग प्राप्त होगा। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि-दुक्खी णं भंते ! नेरइए दुक्खे णं फुडे ?' हे भदन्त ! दुःखजनक कर्मवाला नैरयिक जीव दुःखजनक कर्म से स्पृष्ट होता है कि 'अदुक्खी नेरइए दुक्खे णं फुडे' जो नैरयिक जीव दुःखजनक कर्मवाला नहीं है वह दुःखजनक उत्तर भापता महावीर प्रभु के छ ?- 'गोयमा!! गौतम! 'दुक्खी दुक्खेणं फुडे, गो अदुक्खी दुक्खेणं फुडे' हुन था युताय छ, એ જ જીવ દુ:ખજનક કમથી પૃષ્ટ (બદ્ધ) હેય છે, પણ જે જીવ દુઃખજનક કર્મથી સ્કૃષ્ટ પણ હેતું નથી. જે એવું માનવામાં આવે કે આખી દુઃખજનક કર્મથી બદ્ધ હોય છે, તે સિદ્ધ છવમાં પણ દુખજનક કર્મ વડે સ્પષ્ટતા માનવાને પ્રસંગ प्राथ. ___गौतम स्वामीना प्रश्न- 'दुक्खीणं भंते ! नेरइए दुक्खेणं फुडे ?' હે ભદન્ત ! દુખજનક કર્મવાળે નારક જીવ દુઃખજનક કર્મથી સ્પષ્ટ હોય છે, કે 'अदुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे' मन पाणी न ५ मेवो ना२४ ७१ દુઃખજનક મિથ્યાત્વ આદિ કમથી પૃષ્ટ હોય છે તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ 33 छ - 'गोयमा! 3 गौतम! 'दुक्खी नेरइए दुक्खेण फुडे, णो अदुक्खी नेरइए दुक्खेणं फडेरे ना२४ मन वाणा साय, NEHNA
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १.७ अदुःखीजीवनिरूपणम्
२९९
रहितस्य नैरयिकस्य दुःखेन कर्मणा बद्धत्वासंभवात्, अन्यथा सिद्धस्थापि तद्रहितत्वेन तद्बद्धत्वापत्तेः, 'एवं दंडओ जाव वेमाणियाणं' एवं नैरयिकवदेव दण्डको विज्ञेयः कियत्पर्यन्तमित्याह - यावद् वैमानिकानां वैमानिकपर्यन्तानाम्
मिथ्यात्व आदि कर्म से स्पृष्ट होता है ? इस के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम! 'दुःखी नेरइए दुक्खेणं फुडे, णो अदुक्खी नेरइए दुक्खेणं फुडे' जो नारकजीव दुःखजनक कर्मवाला होता है वही दुःखजनक कर्म से स्पृष्ट हुआ करता है, अदुःखी दुःखजनक कर्म से रहित-नारकजीव दुःखजनक कर्म से स्पृष्टबद्ध नहीं हुआ करता है । क्यों कि दुःख हेतुकर्म से रहित हुए नारकजीव में दुःखकर्म द्वारा बद्धवकी असंभवता है यदि दुःखकर्म से रहित हुए नारक जीव में दुःखकर्मद्वारा बद्धता मानी जावे तो ऐसी स्थिति में वही पूर्वोक्त दोष अर्थात् सिद्ध जीव के भी दुःखकर्म द्वारा स्पृष्टता मानने का प्रसंग प्राप्त होगा । क्यों कि जैसे- दुःखजनक कर्म से रहित भी नारक जीव में दुःखजनक कर्म द्वारा आप स्पृष्टता मानते हो तो फिर सिद्ध जीव में भी दुःखजनक कर्म द्वारा स्पृष्टता माननेमें क्या बाधा हो सकती है अतः इस अनिष्टप्रसंग से आपको यही मानना चाहिये कि दुःखजनक कर्म से स्पृष्ट जीव में ही दुःखजनक कर्म द्वारा स्पृष्टता होती है, दुःखजनक कर्म से अस्पृष्ट हुए जीव में नहीं । 'एवं दंडओ जाव वेमाणियाणं' नैरयिक जीव की तरह से ही
કર્મોથી સ્પષ્ટ હાય છે, દુ:ખજનક કમથી રહિત હાય એવા નારક જીવ દુ:ખજનક કમથી સ્પૃષ્ટ (અદ્ધ) હાતા નથી, કારણ કે દુઃખના કારણરૂપ કમ'થી રહિત હાય એવા નારક જીવમાં દુ:ખજનક ક દ્વારા અદ્વૈતની અસંભવિતતા હોય છે. જો દુઃખક'થી રહિત હાય એવા નારક જીવમાં દુ:ખજનક ક દ્વારા પૃષ્ટતા માનવામાં આવે, તે એવી સ્થિતિમાં સિદ્ધ જીવમાં પણ દુ:ખજનક કર્મ દ્વારા પૃષ્ટતા માનવાના પ્રસ`ગ પ્રાપ્ત થશે. કારણ કે દુ:ખજનક કર્યાંથી રહિત નારક જીવમાં દુ:ખજનક કારા પૃષ્ટતાને જો આપ માનતા હા, તા સિદ્ધજીવમાં પણુ દુ:ખજનઃ કર્મ દ્વારા સ્પષ્ટતા માનવી જ પડશે! પણ એ વાત તા અસંભવિત છે. તેથી આપે એ વાત જ માનવી પડશે કે દુઃખજનક ક્ર દ્વારા સ્પષ્ટ જીવમાં જ દુઃખજનક કદ્રારા પૃષ્ટતા થાય છે, દુ:ખજનક કમથી અસ્પૃષ્ઠ હોય એવા જીવમાં દુઃખજનક ક`દ્વારા સૃષ્ટતા સંભવી શકતી નથી. ' एवं दंडओ जाव वेमाणियाणं' ना२४ कवोनी बेस४ वैमानि पर्यन्तना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे 'एवं पंच दंडगा नेयव्वा'-एवं तथैव चतुर्विशतेरपि नैरयिकादिवमानिकान्तपदानां समुच्चयजीवपदस्य चैकस्य वक्ष्यमाणरीत्या पञ्च दण्डकाः (५+२५=१२५ संख्यकाः) आलापकाः नेतव्याः विज्ञेयाः । तानेव पञ्च दण्डकान् प्रदर्शयति 'दुक्खी दुक्खेणं फुडे ?' दुःखी दुःखेन स्पृष्टः ? इति प्रथम आलापकः १, 'दुक्खी दुक्खं परियायई' दुःखी दुःखहेतुककर्मवान् दुःखंकर्म पर्याददाति सामस्त्येन उपादत्ते गृह्णाति निधत्तादिकं करोतीत्यर्थः, इति द्वितीयः २, दुक्खी दुक्खं उदीरेइ' दुःखी दुक्खम् उदीरयति-इति तृतीयः ३, 'दुक्खी दुक्खं वेएइ' दुःखी दुःखं वेदयति-इति चतुर्थ; ४, 'दुक्खी दुक्खं निजरेइ दुःखी दुःखं निर्जरयति' इति पञ्चमो दण्डको बोध्य; ५, उदीरणवेदननिर्जरणानां स्वरूपं पूर्वमुक्तमेवेति ॥ मू. ७ ॥ वैमानिक देवोंतक का दण्डक जानना चाहिये । 'एवं पंच दंडगा नेयव्वा' इसी तरह से नैरयिक से लेकर वैमानिक तक के २४ पदों के तथा एक समुच्चय जीव पद के ५-५ दण्डक-आलापक-सूत्र जानना चाहिये- इस तरह कुल सूत्रों की संख्या १२५ हो जाती है। वे ५ दण्डक प्रत्येक पद के इस प्रकार से हैं-दुक्खी दुक्खेणं फुडे' दुःखी जीव दुःख से- दुःखजनक कर्म से स्पृष्ट होता है १, 'दुक्खी दुक्खं परियायई' दुःखी जीव दुःखजनक कर्म को सब तरफ से ग्रहण करता है अर्थात् निधत्तादि अवस्थावाला उन्हें बनाता है 'दुक्खी दुक्रवं उदीरे इ' दुःखजनक कर्मवाला जीव दुःखजनक कर्म की उदीरणा करता है ३, 'दुक्खी दुक्खं वेए इ' दुःखजनक कर्मवाला जीव दुःखजनक कम का वेदन अनुभव करता है ४, 'दुक्खी दुक्खं निजरेइ' माापी समावा. 'एवं पंच दंडगा नेयव्या' मा शत ना२४थी धन વૈમાનિક સુધીના ૨૪ પદેને તથા એક સમુચ્ચય જીવપદનું, એવી રીતે ર૧ પદોમાંના પ્રત્યેક પદોના પાંચ પાંચ આલાપક સુત્ર સમજવા. આ રીતે કુલ ૧૨૫ આલાપક સુત્રો બનશે. પ્રત્યેક પદના જે પાંચ આલાપક સૂત્ર કહ્યાં છે તે નીચે પ્રમાણે समा।- (१) 'दुक्खी दुक्खणं फुडे' भी ७१ हुन । २५ थाय ७, (२) 'दक्खी दुक्ख परियायइ' भी ७१ हु न भने બધી તરફથી ગ્રહણ કરે છે એટલે કે તેને નિધત્તાદિ અવસ્થાવાળું બનાવે છે. (૩) 'दुक्खी दुक्खं उदीरेइ' AND४ मा मन भनी Gl२४॥
रे छे. (४) दुक्खी दक्खं वेएई' न भाग १ :मन भनु वन (मनुलप) रे छे. (५) 'दुक्खी दुक्खं निज्जरेई' भी 0 13
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श ७ उ.१ सू.८ अनगारविशेषवक्तनिरूपणम् ३०१
अनगारविशेषवक्तव्यता । मूलम्-'अनगारस्स गं भंते ! अणाउत्तं गच्छमाणस्स वा. चिट्रमाणस्स वा, निसीयमाणस्स वा; तुयट्टमाणस्स वा, अणाउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं गेण्हमाणस्स वा; निक्खिवमाणस्स वा; तस्स णं भंते! कि इरियावहिया किरिया कजइ, संप राइया किरिया कजइ ? गोयमा! णो इरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जइ । से केणट्रेणं १० गोयमा! जस्सणं कोह माण-माया-लोभा वोच्छिन्ना भवंति; तस्स णं इरिया वहिया किरिया कजइ, नो संपराइया किरिया कज्जइ; जस्स णं कोह-माण-माया-लोभा अवोच्छिन्ना भवति; तस्स णं संपराइया किरिया कजइ; णो इरिया वहिया किरिया कजइ । अहासुतं रीयमाणस्स इरियावहिया किरिया कज्जइ; उस्सुत्तं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जइ। सेणं उस्सुत्तमेव रीयइसे तेणणं ।सू.८॥ __छाया-अनगारस्य खलु भदन्त ! अनायुक्तं गच्छतो वा, तिष्ठतो वा, निषीदतो वा, त्वग्वर्तयता वा अनायुक्त वस्त्र प्रतिग्रहं कम्बलं पादपोञ्छनं गृह्णतो दुःखी जीव दुःखजनक कर्म की निर्जरा करता है। उदीरणा वेदना और निर्जरा इन का क्या स्वरूप है यह सब पहिले कहा ही जा चुका है ।मु०७॥
___ अनगारविशेषवक्तव्यता'अनगारस्स णं भंते !' इत्यादि ।
सूत्रार्थ- (अणगारस्स णं भंते ! अणोउत्तं गच्छमाणस्स वा કર્મની નિર્જરા કરે છે. ઉદીરણા, વેદના અને નિર્જરાનું કેવું સ્વરૂપ હોય છે તે પહેલાં કહેવામાં આવ્યું છે. એ સૂ. ૭
અણગારની વિશેષ વકતવ્યતા'अनगारस्स णं भंते !! त्यादि सत्रा- (अणगारस्स णं भंते। अणाउत्तं गच्छमाणस्स वा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
भगवतीसूत्रे वा, निक्षिपतो वा, तस्य खलु भदन्त ! किम् ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? गौतम! न ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, सांपरायिकी क्रिया क्रियते । तत् केनार्थेन ?. गौतम ! यस्य खलु क्रोध-मान-माया लोभा व्युच्छिन्ना भवन्ति, तस्य खलु एपिथिकी क्रिया क्रियते, न सांपरायिकी चिट्ठमाणस्स वा निसीयमाणस्स वा तुयट्टमाणस्स वा अणाउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं गेण्हमाणस्स वा, निक्खवमाणस्स वातस्स णं भंते ! किं इरियावहिया किरिया कजइ, संपराइया किरिया कजइ ?) हे भदन्त ! अनुपयुक्त होकर के गमन करनेवाले, खडे रहनेवाले, बैठनेवाले, करवट बदलनेवाले तथा अनुपयुक्त होकर ही वस्त्र, पात्र कम्बल, पादप्रोन्छन- (रजोहरण तथा प्रमाणिका) ग्रहण करनेवाले उन्हें धरनेवाले उस साधु के हे भदन्त ! क्या ऐर्यापथिकी क्रिया लगती है या सांपरायिकी क्रिया लगती हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो इरिया बहिया किरिया कजइ संपराइया किरिया कजइ) ऐसे साधुको ऐपिथिकी क्रिया नहीं लगती है, किन्तु सॉपरायिकी क्रिया लगती है। (से केण तुणं.) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि ऐसे साधु को ऐपिथिकी क्रिया नहीं लगती हैं, सॉपरायिकी क्रिया लगती है। (गोयमा) हे गौतम ! (जस्स णं कोह माण-माया लोभा वोच्छिन्ना भवंति, तस्स र्ण इरिया चिट्ठमाणस्स वा, निसीयमाणस्स वा, तुयट्टमाणस्स वा, अणाउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबलपायपुंछणं गेण्हमाणस्स वा, निक्खिवमाणस्स वा, तस्स गं भंते ! किं इरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जइ ?) હે ભદન્તા ઉપયોગ રહિત અવસ્થામાં ગમન કરનાર, ઉઠનારે, બેસનારો, પડખું महसना, तथा उपयोग रहित अवस्थामा (असावधानीथी) १स, पात्र, मन, પાદપ્રોંછન (રહરણ તથા પ્રર્માજિક) ગ્રહણ કરનાર અને મૂકનાર સાધુને શું मेयोपथि841 या 2, सायिडी या छ ? (गोयमा) 3 गौतम! (णो इरियावडिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जइ) मेवा साधुने
पथि छिया antी नथी, ५९] सापयिती या बागे. (सेकेणद्रणं.) હે ભદન્ત ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે એવા સાધુને અર્યાપથિકી ક્રિયા લાગતી नथी पर सपशयि Mया सारी छ? (गोयमा ) 3 गौतम! (जस्स णं कोहमाण-माया-लोभा वोच्छिन्ना भवंति, तस्स णं इरियावडिया किरिया कजइ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.८ अनगारविशेषवक्तव्यतानिरूपणम् ३०३ क्रिया क्रियते, यस्य खलु क्रोध-मान-माया-लोभा अव्युच्छिन्ना भवन्ति, तस्य खलु सांपरायिकी क्रिया क्रियते, न ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, यथासूत्र रीयतः-ऐपिथिकी क्रिया क्रियते, उत्सूत्रं रीयतः सांपरायिकी क्रिया क्रियते, स खलु उत्सूत्रमेव रीयति, तत् तेनार्थेन. ॥ मू० ८ ॥ वहिया किरिया कजइ, णो संपराइया किरिया कज्जइ, जस्स णं कोहमाण-माया-लोभा अवोच्छिन्ना भवंति, तस्स णं संपराइया किरिया कन्जइ णो इरिया वहियो किरिया कजइ) जिस के क्रोध, मान, माया
और लोभ ये क्षीण हो गये होते हैं ऐसे साधु को ऐपिथिकी क्रिया लगती है, सांपरायिकी क्रिया नहीं लगती है। तथा जिस के क्रोध, मान, माया, लोभ ये क्षीण नहीं हुए होते हैं ऐसे साधु को सांपरायिकी क्रिया लगती है, ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं लगती है। (अहासुत्तं रीयमाणस्स ईरिया वहिया किरिया कज्जइ, उस्सुत्त रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जइ) सूत्र के अनुसार प्रवृत्ति करने वाले साधु को ऐर्यापथिकी क्रिया लगती है और जो साधु सूत्र के विरुद्ध अपनी प्रवृत्ति चालू रखता है उसे सांपरायिकी क्रिया लगती है। (से णं उस्सुत्तमेव रियइ से तेणटेणं०) इस तरह उपयोगरहित साधु सूत्र विरुद्ध प्रवृत्ति करता है इसलिये हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि ऐसे साधु को ऐर्यापगिकी क्रिया नहीं लगती, प्रत्युत सांपरायिकी क्रिया ही लगती है। णो संपराइया किरिया कज्जइ, जस्सणं कोह, माण, माया, लोभा अवोच्छिन्ना भवंति, तस्स णं संपराइया किरिया कजइ, णो इरियावहिया किरिया कज्जइ) જેના કૅધ, માન, માયા અને લાભ ક્ષીણ થઈ ગયા હોય છે એવા સાધુને અપથિકી કિયા લાગે છે–સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગતી નથી. પણ જે સાધુના ધ, માન, માયા અને લોભ ક્ષીણ થયા હોતા નથી એવા સાધુને સપિરાયિકી ક્રિયા લાગે છે–એપથિકી
या andl नथी. (अहामुत्तं रीयमाणस्स ईरियावहिया किरिया कज्जइ, उस्मुत्तं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जड) सूचना माहेश अनुसार प्रवृत्ति કરનાર સાધુને એયપથિકી ક્રિયા લાગે છે, પણ જે સાધુ સૂત્રના આદેશથી વિરૂદ્ધ प्रवृत्ति रे छ, तर सांप।विही जिया खाणे छे. (सेणं उस्मुत्तमेव रिया से तेणद्रेणं) આ પ્રકારની ઉપયોગ રહિત અવસ્થાવાળે સાધુ સત્રના આદેશથી વિરૂદ્ધ હોય એવી પ્રવૃત્તિ કરે છે. હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે એવા સાધુને એયપથિકી ક્રિયા લાગતી નથી, પણ સાંપરાયિકી કિયા લાગે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
भगवतीमूने टीका-कर्मबन्धाधिकारात् कर्मबन्धचिन्तावतोऽनगारस्य क्रियाधिकारमाह'अणगारस्स णं भंते' इत्यादि । 'अणगारस्स णं भंते ! अणाउत्तं गच्छमाणस्स वा, चिट्ठमाणस्स वा, निसीयमाणस्स वा, तुयट्टमाणस्स वा' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त ! अनगारस्य खलु अनायुक्तम् अनुपयोगम् उपयोगं विना, गच्छतो गमनं कुर्वतः, तिष्ठतो वा स्थितिं कुर्वतः, निषीदतो वा उपविशतः, त्वरवर्तयतः पार्श्व परिवर्तनं कुर्वतः, तथा 'अणाउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं गेण्हमाणस्स वा, निक्खिवमाणस्स वा' अनायुक्तम् अनुपयोगम् उपयोगं घिना वस्त्रं, प्रतिग्रहं यात्र, कम्बलं, पादपोच्छनकंरजोहरणं गृह्णतो वा-उपाददानस्य वा, निक्षिपतो वा परिमुश्चतो वा स्थापयतः इत्यर्थः, 'तस्स णं भंते ! किं इरिया
टीकार्थ-कर्मबंध का अधिकार चालू होने से कर्मबन्ध की चिन्तावाले साधु की क्रिया के अधिकार को सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा प्रकट किया है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-'अणगारस्स णं भंते ! अणाउत्तं गच्छमाणस्स वा चिट्ठमाणस्स वा निसीयमाणस्स वा, तुयट्टमाणस्स वा' हे भदन्त! जो अनगार उपयोगसे-आत्मजागृतिसावधानता से रहित शून्य है और इसी प्रकार की स्थिति में वह अपनी गमनक्रिया को, खडे होने की क्रिया को, बैठने की क्रिया को, तथा करवट बदलने की क्रिया को करता है 'अणाउत्तं वत्थं पडिग्गहं, कंबलं, पायपुंछणं गेण्हमाणस्स वा, निक्खिवमाणस्स वा' एवं उपयोग शून्य होकर ही जो साधु वस्त्र को, पात्र को, कम्बल को, पादप्रोग्छन (रजोहरण तथा प्रमार्जिका) को रखता और उठाता है, 'तस्स गं
ટીકાથ- કર્મબંધને અધિકાર ચાલુ હોવાથી કર્મબન્ધની ચિન્તાવાળા સાધુની. ક્રિયાનું વકતવ્ય સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા પ્રકટ કર્યું છે.
ગૌતમ સ્વામી સાધુની ક્રિયાને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે 'अणगारस्स णं भंते! अणाउत्तं गच्छमाणस्स वा, चिठमाणस्स वा, निसीयमाणस्स वा, तुयट्ठमाणस्स वा महन्त! २ मार (साधु) उपयोगी (આત્મજાગૃતિથી, સાવધાનતાથી) રહિત છે, અને એ પ્રકારની સ્થિતિમાં જે તે ગમનક્રિયા કરતો હોય, ઉઠતો બેસતે હોય તથા પડખું બદલતે હેય, તયા 'अणाउत्तं वत्थं पडिग्गहं, कंबल, पायपुन्छणं गेण्हमाणस्स वा, निक्खिवमाणस्स वा' उपयोगडित स्थितिमा ते साधु पत्र, पात्र, ४५ मने पापांछन (રજોહરણ અને પ્રમાર્જિકા)ને ગ્રહણ કરતે હેય તથા મૂકતે હય, ને તે જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ स.८ अनगारविशेषवक्तव्यतानिरूपणम् ३०५ बहिया किरिया कज्जइ ? संपराइया किरिया कज्जइ ?' हे भदन्त ! तस्य खलु असावधानतया गमनादिकं कुर्वतः वस्त्रादिक चोपाददानस्य निदधानस्य वा अनगारस्य किम् ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते भवति ? अथवा सांपरायिकी संपरायाः बादरकषायाः तेभ्यागता. तेषु भवा वा सांपरायिकी क्रिया क्रियते भवति किम् ? भगवानाह-'गोयमा ! णो इरियावहिया किरिया कजई' हे गौतम ! तथाविधस्य श्रमणस्य न ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते एकादश द्वादश त्रयोदश गुणस्थानवर्तिनः उपशान्तमोहस्य क्षीणमोहस्य वा श्रमणस्य केवलभंते ! किं ईरिया बहिया किरिया कन्जइ, संपराइया किरिया कन्जइ' हे भदन्त ! उस साधु को क्या ऐर्यापथिकी क्रिया लगती है ? या सांपरायिकी क्रिया लगती है ? गमनादिक क्रिया करते हुए तथा वस्त्रादि को धरते उठाते हुए साधु को योगनिमित्तक जो क्रियो होती है वह ऐर्यापथिकी क्रिया है एवं बादर कषाय से आगत, या बादर कषायों के होने पर जो क्रिया होती है वह सांपरायिकी क्रिया है। इसमें यही प्रश्न किया गया है कि जो साधु उपयोग रहित अवस्था में जो भी क्रियाएँ करता है उनसे क्या उस साधु को सांपरायिकी क्रिया लगती है ? या ऐपिथिकी क्रिया लगती है ? इस के उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि-'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इरिया वहिया किरिया कजई' इस प्रकार के श्रमण को ऐपिथिकी क्रिया नहीं लगती है-क्यों कि ऐर्यापथिकी क्रिया वह कहलाती है जो ग्यारहवें भंते ! कि ईरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कन्जइ ?' તે સાધુને અર્યા પથિકી ક્રિયા લાગે છે, કે સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગે છે? | ગમનદિ ક્રિયાઓ કરતા તથા વસ્ત્રાદિને ગ્રહણ કરતા અથવા મૂકતા સાધુ દ્વારા ગનિમિત્તક જે ક્રિયા કરવામાં આવે છે, તે ક્રિયાને “ઐયંતથિકી કિયા' કહે છે, અને બાદર કષાયને પરિણામે ઉદ્દભવતી અથવા બાદર કષાયોનો સદૂભાવ હોય ત્યારે જે ક્રિયા થાય છે, તે ક્રિયાને “સાંપરાયિકી ક્રિયા કહે છે. અહીં પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એવું છે કે “ઉપયોગરહિત અવસ્થામાં સાધુ જે જે ક્રિયાઓ કરે છે તે ક્રિયાઓને લીધે તેને સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગે છે, કે ઐયંપથિકી ક્રિયા લાગે છે ?'
तना उत्तर भापता महावीर प्रभु ४ छे - 'गोयमा! णो ईरियावहिया किरिया कज्जई' हे गौतम सेवा साधु२ पिथि: [sit anती नथी. तेर्नु કારણ નીચે પ્રમાણે છે. ઐયપથિકી કિયા તે નિમિત્તક જ કરાતી હોય છેકષાયનિમિત્તક હોતી નથી, કારણ કે દસમાં ગુણસ્થાન સુધી જ કષાયનું અસ્તિત્વ રહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे योगनिमित्तशातावेदनीयकर्म कारणक्रिया ऐपिथिकी क्रियोच्यते सा न भवतीति भावः, । अपि तु 'संपराइया किरिया कज्जई' सांपरायिकी क्रिया क्रियते भवति, जीवोपमर्दकत्वेन वैरानुषङ्गिकतयात्मदुष्कृतकारिभिरात्मभिः बध्यमानं कर्मत्याशयः। गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति - ‘से केणटेणं ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन एवमुच्यते यत् तथाविधस्य श्रमणस्य न ऐर्यापथिकी क्रिया भवति, अपि तु सांपरायिकी क्रिया भवतीति, भगवानाह-'गोयमा ! जस्स णं कोहबारहवें और तेरहवें गुणस्थानवर्ती उपशान्त मोहवाले क्षीणमोहवाले एवं केवली के होती है। यह क्रिया वहां केवल योग निमित्तक ही होती है- कषाय निमित्तक नहीं है क्यों कि कषाय अपना काम दशवें गुणस्थान तक ही करता है। वहां पर यह क्रिया केवल शातावेदनीय कर्म का कारण होती है। अतःउपयोग रहित अवस्था में प्रवृत्ति करनेवाले साधु को जब ऐर्यापथिकी क्रिया होती ही नहीं है तो ऐसी स्थितिमें उसके 'संपराइया किरिया कजई' सांपरायिक क्रिया ही होती है। अब गौतम इस विषय में प्रभु से कारण जानने की इच्छा से ऐसा पूछते है कि-'से केणटेणं' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं ? अर्थात् तथाविध श्रमणके ऐापथिकी क्रिया नहीं होती है, किन्तु सांपरायिकी क्रिया होती है इस आपके कथनमें क्या कारण है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम! 'जस्स णं कोहमाणमायालोभा वोच्छिन्ना' અગિયારમાં, બારમાં, અને તેમાં ગુણસ્થાને રહેલા ઉપશાન્ત મહિવાળા, ક્ષીણ મેહવાળા અને કેવલીને જ અપથિકી ક્રિયા લાગે છે. ત્યાં તે ક્રિયા કેવળ સાતવેદનીય કમરને કારણે થાય છે. ઉપગ રહિત અવસ્થામાં પ્રવૃત્તિ કરનાર સાધુ અર્યાપથિકી કિયા કરતા નથી પણ સાંપરાયિકી ક્રિયા જ કરે છે એટલે કે એવા સાધુને ઐયપથિકી (sit anती नया संपराइया किरिया कमाई' पाय सांपी या मागे छे. હવે તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે_ 'सेकेणद्रणं?" से लह-त! भा५ श प भामेव साधुने અયપથિકી ક્રિયા લાગતી નથી, પણ સાંપરયિકી ક્રિયા લાગે છે? એટલે કે એવા સાધુની ક્રિયાને અપથિકી ક્રિયા કેમ કહેતા નથી?
महापी२ प्रयासमा छ । 'गोयमा गौतम! 'जस्स ण कोह,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०७
चन्द्रिकाटीका श. ७ उ. १ सू. ८ अनगारविशेषवक्तव्यता निरूपणम् माण- माया-लोभा वोच्छिन्ना भवंति ' हे गौतम ! यस्य खलु जीवस्य क्रोधमान- माया लोभाः व्युच्छिन्नाः सर्वथा क्षीणा उपशान्ता वा भवन्ति, 'तस्स णं इरियावहिया किरिया कज्जइ' तस्य खलु क्षीणोपशान्तक्रोध- मान-मायालोभस्य ऐर्या पथिकी क्रिया क्रियते भवति णो संपराइया किरिया कज्जइ' नो सांपरा यकी क्रिया क्रियते किन्तु 'जस्स णं कोह-माया लोभा अवोच्छिन्ना भवंति ' हे गौतम ! यस्य खलु जीवस्य क्रोध-मान-माया - लोभा: अव्युच्छि - नाः सर्वथा अक्षीणाः अनुपशान्ता वा भवन्ति 'तस्स णं संपराइया किरिया कज्जइ, णो इरियावहिया किरिया कज्जइ' तस्य खलु अक्षीणानुपशान्तक्रोधमान माया लोभस्य जीवस्य सांपरायिकी क्रिया क्रियते भवति न ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते । अथ च ' अहासुतं रीयमाणस्स इरियावहिया किरिया कज्जइ' यथासूत्र सूत्रमनतिक्रम्य रयतः शास्त्रानुसारं विहरतः अनगारस्य ऐर्यापथिकी जिस साधुके क्रोध, मान, माया और लोभ ये चारों हो सर्वथा क्षीण होगये हैं, या उपशान्त होगये हैं 'तस्स णं इरियावहिया किरिया कज्ज' उस साधुके ऐर्यापथिकी क्रिया होती है । तथा 'जस्स कोह, माण, माया, लोभा अवोच्छिन्ना भवति' जिस साधुके क्रोध, मान, माया, लोभ ये चारों ही क्षीण नहीं हुए हैं, या उपशान्त नहीं हुए हैं ऐसे अक्षीण या अनुपशान्त क्रोध, मान, माया, लोभवाले जीवके 'संपराइया किरिया कज्ज' सांपरापिकी क्रिया होती है, ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं होती है। 'अहासुत्तं रीयमाणस्स ईरियावहिया किरिया कज्जइ' तथा जो सूत्रकी मर्यादाको उल्लंघन नहीं करके शास्त्र के अनुसार अपनी प्रवृत्ति करता है ऐसे अनमारके ऐर्यापथिकी माण, माया, लोभा, वोच्छिन्ना' ने साधुना हाथ, भान, માયા અને લેાક્ષ સર્વોથા ક્ષીણુ થઈ ગયા હેાય છે, અથવા ઉપશાન્ત થઇ ગયા હેાય છે, " तस्स णं ईरियाasया किरिया कज्जइ' ते साधु द्वारा भैर्याचथिडी दिया थाय छे, तथा 'जस्स णं कोह, माण, माया, लोभा अवोच्छिन्ना भवंति' ? साधुना अघ, માન, માયા અને લાભ ક્ષીણુ થયા હાતા નથી, અથવા ઉપશાન્ત થયા હોતા નથી એવા અક્ષીણુ અથવા અનુપશાન્ત ક્રોધ, માન, માયા અને લેભવાળા સાધુ દ્વારા "सं' पराइया किरिया कज्जइ' सांथरायिडी डिया उराय छे - मैर्यार्थथिडी प्रिया थती नथी. 'अहासुतं रीयमाणस्स ईरियात्रहिया किरिया कज्जइ' > સાધુ શાસ્ત્રની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરતા નથી અને શાસ્ત્રના આદેશ પ્રમાણે જ પ્રવૃત્તિ કરે છે, એવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमु
३०८
क्रिया क्रियते किन्तु - 'असुत्तं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जइ' उत्सूत्र रियतः सूत्रमतिक्रम्य सूत्रोक्तमनाचरतः विचरतः कषायवशात्संयममयथार्थतया पालयतः अनगारस्य सांपरायिकी क्रिया क्रियते नो ऐर्यापथिकी क्रियाक्रियते । अन्ते उपसंहरन्नाह 'सेणं उस्मुत्तमेव रीयह, से तेणद्वेणं, हे गौतम! स खलु अनुपयुक्तः उपयोगरहितः श्रमणः उत्सूत्रमेव सूत्रविरुद्धमेव रीयति आचरति, तत् तेनार्थेन तेन कारणेन तस्य असमवहितस्य श्रमणस्थ सांपरायिकी क्रिया क्रियते, नो ऐर्यापथिकी क्रियेति भावः ।। सू० ८ ॥ अङ्गारादिदो पवर्जिताहारादिवक्तव्यता ।
मूलम् - अह भंते! सइंगालस्स; सधूमस्स, संजोयणादोसदुट्ठस्स पाण-भोयणस्स के अट्टे पण्णत्ते ! गोयमा ? जे णं निग्गंथे वा निग्गंधी वा फासु- एसणिजं असण- पाणखाइम- साइमं पडिग्गाहेत्ता मुच्छिए; गिद्धे गढिए; अज्झोववण्णे आहारं आहारेइ; क्रिया होती है । तथा 'असुत्तं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जह' जो उत्सूत्रसूत्रोक्त आचार विचार के अनुसार अपनी प्रवृत्ति नहीं करता है किन्तु कषायके वश से संयमकी अयथार्थरूपसे पालन करता है, उस अनगारके सांपरायिकी क्रिया होती है । ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं होती है । अब अन्तमें विषयका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि 'से णं उस्सुत्तमेव रियइ से तेणट्टणें' हे गौतम! उपयोगरहित श्रमण सूत्रविरुद्ध ही आचरण करता है इस कारण असमवहित अनुपयुक्त उस श्रमणके सांपरायिकी क्रिया होती है ऐर्यापथिकी क्रिया नहीं होती ऐसा मैंने कहा है ॥ सू० ८ ॥
साधु द्वारा अर्यापथिडी दिया थाय छे. परन्तु 'असुतं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जइ' ने साधु शास्त्रोत रीते वर्तवाने महले शास्त्रमा महेशनी विश्द्धनी પ્રવૃત્તિ કરે છે – કષાયને કારણે સંયમની યથાર્થ રીતે આરાધના કરતા નથી, તે સાધુ દ્વારા સાંપરાયિકી ક્રિયા થાય છે. તેના દ્વારા અર્થાપથિકી ક્રિયા થતી નથી. હવે આ विषयना उपसंहार ४रतां सूत्रभर डे - से णं उस्मुत्तमेत्र रियइ से तेणटुणं હે ગૌતમ ! ઉપયાગરહિત શ્રમણુ શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધનું જ આચરણ કરતા હાય છે. તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે અસમતિ (ઉપયોગ રહિત) તે શ્રમણને સાંપરાયિકી ક્રિયા લાગે છે, તેને અમાંપથિકી ક્રિયા લાગતી નથી. ॥ સૂ ૮ ૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १ सृ. ९ अङ्गारादिदोषनिरूपणम् एस णं गोयमा । सइंगाले पाण- भोयणे । जेणं निग्गंथे वाः निग्गंथी वा फासु- एसणिजं असण- पाण- खाइम साइमं पडिग्गा हित्ता महयाअप्पत्तियं कोहकिलामं करेमाणे आहारं आहारेइ एस णं गोयमा । सधूमे पाण भोयणे । जेणं निग्गंथे वा जाव पडिग्गाहेत्ता गुणुप्पायणहेउं अण्णदव्वेणं सद्धिं संजोएत्ता आहारं आहारेइ, एसणं गोयमा ! संजोयणादोसदुट्ठे पोण-भोयणे । एस णं गोयमा ! सइंगालस्स; सधूमस्स, संजोयणादोसदुट्टस्स पाण-भोयणस्स अट्ठे पण्णत्ते । अह भंते! वोइंगालस्स, वीयधूमस्स, संजोयणादोसविप्पमुक्कस्स पाण- भोयणस्स के अट्ठे पण्णत्ते ? गोयमा ! जे णं निग्गंथे वा, जाव पडिग्गाहेत्ता अमुच्छिए जाव- आहारेइ, एस णं गोयमा ! वीइंगाले पाणभोयणे । जेणं निग्गंथे वा, निग्गंथी वा जाव - पडिग्गाहेत्ता णो महयाअप्पत्तियं जाव- आहारेइ, एस णं गोयमा ! वीयधूमे पाणभोयणे । जेणं निग्गंथे वा, निग्गंथी वा जाव - पडिग्गाहेत्ता, जहा लद्धं तहा आहारं आहारेइ, एस णं गोयमा ! संजोयणादोस - विप्प मुक्के पाण- भोयणे । एस णं गोयमा ! वीइंगालस्स, वोयधूमस्स, संजोयणादोसविप्पमुक्कस्स पाण-भोयणस्स अट्ठे पण्णत्ते ' ॥ सू० ९ ॥
छाया - अथ भदन्त ! साङ्गारस्य, सधूमस्य, संयोजनादोषदृष्टस्य पानभोजनस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! यः खलु निर्ग्रन्थो वा, निग्रन्थी वा मासुकैषणीयम् अशन-पान खादिम स्वादिमं प्रतिगृण मूर्च्छितः, गृद्धः, ग्रथितः,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
भगवतीसूत्रे
अध्युपपन्नः, आहारम् आहरति, एतत् खलु गौतम ! साङ्गारं पान -भोजनम् । यः खल निर्ग्रन्थो वा, निर्ग्रन्थी वा मासुकैषणीयम् अशन-पान - खादिम स्वादिमं प्रतिगृह्य महदमीतिकं क्रोध क्लमं कुर्वन् आहारम् आहरति, एतत् खलु अङ्गारादिदोषवर्जित आहारादिवक्तव्यता
'अह भंते ! सइंगालस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (सगालस सधूमस्स संजोयणा दोसस्स पाणभोगणस्स के अट्ठे पण्णत्ते) हे भदन्त | अंगारदोषसहित, धूमदोषसहित तथा संयोजना दोषसे दूषित ऐसे पानभोजनका क्या अर्थ कहा गया है? ( गोयमा) हे गौतम! (जे णं निग्गंथे वा निग्गंधी वा फासुएसणिज असणपाणखाहमसाहमं पडिग्गाहेत्ता मुच्छिए, गिद्धे, गढ़िए, अज्झोववण्णे आहारं आहारेइ) जो कोइ निर्ग्रन्थ-साधु-या निर्ग्रन्थी साध्वी, प्रासुक और एषणीय ऐसे अशन, पान, खादिम तथा स्वादिम आहारको प्राप्त करके उसमें मूच्छित, गृद्ध, ग्रथित एवं आसक्त होता हुआ उसे अपने उपयोग में लाता है ( एस णं गोयमा ! सांगाले पाणभोयणे) तो हे गौतम ! ऐसा वह पान भोजन अंगार दोष सहित माना गया है। (जे णं निग्गंथे वा निग्गंधी या फासु-एसणिजं असण- पाणखाइम साइमं पडिग्गाहिता महया अप्पत्तियं कोहकिलामं करेमाणे અગારાદિ દોષવજત આહારાદિ વકતવ્યતા'अह भंते ! सइंगालस्स' इत्याहि
सूत्रार्थ - ( सइंगालस्स सधूमस्स, संजोयणादोसदुट्ठस्स पाणभोयणस्स के अट्ठे पण्णत्ते ?) डे महन्त ! अंगारघोष सहित, धूमहोष सहित भने संयोजना દોષથી દૂષિત આહાર-પાણીનું લક્ષણ કયું કહ્યું છે?
( गोयमा !) डे गौतम ! (जे णं निग्गंथे वा निग्गंथीं वा फासुएसणिज्जं असण - पाण- खाइम - साइमं पडिगाहेत्ता मुच्छिए, गिद्धे, गढिए, अज्झेत्रवण्णे आहारं आहारेइ) ले अध साधु हे साध्वी आसुर (अथित्त) भने भेषलीय अशन, पान, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય રૂપ ચતુ`િધ આહારની પ્રાપ્તિ કરીને તેમાં મૂતિ, લેાલુપ, ગ્રંથિત અને આસકત થઈને તેને પેાતાના ઉપયાગમાં से छे, ( एस णं गोयमा ! सगाले पाणभोयणे ) તા હું ગૌતમ ! मेवा आहार पाणीने भंगार होष युक्त मानवामां आवे छे. (जे ण निग्गंथे वा निग्गंथी वा फासु-एस णिज्जं असण - पाण- खाइम - साइमं पडिग्गाहित्ता महया अप्पत्तियं कोहकिलामं करेमाणे आहारं आहारेइ एस णं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १ सू. ९ अङ्गारादिदोषवर्णनम्
३११
गौतम ! सधूमं पानभोजनम् । यः खलु निर्ग्रन्थो वा यावत् प्रतिगृह्य गुणोत्पादनहेतुम् अन्यद्रव्येण सार्द्धम् संयोज्य आहारम् आहरति, एतत् खलु गौतम ! संयोजनादोषदुष्टं पान- भोजनम् । एष खलु गौतम ! साङ्गारस्य, सधूमस्य, संयोजनादोषदुष्टस्य पान - भोजनस्य अर्थः प्रज्ञप्तः । अथ भदन्त ! वीताङ्गारस्य,
आहारं आहारेइ - एस णं गोयमा ! स धूमे ! पाणभोयणे) जो कोई निर्ग्रन्थ साधु या निर्ग्रन्थी साध्वी प्रासुक और एषणीय ऐसे अशन, पान, खादिम तथा स्वादिम आहार को प्राप्त करके क्रोध से खिन्न बन उसे अत्यन्त अप्रीति पूर्वक अपने उपयोग में लाता है तो हे गौतम ! ऐसा वह पान भोजन धूम दोषचाला माना गया है। (जे णं निग्गं थे वा जाव पडिग्गाहेना गुणुप्पायण हे उं अण्णदव्वे णं सद्धि संजोएत्ता आहारं आहारेड, एस णं गोयमा ! संजोयणा दोस दुट्ठे पाणभोयणे ) जो निर्ग्रन्थ-साधु या निर्ग्रन्धी-साध्वी, यावत् आहार को प्राप्त कर के उसे स्वादिष्ट बनाने के निमित्त दूसरे द्रव्य के साथ मिलाकर खाता है, तो हे गौतम ! ऐसा वह पान भोजन संयोजना दोष से दूषित माना गया है । ( एस णं गोयमा ! सइंगालस्स सधूमस्स संजोयणादो सदृट्ठस्स पाणभोयणस्स अट्ठे पण्णत्ते) हे गौतम! साङ्गार, सधूम और संयोजना दोषदुष्ट पान भोजन का ऐसा अर्थ
गोयमा ! स धूमे ! पाणभोयणे) ले ४ निर्थथ (साधु) है निर्थ था (साध्वी) પ્રાસુક અને એષણીય અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાઘ રૂપ ચતુર્વિધ માહારને પ્રાપ્ત કરીને ક્રોધથી ખિન્ન થઈને અતિશય અપ્રીતિ (ઘૃણા) પૂર્વક પોતાના ઉપયોગમાં લે છે, તે હૈ ગૌતમ ! તે સાધુના તે આહારપાણીને ધૂમદોષવાળા માનવામાં આવે છે. जेणं निग्गंथे वा जान पडिग्गाहेत्ता गुणुप्पायणहेउ अण्णदव्वेणं सद्धिं संजोएत्ता आहारं आहारे, एस णं गोयमा । संजोयणा दोसदुट्ठे पाणभोयणे) જે નિગ્રંથ (સાધુ) અથવા નિગ્રંથી (સાધ્વી) પ્રારુક અને એષણીય આહારને પ્રાપ્ત કરીને તેને વાર્દિષ્ટ બનાવવાને માટે બીજા દ્રુશ્યેાની સાથે મેળવીને ખાય છે, હે ગૌતમ! તે સાધુ કે સાધ્વીના આહારને સંચેંજના દ્વેષથી દૂષિત માનવામાં આવે છે.
(अस णं गोयमा ! सइंगालस्स सधूमस्स संजोयणा दोसढुटुस्स पाणभोयणस्स अट्ठे पण्णत्ते) के गौतम ! साङगार सघूम याने संयोजना होषाधी दूषित આહાર-પાણીનું ઉપર કલાં પ્રમાણેનું લક્ષણ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे वीतधूमस्य, संयोजनादोषविप्रमुक्तस्य पान-भोजनस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! यः खलु निर्ग्रन्थो वा यावत-प्रतिगृह्य अमूच्छितः यावत्-आहरति, एतत् खलु गौतम ! वीताङ्गारं पान-भोजनम् । यः खलु निग्रन्थो वा, निर्ग्रन्थी वा, यावत्-प्रतिगृह्य नो महदप्रीतिकं यावत्-आहरति, एतत् खलु गौतम ! वीतधूमं पान-भोजनम् , यः खलु निर्ग्रन्थो वा, यावत्-प्रतिगृह्य, यथा लब्धं तथा आहारम् आहरति, एतत् खलु गौतम ! संयोजनादोषकहा गया है । (अह भंते ! वीइंगालस्स, वीयधूमस्स, संजोयणादोस विप्पमुक्कस्स पानभोयणस्स के अटे पण्णत्ते) हे भदन्त ! अंगार दोषरहित, धूमदोषरहित, तथा संयोजना दोषरहित ऐसे पान भोजन का क्या अर्थ कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जे णं निग्गं थे वा जाव पडिग्गाहेत्ता अमुच्छिए जाव आहारेइ, एस णं गोथमा ! बीइंगाले पाणभोयणे) जो निग्रन्थ-साधु यावत् आहार को ग्रहण करके मूर्छारहित होकर यावत् उसे अपने उपयोग में लाता है ऐसा वह आहार-पान भोजन अंगार दोष रहित कहा गया है। (जे णं निग्गं थे वा निग्गं थी वा जाव पडिग्गाहेत्ता णो महया अप्पत्तियं जाव आहारेइ, एम णं गोयमा ! वीयधूमे पाणभोयणे, जेणं निग्गंथे वा निग्गंथीं वा जाव पडिग्गाहेत्ता जहालद्धं तहा आहारं आहारेइ, एस णं गोयमा ! संजोयणादोसविप्पमुक्के पाणभोयणे एस णं गोयमा !
(अह भंते ! वीइंगालस्स, वीयधूमस्स संजोयणादोसविप्पमुक्कस्स पाण भोयणस्स के अट्टे पण्णत्ते ?) Red 1 मार होष २ति, धूमहौष २हित तथा સંજના દોષરહિત આહારપાણીના ક્યાં ક્યાં લક્ષણે કહ્યાં છે?
(गोयमा !) 3 गौतम! (जे णं निग्गंथे वा जाव पडिग्गाहेत्ता अमुच्छिए जाव आहारेइ, एसणं गोयमा ! वीइंगाले पाणभोयणे) साधु साधा પ્રાસુક અને એષણીય અશનાદિ આહારને પ્રાપ્ત કરીને મછી, લેલુપતા, આસકિત આદિથી રહિત થઇને તેને પિતાના ઉપયોગમાં લે છે, એવા સાધુના તે આહાર-પાણીને भगाहोप २डित मानवाम मा छे. जे णं निग्गंथे वा, निग्गंथी वा जाव पडिग्गाहेत्ता णो महया अप्पत्तियं जाव आहारेइ, एस णं गोयमा ! वीयधूमे पोणभोयणे) रे साधु मया साली प्रासु मन मेषधीय मनाहि यतुविध આહારને પ્રાપ્ત કરીને અપ્રસન્નતા અને ધને ત્યાગ કરીને સંતેષપૂર્વક ખાય છે, मेवा साधुन ते भाडा२-पाने धूमहोप २हित ४डेय छे. (जे णं निग्गं थे वा निग्गंथी वा जाव पडिग्गाहेत्ता जहा लद्धं तहा अहारं आहारेइ, एस णं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.९ अङ्गारादिदोषवणनम् ३१३ विषमुक्तं पान-भोजनम् , एष खलु गोतम ! वीताङ्गारस्य, वीतधूमस्य, संयोजनादोषविप्रमुक्तस्य पान-भोजनस्यार्थः प्रज्ञप्तः ॥
टीका-अनगाराधिकारात् तस्य मण्डलदोषयुक्तमाहारादिकं प्रतिपादयितुमाह-'अह भंते' इत्यादि । 'अह भंते! सइंगालस्स, सधूमस्स, संयोजना दोसहस्स पाण-भोयणस्स के अटे पण्णते ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अथ -वीइंगालस्स वीयधूमस्स, संजोयणादोसविष्पमुक्कस्स पाणभोयणस्स अट्ठ पण्णत्ते) जो निग्रन्थ साधु' या निग्रन्थी साध्वी यावत् आहारको प्राप्तकर अत्यन्त अप्रीतिपूर्वक यावत् उसे अपने उपयोगमें नहीं लाता है ऐसा वह पानभोजन हे गौतम ! धूमदोषरहित कहा गया है। जो निर्ग्रन्थ साधु या साध्वी यावत् आहारको प्राप्तकर उसे स्वादिष्ट बनानेके निमित्त दूसरे द्रव्यके सार्थ उसे मिलाता नहीं है और जैसा आहारपान भिक्षावृत्तिमें प्राप्त होता है वैसा हो उसे अपने उपयोगमें लेलेता है-ऐसा वह पान भोजन हे गौतम ! संयोजना दोषसे रहित कहा गया है।
टीकार्थ-यहां अनगारका अधिकार चल रहा है इससे उसके मण्डलदोषयुक्त आहारादिका प्रतिपादन सूत्रकारने किया है इसमें गौतमने प्रभुसे एसा पूछा है कि 'अह भंते ! सइंगालस्स, सधूमस्स संजोयणादोसदुट्ठस्स पाणभोयणस्स के अटे पण्णत्ते' हे भदन्त ! गोयमा संजोयणादोसविप्पमुक्के पाणभोयणे) २ नि (साधु) नि यी (સાધ્વી) પ્રાસુક અને એષણીય ચતુર્વિધ આહારને લાવીને તેને સ્વાદિષ્ટ બનાવવા માટે બીજાં દ્રવ્ય સાથે તેનું મિશ્રણ કરતા નથી, પણ ભિક્ષાવૃત્તિમાં જેવા આહારપાણીની પ્રાપ્તિ થાય છે, એવા આહાર પાણીને જ પિતાના ઉપયોગમાં લે છે, તે સાધુसाध्वीना २५०ीन सयोन होषयी २डित मानपामा मावे छे. (एस णं गोयमा! बीइंगालस्स, वीयधूमस्स, संजोयणादोसविप्पमुक्करस पाणभोयणस्स अट्ठ पगणने) હે ગૌતમ! અંગારદેષ રહિત, ધૂમદેષ રહિત અને સંજનાદેષ રહિત આહારના આ પ્રકારનાં લક્ષણે કહ્યાં છે.
ટીકાર્થ– અણુગારનો અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં તેના દોષયુકત આહારાદિનું પ્રતિપાદન કર્યું છે – ગૌતમ સ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને महावीर प्रभुने मे प्रश्न पूछे छे - 'अह भंते ! सइंगालस्स, सधृमस्स, संजोयणादोसदुहस्स पाणभोयणस्स के अट्टे पण्णत्ते ?' हे महन्त ! सिद्धांतमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र साङ्गारस्य यः आहारविषयरागाग्निरनगारः चारित्रेन्धनमगारमिव करोति सोऽङ्गार एवोच्यते, तेन सह विद्यमानं पानभोजनम् साङ्गारमुच्यते, तस्य साङ्गारदोषसहितस्य तथा सधमस्य चारित्रेन्धनधमहेतुत्वात् द्वेषो धूमः कारणे कार्योपचारात तेन सह विद्यमानं भक्तादिकं सधूम, तस्य सधूमदोषदुष्टस्य एवं संयोजनादोषदुष्टस्य, गृहीताहारं सुस्वादुं विधातुं द्रव्यान्तरेण संयोज्य योऽनगारः आहरति तदाहारः संयोजनादोषदृषितो भवति। तथाविधस्य सिद्धान्तमें अंगारदोषसहित, और संयोजना दोषसहित आहारका परित्याग साधु के लिये कहा गया है सो अंगारदोषसहित, धूमदोषसहित और संयोजनादोष सहित आहारका अर्थ लक्षण-क्या है ? जो अनगार आहार विषयकरागकी अग्निसे प्रज्वलित होता हुआ अपने चारित्ररूप इन्धनको अंगारके जैसा करलेता है ऐसा वह साधु अंगार ही जैसो कहा गया है इस अंगारके माथ विद्यमान जो पानादिक हैं वे इसीलिये साङ्गार कहे गये हैं सो इस अङ्गारदोष सहित आहारका, तथा चारित्ररूप इन्धनमें धूमका हेतु होनेसे द्वेषको यहाँ कारणमें कार्यके उपचारकोलेकर धूमरूपमाननेसे इस धूमरूप द्वेषके साथ विद्यमान जो भक्तादिक हैं वे सधूम हैं सो इस सघूमदोषदुष्ट आहारका तथा इसी तरहसे संयोजनादोष युक्त आहारका गृहीत आहारको सुस्वादयुक्त बनानेके लिये द्रव्यान्नर के साथ उसे मिलाकर जो अनगार खाता है ऐसा वह आहार संयोजनादोषसे युक्त कहा गया है सो ऐसे संयोजनादोषयुक्त आहारका કહ્યું છે કે અંગાર દેષયુકત, ધૂમ દેષયુક્ત અને સંજના દેષયુકત આહારનો સાઓએ પરિત્યાગ કર જોઈએ. તો હે ભદન્તા અંગાર દેષયુકત આહારના, ધૂમ દેષયુક્ત આહારના અને સંજના દોષયુકત આહારના લક્ષણે કયાં કયાં છે? જે અણગાર આહાર વિષયક રાગની અગ્નિથી પ્રજવલિત થઇને પોતાના ચારિત્રય ઇશ્વનને અંગારા જેવું કરી નાખે છે, એવા તે સાધુને અંગારા જે કહ્યો છે- આ અંગારાની સાથે વિદ્યમાન જે આહાર-પાણી છે તેમને એ કારણે જ સાગાર (અંગાર યુકત) કહ્યા છે. આ અંગાર દેષયુક્ત આહારનું લક્ષણ છે, તથા ચારિત્રરૂપ ઇધનમાં ધૂમના હેતુરૂપ હોવાથી દેશને અહીં કારણમાં કાર્યના ઉપચારની અપેક્ષાએ ધૂમરૂપ માનવામાં આવેલ હોવાથી તે ઘુમરૂપ દ્વેષની સાથે વિદ્યમાન જે આહારાદિ હોય છે તેમને સઘૂમ આહારપાણી કહે છે, પ્રાપ્ત કરેલા આહારને સ્વાદિષ્ટ બનાવવાને માટે બીજાં પદાર્થો સાથે મેળવીને ખાનાર અણગારના આહારને સજના દેષયુકત આહાર કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१५
3
,
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ १ सू. ८ अङ्गारादिदोषवर्णनम् पान - भोजनस्य कः अर्थः प्रज्ञप्तः = कथितः ? भगवानाह - 'गोयमा ! जे णं निग्गं थे वा, निगं थी वा फास - एस णिज्जं' हे गौतम ! यः खलु कश्चित् निर्ग्रन्थः साधुर्वा, निर्ग्रन्थी साध्वी वा काचित् प्रासुकै - पणीयं प्रगताः निर्गताः असत्रः प्राणाः यस्मात् तत्प्रासुकं निर्जीवम् एषणीयम् निर्दोषतया ग्राह्यम् एषणादोषरहितम् ' असण पाण- खाइम - साइमं पडिग्गाहेत्ता' अशनपान खादिम - स्वादिमम् प्रतिगृह्य गृहीत्वा, 'मुच्छिए, गिद्धे, गढिए, अज्झोवबन्ने आहारं आहारेइ' मुच्छितः मोहवान आहारादौ सततं व्यग्रचित्तः, तद्दोषा नभिज्ञत्वात् गृद्धः आहारादिलोलुपः तदासक्तचित्तत्वात् ग्रथितः तद्विषकरागतन्तुभिः सम्बद्धः सरागचित्तत्वात्, अध्युपपन्नः आहारादौ चित्तैकाग्रः सन् आहारम् आहरति, 'एस णं गोयमा ! सगाले पाण- भोयणे' हे गौतम! पानभोजनका हे भदन्त ! क्या अर्थ तीर्थकरादिकांने कहा है ? इस गौतमके प्रश्नके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम! 'जे णं निग्गंथे वा निग्गंधी वा फासुएसणिज" जो निर्ग्रन्थ-साधुजन अथवा निर्ग्रन्थी-साध्वीजन, जिससे प्राण निर्गत हो चुके हैं ऐसे प्रासुक - निर्जीव, तथा एषणीय एषणादोष से रहित 'असणपाणखाइम साइमं पडिग्गाहेत्ता' अशन, पान, खादिम, स्वादिमरूप आहारपानीको ग्रहण करके 'मुच्छिए, गिद्धे, गढ़िए, अज्झोववन्ने' आहार संबंधी दोषसे अनभिज्ञ होनेके कारण उसमें निरन्तर व्यग्रचित होते हुए, तदासक्त चित्तवाले होनेके कारण उस आहारादिमें लोलुप होते हुए, सरागचित्त होनेके कारण तदविषयकरागरूपी तन्तु से सम्बन्ध होते हुए, अध्युपपन्न आहारादिक में ही चित्तकी एकाग्रतायुक्त होने के कारण उसी आहारादि सामग्री में तल्लीन मनवाले होते हुए 'आहारं आहारेह'
"
गौतम स्वामीना प्रभनो भवाण आयता महावीर प्रभु छे - 'गोयमा !' हे गौतम! 'जे णं निग्गंथे वा निग्गंथी वा फासुएसणिज्ज' ने निर्भय (साधु) अथवा निर्थ थी (साध्वी) प्रासु (अयित्त निव), तथा भेषीय (शेषणाद्वेषथीरहित ) 'असण - पाण - खाइम - साइमं पडिग्गाहेत्ता' अशन, पान, पाद्य मने स्वाद्यय यतुर्विध महारने ग्रहष्णु ने 'मुच्छिए, गिध्ये, गढिए, अज्झोवचन्ने ' માહાર વિષેના દ્વેષથી અનભિજ્ઞ (અજાણ્યા) હાવાને લીધે તેમાં નિરન્તર મૂર્છાભાવ, सोलुपता, यासमित भने वित्तनी अश्रता राभीने ' आहारं आहारेइ' तेथे तेने આહારરૂપે ઉપયાગમાં લે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्र एतत् खलु उपरि वर्णितम् मोहपूर्वकं कृतं पानभोजनं साङ्गारम् अङ्गारदोषसहितमुच्यते। अथ धमदोषसहितमाहारं प्रतिपादयितुमाह- 'जे गं निग्गंथे वा, निग्गंथी वा, फा-एसणिज्जं असण-पाण-खाइम साइमं पडिग्गहित्ता' हे गौतम ! यः खलु कश्चित् निर्ग्रन्थो वा, निर्ग्रन्थी वा, प्रामुकै षणीयम् अशन-पान-खादिम-स्वादिमम् प्रतिगृह्य-उपादाय 'महाअप्पत्तियं
आहार करते हैं 'एस णं गोयमा ! सइंगाले, पाणभोयणे' ऐसा वह पानभोजन हे गौतम ! अङ्गारदोषसे युक्त माना गया है अर्थात् साधुकी ऐसी भावनासे गृहीत हुआ वह भोजन अंगारदोषसे युक्त हो जाता है ऐसा माना गया है । तात्पर्य कहनेका यह है कि प्रशस्त आहा. रको सराह सराह कर खाने पर अंगार दोषसे सहित कहा गया है। यद्यपि देखा जाय तो वह भोजन तो प्रासुक एषणीय ही है पर उसमें साधु आदिकी अधिक ममता गृद्धता आदिरूप जो रागादि परिणति है उस परिणतिसे युक्त होकर साधु आदिजनद्वारा लिया गया वह आहार अंगार दोष सहित हो जाता है ऐसा जानना चाहिये । धमदोष सहित आहारको प्रतिपादित करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं कि 'जे णं निग्गथे वा, निग्गंथी वा, फासुएसणिज्ज असण, पाण, खाइम, साइम पडिग्गहित्ता' जो साधु अथवा साध्वी प्रासुक एवं एषणीय अशन-पान-खादिम स्वादिम आहारको ग्रहण करके ___'एस णं गोयमा! सइंगाले पाणभोयणे' गौतम! २L ४२नी मामाथी સાધુ દ્વારા જે ભેજનાદિને ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, તે ભેજનાદિને અંગારેષથી ચુકત આહાર કહેવાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પ્રશસ્ત આહારને વખાણું વખાણીને ખાવામાં આવે છે તે આહારને અંગારદેશ યુકત આહાર કહેવામાં આવે છે. જો કે તે અહાર પ્રાસુક (અચિત્ત) અને એષણીય છે, પરંતુ તેમાં સાધુ આદિની જે અધિક મમતા, લેલુપતા આદિ જે રાગાદિ પરિણતિ છે, તે પરિણતિથી યુક્ત હોય એવા સાધુ, સાધ્વી દ્વારા લેવામાં આવેલ તે આહાર અંગારેદેષ યુકત થઈ જાય છે તેમ સમજવું.
હવે સૂત્રકાર ઘૂમદેષયુકત આહારનું સ્વરૂપ સમજાવતાં કહે છે કે
'जे गं निग्गंथे वा, निग्गंथी वा, फासुएसणिज्ज असण, पाण, खाइम, साइमं पडिग्गहिता' रे साधु अथवा साथी प्रासु मने पाय અશન, પાન, ખાત અને સ્વાદરૂપ ચતુર્વિધ આહારને ભિક્ષાવૃત્તિમાં પ્રાપ્ત કરીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू. ८ अङ्गारादिदोषवर्णनम् ३१७ कोहकिलामं करेमाणे आहारं आहारेइ' महदप्रीतिकम् अत्यन्तमप्रीतिपूर्वकम् , क्रोधक्लमम् क्रोधात् क्लमः शरीरायासः तं शिरःकम्पं कुर्वन् क्रोधात् खिन्नो भूत्वेत्यर्थः, आहारम् आहरति, 'एस णं गोयमा ! सधूमे पाण-भोयणे' हे गौतम ! एतत् खलु उपरिवर्णितम् अत्यन्तामीतिक्रोधखेदपूर्वकं क्रियमाणं पानभोजनं सधूम धमदोषसहितमुच्यते। अथ संयोजनादोष सहितमाहारं प्रतिपादयति- 'जे णं निग्गंथे वा, जाव-पडिग्गाहेत्ता' हे गौतम ! यः खलु कश्चित् निर्ग्रन्थो वा, यावत्-निर्ग्रन्थी वा, मासुकम्एषणीयम् अशन-पान-खादिम स्वादिमं प्रतिगृह्य उपादाय 'गुणुप्पायणहेउं भिक्षावृत्तीमें प्राप्त करके 'महया अप्पत्तियं कोहकिलाम करेमाणे
आहारं आहारेइ' उस आहारको अत्यन्त अप्रीतिपूर्वक क्रोधसे शिर हिलाते हुए मुंह बनाते हुए अर्थात् अप्रशस्त आहारको मस्तक धून२ कर खाता है 'एस ण गोयमा ! सधूमे पाणभोयणे' ऐसा वह आहार पानभोजन धमदोषवाला माना गया है । तात्पर्य कहनेका यह है कि जो साधु जन अप्रशस्त आहारको मस्तक धून२ कर खाता है वह अपने चरित्रको धूआ निकालता है वह भोजन धूमदोषसे दुषित कहा जाता है । संयोजना दोषसे दूषित वह आहार माना जाता है कि 'जे णं निग्गंथे वा जाव पडिग्गाहेत्ता' जो भिक्षावृत्तिलभ्य आहार निर्ग्रन्थ साधु आदि द्वारा सुस्वादवाला बनानेके निमित्त द्रव्यान्तर से मिश्रित करके खाया जाता है। इसी बातको 'महया अप्पत्तियं कोहकिलामं करेमाणे आहार आहारेइ' तेने अत्यन्त અપ્રસન્નતા પૂર્વક કેધ અને ઉદ્વિગ્નતા પૂર્વક, મેં બગાડીને ખાય છે–એટલે કે અપ્રશસ્ત આહારની પ્રાપ્તિ થતાં જે સાધુ ક્રોધ, ઉદ્વિગ્નતા આદિ ભાવોથી યુકત થઈને અપ્રસન્નતા पूर ते माहारने पोताना उपयोगमा छ, 'एसणं गोयमा सधमे पाणभोयणे તે સાધુના આહારને ધમદોષ યુકત માનવામાં આવે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સાધુએ અપ્રશસ્ત આહારની પ્રાપ્તિ થાય ત્યારે ક્રોધ અથવા અપ્રસન્નતા રાખ્યા વિના શાન્તિ અને સંતેષથી તે આહાર ઉપયોગમાં લેવા જોઈએ. પણ જે સાધુ અપ્રશસ્ત આહારને ખાતી વખતે માં બગાડે છે કે કેધ કરે છે કે અપ્રસન્નતા અનુભવે છે તે પિતાના સંયમને બાળીને જાણે કે પિતાયા સંયમને ધૂમાડે કરી નાખે છે. માટે એવા આહારને ઘૂમદેષ યુકત આહાર કહ્યો છે. હવે સંજના દેષથી દૂષિત આહારનું સ્વરૂપ સમજાવતા મહાવીર પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે
'जे णं निग्गंथे वा जाव पडिग्गाहेत्ता' ने साधु मया साची प्रासुर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
भगवतीमत्रो अण्ण दवेणं सद्धिं संजोएत्ता आहारं आहारेइ' गुणोत्पादनहेतुम् स्वादादिगुणोत्पादनार्थम् अन्यद्रव्येण सार्धम् स्निग्धादिद्रव्यान्तरेण सह सविशेपोत्पादनाय संयोज्य आहारम् आहरति 'एस णं गोयमा ! संजोयणादोसदुट्टे पाण-भोयणे' हे गौतम ! एतत् खलु संयोजनादोषदुष्टं पान-भोजनमुच्यते । अन्ते उपर्युक्तदोषत्रयविशिष्टमाहारत्रयमुपसंहरन् आह-'एस णं गोयमा ! सइंगालस्स, सधमस्स, संजोयणादोसदुद्धस्स पाण-भोयणस्स अट्रे पण्णत्ते' हे गौतम ! एष खलु उपरिवर्णितः साङ्गारस्य अङ्गारदोषसहितस्य सधमस्य धूमदोषसहितस्य संयोजनादोषदुष्टस्य पानभोजनस्यार्थः प्रज्ञप्तः । सूत्रकारने 'गुणुप्पायणहेउं अण्णदव्वेणं सद्धिं संजोएत्ता आहारं आहारेई' इस सूत्रांशद्वारा व्यक्त किया है 'गुणुप्पायणहेउ' उस आहारमें स्वादादि गुणको उत्पन्न करनेके लिये उसे 'अण्णदव्वेणंसद्धि' स्निग्धादि द्रव्यान्तरके साथ 'संजोएत्ता' मिलाकरके या युक्त करके जो खाता है 'एसणं गोयमा ! संजोयणादोसदु पाणभोयणे' ऐसा वह आहारपान संयोजनादोषसे दाषत माना गया है । 'एएणं गोयमा ! सइंगालस्स, सधमस्स संजोयणादोसदुद्रुस्स पाणभोयणस्स अपण्णत्ते' इस सूत्रांशद्वारा सूत्रकारने उपर्युक्त दोषत्रय विशिष्ट आहारका उपसंहारक करके ऐसा कहा है कि हे गौतम ! इस प्रकारसे जो अर्थ हमने ऊपरमें वर्णित किया है वही अर्थ अंगारदोषसहित आहार पानका, धूमदोषसहित आहार पानका और संयोजनादोषदुष्ट आहारपानका कहा गया है। अब मूत्रकार इनतीनों दोषोंसे रहित आहारका प्रतिपादन करनेके निमित्त गौतमसे प्रश्न करवाते हैं किभने मेषीय AALE यतुविध मा २ भिक्षावृत्तिमा प्राप्त प्रशने 'गुणुप्पायणहेउ अण्णदव्वेणं सद्धिं संजोएत्ता आहारं आहारेई' तेने साहिट नावाने भाटे मन्य २५ माहि द्रव्ये साये तेनुं मिश्र ४शन माय छ, 'एसणं गोयमा ! संजोयणादोसदुढे पाणभोयणे' मे ते मा २-पानने सयोना था पित भानपामा भाव 2. एए णं गोयमा ! सइंगालस्स, सधमस्स, संजोयणा दोसट्ठस्स पाणभोयणस्स अहे पण्णत्ते' पर्युश्त हषयी युत साडा२र्नु સ્વરૂપ સમજાવીને સૂત્રકાર કહે છે કે હે ગૌતમ! અંગારદેષ સહિત આહાર-પાણીના, ધૂમદેવ સહિત આહાર-પાણીના અને સંજનદેષથી દૂષિત આહારપાણીનાં ઉપર કહ્યા પ્રમાણેનાં લક્ષણે સમજવા. હુવે સૂત્રકાર ઉપર્યુક્ત ત્રણ દોષથી રહિત આહારનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે નીચેના પ્રશ્રનેત્તર આપે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १ सृ. ९ अङ्गारादिदोषवर्णनम्
पान - भोजनस्य जाव- पडिग्गा
३१९ अथोक्तदोषत्रयरहितमाहारं प्रतिपादयितुमाह- 'अह भंते ! वीइंगालस्स, बीयधूमस्स, संजोयणादोस विष्पमुक्कस्स पाण-भोयणस्स के अट्ठे पण्णत्ते ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! अथ वीताङ्गारस्य वीतः = गतः अङ्गारः अङ्गारदोषो यस्मात् तत् वीताङ्गारं पानभोजनम् तस्य अङ्गारदोषरहितस्य, वीतधूमस्य धमदोष रहितस्य संयोजनादोषविप्रमुक्तस्य संयोजनादोषरहितस्य कः अथः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - 'गोयमा ! जे णं निग्गंथे वा, हेत्ता, अमुच्छिए जाव - आहारे' हे गौतम ! यः खलु कश्चित् निर्ग्रन्थः साधुः वा, यावत् - काचित् निर्ग्रन्थी साध्वी वा प्रासुकैषणीयम् अशन-पानखादिम स्वादिममहारं प्रतिगृह्य = आदाय, अमूच्छितः = मोहरहितः यावत्अगृद्ध, = गृद्धिरहितः, अग्रथितः अनध्युपपन्नः सन् आहारम् आहरति 'एस णं गोयमा ! बीइंगाले पाण-भोयणे' हे गौतम! एतत् खलु मूर्छादिवर्जन'अह भंते ! बीईंगालस्स, वीयधूमस्स, संजोय णादोस विप्यमुक्कस्स पाणभोयणस्स के अट्ठे पण्णत्ते' जिस पान आहार मेंसे अंगारदोष दूर हो गया है ऐसा आहारपान वीतांगार है ऐसे वीतांगारवाले आहारपानका, धमदोषरहित आहारपानका और संयोजनादोषरहित आहारपानका हे भदन्त ! क्या अर्थकहा है ? इसके उत्तरमें प्रभु गौतमसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे णं निग्गथे वा जाव पडिग्गाहेत्ता अमुच्छिए जाव आहारेह' जो निर्ग्रन्थ यावत् आहारको भिक्षावृत्तिसे प्राप्तकरके उसे यावत् गृद्धिरहित होकर अग्रथित होकर अनध्युपपन्नहोकर आहार करता है 'एस णं गोयमा ! बीइंगाले पाणभोयणे' हे
"
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન— अह भंते ! वीइंगालस्स, वीयधूमस्स, संजोयणा दोस विष्णुमुकस्स पाणभोयणस्स के अट्ठे पण्णचे ?"
જે આહારપાણી ગારદાષથી રહિત હાય છે, એવા આહારપાણીને વીતાંગાર આહાર કરે છે. હે ભદન્ત ! અંગારોષ રહિત આહાર એટલે શું ? ધૂમદોષ રહિત આહાર એટલે શું? સયાજનાદોષ રહિત આહાર એટલે શું ? એ ત્રણે પ્રકારના આહારના લક્ષણેા જાણવા માટે ગૌતમ સ્વામી આ પ્રશ્ન પૂછે छ.
तेन। उत्तर आयता महावीर अलु उहे छे - 'गोयमा !' हे गौतम ! 'जेणं निग्गंथे वा जावपडिग्गाहेत्ता अमुच्छिए जाव आहारेड' ने साधु अथवा સાધ્વી પ્રાસુક, એષણીય આહારને ભિક્ષાવૃત્તિમાં પ્રાપ્ત કરીને અમૂચ્છિત, અલેલુપ, अनासक्त भने भने अग्रता माहि लाव पृर्व' आहारना उपयोगभां से छे, 'एस णं गोमा ! वीइंगाले पाणभोयणे' ते साधु साध्वीना भाडारने गंगारोषथी रेडित
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
भगवतीसूत्रे पूर्वकं कृतं पान-भोजन वीताङ्गारम् अङ्गारदोषवर्जितमुच्यते । तथा 'जे णं निग्गं थे वा निग्गं थी वा, जाव-पडिग्गाहेत्ता-णो महयाअप्पत्तियं जाव आहारेइ' हे गौतम ! यः खलु कश्चित् निग्रन्थः साधुर्वा, निर्ग्रन्थी साध्वी वा, यावत्-प्रासुकैषणीयम् अशन पान-खादिम-स्वादिम प्रतिगृह्य न महदप्रीतिकं नात्यन्ताप्रसन्नतापूर्वकं यावत्-नो क्रोधक्लम कुर्वन् आहारम् आहरति, 'एस णं गोयमा ! वीयधूमे पाण-भोयणे, हे गौतम ! एतत् खल्ल उपरि वर्णितम् महाऽप्रीतिक्रोधक्लमवर्जनपूर्वक कृत पान-भोजन वीतधूम धमदोषवर्जितमुच्यते, एवम् ‘जे णं निग्गंथे वा, निग्गंथी वा, जाव गौतम! ऐसा वह पानभोजन अंगारदोषसे रहित माना जाता है। 'जाव' इस प्रथम 'यावत्' पदसे यहां 'काचित् निर्ग्रन्थी साध्वी वा पासुकैषणीयम् अशनपानखादिमस्वदिममाहारं' इस पाठका संग्रह हुआ है। तथा द्वितीय यावत् पदसे "अगृद्धः अग्रथितः अनध्युपपन्नः इस पाठका संग्रह हुआ है। इस तरह मूर्छादिवर्जनपूर्वक किया गया आहार अङ्गारदोषवर्जित कहा गया है। तथा 'जे णं निग्गेथे वा निग्गंथी वा जाव पडिग्गाहेत्ता णो महया अप्पत्तियं जाव आहारेह' हे गौतम ! जो कोइ निर्ग्रन्थ साधु अथवा साध्वीजन, यावत् प्रासुकू एवं एषणीय अशन, पान, खादिम, आहारको ग्रहण करके उस पानभोजनको अत्यन्त अप्रसन्नता पूर्वक नहीं यावत् क्रोधलमवर्जनपूर्वक खाता है अर्थात् अप्रसन्नताका और क्रोधका त्याग करके सन्तोषपूर्वक खाता है ऐसा वह पानभोजन हे गौतम! घूमदोषरहित कहा गया भानपामा भाव छ, म पडली मत रे जाव' पहने। ये थये। छ तेना द्वारा नीयता सूत्रपा: अहए। ४२वामा भाव्यो छ- 'काचित् निम्र थी साध्वी वा मासु कैषणीयम् अशन, पान, खादिमस्वादिममाहारं' भी मत १५रायेा 'जाव' ५४थी नीच्या सूत्रा डा राय। छ- 'अगृद्धः, अग्रथितः, अनध्युपपन्नः' આ રીતે મૂચ્છ, આસતિ આદિ ભાવથી રહિત અવસ્થામાં કરાયેલા આહારને 'Auोष २डित' ४ह्यो छे. 'जे णं निग्गथे वा निग्गथी वा जाव पडिग्गाहेत्ता णो महया अपत्तियं जाव आहारेइ' हे गौतम! ने / साधु मया सावी પ્રાસુક અને એષણીય અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાઘરૂપ આહાર ભિક્ષાવૃત્તિ દ્વારા લાવીને મધ્યસ્થ ભાવથી અને સંતેષ પૂર્વક ખાય છે – અપ્રશસ્ત આહાર પ્રાપ્ત થશે. હોય તે પણ ક્રોધ અને અપ્રસન્નતાને ત્યાગ કરીને ખૂબ સંતેષપૂર્વક તેને ઉપયોગમાં લે છે, એવા તેના આહારને ઘૂમેદોષરહિત આહાર કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्किा टीका श.७ उ.१० सू.९ अङ्गारादिदोषवर्णनम् ३२१ पडिग्गाहेत्ता जहा लद्धं तहा आहारं आहारेइ' यः खलु कश्चित् निर्ग्रन्थो निर्ग्रन्थी वा यावत्-मासुकैषणीयम् अशन-पान-खादिम-स्वादिमं प्रतिगृह्य यथा लब्धप्राप्तं तथैव नतु द्रव्यान्तरेण संयोज्य आहारम् आहरति 'एस णं गोयमा! संजोयणादोसविप्पमुक्के पाण-भोयणे' हे गौतम ! एतत् खलु उपरि वर्णित द्रव्यान्तरेणासंयोजितं यथैव लब्धं तथैव भुक्तं पान-भोजन संयोजनादापविप्रमुक्तं सयोजनादोषरहितमुच्यते । उपयुक्तमुपसंहरति-'एस णं गोयमा ! वीइंगालस्स, बीयधूमस्स, संजोयणा दोसविष्पमुक्कस्स पाण-भोयणस्स अढे पण्णत्ते' हे गौतम ! एष खलु उपरि वर्णितः वीताङ्गारस्य, वीत धूमस्य संयोजनादोषविप्रमुक्तस्य पान-भोजनस्य अर्थः प्रज्ञप्तः प्रतिपादितः ॥मू० ९॥ है। 'जे णं निग्गंथे वा निग्गंथी वा जाब पडिग्गाहेत्ता जहा लद्धं तहा आहारं आहारेह' तथा जो निग्रेन्थ साधु अथवा साध्वीजन यावत् प्रासुकू, एषणीय अशन, पान, खादिम, स्वादिम आहारको प्राप्त करके जैसा प्राप्त हुआ है वैसाही उसे आहार करता है द्रव्यान्तरसे संयुक्त करके नहीं, आहार करता है 'एस णं गोयमा! संजोयणादोसविप्पमुक्के पाणभोयणे' तो ऐसी स्थितिमें यह पानभोजन संयोजनादोषसे रहित माना गया है । अब सूत्रकार इस उपर्युक्त कथनका उपसंहार करते हुए कहते हैं कि 'एस णं गोयमा ! वीइगालस्स, वीयधूमस्स, संजोयणादोसविप्पमुक्कस्स पानभोयणस्स अटे पण्णत्ते' हे गौतम । इस पूर्वोक्त कथनके रूपमें वीताङ्गारवाले आहारपानका. वीतधमदोषवाले आहारपानीका और संयोजना दोषसे रहित हुए आहार पानीका अर्थ कहा गया है । सू ९॥ ___ 'जेणं निग्गथे वा निग्गथी वा जाव पडिग्गाहेत्ता जहा लद्धं तहा आहारं आहारेइ' गौतम! २ नि (साधु) मया साची प्रासु अने मेषीय અશાન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદરૂપ આહારને પ્રાપ્ત કરીને, જેવી સ્થિતિમાં પ્રાપ્ત થયે હોય એવી સ્થિતિમાં જ ખાય છે- એટલે કે આહારને સ્વાદિષ્ટ બનાવવા માટે તેમાં स्नि५ मा द्रव्यानु मिश्रण ४२ता नथी, 'एस णं गोयमा! संजोयणादोस विष्पसक्के पाणभोयणे' तो मेवी स्थितिमा माहा२-पाशीना उपयोग ४२वांमा આવે છે, તે આહારપાણને સંજના દષથી રહિત માનવામાં આવે છે.
सूत्रा२ पर्यंत प्रथनना उपसार ४२ता ४३ छ है- एसणं गोयमा! वीइंगालस्स, बीणध्मस्स, सयोजणादोसविप्पमकस्स पानभोयणस्स अट्टे पणगे' હે ગૌતમ! અંગારરહિત આહારનાં, ઘૂમદેષરહિત આહારનાં, અને સંજનાદેષરહિત આહારનાં લક્ષણે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે સમજવા. સૂ, લા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसगे क्षेत्रातिक्रान्ताधाहारवक्तव्यता । मूलम् - अह णं भंते ! खेत्ताइक्कंतस्स, कालाइक्कंतस्स, मग्गाइक्तस्स, पमाणाइक्कंतस्स पाण-भोयणस्स, के अहे पण्णते ? गोयमा! जे णं निग्गंथो वा, निग्गंथी वा, फासु-एसणिजं असण-पाण-खाइम-साइमं अणुग्गए सूरिए पडिग्गाहेत्ता उग्गए सूरिए आहारं आहारेइ, एस-णं गोयमा ! खित्ताइकंते पाण-भोयणे। जेणं निग्गंथो वा जाव-साइमं पढमाए पोरिसीए पडिग्गाहेत्ता, पच्छिमं पोरिसिं उवायणावेत्ता आहार आहारेइ, एस णं गोयमा ! कालाइक्कते पाण-भोयणे। जे णं णिग्गंथो वा जाव-साइमं पडिग्गाहित्ता परं अद्धजोयणमेराए वीइकमावइत्ता, आहारमाहारेइ, एस णं गोयमा ! मग्गाइक्कते पाण-भोयणे । जे णं निग्गंथो वा, निग्गंथी वा, फासु-एसणिज्ज जाव साइमं पडिग्गाहित्ता, परं बत्तीसाए कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ताणं कवलाणं आहारं आहारेइ, एसणं गोयमा! पमाणाइकंते पाण-भोयणे । अठ्ठ कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे अप्पाहारे, दुवालस कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे अवड्डोमोयरिए, सोलस कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे दभागप्पत्ते चउव्वीसं कुक्कुडिअंडगापमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे ओमोयरिए, बत्तीस कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहार आहारेमाणे पमाणप्पत्ते, एत्तो एक्केणवि घासेणं ऊणगं आहारं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. १ सू. ९ क्षेत्रातिक्रान्ताद्याहारस्वरूपनिरूपणम् ३२३ आहारेमाणे समणे निग्गंथे णो पकामरसभोइत्ति वत्तवं सिया । एस णं गोयमा ! खेत्ताइकंतस्स, काल इक्कंतस्स, मग्गाइक्कंतस्स, पमाणाइक्कंतस्स पाण- भोयणस्स अट्ठे पण्णत्ते । सू. १०।
छाया - अथ खलु भदन्त ! क्षेत्रातिक्रान्तस्य, कालातिक्रान्तस्य, मार्गातिक्रान्तस्य प्रमाणातिक्रान्तस्य पान - भोजनस्य कः अर्थः प्रज्ञप्तः ?, गौतम ! यः खलु निर्ग्रन्थो वा, निर्ग्रन्थी वा प्रासुकैषणीयम् अशन-पान-खादिमस्वादिमम् अनुगते सूर्ये प्रतिगृह्य उगते सूर्ये आहारम् आहरति, एतत् खलु क्षेत्रातिक्रान्तादि आहार वक्तव्यता
'अह भंते । खेताइक्कंतस्स, इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( अह णं भंते ! खेसाइक्कंतस्स, कालाइक्कंतस्स, मग्गाइक्कंतस्स, पमाणाइक्कंतस्स पाणभोयणस्स के अट्ठे पण्णत्ते) हे भदन्त ! क्षेत्रातिक्रान्ते कालातिक्रान्त, मार्गातिक्रान्त और प्रमाणातिक्रान्त पान भोजनका क्या अर्थ कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जे णं निग्र्गथे वा निग्गंथी वा फासुएसणिज्ज असणपाणखाइम - साइम अणुग्गए सूरिए पडिग्गहेत्ता उग्गए सूरिए आहार आहारेइ एस णं गोयमा ! खिताक्कते पाणभोयणे) जो कोइ साधु अथवा साध्वीजन प्राक एवं एषणीय अशन, पान, खादिम और स्वादिम आहारको सूर्योदय हुए पहिले प्राप्त करके भिक्षावृत्तिसे लाकरके, बादमें सूर्यो दय हो जाने पर अपने उपयोगमें लाता है - ऐसा वह पानभोजन ક્ષેત્રાતિકાન્તાદિ–આહારની વતવ્યતા
'अह णं भंते! खेत्ताइक्कं तस्स इत्याहि
सूत्रार्थ - ( अह णं भंते ! खेत्ताइकंतस्स, कालाइक तस्स, मग्गाइकंतस्स, पमाइक तस्स पाणभोयणस्स के अट्ठे पण्णत्ते ? ) हे महन्त ! क्षेत्रातिान्त, કાલાતિક્રાન્ત, માતિક્રાન્ત, અને પ્રમાણાતિકાન્ત આહાર-પાણીના શૈા અથ થાય છે? (गोयमा !) हे गौतम! (जे णं निग्गंथे वा, निग्गंथी वा फासुएसणिज्जं असण, पाण, खाइम, साइमं अण्णुगए सूरिए पडिग्गाहेत्ता उग्गए सुरिए आहारं आहारेइ एस णं गोयमा ! खित्ताइकते पाणभोयणे) ले ४ साधु अथवा साध्वी પ્રાસુક અને એષણીય અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાઘરૂપ ચતુર્વિધ આહારને સુર્યાંય પહેલાં ભિક્ષાવૃત્તિ દ્વારા લાવીને સુર્યાંય થયા પછી તેને પાતાના આહાર તરીકે ઉપયોગમાં લે છે, તે તે સાધુ-સાધ્વીના એવા આહાર-પાણીને ક્ષેત્રાતિક્રાન્ત કહેવાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
भगवतीसूत्रे गौतम ! क्षेत्रातिक्रान्तं पान-भोजनम् । यः खलु निर्ग्रन्थो वा, यावत्-स्वादिम प्रथमायां पौरुष्यां प्रतिगृह्य पश्चिमां पौरुषिम् अतिक्रम्य आहारम् आहरति, एतत् खलु गौतम ! कालातिक्रान्तं पान-भोजनम् । यः खलु निर्ग्रन्थो वा, यावत्-स्वादिमं प्रतिगृह्य, परम् अर्धयोजनमर्यादायाः अतिक्रम्य, आहारमाहरति, एतत् खलु गौतम ! मार्गातिक्रान्तं पान-भोजनम् । यः खलु निर्ग्रन्थो वा, निर्ग्रन्थी वा, प्रामुकैषणीयम् यावत्-स्वादिमम् प्रतिगृह्य परं द्वात्रिंशतः कुक्कुटाण्डकप्रमाणमात्राणां कवलानाम् आहारम् आहरति, एतत् क्षेत्रातिक्रान्त कहा गया । (जे णं निग्गंथो वा जाव साइमं पढमाए पोरिसिए पडिग्गाहेत्ता पच्छिम पोरिसिं उवायणावेत्ता आहारं आहा. रेइ, एस णं गोयमा ! कालाइक्कंते पाणभोयणे) जो कोई निर्ग्रन्थ साधु या साध्वी यावत् स्वादिम आहारको प्रथम प्रहरमें ले करके अन्तिम प्रहरतक रखकर फिर उसे आहार करता है, हे गौतम ! ऐसा वह पान भोजनकालातिक्रान्त कहा गया है । (जे णं निग्गंथो वा जाव साइम पडिग्गहित्ता परं अद्धजोयणमेराए विइक्कमावइत्ता आहारमाहारेइ एस णं गोयमा ! मग्गाइक्कते पाणभोयणे) जो कोइ निर्ग्रन्थ साधु अथवा साध्वीजन यावत् स्वादिम आहारको प्राप्तकर उसे अयोजनकी मर्यादाको उल्लंघन करके आहार करता है ऐसा वह पानभोजन हे गौतम ! मार्गातिक्रान्त कहा गया है । (जे गं निग्गंथो वा निग्गंथी वा फासुएसणिज जाव साइम पडिग्गाहित्ता (जे णं निग्गंथो वा जाव साइमं पढमाए पोरिसिए पडिग्गाहेत्ता पच्छिमं पोरिसिं उवायणावेत्ता आहार आहारेइ, एस गं गोयमा ! कालाइछते पाणभोयणे) જે કઈ સાધુ અથવા સાધ્વી પ્રાસુક અને એષણીય અશન, પોન, ખાદ્ય અને રવાદારૂપ ચતુર્વિધ આહારને દિવસના પહેલે પહેરે લાવીને છેલલા પહેાર સુધી રાખી મૂકીને પછી તેને આહાર કરે, તો હે ગૌતમ! તે પ્રકારના આહારને કાલાતિક્રાન્ત જન કહે છે. (जे णं निग्गंथो वा जाव साइमं पडिग्गहित्ता परं अद्धजोयणमेराए वीइकमावइत्ता
ओहारमाहारेइ, एस णं गोयमा! मग्गाइक ते पाणभोयणे) | साधु मया સાધ્વી પ્રાસુક અને એષણીય આશનાદિ ચતુવિધ આહારને પ્રાપ્ત કરીને અ જનની મર્યાદાની બહાર જઈને આહાર તરીકે વાપરે છે, તે હે ગૌતમ! તેમના તે આહારपाथीने भातित ४. 2. (जेणं निग्गंथो वो निग्गंथी चा फासु एसणिज्जं जाव साइमं पडिग्गाहित्ता पर बत्तीसाए कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ताणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेवचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.१० क्षेत्रातिक्रांताधाहारस्वरूपनिरूपणम् ३२५ खलु गौतम ! प्रमाणातिक्रान्त पान-भोजनम् । अष्ट कुक्कुटाण्डकप्रमाणमात्रान् कवलान् आहारम् आहरन् अल्पाहारः, द्वादशकुक्कुटाण्डकप्रमाणमात्रान् कवलान् आहारम् आहरन्-अपार्धावमोदरिका, षोडश कुक्कुटाण्डकप्रमाणमात्रान् कवलान् आहारम् आहरन् द्विभागप्राप्तः, चतुर्विंशति कुक्कुटाण्डकप्रमाणमात्रान् कवलान्-आहारम् आहरन् अवमोदरिकः द्वात्रिंशत् कुक्कुटाण्डकपमाणमात्रान् कवलान् आहारम् आहरन प्रमाणप्राप्तः । एतस्मात् एकेनापि ग्रासेन ऊनकम् आहारम् आहरन् श्रमणः निर्ग्रन्थः पर बत्तीसाए कुक्कुडि अंडगप्पमाणमेत्ताणं कवलाणं आहार आहारेइ, एस णं गोयमा ! पमाणाइक्कते पाणभोषणे) जो कोई निर्ग्रन्थ साधुजन, या निर्ग्रन्थी साध्वीजन पासुक एवं एषणीय यावत् स्वादिम आहारको प्राप्त करके मुर्गाके अंडा प्रमाण बत्तीस ३२ ग्रासोंसे अधिकग्रासोंका आहार करता है ऐसा वह आहार हे गौतम ! प्रमाणातिक्रान्त कहा गया है । (अट्ठकुक्कुडि अंडगप्पमाणमेत्ते कवलआहार आहारेमाणे अप्पाहारे) दुवालसकुक्कुडि अंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहार' आहारेमाणे अवड्ढोमोयरिए सोलसकुक्कुडिअंडप्पमाणमेत्ते, कवले आहारं आहारेमाणे दुभागपत्ते, चउव्वीसं कुक्कुडिअयप्पमाणे जाव आहार आहारेमाणे ओमोयरिए बत्तीसं कुक्कुडि अंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहार आहारेमाणे पमाणपत्ते एत्तो एक्केण वि घासेणं उणगे आहार आहारेमाणे समणे निग्गंथे जो पगामरसभोइत्ति वत्तब्वंसिघा) मुर्गीके कवलाणं आहारं आहारेइ, एस णं गोयमा! पमाइकते पाणभोयणे) ने 38 સાધુ અથવા સાથી પ્રાસુક અને એષણીય અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદરૂપ ચતુર્વિધ આહારને ભિક્ષાવૃત્તિ દ્વારા લાવીને મરઘીના ઈંડા પ્રમાણ ૩ર કેળિયા કરતાં અધિક કાળિયાને આહાર કરે છે, તે તેમના તે આહારનું પ્રમાણુતિકાન્ત ભજન કહે છે. (अटकुकुडिअंडगप्पमाणमेने कवले आहारं आहारेमाणे अपाहरि, दुवालसकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहोरं आहारेमाणे अवड्ढोमोयरिए सोलस कुक्कुडि अंडप्पमाणमेत्ते, कवले आहारं आहारेमाणे दुभागपत्ते, चउच्चीसं कुक्कुडि अंडप्पमाणे जाव आहरं आहारेमाणे ओमोयरिए बत्तीसं कुक्कुडअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहार आहारेमाणे पमाणपत्त एसो एक्के वि घासेणं अणगं आहार आहारेमाणे समणे निग्गंथे णीपगमरसमोइत्ति वत्तव्वं सिया)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
भगवती सूत्रे
नो प्रकामरसभोजीति वक्तव्यं स्यात् । एष खलु गौतम ! क्षेत्रातिक्रान्तस्य, कालातिक्रान्तस्य, मार्गातिक्रान्तस्य प्रमाणातिक्रान्तस्य पानभोजनस्यार्थः प्रज्ञप्तः ॥ सू० १० ॥
टीका - श्रमणाधिकारात् तस्पानभोजनवक्तव्यतां निरूपयितुमाह- 'अह णं अंडा प्रमाणमात्र ८ ग्रासोंका जो आहार करता है ऐसा वह साधु अल्पाहारी कहा गया है । मुर्गीके अण्डाप्रमाणमात्र बारह कबलों ग्रासोंको आहारमें लेनेवाला साधु कुछ कम अर्ध अवमौदर्यतपवाला कहा गया है । मुर्गी अंडाप्रमाणमात्र सोलह ग्रासोंको आहारमें लेने वाला साधु द्विभागप्राप्त अर्धाहारी कहा गया है । मुर्गीके अण्डाप्रमाणमात्र २४ ग्रासोंको आहारमें लेनेवाला साधु अवमौदर्यतपवाला कहा है । मुर्गीके अण्डाप्रमाणमात्र बत्तीस ग्रासोंको आहार में लेनेवाला साधु प्रमाणप्राप्त भोजन करनेवाला कहा गया है। इस बत्तीस ग्रास प्रमाण आहारसे एक भी ग्रास कम भोजन करनेवाला श्रमण निर्ग्रन्थ साधु प्रकामरसभोजी' ऐसा नहीं कहा गया है । ( एस णं गोमा ! खेत्ताक तरस, कालाइ क्कंतस्स, मग्गाइक्कंतस्स, पमाणाइक्र्कतस्स पाणभोयणस्स अट्ठे पण्णत्ते) इस प्रकारसे हे गौतम ! क्षेत्रातिक्रान्त, कालातिक्रान्त, मार्गातिक्रान्त एवं प्रमाणातिक्रान्त पानभोजनका अर्थ कहा गया है।
टीकार्य - श्रमणके अधिकार से सूत्रकारने यहां उसके पानभोजनकी જે સાધુ મરઘીના ઈંડાપ્રમાણ આઠ કાળિયા જેટલા જ આહાર કરે છે તે સાધુને અપાહારી કહે છે. મરઘીના ઇંડાપ્રમાણુ ખાર કેળિયા જેટલા આહારને ભોજન તરીકે લેનાર સાધુને અપાપ્ત અવમેરિક (અલ્પા ઊણાદરક) કહે છે. મીના કડાપ્રમાણુ ૧૬ કાળિયા જેટલું ભાજન આહારમાં લેનાર સાધુને અાઁહારી કહે છે. મરઘીનાં ડાપ્રમાણ ૨૪ ક્રાળિયા જેટલા આહાર કરનાર સાધુને અવમેરિક' કહે છે. મરઘીના ઈડાપ્રમાણુ ૩૨ કાળિયા જેટલા આહાર લેનાર સાધુને પ્રમાણપ્રાપ્ત (પ્રમાણુાનુસાર) ભાજન કરનાર કહે છે. મરઘીના ઈંડાપ્રમાણુ ૩૨ ઢાળિયા કરતાં એક પણ કાળિયા मोछ। आहार मेनार साधुने 'अअम रसलोक' अडवात नथी. (एस णं गोयमा ! खेत्ताइकंतस्त्र, काला इक्कंतस्स, मग्गाइक तस्स, पमाणाइक तरस पाणभोयणस्स अट्ठे पण्णत्ते) हे गौतम! क्षेत्रातिान्त, असातिठान्त भार्गातिान्त भने प्रभातिठान्त લેજનના ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે અ થાય છે.
ટીકા-ક્ષમણુના આહારનેા અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી સુત્રાર આ સુત્રમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
"
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७ उ. १ सु. १० क्षेत्रातिक्रान्ताद्याहारस्वरूपनिरूपणम् ३२७
भंते ' इत्यादि । 'अह णं भंते ! darsh तस्स, कालाइक तस्स, मग्गाइकं तस्स, पमाणाइक तस्य, पाण- भोयणस्स के अट्ठे पण्णत्ते ?' । गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! अथ क्षेत्रातिक्रान्तस्य क्षेत्रं सूर्यसम्बन्धि तापक्षेत्रं दिनमित्यर्थः तदतिक्रान्त' येन तस्य, कालातिक्रान्तस्य कालः = दिनस्य प्रहरत्रयलक्षणः अतिक्रान्तो यस्मिन् तस्य मार्गातिक्रान्तस्य, मार्गः अर्धयोजनरूपः, सः अतिक्रान्तो येन तस्य प्रमाणातिक्रान्तस्य प्रमाणम् = द्वा
"
वक्तव्यता प्रकटकी है इसमे गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'अहभंते! खेत्ता इक्कतस, कालाइक्कंतस्स, मग्गाइक्कंतस्स, पमाणाइ र कंतस्स पाणभोगणस्स के अट्ठे पण्णत्त' कि हे भदन्त ! क्षेत्रातिक्रान्त, कालातिक्रान्त, मार्गातिक्रान्त एवं प्रमाणातिक्रान्त पानभोजनका अर्थ क्या कहा गया है ? सूर्यसंबंधी ताप दिनका नाम यहां क्षेत्र कहा गया है। इस क्षेत्रका अतिक्रमणउल्लंघन जिस पानभोजनने कर दिया है वह पानभोजन क्षेत्रातिक्रान्त है, दिन और रातके आठ प्रहर होते हैं इनमें से दिनके तीन पहरका नाम काल कहा गया है इस कालका अतिक्रम जिस पानभोजनमें हो गया है उस पानभोजनका नाम कालातिक्रान्त है । अर्धयोजनरूप स्थानका नाम मार्ग - यह मार्ग जिस पानभोजन के द्वारा अतिक्रान्त हो चुका है वह पानभोजन मार्गाति
શ્રમણુના આહારવિષયક વિશેષ વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરે છે. કાલાતિક્રાન્ત આફ્રિ આહારનું સ્વરૂપ સમજવા માટે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે 'अह भंते ! खेत्तारक्तस्स, कालाइक्कंतस्स, मग्गइक्कंतस्स, पामाणाइक्कंतस्स पाणभोयणस्स के अट्ठे पण्णत्ते ?' डे महन्त ! क्षेत्रातिान्त, असातिअन्त, भार्गातिક્રાન્ત અને પ્રમાણાતિક્રાન્ત આહાર – પાણીને શે અ કહ્યો છે? અથવા એવા આહારનાં લક્ષણા કર્યાં કર્યાં છે?
સૂર્યના પ્રકાશ જ્યારે મળે છે એવા દિનને અહીં ક્ષેત્ર કહેલ છે. એ ક્ષેત્રનું ઉલ્લંઘન જે આહાર–પાણીએ કરી નાખ્યું છે એવા આહાર-પાણીને ક્ષેત્રાતિકાન્ત ભાજન કહે છે. દિવસના ચાર, અને રાત્રિના ચાર એમ દિનરાતના કુલ આઠે પહેાર થાય છે. તે આાઠ પહેારમાંથી દિવસના ત્રણ પહેારને કાળ’ કહેવામાં આવેલ છે. એ ત્રણ પહેારરૂપ કાળનું જે આહારપાણીમાં ઉલ્લંધન કરાય છે, તેવા આહારપાણીને કાલાતિકાન્ત ભાજન કહેવાય છે. અ`યાજનરૂપ સ્થાનને અહીં મા કહેવામાં આવેલ છે. તે અચાજનરૂપ માનું જે આહારપાણી દ્વારા ઉલ્લંધન કરાયું હાય છે, એવા આહારને માર્ગતિકાન્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
-
भगवतीमत्रे त्रिंशकवललक्षणं, तदतिक्रान्तं येन तस्य, पान-भोजनस्य कः अर्थः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-गोयमा ! जे णं निग्गंथे वा, फासु-एसणिज्जं असणपाण-खाइम-साइमं हे गौतम ! यः खलु कश्चित् निर्ग्रन्थः श्रमणो वा, काचित् निर्ग्रन्थी श्रमणी चा प्रामुकम् अचित्तम् एषणीयम् निर्दोषम् अशन-पानखादिम स्वादिमम् आहारम् 'अणुग्गए मूरिए पडिग्गाहित्ता, उग्गए मूरिए आहारं आहारेइ' अनुद्गते अनुदिते सूर्य प्रतिगृह्य उपादाय, उद्गते उदिते सूर्ये आहारम् आहरति, 'एस णं गोयमा ! खित्ताइक्कंते पाण-भोयणे' हे गौतम ! एतत् खलु उदयात्पूर्वमानीतम् उदयानन्तरं भुक्तम् पानभोजनं क्षेत्रातिक्रान्तमुच्यते, तत् क्षेत्रातिक्रान्तनामदोषदुषितं पानभोजन भवतीत्यर्थः क्रान्त कहा गया है । बत्तीस ३२ ग्रास प्रमाण आहारका नाम प्रमाण है इससे अधिक भोजनका नाम प्रमाणातिक्रान्त पानभोजन है। इसी विषयको यहाँ पर गौतमने प्रभुसे प्रश्नकेरूपमें पूछा है इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'जेणं निग्गंथे वा, निग्गंधी वा, फामुएसणिज्ज असणपाणखाइमसाइम आहारं' जो कोई निर्ग्रन्थ श्रमण अथवा कोई निर्ग्रन्थी श्रमणी प्रासुक-अचित्त, एषणीय-निर्दीष ऐसे अशन, पान, खादिम और स्वादिम आहारको 'अणुग्गए सूरिए पडिग्गाहित्ता' सूर्यके उदय होनेके पहिले लाकर के 'उग्गए सूरिए आहारेइ' बादमें सूर्योदय हो जानेपर आहार करते हैं 'एस गं गोयमा ! खेत्ताइकते पाणभोयणे' हे गौतम ! ऐसा पानभोजन क्षेत्रातिक्रान्त पानभोजन कहलाता है । तात्पर्य कहनेका यह ભજન કહે છે. ૩ર ગ્રાસ (કેળિયા) પ્રમાણ ભજન કરતાં અધિક પ્રમાણમાં ભેજન કરાય તે તેને પ્રમાણતિકાન્ત ભજન કહે છે. એ જ વિષયને ગૌતમ સ્વામીએ ઉપર્યુંકત પ્રમરૂપે મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે 'गोयमा!' गौतम! 'जेणं निग्ग थे वा, निग्गथी वा, फासुएसणिज्ज असण-पाण-खाइम-साइम आहार ने निश्रय (श्रम) मथवा निया (भणी, सापी) प्रासुर (मथित्त) मेषणीय (मेष द्वषयी २डित, निषि) अशन, पान, भाव मने २१७३५ थारे ५४२ माडारने 'अणुग्गए मूरिए पडिग्गाहित्ता' सूर्योदय पडसा सावीने 'उग्गए सरिए आहारेई' सूर्योदय च्या पछी नी माहार ४२ छ, 'एस णं गोयमा! खेत्ताइकते पाणभोयणे त ३ गौतम! मेवा भाडा२પાણીને ક્ષેત્રારિકાન્ત ભજન કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.१० क्षेत्रातिक्रान्ताधाहारस्वरूपनिरूपणम् ३२९ अब कालातिक्रान्तदोषदुष्टमाहारं प्रतिपादयति - जे ण निग्गंथी वा, भाव-साइम पढमाए पोरिसीए पडिग्गाहिता' यः खलु कश्चित् निग्रंन्यः साधुवा, यावत्-निर्ग्रन्थी साध्वी वा काचित् प्रासुकैषणीयम् अशन-पानखादिम स्वादिमम् आहार प्रथमायां पौरुष्यों प्रतिगृह्य 'पच्छिमं पीरिसिं उवायणावेत्ता आहारं आहारेइ पश्चिमाम् अन्तिमं। पौरुषीम् अतिक्राम्य लक्षयित्वा आहारम् आहरति, 'एसणं गोयमा ! कालाइक्कते पाण-भोयणे' है गौतम! एतत् खलु प्रथमपहरे आनीतमन्तिममहरे मुक्तं पान-भोजनं कालातिक्रान्तंदोषदृषितं भवति । अथ मार्गातिक्रान्तदोषदृषितमाहारमाह-'जे णं निग्गंथो वा जाव-साइमें परिग्गाहित्ता' यः खलु कश्चित् निर्ग्रन्यो वा, यावत्-निर्ग्रन्थी वा है कि जो श्रमण या श्रमणी सूर्यका उदय जबतक नहीं हुआ है ऐसे समयमें आहार पानी लांकरके रखले और बादमें जब सूर्यका उदय होजावे तब उसे अपने उपयोगमें लावे तो पेसा वहभोजन क्षेत्रातिक्रान्त दोषसे दूषित माना गया है । 'जे णं निग्गंयो वा जाव साइमं पढमाए पोरिसीए पडिग्गाहित्ता' जो कोई श्रमण निर्ग्रन्थ साधु यावत् कोई निर्ग्रन्थी साध्वी प्रासुक, एषणीय अशन, पान, खादिम एवं स्वादिम आहारको प्रथम प्रहरमें लाकरके 'पच्छिमं पोरिसिं उघायणावेत्ता आहार आहारेइ' पश्चिम प्रहर बीत जानेके बाद उस आहारको आहार करते हैं 'एस गं गोयमा कालाइक्कंते पाणभोयणे' हे भदन्त ! ऐसा वह पानभोजन कालातिक्रान्तदोषसे दूषित माना गया है । 'जे णं निग्गयो वा जाव साइमं परिग्गाहित्ता' जो निर्ग्रन्थ साधु अथवा
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે કઈ રમણ અથવા શ્રમણી સૂર્યોદય પહેલાં આહાર-પાણી વહારી લાવે. પછી તેને રાખી મૂકે અને સૂર્યોદય થયા પછી તેને ઉપગમાં લે, તે અવા ભજનને ક્ષેત્રાતિકાન્ત દેષથી દૂષિત માનવામાં આવે છે.
'जे गं निम्गयो वा जाव साइम पढमाए पोरिसीए पडिग्गाहित्ता' તો કઈ શ્રમણ નિગય અથવા અમાણ નિગ્રંથી પ્રાસુક, એષણય અશન, પાન આદિ यतुविधा मिसावृत्ति का हिसना पडेना पडारे लाव. 'पच्छिम पोरिसि उवायणावेत्ता आहारं आहारेइ' भने ते माहारने भूडी शभान र पहार व्यतीत / गया पछी तन मा ४२, 'एस णं गोयमा! कालाइते पाणमोयणे, तोहे गौतम! त प्रारना तमना माहाने stafasad हाथी पित આહાર માનવામાં આવે છે.
'जे गं चिन्मयो वा जाव साइमं परिग्माहिता'२ नि (५) अयथा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे काचित्, मासुकै-षणीयम् अशन-पान-खादिम-स्वादिमम् प्रतिगृह्य-उपादाय 'परं अद्धजोयणमेराए वीइकमावइत्ता आहारमाहारेइ' परम् अर्धयोजनमर्यादायाः क्रोशद्वयप्रमाणमार्गात्परं परभागम् अतिक्रमय्य नीत्वा आहारम् आइरति 'एस णं गोयमा ! मग्गातिक्कंते पाण-भोयणे' हे गौतम ! एतत् खलु क्रोशद्वयानन्तरं नीत्वा भुक्त पान-भोजनं मार्गातिक्रान्तदोषदुष्ट मुच्यते, इति भावः अथ प्रमाणातिक्रान्तदोषदुष्टमाहारमाह-'जे णं निग्गंथो वा, निगंथी वा, फामु. एसणिज्जं जाव-साइमं पडिग्गाहित्ता' यः खलु कश्चित् निर्गन्थः श्रमणो वा, निग्रन्थी श्रमणी वा काचित् यावत् प्रामुकम् अचित्तम् एषणीयं निदोषम् अशनपान-खादिम-स्वादिमं परिगृह्य परं बत्तीसाए कुक्कुडिअंडगप्पमाणमे, ताणं कवलाणं आहारं आहारेइ' परं द्वात्रिंशतः कुक्कुटाण्डकप्रमाणमात्राणां कवलानाम् द्वात्रिंशत्संख्यककुक्कुटाण्डप्रमाणमात्राणां कबलानां परम्-आधिकमियावत् निर्ग्रन्थी साध्वी प्रासुक एषणीय अशन, पान खादिम, स्वादिम आहारको प्राप्त करके 'पर अद्धजोयणमेराए वीइकमावइत्ता आहारमाहारेई' दो कोश प्रमाण मार्गको उल्लंघनकर बादमें उस आहारको आहार करते हैं 'एस णं गोयमा ! मग्गाइक्कंते पाणभोयणे' हे गौतम ! ऐसा वह पानभोजन मार्गातिक्रान्त दोषसे दुष्ट होता है। 'जे ण निग्गंथो वा निग्गंथी वा फासुएसणिज जाव साइमं पडिग्गाहित्ता' जो निर्ग्रन्थ साधु अथवा साध्वीजन प्रासुक एवं एषणीय निर्दोष यावत् अशन, पान, खादिम, स्वादिम आहारको प्राप्त करके 'पर बत्तीसाए कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ताणं कवलार्ण आहार आहारेइ' मुर्गीके अंडेके बराबर ३२ ग्रासों से भी अधिकका आहार करता है 'एस સાધ્વી પ્રાસુ અને એષણાય (અચિત્ત અને દેષરહિત) અશન, પાન આદિ ચતુવિધ माडा२ गायरी द्वारा आत ४रीने 'पर अद्धजोयणमेराए वीइणमावइत्ता आहारमाहारेइ' मयागन (मे १५) प्रभाए भागनु न शन मेट से मारने मे शमा मतरे ने माडा२४२, 'एस गंगोयमा! मग्गाइकंते पाणभोयणे' તે હે ગૌતમ! એવા સાધુ કે સાધ્વીના તે આહારપાણને માર્ગીતિક્રાન્ત દેષથી દૂષિત માનવામાં આવે છે.
'जे णं निग्गथो वा निग्गथी वा फासुएसणिज्जंजावं साइमं पडिग्गाहित्ता' જે કઈ સાધુ અથવા સાધ્વી પ્રાસુક અને દેષરહિત અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ माडारने प्रात ४रीन पर बत्तीसाए कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेचाए कवलाणं आहारं बाहारेड भरधान। .. २८ मापना ३२ पास (ML) २di मधिर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.१ सू.१० क्षेत्रातिक्रान्ताधाहारस्वरूपनिरूपणम् ३३१ त्यर्थः आहारम् आहरति, 'एस गं गोयमा ! पमाणाइते पाण-भोयणे' हे गौतम एतत् खलु उपरिवर्णितम् द्वात्रिंशत्कुक्कुटाण्डप्रमाणमात्रकवलाधिकं पान-भोजनं प्रमाणातिक्रान्तदोषदुष्टमभिधीयते । 'अट्ठकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे अप्पाहारे' अष्टकुक्कुटाण्डकपमाणमात्रान् कवलान् आहारम् आहरन् साधुः अल्पाहारः कथ्यते, 'दुवालसकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे अवड्ढोमोयरिए' द्वादशकुक्कुटोण्डकप्रमाणमात्रान् कवलान् आहारम् आहरन् साधुः अपार्ड्सवमोदरिकः, अवमस्य-ऊनस्य उदरस्य करणम् अवमोदरिका, अपकृष्टं किंचिन्न्यूनम् अर्द्ध यस्यां सा अपार्दा, सा अबमोदरिका विद्यते यस्य स अपाविमोदरिका, द्वात्रिंशत्कवलापेक्षया द्वादशणं गोयमा ! पमाणाइक्कंते पाणभोयणे' ऐसा अधिक पानभोजन हे गौतम प्रमाणातिक्रान्तदोषसे दुष्ट कहा गया है। अट्ठकुक्कुडि अंडगप्पमाणमेते कवले आहार आहारेमाणे अप्पाहारे' कुक्कुडिके अंडाप्रमाण आठ ग्रासोंको आहारमें खानेवाला साधु अल्पाहारवाला कहा गया है। 'दुवालसकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहार आहारेमाणे अवड्ढोमोयरिए' कुक्कुडी-मुर्गीके अण्डाप्रमाणमात्र १२ ग्रासोंको आहारमें खानेवाला साधु अपार्ड्सवमोदरिक कहा गया है । उदरका ऊन करना अर्थात् भूखसे कम खाना इसका नाम अवमोदारिका है। जिस अवमोदरिकामें आधा भाग भी कुछ कम रहता है वह अपार्द्ध अवमोदरिका है। यह अपार्द्ध अवमोदरिका जिसके मोजूद है वह अपार्दावमोदरिक है । बत्तीस ३२ ग्रासोंकी अपेक्षा १२ कवलोंमें कुछकम प्रभामा मा२ ४रे छ, 'एस गं गोयमा ! पमाणाइकते पाणभोयणे' તે હે ગૌતમ! એવા તે આહારને પ્રમાણતિકાન્ત દેષથી દૂષિત માનવામાં આવે છે. 'अट्ठकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारमाणे अप्पाहारे' भवाना ઈડા જેવડા આઠ જ કેળિયા જેટલે આહાર કરનાર સાધુને અલ્પાહારી કહે છે. दुवालसकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे अवड्ढोमोयरिए' મરઘીના ઈંડા જેવડા બાર જ કેળિયા જેટલે આહાર કરનાર સાધુને અપાદ્ધવમદરિક (मस्या अ२ि ) ४३ 2. BERने 'ऊन' रामपुं- मे , भूम डायत કરતાં પણ ઓછું ખાવું તેનું નામ અમેરિકા (
ઊરિકા) છે. તે ઉદરી વ્રતમાં ૩૨ ગ્રાસ પ્રમાણ આહારના અર્ધ ભાગ કરતાં પણ ઓછો આહાર લેવામાં આવે છેઉદરના અધ કરતાં પણ અધિક ભાગને ખાલી રાખવામાં આવે છે– એવા ઉદરી प्रतने 'माधअ४ि ' (अपार्द्ध अवमोदरिका) ४३ छे. रे साधु १२ श्रास પ્રમાણ આહાર કરતા હોય છે તેને “અપાઈ ઊરિકકહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावतीस्त्रे कवलानासपार्द्ध रूपलात, पतत्प्रमाणाहारका अपाविमोदरिक उच्यते । एवं 'सोलमकुक्कुडिअंडाप्पमापामेचे काले आहारं आहारेमाणे दुभागप्पत्ते' घोडस कुक्कुटाण्डकप्रमाणमात्रान् कबलान् आहारम् आहरन् श्रमणः विभागप्रामः बिभाग-द्वात्रिंशनाऽदै षोडशं मान विभागमाप्तः, स अ हारी कथ्यते इति भावः तथा 'चउचीसं कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत जाव आहारं आहामाणे ओमोयरिए' चतुर्विशति कुक्कुटाण्डकप्रमाणमात्रान् यावत्-कबलान आहारम् आहरन् साधुः अवमोदरिकः, अत्रमस्य-ऊनस्य उदरम्य करणम् अवमोदरिका, सा आस्त अस्मिन् इति अवमोदरिका सा अस्ति यस्य स अवमोदरिकः साधुः कथ्यते, एवं 'बनीसं कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेले कवले आहारं आहारेमाणे पमाणपत्ते' अर्धरूपता आती है इसलिये इतने प्रमाण आहारको लेनेवाला साधु या साध्वीजन अपार्दावमोदरिक कहा गया है । इसी तरहसे 'सोलस कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहार आहारेमाणे दुभागप्पत्ते' मुर्गीके अपडे प्रमाणमात्र सोलह १६ ग्रामोंको आहारमें लेनेवाला साधुजन या साध्वीजन विभाग प्राप्त हुआ अर्द्धाहारी कहा गया है। बत्तीस ३२के आधे सोलह १६ होते हैं । सो इस सोलह १६ रूप अद्धभागको प्राप्त करके वह आधे-आहारवाला प्रकट किया गया है । तथा 'चउव्वीसं कुक्कुडि अंडगप्पमाणे जाव आहार आहारेमाणे ओमदरिए' कुक्कुडीके अंडे प्रमाणमात्र २४ ग्रासोंको आहारमें लेनेवालासाधु अवमोदरिक कहा गया है। भखसे कमआहारका लेना इसका नाम अवमोदरिका और वह जिसमें है वह अवमोदरिक साधु है । बनीसं कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेचे कवले आहार
मे ४ प्रमाणे 'सोलस कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते चले आहार आहारेमाणे दभागप्पत्ते भरधीना 24 सौ ग्रास प्रमाण माहार खेनार साधु अथवा સાવીને “અહારી' અથવા અર્ધ ઊદરિક કહે છે. ૨ ગ્રાસ પ્રમાણે આહારને પ્રમાણુનુસાર આહાર કહ્યો છે. ૧૬ ગ્રાસ એટલે ૩૨ ગ્રાસ કરતાં અર્ધા ગ્રાસપ્રમાણ આહાર ગણાય છે. માટે એટલા પ્રમાણમાં આહાર લેનારને “અર્ધાહારી કહે છે. 'चउव्वीस कुक्कुडिअंडगप्पमाणे जाव आहारं आहारेमाणे ओमोदरिए' મરઘીના ઈંડા જેવડા ૨૪ ગ્રાસપ્રમાણ આહાર લેનાર સાધુને “અવદરિક' કહે છે. ભૂખ હેય તે કરતાં પણ ન્યૂન આહાર લેવો તેનું નામ “અમેરિકામાં છે. એ પ્રકારની अपमारिया युत सोधुने 'AARIERS साई - 'चीस मुक्कडिअंडमय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.१ सू.१० क्षेत्रातिक्रान्ताधाहारस्वरूपनिरूपणम् ३३३ द्वात्रिंशतं कुक्कुटाण्डकममाणमामात कक्लान् आहारम् आहरन् साधुः प्रमाणमाता प्रमाणानुसारिभोक्ता निगलने । 'एत्तो एककेण वि पामेणं 'ऊणगं आहारं आहारेमाणे ससणे निरगंथे पो पकाारसभोड नि बत्तव्य सिया' एतस्मान द्वात्रिंशत्कवललक्षणप्रमाणात एकेनापि ग्रासेन-कवलेन उनकं न्यूनम् आहारम् आहरन् श्रमणो निर्घन्धःनो प्रकामरसभोजी' नात्यन्तमधुरादिरसभोका इति वक्तव्यं स्यात् क्तुं शक्येत, इति भावः । अन्ते उपमंडरति'एसमं गोयमा ! खेचानिरूतस्स, कालातिकतस्म, ममातिकतस्स, पमाणातिकतस्स, पाण-भोयणस्स अटे पण्याचे' हे गौनम ! पात खल्ल उपरि वर्णितः क्षेत्रातिक्रान्तम्य, कालातिक्रान्तस्य, मार्गातिक्रान्तस्य, प्रमाणातिक्रान्तस्य पान-भोजनस्य अर्थः प्रज्ञप्ता-कर्षित इति । ॥ सू० १० ॥ आहारेमाणे पमाणपसे मुर्गाके अंडे प्रमाणमात्र बत्तीस ३२ ग्रासोंका आहारलेनेवाला साधुजन प्रमाणमास ममरणानुसार आहारका भोक्ता कहा गया है । ' एसो एक्केण विघासेणं ऊयागं आहार आहारेमाणे समणे निगथे णो पकामरसभोईत्तिवत्तव्वं सिया' बत्तीस कपलरूप प्रमाणकी अपेक्षा एक भी ग्राससे न्यून आहारका करनेवाला साधु-श्रमण निर्घन्ध अत्यन्त मधुरादि रसका भोक्ता नहीं कहा जा सकता है । अंतमें कथित विषयका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि 'एस णं गोयमा ! खेत्तातिकतस्स, कालातिकंतस्स, मग्गातिक तस्म, पमाणातिक्कंतस्स पाणभोयणस्स अट्टे पण्णत्ते' हे गौतम ! क्षेत्रातिक्रान्त, कालातिक्रान्त, मार्गातिक्रान्त और प्रमाणातिक्रान्त पानभोजन का इस तरहसे ऊपरमें वर्णित हुआ अर्थ स्वरूप कहा गया है ॥१०॥ माणमेचे कवले आहारं आहारेमाणे पमाणपत्रो' भRधीना UP१७१२ पास પ્રમાણુ આહાર ફરનાર માધને મરણમાપ્ત ( પ્રમાણુનુસાર આહાર લેતા) કહ્યો છે. 'पुनो एकोण वि घासेणं ऊणग' आहारं आहारेमाणे समणे तिग्गथे णो पकाम रसभोई चि वत्तवं सिया' युत प्रमाणुन। ३२ सास ४२त। 3 ५२ आसપ્રમાણે ન્યૂન (ઓ) આહાર કરનાર શ્રમણ નિગ્રંથને “અત્યંત મધુરાદિ રસને ભેસ્તા” કહી શકાતો નથી. હવે આ વિષયને ઉપસંહાર કરતા મહાવીર પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને ४ छे - (एस णं गोयमा! खेत्तातिकवस्स, कालानिक नस्स, मग्गातिकतस्स, पमाणातिकतम्स प्राणभोयणस्स अट्टे पाणने) गौतम! त्रdिsird, stillક્રિાન્ત, માર્ગીતિક્રાન્ત અને પ્રમાણતિકાન્ત આહારપાણીને ઉપર વર્ણવ્યા પ્રમાણેને अर्थ (२१३५) समनवा ॥२.१०॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
भगवतीसशे शस्त्रातीतादिपानभोजनवक्तव्यता- मूलम्-'अह भंते ! सत्थाईयस्य, सत्थपरिणामियस्स, एसियस्स, वेसियस्स सामुदाणियस्य पाण-भोयणस्स के अढे पण्णत्ते ? गोयमा ! जे णं निग्गंथे वा, निग्गंथी वा, निक्खित्त सत्थमुसले, ववगयमाला-वन्नग-विलेवणे ववगय-चुय चइय चत्तदेहं, जीवविप्पजड्डूं, अकयं, अकारियं, असंकप्पियं, अणाहूयं, अकीयगडं, अणुदिलं, नवकोडीपरिसुद्धं, दसदोस विप्पमुक्कं, उग्गमु-प्पायणेसणासुपरिसुद्धं, वोइंगालं, वीयधूम, संजोयणादोस विप्पमुक्कं असुरसुरं, अचवचवं, अदुयं, अविलंबियं, अपरिसाडियं, अक्खोवंजण-वणाणुलेवणभूयं, जमजाया-माया-वत्तियं, संजमभारवहणट्रयाए बिलमिव पण्णग भूएणं अप्पाणेणं आहारं आहारेइ, एस णं गोयमा! सत्थाईयस्स, सत्थपरिणामियस्स, जाव-पाण-भोयणस्स अयमहे पण्णत्ते, सेवं भंते ! सेवं भंते! ति। ॥सू० ११॥
छाया-अथ भदन्त ! शस्त्रातीतस्य, शस्त्रपरिणामितस्य, एषितस्य, व्येषितस्य, सामुदायिकस्य पान-भोजनस्य कः अर्थः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! यः खलु
शस्त्रातीतादिपानभोजनवक्तव्यता'अह भंते ! सस्थाईयस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(अहभंते ! सस्थाईयस्स सत्थपरिणामियस्स, एसियस्स, वेसियस्स, सामुदाणियस्स पाणभोयणस्स के अटे पण्णत्ते) हे भदन्त ! शस्त्रातीत, शस्त्रपरिणामित, एषित, व्येषित, सामुदानिक ऐसे पान
શાતીત આદિ પાન ભેજનની વક્તવ્યતા'अह भंते ! सत्थाईयस्स' इत्याहि
सूत्राय - (अह भंते ! सत्याईस्स सत्थपरिणामियस्स, एसियस्स, वेसियस्स, सामुदाणियस्स पाणभोयणस्स के अटे पण्णत्ते १) 3 wed! Aalतात, -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.११ शस्त्रातीतादिपानभोजननिरूपणम् ३३५ निर्ग्रन्थो वा, निर्ग्रन्थी वा, निक्षिप्तशस्त्रमुशलः, व्यपगतमालाचन्दनविलेपना, व्यपगत-च्युत-त्याजित-त्यक्तदेहं, जीवविप्रत्यक्तम्, अकृतम्, अकारितम्, असंकल्पितम्, अनाहूतम्, अकृतकतम्, अनुद्दिष्टम्, नवकोटिपरिशुद्धम्, दशदोषविम भोजनका क्या अर्थ कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जे गं निग्गंथे वा निगंथी वा, निक्खित्तसत्यमुसलेववगयमालावनगविलेवणे ववगयचुयचइयचत्तदेहं, जीवविप्पजड्ढं अकयं, अकारियं, असंकप्पियं, अणाहूयं, अकीयगडं, अणुट्ठि, नवकोडीपरिसुद्धं, दसदोसविप्पमुक्क उग्गमुप्पायजेसणासुपरिसुद्धं, वीयइंग्गाल, वीयधूमं संजोयणादोसविप्पमुक्कं, असुरसुर, अचवचवं, अदुयं, अविलंबियं अपरिसाडियं अक्खोवजणवणाणुलेवणभूयं, संयमजायामायावत्तियं, संजमभारवहणट्टयाए बिलमिव पण्णगभूएण अप्पाणेणं आहार आहारेइ, एस णं गोयमा! सस्थाईयस्स सत्थपरिणामियस्स जाव पाणभोयणस्स अयमटे पण्णत्ते सेवं भंते ! सेवं भत्ते ! ति) कोई निर्ग्रन्थ-साधु अथवा निर्ग्रन्थी साध्वीजन कि जो खड्ग मुशल आदिस रहित होते है, पुष्पमाला और चन्दन के विलेपनसे रहित होते हैं, आहारको कि जिसमें से दीन्द्रियादि जीव स्वयं पृथकू होचुके हैं, विनष्ट होचुचे हैं, त्याजित हो चुके हैं ईसी कारण जो त्यक्तदेह अचित है, प्रासुक है, साधु के પરિણામિત, એષિત, બેષિત અને સામુદાનિક આહારપાણીને શે અર્થ કહ્યો છે? (गोयमा !) हे गौतम! (जे णं निग्गथे वा निग्गंथी वा, निक्खित्त सत्यमुसले ववगयमाला-वनग-विलेवणे वगय चुय-चइय-चत्तदेह, जीवविप्पजडूडं अकयं, अकारियं, असंकप्पियं, अणाहूयं, अकीयगडं, अणुद्दिलं, नवकोडीपरिसुद्धं, दसदोसविप्पमुकं उग्गमुप्पायणेसणासुपरिसुद्ध, वीइंगाल, वीयधूम, संजोयणा दोसविप्पमुकं, असुरसुरं, अचवचयं, अदुयं, अविलंवियं अपरिसाडियं अक्खोवं जणवणाणुलेवणभूय, संयमजायामायावत्तियं, संजमभारवहणट्ठयाए बिलमिव पण्णग भूएणं अप्पाणेणं आहार आहारेइ, एस णं गोयमा ! सत्थाईयस्स सत्थपरिणामि यस्स जाव पाणभोयणस्स अयम? पण्णत्ते । सेवं भंते सेवं भंते त्ति)
શ્રમણ નિર્મથ અને શ્રમણ નિર્ચથી (સાધ્વી) ખડગ, મુશળ આદિ શસ્ત્રોથી રહિત હોય છે, અને પુષ્પમાળા તથા ચંદનના વિલેપનથી રહિત હોય છે. તેઓ એવા આહારને ગ્રહણ કરે છે કે જેમાંથી શ્રીન્દ્રિય જી આપોઆપ અલગ થઈ ગયા હોય છે, વિનષ્ટ થઈ ગયા હોય છે, બહાર કાઢી નાખવામાં આવેલાં હોય છે, અને એ કારણે જે આહાર ત્યકતદેહ-અચિત હોય છે, પ્રાસુક હોય છે. વળી તે આહાર સાધુને માટે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
भगवतीसने
मुक्तम्, उद्गमोत्पादनेषणानुपरिशुद्धम्, वीताङ्गारम्, वीतधूमम्, संयोजनादोषविषमुक्तम्, असुरसुरम्, अचपचपम्, अद्भुतम् अविलम्बितम्, अपरिशाटम्, अक्षोपाञ्जन - प्रणानुलेपनभूतम्, संयमयात्रामात्राप्रत्ययिकम्, संगमभारवहनार्थताये बिलमिव पन्नगभूतेन आत्मना आहारम आहरात । एष खलु गौतम ! शस्त्रातीतस्य, शस्त्रपरिणामितस्य यावत्-पान - मोजनंस्य अयमर्थः, प्रज्ञतः, तदेव भेदन्त !२ इति ॥ मु० ११ ॥
लिये जो नहीं बनाया गया है, नहीं कराया गया है, ये साधुके लिये है ऐसा संकल्प दाताने जिसमें नहीं किया है, आमंत्रितकरबुलाकर जो साधुको नहीं दिया गया है, मूल्य देकर जी साधुके नहीं खरीदा गया है, जो अनुद्दिष्ट है, नबकोटिसे जो विशुद्ध है, दशदोषों से जो रहित हैं उद्गम एवं उत्पादेषणाके दोषोंसे जो परिवर्जित है, अंगारदोषसे जो रहित है, धूमदोषसे जो रहित है, संयोजनादोषसे जो रहित है, सुरसुरध्वनिसे रहित होकर, चपचप ध्वनि से रहित होकर शल्दी नहीं, धीरेर भी नहीं खाते हैं, आहारको थोडा सा भी नहीं छोडते हैं, और गाडीके धुरा के मैलकी तरह अथवा व्रण (महा) के ऊपर के लेपकी तरह केवल संयम के निर्वाह करने निमित्त ही, बिलमें प्रविष्ट हुए सर्पकी तरह उस आहारको जो अपने उदरस्थ करते हैं । हे गौतम ! ऐसा अर्थ शंखातीत, शस्त्रपरिणामित, यावत् पानभोजनका कहा कहा गया है। है मदन्त !
અનાન્યેા હાતા નથી, સાધુને નિમિત્તે તૈયાર કરાવવામાં આવ્યા હોતા નથી, આ આહાર સાધુ માટે છે,' એવા સકલ્પ દાતાએ કર્યાં હાતા નથી, જે આહાર બાલાવીને સાધુને આપવામાં આળ્યેા હતેા નથી, જે પૈસા આપીને સાધુ માટે ખરીદાયા નથી, જે આહાર અનુષ્ટિ છે, જે નવ પ્રકારે શુદ્ધ છે, દશ દાષાથી જે રહિત છે, સઁગમ અને ઉત્પાદ્વેષણાના ઢાષાથી જે હિત છે, જે આહાર અંગારદષથી, ધૂમદેષથી અને સચના દોષથી રહિત હોય છે, એવાં જ આહારપાણીને સાધુજન પાતાના ઉપયેાગમાં લે છે. તે આહાર ખાતી વખતે સાધુ ચપચપ' કે સુરસુર' આદિ લાલુપતાસૂચક ધ્વનિ કરતા નથી, બહુ ઝેડપથી પર્ણ ખાતા નથી અને બહુ ધીમે ધીમે પશુ ખાતા નવી, થોડા પશુ આહાર એઠા મૂકતા નથી, ગાડાની ધરીમાં જેવી રીતે દીવેલનું ઊંજણ કરવામાં આવે છે, અને ગુમડા ઉપર જેમ લેપ કરવામાં આવે છે, એ જ રીતે સાથમના ખિલોડ કરવાને માટેજ, સાધુ દરમાં પ્રવેશ કરતા સની માફક તે આહારને પેાતાના ઉદરમાં પ્રવેશ કરાવે છે. કે ગૌતમ! શીત, સુપરિણુામિત ( માવત્)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.११ शस्त्रातीतादिपानभोजननिरूपणम् ३३७ ___टीका-पुनरप्याहारविषयं विशदयति -'अह भंते' इत्यादि । ' अह भंते ! सत्थाईयस्स, सत्थपरिणामियस्स, एसियस्स, वेसियस्स, सामुदाणियस्स, पाणभोयणस्स के अटे पण्णत्ते ? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अथ शस्त्रातीतस्य, शस्त्रैः छुरिकादिरूपैः अतीतम् अतिक्रान्तं कर्तितं शस्त्रातीतं तस्य । एतादृशं तु कर्क टिकादिकमपि स्यादत आह-शस्त्रपरिणामितस्य शखः परिणामितस्य अग्न्यादिभिरचित्तीकृतस्य, अत्र न मासुकत्वं प्रोक्तम् । एषितस्य गवेषणाविशुद्धया जैसा आपने यह कहा है वह ऐसा ही है हे भदन्त ! वइ ऐसा ही है । ऐसा कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये। ___टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने आहारविषयक विस्तारयुक्त ही वर्णन किया है इसमें गौतमस्वामीने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'अह भंते ! सत्थाईयस्स, सत्थपरिणामियस्स, एसियस्स, वेसिथस्स सामु. दाणियस्स पाणभोयणस्स के अहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! शस्त्रातीत, शस्त्रपरिणामित, एषित, व्येषित एवं सामुदानिक पानभोजनका क्या अर्थ कहा है ? छुरिका आदिरूप शस्त्रों द्वारा जो कर्तित हो चुका है उसका नाम शस्त्रातीत है। ऐसा पदार्थ तो कर्कटिका ककडी आदिरूप भी होता है अतः वह यहां नहीं ग्रहण किया गया है इसके लिये ही कहा गया कि जो अग्नि आदिरूप शस्त्रोंद्वारा अचितकर दिये गये हों ऐसे पदार्थ ही प्रासुक माने गये हैं । क्योंकि छुरिका आदिरूप આહાર–પાણીને આ પ્રમાણેને અર્થ કહ્યો છે. ગૌતમ સ્વામી કહે છે- હે ભદન્તા આ વિષયમાં આપે જે કહ્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભદત! આપની વાત સર્વથા સત્ય જ છે.” એમ કહીને વંદણું નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા.
ટીકાથ– સૂત્રકારે આ સત્રમાં શ્રમણનિર્ણ"થના આહારવિષયક વિસ્તૃત વર્ણન थु छ. गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पछे छे - 'अह भंते ! सत्थाईयस्स, सत्थपरिणामियस्स, एसियस्स, वेसियस्स, सामुदाणियस्स पाणभोयणस्स के अ पण्णते? 3 मह-! शातीत, शअपरिमित, मेषित વ્યેષિત, અને સામુદાનિક બહારપાણને શો અર્થ કહ્યો છે? છરી આદિ રૂપ શસ્ત્રો દ્વારા જેના કકડા કરવામાં આવ્યા હોય છે એવા આહારને શઆતીત કહે છે. એ પદાર્થ તે કર્કટિકા (કાકડી) આદિ રૂપ પણ હોય છે, પણ એવા પદાર્થને અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યે નથી. તેથી જ કહ્યું છે કે જે પદાર્થને અગ્નિ આદિ રૂપ શસ્ત્રો દ્વારા અચિત કરી નાખવામાં આમ્પ ય છે એવા પદાર્થને જ પ્રાસક માનવામાં આવે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
भगवतीसूत्रे गवेषितस्य, व्येषितस्य विशेषेण विविधैः प्रकारैर्वा एषितस्य ग्रहणैषणा-ग्रासैषणा विशोधितस्य, अथवा 'वेसियस्स' इत्यस्य वैषिकस्य' इतिच्छायापले-वेषः= मुखबद्धसदोरकमुखवत्रिका-कक्षाधृतरजोहरणादिरूपः प्रशस्तो मुनिवेषः, स हेतु यंत्रलाभे, तस्य वेषिकस्य, सामुदानिकस्य अनेकगृहाद्गृहीतस्य पान-भोजनस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्तः कथितः ? भगवानाह-'गोयमा ! जे णं निग्गंथे वा, निग्गंथी वा, निक्खित्तसत्यमुसले वगयमाला-चन्नग-विलेवणे' हे गौतम ! यः खलु कश्चित् निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा काचित् निक्षिप्तशस्त्रमुशलः परित्यक्तखड्गादिशस्त्रों द्वारा कर्तित हुआ पदार्थ प्रासुक नहीं माना गया है। एषित गवेषणाकी विशुद्धि से जो गवेषित किया गया हो वह पदार्थ एपित कहा गया है । विशेषरूपसे अथवा विविध प्रकारोंसे जो एषित किया हुआ हो ग्रहणएषणा, ग्रासएषणासे विशोधित हुआ हो वह एषित है अथवा 'वेसियस्स' इस पदकी संस्कृत छाया 'वेषिकस्य' ऐसी भी होती है, सो जिस पदार्थ के लाभ होने में मुखबद्धसदोरकमुखवस्त्रिका एवं वाम कक्षाकृत रजोहरणादिरूप मुनिवेष कारण होता है ऐसा वह पदार्थ वेषिक है सामुदानिक अनेक घरोंसे गृहीत पानभोजन का नाम सामुदानिक है । सो इस प्रश्नद्वारा गौतमने प्रभुसे यही बात पूछी है कि हे भदन्त ! इन शस्त्रातीतादिकों क्या अर्थ कहा गया है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे णं निग्गंथे वा निग्गंथी वा निक्खित्तसत्थमुसले ववगयછરી આદિ શસ્ત્રો દ્વારા કાપેલા પદાર્થને પ્રાસુક માનવામાં આવ્યું નથી. દાખલા તરીકે છરી વડે કાપેલી કાકડી પ્રાસુક ગણાતી નથી. ‘એષિત’– ગષણની વિશુદ્ધિપૂર્વક જે પદાર્થને ગષિત કરાયે હેય એવા પદાર્થને “એષિત' કહે છે. વિશેષરૂપે અથવા વિવિધ પ્રકારે જે પદાર્થને એષિત કરવામાં આવ્યું હોય- ગ્રહણ એષણ, ગ્રાસ એષણથી विशापित डाय मेव। मारने व्यक्ति हैं छ. २५या 'वेसियरस' मा पनी सस्कृत छाया 'वेषिकस्य थाय छे. तेन। अर्थ मा प्रभारी थाय छ-२ पानी प्राप्ति થવામાં મુખ પર બાંધેલી મુહપત્તી અને બગલમાં રહેલ રજોહરણ આદિ રૂ૫ મુનિલેષ કારણરૂપ બને છે એવા પદાર્થને “ષિકકહે છે. અનેક ઘરોમાંથી પ્રાપ્ત કરેલા આહારપાણને “સામુદાનિક આહાર કહે છે. ગૌતમ વામીએ ઉપરોકત પ્રશ્ન દ્વારા શસ્ત્રાતીત આદિ આહારનાં લક્ષણે મહાવીર પ્રભુને પૂછયાં છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ ४- 'गोयमा!' गौतम ! 'जे णं निग्गंथे वा निग्गंथी बा विक्खित्तसत्यमुसले वगयमाला
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १ सू. ११ शस्त्रातीतादिपानभोजननिरूपणम् ३३९ शस्त्रमुशलः, व्यपगतमालाचन्दनवर्णकविलेपनः व्यपगतानि दूरीकृतानि मालाचन्दनवर्णकविलेपनानि=पुष्पमाला-चन्दन- गन्धचूर्ण-विलेपनानि येन सः तथाभूतः, 'ववराय - चुय चइय· चतदेहं जीवविप्पजट, अकथं, अकारियं' व्यपगत - च्युत-त्याजितत्यक्तदेह व्यपगताः स्वयं पृथग्भूताः द्वीन्द्रियादिजीवाः, च्युताः = विनष्टाः स्वतः परतोऽनादिजीवाः, त्याजिता अग्न्यादिना अत एव त्यक्तदेहम् = अचिती भूतम्=आहारमित्यग्रेणान्त्रयः, तथा जीवविमत्यक्तम् = जीवैर्विमत्यक्तं रहितम मा सुकमित्यर्थः अकृतं दtयकेन साध्वयमनिर्मितम्, अकारितम् साध्वर्थं दायकेन नान्यद्वारा कारितम् उद्गमदोषरहितमिति भावः 'असंकप्पियं, अणाहूयं, अकीयमालाबनगविलेवणे' निर्ग्रन्थ साधुजन खड्गादिशस्त्रोंसे और मुशलसे रहित होते हैं, माला, चन्दन विलेपन से रहित होते हैं अतः वे ऐसे ही पदार्थको अपने आहारके उपयोग में लाते हैं जो 'ववगय-चुय चय चत्तदेह, जीव विप्पजढं, अकयं अकारियं' पदार्थपानभोजन - स्वयं जुदे हुए हीन्द्रियादिक जीवोंसे रहित होता है, अपने आप या परतः प्रयोगद्वारा जिसमें से द्वीन्द्रियादि जीव नष्ट हो चुका होता है, अथवा अग्न्यादि द्वारा जिसमेंसे जीव निकाल दिया जाता है इसी कारण त्यक्तदेह - अचित्त हो जाता है जीवविप्रत्यक्त जीवोंसे विप्रत्यक्त रहित प्रासुक हो जाता है । तथा जो आहार पानभोजन अकृत साधुका निमित्त लेकर नहीं किया हुआ होता है, अकारित-दाता जिसे साधुको देनेके लिये दूसरोंसे जिसे निष्पन्न नहीं करवाता है अर्थात् जो उद्गमदोष से रहित होता है, 'असंकप्पियं, अणाहूयं, अकीयगड,
नगविणे' निथ साधु । मने साध्वीयो भाग माहि शस्त्रोथी भने भुशणथी રહિત હાય છે, માલા અને ચન્દન વિલેપનથી રહિત હાય છે. તેથી તેઓ એવાં જ यहार्थेने पोताना भाडारना उपयोगमां से छे है ? ' ववगय-चुय - चइय - चत्तदेह, जीव विप्पजढं, अकथं अकारियं' पार्थभांथी हीन्द्रियाहि कवा मायोसाथ नीजी ગયા હોય છે, આપેાઆપ અથવા અન્યના પ્રયોગ દ્વારા જેમાંથી તે જીવાના નાશ થઇ ગયા હાય છે, અથવા અગ્નિ આદિ દ્વારા જેમાથી જીવ ચપિગયા હાય છે, તે કારણે જે પદા ત્યક્રતદેહ – અચિત્ત થઇ ગયા હોય છે અને જીવવિપ્રત્યકત (જીવાથી રહિત, પ્રાસુક) થઇ ગયા હોય છે – તે (સાધુ) સાધુ માટે ખનાવેલા કે અનાવરાવેલા ન હોય આહારપાણી જ ગ્રહણ કરે છે. સાધુના નિમિત્તે જે આહાર બનાવવામાં ન આવ્યે હાય એવા માહારને અક્રીત' કહે છે. સાધુને દાન દેવા માટે બીજા પાસે તૈયાર કરાવવામાં આગ્ન્યા ન હેાય એવા આહારને અકારિત’ કહે છે. એટલે કે ઉદ્દગમદોષથી હિત આહારને જ તેઓ ગ્રહણ કરે છે 'असंकप्पियं, अणाहूयं, अकीयगर्ड,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
भगवतीम्रो गई, अणुद्दिलं, नवकोडीपरिसुद्धं, दसदोसविप्पमुक्क' तत्र-असंकल्पितम साधवे दातुं कृतसंकल्पवर्जितम् अनाहूतम्, न विद्यते आहूतम्-आहानम् आमन्त्रणं 'नित्यं मद्गृहे पोषणमात्रमन्नं ग्रहीतव्यम् इत्येवरूपं यस्य तादृशम्, अक्रीतकृतम् क्रयेण साध्वर्थ न कृतम्, अनुदिष्टं साध्देश्यरहितम् दायकेन साधुमुद्दिश्य न कृतमित्यर्थः नवकोटिपरिशुद्धम्, नव कोटयो विभागाः, तैः परिशुद्धम्, ताश्च नव कोटयः-न हन्ति १, न घातयति २, न घ्नन्तमनुमन्यते ३, न पचति ४, न पाचयति ५, न पचन्तमनुमन्यते ६, न क्रोणाति ७, न क्रापयति ८, न क्रीणअणुद्दिलं, नवकोडिपरिसुद्धं, दसदोसविप्पमुक्क' साधु महाराजकोदेनेका जिसमें दाताका संकल्प भी नहीं होता है, आप नित्य मेरे घर से पोषणमात्र आहार ले जाया करें' इस प्रकारसे जो आमंत्रित कर दाता द्वारा नहीं दिया गया होता है, 'अक्रीतकृत' मोललेकर जो साधुके लिये नहीं किया जाता है, 'अनुद्दिष्ट' साधुको उद्दिश्य करके दाताने जिसे नहीं बनाया होता है, 'नवकोटिपरिशुद्धम् नवकोटियों से जो परिशुद्ध होता है कोटिशब्दका अर्थविभाग है वे नौ विभाग इस प्रकारसे हैं 'नहन्ति'१ न स्वयं हनन करता है 'न घातयति'२ न दूसरोंसे हनन करवाता है, 'न घ्नन्तमनुमन्यते'३ और न हनन करनेवालेकी अनुमोदन करता है 'न पचति'४ न स्वयं पकाता है 'न पाचयति५ न दूसरोंसे पकवाता है 'न पचन्तमनुमन्यते६ न पकाते हुएकी अनुमोदना करता है 'क्रीणाति'७ नस्वयं खरीदता है 'नक्रापअणुदिडं, नवकोडिपरिसुद्धं दसदोसविप्पमुक्क' मा भाडा२ साधुने पाडावीशं એ જેમાં દાતાને સંકલ્પ ન હય, “આપ મારે ત્યાં દરરોજ પધારીને આપને જરૂરી આહાર-પાણી વહેરી જશે' એ પ્રકારનું આમંત્રણ આપીને જે આહાર દાતા દ્વારા साधुने पडावामा मा०यो डात नथी, 'अक्रीतकत' भूक्ष्य छन रे साधुने मारे તૈયાર કરાવ્યું ન હોય, “અનુષ્ટિ' સાધુને ઉદ્દિશ્ય કરીને જે આહાર દાતાએ બનાવ્યો હેતે નથી, જે નવ પ્રકારે પરિશુદ્ધ હોય છે, અને દસ દેષથી રહિત હોય છે, એવા જ આહારને સાધુઓ પિતાના ઉપયોગમાં લે છે. ‘નવટિ પરિશુદ્ધ આહાર કોને કહે છે તે સમજાવવામાં આવે છે–
(१) 'न हन्ति' पाते तो नथी, (२) 'ना घातयति' मlon पासे स्थापत। नथी, (3) 'न घन्तमनुमन्यते' नारनी अनुमहिना २ नथी, (४) 'न पचयति' चात पता नथी, (५) 'न पाचयति' भी पासे धावता नथी, (६) 'नपचन्तमनुमन्यते राधनारनी अनुमहिना ४२। नथी. (७) 'न क्रीणाति यात महना ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.१ म.११ शस्त्रातीतादिपानभोजननिरूपणम् ३४१ न्तमनुमन्यते ९, इत्येवंरूपा बोध्याः, तथा दशदोषविममुक्त, दशभिदोषैः विप्रमुक्त-रहितम्, ते च दश दोषाः शङ्कितम्रक्षितादयः अवसेयाः, 'उग्गमुप्पायणेसणासुपरिसुद्धं' उद्गमोत्पादनैषणासुपरिशुद्धम्, तत्र-उद्गमः आधाकर्मादिकः षोडशविधः, उत्पादना च धान्यादिका षोडशविधा, एषणा शङ्कितादिका दशविधा, एभिर्द्विचत्वारिंशदोषः सुपरिशुद्धम् 'वीयइगालं, वीयधूम, संजोयणादोस विप्पमुक्कं' वीताङ्गारम्, पूर्वोक्ताङ्गारदोषरहितम्, चीतधूमम्, पूर्वोक्तधूमदोष वर्जितम् संयोजनादोषविषमुक्तम्-पूर्वोक्त संयोजनादोषरहितम्, असुरमुरं, अचवचवं, अदुयं, अविलंबियं, अपरिसाडियं' तत्र 'असुरसुरं' आहारस्य भोजनकाले 'सुरसुर'-ध्वनिरहितम्, तथा 'अचपचपं' 'चपचप' ध्वनिरहितम्, तथा अद्भुतम् यति न दूसरोंसे खरीदवाता है 'न क्रीणन्तमनुमन्यते९' और न खरोदते हुएकी अनुमोदना करता है । 'दश दोषविषमुक्तं' शंकित, मृक्षित आदि दशदोषोंसे जो रहित होता है 'उग्गमुप्पायणेसणासुपरिमुद्धं' आधाकर्मआदि १६ प्रकारके उद्गमदोषोंसे, धान्यादिक१६ प्रकारके उत्पादना दोषोंसे, शंकित आदि दश प्रकारके एषणादोषोंसे इस प्रकार इन दोषोंसे जो सुपरिशुद्ध होता है, 'वीयइंगालं, वीयधूम, संजोयणादोसविप्पमुक्क' अंगारदोषसे, धूमदोषसे, संयोजनादोषसे जो रहित होता है, ऐसे ही पानभोजनको निर्ग्रन्थ श्रमणजन अपने उपयोगमें लाते हैं । 'असुरसुरं' भोजन करते समय उनके मुखसे 'सुर सुर' ऐसा शब्द नहीं निकलता है क्योंकि ऐसे शब्दके खाते समय निकलनेसे भोजनके प्रति खानेवालेकी तीव्र गृद्धता जानी जाती है इसी तरह 'चपचप' ऐसा मुखमें आहारको चबाते समय शब्दका (८) न क्रापयति' भी पासे भरी ४२पतो नथा (6) 'न क्रीणन्तमनुमन्यते' मरी ४२नारी अनुमान। ४२ नथी. 'दशदोषविप्रमुक्तं' मेटले यति, भूक्षित माह ६स होषायी २हित भाडा२. 'उग्गमुप्पायणेसणासपरिसुद्धं' माघाम આદિ ૧૬ પ્રકારના ઉદ્દગમ દેથી રહિત, ધાયાદિક ૧૬ પ્રકારને ઉત્પાદના દેથી રહિત અને શકિત આદિ ૧૦ પ્રકારના એષણા દેથી રહિત– આ રીતે ઉપર્યુકત ४२ वषियी हित 34 अपा सुपरिशुद्ध माहारने तमो उपयोग रे छ. 'वियइंगालं बीयधूम, संजोयणादोसविप्पमुक्क' भने तेमा मेवा भाडा ४३ छन અંગારેષથી, ધૂમષથી અને સજનાદેષથી રહિત હોય છે.
'अमुर मुरंजन २ती तमना भुसमांथा 'भु२ सुर' वा सवार નીકળતું નથી, કારણ કે ખાતી વખતે મેઢામાંથી એવા શબ્દ નીકળવાથી ભજન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
भगवतीसूत्रे
स्वरारहितत्, अविलम्बितम् विलम्बरहितम् नातिमन्दमित्यर्थः अपरिशाटकम् अधःपातरहितम, 'अक्खोव जण वणाणुलेवणभूयं ' अक्षोपाञ्जनत्रणानुलेपन भूतम् अक्षोपाखनं शकटधूम्रक्षणम्, व्रणानुलेपनं च क्षतस्यौषधलेपनम् इति अक्षोपाञ्जन-वणानुलेपने, ते इव भूतं तत्सदृशमित्यर्थः शकटस्याक्षोपाञ्जनवत् व्रणोपरि औषधलेपवच, अनेन पदद्वयेन प्राणधारणार्थमेवाहारकरणं प्रदर्शितम् । होना असुहावना माना जाता है ऐसा शब्द खाते समय शूकर आदि किया करते हैं श्रेष्ठ पुरुष नहीं तथा ऐसे शब्दके श्रवणसे पासमें आहार करनेवाले अन्यमुनिजनोंके चित्तमें ग्लानिभाव पैदा होता है एवं जिहा इन्द्रिय की अधिक लोलुपताका अनुमान ऐसे शब्द करनेसे होता है इसलिये यहां पर 'सुरसुर' और 'चपचप' शब्द रहित होकर शुद्धनिर्दोष आहारपानीकोलेने की प्रभुकी आज्ञा मुनिजनों को दी गई है । जो आहार किया जावे वह 'अदुयं, अविलंवियं, अपरिसाडियं' जल्दी२ नहीं खाना चाहिये. मध्यम रीति से ही आहार करनेकी प्रभुकी आज्ञा है । तथा आहार इस रोतिसे करना चाहिये कि जिससे आहार करते समय आहारका अंश नीचे जमीन पर न गिरे । 'अक्खोवजणवणाणुलेवणभूयं' गाडीकी घूरमें जैसे ओंगन दिया जाता है और घाव पर जैसे पट्टी बांधी जाती है उसी प्रकार से मुनिजन आहारपानीको ग्रहण करते हैं तात्पर्य कहनेका यही है कि પ્રત્યેની ખાનારની લેાલુપતા પ્રકટ થાય છે. એ જ રીતે ખાતી વખતે ચપચપ’ અવાજ પશુ તેઓ કરતા નથી. ખાતી વખતે ચપચપ' અવાજ સારા લાગતા નથી. ખાતી વખતે એવા અવાજ શૂકર (ભૂડ) આદિ કરતા હોય છે, શ્રેષ્ઠ પુરુષ કરતા નથી. એવા ધ્વનિ ખાતી વખતે કરવાથી તે સાંભળનાર અન્ય મુનિજનાના ચિત્તમાં ગ્લાનિભાવ પેદા થાય છે, અને ખાનારની સ્વાદેન્દ્રિયની અતિશય લેલુપતા એવા શબ્દો દ્વારા પ્રકટ થાય છે. તે કારણે ‘સુર સુર’ અને ‘ચપ ચપ’ ધ્વનિ કર્યા વિના શુદ્ધ નિર્દોષ આહારपाली सेवानी अलुमे भुनिन्नाने माज्ञा म्री छे. 'अदुयं, अविलंवियं, अपरिसाडियं' વળી મુનિજનાએ બહુ જ ઉતાવળા ઉતાવળા ખાવું જોઇએ કે નહીં,બહુ ધીમે ધીમે પણ આહાર કરવા નહીં, પરન્તુ મધ્યમ ગતિથીજ આહાર કરવા જોઇએ, અને આહાર કરતી વખતે आहारनो मे! पशु अंश कमीन पर पड़वा लेहो नहीं. 'अक्खोवंजणबणाणुलेवणभूयं' ગાડાની ધરીમાં જેમ ઊંજણ કરવામાં આવે છે, અને વાગેલા ઘા પર જેમ લેપ કરીને પાટે ખાંધવામાં આવે છે, તેમ સંયમના નિર્વાહને માટે મુનિજના આહાર લેતા હોય છે. આ કથનના ભાવાય નીચે પ્રમાણે છે- ગાડીના પૈડાની ધરી પર દીવેલ ઊંજવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका. श.७. उ.१ २.११ शस्त्रातीतादिपानभोजननिरूपणम् ३४३ ___ तर्हि कियत्ममाणमित्यत आह-'संजमजायामायावत्तिय संयमयात्रामात्राप्रत्यायिकम्, संयमस्य यात्रा-अनुपालनम्, सैव मात्रा आलम्बनरूपा सैव प्रत्ययःकारणं यत्र स तथा तम्-संयमपालनहेतुकमित्यर्थः, 'संजमभारवहणटयाए' संयमभारवहनार्थताय, संयमभारस्य वहनार्थतायै केवलं संयमभारं वोढुमित्यर्थः गाडीकी धूर में ओंगन इसी लिये दिया जाता है कि गाडी के चलने में कोई रूकावट न हो और वह अपना काम करती रहे इसी तरहसे मुनिजन आहार जो लेते हैं वे केवल इसी ख्यालसे लेते हैं कि शरीर की स्थिरता बनी रहें और यह धर्मध्यान आदि काम में साधक होता रहे । ताकि अधिक से अधिक कर्मों की निर्जरा होती रहे । स्वाद या शरीरपोषण के निमित्त वे आहार नहीं लेते हैं । यही भाव व्रणानुलेपनका समझना चाहिये। यही बात 'प्राणधारणार्थमेवाहारकरण' इस टीकावाक्यसे समझाई गई है।
'संजमजाया मायावत्तियं' आहार कितने प्रमाणमें करना चाहिये? इस प्रश्न उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि- साधुको आहार इतनी ही मात्रामें करना चाहिये कि जिस से संयमयात्रा निर्वाह करने में किसी भी प्रकार की बाधा न आवे तथा जो संयम को पालन करने में हेतुभूत बना रहे. 'संजम भारवहणट्टयाए' यह तो अभी प्रकट कर ही दिया गया है कि मुनीजन जो आहार लेते है वे तप बढानेके लिये ही लेते हैं शरीरमें बल पराक्रम આવે છે કારણ કે એમ કરવાથી ગાડાને ચાલવામાં સરળતા રહે છે, એ જ પ્રમાણે મુનિજને પણ એટલા માટે જ આહાર કરે છે કે શરીરની સ્થિરતા ટકી રહે અને તે ધર્મથ ન આદિ કામમાં સાધક થતું રહે. આ રીતે જ વધારેમાં વધારે કર્મોની નિર્જર થતી રહે છે. તેઓ સ્વાદ અથવા શરીરપષણને નિમિત્તે આહાર લેતા નથી. ઘણાનુसपननी ५४ मेवा भावाय समायो. २१ वात 'प्राणधारणार्थमेवाहारकरणं' આ ટકાવાકય દ્વારા સમજાવવામાં આવી છે.
संजमजायामायावत्तियं, वे सूत्र १२ मे समान साधुनाये કેટલા પ્રમાણમાં આહાર લેવો જોઈએ- સાધુજનેએ એટલે જ આહાર લેવું જોઈએ કે જે સંયમયાત્રામાં-સંયમનું પાલન કરવામાં મદદરૂપ થઈ પડે, અને જે સંયમનું પાલન કરવામાં હેતુભૂત થઇ પડે– સંયમના પાલનમાં વિહ્નરૂપ થઈ પડે એ આહાર तेभरे ४२वो ये नही. मुनिना माहार से छे ते 'संजमभारवहणट्रयाए' તે તપની વૃદ્ધિ કરવા માટે જ લે છે- શરીરમાં બળ, પરાક્રમ આદિની વૃદ્ધિ કરવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'बिलमिवपनगभूएणं अप्पाणेणं आहारं आहारेई' बिलमिव पृथिव्यादेविवरमिव पन्नगभूतेन सर्पसदृशेन आत्मना, यथा सर्पः बिलस्योभयपार्श्वमस्पृशन्नेव बिले आत्मानं प्रवेशयति तथैव स्वादार्थमाहारं दंष्ट्रया दंष्ट्रान्तम्म् अभापयन् कण्ठदेशे गलबिलाधः प्रवेशयति तथा आहारम् आहरति । अन्ते उपसंहरनाह'एस णं गोयमा ! सत्थाईयस्स, सस्थपरिणामियस्स, जाव-पाण-भोयणस्स अयवढानेके निमित्त नहीं. सो यही वात सूत्रकारने 'संयमभारवहनार्थतायै' इस सूत्रांशसे समझाई है । 'विलमिव पन्नगभूएणं अप्पाणणे आहारं आहारेइ' सर्प जिस तरह अपने विलमें प्रवेश करते समय बिलके भीतरके आजूबाजूके प्रदेशका स्पर्श नहीं करता हुआ सीधा उसमें घुस जाता है, उसी प्रकार मुनिजन भी गृहीत आहार को स्वाद के निमित्त एक दाढसे दूसरी दाढ तरफ संक्रमित नहीं करते हुए सीधा उसे गलेके नीचे उतार लेते हैं। इससे मूत्रकारने पूर्वाक्त विषयकी पुष्टि करते हुए यह कहा है कि साधु जिहा इन्द्रिय के विशेष रूपमें विजयी होते हैं- क्यों कि शेष प्रत्येक इन्द्रिय को शक्तिवर्धक पदार्थ इसी इन्द्रियके द्वारा प्राप्त होता है। जहां जिहा इन्द्रिय विजित हुई कि शेष इन्द्रियोंकी शक्ति स्वतः ही बन्द हो जाती है। इसी लिये साधुको शुद्ध निर्दोष मासुक आहार स्वादकी चाहना विना केवल संयमयात्रा के निर्वाह के लिये ही लेना चाहिये. ऐसा सिद्धान्तकारोंने कहा है। भोट देता नथा. मे पात सूत्रधारे संयमभारवहनार्थतायै, . सूत्रia | समावी छे. "बिलभिव पन्नगभूएणं अप्पाणणं आहारं आहारेड' स५ वी शते પિતાના દરમાં પ્રવેશ કરતી વખતે દરની અંદરના આજુબાજુના પ્રદેશને સ્પર્શ કરતા નથી પણ સીધે અંદર ઘુસી જાય છે, એ જ પ્રમાણે મુનિજન પણ ગૃહીત આહારને સ્વાદને નિમિત્તે એક દાઢથી બીજી દાઢ નીચે પસાર કરતું નથી પણ સીધો ગળાની નીચે ઉતારી નાખે છે. આ સૂત્રો દ્વારા સૂત્રકારે પૂર્વોકત વિષયની પુષ્ટિ કરતા કહ્યું છે કે શ્રમણ નિગ્રંથ જિહવા ઇન્દ્રિય ઉપર વિશેષ કાબૂ ધરાવતા હોય છે. તેથી તેમને સ્વાદેન્દ્રિય વિજેતા પણ કહી શકાય છે. શરીરની બાકીની બધી ઈન્દ્રિયોને શકિતવર્ધક ખેરાકની પ્રાપ્તિ જિહવા ઈન્દ્રિય દ્વારા જ થાય છે. જે જિહવાઈન્દ્રિય ઉપર કાબૂ આવી જાય છે, કે તુરત જ બાકીની ઇન્દ્રિયની શકિત આપોઆપ બંધ થઈ જાય છે. તેથી સાધુઓએ શુદ્ધ નિર્દોષ આહાર સ્વાદને માટે નહીં પણ સંયમયાત્રાના નિર્વાહને માટે જ લેવું જોઈએ, એવું સિદ્ધાંતકાએ કહ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१ सू.११ शस्त्रातीतादिपानभोजननिरूपणम् ३४५ मढे पण्णत्ते' हे गौतम ! एष खलु उपरिवर्णितस्वरूपः शस्त्रातीतस्य, शस्त्रपरिणामितस्य यावत् एषितस्य, ब्येषितस्य, सामुदायिकस्य भिक्षारूपस्य पानभोजनस्य अयमर्थः प्रज्ञप्तः कथितः । गौतमो भगवदुक्तं स्वीकरोति-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सर्व सत्यमेवेति ॥ मू० ११ ॥
इति श्री-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालबतिविरचितायां श्रीभगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां
सप्तशतकस्य प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥७- १॥ अब अन्तमें सूत्रकार विषयका उपसंहार करते हुए कहते हैं कि 'एस ण गोयमा! सत्थाईयस्स, सत्थपरिणामियस्स, जाव पाणभोयणस्स अयमढे पणत्ते' हे गौतम ! जैसाकि ऊपरमें वर्णित हुआ है ठीक यही अर्थशस्त्रातीत, शस्त्रपरिणामित, यावत् एषित, व्येषित और सामुदायिक भिक्षारूप पान भोजन का कहा गया है। इस प्रकार प्रभु द्वारा प्रतिपादित विषयको सुनकर गौतमने उस विषय को स्वीकार करते हुए उनसे कहा कि- 'सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आषके द्वारा प्रपिपादित हुआ यह सब विषय सत्य ही है। इस प्रकार कह करवे यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥मू.११|| जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सप्तम शतकका प्रथम
उद्देशक समाप्त ॥७-१॥ હવે આ વિષયને ઉપસંહાર કરતા સૂત્રકાર કહે છે કે'एस णं गोयमा ! सत्थाईयस्स, सत्थपरिणामियस्स, जाव पाणभोयणस्स अयम पण्णत्ते गौतम ! खातीत, शत्रपरिमित, मेषित, व्यक्ति मन સામુદાયિક ભિક્ષારૂપ આહારપાણીનું સ્વરૂપ ઉપર વર્ણવ્યા મુજબનું છે.
મહાવીર પ્રભુ દ્વારા આ વિષયનું પ્રતિપાદન સાંભળીને ગૌતમ સ્વામી તેમનાં वयनमा सत्यत श्रद्धा प्र४८ ४२तो छ- 'सेवं भंते ! सेवं भंते ति' હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે. હે ભદન્તા આપે જે કહ્યું તે સર્વથા સત્ય છે,” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણું નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ. ૧૧ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકત “ભગવતી સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના સાતમા શતકને
પહેલા ઉદેશક સમાપ્ત. ૭-શા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ सप्तमशतकस्य द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते
सप्तमशतकस्य द्वितीयद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्प्राणभूतादिहिंसायां प्रत्याख्यानं कुर्वतः ? जीवस्य कदाचित् सुपत्याख्यान भवति, अथच कदाचित् दुष्प्रत्याख्यानं भवति, तत्र केन हेतुना दुष्पत्याख्यानं भवति ? केन च हेतुना सुप्रत्याख्यानं भवति ? इति प्रश्नः, तदुत्तरपतिपादनं च । ततः प्रत्याख्यानशब्दस्यार्थनिरूपणम् । ततः मूलगुणप्रत्याख्यानप्रकारः। सव मूलगुणप्रत्याख्यानपकारः । देशमूलगुणप्रत्याख्यानप्रकारः । उत्तरगुणप्रत्याख्यानप्रकारः । सर्वोत्तरगुणपत्याख्यानप्रकारः देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानमकारः ततो जीवस्य मूलगुणप्रत्याख्यानित्वमभृतिविषयकमश्नोत्तरम् । ततो नैर
सप्तमशतकका द्वितीय उद्देशकसप्तमशतकके इस द्वितीय उद्देशकका विषय विवरण संक्षेपसे इस प्रकारसे है माण, भूत आदिकोंकी हिंसाका प्रत्याख्यान करनेवाले जीवके कदाचित् सुप्रत्याख्यान होता है और कदाचित् दुष्प्रत्याख्यान होता है एसा कथन, हे भदन्त किस कारणसे दुष्प्रत्याख्यान होता है ?
और किस कोरणसे सुप्रत्याख्यान होता है ? ऐसे प्रश्नका उत्तर कथन प्रत्याख्यान शब्दके अर्थका निरूपण प्रत्याख्यानके प्रकारोंका कथन सर्वमूलगुणपत्याख्यान, देशमूलगुणप्रत्याख्यान । उत्तरगुणके प्रत्याख्यान प्रकारका कथन सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यान, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यान । जीवके मूलगुणप्रत्याख्यानी, उत्तरगुणप्रत्याख्यानी अथवा अप्रत्याख्यानी होनेके विषयमें प्रश्न और उत्तर । नैरयिकजीवके मूलगुण
સાતમા શતકને બીજો ઉદેશક આ ઉદેશકમાં આવતા વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણપ્રાણુ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કરનાર છવ કયારેક સુપ્રત્યાખ્યાની હોય છે અને કયારેક દુપ્રત્યાખ્યાની હોય છે, એવું કથન.
પ્રશ્ન- “હે ભદન્ત! કયાં કયાં કારણોને લીધે જીવ દુપ્રત્યાખ્યાની થાય છે, અને કયાં કયાં કારણોને લીધે સુપ્રત્યાખ્યાની થાય છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આ ઉશમાં આપવામાં આવ્યો છે. પ્રત્યાખ્યાન શબ્દના અર્થનું નિરૂપણ અને તેના પ્રકારનું કથન – સર્વસૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાન, દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાન, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાનના પ્રકારનું કથન- સર્વોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાન, શોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાન. જીવના મુલગુણ પ્રત્યાખ્યાની, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અથવા અપ્રત્યાખ્યાની હેવાના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ द्वितीयोद्देशकविषयनिरूपणम् ३४७ यिकस्य मूलगुणप्रत्याख्यानित्वादिविषयकप्रश्नोत्तरम् । ततो मूलगुणप्रत्याख्यानिप्रभृतीनाम् अल्पबहुत्वनिरूपणम् । ततः पञ्चेन्द्रियतिरश्वाम् अल्पबहुत्वप्रकारः, मनुष्याणाम् अल्पबहुत्वविचारश्च । जीवस्य सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानित्वप्रभृतिविषयकमश्नोत्तरम् । नैरयिकाणां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां च सर्व मूलगुणप्रत्यानित्वनिषेधः। ततः सनमूलगुणप्रत्याख्यानिप्रभृतीनाम् अल्पबहुत्वमरूपणम् । ततः सर्वोत्तरगुणमत्याख्यानिप्रभृतिजीवानां निरूपणम्, सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिप्रभृतिजीवानामल्पबहुत्वविषयकप्रश्नोत्तरं च। जीवानां संयता१ऽसंयत २ संयतासंयतश्विषयकप्रश्नोत्तरम् । ततो जीवानां प्रत्याख्यानित्वादिविवेचनम् । प्रत्याख्यानिप्रभतीनामल्पबहुत्वविषयकप्रश्नोत्तरम् । ततो जीवस्य
प्रत्याख्यानी आदिके विषय में प्रश्नोत्तर । मूलगुण प्रत्याख्यानी आदिकों का अल्पबहुत्व प्रतिपादन । पंचेन्द्रिय तिर्यञ्चजीवोंके अल्पबहुत्वका मूलगुण प्रत्याख्यान आदि विषयक कथन, इसी तरहसे मनुष्यों में मूलगुणप्रत्याख्यानी आदि के अल्प बहुत्वका कथन । जीव के सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी आदिके विषयमें प्रश्नोत्तर। नैरयिकों एवं पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चोंमें सर्वमूलगुणपत्याख्यानी होनेका निषेध । सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी आदिकोंके अल्पबहुत्वका कथन सर्वात्तरगुणप्रत्याख्यानी आदि जीवोंका निरूपण । सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानी आदि जीवोंके अल्प बहुत्व संबंधी प्रश्नोत्तर । जीवोंके संयत, असंयत संयतासंयतके विषयमें प्रश्नोत्तर जीवोंके प्रत्याख्यानित्व आदिका विवेचन । प्रत्याख्यानित्व आदिके विषय में अल्पबहुत्व संबंधी प्रश्नोत्तर ।
વિષયમાં પ્રશ્ન અને ઉત્તર. નૈરયિક જીવ મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની આદિ હેવાના વિષયમાં પ્રશ્નોત્તર. મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની આદિના અહપખહત્વનું પ્રતિપાદન. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છના અલ્પબહત્વનું અને મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની આદિ હેવાના વિષયમાં કથન, એ જ પ્રમાણે મનુષ્યમાં મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની આદિના અલ્પબહત્વનું કથન. જીવની અપેક્ષાએ સર્વમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની આદિ વિષયક પ્રશ્નોત્તર, નારકે અમ પંચેન્દ્રિય તિર્યામાં સવમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હેવાન નિષેધ. સર્વમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની આદિકના અ૫બકુત્વનું કથન. સત્તર ગુણપ્રત્યાખ્યાની આદિ છેનું નિરૂપણ, સત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની આદિ છવાના અલ્પબહત્વ વિષયક પ્રશ્નોત્તર, જીવનમાં સંયત, અસંયત અને સંયતાસંયત હેવાના વિષયમાં પ્રૌત્તર-વેના પ્રત્યાખ્યાનીત્વે આદિનું વિવેચન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
भगवतीमने शाश्वताऽशाश्वतविषयप्रश्नोत्तरम्, नारकादीनां शाश्वता-ऽशाश्वतविषयक प्रश्नोत्तरं चेति ।
प्रत्याख्यानवक्तव्यतामूलम्-से नूणं भंते! सबपाणेहि, सबभूएहि, सबजीवेहि, सबसत्तेहि, पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स सुपञ्चक्खायं भवइ, दुपञ्चक्खायं भवइ ? गोयमा! सबपाणेहिं जाव-सबसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स सिय सुपञ्चक्खायं भवइ, सिय दुपच्चक्खायं भवइ। से केगटे णं भंते ! एवं वुचइ-सबपाणेहि जावसवसत्तेहिं जाव-सिय दुपञ्चक्खायं भवइ ? गोयमा! जस्स णं सबपाणेहिं जाव सबसत्तेहि पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स णो एवं अभिसमन्नागयं भवइ-इमे जीवा, इमे अजीवा, इमे तसा, इमे थावरा, तस्स णं सबपाणेहि, जाव-सबसत्तेहि पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स णो सुपच्चक्खायं भवइ, दुपच्चक्खायं भवइ । एवं खलु से दुपञ्चक्खाई सबपाणेहिं जाव--सबसत्तेहि पञ्चक्खायमिति वयमाणे णो सच्चं भासं भासइ, मोसं भासं भासइ, एवं खलु से मुसावाई सबपाणेहिं जाव-सबसत्तेहि, तिविहंतिविहेणं असंजय-विरय-पडिहय-पञ्चकखायपावकम्मे सकिरिए, असंवुडे, एगंतदंडे, एगंतबाले यावि भवइ । जस्स णं सव्वपाणेहिं जाव-सव्वसत्तेहि, पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स एवं जीवके शाश्वत अशाश्वत संबंधी प्रश्नोत्तर नारक आदि जीवोंके शाश्वत, अशाश्वत संबंधी प्रश्नोत्तर ।
પ્રત્યાખ્યાનીત્વ આદિના વિષયમાં અલ્પબદ્ધત્વ સંબંધી પ્રશ્નોત્તર જીવની શાશ્વતતા અને અશાશ્વતતા સંબંધી પ્રશ્નોના – નારક આદિ જીવોની શાશ્વતતા, અશાશ્વતતા વિષયક પ્રશ્નોત્તર.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सू. १ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् अभिसमन्नागयं भवइ - इमे जीवा, इमे अजीवा, इमे तसा, इमे थावरा, तस्स णं सव्वपाणे हिं जाव-सङ्घसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स सुपच्चक्खायं भवइ, णो ढपच्चक्खायं भवइ एवं खलु से सुपच्चकखाई सङ्घपाणेहिं जाव - सब सत्तेहिं पञ्चकखायमितिवयमाणे सच्चं भासं भासइ, णो मोसं भासं भासइ, एवं खलु से सच्चवाई सन्वपाणेहिं, जाव - सव्वसत्तेहिं तिविहं-तिविहेणं संजय - विरय-पहिय-- पञ्चक्खायपावकम्मे, अकिरिए, संबुडे, एगंतपंडिए यावि भवइ, से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं वुच्चइजाव - सियदुपच्चक्खायं भवइ । ॥ सू. १ ॥
छाया - अथ नूनं भदन्त ! सर्वप्राणेषु सर्वभूतेषु, सर्वजीवेषु, सर्वसत्वेषु, प्रत्याख्यातमिति वदतः सुप्रत्याख्यातं भवति दुष्प्रत्याख्यातं भवति ? गौतम !
प्रत्याख्यानवक्तव्यता
'से णूणं भंते! सव्वपाणेहिं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( से णूणं भंते ! सव्वपाणेहि सव्वभूएहिं सव्वजीवेहिं, सव्वसत्तेहि, पच्चक्खायमिति वयमाणस्स सुपचक्खायं भवइ) हे भदन्त ! समस्त प्राणियों में, समस्त भूतोंमें, समस्तजीवोंमें समस्त सत्वोंमें मैंने हिंसाका प्रत्याख्यान किया है इस प्रकारसे कहनेवाले जीवका श्रमणादिजनोंका वहप्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यानरूप होता है कि ( दुपच्चक्वायं भवइ) दुष्प्रत्याख्यानरूप होता है क्या ? (गोयमा) हे गौतम !
પ્રત્યાખ્યાન વક્તવ્યતા
'से णूणं भंते! सव्वपाणेहिं' त्याहि
सूत्रार्थ - ( से गुणं भंते । सव्वपाणेहिं सम्बभूएहि, सब्बजीवेर्हि, सबसत्तेहि, पच्चक्खायमिति वयमाणस्स सुपच्चक्खायं भवइ) के लहन्त ! ? श्रभाहि જના એમ કહેતા હોય કે મેં... સમસ્ત પ્રાણીઓની, સમસ્ત ભૂતાન, સમસ્ત જીવાની અને સમસ્ત સત્ત્વાની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યાં છે,' તેમના તે પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ હાય છે, (दुपचक्खायं भवड़ ?) दुष्प्रत्याख्यान३य होय हे १
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
भगवतीसभे
सर्वप्राणेषु यावत्- सर्वसरवेषु मत्याख्यातमिति वदतः स्यात् सुमत्याख्यातं मचाते, स्यात् कुष्मत्याख्यातं भवति । तत् केनार्थेन मदन्त ! एवम् उच्यते सर्वमाणेषु यावत् - सर्व सच्चेषु यावत् स्यात् दुष्प्रत्याख्यातं भवति ? गौतम । यस्य खल सर्वप्राणेषु यावत्- सर्वसत्वेषु प्रत्याख्यातमिति वदतः नो एवम् अभिसमन्त्रा(सव्वपाणेहिं, जाव सव्वसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स सिय सुपचक्वायं भवइ, सिय दुपचक्खायं भवइ) समस्त प्राणोंमें यावत् समस्त सत्योंमें मैंने हिंसाका प्रत्याख्यान किया है इस प्रकारसे कहनेवाले जीवका प्रत्याख्यान कदाचित् सुप्रत्याख्यानरूप होता और कदाचित् दुष्प्रत्याख्यानरूप होता है । (से केणणं भंते ! एवं बुच्चइ सव्वपाणेहिं जाव सव्वसतेहिं जाव सिय दुपचक्खायं भवइ) है भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि समस्तप्राणियोंमें यावत् समस्त सवोंमें यावत् कदाचित् दुष्प्रत्याख्यानरूप होता है ? (गोयमा) हे गौतम! (जस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसचेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स णो एवं अभिसमन्नागयं भवइ इमे जीवा, इमे अजीवा इमे तसा, इमे थावरा, तस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पच्चक्खायमिति वयमाणस्स णो सुपचक्रखायं भवइ) समस्त प्राणोंमें यावत् समस्त सवों मैने हिंसाका प्रत्याख्यान किया है ऐसे बोलनेवाले
·
( गोयमा !) हे गौतम! (सव्वेपाणेहिं, जाव सन्न सत्तेहिं पञ्चक्रखायमिति वायमाणस्स सिय सुपच्चक्रखायं भवइ, सिय दुपच्चक्खायं भवइ) में સમસ્ત પ્રાણીએ, ભૂત, જીવા અને સત્ત્વાની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યાં છે,' આ પ્રમાણે કહેનારના પ્રત્યાખ્યાન કયારેક સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ હોય છે અને કયારેક દુષ્પ્રત્યાખ્યાનરૂપ હોય છે ( से केणट्टणं भंते ! एवं बुवाई - सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं जाव सिय दुपच्चक्खायं भवइ ) हे लइन्त ! याप भेने શા કારણે કહેા છે કે સમસ્ત પ્રાણીઓની, ભૂતાનો, જીવાની અને સત્ત્વાની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યાનું કહેનાર જીવન પ્રત્યાખ્યાન કયારેક સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ હેય છે અને કયારેક દુષ્પ્રત્યાખ્યાનરૂપ હોય છે?
(गोयमा !) हे गौतम! ( जस्स णं सव्वषाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पचवायमिति वयमाणस्स णो एवं अभिसमन्नागयं भवइ-इमे जीवा, इमे अजीवा, इमे वसा, इमे थावरा, तस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पच्चक्रखायमिति वयमाणस्स णो सुपचक्खायं मबई ) ' में समस्त आशयो, कवी, लूते અને સત્ત્તાની હિંસા કરવાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યો છે.' આ પ્રમાણે મેાલનાર કેટલાક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टोका श.७ उ.२ २.१ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३५१ गतं भवति-इमे जीवाः, इमे अजीवाः, इमे असाः, इमे स्थावराः, तस्य खलु सर्व प्राणेषु यावत्-सर्व सत्वेषु प्रत्याख्यातमिति वदतः नो सुप्रत्याख्यातं भवति दुष्पत्याख्यातं भवति, एवं खलु स दुष्प्रत्याख्यायी सर्वप्राणेषु यावत्-सर्वसत्त्वेषु प्रत्याख्यातमिति वदन नो सत्यां भाषां भाषते, मृषाभाषां भाषते, एवं खलु स मृषावादी सर्व प्राणेषु यावत्-सर्व सत्त्वेषु त्रिविधं-त्रिविधेन असंयत-विरत-प्रतिहत प्रत्याख्यातपापकर्मा, सक्रियः, असंवृतः, एकान्तदण्डः, मेंसे जिस बोलनेवालेको कहनेवालेको ऐसा ज्ञान नहीं हो कि ये जीव हैं, ये अजीव हैं, उस हैं, ये स्थावर हैं उस ऐसे कहनेवाले जीवका कि मैने समस्त प्राणोंमें यावत् समस्त सत्त्वोंमें हिंसाका प्रत्याख्यान किया है वह प्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यानरूप नहीं होता है, किन्तु दुष्प्रत्याख्या. रूप होता है। (एवं खलु से दुपञ्चक्खाईसधपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पञ्चक्खायमितिवयमाणे णो सचं भासं भासई, मोसं भासं भासइ, एवं खलु से मुसावाई सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं तिविहं तिविहेणं असंजयविरयपडिहयपञ्चक्खायपावकम्मे सकिरिए, असंखुडे, एगंतदंडे, एगंतवाले यावि भवइ) इस प्रकार वह दुष्प्रत्याख्यानी, 'मैंने समस्त प्राणोंमें यावत् समस्त सत्वोंमें हिंसाका प्रत्याख्यान किया है' इस प्रकार कहता हुआ सत्य भाषा नहीं कहता है असत्य भाषा कहता है इस तरह असत्य भाषा बोलनेवाला वह मृषावादी सर्व प्राणोंमें, यावत सर्व सत्वोंमें त्रिविध त्रिविधसे संयमरहित एवं विरतिरहित, होकर अपने पापकर्मकेत्याग अथवा प्रत्याख्यानसे रहित જીને એટલું પણ જ્ઞાન હેતું નથી કે આ જીવ છે, આ અજીવ છે, આ ત્રસજીવ છે, આ સ્થાવર જીવ છે, એ જીવ જે એમ કહે તે હોય કે “મેં સમસ્ત પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે, તો એવા જીવના તે પ્રત્યાખ્યાનને सुप्रत्याध्यान३५ भानी राय नही, पय प्रत्याभ्यान३५०० मानी २४५. (एवं खलु से दुपञ्चक्खाई सन्द पाणेहिं जाव सव्वसत्तेहि पञ्चक्खायमिति वयमाणे णो सच्च भासं भासइ, मोसं भासं भासइ, एवं खलु से मुसाबाई सन्चपाणे हिं जाव सम्वसत्तेहिं तिविहं तिविहेणं असंजय-विरय-पडिहय-पचक्खाय-पावकम्मे सकिरिए, असवुडे, एगंतदंडे, एगंतबाले यावि भवइ) मा प्रारन ते દુપ્રત્યાખ્યાની જીવ, “મેં સમસ્ત પ્રાણીઓ, ભૂતે, જી અને સરની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે, એમ કહેતો હોય ત્યારે સત્ય ભાષા બોલતો નથી, પણ અસત્ય ભાષા જ લે છે. આ પ્રકારની અસત્ય ભાષા બોલનાર તે મૃષાવાદી સર્વ પ્રાણીઓ, ભૂત, છ અને સો પ્રત્યે ત્રિવિધ ત્રિવિધે કરી (ત્રણ કરણ અને મન, વચન અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
भगवतीसूत्रे
एकान्तबालश्चापि भवति । यस्य खलु सर्वप्राणेषु यावत्- सर्वसत्वेषु प्रत्याख्यातमिति वदतः एवम् अभिसमन्वागतं भवति - इमे जीवा इमे अजीवाः, इमे त्रसाः, इमे स्थावराः, तस्य खलु सर्वप्राणेषु यावत्- - सर्व सत्वेषु प्रत्याख्यात
होता हुआ कर्मका बंधक, संवररहित होता है । इस प्रकार से होनेके कारण वह एकान्तदण्ड हिंसाकरनेवाला और एकान्तबाल सर्वथा ज्ञानरहित माना गया है । (जस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्ते हिं पञ्चकखायमिति वयमाणस्स एवं अभिसमन्नागयं भवइ इमे जीवा इमे अजीवा, इमे तसा, इमे थावरा, तस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पच्चक्खायमिति वयमाणस्स सुपचक्खायं भवइ, णो दुप चक्खायं भवइ एवं खलु से सुपञ्चक्खाई, सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पञ्चक्रखायमितिवयमाणे सच्च भासं भासइ, णो मोसं भासं भासइ, एवं खलु से सच्चवाई सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं तिविहं तिविहेणं संजय - विरय-पडिहय पञ्चक्खाय पावकम्मे, अकिरिये संबुर्डे ricise यावि भवइ) समस्त प्राणोंमें यावत् समस्तसत्वोंमें, मैंने हिंसाका त्याग किया है इस प्रकार से कहनेवाले जिस जीवके ऐसा ज्ञान होता है कि ये जीव हैं, ये अजीव हैं, ये त्रस हैं, ये स्थावर
કાયાના એમ ત્રણે યોગથી) સંયમ રહિત અને વિરતિ રહિત રહ્યા કરે છે. એવા જીવ પેાતાના પાપકર્મના ત્યાગથી અથવા પ્રત્યાખ્યાનથી રહિત બનીને ક`ના અંધક અને સંવરહિત બને છે. આ પ્રમાણે ખનતું હોવાથી તેને એકાન્તાડ– (હિંસા કરનારા ) અને એકાન્તમાલ– (જ્ઞાનરહિત) માનવામાં આવ્યેા છે.
( जस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पच्चक्खायमिति वयमाणस्स एवं अभिसमन्नागयं भवइ - इमे जीवा, इमे अजीवा, इमे तसा, इमे थावरा, तस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पच्चखायमिति वयमाणस्स सुपच्चक्खाय भवइ, णो दुपचक्खायं भवइ, एवं खलु से सुपचक्खाइ सच्चं भासं भासइ, णो मोंस भासं भासर, एवं खलु से सच्चवाई सव्वपाणेहिं जाव सन सत्तेहिं तिविह तिविहेणं संजय विरय पडिहय पच्चकवाय पावकम्मे, अकिरिये, संबुडे, एगंत पंडिए यावि भवइ) 'में समस्त પ્રાણીઓ, ભૂતા, જીવા અને સત્ત્વાની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યાં છે, આ પ્રમાણે કહેનાર જે જીવને એવું જ્ઞાન હાય છે કે આ જીવ છે, આ જીવ છે, त्रस छे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
-
-
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.१ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३५३ मिति वदतः मुप्रत्याख्यातं भवति, नो दुष्पत्याख्यातं भवति, एवं खलु स मुप्रत्याख्यायी सर्वप्राणेषु यावत्-सर्वसत्वेषु प्रत्याख्यातमिति वंदन सत्यां भाषां भाषते, नो मृषा भाषां भाषते, एवं खलु स सत्यवादी सर्वप्राणेषु, यावत्-सर्वसत्त्वेषु त्रिविधं-त्रिविधेन संयत-विरत-प्रतिहत-प्रत्याख्यातपापकर्मा, अक्रियः, संवृतः, एकान्तपण्डितश्चापि भवति, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-यावत्-स्यात् दुष्पत्याख्यातं भवति ॥ सू० १॥ उस ऐसे कहनेवाले जीवका कि मैंने समस्त प्राणोंमें यावत् समस्त सत्त्वोंमें हिंसाका पत्याख्यान किया है वह प्रत्याख्यान सुप्रत्याखानरूप होता है दुष्प्रत्याख्यानरूप नहीं होता है । इस प्रकार बह सुप्रत्याख्यानी 'मैंने समस्त प्राणोंमें यावत् समस्त जीवोंमें हिंसाका प्रत्याख्यान किया है। ऐसे वचनका उच्चारण करता हुआ सत्यभाषा बोलता है, असत्य भाषा नहीं बोलता । इस तरह सत्यभाषा बोलनेवाला अर्थात् यथार्थवचन कहनेवाला वह सत्यवादी सर्वप्राणोंमें यावत् सर्वसत्त्वोंमें त्रिविधसे संयमसहित, विरतिसहित होता हुआ अपना पापकर्मके त्याग अथवा प्रत्याख्यानसे युक्त बनकर कर्मबंधरहित, संवरयुक्त होता है और एकान्तरूपसे पण्डित भी होता है । ‘से तेणेद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ जाव सिय दुपच्चक्खायं भवइ, इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है, कि यावत् कदाचित् वह दुष्प्रत्याख्यानरूप भी होता है। આ સ્થાવર છે, એવા જીવન તે પ્રત્યાખ્યાનને સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ માનવામાં આવે છે, તેને તે પ્રત્યાખ્યાનને દુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ માનવામાં આવતા નથી. આ પ્રકારને જીવ
જ્યારે એમ બેલે છે કે મેં સમસ્ત પ્રાણીઓ, ભૂત, જીવ અને સની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે, ત્યારે તે સત્ય જ બોલતે હેય છે– અસત્ય વાત કરતું નથી. આ રીતે સત્ય ભાષા બોલનાર એટલે કે યથાર્થ વચન કહેનાર તે સત્યવાદી જીવ સર્વ પ્રાણીઓ, ભૂત, છે અને સર્વે પ્રત્યે ત્રિવિધે ત્રિવિધ કરીને (મન, વચન અને કાયાના એમ ત્રણે વેગથી) સંયમયુકત, વિરતિયુક્ત બનીને પિતાના પાપકર્મોને ત્યાગ કરે છે અથવા પ્રત્યાખ્યાનનું યથાર્થ રીતે પાલન કરીને કર્મબંધરડિત भने १२युत आने छ भने मेरा-त३ ५डित-शानी ५४ पने छ. (से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जाव सिय दुपचक्खायं भवइ) 3 गौतम! ते ॥२॥ में એવું કહ્યું છે કે “મેં સમસ્ત પ્રાણાદિની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે, એવું કહેનાર છવ કયારેક સુપ્રત્યાખ્યાની હોય છે અને કયારેક દુપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३५४
भगवतीसूत्रे टीका-प्रथमोद्देशके प्रत्याख्यानिनः प्रोक्ताः, तत्सम्बन्धादस्मिन् द्वितीयोदेशके प्रत्याख्यानस्वरूपमाह-' से शृणं भंते' इत्यादि । ‘से गुणं भंते ! सव्वपाणेहिं, सव्वभूएहिं, सव्वजीवेडिं, सव्यसत्तेहिं, पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स सुपञ्चक्खायं भवइ, दुपञ्चकखायं भवइ ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अथ नूनं निश्चितं किम् सर्वप्राणेषु सर्वद्वित्रिचतुरिन्द्रियरूपेषु, सर्वभूतेषु सर्व वनस्पतिरूपेषु सर्वजीवेषु = सर्वपञ्चेन्द्रियरूपेषु, सर्वसत्त्वेषु = सर्वपृथिव्यप्तेजोवायुरूपेषु प्रत्याख्यातं सर्वप्राणभूतजीवसत्वानां विराधनायाः प्रत्याख्यानं मया कृतमिति वदतः कथयतः जीवस्य श्रमणादेः सुप्रत्याख्यातं सुष्टु प्रत्याख्यानं कृतं भवति ? अथवा दुष्प्रत्याख्यातं दुष्प्रत्याख्यानं कृतं भवति ? ___टीकार्थ-प्रथम उद्देशकमें प्रत्याख्यानियोंके विषयमें कहा गया है सो इसी संबंधको लेकर इस द्वितीय उद्देशकमें सूत्रकारने प्रत्याख्यानके स्वरूप का कथन किया है । इसमें गौतमने मभुसे ऐसा पूछा है कि 'से गुणं भंते । सवपाणेहिं, सव्वभूएहिं, सव्वसत्तेहिं पचक्खायमिति वयमाणस्स सुपचक्खायं भवइ, दुपञ्चक्खायं भवइ' हे भदन्त ! यह निश्चित बात है क्या कि जो श्रमणादि जीव समस्त द्वीन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चतुरिन्द्रीयरूप सर्वप्राणोंमें वनस्पतिरूप समस्तभूतोंमें, सर्वपञ्चेन्द्रियरूप, समस्तजोवोंमें और सर्वपृथिवी, अप, तेज, वायुरूप समस्त सत्त्वोंमें मैंने हिंसाका त्याग किया है इस बातको कहता है ऐसे उस श्रमण आदिका वह प्रत्याख्यान सु प्रत्याख्यान माना जाता है या दुष्प्रत्याख्यान माना जाता है ? पूछनेका तात्पर्य एसा है कि 1 ટકાથ– પહેલા ઉદ્દેશકમાં સૂત્રકારે પ્રત્યાખ્યાની જીવોનું નિરૂપણ કર્યું છે. હવે આ બીજા ઉદેશકમાં સૂત્રકાર પ્રત્યાખ્યાનનાં સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે
આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે'से गुणं भंते ! सच पाणेहिं, सब भूएहिं, सधजीवेहिं, सब सत्तेहि, पञ्चकवाय भिति वयमाणस्स सुपच्चकवाय भवइ, दुपञ्चक्वायं भवइ ?' ( “પ્રાણ” એટલે હીન્દ્રિયથી ચતુરિન્દ્રિય સુધીના જી. “ભૂત એટલે વનસ્પતિકાયિક છે. “જીવ' એટલે સમરત પંચેન્દ્રિય જીવો અને “સત્ત્વ' એટલે પૃથ્વીકાયિક, અપ્રકાયિક તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક છે) હે ભદન્ત ! શું, “મેં સમસ્ત પ્રાણેની, સમસ્ત ભૂતોની, સમસ્ત જીવોની અને સમસ્ત સની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે, આ પ્રમાણેની વાત જે શ્રમણદિ છવ કહે છે, તે શ્રમણાદિ છવના તે પ્રત્યાખ્યાનને સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ માનવામાં આવે છે, કે દુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ માનવામાં આવે છે? આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.१ प्रत्याख्यानम्वरूपनिरूपणम् ३५५ भगवानाह-गोयमा ! सव्वपाणेहिं, जाव-सव्वसत्तेहिं पच्चक्खायमिति वंयमाणस्स सिय सुपञ्चक्खायं भवइ, सिय दुपञ्चक्खायं भवइ ' हे गौतम ! सर्वप्राणेषु यावत्-सर्वसत्वेषु प्रत्याख्यातं प्राणातिपातस्य प्रत्याख्यानं कृतं मया इति वदतः श्रमणादेः स्यात् कदाचित् सुप्रत्याख्यातं सुप्रत्याख्यानं भवति । अथ च स्यात् कदाचित् दुष्पत्याख्यातं-दुष्पत्याख्यानं भवति । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-से केगट्टणं भंते ! एवं वुच्चइ सबपाणेहि जाव-सव्वसत्ते हिं जाव-सिय दुपच्चक्खायं भवइ ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन कथं तावत् एवम् जो जीव ऐसा कहता है कि मैंने प्राणादि जोवोंकी हिंसा करनेका त्याग कर दिया है यदि ऐसा नहीं जानता है कि उस स्थावर आदि जीव किन्हें कहते हैं तो ऐसे जीवका ऐसा प्रत्याख्यान सत्य प्रत्याख्यानरूप होता है या दुष्प्रत्याख्यानरूप असत्य होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'सबपाणेहिं, जाव सव्वसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स सिय सुपच्चक्खाय भवइ, सियदुपञ्चक्वायं भवई' जो जीव ऐसा कहता है कि मैंने समस्त प्राणोंमें यावत् सर्वभूतोंमें, सर्वजीवोंमें और समस्त सत्त्वोंमें प्राणातिपातका प्रत्याख्यान किया है ऐसे उस श्रमण आदिका वह प्रत्याख्यान कदाचित् सुप्रत्याख्यानरूप होता है और कदाचित् दुष्पत्याख्यानरूप होता है । गौतम इस विषयमें कारण जाननेकी इच्छासे प्रभुसे पूछते हैं कि 'से केणटेणं भंते ! हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि પ્રશ્નનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે- જે જીવ એવું કહેતા હોય કે મેં પ્રાણદિની હિંસાનો પરિત્યાગ કર્યો છે, એવા જીવના તે પ્રત્યાખ્યાન શું સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ જ હોય છે ખરાં? કેટલીક વખત એવું પણ બને છે કે એવા પ્રત્યાખ્યાન કરનાર છવને જીવ અને અજીવના સ્વરૂપનું પણ ભાન હેતું નથી, ત્રસ અને સ્થાવરના સ્વરૂપનું પણ ભાન હતું નથી. શું એવા જીવના પ્રત્યાખ્યાનને સત્યપ્રત્યાખ્યાનરૂપ માનવા કે દુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ भानवा? तना उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ- 'गोयमा' 3 गौतम ! 'सबपाणेहिं जाव सयसत्तेहिं पचवायमिति वय माणस्स सिय सुपचक्खायं भवइ, सिय दुपञ्चक्खाय भवई' २७१ मे छ में समस्त प्राणाना, સમસ્ત ભૂતાના, સમસ્ત જીવેના અને સમસ્ત સોના પ્રાણાતિપાતના (વધના) પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે, એવા તે જવના પ્રત્યાખ્યાન કયારેક સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ હોય છે અને કયારેક દુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ હોય છે. આ પ્રકારના કથનનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી गौतम स्वामी महावीर प्रभुने पूछे छ“से केणटेणं भंते !' त्याहि.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे उक्तरीत्या उच्यते-यत् सर्वप्राणेषु यावत्-सर्वभूतेषु, सर्वजीवेषु सर्वसत्त्वेषु यावत्-प्रत्याख्यातमिति वदतः स्यात् सुप्रत्याख्यातं भवति, स्यात् दुष्प्रत्याख्यातं भवति ? । भगवानाह-'गोयमा ! जस्स णं सन्चपाणेहिं जाव-सव्वसत्ते हिं पच्चक्खायमिति चयमाणस्स णो एवं अभिसमन्नागयं भवइ । हे गौतम ! यस्य खलु सर्वप्राणेषु यावत्-सर्वभूतेषु, सर्वजीवेषु, सर्वसत्त्वेषु, प्रत्याख्यातं प्राणभूतादिविराधनायाः प्रत्याख्यानं कृतं मयेति वदतः श्रमणादेः नो नैव खल्लु एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अभिसमन्वागतं सम्यक्तयाऽवगतं भवति, यत्-'इमे जीवा, इमे अजीवा, इमे तसा, इमे थावरा' इमे एते जीवाः वर्तन्ते, इमे एते च अजीवा वर्तन्ते, इमे एते च त्रसाः द्वीन्द्रियादयः जीवा वर्तन्ते, इमे एते च स्थावराः पृथिवीकायिकादयः एकेन्द्रिया जीवा वर्तन्ते इत्येवं विशेष सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं जाव सिय दुपचक्खायं भवई' समस्त प्राणोंमें यावत् समस्त भूतोंमें, समस्त जीवोंमें समस्त सत्वोंमें मैंने यावत् प्रत्याख्यान किया है ऐसा कहने वाले जीवका वह प्रत्याख्यान कदाचित सुप्रत्याख्यान होता है और कदाचित् दुष्प्रत्याख्यान होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! जम्म णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पचक्खायमिति वयमाणस्स णो एवं अभिममन्नागयं भवई' सर्वप्राणोंमें यावत् सर्वभूतोंमें, सर्वजीवोंमें, सर्वसत्त्वोंमें मैंने विराधना करनेका त्याग किया है इसप्रकार से कहनेवाले उस श्रमण आदिका वह प्रत्याख्यान सम्यक् तया अवगत नहीं होता है क्यों कि 'इमे जीवा, इमे अजीवा, इमे तसा इमे थावरा' ये जीव हैं, ये अजीव हैं, ये द्वीन्द्रियादिक त्रस हैं, ये
હે ભદન્ત ! એવું આપ શા કારણે કહો છે કે એવા જીવના તે પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ પણ હોઈ શકે છે અને દુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ પણ હોઈ શકે છે? તેને Vा माता मडावी२ प्रभु ४९ छे 3- 'गोयमा ' गीतम! 'जम्स णं सन्धपाणेहिं जाव सब सत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणम्स णो एवं अभिसमनागयं भवई' में समस्त प्रावानी, भूतानी, लवानी भने सत्वानी विराधनाना ત્યાગ કર્યો છે. આ પ્રમાણે કહેનાર તે શ્રમણ આદિના તે પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપજ હોય છે એવું બનતું નથી. તેમના પ્રત્યાખ્યાન કયારેક દુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ પણ સંભવી શકે છે. કેટલીક વખત એવું બને છે કે પ્રત્યાખ્યાની જીવને આ પ્રકારનું વિશેષ જ્ઞાન ५ तु नथी 'इमे जीवा इमे अजीवा इमे तसा इमे थावरा' આ જીવ છે, આ અજીવ છે, આ ત્રસ છે, આ સ્થાવર છે. આ રીતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.१ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३५७ रूपेण यस्य ज्ञानं नास्ति 'तस्स णं सबपाणेहि, जाव-सबसत्तेहि पच्चक्खायमितिवय माणस्स णो सुपच्चक्खायं भवइ, दुपच्चक्खायं भवई' तस्य खल्ल जीवाजीवादिविशेषज्ञानरहितस्य सर्व प्राणेषु यावत्सर्वभूतेषु, सर्वजीवेषु, सर्व सत्त्वेषु च, प्रत्याख्यातं प्राणातिपातस्य प्रत्याख्यानं कृतं मयेति वदतः श्रमणादेः दो नैव खलु सुप्रत्याख्यातं सुप्रत्याख्यानं भवति ज्ञानाभावेन यथावत्मतिपालनाभावात् अपितु दुष्पत्याख्यात दुष्पत्याख्यानमेव भवतीति, अत्र 'स्यात् सुप्रत्याख्यातं, स्यात् दुष्पत्याख्यातम्' इत्येवं कथनेन मुमत्याख्यातस्य प्रथमोपस्थितत्वेन तस्यैव प्रथमं वर्णनं यद्यपि पृथिव्यादिक स्थावर हैं इस प्रकारका विशेषरूपसे उसे ज्ञान नहीं होता है अतः जिस जीवको ऐसा ज्ञान नहीं होता है 'तस्स णं सवपा णेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स णो सुपचक्खायं भवइ, दुपञ्चक्खायं भवइ' उस जीवाजीवादिके विशेषज्ञानसे रहित जीवका समस्त प्राणोंके विषयमें यावत् समस्त भूतोंके विषयमे, समस्तजीवोंके विषयमें और समस्त सत्वोंमें किया गया प्राणातिपात का प्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यान नहीं होता है क्योंकि ज्ञान अभावमें उस प्रत्याख्यानका पालन उसके द्वारा यथार्थ नहीं हो सकता है इसलिये वह प्रत्याख्यान ऐसे उस जीवका दुष्पत्याख्यानरूप हो कहा गया है ।
यहांपर 'स्यात् सुपत्याख्यातं, स्यात् दुष्प्रत्याख्यातम् ' इस प्रकारके कथनसे पहिले सुप्रत्याख्यानकी उपस्थित होनेके कारण उसका हो प्रथम वर्णन होना उचितथा, फिर भी उसके वर्णनको छोडकर जो तेमा ७५-११ माहिना २१३५ने oneyता नथी. तेथी · तस्स णं सव्वपाणेहि जाव सबसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स णो सुपच्चक्खायं भवइ, दुपचक्खायं भवई' मेवा वामे समस्त प्रा], भूत, ७५ मने सरवनी हिंसा કરવાના જે પ્રત્યાખ્યાન કર્યા હોય છે, તે સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ હેતા નથી, પણ દુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ જ હોય છે. કારણ કે જીવાદિક તરવના સમ્યકજ્ઞાનને અભાવે તેમના દ્વારા તે પ્રત્યાખ્યાનનું યથાર્થ રીતે પાલન કરી શકાતું નથી.
मही 'स्यात सुमत्याख्यातं, स्यात दुष्प्रत्याख्यातम' मा स्यनमा पडेटा સુપ્રત્યાખ્યાન' પદને પ્રયોગ થયેલે હેવાથી તેનું પ્રતિપાદન પહેલાં થવું જોઈતું હતું. છતાં પણ તેનું વર્ણન પહેલા કરવાને બદલે અહીં જે દુપ્રત્યાખ્યાનનું વર્ણન કરવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
भगवतीसूत्रे समुचितं, तथापि तद्वर्णनं प्रथममुपेक्ष्य यद् दुष्पत्याख्यातस्य वर्णनं क्रत तत् यथासंख्यन्यायं परित्यज्य, यथाऽऽसत्तिन्यायमङ्गीकृत्यावसेयम्, ‘एवं खलु से दुपच्चक्खाई सबपाणेहिं जाव-सबसत्तेहि पच्चक्खायमिति वयमाणे णों सच्चभासं भासइ, मोसं भासं भासई' एवं रीत्या खलु स दुष्पत्याख्यायी सर्वमाणेषु यावत्-सर्वभूतेषु, सर्वजीवेपु, सर्वसत्वेषु प्रत्याख्यातं प्राणाति पातस्य प्रत्याख्यानं मया कृतमित्येवं वदन् नो सत्यां भाषां भाषते अपि तु मृषा असत्यां भाषामेव भाषते, अत एव 'एवं खलु से मुसाबाई सबपाणेहि जाव सबसत्तेहिं तिविहं-तिविहेणं असंजय-विरय-पडिहय-पच्चक्णायपावकम्मे, सकिरिए, असंवुडे, एगंतदंडे. एगंतबाले यावि भवइ' एवम्-उक्तरीत्या खलु स मृषावादी सर्व प्राणेषु यावत्-सर्वभूतेषु, सर्वजीवेषु, सर्वसत्त्वेषु, त्रिविधं दुष्प्रत्याख्यातका वर्णन किया गया है, वह यथासंख्यन्यायका परित्याग कर यथाऽऽसतिन्यायको अङ्गीकार करके किया है ऐसा जानना चाहिये। ___ एवं खलु से दुपञ्चक्खाई सव्वसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणे णो सच्चं भासं भासइ, मोसं भासं भासई' इस प्रकारसे इस रीतिसे वह दुष्पत्याख्यी यावत् सर्व जीवों में, सर्वसत्वोंमें मैंने पाणातिपातका प्रत्याख्यान किया है, इस प्रकारसे कहता हुआ सत्य भाषणका प्रयोग नहीं करता है, किन्तु असत्यभाषाका ही प्रयोग करता है इस कारण 'एवं खलु से मुसावाई सव्वपाणेहि जाव सव्वसत्तेहिं तिविहं तिविहेणं असंजय विरय पडिहय पचक्खायपावकम्मे सकिरिए, असंखुडे, एगंतदंडे, एगंतवाले यावि भवइ' वह मृषावादी सर्व प्राणोंमें यावत् सर्वभूतोंमें, मायु छ, ते 'यथासंख्यन्याय'ना परित्या परीने 'यथाऽऽसतिन्याय' अनुसार કરવામાં આવ્યું છે એમ સમજવું.
'एवं खलु से दुपच्चक्खाई सबपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पच्चकखाय मिति वयमाणे णो सच्चं भासं भासइ, मोसं भासं भासइ' ते टु प्रत्यासानी જીવ જ્યારે એમ કહે છે કે મેં સમસ્ત પ્રાણ, ભૂતે, સવો અને જીવોની હિંસા કરવાને પરિત્યાગ કર્યો છે, ત્યારે તે સત્ય ભાષાને પ્રેમ કરતા નથી પણ અસત્ય सापानी । प्रयो॥ ४२ ७. ते १२ एवं खलु से मुसाबाई सबपाणेहि जाव सव्व सत्तेहिं तिविहं तिविहेणं असंजय, विरय, पडिहय पच्चक्खायपावकम्मे सकिरिए, असं वुडे, एगंतदंडे, एगंतबाले यावि भवई' ते भृषापा समस्त પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સર્વે પ્રત્યે, ત્રણે પ્રકારના કરણાની અપેક્ષાએ (એટલે કે કૃત,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ मृ. १ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम्
३५९
कृतकारितानुमोदितभेदेन त्रिमकारकं करणमाश्रित्य त्रिविधेन मनोवाक्काय लक्षणेन त्रिप्रकारकेण योगेन असंयत-विरत - प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, संयतः वर्तमानकालिक सर्वसावधानुष्ठाननिवृत्तः, विरतः = अतीतकालिकपापात् जुगुप्सा पूर्वकम्, भविष्यति च संवरपूर्वकम् उपरतः, अत एवं प्रतिहतं वर्त्तमानकाले स्थित्यनुभागहासेन नाशितं प्रत्याख्यातं = पूर्वकृतातिचारनिन्दया, भविष्यत्यकरणेन निराकृतं पापकर्म = पापानुष्ठानं येन स प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, तद्भिन्नःअसंयत-विरत प्रतिहत-प्रत्याख्यात पापकर्मा असंयतत्वाविरतत्वाऽप्रतिहताऽपस्याख्यातपापकर्मत्वयुक्त इत्यर्थः । तथा सक्रियः कायिकयादिक्रियासहितः, असंवृतः, न संवृतम् आश्र द्वारं येन स तथा असंवृताश्रवद्वारः, एकान्तदण्डः, एकान्तेन सर्वथा परान् दण्डयति यः स एकान्तदण्डः = एकान्तेन प्राणाति पातादिकर्मक इत्यर्थः, एकान्तबालः सर्वथाज्ञानरहितश्चापि भवति ।
BOGD
अथ सु
सर्वजीवों में, सर्वसत्वोंमें कृत, कारित, अनुमोदना के भेदसे त्रिप्रकारक करणको आश्रित करके त्रिविध मनवचनकायरूप योगसे वर्तमानकालिक सर्वसावधानुष्ठानसे निवृत्त नहीं होता है, अतीतकालिक पापसे जुगुप्सापूर्वक और भविष्यत्कालमें संवरपूर्वक वह उपरत नहीं होता है, इसलिये वह अप्रतिहत और अप्रत्याख्यात पापकर्मा बना रहता है । ऐसी स्थिति में वह कायिकी आदि क्रियासे युक्त बना हुआ अपने आस्रवद्वारका निरोध नहीं करता है अतः वह एकान्तरूप से प्राणातिपात आदि कर्मका कर्त्ता तथा सर्वथा ज्ञानरहित अज्ञानी कहा गया है । तात्पर्य कहनेका यह है कि जो जीव ऐसा कहता है कि मैंने समस्त प्राणादिकों के विषय में विराधना करनेका प्रत्याख्यान कर दिया है ऐसा वह जीव यदि કારિત અને અનુમાદનના ભેદથી ત્રણે પ્રકારના કરણાની અપેક્ષ એ) તથા મન, વચન અને કાયાના ચેગની અપેક્ષાએ (ત્રણે પ્રકારના ચેત્રની અપેક્ષાએ) વર્તમાનકાલિક સ સાવદ્યાનુષ્ઠાનેથી ( દોષયુક્ત પ્રવૃત્તિથી ) નિવૃત્ત થા નથી, ભૂતકાલિક પાપોથી નિંદપૂર્વક અને ભવિષ્યકાળમાં સંવરપૂર્વક તે ઉપરત થતા નથી, તેથી તે જીવ અપ્રતિહુત અને અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્માં બનેલેા રહે છે. એવી પરિસ્થિતિમાં તે કાચિકી આદિ ક્રિયાથી યુકત રહેતા હેાવાથી પેાતાના આસવદ્વારના નિધ કરતા નથી. તેથી તેને એકાન્તતઃ પ્રાણાતિપાત આદિ કર્મના કર્તા તથા સથા જ્ઞાનરહિત (અજ્ઞાની) કહેવામાં આવ્યા છે. આ સમસ્ત કથનનું તાત્પય એ છે કે સમસ્ત પ્રાણાદિની વિરાધના કરવાના પ્રત્યાખ્યાન કરનારા જીવ, જો જીવાદિક તત્ત્વના વિશેષજ્ઞાનથી યુકત હેાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
-
भगवतीसूत्रे प्रत्याख्यातत्वं वक्तुमाह-'जस्स णं सव्वपाणेहि, जाव-सव्वसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स एवं अभिसमण्णागयं भवइ' किन्तु हे गौतम । यस्य खलु सर्वप्राणेषु यावत्-सर्वभूतेषु, सर्वजीवेषु, सर्वसत्वेषु प्रत्याख्यातं प्राणाति पातस्य प्रत्याख्यानं मया कृतमिति वदतः श्रमणादेः एवं वक्ष्यमाणमकारेण अभिसमन्वागतं सम्यकूतया अवगतं भवति ज्ञातं भवेत्, यत्-'इमे जीवा, इमे जीवाजीवादिकके विशेषज्ञानसे युक्त है तो वह अपनेकृत प्रत्याख्यानका सम्यक्रूरूपमें यथावत् पालनकरता है तभी जाकर वह वर्तमान कालिक सर्वसावधानुष्ठानरूप असंयत दशासे निवृत्त हो सकता है एवं अतीतकालमें हुए पापोंसे जुगुप्सापूर्वक, एवं भविष्यत् कालमें पाप न बने इस तरहके विचारसे उनसे संवरपूर्वक वह विरत उपरत हो सकता है और जब वह इस प्रकारकी स्थितिवाला बन जाता है तब उसके पापकर्म वर्तमान कालमें स्थितिबंध और अनुभागबंधकी हीनतावाले बन जानेके कारण नाशित, तथा पूर्वकृत अतिचारोंकी उसके द्वारा निन्दा होते रहनेके कारण और भविष्यत्कालमें उनके नहीं करनेके कारण प्रत्याख्यात होजाते हैं। इस तरह ऐसा जीव संयत विरत और प्रतिहत प्रत्याख्यात पापकर्मा होता है। इससे भिन्नजीव ऐसा नहीं होता है। इसी बातको सूत्रकारने 'जस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहि पञ्चक्खायमिति वयमाणस्स एवं अभिसमण्णागयं भवइ' इससूत्रांशपद द्वारा व्यक्त किया है वे कहते हैं कि हे गौतम ! सर्वप्राणोंमें, તે તે પોતે કરેલા પ્રત્યાખ્યાનનું સમ્યફ રીતે પાલન કરે છે, ત્યારે જ તે વર્તમાનકાલિક સાવદ્યાનુષ્ઠાનરૂપ અસયત દશાથી નિવૃત્ત થઈ શકે છે, અને ભૂતકાળમાં કરેલાં પાપથી જુગુપ્સાપૂર્વક, અને ભવિષ્યમાં પાપ ન થાય એ રીતે વિચાર કરીને, તે પાપોથી તે સંવરપૂર્વક વિરત– થઈ શકે છે, અને જ્યારે તે આ પ્રકારની સ્થિતિવાળે બને છે, ત્યારે તેનાં પાપકર્મ વર્તમાનકાળમાં સ્થિતિબંધ અને અનુભાગબંધની હીનતાવાળા બની જવાને કારણે નાશિત, તથા પૂર્વકૃત અતિચારોની તેના દ્વારા નિદા થતી રહેતી હેવાને કારણે અને ભવિષ્યકાળમાં એવાં પાપકર્મ નહીં કરવાને કારણે પ્રત્યાખ્યાનરૂપ બની જાય છે. આ રીતે એવો જીવ સંયત, વિરત અને પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા થાય છે, પણ એ સિવાયના જીવ એવા હોતા નથી. એ જ વાત સૂત્રકારે નીચેના सुनin A२प्र४२ ४२॥ -'जस्स णं सब पाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पच्चक्खायमिति चयमाणस्स एवं अभिसमण्णागयं भवई' गौतम ! २ श्रभाति ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.२ सू.१ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३६१ अजीवा, इमे तसा, इमे थावग' इमे एते जीवाः पञ्चेन्द्रियाः, इमे एते अजीवाः धर्मास्तिकायादयः, इमे एते च त्रसाः द्वीन्द्रियादयः, इमे एते च स्थावराः पृथिवीकायिकादयः, इत्येवं प्रकारेण यस्य ज्ञानं भवति, 'तस्स णं सव्वपाणेहिं जाव-सव्वसत्तेहिं पच्चक्खायमिति वयमाणस्स सुपच्चक्खायं भवइ, णो दुपच्चक्खायं भवइ' तस्य खलु विशेषरूपेण जीवाजीवादिज्ञानवतः सर्वप्राणेषु यावत्-सर्वभूतेषु, सर्व जीवेषु, सर्वसत्त्वेषु प्रत्याख्यातं प्रत्याख्यानं कृतं मयेति वदतः श्रमणादेः सुप्रत्याख्यातं भवति, नो दुष्प्रत्याख्यातं भवति, 'एवं खलु से सुपच्चक्रवाई सधपाणेहि जाव-सव्यसत्तेहिं पच्चक्खायमिति वयमाणे सञ्चं भासं भासइ, नो मोसं भासं भासई' एवं खलु पूर्ववर्णितरीत्या स यावत् सर्वभूतोंमें, सर्वजीवोंमें, सर्वसत्वोमें मैंने प्राणातिपातका प्रत्याख्यान किया है इस प्रकार कहनेवाले जिस श्रमण आदि जीवके ऐसा ज्ञान होता है कि 'इमे जोवा, इमे अजीवा, इमे तसा, इमे थावरा' ये पञ्चेन्द्रियादिक जीव हैं, वे धर्मास्तिकाय आदि अजीव हैं, ये द्वीन्द्रियादिक जीव त्रस हैं और ये पृथिवीकायिक आदि स्थावर जीव हैं, 'तस्स णं सवपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वफमाणस्स सुपचक्खायं भवह, णो दुपचक्खायं भवई' सो मैंने इन समस्त प्राणोंके विषयमें यावत् समस्त सत्वोंके विषयमें विराधना करनेका प्रत्याख्यान कर दिया है ऐसा कहनेवाले उस श्रमण आदि जीवका प्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यान होता है, दुष्प्रत्याख्यान नहीं होता है । 'एवं खलु से सुपचक्खाई सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वयमाणे सच्चं भासं भासइ, नो मोसं भासं भासइ' अतःपूर्वाक्तरीतिके अनुએમ કહે છે કે “મેં સમસ્ત પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વોની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન ४ा छ,' सेवा ने ने मेधुं ज्ञान डाय छे 3- 'इमे जीवा, इमे अजीवा, इमे तसा इमे थावरा' मा पयन्द्रियाहि १ छ, २॥ पारितय मा २७१ छे, ॥ हीन्द्रियासि छवो छ भने मा पृथ्वीय मा िस्था१२ वा छे, 'तरस णं सबपाणेहि जाव सव्य सत्तेहिं पच्चक्खायमिति वयमाणस्स सुपच्चक्खायं भवइ, णो दुपच्चक्वायं भवई' ने 'में समस्त प्राण, भूत, १ अने. सत्पनी હિસા કરવાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે. એવું કહેનાર તે શ્રમણદ જીવના પ્રત્યાખ્યાનને સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ માનવામાં આવે છે – દુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ માનવામાં આવતા નથી. 'एवं खलु से सुपच्चक्रवाई सबपाणेहिं जाव सब्ब सत्तेहिं पच्चक्खायमिति वयमाणे सच्चं भासं भासइ, णो मोसं भासं भासइ' ते प्रत्याभ्यानी मेरे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३६२
भगवतीसत्रे मुप्रत्याख्यायी सर्व प्राणेषु यावत्-सर्वभूतेषु, सर्वजीवेषु, सर्वसत्वेषु प्रत्याख्यातं पत्याख्यानं कृतं मयेति वदन् सत्यां भाषां भाषते, नौ नैव मृत भाषां भाषते, 'एवं खलु से सच्चवाई सनपाणेहि, जाव-सव्वसत्तेहिं तिविहं तिविहेणं 'संजय-विस्य पडिहय-पच्चक्खायपावकम्मे, अकिरिए, संवुडे, एगंतपंडिए यावि भवइ' एवं खलु उपर्युक्तरीत्या स सत्यवादी यथार्थवक्ता अनगारः सर्वप्राणेषु यावत्-सर्वभूतेषु, सर्वजीवेषु, सर्वसत्वेषु त्रिविधं कृतकारितानुमोदितभेदेन त्रिपकारकं करणमाश्रित्य त्रिविधेन मनोवाक्काय लक्षणेन त्रिप्रकारकेण योगेन संयत-विरत-प्रतिहत प्रत्याख्यातपापकर्मा,- तत्र संयतः= वर्तमानका लिक-सर्वसावधानुष्ठाननिवृत्तः, विरतः = अतीतकालिकपापात् जुगुप्सापूर्वकम् , भविष्यति च संवरपूर्वकम् उपरतः, अत एव प्रतिहतम्सार वह सुप्रत्याख्यायि सर्वप्राणोंमें यावत् सर्वभूतोंमें, सर्वजीवोंमें सर्वसत्त्वोंमें मैंने विराधनाकरनेका प्रत्याख्यान किया है इस प्रकारसे कहता हुआ सत्य ही कहता है, झूठ नहीं कहता है । 'एवं खलु सञ्चवाई सधपाणेहिं जाव सत्तेहिं तिविहं तिविहेणं संजय विरय पडिहय पञ्चक्खायपावकम्मे, अकिरिए, संखुडे, एगंतपंडिए यावि भवई' इस तरहसे वह सत्यवादी अनगार समस्तप्राणोंमें यावत् समस्त भूतोंमें, समस्त सत्वोंमें कृतकारित अनुमोदनासे एवं मन वचन कायसे, वर्तमान कालिक सर्वसावद्यानुष्ठानसे निवृत्त होता हुआ, तथा अतीत कालिक पापसे जुगुप्सापूर्वक एवं भविष्यत्कालके पाप से संवरपूर्वक उपरत होता हुआ प्रतिहत प्रत्याख्यात पापकर्म होता है । इस तरह संयम, विरत और प्रतिहत प्रत्याख्यात पापकर्मवाला કહે છે કે સર્વ પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વની હિંસાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે.' એમ કહેતા તે જીવ અસત્ય બોલતો નથી પણું સત્ય જ બોલે છે.
__'एवं खलु से सच्चवाई सन्त्र पाणेहिं जाव सव्व सत्तेहिं तिविहं तिविहेणं संजय, विरय, पडिहय, पञ्चक्खायपावकम्मे, अकिरिए, संखुडे, एगंतपंडिए यावि भव:' मा शते ते सत्यवाही मगार समस्त प्राण, भूत, ७१ भने सस्पनी હિસાને પરિત્યાગ કર્તા બને છે. એ જીવ કૃત, કારિત અને અનુમોદનારૂપ ત્રણ કરણની અપેક્ષાએ તથા મન, વચન અને કાયરૂપ ત્રણ ચગની અપેક્ષાએ, વતમાનકાલિક સાવઘાનુષ્ઠાનથી નિવૃત્ત થાય છે, ભૂતકાલિક પાપ તલ્ફ જુગુપ્સાની દૃષ્ટિથી જ છે, અને ભવિષ્યકાળમ એવા પાપથી સંવરપૂર્વક વિરત થઈને પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા થાય છે. આ રીતે સંયમ, વિરત અને પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મવાળે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ . १ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम्
३६३
,
"
वर्तमानकाले स्थित्यनुभागहूा सेन नाशितम्, प्रत्याख्यातं = पूर्वकृतातिचार निन्दया, भविष्यत्यतिचाराकरणेन निराकृतं पापकर्म = पापानुष्ठानं येन स तथासंयतत्वाविरतस्त्र-प्रतिहत प्रत्याख्यातपापकर्मत्ववान एवम् अक्रियः कायिक्यादिक्रियारहितः संवृतः पिहितास्रवद्वारः, एकान्तपण्डितः अत्यन्त कुशलश्चापि भवति । अन्ते उपसंहारन्नाह - ' से तेणहेणं गोयमा !' तत् तेनार्थेन तस्मात् कारणात् एवम् उक्तरीत्या उच्यते यत् - यावत्- सर्व प्राणेषु, सर्वभूतेषु, सर्व जीवेषु सर्वसत्वेषु प्रत्याख्यातं प्राणातिपातस्य प्रत्याख्यानं कृतं मयेति वदतः श्रमणादेः स्यात् = कदाचित् सुप्रत्याख्यातं भवति, स्यात् = कदाचित् दुष्प्रत्यायातं भवतीति ॥ सू० १ ॥
मूलम् - इविहे णं भंते! पच्चक्खाणे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते, तं जहा- मूलगुणपच्चक्खाणे य, उत्तरगुणपच्चक्खाणे य, । मूलगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कवि पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तं जहा सब्वमूलगुणश्रमण आदि, कायिकी आदि क्रियासे रहित होकर संवरवाला बनजाता है, अतः वह अपने कर्तव्यानुष्ठानमें अत्यन्त कुशल- प्रवीण माना गया है । अन्तमें इस विषयका उपसंहार करते हुए सूत्रकार 'से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुचइ, जाव सिय दुपच्चक्खाय भवह' कहते हैं कि गौतम ! इसी कारण से मैंने ऐसा कहा है कि 'समस्त प्राणोंमें, समस्त भूतोंमें, समस्तजीवों में समस्त सत्वोंमें प्राणातिपातका मैंने प्रत्याख्यान किया है' इस प्रकार से कहनेवाले श्रमण आदिका बह त्याख्यान कदाचित सुप्रत्याख्यानरूप होता है और कदाचित् दुष्प्रत्या ख्यानरूप होता है ॥ १ ॥
,
શ્રમણ આદિ જીવ, કાયિકી આદિ ક્રિયાથી રહિત થઈને સંવરવાળા અની જાય છે. તેથી કરવાયાગ્ય અનુષ્ઠાનેા કરવામાં તેને અત્યંત કુશળ માનવામાં આવે છે.
હવે આ વિષયને ઉપસંહાર કરતા મહાવીર પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે' से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चर, जात्र सिय दुपच्चकखायं भवइ હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે સમસ્ત પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્વની હિંસાના મેં પ્રત્યાખ્યાન કર્યાં છે,' આ પ્રમાણે કહેનાર જીવના પ્રત્યાખ્યાન ક્યારેક સુપ્રત્યાખ્યાનરૂપ પણ હેાય છે, અને કયારેક દુષ્પ્રત્યાખ્યાનરૂપ પણ હાય છે. સૂ. ૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे पच्चक्खाणे य, देसमूलगुणपच्चक्खाणे य। सब मूलगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा! पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं, जाव-सबाओ परिग्गहाओ वेरमणं, देसमूलगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं, जाव-थूलाओ परिग्गहाओ वेरमणं । उत्तरगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-सव्वुत्तरगुणपच्चक्खाणे य, देसुत्तरगुणपच्चक्खाणे य। सव्वुत्तरगुणपच्चक्खाणे भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! दसविहे पण्णत्ते, तं जहा
अणागयमइकंतं, कोडीसहियं नियंटियं चेव । सागार मणागारं, परिमाणकडं निरवसेसं ॥१॥ साकेयं चेव अद्धा, पञ्चक्खाणं भवे दसहा ॥"
देसुत्तरगुणपच्चक्खाणे णं भंते! कइविहे पण्णते ! गोयमा! सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहा-दिसिवयं १.. उवभोगपरिभोगपरिमाणं २,- अण्णत्थ दंडवेरमणं ३, सामाइयं ४, देसावगासियं ५, पोसहोववासो ६, अतिहिसंविभागो ७, अपच्छिममारणंतियसंलेहणाझसणा ऽऽराहणया ॥ सू० २ ॥ __ छाया-कतिविधं खलु भदन्त ! प्रत्याख्यानं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! द्विविधं प्रत्याख्यान प्रज्ञप्तम्, तद्यथा मूलगुणपत्याख्यानं च, उत्तरगुणपत्याख्यानं च ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.२ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३६५ मूलगुणपत्याख्यानं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! विविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानं च, देशमूलगुणप्रत्याख्यानं च, सर्वमूल गुण प्रत्याख्यानं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चविध प्रज्ञप्तम्
प्रत्याख्यानविशेषवक्तव्ता'काविहे गं भंते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( कइविहे णें भंते ! पञ्चक्खाणे पण्णत्ते) हे भदन्त ! प्रत्याख्यान कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (दुविहे पञ्चक्खाणे पण्णत्ते) प्रत्याख्यान दो प्रकार का कहा गया है (तं जहा) वे दो प्रकार ऐसे हैं-(मूलगुणपचक्खाणे य, उत्तरगुण पचक्खाणे य) एक मूलगुणप्रत्याख्यान और दूसरा उत्तरगुणप्रत्याख्यान (मृल गुणपञ्चक्खाणे णे भंते ! कइविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! मूलगुणप्रत्याख्यान कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (दुविहे पण्णत्ते) मूलगुणप्रत्याख्यान दो प्रकार का कहा गया है (तं जहा) वे उसके दो प्रकार ऐसे हैं (सव्वमूलगुणपञ्चक्खाण य, देसमूलगुणपचक्खाणे य) एक सर्वमूलगुण प्रत्याख्यान, दूसरा देशमूलगुणप्रत्याख्यान (सव्वमूलगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! सर्वमूल गुणप्रत्याख्यान कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंचविहे पण्णत्ते) सर्वमूलगुण प्रत्या
પ્રત્યાખ્યાન વિશેષ વકતવ્યતા'कइविहे गं भंते ! त्याहि
सूत्र-(कइविहे गं भंते ! पच्चखाणे पण्णत्ते ) 3 महन्त ! प्रत्याभ्यानना 321 AIR & छ ? (गोयमा ! दुविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते) हे गौतम ! मायानना मे ४२ ४ा छ-(तं जहा) ते मे २ मा प्रभारी छ
(मूलगुणपच्चक्खाणे य, उत्तरगुणपच्चक्खाणे य) (१) भूखए अत्याध्यान मत उत्तर प्रत्याभ्यान. (मलगुण पच्चक्खाणे णं भंते! कड विहे पण्णत्ते) महन्त ! भूगु प्रत्याभ्यानना ant२ वा छे ? (गोयमा । दुविहे पण्णत्ते तं जहा) 3 गोतम ! भूबन प्रत्याभ्यानना मे । छे. ते मे २ मा प्रमाणे छ- (सयमलगुणपच्चक्खाणे य, देसमूलगुणपच्चक्खाणे य) (१) स भूगुए प्रत्यापान, (२) देशभूसार प्रत्याभ्यान.
(सवमूलगुण पच्चकखाणे णं भंते ! कइ विहे पण्णत्ते ?) महन्त | सबभूरा प्रत्यायानना था २ छ? (गोयमा) ३ गौतम !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तद्यथा-सर्वस्मात् प्राणातिपातात् चिरमणम्, यावत्-सर्वस्मात् परिग्रहाद् विरमणम् । देशोनरगुण प्रत्याख्यानं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चविधं मज्ञप्तम्, तद्यथा-स्थूलात् प्राणातिपाताद् विरमणम्, यावत्-स्थूलात् परिग्रहाद् विरमणम् । उत्तरगुण प्रत्याख्यानं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! द्विविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-सर्वोत्तरगुणमत्याख्यावं च, देशोनरगुणख्यान पांच प्रकार का कहा गया है (तं जहा) उसके वे पांच प्रकार ये हैं-(सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं) समस्त प्राणातिपात से विरक्त होना, 'जाव सव्वाओ परिग्गहाओ बेरमणं) यावत् समस्त परिग्रह से विरक्त होना (देसमूलगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! देशमूलप्रत्याख्यान कितने प्रकार का कहा गया है? (गोयमा) हे गौतम ! (पंचविहे पण्णत्ते) देशमूलगुणप्रत्याख्यान पाँच प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) ये पांच प्रकार ये हैं-(थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं जाव थूलाओ परिग्गहाओ वेरमणं) स्थूल प्राणातिपात से विरक्त होना, यावत् स्थूल परिग्रह से विरक्त होना। (उत्तरगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णते) हे भदन्त ! उत्तरगुण पत्याख्यान कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (दुविहे पण्णत्ते) उत्तरगुण प्रत्याख्यान दो प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) वे दो प्रकार उसके ऐसे हैं-(सव्वुत्तरगृणपच्चक्खाणे य, देसुत्तरगुणपच्चक्खाणे य) सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यान और देशोत्तरगुण. (पंचविहे पण्णते-तं जहा) सब भूत प्रत्याभ्यानना या प्रमाणे पांय ५४२. उत्था छ- (सवाओ पाणाइवायाओ वेरमणं) (१) समस्त प्रातिपातया वि२४१ थ. (२) समस्त भूषावाथी निवृत्त थj (3) समस्त महत्ताहानथी निवृत्त ५j (४) सभरत भैथुनया निवृत्त थर्बु भने (५) सभ२त परिवडी निवृत्त थj. (देसमल मुणपच्चक्खाणं भंते ! काविहे पण्णत्ते?) 3 महन्त ! इशभूबन प्रत्याग्यानेन। ३८९ २ छ ? (गोयमा !) . गौतम! (पंचविहे पण्णत्ते तं जहा) वेशभूवशुए प्रत्याभ्यानना सा प्रमाणे पांय ५२ ४ा छ- (थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं जाव थूलाओ परिग्गहाओ वेरमणं)त्यूस प्रातिपातया वि२४० , 'या' स्यूस परियडया {५२४१ . उत्तरगुण पच्चक्खाणेणं भंते ! कइ विहे पण्णते ?) 3 1-1 ! उत्तरगुएर प्रत्यायानना eel २ इत्या छ ? (गोयमा ! दुबिहे पण्णत्ते) 3 गौतम! उत्तरगुणप्रत्याभ्यानना में प्रा२ ४ा छे. (तं जहा) वा (सव्युत्तरगुणपच्चक्खाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेrचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सु. २ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम्
३६७
प्रत्याख्यानं च । सर्वोत्तरगुणबत्याख्यानं खलु भदन्त ! कतिविधं मज्ञतम् ? गौतम ! दशविधं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा - अनागतम् १ अतिक्रान्तं २, कोष्टिसहितं ३, नियन्त्रितं ४, चैव साकारम् ५, अनाकारम् ६, परिमाणकृतम् ७, निरवशेषम् ८, ॥१॥ सङ्केत ९, चैव अद्धा, प्रत्याख्यानं १० भवेद् दशधा ।" देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानं खलु भदन्त ! कतिविधं ज्ञतम् ? गौतम ! सप्तविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - दिग्वतम् १, उपभोगपरिभोगपरिमाणम् २, अनर्थदण्डविरमणम् ३, प्रत्याख्यान । (सव्युत्तरगुणवच्चक्खाणे णं भंते! करविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! सर्वोत्तर गुण प्रत्याख्यान कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम! दसविहे पण्णत्ते) सर्वोत्तर गुण प्रत्याख्यान दश प्रकार का कहा गया । (तं जहा) वे उसके दश प्रकार ऐसे हैं(अणागयमइक्कतं, कोडीसहियं नियंटियं चेव, सागारमणागारं परिमाणकडं निरवसेसं ॥ १ ॥ ) अनागत १, अतिक्रान्त २, कोटिसहित ३, नियन्त्रित ४ साकार ५ अनाकार ६ कृतपरिमाण ७ निरवशेष ८ (साकेयं चैव अद्धाए, पच्चक्खाणं भवे दसहा) संकेत ९, अद्धाप्रत्याख्यान १० । ( देसुत्तरगुण पच्चक्खाणे णं भंते ! कहविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! देशोत्तरगुण प्रत्याख्यान कितने प्रकार का कहा है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सत्तविहे पण्णत्ते) देशोत्तर गुण प्रत्याख्यान सात प्रकार का कहा गया है। (तं जहा वह इस प्रकार से हैं(दिव्यं १, उवभोगपरिभोगपरिमाणं २, अण्णत्थदंडवेरमणं ३,
, देसुत्तरगुणपच्चक्खाणे य) (१) सर्वोत्तर प्रत्याभ्यान भने (२) शीत्तरशुष्णु प्रत्याभ्यान. ( सब्वुत्तरगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ) के छन् ! सर्वोत्तर प्रत्याख्यानना सारा ! (गोयमा ! दस विहे पण्णत्ते) हे गौतम! सर्वोत्तरशु प्रत्याभ्यानना हस प्रहार ह्या छे. (तं जहा ) ते ह प्रकाश या प्रमाणे - ( अणागयमइकंत, कोडीसहिय नियंटियं चेत्र, सागारमणागारं परिमाणकड निरवसेसं ) ( १ ) अनागत, (२) अतिान्त, (3) डोटिसहित, (४) नियंत्रित, (4) सार, (६) अनाहार, (७) हृतपरिणाम, (८) निश्वशेष, (साकेयंचेव अद्धाए, पच्चक्खाणं भवे दसहा ) (6) संत भने (१०) अद्धा प्रत्याख्यान ( देसुत्तरगुणपच्च्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ) डे लक्ष्न्त ! डेशोत्तरगुथ अत्याच्यानना नीचे प्रमाणे सात अक्षर ह्या छे ! ( गोयमा ! ) हे गौतम! (सत्तविहे पण्णत्ते - तं जहा ) देशोत्तर प्रत्याध्यानना नीचे प्रभाषे सात अार ह्या छे - (दिसिंजय, उपभीगपरिभोगपरिमाणं, अण्णत्थदंडवेरमण, પ્રકાર કહ્યા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
भगवतीसगे सामायिकम् ४, देशावकाशिकम् ५, पौषधोपवासः ६, अतिथिसंविभागः ७, अपश्चिममारणान्तिक-संलेखनाजोषणाऽऽराधनता ॥ सू. २॥ _____टीका-प्रत्याख्यानाधिकारात् तद्भेदान् प्रतिपादयति-'कइविहे णं भंते !' इत्यादि । कइविहे गं भंते ! पच्चक्खाणे पण्णत्ते ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिविधं खलु प्रत्याख्यानं प्राप्तम् ? भगवानाह-'दुविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते' हे गौतम ! द्विविधं प्रत्याख्यानं प्रज्ञप्तम्, 'तदेवाह-तं जहा' तद्यथा मूलगुणपच्चक्खाणे य, उत्तरगुणपच्चक्खाणे य' मूलगुणप्रत्याख्यानं च, मूल. सामाइयं ४ देसावगासियं ५, पोसहोववासो ६, अतिहिसंविभागो७ अपच्छिममारणंतिय संलेहणा झूसणाऽऽराहणया) दिग्बत १, उपभोगपरिभोग परिमाण २, अनर्थदण्डविरमण ३, सामायिक ४, देशावकाशिक ५, पौषधोपवास ६ अतिथिसंविभाग ७ और अपश्चिम मारणान्तिक-संलेखना जोषणाऽऽराधनता ।
टीका-प्रत्याख्यान का अधिकार चल रहा है, इसलिये सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा उसके भेदों का प्रतिपादन किया है-- इस बात को गौतमने प्रभु से इस प्रकारसे पूछा है कि 'कइविहेणं भंते ! पच्चक्खाणे पण्णत्ते' हे भदन्त ! प्रत्याख्यान कितने प्रकारका कहा गया है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा ! हे गौतम ! 'दुविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते' प्रत्याख्यान दो प्रकारका कहा गया है । (तं जहा) वे उसके दो प्रकार इस तरह से है (मूलगुणपच्चक्खाणे य, उत्तरगुण पच्चक्खाणेय' एक मूलगुणप्रत्याख्यान और दूसरा उत्तरगुण सामाइयं, देसावगासियं, पोसहोववासो, अतिहिंसंविभागो, अच्छिममारणंतिय संलेहणा झूसणाऽऽराहणया) (१) हिमवत, (२) पासपरिक्षा परिभाषा, (3) भनय विमा , (४) सामायि:, (५) सापशि , (९) पोषधोपवास, (७) मतिथि સંવિભાગ અને અપશ્ચિમ મારણતિક–સંલેખના જેષણું આરાધનતા.
ટીકાથ– પ્રત્યાખ્યાનનું વકતવ્ય ચાલી રહ્યું છે. તેથી સૂત્રકારે આ સૂત્રધારા પ્રત્યાખ્યાનના ભેદનું પ્રતિપાદન કર્યું છે- આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી महावीर प्रभुने मा प्रभा प्रश्न पूछे छे- 'कइविहेणं भंते ! पच्चक्खाणे पण्णते ? હે ભરતી પ્રત્યાખ્યાન કેટલા પ્રકારના હોય છે? તેને જવાબ આપતા મહાવીર પ્રભુ ४डे छे- 'दुविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते' 3 गौतम! प्रत्याभ्यानना रे ४२ ४वा छे, 'तं जहा' ते असे नये प्रमाणे छ- 'मूलगुणपच्चक्खाणे य, उत्तरगुण पच्चक
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.२ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३६९ मुणा: चारित्रकल्पगृक्षस्य मूलकल्या गुणा:=प्राणातिपातविरमणादयः पञ्च, तद् विषये प्रत्याख्यान-निरवद्यप्रवृत्तिपूर्वक सावधप्रवृत्तेः परिहरणम्, उत्तरगुणप्रत्याख्यानं-च उत्तरगुणा मूलगुणापेक्षया उत्तरभूता गुणा वृक्षस्य शाखा इव पिण्ड विशुद्धयादयः, तद्विषये प्रत्याख्यानं सावधप्रवृत्तिपरिहरणम् । गौतमः पृच्छति'मूलगुणपच्चक्खाणे गंभंते ! कइविहे पण्णत्ते ? मूलगुणप्रत्याख्यानं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-'गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते ' हे गौतम ! मूलगुणप्रत्याख्यान द्विविधं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहां-तद्यथा-'सवमूलगुणपच्चक्खाणे य, देसमूलगुणपच्चक्खाणे य'-'सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानं च, तत्तु वक्ष्यमाणसर्वप्राणातिप्रत्याख्यान चारित्ररूप कल्पवृक्षके मूलतुल्य प्राणातिपात विरमण आदि गुण हैं सो ये पांच होते हैं इनके विषयमें प्रत्याख्यान निरवद्यप्रवृत्ति पूर्वक सावधप्रवृत्तिका त्याग करमा इसका नाम मूलगुण प्रत्याख्यान है तथा मूलगुणोंकी अपेक्षा उत्तरभूत गुणवृक्षकीशाखा आदिकी तरह पिण्डविशुद्धि आदि हैं सो इनके विषयमें प्रत्याख्यान करना अर्थात् सावद्यप्रवृत्तिका परित्याग करना यह उत्तरगुणप्रत्याख्यान है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'मूलगुणपच्चखाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! मूलगुणप्रत्याख्यान कितने प्रकारका कहा है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहेपण्णत्ते' दो प्रकारका कहा गया है । 'तं जहा' जो इस प्रकारसे हैं 'सव्वमूलगुणपच्चक्खाणे य, देसमूलगुणपच्चक्खाणे य' एक सर्वमूलखाणे य' (१) भूलगुण प्रत्याभ्यान मने (२) उत्तरशु प्रत्याभ्यान. प्रातिपात વિરમણ આદિ પાંચ મૂળગુણને ચારિત્રરૂપ કલ્પવૃક્ષના મૂળ સમાન કહ્યા છે. તેમના વિષેના પ્રત્યાખ્યાન-નિરવઘ પ્રવૃત્તિપૂર્વક (દોષરહિત પ્રવૃત્તિપૂર્વક) સાવદ્ય (દોષયુકત) પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરો, તેનું નામ જ મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાન છે. પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિને ચારિત્રરૂપ કલ્પવૃક્ષના મૂળસમાન ગણવામાં આવે તે પિંડવિશુદ્ધિ આદિને ચારિત્રરૂપ કલ્પવૃક્ષની શાખા સમાન ગણી શકાય છે. તે તે પિંડ વિશુદ્ધિ આદિરૂપ ઉત્તરગુણના વિષયમાં જે પ્રત્યાખ્યાન કરવામાં આવે છે – જે સાવધ પ્રવૃત્તિને પરિત્યાગ કરવામાં આવે છે, તેને ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાન કહે છે.
व गौतम स्वामी सेवा प्रश्न पूछे छे - 'मूलगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! काविहे पण्णते ? 8 महन्त ! भूतगुष्य प्रत्याभ्यानना टसा ४२ हा छ ? ___उत्तर- 'गौयमा! गौतम! 'दुविहे पण्णसे' भूत प्रत्याभ्यानना में २ ४ाछे, 'तंजहा' ते मे । मा प्रमाणे छ- 'सवमूलगुणपच्चक्खाणे य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
भगवती सूत्रे
पातविरमाणा दिसर्व परिग्रहविरमणान्तपञ्चमहावतरूपं विज्ञेयम्, देशमूलगुणप्रत्याख्यानं च तच्च वक्ष्यमाणस्थूलप्राणातिपातविरमणादिस्थूलपरिग्रहविरमणान्तं पञ्चाणुत्रतरूपं बोध्यम्, तत्र साधूनां सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानं, श्रावकाणां तु देश मूलगुणप्रत्याख्यानमवसेयम् । गौतमः पृच्छति - 'सन्त्रमूलगुण पच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! सर्व मूलगुणप्रत्याख्यानं महात्रतं खलु कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह - 'गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! सर्व मूलगुण प्रत्याख्यानं पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा ' तद्यथा - 'सच्चाओ पाणागुणप्रत्याख्यान और दूसरा देश मूलगुणप्रत्याख्यान सर्वमूलगुणप्रत्याख्यान में सर्व प्रकार से सर्व प्राणातिपातका यावत् सर्वपरिग्रहका त्याग हो जाता है सो यह पांच महाव्रतरूप कहा गया है । देसमूलगुण पच्चक्खाणेय' एक सर्व मूलगुणप्रत्याख्यान और दूसरा देश मूलगुणप्रत्याख्यान में सर्व प्रकार से सर्व प्राणातिपात का यावत् सर्वपरिग्रह का त्याग हो जाता है- सो यह पांच महाव्रतरूप कहा गया है । देशमूलगुण प्रत्याख्यान में स्थूल प्राणातिपात आदि का त्याग होता है सो यह पाँच अणुव्रत रूप कहा गया है । साधुओं के सर्वमूलगुणप्रत्याख्यान होता है और श्रावकों के देशमूलगुणप्रत्याख्यान होता है । गौतमस्वामी अब प्रभु से इसी बात को पूछते हैं कि'सव्वमूलगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कहविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! महाव्रतरूप सर्वमूलगुणप्रत्याख्यान कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'पंचविहे पण्णत्ते' महाव्रतरूप सर्वमूलगुणप्रत्याख्यान पांच प्रकार का कहा गया है- 'तं देसमूलगुणपच्चक्खाणे य' (१) सर्व भूतगुणु अत्याध्यान, अने (२) देशभूलगुष्ट પ્રત્યાખ્યાન. સર્વ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતના ત્યાગ. આદિ રૂપ જે પાં; મહાત્રા છે, તેમને સર્વમૂળગુણ પ્રત્યાખ્યાનરૂપ માનવામાં આવે છે. દેશભૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાનમાં સ્કૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણુ આદિ પાંચ અણુવ્રતને ગણવામાં આવે છે. સાધુઓ દ્વારા સ મૂલગુણુ પ્રત્યાખ્યાન થાય છે અને શ્રાવકૈા દ્વારા દેશભૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાન થાય છે. એટલે કે સાધુને માટે પાંચ મહાવ્રતા અને શ્રાવકા માટે પાંચ અણુવ્રતાનું પાલન આવશ્યક
भागाम छे.
गौतम स्वामीनो अन- 'सव्वमूलगुणपच्चक्खाणे णं भते ! कइ विहे पण्णत्ते ?' हे अहन्त ! महाव्रतस्य सर्वभूसगुष्णु प्रत्याभ्यानना डेटा प्रकार बाछे ? उत्तर- 'गोयमा !' हे गौतम 'पंचविहे पण्णत्ते' महाव्रतक्ष्य सर्वभूतशुश्रूषु प्रत्याख्यानना चांथ प्रहार अाहे. 'तंजहा' ते अाश मा प्रभाछे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ न.२ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३७१ इवायाओ वेरमणं, जाव-सव्वाओं परिग्गहाओ वेरमणं' सर्वस्मात् सूक्ष्मबादर रूपात् माणातिपातात् जीव हिंसालक्षणात् करणत्रययोगत्रयपूर्व कं विरमणम् विरतिः निवृत्तिः यावत्-सर्वस्मात् मृषावादात् विरमणम्, सर्वस्माद् अदत्तादानाद् विर. मणम्, सर्वस्मात् मैथुनाद् विरमणम्, सर्वस्मात् परिग्रहाद् विरमणम्, एतत् पश्चमहाव्रतरूपं सर्व मूलगुणप्रत्याख्यानम् । गौतमः पृच्छति-'देसमूलगुणपच्चकखाणेणं भंते ! कइविहे पण्णत्ते?' हे भदन्त ! देशमूलगुणप्रत्याख्यानं खलु कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! देशजहा' जो इस प्रकार से है-'सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं जाव सव्वाओ परिग्गहाओ वेरमणं' समस्त-सूक्ष्म और बादर जीवों के हिंसा रूप प्राणातिपात से करणत्रय-कृत, कारित और अनुमोदना एवं मन वचन कायरूप योगत्रय को लेकर निवृत्ति होना यावत्समस्त मृषावाद से निवृत्ति होना, समस्त अदत्तादान से निवृत्ति होना, समस्त मैथुन से निवृत्ति होना एवं समस्त परिग्रह से निवृत्ति होना, अर्थात् हिंसा, झूठ, चोरी, कुशील और परिग्रह इन पांच पापों का नौ कोटि से सर्वथा त्याग करना. सो इस प्रकार का यह त्याग पांचमहाव्रतरूप कहा गया है और यही सर्वमूलगुणप्रत्याख्यान है । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'देसमूलगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! देशमूलगुणप्रत्याख्यान कितने प्रकारका कहा गया है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' ___ 'सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं जाब सव्वाओ परिग्गहाओ वेरमणं' (૧) સમસ્ત પ્રાણાતિપાતથી વિરકત થવું એટલે કે સૂક્ષમ અને બાદર (સ્થલ) જીવોની હિંસારૂપ પ્રાણાતિપાતને ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગની અપેક્ષાએ પરિત્યાગ કરે. (કૃત, કારિત અને અનુમોદનારૂપ ત્રણ કરણ કહ્યા છે, અને મનયોગ, વચનગ અને કાયાગરૂપ ત્રણ વેગ કહ્યા છે. એટલે કે મન, વચન અને કાયાથી હિંસા કરવી નહીં, કરાવવી નહીં અને અનુમોદના કરવી નહીં, એ પ્રકારનું વ્રત. (૨) સમસ્ત મૃષાવાદથી નિવૃત્ત થવું, (૩) સમસ્ત અદત્તાદાનથી નિવૃત્ત થવું. (૪) સમસ્ત મૈથુનથી નિવૃત્ત થવું, (૫) સમસ્ત પરિગ્રહથી નિવૃત્ત થવું. એટલે કે હિંસા, અસત્ય, ચિરી અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહ, આ પાંચે પાપને નવ કેટિએ સર્વથા ત્યાગ કરવો. આ પ્રકારના ત્યાગને પાંચ મહાવ્રતરૂપે ગણવામાં આવે છે, અને તે પાંચ મહાવ્રતોને જ સમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાન કહે છે.
गौतम स्वामीनप्रश्न- 'देसमूलगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ?? 3 महन्त ! शभूबष्णु प्रत्यायानना ४८मा २ ४या छ ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
भगवतीसूने मूलगुणप्रत्याख्यान पच्चविधं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा' -तद्यथा 'थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं, जाव-थूलाओ परिग्गहाओ वेरमणं' स्थूलात् प्राणातिपाताद् विरमणम्, यावत्-स्थूलात् मृषावादाद् विरमणम्, स्थूलाद् आदत्तादानाद् विरमणम् स्थूलाद् मैथुनाद् विरमणम्, स्थूलात् परिग्रहाद् विरमणम् । एतत्पश्चाणुव्रतरूप देशमूलगुणप्रत्याख्यानम् । गौतमः पृच्छति-'उत्तरगुयपच्चक्खाणे णं भंते ! कइ विहे पण्णने ?' हे भदन्त ! उत्तरगुणप्रत्याख्यानं खलु कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-'गोयमा ! दुविहे पण्णचे' हे गौतम ! उत्तरगुण प्रत्याख्यान द्विविधं प्रज्ञप्तम्,-'तं जहा' तद्यथा-'सव्वुत्तरगुणपच्चक्खाणे य, देसुत्तरगुणपच्चक्खाणे य' सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानं च, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानं च । गौतमः पृच्छति हे गौतम ! 'पंचविहे पण्णत्ते' पांच प्रकारका कहा गया है । 'तंजहा' जैसे 'थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं, जाव थूलाओ परिग्गहाओ वेरमणं' स्थूल प्राणातिपातसे जीवहिंसासे विरमण, यावत्-स्थूल मृषावादसे विरमण, स्थूल अदत्तादानसे विरमण, स्थूल मैथूनसे विरमण, और स्थूल परिग्रहसे विरमण, यह पांच अणुव्रतरूप देशमूलगुणप्रत्याख्यान कहा है । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'उत्तरगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! उत्तरगुण प्रत्याख्यान कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहे पण्णत्ते' उत्तरगुणपत्याख्यान दो प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) जैसे-'सव्युत्तरगुणपच्चक्खाणे य, देसुत्तरगुणपच्चक्खाणे य' सर्वोत्तर गुणप्रत्याख्यान, देशोत्तर गुण
उत्तर- गोयमा! गौतम! 'पंचविहे पण्णत्त-तंजहा' देशभूतगुणप्रत्याभ्यानना २मा प्रमाणे पाय २ ४थ छ- 'थलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं जाय धुलाओ परिग्गहाओ वेरमणं' (१) २थून प्रातिपात (ISI) था (२भार, (૨) સ્થૂલ મૃષાવાદથી વિરમણ (૩) સ્થૂલ અદત્તાવાદથી વિરમણ (૪) જીલ મૈથુનથી વિરમણ અને (૫) સ્થલ પરિશ્રડથી વિરમણ. આ પાંચ અણુવ્રતરૂપ દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાનને કહ્યા છે. . गौतम स्वामीना --- 'उत्तरगुणपच्चक्खाणेणं भंते ! कइविहे पण्णते?' 3 महन्त ! उत्तरशुए प्रत्याभ्यानना ८० २ ४ा छ ? उत्तर- 'गोयमा!" 3 गौतम ! 'दुविहे पण्णत्ते उत्तगुण प्रत्याभ्यानना मे २ छ, 'तंजहा, Rai 'सव्वुत्तरगुणपच्चक्खाणे य, देसुपरगुणपच्चक्खाणे य(१) सर्वोत्तरशुधु પ્રત્યાખ્યાન અને (૨) દેત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાન.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.२ स.२ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३७३ 'सचुत्तरगुणपच्चक्खाणे णे भंते ! काविहे पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! सर्वोत्तरगुणपत्याख्यान खलु कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह- गोयमा ! दसविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यान दशविध प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा'. तद्यथा, तदेव सार्धगाथया दर्शयति-'अणागय' इत्यादि
'अणागय-मइकंतं, कोडीसहियं नियंठियं चेव,
सागार-मणागारं परिमाणकडं निरवसेसं ॥ १ ॥ साकेयं चैव अद्धा, पच्चक्खाणं भवे दसहा "
तद्यथा-अनागतम् १, अतिक्रान्तम् २, कोटिसहितम् ३, नियन्त्रितम् ४, साकारम् ५, अन्नाकारम् ६, परिमाणकृतम् ७, निरवशेषम् ८, सङ्केतम् ९, चैव, अद्धा १०, प्रत्याख्यानं भवेत् दशधा, तत्र १-यत्तपः आगामिकाले कर्तव्यं वर्तते, तद् यदि पूर्वमेव क्रियते तदा तदेव तपः अनागतपदेनो. प्रत्याख्यान । 'सव्योत्तरगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' सर्वोत्तर गुणपत्याख्यान हे भदन्त ! कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा हे गौतम ! 'दसविहे पण्णत्ते' सर्वात्तरगुणप्रत्याख्यान दश प्रकार का कहा गया है। 'तं जहा' जैसे-'अणागयमहक्कंतं, कोडीसहियं नियंटियं चेव, इत्यादि अनागत १, अतिक्रान्तर, कोटिसहित ३, नियन्त्रित ४, साकार५, अनाकार६, परिमाणकृत७, निरवशेष८, संकेत९, अद्धा१०,प्रत्याख्यान ये सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यान के दश भेद हैं-इनमें जो तप आगामीकाल में करने योग्य हो वह यदि पहिले ही कर लिया जाता है तो ऐसा वह तप अनागत तप कहा गया है-जैसे- पर्युषण पर्व आने
गौतम पामीन *-- 'सव्वोत्तरगुण पच्चक्खाण णं भंते कविहे पण्णते?' ભદન્ત ! સર્વગુણ પ્રત્યાખ્યાનના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે? ___उत्तर- 'दसविहे पण्णते-तंजहा-' 3 गोct ! सत्तिय प्रत्याभ्यानना नाये प्रभारी इस प्रा२ वा छ- 'अणागयमकतं, त्या
(१) सनात, (२) अतिsird(3) सिडित, (४) नियनित, (५) सा२ (६) मना४२, (७) परिमाण त, (८) निरवशेष, () सत भने (१०) અદ્ધમયાન. આ રીતે સત્તરગુણ, પ્રત્યાખ્યાનના દસ પ્રકાર છે. “અનાગત તપ” નો અર્થ નીચે પ્રમાણે થાય છે. જે તપ આગામીકળે (ભવિષ્યમાં કેઈ કાળે) કરવા ગ્ય હેય, તે જે પહેલાં જ કરી લેવામાં આવે તે એવા તપને અનાગત તપ કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
भगवतीसूत्रे च्यते, यथा आगामिपर्युषणापर्वसु गुर्वा दिवैयावस्यकरणद्वारा तपश्चरणे अन्तरायं संभाव्यं प्रथममेव तत्तपसः करणम् उक्तश्च- "होही पज्जोसवणा, मम य तया अंतराइयं होजा ।
गुरुवेयावच्चेणं, तवस्सि गेलनयाए वा ॥१॥ सो दाइ तवीकम्मं पडिवज्जइ तं अणागाए काले ।
एयं पच्चक्खाणं अणागयं होइ नायव्यं" ॥२॥ छाया- भविष्यति पर्युषणा मम च तदाऽऽन्तरायिकं भविष्यति ।
गुरोः वैयाकृत्येन तपस्विनो (मम) ग्लानतया वा ॥१॥ स तदा तपःकर्म प्रतिपद्यते तद अनागते काले । एतत्प्रत्याख्यानमनागतं भवति ज्ञातव्यम् ॥२॥ इति प्रथमो भेदः॥१॥
एवं यत्तपः पूर्व कर्तव्यमासीत् तच्चेत् पश्चात् क्रियते तदा तदेव तपः अतिक्रान्तमुच्यते यथा-व्यतीतपयुषणादिपर्वेसु आचार्यादिवैयावृत्यकरणेन तपो नाचरितमिति विचार्य पश्चात् क्रियते, वाला है-उस समय गुरु आदि की वैयावृत्ति करने में लगजाने के कारण तपश्चरण करने में मुझे बाधा आने की संभावना हैइसलिये इस तप को पहिले ही कर लेना चाहिये-ऐसे अभिप्राय से तपको पहिले ही कर लेना-सो यह अनागत तप है । सो ही कहा हैहोहीपज्जो सवणा इत्यादि पूर्व में करने योग्य जो तप है वह यदि बाद में किया जाता है तो ऐसा वह तप अतिक्रान्त तप कहलाता हैजैसे-पर्युषण पर्व में गुर्वादिक की सेवा करने के कारण मैने तप नहीं किया है-ऐसा विचार करके पीछे तप करना सी ऐसा तप अतिक्रान्त तप कहा गया है
कहा भी है-पज्जोसवाण ए 'इत्यादि' एक तप जिस दिन पूरा होता है उसी दिन दूसरे तपश्चरण का प्रारम्भ कर देना, इससे प्रत्याख्यान की જેમકે અમુક તપ પર્યુષણમાં કરવા યોગ્ય છે. હવે કઈ શ્રમણ એ વિચાર કરે કેપર્યુષણમાં ગુરુ આદિની વૈયાવૃત્તિ કરવી પડશે, અને તે કારણે તપ કરવામાં મુશ્કેલી પડશે. આ પ્રકારને વિચાર કરીને જે તે શ્રમણ પયુંષણમાંકરવા યોગ્ય તપશ્ચરણને પર્યુષણ पडसir Nसे छे. तो तेनात तपने मनात त५' छ. होहीपज्जोसवणा ઈત્યાદિ પહેલાં કરવા યોગ્ય જે તપ છે, તેને પહેલાં કરવાને બદલે સમય પસાર થઈ ગયા પછી કરવામાં આવે, તે તે તપને “અતિકાન્ત તપ” કહે છે. જેમકે કેઈ શ્રમણ એ વિચાર કરે કે પર્યુષણ પર્વમાં ગુરુ આદિની સેવા કરવાના કામમાં પડી જવાથી તે સમ કરવા લાયક તપ મારાથી કરી શકાયું નથી, તે પાછળથી તે વ્રત તે શ્રમણ કરી નાખે છે, तवा प्रा२ना तपने मन्तित५' ४ छ. ४ह्यु ५४ -'पज्जोसवाणए' त्या એક તપ જે દિવસે પૂરું થાય એ જ દિવસે બીજા તપને પ્રારંભ કરવાથી પ્રત્યાખ્યાનની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.२ प्रत्यायख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३७५ उक्तञ्च- "पज्जोसवाणए तवं, जो खलु न करेइ कारणज्जाए।
गुरुवेयावच्चे णं तवस्सि गेलनयाए वा ॥१॥ सो दाइ तवोकम्मं, पडिवज्जइ तं अइच्छिए काले ।
एयं पच्चक्खाणं अइक्वंतं होइ नायव्यं ॥२॥" छाया- पर्युषणायां (यः खलु) तपो न करोति कारणजाते ।
गुरुवैयावृत्येन तपस्विनो ग्नानतया वा ॥१॥ स तदा तपःकर्म पतिपद्यते तदतीते काले । एतत्पत्याख्यानमतिक्रान्तं भवति ज्ञातव्यम् ॥२॥ इति द्वितीयो भेदः।
एकं तपः यस्मिन्नेव दिवसे पूर्ण भवति, तस्मिन्नेव दिवसे द्वितीयतपश्चरणम् इति रीत्या प्रत्याख्यानस्याद्यन्तकोटयोर्मेलनं कोटिसहितं तप उच्यते । अथवा-यादृशमेव तपः प्रथमदिने आदौ क्रियते तादृशमेव तपः अन्तिमे दिवसेऽपि क्रियते मध्ये तु नानाप्रकारकं तपः क्रियते तदा कोटिसहितं कथ्यते। उक्तश्च- “पठवणओ उ दिवसो, पञ्चक्खाणम्स निट्ठवणओ य ।
जहियं समिति दुन्नि उ, तं भन्नइ कोडिसहियं तु" ॥१॥ छाया- प्रस्थापनकस्तु दिवसः, प्रत्याख्यानस्य निष्ठापनकश्च (दिवसे)। द्वावपि यत्र समितस्तद् भण्यते कोटि सहितं तु॥१॥
इति तृतीयो भेदः ॥३॥ एवं नियमितदिवसे ग्लानत्वाधन्तरायसद्भावेऽपि पूर्वनिर्णीतं यत् आदि और अन्त की कोटि का मिलान हो जाने के कारण ऐसा तप कोटि सहित तप कहा गया है अथवा- प्रथम दिन जो तप सब से पहिले किया गया है ऐसा ही तप अन्तिम दिवस में भी करना बीच में नानाप्रकार के और भी तप करते रहना सो ऐसा तप कोटिसहित तप कहलाता है। कहा भी है-“पट्टवणओ उ दिवसो" इत्यादि
जो तप नियमित दिन में करने के लिये निर्णीत किया जा चुका हो वह तप उस दिन चाहे ग्लानादि अवस्थारूप अन्तराय भले ही આદિ અને અન્તની કેટિનું મિલન થઈ જાય છે, તે કારણે એવા તપને “કટિસહિત તય કહે છે. અથવા પહેલે દિવસે જે તપ સૌથી પહેલાં કર્યું હોય એવું જ તપ છેલે દિવસે પણ કરવું–વચગાળાના સમયમાં બીજા વિવિધ તપ કર્યો કરવાં, તે તે પ્રકારના તપને 'सिडित त५' ४ छे. यु ५४ छ -'पटवणओ उदिवसो' या
જે તપ અમુક ચોક્કસ દિવસે કરવાનો નિર્ણય કર્યો હોય. પણ એ જ દિવસે બીમારી આદિ કે અન્તરાય આવી પડે, તે પણ એ દિવસે જ તે તપ કરવામાં આવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
३७६
भगवतीमने तपः अवश्यमेव क्रियते तत् नियन्त्रितं-नितरां यन्त्रितं बद्धं व्यवस्थितं नियन्त्रितमुच्यते, उक्तश्च- "मासे मासे य तवो, अमुगो अमुगे दिवसे य एवइओ।
हटेण गिलाणेण व, कायवो जाव ऊसासो ॥१॥ एर्य पच्चक्वाणं, नियंटियं धीरपुरिसपण्णत्ते,
जं गिण्हंतऽणगारा, अणिस्सियप्पा अपडिबद्धा" ॥२॥ छाया- मासे मासे तपोऽमुकममुकस्मिन् दिवसे इयत् ।
हृष्टेन वा ग्लानेन चा, कर्तव्य यावप्रच्छासम् ॥१॥ एतत्मत्याख्यानं नियन्त्रिनं धीरपुरुषमज्ञप्तम् । यद्गृह्णन्त्यनगारा अनिश्रितात्मानोऽमतिबद्धाः ॥२॥
इति चतुर्थों मेदः ॥४॥ साकारद्-आक्रियन्ते आकल्प्यन्तेऽभिप्रतं मनोविकल्पितं वस्तु एभिः एवं वा इति-आकाराः प्रत्याख्यानापवादहेतवः महत्तराऽनाभोगसहसाकाररूपाः, तैः सह वर्तते इति साकारं, महत्तराकारादिप्रत्याख्यानापवादपूर्वकं क्रियमाणं तपः साकारमुच्यते । अत्रानाकारेऽपि-अनाभोग सहसाकारौ तु उच्चारयितव्यावेव, अन्यथा काव्ठागुल्यादेमुखे प्रक्षेपणे प्रत्याख्यानभङ्गसंभवात् इति पञ्चमो भेदः ॥५॥
आ जावे तब भी करना इसका नाम नियंत्रित तप है। जो अमुक दिन करने के लिये यन्त्रित-बद्ध हो चुका होता है वह नियन्त्रित कहलाता है। कहा भी है-"मासे मासे य तवो" इत्यादि
इस प्रकार का यह चतुर्थ भेद है । महत्तरानाभोगसहसाकाररूप जो प्रत्याख्यान के अपवाद के हेतु हैं इन हेतुओं के जो तप किया जाता है यह साकार तप है। तात्पर्य यह है कि महत्तराकारादिक जो हैं वे तप के अपवाद हैं-इन अपवादों सहित जो तप करने में आता है वह तप साकार तप है। महत्तराकारादि आकार के विना जो षष्ठभक्तादि तप किया जाता है वह निराकार તે તે તપને નિયંત્રિત તપ કહે છે, જે તપ કરવાને અમુક દિવસ નકકી થઈ ગયે હિય છે એવા તપને નિયંત્રિત તપ” કહે છે.
“મહત્તરાના ભંગ સહસાકારરૂપ” જે પ્રત્યાખ્યાનમાં અપવાદના હેતુઓ (કારણે) છે, તે અપવાદના હેતુઓ સાથે જે તપ કરવામાં આવે છે, એવા તપને સાકાર તપ કહે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે અપવાદો સહિત જે તપ કરવામાં આવે છે તે તપને “સાકાર તપ’ કહે છે. કોઈપણ પ્રકારના અપવાદો રાખ્યા વિના છઠ્ઠ, આઠમ આદિ જે તપ કરવામાં આવે છે, તેને નિરાકાર તપ કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.२ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३७७
अविधमाना आकारा महत्तराकारादयो विच्छिमप्रयोजनत्वात् प्रतिपत्तुर्यस्मिन् तत् अनाकारम् महत्तराकाराधाकारादिरहितं तपः षष्ठ भक्तादिकम् इति षष्ठो भेदः ॥६॥
युगपदेव एकवारं पात्रपतितान्नादिलक्षण इत्यादिभिः परिमाणं कृतं यस्मिन् तत् परिमाणकृतं तप उच्यते, तथाचोक्तम्
"दत्तीहि व कवलेहि व, घरेहिं भिक्खाहिं अहव दव्वेहिं ।
जो भत्तपरिच्चायं, करेइ परिमाणकडमेय" ॥११॥ छाया- दत्तिभिर्वा कवलैर्या, गृहै भिक्षाभिरथवा द्रव्यैः।
यो भक्तपरित्यागं, करोति परिमाणकृतमेतत् ॥१॥ इति सप्तमो भेदः
चतुर्विधाहारपरित्यागकरणलक्षणं समग्राशनादिविषय निरवशेष तप उच्यते, तदुक्तम्
"सव्वं असणं सव्वं, च पाणगं सबखज्जपेजविहि,
परिहरइ सव्वभावा, एयं भणियं निरवसेसं" ॥१॥ छाया- सर्वमशनं सर्व च पानकं सर्व-खाद्य-पेय-विधिम् ।
परिहरति सर्वभावात् एतद् भणितं निरवशेषम् ॥१॥
सङ्केतः चिहं, तद्युक्तत्वात् अमष्ठमुष्टयादि सङ्केतं, तत्सङ्केतपूर्वकं तपः सङ्केत्तं तप उच्यते, इत्यष्टमो भेदः । तप है। पात्र में जो अन्नादिक वस्तु एक बार में एक साथ जितनी भी पड जावेगी उतनी ही मैं अपने उपयोग में लाऊँगा इस तरह का परिमाण जिस तप में किया जाता है वह परिमाणकृत तप है। ही कहा है- 'दत्तीहि व कवलेहिव इत्यादि।
जिस तप में चारों प्रकार के आहार का परित्याग किया जाता है वह तप निरवशेष तप है। कहा भी है-'सव्वं असणं' इत्यादि પાત્રમાં એકી સાથે જેટલી અન્નાદિક વસ્તુ પડશે, એટલી જ વસ્તુને હું મારા આહાર તરીકે વાપરીશ', આ પ્રકારનું પરિમાણ (પ્રમાણ) જે તપમાં નક્કી કરવામાં આવે છે, એવા તપને “પરિમાણકૃત તપ” કહે છે.
धुं पर छ- "दत्तीहिवकवठेहिव' त्याहो त५मा थारे ४२ ISRने परित्याग ४२वामां आवे छ, तपने निरवशेष' त५ ४ ®. यु पार छ- 'सव्वं असणं' ઇત્યાદિ અંગુષ્ટ, મુષ્ટિ આદિ સંકેતપૂર્વક જે તપ કરવામાં આવે છે, તે તપને “સંકેત त५' ४९ छे. 'मा' मो . यु छ :- अद्धापच्चक्खाणं, त्यादि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
भगवतीमूने उक्तञ्च "अंगुठ-मुहिगंठी-घरसे उस्सास-थिबुग-जोइक्खे ।
भणिय सकेयमेयं, धीरेहिं अणतणाणीहिं" ॥१॥ छाया- अङ्गुष्ठ-मुष्टि-ग्रन्थि-गृह-स्वेदोच्छासस्तियुक-ज्योतिष्कान (आश्रित्य)
भणितं सङ्केतमेतद् धीरैरनन्तज्ञानिभिः १॥ इति नवमो भेदः
अद्धाकम्-अद्धा कालः,तद्युक्तम्-अद्धाकं तपः नमस्कारपौरुष्यादिदश विधकालपरिमाणपूर्वकं कृतं तपः अद्धाकं तप उच्यते । उक्तंच- "अद्धापच्चक्खाणं, जं तं कालप्पमाणछेएणं ।
पुरिमद्ध-पोरसीहि, मुहुत्त-मासद्ध-मासेहि" ॥१॥ छाया- अद्धापत्याख्यानं यत्तत्कालप्रमाणच्छेदेन ।
पुरिमार्द्ध-पौरुषीभि, मुहूर्त-मासार्द्ध मासः” ॥१॥ इति दशमो भेदः
एवं रीत्या प्रत्याख्यानं सर्वोत्तरगुणे प्रत्याख्यानं दशविधं भणितंकथितम् ॥
अथ-देशोत्तरगुणपत्याख्यानभेदं गौतमः पृच्छति-'देमुत्तरगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ने ?' हे भदन्त ! देशोत्सरगुणप्रत्याख्यानं खलु कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-'गोयमा ! सत्तविहे पण्णत्ते' हे गौतम! देशोत्तरगुण
अङ्गुष्ठ मुष्टयादि सङ्केतपूर्वक जो तप करने में आता है वह तप सङ्केततप कहा गया है। कहा भी है- 'अंगुठ्ठ मुट्ठ गंठी' इत्यादि
_अद्धा नाम काल का है, इस काल से युक्त जो तप किया जाता है वह अद्धाकतप है। तात्पर्य यह है कि नमस्कार, पौरुषी आदिक जो तप हैं वे दशविध काल के परिमाणपूर्वक किये जाते हैं इसलिये ये अद्धाकतप हैं। कहा भी है-'अद्धा पचक्खाणं इत्यादि
.. यहां दशवां भेद है इस तरह से दश प्रकार का यह सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यान कहा गया है।
अब गौतम स्वामी प्रभु से देशोत्तरगुणप्रत्याख्यान के भेदों को पूछते हैं-'देसुत्तरगुणपच्चक्खाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! देशोत्तरगुणप्रत्याख्यान कितने प्रकार का कहा गया है? उत्तर में प्रभु કળથી કત જે તપ કરવામાં આવે છે તેને “અદ્ધા તપ કહે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે નમસ્કાર, પૌરુષી (પારસી), આદિક જે તપ છે તેમનું અનુષ્ઠાન દેશવિધકાળના પરિણામપૂર્વક કરવામાં આવે છે, તે કારણે એવા તપને “અદ્ધાક તપ કહે છે. | સર્વોત્તર ગુણુપ્રત્યાખ્યાનના ૧૦ ભેદ અને તેમનું સ્પષ્ટીકરણ કરીને સૂત્રકાર પ્રત્યાખ્યાનના બીજા ભેદનું નિરૂપણ કરે છે
गौतम स्वामीना प्रश्न- 'देसुत्तरगुणपच्चवखाणेणं भंते ! कइबिहे पण्णते?' હે ભદન્ત ! દેત્તર ગુણપ્રત્યાખ્યાનના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका. श.७. उ.२ सू.२ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३७९ प्रत्याख्यानं सप्तविध प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा'-तद्यथा-तदिदम्- 'दिसिव्वयं १, उवमोग-परिभोगपरिमाणं २, अण्णत्थ दंडवेरमणं ३, सामाइयं ४, देसावगासियं ५, पोसहोवचासो ६, अतिहिसंविभागो ७, अपच्छिममारणंतिय-संलेहणा झूसणाऽऽराहणंया' दिग्वतम् १, उपभोगपरिमाणवतम् २, अनर्थदण्डविरमणव्रतम ३, कहते हैं 'गोयमा' है गौतम! 'सत्तविहे पण्णते' सात प्रकार का कहा गया है। 'तं जहा' वे उसके सात प्रकार ऐसे है-'दिसिव्ययं उपभोग परिभोग परिमाणं, अण्णत्थ दंडवेरमणं, सामाइयं, देसावकासिय, पेासहोक्वासा, अतिहिसंविभागो, अपच्चिाममारणंतियसंलेहणा असणा राहणया, दिग्वत मर्यादा बांधकर दिशाओ में आने जाने का जीवनपर्यन्त नियम करना इसका नाम दिग्नत है। उपभोगपरिभोगपरिमाण-और उपभोग की वस्तुओं का परिमाण करना इसका नाम उपभोग परिभोग परिमाणवत है । एकबार जो भोगने म आता है उसका नाम भोग और जो बार २ भोगने में आता है वह उपभोग है। जिन कामों के करने में व्यर्थ ही पापो का बंध होता है वह अनर्थ दण्ड है इस अनर्थ दण्ड से विरत होने का नाम अनथे दण्डव्रत है। कालका अभिग्रह लेकर अर्थात् अमुक समयतक सावध प्रवृत्ति का त्याग करके धर्म प्रवृत्ति में स्थिर होने का अभ्यास करना इसका नाम सामायिक है। सर्वदा के लिये दीक्षा का परिमाण निश्चित
उत्तर- 'गोयमा !' गौतम ! 'सत्तविहे पण्णत-तंजहा' हेात्तरशुए પ્રત્યાખ્યાનના નીચે પ્રમાણે સાત પ્રકાર કહ્યા છે–
'दिसिव्वयं, उवभोगपरिभोगपरिमाणं, अण्णत्थदंडवेरमणं, सामाइय, देसावकासियं, पोसहोववासो, अतिहिसं विभागो, अपच्चिममारणंतियसंलेहणा झुसणाऽऽराहणया' (१) हिनत-हिशासामा म१२०४१२ ४२वानी पन५-तनी भयहि બાંધવી. આ પ્રકારના વ્રતને દિગવ્રત' કહે છે. (૨) ઉપભોગ પરિભેગ પરિમાણુભગ અને ઉપભેગની વસ્તુઓનું પ્રમાણ નક્કી કરવું. નક્કી કરેલા પ્રમાણે કરતાં અધિક વસ્તુને ઉપયોગ ન કરે, એવા વ્રતને “ઉપગ પરિભેગ પરિમાણ વ્રત કહે છે. (એકવાર ભેગવવું એટલે ભેગ અને વારંવાર ભેગવવું એટલે ઉપભેગ, એવો અર્થ સમજવો) (૩) જે કામ કરવાથી વ્યર્થ જ પાપને બંધ થાય છે, એવાં કામને અનર્થદંડ કહે છે. આ અનર્થદંડથી નિવૃત્ત થવું તેનું નામ જ “અનર્થદંડ વત” છે. (૪) કાળને અભિગ્રહ લઈને એટલે કે અમુક સમય સુધી સાવધ પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરીને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં સ્થિર થવાનો અભ્યાસ કરી તેનું નામ “સામાયિક વ્રત” છે. (૫) હંમેશને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८.
मगवतीसूत्रे सामयिकवतम् ४, देशावकाशिकवतम् ५, पौषधोपवासव्रतम् ६, अतिथिसंविभाग व्रतम् ७, अपश्चिममारणान्तिक-संठेखना-जूषणा-ऽऽराधनता च । तत्र न पश्चिम यस्याः सा अपश्चिमा, सर्वायुष्कक्षयलक्षणं मरणमेवान्तो मरणान्तः, तत्र भवा मारणान्तिकी, संल्लिख्यते कृशीक्रियते शरीरकषायादि अनयेति संलेखना तपोविशेषलक्षणा, तस्या जोषणं सेवनं, तस्याराधना=अखण्डकालकरणं तस्या भावः अपश्चिममारणान्तिक-संलेखना-जोषणा-ऽऽराधनता। अत्र च कर लेने के बाद भी उसमें से प्रयोजन के अनुसार समयर पर क्षेत्र का परिमाण निश्चित करके उसके बाहर सावधकाय से सर्वथा निवृत्त होना देशविरतिब्रत है । अष्टमी, चतुर्दशी पूर्णिमा या दूसरी कोइ भी तिथि में पोषध धारण करके और सषतरफ की शरीर विभूषा का याग करके धर्म जागरण में तत्पर रहना पोषधोपवास व्रत है। न्याय से उपार्जित और जो खप सकें ऐसी आहार पानी आदि के योग्य वस्तुओं का इस रीति से शुद्ध भक्तिभाव पूर्वक सुपात्र को दान देना जिससे कि उभय पक्ष को लाभ पहुंचे अतिथि संविभागवत है। जिसके बाद और कोई दूसरी संलेखना नहीं होती है वह अंपश्चिमा संलेखना है यह मरणकाल में ही धारण की जाती है अतः यह मारणान्तिक है काय और कषाय आदि इसके द्वारा कृश (दुर्बल) किये जाते हैं इसलिये संलेखना को तप विशेष में માટે દિશાનું પરિમાણ નક્કી કરી લીધા પછી પણ તેમાંથી પ્રજન અનુસાર વખતેવખત ક્ષેત્રનું પરિમાણ વધારે મર્યાદિત કરવું અને તે મર્યાદિત ક્ષેત્રની બહારના ક્ષેત્રમાં સાવધ કાર્યથી સર્વથા નિવૃત્ત થવું એનું નામ “દેશવિરતિ વ્રત છે. (૬) આઠમ, ચૌદશ, પૂર્ણિમા કે બીજી કઈ પણ તિથિમાં પિષધ ધારણ કરીને બધા પ્રકારની શરીર વિભૂષાને ત્યાગ કરીને ધર્મજાગરણમાં પ્રવૃત્ત રહેવું તેનું નામ પિષધપવાસ વ્રત” છે. (૭) ન્યાયપૂર્વક ઉપાર્જન કરેલી અને કલ્પનીય વસ્તુઓનું (આહાર, પાછું આદિનુ) ભકિતભાવપૂર્વક સુપાત્રને દાન દેવું. એ દાન એવું હોવું જોઈએ કે દાતાને તથા ગ્રહણ કરનારને, એમ બન્નેને લાભદાયી થઈ પડે. તે આ પ્રકારના વ્રતને અતિથિસંવિભાગ દ્વત’ કહે છે.
જે સંલેખન કર્યા પછી બીજી કઈ પણ સંલેખના થતી નથી, તે સંલેખનાને અપશ્ચિમી સંલેખના કહે છે. તે મરણકાળે જ ધારણ કરી શકાય છે, તેથી તેને મારણાન્તિક કહે છે. તેના દ્વારા કાર્યો અને કષાયને કૃશ કરવામાં આવે છે. તેથી સંલેખનાને વિશિષ્ટ તપ તરીકે ગણવામાં આવે છે. તે સંખનાને પ્રેમપૂર્વક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ २.२ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३८१ दिग्वतादयः सम्म देशोत्तरगुणाः श्रावकाणां नियमतो भवन्ति, संलेखना तु भजनया कदाचिद् भवति, आयुषः परिज्ञानेऽवश्यं करणीयत्वात् , कदाचिन भवति अकस्मान्मरणे तत्करणस्यासंभवात् । सा च देशोत्तरगुणवतां देशोत्तरप्रणरूपा, आवश्यकत्रे तथाऽभिधानात् । सर्वोत्तरगुणवतां साधूनां तु सर्वोत्तरगुणरूपा, साकारानाकारादिप्रत्याख्यानरूपत्वात्तस्या इति । अत्र सप्तदेशोत्तरगुणकथने यत् संलेखनापाठः उक्तः तत् देशोत्तरगुणवद्भिः श्रावकैः स्वायुषोऽन्ते संलेखनाऽवश्यं विधातव्येति ज्ञापनार्थमिति । सप्तसु दिग्वतादिषु प्रथमत्रयं गुणव्रतम् , अन्तिमचतुष्टयं च शिक्षाव्रतमुच्यते ॥स. २॥ परिगणित किया गया है। इसे प्रेमपूर्वक-उल्लासपूर्वक-धारण किया जाता है। दिग्वतादिक सात देशोत्तरगुण तो श्रावकोंके नियम से ही होते हैं, परतु संलेखनाकी उनमें भजना है वह होती भी है और नहीं भी होती जब अपनी आयुका परिज्ञान हो जावे तो वह अवश्य ही करणीय होती है तथा जब अकस्मात् मरण होता है-ऐसी स्थिति में उसका धारण करना असंभव है-अतः नहीं भी होती है ऐसा कहा गया है। देशोत्तर-गुणवाले श्रावकों के वह देशोत्तर गुणरूप होती है ऐसा कथन आवश्यकसूत्र में कहा गया है। तथा सर्वोत्तर गुणवाले साधुजनों के वह सर्वोत्तर गुणरूप होती है क्यों कि साकार अनाकार प्रत्याख्यान रूप उसे कहा गया है । यहां-सात देशोत्तर गुण कथन में जो संलेखनाका पाठ कहा गया है वह देशोत्तर गुणधारी श्रावकों को वह संलेखना अपनी आयु के अन्त में
सास धा२५ ४२वामा मा छे तथा तनी साथै 'जोसणाराहना' पहना પ્રયોગ કરવામાં આવ્યું છે. દિગવ્રતાદિક સાત દેશેત્તરગુણને સદભાવ શ્રાવકમાં નિયમથી જ હોય છે. પણ શ્રાવકમાં લેખનાને સદ્ભાવ વિકલ્પ કહ્યો છે એટલે કે શ્રાવક સંખના ધારણ કરે છે પણ ખરા અને નથી પણ કરતા. જે શ્રાવકને પિતાના આયુના અંતકાળનું પરિણાન થઈ જાય તો તેણે સંલેખના અવશ્ય કરવી જોઈએ, પણ જે અકસમાત મરણ થઈ જાય તે એવી પરિસ્થિતિમાં સંલેખના ધારણ કરવાનું અસંભવિત બને છે–તેથી જ કહ્યું છે કે “શ્રાવક સંલેખના નથી પણ ધારણ કરતા.” દેશોત્તરગુણવાળા શ્રાવકેમાં તે દેશોત્તર ગુણરૂપ હોય છે, એવું આવશ્યક સૂત્રનું કથન છે. તથા સર્વોત્તર ગુણવાળા સાધુજનોમાં તે સર્વોત્તર ગુણરૂપ હોય છે, કારણ કે તેને સાકારા અનાકાર પ્રત્યાખ્યાનરૂપ કહેલ છે. અહીં સાત દેશોત્તરગુણના કથનમાં સંલેખનાનો જે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે તેનું કારણ એ છે કે “દેશેત્તર ગુણધારી શ્રાવકોએ પિતાના આયુના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३८२
भगवतीसो जीवादेर्मूलगुणप्रत्याख्यानित्ववक्तव्यता । मूलम्-जीवा णं भंते ! कि मूलगुणपञ्चक्खाणी, उत्तरगुणपञ्चक्खाणी, अपञ्चक्खाणी ? गोयमा ! मूलगुणपञ्चक्खाणी वि, उत्तरगुणपच्चक्खाणी वि, अपच्चक्खाणी वि। नेरइया णं भंते! किं मूलगुणपच्चक्खाणी ? पुच्छा, गोयमा! नेरइया णो मूलगुणपच्चक्खाणी; णो उत्तरगुणपच्चवखाणी, अपच्चक्खाणी । एवं जाव-चउरिदिया पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य जहा जीवा । वाणमंतर-जोइसिय-वेमाणि या जहा-नेरइया। एएसि णं भंते! जीवाणं मूलगुणपच्चक्खाणीणं, उत्तरगुणपच्चक्खाणीणं; अपच्चक्खाणीणं य कयरे कयरेहितो जाव-विसेसाहिया वा ? गोयमा! सबत्थोवा जीवा मूलगुणपञ्चक्खाणी, उत्तरगुणपञ्चक्खाणी असंखेजगुणा, अपच्चक्खाणी अणंतगुणा। एएसि णं भंते ! पंचिदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा ? गोयमा ! सबत्थोवा जीवा पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपच्चकखाणी असंखेजगुणा, अपच्चक्खाणी असंखिजगुणा। एएसि णं भंते ! मणुस्साणं मूलगुणपचक्खाणीणं पुच्छा ? गोयमा ! सवत्थोवा मणुस्सा मूल
अवश्य ही धारण करनी चाहिये" इस बात को समझाने के लये कहा गया है। इन सात दिग्नतादिकों में से प्रथम के तीन गुणव्रत, और अन्तिम ४ चार शिक्षाव्रत कहलाते हैं ॥२॥
અન્તકાળે આ સંલેખના અવશ્ય ધારણ કરવી જોઈએ', એ વાત પ્રત્યે સૂત્રકાર શ્રાવકેનું ધ્યાન દોરવા માંગે છે. ઉપર્યુકત દિગગ્રતાદિક જે સાત વ્રત છે તેમાંના પહેલાં ત્રણને ગુણવ્રત કહે છે અને છેલલા ચારને શિક્ષાવ્રત કહેવામાં આવે છે. સૂ. રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.२ म.३ मूलगुणप्रत्याख्यानित्वनिरूपणम् ३८३ गुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपच्चक्खाणी संखेनगुणा,अपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा। जीवा णं भंते ! कि सबमूलगुणपञ्चक्खाणी, देस मूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी ? गोयमा जीवा सव्वमूलगुणपञ्चक्खाणी, देसमूलगुणपञ्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी वि। नेरइयाणं पुच्छा ? गोयमा ! नेरइया णा सवमूलगुणपच्चक्खाणी, णो देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी । एवं जाव-चउरिं दिया । पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा ? गोयमा ! पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णो सबमूलगुणपच्चकवाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी वि, अपच्चक्खाणी वि । मणुस्सा जहा जीवा । वाणमंतर-जोइसिय--वेमाणिया जहा नेरइया। एएसिणं भंते ! जीवाणं सबमूलगुणपच्चक्खाणीणं, देसमूलगुणपच्चक्खाणीणं, अपच्चक्वाणीणं य कयरे कयरेहिंतो जाव-विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सवत्थोवा जीवा सबमूलगुणपच्चक्खाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा, अपच्चक्खाणी अणंतगुणा । एवं अप्पाबहुगाणि तिन्नि वि जहा पढमिल्लए दंडए, णवरं सवत्थो वा पंचिदितिरिक्खजोणिया देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी असंखेजगुणा। जीवा णं भंते! किं सव्वुत्तरगुणपञ्चक्खाणी, देसुत्तरगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी ? गोयमा ! जीवा सव्वुत्तरगुणपच्चक्खाणी वि, तिषिण वि । पंचिदियतिरिक्ख जोणिया मणुस्सा य एवं चेव । सेसा अपच्चक्खाणी, जावयेमाणिया। एएसिणं, भंते ! जीयाणं सव्वुत्तरगुणपच्चक्खाणी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
भगवतीसूत्रे f० ? अप्पाबहुगाणि तिनि वि, जहा पढमे दंडगे जावमणुस्साणं। ॥ सू० ३ ॥ __छाया-जीवाः खलु भदन्त ! किं मूलगुण प्रत्याख्यानिनः, उत्तरगुणपत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्यानिनः? गौतम ! जीवाः खलु मूलगुणप्रत्याख्यानिनोऽपि उत्तरगुणपत्याख्यानिनोऽपि, अपत्याख्यानिनोऽपि । नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं मूलगुणप्रत्याख्यानिनः ?-पृच्छा, गौतम ! नैरयिका नो मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, नो उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्यानिनः। एवं यावत्
जीवादिकां में मूलगुण प्रत्याख्यानित्व वक्तव्यता'जीवाणं भंते' इत्यादि।
सूत्रार्थ-(जीवाणं भंते । किं मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी) हे भदन्त ! जीव क्या मूलगुणप्रत्याख्यानी है, या उत्तरगुणप्रत्याख्यानी है, या अप्रत्याख्यानी है ? (गोयमा) हे गौतम ! (मूलगुणपच्चक्खाणी वि, उत्तरगुणपच्चक्खाणी वि, अपच्चक्खाणी वि) जीव मूलगुणपत्याख्यानी भी है, उत्तरगुणमत्याख्यानी भी है और अप्रत्याख्यानी भी है । (नेरइयाणं भंते किं मूलगुणपच्चक्खाणी, पुच्छा) हे भदन्त ! नारकजीव क्या मूलगुणप्रत्याख्यानी है ? ऐसा प्रश्न (गोयमा) हे गौतम ! (नेरड्या णो मूलगुणपच्चक्खाणी, णो उत्तरगुणपच्चक्खाणी अपच्चक्खाणी) नारकजीव न मूलगुणमत्याख्यानी हैं, न उत्तरगुणप्रत्याख्यानी हैं किन्तु अप्रत्याख्यानी हैं । (एवं
જીવાદિકમાં મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાનિત્વ વક્તવ્યતા'जीवा णं भंते !' त्यासूत्राथ-(जीवा णं भंते ! किं मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपच्चक्खाणी अपच्चक्खाणी?) ले १६-! ७५ शुभृगुण प्रत्याभ्यानी डाय छ, । उत्तरशुर प्रत्याभ्यानी डाय छे, प्रत्याभ्यानी डाय छ ? (गोयमा ! मूलगुणपच्चक्खाणी, वि, उत्तरगुण पच्चक्खाणी वि, अपच्चक्रवाणी वि) गौतम ! ७५ भूमપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે. ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે અને અપ્રત્યાખ્યાની પણ होय छे. (नेरइयाणं भंते! किं मूलगुण पच्चक्खाणी, पुच्छा) 3 महन्त ! ना२४ જીવ શું મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હેય છે, કે ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, કે અપ્રત્યાખ્યાની डाय छ ? (गोयमा! नेरइया णो मूलगुणपच्चक्खाणी, णो उत्तरगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी) गौतम ! ना२। भूबसूप्रत्यायनी ५ नयी, उत्तरप्रत्याभ्यानी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८५
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७ उ. २ सू. ३ जीवादेर्प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् चतुरिन्द्रियाः । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका, मनुष्याश्च यथा जीवाः । वानव्यन्तर-ज्योतिषिक-वैमानिका यथा नैरयिकाः । एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां मूलगुणप्रत्याख्यानिनाम्, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनाम्, अप्रत्याख्यानिनां च कतरे कतरेभ्यो यावत्-विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाःजीवाः मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः, अप्रत्याख्या
जाव चउरिंदिया पंचिदिया तिरिक्खजोणिया मणुस्सा य जहा जीवा, वाणमंतरजोइसिय- वेमाणिया जहा नेरइया) इसी तरह से चौइन्द्रिय जीवोंको जानना चाहिये | पंचेन्द्रिय तिर्यच और मनुष्य जिस प्रकार से जीव कहे गये हैं उसी प्रकार से जानना चाहिये । वानव्यन्तर, ज्योतिष्क, और वैमानिक देव नारकजीवोंकी तरहसे जानना चाहिये । (एएसि णं भंते! जोवाणं मूलगुणपच्चक्खाणी णं, उत्तरगुणपच्चक्खाणी णं, अपच्चक्खाणी णं कयरे कयरे हिंतो जाव विसेसाहिया या ) हे भदन्त ! मूलगुणप्रत्याख्यानी, उत्तरगुणप्रत्याख्यानी और अप्रत्याख्यानी जीवों में कौन जीव किस जीवकी अपेक्षा यावत् विशेषाधिक है ? (गोयमा) हे गौतम! (सव्वत्थोवा जीवा मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा, अपच्चक्खाणी अनंतगुणा ) सबसे कम मूलगुणप्रत्याख्यानी जीव हैं, उत्तरगुणप्रत्याख्यानी जीव असंख्यातगुणित हैं, और अप्रत्याख्यानी जीव अनन्त
यणु नथी, परन्तु अप्रत्याख्यानी न होय छे. ( एवं जाव चउरिंदिया, पंचिदिया तिरिक्खजोणिया मणुस्सा य जहा जीवा, बाणमंतर, जोइसिय, वेमाणिया जहा तेरइया ) मे ४ प्रभा यौन्द्रिय पर्यन्तना । विषेपण समन्न. पंचेन्द्रिय તિય ચે અને મનુષ્યેાના વિષયમાં સામાન્ય જીવ પ્રમાણેનું જ કથન સમજવું, વાન બન્તર, જ્યે।તિષિક અને વૈમાનિક દેવાના વિષયમાં પણ નારકા જેવુંજ કથન સમજવું. (एए सिणं भंते! जीवाणं मूलगुणपच्चक्खाणीणं, उत्तरगुणपच्चक्खाणीणं, अपच्चकखाणीणं कयरे कयरेहिंतो जात्र विसेसाहिया वा ? ) हे लहन्त ! भूसगुशुપ્રત્યાખ્યાની, ઉત્તરગુરુ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાની વામાંથી કયા પ્રકારના જીવા ક્યા પ્રકારના જીવો કરતાં અલ્પ સ ંખ્યામાં છે, યાવત ક્યા પ્રકારના જીવા વિશેષાધિક છે? (गोयमा ?) डे गौतम ! (सव्वत्थोवा मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपच्चक्खाणी असं खेज्जगुणा, अपच्चकखाणी अनंतगुणा ) भूसगुप्णु प्रत्याख्यानी कवा सौथा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
भगवतीसूत्रे निनः अनन्तगुणाः । एतेषां खलु भदन्त ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां पृच्छा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः जीवाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः। एतेषां खलु भदन्त ! मनुष्याणां मूलगुणपत्याख्यानिनां पृच्छा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः मनुष्याः मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः संख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः । जीवाः खलु गुणे हैं । (एएसि णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा) है भदन्त ! इन पूर्वोक्त जीवोंमेंसे पंचेन्द्रिय तियच जीवों में मूलगुणप्रत्या. ख्यानी, उत्तरगुणप्रत्याख्यानी, और अप्रत्याख्यानी तियंचजीव कितने हैं ? ऐसा प्रश्न । गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा अपच्चक्खाणी असंखिन्ज गुणा) हे गौतम ! मूलगुणप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रियतियंचजीव सबसे कम हैं । उत्तरगुणप्रत्याख्यानी असंख्यातगुणित हैं तथा अप्रत्याख्यानी असंख्यात गुणित हैं । (एएसिणं भंते ! मणुस्साणं मूलगुणपच्चक्खाणी णं पुच्छा) हे भदन्त ! इन जीवोंमें मूलगुणप्रत्या. ख्यानी, उत्तरगुणप्रत्याख्यानी मनुष्य कितने हैं ? ऐसा प्रश्न (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वत्थोवा मणुस्सा मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपञ्चक्खाणी संखेजगुणा, अपच्चवाणी असंखेजगुणा) मूलगुणप्रत्याख्यानी અલ્પ પ્રમાણમાં છે, તેમનાથી અસંખ્યાતગણ ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની છે છે, અને तेना ४२di Y मन त गत्याध्यानी । डाय छे. (एए सिणं भंते ! पंचिदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा ) 3 महन्त ! भूलगुण प्रत्याभ्यानो पाहि પૂર્વોકત ત્રણે પ્રકારના પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છમાંથી કેટલા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છ મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની છે? કેટલા ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની છે અને કેટલા અત્યાખ્યાની છે? (गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा पंचिदियतिरिक्खजोणिया मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपञ्चक्खाणी असंखेजगुणा, अपच्चकवाणी असंखिज्जगुणा) 3 गौतम! મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છ સૌથી ઓછાં છે, ઉત્તગુણ પ્રયાખાની તેમના કરતાં અસંખ્યાતગણુ છે, અને અપ્રત્યાખ્યાની પંચેન્દ્રિય તિય ચે તેમના કરતાં सस यातया छ. (एए सिणं भंते! मणुम्साणं मूलगुणपच्चकवाणी णं g) હે ભદન્ત! ઉપરેત ત્રણ પ્રકારના જીવનમાંથી મૂલગુણું પ્રત્યાખ્યાનો, ઉત્તરગુણ प्रत्याभ्यानी मने मप्रत्याभ्यानी मनुष्यो मा छे ? (गोयमा!) तम ! (सव्वत्थोवा मणुस्सा मूलगुणपञ्चक्खाणी, उत्तरगुणपच्चक्खाणी संखेज्जगुणा, अपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा) भूगु प्रत्याभ्यानी मनुष्यो सौथा छ ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.३ जीवादेर्मत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३८७ भदन्त ! किं सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्यानिनः ? गौतम ! जीवाः सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, देशमूलगुण प्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्यानिनोऽपि । नैरयिकाणां पृच्छा ? गौतम ! नैरयिका: नो सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, नो देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्यानिनः । एवं यावत्-चतुरिन्द्रियाः । पञ्चेन्द्रियतियग्रयोनिकानां पृच्छा ? गौतम ! मनुष्य सबसे कम हैं, उत्तरगुणप्रत्याख्यानी मनुष्य संख्यातगुणे है, अप्रत्यायानी मनुष्य असंख्यातगुणे होते है, (जीवाणं भंते किं सव्वमूलगुणपञ्चक्खाणी देसमूलगुणपञ्चक्खाणी अपञ्चक्खाणी) हे भदन्त ! जीव क्या सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी है ? या देशमूलगुणप्रत्याख्यानी है ? या अप्रत्याख्यानी हैं ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! (जीवा सव्वमूलगुणपच्चक्वाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणा, अपच्चक्खाणी वि) जीव सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी भी हैं, देशमूलगुणप्रत्याख्यानी भी हैं और अप्रत्याख्यानी भी हैं। (नेरइयाणं पुच्छा) हे भदन्त । नारक जीवोंके विषयमें भी मेरी इसी प्रकारसे पृच्छा है अर्थात् नारकजीव क्या सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी हैं, या देशमूलगुणप्रत्याख्यानी हैं या अप्रत्याख्यानी हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नेरइया नो सव्वमूलगुणपच्चख्खाणि नो देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी एवं जाव चउरिदिया) नारकजीच न सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी हैं, न देशमूलगुणप्रत्याख्यानी हैं किन्तु अप्रत्याख्यानी हैं। इसी प्रकारसे यावत् चौ इन्द्रिय जीवोंके विषयमें भी जानना चाहिये । (पंचिंदियतिरिक्खजोणिઉત્તરગુણપ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય સંખ્યાલગણા છે, અને અપ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય અસંખ્યાતગણી છે (जीवाणं भंते! सबमूलगुणपञ्चकवाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपञ्चक्खाणी?) હે ભદન્ત! જીવે શું સર્વમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, B Aप्रत्याभ्यानी डाय छ ? (गोयमा !) गौतम ! ( जीवा सन्धमूलगुणपञ्चक्रवाणी देसमूलगुणपञ्चक्रवाणी, अपच्चक्वाणी वि) वे सब भूखy प्रत्यायानी पर હોય છે, દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે અને અપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે. (नेरइयाणं पुच्छा) 3 महन्त ! नाना विषे ५५ भारी से ०४ ४२नी २७। छએટલે કે નારક જીવો શું સર્વમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, કે દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની हाय छे, अप्रत्याभ्यानी डाय छे? (गोयमा !) 3 गीतम! (नेरइया णो सबमूलगुण पञ्चकवाणी, णो देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपचक्रवाणी .- एवं जाव चरिदिया) ना२४ । सबभूवनय प्रत्याभ्यानी पहाता नयी, देशभूसगुण પ્રત્યાખ્યાની પણ હોતા નથી, પરંતુ અપ્રત્યાખ્યાની જ હોય છે. ચૌઇન્દ્રિય સુધીના જીવોના વિષયમાં પણ નારકે જેવું જ કથન સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
वानव्यन्तर
पच्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः नो सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, देश मूलगुणप्रत्याख्यानिनोऽयि अप्रत्यायानिनोऽपि । मनुष्याः यथा जीवाः । - ज्यौतिषिक - वैमानिकाः यथा नैरयिकाः एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां सर्व मूलगुणमत्याख्यानिनां देश मूलगुणप्रत्याख्यानिनां अमत्याख्यानिनां च कतरे कतरेभ्यो यावत्- विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका जीवाः सर्व या णं पुच्छा) हे भदन्त । इसी प्रकार से मेरा प्रश्न पंचेन्द्रियतियैचोंके विषयमें भी है अर्थात् पंचेन्द्रियतिर्यश्च जीव क्या सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी हैं, या देश मूलगुणप्रत्याख्यानी हैं या अप्रत्याख्यानी हैं ? ( गोयमा ) ! हे गौतम! (पंचिदियतिरिक्ख जोणिया नो सच्चमूलगुणपच्चक्खाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी वि, अपच्चक्खाणी वि) पंचेन्द्रियतिर्यच जीव सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी नहीं हैं किन्तु वे देशमूलगुणप्रत्याख्यानी भी हैं और अप्रत्याख्यानी भी हैं । (मणुस्सा जहा जीवा, वाणमंतर जो इसिय वैमाणिया जहा नेरइया) जीवोंकी तरह मनुष्योंके विषयमें और नारकजीवोंकी तरह वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवोंके विषय में जानना चाहिये । (एएसिं णं भंते ! जीवाणं सव्वमूलगुणपच्चक्खाणीण, देसमूलगुणपच्चक्खाणीणं, अपच्चक्खाणी णं कयरे करेहिंतो जाव विसेसाहिया वा) हे भदन्त । इन सर्व मूलगुणप्रत्याख्यानी, देश मूलगुणप्रत्याख्यानी और अप्रत्याख्यानी जीवोंमें कौन जीव किस जीवसे यावत् विशेषाधिक है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्व
३८८
( पंचिंदिय तिरिक्खजोणियाणं पुच्छा ) हे अहन्त ! यथेन्द्रिय तिर्यय लव શું સવ`મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હૈાય છે, કે દેશભૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હૈાય છે, કે અપ્રત્યાખ્યાની डाय छ ? ( गोयमा !) डे गौतम! ( पंचिदियतिरिक्खजोणिया णो सबमूलगुणपच्चक्खाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी वि अपचक्खाणी वि) પચેન્દ્રિય તિ`ંચ જીવે સ`મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હાતા નથી, પરન્તુ તેઓ દેશભૂલગુણુ अत्याच्यानी चगु होय छे भने सत्याच्यानी पशु होय छे. ( मणुस्सा जहा जीवा, वाणमंतर - जोइसियवेमाणिया जहा नेरइया) कवाना नेवुन मनुष्योनुं उथन समन्वु. નારકાના જેવું જ વાણુષ્યન્તર, ધેાતિષિક અને વાનિકાનું કથન સમજવું.
Ο
(एए सिणं भंते ! जीवाणं सव्वमूलगुणपच्चक्खाणीगं, देसमूलगुण पच्चक्खाणी णं, अपच्चक्खाणी णं कयरे कयरे हिंतो जाव विसेसाहिया वा ? ) હે ભદન્ત ! તે સમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને દેશભૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાની છવામાંથી કયા જીવા કાના કરતાં અલ્પ સંખ્યામાં છે, વ્યાવત્' કયા જીવા કેના કરતાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सू. ३ जीवादेप्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३८९ मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, देश मूलगुणप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनः अनन्तगुणाः, एवम् अल्पबहुकानि त्रयाणामपि यथा प्रथमे दण्डके, नवरं - सर्व तोकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः देश मूलगुण प्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः । जीवाः खलु भदन्त ! किं सर्वोत्तर गुणप्रत्याख्यानिनः, देशोत्तर गुणप्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्यानिनः ? गौतम !
त्थो
वा जीवा मूलगुणपच्चक्खाणी, देस मूलगुणपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा, अपच्चक्खाणी अनंतगुणा ) सर्व मूलगुणप्रत्याख्यानी जीव सब से कम हैं । देशमूलगुणप्रत्यानी असंख्यातगुणे हैं । और अप्रत्याख्यानी अनंतगुणे हैं । ( एवं अप्पाबहुगाणि तिन्नि वि जहा पढमिल्लए दंड णवरं सव्वत्थोवा पंचिदियतिरिक्खजोणिया, देसमूलगुणपच्चक्रवाणी, अपञ्चक्खाणी असंखेजगुणा) इस तरह जीव, पंचेन्द्रियतिर्यंच और मनुष्य इनका अल्पबहुत्व प्रथम दण्डकमें कहे गये अनुसार जानना चाहिये । विशेषता केवल इतनी ही है कि देशमूलगुणप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रियतियंच सबसे कम हैं और अप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रियतिर्यच असंख्यातगुणित हैं । ( जीवा णं भंते ! किं सव्बुतरगुणपच्चक्खाणी, देसुतरगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी) हे भदन्त ! क्या जीव सर्वोत्तरगुण प्रत्याख्यानी हैं, देशोत्तर गुणप्रत्याख्यानी हैं कि अप्रत्याख्यानी हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जीवा सब्बुत्तरगुणपच्चक्खाविशेषाधिक होय छे ? (गोयमा !) हे गौतम! ( सव्वत्थोवा जीवा सव्वमूलगुणपञ्चक्खाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी अस खेज्जगुणा, अपच्चक्खाणी अनंतगुणा) સર્વ મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની જીવા સૌથી એાછા હાય છે, દેશસૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની જીવે અસખ્યાતગણા હૈાય છે, અને અપ્રત્યાખ્યાની જીવે અનંતગણુા હોય છે. ( एवं अप्पाबहुगागि तिष्णि वि जहा पढमिल्लए दंडणे णवर सव्वत्थोवा पंचिदितिविखजोणिया, देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपचक्खाणी असंखेज्जगुणा) એ જ પ્રમાણે જીવ, પંચેન્દ્રિય તિય ઇંચ અને મનુષ્ય, એ ત્રણેના અપ–અહુત્વ વિષેના આલાપકે। પ્રથમ દંડકમાં કથા અનુસાર જ સમજવા. અહીં ફકત એટલી જ વિશેષતા છે કે દેશભૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની પંચેન્દ્રિય તિય``ચા સૌથી આછાં છે, અને અપ્રત્યાખ્યાની यथेन्द्रिय तिर्यथे। तेमना पुरती असभ्याता छे. (जीवा णं भंते ! किं सव्युत्तरगुणपच्चक्खाणी, देसुत्तर गुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी ?) 3 महन्त ! शु સત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની હાય છે, દેશે।ત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની હાય છે, કે અપ્રત્યાખ્યાની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्रे जीवाः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनोऽपि, त्रयोऽपि, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, मनुष्याश्च एवमेव, शेषाः अप्रत्याख्यानिनः, यावत्-वैमानिकाः । एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनाम्. ? अल्पबहुकानि त्रयाणामपि, यथा प्रथमे दण्डके, यावत्-मनुष्याणाम् ॥सू० ३॥
टीका-प्रत्याख्यानाधिकारात् तद्विषये जीववक्तव्यतामाह 'जीवा गं भंते' इत्यादि । 'जीवा णं भंते ! किं मूलगुणपच्चक्वाणी, उत्तरगुणपच्चक्खाणी, णी वि, तिणि वि) जीव सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानी वगैरह तीनों भो प्रकारके हैं । (पंचिंदियतिरिक्खजोष्णिया मणुस्सा य एवं चेव, सेसा अपच्चक्रवाणी जाव वेमाणिया) इसी तरहसे पंचेन्द्रिय और मनुष्य हैं । बाकी के वैमानिकदेवो तकके जीव अप्रत्याख्यानी हैं । (एएसि णं भंते ! जीवाणं सवुत्तरगुणपच्चक्खाणी णं ?) हे भदन्त ! इन सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानी, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानी और अप्रत्याख्यानी जीवोंमें कौनजीव किसजीवकी अपेक्षा यावत् विशेषाधिक है ? (अप्पाबहुगाणि तिन्नि वि जहा पढमे दंडगे जाव मणुस्साणं) तीनोंका जीव, पंचेन्द्रियतिय च और मनुष्यका अल्प बहुत्व प्रथमदण्डकमें कहे हुए अनुसार जानना चाहिये । __टीकार्थ-प्रत्याख्यानका अधिकार चल रहा है सो इस विषयमें सूत्रकारने जीवकी वक्तव्यता कही है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा उत्य छे ? (गोयमा !) गौतम ! (जीवा सव्वुत्तरगुणपञ्चक्खाणी वि तिणि वि) જીવો સર્વોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે, દેશોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે અને मप्रत्यायनी पर डाय छे. (पंचिदियतिरिवखजोणिया, मणुस्सा य एवं चेव सेसा अपञ्चक्खाणी जाव वेमाणिया) पथेन्द्रिय त्तिय 21 मने मनुष्याना विषयमा પણ છવના કથન પ્રમાણે કથન સમજવું. બાકીના વિમાનિક પર્યન્તના જીવો मप्रत्याभ्यानी डाय छे. (एएसिण भंते ! जीवाणं सब्खुत्तरगुणपञ्चक्खाणीणं) इत्यादि महन्त ! त सत्तिरशु प्रत्याभ्यानी, शात्तगुण प्रत्याभ्यानी मने અપ્રત્યાખ્યાની છોમાંથી કયા જી કેના કરતાં અલ્પ છે, યાવત કયા જી કેના ५२ता विशेषाधि छ ? (अप्पाबहगाणी तिणि वि जहा पढमे दंडगे जाव मणुस्साणं) त्रणे प्रारना छाना महत्व विषनु ४थन पडता ६४भा ह्या પ્રમાણે જ કથન ગ્રહણ કરવું.
ટીકાથ-પ્રત્યાખ્યાનને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં પ્રત્યાખ્યાનની અપેક્ષાએ જીવનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टोका श.७ उ.२ सू.३ जीवादेत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३९१ अपच्चक्खाणी ?' गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! जीवाः खलु किंमूलगुणप्रत्याख्यानिनः? किंवा उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः? अथवा अप्रत्याख्यानिनो वर्तन्ते ? भगवानाह 'गोयमा ! जीवा मूलगुणपच्चक्खाणी वि, उत्तरगुणपञ्चक्खाणी वि, अपच्चकवाणी वि' हे गौतम ! जीवाः मूलगुणपत्याख्यानिनोऽपि, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनोऽपि, अथ च अप्रत्याख्यानिनोऽपि भवन्ति, । गौतमः पृच्छति-'नेरइया णं भंते ! कि मूलगुणपञ्चक्खाणी ? पुच्छा' हे भदन्त ! नैरयिकाः खलु किंमूलगुणप्रत्याख्यानिनः ? किं वा उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः, अथवा अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति ? इति गौतमस्य पृच्छा-प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा ! नेरइया णो मूलगुण पच्चक्खाणी, णो उत्तरगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी' पूछा है कि 'जीवाणं भंते ! किं मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी?' हे भदन्त ! जीव क्या मूलगुणपत्याख्यान. वाले हैं ? या उत्तरगुणप्रत्याख्यानवाले हैं ? या अपत्याख्यानवाले हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'जीवा मूलगुणपच्च. क्खाणी वि, उत्तरगुणपच्चक्खाणी वि, अपच्चक्खाणी वि' जीव तीन प्रकारके हैं मूलगुणप्रत्याख्यानवाले भी हैं, उत्तरगुणप्रत्याख्यानवाले भी हैं और अप्रत्याख्यानवाले भी हैं। अब गौतमस्वामी ! प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि जब जीव तीनों प्रकार के हैं तो 'नेरइयाणं भंते। किं मूलगुणपच्चक्खाणी.? पुच्छा' हे भदन्त ! नारकभी जीव हैं, तो क्या वे भी तीनों प्रकार के होते हैं ? मूलगुणप्रत्याख्यानी उत्तरगुणप्रत्याख्यानी एवं अप्रत्याख्यानी होते हैं क्या ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! नारकजीव 'णा मूलगुणप्रभुर मे। प्रश्न पूछे छे ?- ‘जीवाणं भंते ! किं मूलगुग पञ्चकवाणी, उत्तरगुणपञ्चक्रवाणी, अपच्चक्खाणी ?' 3 महन्त ! ७। शुभूप्रत्याभयान વાળા હોય છે, કે ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાનવાળા હોય છે, કે અપ્રત્યાખ્યાનવાળા હોય છે? महावीर प्रभु १५ मा छ - गोयमा! जीवा मूलगुणपच्चक्बाणी वि. उत्तरगुणपञ्चक्रवाणी वि, अपञ्चकावाणा वि गौतम! । त्र] प्र४१२ना डाय છે– મૂવગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હેય છે, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે અને અપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી નારકે વિષે પણ એ જ પ્રશ્ન પૂછે છે'नेरइयाणं भंते ! किं मूलगुणपञ्चक्खाणी.? पुचछ। 'सन्त !
M પ્રકારના હોય છે, તો નારકે પણ શું ત્રણ પ્રકારના હોય છે ?- શું નારકે પણ મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमूने हे गौतम ! नैरयिकाः नो नैव मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, नो नव वा उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः, अपितु अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति एवं जाव चउरिदिया' एवं नैरयिकवदेव यावत् पृथिवीकायिकादयः पश्च एकेन्द्रियाः, तथैव द्वीन्द्रियाः, त्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रियाश्च न मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, न वा उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः, अपितु अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य जहा जीवा' पञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिका मनुष्याश्च यथा समुच्चयजीयाः, पच्चक्खाणी, णो उत्तरशुगपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी' तानों प्रकार के नहीं होते हैं-अर्थात् न वे मूलगुणप्रत्याख्यान वाले होते हैं और न उत्तरगुण प्रत्याख्यानवाले होते हैं-वे तो केवल इन दोनोंके प्रत्याख्यान से रहित अप्रत्याख्यानवाले होते हैं । नारकजीवों में चौथा गुणस्थान तक हो सकता है-मूलगुणोंके प्रत्याख्यानवाले होना या उत्तरगुणोंके प्रत्याख्यानवाले होना यह काम तो पांचवे छठे गुणस्थानवी जीवों का है-अतः इन दोनोंवाले होने का यहां निषेध किया गया है। 'एवं जाव चउरिदिया' इसी तरह से मूलगुण और उत्तरगुणके प्रत्याख्यानवाले होनेके विषयका कथन यावत् चौइन्द्रिय जीवों में भी जानना चाहिये-यहां ' यावत् ' शब्द से पृथिवीकायिक आदि पांच एकेन्द्रियोंका, द्वीन्द्रियोंका, ते इन्द्रियोंका और चौइन्द्रियोंका ग्रहण हुआ है । ये सब न मूलगुणपत्याख्यानी होते हैं, न उत्तरगुण प्रत्याख्यानी होते हैं किन्तु अप्रत्याख्यानी ही होते हैं । 'पंचिदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य जह! जीवा' जीव जिस प्रकार से मूलगुणप्रत्याख्यानी, उत्तर
उत्तर- 'गोयमा !' 3 गोतम ! णो मूलगुणपच्चक्खाणी, णो उत्तरगुण पञ्चक्खाणी, अपचक्ख णी' ना२४। भूतगुण प्रत्याज्यानवाणा डाता नथी, उत्तगुरु પ્રત્યાખ્યાનવાળા પણ હોતા નથી, પરંતુ અપ્રત્યાખ્યાનવાળા જ હોય છે. એટલે કે નાકે પ્રત્યાખ્યાનથી રહિત જ હોય છે. નારક છમાં ચેથા ગુણસ્થાન સુધીનું ગુણસ્થાન સંભવી શકે છે. મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની થવાનું અથવા ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની થવાનું કાર્ય તે પાંચમ-છઠ્ઠા ગુણસ્થથવતી જીવોનું હોય છે. તે કારણે નારક મૂલણ પ્રત્યાખ્યાની પણ डाता नथी मने उत्तरशु प्रत्याभ्यानी प ता नथी. 'एवं जाव चउरिदिया' એ જ પ્રમાણે ચૌઈન્દ્રિય પર્વન્તના જીવો, એટલે કે પૃથ્વીકાયિક આદિ પાંચ પ્રકારના એકેન્દ્રિય છે, હીન્દ્રિય જીવો, તેન્દ્રિય જીવો અને ચૌઈન્દ્રિય છે પણ અપ્રત્યાખ્યાની જ હોય છે, તેઓ મૂલણ પ્રત્યાખ્યાનવાળા અથવા ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાનવાળા હેતા નથી. 'पचिदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य जहा जीया' ७१ म भूसा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सु. ३ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् जीवाः, मूलगुणप्रत्याख्यानादित्रयवन्तो भवन्ति तथैव पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुष्या अपि मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्वानिनश्च भवन्ति, किन्तु 'वानव्यन्तराः, ज्योतिषिकाः, वैमानिकाश्च देवाः TET नैरयिकाः केवलम् अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति तथैव एतेपि केवलम् अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति, नो मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, न वा उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः इति भावः । इदमत्र बोध्यम् - मनुष्याः स्त्रियश्च मूलगुणोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः अमत्याख्यानिनश्च भवन्ति, पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो देशत एव मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, सर्वविर तेस्तेषामभावात् गौतमः पृच्छत्ति - 'पपसिणं भंते ! जीवाणं मूलगुणपच्चक्खाणीणं, उत्तरगुणपच्चक्रवाणीणं, अपच्चक्खाणीगं य, कयरे कयरेहिंतो जाब - विसेसाहिया बा ? ' हे भदन्त ! एतेषां खलु समुच्चयजीवानां यथासंभवं मूलगुणप्रत्याख्यानिनाम्, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनाम्, अप्रत्याख्यानिनां च मध्ये कतरे के के. कतरेभ्यः केभ्यः गुण प्रत्याख्यानी और अप्रत्याख्यानी होते हैं, उसी प्रकार से मनुष्य भी तीनों प्रत्याख्यानवाले होते हैं । परन्तु तिर्यच पंचेन्द्रिय देश से ही मूल गुण प्रत्याख्यानी होते हैं, क्यों कि उनको सर्वविरतिका अभाव होता है । 'बाणमंतर - जोइसिय-वेमाणिया जहा नेरहया' नैरयिक जैसे केवल एक अप्रत्याख्यान दशावाले होते हैं उसी प्रकार से वानव्यन्तर, ज्योतिष्क, और वैमानिक ये सब देव भी अमत्याख्यानी ही होते हैं। मनुष्याणियां तीनों प्रत्याख्यान वाली होती हैं तथा देवियाँ केवल एक अप्रत्याख्यानवाली ही होती हैं। गौतम प्रभुसे अब ऐसा पूछते हैं- (एएस णं भंते । जीवाणं मूलगुणपच्चक्खाणीणं, उत्तरगुणपच्चक्खाणीणं अपचપ્રત્યાખ્યાની, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અમત્યાખ્યાની હાય છે, પરન્તુ પંચેન્દ્રિય તિપ્રા દેશની અપેક્ષાએ જ (અંશત:) મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, કારણ કે તેમાં સર્વ વિરતિને અભાવ હાય છે. ( वाणमंतर - जोइसिय- वेमाणिया जहा नेरइया' હે ગૌતમ ! વાનભ્યન્તરા, જયતિષ્કા અને વૈમાનિકા, નાસ્કાની જેમ અપ્રત્યાખ્યાની જ હોય છે, તે મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને ઉત્તરગુણુ પ્રત્યાખ્યાની હાતા નથી. મનુષ્યજાતિની સ્ત્રીઓ મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાની હાય છે. દેવી અત્યાખ્યાની જ હોય છે,
"
હવે ગૌતમ સ્વામી તેમના અપ મહત્વ વિષયક પ્રશ્નો પૂછે છે
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
३९३
'एसि णं भंते! जीवाणं मूलगुणपचक्खाणीणं, उत्तरगुणपञ्चवखाप्पीणं, अपचक्रवाणीणं कयरे कयरे हिंतो जाय विसेसाहिया ?' हे लहन्त । यो भूतगुगु
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्र केभ्यो यावत्-अल्पा चा, बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! सव्वत्थोचा जीवा मूलगुणपच्चकवाणी, उत्तरगुण पच्चकखाणी असंखेजगुणा, अपच्चक्खाणी अणंतगुणा' हे गौतम ! उपर्युक्तेषु मूलगुणमत्याख्यानि प्रभृति त्रितयेषु सर्वस्तोकाः सर्वेभ्यो न्यूना जीवाः मूलगुणप्रत्याख्यानिनो भवन्ति, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनस्तु असंख्येय गुणा भवन्ति, अप्रत्याख्यानिनश्च अनन्तगुणा भवन्ति ।
मनुष्यपश्चन्द्रियतिर्यश्च एव प्रत्याख्यानिनः, अन्येत्वप्रत्याख्यानिन एवं । वनस्पत्यपेक्षया तेषामनन्तगुणत्वं बोध्यम्, अयं भावः देशतः सर्वतो मूलगुणवन्तस्ते स्तोका एव, देशसर्वाभ्यामुत्तरगुणवतामसंख्यातगुणत्वात् , अत्र च सर्वविरतेषु क्खाणी णें य कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! इन मूलगुण प्रत्याख्यानी उत्तरगुण प्रत्याख्यानी और अप्रत्याख्यानी जीवोंके बीचमें कौनसे जीव किन२ जीवोंकी अपेक्षा अल्प हैं, किन२ जीवों की अपेक्षा बहुत हैं अथवा कौनरसे जीव किन जीवोंके समान हैं, तथा कौनरसे जीव किन जीवोंकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं। इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम । 'सव्वत्थो वा जीवा मूलगुणपच्चक्खाणी-उत्तरगुणपच्चक्खाणी असंखेजगुणा, अपच्चक्खाणि अणंतगुणा' मूलगुणप्रत्याख्यानी जीव सब से कम हैं। इनकी अपेक्षा असंख्यात गुणे उत्तरगुणप्रत्याख्यानी जीव हैं-और इनकी भी अपेक्षा अनन्तगुणे अप्रत्याख्यानी जीव हैं-तात्पर्य कहने कहनेका यह है कि देशरूप से अथवा सर्वरूपसे मूलगुणोंका पालनપ્રત્યાખ્યાની, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાન અને અપ્રત્યાખ્યાની જીના પ્રમાણની સરખામણી કરવામાં આવે છે તે ત્રણ પ્રકારના જીવોમાંથી કયા છે કે ના કરતાં અલ્પ છે? કયા જીવો ના કરતાં અધિક છે? કયા છો કેની બરાબર છે? તથા કયા કયા છો કેના કરતાં વિશેષાધિક છે?
तना उत्तर आयता मडावी२ प्रभु ४३ छ- 'गोयमा !' गौतम ! 'सवस्थोवा जीवा मूलगुणपञ्चक्खाणी, उत्तरगुणपञ्चक्खाणी असंखेजगुणा अपञ्चक्खाणी अणंतगुणा' भूख प्रत्याभ्याना वो सीथी माछ छ, भूक्षय પ્રત્યાખ્યાની કરતાં ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની છ અસંખ્યાતગણુ છે, અને ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની કરતાં અપ્રત્યાખ્યાની છે અનંતગણ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે- અંશતઃ અથવા સંપૂર્ણ રીતે મૂલગુણ નું પાલન કરનાર છે તો સૌથી ઓછાં હોય છે, પરંતુ ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની છે તેમના કરતાં અસંખ્યાતગણા કહ્યા છે તેનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.२ मृ.३ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ३९५ ये उत्तरगुणवन्तस्ते नियमतो मूलगुणवन्त एवं, देशमूलगुणवन्तस्तु कदाचिद् उत्तरगुणवन्तः स्युः, कदाचित् तद्रहिताश्च स्युः, तत्र च ये एवं तद्विकलास्ते एवात्र मूलगुणवन्तो ग्रहीतव्याः, ते चान्येभ्यः स्तोका एव, बहुतरयतीनां दशविधपत्याख्यानयुक्तत्वात्, तेऽपि च मूलगुणेभ्यः संख्यातगुणा एव सन्ति नो असंख्यातगुणाः, सर्वयतीनामपि संख्यातत्वात् , देशविरतेषु तु मूलगुणवद्भ्य इतरेऽपि उत्तरगुणिनो लभ्यन्ते, ते च मधुमांसादिविविधपत्याख्यानवशाद् करनेवाले जीवतो सब से कम ही हैं । परन्तु जो उत्तरगुणप्रत्याख्यानियों में असंख्यगुणिता प्रकट की गई है सो उसका अभिप्राय ऐसा है कि देशत्रत संबंधी उत्तरगुणवाले और सर्वव्रत संबंधी उत्तर गुणवाले असंख्यात गुणित हैं क्योंकि सर्वविरतियों में जो उत्तरगुणवाले होते हैं वे तो नियम से मूलगुणवाले होते ही हैं, परन्तु जो देशमूलगुणवाले होते हैं वे कदाचित् उत्तरगुणवाले हो भी सकते हैं
और कदाचित् नहीं भी हो सकते हैं। जो उत्तरगुणों से रहित होते हैं वे ही यहां मूलगुणवाले रूप से गृहीत हुए हैं। सो ऐसे जीव अन्य जीवोंकी अपेक्षा थोडे ही हैं। क्यों कि मुनिजन अधिकतर दशप्रकार के प्रत्याख्यानों से युक्त होते हैं। सो वे मुनिजन भी मूल गुणवालों की अपेक्षा संख्यातगुणें ही हैं, असंख्यातगुणें नहीं, क्यों कि समस्त मुनिजन संख्यात हैं । देशविरतिवालों में तो जो मूल गुणवाले होते हैं उनसे अतिरिक्त दूसरे भी उत्तरगुणवाले जीव पाये जाते हैं, जो मदिरा मांस आदि के त्यागी होते हैं-सो ऐसे ये जीव કારણ એ છે કે દેશવ્રત સંબંધી (દેશત:, અંશતઃ) ઉત્તરગુણવાળા અને સર્વત્રત સંબંધી (સંપૂર્ણતઃ) ઉત્તરગુણવાળા પ્રત્યાખ્યાની અસંખ્યાતગણું હોય છે, કારણ કે સર્વ વિરતિયોમાં જે ઉત્તરગુણવાળા હોય છે તેઓ નિયમથી જ મૂલગુણવાળા હોય જ છે, પરંતુ જે દેશમૂલગુણવાળા હોય છે, તેઓ કયારેક ઉત્તરગુણવાળા સંભવી પણ શકે છે અને કયારેક નથી પણ સંભવી શકતા. જે જ ઉત્તરગુણેથી રહિત હોય છે, તેમને જ અહીં મૂલગુણવાળા રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. એવા છે તે અન્ય છ કરતાં ઓછાં જ હોય છે, કારણ કે મુનિજન અધિકતર દશ પ્રકારના પ્રત્યાખ્યાનેવાળાં હોય છે. એવાં મુનિજને પણ મૂલગુણવાળા કરતાં સંખ્યાતગણુ જ છે, અસંખ્યાતગણ નથી, કારણ કે સમસ્ત મુનિજન સંખ્યાત જ. દેશવિરતિવાળાઓમાં તે જે મૂલગુણવાળ હોય છે. તે સિવાયના બીજા પણ ઉત્તરગુણવાળા ને સદ્ભાવ હોય છે, જે મદિરા, માંસ આદિના ત્યાગી હોય છે, તે એવાં તે જીવે ઘણું જ હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रो बहुतराः स्युरिति कृत्वा देशविरतोत्तरगुणवतोऽधिकृत्य उत्तरगुणवन्तः मूलगुण वद्याऽसंख्यातगुणाः स्युरित्यत आह-'उत्तरगुणपञ्चकखाणी असंखेजगुणा' उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः असंख्यातगुणा इति ।
गौतमः पृच्छति- 'एएसि णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा?' हे भदन्त ! एतेषां खलु पश्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकानां मूलगुणप्रत्याख्यानिनाम् , उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनाम् , अप्रत्याख्यानिनां मध्ये कतरेकतरेभ्यःस्तोका वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधि का वा भवन्ति ? इति पृच्छा, भगवानाह'गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मूलगुणपञ्चकवाणी' बहुत होते हैं । इसी अभिप्रायको लेकर 'उत्तरगुणपच्चक्खाणी अ. संखेजगुणा' स कहा गया है। क्योंकि स्थूल प्राणातिपातविरति आदिरूप मूलगुणधारियोंकी अपेक्षा उनसे भिन्न केवल उत्तरगुण धारण करनेवाले जीव असंख्यातगुणे हो सकते हैं । इसीलिये इन मूलगुण धारियोंकी अपेक्षा उत्तरगुण प्रत्याख्यानी असंख्यातगुणे यहां कहे गये हैं।
अव गौतमस्वामी प्रभुसे एसा पूछते हैं कि 'एएसिणं भंते ! पंचिंदियतिरिक्ख जोणिया पुच्छा' हे भदन्त ! इनमूलगुणप्रत्याख्यानी उत्तरगणप्रत्याख्यानी एवं अप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रियतिर्यचों में कौन२ से जीव किन२ जीवों की अपेक्षा अधिक हैं ? कौन२ से जीव किन २ जीवोंके समान हैं और कौनरसे जीव किन२ जीवोंकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' એ વાતને ધ્યાનમાં રાખીને “ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની જ અસંખ્યાતગણ હોય છે, એવું કહેવામાં આવ્યું છે, કારણ કે સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરતિ આદિરૂપ મૂલગુણધારીઓ કરતાં તેમનાં કરતાં ભિન્ન એવાં ઉત્તરગુણધારી જીવ અસંખ્યાતગણું હોઇ શકે છે. એ જ કારણે તે મૂલગુણધારીઓ કરતાં ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની છો અસંખ્યાતગણા Bहा छ.
गोतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे ४- 'एए सिणं भंते। पंचिदियतिरिक्खजोणिया पुच्छा, महन्त! मे भूतगुण प्रत्याध्यानी, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાન પંચેન્દ્રિય તિર્યમાં કયા કયા છે કયા કયા જીવ કરતાં ઓછાં છે? કયા ક્યા છો કયા કયા છો કરતાં વધારે છે? કયા કયા જી કયા કયા છની બરાબર છે અને કયા કયા જી કયા કયા છો કરતાં विशेषाथि ? ते तर मापता महावीर प्रल छ 'गोयमा! गौतम !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सू. ३ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् हे गौतम! सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पाः जीवाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मूलगुणप्रत्याख्यानिनो भवन्ति, 'उत्तरगुणपञ्चकखाणी असंखेज्जगुणा' उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः 'अपच्चक्खाणी असंखिज्जगुणा' अप्रत्याख्यानिः असंख्येयगुणा भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'एएसि णं भंते ! मणुस्साणं मूलगुणपचक्रवाणीणं पुच्छा' हे मदन्त ! एतेषां खलु मनुष्याणां मूलगुणप्रत्याख्यानिनाम्, उत्तरगुणप्रत्याख्यनिनाम्, अप्रत्याख्यानिनां च मध्ये कतरे कतरेभ्यः अल्पा वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सा मूलगुणपच्चक्खाणी, उत्तरगुणपञ्चक्खाणी हे गौतम! 'सव्वत्थोवा जीवा पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मूलगुणपच्चवखाणी' सबसे कम मूलगुणप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रियतियैश्च हैं । 'उत्तरगुणपञ्चवाणी असंखेज्जगुणा' तथा उत्तरगुणप्रत्याख्यानी पंचेंद्रिय तिर्यच असंख्यातगुणे हैं और 'अपच्चक्खाणी असंखिज्जगुणा' अपल्याख्यानी पंचेन्द्रियतिर्यच असंख्यातगुण हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'एएसिं णं भंते । मणुस्सा णं मूलगुणपच्चक्खाणी र्ण पुच्छा' हे भदन्त ! इन मूलगुणप्रत्याख्यानी मनुष्योंके बीच में, उत्तरगुणप्रत्याख्यानी मनुष्यों के बीच में, और अप्रत्याख्यानी मनुष्योंके बीचमें कौन से जीव किन? जीवोंकी अपेक्षा कम हैं, कौन से जीव किनर जीवोंकी अपेक्षा अधिक हैं, कौन से जीव किन२ जीवोंके समान हैं तथा कौन से जीव किन जीवोंसे विशेषाधिक
"
6
सव्वत्थोवा जीवा पंचिदियतिरिक्खजोणिया मूलगुणपञ्चकखाणी' મૂલગુણપ્રત્યાખ્યાની પંચેન્દ્રિય તિયચા સૌથી એાછાં છે. उत्तरगुणपचक्रवाणी अस खेज्जगुणा' भूसगुणु प्रत्याय्यानी पंचेन्द्रिय तिर्यथा उरतां उत्तरशुष्य प्रत्याख्याना પચેન્દ્રિય તિય ચ। અસ ખ્યાતગણા છે, 'अपञ्चकखाणी असं खिज्जगुणा' भने અપ્રત્યાખ્યાની પચેન્દ્રિય તિયાઁચા તે ઉત્તરગુણુ પ્રત્યાખ્યાની કરતાં અસંખ્યાતગણુા છે.
हवे मनुष्यो विषे गौतम स्वामी सेवा प्रश्न पूछे छे - 'एएसि णं भंते! मणुस्सा ர் मूलगुणपञ्चक्खाणी णं पुच्छा' हे महन्त ! भूतगुणु प्रत्याच्यानी ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાની મનુષ્યાની સ ંખ્યાની સરખામણી કરવામાં આવે તા કયા કયા પ્રકારના મનુષ્યા કયા કયા પ્રકારના મનુષ્ય કરતાં ઓછા છે ક્યા ક્યા પ્રકારના મનુષ્યે ક્યા ક્યા પ્રકારના મનુષ્યા કરતાં વધારે છે? પ્રકારના મનુષ્યે ક્યા કયા પ્રકારના મનુષ્યા જેટલાં જ છે ? અને ક્યા ક્યા મનુષ્યે કયા કયા પ્રકારના મનુષ્ય કરતાં વિશેષાધિક છે ?
કયા કયા પ્રકારના
३९७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो संखेज्जगुणा, अपञ्चकखाणी असंखेज्ज गुणा' हे गौतम ! सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पाः मनुष्या मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनस्तु मनुष्याः संख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनश्च मनुष्या असंख्येयगुणा भवन्नि, अन्येषां संख्यातत्वेऽपि संमृच्छिमानामप्रत्याख्यानिनामसंख्येयत्वात् गौतमः पृच्छति- 'जीवा णं भंते ! किं सव्यमूलगुणपञ्चक्खाणी, देसमूलगुणपञ्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी ?' हे भदन्त ! जीवाः खलु किम् सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः ? अथवा देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनः? अथवा अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! जीवा सव्वमूलगुणपञ्चक्खाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी वि' हे गौतम ! जीवाः हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'सव्वत्थोवा मणुस्सा मूलगुणपञ्चक्खाणी उत्तरगुणपच्चक्खाणी संखेजगुणा, अपच्चक्खाणी असंखेजगुणा' हे गौतम ! मूलगुणप्रत्याख्यानी मनुष्य सबसे कम हैं, उत्तरगुणमत्याख्यानी मनुष्य संख्यातगुणे हैं और अप्रत्याख्यानी मनुष्य असंख्यातगुणें हैं। यहां जो अप्रत्याख्यानी मनुष्योंमें असंख्यातगुणिता कही गई है, वह संमूर्छिम मनुष्योंकी असंख्यातता को लेकर कही गई है, अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'जीवा गं भंते ! किं सव्वमूलगुणपच्चक्खाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी' हे भदन्त ! जीव क्या सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी होते हैं ? देशमूलगुणप्रत्याख्यानी होते हैं ? या अप्रत्याख्यानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! जीवा सव्वमूलगुणपच्चक्खाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी वि' जीव सर्व
उत्तर- 'सव्वत्थोवा मणुस्सा मूलगुणपञ्चक्खाणी, उत्तरगुणपञ्चक्खाणी संखेजगुणा, अपञ्चक्खागी असंखेज्जगुणा' हे गौतम! भूगुष्प्रयाण्यानी मनुष्यो સૌથી ઓછાં હોય છે, ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય સંખ્યાતગણું હોય છે અને અપ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય અસંખ્યાતગણું હોય છે. અહીં અપ્રત્યાખ્યાની મનુષ્યમાં જે અસંખ્યાતગુણિતતા કહી છે, તે સંમૂછિમ મનુષ્યની અસંખ્યાતતાની અપેક્ષાએ કહી છે.
गौतम २वामीना - जीवाणं भंते ! सयमलगुणपच्चक्खाणी, देसमूलगुणपञ्चक्खाणी, अपचक्खाणी?' महन्त ! वे शुं सर्वभूया પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે કે અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે ?
उत्तर- 'गोयमा ! गौतम ! 'जीवा सबमूलगुणपञ्चक्रवाणी, देसमूलगुणपञ्चक्खाणी, अपचक्खाणी वि' ७॥ सब भून प्रत्याभ्यानी ५५] हाय है, દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે અને અપ્રત્યાખ્યાની પણ હેય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सू. ३ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनोऽपि भवन्ति देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनोऽपि, अमत्याख्यानिनोऽपि च भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'नेरइया णं पुच्छा ?' नैरयिकाणां विषये पृच्छा = प्रश्नः तथा च नैरयिकाः किम् सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः ? किंवा देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनः ? अथवा अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! नेरइया णो सन्वमूलगुणपच्चक्खाणी, णो देस मूलगुणपच्चक्खाणी, अपचखाणी' हे गौतम! नैरयिका नो नैव सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, नो नैव वा देश मूलगुणप्रत्याख्यानिनो भवन्ति, अपितु अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति, 'एवं जाव - चउरिंदिया एवं नैरयिकवदेव यावत् पृथिवीकायिका दिपञ्च केन्द्रियाः, द्वीन्द्रियाः, त्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रियाश्वापि न सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, न वा देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, अपितु अप्रत्याख्यानिनो भवन्तीत्याशयः । मूलगुणपत्याख्यानी भी होते हैं, देशमूलगुणप्रत्याख्यानी भी होते हैं तथा अप्रत्याख्यानी भी होते हैं । 'नेरइयाणं पुच्छा' गौतमस्वामी प्रभुसे पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! नारकजोव क्या सर्वमूलगुणप्रत्याक्यानी होते हैं ? देशमूलगुणप्रत्याख्यानी होते हैं ? या अप्रत्याख्यानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइया णो सव्वमूलगुणपचखाणी णो देस मूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चखाणी' नारकजीव न सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी होते हैं, न देश मूलगुणप्रध्याख्यानी होते हैं किन्तु अप्रत्याख्यानी होते हैं । 'एवं जाव चउरिंदिया' इसी तरहसे पृथिवोकायिक आदि पांच एकेन्द्रियोंके विषय में, दो इन्द्रियोंके विषयमें, ते इन्द्रियजीवोंके विषय में और चौइन्द्रियजीवोंके विषय में जानना चाहिये अर्थात् वे न सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी होते हैं, न देशमूलगुणप्रत्याख्यानी होते हैं किन्तु
9
प्रश्न- 'नेरइयाणं पुच्छा' हे लहन्त ! नार को शु सर्वभूतगुण प्रत्याख्यानी હાય છે, દેશભૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હાય છે, કે અપ્રત્યાખ્યાની હેય છે ?
२ - 'गोयमा ! नेरइया णो सव्वमूलगुणपञ्चक्खाणी, णो देसमूलगुण पच्चक्खाणी, अपञ्चक्खाणी' हे गौतम! नार४ वा सर्वभूतगुण त्याच्यानी पशु હાતા નથી, દેશભૂલગુણુ પ્રત્યાખ્યાની પણ હાતા નથી, પરન્તુ અપ્રત્યાખ્યાની જ હાય છે. 'एवं जाव चउरिदिया' प्रमाणे पृथ्वी आदि पांच अारना भेन्द्रियेोर्भा દ્વીન્દ્રિયામાં, ત્રીન્દ્રિયામાં અને ચતુરિન્દ્રિય જીવેામાં સમજવું. એટલે કે એકેન્દ્રિયથી ચતુરિન્દ્રિય પન્તના વા નારકાની જેમ અપ્રત્યાખ્યાની જ હોય છે. તેઓ સ`મૂલગુણુ પ્રત્યાખ્યાની હાતા નથી અને દેશભૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હાતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
४००
भगवतीसूत्रे गौतमः पृच्छति-'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णं पुच्छा?' हे भदन्त ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्यानिकानां विषये पृच्छा । तथा च-पन्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः किं सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, किंवा देशमूलभूणप्रत्याख्यानिनः, अथवा अभत्याख्यानिनो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णो सव्वमूलगुणपच्चक्खाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी वि, अपच्चक्खाणी वि' हे गौतम ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका नो नैव सर्वमूलगुणपत्याख्यानिनः, अपितु देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनोऽपि, अपत्याख्यानिनोऽपि भवन्ति, 'मणुरसा जहा जीवा' मनुष्याः यथा जीवाः सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानादि त्रयवन्तो भवन्ति, तथा मनुष्या अपि सर्वमूलगुण प्रत्याख्यानिनोऽपि, देशमूलगुण प्रत्याख्यानिनोऽपि, अप्रत्याख्यानिनोऽपि च भवन्ति । 'वाणमंतर-जोइसिय-वेमाणिया जहा नेरइया' अप्रत्याख्यानी होते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णे पुच्छा' हे भदन्त ! जो पंचेन्द्रियतिर्यच योनिके जीव हैं वे क्या सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी होते हैं या देशमूलगुणप्रत्याख्यानी होते हैं या अप्रत्याख्यानी होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया' पंचेन्द्रियतिर्यञ्चयोनिके जीव 'णो सव्वमूलगुणपञ्चक्खाणी' सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी नहीं होते हैं, किन्तु वे 'देसमूलगुणपञ्चख्खाणी वि, अपञ्चक्खाणी वि' देशमूलगुणप्रत्याख्यानी भी होते हैं और अप्रत्याख्यानी भी होते हैं। 'मणुस्सा जहा जीवा' जैसे सामान्यजीव सर्व मूलगुणप्रत्याख्यानवाला, देशमूलगुणप्रत्याख्यानवाला और अप्रत्याख्यानवाला होता है, उसी प्रकारे से मनुष्य भी इन तीनों प्रत्याख्यानों वाला होता है । 'चाणमंतरजोइसियवेमाणिया
A- 'पंचिंदिय तिरिक्खजोणिया णं पुच्छा?' wea! पयन्द्रिय તિર્યંચ છ શું સર્વમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, 3 मप्रत्याभ्यानी डाय छ ? उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम! 'पचिंदियतिरिक्खजोणिया' पथन्द्रिय तिय" यानि ७! 'णो सचमूलगुणपचक्खाणी, देसमूलगुण पचक्खाणी वि, अपचक्खाणी पि' सर्वभूतन प्रत्याभ्यानी त नथी, परन्तु तेयो शिभूरारा प्रत्याभ्यानी 4ए डाय छ भने प्रत्याभ्यानी ५५ 3५ छ. 'मणुस्सा जहा जीवा' मनुध्या विष सामान्य रे ४थन सभा. मेले मनुष्य। પણ સામાન્ય જીવની જેમ સવમૂલગુણુપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે, દેશમૂલગુણપ્રત્યાખ્યાની VA डाय छ भने प्रत्यायनी ५५५ डाय छे. 'वाणमंतर-जोइसिय-द्रेमाणिया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सू. ३ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम्
४०१
वान व्यन्तराः, ज्योतिषिकाः, वैमानिकाश्च यथा नैरयिकाः न सर्व मूलगुणादि प्रत्याख्यानिनः किन्तु केवलम् अप्रत्याख्यानिन एवं भवन्ति, तथा वानव्यन्तरादयोऽपि न सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, न वा देशभूलगुणप्रत्याख्यानिनः, अपितु अप्रत्याख्यानिन एव भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'एएसिणं भंते ! जीवा णं सव्वमूलगुण पच्चक्खाणी णं, देसमूलगुणपच्चक्खाणी णं, अपच्चक्खाणी णं य कयरे कयरे हिंतो जाव - विसेसाहिया बा ?' हे भदन्त ! एतेषां खलु जीवानां सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनाम्, देश मूलगुणप्रत्याख्यानिनां च मध्ये कतरे जीवाः कतरेभ्यो जीवेभ्यः यावत्-र - स्तोका वा बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा, भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्त्रत्थो वा जीवा सव्वमूलगुणपच्चक्खाणी, जहा नेरइया' नारकजीव जैसे अप्रत्याख्यानी होते हैं उसी प्रकार से वानव्यन्तर ज्योतिष्क और वैमानिक ये देव भी अप्रत्याखानी ही होते हैं । सर्वमूलगुण प्रत्याख्यानी या देश मूलगुण प्रत्याख्यानी नहीं होते हैं। अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि 'एएसि णं भंते जीवा णं सव्वमूलगुणपच्चक्खाणी णं, देसमूलगुणपच्चक्खाणीणं अपच्चक्खाणीणं य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! इन जीवों में से कि जो सर्वगुणप्रत्याख्यानी हैं, देशमूलगुणप्रत्याख्यानी हैं और अप्रत्याख्यानी हैं कौन२ से जीव किन? जीवों की अपेक्षा कम हैं ? कौन२ जीब किनर जीवों की अपेक्षा बहुत हैं ? कौन २ जीव किन २ जीवों के समान हैं और कौन २ जीव किन २ जीवों से विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि- 'गोयमा' हे गौतम! 'सव्वत्थो वा जीवा
जहा नेरइया' ?भ ना२४ व त्याच्यानी होय छे, से ४ प्रमाणे वानव्यन्तरे।, જ્યાતિષ્કા અને વૈમાનિકા પણુ અપ્રત્યાખ્યાની જ હેાય છે. તેઓ સવ મૂલગુણપ્રત્યાખ્યાની કે દેશભૂલશુપ્રત્યાખ્યાની હાતા નથી.
હવે ગૌતમ સ્વામી તે ત્રણે પ્રકારના જીવાના અપમહ્ત્વ વિષયક પ્રશ્નો પૂછે છે'एए सिणं भंते ! जीवाणं सव्वमूलगुणपच्चकखाणीणं देसमूलगुण पच्चक्खाणी णं, अपचक्खाणी णं य कयरे कयरे हिंतो जात्र विसेसाहिया ?' हे लहन्त ! સર્વામૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની, દેશભૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાની વામાંથી કયા જીવેા કયા જવા કરતાં ઓછા છે? કયા કયા જીવેા કયા કયા જીવા કરતાં વધારે છે ? કયા કયા જીવે કયા કયા જવા જેટલાં છે? કયા કયા જીવા કયા કયા જીવા કરતાં વિશેષાધિક છે ?
तेनो उत्तर आयता भडावीर अछे - 'गोयमा सन्वत्थो वा जीवा सव्वमूलगुण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती देसमूलगुणपच्चक्खाणी असंखेजगुणा, अपच्चक्खाणी अणेतगुणा' हे गौतम ! सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पाः जीवाः सर्वमूलगुणपत्याख्यानिनो भवन्ति, देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनस्तु असंख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनश्च अनन्तगुणा भवन्ति । 'एवं अप्पाबहुगाणि तिणि वि, जहा-पढमिल्लए दंडए' एवम् उक्तरीत्या अल्पबहुत्वानि त्रीण्यपि समुच्चयजीव-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक-मनुष्यविषयकाणि सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानि-देशमूलगुणप्रत्याख्यान्यप्रत्याख्यानि सम्बन्धीनि यथा प्रथमे मूलगुणपत्याख्यानोत्तरगुणप्रत्याख्यानादिविषयके दण्ड के प्रतिपादितानि तथैवात्रापि बोध्यानि, तथा च सर्वस्तोका मनुष्याः सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनो मनुष्यास्तु असंख्येयगुणा भवन्ति अप्रत्याख्यानिनो मनुष्याश्च असंख्येयगुणाः इति फलितम् । 'नवरं सव्वत्थोवा सवमूलगुणपच्चक्खाणी, देसमूलगुणपच्चक्खाणी असंखेन्जगुणा, अपच्चक्खाणी अणंतगुणा' सब से कम सर्वमूलगुणप्रत्यारस्यानवाले जीव हैं। इनकी अपेक्षा देशमूलगुणप्रत्याख्यानवाले जीव असंख्यातगुणें हैं और इनकी अपेक्षा भी अप्रत्याख्यानवाले जीव अनन्तगुणें हैं। 'एवं अप्पा बहुगाणि तिण्णि वि. जहा पढमिल्लए दंडए' समुच्चयजीव विषयक, पंचेन्द्रियतिर्यश्च योनि जीव विषयक और मनुष्यविषयक सर्वमूलगुणपत्याख्यानी के और अप्रत्याख्यानी के अल्प बहुत्व का कथन जैसा प्रथम दण्डक में मूलगुणप्रत्याख्यान, उत्तरगुणप्रत्याख्यान और अप्रत्याख्यान के अल्प बहुत्व का कथन किया गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये । तथा च सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानी मनुष्य बहुत कम हैं, देशमूलगुण प्रत्याख्यानी मनुष्य असंख्यातपञ्चक्वाणी, देसमूलगुण पञ्चक्खाणी असंखेनगुणा, अपञ्चक्खाणी अणंतगुणा' હે ગૌતમ! સર્વમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાનવાળા છવો સૌથી ઓછાં છે, તેમના કરતાં દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાનવાળા છ અસંખ્યાતગણુ છે, અને તેમના કરતાં પણ અનંતગણ જીવે मप्रत्याभ्यानवा डाय छे. 'एवं अप्पा बहुगाणी तिण्णि वि जहा पढमिल्लए હg સામાન્ય જીવ વિષયક, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ ચેનિક જીવ વિષયક અને મનુષ્ય વિષયક, સર્વમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની, દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાનીના અ૫ બહત્વનું કથન, પ્રથમ દંડકમાં જે રીતે મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાનીના અ૫ બહત્વનું કથન કર્યું છે એ જ પ્રમાણે સમજવું. તેનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે- સર્વમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય ઘણા ઓછા હોય છે, દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય તેમના કરતાં અસંખ્યાતગણુ હોય છે, દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ मू.३ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ४०३ पंचिदियतिरिक्खजोणिया देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा' नवरं-विशेषस्तु-सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः देशमूलगुणप्रत्याख्यानिनः, अपत्याख्यानिनस्तु असंख्येयगुणाः, गौतमः पृच्छति-'जीवाणं भंते ! किं सव्वुत्तरगुणपञ्चक्खाणी, देसुत्तरगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी ? हे भदन्त ! जीवाः खलु किं सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः किं वा देशोत्तरगुणपत्याख्यानिनः अथवा अप्रत्याख्यानिनो भवन्ति ? भगवानाह- 'गोयमा ! जीवा सव्वुत्तरगुणपच्चक्खाणी वि तिण्णिवि' हे गौतम ! जीवाः खलु सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनोऽपि, त्रयोऽपि - देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनोऽपि गुणित हैं और अप्रत्याख्यानी मनुष्य भो असंख्यातगुणें हैं ऐसा कथन फलित होता है। नवरं सव्वत्थोवा पंचिंदियतिरिक्ख जोणिया, देसमूलगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा' विशेषता इतनी ही है कि यहां पर देशमूलगुणप्रत्याख्यानवाले पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनि के जीव सब से कम हैं और अप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रिय तिर्यग्यानि के जीव असंख्यातगुणें हैं। अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि-'जीवा पं भंते ! किं सव्वुत्तरगुणपच्चक्खाणी, देसुत्तरगुणपच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी' हे भदन्त ! जीव क्या सर्वोत्तर गुणप्रत्याख्यानी हैं ? या देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानी हैं ? या अप्रत्याख्यानी हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि-'गोयमा' हे गौतम ! 'जीवा सव्वुत्तरगुण पच्चक्खाणी वि तिणि वि' जीव सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानी भी हैं, देशोत्तगुणप्रत्याख्यानी भी हैं और अप्रत्याख्यानी भी ४२तां मप्रत्याभ्यानी मनुष्यो २५सण्यात! डाय छे. 'णवरं सबथोवा पंचिंदियतिरिक्खनोणिया देसमूलगुणपच्चक्रवाणी, अपच्चकवाणी असंखेजगुणा' પણ અહીં એટલી જ વિશેષતા સમજવી જોઈએ કે દેશમૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાનવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છ સૌથી ઓછા છે અને અપ્રત્યાખ્યાની પંચેન્દ્રિય તિર્યએ તેમના કરતાં અસંખ્યાતગણ છે.
गौतम स्वामी महावीर प्रसुने सेवा प्रश्न पूछे छे - 'जीवा णं भाते ! किं सव्वुत्तरगुणपच्चक्खाणी, देसुत्तरगुणपच्चक्खाणी अपच्चक्खाणी ?' હે ભદન્ત! જી સર્વોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે? કે દેશેત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની હેય છે? કે અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે?
तेने उत्तर मापता महावीर प्रमु छ - 'गोयमा गौतम ! 'जीवा सव्वुत्तरगुण पच्चक्खाणी बि तिणि वि' । सर्वोत्तरशु अत्याध्यानी ५५५ 34 છે, દેશોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે અને અપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अप्रत्याख्यानिनोऽपि भवन्ति, 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य एवं चेव' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका, मनुष्याश्च एवमेव पूर्ववत् सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यान्यादिजीववदेव अत्रापि सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनोऽपि, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानानिनोऽपि, अप्रत्याख्यानिनोऽपि च भवन्तीत्याशयः । पञ्चेन्द्रियतिरश्रामपि सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानित्वं संभवत्येव, देशविरतानां सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानस्याभिमतत्वात् , 'सेसा अपच्चक्खाणी जाव-वेमाणिया' शेषाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक - मनुष्यभिन्ना नैरयिकाः, एकेन्द्रियाः, द्वीन्द्रियाः, श्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रियाः, असंज्ञिपञ्चेन्द्रियाः, भवनपति - बानव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिकाः केवलम् अप्रत्याख्यानिन एवं भवन्ति, गौतमः पृच्छति हैं । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य एवं चेव' पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिवाले जीव और मनुष्य भी इसी तरह से सर्वोत्तर गुण प्रत्याख्यानी देशोत्तर गुणप्रत्याख्यानी एवं अप्रत्याख्यानी होते हैं। देशविरतिवाले पञ्चेन्द्रियतियञ्चों के सर्वोत्तर गुणप्रत्याख्यान माना गया है अतः उनमें भी सर्वोत्तर गुण प्रत्याख्यानित्व बन सकता है। 'सेसा अपच्चक्खाणी जाव वेमाणिया' बाकी के जीव वैमानिक देवों तक सब अप्रत्याख्यानी ही होते हैं। पंचेन्द्रियतिर्यश्च एवं मनुष्य, इनके सिवाय नैरयिक, एकेन्द्रिय, दोइन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, असंज्ञी पंचेन्द्रिय, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक ये सब ही केवल अप्रत्याख्यानी इसलिये कहे गये हैं कि एकेन्द्रिय जीव से लेकर असंज्ञी पंचेन्द्रिय तक के जीवों में तो मन का सद्भाव ही नहीं होता है-अतः प्रत्याख्यान धारण करने का संबंध 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य एवं चेच' ५न्द्रिय तियो भने મનુષ્ય પણ સામાન્ય જીવની જેમ સર્વોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે, દેશેત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે, અને અપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે. દેશવિરતિવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યમાં સર્વોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાનને સદ્ભાવ હોઈ શકે છે, એટલે તેમાં પણ સર્વોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાનિત્વ સંભવી શકે છે. 'सेसा अपच्चक्खाणी जाव वेमाणिया माहीनामानि । -तना समस्त જીવો અપ્રત્યાખ્યાની જ હોય છે. પચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્ય સિવાયના નારક, એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, ઈન્દ્રિય, ચોઈન્દ્રિય, અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય ભવનપતિ, વાતવ્યન્તર,
તિષિક અને વૈમાનિકને કેવળ અપ્રત્યાખ્યાની કહેવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છેએકેન્દ્રિયથી અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીવોમાં મનને સદ્દભાવ જ હોતું નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.२ मू.३ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ४०५ 'एएसि णं भंते ! जोवाणं सव्वउत्तरगुणपच्चक्खाणीणं० १' हे भदन्त ! एतेषां खलु जीवानां सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनां, देशोत्तरगुणमत्याख्यानिनाम्, अप्रत्याख्यानिनां च मध्ये कतरे जीवाः कतरेभ्यो जीवेभ्यः स्तोका वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा स्युः ? भगवानाह- 'अप्पाबहुगाणि तिण्णि वि जहा पढमे दंडगे, जाव-मणुस्साणं' हे गौतम ! अल्पबहत्वानि त्रीण्यपि जीव-पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक-मनुष्यसम्बन्धीनि सर्वोत्तरमन से होने के कारण उसके अभाव में वह नहीं होता है। अब नैरयिक और चारों प्रकार के देव-सो इनमें प्रत्याख्यान धारण करने की योग्यता ही नहीं है। प्रत्याख्यान का ग्रहण करना पंचमगुणस्थान से प्रारंभ होता है। इनमें चतुर्थगुणस्थानतक के सिवाय और आगे के गुणस्थान हो नहीं सकते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि-'एसि णं भंते ! जीवाणं सव्व उत्तरगुणपञ्चक्खाणी णं. हे भदन्त ! इन सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानियों में, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानियों में और अप्रत्याख्यानियों में कौन २ से जीव किन २ जीवों की अपेक्षा कम हैं, किन २ जीवों की अपेक्षा बहुत है किन २ जीवों के समान हैं और किन २ जीवों से विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि- 'अप्पा बहुगाणि तिणि वि जहा पढमे दंडगे जाव मणुस्साणं' जीव, पंचेन्द्रिय तियेञ्च और मनुष्य संबंधी जो सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानी विषयक, પ્રત્યાખ્યાન ધારણ કરવાને સંબંધ તે મન સાથે હોય છે, મનને અભાવે પ્રત્યાખ્યાન કયાંથી સંભવી શકે? હવે રહી નારક અને ચાર પ્રકારના દેવની વાત. તેમનામાં તે પ્રત્યાખ્યાન ધારણ કરવાની યોગ્યતા જ હોતી નથી. પ્રત્યાખ્યાન ગ્રહણ કરવાને પાંચમા ગુણસ્થાનથી પ્રારંભ થાય છે. નારકો અને દેવોમાં તો ચતુર્થ ગુણરથાન સુધીના જ ગુણસ્થાને હોય છે, તે પછીના ગુણસ્થાનેને ત્યાં સદ્દભાવ નથી. તેથી તેઓ अप्रत्याध्यानी हाय छे. हुवे गौतम स्वामी । प्रश्न पूछे छे 8- 'एएसि गं भंते ! जीवाणं सव्व उत्तरगुणपच्चक्खाणीणं.' त्याहि. महन्त ! सत्तिगुष्य પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાની જીવોની સંખ્યાની અપેક્ષાએ સરખામણી કરવામાં આવે તો કયા કયા છો ક્યા કયા જીવો કરતાં ઓછાં છે? કયાં ક્યા છે કયા કયા જીવો કરતાં વધારે છે? કયા કયા છ ક્યા કયા જીવોને બરાબર છે ? કયા ક્યા છે ક્યા કયા છો કરતાં વિશેષાધિક છે?
उत्तर- 'अप्पाबहुगाणि तिण्णि वि जहा पढमे दंडगे जाव मणुस्साणं' જેવી રીતે મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની આદિ વિષયક પહેલા દંડકમાં (અભિલાપમાં) જીવ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे देशोत्तरगुणपत्याख्यान्यपत्याख्यानिविषयकाणि यथा प्रथमे दण्डके मूलगुणप्रत्याख्यानिप्रभृतित्रितयविषयके प्रतिपादितानि तथाऽत्रापि बोध्यानि, यावत्-वैमानिकानाम्, तथाच-सर्व स्तोका जीवाः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनस्तु असंख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनश्च अनन्तगुणा भवन्ति, तथा सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका जीवाः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनस्तु असंख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनश्च असंख्येयगुणाः, एवं सर्वस्तोका मनुष्याश्च सर्वोत्तरगुणपत्याख्यानिनः, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनो मनुष्यास्तु संख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनश्च मनुष्या असंख्येयगुणा भवन्तीति भावः ॥ सू० ३ ॥ देशोत्तरगुणपत्याख्यानी विषयक और अप्रत्याख्यानी विषयक अल्प बहुत्व हैं वे जैसे मूलगुणप्रत्याख्यानी आदि विषयक प्रथम दंडक में प्रतिपादित हुए हैं, उसी प्रकार से यहां पर भी यावत् वैमानिकों तक समझना चाहिये। तात्पर्य कहने का यह है कि सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानी जीव सब से कम हैं, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानी जीव असंख्यात गुणित हैं और अप्रत्याख्यानी जीव अनन्तगुणे हैं। तथासर्वोत्तरगुणपत्याख्यानी पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव सब से कम हैं, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानी जीव असंख्यातगुणित है, और अप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रियतिथंच जीव भी असंख्यातगुणित हैं। इसी तरह से सर्वोत्तर गुणप्रत्याख्यानी मनुष्य सब से कम हैं, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानी मनुष्य संख्यातगुणित हैं और अपत्याख्यानी मनुष्य असंख्यातगुणित हैं ।।सू०३॥ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યના અલ્પ બહત્વનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે સર્વોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની, દેશોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની અને અપ્રત્યાખ્યાની છો, પંચેન્દ્રિય તિર્યા અને મનુષ્યના અલ્પ બહુત્વ વિષયક કથન પણ સમજવું. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે સર્વોત્તર પ્રત્યાખ્યાની છ સૌથી અલ્પ હોય છે, દેત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની છ અસંખ્યાતગણ હોય છે અને અપ્રત્યાખ્યાની જ અનંતગણું હોય છે. તથા સર્વોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની પંચેન્દ્રિય તિય સૌથી ઓછાં છે, દેશેત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જેવો અસંખ્યાતગણી છે, અને અપ્રત્યાખ્યાની પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જ તેમના કરતાં પણ અસંખ્યાતગણું છે.
એ જ પ્રમાણે સર્વોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય સૌથી ઓછાં છે, દેશેત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની મનુષ્યો તેમના કરતાં સંખ્યાતગણું છે, અને અપ્રત્યાખ્યાની મનુષ્યો તો દેશોત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાની કરતાં પણ અસંખ્યાતગણું હોય છે ! સૂ. ૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका. श. ७. उ. २. ४ संयताऽसंयतादिनिरूपणम्
संयतादिवक्तव्यता ।
मूलगुणप्रत्यारुयानिप्रभृतीनां संयतत्वादिसं भवेन संयतादिवक्तव्यतामाह'जीवा णं भंते ! किं संजया' इत्यादि ।
मूलम् - "जीवाणं भंते ! किं संजया, असंजया, संजयासंजया ? गोयमा ! जीवा संजयावि, असंजयावि, संजयासंजयावि तिणि वि । एवं जहेव पण्णवणाए तहेव भाणियवं जाव - वेमाणिया । अप्पाबहुगं तहेव तिहिवि भाणियां | जीवा णं भंते! किं पञ्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी, पञ्चक्खाणापच्चक्खाणी ? गोयमा ! जीवा पञ्चक्खाणी वि तिष्णि वि । एवं मणुस्सा वि तिणि वि । पंचिदियतिरिक्खजोणिया आइलविरहिया । सेसा सवे अपच्चक्खाणी, जाव वेमाणिया । एए सिणं भंते! जीवाणं पच्चक्खाणीणं जाव-विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सवत्थो वा जीवा पञ्च्चक्खाणी, पच्चक्खाणापच्चक्खाणी असंखेजगुणा, अपच्चक्खाणी अनंतगुणा, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया सवत्थोवा पच्चक्खाणापच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा, मणुस्सा सवत्थो वा पच्चक्खाणी, पञ्चक्खाणापञ्चक्खाणी संखेज्जगुणा, अपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा ॥ सू० ४ ॥
छाया - जीवाः खलु भदन्त ! किं संयताः, असंयताः, संयतासंयतादिवक्तव्यता'जीवा णं भंते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( जीवा णं भंते ! किं संजया, असंजया, संजया संजया) સયતાદિ વતવ્યતા
४०७
'जीवाणं भंते !" इत्याहि
सूत्रार्थ - ( जीवाणं भंते! संजया, असंजया, संजया संजया ?) डे महन्त !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीमो संयताः ? गौतम ! जीवाः संयता अपि, असंयता अपि, संयतासंयता अपि, त्रयोऽपि। एवं यथैव प्रज्ञापनायां तथैव भणितव्यम्, यावत् वैमानिकाः । अल्पबहुत्वानि तथैव त्रयाणामपि भणितव्यानि । जीवाः खलु भदन्त ! किं प्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्यानिना, प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानिनः? गौतम ! जीवाः प्रत्याख्यानिनोऽपि, त्रयोऽपि । एवं मनुष्या अपि, त्रयोऽपि । पञ्चेन्द्रियहे भदन्त ! जीव क्या संयत हैं ? या असंयत हैं ? या संयतासंयत हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जीचा संजया वि, असंजया वि, संजया संजया वि तिणि वि) जीव तीनों प्रकारके भी हैं संयत भी हैं, असंयत भी हैं और संयतासंयत भी हैं । (एवं जहेव पण्णवणाए तहेव भाणियव्वं जाव वेमाणिया, अप्पा बहुगें तहेव तिहि वि भाणियध्वं) प्रज्ञापनामें जिस प्रकारसे कहा गया है यावत् वैमानिक देवों तक यहां पर भी उसी प्रकारसे जानना चाहिये । तथा इन तीनोंका अल्प बहुत्व भी उसी प्रकारसे यहां पर कहना चाहिये । (जीवा गं भंते ! किं पञ्चक्खाणी, अपचक्खाणी, पचक्खाणा पञ्चक खाणी) हे भदन्त ! जीव क्या प्रत्याख्यानी हैं ? या अप्रत्याख्यानी हैं या पत्याख्याना प्रत्याख्यानी हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जीवा पच्चक्खाणी वि तिणि वि) जीव प्रत्याख्यानी आदि तीनों तरहके भी हैं । (एवं मणुस्सा वि तिण्णि वि) इसी तरहसे मनुष्य भी तीनों तरहके हैं ।
या शुसयत डाय छे, 3 मसयत य छ, सयताय 34 छ ? (गोयमा!) 3 गौतम ! (जीवा संजया वि, असंजया वि, संजयासंजया वि तिणि वि) છો ત્રણે પ્રકારના હોય છે–સયત પણ હોય છે, અસંયત પણ હોય છે અને સંયતાसंयत पर अजय छे. (एवं जहेव पण्णवणाए तहेव भाणियव्य जाव वेमाणिया, अप्पा बहुगं तहेव तिणि वि भाणियबं) मा विषयतुं प्रज्ञापना सूत्रमा रे પ્રકારે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહીં વૈમાનિક પર્યન્તના જીવના વિષયમાં પણ કથન સમજવું. અને તે ત્રણેના અ૫બહત્વનું કથન પણ એ જ પ્રમાણે मही ४२j M. (जीवाणं भंते ! किं पञ्चक्खाणी, अपचक्खाणी, पच्चक्खाणापच्चक्खाणी?) महन्त ! ७ प्रत्याभ्यानी हाय ॐ, अप्रत्याभ्यानी हय छ, , त्याच्यानाप्रत्याभ्यानी खाय छे ? (गोयमा!) ॐ गौतम! ( जीवा पच्चक्खाणी वि. तिणि वि) ७. प्रत्याज्यानी ५ हाय छ, मप्रत्याभ्यानी ५५ डाय छ भने प्रत्यास्यानाप्रत्याध्यानी ५५ डाय छे. (एवं मणुस्सा वि तिणि वि) मे ४ प्रमाणे मनुष्य। ५५ त्री १२ना डाय छे. ( पंचिंदियतिरिक्खजोणिया आइल्लविरहिया)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.४ संयताऽसंयतादिनिरूपणम् तिर्यगयोनिका आदिमविरहिताः, शेषाः सर्वे अप्रत्याख्यानिनः, यावत्वैमानिकाः । एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां प्रत्याख्यानिनां यावत्विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः जीवाः प्रत्याख्यानिनः, प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनः अनन्तगुणाः । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः सर्व स्तोकाः प्रत्याख्यानामत्याख्यानिनः अप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः । मनुष्याः सर्वस्तोकाः प्रत्याख्यानिनः प्रत्याख्यानामत्याख्यानिनः संख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः । ।। मू० ४ ॥ (पचिंदियतिरिक्खजोणिया आइल्लविरहिया) पंचेन्द्रियतिथंच प्रथमभंग रहित हैं । (सेसा सव्वे जाव वेमाणिया अपञ्चक्खाणी) बाकी के सबजीव यावत वैमानिक देवों तकके बल अप्रत्याख्यानो ही होते हैं (एएसिणं भंते ! जीवाणं पञ्चक्खाणी णं जाव विसेसाहिया वा) हे भदन्त ! इन प्रत्याख्यानी आदिजी में कौन जीव किनर जीवोंकी अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वत्थोवा जीचा पञ्चक्खाणी, पञ्चक्खाणापचक्खाणी असंखेजगुणा, अपचक्खाणी अणंतगुणा, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया सव्वत्थोवा पञ्चक्खाणापच्चक्वाणी, अपच्चक्खाण खेजगुणा) प्रत्याख्यानी जीव सबसे कम हैं । प्रत्याख्याना प्रत्याख्यानी जीव असंख्यातगुणित हैं । अप्रत्याख्यानी जीव अनन्तगुणित हैं । प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रियतिर्य बहुतकम हैं, अप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रियतियच असंख्यातगुणित हैं । પંચેન્દ્રિય તિર્યમાં પહેલા ભંગનો અભાવ હોય છે–એટલે કે તેઓ પ્રત્યાખ્યાની હતા नथी. (सेसा सव्वे जाव वेमाणिया अपञ्चक्खाणी) वैमानि४ ५५-तना माना मधi मप्रत्याभ्यानी डाय छे. (ए ए सिणं भंते ! जीवाणं पच्चक्खाणाणं जाव विसेसाहिया वा) 3rd! ते प्रत्याभ्यानी, प्रत्याभ्यानी भने प्रत्याभ्यानाપ્રત્યાખ્યાની જમાંના કયા કયા છો કયા કયા જીવો કરતાં ઓછાં છે? યાવત ४॥ ४॥ ७॥ ४२ता विशेषाधित छ? (गोयमा !) 3 गोतम (सवत्थोवा जीवा पच्चक्खाणी, पच्चक्खाणापच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा, अपच्चखाणी अणंत गुणा) प्रत्याध्यानी ७वा सौथा मांडाय छ, प्रत्याभ्यानाप्रत्याभ्यानी असण्याप छ भने प्रत्याभ्यानी मनताहाय छे. (पंचिंदिय तिरिक्खजोणिया सव्वत्थोवा पच्चक्खाणापच्चक्खाणी, अपचक्खाणी असंखेज गुणा) प्रत्याभ्यानाप्रत्याभ्यानी येन्द्रिय तिय" | घgir छाय छ, अप्रत्याज्यानी तिच्या मध्यातमा राय छ. (मणुम्सा सम्वत्थोवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
४१०
टीका - जीवा णं भंते ! किं संजया, असंजया, संजया संजया ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! जीवाः खलु किं संयताः संयच्छन्ति = सावधव्यापारेभ्यो निवर्त्तन्ते इति संयताः = सर्व विरता भवन्ति ? किंवा असंयताः तद्भिन्ना भवन्ति ? अथवा संयतासंयताः = विरताविरताः भवन्ति ? भगवानाह - (मणुस्सा सव्वत्थोवा पञ्चक्खाणी, पच्चक्खाणापचक्रवाणी संखेज्जगुणा, अपचक्खाणी असंखेज्जगुणा ) प्रत्याख्यानी मनुष्य सबसे कम हैं । प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानी मनुष्य संख्यातगुणे हैं । अप्रत्याख्यानी मनुष्य असंख्यातगुणें हैं ।
टोकार्थ - मूलगुणप्रत्याख्यानी आदि जीवों में संयतत्व आदिकी संभा वना होने के कारण यहां पर सूत्रकारने संयतादिकी वक्तव्यता प्रकटकी है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'जीवा णं भंते! किं संजया असंजया, संजया संजया' हे भदन्त ! जीव क्या संयत होते हैं ? या असंयत होते हैं? या संयतासंयत होते हैं ? सावध व्यापारों से जो निवृत्त होते हैं वे संयत कहलाते हैं। दूसरे शब्दों में इन्हें सर्वविरति कहते हैं । सावध व्यापारों से जो निवृत्त नहीं होते हैं, वे असंयत कहे गये हैं। जिनमें कुछ- अणुव्रतों की अपेक्षा से संयमभाव और महाव्रतों के अभाव से असंयम भाव ये दोनों अवस्थाएँ होती हैं ऐसे पंचमगुणस्थानवर्ती जीव संयतासंयतवाले कहलाते हैं इसके उत्तर में प्रभु पच्चक्खाणी, पच्चक्खाणापच्चक्खाणी संखेज्जगुणा, अपचक्खाणा असंखेज्जगुणा ) પ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય સૌથી ઓછાં હોય છે, પ્રત્યાખ્યાનાપ્રત્યાખ્યાની મનુષ્યેા સ ંખ્યાતગણા હાય છે, અને અપ્રત્યાખ્યાની મનુષ્યે અસંખ્યાતગણા હાય છે.
ટીકા- મૂલગુણ પ્રત્યાખ્યાની આદિ જીવામાં સયતત્વ આદિની સંભાવના હાવાથી સુત્રકાર આ સુત્ર દ્વારા સમૃત, અસંત આદિની વકતવ્યતા પ્રકટ કરે છેઆ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે'जीवा णं भते ! किं संजया, असंजया, संजयासंजया ?' हे लहन्त ! लवा શું સયત હાય છે, કે અસયત હોય છે? કે સયતાસંયત હોય છે?
સાવદ્ય પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્ત થયા હાય એવાં જીવેને સંયત કહે છે. વળી તેમને માટે બીજો શબ્દ ‘સવિરતિ’ છે. જે જીવા સાવદ્ય વ્યાપારા (પ્રવૃત્તિ)થી નિવૃત્ત થયા હાતા નથી તેમને ‘અસયત’ કહે છે. જે જીવામાં અણુવ્રતાની અપેક્ષાએ થેાડા સંયમભાવના સદ્ભાવ હાય છે અને મહાત્રતાને અભાવે થાડા સંચમભાવના અભાવ હાય છે,
આ રીતે સયમ અને અસયમ, એ અને અવસ્થાના સદ્ભાવવાળા જીવાને ‘સંચતાસ ચત’ કહે છે. ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सू. ४ संयताऽसंयतादिनिरूपणम्
४११
"
'गोयमा ! जीवा संजयावि, असं जयावि, संजयासंजया वि, तिष्णिवि,' हे गौतम ! जीवाः संयता अपि असंयता अपि, संयतासंयता अपि इति रीत्या त्रयोऽपि जीवास्त्रिविधा अपि भवन्ति । एवं जहेत्र पण्णत्रणाए तहेव भाणियच्वं जाव-वेमाणिया, एवम् अनेनैव अभिलापक्रमेण यथैव प्रज्ञापनायां तृतीयपदे संयतादिविषयकं निरूपणं कृतं तथैव अत्रापि भणितव्यम् यावत् - नैरयिकादिवैमानिकान्ताः चतुर्विंशतिदण्डकप्रतिपाद्याः, अभिलापाकारश्चैवम्- 'नेरइया णं भंते । किं संजया १, असंजया २, संजया संजया ३ ? गोयमा ! णो संजया, असंजया, णो संजया संजया' गौतम से कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम! 'जीवा संजया वि असं जया वि, संजया संजया वि तिण्णि वि' जीव संयत भी होते हैं, असंयत भी होते हैं और संयतासंयत भी होते हैं। इस तरह से जीव तीनों प्रकार के होते हैं । 'एवं जहेव पण्णवणाए, तहेव भाणियव्वं, जाव वैमाणिया' इसी अभिलाप क्रम से, जिस तरह से प्रज्ञापना के तृतीयपद में संयतादि विषयक निरूपण किया गया है उसी तरह यहाँ पर कथन करलेना चाहिये । और यह कथन नैरfयक आदि से लेकर वैमानिक देवों तक जानना चाहिये । २४ दंडक प्रतिपाद्य अभिलापों का आकार इस प्रकार से है- 'नेरयाणं भंते ! किं संजया ? असंजया ? संजया संजया ?' गोयमा ! णो संजया, असं जया, णो संजयास जया' इत्यादि । अप्पाबहुगं तहेव 'गोयमा !' हे गौतम! 'जीवा संजया वि, असंजया वि, संजयासंजया वि ત્તિનિ ત્રિ' જીવે ત્રણે પ્રકારના હોય છે—સયત પણ હોય છે, અસચત પણ હોય છે अने संयतास ंयत पशु होय छे. 'एवं जक्षेत्र पण्णत्रणाए, तब भाणियन्त्रं जाव माणिया' मा मलिनायथा श३ उरीने वैमानि पर्यन्तना भवाना संयंत, असंयत અને યતાસચત વિષયક જે પ્રકારનું પ્રતિપાદન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ત્રીજા પદમાં કરવામાં આવ્યુ છે, તે પ્રકારનું કથન અહીં પણું ગ્રહણ કરવું જોઇએ. ર૪ દડકાનું પ્રતિપાદન ४२वा भाटे ने आलाय त्यां आपवामां भाव्या हे, ते नीचे प्रमाणे छे- 'नेरइयाणं भंते ! कि संजया, असंजया, संजयासंजया ?' 'गोयमा ! णो संजया, असंजया संजया जया' इत्याहि. 'हे लहन्त ! नार को संयंत होय छे, असंयंत होय छे, है संयतासंयत होय छे ?' हे गौतम ! નારક જીવા સ યત હૈાતા નથી, સચતાસ ચત હાતા નથી, પણ અસચત હાય છે.’એ જ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્યાન્તના આલાકા પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ત્રીજા પદમાં આપેલા આલાપક પ્રમાણે સમજવા.
6 अप्पा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
भगवती सूत्रे
इत्यादि, 'अप्पा बहुगं तहेव तिहि वि भाणियव्वं' अल्पबहुत्वं त्रयाणामपि संयतादीनां तथैव अत्रापि यथा प्रज्ञापनायामुक्तम्, त्रयाणामपि जीवसामान्य - पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक- मनुष्याणां भणितव्यं पठितव्यम्, इतरेषां संयतत्वात्-संयतासंयतत्वाभावात् तत्र सर्वस्तोकाः संयता जीवाः, संयतासंयताः असंख्येयगुणा असंयता अनन्तगुणाः, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः सर्वस्तोकाः संयतासंयताः, असंयताः असंख्येयगुणाः, मनुष्यास्तु सर्वस्तोकाः संयताः संयतासंयताः संख्येयगुगाः, असंयताः असंख्येयमुणा भवन्ति ।
"
5
अथ संयतादीनां प्रत्याख्यानादिमत्त्वे सत्येव संभवात् तद्विशेषवक्तव्यतां प्रतिपादयितुमाह- 'जीवा णं भंते! किं पचकखागी, अपचक्खाणी, पञ्चक्खाणातिहि वि भाणियध्वं संयत, असंयत और सत्यतासंयत इन तीनों का अल्पवहुत्व जैसा प्रज्ञापना में कहा गया है वैसा ही जीव सामान्य, पचेन्द्रियतिर्यञ्च और मनुष्यों का संयत आदि को लेकर अल्पबहुत्व यहां कहना चाहिये। जैसे संयतजीव सब से कम हैं, संयतास यतजीव असंख्यात गुणित हैं, असंयतजीव अनन्तगुणित हैं। पंचेन्द्रिय तिर्यचों में संयतासंयतजीव सब से कम हैं एवं असंयतजीव असंख्यातगुणित हैं। मनुष्यों में संयत मनुष्य सब से कम हैं। संयतासंयत मनुष्य संख्यातगुणित हैं और असंगत मनुष्य असंख्यातगुणें है । प्रत्याख्यान आदि से युक्तता होने पर ही जीवादिकों में संयत आदि ऐसा व्यवहार संभव होता है अतः इसी अभिप्राय से सूत्रकार ने प्रत्याख्यान विशेष की वक्तव्यता प्रतिपादित करने के लिये 'जीवाणं भंते' इत्यादि कहा है- इसमें बहुगं तत्र तिहि वि भाणियां संयंत, असं भने संयतासंयतना श्रध्यમહુત્વનું કથન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જે પ્રમાણે આપવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અનુક્રમે સામાન્ય જીવ, પંચેન્દ્રિય તિયાઁચ અને મનુષ્યની સયતતા, અસચતતા અને સચતાસયતતાની અપેક્ષાએ અહીં પણ અપમહુવનું કથન થવું જોઇએ. જેમકે સંચત જીવો સૌથી એછાં છે, સયતાસયત છવો અસંખ્યાતગણા છે અને અસયત જીવો અનંતગણુા છે. પંચેન્દ્રિય તિય ચામાં સચતાસંયુત જીવા સૌથી ઓછાં અને અસ'ચત જીવા અસંખ્યાતગણુા છે. મનુષ્યમાં સંચત જીવા સૌથી ઓછાં છે, સચતાસ ચત મનુષ્યી સંખ્યાતગણા છે, અને અસયત મનુષ્યા અસંખ્યાતગણુા છે. પ્રત્યાખ્યાની આદિથી યુકત હૅાય એવા જીવ જ સચન આદિ વિશેષણેાથી વિશેષિત કરી શકાય છે. તેથી સૂત્રકાર પ્રત્યાખ્યાન વિશેષની વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરે છે. ગીતમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.४ संयताऽसंयतादिनिरूपणम् ४१३ पञ्चक्खाणी ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! जीवाः खलु कि प्रत्याख्यानिनः प्राणातिपातादिप्रत्याख्यानतिनः ? किं वा अप्रत्याख्यानिनः-प्राणतिपातपत्याख्यानव्रतरहिताः ! अथवा-प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानिनो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! जीवा पञ्चक्खाणी कि, तिणि वि' हे गौतम ! जीवाः प्रत्याख्यानिनोऽपि, एवं रीत्या त्रयोऽपि-अप्रत्याख्यानिनोऽपि, प्रत्याख्यानापत्याख्यानिनोऽपि भवन्ति । 'एवं मणुस्सा वि तिण्णि वि' एवं जीवसामान्य गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-'जीवा णं' भंते ! किं पञ्चक्खाणी, अपञ्चक्खाणी, पञ्चक्खाणापञ्चक्खाणी' हे भदन्त ! जीव क्या प्रत्याख्यानी होते हैं, या अप्रत्याख्यानी होते हैं, या प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानी होते हैं ? प्राणातिपात आदि प्रत्याख्यान व्रतवाले होना इसका नाम प्रत्याख्यानी है जो इस प्रकार के व्रत से रहित होते है वे अप्रत्याख्यानी हैं। इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'जीवा पञ्चवखाणी वि, तिणि वि' जीव प्रत्याख्यानी आदि रूपसे तीनों भी प्रकार के होते हैं. कितनेक जीव ऐसे हैं जो प्राणातिपात आदि के सर्वथा त्यागरूप व्रतसे संपन्न हैं कितनेक ऐसे हैं जो प्राणातिपात आदिके मर्वथा त्यागरूप व्रतसे रहित हैं और कितनेक ऐसे भी हैं कि जो कितनेक अंशमें प्रत्याख्यान और कितनेक अंशमें अप्रत्याख्यान इन दोनोंसे युक्त हैं । यह बाततो सामान्य जीव के विषयमें कही गई २वामी महावीर प्रभुने मेवे। प्र पूछे छे ?- 'जीवाणं भंते ! किं पञ्चक्खाणी, अपञ्चक्खाणी, पञ्चक्खाणापच्चक्खाणी?' डे सह-त! ७ शु प्रत्याध्यानी हाय છે, કે અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે, કે પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની હોય છે? પ્રત્યાખ્યાની એટલે પ્રાણાતિપાત આદિથી વિરકત થવાના વતવાળા દેવું. જે છે એવા પ્રકારના વ્રતથી રહિત હોય છે તેમને અપ્રત્યાખ્યાની કહે છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्ननी ४१५ मापता महावीर प्रभु छ - 'गोयमा!! 3 गौतम ! 'जीवा पञ्चक्खाणा वि. तिणि वि' ® प्रत्याभ्यानी ५५ उय छ, અપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે અને પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે. એટલે કે કેટલાક છો એવા હોય છે કે જે પ્રાણાતિપાત આદિના સર્વથા ત્યાગરૂપ વ્રતથી યુકત હોય છે, કેટલાક જીવો એવા પણ હોય છે કે જે પ્રાણાતિપાત આદિના સર્વથા ત્યાગરૂપ ત્રતથી રહિત હોય છે, અને કેટલાક છે કેટલેક અંશે પ્રત્યાખ્યાનથી ચુકત હોય છે. અને કેટલેક અંશે અપ્રત્યાખ્ખથી યુકત હોય છે. આ વાત તે સામાન્ય જીવની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવી છે. હવે સૂત્રકાર મનુષ્યની અપેક્ષાએ આ પ્રમાણે કહે છે- “gs
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
भगवतीसत्रे रीत्यैव मनुष्या अपि त्रयोऽपि-त्रिविधा अपि प्रत्याख्यानिनोऽपि, अमत्याख्यानिनोऽपि, प्रत्याख्यानाऽप्रत्याख्यानिनोऽपि भवन्ति । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया आइल्लविरहिया' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः आदिमविरहिताः न प्रत्याख्यानिनः, अपितु अप्रत्याख्यानिनः प्रत्याख्यानामत्याख्यानिन श्व भवन्ति । 'सेसा सव्वे अपञ्चक्खाणी, जाव-वेमाणिया' शेषाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक-मनुष्यभिन्नाः सर्वे यावत्-नैरयिकादि-वैमानिकान्ताः अप्रत्याख्यानिन एव भवन्ति, न प्रत्याख्यानिनः, न वा प्रत्याख्यानापत्याख्यानिन इत्याशयः । गौतमः पृच्छति-एएसिणं भंते ! जीवाणं पचक्खाणीणं जावहै अब सूत्रकार मनुष्यकी अपेक्षा लेकर 'एवं मणुस्सा वि तिण्णि वि' ऐसा कहते हैं कि इसी तरहसे मनुष्य भी तीनों प्रकारोंवाले होते हैं कितनेक प्रत्याख्यानी होते हैं, कितनेक अप्रत्याख्यानी होते हैं और कितनेक मनुष्य प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानी भी होते हैं । अब रहे पंचेन्द्रियतिर्यश्च सो इनके विषयमें सूत्रकार कहते हैं कि 'पंचि. दियतिरिक्खजोणिया आइल्लविरहिया' पंचेन्द्रियतिर्यंच जो हैं वे प्रत्याख्यानी पाणातिपात आदिके सर्वथा त्यागी नहीं होते हैं वे तो अप्रत्याख्यानी होते हैं और पत्याख्यानामत्याख्यानी भी होते है । 'सेसा सव्वे अपञ्चक्खाणी जोव वेमाणिया, इनके सिवाय पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिवाले जीव और मनुष्य इनसे भिन्न और जितने जीव हैं वे सब नैरयिक से लेकर वैमानिक देवों तक तथा एकेन्द्रिय से लेकर असंज्ञी पंचेन्द्रियतक न प्रत्याख्यानी होते हैं, न प्रत्याख्यानामणुस्सा वि तिणि वि' मे ४ प्रमाणे मनुष्यो ५५ नये ४२॥ डाय 2-3-॥ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે, કેટલાક અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે અને કેટલાક પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની હોય છે હવે સૂત્રકાર પંચેન્દ્રિય તિર્યચેના વિષયમાં આ પ્રમાણે કહે છે
'पंचिंदियतिरिक्वजोणिया आइल्लविरहिया' येन्द्रिय तिय २५ ७वे। પ્રત્યાખ્યાની હેતા નથી, તેઓ અપ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે અને પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાન પણ હોય છે, તેઓ પ્રાણાતિપાત આદિના સર્વથા ત્યાગી હોઈ શકતા નથી તેથી તેમને प्रत्याभ्यानी या नथी. 'सेसा सव्वे अपच्चक्खाणी जाव चेमाणिया' ५येन्द्रय તિર્યંચ પનિક છે તથા મનુષ્ય સિવાયના બાકીના બધાં જ અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે. એટલે કે નારકેથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તને છે અને એકેન્દ્રિયથી લઈને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય સુધી જી અપ્રત્યાખ્યાની જ હોય છે. પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની હોતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.४ संयताऽसंयतादिनिरूपणम् विसेसाहिया वा ?' हे भदन्त ! एतेषां खलु जीवानां प्रत्याख्यानिनाम् यावत् अप्रत्याख्यानिनां, प्रत्याख्याना प्रत्याख्यानिनां च मध्ये कतरे कतरेभ्यो जीवाः स्तोका वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा वर्तन्ते ? भगवानाह'गोयमा ! सव्यत्थो वा जीवा पचक्खाणी, पञ्चक्खाणापञ्चक्खाणी असंखे. जगुणा, अपञ्चक्खाणी अणंतगुणा' हे गौतम ! सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पाः जीवाः प्रत्याख्यानिनः, किन्तु प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनः अनन्तगुणा वर्तन्ते । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया सव्वत्थोवा पञ्चक्खाणापञ्चक्खाणी, अपञ्चक्खाणी, असंखेजगुणा' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्प्रत्याख्यानी होते हैं। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'एएसिंणं भंते ! जीवा णं पञ्चक्खाणी णं जाव विसेसा. हिया वा' हे भदन्त ! इन प्रत्याख्यानी, अप्रत्याख्यानी, एवं प्रत्याख्यानापत्याख्यानी जीवोंके बीचमें कौनरसे जीव किन२ जीवोंकी अपेक्षा कम हैं, कौनरसे अधिक हैं, कौनरसे बराबर हैं और कौनरसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा जीवा पञ्चक्खाणी, पञ्चक्खाणापच्चक्खाणी असंखेजगुणा, अपचक्खाणी अणतगुणा' प्रत्याख्यानी जीव सबसे कम हैं, इनकी अपेक्षा असंख्यातगुणे प्रत्याख्याना प्रत्याख्यानी जीव हैं और इनकी अपेक्षासे भी अनन्तगुणे अप्रत्याख्यानी जीव हैं। 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया सव्वत्थोवा पचक्खाणापञ्चक्खाणी, अपचक्खाणी असंखेजगुणा' पंचेन्द्रिय तिर्यञ्चोंमें सबसे कम प्रत्याख्यानी पंचेन्द्रिय तिर्यश्च
गौतम स्वाभाना - 'एए सिणं भंते ! जीवाणं पच्चक्खाणीणं जाव विसेसाहिया वा?' महन्त ! सध्यानी अपेक्षा प्रत्याभ्यानी, मप्रत्याभ्यानी અને પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની જીવોની સરખામણી કરવામાં આવે તે કયા કયા જી કયા કયા જી કરતાં ઓછાં છે? કયા જીવો કયા જીવો કરતાં અધિક છે? કયા છે કયા જીવની બરાબર છે, અને કયા જી કયા જી કરતાં વિશેષાધિક છે?
भडावीर प्रभुनेउत्तर- 'सव्वत्थोवा जीवा पच्चक्खाणी, पच्चक्खाणापच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा, अपच्चक्खाणी अणंतगुणा' गीतम ? प्रत्याज्यानी છે સૌથી ઓછાં છે, તેમના કરતાં અસંખ્યાતગણ પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની જ છે, भने तमना ४२di मनत! मप्रत्याभ्यानी ७॥ छे. 'पंचिंदिय तिरिक्खजोणिया सव्वत्थोवा पच्चक्खाणापच्चक्खाणी, अपच्चक्खाणी असखेज्जगुणा' ५येन्द्रिय તિર્યંચ યોનિક જીવોમાં પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની છ સૌથી ઓછાં છે, તેમના કરતાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
भगवतीसूत्रे योनिकाः सर्वस्तोकाः प्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानिनः, अप्रत्याख्यानिनः असंख्येयगुणा वर्तन्ते । 'मणुस्सा सव्वत्थो वा पञ्चक्खाणी, पञ्चक्खाणापच्चक्खाणी संखेजगुणा, अपञ्चक्खाणी असंखेजगुणा' मनुष्याः सर्वस्तोकाः प्रत्याख्यानिनः, प्रत्याख्यानामत्याख्यानिनः संख्येयगुणाः, अप्रत्याख्यानिनश्च असंख्येयगुणा भवन्ति । ____ अथ षष्ठ शतकस्य चतुर्थीदेशके प्रत्याख्यानादीनां प्ररूपितत्वेन पुनस्तत्मरूपणे पुनरुत्यापत्तिरितिचेदत्रोच्यते-तत्राल्पबहुत्वविचाररहितानामेव तेषां प्ररूपितत्वेन अत्र अप्पबहुत्वमकारभङ्गथा प्ररूपणे सम्बन्धान्त रेणायातत्वे च न पुनरुक्तिदोषः ॥ सू० ४ ॥ जीव हैं एवं इनसे असंख्यातगुणे अप्रत्याख्यानी पंचेन्द्रिय तिर्यश्चजीव हैं तथा 'मणुस्सा सव्वत्थो वा पचक्खाणी, पञ्चक्खाणापच्चक्खाणी संखेजगुणा, अपञ्चक्खाणी असंखेजगुणा' मनुष्योंमें जो प्रत्याख्यान मनुष्य हैं वे सबसे कम हैं, प्रत्याख्यानापत्याख्यानी मनुष्य संख्यातगुणे हैं और अप्रत्याख्यानी मनुष्य असंख्यातगुणे हैं। यहां पर ऐसी आशंका नहीं करनी चाहिये 'कि छठे शतकके चतुर्थउदेशकमें प्रत्याख्यान आदिकी प्ररूपणा तो की ही जा चुकी फिर यहां उनकी प्ररूपणा करनेसे क्या लाभ इस तरह की प्ररूपणासे तो पुनरुक्ति दोषकी ही आपत्ति आती हैं क्यों कि छठे शतकके चतुर्थ उद्देशक में जो प्रत्याख्यान आदिका विचार किया गया है वह उनके अल्पबहुत्व के विना ही किया गया है तथा यहां पर जो इनका विचार मसभ्यात प्रत्याभ्यानी पथन्द्रिय तिय" । हाय छे. तथा 'मणुस्सा सव्वत्थोत्रा पच्चक्खाणी, पञ्चक्खाणापच्चकखाणी संखेज्जगुणी, अपच्चकखाणी असखेज्जगुणा' मनुष्यामा प्रत्याभ्यानी मनुष्यो सौथी माछ। छे, तमना ४२ता સંખ્યાતગણુ પ્રત્યાખ્યાના પ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય છે, અને તેમના કરતા અસંખતગણું અપ્રત્યાખ્યાની મનુષ્ય છે.
શંકા- છઠ્ઠા શતકના ચેથા ઉદે થકમાં પ્રત્યાખ્યાન આદિનું તે નિરૂપણ કરવામાં આવી ચૂકયું છે, છતાં અહીં તેમનું ફરીથી નિરૂપણ શા માટે કરવામાં આવ્યું છે? આમ કરવાથી શું પુનરુકિત દેષની સંભવિતતા લાગતી નથી?
સમાધાન છઠ્ઠા શતકમાં પ્રત્યાખ્યાન આદિનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે ખરું, પણ ત્યાં તેમના અલ્પબદુત્વને વિચાર કરવામાં આવ્યું નથી. અહીં તેમનો જે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू.५ जीवानां शाश्वताशाश्वतत्वनिरूपणम् ४१७
॥ जीवानां शाश्वताशाश्वतत्ववक्तव्यता ॥ अथ जीवाधिकारात्तेषां शाश्वताशाश्वतत्वमाह-'जीवाणं भंते किं सासया' इत्यादि।
मूलम् -'जीवा णं भंते ! कि सासया, असासया ? गोयमा ! जीवा सिय सासया सिय असासया। से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइजीवा सिय सासया,सिय असासया? गोयमा दवट्याए सासया, भावट्रयाए असासया, से तेण?णं गोयमा ! एवं वुच्चइ-जाव सिय असासया ! नेरइया णं भंते ! किं सासया, असासया ? एवं जहा जीवा तहा नेरइयावि । एवं जाव-वेमाणिया जावसिय सासया, सिय असासया। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०५॥
छाया-जीवाः खलु भदन्त ! किं शाश्वताः, अशाश्वताः ? गौतम ! जीवाः स्यात शाश्वताः स्यात् अशाश्वताः! तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-जीवाः किया गया है वह अल्पबहुत्वकी प्रधानताको लेकर किया गया है इस तरह भिन्न२ संबंधको लेकर एक ही वस्तुके विचार करने में सुनरुक्तिदोषकी आपत्ति नहीं मानी गई है ॥मू०४॥
जीवोंकी शाश्वत अशाश्वतवक्तव्यता'जीवा णं भंते ! सासया असासया' इत्यादि । सूनार्थ-(जीवा णं भंते ! किं सासया, असासया) हे भदन्त ! जीव क्या शाश्वत-नित्य हैं कि अशाश्वत-अनित्य हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जीवा सिय सासया सिय असासया) जीव कथंचित् વિચાર કરવામાં આવે છે તે અલ્પબદુત્વની પ્રધાનતાની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યો છે. આ રીતે બીજા વિષયની અપેક્ષાએ એક જ વસ્તુને વિચાર કરવામાં પુનરુકિતદેષ લાગી શક્તા નથી. સૂ. ૪
लवानी ॥श्वत सततनी तव्यता'जीवा णं भंते ! सासया असासया' त्य
सूत्रा- (जीचा णं भंते ! सासया, असासया ?) 8 महन्त ! ७। शु शाश्वत (नत्य) 2, 3 मशाश्वत (मनित्य) छे ? (गोयमा !) 3 गौतम ! (जीवा सिय सासया, सिय असासया) या२४ शाश्वत डाय छे भने ४या२४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
४१८
भगवतीमत्रे स्यात् शाश्वता: स्यात् अशाश्वताः गौतम । द्रव्यायतया शाश्वताः, भावार्थतया अशाश्वताः, ततेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-यावत्-स्यात् अशाश्वताः । नरयिकाः खलु भदन्त ! किं शाश्वताः, अशाश्वताः ? एवं यया जीवाः तथा नैरयिका अपि, एवं यावत्-वैमानिकाः, यावत-स्यात् शाश्वताः, स्यात् अशाश्वताः, तदेचं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति
सप्तमशतस्य द्वितीयोदेशः ॥ ७-२ ॥ शाश्वत हैं और कथंचित् अशाश्वत हैं। (से केणढणं भंते ! एवं बुच्चइ जीवासिय सासया सिय असासया) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जीव कथंचित् अशाश्वत हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (दव्वट्ठयाए सासया, भावट्ठयाए असासया) द्रव्यकी अपेक्षा से जीव शाश्वत हैं और भाव पर्यायकी अपेक्षासे अशाश्वत हैं । (से तेण?णं गोयमा ! एवं बुच्चइ जाव सिय असासया) इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है यावत् जीव कथंचित् अशाश्वत हैं। (नेरइया णं भंते ! किं सासया असासया) हे भदन्त ! नारकजीव क्या शाश्वत हैं या अशाश्वत हैं ? (एवं जहा जीवा तहा नेरइया वि, एवं जाव वेमाणिया जाव सिय सासया, सिय असासया सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) हे गौतम ! जैसा जीवों के विषय में कहा गया है वैसा ही नारकों के विषय में भी जानना चाहिये। इसी तरह का कथन यावत् वैमानिक देवों के विषयमें भी जानना HAP4 डाय छे. (से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ जीवा सिय सासया सिय असासया ?) 3 E-! मा५ । ४.२ मे ॥ ७ ॥२४ शाश्वत उप छ भने ४ारे सात हाय छ? (गोयमा!) 3 गौतम! (दबकृयाए सासया, भावट्याए असासया) द्रव्यनी अपेक्षा शावत जाय छ, भने लावनी-पर्यायनी अपेक्षा २मावत डायछे. (से सेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ-जाव सिय असासया) હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે જો અમુક દૃષ્ટિએ શાશ્વત છે અને અમુક दृष्टिय अशावत छ. (नेरइयाणे भंते ! कि सासया असासया ?) 3 महन्त ! ना२४
। शुशाश्वत डाय छ, ३ सात हाय छ ? (एवं जहा जीवा, तहा नेरइया वि, एवं जाव वेमाणिया जाय सिय सासया सिय असासया-सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) गौतम ! ना विवर ४यन ४२वामा मा०यु छे, मे । કથન નારકના વિષયમાં પણ સમજવું. એ જ પ્રમાણેનું કથન વિમાનિક પર્યન્તના જીવ વિષે સમજવું. એટલે કે અમુક દૃષ્ટિએ વિચારતા તેઓ શાશ્વત છે અને અમુક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. २ सू.५ जीवानां शाश्वताशाश्वतत्वनिरूपणम् ४१९ टीका--जीवाणं मंते ! किं सासया, असासया ? हे भदन्त ! जीवा: खलु किं शाश्वता नित्याः सन्ति, किं वा अशाश्वता अनित्याः सन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! जीवा सिय सासया, सिय असासया' हे गौतम ! जीवाः स्यात् कदाचित शाश्त्रताः सन्ति स्यात् कदाचित् अशाश्वताः सन्ति । गौतमः पृच्छति - ' से केणणं भंते ! एवं बुच्चई - जीवा सिय सासया, सिय असासया ? चाहिये - अर्थात् ये कथंचित् शाश्वत् हैं और कथंचित् अशाश्वत हैं। हे भदन्त ! आपका यह सब कथन सर्वथा सत्य है, हे भदन्त ! सर्वथा सत्य । है ऐसा कह कर गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।
1
टीकार्थ-जीव का अधिकार चल रहा है इसलिये यहां पर सूत्रकार ने उनका नित्य और अनित्य धर्म का प्रतिपादन किया हैइसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि, 'जीवा णं भंते । किं सायसा असासया ?' भदन्त ! जीव क्या नित्य हैं या अनित्य हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि- 'गोयमा' हे गौतम! 'जीवा सिय सासया सिय असासया' जीव कथंचित् द्रव्यार्थिकनय की अपेक्षा से तो शाश्वत - नित्य हैं और कथंचित् पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से अशाश्वत- अनित्य हैं । अब गौतम इसी विषय में प्रभु से यों पूछते हैं कि-' से केणद्वणं भंते ! एवं बुच्चइ - जीवा દૃષ્ટિએ વિચારવામાં આવે તે અશાશ્વત છે. ગૌતમ સ્વામી કહે છે- હે ભદન્ત ! આપનું આ સમસ્ત કથન સથા સત્ય છે. હે ભદન્ત! આપનું કથન યથા જ છે.' એમ કહીને પ્રભુને વ`દણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પેાતાની જગ્યાએ વિરાજમાન
थर्ध गया.
ટીકા-જીવને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં જીવની નિત્યતા અને અનિત્યતાનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे - 'जीवाणं भंते ! किं सासया असासया ?' હૈ ભદન્ત ! જીવા નિત્ય છે કે અનિત્ય છે ? તેના ઉત્તર આપતા પ્રભુ કહેછે— 'गोयमा ! जीवा सिय सासया, सिय असासया' हे गौतम! अभुङ दृष्टियो વિચાર કરવામાં આવે તે જીવ નિત્ય છે અને મીજી રીતે વિચારવામાં આવે તા અનિત્ય પણ છે.
હવે તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે ' से केणटुणं भंते ! एवं बुच्चइ - जीवा सिय सासया, सिय असासया ?'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
भगवतीसूत्रे हे भदन्त ! तत केनार्थेन कथं तावत्-एवमुच्यते यत्-जीवाः स्यात् कदा. चित् शाश्वताः वर्तन्ते, स्यात् कदाचित् अशाश्वता वर्तन्ते ? भगवानाह-गोयमा ! दवट्टयाए सासया, भावट्टयाए असासया' हे गौतम ! जीवाः द्रव्यार्थतया जीवद्रव्यत्वेन शाश्वताः नित्या वर्तन्ते, भावार्थतया औदयादिकभावेन नैरयिकादिपर्यायत्वेन अशाश्वता अनित्या वर्तन्ते । अन्ते उपसंहरन्नाह-'से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ-जाव सिय असासया' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन एवम् प्रकारेण उच्यते यत्-यावत्-जीवाः स्यात् कदाचित् शाश्वताः स्यात् कदाचित् अशाश्वता अनित्या भवन्ति, द्रव्यार्थिकनयेन नित्याः, पर्यायार्थिकनयेन अनित्या इति भावः। गौतमः पृच्छति-'नेरइया णं भंते ! किं सासया, असासया ? हे भदन्त ! नैरयिका खल कि शाश्वताः सन्ति, सिय सासया सिय असासया' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जीव कथंचित् शाश्वत हैं और कथंचित् अशाश्वत हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि-'दव्वट्टयाए सासया, भावट्ठयाए असासया' जीव द्रव्यार्थता से- जीव द्रव्यत्व को अपेक्षा से नित्य हैं तथा औदयिक भाव रूप जो नैरयिक आदि पर्याय हैं उनकी अपेक्षा से अनित्य हैं। अतः 'से तेणेद्रणं गोयमा! एवं बुच्चइ जाव सिय सासया' हे गौतम ! मैने ऐसा कहा है कि जीव कथंचित् शाश्वत है और कथंचित् अशाश्वत है-द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से वे शाश्वत् हैं और पर्यायार्थिकनय की अपेक्षा से वे शाश्वत नहीं है-अनित्य हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि-'नेरइयाणं भंते ! कि सासया असासया' हे भदन्त ! नारकजीव હે ભદન્ત! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે એક દૃષ્ટિએ વિચારવામાં આવે તે જીવ નિત્ય છે, અને બીજી દ્રષ્ટિએ વિચારવામાં આવે તે જીવ અનિત્ય છે.
तेने। उत्तर भा५तi महावीर प्रभु ४ छे है- 'दबट्टपाए सासया, भावट्टयाए असासया?' गौतम! द्रव्यत्वनी मपेक्षा ७३ नित्य हाय छ, ५५ ઔયિક ભાવરૂપ જે નરયિક આદિ પર્યાય છે તેની અપેક્ષાએ જીવ અનિત્ય હોય છે. 'से तेणट्रेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जाव सिय सासया' गौतम! ते ॥२॥ મેં એવું કહ્યું છે કે જીવ કયારેક શાશ્વત (નિત્ય) હોય છે અને કયારેક અશાશ્વત (અનિત્ય) હોય છે. જેને દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ શાશ્વત કહ્યા છે અને પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ અશાશ્વત કહ્યા છે.
गौतम २वाभीना प्रश्न- 'नेरइयाणं भंते ! किं सासया असासया ? 3 महन्त! न१२४ ०३। शुशाश्वत (नित्य) छ, अशाश्वत (अनित्य) छ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्किा टीका श.७ उ.२ म.५ जीवानां शाश्वताशाश्वतत्वनिरूपणम् ४२१ किं वा आशाश्वताः? भगवानाह- ‘एवं जहा जीवा तहा नेरइया वि, एवं जाव वेमाणिया जाव-सिय सासया, सिय असासया' एवम्-उक्तरीत्या यथा जीवाः कथंचित् शाश्वताः, कथंचित् अशाश्वताः उक्तास्तथा नैरयिका अपि कथंचित् जीवद्रव्यत्वेन शाश्वताः, कथंचित्तु नैरयिकादिपर्यायतया अशाश्वता भवन्ति, एवं तथैव यावत्-भवनपतिमारभ्य वैमानिकान्ता अपि जीवाः स्यात् कदाचित् द्रव्यार्थिकतया शाश्वताः सन्ति, स्यात् कदाचित् पर्यायार्थिकतया अशाश्वताः सन्तीति भावः, । गौतमः सर्व स्वीकुर्वनाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवे ति ॥ सू० ५ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललित. कलापालापक-प्रविशुद्ध-गद्यपद्यनैकग्रंथनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति-कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्रीभगवतीमूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां सप्तमशतकस्य द्वितीयो
देशः समाप्तः ॥७-२॥ क्या नित्य हैं या अनित्य हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं कि- 'एवं जहा जीवा तहा नेरइया वि' हे गौतम ! जिस प्रकार से जीव कथंचित् शाश्वत् और कथंचित् अशाश्वत् प्रकट किये गये हैं, उसी प्रकार से नैरयिक जीव भी कथंचित्-जीवद्रव्य की अपेक्षा से-शाश्वत-अनित्य हैं। "एवं जाव वेमाणिया जाय सिय सासया सिय असासया' इसी तरह से भवनपति से लगाकर वैमानिक तक के जीव द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से शाश्वत है और पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से अशाश्वत हैं।
उत्त२- "एवं जहा जीवा तहा नेरइया वि गीतम! सामान्य पनी म નારકેના વિષયમાં સમજવું- નારક છે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ શાશ્વત છે, અને નૈરયિક આદિ પર્યાયની અપેક્ષાએ તેઓ અશાશ્વત છે.
"एवं जाव वेमाणिया जाव सिय सासया सिय असासया' मे १ प्रमाणे ભવનપતિથી લઈને વૈમાનિક પનતના દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ શાશ્વત છે અને પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ અશાશ્વત છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
જર૨
भगवतीसगे अब गोतमस्वामी प्रभु के इस सब कथन को स्वीकार करते हुए कहते ह कि-'सेचं भंते ! सेवं भंते !' हे भदन्त ! आप के द्वारा कहा गया यह सब विषय सत्य ही है- हे भदन्त ! सयि ही है ॥सू०५॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सप्तम शतकका द्वितीय
उद्देशक समास ॥७-२॥
મહાવીર પ્રભુના સમરત કથનને સ્વીકાર કરતા ગૌતમ સ્વામી કહે છે કેહે ભદન્ત! આપ સાચું જ કહે છે. આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા, સુદ પા જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતી’ સૂત્રની પ્રિયદર્શિની
વ્યાખ્યાના સાતમા શતકનો બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત, ૭-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयोदेशकः प्रारभ्यते
सप्तमशतके तुतीयोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् वनस्पतिकायः कदा अल्पाहारी कदा च महाऽऽहारी भवति ? ग्रीष्मे ऋतौ सर्वापेक्षया अल्पाहारी भवति, भाइवर्षाचेति ऋतुद्वयेसर्वापेक्षया महाहारी भवति । ग्रीष्मे सर्वाल्पा-हारत्वे कथं पुष्पितत्वं फलितत्वं चाधिकं भवति ? सनाधिकानाम् उष्णयोनिकानां जीवानां वनस्पतिकायिकतया उपचयापचयोत्पत्यादिकमेव तत्र हेतुः । मूल कन्द-स्कन्ध शाखात्वा-पत्र प्रवाल पुष्प-फल-बीजानां स्वस्वजीक्व्या
सप्तमशतकका तृतीय उद्देशकप्रारंभ सप्तम शतक के इस तृतीय उद्देशक में जो विषय वार्णत हुआ है उसका संक्षिप्त वर्णन इस प्रकार से है___वनस्पतिकाय कब अल्पाहारी होता है और कब महाऽऽहारी होता है ? ऐसा प्रश्न । वनस्पतिकाय ग्रीष्मऋतुमें सर्वकी अपेक्षासे अल्पाहारी होता है तथा वर्षाऋतुमें सर्वकी अपेक्षासे महाऽऽहारी होता है । ऐसा उत्तर । प्र. ग्रीष्मऋतुमें यदि वनस्पतिकाय सर्वापेक्ष अल्प आहारवाला होता है तो फिर उसमें अधिकरूपमें पुष्पोंका आना फलोंका लगना कैसे होता है ? उ. ग्रीष्मऋतुमें सबसे अधिक उष्णयोनिवाले जीवोंका वनस्पतिकायरूपसे उत्पन्न होना, उनका उसरूपमें विशेषरूपसे उपचय आदि होना इसमें कारण है । मूल, कन्द' स्कन्ध, शाखा, छाल, पत्र' प्रवाल-कोंपल, पुष्प, फल एवं चीज ये सब
સાતમા શતકના ત્રીજો ઉદેશકને પ્રારંભઆ ઉદેશકમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તેને સંક્ષિપ્ત પરિચય નીચે પ્રમાણે સમજવો.
પ્રશ્ન- વનસ્પતિકાય કયારે અલ્પાહારી હોય છે અને કયારે મહાઆહારી હોય છે?
ઉત્તર- તે બીજી બધી ઋતુઓ કરતાં ગ્રીષ્મગતુમાં અલ્પાહારી હોય છે અને વર્ષાઋતુમાં મહાઆહારી હોય છે. પ્રશ્ન- જે વનસ્પતિકાય ગ્રીષ્મઋતુમાં બીજી બધી ઋતુઓ કરતાં અલ્પાહારી હોય છે, તે એ જ ઋતુમાં વનસ્પતિને અધિક ફળ અને ફૂલો કેમ આવે છે ? ઉત્તર- ગ્રીષ્મઋતુમાં સૌથી અધિક ઉષણ નિવાળા છ વનસ્પતિકાયરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે અને તેમને તે પર્યાયમાં વિશેષરૂપે ઉપચય આદિ થાય છે. તે કારણે એવું બને છે.
प्रभ- भूग, ४-६, २४-ध, शामा, ७, पान, प्रवास (ain) a, ५॥ भने.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
भगवती सूत्रे
सत्वम् । वनस्पतेराहारकरणवक्तव्यताप्रश्नः, मूलकन्द स्कन्धादि बीजान्तानां दशानामपि उत्तरोत्तरस्य पूर्वपूर्वेण सह सम्बन्धात्, मूलस्य च पृथिवीकायिकेन सह सम्बन्धात् वनस्पतेरपि आहारनिष्पत्तिः, अनन्तजीववनस्पतेराहारश्च पूर्ववदेव अवसेयः । ततः कृष्णलेश्यो नैरयिकः अल्पकर्मवान् नीललेइयो नैरयिकश्च महाकर्मवान् संभवति ? स्थित्यपेक्षया तदुभयसंभवात् । एवं नीललेइया जीवः अल्पकर्मवान्, कापोतलेश्यश्च महाकर्मवान् स्यात् ? तत्रापि स्थित्यपेक्षया तदुभयसंभवात् । ततो वेदना किं निर्जरा, निर्जरा वा किं वेदना भवति ? इति प्रश्नः । नेत्युत्तरम् उभयोर्भिन्नस्वरूपत्वात् । एवं
3
अपने २ जीवसे व्याप्त रहते हैं अतः वनस्पति किस तरहसे आहार करता है ऐसा प्रश्न, इसका उत्तर ऐसा है कि मूल, कन्द, स्कन्ध यावत् बीजतक के जितने अपने२ जीव है वे आपसमें एक दूसरे के साथ अर्थात् उत्तरोत्तरके जीवका पूर्व पूर्वके जीवके साथ संबंध है तथा मूलका पृथिवीकायिकके साथ संबंध है इससे वनस्पति के भी आहारकी निष्पत्ति हो जाती है । अनन्तकायवाली वनस्पतिका आहार भी इसी तरहसे जानना चाहिये । प्र. कृष्णलेशयवाला नारकजीव, अल्पकर्मवाला और नीललेश्यावाला नारकजीव महाकर्मवाला क्या हो सकता है ? उ. स्थितिकी अपेक्षासे ये दोनों बातें हो सकती हैं । प्र. इसी तरहसे क्या नीललेश्यावाला जीव अल्पकर्मवाला और कापोतलेइयावाला जीव महाकर्मवाला हो सकता है ? उ. स्थितिकी अपेक्षासे ये भी दोनों बातें बन सकती है । प्र. जो वेदना है वह निर्जरा है या जो निर्जरा है वह वेदना है ? उ. ऐसा ખીજ પાતપેાતાના જીવથી વ્યાપ્ત રહે છે, તે વનસ્પતિ કઇ રીતે આહાર કરે છે? ઉત્તર- મૂળથી લઈને ખીજ પન્તના અંગેામાંના પ્રત્યેક અગના જેટલા પોતપોતાના જીવ હાય છે તેઓ ઉત્તરાત્તર એકબીજાની સાથે સંબધવાળા છે, એટલે કે ઉત્તરોત્તરના જીવના પૂર્વ પૂ'ના જીવ સાથે સંબંધ હાય છે, તથા મૂળના પૃથ્વીકાયિક ની સાથે સબંધ હાય છે, તેથી વનસ્પતિના આહારની નિષ્પત્તિ (નિર્માણુ) થઈ જાય છે. અનંત કાયવાળી વનસ્પતિના આહાર પણ એજ પ્રમાણે સમજવા.
પ્રશ્ન- યુ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારક જીવ અલ્પ ક`વાળા અને નીલ લેશ્યાવાળે નારક છત્ર મહા ક`વાળા હાઇ શકે છે? ઉત્તર- સ્થિતિની અપેક્ષાએ તે બન્ને વાત સભવી શકે છે. પ્રશ્ન- જે વેદના છે તે નિરા છે, કે જે નિર્જરા છે તે વૈદ્યના છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.३ उद्देशकविषयविवरणम्
४२५ नैरयिकाणामपि वेदना न निर्जरा, निर्जरा वा न वेदना । एवं योकर्म वेदितं न तदेव निर्जरितम् , यदेवं निर्जरितम् न तदेव वेदितम् , एवं यदेव वेदयनि न तदेव निर्जरयति, यदेव वा निर्जरयति न तदेव वेदयति । तथा यदेव वेदयिव्यति न तदेव निर्जरयिष्यति, एवं यो वेदनासमयः, न स एव निर्जरा. समयः, नैरयिकाणां वेदनायाः निर्जरायाच भिन्नसमयोवम् । नैरयिको जीवद्रव्यत्वेन शाश्वतः, नैरयिकादिपर्यायतया अशाश्वतः ॥
वनस्पतिकायिकाहारवक्तव्यता । द्वितीयोद्देशके जीवविशेष वक्तव्यता प्रोक्ता, साम्पतं जीवाधिकारात् जीव विशेष वनस्पति कायिकस्याल्पाहारादिवक्तव्यतामाह-वणस्सइकाइयाणं'इत्यादि । नहीं है । क्योंकि दोनोंका स्वरूप भिन्न है । इस तरहसे नैरयिक जीवोंकी भी वेदना न निर्जरारूप है और न निर्जरावेदनारूप है। इसी तरहसे जो कर्मवेदित हुआ है वही निर्जरित हुआ है, जो निर्जरित हुआ है वही वेदित हुआ है' ऐसा भी नहीं है । तथा जीव जिस कर्मका वेदता है उसी कर्मकी वह निर्जरा करता है, उसीको जीव वेदता है ऐसा भी नहीं है । तथा ऐसा भी नहीं है कि जीव जिस कर्मका वेदन करेगा, उसी कर्मकी वह निर्जरा करेगा । तथा जो समय वेदनाका होता है वही समय निर्जराका नहीं होता है क्योंकि नैरयिक जीवोंक दनाका और निर्जराका समय भिन्नर होता है । नैरयिक जीव द्रव्यकी अपेक्षासे शाश्वत है और नैरयिक आदि पर्यायकी अपेक्षासे अशाश्वत है ।
ઉત્તર- એવું સંભવી શકતું નથી, કારણ કે તે બન્નેનાં સ્વરૂપમાં જ ભિન્નતા રહેલી છે. એ જ પ્રમાણે નારક જીવોની વેદના પણ નિર્જરરૂપ નથી, અને નિર્ભર વેદનારૂપ નથી. એ જ પ્રમાણે જે કર્મ વેદિત થયું છે તે નિર્જરિત થયું છે અને જે નિર્જરિત થયું છે તે વેદિત થયું છે, એવું પણ નથી. તથા એવું પણ નથી કે જવ જે કમને વેદે છે એ જ કમની તે નિજર કરે છે, અને જે કર્મની નિર્ભર કરે છે તેનું જ વેદન કરે છે. એવું પણ નથી કે જીવ જે કર્મનું વેદન કરશે એ જ કર્મની નિર્જ કરશે, તથા જે સમય વેદનાને હેાય છે એ જ સમય નિર્જરાને પણ હોતું નથી, કારણ કે નારક જીવોની વેદનાને અને નિર્જરને સમય ભિન્ન ભિન્ન હોય છે. નારક જીવ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ શાશ્વત છે અને નરયિક આદિ પર્યાયની અપેક્ષાએ અશાશ્વત છે. આ બધા વિષચેનું આ ઉદેશકમાં સૂત્રકારે પ્રતિપાદન કર્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
भगवतीसत्रे मूलम्-वणस्सइकाइया णं भंते ! किं कालं सबप्पाहारगा वा सबमहाहारगा वा भवंति ? गोयमा ! पाउसवरिसारत्तेसु णं एत्थ णं वणस्सइकाइयो सबमहाहारगा भवंति, तयाणंतरं च णं सरए, तयाणं तरं च णं हेमंते, तयाणंतरं च णं वसंते, तयाणंतरं च णं गिम्हे । गिम्हा सु णं वणस्सइकाइया सवप्पाहारगा भवंति । जइ णं भंते ! गिम्हासु वणस्सइकाइया सवप्पाहारगा भवंति, कम्हा णं भंते ! गिम्हासु बहवे वणस्सइकाइया पत्तिया, पुफिया, फलिया, हरियगरेरिजमाणा, सिरीए अईव अईव उवसोभेमाणा, उवसोभेमाणा चिट्ठति ? गोयमा ! गिम्हासु णं बहवे उसिणजोणिया जीवा य, पोग्गला य वणस्सइकाइयत्ताए वकमंति विउक्कमंति, चयंति, उववजंति, एवं खलु गोयमा ! गिम्हासु बहवे वणस्तइकाइया पत्तिया, पुप्फिया, जाव चिटुंति ॥ सू० १॥
छाया-वनस्पतिकायिकाः खलु भदन्त ! कं कालं सर्वाल्पाहारका वा, सर्वमहाहारका वा भवन्ति ? गौतम ! प्राइ-वर्षा रात्रयाः खलु, अत्र खलु
वनस्पतिकायिक आहारवक्तव्यता 'वणस्सइकाइयाणं भंते !' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(वणस्सइकाइयाणं भंते ! किं कालं सव्वप्पाहारगा वा, सव्वमहाहारगा वा भवंति) हे भदन्त ! वनस्पति कायिक जीव किस काल में सब से कम अल्प आहारवाले होते हैं और किस कालमें
વનસ્પતિકાયિક જેના આહારની વક્તવ્યતા'वणस्सइकाइयाणं भंते !' त्या:
सूत्रा- (वणस्सइकाइयाणं भंते ! किं कालं सबप्पाहारगा चा, सबमहाहारगा वा भवंति ?) 3 महन्त! वनपतिथि: ७१ ४५आणे (तुमi) સૌથી અ૫ આહારવાળા હોય છે, અને કયે કાળે સૌથી અધિક આહારવાળા હોય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.३ २.१ वनस्पतिकायिकाहारनिरूपणम् ४२७ वनस्पतिकायिकाः सर्वमहाहारका भवन्ति, तदनन्तरं च खलु शरदि, तदनन्तरं च खलु हेमन्ते, तदनन्तरं च खल्ल वसन्ते, तदनन्तरं च खलु ग्रीष्मे । ग्रीष्मेषु खलु वनस्पतिकायिकाः सर्वाल्पाहारका भवन्ति । यदि खलु भदन्त ! ग्रीष्मेषु वनस्पतिकायिका सल्पिाहारका भवन्ति, कस्मात् खलु भदन्त ! ग्रीष्मेषु बहवो वनस्पतिकायिकाः पत्रिताः, पुष्पिताः, फलिताः, सब से अधिक आहारवाले होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (पाउस वरिसारत्तेसु णं एत्थ णं वणस्सइ काइया सव्व महाहारगा भवंति, तयाणतरं च णं सरए तयाणंतरं च णं हेमंते, तयाणंतरं च णं वसंते, तयाणंतरं च णं गिम्हे) वनस्पतिकायिक प्रावृतुमें-श्रावण आषाढ महीने में और वर्षाऋतुमें-भाद्रपद आश्विन मास में, सबसे अधिक आहारवाले होते हैं । इसके बाद शरद् ऋतुमें, इसके बाद हेमंत ऋतुमें, इसके बाद वसन्त ऋतुमें इसके बाद ग्रीष्मऋतु में वे अल्प आहारवाले होते हैं । (गिम्हासु णं वणम्सइकाइया सव्वप्पाहारगा भवंति) ग्रीष्मऋतु में तो वे सबसे कम आहारवाले हो जाते हैं । (जह णं भंते ! गिम्हासु वणस्सइकाइया सवप्पाहारगा भवंति) हे भदंत ! यदि ग्रीष्मऋतु में वनस्पति कायिक जीव सब से कम आहारवाले हो जाते हैं तो (कम्हा णं भंते ! गिम्हास बहवे वणम्स इकाइया पत्तिया, पुफिया, फलिया, हरियगरेरिजमाणा सिरीए, अईव, (गोयमा ! 3 गौतम! (पाउसवरिसारत्तेसु णं एन्थ णं वणस्सकाइया सव्वमहाहारगा भवंति, तयाणंतरं च णं सरए तयाणंतरं च णं हेमंते, तयाणंतरं च णं वसंते, तयाणंतरं च णं गिम्हे) वनस्पतियि४ प्राट् ऋतुमा (रितुमi) (અષાઢ માસથી આસો માસ સુધીના મહિનાઓમાં) સૌથી અધિક આહારવાળા હોય છે, ત્યારબાદ ઉત્તરોત્તર અધિકને અધિક અલ્પાહારવાળા થતા જાય છે. એટલે કે ગ્રીષ્મ કરતાં શરદમાં, શરદ કરતાં હેમન્તમાં, હેમન્ત કરતાં વસંતમાં અને વસંત કરતાં श्रीभमा मेम उत्तरोत्तर पधारने यारे १६५ारी यdi mय छे. (गिम्हासु णं वणस्सइकाइया सन्यप्पाहारगा भवंति) २॥ शते वनस्पतिय४ व श्रीभऋतुम सौथा धारे महाराणा डाय छे. (जइणं भंते ! गिम्हासु वणस्सइकाइया सव्वप्पहारगा भवंति कम्हाणं भंते ! गिम्हासु बहवे वणस्सइकाइया पत्तिया, पुफिया, फलिया, हरियगरेरिज्जमाणा सिरीए, अईव अईच,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
भमवतीसूत्रे हरितकराराज्यमानाः, श्रिया अतीव, अतीव, उपशोभमानाः, उपशोभमाना: तिष्ठन्ति ? गौतम ! ग्रीष्मेषु खलु बहवः उष्णयोनिकाः जीवाश्च, पुद्गलाच वनस्पतिकायिकतया अपक्रामन्ति व्युत्क्रामन्ति, च्यवन्ते उपपधन्ते, एवं खलु गौतम ! ग्रीष्मेषु बहवो वनस्पतिकायिकाः पत्रिताः पुष्पिताः यावत्तिष्ठन्ति ॥सू. १॥ उवसोभेमाणा, उवसोभेमाणा चिटुंति) फिर अनेक वनस्पति कायिक किस कारण से ग्रीष्मऋतु में पत्तोंवाले, पुष्पोंवाले, फलोंवाले होते हुए हरे भरे बनकर वनकी शोभासे अत्यन्त सुशोभित होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (गिम्हासु बहवे उसिणजोणिया जीवा य, पोग्गला य वणस्सइकाइयत्ताए वक्कमंसि, विउक्कमंति, चयंति, उववज्जति-एवं खल गोयमा ! गिम्हासु बहवे वणस्सइकाइया पत्तिया पुफिया जाव चिदंति) ग्रीष्मऋतु में अनेक उष्ण योनिवाले जीव और पुद्गल वनस्पतिकाय से बाहर निकलते हैं, वनस्पतियोंमें आते हैं, मरते हैं, उत्पन्न होते हैं-इस कारण हे गौतम ! ग्रीष्मऋतु में अनेक वनस्पति कायिक पत्रित, पुष्पित, फलित होते हुए अपनी नीलिमा से हरे भरे बनकर वनकी शोभा से अत्यन्त सुशोभित होते हैं।
टीकार्थ-द्वितीय उद्देशक में जीवकी विशेष वक्तव्यता प्रकट की गई है-अब सूत्रकार जीव का ही अधिकार होने के कारण जीवविशेष जो वनस्पति कायिक है उसके आहार आदिकी वक्तव्यता को कहते हैं उपसोभेमाणा, उसोभेमाणा चिटंति) हे महत! ने वनस्पतिथि वो ગ્રીષ્મઋતુમાં સૌથી અધિક અલ્પાહારી હોય છે, તે ગ્રીષ્મઋતુમાં શા કારણે વનસ્પતિ કાયિકે પાન, ફૂલ અને ફળથી હરિયાળાં બનીને વનની શોભાને અત્યંત વધારનાર मने छे ? (गोयमा !) डे गौतम ! (गिम्हामु णं बहवे उसिणजोणिया जीवा य, पोग्गला य, वणस्सइकायत्ताए वक्कमंति, विउक्कमंति, चयंति उववज ति - एवं खलु गोयमा ! गिम्हासु बहवे चणस्सइकाइया पत्तिया, पुफिया जाच चिटुंति) ગ્રીષ્મઋતુમાં અનેક ઉષ્ણુ નિવાળાં છે અને પુદ્ગલે વનસ્પતિકાયમાંથી બહાર નીકળે છે, વનસ્પતિમાં આવે છે મરે છે અને ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. હે ગૌતમ! તે કારણે ગ્રીષ્મઋતુમાં અનેક વનસ્પતિકાયિક પત્ર, ફૂલ અને ફળેથી હરિયાળાં બનીને વનની શોભામાં વૃદ્ધિ કરતા હોય છે, અને અત્યન્ત સુશોભિત લાગતાં હોય છે.
ટીકાર્થ- બીજા ઉદ્દેશકમાં જીવનું વિશેષ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. વનસ્પતિકાયિક પણ છવરૂપ જ હોય છે. તેથી સૂત્રકાર આ સૂત્રમાં જીવવિશેષરૂપ વનસ્પતિકાયિકના આહાર આદિનું નિરૂપણ કરે છે- આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ २.१ वनस्पतिकायिकाहारनिरूपणम् ४२९ __टीका- वणस्सइकाइया णं भंते ! किं काल सव्वप्पाहारगा वा, सबमहाहारगा वा भवति?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! वनस्पतिकायिकाः खल कं कालं कस्मिन् काले सल्पिाहारकाः सल्पि: सर्वस्मादल्पा=म्यूनान्यूनः आहारो येषां ते साल्पाहाराः, त एंव साल्पाहारकाः न्यूनान्न्यूनतराहारवन्तो भवन्ति ? अथ च कस्मिन् काले सर्वमहाहारकाः अधिकादधिकातराहारका भवन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! पाउसवरिसारत्तेमु णं' हे गौतम ! प्रऋतौ वर्षाऋतौ च खलु, 'एत्थ णं वणस्सइकाइया सव्वमहाहारगा भवंति' अत्र खलु वनस्पतिकायिकाः सर्वमहाहारकाः भवन्ति, प्रादृषि वर्षाराने च उदकस्नेहकब हुत्वात् महाऽऽहारता प्रतिपादिता, प्राट च आषाढ-श्रावणं वाध्यम्, वर्षारात्रोभाद्रपदाऽश्वयुजौ तत्र, 'तयाणंतरं च णं सरए' तदनन्तरम् मादृट्वर्षानन्तरं इसमें गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछ रहे हैं कि 'वणस्सइकाइयाणं भंते ! किंकालं सवप्पाहारगा वा सव्वमहाहारगा वा भवंति' हे भदन्त ! वनस्पतिकायिक जीव किस कालमें सर्वाल्पाहार-सब से कम है आहार जिन्होंका ऐसे अर्थात् न्यूनसे न्यूनतर आहारवाले होते हैं ? तथा किस कालमें वे सर्व महाहारक अधिकसे अधिकतर आहारवाले होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पाउसवरिसारत्तेस्तु णं' माड्ऋतुमें और वर्षाऋतुमें 'एत्थ णं वणस्सइ काइया सव्वमहाहारगा भवंति' वनस्पतिकायिक सबसे अधिकतर आहारवाले होते हैं क्योंकि प्रावृड् और वर्षाऋतुमें उदक स्नेहककी बहुलता रहती है इसलिये महाहारताका वनस्पतिकायिकोंमें प्रतिपादन किया गया है। अषाढ और श्रावणमास ये वर्षाऋतुके महीने प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे 3- 'वणस्सइकाइया णं भंते ! किं कालं सध्यप्पाहारगा वा, सव्वमहाहारगा वा भवंति ?' हे महत! वनस्पतिय ४या ४ाणे સૌથી અ૮૫ આહારવાળા હોય છે, અને કયા કાળે સૌથી અધિક આહારવાળા હોય છે?
तेन। उत्तर मापता मडावीर प्रभु डे छ 'गोयमा !' गौतम! 'पाउसवरिसारत्तेसु ' प्रातुमi (वर्षातुमi) 'एत्थ णं वणस्सइकाइया सव्वमहाहारगा भवंति' वनस्पतिथि पधारेमा धारे माहाराजाय छ, ण તે બન્ને ઋતુમાં ઉદક (જળ) સનેહની અધિકતા રહે છે. તેથી જ બને ઋતુમાં વનસ્પતિકાયિકમાં મહાઆહારકતા કહેવામાં આવી છે. અષાઢ અને ભાદરવો વર્ષાઋતુના મહિના છે. અને ભાદર તથા આસો એ બે શરદઋતુના મહીના છે. 'तयाणंतरं च णं सरए' प्राकृट वर्षा ५सार यया या शतुभां वनस्पति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे च खलु शरदि कार्तिकमार्गशीर्षमासे वनस्पतिकायिकाः माड्वर्षांपेक्षया अल्पाहारका भवन्ति, 'तयाणंतरं च णं हेमंते' तदनन्तरं शरदः अनन्तरं च खलु हेमन्ते पौषमाधरूपे वनस्पतिकायिकाः तदपेक्षया अल्पाहारकाः भवन्ति, 'तया णं तरंच णं वसंते' तदनन्तरं हेमन्तानन्तरं च वसन्ते फाल्गुनौत्ररूपे वनस्पतिकायिकाः तदपेक्षया अल्पाहारका भवन्ति, 'तयाणंतरं च णं' गिम्हे' तदनन्तरं वसन्तऋत्वनन्तरं च खलु ग्रीष्मे वैशाखज्येष्टरूपे वनस्पतिकायिकाः बसन्तापेक्षया अल्पाहारकाः भवन्ति । तदुपसंहरति-'गिम्हासु णं वणस्सइकाइया सव्यप्पाहारगा भवंति' हे गौतम! अत एव ग्रीष्मेषु खलु वनस्पतिकायिकाः सल्पिाहारका भवन्ति । गौतमः पृच्छति- 'जइ णं भंते ! गिम्हासु वणस्स इ काइया सबप्पाहारगा भवंति' हे भदन्त ! यदि खलु ग्रीष्मेषु-ग्रीष्मऋतुषु वनस्पतिकायिकाः सर्वाल्पाऽऽ. है । भाद्रपद और आश्विन ये शरदऋतुके महीने हैं। 'तयाणंतरं च णं सरए' प्रावृड् वर्षाके बाद शरदऋतुमें वनस्पतिकायिक प्रावृवर्षाक अपेक्षा अल्पआहारवाले होते हैं । 'तयाणंतरं च णं हेमंते' शरदके बाद हेमन्त में वनस्पतिकायिक शरदऋतु की अपेक्षा और भी कम आहारवाले होते हैं 'तयाणंतरं च णं वसंते' हेमन्तके बाद वसन्तमें वनस्पतिकायिक हेमन्तकी अपेक्षा और भी कम आहारवाले होते हैं 'तयाणंतरं च णं गिम्हे' वसन्तके बाद ग्रीष्ममें वनस्पतिकायिक वसन्तकी अपेक्षा और भी कम आहारवाले होते है । 'गिम्हासु णं वणस्सइकाइया सव्वप्पाहारगा भवंति' हे गौतम ! इसीलिये ग्रीष्मऋतुमें वनस्पतिकायिक बिलकुल कम आहारवाले हो जाते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जहणं भंते ! गिम्हासु वणस्सइकाइया सव्वप्पाहारगा भवंति' कि हे भदन्त ! यदि ग्रीष्मऋतुमें वनस्पतियि प्रावृट-वर्षा ४२त २५५ माडावा हाय छे. 'तयाणंतरं च णं हेमंते' ત્યારબાદ હેમન્તઋતુમાં વનસ્પતિકાયિક શરદઋતુ કરતાં પણ અ૫ આહારવાળા હોય છે. 'तयाणंतरं च णं वसंते त्या२मा सततुमा तेसो भन्तरतु ४२त ५ पधारे साहारीय . 'तयाणंतरं च णं गिम्हे, या२।६ मावती श्रीमतुभां ते! वनस्पतिथि: १सतऋतु ४२तां पर मधि माडवाणा ३५ छे. 'गिम्हासणं वणस्सइकाइया सबप्पाहारगा भवंति' के गौतम ! मा शत श्रीमतमा વનસ્પતિકાયિક બિલકુલ ન્યૂન આહારવાળા હોય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને सो प्रश्न पूछे छे - "जडणं भंते ! गिम्हासु वणस्सइकाइया सबप्पाहारगा भवंति महन्त ! ने वनस्पतिशायि श्रीमतुमा सौथा २८५ मा २वा हायछे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ सू.१ वनस्पतिकायिकाहारनिरूपणम् ४३१ हारकाः भवन्ति तर्हि कम्हा णं भंते ! गिम्हासु बहवे वणस्सइ काइका पत्तिया, पुफिया, फलिया, हरियगरेरिज्जमाणा, सिरीए अईव, अईव, उवसोभेमाणा उवसोभेमाणा चिटुंति' हे भदन्त ! कस्मात् कथं खलु ग्रीष्मेषु बहवो वनस्पतिकायिकाःपत्रिता: पत्रवन्तः अधिकपल्लववन्तः, पुष्पिता:=पुष्पवन्तः, फलिताः फलवन्तः, हरितक राराज्यमानाः, हरितकाः नीलाः, तैः राराज्यमाना अतिदेदीप्यमानाः श्रिया बनलक्ष्भ्या वनशोभया अतीव अतीव=सर्वोत्कर्षेण उपशोभमानाः उपशोभमानाः अतिशयेन शोभमानाः तिष्ठन्ति-विराजन्ते ?' भगवानाह-'गोयमा ! गिम्हासु णं बहवे उसिणजोणिया जीवा य, पोग्गला य वणस्सइकाइयत्ताए कायिक सबसे कम आहारवाले होते हैं, तो 'कम्हाणं भंते ! गिम्हासु बहवे वणस्सइकाइया पत्तिया, पुफिया, फलिया, हरियगरे. रिजमाणा सिरीए अईवर उवसोभेमाणा२ चिट्ठति' हे भदन्त ! किस कारणसे ग्रीष्मऋतु में अनेक वनस्पतिकायिक अधिक पत्रोंवाले, अधिकपुष्पोंवाले, फलवाले होते हुए अपनी२ हरियालीसे अत्यन्त देदीप्यमान बनकर वनलक्ष्मी द्वारा सर्वोत्कृष्ट शोभावाले घनते हैं ? पूछनेवाले का भाव ऐसा है कि जब ग्रीष्मऋतु में वनस्पतिकायिक सब से कम आहार ग्रहण करते हैं तो फिर ऐसी स्थिति में उनका फलना फूलना वगैरह कैसे हो सकता है ? परन्तु ग्रीष्मऋतु में कितनेक वनस्पतिकायिकों में इस से उल्टी ही बात देखने में आती है इस समय वे खूब मनमाने फलते फूलते हुए नजर आते हैं। सो ऐसा क्यों होता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि'गोयमा' हे गौतम! 'गिम्हासु णं बहवे उसिणजोणिया जीवा य त! 'कम्हा णं भंते ! गिम्हा सु बहवे वणस्सइकाइया पत्तिया, पुप्फिया, फलिया, हरियगरेरिज्जमाणा सिरीए अईव अईव उपसोभेमाणा उवसोभेमाणा चिटुंति' હે ભદન્ત ! શા કારણે ગ્રીષ્મઋતુમાં જ અનેક વનસ્પતિકાયિકે અધિક પત્રોવાળાં, અધિક ક્લેવાળાં અને અધિક ફળવાળાં બનીને પિતપતાની હરિયાળીથી અત્યંત દેદિપ્યમાન બનીને વનશ્રી દ્વારા સર્વોત્કૃષ્ટ શોભાવાળાં બને છે? આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે–વનસ્પતિકાયિક ગ્રીષ્મઋતુમાં સૌથી ઓછો આહાર ગ્રહણ કરે છે. છતાં પણ એ ઋતુમાં તેમને ફુલ-ફળ કેવી રીતે આવે છે? ખરી રીતે તે ગ્રીષ્મમાં વનસ્પતિકાયિકને ઓછામાં ઓછાં ફૂલ-ફળ આવવા જોઈએ. પરંતુ કેટલાક વનસ્પતિકાયિકે તે ગ્રીષ્મઋતુમાં અધિકતર પત્ર, ફૂલ અને ફળથી યુકત હોય છે. અને એ રીતે તેઓ વનની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરતા હોય છે. એવું કેવી રીતે બને છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे बकति बिजकमंति, चयंति उज्जति' हे गौतम ! ग्रीष्मेषु खलु बहवः उष्णयोनिकाः उष्णमेव योनिर्येषां ते तथा जीवाश्च, पुद्गलाश्च वनस्पतिकायिकतया अपकामन्ति वनस्पतिकायतो निस्सरन्ति । व्युत्क्रामन्ति-वनस्पतिषु आगच्छन्ति । तथा-च्यवन्ते म्रियन्ते, उपपद्यन्ते-उत्पद्यन्ते । एवं खलु गोयमा ! गिम्हासु बहवे वणस्सइकाइया पत्तिया, पुफिया, जाव-चिट्ठति' एवमुक्तरीत्या खलु हे गौतम ! ग्रीष्मेषु बहवः ननस्पतिकायिकाः पत्रिता: पुष्पिताः फलिनाः हरितकराराज्यमानाः श्रिया अतीव अतीव उपशोभमोनाः उपशोभमानाः तिष्ठन्ति ॥९०१॥
मूलस्कन्धादिजीवक्तव्यता ।। जीवाधिकाराद् वनस्पतिजीववक्तव्यतामाह-‘से पूर्ण भंते !' इत्यादि ।
मूलम् से पूर्ण भंते ! मूलामूलजीवफुडा, कंदा कंदजीवफुडा जाव बीया बीयजीवफुडा ? हंता, गोयमा ! मूला मूलजीवफुडा कंदा कंदजीवफुडा जाव- बीया बीयजीव फुडा। जइ णं भंते !
पोग्गला य वणस्सइकाइयचाए वकमंति, विउक्कमंति, चयंति, उबवजंति' ग्रीष्मऋतु में अनेक उष्णयोनिवाले जीव एवं पुद्गल वनस्पतिकाय से निकलते हैं, वनस्पतियों में आते हैं, तथा मरते हैं
और उत्पन्न होते हैं इस उक्तरीतिके अनुसार हे गौतम ! ग्रीष्मऋतुमें अनेक वनस्पतिकायिक पत्रित, पुष्पित, फलित होते हुए अपनीर हरियालीसे अत्यन्त देदीप्यमान बनकर बनलक्ष्मी द्वारा सर्वोत्कृष्ट शोभासे संपन्न बन जाते हैं ॥ सू० १ ॥
तेन। उत्त२ २॥५ता महावीर प्रभु ४ छ - 'गोयमा !' हे गौतम ! 'गिम्हासु णं बहवे उसिणजोणिया जीवा य पोग्गला य वणस्सइकाइयत्ताए वकमंति, बिउक्कमंति, चयंति, उववज्जति' श्रीमतुभ मने Se योनिami જીવો અને પુગલો વનસ્પતિકાયમાંથી નીકળે છે, વનસ્પતિકાયમાં આવે છે, મરે છે અને ઉત્પન્ન થાય છે. હે ગૌતમ! ઉપર્યુકત રીતે ગ્રી મઋતુમાં વનસ્પતિકાયિક પત્રયુકત, પુષ્પયુકત ફૂલયુક્ત બને છે, અને પોતપોતાની હરિયાળીથી અત્યન્ત દેદીપ્યમાન થઈને વનલક્ષ્મી દ્વારા સર્વેકૃષ્ટ શોભાવાળાં બની જાય છે. શાસ. ૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ सू.२ मूलस्कन्धादिजीवनिरूपणम् ४३३ मूला मूलजीवफुडा, कंदा कंदजीव फुडा जाव बीया बीयजीव फुडा, कम्हा णं भंते ! वणेस्सइकाइया आहारेति, कम्हा परिणामेति ? गोयमा ! मूलामूलजीवफुडा पुढवीजीवपडिबद्धा तम्हा आहारैति, तम्हा परिणामेति, कंदा कंदजीवफडा मूलजीव पडिबद्धा, तम्हा आहारेंति, तम्हा परिणामेंति, एवं जावबीया बीयजीवफडा फलजीवपडिबद्धा तम्हा आहारेति, तम्हा परिणामेति ॥ सू० २ ॥ ___ छाया-अथ नूनं भदन्त ! मूलानि मूलजीवस्पृष्टानि, कन्दाः कन्दजीवस्पृष्टाः यावत्-वीजानि बीजजीवस्पृष्टानि ? हन्त गौतम ! मूलानि मूलजीवस्पृष्टानि, फन्दाः कन्दनीवस्पृष्टाः यावत्-बीजानि बीजजीवस्पृष्टानि, यदि खलु भदन्त ! मूलानि मूलजीवस्पृष्टानि, कन्दाः कन्दजीवस्पृष्टाः
मूलस्कन्धादि जीव वक्तव्यता'से गूणं भंते ! मूलो मूलजोवफुडा' इत्यादि सूत्रार्थ-(से शृणं भंते ! मूला मूलजीवफुडा, कंदा, कंदजीव फुडा
जाव बीया, बीयजीव फुडा) हे भदन्त ! क्या मूल मूलजीव से व्याप्त हैं ? कंद कंदजीवसे व्याप्त हैं ? यावत् वीज बीजजीवसे व्याप्त हैं ? (हंता गोयमा) हां गौतम ! (मूला मूलजीव फुडा, कंदा कंदजीव फुडा, जाव बीया बीयजीव फुडा) मूल मूलजीवसे व्याप्त हैं, कन्द कन्दजीवसे व्याप्त हैं, यावत् बीज बीजजीवसे व्याप्त हैं। (जइ णं
મૂળ સ્કન્ધ આદિ છવ વક્તવ્યતા"से णूणं भंते! मूला मूलजीवफुडा' या
सूत्राथ-(से गूणं भंते ! मूला मूलाजीवफूडा, कंदा कंदजीव फुडा, जावबीया बीय जीव फुडा?) 3 rd! Q भूक भूगाथा व्यास य छ ? शु ४६ kotथा व्यास डाय छ, (यावत) मी. मी0tथा व्यास छे. (हंता गोयमा') गोतम मूला मूलजीव फुडा कंदा कंदजीवफुडा जाव बीया बीय जीव फुडा) भूक भूण वाथी व्या राय छ, ४६४६ यी व्यास होय यावत मी. मी थी व्यास होय छे. (जइणं भंते ! मूला मूलजीव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
भगवतीस्त्रे थावत्-बीजानि बीजजीवस्पृष्टानि कस्मात् खलु भदन्त ! वनस्पतिकायिका भाहरन्ति ? कस्मात् परिणमयन्ति ? गौतम ! मूलानि मूलजीवर पृष्टानि पृथिवीजीवप्रतिबद्धानि तस्माद आहरन्ति, तस्मात् परिणमयन्ति, एवं यावत्भंते ! मूला मूलजीव फुडा, जाव बीया बीयजीवफुडा, कम्हा णं भंते ! वणस्सहकाइया आहारैति कम्हा परिणामेंति) हे भदन्त ! यदि मूल मूल जीवसे स्पृष्ट व्याप्त हैं यावत् बीज बीजजीवसे व्याप्त हैं तो किस कारणसे हे भदन्त ! वनस्पतिकायिक किसरीतिसे आहारकरते हैं और उस आहारको किस तरहसे परिणमाते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (मूला मूलजीवफुडा, पुढवीजीव पडिबद्धा तम्हा आहारेंति, तम्हा परिणामेंति, कंदा कंदजीवफुडा मूलजीवपडिबद्धा, तम्हा आहारेंति, तम्हा परिणामेंति, एवं जाव बीया बीयजीवफुडा, फलजीवपडियद्धा, तम्हा आहारेति, तम्हा परिणामेंति) मूल मूलजीवोंसे व्याप्त है और वे मूलजीव पृथिवी जीवके साथ प्रतिबद्ध जुडेहुए रहते हैं इसलिये वनस्पतिकायिक जीव आहार करते हैं और उस गृहीत आहारको वे परिणमाते हैं । कंद कंदके जीवोंसे व्याप्त हैं और वे कंदके जीव मूल जीवोंके साथ प्रतिबद्ध रहते हैं । इसलिये वे आहार करते हैं।
और उस गृहीत आहारको वे परिणमाते हैं। कंद कंदके जीवोंसे व्याप्त हैं और वे कंदके जीव मूलजीवोंके साथ प्रतिबद्ध रहते हैं। इसलिये वे आहार करते हैं और उस गृहीत आहारको परिणमाते हैं। इसी तरहसे यावत्बीज बीज जीवोंसे व्याप्त फुडा, जाव वीया बीयजीव फुडा, कम्हा णं भंते ! वणस्सइकाइया आहारेंति, कम्हा परिणामें ति) ३ मत ! न भू भूलथी पृष्टव्या हाय छ, (याबत) मी. व्यास डाय छ, त। महन्त ! વનસ્પતિકાયિક જી કેવી રીતે આહાર ગ્રહણ કરે છે, અને તે આહારને કેવી રીતે पामा छ ? (गोयमा!) गौतम! मला मूलजीवफुडा, पुढवीजीव पडिबद्धा, तम्हा आहारेति, तम्हा परिणामें ति, एवं जाव बीया बीयजीव फुडा, फलजीवपडिबद्धा, तम्हा आहारेंति, तम्हा परिणामें ति) भू भूवथा વ્યાપ્ત હોય છે, અને તે મૂળજી પૃથ્વી જીવોની સાથે સંબદ્ધ-સંલગ્ન હોય છે, તેથી વનસ્પતિકાયિક છ આહાર કરે છે, અને ગ્રહણ કરેલા આહારનું પરિણમન કરે છે. કન્ય કન્દન જીવથી વ્યાપ્ત હોય છે, અને તે કન્દજી સાથે સંલગ્ન રહે છે, તેથી તેઓ આહાર કરે છે અને તે ગૃહીત આહારનું પરિણુમન કરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टोका श.७ उ.३ २.२ मूलस्कन्धादिजीवनिरूपणम् ४३५ बीजानि बीजजीवस्पृष्टानि फलजीवप्रतिबद्धानि तस्मात् आहरन्ति, तस्मात् यरिणमयन्ति ॥ २॥ ___टीका-'से पूर्ण भंते ! मूला मूलजीवफुडा, कंदा कंदजीवफुडा जाव-बीया बीयजीवफुडा?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अथ नूनं निश्चितं किं मूलानि धनस्पतिमूलभागाः मूलजीवैः स्पृष्टानि व्याप्तानि सन्ति, कन्दा कन्दजीवैः स्पृष्टाः यावत् बीजानि बीजजीवः स्पृष्टानि व्याप्तानि सन्ति किम् ? भगवानाह'हंता, गोयमा ! मूला मूलजीवफुडा, कंदा कंदजीवफुडा जाव-बीया बीयजीवहैं और वे फलके जीवोंके साथ प्रतिबद्ध रहते है और उस
आहारको परिणमाते हैं। ___टीकार्थ-जीवका ही अधिकार चल रहा है इस कारण सूत्रकारने यहां पर वनस्पतिजीवकी वक्तव्यताको कहा है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'से गूणं भंते ! मूला मूलजीवफुडा, कंदा कंदजीवफुडा जाव बीया बीय जीवफुडा' हे भदन्त ! क्या यह बात निश्चित है कि वनस्पतिके जितने भी मूलभाग हैं वे सब अपने२ मूलजीवों से व्याप्त हैं ? जितने भी कन्दमूलसे ऊपरके भाग हैं वे सब अपने२ कंद जीवोंसे व्याप्त हैं ? यावत् बीज बीजजीवोंसे व्याप्त हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'हंता, गोयमा ! मूला मूलजीवफुडा, कंदा कंदजीवफुडा, जाव बीया बीयजीवफुडा' हां, गौतम! ऐसा ही है પર્યન્તના વિષયમાં સમજવું. જેમકે બીજ બીજજીવથી વ્યાપ્ત હોય છે અને બીજો ફળના છ સાથે પ્રતિબદ્ધ સંલગ્ન હોય છે, તેથી તેઓ આહાર ગ્રહણ કરે છે અને ગૃહીત આહારનું પરિણમન કરે છે.
ટીકુઈ- જીવનું જ નિરૂપણ ચાલી રહ્યું છે. તેથી સૂત્રકાર આ સૂત્રદ્વાર વનસ્પતિજીનું પ્રતિપાદન કરે છે–
આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે'से गूणं भंते ! मूला मूलजीवफुडा, कंदा कंदजीव फुडा, जाव बीया बीयजीवफडा ?' मन्त! शुभे वा तो निश्चित छ । २८सा भूभाग હોય છે તે બધા પોતપોતાના મૂળજીથી વ્યાપ્ત હોય છે ! જેટલાં કન્દ (મૂળથી S५२न मा) छ तेसो पातपाताना ४.४७वाथी व्यास हाय छ (यावत) मी भी०४ाथा व्यास य छ ? मही 'यावत' ५४थी २४न्ध, छास, All, पि, पान, ફૂલ અને ફળને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નનો જવાબ આપતા भावी२ प्रभु ४९ छे ?- 'हंता, गोयमा !! &ा, गौतम! 'मूला मूलजीव फुडा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने फुडा' हे गौतम ! हन्त सत्यं मूलानि वृक्षमूलभागाः मूलजीवस्पृष्टानि मूल जीवैाप्तानि सन्ति कन्दा भूलोपरिभागरूपाः कन्दजीवैः स्पृष्टा व्याप्ताः सन्ति, यावत्करणात्-स्कन्ध-त्वक्-शाखा-प्रवाल-पत्र-पुष्प-फलानि संग्रामाणि, तत्र स्कन्धाः येभ्यः शाखाः प्रस्फुटन्ति, ते स्कन्धजीवः स्पृष्टाः। त्वचः वृक्षत्वचा, तास्त्वगजीवैः स्पृष्टाः । शाखा आयतप्रसूता वृक्षावयवाः 'डाली' इति प्रसिद्धाः, ताः शाखाजीवैः स्पृष्टाः। प्रवाला:-नवाङ्कुराः । पत्र-पुष्पफलानि प्रसिद्धानि, तानि स्वस्वजीवैः स्पृष्टानि, इति । बीजानि बीजजीवः स्पृष्टानि सन्ति । गौतमः पृच्छति-'जइ णे भंते ! मूला मूलजीवफुडा, कंदा कंदजीवफुडा जाव-बीया बीयजीवफुडा' यदि खलु भदन्त ! मूलानि मूलजीवकि वृक्षके मूल जडें मूलजीवोंसे स्पृष्ट हैं, कंद कंदजीवोंसे स्पृष्ट हैं यावत् स्कन्ध, त्वक, शाखा प्रवाल, पत्र, पुष्प, फल अपणे२ जीवीले स्पृष्ट व्याप्त हैं। जिनसे शाखाएँ फूटती हैं निकलती हैं वे स्कन्ध हैं वे अपने स्कन्धजीवोंसे व्याप्त हैं, वृक्षकी छालका नाम त्वक् है ये अपने छालगतजीवोंसे स्पृष्ट है। लम्बीचौडी डालियोंका नाम शाखा है ये शाखाएँ अपने अन्दर रहे हुए जीवोंसे स्पृष्ट हैं । नवाङ्कुरोंकोपलोंका नाम प्रवाल है ये प्रबाल अन्दर रहे हुए जीवोंसे स्पृष्ट हैं पत्र, पुष्प और फल प्रसिद्ध ही है, सो ये भी अपने२ अन्दर रहे हुए जीवोंसे स्पृष्ट हैं। बीज बीजगत जीवोंसे स्पृष्ट हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'जइ णं भंते ! मूला मूलजीकफुडा, कंदा कंदजीवफुडा, जाव बीया बीयजीवपुडा' हे भदन्त ! यदि कंदा कंदजीवफुडा, जाव बीया बीयजीवफुडा' वृक्षना भूप भूगाथा २Yष्ट (व्यास) डाय छे, ४६ ४६७वाथी व्यास डाय छ, २४न्य (43), छास, शामासा, કેપ, પત્ર, ફૂલ, ફળ અને બીજા પણ અનુક્રમે સ્કન્દગત જીવોથી, છાલગત જીવોથી, શાખાગત જીવોથી, કંપળગત જીવથી, પુષ્પગત જીવથી, ફલગત જીવથી અને બીજગત જીવોથી સ્પષ્ટ હોય છે. “સ્કન્ધ” એટલે જેમાંથી શાખાઓ (ડાળીઓ) કૂટે છે એવું થડ. તે સ્કન્ધ સ્કન્ધગત જીવોથી વ્યાપ્ત હોય છે. વૃક્ષની ત્વચાને છાલ કહે છે. તે છાલ છાલગત જીવથી વ્યાપ્ત હોય છે. લાંબી ડાળીઓને શાખાઓ કહે છે. તે શાખાઓ પણ શાખાગત જીવથી વ્યાપ્ત હોય છે. નવા અંકુરને પ્રવાલ અથવા કંપળ કહે છે, તે પ્રવાલ તેની અંદર રહેલા જીવોથી પૃષ્ટ હોય છે. પાન, ફૂલ અને ફળ પણ પિતપેતાની અંદર રહેલા જીવાથી પૃષ્ટ હોય છે, અને બીજ બીજગત જીવાથી સ્પષ્ટ હોય છે.
वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छ- 'जाणं भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ सू.२ मूलस्कन्धादिजीवनिरूपणम् ४३७ स्पृष्टानि, कन्दाः कन्दजीवस्पृष्टार यावत्-स्कन्धादयः स्कन्धादिजीवस्पृष्टाः, बीजानि बीजजीवस्पृष्टानि तर्हि 'कम्हा गं मंते ! वणस्सइकाइया आहारति, कम्हा परिणामेति' हे भदन्त ! कस्मात् कयं केन प्रकारेण वनस्पतिकायिका आहरन्ति ? आहारं गृह्णन्ति, आहारस्य भूमिगतत्वेन तैः ग्रहणासंभवात् , मूल मूलगतजीवोंसे स्पृष्ट हैं, कंद कंदगतजीवोंसे स्पृष्ट हैं, यावत् बीज बीजगतजीवोंसे स्पृष्ट हैं यहाँ यावत् पदसे पूर्वोक्त स्कन्धादिक पदार्थ गृहीत हुए हैं। तो है भदन्त ! किस तरहसे वनस्पतिकायिक आहार करते हैं ? और उस आहारको खल रसरूप से किस तरहसे परिणमाते हैं ? क्योंकि आहारतो भूमिमें रहता है और वह आहार उनके द्वारा गृहीत हो नहीं सकता है ? तात्पर्य यह है कि मूलादिके जीव अपनेर मूलादिकोंसे व्याप्त रहते हैं पृथिवीजीवके साथ संबंधित रहते नहीं हैं तब पृथिवीगत आहारको वे ग्रहण कैसे कर सकते हैं तो इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि ऐसी बात नहीं हैं । यद्यपि मूलादिक अपने२ जीवोंसे व्याप्त रहते हैं परन्तु मूलगत जो जीव हैं उनका संबंध पृथिवी जीवोंके साथ रहा करता है अतः उनके द्वारा गृहीत हुआ आहार उन्हें मिल जाता है इसी तरहसे कन्दगत जीवोंका भी संबंध मूलगत जीवोंके साथ रहता है सो उनसे उन्हें आहार मिल जाता है। इसी तरहसे मूला मूलजीवफुडा, कंदा कंदजीवफुडा, जाव बीया बीयजीवफुडा' હે ભદન્તા જે મૂળ મૂળગત છથી વ્યાપ્ત હોય છે, કંઇ કંદગત જીવથી વ્યાપ્ત હોય છે, અને સ્કન્ધથી બીજ સુધીના ભાગ સ્કન્ધગતથી લઈને બીજગત સુધીના જીથી વ્યાપ્ત હોય છે, તો હે ભદન્તા વનસ્પતિકાયિક કેવી રીતે આહાર ગ્રહણ કરે છે અને તે આહારને ખલરસરૂપે કેવી રીતે પરિણુમાવે છે? આ પ્રકારે પ્રશ્ન ઉદ્ભવવાનું કારણ એ છે કે વનસ્પતિકાયિકને આહાર તે ભૂમિની અંદર રહેલો હોય છે, તે સામાન્ય દૃષ્ટિએ વિચાર કરતાં તે એવું જ લાગે છે કે તે જીવે તે આહાર ગ્રહણ કરી શકે જ નહીં. જેમકે મૂળાદિના જીવ તો પિતાપિતાના મૂલાદિની સાથે વ્યાપ્ત રહે છે, પૃથ્વીની સાથે તેઓ સંબંધિત રહેતા નથી. છતાં તેઓ પૃથ્વીગત આહારને કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે?
ગૌતમ સ્વામીના ઉપયુકત પ્રશ્નને જવાબ આપતાં મહાવીર પ્રભુ કહે છે કેહે ગૌતમ! તમે ધારે છે એવી વાત શક્ય નથી. જો કે મૂળાદિકે પોતપોતાના જીવેથી વ્યાપ્ત હોય છે, પરંતુ મૂળગત જે છો છે તેમને સંબંધ તે પૃથ્વીગત જી સાથે રહ્યા જ કરે છે, તેથી તેમના દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલે આહાર તેમને મળી જ જાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
भगवतीमत्रे भगवानाह-'गोयमा ! मूला मूलजीवफुडा पुढवीजीवपडिबद्धा, तम्हा परिणामें ति' हे गौतम ! मूलानि मूलजीवस्पृष्टानि पृथिवीजीवमतिबद्धानि पृथिवीकायिकजीवैः सह सम्बद्धानि, तस्मात्-पृथिवीजीवसम्बन्धात् मूलजीवाः पृथिवीरसम् आहरन्ति तस्मात्-पृथिवीजीवेन सह सम्बन्धात् तत्तद्रूपरसादितया परिणमयन्ति परिणतिमुपनयन्ति, एवम् 'कंदा कंदजीवफुडा मूलजीवपडिबद्धाः तम्हा आहारैति, तम्हा परिणामें ति' कन्दाः कन्दजीवः स्पृष्टा व्याप्ताः मूलजीवप्रतिबद्धाः सन्ति तस्मात् मूलजीवसम्बन्धात् आहरन्ति मूलजीवोपात्तं पृथिवीरसम् आहारतया गृहन्ति गृहीतमाहारं तत्तदुपरसतया परिणमयन्ति च' 'एवं जाव-बीयाबीय जीवफुडा फलजीवपडिबद्धा तम्हा आहारेंति, तम्हा परि. अन्यत्र भी जानना चाहिये । इसी बातको प्रभुने 'गोयमा ! मूला मूलजीवफुडा, पुढवीजीवपडिबद्धा तम्हा आहारेति' तम्हा परिणामेंति इस सूत्रांश द्वारा प्रकट किया है । वृक्षके मूल भागोंके जीव यद्यपि उन्हीं में रहते हैं पृथिवीमें नहीं रहते हैं फिर भी वे मूलगतजीव पृथिवीकायिक जीवोंके साथ सम्बद्ध रहते हैं, इसलिये उस पृथिवी जीवोंके सम्बन्धसे मूलजीव पृथिवीके रसका आहरण करते हैं और तत्तद्रूप रसादिभाक्में उसे परिणमाते हैं । एवं कंदा कंदजीवपुडा मूलजीवपडिबद्धा, तम्हा आहारेंति, तम्हा परिणामेंति' इसी तरहसे कंदगतजीव मूलगतजीवोंके साथ संबंधित होते हैं इसलिये वे मूलजीवोपात्त पृथिवीरमको आहाररूपसे ग्रहण करते हैं और उस गृहीत आहारको तत्तद्रूप रसभावमें पदिणमाते हैं "एवं जाव बीया बीय મેં જ પ્રમાણે કન્દગત જીવોને સંબંધ પણ મૂળગત છ સાથે રહે છે, તેથી મૂળગત છે દ્વારા તેમને પણ આહાર મળ્યા કરે છે. એ જ પ્રમાણે આગળ પણ ઉત્તરોત્તર समय समय पातन महावीर प्रभुमे 'गोयमा! मला मूलजीवफडा, पुढवीजीव पडिबद्धा तम्हा आहारेंति, तम्हा परिणामें ति' मा सूत्रया द्वारा ગૌતમ સ્વામીને સમજાવી છે. વૃક્ષના મૂળનાં છ જે કે મૂળમાં જ રહે છે–પૃથ્વીમાં રહેતા નથી, તે પણ તે મૂળગત છે પૃથ્વીકાયિક જીવોની સાથે સંબદ્ધ રહે છે. તેથી મૂળજી પૃથ્વીના રસને આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે અને તેને ખબરસ આદિ રૂપે परिणभावे छे. 'एवं कंदा कंदजीच फुडा, मूलजीवपडिबद्धा, तम्हा आहारति, तम्हा परिणामें ति' से प्रभारी ४ात ७वी भूगरत वानी साथे सद्ध रहे છે, તેથી તેઓ મૂળગત છએ ગ્રહણ કરેલા પૃથ્વીરસને આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે અને गृहीत माहारने ते ते ३५ २समाव परिणभाव छ. 'एवं जाव बीया बीयजीव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ३ सू. ३ आलुकाद्यनन्तकाय निरूपणम्
णामेति' एवं यावत - बीजानि
बीजजीवस्पृष्टानि फलजीवप्रतिबद्धानि, तस्मात् फलजीवसम्बन्धात् आहरन्ति आहारतया गृहन्ति, तत्तद्रूपरसादितया परिणमयन्ति च ॥ २॥
आलुकादिवक्तव्यता |
वनस्पतिजीवाधिकाराद अनन्तकायवनस्पतिवक्तव्यतामाह- 'अह भंते'
४३९
इत्यादि ।
་
मूलम् - अह भंते ! आलुए, मूलए, सिंगवेरे, हिरिली, सिरिली सिस्सिरिली, किट्टिया, छीरिया, छीरविरालिया, कण्हकंदे, वजकंदे, सूरणकंदे, खेलूडे, अद्दए, भद्दमुत्था, पिंडहलिद्दा, लोहिणी fथहू, थिरुगा, मुग्गपन्नी, अस्सकन्नी, सीहकन्नी, सीहंडी, मुसुंढी, जे याबन्ने तहप्पगारा सब्वे ते अनंतजीवा विविहसत्ता ? हंता ? गोयमा ! आलुए; मूलए, जाव- अनंतजीवा विविहसत्ता ॥ सू० ३
9
छाया - अथ भदन्त ! आलुकम्, मूलकम् गृङ्गबेरम्, हिरिली, सिरिली, सिस्सिरिली:, किट्टिका, क्षीरिका, क्षीरविदारिका, कृष्णकन्दः, वज्रकन्दः, जीवडा फलजीव पडिबद्धा तम्हा आहारेति, तम्हा परिणामेंति' इसी तरहसे यावत् बीजजीव फलजीवके संबंधसे फलजीवोपात्त आहारको ग्रहण करते हैं ओर उसे तत्तत्रूप रसादिभावसे परिणमाते है ॥ सृ. २॥ आलुकादि वक्तव्यता
'अह भंते ! आलुए' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - अह भंते ! आलुए, मूलए, सिंगवेरे, हिरिली, सिरिली, फुडा, फलजीवपडिबद्धा तम्हा आहारेति, तम्हा परिणामेति ' मे ४ प्रमाथ ખીજગત વા કુળગત જીવા સાથે સમૃદ્ધ હાય છે, તેથી ક્ળગત જીવના સંબંધથી ફળગત જીવેા દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલા આહારને તેઓ પ્રાપ્ત કરે છે અને તે તે પ્રકારના રસાદિભાવે પરિમાવે છે. સુ. રા
મૂળકદ આદિની વતવ્યતા—
'अह भंते ! आलुए' त्याहि सूत्रार्थ - ( अह
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
भंते ! आलुए, मूलए, सिंगबेरे, हिरिलि, सिरिलि
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
४४०
भगवतीस्त्रे वरणकन्दा ,खेलूटम्, आर्द्रकम् , भद्रमुस्ता, पिण्डा, हरिद्रा, लोहिणी, स्तिमा, थिरुका, मुद्गपर्णी, अश्वकर्णी, शिखण्डी, मुसुंडी, ये चाप्यन्ये तथामकाराः सर्वे ते अनन्तजीवाः विविधसत्त्वाः ? हन्त गौतम ! आलुकम् मूलकम् यावत्-अनन्त जीवा विविधसञ्चाः ॥ ३॥
टीका-'अह भंते ! आलुए'-इत्यादयोऽनन्तकायवनस्पतिभेदा लोकतोऽवसेयाः। एतत्सूत्रोक्ता अन्येऽपि च तथामकारा वनस्पतिविशेषास्ते सर्वे 'अणंतजीवा' सिस्सिरिलि, किट्टियाछिरिया, छीरविरालिया, कण्हकंदे, वनकंदे, सूरणकंदे, खेलूडे, अइए, भद्दमुत्था, पिंडहलिद्दा, लोहीणी, हूथीह, थिरुगा, मुग्गपनी, कस्सकनी, सीहंढी, मुसंढी जे यावन्ने तहप्पगारा सब्वे ते अणंतजीवा विविहसत्सा) हे भदन्त ! आलु, मूला शृवेर अदरख, हिरिलि सिरिलि, सिस्सिरिलि, किटिका, क्षीरिका, क्षीरविदारिका, वनकन्द, सूरणकन्द, खेलुट, आर्द्रभद्रमोथा, पिंडहरिद्रा, रोहिणी, हुथीहू, थिरुका, मुद्गपर्णी, अश्वकर्णी, शिखण्डी, मुसंढी, ये सब वनस्पतियाँ, तथा इसी प्रकारकी और भी जो वनस्पतियां हैं वे सब क्या अनन्त जीवोंवाली और भिन्न प्रकारके जीवोंवाली हैं ? (हंता, गोयमा ! आलुए मूलए जाव अणंतजीवा विविहसत्ता) हां, गौतम ! आलू, मूला यावत् वनस्पतियां, अनंतजीवोंवाली और भिन्न२ प्रकारके जीवोंवाली हैं। सिस्सिरिलि, किट्टिया, छिरिया, छीरविराविया, कण्हकंदे, वज्जकंदे, सूरणकंदे, खेलूडे, अदए, भदमुत्था, पिंडहलिहा, लोहीणी, हूथीहू, थिरुगा, मुग्गपन्नी, कस्सकन्नी, सीहंढी, मुसुढी, जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते अणंतजीवा विविहसत्ता) उत! Merel, भूत, माई, लिसिस ( विशेष) सिरिस ( विशेष) सिरिससिसि ( वि.५) ! (नरपति विशेष) क्षी२॥, क्षीरविहा२ि४), A . सू२४-६, मेदुट माद्र भाया, 4 रिद्री, डि, हुयी, થિકા, મુદ્રવર્ણ, અધકણું, શિખંડી, મુસંઢી એ બધી વનસ્પતિ તથા એજ પ્રકારની બીજી પણ જે વનસ્પતિ હોય છે, તે શું અનંત જીવો વાળી भने मिन्न लिन २ना वाजी साय छे ? ( इंता, गोयमा ! आलुए, मूलए जाव अणंतजीवा विविहसत्ता ) , गौतम! मटाटा, भू मा वनस्पतियो અનંત છ વાળી અને જુદા જુદા પ્રકારના વાળી હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.३ सू.४ कृष्णलेश्यादेःकर्मणामल्पमहत्वनिरूपणम् ४४१ अनन्तजीवाः अनन्तजीववन्तः' 'विविहसत्ता' विविधसत्वाः-विविधाः बहुप्रकारा वर्गगन्धादिभेदात् सत्याः पाणिनो येषु ते तथा सन्तीति ।।सू० ३।।
___ जीवाधिकारात् कृष्णलेश्यादेरल्पकर्मत्व-महाकर्मत्ववक्तव्यता माह-'सिय भंते' इत्यादि ।
मूलम्-सिय भंते! कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, नीललेस्से नेरइए महाकम्मतराए ? हंता! सिया । से केणढेणं भंते ! एवं वुच्चइ-कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, नीललेस्से नेरइए महाकम्मतराए ? गोयमा ! ठिइं पडुच्च, से तेणट्रेणं गोयमा ! जाव महाकम्मतराए । सिय भंते ! नीललेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए महाकम्मतराए ? हता, सिया।से केणणं भंते ! एवं वुचइ नीललेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए महाकम्मतराए ? गोयमा ! ठिइं पडुच्च, से तेण? णं गोयमा ! जाव-महाकम्मतराए । एवं असुरकुमारे वि, नवरं तेउलेस्सा अब्भहिया, एवं जाव-वेमाणिया, जस्स जत्तिया लेस्साओ तस्स तत्तिया भाणियबाओ। जोइसियस्स न भण्णइ, जाव सिय भंते ! पम्हलेस्से वेमाणिए अप्पकम्मतराए, सुक्कलेस्से वेमाणिए महाकम्मतराए ? हंता ! सिया । से केणटेणं० सेसं जहा नेरइयस्स, जाव-महाकम्मतराए ॥सू० ४॥
टीकार्थ-इसका अर्थ स्पष्ट है । यहां 'विविधसत्त्वा' का तात्पर्य ऐसा है कि ये अनन्तकायजीव वर्णगंध आदिके भेदसे अनेक प्रकारके होते हैं ।सू.३॥
थ- २सूत्रनो मथ २५ष्ट छ. २मडी "विविधसच्चा" विविध सत्त्वानु તાત્પર્ય એવું છે કે તે અનંતકાય છ વર્ણ, ગંધ આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારના હોય છે, સૂ. ૩ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
भगवतीसूत्रो छाया-स्याद् भदन्त ! कृष्णलेश्यो नैरयिकः अल्पकर्मतरा, नीललेश्यो नैरयिको महाकर्मतरः ? हन्त, स्यात् । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-कृष्णलेश्यो नैरयिकः अल्पकर्मतरः, नीललेश्यो नैरयिकः महाकर्मतरः ? गौतम ! स्थिति प्रतीत्य, तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत्-महाकर्मतरः। स्यात् भदन्त ! नील
कृष्णलेश्यादिवाले जीवोंकी अल्पकर्मत्व महाकर्मत्ववक्तव्यता 'सिय भंते ! कण्हलेस्से नेरइए' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(सिय भंते ! कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, नीललेस्से नेरइए महाकम्मतराइ) हे भदन्त ! क्या ऐसा हो सकता है कि कृष्ण लेश्या वाला नारकजीव तो अल्पकर्मवाला हो, और नीललेश्यावाला नारक जीव महाकर्मवाला हो ? (हंता सिया) हां गौतम ! ऐसा हो सकता है। (से केण?णं भंते ! एवं बुच्चइ) हे भदन्त । ऐसा किस कारणसे आप कहते हैं कि (कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, नीललेम्से नेरइए महाकम्मतराए) कृष्णलेश्यावाला नारकजीव अल्पकर्मवाला हो सकता है और नीललेश्यावाला नारकजीव महाकर्मवाला हो सकता है । ( गोयमा ) हे गौतम ! (ठिई पडुच्च-से तेणद्वेणं गोयमा जाव महाकम्मतराए)स्थितिकी अपेक्षा लेकर ऐसा हो सकता है-इसी लिये मैने ऐसा कहा है कि कृष्ण लेश्यावाला नारक जीव अल्पकर्मवाला हो सकता है और नीलકૃષ્ણ લેશ્યાદિવાળા જીવોની અપકર્મ––મહાકર્મત્વ વક્તવ્યતા
"सिय भंते ! कण्हलेस्से नेरइए" Ult
सूत्रार्थ- (सिय भंते ! कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, नीललेस्से नेरइए महाकम्मतराए ?) 3 महन्त ! शुस ससपी शछे १० खेश्यावाणा નાક જીવ અકપકર્મવાળા હોય છે, અને નીલ લેશ્યાવાળો નારક છવ મહાકમ વાળો डाय छ ? (हंता सिया) , गौतम ! Dj सलवी श 2. (से केणटेणं भंते ! एवं बच्चा ?) महन्त ! मेदूं मा५ । १२0 ४ छ! ( कण्हलेसे नेरइए अप्पकम्मतराए नीललेस्से नेरइए महाकम्मतराए) ४० खेच्या वाज નારક જીવ અલ્પકમવાળે હોઈ શકે છે અને નીલ લેક્ષાવાળે જીવ મહાકર્મવાળે 35 छ ? (गोयमा) 3 गौतम ! (ठिइं पडुच्च-से तेणद्वे णं गोयमा ! जाव महाकम्मतराए) स्थितिनी अपेक्षा मेQ समवी. शछ, तरणे में मयुछे कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए नीलले नेरइए महाकम्मतराए કૃષ્ણલેશ્યાવાળે નારક જીવ અપકર્મવાળો હોઈ શકે છે અને નીલલેસ્ટાવાળે નારક જીવ મહાકર્મવાળો હોઈ શકે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.३.४ कृष्णलेश्यादेःकर्मणामल्पमहत्वनिरूपणम् ४४३ लेश्यो नैरयिकः अल्पकर्मतरः, कपोतलेक्यो नैरयिकः महाकर्मतरः ? हन्त, स्यात् । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते नीललेश्यो नैरयिकः अल्पकमैतरः कापोतलेश्यो नैरयिकः महाकमंतरः ? गौतम ! स्थिति प्रतीत्य, तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत्-महाकर्मतरः। एवम् असुरकुमारोऽपि, नवरं तेजोलेश्या अभ्यधिका । एवं यावत-वैमानिकाः । यस्य यावत्यो लेश्याः, तस्य तावत्यो लेश्यावाला जीव महाकर्मवाला हो सकता है । (सिय भंते ! नील लेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए महाकम्मतराए) हे भदन्त । क्या ऐसा हो सकता है कि नीललेश्यावाला नारकजीव अल्प कर्मवाला हो और कापोत लेश्यावाला नारकजीव महाकर्मवाला हो ? (हंता, सिया) हां, गौतम ! ऐसा हो सकता है। (से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ, नीललेस्से अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए महा कम्मतराए) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि नीललेश्यावाला जीव अल्पकवाला होता है और कापोतलेश्यावाला जीव महाकर्मवाला होता है । (गोयमा) हे गौतम ! (ठिइं पडुच्च-से तेणटेण गोयमा ! जाव महाकम्मतराए) स्थिति की अपेक्षा लेकर ऐसा हो सकता है । इसीलिये मैंने ऐसा कहा है कि नीललेश्यावाला नारकजीव अल्पकर्मवाला होता है और कापोतलेश्यावाला नारकजीव महाकर्मवाला होता है । (एवं असुरकुमारे वि, नवरं तेउलेस्सा अभहिया, एवं जाव वेमाणिया, जस्स जत्तिया लेस्साओ-तस्स तत्तिया
(सिय भंते ! नीललेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए महाकम्मतराए) 3 H-1! शुभे समवश छ नीतश्यावाणो ना२४ ७५ અ૫ કર્મવાળ હોય છે અને કાપિત લેશ્યાવાળે નારક છત્ર મહાકર્મવાળા હોય છે? (हंता, सिया) &, गौतम ! मेj समवी. श छ. ( से केद्रेणं भंते ! एवं बुच्चइ, नीललेस्से अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए महाकम्मतराए !) હે ભદન્ત! એવું આપ શા કારણે કહે છે કે નીલેશ્યાવાળે નારક છત્ર અલ્પકમ વાળે हाय छ भने पोत दोश्यावाणो ना२४ ७१ महाभ वा डाय छ ? (गोयमा!) 3 गौतम! ठिडं पडुच्च-से तेणटेणं गोयमा जाव महाकम्मतराए) स्थितिनी અપેક્ષાએ એવું હોઈ શકે છે, તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે નીલલેશ્યાવાળે નારક જીવ અલ્પકર્મવાળે સંભવી શકે છે અને કાતિલેશ્યાવાળે નારક જીવ મહાકર્મવાળો सलवी श. (एवं असुरकुमारे वि, णवरं तेउलेस्सा अब्भहिया, एवं जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४४४
भगवतीसूत्रे भणितव्याः । ज्योतिपिकस्य न भणितव्यम् । यावत्-स्यात् भदन्त ! पद्मलेश्यो वैमानिकः अल्पकर्मतरः, शुक्ललेइयो वैमानिको महाकर्मतरः ? हन्त, स्यात्, तत् केनार्थेन ? शेषं यथा नैरयिकस्य, यावत्-महाकर्मतरः ।।१० ४॥ भाणियब्धाओ) इसी प्रकारसे असुरकुमारों के विषयमें भी जानना चाहिये । परन्तु यहाँ पर एक तेजोलेश्या और अधिक होती है । इसी तरहसे वैमानिक तक भी जानना चाहिये । जिसके जितनी लेश्याएँ हो उतनी लेश्याएँ उनके कहना पर (जोइसियस्स न भण्णइ) ज्योतिषी देवोंके नहीं कहना (जाव सिय भंते ! पम्हलेस्से वेमाणिए अप्पकम्मतराए, सुकलेस्से वेमाणिए महाकम्मतराए ?) हे भदन्त ! यावत् क्या ऐसा हो सकता है कि पद्मलेश्यावाला वैमानिकदेव अल्प कर्मवाला हो और शुक्ललेश्यावाला वैमानिक देव महाकर्मवाला हो । (से केणटेणं० सेसं जहा नेरइयस्स जाव महाकम्मतराए) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि पद्मलेश्यावाला वैमानिकदेव अल्पकर्मवाला हो सकता है ओर शुक्ललेश्यावाला महाकर्मवाला हो सकता है । बाकीका जैसा कथन नारकजीवके विषयमें किया गया है वैसा ही कथन वैमानिक देवों के विषयमें भी यावत् वे महाकर्मवाले हो सकते हैं ऐसा जानना चाहिये। वेमाणिया, जस्स जत्तिया लेस्साओ-तम्स तत्तिया भाणियवाओ) मे પ્રમાણે અસુરકુમારના ષિષયમાં પણ સમજવું. પરંતુ તેમનામાં એક તેજોલેશ્યા વધારે હોય છે. એ જ પ્રમાણ વૈમાનિકે પર્વતના વિષયમાં સમજવું. જેમની જેટલી લેશ્યાઓ डायमेटी सेश्यामेानु जयन ४२j, परन्तु (जोइसियस्स न भण्णइ) योतिषी हेर्नु ४थन ४२j नही. (जाव सिय भंते ! पम्मलेस्से वेमाणिए अप्पकम्मतराए, सुक्कलेस्से वेमाणिए महाकम्मतराए ?) हे महन्त ! शुभे सवी शो छ । પવૅલેશ્યાવાળા માનિક દેવ અ૯પકર્મવાળા હોય છે અને શુકલેશ્યાવાળા વૈમાનિક हेव भामा य छ ? मही सुधीन ४थन ३९१ ४२j (से केणद्वेणं सेसं जहा नेरइयस्स जाव महाकम्मतराए) महत! मे २॥५॥ अरणे हे। छ। પદ્મ શ્યાવાળા વૈમાનિક દેવ અ૫કમવાળા હોઈ શકે છે અને શુકલેશ્યાળા વૈમાનિક દેવ મહાકર્મવાળા હોઈ શકે છે? વૈમાનિકના વિષયમાં બાકીનું સમસ્ત કથન નારક જીવના વિષયમાં કરવામાં આવેલા કથન પ્રમાણે જ સમજવું. “મહાકર્મવાળા હોઈ શકે છે, ત્યાં સુધીનું સમસ્ત કથન ગ્રહણ કરવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.३ मू.४ कृष्णलेश्यादेःकर्मणामल्पमहत्वनिरूपणम् ४४५
टीका-'सिय भंते ! कण्हस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, नीललेस्से नेरइए महाकम्मतराए ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ? स्यात् किं कृष्णलश्यावान् नैरयिकः अल्पकर्मतरः अल्पकर्मबन्धकः स्यात-भवेत् ? अथ च नीललेश्यावान् नैरयिकः महाकर्मतरः अतिशयेन महान्ति कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि बन्धमाश्रित्य यस्य स तथा प्रचुरकर्मबन्धक इत्यर्थः भवेत् ? भगवानाह 'हंता, सिया' हे गौतम ! हन्त-सत्यं स्यात् कदाचित् कृष्णलेश्यो नैरयिकः अल्पकर्मबन्धकः कदाचित् नीललेश्यो नैरयिकश्च महाकर्मबन्धको भवेत् , गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-'से केणढे णं भंते ! एवं बुच्चइ-कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्म____टीकार्थ-जीवका अधिकार चल रहा है-इसी कारण सूत्रकारने यहाँ पर उनके संबंधको लेकर महाकर्मत्व और अल्पकर्मत्वके विषय में कथन किया है-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'सिय भंते ! कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए नीललेस्से नेरइए महाकम्मतराए' हे भदन्त ! वधको लेकर क्या ऐसा हो सकता है कि कृष्णलेश्या जिसके है ऐसा नारकजीव तो अल्पकर्मका बंधक हो और नील लेश्या जिसके है ऐसा नारकजीव ज्ञानावरणीय आदि महाकर्मोंका बंधक हो। इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'हंता सिया' हां, गौतम ! ऐसा हो सकता है कि कदाचित् कृष्णलेश्यावाला नैरयिक जीव अल्पकर्मका बंधक हो और कदाचित् नीललेश्यावाला नारक महाकर्मका बंधक हो अब इस प्रभुके कथनमें कारण जिज्ञासाके वशवी होकर गौतम उनसे पूछते हैं ' से केणटेणं भंते ! एवं
ટીકાથ-જીવનું નિરૂપણ ચાલી રહ્યું છે. તેથી સૂત્રકારે તેમની સાથે સંબંધ ધરાવતા મહાકત્વનું અને અપકમનું અહીં કથન કર્યું છે
આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે'सिय भंते ! कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, नीललेस्से नेरइए महाकम्मतराए ? હે ભદન્ત ! બંધની અપેક્ષાએ શું એવું સંભવી શકે છે કે કૃષ્ણલેશ્યાવાળે નારક જીવ તે અલ્પકર્મને બંધક હોય છે અને નીલેશ્યાવાળો જીવ જ્ઞાનવરણીય આદિ મહાકને म डाय छ? तना हत्त२ माता महावीर प्रभु ४ छ - 'हंता सिया' હા, ગૌતમ! એવું સંભવી શકે છે કે ક્યારેક કૃષ્ણ લેફ્સાવાળે નારક જીવ અલ્પકમનો બંધક હોય છે અને કયારેક નીલ ગ્લેશ્યાવાળે નારક મહકર્મનો બંધક હોય છે. હવે આ કથનનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે"से केण देणं भंते ! एवं बच्चड" Uत्या. 3 महन्त ! मे मा५ ।। ४।२२ ४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
भगवतीय तराए, नीललेस्से नेरइए महाकम्मतराए ?' हे भदन्त ! तत केनार्थेन एवमुच्यते यत् कृष्णलेश्यो नैरयिकः अल्पकमतरः, नीललेश्यो नैरयिकः महाकर्मतरः ? नीललेश्यापेक्षया कृष्णलेश्या एव अत्यन्ताशुभपरिणामतया, नीललेइयायास्तु कृष्णलेश्यापेक्षया किञ्चित्-शुभपरिणामतया कृष्णलेश्यनैरयिकस्यैव नीललेश्यनरयिकापेक्षया अधिककर्मबन्धकत्वं युक्तं, न तु तदपेक्षया तस्य अल्पकर्मबन्धकत्वमित्येतादृशवैषम्ये किं रहस्यमिति प्रश्नाशयः । भगवानाह-'गोयमा ! ठिई पडुच्च' हे गौतम ! स्थितिं प्रतीत्य अपेक्ष्य स्थित्यबुच्चइ, कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, नीललेस्से नेरइए महाकम्म तराए' हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारणको लेकर कह रहे हैं कि कृष्णलेश्यावाला नारकजीव अल्पकर्मका बंधक हो सकता है और नीललेश्यावाला नारकजीव ज्ञानावरणीयादि महाकर्मोंका बंधक हो सकता है ? कारण जाननेकी इच्छा गौतमस्वामीके चित्तमें इसलिये उत्पन्न हुई है कि नीललेश्याकी अपेक्षा कृष्णलेश्यामें परिणामोंकी अत्यन्त अशुभता रहती है और कृष्णलेश्याकी अपेक्षा नीललेश्यामें परिणामोंकी किश्चित् शुभता रहती है इसलिये कृष्णलेश्यावाले नारकके ही नीललेश्यावाले नारककी अपेक्षा अधिक कर्मबंधका होना युक्तियुक्त प्रतीत होता है नीललेश्यावाले नारकजीवके कृष्णलेश्यावाले नारकजीवकी अपेक्षा अधिक कर्मबंधका होना प्रतीत होता, है अतः यहां जो ऐसा वैषम्य हुआ है उसका क्या रहस्य है यही प्रश्नका आशय है इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा ! छ। 'कण्हलेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए नीललेस्से नेरइए महा कम्मतराए' કૃષ્ણલેશ્યાવાળે નારક જીવ અલ્પકમને બંધક હોઈ શકે છે અને નલલેશ્યાવાળો નારક જીવ જ્ઞાનાવરણીય આદિ મહાકર્મનો બંધક હોઈ શકે છે! આ પ્રકારને પ્રશ્ન ઉદ્દભવવાનું કારણ એ છે કે નીલ ગ્લેશ્યા કરતાં કૃષ્ણલેસ્થામાં પરિણામેની અત્યન્ત અશુભતા રહે છે, અને કૃષ્ણલેશ્યાની અપેક્ષાએ નીલ લેગ્યામાં પરિણામોની છેડે ઘણે અંશે શુભતા રહે છે, તે કારણે એવું લાગે છે કે કૃષ્ણલેશ્યાવાળો નારક જીવ જ નીલ લેશ્યાવાળા નારક જીવ કરતાં અધિક કર્મબંધક હોવો જોઈએ, અને નીલલેશ્યાવાળે નારક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારક કરતાં અ૫ કર્મને બંધક હોવો જોઈએ. પણ અહીં જે વિષમ્ય પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે તેની પાછળ શું રહસ્ય છે તે જાણવા માટે ગૌતમ સ્વામીએ ઉપર્યુંકત પ્રશ્ન પૂછે છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न उत्तर मापता महावीर प्रभुई छ. "गोयमा ! ठिइं पडुण"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.३.४ कृष्णलेश्यादेःकर्मणामल्पमहत्वनिरूपणम् ४४७ पेक्षया उपरिवर्णितं वैषम्यं संभवति, तथा च वस्तुतः कृष्णलेश्याया नीललेण्यापेक्षया अधिकाशुभपरिणामत्वेन कृष्णलेश्यावत एव नैरयिकस्य अधिककर्मबन्धकत्वसंभवेऽपि कदाचित् आयुषः स्थित्यपेक्षया कृष्णलेश्यावत एव अल्पकर्मवत्त्वम् , नीललेश्यत्वतस्तु महाकर्मवत्वमेव संभवति, तथाहि-यथा सप्तमपृथिव्यामुत्पन्नस्य कृष्णलेश्यनैरयिकस्य स्वायुषो बही स्थितिभॊगेन क्षपिता, बहूनां च कर्मणां क्षयः संजातो भवेत् , कर्मभागोऽल्प एवावशिष्टो भवेत, तच्छेषे वर्तमाने कश्चिन्नीललेइयो नैरयिकः पञ्चमपृथिव्यां सप्तदशसागरोपमठिइंपड्डुच्च' हे गौतम ! यहां पर जो ऐसा पूर्वोक्त वैषम्य प्रकट किया गया है । यद्यपि यह बात तो सत्य है कि कृष्णलेश्यावाले नारकजीवमें नीललेश्यावाले नारकजीवकी अपेक्षा अधिक अशुभ परिणामोंसे युक्तता रहती है इसलिये कृष्णलेश्यावाले नैरयिकोंमें ही अधिककर्मकी बंधकता संभवित होती है, फिर भी कदाचित् आयुकर्मकी स्थितिकी अपेक्षासे ऐसी बात बनजाती है कि कृष्णलेश्यावाला नारकजीव ही अपेक्षाकृत अल्पकर्मवाला होता है और नीललेश्यावाला नारकजीव अपेक्षाकृत महाकर्मका बंध करनेवाला होता है। इस विषयक समाधान इस प्रकारसे है जैसे कोई कृष्णलेश्यावाला नारक जीव जो कि सप्तम पृथिवीमें बहुत पहिलेसे उत्पन्न हो गया है और वहां रहते२ उसकी आयुकर्मकी स्थिति बहुत अधिक क्षपित हो चुकी है कर्म भी उसके बहुत अधिक नष्ट हो चुके हैं थोडेसे ही बचे हैं इतने में कोई दूसरा नीललेश्यावाला नारकजीव હે ગૌતમ! અહીં જે પૂર્વોકત વૈષમ્ય બતાવવામાં આવ્યું છે તે સ્થિતિની અપેક્ષાએ જ બતાવ્યું છે. જો કે એ વાત તે સત્ય છે કે કૃષ્ણલેશ્યાવાળે નારક વ નીલ ગ્લેશ્યાવાળા નારક જીવ કરતાં અધિક અશુભ પરિણામેળે હેય છે, અને તે કારણે કૃષ્ણશ્યાવાળા નારકમાં જ અધિક કર્મની બંધકતા સંભવી શકે છે, પરંતુ ક્યારેક આયુ કર્મની સ્થિતિની અપેક્ષાએ એવું બની શકે છે કે કૃષ્ણલેશ્યાવાળો નારક જીવ જ અપેક્ષાકૃત અલ્પકર્મવાળા હોય છે. અને નીલલેશ્યાવાળે નારક છવ અપેક્ષાકૃત મહાકને બંધ કરનારે હોય છે. આ વિષયમાં નીચે પ્રમાણે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે. ધારે કે કે કૃષ્ણલેશ્યાવાળે નારક જવ કે જે સાતમી નરકમાં ઘણા સમય પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યા છે, અને ત્યાં રહેતાં રહેતાં તના અયુકર્મની સ્થિતિ ઘણું અધિક પ્રમાણમાં ક્ષતિ થઈ ચૂકી છે, તેનાં કર્મ પણ અધિક પ્રમાણમાં નષ્ટ થઇ ચૂક્યાં છે- થોડાં જ કર્મને ય કરવાનું બાકી રહ્યો છે. હવે એવું બને છે કે કેઈ નીલેશ્યાવાળો નારક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
भगवतीसूत्रे स्थितिकः समुत्पद्येत, तमपेक्ष्य स कृष्णलेश्यो नैरयिकोऽल्पकर्मतरो भवेत् । पश्चमनरकस्थनीललेश्यस्याधुना समुत्पन्नत्वेन भोग्यतया बहुकर्मावशिष्टत्वात महाकर्मवत्वम् तदा सप्तमनरकस्थकृष्णलेश्यस्य च भोग्यत्वेनाल्पकर्मावशिष्टत्वादल्पकर्म वत्वमिति निष्कर्षः। तदुपसंहरनाह-'से तेगडेणं गोयमा! जाव-महाकम्मतराए' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावत्-स्यात् कदाचित् कृष्णलेश्यो नैरयिकः अल्पकर्मतरः, नीललेश्यो नैरयिकः महाकर्मतरो भवेत् ।
पांचवें नारकमें १७ सागरोपमकी स्थितिसे उत्पन्न हुआ तो इसकी अपेक्षासे वह पूर्वोत्पन्न सप्तम नरक स्थित कृष्णलेश्यावाला नारकजीव जो कि अभी अपने शेषकर्ममें वर्तमान है अल्पतरकर्मा होगा तथा पंचमनरकस्थ नीललेश्यावाला वह नारकजीव जो कि अभीर वहां उत्पन्न हुआ है तथा जिसे अपने भोग्यकर्म बहुतरूपमें भोगने को बाकी हैं महाकर्मा होगा । तात्पर्य कहनेका यही है कि उस समय वह सप्तम नरकस्थित कृष्णलेश्यावाला नारकजीव ही भोग्यरूपसे अल्पकाँकी अवशिष्टताके सद्भावमें अल्पकर्मा है नीललेश्यावाला नहीं इसीलिये 'से तेणटेणं गोयमा ! जाव महाकम्मतराए' हे गौतम : मैंने ऐसा कहा है कि यावत् वह महाकर्मा हो सकता है कदाचित् कृष्णलेश्यावाला नैरयिक अल्पकर्मा हो सकता है और नीललेश्यावाला नैरयिक कदाचित् महाकर्मा हो सकता है ।
જીવ પાંચમી નરકમાં ૧૭ સાગરોપમની સ્થિતિ સાથે ઉત્પન થઈ જાય છે. તે તે નીલેશ્યાવાળા નારકની અપેક્ષાએ પૂર્વોત્પન, સાતમી નરકમાં રહેલે, કૃષ્ણલેશ્યાવાળે નારક જીવ કે જેને હજી પણ શેષકર્મોને ખપાવવાના છે, તે અલ્પતર કર્મવાળે હશે, અને પાંચમી નરકમાં તાજો જ ઉત્પન થયેલે નીલલેશ્યાવાળે જીવ કે જેને પિતાના કર્મોને બહુ જ અધિક પ્રમાણમાં ખપાવવાના બાકી છે, તે મહાકર્મવાળે હશે, આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે સાતમી નરકમાં રહેલા કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા નારક જીવને અપકર્મો જ ભેગવવાના બાકી હોવાથી તે અ૫કર્મ વાળે છે, પણ નીલ લેશ્યાવાળા નારકને અધિક કર્મો ભોગવવાના હોવાથી તે અલ્પકર્મવાળો નથી.
"से तेणद्रेणं गायमा! जाव महाकम्मतराए" गीतम! ते ॥णे में मे કહ્યું છે કે કૃણ લેશ્યા વાળે નારક કયારેક અલ્પકર્મવાળો હોઈ શકે છે અને નીલા લેશ્યાવાળા નારક કયારેક મહાકર્મવાળો હોઈ શકે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका श.७ उ.३ ५.४ कृष्णलेश्यादेकर्मणामल्पमहत्वनिरूपणम् ४४९ गौतमः पृच्छति-'सिय भंते ! नीललेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए महाकम्मतराए' हे भदन्त ! स्यात् कदाचित् किं नीललेश्यो नैरयिकः अल्पकर्मतरः, कदाचित् किं कायोतलेश्यो नरयिकः महाकर्मतरो भवेत् ? भगवानाह-हंता सिय' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् स्यात् कदाचित् नील. लेश्यो नैरयिकः अल्पकर्म तरः कापोतलेश्यो नैरयिकश्च कदाचित् महाकर्मतरो भवेत् । गौतमस्तत्र पूर्ववदेव कारणं पृच्छति-से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइनीललेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए महाकम्मतराए ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन कथं तावत्-एवमुच्यते यत् स्यात् नीललेश्यो नैरयिकः अल्पकर्मतरः स्यात-कापोतलेश्यो नैरयिकः महाकर्मतरः ? भगवान् पूर्ववदेव __ अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'सिय भंते ! नोललेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए 'महा कम्मतराए' हे भदन्त ! ऐसा हो सकता है क्या कि नीललेश्यावाला नैरयिक कदाचित् अल्पकर्म वाला हो और कापोतलेश्यावाला नैरयिक कदाचित् महाकर्मवाला हो ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'हंता, सिय' हा गौतम! नीललेश्यावाला नैरयिक कदाचित् अल्पकर्म वाला हो सकता है और कापोतलेश्यावाला नारक महाकर्मवाला हो सकता है। गौतमस्वामी प्रभुसे इस विषयमें कारण पूछते हैं कि 'से केणगुणं भंते ! एवं बुच्चइ नीललेस्से अप्पकम्मतराए काउलेस्से नेरइए महाकम्मतराए' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहेते हैं कि नीललेश्यावाला नारक अल्पकर्मा होता है और कापोतलेश्यावाला नैरयिक महोकर्मा होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु
वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने यो प्रश्न पूछे छे - 'सिय भंते नीललेस्से नेरइए अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरहए महासम्मतराए? 3 HER! શ' એવું સંભવી શકે છે કે નીલ લેયાવાળે નારક જીવ અયકમ વાળા હોય અને કાત લેશ્યાવાળો નારક જીવ મહાકવાળે હેાય?
उत्तर- 'हता सिय , गौतम नीतश्यावा ना२४ यारे ५કર્મવાળો હોઈ શકે છે અને કાપત લેશ્યાવાળો નારક છવ કયારેક મહાકર્મવાળે હેઈ श: छ. गौतम स्वाभान - से केण ट्रेण भंते एवं वुच्चड - नीललेस्से अप्पकम्मतराए, काउलेस्से नेरइए महाकम्मतराए?' महन्त ! मे मा५ શા કારણે કહે છે કે નીલક્ષાવાળે નારક કયારેક અ૫કમ હેઈ શકે છે, અને કાપાત લેશ્યાવાળે નાર. કયારેક મહાક હોઈ શકે છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीसूत्रे तत्रापि तदेव कारणं प्रतिपादयत्ति 'गोयमा ! ठिई पडुच्च' हे गौतम ! स्थिति प्रतीत्य अपेक्ष्य स्थित्यपेक्षयवेत्यर्थः नीललेश्यो नैरयिकः कदाचित् अल्पकर्मतरः, कापोतलेश्यश्च नरयिकः कदाचित् महाकर्मतरो भवेत् । अयंभावः-पञ्चमनरके उत्कृष्टतः सप्तदशसागरोपमस्थितिकस्य नीललेश्यनैरयिकस्य चिरकालोत्पनत्वेन स्थितेबहुभागे क्षपिते बहुकर्मणां क्षपणात् कर्मणोऽल्प एव भागोऽवशिष्टो भवेत्, तदवसरे तृतीयनरके उत्कृष्टतः सप्तसागरोपमस्थितिकः कापोतलेश्यो नारकः समुत्य घेत, तस्याधुनोपपन्नत्वेन भोग्यकर्मणां बहुतमो भागोऽवशिष्टो वर्तते, एतापेक्षया नीललेश्यो नैरयिकः कदाचित् अल्पकर्मतरः, कापोतलेश्यो नैरयिकश्च कदाचित् महाकर्मतरः कथ्यते, इति । तदुपसंहरन्नाह-'से नेण?ण गोयमा ! जाव महाकम्मतराए' हे. गौतम ! तत् तेनार्थन उनसे कहते है ‘गोयमा ! ठिई पडुच्च' गौतम ! ऐसा जो मैं कहता हूं वह स्थितिको अपेक्षित करके कहता हूं जैसे सत्तरह मागरोपम की स्थितिको लेकर कोई नारकजीव बहुत पहिलेसे पांचवें नरकमें उत्पन्न हुआ वहां उसे नीललेश्या प्राप्त हुई वहां रहते २ उसकी स्थितिका बहुभाग नष्ट हो गया उसमें उसके अनेक कर्म बहतसे कर्म भोगते२ क्षपित भी हो गये बहुत थोडेसे कर्म भोगने के लिये बांकी रहे ठीक इसी अवसरपर तृतीय नरकमें कोई कापोतलेश्यावाला नया नारक जीव सात सागरोपमका उत्कृष्ट स्थितिको लेकर उत्पन्न हुआ। अभी २ उसके वहां उत्पन्न होनेसे भोग्य कर्मोंका बहुतम भाग उमका बांधी बचा हुआ है सो इस अपेक्षा से नीललेश्यावाला नारक कदाचित् अल्पतर कर्मवाला और कापोतलेश्यावाला नारक कदाचित् महाकर्मतरवाला कहा गया है । ‘से तेणटेणं गोयमा !
तेने उत्तर आपना भावी प्र छ- 'गोयमा ! ठिडं पडुच्च' હે ગૌતમ ! એવું મેં જે કહ્યું છે તે સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહ્યું છે. તેનું સપષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે. ધારો કે કેઇ એક જીવ ૧૭ સાગરોપમની આયુસ્થિતિ સાથે પાંચમી નરકમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે. ત્યાં તેને નીલેશ્યા પ્રાપ્ત થઈ છે. ત્યાં રહેતાં રહેતાં રહેતાં તેની આયુ સ્થિતિ પણે ખરે ભાગ નષ્ટ થઈ ગયું છે અને ભોગવતાં જોગવતાં મેટા ભાગના કર્મો ક્ષપિત થઇ ચૂક્યા છે- બહુ જ ઓછા કર્મો ભોગવવાના બાકી રહ્યા છે. હવે એવું બને છે કે તે સમયે કોઈ કાપાત લેશ્યાવાળો જીવ સાત સાગરોપમ પ્રમાણ આયુસ્થિતિ સાથે ઉત્પન્ન થાય છે. તેને તે ભોગ્યકમેને બિલકુલ ભોગવ્યા જ નથી, બધાં કર્મોને ભેગવવાના હજી બાકી છે. તે એ પરિસ્થિતિની દૃષ્ટિએ જોવામાં આવે તે नीरस्यापागा ना२४ ७१ ६५ पाणी सलवी छ. ' से तेणटेणं गोयमा !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.३म.४ कृष्णलेश्यादेःकर्मणामल्पमहत्वनिरूपणम् ४५१ यावत्-कदाचित् नीललेश्यो नैरयिकः अल्पकर्मतरः, कदाचित् कापोतलेश्यो नैरयिकः महाकर्मतरः । एवं असुरकुमारे वि नवरं तेउलेम्सा अब्भहिया' एवं तथैव कृष्णनीलकापोतादिलेश्यनैरयिकवदेव असुरकुमारोऽपि कदाचित् कृष्णलेश्यः अल्पकर्मतरः, कदाचित् नीललेश्यो महाकर्मतरः, एवं कदाचित् नीललेश्योऽसुरकुमारः अल्पकर्मतरः, कदाचित् कापोतलेइयोऽसुरकुमारः महाकर्मतरो भवेत्, इत्यादिरीत्या विज्ञेयः, नवरम्-नैरयिकापेक्षया विशेषस्तु असुरकुमारे तेजालेश्या एका अभ्यधिका भवति, असुरकुमाराणां चतुर्लेश्याजाव महाकम्मतराए' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि नीललेश्यावाला नारक किसी अपेक्षा अल्पकर्मवाला और कापोतलेश्या वाला नारक महाकर्मवाला होता है । 'एवं असुरकुमारे वि नवरं तेउलेस्सा अब्भहिया' कृष्णनील, कापोत आदि लेश्यावाले नारककी तरह ही कृष्णलेश्यावाला असुरकुमार भी कदाचित् अल्पकर्मा और नीललेश्या वाला असुरकुमार कदाचित् महाकर्मा, तथा नीललेश्यावाला असुर• कुमार कदाचित अल्पकर्मा और कापोतलेश्यावाला असुरकुमार कदाचित् महाकर्मा होता है इत्यादि रीतिसे समस्त कथन जानना चाहिये नैरयिककी अपेक्षा असुरकुमारमें जो विशेषता है वह एक तेजो. लेश्याको लेकर है क्योंकि असुरकुमारों के कृष्ण, नील, कापोत
और तेजः इस प्रकारसे चार लेश्याएँ होती हैं। तथा च कापोतजाव महाकम्मतराए' हे गौतम! ते ॥२) में मेवु प्रयु छ । नीर बरयावाणा નારક જીવ અમુક પરિસ્થિતિમાં અલ્પકર્મવાળે હોઈ શકે છે, અને કાપત લેયાવાળે ना२४ ७१ २०९ पा२स्थितिमा महाभागे। डा शछे. 'एवं असुरकुमारे वि-नवरं तेउलेस्सा अभहिया' gey, Ana मने पति सेश्यावा ॥२४॥ १ यन કૃષ્ણ, નીલ અને કાપત લેશ્યાવાળા અસુરકુમારના વિષયમાં સમજવું. જેમકે કયારેક કૃષ્ણલેશ્યાવાળે અસુરકુમાર અલ્પકમાં હોય છે અને નીલેશ્ય વાળે અસુરકુમાર મહાક હોય છે. કયારેક નીલલેશ્યાવાળા અસુરકુમારદેવ અલ્પકર્મા હોઈ શકે છે અને કાપિત લેશ્યાવાળો અસુરકુમાર મહાકર્મા હેઈ શકે છે, એ પ્રમાણે અસુરકુમાર વિષયક કથન સમજવું. પણ નારક છવ કરતાં અસુરકુમારમાં જે વિશેષતા છે તે તેલશ્યાની અપેક્ષાએ છે, કારણ કે અસુરકુમારેમાં કૃષ્ણ, નીલ, કાપત અને તેજ : એ ચાર લેશ્યાઓ હોય છે. તેથી અસુરકુમારના કથનમાં નારક જીવ કરતાં નીચે પ્રમાણે વધારે કથન થવું જોઈએ. કાપતલેશ્યાવાળે અસુરકુમાર દેવ કયારેક અપકર્મા હોય છે અને તેજલેશ્યાવાળે અસુરકુમાર દેવ ક્યારેક મહાકમાં હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
भगवतीमुत्रे बस्तु तथा च कदाचित कापोतलेइयोsसुरकुमारः अल्पकर्मतरः कदाचित तेजोलेश्योsसूरकुमारः महाकर्मतरो भवेत् 'एवं जाव - वेमानिया' एवम् असुरकुमारदेव यावत्-नागकुमारादि भवनपति वानव्यन्तर-वैमानिका देवास्तथैव कदाचित् पूर्वपूर्वलेश्यायुक्तापेक्षया उत्तरोत्तरलेश्यावन्तः महाकर्मतराः कदाचिच्च उत्तरोत्तरलेश्या युक्तापेक्षया पूर्वपूर्वलेश्यावन्त अल्पकता भवेयुरित्याशयः ।
'जस्म जत्तिया लेस्साओ तस्स तत्तिया भाणियव्वा ' यस्य जीवस्य यावत्थो लेश्या भवन्ति तस्य जीवस्य तावत्यो लेश्या भणितव्याः = वक्तव्याः किन्तु 'जोइसियरस ण भण्णई' ज्यौतिषिकस्य लेश्याभेदमयुक्तन्यूनाधिक कर्मवत्वं न भणितव्यम् = न वक्तव्यम् तस्य केवलम् एकस्यास्तेजोलेश्याया श्यावाला असुरकुमार कदाचित् अल्पकर्मा होता है और कदाचित् तेजोलेश्यावाला असुरकुमार बहुकर्मा होता है 'एवं जाव वेमाणिया ' असुरकुमार की तरहसे ही यावत् नागकुमार आदि भवनपति, वानव्यन्तर और वैमानिक देव पूर्वपूर्व की लेश्या से युक्त नागकुमार आदि देवोंकी अपेक्षा उत्तरोउत्तर लेइयावाले नागकुमार आदि देव कदाचित् महाकर्मा होते हैं और कदाचित् उत्तरोत्तरलेश्यायुक्त नागकुमारादिकों की अपेक्षा पूर्वपूर्वलेश्यावाले नागकुमार आदि अल्पकर्मा होते हैं । 'जम्स जसिया लेस्साओ तस्स तन्तिया भाणियव्वा' जिस जीव के जितनी लेश्याएँ होती हैं. उस जीव के उतनी लेश्याएँ कहनी चाहिये किन्तु 'जोड़सियस्स ण भण्णई' ज्योतिषिक देवों में लेश्पा भेद प्रयुक्त न्यूनाधिक कर्मवत्ता नहीं कहनी चाहिये क्योंकि इनके केवल एक तेजोलेश्या ही होती है ' एवं जाव वेमाणिया' से प्रमाणे नागभर आहि भवनयति, वानव्यन्तर અને વૈમાનિક દેવના વિષયમાં પણ યન સમજવું. એટલે કે પૂર્વપૂર્વાંની લેક્ષાવાળા નાગકુમાર આદિ દેવેશ કરતાં ઉત્તરાત્તર લેશ્યાવાળા ના કુમાર આદિ દેવા કયારેક મહાકમાં હાઇ શકે છે, અને ઉત્તરોત્તર લેશ્યાવાળા નાગકુમાર આદિ દેવા કરતાં पूर्व पूर्व ना लेश्यावाणा नागकुमार याहि देवा रे हो शडे छे. 'जस्स जतिया लेस्साओ तस्स तत्तिया भाणियना' मे भवनी भेटसी सेश्याम होय जोइसियस्स ण भण्णइ તેટલી લેક્ષાઓની અપેક્ષાએ કથન કરવું જોઇએ, પરન્તુ જ્યાતિષિક દેવામાં લેશ્યાભેદ પ્રયુકત ન્યૂનાધિક વત્તા કહેવી જોઇએ નહીં, કારણુ કે જ્યેતિષિ દેવાને કેવળ એક તેજોલેશ્યા જ હાય છે, તે કારણે જ્યાતિષ્ઠ દેવામાં અન્ય લેશ્યાઓની અપેક્ષાએ અલ્પકમ`વત્તા અને મહાકવત્તા સંભવી શકતી નથી.
6
"
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
ܙ
و
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.३मृ.४ कृष्णलेश्यादेःकर्मणामल्पमहत्वनिरूपणम् ४५३ एव सद्भावेन अन्यलेश्यासापेक्षस्य अल्पकर्मवत्वस्य महाकर्मवत्वस्य चासंभवत् । गौतमः पृच्छति-'जाव-सिय भंते ! पम्हलेस्से वेमाणिए अप्पकम्मतराए, मुक्कलेस्से वेमाणिए महाकभ्मतराए ?' हे भदन्त ! यावत्-स्यात् कदाचित् किं पद्मलेश्यो वैमानिकः अल्पकर्मतरो मवेत् , अथ च कदाचित् शुक्ललेश्यो वैमानिको महाकर्मनरो भवेत् ? यावत्करणात् कृष्ण-नील-कापोत लेश्णवतामपि भवनपतिव्यन्तराणां मध्ये पूर्वपूर्व लेश्यावतोऽल्पकर्मतरत्वम् उत्तरोत्तरलेश्यावतो महाकर्मतरत्वं संग्राह्यम् । भगवानाह-हता, सिया' हे गौतम ! इन्त, सत्यम् यावत्-पद्मलेश्यो वैमानिकः कदाचित् अल्पकर्मतरः, कदाचित् शुक्लेश्यो वैमानिकश्च महाकर्मतरो भवेत । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति"से केणढणं ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थन कथं तावत् शुक्कलेश्यापेक्षया इसलिये अन्यलेश्या सापेक्ष अल्पकर्मवत्ता की और महाकर्मवता की असंभवता रहेती है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐमा पछते हैं 'जाव सिय भंते ! पम्हलेस्से वेमाणिए अप्पकम्मतराए, सुक्कलेस्से वेमाणिए महाकम्मतराए' हे भदन्त ! कया ऐमी बात मानी जा सकती है कि पद्मलेश्यावाला वैमानिक देव अल्पकर्मा हो और शुक्ललेश्यावाला वैमानिक देव महाकर्मा हो यहाँ यावत् शब्द से कृष्ण, नील और कापोरलेश्यावाले भी भवनपति और व्यन्तरों के बोच में पूर्व २ लेश्यावालों में अल्पकर्मता और उत्तरोत्तर लेश्यावालों में महाकर्मता ग्रहण की गई है। इमके उत्तर में प्रभु उनसे कहेते हैं कि 'हना मिया' हां गौतम ! ऐमा होता है कि पद्मलेश्यावाला वैमानिक देव कदाचित अल्पकर्मा होता है और कदाचित शुक्ललेश्यावाला वैमानिक देव महाकर्मा होता हे । अब गौतम इस
७२ गौतम स्वामी से प्रश्न पूछे छे , ‘जार मिय भंते ! पम्हलेस्से वेमाणिए अप्पकम्मतराए, सुक्कलेस्से वेमाणिए महाकम्मतराए ?' है महन्त ? શું એવું સંભવી શકે છે કે પાલેશ્યાવાળો વૈમાનિક દેવ મહાક હોય છે? અહીં 'जाव' (44-1 ५६ ६२६ २१, नील मने पति सेश्या वैभानिमा પૂર્વ પૂર્વની લેસ્પાવાળાઓ કરતાં ઉત્તરોત્તર લેવાળાની અપેક્ષાઓ પૂર્વપૂર્વની લેસ્પાવાળામાં અ૫કર્માતા સંભવે શકે છે, એમ સમજવું
गौतम स्वामीना प्रश्न वाम मापता महावीर प्रभु ४ छ- “हंता, पिया' હા, ગૌતમ એવું સંભવી શકે છે કે પલેશ્યાવાળે વૈમાનિક દેવ કયારેક અલ્પકર્મા હોઈ શકે છે અને શુકલ લેયાવાળો વૈમાનિક દેવ કયારેક મહાક હોઈ શકે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
भागवतीमूत्रे किश्चिन्यूनशुभपरिणामपद्मलेश्यस्य वैमानिकस्य कदाचित् अल्पकर्मबन्धकत्वं, पद्मलेश्यापेक्षया अधिकशुभपरिणामशुक्ललेश्यस्यापि वैमानिकस्य कदाचित् अधिकर्म बन्धकत्व मिति प्रश्नाशयः, भगवानाह-'सेसं जहा नेरइयस्स, जावमहाकुम्मतगए' शेषम् अवशिष्टं यथा नैरयिकस्यक्तं तथैव पद्मलेश्य-शुक्लू. लेश्यवैमानिकयोरपि स्थितिमाश्रित्य यावत्-अल्पकर्मतरत्वै कदाचिद् महाकर्मतरत्वमवसे यम् । तथाहि कृष्णलेश्य नीललेश्यनैरयिकयोर्यथा स्थित्यपेक्षया अल्पकर्मबन्धकत्वं कदाचित, कदाचित् अधिककर्मबन्धकत्वं भवति तथैव पालेश्यशुक्ललेश्यवैमानिकयोरपि स्थित्यपेक्षया कदाचित् अल्पकर्मबन्कत्वं. कदाचित् महाकबन्धकत्वं बोध्यम् ॥ सू० ४॥ विषम में कारण जानने की इच्छा से प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि-से केणढणं भंते !'हे भदन्त ! पद्मलेश्यावाला वैमानिक देव शुक्ललेश्यावाले वैमानिक देव की अपेक्षा किश्चित् न्यून शुभ परिणामवाला होता है उसको अल्प. कर्मता, और जो शुकललेश्यावाला वैमानिक देवकी अपेक्षा अधिक शुभ परिणामवाला होता है उसमें महाकर्मता'का जो आपने यह कथन किया है सो इसमें कारण क्या है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'सेस जहा नेरइयास जाव महाकम्मतराए' जिस प्रकार कृष्णलेश्यावाले और नील लेश्यावाले नैरयिकोमें आयुकर्मकी स्थितिकी अपेक्षा लेकर कदाचित् अल्पकर्मबन्धकता और कदाचित् अधिककर्मबन्धकता प्रतिपादित की गई है, उसी प्रकारसे पद्मलेश्ण और शुक्ललेश्यावाले वैमानिक देवोंमें भी आयुकर्मकी स्थितिकी अपेक्षालेकर कदाचित् अल्पकर्मबन्धकता और कदाचित महाकर्मबन्धकता जानना चाहिये ।। सू. ४ ॥
प्रश- ‘से केणदेणंभंते ! मन्त! ५ श्याने भानित व शुस લેશ્યાવાળા વૈમાનિક દેવ કરતાં થોડે ઘણે અંશે ન્યૂન શુભ પરિણામવાળા હોય છે તેનામાં આપ અ૫કસ્મતા શા કારણે કહો છો ? અને શુકલ લેશ્યાવાળે વૈમાનિક દેવ કે જે પદ્મશ્યાવાળા વૈમાનિક દેવ કરતાં અધિક શુભ પરિણામેવાળો હોય છે, તેને આપ શા કારણે મહાકમાં કહો છો ? ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નને જવાબ આપતા મહાવીર प्रभु - ‘सेसं जहा नेरडयास जाव महाकम्मतराए' गौतम! २ शत કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારક જીવમાં આયુકર્મની સ્થિતિની અપેક્ષાએ કયારેક અપકમતા સંભવી શકે છે અને આયુકર્મની સ્થિતિની અપેક્ષાએ નીલેશ્યાવાળા નારકમાં મહાકર્માતા સંભવી શકે છે, એ જ પ્રમાણે આયુકર્મની સ્થિતિની અપેક્ષાએ પદ્મ લેશ્યાવાળા વૈમાનિક દેવમાં કયારેક અપકર્માતા સંભવી શકે છે અને શુકલ લેસ્થાવાળા વૈિમાનિક દેવમાં કયારેક મહાકમકબજોતા સંભવી શકે છે. સૂ, ૪ !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ३ सू. ६ वेदना निर्जरातरूपनिरूपणम् ४५५
वेदनानिर्जरावक्तव्यता। शलेश्यजीवाधिकारात् तस्य वेदनात्वेन वेदनावक्तव्यतामाह-' से पूर्ण भंते ! इत्यादि। __ मूलम्- ‘से नूणं भंते ! जा वेयणा सा निजरा, जा निजरा सा वेयणा ? गोयमा ! णो इणटे समटे । से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-जा वेयणा न सा निजरा, जा गिजरा न सा वेयणा? गोयमा ! कम्मवेयणा; णो कम्मणिजरा, से तेणटेणं गोयमा! जाव-न सा चेयणा । नेरइयाणं भंते ! जा वेयणा सा निजरा, जाणिज्जरा सा वेयणा ? गोयमा ! णो इणट्रे समहे । से केणट्रेणं भंते ! एवं बुच्चइ-नेरइयाणं जा वेयणा न सा णिज्जरा, जा णिजरा, न सा वेयणा ? गोयमा ! नेरइयाणं कम्मवेयणा, णो कम्मनिज्जरा, से तेणटेणं गोयमा ! जाव-न सा वेयणा। एवं जाव-वेमाणियाणं । से गूणं भंते ! जं वेदें तं निजरिसु, जं निजरिंसु तं वेदेंसु ? णो इणटे समठे, से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ-जं वेदेंसु णो तं निजरेंसु, जं निजरेंसु णो तं वेदेसु ? गोयमा ! कम्मं वेदेंसु, णो कम्मं णिजरेसु, से तेणट्रेणं गोयमा ! जाव णो तं वेदें! नेरइयाणं भंते ! जं वेदें। सु तं णिजरेसु ! एवं नेरइया वि, एवं जाव-वेमाणिया। सेणूणं भंते ! जं वेदेति, तं निजरेति जणिज रेति तं वेदेति ? गोयमा ! णो इणट्रे समढे। से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइजाव णो तं वेदेति गोयमा ! कम्मं वेदेति, णो कम्मं णिज
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
भगवतीसूत्रे रेति, से तेणट्रेणं गोयमा ! जाव-णो तं वेदेति, एवं नेरइयावि, जाव-वेमाणिया । से णूणं भंते ! जं वेदिस्तंति तं णिजरिस्संति, जं णिजरिस्संति तं वेदिस्संति ? गोयमा ! णो इण द्वे समटे। से केण?णं जाव-णो तं वेदिस्संति ? गोयमा ! कम्म वेदिस्संति, णो कम्मं णिजरिस्संति, से तेणट्रेणं जाव-णो तं णिजरिस्संति, एवं नेरइया वि, जाव-वेमाणिया। से णूणं भंते ! जे वेदणासमए से णिजरासमए, जे णिजरासमए से वेदणासमए ? णा इगटे समहे । से केणटेणं एवं बुच्चइ-जे वेयणा समये न से णिज्जरासमए, जे णिज्जरासमए न से वेयणासमए ? गोयमा ! जं समयं वेदेति णो तं समयं णिजाति, जं समयं णिजरेति णोतं समयं वेदेति, अन्नम्मिसमए वेदेति अन्नम्मि समए णिजाति, 'अन्ने से वेयणा समए, अन्ने से गिजरासमए, से तेणटेणं जाव न से वेयणा-समए, नेरइयाणं भंते ! जे वेयणासमए से णिज्जरासमए, जे णिज्जरासमए से वेयणासमए गोयमा ! -णो इणहे समटे ! से केणट्रेणं एवं बुच्चइ-नेरइयाणं जे वेयणासमए न से णिजरासमए, जे णि जरासमए, न से वेयणासमए ? गोयमा ! नेरइया णं जं समयं वेदति णो तं समयं गिजरंति, जं समयं णिज्जरति, णो तं समयं वेदति, अन्नम्मि समए वेदेति अन्नम्मि समए णिजाति, अण्णे से वेयणासमए, अण्णे से णिज्जरासमए, ते तेणट्रेणं जाव न से वेयणासमए एवं जाव वेमाणियाणं ॥ सू० ५ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ३ सू. ५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम्
४५७
छाया - अथ नूनं भदन्त ! या वेदना सा निर्जरा, या निर्जरा सा वेदना ? नायमर्थः समर्थः । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते- या वेदना नसा निर्जरा, या निर्जरा न सा वेदना ? गौतम ! कर्मवेदना, नो कर्मनिर्जरा, तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत्-न सा वेदना । नैरयिकाणां भदन्त ! वेदनानिर्जरावक्तव्यता
'से गृणं भंते !' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( से णूणं भंते ! जा वेयणा सा निज्जरा, जा निज्जर सा वेणा ) हे भदन्त ! क्या यह बात निश्चित है कि जो वेदना है वह निर्जरा है और जो निर्जरा है वह वेदना है ? (गोयमा) है। गौतम ! (णो इण समट्ठे) ग्रह अर्थ समर्थ नहीं है । ( से केणद्वेणं भते ! एव बुच्चइ, जा वेयणा न सा निज्जरा, जा निज्जरा न सा वेणा ) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि जो वेदना है वह निर्जरा नहीं है और जो निर्जरा है, वह वेदना नहीं है ? (गोयमा) हे गौतम! ( कम्मवेयणा, णोकम्मनिज्जरा से तेणद्वेणं गोयमा ! जाव न सा वेयणा) वेदना कर्मरूप होती है ओर निर्जरा नोकर्मरूप होती है ! इसलिये हे गौतम ! यावत् वह वेदना नहीं है ऐसा मैंने कहा है । (नेरइयाणं भंते ! जा वेयणा सा निज्जरा, વેદના નિજરા વતવ્યતા—
'से शृणं भंते!' इत्याहि
सा
सूत्रार्थ - ( से णूणं भंते ! जा वेयणा सा निज्जरा, या निज्जरा वेणा ?) बेलहन्त! शुं मे वात तो निश्चित छेडे ने वेहना छे, न निराछे, અને જે નિરા છે એ જ વેદના છે ? એટલે કે શુ વેદના નિરારૂપ હાય છે અને निर्भरा बेहनाइय होय छे ? (गोयमा !) हे गौतम! ( णो इणट्ट समट्ठे ) तारी मान्यता साथी नथी. ( से केणणं भंते ! एवं बुच्चइ, जा वेयणा न सा निज्जरा जा निज्जरा न सा वेयणा ?) हे महन्त साथ शा भरणे भेतुं उही छ। ऐ वेदना निरा३य होती नथी भने निर्भरा बेहनाइय होती नथी ? (गोयमा !) हे गौतम! (कम्मवेयणा णो कम्मनिज्जरा-से तेणट्टेणं गोयमा ! जाव न सा वेयणा ) वेहना ४३य होय છે અને નિર્જરા નાક રૂપ હોય છે. હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યુ છે કે વેદના નિરારૂપ હોતી નથી અને નિર્જરા વેદનારૂપ હોતી નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
भगवतीसूत्रे या वेदना सा निर्जरा, या निर्जरा सा वेदना ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-नैरयिकाणां या वेदना न सा निर्जरा, या निर्जरा न सा वेदना ? गौतम ! नैरयिकाणां कर्मवेदना, नो कर्मनिर्जरा, तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत् न सा वेदना, एवं यावत्-वैमानिकानाम् । अथ नूनं भदन्त ! यत् अवेदिषुः तत् निरजारिषुः यत् निरजारिषुः तत् जा निज्जरा सा वेयणा) हे भदन्त ! नारकजीवोंकी जो वेदना है वह क्या निर्जरारूप है ? और जो उनकी निर्जरा है वह क्या वेदनारूप है ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो इणठे समढे) यह अर्थ समर्थ नहीं है । (से केणटेणं भंते ! एवं घुचह, नेरइयाणं जा वेयणा न सा णिजरा, जा णिज्जरा, न सा वेयणा) हे भदन्त । ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि नैरयिक जीवोंकी जो वेदना है वह निर्जरारूप नहीं है और जो निर्जरा है वह वेदनारूप नहीं है ? (गोयमा) हे गौतम! (नेरइयाणं कम्मवेयणा णो कम्मंनिजरा, से तेण?णं गोयमा ! जाव न सा वेयणा) नारकजीवोंकी जो वेदना है वह कर्मरूप है और निर्जरा नोकर्मरूप है इसलिये हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है यावत् वह वेदनारूप नहीं है । (एवं जाव वेमाणियाणं) इसी तरहसे यावत् वैमानिकोंमें जानना चाहिये । (से णूणं भंते ! जं वेदेंसु तं निजरिंसु, जं (नेरइयाणं भंते ! जा वेयणा सा निजरा, जो निज्जरा सा वेयणा ?) હે ભદન્ત! નારક જીવની જે વેદના હોય છે તે શું નિર્જરારૂપ હોય છે? અને તેમની २ नि । हाय छे शु वेहना३५ डाय छे? (गोयमा !) हे गौतम! (णो इण? समडे) मे मनी शतु नयी. (से केणगुणं भंते ! एवं वुच्चइ, नेरइयाणं जा वेयणा न सा निज्जरा, जा निज्जरा न सा वेयणा?) हे महन्त ! मे भा५ । કારણે કહો છો કે નારક છવોની વેદના નિરારૂપ હોતી નથી ? (गोयमा !) हे गौतम ! (नेरइया कम्मवेयणा णो कम्मनिज्जरा, से तेणगुणं गोयमा! जाव न सा वेयणा) ना२४ ७वानी 2 वेहना ५ छे ते भ३५ हाय छ અને નિર્જર નેકર્મરૂપ હોય છે, તેથી હે ગૌતમ! મેં એવું કહ્યું છે કે નારકેની वना नि३५ हाती नथी मने निकश वहना३५ होती नथी. "एवं जाव वेमाणिया णं' में प्रभा वैमानि: पय-तना हेवानी वेदना भने निसर्नु કથન સમજવું.
(से गुणं भंते ! जं वेदेंसु तं निजरिंस, जं निजरिंसु तं वेदेमु ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ मू.५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४५९ अवेदिषुः ? नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-यत् अवेदिषुः नो तत् निरजारिषुः, यत् निरजारिषुः न तत् अवेदिषुः ? गौतम ! कर्म अवेदिषुः, नो कर्म निरजारिषुः, तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत् नो तत् अवेदिषुः, नैरयिकाः खलु भदन्त ! यत् अवेदिषुः तत् निरजारिषुः ? एवं निजरिंसु तं वेदेंसु ?) हे भदन्त ! क्या यह बात ठीक है कि जो कर्म जीव द्वारा वेदित हो चुका है वह निर्जरित हुआ है और जो निजेरित हुआ है वही वेदित हुआ है ? (णो इणद्वे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। (से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, जं वेदेसु णो तं निजरेंसु, जं निजरेंसु नो तं वेदेसु) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जो वेदित हो चुका है बह निर्जरित नहीं हुआ है, और जो निर्जरित हुआ है वह वेदित नहीं हुआ है ? (गोयमा) हे गौतम ! (कम्मं वेदेसु णो कम्मं निजरेंसु, से तेणटेणं गोयमा ! जाव को तं वेदेसु) कर्म जीव के द्वारा वेदित हुआ है
और नो कर्म निर्जरित हुआ है- इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि जीव के द्वारा जो निर्जरित हुआ है, उसके द्वारा वह वेदित नहीं हुआ है । (णेरइयाणं भंते ! जं वेदसु तं णिजरेंसु!) हे भदन्त ! नारकजीवों ने जिस कर्म को वेदित किया है उसी कर्म को क्या उन्हों ने निजेरित किया है ? (एवं नेरइया वि) हे गौतम ! હે ભદન્ત ! શું એ વાત ખરી છે કે કર્મનું જીવ દ્વારા વેદના થઈ ચૂકયું હોય છે તે નિજરિત પાણુ થઈ ચૂકયા હેય છે, અને જે કર્મ નિર્જરિત થયું હોય તે વેદિત થઈ ग. होय छे ? (गोयमा! णो इणद्रे समढे) हे गौतम ! ये सभी शतु कधी. (से केणगुणं भंते ! एवं वुचइ, जं वेदेंसु णो तं निजरेंसु, जं निजरेंसु नो तं वेदेंस) के महन्त ! मा५ । ४२ मे ४ो छ। ४ नो भवहित आयु હોય તે નિર્જરિત થયું હતું નથી, અને જે નિર્જરિત થયું હોય તે વેદિત થઈ ચૂકયું डातु नथी ? (गोयमा) हे गीतम! (कम्मं वेदेंसु णो कम्मं निजरेंसु, से तेणटेणं गोयमा ! जाव णो तं वेदें सु) उ पना २वहित थयु डाय छे, અને ને કર્મ નિજ રિત થયું હોય છે, તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે જીવ દ્વારા જે કર્મ વેદિત થયું હોય છે તે નિર્જરિત થયું હતું નથી, અને જે કર્મ નિર્જરિત થયું होय छे ते हित थयु तु नथी. (णेरइयाणं भंते ! जं वेदेंसु तं णिज्जरेंसु) હે ભદન્ત ! નારક જીવાએ જે કર્મ વેદિત કર્યું હોય છે, એ જ કર્મને શું તેમણે निस्ति यु होय छे ? ( एवं नेरडया वि) ले गौतम ! सामान्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
भगवतीसो नैरयिका अपि, एवं यावत्-वैमानिकाः ? अथ नूनं भदन्त ! यत् वेदयन्ति, तत् निर्जरयन्ति, यत् निर्जरयन्ति तत् वेदयन्ति ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-यावत् नो तत् वेदयन्ति, ? गौतम ! कर्म वेदयन्ति, नो कर्म निर्जरयन्ति, तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत् नो तत् वेदयन्ति एवं नैरयिका अपि, यावत्-वैमानिकाः । अथ नूनं भदन्त ! यद् वेदयिष्यन्ति इसी प्रकार से नारकों के विषय में भी जानना चाहिये । (एवं जाव वेमाणिया) इसी प्रकार से यावत् वैमानिकों के विषय में भी जानना चाहिये । (से पूणं भंते ! जं वेदेति, तं निजरेंति, जं गिजरेंति, तं वेदेति ?) हे भदन्त ! जीव जिस कर्मको वेदित करता है क्या उसी कर्म की वह निर्जरा करता है और जिस कर्म की वह निर्जरा करता है क्या वह उसी कर्म को वेदता है ? (गोयमा ! णो इणढे समटे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है (से केणटणं भंते ! एवं वुच्चइ जाव णो तं वेदेति) हे भदन्त ? ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जीव यावत् उस कर्म को नहीं वेदता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (कम्मं वेदेति, णो कम्मं णिजाति) जीव कर्म का वेदन करता है-और नो कर्म की निर्जरा करता है । (से तेणटेणं गोयमा! जाव णो तं वेदेति) इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि जीव धावत् उस कर्म का वेदन नहीं करता है। (एवं नेरइया वि अपना रवू ४ ४थन नाहीना विषयमा पर सभा. ( एवं जाव वेमाणिया) वैमानि ५-तना वाना विषयमा ५९ २४ प्रभावी सभा. (से गूणं भंते ! जे वेदें ति, तं निजरेंति, जं णिज्जरेंति तं वेदति ?) હે ભદન્ત ! જીવ જે કર્મનું વેદન કરે છે એ જ કર્મની વું નિર્ભર કરે છે, અને જે
भनी ७१ नि। २ छ शुसे भनु वेहन ४२ छ ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो इणटे सम8) मे सलवी शतु नथी. (से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ जाव णो तं वेदेति ?) हे महत! मा५ ।। २२ मेनुं ४ छ। परे કર્મનું વેદન કરે છે એ જ કર્મની નિર્જરા કરતો નથી, અને જે કર્મની નિર્જરા કરે ते मर्नु न ४२ नथा? (गोयमा) ले गौतम! कम्मं वेदेति, णोकम्म णिजाति) ७५ भनु वेहन ४२ छ भने नभनी नि०२१ ४२ छे. (से तेणणं गोयमा ! जाव या तं वेदेति) हे गौतम! ते १२ मे यु छ रे કર્મનું વેદન કરે છે એ જ કર્મની નિર્જરા કરતા નથી, અને જે કર્મની નિર્જરા કરે छ तेनुं वन ४२. नथी. (एवं णेरइया वि जाव वेमाणिया) ४ प्रमाणे નારક છના વિષયમાં તથા વૈમાનિક પયતના વિષયમાં સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.३ म.५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४६१ तद् निर्जरयिष्यन्ति, यत् निर्जरयिष्यन्ति तद् वेदयिष्यन्ति ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन यावत्-नो तद् वेदयिष्यन्ति ? गौतम ! कर्म वेदयिष्यन्ति, नो कर्म निर्जरयिष्यन्ति, तत् तेनार्थेन यावत्-नो तत् निर्जरयिष्यन्ति, एवं नैरयिका अपि, यावत्-वैमानिकाः । अथ नूनं भदन्त ! जाव वेमाणिया) इसी प्रकार से नारकजीवों के विषय में भी जानना चाहिये। और इसी प्रकार से यावत वैमानिक देवों के विषय में भी जानना चाहिये।) (से गृणं भंते ! जं वेदिस्संति, तं णिजरिस्संति, जं णिजरिस्संति तं वेदिस्संति) हे भदन्त ! क्या यह निश्चित बात है कि जीव जिस कर्म का वेदन करेगा उसी कर्म की वह निर्जरा करेगा और जिस कर्म की वह निर्जरा करेगा उसी कर्म का वह वेदन करेगा? (गोयमा) हे गौतम ! ( णो इणढे समढे) यह अर्थ समर्थ नहीं है। (से केणटेणं जाव णो तं वेदिस्संति) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जीव यावत् उस कम का वेदन नहीं करेगा? ( गोयमा! कम्मं वेदिस्संति, णो कम्मं णिजरिस्संति-से तेणढणं जाव णो तं णिजरिस्संति) हे गौतम ! जीव कर्मका वेदन करेगा और नो कर्मकी वह निर्जरा करेगा इस कारण हे गौतम ! मैने ऐसा कहा है कि जीव जिसका वेदन करेगा वह उसकी निर्जरा नहीं करेगा। (नेरइया वि जाव वेमाणिया) इसी तरहसे नारकसे लेकर यावत् वैमानिक देवोंके विषयमें ___ (से पूर्ण भंते ! जं वेदिस्संति, तं णिज्ज रिस्संति, जं णिजरिस्संति, तं वेदिति ) सन्त ! शु श पात भरी छ । ७३ भर्नु वहन ४२२ मे २८ કર્મની તે નિર્જરા કરશે, અને જે કર્મની તે નિર્જરા કરશે એ જ કર્મનું તે વેદન ४२थे ? (गोयमा) गौतम ! (णो इणट्रे समटे) वात सभी शती नथी. (से केणद्रणं जाव णो तं वेदिस्संति ? डे महन्त ! मे. मा५ ॥ ये हो છે કે જીવ જે કમનું વેદન કરશે એ જ કર્મની નિર્જરા નહીં કરે, અને तेरे भनी नि२४२श मे मर्नु तेना ६.२॥ वेहन. ४२२ नही ? (गोयमा !) हे गौतम ! (कम्मं वेदिस्संति, णोकम्मं णिजरिस्संति से तेणद्वेणं जाव जो तं णिजरिस्संति ) ७५ भनु वेहन ४२शे मने नभनी तेना તેના દ્વારા તિરા કરાશે. હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે જીવ દ્વારા જે કર્મનું વદન કરાશે તે કર્મની તેના દ્વારા નિર્જરા કરાશે નહીં, અને જે કમની નિર્જર 20 ते मर्नु तेना.२॥ वेहन थशे नही (नेरइया वि जाव वेमाणिया) मे प्रमाणे નારકથી લઈને વૈમાનિક પંક્તના જીવના વિષયમાં સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
भगवतीसूत्रे यो वेदनासमयः स निर्जरासमयः, यो निर्जरासमयः स वेदनासमयः ? नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन एव मुच्यते-यो वेदनासमयः नो स निर्जरासमयः, यो निर्जरासमयः नो स वेदनासमयः ? गौतम! यं समयं वेदयन्ति, नो तं समयं निर्जरयन्ति, यं समयं निरयन्ति नो तं समयं वेदयन्ति, अन्यस्मिन् भी जानना चाहिये । (से गुणं भंते ! जे वेयणासमए से णिज्जरासमए, जे णिजरासमए से वेयणासमए) हे भदन्त ! क्या यह निश्चित बात है कि जो वेदनाका समय है वही निर्जराका समय है और जो निर्जराका समय है वही वेदनाका समय है ? (णो इणढे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (से केण?णं भंते ! एवं वुच्चइ, जे वेयणासमए न से णिज्जरासमए, जेणिजरासमए न से वेयणासमए) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि जो वेदनाका समय है वह निर्जराका समय नहीं है और जो निर्जरा होनेका समय है वह वेदनाका समय नहीं है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जं समयं वेदेति, णो तं समय णिजाति जं समयं णिज्जरेंति, णो तं समयं वेदेति, अन्नम्मि समए वेदेति अन्नम्मि समए णिजरेंति) जीव जिस समयमें कर्मका वेदन करता है उस समयमें वह उसकी निर्जरा नहीं करता है, और जिस समयमें वह उसकी निर्जरा करता है उस समयमें वह उसका वेदन नहीं करता है । भिन्न समयमें वेदन करता है और भिन्न समयमें निर्जरा
से गृणं भंते ! जे वेयणासमए से निजरासमए, जे णिज्जरासमए से वेयणा समए ?) हे महत! शुभे पात भरी छे 32 नाना समय हाय छ એ જ નિર્જરાનો સમય હોય છે, અને જે નિર્જરાને સમય હોય છે, એ જ વેદનાને समय डीय छ ? (गोयमा! या इणढे समटे) हे गौतम ! मेQ सवा शतु नथी.
'से केणढणं भंते ! एवं वुच्चइ, जे वेयणासमए न से णिजरासमए, जे णिजरासमए न से वेयणासमए ?' ले मात ! मे मा५ ॥ २णे हे। छ। જે વેદનાને સમય છે તે નિર્જરાનો સમય નથી અને જે નિર્જરા થવાનો સમય છે त वहना समय नथी ? ( गोयमा !) गौतम! (जं समयं वेदेति णो तं समयं णिज्जरेंति, जं समयं णिज्जरेंति, णो तं समयं वेदेति, अन्नम्मिसमए वेदंति, अन्नम्मिसमए णिज्जाति) ७५ समये भर्नु वेहन ४२ छ તે સમયે કમની નિર્જરા કરતું નથી, અને જે સમયે કર્મની નિર્જરા કરે છે તે સમયે તે તેનું વેદન કરતું નથી. તે ભિન્ન સમયે વેદન કરે છે અને ભિન્ન સમયે નિર્જરા કરે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका. श.७. उ.३ सू.५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४६३ समये वेदयन्ति, अन्यस्मिन् समये निर्जरयन्ति, अन्यः स वेदनासमयः, अन्यः स निर्जरासमयः, तत् तेनार्थेन यावत्-न स वेदनासमयः । नरयिकाणां भदन्त ! यो वेदनासमयः स निर्जरासमयः, यो निर्जरासमयः स वेदना समयः ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः। तत् केनार्थेन एवमुच्यते नैरयिकाणां यो वेदनासमयः, नो स निर्जरासमयः, निर्जरासमयः यो नो स वेदनासमयः ? गौतम ! नैरयिकाः खलु यं समयं वेदयन्ति नो तं समयं निर्जरकरता है । इस तरहसे (अन्ने से वेयणासमए, अन्ने से णिज्जरासमए से तेणटेणं जाव न से वेयणासमए) वेदनाका समय वह भिन्न है और निर्जराका समय वह भिन्न है । इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि यावत् जो वेदनाका समय है वह निर्जराका समय नहीं है (नेरइया णं भंते ! जे वेयणासमए, से णिजरासमए, जे णिजरासमए से वेयणासमए) हे भदन्त ! क्या यह बात है कि नारकजीवोंका जो वेदनाका समय होता है वही निर्जरा समय होता है
और जो निज राका समय होता है वही वेदनाका समय होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (णा इणटे समठे) यह अर्थ समर्थ नहीं है । (से केणटेणं एवं बुच्चइ, नेरइयाणं जे वेयणासमए न से णिजरासमए, जे णिज्जरासमए न से वेयणासमए) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि नारकोंका जो वेदनाका समय है वह निर्जराका समय नहीं है और जो निर्जराका समय है वह वेदनाका समय नहीं है ? (अन्ने से वेयणसमए, अण्णे से णिज्जरासमए) मारीत वेहनन। समय पर भिन्न छ भने नि ४२वाना समय भिन्न छ. (से तेणटेणं गोयमा! जाव न से
वेयणासमए) गौतम! ते ४ाणे में मेj ४ह्यु छ है वहनाना रे समय छ त निराने समय नथा, भने निकराना समय ते वहनने। समय नथी. (नेरडयाणं भंते ! जे वेयणासमए, से णिज्जरासमए जे निर्जरा समए से वेयणासमए ?) હે ભદન્ત! શું એ વાત ખરી છે કે નારક જીવને કર્મવેદનને જે સમય હોય છે, એજ નિર્જરાને સમય હોય છે, અને જે નિર્જરને સમય હોય છે, એજ કર્મવેદનને समय डाय छे ? (गोयमा) 3 गौतम ! (णो इणद्दे समझे) मे सभी शतुनथी. (से केणटेणं एवं वुच्चइ, नेरइयाणं जे वेयणासमए न से णिज्जरासमए, जे णिज्जरासमए न से वेयणासमए ?) सह-त! मा५ । २२ मे । છે કે નારને જે વેદનાને સમય છે તે નિર્જરાને સમય નથી અને જે નિજરને समय छे ते नाना समय नयी ? (गोयमा !) 3 गौतम ! (नेरइयाणं जं समयं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमूने यन्ति, यं समयं निर्जरयन्ति, नो तं समयं वेदयन्ति, अन्यस्मिन् समये वेदयन्ति, अन्यस्मिन् समये निर्जरयन्ति, अन्यः स वेदनासमयः, अन्यः स निर्जरासमयः, तत् तेनार्थेन यावत् न स वेदनासमयः, एवं यावत्वैमानिकानाम् ॥मू० ५॥
टीका-से गूणं भंते ! जा वेयणा सा निज्जरा, जा निज्जरा सा वेयणा?? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अथ नूनं निश्चितं किं या वेदना भवति, सा एव (गोयमा) हे गौतम ! (नेरहयाणं जं समयं वेदेति, णो तं समयं णिजाति, समयं णिज्जाति, णो तं समय वेदेति, अन्नम्मि समए वेदेति, अनम्मि समए णिज्जरेंति, अण्णे से वेयणा समए, अण्णे से णिज्जरासमए, से तेणटेणं जाव न से वेयणा समए एवं जाव वेमाणियाणं ) नारकजीव जिस समयमें वेदन करते हैं, उस समय में वे निर्जरा नहीं करते हैं, और जिस समयमें वे निर्जरा करते हैं, उस समय में वे वेदन नहीं करते हैं । भिन्न समयमें वेदन करते हैं और भिन्न समय में निर्जरा करते हैं । इस तरह से वेदनाका वह समय भिन्न है और निर्जरा का वह समय भिन्न है। इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि यावत् वह वेदना का समय नहीं है। इसी तरह से यावत् वैमानिक देवोंके विषय में भी जानना चाहिये ।
टीकार्य-यहां पर लेश्यो से युक्त जीवोंका अधिकार चल रहा है लेश्यावाले जीव कोंकी वेदनावाले होते हैं-इसलिये सूत्रकारने यहां वेदेति, णो तं समयं णिज्जरेंति, जं समयं णिज्जरेंति, णो तं समयं वेदेति, अनम्मि समए वेदेति, अनम्मिसमए णिज्जरंति, अण्णे से वेयणासमए अण्णे से निज्जरासमए, से तेणेटेणं जाव न से वेयणासमए एवं जाव वेमाणियाण) નારક જીવ જે સમયે વેદન કરે છે તે સમયે નિર્જ કરતા નથી, અને જે સમયે નિર્ભર કરે છે, તે સમયે વેદન કરતા નથી. તેઓ ભિન્ન સમયે વેદન કરે છે અને ભિન્ન સમયે નિર્ધાર કરે છે. આ રીતે વેદનાને જે સમય છે તે પણ જુદે જ છે અને નિજ રાનો જે સમય છે તે પણ જુદો જ છે. હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે નારક અને વેદનનો જે સમય હોય છે તે નિર્જરાને સમય હતો નથી, અને નિર્જરાનો જે સમય છે તે વેદનને સમય નથી. એ જ પ્રમાણે વિમાનિકે પર્યન્તના જીના વિષયમાં પણ સમજવું.
ટીકાર્થ- અહીં લેસ્પાવાળા જીવોની વકતવ્યતા ચાલી રહી છે. લેફ્સાવાળા કર્મોની વેદનાવાળાં હોય છે, તે કારણે સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં તેમની વેદનાના વિષયમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.३ २.५ वेदनानिजेरास्वरूपनिरूपणम् ४६५ निर्जरा उच्यते, किंवा या निर्जरा भवति सा एव वेदना उच्यते ? भगवानाह- 'गोयमा ! णो इणढे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः वेदना एव निर्जरा न भवति, न वा निर्जरा एव वेदना भवति । गौतमस्तत्र हेतुं पृच्छति- 'से केण?णं भंते ! एवं वुचइ-जा वेयणा न सा निजरा, जा निजरा न सा वेयणा?' हे भदन्त ! तत् केनाथेन कथं तावत - एकमुच्यते यत्-या वेदना न सा निर्जरा, या निर्जरा न सा वेदना वा भवति? भगवानाह- 'गोयमा! कम्मवेयणा, णो कम्मनिजरा' हे गौतम! वेदना पर उनकी वेदनाके विषय में कथन किया है इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-'से पूर्ण भंते ! जा वेयणा सा निजरा, जा निज्जरा सा वेयणा' हे भदन्त ! क्या यहनिश्चित है कि जो वेदना होती है, वही निर्जरा कहलाती है ? या जो निर्जरा होती है वही वेदना कहलाती है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि-'गोयमा णो इणहे समढे' हे गौतम । यह अर्थ समर्थ नहीं है-अर्थात् न वेदना निर्जरारूप होती है ओर न निर्जरा वेदनारूप ही होती है गौतम इस विषयमें कारण जाननेकी इच्छा से प्रभुसे पूछते हैं कि-'से केणटुंणं भंते ! एवं वुच्चइ, जा वेयणा न सा निजरा, जा निज्जरा न सा वेयणा' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि जो वेदना है वह निर्जरा रूप नहीं होती है। और जो निर्जरा है वह वेदनारूप नहीं होती है । इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'कम्म કથન કર્યું છે- આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે IR पूछे - 'से गृण भंते ! जा वेयणा सा निज्जरा, जा निज्जरा सा वेयणा? હે ભદન્ત ! શું એ વાત ખરી છે કે જીવ દ્વારા જે વેદન કરાય છે તે વેદનને જ નિર્જરા કહે છે અને જે નિજા થાય છે તેને જ વેદના કહે છે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર प्रभु ४ छ- 'गोयमा! जो इणट्रे समटे । गौतम ! मे पात २२ नथा. એટલે કે વેદના નિજ શરૂ હોતી નથી અને નિજ વેદનારૂપ રહેતી નથી તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, जा वेयणा न सा निज्जरा, जानिज्जरा न सा वेयणा?' 3 महन्त! मा५ । पारणे । । २ वना छ त નિરારૂપ નથી, અને જે નિર્જરા છે તે વેદનારૂપ હેતી નથી ?
तेन त्तर भारत मडावी२ नु छ - 'गोयमा ! कम्मवेयणा णो कम्म भिज्जेस गीतम! वहन ३५ होय छे अन नि नभ३५ हाय छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे कर्म उच्यते, निर्जरा तु नो कर्म उच्यते, अयमाशयः-उदयमाप्तकर्मणो वेदनम् अनुभवनम् वेदना, वेदितकर्मणः क्षयस्तु निर्जरा कृतकर्मगः आत्मपदेशेभ्यः पृथग्भवनमित्यर्थः, तथाच-वेदनायाः अनूभूयमानकर्मरूपतया तयोः कर्मवेदनयोः समानकालिकतया च यतः- वेदनकाले कर्मणोऽवश्यं सद्भावः, अतो धर्म धर्मिणोरभेदात् वेदना कमव्यपदिश्यते, निर्जरायास्तु वेदितकर्मणः क्षयरूपतया तयोः कर्म निर्जरयोविभिन्न कालिकतया च अभेदव्यवहारोभावेन निर्जरानोकर्म व्यपदिश्यते, तदुपसंहरति-से तेणटेणं, गोयमा ! जाव न सा वेयणा' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन तयोर्वेदनानिर्जरयोः कर्म नोकर्म रूपत्वेन वेयणा णो कम्म निजरा' वेदना जो है वह कर्मरूप होती है और निर्जरा जो है वह नोकर्मरूप होती है । तात्पयं ऐसा है कि उदय. प्राप्तकर्म का जो वेदन अनुभवन होता उसका नाम वेदना है वेदित हुए कर्म का जो क्षय होता है वह निर्जरा है इस निर्जरामें कृतकर्मका आत्माके प्रदेशोंसे पृथक होना होता है । घेदना अनुभूयमानकर्मरूण होती है इसलिये कर्म और वेदना ये दोनों समानकालभावी होनेके कारण वेदनाको कर्मरूप कह दिया गया है क्योंकि वेदनाकालमें कर्मका अवश्य सद्भाव रहता है अतः धर्म और धर्मीमें अभेद विवक्षा मानकर वेदना कर्मरूपसे व्यपदिष्ट हो जाती है । तथा मिर्जरा वेदित हुए कर्मकी क्षयरूप होती है। इसलिये इन दोनों में विभिन्नकाम भविता होनेसे अभेदका व्यवहार हो नहीं सकता है इसलिये मिर्जरा कर्मरूपसे कही गई है। 'से तेणटेणं गोयमा जाव न सा वेयणा' इस कारण हे गौतम ! घेदना और निर्जरामें આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે- ઉદયપ્રાસ (ઉદયમાં આવેલા) કમનું જે વેદન (અનુભવન) થાય છે તેને વેદના' કહે છે. વેદિત થયેલા કર્મને જે ક્ષય થાય છે તેનું નામ “નિર્જરા” છે. આ નિર્જરા દ્વારા કૃતકને આત્મપ્રદેશોમાંથી અલગ કરવાનું કાર્ય થાય છે. વેદના અનુભૂયમાન કર્મરૂપ હેય છે, તે કારણે કર્મ અને વેદના છે અને સમાન કાલભાવી હેવાને કારણે વેદનાને કર્મરૂપ કહેવામાં આવી છે, કારણ કે વેદનાકાળમાં કર્મને અવશ્ય સભાવ રહે છે. તેથી ધર્મ અને ધમીમાં અભેદની અપેક્ષાએ વેદનાને કર્મરૂપે પ્રકટ કરવામાં આવૈલ છે. તથા નિર્જરા વેદિત થયેલા (જેનું વેદન કરી લેવામાં આવ્યું છે એવા) કર્મના ક્ષયરૂપ હોય છે. તેથી તે બન્નેમાં વિભિન્નકાલ ભાવિતા હોવાને લીધે અભેદને વ્યવહાર થઈ શકતું નથી. તે કારણે निन नभ३१ १४८ ४२वामा भावी . 'से तेणट्रेण गोयमा! जाव न
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૫
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ म्. ५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४६७ भिन्नतया यावत्-या वेदना, न सा निर्जरा, या निर्जरा न मा बेदना वा वक्तुं शक्यते । गौतमः पृच्छति-'नेरइयाणं भंते ! जा वेयणा सा निज्जरा, जा निज्जरा सा वेयणा ?' हे भदन्त ! नैरयिकाणां या वेदना भवति सा एव किं निर्जरा, किंवा या निर्जरा भवति सा एव तेषां वेदना व्यपदिश्यते ? __ भगवानाह-'गोयमा ! णो इणटे समवे ?' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः नैरयिकाणां वेदना नीर्जरा न भवति, । निर्जरा वा वेदना न भवति । गौतमः पृच्छति ‘से केणट्ठणं भंते ! एवं बुच्चइ-नेरइयाणं जा वेयणा, न सा णिज्जरा क्रमशः कर्मरूपता और नो कर्मरूपता होनेके कारण इन दोनों में भिन्नता आजानेसे जो वेदना है वह मिर्जरारूप नहीं है और जो निर्जरा है वह वेदनारूप नहीं है ऐसा मैंने कहा है । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'नेरइयाणं भंते ! जा वेयणा सा निज्जरा, जा निज्जरा सा वेयणा' हे भदन्त ! नारकजीवोंको जो वेदना होती है क्या वही निर्जरारूप होतो है ? अथवा उनकी जो निर्जरा होती है, वही
क्या वेदनारूप होती है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे सम?' ऐसा अर्थ समर्थ नहीं है। अर्थात् नारकजीवांकी वेदना निर्जरारूप नहीं होती है और न उनकी निर्जरा वेदनारूप ही होती है । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि “से केपट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ, नेरइया णं जा वेयणा, न सा. णिज्जरा, जा णिज्जरा न सा वेयणा' हे भदन्त ! ऐसा आप किस सा बेयणा' गौतम! ते २0 में झुछ ना मन निशा અનુક્રમે કર્મરૂપતા અને કર્મરૂપતા હોવાને લીધે એ બન્નેમાં ભિન્નતા હેવાને કારણે જે વેદના છે તે નિર્જરારૂપ હેતી નથી, અને જે નિર્જરા છે તે વેદનારૂપ હેતી નથી.
હવે ગૌતમ સ્વામી નારકેની વેદનાના વિષયમાં મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન पूछे छ- 'नेरइयाण भंते ! जा वेयणा सा निज्जरा, जा निज्जरा सा वेयणा?'
ભદન્ત! નારક જીવની જે વેદના હોય છે, તે શું નિર્જરારૂપ હોય છે? અથવા તેમની જે નિર્જરા હોય છે, તે શું વેદનારૂપ હોય છે.
महावीर प्रभुने। उत्तर- 'गोयमा ! णो इणट्टे समटे गौतम! मे मनी શકતું નથી. હવે ગૌતમ સ્વામી તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી આ પ્રમાણે પ્રન धूछे छ- 'से केणढणं भंते! एवं वुच्चइ, नेरइयाणं जो वेयणा, न सा निज्जरा, जा निजरा न सा वेयणा?" मे मा५ । ४२0 ४ छ। नानी वहना નિજારૂપ હોતી નથી અને નિર્જરા વેદનારૂપ હેતી નથી?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
भगवतीमत्रे जा णिज्जरा न सा वेयणा?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते यत्-नैरयिकाणां या वेदना न सा निर्जरा, या च निर्जरा न सा वेदना वा ? भगवानाह-'गोयमा ! नेरइयाणं कम्मवेयणा, णो कम्मणिज्जरा' हे गौतम ! नैरयिकाणां कर्म वेदना व्यपदिश्यते, निर्जरा तु नोकर्म व्यवदिश्यते । तदुपसंहरमाह-'से तेणढणं गोयमा ! जाव न सा वेयणा । एवं जाव-वेमाणियाणं' हे गौतम ! तत् तेनार्थे न तयोविभिन्नरूपत्वेन यावत्-नैरयिकाणां या वेदना न सैव निर्जरा, या च निर्जरा न सा वेदनैव वा वक्तुं शक्यते, एवं नरयिकवदेव यावत्-भवनपतिमारभ्य वैमानिकान्तानां, चतुर्विशतिदण्ड केषु वेदना-निर्जरा-विषयका आलापका वक्तव्याः। गौतमः अतीतकालमाश्रित्य पृच्छति-से गुणं भंते ! जं वेदेंसु तं निज्जरिंसु जणिजरिमु तं वेदेसु' कारणसे कहते हैं कि नारकजीवोंकी जो वेदना है वह निर्जरारूप नहीं होती है। इसके उत्तरमें प्रमु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा हे गौतम ! 'रइयाणं कम्मवेयणा, णोकम्म निज्जरा' नारकजीवों के जो वेदना होती है वह कर्मरूप होती है जो निर्जरा होती है वह नोकर्मरूप होती है ऐसा क्यों होता है सो इसका कारण ऊपरमें समर्थित किया ही जा चुका है । 'से तेणगुणं गोयमा ! जाव न सा वेयणा, एवं जाव वेमाणियाणं' इसी कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि नारकजीवोंकी वेदना निर्जरारूप नहीं, और उनकी निर्जरा वेदनारूप नहीं होती है । नरयिकजीवोंकी तरहसे ही यावत् भवनपतिसे लगाकर वैमानिक तकके चौवीस दण्डकोंमें वेदना एवं निर्जरा विषयक आला. पक कहना चाहिये । अब गौतमस्वामी अतीतकालको लेकर प्रभुसे
ननउत्तर भापतi भावीर प्रभु ४ छ है- 'गोयमा ! गीतम! 'णेरइयाण कम्मवेयणा, णो कम्मनिज्जरा' ना२४ ७वानी २ वहना हाय छ, ते કર્મરૂપ હોય છે અને તેમની જે નિર્જરા હેાય છે તે કર્મરૂપ હોય છે. આવું કેમ मन छ त ५२ पने मनुसक्षीने प्रतिपादित ४२वामा माव्यु. से तेणणं गोयमा! जाव न सा वेयणा, एवं जाव वेमाणियाणं, गौतम! ते ॥२॥ મેં એવું કહ્યું છે કે નારક જીવની વેદના નિજ રારૂપ હોતી નથી, અને તેમની નિર્જર વેદનારૂપ હેતી નથી. ભવનપતિથી લઈને વૈમાનિક પર્વતના દેના વિષયમાં પણ વેદના અને નિર્જરા વિષેના આલાપકે નારકેની વેદના અને નિર્જરા વિષેના આલાપ જેવાં જ સમજવા.
वे गौतम स्वामी भूतनी अपेक्षा मा प्रमाणे प्रश्न पूछे छ- 'से गृणं भंते ! जं वेदेमु तं निजरिंमु, जं निजरिमु तं वेदेंसु?' डे मन्त! *
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.३ स. ५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४६९ हे भदन्त ! अथ नूनं निश्चितं किं यत् कर्म अवेदयन् वेदितवन्तः, तदेव कर्म निरजरयन्-निर्जरितवन्तः, किं वा यदेव कर्म निरजरयन्: निर्जरितवन्तः, तदेव अवेदयन् वेदितवन्तोऽपि ? भगवानाह-'णो इणढे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, यदेव वेदितवन्तः नो तदेव निर्जरितवन्तः, यदेव वा निर्जरितवन्तः न तदेव वेदितवन्तः, उक्तयुक्त्या वेदननिर्जरणयोविभिन्नकालिकतया भिन्नस्वरूपत्वेन तयोरेकविषयत्वासंभवात् । गौतमः ऐसा पूछते हैं कि 'से गूणं भंते ! जं वेदेंसु तं निजरिंसु जं णिज्जरिंसु तं वेदेसु' हे भदन्त ! यह निश्चित है क्या कि जिस कमको भूतकालमें जीवोंने वेदित किया है वही कर्म उन्होंने निर्जीर्ण किया है ? अथवा जिस कर्मकी उन्होंने निर्जरा की है वही कर्म उन्होंने वेदित किया है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है जिस कर्मको जीवोंने वेदित किया है उसी कर्मकी उन्होंने निर्जराकी है-अथवा जिस कर्मकी उन्होंने निर्जरा की है-उसीकर्मको उन्होंने वेदित किया है क्योंकि जिस कर्मको उन्होंने वेदित किया है उसी कर्मकी उन्होंने निर्जरा नहीं की है और जिस कर्मकी उन्होंने निर्जराकी है उसी कर्मकी उन्होंने वेदना नहीं की है क्यों कि यह बात ऊपरमें समर्थित की ही जा चुकी है कि वेदना और निर्जरामें विभिन्न कालता है इसलिये इनका स्वरूप भी भिन्न है और इसीसे इनमें એ વાત સાચી છે કે ભૂતકાળમાં છએ જે કર્મનું વદન કરી લીધું હોય છે, એ જ કર્મની તેમણે નિર્જરા પણ કરી લીધી હોય છે? અથવા જે કર્મની તેમના દ્વારા નિર્જરા થઈ ચૂકી હોય છે, એ જ કર્મનું શું તેમના દ્વારા વેદન થઈ ચૂક્યું હોય છે?
भडावीर प्रभुन। उत्तर- 'गोयमा ! णो इणडे सम?' ले गौतम! म સંભવી શકતું નથી. એટલે કે જે કમનું એ વેદન કરી લીધું હોય છે, એ જ કર્મની તેમણે નિજર કરી લીધી હોય એવું સંભવી શકતું નથી અને જે કર્મની તેમણે નિર્ભર કરી લીધી હોય છે, એ જ કર્મનું તેમના દ્વારા વેદન કરી લેવામાં આવ્યું હોય છે એવું પણ સંભવી શકતું નથી. કારણ કે જે કર્મનું તેમણે વેદન કરી લીધું હેય છે એ જ કર્મની તેમના દ્વારા નિર્જરા થઈ હોતી નથી, અને જે કર્મની તેમણે નિર્જરી કરી હોય છે, એ જ કર્મનું તેમના દ્વારા વદન થયું હતું નથી. ઉપર એ વાતનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવી ગયું છે કે વેદના અને નિર્જરામાં વિભિન્નકાલતા છે. તેથી તેમનું સ્વરૂપ ભિન્ન હોવાથી તેમની વચ્ચે એકરૂપતા સંભવી શકતી નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ले
Ye
पृच्छति- 'से केणणं भंते ! एवं बुचइ-जं वेदेस नो तं णिज्जरेंस, जं णिज्जरेंसु नो तं वेदे सु' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन एत्रमुच्यते यत् कर्म अवेतयन् न तदेव निरजस्थन्, यदेन वा कर्म निरजरयन न तदेव अवेदयन ! भगवानाह - 'गोयमा ! कम्म वेदेंसु, नो कम्म निज्जरें सु' हे मौतम ! कर्म अवेदयत् = वेदितवन्तः, नोकर्म वेदितरसं कर्म निरजयन निजरितवन्तः कर्मभूतस्य कर्मणो निर्जराणां संभवात् तदुपसंहरन्नाह - 'से तेणट्टेणं गोयमा ! जान एकविषयता भी नहीं आती है। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा ही पूछते हैं कि 'से केणटुणं भंते ! एवं युच्चइ जं वेदेंसु नो तं णिज्जरेखु, जे णिज्जरेंसु नो त वेदेंसु' हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि जीवोंने जिस कर्मको पूर्वकालमें वेदा है उस कर्मकी उन्होंने निर्जरा नहीं की है और जिस कर्मकी उन्होंने निर्जराकी है उसे उन्होंने वेदा नहीं हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि ' गोयमा' हे गौतम! 'कम्मंवेदेसु, नो कम्मं निज्जरें सु' जीवोंने कर्मका वेदन किया है और नो कर्मकी उन्होंने निर्जरा की है तात्पर्य यह है कि जीवोंने जिस कर्म का वेदन किया होता है उस कर्मकी ये निर्जरा नहीं करते हैं और जिसकी निर्जरा वे करते हैं उसका वे वेदन नहीं करते हैं। वेदितरस वाला जो कर्म है यह नोकर्म है इसकी ही निर्जरा होती है । कर्मभूत कर्म की निर्जरा नहीं होती है । 'से तेणणं गोयमा ! जाव नो तं वेदेंसु'
--
हुवे गौतम स्वामी भहावीर अजुने गोवा अश्न पूछे छे - 'से केणद्वेणं भंते! एवं बुवइ जं वेदेसु नो तं णिज्जरेंसु, जे णिज्जरेंसु नो तं वेदें ' કે લદત્ત! માપ એવું શા કારણે કહેા છે કે જીવાએ જે કમને ભૂતકાળમાં વેદી લીધું છે, તે કર્માંની તેમણે નિરા કરી લીધી હાતી નથી, અને તેમણે જે કર્માંની નિશ કરી ડાય છે, તેનું તેમણે વેન કરી લીધું હાતુ નથી ?
તેના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે- 'गोयमा !" हे गौतम । 'कम्मं वेदेसु, नोकम्म निज्जरें सु' लवे द्वारा अनुं वेटून उशयु होय छे भने નાક'ની નિરા કરવામાં આાવી ડ્રાય છે. આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે વેએ જે કમનું ભેદન કર્યું. હાય છે, તે ક્રમની તેમના દ્વારા નિર્જા થઈ હતી નથી અને જે કની તેમણે નિરશ કરી લીધી હોય છે, તેનું તેમના દ્વારા વેદન થયુ હેતુ નથી. વૈદિત રસવાળું જે ક` છે. તેનું નામ નામ' છે. તે નાકર્મીની તા निर्भरान थाय छे. अर्मलूल अर्मनी निश यती नथी. 'से तेणद्वेणं गोयमा! जान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ २.५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४७१ नो तं वेदे मु' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन वेदनानिर्जरयो। कर्म नोकर्न विषयकत्वेन यावत्-यत् अवेदयन् न तदेव निरजरयन्, यदेव वा मिरजरयन् न तदेव अवेदयन् , इति समुच्चयजीवापेक्षया कथितम् , अथ नैरपिकाधपेक्षया इसी कारण हे गौतम ! मैंने पूर्वोक्तरूपसे ऐसा कहा है कि पूर्वकाल में यावत् जीवोंने उसका वेदन नहीं किया है । क्योंकि कर्म और नोकर्म विषयक वेदना और निर्जरा होती है इस कारण जिस कर्मको उन्होंने वेदित किया है उसी कर्मकी उन्होंने निर्जरा नहीं की है और जिस कर्मकी उन्होंने निर्जरा की है उसे उन्होंने घेदित नहीं किया है । तात्पर्य केवल इतना ही है कि जीवके द्वारा जबतक कर्म भोगा जाता है-उदयमें आकर वह जब तक अपना फल देता रहता है तबतक वह कर्म कर्मभूत है और अपना पूर्णफल देकर जब वह क्षयोन्मुख होजाता है तब वह कर्म नोकर्म कहलाने लगता है-इसी भावको हृदय में रखकर यहां ऐसा कहा गया है कि वेदन कर्मका होता है और निर्जरा नोकर्मकी होती है। पूर्व में भी जीवोंने इसीरूपसे वेदनतो कर्मका किया है और निर्जरा नोकर्मकी होती है । इस प्रकारसे यहांतकका कथन सूत्रकारने समुच्चय जीवकी अपेक्षासे किया। अप नैरयिक जीव विशेषको अपेक्षा लेकर इसी विषयका कथन नो तं वेदेंसु' गौतम! ते २२ में पति ४यन यु छ । पामेर भर्नु ભૂતકાળમાં વેદન કરી લીધું હોય છે, તે કર્મની તેમણે નિર્જરી કરી લીધી હતી નથી, અને તેમણે જે કર્મની નિર્જરા કરી લીધી હોય છે તે કર્મનું વેદન કરી લીધું હતું નથી. કારણ કે કર્મ અને નોકમ વિષયક વેદના અને નિજા હોય છે – તે કારણે જે કર્મનું તેમણે વેદન કર્યું હોય છે એ જ કર્મની તેમણે નિજ રા કરી હોતી નથી અને જે કમની તેમણે નિજા કરી હોય છે, તે કર્મનું તેમણે વેદન કર્યું હતું નથી. આ કથનનું તાત્પર્ય એટલું જ છે કે છવ દ્વારા જ્યાં સુધી કર્મને ભેગવવામાં આવે છેઉદયમાં આવીને તે જ્યાં સુધી પોતાનું ફળ દીઘા કરે છે ત્યાં સુધી તે કર્મ કર્મરૂપ છે, એને પિતાનું પૂર્વાફળ દઈને જ્યારે તે ક્ષેમુખ થઈ જાય છે, ત્યારે તે કર્મ
કર્મરૂપ કહેવાય છે. એ જ ભાવને નજર સમક્ષ રાખીને અહીં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે “વેદન કર્મનું થાય છે અને નિજ કર્મની થાય છે.” પૂર્વે (ભૂતકાળમાં પણ છવોએ આ રીતે વેદની તે કમનું કર્યું છે અને નિર્જરા નેકમની કરી છે. આ પ્રકારનું અહીં સુધીનું કથન સૂત્રકારે સમુચ્ચય જીવની અપેક્ષાએ કર્યું છે. હવે નારકની અપેક્ષાએ આ વિષયને અનુલક્ષીને સૂત્રકાર નીચે પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરે છે–
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
भगवतीसूत्रे
माह - 'नेरइयाणं भंते ! जं वेदेंसु तं निजरेंसु ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! नैरयिकाः खलु यद् अवेदयन् तदेव निरजरयन, यदेव वा निरजरयन तदेव अवेदयन् ? भगवानाह - ' एवं नेरइया वि, एवं जाव वैमाणिया' हे गौतम ! एवं समुच्चयजीववदेव नैरयिका अपि यदेव अवेदयन न तदेव निरजरयन्, यदेव वा निरजरयन न तदेव अवेदयन् । एवं नैरयिकवदेव यावत- वैमानिकाः, भवनपतिमारभ्य वैमानिकपर्यन्तं विज्ञेयम् । अथ वर्तमान वेदनादिकालमाश्रित्य करते हैं इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'नेरइयाणं भंते ! जं वेदेंसु तं निज्जरेंसु' हे भदन्त ! नैरयिकजीवोंने जिसकर्मका वेदन किया है क्या उसीकर्मकी उन्होंने निर्जरा की है या जिस कर्मकी उन्होंने निर्जराकी है उसी कर्मका उन्होंने वेदन किया है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'एवं नेरइया वि एवं जाव वेमाणिया हे गौतम । समुच्चयजीवकी तरहसे ही नैरयिकोंके विषयमें भी वेदना और निर्जरा संबंधी कथन पूर्वकाल की अपेक्षासे जानना चाहिये जिस कर्मका उन्होंने वेदन किया है उसी कर्मकी उन्होंने निर्जरा नहीं की है और जिसकर्मकी उन्होंने निर्जरा की है उसका उन्होंने वेदन नहीं किया है इसलिये वेदना कर्मरूप है और निर्जरा नोकर्मरूप है । इसो नैरयिकके कथन की तरहसे ही यावत् भवनपति से लेकर वैमानिक पर्यन्त चौवीस दण्डकोंमें भी कथन जानना चाहिये । अब गौतम वर्तमान वेदनादिक कालको आश्रित करके प्रभुसे ऐसा प्रश्न करते
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન- 'नेरइयाणं भंते! ज' वेदेसु तं निज्जरें सु ' હે ભદન્ત ! ભૂતકાળમાં નારક જીવોએ જે કર્માંનું વેદન કર્યું. હાય છે, એ જ કની શુ તેમણે નિરા કરી હોય છે ? અથવા જે કર્મીની તેમણે નિરા કરી હોય છે, એ જ उर्भानुं शुं तेभो वेहन उयु होय छे ? महावीर अभु म्हे छे- 'एवं नेरइया वि, एवं जाव वैमाणिया' हे गौतम! समुय्यम लवना मेवुन उथन नारोना विषयभां પણ ભૂતકાળની વેદના અને નિજ રાની અપેક્ષાએ સમજવું-જેમકે જે ક્રમનું તેમણે વેદન ક" છે, એ જ ક્રર્મોની તેમણે નિરા કરી નથી, અને જે કર્માંની તેમણે નિરા કરી છે. તે કમનું તેમણે વેદન કર્યું" નથી. તેથી જ વેદના કર્માંરૂપ છે અને નિશ નાક રૂપ છે. નારકાના જેવું જ કથન ભવનપતિથી લઈને વૈમાનિક પન્તના બાકીનાં દડકામાં પણ સમજવું.
હવે ગૌતમ સ્વામી વમાનકાલિક વેદના અને નિરાને અનુલક્ષીને મહાવીર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ २.५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४७३ प्रश्नयति-से नूणं भंते ! जं वेदेति तं निजाति, ? जं निजरेति तं वेदेति ?' हे भदन्त ! अथ नूनं किं यत् कर्म वेदयन्ति तदेव निर्जरयन्ति ? यदेव कर्म निर्जरयन्ति तदेव वेदयन्ति ? भगवानाह-'णो इणटे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, यदेव कर्म वेदयन्ति न तदेव निर्न रयन्ति, यदेव हैं कि 'से गुणं भंते ! जं वेदेति, तं निज्जरेंति, जं निजाति तं वेदेति, हे भदन्त ! जीव जिस कर्मका वेदन करते हैं क्या उसी कर्मको वे निर्जरा करते हैं और जिस कर्मको वे निर्जरा करते हैं क्या उसी कर्मका वे वेदन करते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा ! णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् जोव जिस कर्मका वेदन करते हैं उसी कर्मकी वे निर्जरा नहीं करते हैं और जिस कर्मकी वे निर्जरा करते हैं उस कर्मका वे वेदन नहीं करते हैं तात्पर्य कहनेका यही है कि जीव वर्तमानकालमें जिस कर्मका वेदन कर रहा है वह अनुभूयमान होनेके कारण कर्मरूप है नोकर्म रूप नहीं है नोकर्म रूप तो वह तभी होता है कि जब वह अपना पूरा रस देकर क्षयोन्मुख हो जावे अतः जब तक वह रस दे रहा है तभी तक वह कर्मरूप है इसी लिये जोन उस कर्मका वेदन करते हैं और जब वह क्षय होने के योग्य हो जाता है तब वह नाकर्मरूप माना जाने लगता है अतः वेदन अन्य कर्मका होता है और नीर्जरा अन्यकर्म की होती है ऐसा जानना चाहिये तथा प्रभुने मा प्रभारी प्रश्न पूछे छे-'से गृणं भंते ! जं वेदेति, तं निज्जरेंति, जं निज्जरेंति. तं वेदेति ?' हे महन्त! ७२ भर्नु वेहन रे छे, ये मनु શું વદન કરે છે ?
महावीर प्रभु ४ छ- "णो इणटे समटे हे गौतम ! मे सलवी शतु નથી. એટલે કે જીવો જે કર્મોનું વદન કરે છે, એ જ કર્મોની નિજર કરતા નથી, અને તેઓ જે કર્મની નિજેરા કરે છે, એ જ કર્મનું વેદન કરતા નથી. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે આ વર્તમાનકાળે જે કમનું વદન કરી રહ્યા હોય છે, તે અનુભૂયમાન હોવાથી કર્મરૂપ છે-નકર્મરૂપ નથી. તે નાકમરૂપ તો ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે તે પિતાનો પૂરે રસ દઈને ક્ષયાન્મુખ થઈ જાય છે. તેઓ જ્યાં સુધી તે રસ દઈ રહ્યા હોય છે, ત્યાં સુધી તે કમરૂપ જ હેય છે, તેથી જીવ તેનું વેદન કરે છે, અને જ્યારે તે ક્ષય થવાને ગ્ય બની જાય છે, ત્યારે તે નકર્મરૂપ ગણાવા લાગે છે. તેથી વેદના અન્ય કમનું થાય છે અને નિજ અન્ય કર્મની થાય છે, એવું સમજવું. તથા જે સમયે કર્મની નિર્જરા થાય છે તે સમયે કર્મનું વદન થતું નથી, કારણ કે નિર્જરાને કાળ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४७४
भगवतीसने वा निर्जरयन्ति न तदेव वेदयन्ति । गौतमः पृच्छति-'से केणगुणं भंते ! एवं घुञ्चइ जाब नो तं वेदेति ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन एव मुच्यते-यावत्यत् वेदयन्ति न तद् निर्जरयन्ति, तद् वेदयन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! कम्मं वेदेति, नो कम्म निज्जरेंति' हे गौतम ! कर्मवेदयन्ति, नो कर्म निर्जरयन्ति, तदुपसंहरति-से तेणद्वेणं गोयमा ! जाव नो तं वेदेति' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन वेदनानिर्जरयोविभिन्न विषयरूपतया यावत्-यद् वेदयन्ति न तद् निर्जरयन्ति, यद् निर्जरयन्ति न तद् वेदयन्ति, "एवं जिस समय कर्म की निर्जरा होती है उस समय कर्म का वेदन नहीं होता है क्यों कि निर्जराका काल और कर्म के वेदनकाकाल भिन्नर कहा गया है । इसी बातको गौतम प्रभुसे पूछते हैं कि 'से केणढणं भंते ! एवं वुच्चइ जाव णो तं वेदेति' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जिस जिस कर्मका वेदन करते हैं वे उसकी निर्जरा नहीं करते हैं और जिस कर्मका वे निर्जरा करते हैं, उस कर्मका वेदन नहीं करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'कम्मं वेदेति, नो कम्मं निज्जरेंति' जीव कर्म का तो वेदन करते हैं और नोकर्म की वे निर्जरा करते हैं। से तेणढणं' इस कारण 'गोयमा' हे गौतम ! 'जीव नो तं वेदेति' 'वेदना और निर्जरामें भिन्न विषयरूपता होनेके कारण जीव जिस कर्मका वेदन करते हैं उसी कर्म की वे निर्जरा नहीं करते हैं और जिसकर्म की निर्जरा करते हैं उसी कर्म का वे वेदन नहीं करते हैं । ‘एवं नेरઅને કર્મના વેદનને કળ ભિન્ન ભિન્ન કહેલ છે. એ જ વાતને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી भडावीर प्रभुने पूछे छे 'से केणद्वेणं भंते ! एवं वुच्चइ जाव णो तं वेदेति' ? હે ભદન્ત! એવું આ૫ શા કારણે કહે છે કે જીવો જે કર્મનું વેદન કરે છે તે કર્મની નિર્જરા કરતા નથી, અને તેઓ જે કમની નિજર કરે છે. તેનું વેદન કરતા નથી ?
उत्तर- 'गोयमा के गौतम ! कम्मं वेदेति, नो कम्मं निज्जरेंति ७१ मनु वेहन ४२ छ भने नभनी यो नि २ रे छे. 'से तेणट्रेणं गोयमा' हे गौतम! ते २९) 'जाव नो तं वेदेति' में मेवु यु छ : वेदना અને નિર્જરામાં ભિન્ન વિષયરૂપતા હોવાથી જીવો જે કર્મનું વેદન કરે છે, એ જ કમની નિર્જર કરતા નથી, અને તેઓ જે કર્મની નિર્જરા કરે છે, એ જ કમનું પેદન કરતા नथी. मा विषयनु वधु २५ष्टी४२६५ 8५२ ४२वामा माव्यु छ. 'एवं नेरइया वि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ २.५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४७५ नेरइया वि, जाव वेमाणिया' एवं समुच्चयजीववदेव नैरयिका अपि यावत्भवनपतिमारभ्य वैमानिकान्ताः यद् वेदयन्ति न तद् निर्जेरयन्ति, यद् निर्जरयन्ति न तदेव वेदयन्ति । अथ भविष्यकालमाश्रित्य प्राह-'से गूणं भंते ! जं वेदिस्संति, तं निज्जरिस्संति, जं निज्जरिस्संति तं वेदिस्संति ? हे भदन्त ! तत् नूनं निश्चयेन किम् यत् कर्म वेदयिष्यन्ति तत् निर्जरयिष्यन्ति, यत् कम निरयिष्यन्ति तदेव वदयिष्यन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! णो इणटे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः यद् वेदयिष्यन्ति न तद् निर्जरयिष्यन्ति, इया वि जाव वेमाणिया' हे गौतम ! समुच्चय जीवकी तरह ही नैरयिकमें यावत् भवनपतिसे लेकर वैमानिक देवतकके २४ दण्डकों में भी इसी तरहसे जानना चाहिये अर्थात् नैरयिकसे लेकर यावत् वैमानिक तकके जितने भी देव हैं वे सब जिस कर्मका वेदन करते हैं उसी कर्म की वे निर्जरा नहीं करते हैं, और जिस कर्म की वे निर्जरा करते हैं उसी कर्म का वे वेदन नहीं करते हैं वेदन कर्म का करते हैं और निर्जरा नोकर्म की करते हैं। अब सूत्रकार भविष्यकाल को लेकर कहते हैं इसमें गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि से गूणं भंते ! जं वेदिस्संति, तं निज्जरिस्संति' ज निज्जरिस्संति तं वेदिस्संति' हे भदन्त ! यह निश्चित है क्या कि जीव जिस कर्मका वेदन करेंगे उसी कर्म की क्या वे निर्जरा करेंगे और जिस कर्म की वे निर्जरा करेंगे क्या उसी कर्मका वे वेदन करेंगे ? उत्तरमें जाव वेमाणिया' हे गौतम ! सभुश्यय अपना रे ॥ ४थन नायी ने વૈમાનિકે પર્યતને ૨૪ દંડકમાં પણ સમજવું. એટલે કે નારથી લઈને વૈમાનિકે સુધીના જેટલા દેવે છે તેઓ બધાં પણ જે કર્મનું વેદન કરે છે, એ જ કર્મની નિજર કરતા નથી, અને જે કર્મની નિર્ભર કરે છે, એ જ કર્મનું વેદન કરતા નથી. તેઓ કમનું દાન કરે છે અને કર્મની નિજર કરે છે.
હવે સરકાર ભવિષ્યકાળને અનુલક્ષીને જીવોની વેદના અને નિર્જરાનું પ્રતિપાદન ४२ - गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे - 'से गृणं भंते ! जं वेदिस्संति, तं निजरिस्संति, जं निजरिस्सात तं वेदिस्संति ?' महन्त ! શું એ વાત ખરી છે કે છે જે કર્મનું વેદન કરશે, એ જ કર્મની તેમના દ્વારા નિજર થશે, અને તેઓ જે કર્મની નિર્જરા કરશે, એ જ કર્મનું તેમના દ્વારા વેદન થશે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यद् निरयिष्यन्ति न तद् वेदयिष्यन्ति । गौतमः पृच्छति-'से केणढणं भंते ! एवं वुच्चइ-जाव नो तं वेदिस्संति' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते-यावत्-यद् वेदयिष्यन्ति न तद् निरयिष्यन्ति, यद् निर्जरयिष्यन्ति, न तद् वेदयिष्यन्ति । भगवानाह-'गोयमा! कम वेदिस्संति. नोकम्म निज्जरिस्संति' हे गौतम ! कर्म वेदयिष्यन्ति, नो कर्म निर्ज रयिष्यन्ति । तदुपसंहरति-से तेणद्वेणं जाव नो तं निजरिस्संति' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावत्-यद् वेदयिष्यन्ति, न तनिर्ज रयिष्यन्ति, यद् निर्ज रयिष्यन्ति प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! णो इण? समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । क्यों कि वे जिसका वेदन करेगे उसोकी निर्जरा नहीं करेंगे और जिसकी वे निर्जरा करेंगे उसीका वेदन नहीं करेंगे। अब गौतमस्वामी इसमें कारण जानने की इच्छासे प्रभुसे पूछते हैं कि 'सेकेणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, जाव नो तं वेदिस्संति' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि जीव जिस कर्मका वेदन करेंगे उसीकी वे निर्जरा नहीं करेंगे और जिसकी निर्जरा करेंगे उसोका वेदन नहीं करेंगे ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'कम्मं वेदिस्संति, नोकम्म निजरिस्संति' जीव कर्मका वेदन करेंगे और नोकर्म की वे निर्जरा करेंगे । 'से तेणगुणं जाव नो तं निजरिस्संति' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि जीव जिस मका वेदन करेंगे उसी कर्म की वे निर्जरा नहीं करेंगे
गौतम २वामीना नना win मापता महावार प्रभु हे छ- 'गोयमा ! जो इण समटे हे गौतम ! से पात परामर नयी ४॥२६ तेमा २ भर्नु વેદન કરશે તેની નિર્જરા નહીં કરે, અને જે કર્મની નિર્જ કરશે તેનું વેદન નહી કરે.
હવે તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, जाव नौ तं वेदिम्संति ?' हे महन्त ! मे आप શા કારણે કહે છે કે જે જે કર્મનું વેદન કરશે તે કર્મની નિર્જરા નહીં કરે, અને જે કર્મની નિજ કરશે તેનું વેદન નહીં કરે ?
तेना उत्तर मापता महावीर प्रभु हे - 'गोयमा' हे गौतम! 'कस्म वेदिस्संति, नोकम्म निजरिस्संति' ७ ४म नु वेहन ४२२ मने नाम CHOTI ४२२. 'से तेणद्वेणं जाव नो तं निजरिस्स ति' हे गौतम! ते ॥२ऐ में मेg કહ્યું છે કે જી જે કર્મનું ઉદન કરશે તે કર્મની તેમના દ્વારા નિર્જશ થશે નહીં, અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.२ सू. ५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४७७ न तद् वेदयिष्यन्ति । ‘एवं नेरइया वि, जाव-वेमाणिया' एवं समुच्चयजीववेदनादिवदेव नैरयिका अपि यावत्-भवनपतिमारभ्य वैमानिकान्ताः यद् वेदयिष्यन्ति, न तद् निर्जरयिष्यन्ति, यद् निर्जरयिष्यन्ति न तद् वेदयिष्यन्ति गौतमः पृच्छति-से गूणं भंते ! जे वेयणा समए से निज्जरासमए, जे णिज्जरा समए से वेयणा समए ?' हे भदन्त ! अथ नूनं निश्चयेन किं यो वेदना समयः स एव निर्जरासमयः, यो निर्जरासमयः स एव वेदनासमयः ? भगवानाह-'णो इणटे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नो वेदनासमय
और जिस कर्मकी वे निर्जरा करेंगे उसी कर्म का वे वेदन करेंगे। 'एवं नेरझ्या वि जाव वेमाणिया' हे गौतम ! इसी तरह से समुच्चय जीवके वेदनादि की तरह से ही-नैरयिक भी यावत् भवनपति से लेकर वैमानिक देवतक ऐसा ही जानना चाहिये कि जिस कर्म का वेदन करेंगे उसी कर्म की वे निर्जरा नहीं करेंगे तथा जिस कर्मकी वे निर्जरा करेंगे उसी कर्मका वे वेदन नहीं करेंगे । ___अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि-' से गूणं भंते ! जे वेयणासमए से णिजरा समए जे णिज्जरासमए से वेयणासमए' हे भदन्त ! क्या वह निश्चित है कि जो वेदनाका समय है, वही निर्जरा का समय है और जो निर्जरा का समय है क्या वही वेदनाका समय है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि-'णो इणढे समटे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् जो वेदनाका तमा ने मन (२॥ ४२0 मर्नु तमना ६॥वहन ४२॥ नहीं एवं णेरइया वि जान वेमाणिया' समुच्यय ८१ र ४यन नासाना विषयमा પણ સમજવું. અને ભવનપતિથી લઈને વૈમાનિકે સુધીના દેવોના વિષયમાં પણ એવું જ કથન સમજવું. એટલે કે નારકથી લઈને વમાનિક પર્યન્તના જીવો જે કર્મનું વદન કરશે, એ જ કર્મની નિર્જરા નહીં કરે, અને તેઓ જે કર્મની નિર્જરા કરશે, એ જ કર્મનું वहन नहीं ४२.
वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सो प्रश्न पूछे छे से गृणं भंते ! जे वेयणासमए से णिज्जरासमए जे गिजरा समए से वेयणासमए ? 3 word ! શું એ વાત સાચી છે કે જે વેદનાને સમય છે, એ જ નિર્જરાને સમય છે, અને જે નિજવાનો સમય છે, એ જ વેદનનો સમય છે ?
तेने उत्तर मापता महावीर प्रभु ४९ छ- 'गोयमा! णो इणद्वे समडे' હે ગૌતમ એ વાત સાચી નથી. એટલે કે જે વેદનાને સમય હોય છે, એ જ નિજેરાને.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
भगवतीसूत्रे
एव निर्जरासमयः, न वा निर्जरासमय एव वेदनासमयः । गौतमः पृच्छति'से केणणं एवं बुच्चर - जे वेयणासमए न से निज्जरासमए, जे निज्जरासमए न से वेणासमए ? हे भदन्त ! तत् केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते - यो वेदनासमयः न स निर्जरासमयः, यो निर्जरासमयः न स वेदनासमयः ? भगवानाह - 'गोयमा ! जं' समयं वेदेति नो तं समयं निज्जरेंति, जं समयं निज्ञ्जरेंति नो तं समयं वदेति' हे गौतम ! यं समयं यस्मिन् समये कर्म वेदयन्ति, नो तं समयं तस्मिन् समये निर्जरयन्ति, अथ च यं समयं यस्मिन् समये निर्जरयन्ति नो तं समयं तस्मिन् समये वेदयन्ति 'अण्णम्मि समए वेदेति, समय है वही निर्जराका समय नहीं है और जो निर्जराका समय हैयही वेदनाका समय नहीं है, इस विषयमें कारण जानने की इच्छा से प्रभु से गौतम कहते हैं कि-'से केणद्वेणं एवं बुच्चइ' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं किं 'जे वेयणासमए, न से निज्जरासमए, जे निज्जरासमए न से वेषणासमए' जो वेदनाका समय है वही समय निर्जराका नहीं है और जो समय निर्जराका है वही समय वेदना का नहीं हैं ? इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'जं समयं वेदेति नो तं समयं निज्जरेंति, जं समयं निज्जरेति नो तं समयं वेदेति' जीव जिस समय में कर्मका वेदन करते हैं, उसी समय में वे उसकी निर्जरा नहीं करते और जिस समय में वे उसकी निर्जरा करते हैं उसी समय में उसका वेदन नहीं करते हैं। अण्णम्मिसमए वेदेंति, अण्णम्मिसमए સમય હાતા નથી અને જે નિરાના સમથ હોય છે, એ જ વેદનાનેા સમય હોતા નથી હવે તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે अश्न पूछे छे -
'से केणणं भंते! एवं बुच्चर' हे लहन्त ! याच शा भर मेवुं रहा है। है 'जे वेयणोसमए, य से निज्जगसमए, जे निज्जरासमए, य से वेयणा समए' જે વેદનાને સમય હાય છે, એ જ નિરાના સમય હોતા નથી, અને જે નિરાને સમય હાય છે, એ જ વેદનાનો સમય હૈાતા નથી ?
तेन। उत्तर भापता महावीर अलु छ - 'गोयमा !' हे गौतम! 'ज' समयं वेदेति नो तं समयं निज्जरेंति, जं समयं निज्जरेंति, नो तं समयं वेदेति' व समये नुं वेन पुरे छे, मेन समये तेनी निश पुरता नथी, અને જે સમયે કર્મની નિર્જરા કરે છે. એ જ સમયે તે તેનું વેદન કરતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टीका श.७ उ.३ सू.५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४७९ अण्णम्मि समए निज्जरेंति' अन्यस्मिन् समये वेदयन्ति, अन्यस्मिन् समये निर्जरयन्ति, 'अण्णे से वेयणासमए, अण्णे से निज्जरासमए' अन्यः स वेदनासमयः, अन्यः स निर्जरासमयः, ‘से तेणटेणं जाव-न से वेयणासमए', हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावत्-एवमुच्यते यो वेदना समयः न स निर्जरा समयः, यो निर्जरासमयः न स वेदनासमयः, इत्याशयः। अथ नैरयिकादिजीवमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'नेरइयाणं भंते ! जे वेयणासमए से निजरासमए, जे निज्जरासमए से वेयणासमए ?' हे भदन्त ! नैरयिकाणां यो वेदनासमयः स निर्जरासमयः, अथ च यो निर्जरासमयः स वेदनासमयः ? निज्जति' इस तरह अन्य समय में वे वेदन करते हैं और अन्य समयमें वे निर्जरा करते हैं 'अण्णे से वेयणासमए, अण्णे से निजरा समए' अत वेदना का वह समय जुदा है और निर्जराका वह समय जुदा है 'से तेणटेणं जाव न से वेयणासमए' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि जो वेदनाका समय है वह निराका समय नहीं है और जो निर्जराका समय है वह वेदना का समय नहीं है। अब नैरयिक आदि जीव विशेषको आश्रित करके गौतम ऐसा पूछते हैं कि- 'नेरइया णं भंते ! जे वेयणासमए से निजरासमए, जे निजरासमए से वेयणासमए' हे भदन्त ! नारक जीवोंका जो वेदनाका समय है क्या वही निर्जराका समय है और जो निर्जराका समय है क्या वही वेदना का समय है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'अण्णम्मि समए वेदेति, अण्णम्मि समए निजरेति' २॥ शत मे४ समये
જ્યારે તેઓ તેનું વેદન કરે છે, તેના કરતાં અન્ય સમયે તેઓ તેની નિર્જરા કરે છે. 'अण्णे से वेयणा समए, अण्णे से निज्जरासमए' हनान समय डाय छ તે પણ જુદો જ હોય છે, અને નિર્જરાને જે સમય હોય છે તે પણ જુદે જ હોય છે. से तेणटेण जाव न से वेयणासमए' 3 गौतम ! ते २0 में से युं छे જે વેદનાને સમય હોય છે, તે નિર્જરાનો સમય હતો નથી અને જે નિર્જરા સમય હિય છે તે વેદનાને સમય હોતો નથી. હવે નારક આદિ જીવવિશેષને અનુલક્ષીને गौतम स्वामी या प्रमाणे प्रश्न पूछे छे- 'नेरइयाण भंते ! जे वेयणा समए से निज्जरासमए, जे निजरासमए से वेयणासमए ?” महन्त ! ना२४ वान। વેદનાને જે સમય છે, એ જ શું તેમની નિર્જરા સમય છે, અને જે નિર્જરાને સમય છે, એ જ શું વેદનાને સમય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
भगवतीसत्रे भगवानाह-'गोयमा ! णो इणहे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नैरयिकाणां वेदनानिर्जरासमयो नो एकः किन्तु विभिन्न एव । गौतमः पृच्छति-से केणटेणं एवं वुच्चइ-नेरइयाणं जे वेयणासमए न से निज्जरासमए, जे निज्जरासमए न से वेयणा समए ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते-नैरयिकाणां यो वेदनासमयः न स निर्जरासमयः, यो निर्जरासमयः न स वेदनासमयः ? भगवानाह-गोयमा ! नेरइयाणं ज समयं वेदेति णो तं समयं णिज्जरेति, ज समय णिजाति णो तं समयं वेदेति' हे गौतम ! नैरयिकाः खलु यं समयं यस्मिन् समये वेदयन्ति नो तं समयं तस्मिन् समये निर्जरयन्ति, अथ च य समयं यस्मिन् समये निर्जर. यन्ति नो तं समयं तस्मिन् समये वेदयन्ति 'अण्णम्मि समए वेदें ति, कि हे गौतम ! ‘णो इणढे समढे' यह अर्थ समर्थ नहीं है। अर्थात् नारक जीवोंकी वेदनाका और निर्जराका समय एक नहीं है, किन्तु भिन्न २ ही है। इस बात पर गौतम प्रभुसे पूछते हैं कि 'से केणटेणं एवं वुच्चइ, नेर इयाणं जे वेयणासमए, न से निजरासमए, जे निजरा समए, न से वेयणासमए' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि नारकजीवों को जो वेदनाका समय है वह निर्जराका समय नहीं है और जो निज्जरा का समय है वह वेदनाका समय नहीं है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम! 'नेरइया णं जं समयं वेदेति तं समयं निजरेति, जं समयं णिजाति, णो तं समयं वेदेति' नारक जीव जिस समयमें कर्म का वेदन करते हैं उसी समयमें वे उनकी निर्जरा नहीं करते हैं और जिस समयमें वे
तना उत्तर मापता मडावी२ प्रनु छ ?- 'णो इणते समटे गौतम ! એવું બની શકતું નથી. એટલે કે નારક છવાની વેદનાને અને નિર્જરાનો સમય એક જ નથી પણ ભિન્ન ભિન્ન (જુદે જુદો) છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न- से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ, नेरइयाण जे वेयणासमए, न से निजरासमए, जे निजरासमए, न से वेयणासमए ?' હે ભદન્ત! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે નારક જીવોને વેદનાનો જે સમય છે, એ જ નિજેરાને સમય નથી. અને નિર્જરને જે સમય છે, એજ વેદનાને સમય નથી?
ते त्त२ मापता महावीर प्रभु ४ छ- 'गोयमा!' हे गौतम ! 'नेरइयाणं ज समय वेदें नि, नो तं समय निजरेंति, जं समयं णिज्जाति, णो त समयं वेदेति' ना२४ २ समये मनु वेहन रे छ, मेरी सभये मना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७ उ.३ म.५ वेदनानिर्जरास्वरूपनिरूपणम् ४८१ अण्णम्मि समए णिज्जरैति' अन्यस्मिन् समये वेदयन्ति, अन्यस्मिन् समये निर्जरयन्ति, 'अण्णे से वेयणासमए, अण्णे वे णिज्जरासमए' अन्यः स वेदनासमयः, अन्यः स निर्जरासमयः, तदुपसंहरति-'से तेणटेणं जाव न से वेयणासमए' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावत्-एवमुच्यते नरयिकाणां यो वेदनासमयः ने स निर्जरासमयः, यो निर्जरासमयः न स वेदनासमयः 'एवं जाव-वेमाणियाणं' एवं नैरयिकवदेव यावत्-भवनपतिमारभ्य वैमानिक पर्यन्तानां यो वेदनासमयः न स निर्जरासमयः, यो निर्जरासमयः, न स वेदनासमयः सू० ५॥ उसकी निर्जरा करते है उस समयमें वे उसका वेदन नहीं करते हैं। 'अण्णम्मि समए वेदेति, अण्णम्मि समए णिजरेंति' किन्तु अन्य समयमें वेदन करते है और अन्य समयमें निर्जरा करते है। इस तरह 'अण्णे से वेयणासमए अण्णे से णिजरासम्मए' वेदना का वह समय भिन्न है और निर्जरा का वह समय भिन्न है। 'से तेणटेणं जावन से वेयणासमए' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि नैरयिक्त जीवोंका वेदना का जो समय है, वह निर्जराका समय नहीं है
और जो निर्जरा का समय है वह वेदना का समय नहीं है । 'एवं जाव वेमाणियाणं' नैरयिक की तरह से ही भवनपति से लेकर बैमानिकतक देवों का जो वेदना समय है वह उनकी निर्जरा का समय नहीं है और जो निर्जरा का समय है वह उनका वेदना का समय नहीं है ॥सू० ५॥ નિજર કરતા નથી, અને જે સમયે તેઓ કમની નિર્જરા કરે છે, એ જ સમયે તેનું वहन ४२ता नथी. 'अण्णम्मि समए वेदेति, अण्णम्मि समए णिज्जति' પરંતુ જે સમયે વેદન કરે છે તેના કરતાં અન્ય સમયે નિર્જરા કરે છે. આ રીતે 'अण्णे से वेयणासमए, अण्णे से णिज्जरासमए' वहनाना के समय ते ५५ ભિન્ન છે. અને નિર્જરા સમય છે તે પણ ભિન્ન છે. એટલે કે અને એક જ સાથે थती नथी. 'से तेण ट्रेणं जाच न से वेयणासमए । गौतम! ते १२ મેં એવું કહ્યું છે કે નારક જીવોને જે વેદનાને જે સમય છે, એ જ નિર્જરાનો સમય नयी, मने निशन। २ समय छ, मेरी वहनानो समय नथी. 'एवं जाव बेमाणिया णं भवनपतिथी सधन वैमानि सुधान। वार्नु वहना भने निशर्नु કથન, નારકના વેદના અને નિર્જરાના કથન પ્રમાણે જ સમજવું એટલે કે તેમની વેદનાને અને નિજાને સમય એક જ હતા નથી, પણ જુદે જુદી હોય છે, એમ સમજવું સૂપા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
४८२
भगवतीसूत्रे शाश्वताशाश्वतादिवक्तव्यता । जीवाना वेदनावत्वं च कश्चित् शाश्वतत्वे सति संभवति, अतः शाश्वता. शाश्वतत्वमूत्रमाह-'नेरइयाणं भंते' इत्यादि । ___ मूलम्-नेरइयाणं भंते ! किं सासया, असासया ? गोयमा ! सिय सासया, सिय असासया, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइनेरइया सिय सासया, सिय असासया ? गोयमा! अबोच्छित्तिनयट्टयाए सासया, वोछित्तिनयट्याए असासया, से तेणट्रेणं जाव-सिय सायसा, सिय असासया, एवं जाव वेमाणिया, जाव-सिय असासया, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति सू०६॥
सत्तमसयस तइओ उद्देसो समत्तो ॥७-३॥ छाया-नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं शाश्वताः, अशाश्वताः ? गौतम ! स्यात् शाश्वताः, स्यात् अशाश्वताः, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-नैरयिकाः स्यात् शाश्वताः, स्यात् अशाश्वताः ? हे गौतम ! अव्यवच्छित्तिनयार्थतया
शाश्वताशाश्वतादिवक्तव्यता'नेरइयाणं भंते ! किं सासया असासया' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(नेरइयाणं भंते ! किं सासया असासया) हे भदन्त ! नारक क्या शाश्वत हैं ? कि अशाश्वत हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सिय सासया सिय असासया) नारक जीव कथंचित् शाश्वत् हैं कथंचित् अशाश्वत् हैं। (से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-नेरइया सिय सासया सिय असासया) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से
શાશ્વતતા અશાશ્વતતા આદિ વકતવ્યતા'नेरइयाणं भंते ! कि सासया असासया' त्यile
सूत्राथ- (नेरइयाणं भंते ! कि सासया असासया ?) : महन्त ! ना२४ । शु वत ५ छ ? मयत उय छ ? (गोयमा ) 3 गौतम! (सिय सासया, सिय असासया) मे इष्टिमे विया२ता तेसो त छ, भने अन्य दृष्टि वियत ती मशाबत छे. (से केणटेणं भंते ! एवं बुखइ, नेरइया सिय सासया सिय असासया) लहात! मा५ र मेनु छ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७३.३.६ नैरयिकाणां शाश्वताऽशाश्वतादिनिरूपणम् ४८३ शाश्वताः, व्यवच्छित्तिनयार्थतया अशाश्वताः, तत् तेनार्थेन यावत् स्यात् शाश्वताः, स्यात् अशाश्वताः, एवं यवत् वैमानिकाः यावत् स्यात् अशाश्वताः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० ६ ||
सप्तमशतस्य तृतीय उद्देशः समाप्तः ॥ ७-३ ॥
कहते हैं कि नारक कथंचित् शाश्वत हैं और कथंचित् अशाश्वत हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( अव्वोच्छिन्तिनयट्टयाए सासया, वोच्छित्ति नययाए असासया-से तेणद्वेणं जाव सिय सासया सियअसासया एवं जाव बेमाणिया जाव सिय असासया-सेवं भंते ! सेवं भंते ?) अव्यच्छित्तिनयकी अपेक्षासे नारक शाश्वत ह और व्यवच्छित्तिनयकी अपेक्षा से नारक अशाश्वत है । इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि नारक कथंचित् शाश्वत है और कथंचित् अशाश्वत हैं । इसी तरहसे यावत् वैमानिक देवोंके विषयमें भी जानना चाहिये । वे भी कथंचित् शाश्वत और कथंचित् अशाश्वत हैं । हे भदन्त ! आपके द्वारा प्रतिपादित हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य है । ऐसा कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।
टीकार्थ- जीवोंको वेदनावाला होना कथंचित् उनमें शाश्वतत्व होने पर ही संभवित होता है- अतः सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा નારકા એક દૃષ્ટિએ જોતાં શાશ્વત હાય છે, અને અન્ય દૃષ્ટિએ વિચારતા અશાશ્વત डाय छ ? ( गोयमा !) हे गौतम! (अच्वोच्छित्ति नयट्टयाए सासया, वोच्छित्ति नया असासया - से तेण णं जाव सिय सासया सिय असासया एवं जाव
माणिया जान सिय असासया ) अव्यस्छित्ति नयनी अपेक्षा (द्रव्यार्थि नयनी અપેક્ષાએ) નારક જીવ શાશ્વત છે, અને વ્યવસ્થિત્તિ નયની અપેક્ષાએ ( પર્યંચા'િક નયની અપેક્ષાએ ) નારક જીવ અશાશ્વત છે. હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યુ છે કે એક દ્રષ્ટિએ વિચારતા નારક જીવ શાશ્વત છે, અને અન્ય દૃષ્ટિએ વિચારતા અશાશ્વત છે. એ જ પ્રમાણે વૈમાનિક પન્તના દેવાના વિષયમાં પણ સમજવું. તે પણ એક द्रष्टिय विचारता शाश्वत छे भने अन्य द्रष्टि मे विशारता अशाश्वत छे. (सेवं भते! सेव भते ! त्ति ) हे महन्त ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સથા સત્ય છે. હું ભઇન્ત! આપની વાત બિલકુલ સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને વંદા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પેાતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા.
ટીકાથ– જીવેદમાં વેદનાયુકતતા ત્યારે જ સંભવી શકે છે કે જ્યારે તેમનામાં ક્વચિત શાશ્વતત્વ હાય છે. તેથી સૂઢાર આ સત્ર દ્વારા તેમની શાશ્વતતા અને અશાશ્વતતાનું નિરૂપણ કરે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
__ भगवतीसूत्रे टीका-'नेरइयाणं भंते ! कि सासया, असासया ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! नैरयिकाः खलु किं शाश्वता नित्या वर्तन्ते,किं वा आशाश्वता अनित्या वर्तन्ते? भगवानाह-'गोरमा ! सिय सासया, सिय असासया' हे गौतम ! नैरयिकाः स्यात् कदाचित् शाश्वताः स्युः, स्यात् कदाचित् अशाश्वताः स्युः। गौतमः पृच्छति'से केण?णं भंते ! एवं वुच्चइ-नेरइया सिय सासया, सिय असासया ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन एवमुच्यते-नैरयिकाः स्यात् कदाचित् शाश्वताः, स्यात् कदाचित् अशाश्वताः ? भगवानाह-'गोयमा ! अबोच्छित्तिनयट्टयाए सासया, बोच्छित्तिनयट्ठयाए असासया' हे गौतम ! अव्यवच्छित्तिनयार्थतया, न व्यवच्छित्तिः व्यावृत्तिः अव्यवच्छित्तिः तत्प्रधानो नयोऽव्यवच्छित्तिनयः शाश्वतत्व अशाश्वतत्वका विचार किया है- इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि- 'नेरइयाणं भंते ! किं सासया असामया' हे गौतम ! नारक क्या शाश्वत है या अशाश्वत है? उत्तरमें प्रभुने उनसे कहा'गोयमा' हे गौतम! 'सिय सासया सिय असासया' नारक कदाचित् शाश्वत भी हैं और कदाचित् अशाश्वत भी हैं। ‘से केणगुणं भंते ! एवं वुच्चइ, नेरइया सिय सासया सिय असासया' है भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि नारक जीव कदाचित् शाश्वत भी हैं और कदाचित् अशाश्वत भी हैं ? तब प्रभुने उन्हें समझाया कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'अव्वोच्छित्ति नयट्टयाए सासया, वोच्छित्तिनयट्टयाए असासया' व्यवच्छित्ति व्यावृत्तिका नहीं होना इसका नाम अव्यवच्छित्ति है यह अव्यवच्छित्ति जिस नयमें प्रधान होती है वह अव्यवच्छित्ति नय है इसका जो भाव है वह अव्यच्छित्ति
__ गौतम २वामी महावीर प्रभुने मेवे प्रश्न पूछे छे - 'नेरइयाणं भंते ! किं सासया असासया ?' महन्त ! ॥२४॥ शु शकत (नित्य) डाय छ, , मात ?
उत्तर :- गोयमा' गीतम! 'नेरइया सिय सासया, सिय असासया' નાર એક દૃષ્ટિએ શાશ્વત છે અને અન્ય દષ્ટિએ વિચારતા અશાશ્વત છે.
प्रश्न-से केगटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, नेरइया सिय सासया, सिय असासया' હે ભદન્ત ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે નારક છવો એક દષ્ટિએ વિચારતા શાશ્વત છે અને બીજી દષ્ટિએ વિચારતા અશાશ્વત છે ?
तेनुं ॥२५ समता महावीर प्रभु ? 'गोयमा! गौतम ! अन्योच्छित्ति नयट्टयाए सासया, मोच्छित्ति नयद्वयाए असासया ति (व्यावृति વિનાશ) ન થવી તેનું નામ અશ્વવચિછત્તિ છે. જે નષમાં તે અવ્યવછિત્તિ પ્રધાન હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.३५.६ नैरयिकाणां शाश्वताशाश्वतादिनिरूपणम् ४८५ तस्यार्थस्य भावस्तत्ता अव्यवच्छित्तिनयार्थता, तया द्रव्यार्थिकनयापेक्षया नैरयिकाः शाश्वताः नित्याः व्यवच्छित्तिनयार्थतया व्यवच्छित्तिः व्यावृत्तिः तत्प्रधानो नयः व्यवच्छित्तिनयः तस्यार्थस्य पर्यायलक्षणात्मकस्य भावस्तत्ता तया व्यवच्छित्तिनयार्थतया पर्यायाथिकनयापेक्षयेत्यर्थः नैरयिका अशाश्वता अनित्याः, तदुपसंहरति-' से तेणटेणं जाव-सिय सासया, सिय असासया' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन जीवद्रव्यत्वेन नैरयिकपर्यायत्वेन च यावत्नैरयिकाः स्यात् कदाचित् शाश्वताः, स्यात् कदाचित् अशाश्वताः, 'एवं जाववेमाणिया, जाब सिय असासया' एवं नैरयिकवदेव यावत्-भवनपतिमारभ्य वैमानिकान्ता जीवा अपि यावत् स्यात् कदाचित् द्रव्याथिकनयतया शाश्वताः, स्यात् कदाचित् पर्यायार्थिकनयतया च अशाश्वताः । अन्ते गौतमः प्राहनयार्थता है इस अव्यच्छित्ति नयार्थताकोलेकर द्रव्यार्थिक नयकी अपेक्षा को लेकर नैरयिक शाश्वतनित्य हैं ! एवं व्यवच्छित्ति व्यावृत्ति प्रधानतावाला जो नय है वह व्यवच्छित्तिनय है इस नयकी अपेक्षासे अर्थात् पर्यायार्थिक नयकी अपेक्षासे नारकजीव अशाश्वत अनित्य हैं से तेणगुणं जाव सिय सासया सियअसासया' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि नारक कथंचित जीवद्रव्यकी अपेक्षासे एवं कथंचित् नैरयिक पर्यायकी अपेक्षासे शाश्वत भी हैं और अशाश्वत भी हैं । 'एवं जाव वेमाणिया' इसी तरहसे अर्थात् जसा वह नारकोंमें शाश्वत अशाश्वतका कथन किया है इसी कथनके अनुसार यावत् भवनपतिसे लेकर वैमानिक तकके जीव भी द्रव्याथिक और पर्यायार्थिकनयकी अपेक्षासे नित्य अनित्य हैं ऐसा जानना चाहिये। છે, તે નયને અવ્યવચ્છિત્તિ નય કહે છે. તેને જે ભાવ છે અવ્યવચ્છિત્તિ નયાર્થતા છે. આ અવ્યચ્છિત્તિ નયની અપેક્ષાએ એટલે કે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ નારક છવ શાશ્વત (નિત્ય) હોય છે. અને વ્યવચ્છિત્તિ એટલે કે વ્યાવૃત્તિ પ્રધાનતાવાળે જે નય છે તે વ્યવચિછત્તિ નયની અપેક્ષાએ (પર્યાયાથિક નયની અપેક્ષાએ) તેઓ અશાશ્વત(અનિત્ય) छ. 'से तेणद्रेणं जाव सिय सासया सिय असासया' हे गौतम! ते २0 में એવું કહ્યું છે કે કયારેક નારકે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ શાશ્વત હોય છે અને કયારેક નારક पायनी अपेक्षा सात ५ छ. 'एवं जाव वेमाणियाणं' ना२नी तता અને અશાશ્વતતાનું જેવું કથન કર્યું છે એવું જ કથન શૈમાનિક પર્યન્તના જીવના વિષયમાં સમજવું. તેઓ બધાં વ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ નિત્ય છે અને પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે, એમ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
भगवतीसत्रे
'सेवं भंते ! सेवं भंते! ति । हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेयति | | ० ६ ॥
इति श्री - जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितायां श्रीभगवती सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां सप्तमशतकस्य तृतीयोदेशकः समाप्तः ॥ ७-३॥
अन्तमें गौतम कहते हैं 'सेवं भंते ! सेवं भंतेत्ति हे भदन्त ! आपके द्वारा कथित यह सब सर्वथा सत्य हीं है हे भदन्त ! सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कहकर दे गौतम अपने स्थानपर विराजमान हो गये ॥ सू. ६ ॥
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सप्तम शतकका तृतीय उद्देशक समाप्त ॥ ७-३॥
ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનામાં પેાતાની શ્રદ્ધા વ્યકત કરતાં કહે છે— 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ' ' हे अहन्त ! या विषय मापे ने प्रतिपादन यु તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપનું કથન સર્વથા સત્ય છે'. આ પ્રમાણે કહીને, મહાવીર પ્રભુને વદણા કરીને ગૌતમ સ્વામી પેાતાને સ્થાને બેસી ગયા. ॥ सू. ६ ॥
જૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ભગવતી’ સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના સાતમા શતકના શ્રીએ ઉદ્દેશક સમાપ્ત. શાહ-૩ા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८७
अथ चतुर्थोद्देशकः प्रारभ्यते । ॥ सप्तमशतके चतुर्थोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् ॥ संसारिणो जीवाः कतिविधाः ? षड्विधाः, तावत् संसारिणों जीवाः पथापृथिवीकायिकाः, अप्कायिकाः तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिकाः त्रसकायिकाश्च, पृथिवीकायिकाः द्विविधाः सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, यादरपृथिवीकायिकाः, बादरपृथिवीकायिकाश्च विधाः-लक्ष्णा, शुद्धा, बालका, मनःशिला, शर्करा, खरपृथिवी, ततो जीवानां श्लक्ष्णपृथिवीकायिकप्रभृतीनां स्थितिनिरूपणम् , नैरयिकादीनां वैमानिकान्तानां भवस्थिति निरूपणम् , ततो जीवानां कायस्थितिवक्तव्यता, ततो निलेपनावक्तव्यता, ततोऽनगारवक्तव्यता, तदनन्तरम् क्रियायाः सम्यक्त्व मिथ्यात्व वक्तव्यता, गौतमस्य भगवद्वाक्यसमर्थ नं च ।
शतक ७ के चौथे उद्देशकका प्रारंभ सप्तम शतक के इस चतुर्थ उद्देशक का विषयविवरण संक्षेप से इस प्रकारसे है- प्रश्न- संसारी जीव कितने प्रकारके होते हैं ?
उत्तर- छह प्रकार के होते हैं। वे इस प्रकारसे- पृथिवीकायिक, अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक और त्रसकायिक इनमें पृथिवीकायिक सूक्ष्म पृथिवीकायिक और बादर पृथिवीकायिक के भेदसे दो प्रकारके हैं. बादर पृथिवीकायिक छह प्रकारके हैंश्लक्ष्ण, शुद्ध, बालुका, मनःशिला, शर्करा, और खरपृथिवी इनकी स्थितिका कथन तथा नैरयिकसे लेकर वैमानिक तक की भवस्थितिका निरूपण इसके बाद निलेपना वक्तव्यता, अनगार वक्तव्यता, क्रियामें
શતક ૭ માના ચેથા ઉદ્દેશકનો પ્રારંભ સાતમાં શતકના ચેથા ઉદ્દેશકમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં
मा छे. ते विषयर्नु सक्षिप्त विवरणપ્રશ્નસંસારી જીવ કેટલા પ્રકારના હોય છે? ઉત્તર- છ પ્રકારના હોય છે – (५) पृथ्वीयिर, (२) माथि:, (3) ते 4ि8, (४) वायुयड, (५) वनस्पतिકાયિક અને (૬) ત્રસકાયિક. પૃથ્વીકાયિક છના બે ભેદ છે- (૧) સૂમપૃથ્વીકાયિક અને (૨) બાદર પૃથ્વીકાયિક તેમાંના બાદર પૃથ્વીકાયિકના નીચે પ્રમાણે છે ભેદ પડે છે– (१) सण, (२) शुद्ध, (3) मा, (४) मन:शिमा, (५) ४२, मन (९) २५थ्वी. તેમની સ્થિતિનું કથન, તથા નૈરયિથી લઈને વૈમાનિક પર્યતા છની ભવસ્થિતિનું કથન, જીની કાયસ્થિતિનું નિરૂપણ, ત્યાર બાદ નિર્લેપના વક્તવ્યતા, અનગાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
भगवतीसत्रे
संसारिनीववक्तव्यता । जीवाधिकरात संसारिजीववक्तव्यतामाह - 'रायगिहे ' इत्यादि । मूलम् - 'रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी - कई विहाणं भंते ! संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता ? गोयमा ! छविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता, तं जहा - पुढविकाइया, एवं जहा जीवाभिगमे जाव समत्तकिरियं वा मिच्छत्तकिरियं वा । 'जीवा ? छविहा? पुढवीर, जीवाण ठिई३ भवट्टिई ४ काये५ । निल्लेवण६ अणगारे७, किरियसम्मत्त - मिच्छत्ता८ ॥१॥ सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥ सू० १ ॥
सत्तमसयस्स चउत्थोउद्देसो समत्तो ॥७-४॥
छाया - राजगृहे नगरे यावत् एवम् अवादीत् कतिविधाः खलु भदन्त ! संसारसमापनका जीवाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! षडूविधाः संसारसमापन्नकाः सम्यक्त्व मिथ्यात्वकी वक्तव्यता गौतमका भगवान् के वाक्य का समर्थन करना. ।
संसारिजीव वक्तव्यता'रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी ) राजगृह नगर में यावत् ऐसा कहा - ( पूछा ) (कहविहा णं भंते ! संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता) हे भदन्त ! संसारदशापन्न जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं? વકવ્યતા, ક્રિયામાં સમ્યક્ત્વ અને મિથ્યાત્વની વકતવ્યતા વગેરેનું કથન, ગૌતમ સ્વામી દ્વારા ભગવાનનાં વચનાનું સમન. આ બધા વિષયે આ ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદન કરાયુ છે,
સસારી જીવની વતવ્યતા'रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी' छत्याहि.
सूत्रार्थ - ( रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी ) 'रामगृह नगरमा महावीर પ્રભુ પધાર્યાં'. ત્યાંથી લઈને ગૌતમ સ્વામીએ આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યાં ’ ત્યાં સુધીનું सभस्त उथन अड थड ४२. ( कइविहाणं भंते! संसारसमावभगा जीवा पण्णत्ता ? ) हे महन्त ! संसारी इशायन्न (संसारी) व डेटा अहारना उद्या छे ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.४ सू.१ संसारिजीवस्वरूपनिरूपणम् ४८९ जीगः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीकायिकाः, एवं यथा जीवाभिगमे यावत् सम्यक्त्वक्रियां वा, मिथ्यात्वक्रियां वा ॥ ____ जीवाः, षड्विधाः १, पृथिवी २, जीवानां स्थितिः ३, भवस्थितिः ४, कायः ५, निर्लेपना ६, अनगारः ७, । क्रिया सम्यक्त्व-मिथ्यात्वा ८, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० १॥
सप्तमशतस्य चतुर्थ उद्देशः समाप्तः ॥७-४॥ (गोयमा) हे गौतम ! (छन्विहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता) संसारदशापन्न-संसारी जीव-छह प्रकारके कहे गये हैं। (तंजहा) वे इस प्रकार से हैं-(पुढविकाइया, एवं जहा जीवाभिगमे जाव समत्तकिरियं वा, मिच्छत्तकिरियं वा) पृथिवीकायिक आदि इस तरहसे जैमा जीवाभिगमसूत्र में कहा है उसी प्रकारसे सम्यक्त्वक्रिया और मिथ्यात्वक्रियातक यहां जानना चाहिये । (जीवा छव्विहा पुढवीइत्यादि,) जीवों के छ प्रकार १, पृथिवी के छ प्रकार २, पृथिवी के भेदोंकी स्थिति ३, भवस्थिति ४, सामान्यकाय स्थिति ५, निलेपना ६, अनगार संबंधी वक्तव्यता ७ सम्यक्त्वक्रिया और मिथ्यात्वक्रिया । ( सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) हे भदन्त । जैसा आपने कहा है वह सब सत्य है ऐसा कह कर गौतम अपने स्थान पर विराजमान हो गये। (गोयमा !) 3 गौतम ! (छबिहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णता) संसार४ापन्न - (स'सारी) 9पना ७ प्रा२ ४ा छ, (तंजहा) रे | 24। प्रभारी छ - (पुढविकाइया, एवं जहा जीवाभिगमे जाव समतकिरियं वा, मिच्छत्तकिरियं वा) પૃથ્વીકાયથી લઈને ત્રસકાય પર્યનતના છ પ્રકારના સંસારી કહ્યા છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને જીવાભિગમ સૂત્રમાં જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે અહીં ગ્રહણ કરવું. “સમ્યક ક્રિયા અને મિથ્યાત્વ કિયા' સુધીનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. (जीवा छविहा पुढवी-इत्यादि) (१) वोना छ ४२, (२) पृथ्वीजयना छ १२, (3) पृथ्वीना बहानी स्थिति, (४) स्थिति, (५) सामान्य स्थिति, (६) निayat (૭) અણુગારની યકતવ્યતા, (૮) સમ્યકત્વ ક્રિયા અને મિથ્યાત્વ ક્રિયા વગેરેનું તેમાં नि३५ ४ छ. (सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) महन्त ! भाये रे युं ते સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપની વાત બિલકુલ સત્ય છે” એમ કહીને ગૌતમ સ્વામી પિતાને સ્થાને બેસી ગયા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
भगवतीसूत्रे टीका-'रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी'-राजगृहे नगरे यावत्-स्वामी समवसृतः, ततः श्रमणं भगवन्तं महावीरं शुश्रूषमाणो नमस्यन् अभिमुखं विनयेन पाञ्जलिपुटः पर्युपासीनो गौतमः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अबादीव-'कइविहा णं भंते ! संसारसमावन्नगा जीवा पण्णता ?' हे भदन्त ! कविविधाः कियत्मकाराः खलु संसारसमापनकाः संसारित्वदशामापन्ना जीवाः प्रज्ञप्ता: ? भगवानाह-'गोयमा छन्विहा संसारसमावभगा जीवा पण्णता' हे गौतम ! षविधाः ससारसमापनका जीवाः प्रज्ञप्ताः । तानेवाह-'तंजहा-पुढविकाइय, एवं जहा जीवाभिगमे जाव सम्मत्तकिरियं वा, मिच्छत्तकिरियं वा' तद्यथापृथिवीकायिकाः, एवम् अकायिकाः, तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः वनस्पति
टीकार्थ- जीवका अधिकार चल रहा है- इस कारण सूत्रकारने यहां संसारी जीवोंकी वक्तव्यता कही है 'रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी) राजगृह नगरमें यावत् महावीर स्वामी समवस्त हुए उन श्रमण भगवान महावीरकी गौतम स्वामीने सेवा करते हुए हाथ जोड कर पूछा- 'कइविहाणं भंते ! संसार समावभगा जीवा पण्णत्ता' हे भदन्त ! संसार दशामें पडे हुए जीव संसारी जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुने उन से कहा- 'गोयमा' छविहा संसारसमावन्नगो जीवा पन्नत्ता' हे गौतम ! संसारी जीव छह प्रकारके कहे गये हैं । 'तं जहा' वे इस प्रकारसे हैं 'पुढविकाइया एवं जहा जीवाभिगमे जाव समत्तकिरियं वा मिच्छत्तकिरियं वा)
ટીકાથ–જીવનું નિરૂપણ ચાલી રહ્યું છે, તેથી સૂનકાર આ સૂત્રમાં સંસારી જીની १०मतानु थन ४२ छ- 'रायगिहे नयरे जाव एवं वयासी' २०४२ नगरमा શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પધાર્યા' ત્યાંથી શરૂ કરીને “ગૌતમ સ્વામીએ વંદણુ નમસ્કાર કરીને મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ્યો ત્યાં સુધીનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું.
'कह विहाणं मंते ! संसारसमावनगा जीवा पण्णता ? 13 लन्त ! સંસાર દશામાં પડેલા જીવો – એટલે કે સંસારી છે કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે તેને उत्तर भारत महावीर प्रभु ४ छ ? - 'गोयमा छविहा संसारसमावच्या जीवा पपणता गौतम सास १ ७ व ४१॥ छ, 'जहा' ७ २ नीय प्रमाणे - 'पुटविकाइया एवं जहा जीवाभिगमे जाच समनकिरियं चा मिच्छचकिरिय या वाnि, Ayurs vsयिs, assfix परपतिपित, भने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૫
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ममेयचन्द्रिका टीका २.७ उ.४ मू.१ संसारिजीवस्वरूपनिरूपणम् १९१ कायिकाः, सकायिकाः षट्प्रकारकाः यथा जीवाभिगमसूत्रे मतिपादिताः, तदवधिमाह-यावत्-सम्यकत्वक्रियां वा, मिथ्यात्वक्रियां वा इत्यन्तम् , तथा अमपि बोद्धव्याः। तथा च जीवाभिगमसूत्रे एवमुक्तम्-'पुढविकाइया जाव तसकाइया, से किं तं पुढत्रिकाइया ? पुढविकाइया दुविहा पणत्ता, तं जहा-सहुमपुडविकाइया, बायरपुढविकाइया' इत्यादि । पृथिवीकायिकाः यावत्-त्रसकायिकाः, अथ के ते पृथिवीकायिकाः ? पृथिवीकायिकाः द्विविधाः मज्ञप्ताः तद्यथा-मूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, बादरपृथिवीकायिकाः० इत्यादि। पृथिवीकायिक एवं अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक, प्रसकायिक ये ६ प्रकारके जीव जिस प्रकारसे जीवाभिगम सूत्र में प्रतिपादित, सम्यक्त्वक्रिया और मिथ्यात्वक्रियातक हुए हैं उसी प्रकारसे यहां पर भी जानना चाहिये । जीवाभिगमसूत्रमें ऐसा कहा है 'पुढविकाइया जाव तसकाइया' संसारीजीव पृथिवी कायिकसे लेकर उसकायतक हैं। 'से किं तं पुढविकाइया' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकारके हैं ? 'पुढावकाइया दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! पृथिवीकायिक दो प्रकारके हैं 'तंजहा' जैसे 'सुहममुढ. विकाइया, बादरपुढविकाइया इत्यादि मूक्ष्मपृथिवीकायिक और बादर पृथिवीकायिक इत्यादि इसके बाद ऐसा वहां कहा गया है कि 'एगे जीवे एगणं समएणं एगां किरियं पकरेइ' एकजीव एक समयमें एक क्रिया करता है 'तंजहा समत्तकिरियं वा मिच्छत्तकिरियं वा' या तो ત્રસકાયિક, એ છ પ્રકારના જીવનું જીવાભિગમ સૂત્રમાં જે પ્રકારે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે સમસ્ત કથન સમ્યકત્વ ક્રિયા અને મિથ્યાત્વ ક્રિયા સુધીના વિષયમાં અહીં
अडाए ४२. पालिराम सूत्रम मा प्रभाव छ - 'पढवीकाइया जाव तमकाया। संसारी अपना पृथ्वीयथा बधन सय ५4-तना छ । छे.
प्रश्र - से कि तं प्रदबिकाइया?" डे सह! पृथ्वी५ ७ मा
छ.
उत्तर - पुढविकाइया दुविहा पण्णत्ता' गौतम! 2414४ । मे मारना छे. 'तजहा' ते प्रा। नीय प्रमाणे- 'मुहमपुढविकाइया, बादरपदविकाइया. त्या-' सूक्ष्म पृथ्वा४ि मने मा२ (२५) वी4ि त्याहि यन सो ४२पामा माव्यु छे. त्या२ मा त्यो मे थुछ है - एगे जीवे एगणं समरणं एगां किरिया पकरेइ भे ७१ ४ समयमा या ४२ - 'तंजहा' -- समत्तकिरियं वा मिच्छत्तकिरियं वा' it ते सभ्यत्व &ि41 ४३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
भगवतीसूत्रे तदनन्तरम् ‘एगे जीवे एगेणं समएणं एगं किरियं पकरेइ, तं जहासम्मत्तकिरियं वा, मिच्छत्तकिरियं वा' एको जीव एकेन समयेन एकां क्रियां प्रकरोति, तद्यथा-सम्यक्त्वक्रियां वा, मिथ्यात्वक्रियां वा, अत एवात्राप्युक्तम्-'जाव-सम्मत्तकिरियं वा, मिच्छत्तकिरियं वा' इति
संग्रहगाथामाह-'जीवा छबिहा' इत्यादि । तत्र च जीवा षट्पकाराः पृथिवीकायादित्रसान्ताः प्रदर्शिता एव ।। अथ षड्विधा बादरपृथिवी यथा १.श्लक्ष्णा, २.शुद्धा, ३वालुका, ४-मनःशिलाः, ५-शर्करा, ६खर पृथिवी चेति । एवम् एतेषामेव पृथिवीभेदजीवानां जघन्येन स्थितिः अन्तर्मुहूर्ता, उत्कृष्टतस्तु श्लक्ष्णायाः एकसहस्रवर्षम् , शुद्धायाः द्वादशसहस्त्र. वर्षाणि । बालुकायाः चतुर्दशसहस्रवर्षाणि । मनःशिलायाः षोडशसहस्रवर्षाणि । वह सम्यक्त्व क्रिया करता है या मिथ्यात्व क्रिया करता है । इसीलिये यहां पर भी 'जाव समत्तकिरियं वा मिच्छत्सकिरियं वा' ऐसा कहा गया है।
संग्रह गाथाका अर्थ-पृथिवीकायिक जीवसे लेकर त्रसकायतक ६ प्रकारके जीव पहिले कहही दिये हैं सो इनमें बादर पृथिवीकायिकजीव जो ६ प्रकारके कहे गये हैं वे १श्लक्ष्णा पृथिवीकायिक, २शुद्ध पृथिवीकायिक, ३ वालुकापृथिवीकायिक, ४ मनःशिलापृथिवीकायिक, ५ शर्करापृथिवीकायिक और ६ खरपृथिवीकायिक इन सब पृथिवीकायिक भेदवाले जीवोंकी जघन्यस्थिति अन्तर्मुहूर्तकी है और उत्कृष्टस्थिति श्लक्ष्णा पृथिवीकायिकजीवकी एकहजार वर्षकी है. शुद्धपृथिवीकायिक जीवकी १२ हजार वर्षकी है बालुका पृथिवीकायिकजीवकी છે, અથવા મિયાત્વ ક્રિયા કરે છે. તેથી જ અહીં પણ એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે 'जाव समत्तकिरियं वा मिच्छित्तकिरियं वा'.
સંગ્રહગાથાને અર્થ – પૃથ્વીકાયિકથી લઈને ત્રસકાય પર્યન્તના છ પ્રકારના સંસારી છો તો આગળ બતાવવામાં આવી ચૂક્યા છે. વળી એ પણ બતાવવામાં આવ્યું છે કે પૃથ્વીકાયિકના સૂમ પૃથ્વીકાયિક અને બાર પૃથ્વીકાયિક, એવા બે ભેદ છે. તેમાંને પૃથ્વીકાયિકના નીચે પ્રમાણે છ પ્રકાર છે – (૧) લણપૂથ્વીકાયિક, (૨) શુદ્ધ पृथ्वीय, (3) वासु वीय:, (४) मन:vिal yali., (५) श Yealis અને (૬) ખર પૃથ્વીકાય. આ છએ પ્રકારના પૃથ્વી કાયિકેની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તમુહૂર્તની છે અને ઉષ્ટ (વધારેમાં વધારે) સ્થિતિ નીચે પ્રમાણે સમજવી. લક્ષણ પૃથ્વીકાયિક જીવની એક હજાર વર્ષની, પૃથ્વીકાયિક જીવની બાર હજાર વર્ષની, વાલુકા પૃથ્વીકાયિકની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.४ मू.१ संसारिजीवस्वरूपनिरूपणम् ४९३ शर्करायाः अष्टादशसहस्रवर्षाणि । खरपृथिव्याश्च द्वाविंशतिसहस्रवर्षाणि वर्तते। तदुक्तम्-'सहाय सुद्धवालू य, मणोसिला सकरा य खरपुढवी ।
एग, बार, चोद्दस, सोल, ढार, बावीस सहस्स' ॥१॥ श्लक्ष्णा च शुद्धा, बालुकाच, मनःशिला, शर्कराच खरपृथिवी ।
एकं, द्वादश, चतुर्दश, षोडश, अष्टादश, द्वाविंशतिः सहस्त्राणि ॥२॥ तथा नैरयिका दिवमानिकान्तेषु भवस्थितिर्वक्तव्या, तत्र नैरयिकाणां जघन्येन भवस्थितिः दशसहस्रवर्षाणि, उत्कृष्टेन तु त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमानि, भवनपत्यादिदेवानाम् उत्कृष्टेन एकसागरोपमं किश्चिदधिकम्, तिरश्चां मनुघ्याणां च जघन्येन भवस्थितिः अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन त्रिपल्योपमानि वक्तव्यानि । अन्येषामपि जीवानां यथायोगं भवस्थितिः वक्तव्या । तथा १४ हजारवर्षकी है मनःशिला पृथिवीकायिक जीवकी १६ हजार वर्षकी है । शर्करापृथिवीकायिक जीवकी १८ हजारवर्षकी है और खरपृथिवीकायिक जीवकी २२ हजार वर्ष की है । यही बात 'सहाय सुद्धवालू य' इत्यादि गाथा द्वारा कही गई है । नैरयिकसे लेकर वैमानिक तक जीवोंमें भवस्थिति इस प्रकारसे है नैरयिक जीवोंकी जघन्यस्थिोत १० हजारवर्षकी है उत्कृष्ट स्थिति ३३ सागरोपमतककी है भवनपति आदि देवोंकी उत्कृष्टस्थिति एक सागरोपम से कुछ अधिक है; तिर्यश्चोंकी और मनुष्योंकी जघन्य भवस्थिति अन्तमुहूर्तकी है और उत्कृष्टस्थिति तीन पल्योपमकी है। इसी तरहसे और भी जीवोंकी यथायोग भवस्थिति जाननी चाहिये । बीचमें किसी दूसरी जातिमें जन्म न ग्रहण करके किसी एक ही जाति में बार२ ૧૪૦૦૦ વર્ષની, મનઃશિલા પૃથ્વીકાયિકની ૧૬૦૦૦ વર્ષની, શર્કર પૃથ્વીકાયની ૧૮૦૦૦ વર્ષની, અને ખર પૃથ્વીકાયિકની ૨૨૦૦૦ વર્ષની અધિકમાં અધિક સ્થિતિ કહે છે. मे पात 'सण्हा य सुद्धवालू या गाथा द्वारा प्राट शछ. ना२४थी धन વૈમાનિક સુધીના માં ભવસ્થિતિ આ પ્રમાણે છે –
નારક છેની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૦૦૦૦ વર્ષની અને ઉ&ષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ સાગરોપમ સુધીની છે. ભવનપતિ આદિ દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમ કરતાં કંઈક અધિક કાળની છે. તિર્યંચે અને મનુષ્યોની જઘન્ય ભવસ્થિતિ અન્તર્મુહર્તાની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પાપમની કહી છે. એ જ પ્રમાણે બીજા જીવની ભવસ્થિતિ પણ સમજવી नन्य.
વચ્ચે બીજી કઈ જાતિમાં જન્મ ગ્રહણ ન કરતા કોઈ એક જ જાતિમાં વારંવાર પેદા થવું એનું નામ કાયસ્થિતિ છે. ઉપર જઘન્ય અને ઉત્કર્ષ ભવસ્થિતિ પ્રકટ કરવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
भगवतीसत्रे पैदा होना सो कापस्थिति है- ऊपर में जघन्य और उत्कृष्ट यह भवस्थिति कही गई है. कायस्थिति का विचार इस प्रकार से हैजीवकी जीवकायमें कार्यस्थिति सर्वाद्धारूप है। मनुष्य हो या निर्यश्च, सबकी जघन्य कायस्थिति तो अन्तर्मुहूर्त प्रमाण ही है । मनुष्य की उत्कृष्ट कार्यस्थिति सात अथवा आठ भवग्रहण परिमाण है । अर्थात् कोइ भी मनुष्य अपनी मनुष्यजाति में लगातार सात अथवा आठ जन्म तक रहने के बाद अवश्य उस जाति को छोड देता है । इस लिये उन की दोनों स्थितियों का विस्तृत वर्णन आवश्यक है. पृथिवीकाय की भवस्थिति २२ हजार वर्ष, अनुकाय की सात हजार वर्ष, वायुकाय की तीन हजार वर्ष, तेजःकाय की तीन अहोरात्र भवस्थिति है । इन चारों की कार्यस्थिति असंख्यात अवसर्पिणीउत्सर्पिणी प्रमाण है । वनस्पतिकाय की भवस्थिति दश हजार वर्ष और कार्यस्थिति अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणी प्रमाण है । द्वीन्द्रिय की भवस्थिति बारह वर्ष, श्रीन्द्रिय की ४९ अहोरात्र ओर चतुरिन्द्रियकी ६ मास प्रमाण है । इन तीनों की कार्यस्थिति संख्यात हजार वर्षकी है । पंचेन्द्रिय तिर्यों में गर्भज और संमूच्छिम की भवस्थिति भिन्नर है । गर्भज की, जैसे जलचर, उरग और भुजग की करोड
આવી છે. હવે કાયસ્થિતિ પ્રકટ કરવામાં આવે છે જીવની જીત્રક્રાયમાં કાયસ્થિતિ सर्वाद्वाइय (समस्त अयय) छे. मनुष्य होय है तिर्यय होय, ते सौनी धन्य डायસ્થિતિ તા અન્તર્મુહૂત પ્રમાણ જ છે. મનુષ્યની ઉત્કૃષ્ટ કાયસ્થિતિ સાત અથવા આઠે ભગ્રહણ પ્રમાણ છે. એટલે કે કાઈપણ મનુષ્ય પોતાની મનુષ્ય જાતિમાં લગાતાર (સતત) સાત અથવા આઠ જન્મ સુધી રહ્યા પછી, એ જાતિને અવશ્ય છેાડી દે છે. બધાં તિય ચાની ક્રાયસ્થિતિ અને ભવસ્થિતિ એક સરખી નથી, તેથી તેમની બન્ને સ્થિતિનું વિસ્તૃત વર્ગુન આવશ્યક છે. પૃથ્વીકાયની ૨૨૦૦૦ વર્ષોંની, અઢાષની ७००० वर्षांनी, वायुप्रायनी 3000 वर्षांनी, याने तेरस्थायनी भए अहोरात्र (निराल) પ્રમાણુ ભસ્થિતિ કહી છે. અને તે ચારેની કાયસ્થિતિ અસંખ્યાત અવસર્પિણી–ઉત્સર્પિણી પ્રમાણે છે. વનસ્પતિકામની ભવસ્થિતિ ૧૦૦૦ વર્ષ પ્રમાણ અને ક્રાયસ્થિતિ અનત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિ`થી પ્રમાણ કહી છે. દ્વીન્દ્રિયની ૧૨ વર્ષી પ્રમાણુ, ત્રીન્દ્રિયની ૪૯ દિનરાત પ્રમાણુ અને ચતુરિદ્ધિની ૬ માસ પ્રમાણ ભવસ્થિતિ કહી છે. એ ત્રણેના ક્રાયસ્થિતિ સખ્યાત હજાર વર્ષોંની કહી છે. પૉંચેન્દ્રિય તિય ચામાં ગજ અને સમૂ"િમની ભવસ્થિતિ ભિન્ન ભિન્ન છે. ગજની જેમકે જળચર, ઉરગ અને ભુજગની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
ममेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.४ सू. १ संसारिजीवस्वरूपनिरूपणम् ४९५ कायस्थितिरपि वाच्या, सा च जीवस्य जीवकाये सद्धिमित्यादिरूपा। एवं निळे पना वक्तव्या सा चैवम्-सद्यःमत्युत्पन्नपृथिवीकायिकाः प्रतिसमयापहारेण जघन्येन असंख्याभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः अपहृतत्वे सति निर्लेपा भवन्ति, एवमुत्कृष्टनापि असंख्यातगुणकालाधिकाभिः असंख्येयोत्सपिण्यवपिणीभिः अपहतत्वे निर्लेपा भवन्ति, एवम् अप्काय-तेजस्काय-वायुकायानामपि पूर्व, पक्षियों की पल्योपम का असंख्यातवां भाग और चतुष्पद स्थलचरकी तीन पल्योपम भवस्थिति है। संमूछिम की जैसे जलचर की करोड पूर्व, उरग की तिरपन हजार, भुजग की ४२ हजार वर्षकी भवस्थिति है । पक्षियों की ७२ हजार, स्थलचरोंकी चौरासी हजार वर्षप्रमाण भवस्थिति है। गर्भज पंचेन्द्रिय तिर्यचकी कास्थिति सात या आठ जन्मग्रहण, और संसूच्छिमको सात जन्मग्रहण प्रमाण है । खाली होनेका काल निलेपना है। निलेपनाकी वक्तव्यता इस प्रकारसे है- सद्यः प्रत्युत्पन्न पृथिवीकायिक जीव यदि प्रतिसमय खाली होते जावें तो उनके खाली होनेमें कमसे कम असंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणी कालका समय लग जाता है । कमसे कम इतने समयमें वे खाली हो सकते हैं। और अधिकसे अधिक असंख्यात गुणे असंख्यात उत्सर्पिणी और अपसपिणियों में वे खाली हो सकते हैं। इसी तरहसे अप्कायिक तेजस्कायिक और वायकायिक
કરોડપૂર્વ પ્રમાણે, પક્ષીઓની પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુ, અને ચોપગાં સ્થળચરની ત્રણ પપમ પ્રમાણ ભવસ્થિતિ હોય છે. મૂર્ણિમની – જેમકે જળચરની કરોડપૂર્વ પ્રમાણ, ઉરમની પ૩૦૦૦ વર્ષ પ્રમાણ, ભુજગની ૨૦૦૦ વર્ષ પ્રમાણ, પક્ષીઓની ૭૨૦૦૦ વર્ષ પ્રમાણ અને સ્થળચરની ૮૪૦૦૦ વર્ષ પ્રમાણુ ભવસ્થિતિ કહી છે. ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિયચની કાયસ્થિતિ સાત અથવા આઠ જન્મગ્રહણ પ્રમાણુ અને સંમૂચિમની કાયસ્થિતિ સાત જન્મગ્રહણ પ્રમાણુ કહી છે ખાલી થવાના કાળને વિલેપતા કહે છે. નિલેપનાની વકતવ્યતા આ પ્રમાણે કરવામાં આવી છે – સલઃ પ્રત્યુત્પન્ન પૃથ્વીકાયિક જીવ જે પ્રતિસમય ખાત્રી થતા જાય, તે તેમને ખાલી થવામાં ઓછામાં ઓછો અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળને સમય લાગી જાય છે. ઓછામાં ઓછા એટલા સમયમાં તેઓ ખાલી થઇ શકે છે, અને અધિકમાં અધિક અસંખ્યાત ગણું અસંખ્યાત ઉભણિી અને અવસર્પિણીઓમાં તેઓ ખાલી થઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે અપૂણાયિક, તેજસ્કાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીવોની નિર્લેપના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
भगवतीसगे वक्तव्यम् , वनस्पतिकायानां तु अनन्ततया न कदाचिद् निर्लेपत्वं संभवति, त्रसकायानां तु जघन्येन प्रत्येकशतसागरोपमेन, उत्कृष्टतस्तु किश्चिदविशेषाधिकप्रत्येकशतसागरोपमेन निलेपत्वं संभवति । तथा अनगारवक्तव्यता बोध्या, सा चेत्थम्-१-अविशुद्धलेश्योऽनगारः असमवहतेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीं च न जानाति, न पश्यति, २-अविशुद्धलेश्योऽनगारः असमवहतेन आत्मना विशुद्धलेश्यं देवं देवीं च न जानाति, न पश्यति, ३-अविशुद्धजीवोंकी निलेपना के विषयमें भी जानना चाहिये। वनस्पतिकायिक जीवोंकी तो निर्लेपना कभी होती ही नहीं है क्यों कि वे अनन्त हैं। त्रसकायिक जीवोंकी निर्लेपनाका काल क्रम क्रमसे प्रत्येक का १०० सागरोपमका है और उत्कृष्ट से कुछ विशेषाधिक सौ सागरोपमका है । अनगार वक्तव्यता इस प्रकारसे है- अविशुद्ध लेश्यावाला अनगार अनुपयुक्त आत्मा द्वारा नविशुद्ध लेश्यावाले देव को और देवी को नहीं जानता है और नहीं देखता है। अविशुद्ध लेश्यावाला अनगार अनुपयुक्त आत्मा द्वारा विशुद्ध लेश्यावाले देवको और देवीको नहीं जानता है और नहीं देखता है । अविशुद्ध लेश्यावाला अनगार उपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्ध लेश्यावाले देव देवीको नहीं जानता है और नहीं देखता है । अविशुद्ध लेश्यावाला अनगार विशुद्ध लेश्यावाले देव और देवीको नहीं जानता है नहीं देखता है। अविशुद्ध लेश्यावाला अनगार उपयुक्तानुपयुक्त आत्मा द्वारा अविशुद्ध लेश्यावाले देव देवीको नहीं जानता है और नहीं देखता है । तथा अविशुद्ध વિષે પણ સમજવું જોઇએ. વનસ્પતિ કાયિક જીવોની નિર્લેપના કદી થતી જ નથી, કારણકે તેઓ અનંત છે, પ્રત્યેક ત્રસકાયિક જીવને જઘન્ય નિર્લેપના કાળ ૧૦૦ સાગરોપમનો છે અને ઉત્કૃષ્ટ નિર્લેપના કાળ ૧૦૦ સાગરોપમ કરતાં કંઈક વિશેષાધિક છે.
અણગારની વકતવ્યતા આ પ્રમાણે છે– (૧) અવિશુદ્ધ લેશ્યાવાળો અણગાર અનુપયુત (ઉપગ રહિત) આત્મા દ્વારા અવિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવને અને દેવીને જાણત- દેખતે નથી. (૨) અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળે અણગાર અનુપયુક્ત આત્મા દ્વારા વિરુદ્ધ લેશ્યાવાળા દેવ અને દેવીને જાણતા નથી અને દેખતે નથી (૩) અવિશુદ્ધ લેફ્સાવાળે અણગાર ઉપયુક્ત (ઉપગ સહિત) આત્મા દ્વારા અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવને અને દેવીને જાણતા નથી અને દેખતે નથી. (૪) અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા અણગાર ઉપયુક્ત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ લેફ્સાવાળા દેવને અને દેવીને જાણ નથી અને દેખતે નથી. (૫) અવિશુદ્ધ લેફ્સાવાળે અશુગાર ઉપયુકતાનુપયુકત આત્મા દ્વારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.४ २.१ संसारिजीवस्वरूपनिरूपणम् ४९७ लेश्योऽनगारः समवहतेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीम् , ४ विशुद्धलेश्यं च देवं देवीं च न जानाति, न पश्यति, ५.अविशुद्धलेश्योऽनगारः समवहताऽसमवहतेन आत्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीं च न जानाति, न पश्यति ६विशुद्धलेश्यं च देवं देवीं न जानाति, न पश्यति, इति षडालापकाः, अन्तिमाश्च षडालापकाः पूर्वरीत्या स्वयमूहनीयाः, संमील्य द्वादशालापका वक्तव्याः। तथा क्रियायाः सम्यक्त्व-मिथ्यात्व-वक्तव्यता वाच्या, सा चैवम्-अन्यतीथिका एवमाख्यान्ति-एको जीवः एकेन समयेन वे क्रिये कर्तुं समर्थः सम्यक्त्व क्रियां च, मिथ्यात्वक्रियां च, तम युक्तम् , एको जीवः एकस्मिन् समये एकामेव क्रियां कर्तुं शक्नुयात् सम्यक्त्व क्रियां वा, मिथ्यात्वक्रियां वा, न तु एको जीवः एकस्मिन समये द्वे क्रिये कर्तुं शक्नुयात् इति सिद्धान्तः, अन्ते गौतमो लेश्यावाला अनगार विशुद्ध लेश्यावाले देव और देवीको नहीं जानता है और नहीं देखता है । अन्तिम ६ आलापक पूर्व रीतिके अनुसार अपने आप जान लेना चाहिये । इस प्रकार ये दोनों मिल कर १२ आलापक हो जाते हैं।
सम्यक्त्व मिथ्यात्व क्रिया की वक्तव्यता इस प्रकारसे है अन्य तीर्थिकजन ऐसा कहेते है कि एक जीव एक समयमें दो क्रियाएँ कर सकता है एक सम्यक्त्व क्रियाको और दूसरी मिथ्यात्व क्रियाको सो उनका ऐसा कहना युक्त नहीं है. क्योंकि एक जीव एक समयमें एक ही क्रिया कर सकता है- या तो वह सम्यक्त्व क्रिया ही कर सकता है या मिथ्यात्वक्रिया ही दो क्रियाएँ एक साथ नहीं होती हैं અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા દેવને અને દેવીને જાણતું નથી. (૬) અવિશુદ્ધ લેસ્યાવાળે અણગાર ઉપયુકતાનુપયુક્ત આત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ લેફ્સાવાળા દેવને અને દેવીને જાણતો નથી અને દેખતે નથી. વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા અણગારને અનુલક્ષીને બીજા જે છ આલાપ બને છે તે પૂર્વોક્ત રીત પ્રમાણે જાતે જ સમજી લેવા. આ રીતે અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા અણુગારના ૬ આલાપક, અને વિયુદ્ધ વેશ્યાવાળા અણુમારના ૬ આલાપકે મળીને કુલ ૧૨ આલાયકે બનશે.
સમ્યકત્વ મિથ્યાત્વ ક્રિયાની વકતવ્યતા આ પ્રમાણે છે –
અન્યતીથિક (અન્ય મતને માનનારાઓ એવું કહે છે કે એક જીવ એક સમયમાં બે કિયાઓ કરે છે – (૧) સમ્યકત્વ ક્યિા કરે છે અને (૨) મિથ્યાત્વ ક્રિયા કરે છે. પરંતુ તેમની તે માન્યતા સાચી નથી. કારણ કે એક જીવ એક સમયમાં એક જ ક્રિયા કરી શકે છે – કાંતે સમ્યકત્વ ક્રિયા જ કરી શકે છે, અથવા તે મિથ્યાત્વ ક્રિયા જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
भगवतीसूत्रे भगवद्वाक्य समर्थयन् आह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्य मेवेत्याशयः ॥सू. १॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगढल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्ध-गधपधनेकग्रंथनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति-कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां
"श्रीभगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां सप्तमशतकस्य चतुर्थों
द्देशकः समाप्तः ॥७-४॥
ऐसा सिद्धान्त है। अब अन्तमें गौतम भगवान्के वाक्यको समर्थित करते हुए कहते हैं 'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! आपका कहना सर्वथा सत्य ही है- हे भदन्त! आपका कहना सर्वथा सत्य ही है।सू० १॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सप्तम शतकका चतुर्थ
___उद्देशक समाप्त ७-४॥
કરી શકે છે. બે ક્રિયાઓ એક સાથે થતી નથી, એવો સિદ્ધાંત છે. ઉદેશકને અંતે गौतम स्वामी महावार असुना क्यनाने प्रभाभूत सीने छ 'सेवं भंते ! सेचं भंते ! ति' '3 महन्त ! या विषयने मनुलक्षीन मारे थुते सया सत्य छे. હે ભદન્ત! આપની વાત બિલકુલ સત્ય છે', આ પ્રમાણે કહોને ભગવાન મહાવીરને દણું – નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પિતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. સ. જા
જનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતી સણની પ્રમેયચંદ્રિકા
વ્યાખ્યાના સાતમા શતકના ચોથા ઉદેશક સમાપ્ત -જા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चम उद्देशः
तिर्यग्योनिसंग्रहवक्तव्यता। जीवाधिकाराद् योनिसंग्रहवक्तव्यतामाह-'रायगिहे' इत्यादि ।
मूलम्-'रायगिहे जाव एवं वयासी-खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! कइविहे जोणिसंगहे पण्णत्ते ? गोयमा ! तिविहे जोणिसंगहे पण्णत्ते तं जहा-अंडया, पोयया, समुच्छिमा, एवं जहा जीवाभिगमे, जाव 'णो चेव णं से विमाणे वीइवएज्जा, एमहालया णं गोयमा ! ते विमाणा पण्णत्ता, (गाहा) १ जोणीसंगह २ लेसा ३ दिट्री ४ नाणे य ५ जोग
६ उवओगे। ७ उववाय ८ दिई ९ समुग्घाय १० चवण ११ जाइ-कुलविहीओ ॥ सेवं भंते ! सेवं भंते! ति ॥सू. १॥ सत्तमसयस्स पंचमो उद्देसो-समत्तो ॥७-५॥ छाया- राजगृहे यावत् एवम् अवादीत-खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां भदन्त ! कतिविधः योनिसंग्रहः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! त्रिविधो योनिसंग्रहः प्रज्ञप्तः,
सातवां शतकके पांचवां उद्देशक प्रारंभ
तियग्योनिकवक्तव्यता'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि । सूत्रार्थ- (रायगिहे जाव एवं वयासी) राजगृह नगरमें गौतमने यावत् इस प्रकार पूछा- (खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते !
શતક ઉના પાંચમા ઉદ્દેશકને પ્રારંભ
तय-योनि १deat'रायगिहे जाव एवं वयासी' त्याltसूत्रार्थ- (रायगिहे जाव एवं वयासी) ANDS नामां महावीर प्रभु પધાર્યા. (યાવત ) પરિષદ વિખરાયા પછી ગૌતમ સ્વામીએ તેમને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન ५७।- ( खहकरपचंदियतिरिक्खनोणियाणं भंते! कइविहे जोणिसंगहे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
भगवतीसरे तद्यथा-अण्डजाः, पोतजाः, संमूर्छिमाः, एवं यथा जीवाभिगमे यावत्'नो चैव खलु तद् विमानं व्यतिव्रजेत् , इयन्महालयानि खलु गौतम ! तानि विमानानि प्रज्ञप्तानि ॥ गाथा- १ योनिसंग्रहः, २ लेश्याः, ३ दृष्टिः, ४ ज्ञाने च, ५ योगश्च,
६ उपयोश्च, ७ उपपातः, ८ स्थितिः, ९ समुद्घातः, १० च्यवनं,
११ जातिकुलविधयः ॥१॥ कइविहे जोणिसंगहे पण्णते) हे भदन्त ! खेचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चजीवोंका योनिसंग्रह कितने प्रकारका कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (तिविहे जोणिसंगहे पण्णत्ते) खेचर पंचेन्द्रिय तिर्यश्वोका योनिसंग्रह तीन प्रकारका कहा गया है । (तं जहा ) जो इस प्रकारसे है ( अंडया, पोयया, संमुच्छिमा) अंडज, पोतज और संमूर्छिम (एवं जहा जीवाभिगमे जाव नो चेव णं ते विमाणे वीइवएज्जा, एमहालया णं गोयमा! ते विमाणा पण्णत्ता) जिस तरहसे जीवाभिगम सूत्र में कहा है, उसी तरहसे यावत् " उन विमानोंको कोइ उल्लंघन नहीं कर सकता है इतने मोटे वे कहे गये हैं। यहाँ तक जानना चाहिये । गाथा- (जोणिसंगह लेस्सा दिही नाणे य जोग उयओगे। उववाय-हिह-समुग्घाय-चवण जाइकुल-विहिओ) १ योनिसंग्रह, २ लेश्या, ३ दृष्टि-सम्यक्त्व, मिश्र और मिथ्याइष्टि, ज्ञान, योग, उपयोग, उपपात, स्थिति, समुद्धात, च्यवन और जातिकुलकोटि goળ હે ભદન્ત! ખેચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જેને નિસંગ્રહ કેટલા પ્રકારને કલો छ ? (गोयमा ! ) 3 गौतम! (तिविहे जोणिसंगहे पण्णते) मेयर पथेन्द्रिय ति यानी योनिस Rने यो - ( तंजहा) प्र४२। २मा प्रभार छ- ( अंडया, पोयया, संमुच्छिमा) (१) , (२) पोत, (3) सभूछिन. (एवं जेहा जीवाभिगमे जाव नो चेव णं से विमाणे वीईवएज्जा, एमहालयाण गोयमा! ते विमाणा पण्णत्ता) मा विषयने अनुमान पालिम सूत्रमा પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. “તે વિમાનને કોઈ ઓળંગી શકતું નથી એવાં વિશાળ તે વિમાને કહ્યા છે,” અહીં સુધીનું સમસ્ત ४यन अडर ४२j. माया- (जोणिसंगह लेस्सा दिदी नाणे य जोग-उव
ओगे! उववाइ - द्विइ - समुरधाथ-चवण जाइकुल-विहिओ)(१) निसल, (२) श्या, (3) टि, - सम्परप, भित्र भन भिध्या (४) हान, (५) योग, (E) 640, (७) 64id, () स्थिति, () सyar (१०) यन, मन (१)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका. श.७. उ.५ २.१ तिर्यग्योनिसंग्रहस्वरूपनिरूपणम् ५.१ तदेवं भदन्त ! तदे, भदन्त ! इति ॥०१॥
सप्तमशतकस्य पश्चम उद्देशः समाप्तः ॥७-५॥ टीका-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावत्-नगरे स्वामी समयमृतः, समवसृतं श्रमणं भगवन्तं महावीरं शुश्रूषमाणो नमस्यन अभिमुखं विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः गौतमः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादी'खहयर-पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं मंते ! कइविहे जोणीसंगहे पण्णते? हे भदन्त ! खेचर-पश्चेन्द्रिय-तिर्यग्-योनिकानाम् कतिविधः योनिसंग्रहः योनिः जीवस्योत्पत्तिहेतुरूपा, तस्याः संग्रहो योनिसंग्रहः प्रज्ञप्तः कथितः ? भगवानाह(सेव भंते ! सेव भंते ! ति) हे भदन्त! आपका कहा हुआ यह सब ही विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब ही विषय सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कह कर गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
टीकार्थ- जीवका अधिकार चल रहा है, इसीसे यहां मूत्रकारने उनका योनिसंग्रह विषयक कथन किया है. 'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृह नगरमें स्वामी आये. आये हुए श्रमण भगवान महावीरकी सेवा शुश्रूषा करते हुए गोतम स्वामीने उनसे दोनों हाथ जोडकर नमस्कार कर इस प्रकारसे पूछा- 'खहयर पंचिंदिय तिरिक्ख जोणियाणं भंते ! कविहे जोणीसंगहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! खेचर पंचेन्द्रिय तिर्यच योनिवालोंकी योनियोंका संग्रह कितने प्रकारका कहा गया है? जीवोंके उत्पत्तिस्थानका नाम योनि है । इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि तिखट, मटा विषयानुतेमा प्रतिपान ४२पामा मा०यु 2. (सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) “3 8-d! मा विषय मापे ने प्रतिपादन ४ ते सवथा सत्य છે. હે ભદન્ત! આપનું કથન સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી તેમને સ્થાને બેસી ગયા.
ટીકા- જીવોનું પ્રતિપાદન ચાલી રહ્યું છે, તેથી સૂત્રકારે સૂત્રમાં તેમના योनिस विषय ४यन युछे- 'रायगिहे जाव एवं वयासी' स नसभा મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા. લેક ધર્મોપદેશ સાંભળવા આવ્યા. ધર્મોપદેશ સાંભળીને તેઓ પિત પિતાને સ્થાને ચાલ્યાં ગયાં. ત્યારે ગૌતમ સ્વામીએ બને હાથ જોડીને પ્રભુને १४ नम२४६२ ४ीन विनयपू' मा प्रभारी प्रश्न पूछा-'खहयर पंचिंदियतिरिक्सजोणियाणं मंते! काविहे जोणीसंगहे पण्णत्ते? 'Dard! मेयर पन्द्रय તર્યચ નિવાળા જીવોની નિને સંગ્રહ કેટલા પ્રકારને કહો છે? (જીવના ઉત્પત્તિ स्यानन योनि .) भापी२ प्रज - 'गोयमा! गौतम! 'तिबिहे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
जावाभिगमे जाव-भीमातापितृसंयोगाभावेन वल्गुलि-चर्मचटकादय:
५०२
भगवतीसने 'गोयमा! तिविहे जोणीसंगहे पण्णत्ते' हे गौतम! त्रिविधो योनिसंग्रहः भज्ञप्तः, 'तं जहा-अंडया, पोयया, संमुच्छिमा, तद्यथा-अण्डजाः मयूरहंसादयः पोतनाः पोतवत्-वस्त्रवत् जरायुवर्जिततया शुद्धदेहाः योनिविशेषाजाताः पोता इव वा वस्त्रसम्मार्जिता इव जाताः पोतजाः वल्गुलि-चर्मचटकादयः । संर्मूर्छिमाः संमूर्च्छनेन मातापितृसंयोगाभावेन संमूच्छिमाः ‘एवं जहा जीवाभिगमे जाच-'नो चेव णं ते विमाणे वीईवएज्जा, एमहालया णं गोयमा ! ते विमाणा पण्णत्ता' एवं यथा जीवाभिगमे सूत्रे प्रतिपादिताः तथा अत्रापि 'गोयमा' हे गौतम! 'तिविहे जोणीसंगहे पण्णत्ते' उनकी योनियोंका संग्रह तीन प्रकारका कहा गया है। तंजहा' वह इस प्रकारसे है 'अंडया, पोयया, संमुच्छिमा' अंडज, पोतज और संमूच्छिम, मयूर हंस आदि अण्डज हैं । वस्त्रसे समार्जित हुएकी तरह जो उत्पन्न होते हैं वे पोतज है' जैसे वल्गुलि चर्मचटिका(चामचिडि)आदि इनका जो जन्म होता है वह जरायुसे वर्जित होता है। अर्थात् जिस प्रकारसे अंडजजीव जरायुसे लपटे होकर योनिसे बाहिर निकलते हैं उस प्रकारसे ये योनिसे जरायु से लपटे हुए उत्पन्न नहीं होते हैं । माता पिताके संयोगके विना जो उत्पन्न होते हैं वे संमूच्छिम् हैं। एकेन्द्रियसे लेकर असंज्ञी पंचेन्द्रियोंका यही जन्म होता है । 'एवं जहा जीवाभिगमे ताव "नो चेवणं ते विमाणे वीइवएज्जा, एमहालया गं गोयमा! 'ते विमाणा पण्णत्ता' इसी तरहसे जैसा कि जीवाभिगमसूत्रमें कहा गया है कि जोणी संगहे पण्णत्ते । तेभनी योनियोन सय ९ रन। ४ह्यो छे. 'तंजहा। ते त्र नीय प्रमाणे छ- 'अडया, पोयया, समुच्छिमा' (१) 43०४, (२) પોતજ અને (૩) સંમૂાચ્છમ. મેર હંસ આદિ અંડજ કહેવાય છે. વસ્ત્રથી સંમાજિત થયેલાની જેમ જે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમને પિતજ કહે છે. જેમ કે બલ્યુલિ (પક્ષી વિશેષ ચર્મચટિકા (ચામાચિડિયું) આદિ. તેમને જે જન્મ હોય છે તે જરાયુથી (નાળ વગેરે મળ ભાગ) રહિત હોય છે. એટલે કે જેમ અંડજ જીવ જરાયુની સાથે લપેટાયેલી સ્થિતિમાં નિમાંથી બહાર નીકળે છે, એ પ્રમાણે તેઓ જરાયુની સાથે લપેટાયેલી હાલતમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. માતપિતાના સંગ વિના જે જે ઉત્પન્ન થાય છે તેમને સંમૂર્ણિમ કહે છે. એકેન્દ્રિયથી લઈને અસંસી પંચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીનો જન્મ मेल रे थाय छे. ' एवं जहा जीवाभिगमे जाव णो चेव णं ते विमाणे विचएज्जा, एमहालयाणं गोयमा! ते विमाणा पण्णत्ता' पालिराम सूत्रमा એ વિષેનું જે પ્રમાણે કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન અહીં પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ५ मू.१ तिर्यग्योनिसंग्रहस्वरूपनिरूपणम् ५०३ मोध्याः, तथाचोक्तं जीवाभिगमे
'अंडया तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-इत्थी, पुरिसा, नपुंसगा। एवं पोयया वि । तत्थणं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा' इत्यादि ।
छाया-अण्डजाः त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः-तद्यथा-त्रियः, पुरुषाः, नपुंसकाः, एवं पोतजा अपि, तत्र खलु ये ते संमूच्छिमाः ते सर्वे नपुंसकाः, इत्यादि ।
तदवधिमाह-यावत् 'नो चैव खलु तानि विमानानि व्यतिव्रजेत्= उल्लङ्घयेत् , हे गौतम ! इयन्महालयानि खलु एतावद्विस्तृतानि तानि विमानानि प्रज्ञप्तानि, तथा च यावत्करणात् 'अस्थि विमाणाई विजयाई, वेजयंताई, जयंन्ताइं अपराजियाई ? हंता, अस्थि, तेणं भंते ! विमाणा केमहालया ये विमान इतने बडे हैं कि ईन्हें कोई उल्लंघन नहीं कर सकता है यहां पर भी कथन जानना चाहिये। जीवाभिगमसूत्रमें जो इस विषयमें कहा गया हैं वह इस प्रकारसे है- 'अंडया तिविहा पण्णत्ता' अंडज जीव तीन प्रकारके कहे गये हैं 'तंजहा' वे इस तरहसे है'इत्थी, पुरिसा, नपुंसगा' स्त्री, पुरुष और नपुंसक ‘एवं पोयया वि' इसी प्रकारसे पोतज भी तीन प्रकारके होते हैं। 'तत्थणं जे ते समुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा' जितने भी संमूर्छिम जन्मवाले हैं- वे सब जीव नपुंसक वेदनावाले होते हैं। यहां पर 'एवं जहा जीवाभिगमे जाव ‘णोचेव णं ते विमाणे वीइवएन्जा' इत्यादियावत्पदसे 'अस्थि, विमाणाई विजयाइं वेजयंताई, जयंताई, अपराजियाइं? हंता, अस्थि, ते णं भंते ! विमाणा के महालया पण्णता? ગ્રહણ કરવું. તે કથન ક્યાં સુધી ગ્રહણ કરવું, એ સમજાવતા સૂત્રકાર કહે છે કે હે ગૌતમ! તે વિમાને એવડાં મેટાં છે કે કોઈ તેમને ઓળંગી શકતું નથી. અહીં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું. આ વિષયને અનુલક્ષીને જીવાભિગમસૂત્રમાં આ પ્રમાણે
ह्य छ- 'अंडया तिविहा पण्णत्ता' म०४ ७ am ना ४ा , "तंजहा। तेत्र २ मा प्रभारी छ- ' इत्थी, पुरिसा, नपुंसगा' (१) श्री, पुरुष मन (3) नस एवं पोयया वि' मे प्रमाणे पाता ५ त्रय मारना डाय छे. 'तत्थणं जे ते संमच्छिमा - ते सव्वे नसगारेटमा भूमि
मणां वे थे, ते मानस वा छे. महीं एवं जहा जीवाभिगमे जावणो चेव णं ते विमाणे वीडवरजा' त्या सूत्रपामारे जाव (यावत )' ५६ १५यु छ, तथा नीया सत्राने अY ४२वामा माया - 'अस्थि विमाणाई विजयाई, वेजयंताई, जयंताई, अपराजियाई ? इंता, अस्थि, तेणं भंते ! विमाषा के महालया पण्णता ? गोयमा! जावइयं च णं सरिए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगरतीने पण्णता ? गोयमा ! जावइयं च णं सरिए उदेइ, जावइयं चणं सरिए अत्थमेइ, एयाख्वाई नव ओवासंतराई, अत्येगइयस्स देवस्स एगे विकमे सिया, से णं देवे ताए उकिटाए तुरियाए जाव दिव्वाए देवगईए वीईवयमाणे२ एगाई वा दुयाई वा उक्कोसेणं छम्मासे वीईवयइ' इति संग्राह्यम् ।।
अथ योनिसंग्रहादिसंग्रहगाथामाह-जोणीसंग्गह लेस्सा,' इत्यादि।
योनिसंग्रहः खेचरतिरश्वाम् अण्डज-पोतज-संमूच्छिमभेदात् त्रिप्रकारकः, तत्रापि-अण्डज-पोतजयोः स्त्री-पुरुष-नपुंसक-भेदेन प्रत्येकं त्रयो भेदाः, संमूच्छिमजीवस्य तु केवलं नपुंसकतया एकभेद एव, किन्तु त्रिष्वपि एषु षइलेश्याः गोयमा! जावइयं च णं सूरिए उदेइ जावइयं च णं सूरिए अस्थमेइ, एयाख्वाइं नव ओवासंतराइं, अत्थेगइयस्स देवस्स एगे विकमे सिया, से णं देवे ताए उकिटाए तुरियाए जाव दिव्वाए देवगईए वीईवयमाणे एगाहं वा दुयाहं वा उक्कोसेणं छम्मासे वीइवयइ' इस पाठका संग्रह हुआ है । तात्पर्य कहनेका यह हैं कि विजय, वैजयन्त जयन्त और अपराजित ये विमान इतने बडे विशाल हैं कि कोई भी देव अपनी उत्कृष्ट देवगतिसे भी उन्हें उल्लंघन (पार) नहीं कर सकता है।
अब सूत्रकार योनि संग्रहादि गाथाको कहते हैं- इस गाथाका भावार्थ इस प्रकारसे है- खेचर तियश्चोका योनिसंग्रह अंडज पोतज और संमूर्छिमके भेदसे तीन प्रकारका है. अंडज और पोतजके प्रत्येकके भेद स्त्री, पुरुष और नपुंसक ऐसे तीन हैं. संमूछिमजीवमें केवल एक नपुंसक भेद ही होता है- क्यों कि संमूर्छिम जन्मवाले उदेइ, जावइयंच णं मूरिए अस्थमेइ, एयारूवाई नव ओवासंतराइं अत्थेगइयस्स देवस्स एगे विक्कमे सिया, से णं देवत्ताए उकिटाए तुरियाए जाव दिवाए देवगईए वीईक्यमाणे एमाई वा दुथाहं वा उकोसेणं छम्मासे बीइवयइ' આ કથનને ભાવાર્થ એટલે જ છે કે વિજય, જયન્ત, જયન્ત અને અપરાજિત, એ વિમાને એટલાં મેટાં છે કે કેઈપણ દેવ પિતાની ઉત્કૃષ્ટ દેવ ગતિથી પણ તેમને પાર श्रीत नथी.
હવે સત્રકાર નિ સંગ્રહાદિ ગાથાનું કથન કરે છે. આ ગાથાને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે- બેચાર નિચાને નિસંગ્રહ અંડજ, પિતજ અને સંછિમના લેબી અપેક્ષાએ ત્રણ પ્રકારે છે- અંજનાં ત્રણ ભેદ છે– સ્ત્રી, પુરુષ અને નપુંસક પિતજના પણ ત્રણ ભેદ છે– સ્ત્રી, પુરુષ અને નપુંસક. સંમૂછિમ જન્મવાળા છે નપુંસક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.५ स. १ तिर्यग्योनिसंग्रहस्वरूपनिरूपणम् ५०५ कृष्णादयो भवन्ति, दृष्टयस्तिस्रो भवन्ति सम्यग्दृष्टि-मिथ्याष्टि-मिश्रदृष्टिभेदात् , त्रीणि ज्ञानानि भजनया मति-श्रुता-ऽवधि-भेदात्, त्रीणि अज्ञानानि च भजनया भवन्ति, योगाश्च त्रयो भवन्ति, मनो-वचन-काय योगभेदात् , उपयोगश्च तत्र द्विविधः साकारोपयोगानाकारोपयोगभेदोत्, उपपातः-असंख्यातवर्षायुष्कान युग्ममनुष्यतिरश्वो विहाय तद्भिन्नानां सर्वेषां जीवानाम् अष्टमदेवलोकपर्यन्तस्थायिनाम् खेचरतिर्यकपञ्चेन्द्रियेषु उत्पत्तिर्भवति । स्थितिश्चतेषां जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन पल्योपमस्यासंख्यातभागम् । समुद्घाताश्च भवन्ति, अत्र आहारककेवलि समुद्घातवर्जा आद्याः वेदनीयादयः पञ्च । नपुंसक ही होते हैं। अंडज, पोतज और संमूर्छिम इन में आदि छह लेश्याएँ होती हैं । सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि और मिश्रदृष्टि के भेदसे तीन दृष्टियां होती हैं । मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधि ज्ञानके भेदसे तीन ज्ञान भजनासे होते हैं । मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान
और विभंगज्ञान के भेदसे तीन अज्ञान भी भजनासे होते हैं । मनोयोग, वचोयोग और कायके भेदसे तीन योग होते हैं । साकार उपयोग और अनाकार उपयोगके भेदसे दो उपयोग होते हैं । असंख्यातवर्षकी आयुवाले भोगभूमिया मनुष्योंको और तिर्यश्चों को छोडकरबाकी के अष्टमदेवलोकतक रहनेवाले जीवोंका खेचर पंचेन्द्रियतिर्यग्लोकमें उत्पाद होता है । इनकी स्थिति जघन्यसे अन्तर्मुहूर्तकी और उत्कृष्टसे पल्योपमके असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है। आहारक और केवलिसमुद्धातको छोडकर वेदनादिक ५-पांच समुद्धात होते हैं। समवहत દવાળાં જ હોય છે. અંજ, પિતજ અને સમૃછિમ છમાં કૃષ્ણ આદિ છએ લેશ્યાવાળા હોય છે. સમ્યગદૃષ્ટિ, મિથ્યાદૃષ્ટિ અને મિશ્રદષ્ટિના ભેદની અપેક્ષાએ તેઓ ત્રણે દૃષ્ટિવાળાં હોય છે. મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અને અવધિજ્ઞાનના ભેદથી તેમનામાં ત્રણ જ્ઞાન વિકલ્પ હોય છે. મ ગ, કાયાગ, અને વચનગના ભેદથી તેઓ ત્રણે યેગવાળા હોય છે. તેઓ સાકાર અને અનાકાર ઉપયોગના ભેદથી બે પ્રકારના ઉપયોગવાળાં હોય છે. અસંખ્યાત વર્ષના યુવાળા ભેગભૂમિયા મનુષ્યો અને તિર્યંચ સિવાયના આઠમાં દેવલોક સુધી રહેનારા જીવોને ખેચર - પંચેન્દ્રિય તિર્યશ્લોકનું ઉત્પાદ થાય છે. તેમની સ્થિતિ જધન્યની અપેક્ષાએ અન્તર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ પોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ હોય છે. આહારક અને કેવલિસમુદઘાતને છોડીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
भगवती सूत्रे
च्यवनम् समवहतानाम् असमवहतानां च उभयेषामेव मरणमत्र भवति, च्युत्वा च आधासु तिसृषु नारकपृथिवीषु भवनपत्यादित आरभ्य अष्टमदेवलोकपर्यन्तेषु, मनुष्येषु, तिर्यक्षु च सर्वत्रैव उत्पद्यन्ते खेचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियाः, जातिकुलकोटयः जातिः = पञ्चेन्द्रियतियं गुरूपा तस्यां कुलकोटयः = उत्पत्ति प्रकाराः जातिकुल कोटयः, ताश्च खेचराणां द्वादशलक्षसंख्यकाः, एतेषां विषयः = प्रकारा अत्र कथिता इति भावः । ' सेवं भंते ! सेव भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! यद् देवानुप्रियेण प्रोक्तं तत्सर्वै सत्यमेवेति ॥ १ ॥ ॥ सप्तमशतकस्य पञ्चमोद्देशः समाप्तः ॥७-५॥
दोनों तरह के जीवोंका ही यहां मरण होता है । ये खेचरतिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय जीव मरकर आदिके तीन नरकों में, तथा भवनपति से लेकर अष्टमदेव लोकतक में, मनुष्यों में और तिर्यञ्चों में सर्वत्र ही उत्पन्न होते हैं । पंचेन्द्रिय तिर्यग्ररूप जाति में जो उत्पत्तिके प्रकार हैं वे जातिकुल कोटि हैं। इनकी जातिकुल कोटियां १२ लाख होती हैं । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ' हे भदन्त आप देवानुप्रिय ने जो कहा है वह सब सत्य ही है । इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये || सू० १॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सातवें शतक के पांचवां उद्देशक समाप्त ॥ ७-५ ॥
વૈદ્યનાદિક પાંચ સમ્રુદ્ધાતને ત્યાં સદ્ભાવ હોય છે. અસમવહત ખન્ને પ્રકારના જીવાનું જ અહીં મરણુ પંચેન્દ્રિય જીવા મરીને પહેલી ત્રણ નરટ્ઠામાં, તથા સુધીના દેવલાકમાં, મનુષ્યામાં અને તિર્ય ંચામાં નિય રૂપ જાતિમાં જે ઉત્પત્તિના પ્રકાર છે. તેમને ‘ જાતિકુલકેટિ’કહે છે. તેમની જાતિકુલકે ટિએ ૧૨ લાખે હાય છે.
સમવહત ( સમુદ્ધાતયુકત) અને થાય છે. તે ખેચર તિયન્ગેાનિક ભવનપતિથી લઇને આઠમાં દેવલેક સ`ત્ર ઉત્પન્ન થાય છે. પંચેન્દ્રિય
મહાવીર પ્રભુના કથનમાં પેાતાની શ્રદ્ધા વ્યકત કરતાં ગૌતમ સ્વામી તેમને કહે છે ' सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ' ' महन्त ! या विषयनुं आये ने प्रतिपादन यु તે સથા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપ જે કહે છે તે યથાર્થ જ છે,' આ પ્રમાણે કહીને તેમને વેદના નમસ્કાર કરીને ગૌતમસ્વામી પેાતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. દાસુ॰૧૫ જૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતી’ સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રકા વ્યાખ્યાના સાતમા શતકના પાંચમા ઉદ્દેશક સમાપ્ત. ૭ ૫ – ૫ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमशतकस्य षष्ठोद्देशकः प्रारभ्यते ।
सप्तमशतकस्य षष्ठोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् । नारकायुषो बन्धवक्तव्यता। ततो नारकायुषो वेदनविचारः। नारकेषु महावेदनायाः वेदनम् , असुरकुमारेषु महावेदनाया वेदनम् , पृथिवीकायिकेषु विविधवेदनायाः वेदनम् , ततः आयुषो बन्धनिरूपणम्, कर्कशवेदनीयकर्मनिरूपणम् , कर्कशवेदनीयकर्मणो हेतुनिरूपणम् , नैरयिकाणां कर्कशवेदनीयकर्मविचारः, अकर्कशवेदनीयकर्मनिरूपणम्, अकर्कशवेदनीयकर्महेतुनिरूपणं च । नरयिकाणाम् अकर्कशवेदनीयकर्मबन्धप्रश्नोत्तरम्, ततः सातावेदनीयकर्मविचारः, सातावेदनीयकर्महेतुविचारश्च । ततः असातावेदनीयकर्मवक्तव्यता, असातावेदनीयकर्महेतुवक्तव्यता च। ततो जम्बूद्वीपस्य भारते
सातवें शतक का छट्ठा उद्देशक प्रारंभ इस शतकके इस उद्देशकका विषयविवरण संक्षेपसे इस प्रकारसे है- नरक आयुके बंधकी वक्तव्यता । नरकायुके वेदनका विचार । नारकों में महावेदना का वेदन, असुरकुमारों में महावेदना का वेदन. पृथिविकायिकों में विविध वेदनाका वेदन. आयुके बंध का निरूपण. कर्कश वेदनीय कर्मका निरूपण. कर्कश वेदनीयकर्मके हेतुका निरूपण नैरयिकोंके कर्कश वेदनीय कर्मका विचार. अकर्कश वेदनीयकर्मका निरूपण. अकर्कश वेदनीय कर्मके हेतुओंका कथन. नैरयिक जीवोंके अकर्कश वेदनीय कर्मके बंधके विषयमें प्रश्नोत्तर. सातावेदनीयकर्मका विचार. सातावेदनीय कर्मके हेतुओंका विचार. असातावेदनीयकर्मका कथन. असातावेदनीय कर्मके हेतुओंका कथन । जंबूद्वीपके भारतवर्षमें
–સાતમા શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશકનો પ્રારંભ આ ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ આ પ્રમાણે છે
નારકના બંધની વક્તવ્યતા. નરકાયુના વેદનને વિચાર. નારકેમાં મહાવેદનાનું વેદન, અસુરકુમારેમાં મહાવેદનાનું વેદન, પૃથ્વીકાચિકેમાં વિવિધ વેદનાને વેદન, આયુના બંધનું નિરૂપણ, કર્કશ વેદનીય કમનું નિરૂપણ, કર્કશ વેદનય કર્મના હેતુનું નિરૂપણ, નારકના કર્કશ વેદનીય કર્મને વિચાર, અકર્કશ વેદનીય કર્મનું નિરૂપણ, અકર્કશ વેદનીય કર્મના હેતુઓનું કથન, નારક છના અકર્કશ વેદનીય કર્મના બંધ વિષયક પ્રશ્નોત્તરે. સાતવેદનીય કમને વિચાર, સાતવેદનીય કર્મના કારણેને વિચાર અસાતવેદનીય કર્મને વિચાર, અસાતવેદનીય કર્મના કારણે વિચાર.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
भगवतीसूत्रे वर्षे अस्याम् अवसर्पिण्याम् दुष्षमायां समायाम् आकारभावप्रत्यवतारः। हाहाभूतकालः । भयंकरवातः । मलिनदिशः अधिकशीतातपौ । अरसविरसादियुक्तो मेघः । ग्रामादिवास्तव्य मनुष्य-पशु-पक्षि प्रभृतीनां विनाशः । वनस्पतीनां नाशः । पर्वतादिविनाशः। भूमिस्वरूपम् । मनुष्याणाम् आकारभावप्रत्यवतारः मनुष्याणाम् आहारः। मनुष्य-सिंहादि-काकादि जीवानां मरणानन्तरभवप्राप्ति विषयकं प्रश्नोत्तरमिति ॥
नैरयिकादीनामायुर्वन्धादिवक्तव्यता । पूर्व योनिसंग्रहः, प्रोक्तः, सचायुष्मतां भवतीत्यायुष्कादिकं निरूपयन्नाह'रायगिहे' इत्यादि।
मूलम्-रायगिहे जाव एवं वयासी-जीवे णं भंते ! जे भविए नेरइएसु उवव जित्तए, से णं भंते ! किं इहगए नेरइयाउयं इस अवसर्पिणी संबंधी दुष्षम दुष्षमा काल में आकृतिरूप पर्याय के आविर्भाव होने का कथन. हाहाभूतकाल के होने का कथन, भयंकर वायुओं के चलनेका कथन. मलिन दिशाओंके होने का कथन. अधिक शीत और आतप के होने का कथन. अरस, विरस आदि से युक्त मेघों के होने का कथन. ग्राम आदिमें रहनेवाले मनुष्य, पशु, पक्षी आदिकों के विनाश होने का कथन. वनस्पतियों के विनाश का कथन. पर्वतादि के विनाश का कथन. भूमि के स्वरूप का कथन. मनुष्यों की आकृतिरूप पर्याय के आविर्भाव (प्रकट) होने का कथन. मनुष्यों के आहार का कथन. मनुष्य-सिंह-काक आदि जीवों के मरण के बाद भव को प्राप्ति विषयक प्रश्नोत्तर.
જંબુદ્વીપના ભારત વર્ષમાં આ અવસર્પિણી સંબંધી દુઃષમ દુઃષમા કાળમાં આ કૃતરૂપ પર્યાયને આવિર્ભાવ થવાનું કથન. હહાભૂતકાળ (હાહાકાર મચી જાય એ કાળ) હોવાનું કથન, ભયંકર પવન ફૂંકાવાનું કથન, મલિન દિશાએ થવાનું કથન, અતિશય ગરમી અને ઠંડી પડવાનું કથન, અરસ, વિરસ આદિથી યુકત મેઘ (વાદળ) થવાનું કથન, ગામ આદિમાં રહેનારા મનુષ્ય, પશુ, પક્ષી આદિને વિનાશ થવાનું કથન, વનસ્પતિઓને વિનાશ થવાનું કથન, પ્રર્વતાદિને વિનાશ થવાનું કથન, ભૂમિના સ્વરૂપનું કથન મનુષ્યની આકૃતિરૂપ પર્યાયને આવિર્ભાવ (પ્રકટ થવાની ક્રિયા) થવાનું કથન મનુષ્યના આહારનું કથન, મનુષ્ય, સિંહ, કાગડા આદિ જીવન મરણબાદની ભવપ્રાપ્તિ વિષયક પ્રશ્નોત્તરો.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्किा टीका श.७ उ.६ सू.१ नैरयिकाणां आयुबैधादिनिरूपणम् ५०९ पकरेइ, उववजमाणे नेरइयाउय पकरेइ, उववन्ने नेरइयाउयं पकरेइ ? गोयमा! इहगए नेरइयाउयं पकरेइ, णो उववजमाणे नेरइयाउयं पकरेइ, णो उववन्ने नेरइयाउयं पकरेइ । एवं असुरकुमारेसु वि । एवं जाव वेमाणिएसु । जीवे गं भंते ! जे भविए नेरइएसु उववजित्तए से णं भंते ! किं इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उववजमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उववजमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उववन्ने नेरइयाउयं पडि संवेदेइ ? गोयमा ! णो इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उववजमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उववन्ने वि नेरइयाउयं पडि संवेदेइ, एवं जाव वेमाणिएसु । जीवे णं भंते ! जे भविए नेरइएसु उववजित्तए, से णं भंते ! किं इहगए महावेयणे, उव वजमाणे महावेधणे, उववन्ने महावेयणे ? गोयमा! इहगए सिय महावेयणे, सिय अप्पवेयणे, उववज्जमाणे सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे, अहे णं गोयमा ! उववन्ने भवइ तओ पच्छा एगंतदुक्खं वेयणं वेइए, आहच्च सायं । जीवे णं भंते ! जे भविए असुरकुमारेसु उववजित्तए पुच्छा-गोयमा! इहगए सिय महावेयणे, सिय अप्पवेयणे, उववजमाणे सिय महावेयणे, सिय अप्पवेयणे, अहे णं उववन्ने भवइ, तओ पच्छा एगंत सातं वेयणं वेएइ, आहच्च असायं। एवं जाव-थणियकुमारेसु। जीवे णं भंते ! जे भविए पुढवीकाइएसु उववजित्तए पुच्छा गोयमा ! इहगए सियमहावेयणे सिय अप्पवेयणे, एवं उववज
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो माणे वि, अहे णं उववन्ने भवइ, तओ पच्छा वेमायाए वेयणं वेएइ । एवं जाव-मणुस्सेसु, वाणमंतर-जोइसिय-वेमाणिएसु जहा असुरकुमारेसु। जीवा णं भंते ! किं आभोगनिवत्तियाउया, अणाभोगनिवत्तियाउया ? गोयमा! णो आभोगनिवत्तियाउया, अणाभोगनिवत्तियाउया । एवं नेरइया वि । एवं जाव वेमाणिया ॥ सू० १ ॥
छाया-राजगृहे यावत्-एवम् अवादीव-जीवः खलु भदन्त ! यो भन्यो नैरयिकेषु उपपत्तुम, स खलु भदन्त ! किम् इहगतो नैरयिकायुष्कं प्रकरोति, उपपद्यमानो नैरयिकायुष्कं प्रकरोति, उपपन्नो नैरयिकायुष्कं प्रकरोति ? गौतम !
नैरयिक की आयुर्बधादि वक्तव्यता'रायगिहे जाव एवं बयासी' इत्यादि ।
सूत्रार्थ- (रायगिहे जाव एवं वयासी) राजगृहनगर में गौतमने यावत् इस प्रकार से पूछा- (जीवेणं भंते ! जे भविए नेरइएसु उववजित्तए, से ण भंते ! किं इहगए नेरइयाउयं पकरेइ, उबवज्जमाणे नेरड्याउयं पकरेइ, उवबन्ने नेरइयाउयं पकरेइ ?) हे भदन्त! जो जीव नारकमें उत्पन्न होने के योग्य हैं, ऐसा वह जीव हे भदन्त ! क्या इस भव में रह कर नारक की आयु का बंध करता है? या नारकमें उत्पन्न होता हुआ वह नारककी आयुका बंध करता है ? या वहां उत्पन्न होनेके बाद वह नारककी आयुका बंध करता है ? (गोयमा) हे गौतम !
નારકેની આયુષબંધાદિની વક્તવ્યતા
'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादिसूत्रार्थ- (रायगिहे जाव एवं वयासी) २ नामा मडावीर प्रभु પધાર્યા.' અહીંથી શરૂ કરીને “ગૌતમ સ્વામીએ આ પ્રમાણે પૂછયું,” ત્યાં સુધીનું ४यन. (जीवेणं भंते ! जे भविए नेरइएमु उववज्जित्तए, से णं भंते ! किं इहगए नेरइयाउयं पकरेइ, उववज्जमाणे नेरइयाउयं पकरेइ, उववन्ने नेरइयाउयं पकरेइ ?) महन्त ! 2 94 नाभा स्पन्न यवान योग्य डाय छ, सवा ७५ આ ભવમાં રહીને નારકાયુને બંધ કરે છે? કે નરકમાંજ ઉત્પન્ન થતાં જ તે નારકાયુને
४२ ? त्यापन या पछी ते ना२४ायन। म ४२ छ ? (गोप्यमा!)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.६.१ नैरयिकाणां आयुर्बधादिस्वरूपनिरूपणम् ५११ इहगतः नैरयिकायुष्कं प्रकरोति, नो उपपद्यमानो नैरयिकायुष्कं प्रकरोति, नो उपपन्नो नैरयिकायुष्कं प्रकरोति । एवम् असुरकृमारोऽपि । एवं यावत्वैमानिकेषु । जीवः खलु भदन्त ! यो भव्यो नैरयिकेषु उपपत्तुम् , स खलु भदन्त ! किम् इहगतो नैरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति, उपपद्यमानो नैरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति, उपपनी नैरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति ? गौतम ! नो (इहगए नेरइयाउयं पकरेइ) इस भवमें रहकर ही जीव नारक आयु का बंध करता है । (णो उववजमाणे नेरझ्याउयं पकरेह, णो उववन्ने नेरइयाउयं पकरेइ) नरकमें उत्पन्न होता हुआ वह नारक आयु. का बंध नहीं करता है और न नरकमें उत्पन्न होकर नारक आयुका बंध करता है। (एवं असुरकुमारेसु वि एवं जाव वेमाणिएसु वि ) इसी तरहका कथन असुरकुमारों में भी जानना चाहिये, यावत् वैमानिकों में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये । (जीवे णं भंते ! जे भविए नेरइएसु उववजित्तए से णं भंते ! किं इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेदे इ, उववजमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उववन्ने नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ) हे भदन्त ! जो जीव नारकमें उत्पन्न होने के योग्य है ऐसा वह जीव क्या इस भवमें रहकर ही नारक की आयुका वेदन करता है? या यहाँ पर उत्पन्न होता हुआ नारक की आयुका वेदन करता है ? या वहां पर
3 गीतम! (इहगए नेरइयाउयं पकरेइ ) मा ममा २हीन ४ ७५ ना२युने। ५५ ४२ छ, ( णो उववज्जमाणे नेरइयाउथं पकरेइ, णो उववन्ने नेरइयाउयं पकरेड ) न२४i B4न थतin ते ना२४ायुनी ४२तेनथी, मने न२४i Suन्न 4U 140 पछी ५ ते ना२४॥युने। मध ४२। नथी. ( एवं असुरकुमारेसु वि - एवं जाव वेमाणिएमु वि) मायुधना विषयमा नाना ४थन અસુરકુમારોના વિષયમાં પણ સમજવું. નૈમાનિક પર્યન્તના દેવના વિષયમાં પણ એજ
R४थन समrg. (जीवेणं भंते ! जे भविए नेरइएसु उववज्जमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उववन्ने नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ ?) 3 महन्त! ना२४ पन्न થવા યોગ્ય જે જીવ હોય છે, તે શું આ ભવમાંજ રહીને જ નારકના આયુનું વેદન કરે છે કે ત્યાં ઉત્પન્ન થતાં થતાં નારકાયુનું વેદન કરે છે? કે ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
भगवती सूत्रे
इहगतः नैरयिकायुष्कं मतिसंवेदयति, उपपद्यमानो नैरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति, उपपन्नोऽपि नैरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति, यावत् - वैमानिकेषु । जीवः खलु भदन्त ! यो भव्यः नैरयिकेषु उपपत्तुम् स खलु भदन्त ! किम् इहगतो महावेदन:, उपपद्यमानो महावेदन:, उपपन्नो महावेदनः ? गौतम ! इहगतः स्यात् महावेदनः स्यात् अल्पवेदन:, उपपद्यमानः स्यात् महावेदनः स्यात् उत्पन्न होकर नारककी आयुका वेदन करता है ? (गोयमा) हे गौतम! ( णो इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उववज्जमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ) इस भवमें रहता हुआ जीव नरक आयुका वेदन नहीं करता किन्तु नरक में उत्पन्न होता हुआ ही नारक आयुका वेदन करता है । (उववन्ने वि नेरइयाउय पडिसंवेदेइ) तथा नरक में उत्पन्न होकर भी नारक आयुका वेदन करता है । एवं जाव वेमाणिएसु) इसी तरहसे यावत् वैमानिकों में भी जानना चाहिये । (जीवे णं भंते! जे भविए नेरइएस उववज्जित्तए से णं भंते ! किं इहगए महावेयणे, उववज्जमाणे महावेयणे, उववन्ने महावेयणे ? ) हे भदन्त ! जो जीव नरक में उत्पन्न होनेके योग्य है ऐसा वह जीव क्या इस भवमें रहकर ही महावेदनावाला होता है ? या वहां नरकमें उत्पन्न होता हुआ ही महावेदनावाला होता है ? या वहां उत्पन्न होकर पीछे महावेदनावाला होता है ? ( गोयमा) हे गौतम ! ( इहगए सिए महावेयणे सिय अप्पवेयणे, उववज्जमाणे सिय महावेयणे च्छी नारायुं वेहन ४रे छे ! ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( णो इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ ) या अवमां रहने જીવ નારકાયુનું વેદન કરતા નથી, પરન્તુ ( उववज्जमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उववन्ने वि नेरइयाउयं पडिसंवेदे ) નકમાં ઉત્પન્ન થતાં જ નારકાયુનુ વેદન કરે છે અને નરકમા ઉત્પન્ન થયા બાદ પણ नाराथुनुं वेहन उरे छे. ( एवं जात्र वेमाणिएस) आयुवेहन विषय वैमानि પન્તના જીવાનું કથન, નારકાના કથન અનુસાર સમજવું. ( जीवणं भंते ! जे भविए नेरइएस उववज्जित्तए से णं भंते । किं इहगए महावेयणे, उववज्जमाणे महावेयणे, उववन्ने महावेयणे ? ) हे महन्त ! નાકામાં ઉત્પન્ન થવા ચૈાગ્ય જીવ શું આ ભવમાં રહીને જ મહાવેદનાવાળા હાય છે ? કે નરકમાં ઉત્પન્ન થતાં જ મહાવેદનાવાળા હાય છે ? કે ત્યાં ઉત્પન્ન થઇ ગયા ખાદ भडावेधनावाणो होय छे ? ( गोयमा ! इहगए सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे, उववज्जमाणे सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे, अहे णं गोयमा ! उबबन्ने भवई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ . ६ . १ नैरयिकाणां आयुर्वेघादिस्वरूपनिरूपणम् ५१३
eerवेदन:, अथ खलु गौतम ! उपपन्नो भवति ततः पश्चात् एकान्त दु:खाँ वेदनां वेदयति, आहत्य खाताम् । जीवः स्वल भदन्त ! यो भव्य असुरक्कुमारेषु उपपत्तुम् पृच्छा ? गौतम ! इहगतः स्यात् महावेदनः स्यात् अल्पवेदन:, उपपद्यमानः स्यात् महावेदनः स्यात् अल्पवेदनः अथ खलु उपपन्नो भवति सिय अप्पदेयणे अहे णं गोयमा ! उबवन्ने भवह तओ पच्छा एतदुक्खं वेयणं वेएह आहच सायं ) कदाचित् वह इस भवमें रहता हुआ महावेदनवाला होता है तथा कदाचित वह अल्पवेदनावाला होता है । तथा वहां पर उत्पन्न होता हुआ वह कदाचित महावेदनावाला होता है कदाचित अल्पवेदनावाला होता है । परन्तु जब वह वहां पर उत्पन्न हो जाता है उसके बाद तो वह एकान्त दुःखरूप वेदनाका ही अनुभव करता है हां, किसी समय वह सुखका भी वेदन करता है। (जीवेणं भंते ! जे भविए असुरकुमारेसु उववज्जित्तए पुच्छा) हे भदन्त ! जो जीव असुरकुमारों में उत्पन्न होनेके योग्य होता है सो इसके संबंध में भी यही पूर्वोक्त प्रश्न है ? अर्थात् जो जीव असुरकुमारोंमें उत्पन्न होने के योग्य है ऐसा वह जीव क्या इस भवमें रहकर ही महावेदनावाला बनता है ? या वहाँ पर उत्पन्न होते ही महावेदनावाला बनता है ? या वहां पर होनेके बाद महावेदनावाला बनता है ? (गोयमा) हे गौतम! ( इहगए सिय महावेयणे सियअप्पवयणे, उववज्जमाणे सिय महावेयणे, सिय अप्पवेयणे ) जो जीव असुरकुमारोंमें उत्पन्न होनेके योग्य है तओ पच्छा एतदुक्ख वेयणं वेएइ आहच्च सायं ) हे गौतम! या३४ ते मा ભવમાં રહેતાં રહેતાં જ મહાવેદનાવાળા હાય છે અને કયારેક અલ્પવેદનાવાળા હાય છે, ત્યાં ( નરકમાં ઉત્પન્ન થતાં કયારેક તે મહાવેદનાવાળા હાય છે અને કરિક અપવેદનાવાળા હોય છે, પણ ઉત્પન્ન થઇ ગયા माहतो ते अन्त ( संपूगु ) દુઃખરૂપ વેદનાનું વૈદન કરે છે, કોઇ સમયે જ તે સુખનું વેદન કરે છે.
(जीवेणं भंते ! जे भविए असुरकुमारेसु उववज्जित्तर पुच्छा ) हे लहन्तु ! જે જીવ અસુરકુમારામાં ઉત્પન્ન થવા યાગ્ય હેાય છે, તે જીવના વિષે પણ હું પૂર્ણાંકત વાત જ જાણવા માગુ છુ - શું અસુકુમારામાં ઉત્પન્ન ધવા યગ્ય જીવ આ ભવમાં રહીને જ મહાવેદનાવાળા બને છે? કે ત્યાં ઉત્પન્ન થતાં જ મહાવેદનાવાળા મને છે? ष्ट्ठे त्यां उत्पन्न थष्ठ गया यछी भहावेहनावाणी ने छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( इहगए सिय महावेयणे, सिय अप्पवेयणे, उववज्जमाणे सिय महावेयणे सिय अपवेयणे) व असुरकुमारीमा उत्पन्न थवाने योग्य होय ते या लवभां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
-
भगवतीसगे ततः पश्चात् एकान्तसातां वेदनां वेदयति, आहत्य असाताम् । एवं यावत्स्तनितकुमारेषु । जीवः खलु भदन्ते ! यो भव्यः पृथिवीकायिकेषु उपपत्तुं पृच्छा, गौतम ! इहगतः म्यात् महावेदनः स्यात् अल्पवेदनः । एवम् उपपद्यमानोऽपि । अथ खलु उपपन्नो भवति, ततः पश्चात् विमात्रया वेदनां वेदयति, ऐसा वह जीव यहां रहकर भी कदाचित् महावेदनावाला होता है कदाचित् अल्पवेदनावाला होता है, तथा वहां उत्पन्न होता हुआ भी वह कदाचित् महावेदनावाला होता है, कदाचित् अल्प वेदनावाला होता है । (अहेणं उववन्ने भवइ, तओ पच्छा एगंतसातं वेयणं वेएइ आहच्च असायं एवं जाव थणियकुमारेसु' और जब वह वहां उत्पन्न हो जाता है - तब पीछे वह एकान्त सातारूप वेदनाका ही अनुभव करता है । हां किसी समय वह असातारूप वेदनाका भी अनुभव करता है। इसी तरहसे स्तनितकुमारोंके विषयमें भी जानना चाहिये। (जीवे णं भंते ! जे भविए पुढवीकाइएसु उववज्जित्तए पुच्छा) हे भदन्त ! जो जीव पृथ्वीकायिकों में उत्पन्न होने के योग्य है ऐसा वह जीव क्या इसी भवमें रहता हुआ तत्संबंधी महावेदनावाला होता है ? या पृथिवीकायिक में उत्पन्न होता हुआ ही तत्म बंधी अल्प वेदनावाला होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (इहगए सिय महावेयणे રહેતા કયારેક મહાદનાવાળો હોય છે અને કયારેક અપવેદનાવાળે હોય છે, ત્યાં ઉત્પન્ન થતાં પણ તે કયારેક મહાદનાવાળો હોય છે અને કયારેક અલ્પવેદનાવાળો હોય છે, (अहेणं उववन्ने भवइ, तभी पच्छा एगंतगातं वेयणं वेएइ, आहच्च असायं एवं जाव थणियकुमारेस) ५५ त्यi suaa गया ५छी तो ते 1-1३५ सातावहार्नु (સુખરૂપ વેદનાનું) જ વેદન કરે છે, હા, કયારેક તે અસાતવેદનાનું પણ વેદન કરે છે. એજ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર સુધીના વિષયમાં પણ સમજવું.
(जीवेणं भंते ! जे भविए पुढवीकाइएसु उववज्जित्तए पुच्छा) rd ! જે જીવ પૃથ્વીકાયિકોમાં ઉત્પન્ન થવાને એગ્ય હોય છે, તે જીવ આ ભવમાં રહેતા હોય ત્યારે જ શું તે ભવસંબધી મડાદનાવાળો હોય છે, કે પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થતાં જ તે ભવસંબંધી વેદનાવાળ હોય છે? કે પૃથ્વીકાચિકેમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા બાદ તે ભવસંબંધી મહાદનાવાળા હોય છે?
(गोयमा ) 3 गौतम ! (इहगए सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे, एवं उववज्जमाणे वि, अहेणं उववन्ने भवइ, तो पच्छा नेमायाए वेयणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.६सू.१ नैरयिकाणां आयुर्वधादिस्वरूपनिरूपणम् ५१५ एवं जावत्-मनुष्येषु, वानव्यन्तर-ज्योतिषिक-वैमानिकेषु यथा असुरकुमारेषु । जीवाः खलु भदन्त ! किम् आभोगनिवर्तितायुष्काः, अनाभोगनिर्वतिता. युष्काः ? गौतम ! नो आभोगनिवर्तितायुष्काः, अनाभोगनिर्वतितायुष्काः, एवं नैरयिका अपि, एवं यावत्-वैमानिकाः ॥सू० १॥ सिय अप्पवेयणे, एवं उवववेमाणे वि- अहेणं उववन्ने भवइ, तो पच्छा वेमायाए वेयणं वेएइ, एवं जाव मणुम्सेसु, वाणतर, जोइसिय वेमाणिएसु जहा असुरकुमारेसु) जो जीव पृथ्वीकायिकों में उत्पन्न होने का योग्य होता है ऐसा वह जीव इस भव में रहता हुआ कदाचित् महावेदनावाला होता है कदाचित् अल्पवेदनावाला होता है इसी तरह से उत्पद्यमान जीव के विषय में भी जानना चाहिये। तथा जब वह जीव पृथिवीकायमें उत्पन्न हो चुका है इसके बाद तो वह विविध प्रकारसे वेदना को वेदता है । इसी प्रकारसे यावत् मनुष्योंमें जानना चाहिये, वानव्यन्तरोने, ज्योतिषिकोंमें, और वैमानिकोंमें जैसा असुरकुमारोंमें कहा गया है वैसा जानना चाहिये । (जीवा णं भंते ! किं आभोगनिव्वत्तिया उया, अणाभोगनिव्वत्तियाउया ?) हे भदन्त ! जीव क्या आभोगनिर्वत्तिता युष्क अपनी इच्छासे आयुका बंध जिन्होंने किया है ऐसे होते हैं? या अनाभोगनिर्वतितायुष्क होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो आभोगनिव्वत्तिया उया, अणाभोगनिव्वत्तियाउया-एवं नेरइया विएवं जाव माणिया) जीव आभोगनिवर्त्तितायुष्क नहीं होते हैं, किन्तु वेएइ, एवं जाव मणुस्सेसु, वाणमंतर. जोइसिय, वेमाणिएसु जहा असुरकुमारेसु) જે જીવ પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય છે, એ જીવ આ ભવમાં રહેતો હોય ત્યારે ક્યારેક મહાદનાવાળા હોય છે અને કયારેક અ૫નાવાળો હોય છે. એજ પ્રમાણે ઉત્પધમાન (ઉત્પન્ન થતાં ) જીવના વિષયમાં પણ સમજવું. પરંતુ જ્યારે તે જી- પુથ્વીકાચિકેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, ત્યાર બાદ તે તે વિવિધ પ્રકારની વેદનાને અનુભવ કરે છે. એ જ પ્રમાણે મનુષ્ય પર્યન્તના જીવોના વિષયમાં પણ સમજવું. વાવ્યતરો, તિષિકે અને વૈમાનિકના યિષયમાં અસુરકુમારેના જેવુંજ કથન સમજવું. (जीवाणं भंते ! कि आभोगनिव्वत्तियाउया, अणाभोगनिवत्तियाउवा ?) હે ભદત! છ શું આભેગનિવર્તિતાયુષ્ક- એટલે કે અસાવધાનીથી આયુબંધ કર્યો डाय छ मेवा डाय छ ? 3 मनासायनितायु४ हाय छ ? (गोयमा) गौतम! (णो आभोगनिव्यत्तियाउया, अणाभोगनिव्यनियाउया-एवं नेरइया वि, एवं जाव वेमाणिया) 0 मालेगानिवतितायु४ डाता नथी, परन्तु मनालास
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
भगवतीसुन्ने टीका-'रायगिहे जाव-एवं वयासी'-राजगृहे यावत्-नगरे स्वामी समवसृतः, ततः श्रमणं भगवन्तं महावीर शुश्रुषमाणः नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनो गौतमः एवं वक्ष्यमाणपकारेण अबादीत्-जीवे णं भंते ! जे भविए नेरइएसु उववजित्तए' हे भदन्त ! जीवः खलु यो भव्यः योग्यः नैयिकेषु उपपत्तुम् , यो जीवो नैरयिकतया उत्पत्तुं योग्यः स्यात् 'से णं भंते ! किं इहगए नेरइयाउयं पकरेइ' हे भदन्त ! स खलु नैरगिकतया उत्पत्तुं योग्यो जीवः किम इहगतः मनुष्यभवस्थितः तियेंगभवस्थितो वा सन् एच अनाभोग निर्वत्तितायुष्क होते हैं। इसी तरहसे वैमानिक देवोंकोंभी जानना चाहिये । ___टीकार्थ-अभी२ जो योनिसंग्रह का कथन किया है वह आयुष्यवाले जीवोंका ही होता है- इसी कारण यहां सूत्रकारने आयुष्क आदिका निरूपण किया है- 'रायगिहे जाव एवं क्यासी' राजगृह नगरमें यावत्-महावीर स्वामी पधारे, गौतम स्वामीने उनकी सेवा शुश्रषाकी बादमें विनयसे नम्र होकर वे भगवान के पास उचित स्थान पर विराजमान हो गये। दोनों हाथ जोडकर उन्होंने फिर प्रभुसे ऐसा प्रश्न किया-'जीवे णं भंते ! जे भविए नेरइएसु उववजित्तए' हे भदन्त ! जो जीव नरक में उत्पन्न होनेका योग्य होता है'से णं भंते ! किं इहगए नेरइयाउयं पकरेइ' ऐसा वह जीव क्या નિવર્તિતાયુષ્ક હોય છે. એ જ પ્રમાણે નારોથી લઈને વૈમાનિક દેવ પર્યન્તના વિષયમાં પણ એમ સમજવું.
ટીકાઈ- પહેલાના પ્રકરણમાં જ પેનીસંગ્રહનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. આયુષ્યવાળા જીવમાં જ તે હોય છે. તે કારણે સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં આયુષ્ય આદિનું नि३५ यु छ- 'रायगिहे जाव एवं वयासी श्रम मवान महावीर सड નગરમાં પધાર્યા, ત્યાંથી શરૂ કરીને “પરિષદ ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને પાછી ફરી. ત્યાર બાદ ગૌતમ સ્વામીએ સવિનય મહાવીર પ્રભુની સેવા સુશ્રુષા કરી. ત્યાર બાદ તેઓ વિનયપૂર્વક, ભગવાનની પાસે ઉચિત સ્થાને વિરાજમાન થયા અને બન્ને હાથ જોડીને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછયે ” આ સમસ્ત કથન ગ્રહણ કરવું. હવે સત્રકાર ગૌતમ સ્વામીને પ્રન પ્રકટ કરે છે–
__ 'जीवेणं भाते ! जे भविए नेरइएमु उक्चज्जित्तए ' हे and ! २७ ना२४गतिमा SHR थवाने योग्य डाय छ, ' से णं मते ! कि इहगए नेरइयाउयं पकरे। मे०१ शुभ सपना रडतो हाय त्यारे - मनु समयमा तिय"य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७३.६ सू.१ नैरयिकाणां आयुर्वधादिस्वरूपनिरूपणम् ५१७ नैरयिकायुष्कं प्रकरोति बध्नाति ? अथवा-'उववजमाणे नेरइयाउयं पकरेह' नारके उपपद्यमानः जायमानः किम् नैरयिकायुष्कं प्रकरोति ? बनाति अथवा 'उववन्ने नेरइयाउयं पकरेइ ?' नारके उपपन्नः उत्पन्नो भूत्वा नैरयिकायुष्कं प्रकरोतिबध्नाति ? भगवानाह-गोयमा ! इहगए नेरझ्याउयं पकरेइ' हे गौतम ! इहगतः मनुष्यभवे तिर्यग्भवे वा स्थित एव स नैरयिकायुष्कं मकरोति, गो उववजमाणे नेरइयाउयं पकरेइ' नो उपपद्यमानः नारके जायमानः नैरयिकायुष्कं प्रकरोंति, 'णो उववन्ने नेरइयाउयं पकरेई' नो उपपन्न: नारके उत्पन्नो भूत्वा नैरयिकायुष्कं प्रकरोति । 'एवं असुरकुमारेसु वि' इसी भवमें रहता हुआ मनुष्यभवमें या तिर्यग भव में स्थित बना हुआ नैरयिक आयुका बंध करता है ? अथवा 'उववज्जमाणे नेर इयाउयं पकरेइ' नारकमें उत्पन्न होते प्रमाण ही नारकायुका बंध करता है ? या 'उववन्ने नेरइयाउयं पकरेइ' नारकमें उत्पन होकर फिर नैरयिकायुष्कका बंध करता है ? इसके उत्तरमें प्रभुउनसे कहते है कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'इहगए नेरइयाउयं पकरेइ' जो जीव नारक पर्यायसे उत्पन्न होता हैऐसा जिस भवमें वह वर्तमान है, उसी भवमें रहकर नारकोंमें उत्पन्न होने योग्य आयुकाबंध करता है । ऐसा नहीं है कि मनुष्य या तियेच भवको छोडकर वह नारकमें उत्पन्न होते ही फिर नारककी आयुका बंध करे या वहां उत्पन्न होकर बादमें नारककी आयुका बंध करे ! यही बात 'णो उववज्जमाणे नेरइयाउय पकरेइ, णो उचवन्ने नेरझ्याउयं पकरेई' इनपदों द्वारा प्रभुने गौतमको सभा २सा डाय त्या३ ४ शुना२युन। म ४२ छ ? २५२१। 'उबवज्जमाणे नेरइयाउयपकरेइ नामा 41 थतांनी साथे ४ ना२युन। ५४३ छ ? मया उपबन्ने नेरइयाउयं पकरेइ । २i Aन थया पछी ना२युनो ५५ ७२ छ ?
तेना उत्तर मापता महावीर प्रभु छ ?- 'गोयमा!', गौतम! 'इहमा नेरइयाउयं पकरेइ ७१ ना२४ पायम जपन्न पाने योग्य खाय छे, ते જે ભાવમાં રહેલો હોય છે એજ ભવમાં રહેતા રહેતા નારકમાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય આયુનો (નારકાયુને) બંધ કરે છે. મનુષ્ય અથવા તિર્યંચને ભવ છોડીને નારકમાં ઉત્પન્ન થતાં જ તે ારકોને બંધ બાંધતે નથી, અથવા નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા पछी ५ ते ना२युने। म ४२ते नथी. 2०४ वात 'णो उपरज्जमाणे नेरइयाउय पकरेइ, णो उववन्ने नेरइयाउयं पकरेइ' मा सia द्वारा महावीर प्रभुन्भे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
भगवतीसूत्रे
एवं नैरयिकवदेव असुरकुमारेष्वपि बोध्यम्, तथा च- असुरकुमारतया उत्पत्तुं योग्यो जीवः इहगत एव अमुरकुमाराशुष्कं प्रकरोति - नो असुरकुमारेषु उत्पद्यमानः, नो वा तत्र उत्पन्नो भूत्वा असुरकुमारायुष्कं बध्नाति - ' एवं जाव माणिएस' एवम् असुरकुमारवदेव यावत् - वैमानिकेषु वैमानिकपर्यन्तचतुर्विंशतिदण्डकेषु अपि बोध्यम् । गौतमः पृच्छति - 'जीवे णं भंते ! जे भविए नेरइएस उववज्जित्तए' हे भदन्त ! जीवः खलु यो भव्यो नैरयिकेषु उपपत्तुम्, यो जीवो नैरयिकेषु उत्पत्तुं योग्यः स्यात् ' से णं भंते ! किं इहगए नेरइयाउयं समझाया है । एवं असुरकुमारेसु वि' नैरयिक के इस कथन की तरहसे ही असुरकुमारोंका भी कथन जानना चाहिये । इससे यह बोध हो जाता है कि असुरकुमारोंमें उत्पत्तिके योग्य बना हुआ जीव जिस भवमें वह वर्तमान है उसी भव से ही असुरकुमारोंमें उत्पत्ति होने के योग्य आयुष्का बंध करता है । 'नो असुरकुमारेषु उत्पद्यमानः, नो वा तत्र उत्पन्नो भूत्वा असुरकुमारा युष्कं बध्नाति' असुरकुमारोंमें उत्पन्न होते ही, या असुरकुमारोंमें उत्पन्न होनेके बाद वह असुरकुमारोंकी आयुष्ककाबंध नहीं करता है । 'एव' जाव माणिएस' असुरकी तरहसे ही वैमानिक पर्यन्त २४ दण्डकोंमें भी ऐसा ही जानना चाहिये । अव गौतम पूछते हैं 'जीवे णं भंते ! जे भविए नेरइएस उववज्जित्तए' हे भदन्त जो जीव नैरयिकों में उत्पन्न होनेका योग्य है 'से णं भंते ! किं इहगए नेरइयाउयं गौतम स्वाभीने समन्लवी छे. ' एवं जात्र असुरकुमारेसु वि' आयुधना विषयभां નારકાને અનુલક્ષીને જેવું કથન કર્યું છે. એવું જ કથન અસુરકુમારના આયુષ્મ ધના વિષયમાં પણ સમજવું. એટલે કે અસુરકુમારામાં ઉત્પન્ન થવા ચે!ગ્ય જીવ, જે ભવમાં વર્તમાન (રહેલા) હાય, એજ ભવમાં રહીને અસુરકુમારામાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય
युनोमध रे छे, 'ना असुरकुमारेषु उत्पद्यमानः, नो वा तत्र उत्पन्नो भूत्वा असुरकुमारायुष्कं बघ्नाति ' ते व असुरकुमारीभां उत्पन्न थतां मसुरभारीना આયુના બંધ કરતા નથી, અને તે પર્યાચમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા પછી પણ અસુરકુમારના मायुना गंध उरतो नथी. ' एवं जाव वेमाणिएस' मा प्रानुं स्थन ४ वैभानि પંતના ૨૪ કુંડામાં સમજવું.
३वे गौतम स्वाभी भहावीर प्रभुने छे छे - जोवेणं भंते ! जे भविए नेरइएस उववज्जित्तए ' हे लहन्त ! ने लव नारामां उत्पन्न थवाने योग्य हाय छे, 'से णं भंते! कि इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ, उबवज्जमाणे नेरइयाउय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.६ .१ नैरयिकाणां आयुर्बधादिस्वरूपनिरूपणम् ५१९ पडिसंवेदेइ' हे भदन्त ! स खलु नकोत्पत्तियोग्यो जीवः किम् इहगतः एतद्भवस्थित एव नैरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति ? अथवा 'उववजमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेएइ' किम् नारके उपपधमानः सन् नैरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति ? अथवा 'उववन्ने नेरइयाउयं पडिसंवेएइ' उपपन्नो भूत्वा नैरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति ? भगवानाह-'गोयमा ! णो इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेएई' हे गौतम ! नो इहगतः एतद्भवस्थित एव नैरयिकयोग्यो जीवः कथमपि नैरयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति, अपितु 'उववज्जमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेई' नारके उपपद्यमान एव रयिकायुष्कं प्रतिसंवेदयति अथ च 'उववन्ने वि नेरइयाउय पडिसंवेएई' नारके उपपन्नो भूत्वाऽपि नैरयिकायुष्कं प्रतिसवेदयति, एवं जाव वेमाणिएम' एवं जाव वेमाणिएमु' एवं नैरयिकायुष्क पडिसंवेदेइ उववज्जमाणे नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ. उववन्ने नेरइयाउयं पडिसंवेदेई' हे भदन्त ! जो जीव नरकोंमें उत्पन्न होनेका योग्य होता है ऐसा वह जीव क्या इसी भवमें स्थित हुआ नैरयिक आयुष्क का वेदन करता है? या नरकों में उत्पन्न होते हुए ही वह नारक आयुष्क का वेदन करता है ? या नारकों में उत्पन्न होने के बाद ही नारकायुष्क का वेदन करता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम! 'णो इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेदेह' वहीं पर उत्पन्न होते ही वह नारकायुष्क का संवेदन करने लगता है तथा 'उववन्ने वि नेरइयाउय पडिसंवेएइ' उत्पन्न होने के बाद भी वह नैरयिकायुष्क का संवेदन करने लगता है । ‘एवं जाव वेमाणिएस्तु' पडिसंवेदेइ, उववन्ने नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ ?' ते शु A समां रहीन નારકાયુનું વેદન કરે છે? અથવા શું એ જીવ નરકેમાં ઉત્પન્ન થતાંની સાથે જ નારકાયુનું વેદન કરે છે? અથવા શું તે નરમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા બાદજ નારકાનું वेहन छ?
तेना वास मापता महावीर प्रभु ४ छ- 'गोयमा! गौतम ! 'णो इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेदेइ' नामi G4-1 था योग्य ७५ मा लयमा रखते। डाय त्यारे न॥२४॥युनु वेहन ४२तेनथी, ५२-तु 'उववज्जमाणे नेरइयाउयं पडिसेवंदेड । ना२मा 4-यतin ना२युनु सहन ४२॥ सा छ, तथा 'उववन्ने वि नेरइयाउयं पडिसंवेदे' त्यi s4-1 22n मा ५ नायुनु सवहन ४२वा जागे . ' एवं जाव वेमाणिएसु' मायुना समय विबर्नु २
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
भगवतीमूने मतिसंवेदनवदेव यावत्-असुरकुमारादिवैमानिकान्तेषु अपि तत्तद्रूपतया उत्पत्तुं योग्यो जीवः नो इहभवस्थित एव असुरकुमाराघायुष्कं प्रतिसंवेदयति, अपितु तत्र तत्र उपपद्यमान एव, अथ च तत्र तत्र उत्पन्नो भूत्वाऽपि च तत्तदायुष्कं प्रतिसंवेदयतीति भावः । गौतमः पृच्छति-'जीवे णं भंते ! जे भविए नेरइएमु उववज्जित्तए ?' हे भदन्त ! जीवः खलु यो भव्यः नैरयिकेषु उपपत्तुम्, यो जीवः नैरयिकतया उत्पत्तुं योग्यः स्यादित्यर्थः, 'से गं भंते ! कि इहगए महावेयणे ? हे भदन्त ! स खलु नारकयोग्यो जीवः किम् इहगत: एतद्भवस्थित एव महावेदनः ? नैरयिकमहावेदनाचान् भवति ? अथवा 'उववज्जमाणे महावयणे' नारके उपपद्यमानो महावेदनः ? महावेदनावान् भवति ? अथवा — उववन्ने महावेयणे ?' उपपन्नः नरके उत्पन्नो भूत्वा इसी तरहसे ही- नैरयिकायुष्क प्रतिसंवेदन की तरहसे ही- असुरकुमारसे लेकर वैमानिक देवों तकमें भी तत्तत्पर्यायको लेकर उत्पन्न होनेवाला जीव इसी भव में रहकर ही असुरकुमारायुष्क आदि का पतिसंवदन नहीं करता है, किन्तु वहाँ वहां उत्पन होता हुआ ही तथा उत्पन होनेके बाद ही तत्तत्पर्यायकी आयुका संवेदन करने लगता है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि- 'जीवेणं भंते ! जे भविए नेरइएस्सु उववजित्तए' हे भदन्त ! जो जीव नैरइकोंमें उत्पन्न होने का योग्य होता है 'से णं भंते ! कि इहगहे महावयणे ऐसा वह जीव इस पर्यायमें रहता हुआ ही क्या नैरयिक जीवोंकी महावेदनावोला बन जाता है, अथवा-'उववज्जमाणे महावेयणे' नारकमें होते ही महावेदनावाला बन जाता है- या 'उववन्ने महावेयणे' नरक में કથન નારક જીવના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે એવું જ કથન વૈમાનિકે સુધીના દેવના વિષયમાં પણ સમજવું. એટલે કે અસુરકુમાર આદિ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય જીવ આ ભવમાં અસુરકુમારાયુનું વેદન કરતો નથી, પણ અસુરકુમારાદિ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થતાં જ અથવા તે ઉત્પન્ન થયા બાદ જ અસુરકુમારાદિ આયુનું સંવેદન કરે છે.
गौतम स्वामी प्रश्न- 'जीवेणं भंते ! जे भविए नेरइएस उववज्जित्तए' महन्त ! ना२मा उत्पन्न थवा योग्य ७ से णं भंते ! किं इगए महावेयणे' શું આ પર્યાયમાં રહેલો હોય ત્યારે જ નારક જીવોની મહાદનાવાળે બની જાય છે, अथवा 'उववज्जमाणे महावेयणे' शुना२४मा उत्पन्न यqi or भावना मनी जय छ, अथवा 'उववन्ने महावयणे?" शुनमा उत्पन्न १४ गया माह મહાવેદનાવાળો થઈ જાય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.६सू.१ नेयिकाणां आयुर्वधादिस्वरूपनिरूपणम् ५२१ नारकीयमहावेदनावान् भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! इह गए सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे' हे गौतम ! नारकयोग्यो जीवः इहगतः स्यात् कदाचित महावेदनो भवेत् , स्यात् कदाचित् अल्पवेदनो भवेत् , एवम् 'उववज्जमाणे सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे' नारके उपपद्यमानः स्यात् कदाचित् महा. वेदनो भवेत्, स्यात् कदाचित् अल्पवेदनो भवेत, किन्तु 'अहे णं गोयमा ! उववन्ने भवई' अथ यदा खलु हे गौतम ! स उपपन्नो भवति तदा तु 'तओ पच्छा एगंतदुक्खं वेयणं वेएइ, आहच्च सायं' ततः पश्चात् एकान्तदुःखाम् एकान्तदुःखरूपामेव वेदनाम् असातवेदनीयकर्मानुभूतिम् वेदयति, आहत्य कदाचित् तीर्थङ्कराणां गर्भागमनरजन्मादिकल्याणेषु सातां = सुखरूपां उत्पन्न होकर बादमें महावेदनावाला होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि- 'गोयमा' हे गौतम ! 'इहं गए सिय महावयणे सिय अप्पवेयणे' ऐसा जीव यहां पर रहता हुआ भी कदाचित् महावेदनावाला होसकता है और कदाचित् अल्पवेदनावाला हो सकता है । 'उववज्जमाणे सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे' तथा वहां नारकोंमें उत्पन्न होता हुआ भी वह कदाचित् महावेदनावाला होसकता है और कदाचित् अल्पवेदनावाला होसकता है। परन्तुहे गौतम ! जब वह वहाँ उत्पन्न होजाता है तब तो 'तओ पच्छा एंगतदुक्खं वेयणं वएइ' उसके बाद वह एकान्ततः दुःखका ही वेदन करता है 'आहच्च सायं' हा, जब तीर्थंकर प्रभुओंके गर्भागमन जन्म आदि कल्याणके समय होता है, उस समय सुखरूप वेदना का भी वह वेदन करता है । तात्पर्य कहनेका यह है कि जीव जब नारक
उत्तर- (गोयमा !) ७ गौतम ! " इहगए सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे એ જીવ આ પર્યાયમાં રહેલું હોય ત્યારે પણ કદાચિત મહાવેદનાવાળો હોઈ શકે છે भने हायित् २०६५वहनावाने। डा श छ, 'उववज्जमाणे सिय महावेयणे, सिय अप्पवेयणे। तया त्या नामi S५-न थतांनी साथे २४ हायित् भावनापाको અને કદાચિત અલ્પવેદનાવાળે હોઈ શકે છે. પરંતુ હે ગૌતમ ! ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા पछी त 'तओ पच्छा एगंतदुक्खं वेयणं वेएइ' ते ॥ मर्नु । वहन ४२ छ, 'आहच्च सायं 'ड, न्यारे तीर्थ ४२ प्रभुयाना गरामन, सन्म આદિ માંગલિક પ્રસંગે હોય છે, ત્યારે તે સાતવેદનાનું (સુખરૂપ વેદનાનું) પણ વેદન કરે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવ જ્યારે નારકપર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
भगवतीसूत्रे वेदनां वेदयतीति । गौतम : पृच्छति-'जीवे णं भंते । जे भविए असुरकुमारेसु उववज्जित्तए पुच्छा ? हे भदन्त ! जीवः खलु यो भव्यः असुरकुमारेषु उपपत्तुम्, यो जीवः असुरकुमारतया उत्पत्तुं योग्यः स किम् इहगतः एव महावेदन: ? तत्र उपपद्यमानो वा महावेदनो भवति ? तत्र उत्पन्नो भूत्वा वा महावेदनो भवति इति पृच्छा गौतमस्य प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा ! इहार सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे' हे गौतम ! असुरकुमारयोग्यो जीवः इहगतः स्यात्-कदाचित् महावेदनो भवति, स्यात् कदाचित् अल्पवेदनो भवति, एवम्-'उववज्जमाणे सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे' अमरकुमारेषु उपपद्यपर्यायमें उत्पन्न होजाता है तब वह वहां पर असातावेदनीय कर्मजन्य वेदनाका ही वेदन करता है, इस बीच में उसे एक क्षणभर भी साताका वेदन नहीं होता पर जब तोर्थ करके जन्मादि कल्याणक होते हैं उस समय अन्तमुहूर्त उनके प्रभाव से उसे साता का अनुभव होताहै। अब गौतम प्रभुसे पूछते हैं कि- 'जीवे णं भंते ! जे भविए असुरकुमारेसु उवर्वाजत्तए पुच्छा' हे भदन्त ! जो जीव असुरकुमारोंमें उत्पन्न होने के योग्य होता है- वह क्या इसी भवमें रहा हुआ ही महावेदनावाला बनता है- या वहां उत्पन्न होनेके बाद ही महावेदना का भोक्ता बनता है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'इहगए सिय महावेयणे, सिय अप्पवेयणे' हे गौतम! ऐसा जीव जो असुरकुमारों में उत्पन्न होने के योग्य होता है वह यहां रहा हुआ भी महावेदनावाला बन सकता है और अल्पवेदनावाला भी ત્યાર બાદ તે તે ત્યાં અસાતવેદનીય કર્મજન્ય વેદનાનું જ વેદન કરે છે, વચ્ચે એક ક્ષણ પણ સુખરૂપ સાતવેદનાને તે અનુભવ કરતું નથી. પણ તીર્થકરના જન્મદિ માંગલિક પ્રસંગે તેને સુખરૂપ સાતવેદનાને અનુભવ કરવા મળે છે.
गौतम २वाभीमा - 'जीवेणं भंते ! जे भविए अमुरकुमारेसु उवजित्तए पुच्छा महन्त ! रे ७१ असुमारामा 4-1 थवाने योग डाय छ, ते शु આ ભવમાં રહેતો હોય ત્યારે જ મહાદનાવાળા બને છે, કે ત્યાં અસુરકુમારરૂપે ઉત્પન્ન થતાં જ મહાદાવાળા બને છે, કે અસુરકુમારરૂપે ઉત્પન્ન થઈ ગયા પછી મહાદનાવાળો બને છે?
उत्तर - 'इहगए सिय महावयणे, सिय अपवेयणे.' हे गौतम! मेवा છવ અહીં (આ ભવમાં) રહેતાં રહેતાં મહાદનાવાળ પણ બની શકે છે. તથા અપવેદનાવાળો પણ બની શકે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.६.१ नैरयिकाणां आयुर्वधादिस्वरूपनिरूपणम् ५२३ मानो जीवः स्यात् कदाचित् महावेदनो भवति, स्यात् कदाचित् अल्पवेदनो भवति, 'किन्तु 'अहे णं उबवन्ने भवइ तओ पच्छा एगंतसायं वेगणं वेएइ. आहच्च असायं' हे गौतम ! अथ खलु यदा तु स उपपन्नो भवति असुरकुमारतया उत्पन्नो जातस्तदा ततः पश्चात् एकान्तसाताम् भवप्रत्ययात् अत्यन्तसुखरूपां वेदनां वेदयति, आहत्य कदाचित् प्रहारायुपनिपातात् असातां दुःखरूपां वेदनां वेदयति । 'एवं जाव थणियकुमारेसु' एवम् असुरकुमारखदेव यावत्-नागकुमार, सुवर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार. दिक्कुमार, वायुकुमार-स्तनितकुमारेषु अपि बोध्यम् । गौतमः पृच्छति-जीवे णं भंते ! जे भविए पुढविक्काइएसु उववज्जित्तए पुच्छा ?' हे भदन्त ! जीवः बन सकता है तथो ‘उववज्जमाणे सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे' वहाँ पर उत्पन्न होते ही वह कदाचित् महावेदना वाला और कदाचित् अल्पवेदना वाला बन सकता है, किन्तु 'अहेणं उववन्ने भवइ, तओ पच्छा एगंतसायं वेयणं वेएइ, आहच्च सायं' जब वह वहां पर असरकुमारकी पर्याय से उत्पन्न हो चुका है तब उसके बाद वह एकान्तरूपसे भवप्रत्ययिक अत्यन्त सातारूप वेदनाका ही अनुभव करता है। हां कदाचित् प्रहारादि उपनिपातसे वह असातारूप दुःखवेदना को भी भोगता है । 'एवं जाव थणियकुमारेसु' असुरकुमारोंकी तरह से ही यावत् नागकुमार, सुवर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिशाकुमार, पवनकुमार, स्तनितकुमार, इन सब भवनपतियों में भी जानना चाहिये । अब गौतमप्रभु से पूछते हैं कि 'जीवे णं भंते । जे भविए 'उववज्जमाणे सिय महावेयणे. सिय अप्पवेयणे, त्या पन्न यतi ध्या२४ तेमा मडावनाबाट मन छ भने ४यारे मावेनावाण मने छ, परंतु ' अहे उववन्ने भवइ, तो पच्छा एगंतसायं वेयणं वेएइ, आहच्च सायं । ત્યાં અસુરકુમારની પર્યાયે ઉસન થઈ ગયા પછી તે તેઓ એકાન્તતઃ ભવપ્રત્યયિક અત્યન્ત સાતારૂપ વેદનાનું જ વેદન કરે છે, પરંતુ ક્યારેક પ્રહાર આદિ ઉપનિપાતથી ते मसात३५ हुमना पण मागवे छे. 'एवं जाव थणियकुमारेसु' नामुमार, સુવર્ણકુમાર, વિઘુકુમાર, અગ્નિકુમાર, દ્વીપકુમાર, ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર, પવનકુમાર, અને સ્વનિતકુમાર, એ ભવનપતિ દેના વિષયમાં પણ અસુકુમારના જેવું જ કથન सभर.
गौतम स्वामी महावीर प्रभुने मे प्रश्न पूछे छे 3- जीवेणं भंते ! जे भविए पुढविक्काइएमु उववज्जित्तए पुच्छा' हे महन्त ! २ ०१ वीयिमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
भगवतीमत्रे खलु यो भव्यो योग्यः पृथिवीकायिकेषु उपपत्तुम्, यो जीवः पृथिवीकायिकतया उत्पत्तुं योग्यः स्यात् स किम् इहगत एव महावेदनो भवति ? किंवा पृथिवीकायिकतया उत्पद्यमानो महावेदनो भवति, अथवा कि पृथिवीकायिकतया उत्पन्नो भूत्वा महावेदनो भवति ? इति प्रच्छा। भगवानाह-'गोयमा ! इहगए सिय महावेयणे सिय अप्पवेयणे' हे गौतम ! पृथिवीकायिके गमनपुढविकाइएसु उववजित्तए पुच्छा' हे भदन्त ! जो जीव पृथिवीकायिकोंमें उत्पन्न होने के योग्य होता है वह जीव क्या इस भवमें रहा हुआ ही महावेदनाको भोगता है ? या पृथिवीकायिकरूपसे उत्पन्न होता हुआ महावेदनाको भोगता है ? अथवा पृथिवीकायिकरूपसे उत्पन्न होकर बादमें महावेदनाको भोगता है ? तात्पर्य कहनेका यही है कि जिस जीवको पृथिवीकायिकोंमें उत्पन्न होना है वह जीव क्या जिस भवमें वह अभी वर्तमान है उसी भवमें रहा हुआ पृथिवीकायिक जीव सबंधी महावेदनाको भोगने लगता है या वहां पर जाते ही वह वहां की महावेदनाको भोगने लगता है या उत्पन्न होनेके बाद वह वहांकी महावेदनाको भोगना प्रारंभ करता है। यहां 'उत्पद्यमान' जो शब्द आया है उसका मतलब यही है कि अभी वह वही पर उत्पन्न हो रहा है उत्पन्न हो नहीं पाया है। इसके समाधान निमित्त प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! ऐसा वह जीव जो कि पृथिवीकायिकोंमें उत्पन्न होनेके लिये उन्मुख है अर्थात् पृथिवीकायिक जीवरूपसे उत्पन्न होने योग्य आयुका जिसने ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય છે, તે જીવ શું આ ભવમાં રહેતાં રહેતાં જ મહાવેદના ભગવે છે? અથવા એ જીવ પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થતાં જ મહા વેદના ભગવે છે? અથવા પૃથ્વીકાયિકામાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા બાદ મહાવેદના ભગવે છે? આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે- જે જીવને પૃથ્વીકાયિકોમાં ઉત્પન્ન થવાનું હોય છે, તે છવ શું પિતાના ચાન્ ભવમાં રહીને પણ પૃથ્વીકાયિક ભવ સંબ ધી મહાવેદનાનું વેદના કરવા માંડે છે ? કે ત્યાં જતાં જ તે ત્યાંની મહાવેદનાને ભેગવવા માંડે છે કે ત્યાં Gपन्न २७ गया पछी ते त्यांनी भावनाने सोगवा मां3 . मही'उत्पधमान' (ઉત્પન્ન થતો) શબ્દ છે. તેનો ભાવાર્થ એ છે કે તે ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ રહ્યો છે. ઉત્પન था या नथी.
गौतम स्वाभीत। न म मापता महावीर प्रभुई छ । 'गोयमा!' હે ગૌતમ ! એવો તે જીવ કે જેણે પૃથ્વીકાચિકેમાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય કર્મનો બંધ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७३.६. १ नैरयिकाणां आयुर्वेधादिस्वरूपनिरूपणम् ५२५ योग्यो जीवः इहगतः स्यात् कदाचित् महावेदनो भवेत् स्यात् कदाचित् अल्पवेदनो भवेद, 'एवं उववज्जमाणे वि' एवं तथैव पृथिवीकायिकतया तत्र उपपद्यमानोऽपि स्यात् कदाचित महावेदनो भवेत् कदाचित् अल्पवेदनो भवेत्, किन्तु 'अहे णं ववन्ने भवइ तओ पच्छा वेमायाए वेयणं वेes' अथ खलु यदा तु पृथिवीकायिकतया उत्पन्नो भवति तदा ततः पश्चात् विमात्रया विविधया मात्रा विविधप्रकारेण वेदनां वेदयतीत्यर्थः ' एवं जाव- मणुस्सेसु' बंध कर लिया है और अभी वह वर्तमान गृहीत पर्याय में विद्यमान है 'इहगए सिय महावेयणे, सिय अप्पवेधणे' उस वर्तमान गृहीत पर्याय में रहते हुए भी कदाचित् महावेदनाका भोक्ता बन सकता है और कदाचित अल्पवेदनाका भोक्ता बन सकता है । एवं उववज्जमाने वि' इसी तरह से उपपद्यमान भी हो सकता है । अर्थात् पूर्वगृहीत पर्याय तो जिसकी छूट गई है और पृथिवीकायिकोंमें उत्पन्न होने के लिये उस पर्यायमें पहुँच चुका है परन्तु उसपर्याय के योग्य अभीतक पर्याप्सियां जिसकी पूर्ण नहीं हुई हैं ऐसा उपपद्यमान पृथिवीकायिक जीव भी कदाचित् महावेदनावाला हो सकता है और कदाचित् अल्पवेदनावाला भी हो सकता है । किन्तु 'अहे णं उन्नन्ने भवई, तओ पच्छा बेमायाए वेयणं वेण्ड' जो जीव पृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न हो चुका है वह विविधमात्राविविध प्रकार से वेदना का वेदन करता है । ' एवं जाव मणुस्मेसु ' કરી લીધા છે, અને હજી તે વર્તમાન ગૃહીત પાઁચમાં વિદ્યમાન છે, महावे सिय अपवेयणे ' आ वर्तमान गृहीत पर्यायां रहेवा छतां पाशु उयारेक ते भडावेहनानो अनुभव उरे छे ने ध्यारे मत्यवेनानो अनुभव रे . ' एवं उववज्जमाणे वि' पृथ्वी अयि पर्यायभां उपपद्यभन ઉત્પન્ન થતા જીવના વિષયમાં પણ એવું બને છે. એટલે કે જેની પૂર્વ ગૃહીત પર્યાય તે છૂટી ગઇ છે અને પૃથ્વીકાયકામાં ઉત્પન્ન થવાને માટે એ પર્યાયમાં પહેોંચી ગયા છે, પણ તે પર્યાયને યોગ્ય પર્યાપ્તિયા જેણે હજી સુધી પૂર્ણ રીતે પ્રાપ્ત કરી નથી એવા પદ્યમાન પૃથ્વીકાયિક જીવ પણ ક્યારેક મહાવેઢનાવાળા હાઈ શકે છે અને કયારેક અલ્પવેદનાવાળા પણ હાઇ શકે છે. परन्तु ' अहे णं उन्ने भवइ, तभ पच्छा बेमायाए वैयणं वएइ ' ? પૃથ્વીકાયિકામાં પૃથ્વીકાયિકરૂપે ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા હોય છે, તે વિવિધ પ્રકારે વેદનાનું सवेध्न ४२ छे. ' एवं जाव मणुस्सेसु, ' पृथ्वी थि।मां उत्पन्न थवाने योग्य लवनुं
इहगए सिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
-
भगवतीमूत्रे एवं पृथिवीकायिकगमनयोग्यजीववदेव यावत्- अकायिक-तेजस्कायिकवायुकायिक-वनस्पतिकायिक-विकलेन्द्रिय-तिर्यग्योनिक पञ्चेन्द्रिय-मनुष्येषु अपि अवसेयम्, तथा च-अप्कायिकादिकतया उत्पत्तुं योग्यो जीवः इगतः कदाचित् महावेदनो भवति, कदाचित् अल्पवेदनो भवति, एवम् अप्कायिकादिकतया तत्र तत्र यथायोग्यम् उत्पद्यमानोऽपि कदोचित् महावेदनः, कदाचिच्च अल्पवेदनो भवति, किन्तु तत्तत्पर्यायतया उत्पन्नानन्तरं तु विमात्रया विविध प्रकारेण वेदनां वेदयति । 'वाणमंतर-जोइसिय-वेमाणिएमु जहा असुरकुमारेसु' वानव्यन्तर-ज्योतिषिक-वैमानिकेषु च उत्पत्तुं योग्यो जीवः यथा असुरकुमारेषु पृथिवीकायिक गमन योग्य जीव की तरह ही यावत् - अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक, विकलेन्द्रिय, तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय और मनुष्योंमें भी जानना चाहिये । तथा च-अप्कायरूपसे उत्पन्न होने योग्य जीव अपनी गृहीत वर्तमान पर्याय में रहा हुआ कदाचित् महावेदनावाला हो सकता है और कदाचित् अल्पवेदनावाला हो सकता है- इसी तरहसे तेजस्कायिक आदिकों में उत्पन्न होने योग्य जीव के विषय में भी जानना चाहिये । तथा इसी प्रकार से अप्कायिक आदिमें उपपद्यमान जीवके विषयमें भी समझना चाहिये परन्तु जो जीव अपनी गृहीत पर्यायको छोडकर अप्कायिक आदि रूप से उत्पन्न हो चुका है वह नियम से विविध प्रकार से वेदना का अनुभव करता है। 'वाणमंतर-जोइसिय-वेमाणिएसु जहा असुरकुमारे सु' जिस प्रकारसे असुरकुमारोंमें उत्पन्न होने योग्य जीवके विषयमें કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અપકાયિક, તેજરકાયિક, વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાયિક, વિકસેન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચે અને મનુષ્યના વિષયમાં પણ સમજવું. જેમ કે- અપકાયરૂપે ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય જીવ પિતાની ગૃહીત વર્તમાન પર્યાયમાં રહીને પણ કયારેક મહાદનાવાળે હોઈ શકે છે અને કયારેક અલ્પવેદનાવાળે હોઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે તેજસ્કાય આદિકામાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય જીના વિષયમાં પણ સમજવું. તથા અપ્રકાયિક આદિમાં ઉપપદ્યમાન જીવના વિષયમાં પણ એજ પ્રમાણે કથન સમજવું. પરંતુ જે જીવ પોતાની ગૃહીત પર્યાયને છેડીને અપ્રકાયિક આદિપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે તે નિયમથી જ વિવિધ પ્રકારે વેદનાને અનુભવ કરતા રહે છે. 'वाणमंतर, जोइसिय, वेमाणिएमु जहा असुरकुमारेसु' मसुरभाराम पन्न થવા ગ્ય જીવના વિષયમાં, ઉપપદ્યમાન જીવના વિષયમાં અને ઉત્પન્ન થઈ ચુકેલા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७३.६.१ नैरयिकाणां आयुर्बधादिस्वरूपनिरूपणम् ५२७ प्रतिपादितस्तथा विज्ञेयः। गौतमः पृच्छति-जीवाणं भंते ! किं आभोगनिव्यत्तियाउया अणाभोगनिव्वत्तियाउया ?' हे भदन्त ! जीवाः खलु किम् आभोगनिवर्तितायुष्काः आभोगेन ज्ञानेन इच्छया वा निर्वतितं बद्धमायुयैस्ते तथा, ज्ञानेच्छापूर्वकमायुष्कबन्धका भवन्ति ? किं वा अनाभोगनिर्वतितायुष्काः अनाभोगेन अज्ञानेन अनिच्छया वा आयुष्कबन्धका भवन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! णो आभोगनिवत्तियाउया, अणाभोगनिव्वत्तियाउया' हे गौतम । जीवा नो आभोगनिर्वतितायुष्काः भवन्ति, अपितु अनाभोगनिर्वर्तितायुष्काः भवन्ति, 'एवं नेरइया कि, एवं जाव-वेमाणिया' एवं बहुत्वविशिष्ट जीवसमुच्चयवदेव
और उत्पन्न हुए जीवके विषयमें कथन किया जा चुका है. उसी प्रकारसे वानव्यन्तर, ज्योतिषी, और वैमानिक देवोंमें उत्पन्न होने योग्य जीवके विषयमें, उपपद्यमान जीव के विषयमें और उत्पन्न हुए जीवके विषयमें जानना चाहिये। - अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'जीवाणं भंते ! कि आभोगनिवत्तियाउया, अणाभोगनिव्वत्तियाउया' हे भदन्त ! जीवको क्या ज्ञान से अथवा इच्छासे आयु के बंधक होते हैं ? या अज्ञान अथवा अनिच्छासे आयुके बंधक होते है ? इस के उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो आभोगनिव्वत्तियाउया' अणाभोगनिवत्तियाउया, जीव आभोगनिर्वत्तित आयुष्क नहीं होते हैं, किन्तु अनाभोगनिर्वतित आयुष्क होते हैं। 'एवं नेरइया वि, एवं जाव છવના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન વાનભ્યન્તર, જતિષ્ક અને વૈમાનિકમાં ઉત્પન્ન થવા એગ્ય જીવન વિષયમાં, તથા ઉપપમાન જીવના વિષયમાં તથા ઉત્પન્ન થઈ ગયેલા જીવના વિષયમાં પણ સમજવું.
वे गौतम स्वामी महावार प्रभुने मेव। ५ पूछे छ- 'जीवाणं भंते! किं आभोगनिवत्तियाउया, अणाभोगनिबत्तियाउया' 3 महन्त ! पने शुशानथा અથવા ઈચ્છાથી આયુના બંધક થાય છે, કે અજ્ઞાન અથવા અનિચ્છાથી આયુના બંધક. थाय छे. उत्त२- 'गोयमा !' 3 गौतम ! 'णो आभोगनिव्वत्तिया, अणाभोगनिम्नत्तियाउया' ७१ मालामनिवतित मायुपाय तो नथी- मेटवे तसे જ્ઞાન અથવા ઈચ્છાપૂર્વક આયુના બંધક થતા નથી, પરંતુ અનાગનિવર્તિત આયુષ્ય હોય છે એટલે કે અજ્ઞાન અથવા અનિષ્ઠાપૂર્વક જ આયુના બંધક થાય છે. 'एवं नेरड्या वि, एवं जाव वेमाणिया' IRR मनालागानित आयुष्यना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
भगवतीय नरयिका अपि नोभाभोगनिवर्तितायुष्का भवन्ति, अपितु अनाभोगनिर्वतिता. युष्का भवन्ति, जीवो यादृग्गतियोग्यं कर्म करोति तस्य तादृग्गतियोग्य एवं आयुर्वन्धो भवती ति भावः। एवं नैरयिकवदेव यावद्-वैमानिकाः, वैमानिकपर्यन्ताश्चतुर्विंशतिदण्डकजीवा अपि नो आभोगनिवर्तितायुष्का भवन्ति, अपितु अनाभोग निर्वतितायुष्का एव भवन्तीति भावः ॥मू० १॥
कर्कशवेदनीयादिकमवक्तव्यता। जीवाधिकारात् तत्सम्बन्धिकर्कशवेदनीयकर्मबन्धवक्तव्यतामाह-'अत्यि णं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-अस्थि णं भंते! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कति ? गोयमा! हंता अस्थि । कहं णं भंते ! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कति ? गोयमा ! पाणाइवाएणं, जावमिच्छादसणसल्लेणं, एवं खलु गोयमा ! जीवाणं ककसवेयणिज्जा कम्मा कति । अस्थि णं भंते ! नेरइयाणं ककसवेयणिजा कम्मा कजंति ? एवं चेव, एवं जाव-वेमाणियाणं । अस्थि णं भंते ! जीवाणं अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कजति ? हंता, अत्थि ! कहं णं भंते ! जीवा अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कति ? वेमाणिया' जैसा यह कथन सामान्य जीवके विषयमें कहा गया है. उसी प्रकार से आभोग अनाभोग निर्वर्तित आयुष्कका कथन नारक जीवोंमें यावत्-वैमानिक देवों तक के चौवीसों दण्डकों में भी जानना चाहियेये सब ही आभोग निर्वार्तितायुष्क नहीं होते हैं किन्तु अनाभोगनिर्वतितायुष्क होते हैं। क्यों कि जीव जैसी गतिके प्रायोग्य कर्म करता है उस जीवको उसी प्रकारकी गति के योग्य ही आयुका बंध होता है ॥सू०१॥ વિષયમાં જેવું કથન સામાન્ય જીવના વિષયમાં કર્યું છે, એજ પ્રકારનું કથન નારકેથી લઈને વૈમાનિકે પર્યન્તને ૨૪ દંડકમાં સમજવું. તેઓ બધાં આભેગનિર્વત્તિત આયુષ્ક હોતા નથી, પણ અનાગનિર્વર્તિતા યુષ્કજ હોય છે, કારણ કે જવ જે ગતિમાં જવા યોગ્ય કર્મ કરે છે. એ જ પ્રકારની ગતિમાં જવા યોગ્ય કર્મ બંધ કરે છે, આયુબંધમાં તેની ઇચ્છા અનિચ્છા પ્રમાણે બનતું નથી. ' સૂ. ૧ !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२९
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७ उ. ६ सू. २ कर्कशवेदनीयस्वरूपनिरूपणम् गोयमा ! पाणाइवायवेरमणेणं, जाव-परिग्गहवेरमणेणं, कोहविवेगेणं, जाव- मिच्छादंसण सल्लविवेगेणं, एवं खलु गोयमा ! जीवाणं अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कजंति । अस्थि णं भंते ! नेरइयाणं अकक्कसवेय णिज्जा कम्मा कज्जंति । गोयमा ! णो इणट्टे समट्ठे, एवं जाव-वेमाणिया, णवरं मणुस्साणं जहा जीवाणं । अत्थि णं भंते ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जंति ? गोयमा ! हंता, अत्थि, कहं णं भंते ! जीवाणं सायावेय णिज्जा कम्मा कज्जंति ? गोयमा ! पाणाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाए, जीवाणु कंपयाए, सत्ताणुकंपयाए, बहूणं पाणाणं जाव सत्ताणं अदुक्खयाए, असोयणयाए, अजूरणयाए, अतिप्पणयाए, अपिहृणयाए, अपरियावणयाए, एवं खलु गोयमा ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जंति । एवं नेरइयाणंवि, एवं जाव वेमाणियाणं । अस्थि णं भंते! जीवाणं असायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति ? हंता, अत्थि । कहं णं भंते! जीवाणं असायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति । गोयमा ! परदुक्खणयाए, परसोयणयाए, परजूरणयाए, परतिप्पणयाए, परपिणयाए, परपरियावणयाए, बहूणं पाणाणं, जाव सत्ताणं दुक्खणयाए, सोयणयाए, जाव परियावणयाए, एवं खलु गोयमा ! जीवाणं असाया वेयणिज्जा कम्मा कज्जंति, एवं नेरइयाण वि, एवं जाव वेमाणियाणं ॥ सू० २ ॥
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
छाया - अस्ति खलु भदन्त ! जीवानां कर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? गौतम ! हन्त, अस्ति । कथं खलु भदन्त ! जीवानां कर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? गौतम ! प्राणातिपातेन, यावत् - मिथ्यादर्शनशल्येन, एवं खलु गौतम ! जीवानां कर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते । अस्ति खलु भदन्त ! कर्कश वेदनीयादि कर्मवक्तव्यता
'अस्थि णं भंते! जीवाणं ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (अस्थि ाँ भंते ! जीवाणं कक्कसवेय णिज्जा कम्मा कति) हे भदंत ! क्या ऐसा है कि जीवोंके कर्कशवेदनीय- दुःखपूर्वक भोगनेके योग्य - कर्मबंधते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( हंता अस्थि) ऐसा ही है. ( कहं णं भंते! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जाकम्मा कज्जति) हे भदन्त ! जीवों के कर्कश वेदनीयकर्म कैसे बंधते हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम ! (पाणाइवाएणं जाव मिच्छादंसणसल्लेणं- एवं खलु गोयमा ! जीवाणं कक्कसवेणिज्जा कम्मा कज्जति) प्राणातिपातसे यावत् मिथ्यादर्शनशल्यसे हे गौतम ! जीवोंके कर्कश वेदनीय कर्म बंधते हैं । अस्थि णं भंते ! नेरइयाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति) हे भदन्त ! क्या ऐसा है कि नारक जीवोंके कर्कशवेदनीय कर्म बंधते हैं ? ( एवं चैव एवं जाव वैमाणियाणं) हा गौतम ! ऐसा ही है. इसी तरहका यावत् वैमानिक મુકેશ વેદનીય ક વકતવ્યતા— अस्थि भंते ! जीवाणं छत्याहि
५३०
6
सूत्रार्थ - (अस्थि णं भंते ! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जेति १ ) ભદન્ત ! શું જવા કશુ વેદનીય દુઃખપૂર્ણાંક ભોગવવા યેાગ્ય માંધ जरा ?
કર્માં
(गोयमा ! हंता, अस्थि) डा, गौतम ! मेनुं मने छे अरु (कहं णं भंते! जीवाणं कक्कसवे यणिज्जा कम्मा कज्जंति ?) हे महन्त ! वो देवी रीतेश वहनीय भ जांघे छे ? (गोयमा !) डे गौतम! (पाणाइवाएणं जात्र मिच्छादंसण सल्लेणंएवं खलु गोयमा ! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जंति) प्राणातिपातथी લઈને મિથ્યાદર્શનશલ્ય પન્તના પાપસ્થાનેનું સેવન કરીને જીવા ક શ વેદનીય जांघे छे.
अस्थि भंते ! नेरइयाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जंति ?) हे लहन्त ? शु ना२४ वय १४ वेहनीय मधे भरो ? ( एवं चैव एवं जाव माणियाणं) डा, गौतम ! नार। ईश वहनीय उस मधे छे. आ प्रभानु अथन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.६ मू.२ कर्क शवेदनोयस्वरूपनिरूपणम् ५३१ नैरकिाणां कर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? एवमेव एवं यावत्-वैमानिकानाम् , अस्ति खलु भदन्त ! जीवानाम् अकर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते? हन्त, अस्ति, कथं खलु भदन्त ! जीरानाम् अकर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? गौतम ! प्राणातिपातविरमणेन, यावत्-परिग्रहविरमणेन, क्रोधविवेकेन' यावत्-मिथ्यादर्शनशल्यविवेकेन, एवं खलु गौतम ! जीनानाम् अकर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते । अस्ति खलु भदन्त ! नैरयिकाणाम् अकर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः, एवं यावत्जीवों तक में जानना चाहिये । ( अत्थि णं भंते ! जीवाणं अक्सवेयणिज्जा कम्माकजति) हे भदन्त ! क्या ऐसा है कि जीवों के अकर्कश-वेदनीय-सुखपूर्वक भोगने योग्य-कर्म बंधते हैं ? (हंता हस्थि) हा गौतम ! ऐसा ही है । (कहं णे भंते ! जीवा अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज ति) हे भद्त ! जीवोंके अकर्कश वेदनीय कर्म कैसे बंधते हैं ? (गोयमा ) हे गौतम ! (पाणाइवायवेरमणेणं जाव परिग्गहवेरमणेणं, कोहविवेगेणं जाव मिच्छाद सणसल्लविवेगेणं-एच खलु गोयमा! जीवाणं अककसवेयणिज्जा कम्मा कजति) प्राणातिपातविरमणसे यावत् परिग्रहविरमण से क्रोधके त्याग करने से यावत् मिथ्यादर्शन शल्य के त्याग करनेसे-इस प्रकार से हे गौतम ! जीवों के अकर्कश वेदनीय कर्म बंधते हैं । (अत्थि णं भंते ! नेरइयाणं अककमवेयणिज्जा कम्मा कज्जति) हे भदन्त ! क्या ऐसा है कि नारकोंके अकर्कशवेदवैमानि वो ५-तना । विष सभ . ( अत्थिणं भते! जीवाणं अककसवेयणिज्जा कम्मा कज्जंति ?) महन्त ! शु०। ६।२। ५४४॥ वहनीय ४भ सुभपू लागलाय माय ४२ ? (हता, अस्थि) हा, गौतम ! मेj थाय छे मर (कहं भते! जीवा अक्कसवेयणिज्जा कम्मा कजति ?)
मह-त! ६२१ २४ वहनीय भ3वी शते पाय छ? (गोयमा !) 3 गौतम ! ( पाणाइवायवेरमणेणं जाव परिग्गहवेरमणेणं, कोहविवेगेण जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेणं-एवं खलु गोयमा! जीवाणं अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कजति) प्रातिपातथी ने परिश्रय पर्य-तना पानी त्या प्रशन तथा ક્રોધથી લઇને મિયાદર્શનશલ્ય પર્યન્તના પાપકર્મોને ત્યાગ કરીને, હે ગૌતમ! જીવે ६२ Asu हनीय ४ मा छे. ( अस्थिणं भंते ! नेरइयाणं अकक्कसवेणिज्जा कम्मा कति) 3 लहन्त ! शुं ना ६२ AN नाय घाय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
भगवती सूत्रे
वैमानिकानाम्, नवरम् मनुष्याणाम् यथा जीवानाम् । अस्ति खलु भदन्त ! जीवानां सातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? हन्त, अस्ति । कथं खलु भदन्त ! जीवानां सातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? गौतम ! प्राणानुकम्पया, भूतानुकम्पया, जीवानुकम्पया सत्त्वानुकम्पया, बहूनां प्राणानाम् यावत्सवानाम्, अदुःखनतया, अशोचनतया, अजूरणतया, अतेपनतया, अपिहृनतया, अपरितापनतया, एवं खलु गौतम ! जीवानां सातावेदनीयानि कर्माणि नीय कर्मोंका बंध होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो इण्ट्ठे समट्ठे ) यह अर्थ समर्थ नहीं है । ( एवं जाव वेमाणिया नवरं मणुस्साणं जहा जीवाणं) इसी तरहसे यावत् वैमानिकोंमें जानना चाहिये । परन्तु मनुष्योंमें जैसा जीवोमें कहा गया है वैसा जानना चाहिये | (अस्थि णं भंते ! जीवा णं सागावेयणिज्जा कम्मा कज्जति) हे भदन्त ! क्या ऐसा है कि जीवोंके सातावेदनीय कर्म बंधते हैं? (हंता अस्थि) हां, गौतम ! जीवों के सातावेदनीयकर्म बंधते हैं ? (हंता अस्थि) हां, गौतम ! जीवोंके सातावेदनीय कर्मबंधते हैं । ( कह णं भंते ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति) हे भदन्त ! जीवोंके सातावेदनीय कर्म कैसे बंधते हैं ? ( गोयमा) हे गौतम ! (पाणाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाए, सत्ताणुकंपयाए, बहूणं पाणाणं जाव सत्ताणं अदुक्खणयाए, असोयणयाए, अजूरणयाए, अतिष्पणयाए, अपिट्टणयाए, अपरियावणयाए, एवं खलु गोयमा ! जीवाणं सायाछे ? (गोयमा) हे गौतम! ( णो इणट्टे समट्ठे) मे वात मरामर नथी-भेतुं सौंभवी शस्तु नथी. ( एवं जात्र वेमाणिया, णवरं मणुस्साणं जहा जीवाण ) નારકાના જેવું જ કથન વૈનાનિકા પન્તના જીવાનાવિષયમાં સમજવું પણ મનુષ્યેાના વિષયમાં समुख्यय लवाना भे ४ थन समन्वु. (अत्थिणं भंते ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जंति ?) हे महन्त ! शंकवाद्वद्वारा सातावेदनीय अर्मन अंध थाय छे अश? (हता अस्थि) डा, गौतम ! लव द्वारा सातावेदनीय भनी अंध थाय छे. (कणं भंते | जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति ?) डे लहन्त ! लवा देवी રીતે સાતાવેદનીય ક્રમ મધે છે? ( गोयमा !) हे गौतम! ( पाणाणुक पयाए, भृयाणुकंपयाए, जावाणुक पयाए, सत्ताणुक पयाए, बहूण पाणाण जाव सत्ताण अदुक्खणयाए, असोयणयाए, अजूरणयांए, अतिष्पणयाए, अपिट्टणयार, अपरियांवणयाए, एवं खलु गोयमा ! जीवाणं सायावेयणिज्ज कम्मा कज्ज ति)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
पमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.६ सू.२ कर्क शवेदनीयस्वरूपनिरूपणम् ५३३ क्रियन्ते, एवं नैरयिकाणाम् अपि, एवं यावत्-वैमानिकानाम् । अस्ति खलु मदन्त ! जीवानाम् असातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ! हन्त, अस्ति । कथं खलु भदन्त ! जीवानाम् • असातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? गौतम ! परदुःखनतया, परशोचनतया, परजूरणतयां, परतेपनतया, परपिट्टनतया, परपरितापनतया बहूनां प्राणानाम्, यावत्-सवानाम् दुःखनतया, शोचनतया, यावत्-परितापनतया, एवं खलु गौतम ! जीवानाम् असातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते, एवं नैरयिकाणामाप, एवं यावत्-वैमानिकानाम् ॥सू० २॥ ___टीका-'अस्थि णं भंते ! जीवाणं कक्कम वेणिज्जा कम्मा कज्जंति?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु जीवानां कर्कशवेदनीयानि वेयणिज्जा कम्मा कज्जति) प्राणोंके ऊपर अनुकंपा करनेसे, भूतोंके अनुकंपा करने से, जीवोंके ऊपर अनुकंपा करनेसे, सत्वोंके ऊपर अनुकंपा करनेसे, अनेक प्राणोंको यावत् सत्वोंको दुःख नहीं देनेसे उन्हें शोक उत्पन्न नहीं करनेसे, खेद उत्पन्न नहीं करनेसे, वेदना पैदा नहीं करनेसे, उन्हें नहीं मारनेसे तथा उन्हें परितापयुक्त नहीं करनेसे इस प्रकारसे हे गौतम ! जीवोंका सातावेदनीय कर्मोंका बंध होता है । (एवं जाव वेमाणियाणं) इसी तरहसे नारकोंके भी जानना चाहिये यावत् वैमानिकोंके भी जानना चाहिये। ____टीकार्थ-जीवका अधिकार चल रहा है इसीसे यहांपर सूत्रकारने तत्संबंधी कर्कशवेदनीयादिकोंकी वक्तव्यताका कथन किया है इसमें गौतमस्वामीने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! क्या यह बात પ્રાણ પ્રત્યે અનુકંપા રાખવાથી, ભૂતે પ્રત્યે અનુકંપા રાખવાથી, છ પ્રત્યે અનુકંપા કરવાથી, સર પ્રત્યે અનુકંપા કરવાથી, પ્રાણેને, ભૂતને, જીને અને સને દુઃખ નહીં દેવાથી, તેમનામાં શેક ઉત્પન્ન નહીં કરવાથી, ખેદ પેદા નહીં કરવાથી, વેદના પેદા નહીં કરવાથી, તેમને મારપીટ નહીં કરવાથી, અને તેમનામાં પરિતાપ ઉત્પન્ન નહીં ४२पाथी, ७६२ सातावहनीय ४ी धाय छे. (एवं नेरइयाणं वि, एवं जाव वेमाणियाणं) मे४ ॥२४थन ना२ना विषयमा तथा वैमानित प-तना દેના વિષયમાં પણ સમજવું
ટીકાથ– છત્રનો અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી સૂત્રકાર આ સૂત્રધારા તેમના કેશવેદનીય કર્મ, કર્કશવેદનીય કમ આદિની વકતવ્યતાનું કથન કરે છે -
આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
भगवतीसूत्रे
1
कर्कशः रौद्रदुःखैर्वेदितुं योग्यानि तानि कर्कशवेदनीयानि असातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते=भवन्ति किम् ? भगवानाह - 'गोयमा ! हंता, अस्थि' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् जीवानां कर्कशवेदनीयानि कर्माणि भवन्ति स्कन्दकाचार्यशिष्याणामिवेति । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति - 'कहंणं भंते ! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति' हे भदन्त ! कथं खलु केन प्रकारेण जीवानां कर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते भवन्ति ? भगवानाह - गोयमा ! पाणाइवा एवं जाव - मिच्छादंसणसरलेणं' हे गौतम! प्राणातिपातेन यावत्- मिथ्यादर्शनशल्येन जीवानां वेदनीयानि कर्माणि भवन्ति, तदाह - ' एवं खलु गोयमा ! जीवाणं संभवित है कि जीवा णं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति' जीवोंके कर्कशवेदनीय कर्मों का बंध होता है ? रौद्र भयंकर हिंसा परिणामों द्वारा बडी मुश्किलके साथ जो कर्मवेदन करने के योग्य होते हैं वे कर्म कर्कशवेदनीय कर्म हैं ऐसे ये कर्म असातावेदनीयरूप होते हैं । इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम! 'हंता अस्थि' हां स्कन्धाचार्य शिष्यकी तरह जीवोंके कर्कशवेदनीय कर्मोंका बंध होता है । अब गौतम ! इस विषय में कारण जानने की इच्छा से प्रभुसे पूछते हैं कि 'कहं णं भंते ! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जंति' हे भदन्त ! जीवोंके कर्कशवेदनीयरूप कर्मोंका बंध किस प्रकार से किन कारणोंसे होता है ? इसका उत्तर देते हुए प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पाणाइवाएणं जाव मिच्छादंसणसल्लेणं' प्राणातिपात जीवविराधना से यावत् मिथ्यादर्शनछे- डे लहन्त ! शु . पात संभवित हो है' जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति ' वे ४४ शवेहनीय भेना गंध रे ? रौद्र (लय ४२) हिंसा परिणामी દ્વારા ભારે મુશ્કેલીથી જે કર્મોનું વેદન કરી શકાતુ હાય છે, એવાં કમેને કશવેદનીય કાં કહે છે. એવાં તે ક્રમે અસાતા વેદનીય રૂપજ હાય છે.
तेन। उत्तर व्यापता महावीर अनु छे है- 'गोयमा ! हंता, अस्थि' हा, ગૌતમ! સ્કન્યાચાય શિષ્યની જેમ જીવા કશવેદનીય કમ ખાંધે છે ખરાં, હવે તેન अशु भागवानी निज्ञासाथी गौतम स्वामी पूछे छे : 'कहं णं भंते ! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति ? ' डे महन्त ! वो देवी रीते (यां यां કારણેાથી કઈ શવેદનીય દુઃખકારક કર્માંના બંધ કરે છે? તેના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ - ' गोयमा !' हे गौतम ।' पाणाइवाएणं जाष मिच्छादंसणसल्लेणं '
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.६ म.२ कर्कशवेदनीयस्वरूपनिरूपणम् ५३५ कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कजति' हे गौतम एवं रीत्या खलु जीवानां कर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते भवन्ति ! गौतमः पृच्छति-'अत्थि णं भंते ! नेरइयाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कजति ? हे भदन्त ! अस्ति संभवति ग्वलु नैरयिकाणाम् कर्क शवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते भवन्ति ? भगवानाह'एवं चेव, जाव-वेमाणियाणं' एवमेव समुच्चयजीववदेव नैरयिकाणामपि कर्क शवेदनीयानि कर्माणि भवन्ति, यावत् - असुरकुमारादिभवनपतिमारभ्य वैमानिकान्तानां कर्क शवेदनीयानि कर्माणि भवन्ति, अत्र पृथिव्यपू. शल्यसे जीवोंके कर्कश वेदनीय कर्मोका बंध होता है । 'एवं खलु गोयमा ! जीवा गं ककसवेयणिज्जा कम्मा कज्जंति' यही बात इस सूत्रांश द्वारा सूत्रकारने प्रकट की है । इस प्रकारसे जीवोंके कर्कश वेदनीयादि कर्मो का बंध प्रतिपादन करके सूत्रकार अब गौतमस्वामीके इस प्रश्नका कि 'अत्थि णं भंते ! नेरहयाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति' हे भदन्त ! क्या नारकजीवोंके कर्कशवेदनीय कर्मों का बंध होता है ? उत्तर देनेके निमित्त कहते हैं कि 'एवं चेव जाव वेमाणियाणे' हों, गौतम ! समुच्चय जीवके जैसा कर्कशवेदनीय कर्मों का बंध होता है उसी प्रकारसे नारकजीवोंके भी कर्कशवेदनीय कर्मों का बंध होता है। इसी तरहका कथन असुरकुमार आदि भवनपतिसे लेकर वैमानिक तकके जीवोंमें भी जानना चाहिये अर्थात् इन सब के भी कर्कशवेदनीयादि कर्मों का बंध होता है । यहां पर जो ऐसा પ્રાણાતિપાત (9ની વિરાધના) થી લઈને મિથ્યાદર્શન પર્યન્તના ૧૮ પાપકર્મોથી જીવે शिवहनीय भनि म रे छे. मे १ वात, ' एवं खल गोयमा! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति' मा सूत्रांश ६२॥ सूत्रधारे प्रश्ट श छे.
व गौतम स्वामी नाना वि प्रश्न पूछे छ- 'अस्थिण भंते ! नेरइयाण कक्कसयवेणिज्जा कम्मा कज्जति ? मान्त ! शु ना२४ । शनीय म' मांधे भरा ?
उत्तर- 'एवं चेव जाव वेमाणियाण' 3 गौतम ! सामान्य 9 नभ કર્કશ વેદનીય કર્મ બાંધે છે. એ જ પ્રમાણે નારક છવો પણ કર્કશ વેદનીય કર્મ બાંધે છે. એ જ પ્રકારનું કથન અસુરકુમાર આદિ ૧૦ ભવનપતિ દેવાથી લઈને વિમાનિકે પર્યન્તના દેવોના વિષયમાં પણ સમજવું. એટલે કે તેમના દ્વારા પણ કર્કશ વેદનીય કર્મો બંધાય છે ખરાં, એમ સમજવું. આ પ્રમાણે કથન કરવાનું કારણ એ છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
भगवतीसत्रे
वनस्पतिषु देवानामुत्पत्तिमपेक्ष्येदमुक्तम् । अथ गौतमः अकर्क शवेदनीय कर्मविषयमधिकृत्य पृच्छति - 'अस्थि णं भंते ! जीवाणं अककसवेयणिज्जा कम्मा कज्जंति' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु जीवानाम् अकर्कश वेदनीयानि अकर्कशेन सुखेन यानि वेदितुं योग्यानि तानि अककर्श वेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते भवन्ति ? भगवानाह - 'हंता, अस्थि, हन्त, सत्यम् जीवानास् अकर्कशवेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते भवन्ति, यथा भरतादीनां संजातानि । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति - 'कहंणं भंते ! जीवाणं अकक्कसवे यणिज्जा कम्मा कज्जति' हे भदन्त ! कथं खलु जीवानाम् अकर्कशवेदनीयानि कर्माणि
कहा गया है सो उसका कारण यह है कि पृथिवीकाय, अपूकाय और वनस्पतिकायमें देवोंकी उत्पत्ति हो जाती है सो इसी उत्पत्तिको अपेक्षित कर ऐसा कथन किया गया है। अब गौतमस्वामी अकर्कशवेदनीय कर्मके बंधके विषय में प्रभुसे पूछते हैं 'अस्थि णं भंते ! जीवाणं अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति' कि हे भदन्त ! जीवोके क्या अकर्कशवेदनीय कर्मोंका बंध होता है ? सुखपूर्वक जीन कर्मोंका वेदन जीवको होता है अर्थात् जिन कर्मोंका वेदन जीवको सुखकारक होता है वे कर्म अकर्कशवेदनीय कर्म हैं । इसके उत्तरमें प्रभुउनसे कहते हैं कि 'हंता अस्थि' हां गौतम ! जीवोंके भरत आदिकोंकी तरहसे अकर्कश सुखदायक सातावेदनीय आदि कर्मों का बंध होता है । 'कहं णं भंते ! जीवाणं अककसबेयणिज्जा कम्मा कज्ज'ति' પૃથ્વીકાય, અસૂકાય અને વનસ્પતિકાયમાં દેવાની ઉત્પત્તિ થઇ જાય છે, એ ઉત્પત્તિની અપેક્ષાએ જ ઉપયુકત કથન કરવામાં આવ્યું છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી અકર્કશ વેદનીય કર્માંના ધના વિષયમાં મહાવીર પ્રભુને रमाप्रमाणे प्रश्न पूछे छे - " अस्थि णं भंते ! जीवाणं, अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति ? " हे महन्त ! वो शु श वेहनीय उनी अध उरे छे जरां ? જે કર્મોનું વેદન જીવાને સુખકારક થઇ પડે છે, એવાં કર્માંને “અકકશ વેદનીય કમેf”
उडे छे -
तेन। उत्तर मापता महावीर प्रभु हे छे है- 'हंता, अस्थि 'डा, गौतम ! જીવાને ભરત આદિની જેમ અકશ – સુખદાયક – સાતાવેદનીય આદિ ક્રમના અધ थाय से परे।.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- 'कहं णं भंते ! अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्ज' तिं?' હે ભદન્ત ! કયાં કયાં કારણેાને લીધે જીવા ક શ (સુખકારક) વેલ્નીય ઢમ બાંધે છે ? આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७३.६ म.२ कर्क शवेदनीयस्वरूपनिरूपणम् ५३७ क्रियन्ते ? भगवानाह-गोयमा ! पाणाइवायवेरमणेणं, जाव-परिग्गहवेरमणेणं' हे गौतम ! जीवानां प्राणातिपातविरमणेन यावन-मृषावादविरमणेन, अदत्तादानविरणेन, मैथुनविरमणेन, परिग्रहविरमणेन 'कोह विवेगेणं, जावमिच्छादसणसल्लविवेगेणं' क्रोधविवे केन क्रोधपरित्यागेन यावत्-मानविवेकेन, मायाविवेकेन, लोभविवेकेन यावत्-मिथ्यादर्शनशल्यविवेकेन । जीवानाम अकर्क शवेदनीयानि कर्माणि भवन्ति । तदुपसंहरति-' एवं खलु गोयमा ! जीवाणं अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जंति' हे गौतम ! एवं रीत्या खलु जीवानाम् अकर्क शवेदनीयानि सातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते= भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'अस्थि णं भंते ! नेरइयाणं अरक्कसवेयणिज्जा हे भदन्त ! जीवोंके अकर्कशवेदनीय कर्मों का बंध किनर कारणोंसे होता है ? गौतमके इस प्रश्नके समाधान निमित्त प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पाणाइवाय वेरमणेणं जाव परिग्गहवेरमणेणं' प्राणातिपातसे दूर रहने से, अर्थात् जीवोंकी विराधना का परित्याग कर देनेसे, यावत् मृषावादके परित्याग कर देने से, अदत्तादान के परित्याग कर देने से, मैथुन के परित्याग कर देनेसे, परिग्रह के परित्याग करदेनेसे, कोहविवेगेणं' क्रोधका त्याग करदेनेसे, 'जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेणं' यावत् मानका त्याग कर देनेसे, लोभका त्याग करदेनेसे, मिथ्यादर्शन शल्यका परित्याग कर देनेसे जीवोंके अकर्कशवेदनीय कर्मों का बंध होता है। यही बात ‘एवं खलु गोयमा! जीवा णं अकम्मवेयणिज्जा कम्माकज्जति' इस सूत्र पाठ द्वारा पुष्ट की गई है। अब गौतम प्रभुसे पूछते हैं कि 'अस्थि णं भंते ! प्रश्ननु समाधान ४२वा माटे महावीर प्रभु ४९ छ गोयमा! 3 गौतम ! 'पाणाइवाय वेरमणेणं जाव परिगहवरमणेणं' प्रातिपातने। परित्याग ४२१ाथी – मेटले है જીની વિરાધનાનો પરિત્યાગ કરવાથી મૃષાવાદને પરિત્યાગ કરવાથી – ચારીને પરિત્યાગ કરવાથી (અદત્તાદાનને પરિત્યાગ કરવાથી) મૈથુનને પરિત્યાગ કરવાથી, परियडनी परित्याग ४२वाया, 'कोहविवेगेणं, डोधने। परित्याग ४२वाथी, 'जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेणं, मानने। परित्याग ४२वाथ), मायाने त्याग २वाथी, લેભનો ત્યાગ કરવાથી અને મિથ્યાદર્શન શયને પરિત્યાગ કરવાથી જીવો અકર્કશ वहनीय भेना मध ४२ छे. मे पात 'एवं खलु गोयमा ! जीवाणं अकक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति' मा सूत्रा द्वारा पुष्ट ४२वाम मा छे.
व गौतम स्वामी महावीर प्रसुने । प्रश्न पूछे छे । 'अत्थि णं भंते!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
भगवतीसूत्रे कम्मा कज्जति' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु नैरयिकाणाम् अकर्कश वेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते भवन्ति । भगवानाह-गोयमा ! णो इणद्वे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नैरयिकाणां संयमाभावात् प्राणातिपातादिविरमणाभावेन सुखरूपाकर्क शवेदनीयानि कर्माणि न भवन्ति । एवं जान वेमाणियाणं, नवरं मणुस्साणं जहा जीवाणं' एवं नैरयिकवदेव यावत्-भवनपतिमारभ्य वैमानिकान्तानां संयमाभावात् प्राणातिपातादिविरमणाभावेन अकर्क शवेदनीयानि कर्माणि न भवन्ति, किन्तु नवरं-विशेषो मनुष्याणाम्, यथा समुच्चयजीवानां संयमेन प्राणातिपातादि विरमणद्वारा अकर्क शवेदनीयानि कर्माणि भवन्ति तथैव मनुष्याणां प्राणातिपातादि नेरइया णं अककसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति' हे भदन्त ! क्या यह बात है कि नैरयिक जोवोंके अकर्कशवेदनीय कर्म बंधते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणद्वे सम?' यह अर्थ समर्थ नहीं है । क्यों कि नैरयिकोंमें प्राणातिपात आदिके विरमण के अभावसे संयमका अभाव रहता है अतः उनके सुखरूप अकर्कशवेदनीयकर्मो का बंध नहीं होता है । 'एवं जाव वेनाणियाणं नवरं मणुस्साणं जहा जीवाणं' इसी तरहसे यावत् भवनपतिसे लेकर वैमानिक तकके देवोंके भी जानना चाहिये । अर्थात् इनके भी प्राणातिपात आदिके विरमणके अभाव में सयमका अभाव रहता है अतः संयम निमित्तक अकर्कश वेदनीयकर्मो का बंध इनको नहीं होता है । परन्तु मनुष्योंमें विशेषता है क्यों कि इनमें समुच्चय जीवोंकी तरह संयमसे माणातिपात आदि विरमण नेपइयाणं अक्कसवेयणिज्जा कम्मा कज्जति ?' हे महन्त ! शुमेवी पात समका શકે છે કે નારક છો અકર્કશ(સુખકારક) વેદનીયકર્મ બાંધતા હોય છે. તેને ઉત્તર આપતા महावीर प्रमुछे 'गोयमा !' हे गौतम ! 'णो इणने समटे मे सलवा શકતું નથી, કારણ કે નારકમાં પ્રાણાતિપાત આદિને પરિત્યાગ સંભવી શકતો નથી. તેથી તેમનામાં સંયમને અભાવ રહે છે, તે કારણે તેઓ દ્વારા સુખરૂપ અકર્કશવેદનીય भन ५ थता था ‘एवं जाव वेमाणियाणं नवरं मणुस्साणं जहा जीवाणं' એજ પ્રમાણે ભવનપતિથી લઈને વૈમાનિક સુધીના દેવના વિષયમાં પણ સમજવું. એટલે કે તેમનામાં પણ પ્રાણાતિપાત આદિના વિરમણને અભાવે સંયમને અભાવ રહે છે, તે કારણે તેઓ પણ અકર્કશ વેદનીય કર્મ બાંધતા નથી. પરંતુ મનુષ્યમાં એ વિશેષતા છે કે તેઓ સામાન્ય જીવની જેમ પ્રાણાતિપાત આદિ પાપકર્મોને પરિત્યાગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका. श.७. उ.६ २.२ कर्क शवेदनीयस्वरूपनिरूपणम् ५३९ विरमणेन सुखरूपाऽकर्क शवेदनीयानि कर्माणि भवन्तीत्यर्थः । गौतमः पृच्छति-'अस्थि णं भंते ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति ?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु जीवानाम् सुखरूपसातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते भवन्ति ? भगवानाह-'हंता, अस्थि' हन्त, सत्यम् जीवानां सातावेदनीयानि कर्माणि भवन्ति इति अस्ति संभवति । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-'कहं णं भंते ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कति ?' हे भदन्त ! कथं खलु जीवानों सातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! पाणाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाए, जीवाणुकंपयाए, सत्ताणुकंपयाए,' हे गौतम ! प्राणानुकम्पया, जीवानुकम्पया, सत्त्वानुकम्पया, द्वारा अकर्कश वेदनीय कर्मों का बंध होता है । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'अस्थि णं भंते ! जीवा णं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्ज ति' हे भदन्त ! क्या ऐसी बात है कि जीवोंके सुखरूप साता. वेदनीय कर्मों का बंध होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'हंता अस्थि' हां गौतम ! उनके सुखरूप सातावेदनीय कर्मोंका बंध होता है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे इन कर्मों के यहां पर वंध होने में कारण पूछते हैं कि 'कहं में भंते ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति' हे भदन्त ! जीवोंमें सुखरूप साता वेदनीय कर्मकिन कारणों से बंधते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम! "पाणाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाए, जीवाणुकंपयाए, सत्ताणुकंपयाए' प्राणोंकी अनुकंपासे, भूतोंकी अनुकंपास, जीवोंकी अनुकंपासे, सत्त्वोंके કરી શકે છે, આ રીતે તેમનામાં સંચમને સદભાવ હોય છે. તેથી તેઓ સાતારૂપ અકર્કશ વેદનીય કર્મોનો બંધ કરે છે. હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે'अस्थि णं भंते ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति ? RE-d! જો શું સુખરૂપ સાતાદનીય કર્મોને બંધ કરે છે ?
तना उत्तर मापता २ प्रभु ४९ छे - ता अस्थि , गौतम તેઓ સુખરૂપ સાતાદનીય કર્મોને બંધ બાંધે છે. ખરે. હવે તેનું કારણ જાણવાની जिज्ञासाथी गौतम २वामी महावीर प्रसुने पूछे छे 'कह णं भंते ! जीवा सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति ?' हे महन्त ! ४यां यां रणने सीधे wal સુખરૂપ સાતવેદનીય કર્મને બંધ કરે છે ?
महावीर प्रभुने। उत्त२- (गोयमा!) हे गौतम! पागाणुकंपयाए, भूयाणुकंपयाए, जीवाणुक पयाए, सत्ताणुकंपयाए" प्राणे। त२५ मनु रामपाथी,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
भगवतोमुत्रे 'बहूणं पाणाणं, जाव सत्ताणं, अदुक्खणयाए, असोयणयाए, अज्रणयाए, अतिप्पणयाए, अपिट्टणयाए, अपरियावणयाए' बहूनां प्रणानां यावत्-बहूनां भूतानां, बहूनां जीवानां बहूनां सच्चानाम् अदुःखनतया न दुःखस्य करणम् अदुःखनं तद्भावस्तत्ता तया, अदुःखकरणेनेति भावः, अशोचनतया दैन्यानुत्पादनेनेत्यर्थः अजूरणतया शरीरशोषणकारिशोकानुत्पादनेन, अतेपनतया अश्रुलालादिक्षरणलक्षणसंतापकारणशोकानुत्पादनेन, अपिट्टनतया यष्टयादिताडनपरित्यागेन, अपरिनापनतया शारीरिकपरितापानुत्पादनेन, उपसंहरन्नाह-एवं खलु गोयमा ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कज्जंति' एवं खलु उक्तरीत्या हे गौतम ! जीवानां गातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते, 'एवं प्रति अनुकंपा से 'बहणं पाणाणं जाव सत्ताणं अदुक्खणयाए, अमोयणयाए, अजूरणयाए, अतिप्पणयाए, अपिट्टणयाए, अपरियावणयाए' बहुतसे प्राणियोंको यावत्-बहुतसे भूतोंको, बहुतसे जीवोंको, बहुतसे सत्वोंको दुःखित नहीं किये जाने से, इन सबमें दीनता का उत्पादन नहीं किया जाने से, शरीर को शोषण करनेवाले शोक का उत्पादन नहीं किया जानेसे तथा उनमें ऐसा भी शोक उत्पन्न नहीं किये जाने से कि जिस में अश्र, लाल आदि बहने लगजाये और अधिक से अधिक संतापका सद्भाव होजाय तथा वे यष्टयादिसे (लकडी)उन्हें ताडना नहीं करने से एवं शारीरिक परिताप के उन में उत्पादन नहीं करनेसे 'एवं खलु गोयमा ! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कजति' हे गौतम! जीवोंके सातावेदनीय काँका बंध होता है । एवं नेरइया ભૂતો તરફ અનુકંપા રાખવાથી, જી તરફ અનુકંપા રાખવાથી અને સ તરફ मनुपा रामपी, "बहणं पाणाणं जाच सत्ताणं अदुक्खणयाए, असोयणयाए, अजरणयाए, अतिप्पणयाए, अपिणयाए, अपरियावणयाए" या प्राणाने, ભૂતને, જીને અને સોને દુઃખી નહીં કરવાથી, તેમનામાં દીનતા ઉત્પન્ન નહીં કરવાથી, શરીરનું શોષણ કરનારા અથવા આંસુ, લાળ આદિ ઉત્પન્ન કરનાર શોકને ઉત્પન્ન નહીં કરવાથી, તેમને સંતાપ થાય એવું કંઈ પણ કાર્ય નહીં કરવાથી, તેમને લાકડી આદિ વડે નહી મારવા-પીટવાથી, અને તેમને શારીરિક પરિતાપ ઉત્પન થાય म. आय नही ७२वाया, "एवं खलु गोयमा ! जीवाणं सयावेयणिज्जा कम्मा कजंति" यो साता वेदनीय भनिमध ४२ 2. "एवं नेरइयाणं वि, एवं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ. ६.२ कर्क शवेदनीयस्वरूपनिरूपणम् ५४१ नेरइयाणं वि, एवं जाव-वेमाणियाणं' एवं समुच्चयजीववदेव नैरयिकाणामपि प्राणानुकम्पनतया यावत् अपरितापनतया सातावेदनीयोनि कर्माणि क्रियन्ते भवन्ति, एवं नरयिकवदेव यावत्-भवनपतिमारभ्य वैमानिकान्तानाम् अपि प्राणानुकम्पनादिद्वारा सातावेदनीयानि कर्माणि भवन्ति। गौतमः पृच्छति'अत्थि णं भंते ! जीवाणं आसायावेयणिज्जा कम्मा कति?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु जीवानाम् असातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते, भवन्ति ?, भगवानाह-'हंता, अत्थि' सत्यम्, जीवानाम् असातावेदनीयानि कर्माणि भवन्ति इति अस्ति-संभतीत्यर्थः । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-'कहं णं भंते ! जीवाणं असायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति ?' हे भदन्त ! कथं खलु जीवानाम् णं वि एवं जाव वेमाणियाणं' इसी तरहसे जीवोंके जैसे प्राणादिकोंकी अनुकंपादि कारणोंसे सानावेदनीय कर्म बंधते हैं उसी तरहसे नैरयिक जीवोंके भी प्राणानुकंपा से यावत् अपरितापन से सातावेदनीय कर्म बंधते हैं । नैरयिकोंकी तरह भवनपतिसे लेकर वैमानिक तकके जीवोंको भी प्रणानुकंपा आदि कारणों द्वारा सातावेदनीय कर्मों का बंध होता है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि-'अत्थिणं भंते ! जीवाणं असाया वेयणिज्जा कम्मा कज्जति' हे भदन्त ! क्या यह बात संभवित है कि जीवोंके असातावेदनीय कर्मोका बंध होता है? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'हंता अत्थि' हा, गौतम! सत्य है-जीवोंके असातावेदनीय कर्मों का बंध होता है । गौतम ! इस में भी कारण पूछते है 'कह णं भंते ! जीवाणं असायवेयणिज्जा कम्मा कज्जति' हे भदन्त ! जीवों के जाव वेमाणियाणं" मे ८ प्रमाणे प्रा प्रत्येनी मनु४५॥ मादि ४।२।था નારક જીવો પણ સાતવેદનીય કમને બંધ કરે છે. ભવનપતિથી લઈને વૈમાનિક પર્યાના દે પણ પ્રાણદિકે પ્રત્યેની અનુકંપાથી તથા ઉપયુકત કારણથી સાતા વેદનીય કર્મના લાયક બને છે.
वे गौतम स्वामी असात वय ४भ ना ५ विष प्रश्न पूछे थे-- "अत्थिणं भंते ! जीवाणं असाया वेयणिज्जा कम्मा कज्जति?" हे महत! शु. पात સંભવી શકે છે કે જીવે દ્વારા અસાતવેદનીય કમને બંધ કરાય છે?
उत्तर- "ता. अस्थि" , गौतम ! पात सलवी शछ. દુઃખરૂપ અસાતવેદનીય કર્મોને બંધ કરતા હોય છે.
प्रश्न- "कह गं भंते ! जीवाणं असायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति ?" હે ભદન્ત! છો કયા કયા કારણોને લીધે અસતાવેદનીય કર્મ બાંધે છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
भगवतीसत्रे असातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते ? भगवानाह-'गोयमा ! परदुक्खणयाए, परसोयणयाए, परजूरणयाए, परतिप्पणयाए, परपिट्टणयाए, परपरियावणयाए' हे गौतम ! परदुःखनतया परदुःखोत्पादनेन, परशोचनतया परदैन्योत्पादनेन, परजूरणतया शरीरशोषणकारिशोकोत्पादनेन, परतेपनतया अश्रुपातादिजनकशोकोत्पादनेन, परपिट्टनतया, परस्य यष्टयादिना ताडनेन, परपरितापनतया परेषां शारीरिक परितापोत्पादनेन 'बहूणं पाणाणं जाव, सत्ताणं दुक्खणयाए, सोयणयाए, जाव-परियावणयाए' बहना प्राणानाम् यावत्-बहूनां' भूतानां बहूनां जीवानां, बहूनां सवानाम् दुःखनतया, शोचनतया, यावत्-जूरणतया, तेपनतया, पिट्टनतया, परितापनतया, जीवानाम् असातावेदनीयानि कर्माणि भवन्ति । तदुपसंहरति-'एवं खलु गोयमा ! जीवाणं असायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति' हे गौतम ! एवं खलु उक्तरीत्या जीवानाम् असातावेदनीयानि कर्माणि क्रियन्ते-भवन्ति, इति ।।५० २।। असातावेदनीय कर्म किन२ कारणों से होते हैं-बंधते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'परदुक्खणयाए, परसोयणयाए, परजूरणयाए, परतिप्पणयाए, परपिट्टणयाए, परपरियावणयाए' दूसरोंको दुःख देनेसे, दूसरों में दीनता उत्पादन करनेसे, दूसरोंमें शरीर शोषणकारी शोक पैदा करानेसे, अश्रुपात आदिजनक शोक दूसरोंमें उत्पन्न करानेसे, दूसरों को लकडी आदि द्वारा पीटने से, दूसरों मे शारीरिक परितापके उत्पादन करानेसे 'बहूणं पाणाणं जाव सत्ताणं दुक्खणयाए, सोयणयाए जाव परियावणयाए' अनेक प्राणोंको यावत्-अनेक भूतोंको, अनेक जीवोंको अनेक सत्त्वों को दुःखित करने से, उनमें शोक उत्पन्न
उत्तर- (गोयमा !) हे गीतम! " परदुक्खणयाए, परसोयणयाए, परजूरणयाए, परतिप्पणयाए, परपिट्टणयाए, परपरियात्रणयाए," wीने म દેવાથી, બીજાંમાં દીનતા પેદા કરવાથી, બીજાંમાં શરીરનું શોષણ કરનાર શોક પેદા કરવાથી, બીજા જીવોને આંસુ પડાવવાથી, બીજા ને લાકડી આદિ વડે મારવાથી, भने तभनामा शारी२ि४ परिता५ प ४२वायी, "बहणं पाणाणं जाव सत्ताणं दुक्खणयाए, सोयणयाए, जाव परियावणयाए" भने प्राणाने, मने भूतोने, અનેક જીને અને અનેક સને દુઃખી કરવાથી, તેમના મનમાં શેક ઉત્પન્ન કરવાથી, અથવા તેમના વિષયમાં પિતે શેક કરવાથી, ઇત્યાદિ સમસ્ત પૂર્વોક્ત કારણોથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ६ मू. ३ भाविभारतवर्षावस्थानिरूपणम् ५४३
भाविभारतवर्षावस्थावक्तव्यता । दुःखाधिकारात् भाविभारतवर्षवक्तव्यतामाह-'जंबुद्दीवे णं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए, दुसमदुसमाए समाए उत्तमकट्टपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सइ ? गोयमा ! कालो भविस्सइ हाहाभूए, भंभाभूए, कोलाहलगभूए, समयाणुभावेण य णं खरफरुसलिमइला, दुबिसहा, वाउला, भयंकरा, वाया संवगा य वाहिति.इह अभिक्खं धूमाहिति य दिसा समंता रओसला, रेणुकलु सतमपडलनिरालोगा,समयलुक्खयाए य णंअहियं चंदा सीयं मोच्छंति, अहियं सूरिया तवइस्संति, अदुत्तरं च णं अभिक्खणं बहवे अरसमेहा, विरसमेहा, खारमेहा, खत्तमेहा, अग्गिमेहा, विज्जुमेहा, विसमेहा, असणिमेहा, अपिबणिज्जोदगा वाहि-रोग-वेदणोदोरणापरिणामसलिला, अमणुष्णपाणियगा, चंडानिलपहयतिक्खधारा निवायपउरं वासं वासिहिति । जे णं भारहे वासे गामा-ऽऽगर-नगर-निगमखेड-कब्बडमडंब-दोणमुहपट्टणोऽऽसमसंवाहसन्निवेसगयं जणवयं, चउप्पय-गवेलए, खहयरे पक्खिसंधे, गामाऽरन्नपयारनिरए तसे य पाणे, बहुप्पगारे रुक्ख-गुच्छ-गुम्म-लय-वल्लि-तण-पञ्चग-हरितो-सहि-पवालं-कुरमाईएय तण-वणस्सइकाइए विद्धंसेहिति, पवय-गिरि-डोंगर-उत्थलकरने से इत्यादि सभी पूर्वोक्त कारणों से 'एव खलु गोयमा ! जीवा गं असायावेयणिज्जा कम्मा कजति' हे गौतम ! जीवों के असातावेदनीय कर्मों का बंध होता है । मू० २ ॥ "एवं खलु गोयमा ! जीवाणं असायावेयणिज्जा कम्मा कज्जति" गौतम ! છ દુરજરૂપ અસાતા વેદનીય કર્મોને બંધ કરે છે. સૂ ૨ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
भगवतीसुत्रे
भट्टमाईए य वेयड्डू गिरिवज्जे विद्दावेहिंति, सलिलबिलगड्डदुग्गविसमनिष्णुना च गंगा - सिंधुवज्जाई समीकरेहिंति । तीसे णं समाए, भारहवासस्स भूमीए केरिसए आमोरभाव पडोयारे भविस्स ? गोयमा ! भूमी भविस्सइ इंगालभूया, मुम्मुरभृया, छारियभूया, तत्तकवेल्लुयभूया, तत्तसमजोईभृया, धूलिबहुला, रेणुबहुला, पंकबहुला, पणगबहुला, चलणिबहुला बहूणं धरणिगोयराणं सत्ताणं दुन्निक्कम्मा यावि भविस्सइ ॥ सू० ३ ॥
छाया - जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे भारते वर्षे अस्याम् अवसर्पिण्यां दुष्पमायां समायाम् उत्तमकाष्ठाप्राप्तायां भारतस्य वर्षस्य कीदृशः आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यति ? गौतम ! कालो भविष्यति हाहाभूतः, भम्भाभूतः, कोलाभरत क्षेत्रकी भाविअवस्थाकी वक्तव्यता
जंबुद्दीवे णं भंते !" इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे भारहेवासे इमीसे ओसपि - णीए दुसमदुसमाए समाए उत्तमकट्टपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आगारभाव पडोयारे भविस्सर) हे भदन्त ! जंबूद्वीप नामके इस मध्यद्वीप में इस अवसर्पिणी काल संबंधी दुःषम दुःषमाकालमें जब कि यहकाल उत्कृष्ट (ही) अवस्थाको प्राप्त होगा तब भरतवर्षके आकार भावका प्रत्यवार आविर्भाव कैसा होगा ? अर्थात उस वखत भरत क्षेत्रकी स्थिति कैसी होगी ? (गोयमा) हे गौतम ! 'हाहाभूए, भंभाभूए, ભરતક્ષેત્રની ભાવિ અવસ્થાની વતવ્યતા— जंबूद्दीवेगं भंते ! त्याहि
6
सूत्रार्थ (जंबूद्दीवेणं भंते! दीवे भारहेवासे इमीसे ओसप्पिणीए दुसमदुसमाए समाए उत्तमकट्टपत्ताए भरहस्य वासस्स के रिसए आयारभाव पडेart #fataz ?) Herd! મૂઠ્ઠીપ નામના આ મધ્ય જમૂદ્રીપમાં આ અવસિ પણી કાળના છઠ્ઠા આરારૂપ દુઃષમ દુષમા કાળમાં જ્યારે તે કાળ ઉકષ્ટ(ીન) અવસ્થા પ્રાપ્ત કરશે ત્યારે ભરતક્ષેત્રના આકાર ભાવ(અવસ્થા)ને પ્રત્યવતાર (આવિર્ભાવ) કેવા હશે એટલે } ते ठाणे भारतवर्षनुं स्व३५ ठेवु ह ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( हाहाभूए,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.६ म.३ भाविभारतवर्षावस्थानिरूपणम् ५४५ हलभूतः, समयानुभावेन च खलु खरस्पर्शधूलिमलिनाः, दुर्विषहाः, व्याकुलाः, भयङ्कराः, वाता: संवतकाश्च वास्यन्ति, इह अभीक्ष्णम् धमायिष्यन्ते च दिशः समन्ताद रजस्वलाः, रेणुकलुषतम:पटलनिरालोकाः, समयरूक्षतया च खलु अधिकं चन्द्राः शीतं मोक्ष्यन्ति, अधिकं सूर्याः तपयन्ति, अथापरं च खलु कोलाहलभूए कालो भविस्सइ) उस समय हाहाभूत, भंभाभूत और कोलाहलभूत कालहोगा जिसमें दुःखोंसे व्याप्त होकर जीव हा हा ऐसा शब्द करेंगे वह काल हाहाभूतकाल, जिसमें पशु दुःखोंसे आर्तबनकर 'भा भा' ऐसा शब्द करें वह काल भाभा भूतकाल और जिसमें पक्षीगण दुःखोंसे आकुलित होकर कोहाहल शोरमचाते रहें वहकाल कोलाहलभूतकाल कहा गया है सो हे गौतम ! उस छडे आरे में ऐसा ही समय होगा । (समयाभावेण च णं खरफरुसधूलि महला, दुव्विसहा, वाउला, भयंकरा, वाया संवगा य वाहिति) समय के प्रभावसे बहुत ही कठोर, धूलसे मलिन, असत्य अत्यधिक अनुचित
और भयङ्कर ऐसी हवाएँ और संवर्तक वायुए चलंगी। (इह अभिक्खं धूमाहिति वे दिसा समंता रओसुला, रेणुकलुसतमपडलनिरा. लोगा समयलुक्खयाए य णं अहियं चंदा सीयं मोच्छंति) इसकालमें बारंबार चारों तरफ धूलउडनेके कारण रजसे मलीन और अंधकारसे युक्त होनेके कारण प्रकाश हीन बनी हुई दीशाएँ धूमजैसी प्रतीत भंभाभूए, कोलाहलभूए, कालो भविस्सइ) 8२ भयो तय मेवो त ॥ હશે એટલે કે લેકમાં દુઃખને કારણે હાહાકાર વ્યાપી જશે, ભંભાભૂત કાળ થશે – એટલે કે ગાય આદિ પ્રાણીઓ દુઃખથી ભાંભરી ઉઠે એવો તે કાળ હશે, કલાહલભૂત કાળ હશે એટલે કે પક્ષીઓ દુઃખથી વ્યાકુળ થઈને કકળાટ મચાવે તે તે કાળ હશે र गौतम ! Wो मा मा हु: 1४ श. (समयाभावेण य णं खर फरूसधूलिमइला, दुबिसहा, वाउला, भय करा, वाया संवट्टगा य वाहिति ) સમયના પ્રભાવથી ઘણાજ કઠેર, ધૂળથી મલિન, અસત્ય, અતિશય અનુચિત, અને मय ४२ सेवा पवन तथा सव' ५पने। . ( इह अभिक्खं धूमाहितिं य दिसा समंता रओमुला रेणुकलुसतमपडलनिरालोगा समयलुक्ययाए य णं अहियं चंदा सीय मोच्छंति) ते आणे. यामे२ वारंवार धूण शे. ते ४ारणे २०४थी મલિંન અને અંધકારથી યુકત બનેલી દિશાઓ પ્રકાશહીન બનીને ધૂમાડાથી આચ્છાદિત થઈ હોય એવી લાગશે, અને સમયની રૂક્ષતાથી ચન્દ્ર પણ અધિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्र अभीक्ष्ण बहवः अरसमेघाः, विरसमेघाः, क्षारमेघा, खातमेघाः, खट्टमेधाः, अग्निमेघाः, विद्युन्मेयाः, विषमेघाः, अशनिमेघाः, अपातव्योदकाः, व्याधिरोग वेदनोदीरणापरिणामसलिला:, अमनोज्ञपानीयकाः, चण्डानिलमहततीक्ष्णधारा निपातप्रचुरां वर्षों वर्षिष्यन्ति, येन खलु भारते वर्षे ग्रामा-ऽऽकर-नगर-निगमखेटहोंगी समयकी रूक्षतासे चंद्र अधिक शीतता प्रदान करेंगे, (अहियं च सूरिया तक्इस्संति) सूर्य बहुत अधिक तपेंगे। (अदुत्तरं चणं अभिक्खणं बहवे अरसमेहा, विरसमेहा, खारमेहा खत्तमेहा, खट्टमेहा, अग्गिमेहा विज्जुमेहा, विसमेहा, असणिमेहा अहिवणिज्जोदगा, बाहिरोगवेदणोदीरणा परिणामसलिला अमणुण्णपाणियगा, चंडानिलपहयतिक्वधारा निवायपउरं वासं वासिहिति) अपरंच बारंबार बहुतसे अधिक खराब रसवाले मेघ, विरस विरुद्ध रसवाले मेघ, खारमेघ साजी के जैसे खारे रसवाले मेघ, खात के जैसे रसवाले मेघ' अम्लमेघ इमली के रस जैसे रमवालमेघ अग्निमेघ अग्निके समान दाह उत्पन्न करने वाले मेघ, विद्युन्मेघ विजलियोंसे युक्तमेघ, विषमेघ विषयुक्तमेघ, अशनिमेघ करक आदिके गिरानेसे पर्वतको भेदन करनेवाले वजमेघ । अपातव्योदकवालमेघ अपेयजलवालेमेघ, व्याधि, रोग, वेदनाको उत्पन्न करनेवाला है पानी जिनका ऐसे मेघ तथा मनको रुचिकर नहीं है पानी जिनका ऐसे मेघ, तीक्ष्ण पवनसे प्रहत एवं अत्यन्तवेगवाली जलधारा युक्त वर्षाको वरसायेंगे । शत प्रदान ४२२. ( अहि यं च मूरिया तवइस्संति ) सूर्य ध४ तपते. अदुत्तरं च णं अभिवखणं बहवे अरसमेहा, विरसमेहा, खारमेहा, खत्तमेहा, खट्टमेहा, अग्गिमेहा, विज्जुमेहा, विसमेहा असगिमेहा, अपि वणिज्जोदगा, बाहिरोग-वेदगोदीरणा-परिणामसलिला अमणुण्णपाणियगा, चंडानिलपहय, तिक्खधारा निवायपउर वास वासिहिति) मेटयु२४ नही ५९५ पा२१२ अधिमा અધિક ખરાબ રસવાળા મેઘ (અમે), વિરમે વિરુદ્ધ રસવાળા મે, ખારેમેઘે–સાજીના જેવાં ખારા સ્વાદવાળા પાણીથી યુકન મે, ખાતમે - ખાતના જેવાં રળવાળાં મેઘ, અપ્લમેઘ-આંબલી જેવાં ખાટા ફળવાળા મેઘ, અગ્નિમે– અગ્નિસમાન દાડ ઉપન્ન કરનારા મેઘે, વિધુતમેઘ-વિજળીથી યુકત મે, વિષમેવિષયુકષ મેઘ, અશનિ મેઘા–કરા આદિથી યુકત મળે, વજી મેઘો – જેવા ભેદન કરનારા મેથે, પાણી ન પી શકાય તેવા જળવાળા મેદ્ય, વ્યાધિ, રોગ અને વેદના ઉત્પન્ન કરનારા મેઘ, અરૂચિકર જળ વર્ષાવનાર મે, વરસાદ વરસાવશે. ત વરવાદ પ્રચંડ પવનથી યુકત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिकाटीका श.७ उ.६५.३ भाविभारतवर्षावस्थास्वरूपनिरूपणम् ५४७ कवट-मडम्ब-द्रोणमुख-पत्तनाऽऽश्रमसंत्राहसंनिवेशगतं जनपदम् , चतुष्पद-गवेलकान्, खेचरान् पक्षिसंवातान, प्रामारण्याचारनिरतान् वसांश्च प्राणान, यहुपकारान वृक्षगुच्छ-गुल्म-लता-वल्ली-तृण-पर्वक हस्तिौषधि-प्रबाला करादींश्च वणवनस्पतिकायिकान् विध्वंसयिष्यन्ति, पर्वत गिरि-शिलोच्चय-उत्स्थल-भ्राष्ट्रादींश्च वैताढयगिरिवनितान् विद्रावयिष्यन्ति, सलिलबिल-गत-दुर्ग-विषम-निम्नोन्नतानि च गङ्गासिन्धुवर्जितानि समीकरिष्यन्ति । तस्यां खलु समायां भारतवर्षस्य भूमेः कीदृशः (जेणं भारहेवासे गामाऽऽगर-नगर-खेड-कव्वड-मडंबदोणमुह-पट्टणा समसंवाहसंनिवेसगयं जणवय, चउप्पयगवेलए, खयरे, पक्खिसंघे,गामारनपयारनिरए तसेय पाणे, बहुप्पगारे रुक्वगुच्छा-गुम्मलय वल्लितण पन्वयग हरितोसहिपवालंकुरमादीए य तणवणस्सइकाइए विद्धंसेहिति) जिससे भारतवर्ष में ग्राम, आकर, नगर, खेट, कर्षट, मडंब, द्रोणमुख, पट्टण और आश्रम संवाह और संनिवेश इनमें रहा हुआ मनुष्य समूह, चतुष्पद महिषी आदि, गवेलकगाय, मेष खेचर पक्षी तथा ग्राम एवं जंगलमें चलते हुए सजीव, अनेकमकारके वृक्ष, गुल्म, लताएँ, बेले, घास, इक्षु, दुर्वा, औषधियां, प्रवाल, अङ्कुर, एवं तृण, वनस्पतियां ये सब नष्ट हो जावेंगी। (पव्यय-गिरि-डोंगर - उत्थल-भट्टिमाईए य वेयड्ढ गिरिवज्जे विरावेहिति) वैताढथं पर्वतको छोडकर वाकीके सब पर्वत,
गर, धुलके ऊँचे स्थल, धूलि रहित स्थान ये सब भी नष्ट हो जावेंगे । (सलिल-बिल-गड्ड-दुग्ग-विसम निण्णुन्नयाइं च गंगा सिंधु वजाई समीकरें हिंति) गंगा और सिंधु नदी को छोडकर बाकी के हो भने अत्यात पाणी पायी युत उश. (जे णं भारहे वासे गामाऽऽगर नगर-खेड-कबड-मडब-दोणमुह-पट्टणा-समसंवाहसंनिवेसगय जणवयं, चउप्पथ-गवेलए, खहयरे, पक्खिसंघे, गामारनपयारनिरये तसेय पाणे. बहुप्पगारे रुक्स-गुच्छा, गुल्मलय, वल्ली, तणपव्ययग, हरितासहिपवालं कुरमादीए वे तणवणस्सइकाइए विद्ध सेहिति) ने णे मरताना गाभ, २।४२, नगर, भेट, ४५, મર્ડબ, દ્રોણમુખ, પટ્ટણ અને આશ્રમસંવાહ અને સંનિવેશમાં રહેલા જનસમૂહને પણ નાશ થશે ગાય, ભેંસ, ઘેટાં આદિ ચેપમાં જાનવરે, ખેચર (પક્ષી), ગામ અને વનમાં ફરતાં ત્રણ છ વગેરેને પણ નાશ થશે. અનેક પ્રકારનાં વૃક્ષ, ગુલ્મો, લતાઓ, વેલે ઘાસ, ઈક્ષુ (२२), हुवा (), मेषधिया, प्रवास, मधु, तृ मा वनस्पतियाना नाश 45 श. (पव्यय, गिरि, डांगर, उत्थल, भट्टिमाईए य वेयढगिरिवज्जे विरावेहिति) वाढय पत सिवायना पाश्रीन समस्त पंचता, गिरि, २, धूजना भनेता टेरामा, मने धूडित स्थानाने ना थशे. (सलिल-बिल-गड-दुग्गविसम निष्णुम्नयाई च गंगासिंधुवज्जाइं समीकरहिं ति ) nt भने सिंधु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
भगवतीसत्रे आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यति ? गौतम ! भूमिः भविष्यति अङ्गारभूता, मुर्मुर भूता, क्षारिकभूता, तप्तकटाहभूता, तप्तसमज्योतिर्भूता, धूलिबहुला, रेणुबहुला, पङ्कबहुला, पनकबहुला, चलनीबहुला, बहूनां धरणिगोचराणाम् सवानां दुनिष्क्रमा चापि भविष्यति ॥सू० ३॥ ___टीका-'जंबुद्दी वे णं भंते ! दीवे मारहेवासे इमीसे ओप्पिणीए, दुसम दुसमाए उत्तमकट्टपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आगारभावपडोयारे पानी के समस्त निर्झर खड्ढे, दुर्गम तथा विषम भूमि में रहे हुए ऊँचे नीचे स्थान सब एक से हो जावेंगे। (तीसे णं समाए भारह वासस्स भूमीए केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सइ) हे भदन्त ! उस छठे कालमें भारतवर्ष की भूमिका आकार भाव प्रत्यवतार कैसा होगा ? (गोयमा) हे गौतम ! (भूमि भविस्सइ, इंगालभूया, मुम्मरभूया, छारियभूया, तत्तकवेल्लुयभूया, तत्तसमजोइभूया, धूलिबहुला, रेणुबहुला, पंकबहुला, पणगबहुला, चलणिबहुला, बहूणं धरणिगोयराणं सत्ताणं दुनिकम्मा यावि भविस्सइ) उस समय अंगार जैसी, मुर्मुर-कंडेकी अग्नि जैसी, क्षारिकभूत, अत्यन्त तपे हुए लोहेके तवा जैसी, ताप द्वारा अग्नि जैसी, बहुत धूलिवाली, बहुत रजवाली, बहुत कीचडवाली, बहुत शैवाल-काईवालो और जिस पर भूमिगोचर माणियोंका चलना बहुत कठिन हो जाय ऐसी दुर्गम भूमि भारतवर्ष की हो जावेगी। સિવાયની નદીઓ, સમસ્ત ઝરણુઓ, ખાડા અને દુર્ગમ તથા વિષમ ભૂમિમાં આવેલાં अया नयां स्थान। २४ स२मा नये. (तीसे गं समाए भारहवासस्स भूमिए केरिसए आगारभावपडोयारे भविम्सइ ?) (3 HE-! ते छ। माराम भारतपनी भूभिने। Alt२ मा प्रत्यवता (222 भूमिर्नु २१३५) ॥ ४N (गोयमा!) हे गौतम ! (भूमि विस्सइ इंगालभूया, मुम्मुरभूया, छारियभूया, तत्तकवेल्लुयभूया, तत्तसमजोइभूया, धूलिबहुला, रेणुबहुला, पंकबहुला, पणगबहुला, चलणिबहुला, बहणं धरणिगोयराणं सत्ताणं दुन्निकम्मा यावि भविस्सइ) તે સમયે ભૂમિ અંબારા જેવી, છાણાની અગ્નિ જેવી, ક્ષારિભૂત (ભસ્મત) અને તપા વેલા લેઢાના તવા જેવી હશે તાપને લીધે ભૂમિ અગ્નિ જેવી લાગશે, બહુજ રજવાળી, બહુજ ધૂળવાળી. બહુજ કીચડવાળા બહુજ શેવાળવાળી, અને જેના પર સ્થળચર પ્રાણીઓને ચાલવું ઘણું મુશ્કેલ થઈ પડે, એવી દુર્ગમ ભૂમિ તે વખતે બની જશે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिकाटीका श. ७ उ. ६.३ भाविभारतवर्षावस्था स्वरूपनिरूपणम् ५४९ भविस्सर ?' गौतमः पृच्छति ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे अस्याम् अवसर्पिण्यां पूर्वोक्तलक्षणायाम् दुष्षमदुष्णमायां कालविशेषरूपायां समायाम् उत्तमकाष्ठाप्राप्तायाम् पराकाष्ठावस्थां गतायाम् परमकष्टप्राप्तायां वा भारतस्य वर्षस्य कीदृशः आकारभावमत्यवतारः आकार भावस्य आकृतिलक्षणपर्यायस्य प्रत्यवतारः आविर्भावः आकारभावमत्यवतारो भविष्यति १ भगवानाह - 'गोमा ! कालो भविस्स हाहाभूए, भंभाभूए, कोलाहलगभूए'
टीकार्थ- दुःखका अधिकार होनेसे भावि भरतक्षेत्रकी वक्तव्यता सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा व्यक्त कि है. इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि- (जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए दुसमदुसमाए समाए उत्तमकटुपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आगार भावपडोयारे भविस्सह' हे भदन्त ! इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में इस अवसर्पिणो काल के भेदरूप छट्ठे दुःषमदुःषमा काल में जब कि यह अत्यन्त उत्कृष्ट अवस्थाको प्राप्त हो जावेगा अथवा परम काष्टको प्राप्त हो जावेगा. भरतक्षेत्र का कैसा आकार भाव प्रत्यवतार होगा ? आकार भावका तात्पर्य है आकृतिरूप पर्याय और प्रत्यवतारका तात्पर्य है आविर्भाव इससे यह अभिप्राय निकलता है कि इसकालके उत्कृष्ट अवस्था प्राप्त छठे आरे में इस भरतक्षेत्र का आकार कैसा होगा ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते है कि- 'गोयमा' हे गौतम!
ટીકા- દુ:ખના અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તે કારણે આ સૂત્રમાં દુઃખમદુઃખમા કાળના ભારતની ભાવિ સ્થિતિનુ સૂત્રકારે નિરૂપણ કર્યુ છે.
गौतम स्वाभी मडावार असुने गोवा अन पूछे हो - जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे भारदेवासे इमीसे ओसप्पिणीए दुसमदुसमाए समाए उत्तमकट्टपत्ताए भरहस्स वासस्स रिसए आगारभाव पडोयारे भविस्सइ ? ' हे लहन्त ! આ જમૂદ્રીપ નામના દ્વીપમાં, અવસિવણી કાળના છઠ્ઠા આરારૂપ દુઃષમદુ:ષમાકાળ જ્યારે અત્યન્ત ઉત્કટ અવસ્થાએ પહોંચ્યા હરશે, ત્યારે ભારતવર્ષ ના આકાર ભાવ પ્રત્યવતાર કેવા હશે એટલે કે
તે છઠ્ઠા આરામાં ભારતનું રૂપ કેવું હશે ત્યાં લેાકેાની અને પશુપક્ષીની હાલત કેવી હશે ? ‘આકાર ભાવ ' એટલે આકૃતિરૂપ પર્યાય, અને ‘પ્રત્યવતાર' એટલે અવિર્ભાવ અથવા પ્રકટ થવાની ક્રિયા. આ રાતે આ પ્રશ્નના ભાવાય એવા નીકળે છે કે અવસર્પિણી કાળના ઉત્કૃષ્ટાવસ્યા પ્રાપ્ત છઠ્ઠા આરામાં ભારતવનું સ્વરૂપ કેવું હશે ? तेन। उत्तर आपता महावीर प्रभु उहुँ छे ' गोयमा ! ' ' हे गोतम '
,
6
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५.
मगवतीस्त्रे हे गौतम ! कालो भविष्यति हाहाभूतः दुःखपीडितेन हाहा इति गोकामिव्यअकशब्दस्योच्चारणं हाहेति कथ्यते, तद्भूतः मातः कालः हाहाशब्दव्यासः हाहाभूतो भविष्यति इति पूर्वेणान्धयः, एवमग्रेऽपि, भम्भाभूतः क्लेशपीडितगादिभिः 'भंभा' इति शब्दस्योचारणं 'मम्मः' इत्युच्यते तंभृतः प्राप्तः काला मम्भाशब्दव्याप्तो भविष्यति, एवं कोलाहलमृतः, कोलाहल: आर्तिपीडितपक्षिसमूहध्वनिः तद्भूतः प्रात: कोलाहलभूतः कोलाहलव्याप्तो भविष्यति, 'समयाणभावेण य गं खर-फरुस धूलिमहला, दुनिसहा, चाउला भयंकरा वाया संवगा य बाहिति' समयानुभावेन समयस्य दुष्पमदुष्पमाकाललक्षणस्य अनुभावेन-प्रभावेण च खल्ल खरस्पर्श धलिमलिनाः खरः कठोरः स्पों येषां ते तथा धूलिमलिनाः धलिभिः रजोभिः मलिनाश्च ये बाताः, दुर्विषहाःदुस्सहाः, व्याकुलाः= अत्यधिकाः, भयङ्कराः भयजनकाः वाताः संवर्तकाश्च 'कालोभविस्सइ हाहाभूए, भंभाभूए, कोलाहलगभूए' उस समय का काल ऐसा होगा कि जिसमें दुःखोसे पीडित होकर मनुष्य हा हा ऐसा शोकाभिव्यञ्जक शब्दका उच्चारण करेंगे-क्लेशसे पीडित होकर गाय आदि जानवर "भं भा' ऐसा शब्द करेंगे, पक्षिगण दुःखित होकर कोलाहल-मचायेंगे । 'समयागुंभावेण य णं खर-फरुसधूलिमहला, दुन्विसहा, बाउला, भयंकरा, वाया संवट्टगा य वाहिति' छठे आरे के प्रभाव से ऐसी हवाएँ एवं संवर्तकवायुएँ चलेगी कि जिनका स्पर्श बहुत अधिक कठोर होगा, जो धूलिसे मलिन होगी धूलि जिनमें उडती रहेगी, जिनका सहन करना बहुत कठिन होगा. पाणी जिन में २४ घंटे अर्थात् दिन रात आकुल व्याकुल बनते रहेगे। तृणवकाष्ठ आदिका समूह जिनके प्रबलवेग से इधर 'कालो भविस्सइ हाहाभूए, भंभाभूए, कोलाहलभूए' ते ४ थे। भय ४२ जन દુખમય હશે કે લેકે દુઃખથી વ્યાકુળ થઈને હાહાકાર મચાવી મૂકશે, દુઃખથી આકુળવ્યાકુળ થઈને ગાય આદિ જાનવરે ભાંભરવા માંડશે, પક્ષિગણ દુઃખથી વ્યાકુળ થઇને यीक भयावश. 'समयाणुभावेण प णं खर - फरुसघूलिमइला, दव्विसहा, वाउला, भयंकरा, वाया संवट्टगा य वाहिति' गीतम! ते छ8 माराना प्रभावी એવા વાયુઓ અને એવા સંવર્તક પવન ફૂંકાશે કે જેમને સ્પર્શ અતિશય કઠોર હશે, જેને કારણે અતિશય ધૂળ ઊડતી રહેશે અને તે ધૂળને લીધે દિશાઓ મલિન લાગશે. જેને સહન કરવું મુશ્કેલ થઈ પડશે અને જેમાં પ્રાણીઓ જેવીસે કલાક આકુળ વ્યાકુળ થયેલા રહેશે. ઘાસ, પાન, કાષ્ટ આદિને સમૂહ તે પવનની સાથે પ્રબળ વેગથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयान्द्रिकाटीका श.७३.६.३ भाविभारतवर्षावस्थानिरूपणम् ५५१ तणकालादिसंचालकाः वास्यन्ति प्रचलिव्यन्ति, 'इह अभिक्खं धूमाहिति व दिसा समंता स्मोसला रेणुकलुसतमपडलनिरालोगा' इह अस्मिन् भारतक्षेने अभीक्ष्ण-बारंबारं धूमायिष्यन्ते धूममुद्वमिष्यन्ति च दिशः समन्तात्सर्यतः रजस्वला: धूलियुक्ताः, रेणुकलुषतमःपटलनिरालोकाः रेणुभिः धूलिभिः कलुषा मलिना, अत एव तमःपटलेन अन्धकारसमूहेन निरालोकाः आलोक वर्जिताः प्रकाशरहिताः एतादृश्यः दिशो धूमायिष्यन्ते इति पूर्वेणान्वय:, 'समयलुक्खयाए य गं अहियं चंदा सीयं मोच्छंति' समयस्य-कालस्य रूक्षतया च खलु चन्द्रा अधिकम् अत्यधिकम् शीतं शैत्यं मोक्ष्यन्ति=वर्षयिष्यन्ति, 'अहियं मूरिया तविस्संति' सूर्या अधिकम् अत्यन्तं तपयन्ति 'अदुत्तरं च णं अभिक्रवणं बहवे अरसमेहा, विरसमेहा, खारमेहा, खत्तमेहा, खट्टमेहा, अग्गिमेहा, विज्जुमेहा, विसमेहा, असणिमेहा' अथोत्तरम् अथापरं च खलु अभीक्ष्णम् वारं वारं बहवः अरसमेघाः अमनोज्ञरसा मेघाः, विरसमेघाः, उधरसे उडता रहेगा 'इह अभिक्खं धूमाहिति य दिसा समंता रओसुला रेणुकलुसतमपडलनिरालोगा' इस भरतक्षेत्र में उस समय वारंवार समस्त दिशाएँ चारों ओर से धूलियुक्त होकर धूम को उगलेगी और अंधकारसे युक्त बनी हुई वे प्रकाशहीन हो जावेंगी. 'समयलुक्खयाए य णं अहियं चंदा सीयं मोच्छंति' समयकी रूक्षता के कारण चन्द्र अत्यधिक शीतलता वरसावेंगे 'अहिय सूरिया तवि स्संति' सूर्य अधिक ताप पहुंचावेगे । 'अदुत्तरं च णं अभिक्खणं बहवे अरसमेहा, विरसमेहा, खारमेहा, खत्तमेहा, खट्टमेहा, अग्गिमेहा, विज्जुमेहा, विसमेहा, असणिमेहा' तथा बार'बार अनेक अरसमेघअमनोज्ञरसवाले मेघ, विरसमेघ-नीरसमेघ, क्षारमेघ-साजी आदिके माम तेम 23या ४२१. 'इह अभिक्खं धूमाहिति य दिसा समंता रओसुला रेणुकलुसतमपडलनिरालोगा, भारतवर्षमा ते समये समरत दिशामे। વારંવાર ધૂળથી યુકત થઈને જાણે કે ધુમાડાને નિગાલતી હોય એવી બની જશે, અને यारे हिशास। २५५१२था युत थाने शहीन मनी श. 'समयलुक्खयाए य णं अहियं चंदा सीयं मोच्छति' समयनी ३क्षताने ॥२) यन्द्र मातशय शीतसता वरसावशे. 'अहियं सरयिा तविस्संति' भने सूर्य मतिशय ता५ भा५२. 'अदत्तरं च णं अभिक्खण बहवे अरसमेहा, विरसमेहा, खारमेहा, खत्तमेहा, खयमेहा, अग्गिमेहा, विज्जुमेहा, विममेहा, अपणिमेहा,' तथा पारवा२ १२समेघ-समना। રસવાળા મેઘ, વિરસ મેઘ - નીરસ મેઘ, ક્ષાર મેઘ - ખારા પાણીવાળા મેઘ, ખાતમેઘ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
भगवतीसत्रे
विकृतरसमेघाः, क्षारमेघाः सर्जादिक्षारसदृशमेघाः, खातमेघाः करीपसदृशमेघाः अम्लमेघाः = इम्लिकावदम्लरसयुक्ता मेघाः, अग्निमेघाः अग्निवद्दाहजनका मेघाः, विद्युन्मेघाः, तीव्र विद्युल्लतायुक्ता मेघाः विषमेघाः विषयुक्ता मेघाः, अशनिमेघाः करकादि निपातन पर्वतविदारकत्वात् वज्र मेघाः, 'अपिवाणिज्जोदगा वाहिरोग वेदणोदीरणापरिणामसलिला, अमणुन्नपाणियगा' अपातव्योदकाः अपेयजलाः व्याधि-रोग-वेदनोदीरणापरिणामसलिला: शारीरिक-क्लेशपीडावेदनोत्पादकजलयुक्ताः; अत एव अमनोज्ञपानीयकाः मनोऽरुचिकरजलाः ' खंडानिलपहयतिक्खधारानिवाय उरं वासं वासिहिंति ' चण्डानिलेन प्रचण्डवायुना प्रहतानाम् = आहत्यमानानां तीक्ष्णानां वेगवतीनां धाराणां जलधाराणां निपातप्रचुरां वर्षा मेघा वर्षिष्यन्ति । 'जेणं भारहे वासे गामा-ssगर नगर निगम खेडकब्चड-मडंब - दोगमुह-पट्टणा-ऽऽसम संवाह संनिवेसगयं जणवयं' येन दृष्टिवर्षणेन समान क्षाररसवाले मेघ, अग्निमेघ-अग्नि के समान दाहजनक मेघ, विधुन्मेघ - विजली से युक्त मेघ, विषमेघ० विषयुक्त मेघ, अशनिमेघकरक - ओला- आदिके गिरानेसे पर्वतों को विदारण करनेवाले मेघवज्रमेघ, 'अपिवणिज्जोदगा वाहिरोग - वेदणोदीरणा परिणामसलिला अमणुन्नपाणियगा' अपेय जलवाले मेघ, शारीरिक क्ष, पीडा और वेदनाके उत्पादक जलवाले मेघ अत एव मनको अंरुचिकारक है जल जिन्हों का ऐसे मेघ चंडालि पहय तिक्खधारा निवायपर वासं वासिहिंति' वर्षाको वर सावेगे - जो वर्षा प्रचण्ड पवन से प्रहत और मूसलधारासे प्रचुर होगी । 'जे णं भार हेवासे गामाऽऽगरनगर निगम खेडकन्वडमडंबदोणमुहपट्टणासमसंवाह संनिवेसगयं जणवयं' जिस से भारतवर्ष में
(છાણાના જેવા સ્વાદવાળા મેઘ) અમ્લ મેઘ – આંબલી જેવાં ખાટા પાણીવાળા મેઘ, અગ્નિ મેઘ – આગની જેમ દાહજનક મેઘ, અશનિ મેઘ – *રા આદિથી યુકત મેઘ, વજ્રા મેધ – પ°તાનું વિદારણ કરનારા મેઘ, વિત્તુભેદ્ય – વિજળીથી યુકત મેઘ, વિષ મેઘविष युक्त पालीवाला भेघ, 'अपिवणिज्जोदगा, वाहिरोग - वेदणोदीरणा परिणामसूलिला अमण्णुन पाणियगा' अपेय ( थी नं शमय मेवां ) जवाजा मेघ, शारीरि કલેશ, પીડા અને વેદના ઉત્પન્ન કરનારા જળવાળા મેઘ, અરુચિકર જળવાળા મેઘ, चंडानिल पहय तिक्खधारा निवायपउरं वासं वासिहिंति ' वराह परसावरी. જે વર્ષા સાથે પ્રચંડ પવન ફૂંકાતા હશે. અને જે વર્ષાં અતિશય મેટી ધારે-મૂશળધારવરસતા હશે.
'जेणं भार हे वासे गामाऽऽगर, नगर निगम खेड, कन्नड, मडंब, दोणमुह
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.६ म.३ भाविमारतवर्षावस्यानिरूपणम् ५५३ मारते वर्षे भरतक्षेत्रे ग्रामाऽऽकर नगर निगम-खेट-कबैट-मडम्ब द्रोणमुख-पत्तना श्रम-संवाहसंनिवेशगतं जनपदं जनसमूहम् 'चउप्पय गवेलए, खहयरे पक्खिसंघे, गामाऽरन्न-पयारनिरए तसे य पाणे' चतुष्पदाः महिष्यादयः, गवेलकाः णावः एलकाः उरभ्राः मेषाः, तान् इत्यर्थः, खेचरान् परिसंघातान् ग्रामारण्यप्रचारनिरतान सांश्च प्राणान् तथा 'बहुप्पगारे रुख-गुच्छ-गुम्म-लय-वल्लितण-पग-हरितोसहि-पवालं-कुरमादीए य तणवणम्सइकाइए विद्धंसेहिति' बहुप्रकारान् वृक्षाः आम्रादयः, गुच्छा:वृन्ताकीप्रभृतयः, गुल्मा:= नवमालिकादयः, लता-अशोकलतादयः, चल्लयः वालुक्यादयः, तृणानि= वीरणादीनि, पर्वकाः इक्षुप्रभृतयः, हरितानि दूर्वादीनि, औषध्यः फलपाकान्ताः ग्राममें रहनेवाले, आकर (खान) में रहने वाले, नगरमें रहने वाले, खेटमें रहने वाले, कर्षटमें रहनेवाले, मडम्बमें रहने वाले, द्रोणमुखमें रहने वाले, पट्टणमें रहने वाले, आश्रम में रहने वाले, इन सब का विध्वंस होगा तथा 'चउप्पय गवेलए-खहयरे पक्खिसंघे-गामारन्नपयारनिरए तसे य पाणे' चतुष्पद - चौपाये महिषी आदिकों का, गायोंका एलक-उरभ्रमेषोंका, आकाशचारी-पक्षिटोलियोंका ग्राम और जंगल वगैरहमें चलते फिरते हुए उस जीवों का 'बहुप्पग्गारे फक्खगुच्छ-गुल्म-लय-वल्लि-तण-पव्वयग-हरितो-सहि-पवालंकुरमाईए य तण वणस्सइकाइए विद्धंसेहिति' अनेक प्रकार के छीन्द्रिय जीवों का. आम्रादि वृक्षो का वृन्ताकी आदि गुच्छोंका, नवमल्लिकादि गुल्मों का. अशोकलता आदि लताओंका, वालुङ्की आदि वेलोंका, वीरण आदि तृणोंका, इक्षु आदि पर्वतोंका, दुर्वाआदि हरित घासका, शाली आदि पट्टणासमसंवाहसन्निवेसगयं जणवयं वर्षाने धरणे ॥ममा मा४२मा(मामा),न१२भा, બેટમાં, કબૂટમાં, મડમ્બમાં, નિગમમાં દ્રોણમુખમાં, પટ્ટણમાં અને આશ્રમમાં રહેનારા જૈન गाने विश्वास यश. तथा 'चउप्पयगवेलए, खहयरे, पकावी संधे गामारन-पयार निए तसे य पाणे मेंस, गाय माहि यो सानो, माना, ४ मां ઊડનારાં પક્ષીસમૂહને, ગામમાં અને વનોમાં હરતાં ફરતાં ત્રસ જીવેને પણ વિનાશ यश. 'बहुप्पगारे रुकाव-गुच्छ-गुल्म-लय-बल्लि-तण-पव्ययंग-हरितासहिपवालंकुरमादीए य तण वणस्सइकाइए विद्ध सेहिति । अनेर घरना दीन्द्रय જીવોને, આગ્રાદિ વૃક્ષોને, વૃન્તાકી (રીંગણી) આદિ ગુચ્છોને, નવમલિકા આદિ ગુમે ને, અશોકલતા આદિ લતાઓને, વાલુંડૂકી આદિ વેલેન, વીરણ આદિ તૃણને ઈક્ષુ (श२१) मा ५व माना (Histml) हुवादि रित धासनी, Alel मा धान्यनी,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
भगवती सूत्रे
शाल्यादयः, मवाला : = पल्लवादयः, अङ्कुराः = शाल्यादिबीजसुचयः, ते आदौ येषां तान च आदिशब्दात् कदलीकमलादिकान् तृणवनस्पतिकायिकान् बादरवनस्पतिमभृतीन् विध्वंसयिष्यन्ते विनाशं प्रापयिष्यन्ति, 'पच्चय- गिरिडोंगर- उत्थल- भट्टिमादीए य वेयडूढगिरिवज्जे विद्दाविर्हिति' पर्वताः शैलाः, गिरयः = पर्वत विशेषाः, डोंगरा : लघुपर्वताः उत्स्थलानि उन्नतानि धूलिस्थलानि उत्थलानि धूलिपर्वताः भ्रष्ट्राः = पांशुवजितभूमयः ते आदौ येषां तांच आदिशब्दात् प्रासादशिखरादिकान् वैताढ्य गिरिवजन् वैताढ्य गिरिमुक्त्वा शेषान सर्वान विद्रावयिष्यन्ते विनाशयिष्यन्ति । 'सलिलबिल-गडदुग्ग- विसम - निष्णुन्नयाई च गंगासिंधुवज्जाई समीकरेहिंति' सलिलबिलानि जलनिर्झरान, गर्तान्, दुर्गाणि खातिकाप्राकारान् विषमाणि= विषमभूमिका, औषधियोंका, पल्लव आदिकों का, कदली कमल आदि शाली वगैरह बीज सूचियों का और बादर वनस्पति आदि रूप तृण वनस्पतिकायिकों का विध्वंस होगा 'पव्वय - गिरि- डोंगर- उत्थलभट्टिमाईए य वेयगिरिवज्जे चिरावेहिंति' पर्वतों का, गिरियों का, डूंगरोंका, ऊंचे धूलियुक्त स्थानोंका धूलि पर्वतों का, पांशु (धूल) वर्जित भूमिका, प्रासाद, शिखर आदि का विनाश होगा, पर्वतादिकों में विनाश से केवल वैतादयगिरि ही बचा रहेगा, क्रीडाशैलों का नाम पर्वत है । पर्वत विशेषो का नाम गिरि है । लघु पर्वतों का नाम डूंगर है । पांशु धूलिरहित भूमि का नाम भ्रष्ट्र है । " सलिलबिल गढ - दुग्ग-विसमनिष्णुन्नयाई च गंगासिन्धुबजाई समीकरेहिंति' गंगा और सिन्धु नदीको छोड़कर बाकीके पानी झरने, खड्ढे, खातिका के प्राकार (खाई के पास के कोट) तथा विषम भूमिमें रहे हुए ऊंचे नीचे ઓષધિયાના, પાન આદિકાને, કન્ની, કમલ આદિ બીજા કુરાના, અને ખાકર વનસ્પતિ રૂપ આદિ તૃણ વનસ્પતિકાયિકાને પણ વિનાશ થશે.
6
'पव्त्रय, गिरि- डोंगर - उत्थल - महिमाईए य वेयड गिरिवज्जे विरावेहिंति' पर्वतोनो, गिरिमोना, इंगरानो, धूणयुक्त या टेम्शमोनो धूण रहित भूमिनो, प्रसाह, શિખર આદિને વિનાશ થશે. તે વિનાશમાંથી ફકત વૈતાઢગિરિજ ખચી જશે. ક્રીડાૌલાને પતા કહે છે, પર્વત વિશેષાને ગિરિ કહે છે, નાના પ°તાને ડૂંગર કહે છે. धूणरहित भूमिने 'भ्रष्ट्र छे. 'सलिलविल-ग- दुग्ग-दिसमनिष्णुन्नयाई च उडे गंगासिंधुवज्जाई समीकरेहिंति ' गंगा भने सिंधु नहीं सिवायनी नही, चालीना ઝરણાઓ, ખાડા, ખાઇની પાસેના કેટ, તથા વિષમ ભૂમિકામાં રહેલાં ઊંચા નીચાં
,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
"
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका स.७ उ.६ २.३ भाविभारतवर्षावस्थानिरूपणम् ५५५ स्थितानि निम्नोगतानि च स्थलानि गङ्गासिन्धुवर्जाणि समीकरिष्यन्ति, मेघवर्षणेन विषमाः समा भविष्यन्ति-इति भावः। गौतमः पृच्छति-'तीसे गं भंते ! समाए भारहवासस्स भूमीए केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सइ ? ' हे भदन्त ! तस्यां खलु समायां दुष्षमदुष्षमायां भारतक्षेत्रस्य भूमेः कीदृशः आकारभावप्रत्यवतारः आकारभावप्रादुर्भाव: भविष्यति-सम्पत्स्यते ? भगवानाह-'गोयमा ! भूमी भविस्सइ इंगालभूया, मुम्मुरभूया, छारियभूया, तत्तकवेल्लुय भूया' हे गौतम ! भूमिः भविष्यति अङ्गारभूता-निधूमाग्निमयी; मुर्मुरभूता-तुषाग्निमयी. क्षारिकभूता भस्मभूता, तप्तकवेल्लकभूता संतप्तलोहतापिकामयी, 'तत्तसमजोईभूया, धूलिबहुला, स्थल ये सब एकसे बराबर हो जायेंगे। मेघके वर्षणसे विषम स्थान सब सम हो जायेंगे।
अब गौतम स्वामी प्रभुसे पूछते हैं कि- 'तीसे णं भंते ! समाए भारहवासस्स भूमिए केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्स इ' हे भदन्त ! उस दुष्षमदुष्षमाकालमें भूमिका आकारभाव प्रत्यवतार कैसा होगा ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! भूमीभविस्सइ इंगलभूया, मुम्मुरभूया, छारियभूया, तत्तकवे ब्लुयभूया' उस समयकी भूमि निर्धूम अग्नि जैसी अंङ्गारभूत होगी, तुषको अग्नि जैसी मुर्मुरभूत होगी, क्षारिकभूत - भस्मभूत होगी, संतप्त लोहेके तवे जैसी गरम होगी, 'तत्तसमजोइ भूया' तप्त अग्नि जैसी दोहजनक होगी, 'धूलिबहुला' धूलि बहुल होगी, 'पंकबहुला' સ્થળે, એ બધાં સ્થાને એક સરખાં-સમતલ બની જશે. અતિશય વર્ષાને કારણે સમસ્ત વિષમ સ્થાને સમલિત થઈ જશે.
वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने पूछे छे - 'तीसे गं भंते ! समाए भारहवासस्स भूमिए केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सइ ? ' महन्त ! તે દુ:ષમદુઃષમા કાળમાં ભારતવર્ષની ભૂમીને આકાર ભાવ પ્રત્યવતાર કે હશે? એટલે કે તે કાળ ભૂમિનું સ્વરૂપ કેવું હશે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે'गोयमा !' डे गौतम ! ' भूमि भविस्सइ इंगालभूया, मुम्मुरभूया, छारियभूया, तत्तकवेल्लयभया' ते णे भूमि निधुम मनिनावी मारभूत , तुषना (iगर्नु भूस) मानवी भुभुरभूत (छायाना पोटाव) ये, क्षा२िऽभूत (मस्मीभूत)
श, म तपाn acाना ती ॥२म श. 'तत्तसमजोडभया' तयासी भनिन। २वी नारी श, 'धूलिबहुला' uplo४ धूया युत शे, 'पंकबहुला,' मतिशय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
भगवतीसत्रे रेणुबहुला, पंकबहुला, पणगबहुला, चलणिबहुला' बनेन समा तुल्या ज्योतिषा अग्निना भूता इति तमसमज्योतिर्भूता धलिबहुला, रेणुबहुला लक्ष्मधूलिबहुला अधिकबालुका, पङ्कबहुला कर्दममयी, पनकबहुला अधिकशैवाला, चलनिबहुला अधिकछिद्रवत्वेन दुर्गमा भूमिः भविष्यतीति पूर्वेण योगः पुनश्च सा भूमिः ‘बहणं धरणिगोयराणं सत्ताणं दुभिकमा यावि भविस्सई' बहूनां धरणिगोचराणां सत्यानां दुनिष्क्रमा दुःखेन नितरां गमनयोग्या चाऽपि भविष्यति ॥सू० ३॥
भाविभस्तक्षेत्रीयमनुष्यावस्थावक्तव्यता। पुनर्भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्यदशावक्तव्यतामाह-'तीसे णं भंते' इत्यादि।
मूलम्-'तीसेणं भंते ! समाए भारहे वासे मणुयाणं केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सइ ! गोयमा ! मणुया भविस्संति दुरूवा, दुव्वण्णा, दुग्गंधा, दुरसा, दुप्फासा, अणिटा अकंता, जाव-अमणामा, हीणस्सरा, दीणस्सरा, अणिटुस्सरा, जाव-अमणामस्सरा, अणादेजवयणपञ्चायाया, निल्लज्जा, कूड-कवड-कलह-बंध-वेरनिरया, मजायातिकमप्पहाणा, अकज्जकीचड बहुल होगी, 'पणग बहुला' शैवाल बहुल होगी, 'चलणिबहुला' अधिक छिद्रोंवाली हो जाने के कारण वह चलने में दुर्गम होगी तथा 'बहुणं धरणिगोयराणं सत्ताणं दुन्निकमा यावि भविस्सई' जो भूमिगोचर प्राणी इस पर चलेंगे भी तो उन्हें चलने फिरने में बड़ा भारी कष्ट होगा इस प्रकार उस समयकी भूमि गमनके अयोग्य बन जावेगी ।। सू० ३॥ 81451ो श, 'पणगबहुला' uple शेपाणी शे, 'चलणी बहुला' अधिक
दीया यु४त 45 पाने ॥२णे यासवामा दुर्गम श, तथा बहूणं धरणिगोयराणं सत्ताणं दुनिक्कमा यावि भविस्सइ'.
જે સ્થળચર પ્રાણીઓ તે ભૂમિ પર ચાલશે, તેમને ચાલવામાં ઘણી ભારે મુશ્કેલી પડશે. આ રીતે તે કાળે ભરતક્ષેત્રની જમીન ગમન કરવાને (હરવા ફરવાને) ગ્ય રહેશે નહી. છે સૂ. ૩ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.६ मू.४ भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्यावस्थानिरूपणम् ५५७ निच्चुज्जया, गुरुनियोयविणयरहिया य, विकलरूवा, परूखनह-केस-मंसु-रोमा, काला, खर-फरुसझामवन्ना, फुट्टसिरा, कविल-पलियकेसा, बहुण्हारूसंपिणद्ध-दुईसणिज्जरूवा, संकुडियवलीतरंगपरिवेढियंगमंगा, जरापरिणयव थेरगनरा, पविरलपरिसडियदंतसेढी, उन्भडघडयमुहा विसमणयणा, वंकनासा, वंकवलीविगयभेसणमुहा, कच्छूकसराभिभूया, खर-तिक्खनख-कंडइय - विक्खयतणू, दकिडिम – सिंज्झफुडिय-फरुसच्छवी, चित्तलंगा, टोलागिइ-विषमसंधि-बंधणउक्कुड्डुअठिगविभत्त-दुब्बला, कुसंघयण-कुप्पमाण - कुसंठिया, कुरूवा, कुट्ठाणासण-कुसेज्ज-दुब्भोइणो, असूइणो, अणेगवाहिपरिपीलियंगमंगा, खलंत-वेज्झब्भलग, निरुच्छाहा, सत्तपरिवज्जिया, विगयचेट-नट्टतेया, अभिक्खणं सीय-उण्ह खर फरुसवायविज्झड्डियमलिणपंसुरयगुंडियंगमंगा, बहकोहमाणमाया, बहूलोभा, असुहदुक्खभागी; ओसन्नधम्मसण्णसम्मत्तपरिभट्ठा, उक्कोसेणं रयणिप्पमाणमित्ता, सोलस-वीसइ-वासपरमाउसो, पुत्तनत्तुपरियालपणयबहुला, गंगासिंधूओ महानईओ, वेयड्ढंच पवयं निस्साए बावत्तरि निओया बीयं बीयमेत्ता; बिलवासिणो भविस्संति ॥ सू० ४ ॥
छाया-तस्यां खलु भदन्त ! समायां भारते वर्षे मनुष्याणाम् कीदृशः आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यति ? गौतम ! मनुष्या भविष्यन्ति दुरूपाः,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
मगवतीसत्रे दुर्वर्णाः, दुर्गन्धाः, दूरसाः, दुःम्पर्शाः, अनिष्टाः अकान्ताः, यावत्-अमनोमाः, हीनस्वराः, दीनस्वराः, अनिष्टस्वराः यावत्-अमनोमस्चराः, अनादेयवचन प्रत्यायाताः, निर्लज्जाः , कूट-कपट-कलह-वध-बन्ध-वैरनिरताः, मर्यादातिक्रम
भाविभरतक्षेत्रीय मनुष्यावस्थावक्तव्यता'तीसे गं भंते ! समाए भारहे वासे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तीसे गं भंते ! समाए भारहे वासे मणुयाणं केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सइ) हे भदन्त ! उसकालमें भरतक्षेत्र में मनुष्योंके आकारभावका आविर्भाव कैसा होगा ? अर्थात् भरत क्षेत्रकी वर्णादि पर्याय कैसी होगी ? (गोयमा) हे गौतम ! (मणुया भविस्संति दुरुवा, दुवन्ना, दुग्गंधा, दुरसा, दुफासा अणिट्टा, अकंता जाव अमणामा, हीणस्सरा, दीणस्सराअणिहस्सरा, जाव अमणामस्सरा, अणादेजवयणपञ्चायाया, निलज्जा, कुडकवडकलहवहबंधवेर निरया. मज्जायातिकमपहाणा) उस समयके मनुष्य ऐसे होंगे कि जिनकारूप खराब होगा, वर्ण खराब होगा, गंध खराब होगा, स्पर्श खराब होगा । वे अनिष्ट, अकान्त यावत् अमनोम मनको न रुचे ऐसे होंगे । उनका स्वर हीन, दीन, अनिष्ट और यावत् अमनोम होगा वचन उनके अनादेय और जन्म उनका निरर्थक होगा। वे बिलकुल लज्जारहित होंगे, कूटनीतिमें, कपट करनेमें, कलहकरने में,
ભાવિ ભરતક્ષેત્રીય મનુષ્યાવસ્થાની વતવ્યતાतीसे णं भंते ! समाए भारहेवासे' त्याहसूत्रार्थ- (तीसे णं भंते ! समाए भारहेवासे मणुयाणं केरिसए अगरभावपडोयारे भविस्सइ ?) 3 HE-! ते पमपमा मा भारत वर्षमा મનુષ્યના આકાર ભાવને આવિર્ભાવ કેવો હશે? એટલે કે તેમના શરીર, રૂપ, ગુણ मातिनु २१३५ 3 श ? (गोयमा!) 3 गौतम ! (मणुया भविस्संति दुरूवा, दुवन्ना, दुग्गंधा, दुरसा, दुफासा, अणिट्ठा, अकता जाव अमणामा, हीणस्सरा, दीणस्सरा अणिहस्सरा जाव अमणामस्सरा, अणादेज्जवयणपञ्चायाया, निलज्जा, कुडकवड • कलह - वहबंध - निरया, मजायातिक्कमप्पहाणा) ते समयन। मनुष्य। ખરાબ રૂપવાળા, ખરાબ વર્ણવાળા, ખરાબ ગંધવાળા અને ખરાબ સ્પર્શવાળે હશે. तमा मनिष्ट, मन्त, ( यावत ) ममनाम ( भनने मे नही सेवा) श. तेभने। स्१२ डीन, दान, मनिष्ट ( यावत) मभनाभ ( मागभी थाय सेवा) श. तमनां વચન અનાદેય હશે અને તેમનો જન્મ નિરર્થક હશે. તેઓ બિલકુલ લજજા રહિત હશે, અને ફૂટનીતિ, કપટ, કલહ, વધ બંધ અને શત્રુતા કરવામાં સદા લીન રહેશે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
म. टीका श. ७ उ.६ मू. ३ भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्योवस्थानिरूपणम् ५५९ प्रधानाः, अकार्यनित्योद्यताः गुरुनियोगविनयरहिताश्च, विकलरूपाः, प्ररूढनखकेशश्मश्रुरोंमाणः, कालाः, खरपरुषध्यामवर्णाः, स्फुटितशिरसः, कपिलपलित केशाः, बहुस्नायुसंपिनद्धदुर्दर्शनीयरूपाः, संकुचितवलितरङ्गपरिवेष्टिताङ्गोपाङ्गाः, जरापरिणता इव स्थविरनराः, प्रविरलपरिशटितदन्तश्रेणयः, दुर्भरघटमुखाः, विक्रमनयनाः, वक्रनासाः, वक्रवालिविकृत-भीषणमुखाः, कच्छुकशराभिभूताः, खर-तीक्ष्ण-नखकण्ड्यनविक्षततनवः, दद्रु किटिभसिध्मवध करने में, बंध करनेमें, एवं शत्रुता करने में नित्य तत्पर रहेंगे । मर्यादाका अतिक्रमण करना उनका प्रधान कार्य रहेगा । (अकजनिच्चुजया गुरुनियोयविणयरहिया य विकलरूवा, परूढ-नह-केस मंसु-रोमा, काला, खरफरुसझामवन्ना, फुट्टसिरा, कविलपालियकेसा, बहुण्हारुसंपिणद्धदुइंसणिज्जरूवा, संकुडियवलीतरंगपरिवेढिय. गमंगा) अकार्य करने में वे नित्य उद्यत रहेंगे। गुरुजनोंकी अवश्य करने योग विनय से वे रहित रहेंगे। उनकारूप बेडौल होगा । इनके नख, केश, दाढीके बाल और मूछों के बाल बढे रहेंगे। ये अत्यन्तकाले, कठोरस्पर्शवाले, धूमके जैसे वर्णवाले, विखरे हुए बालों काले, कपिल पलित केशोंवाले, अनेक स्नायुयों से संबद्ध होनेके दुर्दर्शनीयरूपवाले, आडे टेढे अंगोवाले-बलितरंगोसे परिवेष्टित अंगोपाङ्गोवाले होंगे (जरा परिणयव्व, थेरगनरा, पविरलपरिसडिय दंतसेढी, उन्भडघडयमुहा, विसमणयणा, वंकनासा, बंकवली विगय भेसणमुहा, कच्छू कसराभिभूया 'खर-तिक्खनख कंडूइय विक्खय तमान भुभ्य ४ाय मर्यादा मार्नु Seaधन ४२पार्नु ७२.(अकज्जनिच्चुज्जयागुरु नियोयविणयरहिया य, विकलरूवा, परुढ - नह-केस • मंसु - रोमा-काला, खरफरुसझामवन्ना, फुवसिरा, कविल - पालियकेसा, बहुण्हारुसंपिणद्ध • दुईसणिज्जरूवा, संकुडियवली तरंग परिवहियंगमंगा) तेसा नहीं ४२॥ योग्य आय ४२वाने सहा તત્પર રહેશે, ગુરુજનો ચિત વિનયથી એટલે કે વડિલે પ્રત્યે કરવા યોગ્ય વિનયથી તેઓ રહિત
श. मन म, श, भने हाढी-भूछना वाण ५॥ २९श. तेम्मा सत्य-त , કઠોર સ્પર્શવાળા, ધૂમસમાન વર્ણવાળા, વેરવિખેર કેશવાળા, દુર્બળ (પીળાશ પડતાં) કેશવાળા, અનેક સ્નાયુઓનો સંબદ્ધ હેવાને લીધે દુર્દશનીય (બેડોળ) રૂપવાળા, વક मनोवा, भने ४२यलीथी युत मगोपांगोवाणा श. (जरा परिणयन्च, थेरगनरा पविरल-परिसडिय-दंतसेढी, उब्भडधडयमुहा विसमणयणा. चकनासा, बंकवली विगयभेसणमुहा, कच्छूकसराभिभूया. खरतिक्खनखक डूइय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
भगवतीसत्रे स्फुटितपरुषच्छवयः, चित्रलाङ्गाः, टोलाकृतिविषमसन्धि बन्धनो-स्कुटुकास्थिक विभक्तदुर्बलाः, कुसंहनन कुममाण-कुसंस्थिताः, कुरूपाः, कुस्थानासम-कुशय्या. दुर्भोजिनः, असयिनः, अनेकव्याधिपरिपीडिताङ्गोपाङ्गाः, स्खलद्विवलगतयः, तणू-दकिडिम-सिंज्म - फुडिय - फरसच्छवी, चित्तलंगा, टोलागिइविसमसंधि-बंधण-उक्कुड अढिग विभत्त-दुव्वला, कुसंघयण-कुप्पमाण कुसंठिया, कुरूवा, कुट्ठाणासण-कुसेज्ज-कुमोइणो) वृद्धपुरुष जैसी इनकी शारीरिक अवस्था होगी इनकी दंतपंक्ति विरल और सडी हुई जैसी होगी घडे के नीचे के भाग जैसा दबा हुआ इनका भयंकर चपटा मुख होगा दोनों नेत्र इनके विकराल होंगे । नाक इनकी टेढी होगी । ये स्वयं भी टेढे होंगे और शरीर इनका झुरियों से व्यास रहेगा इनके मुखकी रचना वक्र और वलियों से विकृत होनेके कारण भय उपजावे ऐसी होगी । वे छाजन और दाद से सदा व्याप्त रहेगे कठिन और तीक्ष्ण नखोद्वारा दाद आदिको खुजानेके कारण ये बहुत ही भद्दे शरीरवाले या व्रणवाले दिखलावेंगे दद्ध और एक प्रकारके किडिम कोढसे तथा सिध्म से हुआ इनके शरीरकी खाल बिलकुल फटो हुई सी रहेगी और वह बडी कठोर होगी इनके अवयव विचित्र होंगे पिशाच के समान भयप्रद इनकी विक्खयतणू दकिडिम-सि ज्झ-फुडिय-फरुसच्छवी. चित्तलंगा. टोलागिइ विषमसंधि-बधण. उक्कुड अद्विगविभत्त-दुब्बला कुसंघयणकुप्पमाण, कुसंठिया. कुरूवा, कुट्ठाणासणकुसेगंजकुभोइणो)
તેમના શરીરની હાલત વૃદ્ધ પુરૂષના જેવી હશે. તેમની દંતપતિ વિરલ અને સડેલી હોય એવી હશે. ઘડાનાં નીચેના ભાગ જેવું દબાયેલું અને ચપ્પટ એમનું સુખ ઘણું ભયંકર લાગતું હશે. તેમની બન્ને આંખે વિકરાળ હશે. તેમને નાક વાંકું હશે. તેઓ પોતે પણ વક્રેતાયુક્ત હશે. તેમનું શરીર કરચલીથી છવાયેલું હશે, તેમના મુખની રચના વક, અને કરચલીઓ વાળી હોવાથી અત્યંત ભયપ્રેરક હશે. તેમના શરીર પર સદા ખસ, ખુજલી આદિ ચામડીના દર્દો થશે. કઠણ અને તીણ દ્વારા ખુજલી આદિ વાળા ભાગને ખંજવાળવાને લીધે તેના શરીર ઘણુજ ગંદા અને ત્રણ (જખમ) વાળા દેખાશે. દાદર, કિટિમ (એક પ્રકારના ચામડીના રોગો અને કોઢથી તેમના શરીરની ચામડી બિલકુલ ફાટી ગઈ હોય એવી લાગશે, અને તે ઘણું કઠેર સ્પર્શવાળી હશે. તેમના અંગે વિચિત્ર હશે પિશાચના જે ભયપ્રદ તેમનો દેખાવ હશે તેઓ વિષમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श.७३.६२.४ भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्यावस्थानिरूपणम् ५६१ निरुत्साहाः, सवपरिवर्जिताः, विगतचेष्ट नष्टतेजसः, अभीक्ष्णं शीतोष्णखर-- परुषवातवियडिय(व्याप्त)मलिनपांशुरजोगुण्डिताङ्गोपाङ्गाः, बहुक्रोधमानमायाः, बहुलोभाः, असुख-दुःखभागिनः, अवसवधर्मसंज्ञासम्यक्त्वपरिभ्रष्टाः, उत्कृष्टेन आकृति होगी शारीरिक संधिबंध इनका निम्नोन्नत होगा । यथास्थान नहीं रहनेके कारण अलग२ रूपसे प्रतीत होनेवाली इनकी हड्डीयां होगी, ये बिलकुल कमजोर होंगे, इनका संहनन कुत्सित और प्रमाणहीन होगा । इनके अवयवोंकी आकृति कुत्सित होगी अर्थात् संस्थान इनका खराब होगा। रूप भी इनका अच्छा नहीं होगा। ये खराब स्थानवाले और खराब आसनवाले होंगे । खराबशय्यावाले और खराब भोजन वाले होंगे। (असुइणोअणेगवाहिपरिपीलियंगमंगा, खलंत वेभवगईनिरुच्छाहा,सत्तपरिवज्जिया) खराबविचारवाले होंगे। प्रत्येक अंग जिनके अनेक व्याधियोंसे पीडित हो रहे हैं ऐसे ये होंगे। इनकी चाल स्खलनायुक्त और विह्वलतायुक्त होगी। उत्साहहीन और उद्यमहीन ये होंगे । आत्मबल इनमें नहीं होगा. (विगयचेट्टा, नढतेया, अभिक्खणं सीय-उण्ह-खर - फरुस - वायविज्ञडियमलिणपंसुरय गुंडियंगमंगा) विकृत चेष्टाओंसे युक्त, तेजरहित, बारबार शीत, उष्ण, तीक्ष्ण, एवं कठोर पवनसे ये व्याप्त रहेंगे। (बहुकोह-माण(ઊંચાં નીચ) સંધિ બંધનવાળા હશે. તેઓ અસંબદ્ધ હાડકાવાળા હશે. તે કારણે યથાસ્થાને નહીં રહેવાને કારણે તેમના અસ્થિ અલગ અલગ નજરે પડતાં હશે. તેઓ બિલકુલ કમજોર હશે. તેમનું સંહનન કુત્સિત [ઘણાજનક] અને પ્રમાણુ રહિત હશે. તેઓ કદરૂપા હશે. તેમના રહેઠાણે ખરાબ હશે. ઉઠવા બેસવાના આસને ખરાબ હશે. तेभने सुपाना याने। १२३५ शे भने तेभर्नु मान ५५ ५२२५ . ( असुइणो अणेगवाहिपरिपीलियंगम गा. खलंत. वेब्भवगई. निरुच्छाहा. सत्तपरिवज्जिया તેમના વિચારે ખરાબ હશે. તેમના પ્રત્યેક અંગ અનેક વ્યાધિઓથી યુક્ત હશે. તેઓ સ્થિર પગલે ચાલી શકતા નહીં હોય અને ગભરાટ અથવા વિહવળતાથી ચાલતા હશે, તેઓ ઉત્સાહહીન અને ઉદ્યમહીન હશે. અને તેમનામાં આત્મબળ તે હશે જ નહીં. (विगयचेट्ठा, नट्ठतेया. अभिक्रवण सीय-उण्ह-खर-फरुसवायविज्झडियमलिणपंसु रयगुडियं गमगा) तेथे विकृत थेटा-मोवाणा २मने ते४ डिन श. पावार शात, ઉષ્ણ, તીર્ણ, અને કઠેર પવન તેમને સહન કરવું પડશે. તેમના અંગ ધૂળથી મલિન भने २१) ५२tei sश. ( बहुकोहमाण माया बहु लामा अमुहदुक्खभागी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
भगवतीसूत्र रत्निप्रमाणमात्राः, षोडशविंशतिवर्ष परमायुषः, पुत्रनप्तपरिवारप्रणयबहुलाः, गङ्गासिन्धू महानद्यौ वैताढयं च पर्वतं निश्राय द्वासप्ततिः नियोगा क्षेत्राणि (बिलानि) बीजं बीजमात्रा: बिलवासिनो भविष्यन्ति ॥सू० ४॥
टीका-'तीसे गं भंते ! समाए भारहे वासे मणुयाणं केरिसए आगार भावपाडोयारे भविस्सइ ?' हे भदन्त ! तस्यां खलु अवसर्पिण्यां दुष्षमदुष्षमाया-बहुलोभा असुहदुक्खभागी ) बहुत क्रोध, बहुत मान, बहुत माया और बहुत लोभवाले ये होंगे । अशुभ दुःखभागी ये (ओसन्न धम्मसण्ण - सम्मत्तपरिभट्टा) प्रायः धर्मसंज्ञा और सम्यक्त्वसे भ्रष्ट रहेंगे। ( उक्कोसेणं रयणिप्पमाणमेत्ता सोलसवोसहवासपरमाउसो) उनके शरीरका प्रमाण उत्कृष्टसे एक हाथका होगा तथा इनकी आयु उत्कृष्टरूप में सोलहवरसकी और बीस बरसकी होगी । (पुत्त नत्तु परियालपणेयबहुला) पुत्र पोत्र आदि परिवारमें इनकी मोहममता बहुत अधिक होगी । (गंगासिंधुओ महानईओ वेयवड्ढ च पव्वयं निस्साए बावत्तरि निओदा बीयं बीयमेत्ता बिलवासिओ भविस्संति) गंगा, सिन्धु इन दो महानदियों को एवं वैताढ्य पर्वतको आश्रित करके बीज के जैसे बीजमात्र ऐसे बिल निवासी होंगे। ___टीकार्थ-सूत्रकारने इस सूत्रद्वारा भावि भरतक्षेत्रीय मनुष्यकी
अवस्थाका वर्णन किया है । इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है તેઓ બહુજ ધ, માન, માયા એને લેભવાળા હશે અશુભદુઃખભાગી એવાંતે કાળના મનુષ્ય ( ओसन्नधम्मसण्णसम्मत्तरिपरिभट्टा ) सामान्यत; सज्ञा भने सन्मत्वथा सहित २३श. ( उक्कोसेण रयणिपमाणमेत्ता सोलसवीसइवासपरमाउसो ) તેમના શરીરનું ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણે એક હાથનું હશે અને તેમનું ઉત્કૃષ્ટ (અધિકમાં અધિક) मायुष्य १६थी२० वर्षनु श (पुत्त नत्तु परियालपणयबहुला ) પુત્ર, પૌત્ર આદિ પરિવાર પ્રત્યે તેને મેહ અને મમતા ઘણું અધિક પ્રમાણમાં હશે. (गगा सिंधुओ महानईओ वेयड्ढे च पव्यय' निस्साए बावत्तरि निओदा बीय बीयमेत्ता बिलवासिओ भविस्सति) , सिधु मा मे भानही माना तथा વૈતાઢય પર્વતનો આશ્રય લઈને તેમના ૭૨ નિગદ બિલ નિવાસ્થાન હશે તે બિલરૂપ નિવાસસ્થાનમાં જ તેઓ રહેશે બીજાના જેવાં બીજ માત્ર (બીજ પ્રમાણુ) એટલે કે અ૯પ કદવાળા તે બિલવાસીઓ હશે.
ટીર્થિ–આ અવસર્પિણીના દુઃષમદુઃષમાં કાળમાં ભારતક્ષેત્રના મનુષ્યની હાલત કેવી હશે તેનું સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં પ્રતિવાદન કર્યું છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श.७३.६ सू.४ भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्यावस्थानिरूपणम् ५६३ मायां समायां दुष्षमदुष्षमकाले भारते वर्षे मनुष्याणां कीदृशः आकारभावप्रत्यवतारः तत्र-आकार-आकृतिः, तस्य भावः-पर्यायः, तस्य प्रत्यावतारः मादुर्भावो यः स तथा भविष्यति ? भगवानाह-'गोयमा ! मणुया भविस्संति दुरूवा, दुब्बना, दुग्गंधा, दुरसा, दुप्फासा, अणिहा, अकंता, जाव-अमणामा', हे गौतम ! तस्यां दुष्पमायां समायां भारते वर्षे मनुष्या दूरूपा-कुरूपाः, दुर्वर्णाः कुवर्णवन्तः, दुर्गन्धा: दुर्गन्धवन्तः, दूरसाः कुरसवन्तः, दुःस्पर्शा: कठोरकर्कशादिस्पर्शवन्तः, अनिष्टाः अनभिलषिताः अकान्ताः, अकमनीयाः यावत्-अप्रियाः अमनोज्ञाः अमनोऽमाः मनसा अम्यन्ते इति मनोऽमाः न मनोऽमाः इति अमनोऽमाः मनःप्रतिकूलाः इत्यर्थः भविष्यन्ति, पुनश्च कि 'तीसे णं भंते ! समाए भारहेवासे मणुयाणं केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सई' हे भदन्त ! उस अवसर्पिणी कालके दुष्षम दुष्षमाकालमें भारतवर्ष के मनुष्योंका किस प्रकारका आकारभाव प्रत्यवतार होगा ? उत्तरमें प्रभुने कहा 'गोयमा' हे गौतम ! 'मणुया मणुया भविस्संति' उस समयके मनुष्योंका आकारभाव प्रत्यवतार इस प्रकारका होगा 'दुरूवा, दुवन्ना, दुग्गंधा, दुरसा, दुप्फासा, अणिट्ठा, अकंता, जाव अमणामा' उस समयके मनुष्य दुरूप खोटे रूपवाले, दुर्वर्ण खोटे वर्णवाले, दुर्गन्ध दुर्गन्धवाले, दूरस खोटे रसवाले, दुस्पर्श कठोर, कर्कश आदि स्पर्श वाले, अनिष्ट जिन्हें कोई भी नहीं चाहे, ऐसे, अकान्त अकमनीय, यावत् अप्रिय, अमनोज्ञ, मनको अरुचिकारक
गौतम २वामी भडावीर प्रभुने मे - पूछे । ( तीसेणं भंते समाए मारहे वासे मणुयाणं केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सइ ! હે ભદન્ત આ અવસર્પિણી કાળના દુઃષમદુઃષમ રૂપ છઠ્ઠ આરામાં ભારતવર્ષના મનુષ્યોનો કેવા પ્રકારને આકાર ભાવ પ્રત્યવતાર હશે ! એટલે કે તે સમયે માણસનું સ્વરૂપ વિચારે, ગુણે આદિ કેવા પ્રકારના હશે. !
गौतम स्वामीना प्रश्नान वास मापता महावा२ प्रहेछ गोयमा उ गौतम • मणुया भविस्संति " ते समयना मनुष्यानो मा२ मा २ प्रमाणे ते "दुरूवा. दुवन्ना. दुगंधा. दुरसा. दुप्फासा. अणिट्ठा अकंता जाव अमणामा " त समयमा मनुष्य। २।५ ३५, मराम वर्ण, ४२।५ ५ भने ।२ આદિ ખરાબ સ્પર્શથી યુકત હશે. તેઓ અનિષ્ટ (જેમને કોઈ પણ ચાહે નહીં એવા) २५४न्त (मसु४२) मश्रिय, मनोज्ञ, मने ममनाम (अभी प्रेरे मेवा) श
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
भगवतीसूत्रे 'हीणस्सरा, दीणस्सरा, अणिहस्सरा, जाव-अमणामस्सरा', हीनस्वराः दीनस्वरवन्तः, दीनस्वराः दैन्ययुक्तस्वरवन्तः, अनिष्टस्वराः अनभिलषितस्वराः यावत्अकान्तस्वराः अपियस्वराः अमनोज्ञस्वराः कर्कशस्वरा इत्यर्थः, अमनोऽमस्वराः मनोऽप्रियस्वरवन्तः, 'अणादेजवयणपञ्चायाया, निल्लज्जा, कूड-कवड-कलह-वहबंधवेरनिरया, मज्जायाइक्कमप्पहाणा, अकज्जनिच्चुज्जया, गुरुनियोयविणयरहिया य' अनादेयवचनप्रत्यायाताः अनादेयम् अनुपादेयं वचनं प्रत्यायातं जन्म च येषां ते तादृशाः निरर्थकवचनजन्मानः; निर्लज्जा: लज्जारहिताः, कूट-कपट कलह-वध-वैरनिरताः, कूट-कूटनामकं कूटनीतिः मिथ्याभाषणादिकं, कपट, परवञ्चनाय वेषान्तरादिकरणं, कलहः अनुचितभाषणम्, वधः पाणा. तिपातः, वन्धः निगडीकरणम् , वैरं शत्रुता, तेषु निरताः-तत्पराः, मर्यादातिक्रमप्रधानाः मर्यादायाः शिष्टाचारस्य अतिक्रमे उल्लङ्घने प्रधाना: मुख्याः, होंगे । पुनः (हीणस्सरा, दीणस्सरा, अणि?म्सरा, जाव अमणामस्सरा' स्वर इनका हीन बुरा होगा. दीनतायुक्त स्वरसे युक्त होंगे, अनभिलषितस्वरवाले होंगे, यावत् अकान्तस्वरवाले, अप्रियस्वरवाले, अमनोज्ञ स्वरवाले कर्कश स्वरवाले, अमनोमस्वरवाले मनको अप्रिय लगे ऐसे स्वरवाले होंगे 'अणाएज्जवयणपञ्चायाया, निल्लज्जा कूड-कवड-कलह वह-बंध-वेरनिरया. मज्जायाइक्कमप्पहाणा, अकज्जनिच्चुज्जया गुरुनिया यविणयरहिया य' अनुपादेयवचनवाले होंगे निरर्थक जन्मवाले होंगे. लज्जारहित होंगे । कूटनीति मिथ्याभाषण आदिमें, कपट परवञ्चन के लिये वेषान्तर आदि करने में, कलह अनुचित भाषण करनेमें, बंध प्राणातिपात क्रियामें, बंध बाँधनेमें, वैर शत्रुता करने में तत्पर रहेंगे। मर्यादा शिष्टाचार के उल्लंघन करनेमें ये मुख्य होंगे नहीं करने योग्य " हीणस्सरा. दीणस्सरा. अणिहस्सरा. जाव अमणामस्सरा" भने। २५२ हीन, (४४२, न गमे तेव) हीन, मनी, माय, मभने।ज्ञ (४४२२१२वाणा) मने ममनाम (ो प्रे२ मेव।) श. " अणाएज्जवयणपञ्चायाया. निल्लज्जा. कड कवडकलहवलहवहबंधवेरनिरया. मज्जायाइक्कमप्पहाणा. अकज्जा निच्चुज्जया गुरुनियायविणयरहिया य" मना क्यन अनुपाय (२ क्या બીજા લોકોને અગ્રાહ્ય લાગે એવા વચનને અનુપાદેય વચને કહે છે) હશે અને તેમના જન્મ નિરર્થક હશે. તેઓ લજજાથી રહિત હશે. કૂટનીતિ(મિથ્થા ભાષણ આદિ)માં પટમાં (અને છેતરવા માટે વેષાન્તર આદિ કરવામાં) કલહ કરવામાં, વધ(હિંસા કરવામાં અને બંધ બાંધવાની ક્રિયા) કરવામાં તથા વેર કરવામાં તેઓ રત (લીન) રહેતા હશે મર્યાદાનું ઉલંઘન ( શિષ્ટાચારનું ઉલંઘન) કરવામાં તેઓ આગળ પડતાં હશે. નહીં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रियटीका श.७ उ.६ म०४ भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्यावस्थानिरूपणम् ५६५ अकार्यनित्योद्यताः अकर्तव्यकर्मणि नित्यतत्पराः, गुरुनियोगविनयरहिताश्च गुरूणाम् मातापित्रादीनां नियोगे आज्ञापालने विनयरहिताः अविनीताः, अथवा गुरुषु मातापित्रादिषु नियोगेन आवश्यकतया यो विनय स्तेन रहिताः, 'विकलरूबा, परूढनह-केस-मंसु-रोमा, काला, खर-फरुस-झामवन्ना, फुट्टसिरा', विकलरूपाः अङ्गभङ्गतया विकृतावयवरूपवन्तः, प्ररूढनख-केश-श्मश्रु-रोमाणः, प्रवर्द्धित नख-केश-श्मश्रु-रोमवन्तः, कालाः अत्यन्तकृष्णवर्णाः, खरपरुषध्यामवर्णाः खरपरुषाः अतीवकठोरस्पर्शवन्तः, ध्यामवर्णाः धूम्रवर्णाः, स्फुटितशिरसा विकीर्णकेशाः 'कविल पलियकेसा, बहुण्डारुसंपिणद्धदुईसणिज्जरूवा, संकुडियवलितरंगपारवेढियंगमंगा' कपिलपलितकेशाः = धवलपरिणतकेशाः, बहुस्नायुसंपिनद्धदुर्दशनीयरूपाः बहुभिः स्नायुभिः शिराभिः संपिनद्धं कार्यमें ये नित्य ही तत्पर रहेंगे । माता पिता आदि गुरुजनोंकी आज्ञा के पालन करने में ये विनय रहित अविनीत होंगे अथवा माता पिता आदिके विषयमें आवश्यक विनयसे ये रहित होंगे । 'विकलरूवा, परूढनहकेसमंसु रोमा, काला, खर-फरुस-झामवन्ना फुट्टसिरा' अङ्गभंगवाले होनेके कारण इनके अवयवोंका रूप विकृत होगा, इनके नख, केश, दाढी के बाल और रोम मात्रा से अधिक बढे रहेंगे । ये अत्यन्त कृष्णवर्णवाले होंगे । इनका स्पर्श अत्यंत कठोर होगा धुमके जैसा इनका वर्ण होगा मस्तकके बाल इनके इधर उधर विखरे रहेंगे। 'कविल पलियकेसा, बहुण्हारसंपिणद्ध दुईसणिज्जरूवा, संकुडिय बलितरंगपरिवेढियंगमंगा' इनके बाल पके हुए सफेद होने पर भी कुछ२ पीले रहेंगे । इनका रूप अनेक शिराओं से કરવા યોગ્ય કાર્ય કરવાને તેઓ તત્પર થશે, માતા પિતા આદિ ગુરુજને પ્રત્યે २ विनय तान्ने त विनय गुपया तेथे २डित . "विकलरूवा, परूढ नहकेसमंसुरामा, काला, खर, फरूस झामवन्ना, फुटसिरा" तेया मो ખાંપણવાળા અંગે વાળા હશે. તે કારણે તેમના અવયવોનું રૂપ વિકૃત હશે, તેમના નખ, કેશ, દાઢીનાવાળ અને રોમ પ્રમાણમાં અધિક વૃદ્ધિ પામતા રહેશે. તેમને વર્ણ અત્યંત કૃષ્ણ હશે, તેમને સ્પર્શ અત્યંત કઠોર હશે ધૂમસમાન તેમને વર્ણ હશે, भने तमना भरत ५२ना पाम तेम विमरायेश. "कविल पलियकेसा. बहुण्हारु संपिणद्धदुईसणिज्जरूवा, बलितरंगपरिवेढियगमंगा" तेभाना १ प.ei સફેદ હોવા છતાં થોડે અંશે પીળાશ પડતાં હશે. તેમનું રૂપ અનેક શિરાઓથી સંબદ્ધ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
___भगवतीसने संबद्धम् अत एव दुर्दर्शनीयं रूपं येषां ते तथा, संकुचितवलितरणपरिवेष्टितातोपानाः संकुचितैः शुष्कत्वेन संकोचं प्राप्तः वलितरङ्गैः शिथिलचर्मरेखारूपैः परिवेष्टितम् च अङ्गोपाङ्गं येषां ते तथाविधाः। तानेव दृष्टान्तेनाह-'जरापरिणयन्त्र थेरगनरा' जरापरिणताः जरापरिगता वृद्धावस्थायुक्ताः स्थविरनरा इव, वृद्धपुरुषा इच, 'पविरलपरिसडियदंतसेढी, उन्भडघडमुहा, विसमणयणा, चंकनासा, वंकवलिविगयभीसणमुहा' प्रविरलपरिशटितदन्तश्रेणयः प्रविरला अनिविडा दन्तविरलत्वेन च परिशटिता दन्तश्रेणिर्येषां ते तथा अत्यन्तविकरालविरलदन्तश्रेणिवदनाः, उद्भटघटमुखाः कुम्भनिम्नभागवद् भयङ्करमुखाः, विषमनयनाः विकरालनेत्राः, वक्रनासाः चक्रनासिकायुक्ताः वक्रविलविकृतभीषणमुखाः चक्रवलिभिः तिर्यकशिथिलचर्मरेखाभिः विकृत-विकरालं भीषणं मयजनकं मुखं येषां ते तथा 'कच्छू-कसराभिभूया, खरतिक्खनक्ख-वंडूइयविक्खयतणू, संबद्ध होनेके कारण दुदशनीय होगा इनके अंगोपाङ्ग संकुचित एवं खोलकी सिकुडन झुरियों रूप तरङ्गोसे परिवेष्टित रहेंगे अतः ये ऐसे मालूम होंगे कि जैसे 'जरापरिणयव्य थेरगनरा' वृद्धावस्था से युक्त वृद्ध मनुष्य हों। 'पविरलपरिसडियदंतसेढी' इनको दन्तपंक्ति दूर२ होगी और वह सड़ी हुई जैसी होगी। 'उन्भडघडमुहा' इनका मुखकुंभ घटके नीचे के भाग जैसा चिपटा और दिखने में बडा भयप्रद होगा 'विसमणयणा, वंकनासा वंकवलीविगयभेसणमुहा' इनके दोनोंनेत्र विकराल होंगे । नाक इनकी टेडी होगी । इनका मुख टेडा और बलियों से भयजनक होगा । 'कच्छू कसराभिभूया,
હેવાને કારણે દુર્દશનીય (બેડોળ, જોવું ન ગમે એવું) હશે. તેમનાં અંગોપાંગે સંકુચિત અને ચામડી પર પડેલી કરચલીઓરૂપ તરંગથી પરિષ્ટિત (આચ્છાદિત) રહેશે. તેથી 'जरापरिणयव्वथेरगनरा ' वृद्धावस्था संपन्न मनुष्य पi ते पाये. 'पविरल परिसडिय दंतसेढी' तेमनी यति २ २ २७८श, भने सडी १४ लाय मेवी auntी शे. 'उब्भडघडमुहा' तमनु भु५ धान! Almया रे पट्ट पाने ४२) मय anतु शे. 'विसमणयणा, बंकनासा, बंकवलीविगयभेसणमुहा' તેમની બન્ને આંખે વિકરાળ હશે, તેમનું નાક વાંકું હશે, તેમનું મુખ વક અને ४२यदायवाणु शे, मने ते १२0 लयन तु शे. 'कच्छ-कसराभिभूया,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय चन्द्रिकाटोका श.७३.६२.४ माविभरतक्षेत्रीयमनुष्यावस्थानिरूपणम् ५६७ ददु-किडिभ-सिंज्झ-फुडियफरुसच्छवी' कच्छु-कशराभिभूताः, कच्छ्र:= पामा, तया कशरैः खसरैः खजूभिः, अभिभूताः आक्रान्ता व्यासा इत्यर्थः अत एव खरतीक्ष्णनखकण्डूयनविक्षततनवः खराणां कठोराणां तीक्ष्णानां तीव्राणां नखानां कण्डूयनेन-खर्जनेन विक्षताः वणयुक्तास्तनवो येषां ते तथा, दकिटिभसिध्म-स्फुटितपरुषच्छवयः दद्रुकिटिभसिध्मानि= क्षुद्रकुष्टचर्मरोगविशेषाः, तैः स्फुटिता अत एव परुषा कठोरा छविः वपुराकृतियेषां ते तथा, 'चित्तलंगा, टोलागइ-विसमसंधिबधण- उक्कुड्ड अद्विगविभत्त-दुब्बला, कुसंघयण-कुप्पमाण-कुसंठिया, कुरुवा.' चित्रलाङ्गाः विचित्रावयवाः, टोलाकृति-विषमसन्धिबन्धनो-स्कुटुका-स्थिक-विभक्त-दुर्बलाः, तत्र खरतिक्खनक्खकंडूइयविक्खयतणू दकिडिम-सिंज्झ-फुडियफरुससच्छवी' इनके समस्त शरीर भरमें पामा-खुजली रहेगी, अतएव उसको खुजलाने के कारण इनके नख कठोर और बहुत तीखे रहेंगे इनके शरीर पर खुजाते२ व्रण घाव हो जायेंगे । दद्रु किटिम सिध्म-दव नाम दादका है, किटिम एक प्रकारका चर्मरोम होता है
और सिघ्म से हुआ का नाम है, जो शरीर पर कुछ २ सफेद (कोढ) दाग के रूपमें चलकते जैसा होता है, इन सबके सद्भाव से उनका शरीर फटा हुआ रहेगा इस कारण उनके शरीर का चमडा कठोर बना रहेगा 'चित्तलंगा, टोलागइ विसमसंधिवंधण उक्कुड्ड-अद्विगविभत्तदुब्बला, कुसंघयणकुप्पमाणकुसंठिया कुरूवा' चित्रलांग ये विचित्र अवयववाले, टोलाकृति पिशाच के जैसी भयङ्कर आकृतिवाले, विषमसंधियं धनवाले, उत्कुटुक असंबद्ध हड्डियोंवाले खर तिक्खनकाव-कंडूइय विक्खयतणू दट्टकिडिमसिंज्झ-फुडिय-फरुस-च्छवी' તેમના આખા શરીરે ખુજલી હશે, તેથી તેને ખંજવાળવાના ઉપયોગમાં આવી શકે એવાં કઠેર અને તીણ તેમના નખ હશે. એવા નખદ્વારા શરીર પર વારંવાર ખંજવાળવાને લીધે તેમના શરીર પર ત્રણ (ઘાવ) પડયા હશે. દાદર, કિટિમ (એક પ્રકારને ચામડીને રેગ) અને સફેદ કોઢને કારણે તેમની ચામડી ફાટી ગયેલી રહેશે भने ते २२ तेमनी यामीन। २५॥ ४॥२ श. 'चित्तलंगा टोलागइ-विसमसंधिबंधण-उक्कुड्ड-अद्विगविभत्तदुब्बला, कुसंघयण - कुप्पमाण-कुसंठिया-कुरूवा' તેઓ વિચિત્ર અવયવોવાળા, અને પિશાચના જેવી ભયંકર આકૃતિવાળા હશે તેઓ વિષમ (નીચાં ઊંચાં) સંધિબંધનવાળા હશે, તેઓ અસંબદ્ધ અસ્થિવાળા હશે, અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
-
-
भगवतीसने 'टोल' इति देशी शब्दः पिशाचवाचकः, तेन टोलाः पिशाचाः, तद्वद् भयङ्करा आकृतयो येषां ते तथा विषमाणि-निम्नोन्नतानि हूस्वदीर्घाणि सन्धिबन्धनानि येषां ते तथा, उत्कुटुकानि-असम्बद्धानि अस्थिकानि 'हड्डी' इतिमसिद्धानि अत एव तानि विभक्तानीव विभक्तानि दृश्यमानान्तरालानीव येषां ते तथा, दुर्बला बलरहिताः, कुसंहनन-कुप्रमाण-कुसंस्थिताः, तत्रकुत्सितं संहननं येषां ते तथा, कुममाणाः कुत्सितं प्रमाणं येषां ते प्रमाणहीना इत्यर्थः, कुसंस्थिताः कुत्सितं संस्थानम् अवयवाकृतिरूपं येषां ते तथा कुसंस्थाना इत्यर्थः, कुरूपा:-कुत्सितरूपवन्तः, 'कुट्ठाणासण-कुसेज्ज-कुभोइणो, असुइणो, अणेगवाहिपरिपीलियंगमंगा, खलंत-वेब्भलगई, निरुच्छाहा, सत्तपरिवज्जिया' कुस्थानासन-कुशय्यकुभोजिनः कुत्सितस्थानाः कुत्सितासनाः, कुत्सितशयनाः कुत्सितभोजना इत्याशयः, अशुचयः शुचिविचाररहितत्वात् अनेकव्याधिपरिपीडिताङ्गोपाङ्गाः अनकैः व्याधिभिः श्वासकासादिभिः परिपीडितानि अङ्गोपाङ्गानि येषां ते तथा, स्खलद्विवलगतयः, स्खलन्ती
और इसी कारण जिनकी हड्डियोंके अन्तराल स्पष्ट नजरमें आवेंगे ऐसे होंगे । 'टोल' ये देशीय शब्द है और यह पिशाच का वाचक है। शरीर इनका बलरहित होगा। इनका संहनन खराब होगा वह अपने२ प्रमाण से हीन होगा संस्थान भी इनका अच्छा नहीं होगा इसी कारण इनका रूप सुहावना नहीं दिखेगा। 'कुट्ठाणासणकुसेज-कुभोइणो, असुइणो, अणेगवाहिपरिपीलियंगमंगा खलंत वेन्भलगई, निरुच्छाहा, सत्तपरिवजिया' इनके रहने के स्थान खराब होंगे, इनके बैठने उठने के आसन खराब होंगे, इनके सोने के स्थान खराब होंगे । इनका भोजन खराब होगा ये पवित्र विचारोंसे रहित होने के कारण अशुचि रहेंगे, अनेक श्वास कास आदि रूप તે કારણે તેમનાં હાડકાંની અંદરના ભાગ સ્પષ્ટ નજરે પડતા હશે. (ટેલ એ ગામઠી શબ્દ છે. અને તે “પિશાચ નો વાચક છે). તેમનું શરીર કમજોર હશે. તેમનું સંહનન ખરાબ હશે–તેઓ હીન પ્રમાણવાળા હશે. તેમનું સંસ્થાન (શરીરને આકાર) પણ સુંદર नही डाय, ते ४ारणे तमे सुह२ माता नहीं होय. 'कुट्ठाणासण, कुसेज्ज-कुभोइणो, असुइणो अणेगवाहिपरिपीलियंगमंगा-खलंत वेब्भलगई, निरुच्छाहा, सत्तपरिवज्जिया' तमना २४।१२।७५ हश, तमना sal असवान मासना मरास હશે, તેમનાં શયનસ્થાનો ખરાબ હશે અને તેમને આહાર પણ ખરાબ હશે. તેઓ પવિત્ર વિચારોથી રહિત હોવાથી અપવિત્ર હશે. તેઓ શ્વાસ, ખાંસી આદિ વ્યાધિથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.६ सू.४ भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्यावस्थानिरूपणम् ५६९ विहला च गतिर्गमनं येषां ते तथा, निरुत्साहाः उत्साहरहिताः निरुद्यमा इत्यर्थः, सत्त्वपरिवर्जिताः सत्त्वहीनाः आत्मबलरहिता इत्यर्थः 'विगयचेहनट्टतेया, अभिक्खणं सीय-उण्ह-खर-फरुसवायविज्झडियामलिणपंसुरयगुंडियंगमंगा' विगतचेष्ट-नष्टतेजसः विगता विकृताचेष्टा-आचरणं येषां ते तथा, अत एव नष्टानि तेजांसि येषां ते तथा, शीतोष्णखरपरुषवातविज्झडि व्याप्ताः, मलिनपांशुरजोगुण्डिताङ्गोपाङ्गाः शीतोष्णखरपरुषवातेन व्याप्तं युक्तम् अत एव मलिनं च पांशुरूपेण रजसा गुण्डितम्-उद्धूलितम् अङ्गोपाङ्गं येषां ते तथा, 'बहुकोह-माण-माया बहुलोभा, अमुह-दुक्खभागी' बहुक्रोधमानमाया:अत्यधिकक्रोध-मान-मायावन्तः, बहुलोभाः, अशुभदुःखभागिनः अमङ्गलरूपदुःखयुक्ताः 'ओसन्नधम्मसण्ण-सम्मत्त परिभट्ठा ' अबसन्नधर्मसंज्ञाः व्याधियोंसे परिपीडित इनके अङ्ग और उपाङ्ग बने रहेंगे। इनकी चाल ऐसी होगी जो स्थिर नहीं होगी चलते समय ये गिरजाया करेंगे अत एव वह इनकी चाल घबडाहट से भरी रहेगी। इनमें उत्साह होगा नही, निरुद्यमी ये होंगे । आत्मबलसे ये रहित होंगे। (विगयचेट्टनट्टतेया अभिक्खणं सीय उण्ह-खर-फरुस वायविज्झडियमलिणपंसुरयगुंडियंगमंगा' आचरणरूप चेष्टाएँ इनकी विकृत होंगी तेज इनके नष्ट रहेंगे। उस समयकी शीत, उष्ण एवं अत्यन्त कठोर वायु से युक्त हुए इनके अङ्ग और उपाङ्ग उडती हुई पांशुरूप धूलिसे मलिन बने रहेंगे 'बहुकोहमाणमाया बहुलोभा, असुहदुक्खभागी' उस समय के ये मनुष्य अत्यधिक क्रोध, मान, माया
और लोभवाले होंगे । अमंगलरूप दुःखसे ये व्याप्त रहेंगे। 'ओसन्नપીડાતાં હશે, તેમનાં અંગો અને ઉપાંગ વ્યાધિથી ગ્રસ્ત હશે. તેઓ સ્થિર ગતિથી ચાલી શકતાં નહીં હોય–તેઓ ચાલતાં ચાલતાં પડી જતાં હશે, તે કારણે તેમની ચાલ ગભરાટભરી હશે. તેઓ ઉત્સાહહીન અને નિરુદ્યમી હશે. તેમનામાં આત્મબળને मनाव श. 'विगयचेद्र-नट्टतेया, अभिक्खणं सीय उण्ह-खर-फरुस-वाय विज्झडिय मलिणपंसुरयगुंडियंगमंगा, तेमनी येष्टाय। (माय२९५) विकृत श मने ते તેજહીન હશે. તે સમયે એવો શીત, ઉષ્ણ અને કઠેર પવન ફૂંકાતા હશે કે તે પવનથી ઊડતી ધૂળ અને રજવડે તેમનાં અંગ અને ઉપાંગે મલિન બની રહેશે. 'बह कोह-माण-माया-बह लोभा असुहदक्खभागी' समयना भनुष्यो मातशय કો, માન, માયા અને અધિક લેભથી યુકત હશે. તેઓ અમંગળ રૂપ દુઃખથી સદા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
भगवती सूत्रे
मनुष्या
सम्यक्त्व परिभ्रष्टाः अवसन्नं= बाहुल्येन धर्मसंज्ञया = धर्मवासनया सम्यक्त्वेन च परिभ्रष्टाः = रहिताः नष्टप्रायधर्मसंज्ञाः सम्यक्त्वपरिवर्जिताश्च भविष्यन्ति इति पूर्वेण सम्बन्धः । पुनश्च ते 'उकोसेणं स्यणिप्यमाणमेत्ता, सोलसवीसइवासपरमाउसो' उत्कृष्टेन रत्निप्रमाणमात्राः रत्नेः हस्तस्य प्रमाणं चतुर्विंशत्य गुलमानं, तेन मात्रा शरीरपरिमाणं येषां ते तथाविधाः हस्तपरिमितशरीरवन्तः, तथा षोडशविंशतिवर्षपरमायुषः षोडश वा विंशतिर्वा वर्षाणि परमायुः येषां ते तथाविधाः, 'पुत्त- नत्तु- परियालपणयबहुला' पुत्रनप्तृपरिवारप्रणयबहुलाः पुत्रपौत्र दौहित्रप्रभृतिपरिवारेषु अत्यन्तस्नेहवन्तः, एवं च अल्पायुनेऽपि बहुपत्यता तेषां सिध्यति, स्तोकेनापि कालेन यौवन सद्भावात् । 'गंगा-सिंधूओ महानईओ, वेयडू च पव्त्रयं निस्साए वात्तरं निओगा बीयं बीयमेत्ता बिलवासिणो भविस्संति' गङ्गासिन्धूमहानद्यौ धम्म सण्ण सम्मत परिभट्टा' प्राय: करके ये धर्मवासना और सम्यव से परिभ्रष्ट रहित होंगे । 'उक्को सेणं स्यणिप्पमाणमेत्ता सोलसवीसहवासपरमाउसो' अधिक २४ अंगुल प्रमाण इनका शरीर होगा और आयुभी इनकी ज्यादासे ज्यादा १६ वर्षकी या २० वर्षकी होगी, 'पुत्त नन्त परियाल पणयबहुला' पुत्र पौत्र दौहित्र आदि परिवारों में ये अत्यन्त रनेहवाले होंगे । इस तरहसे अल्पायु में भी ये बहुत संतानवाले हो जाते हैं यह बात सिद्ध होती है क्यों कि थोडे से ही समय में ये यौवन अवस्थावाले बन जाते हैं । 'गंगा सिंधुओ महानईओ वेयइढं च पव्वयं निस्साए बावतारं निओगाबीयं बीयमेत्ता बिलवासिओ भविस्संति' गंगा सिन्धु इन दो महानदियों को
पीडाता रहेथे. 'ओसन्न धम्मसण्ण सम्मतपरिभट्ट' सामान्य रीते तो ते धर्मभावना मने सभ्यत्वथी विहीन इथे. 'उक्कोसेणं स्यणिप्पमाणमेचा सोलसवीसइवासपरमाउसो' तेभना शरीरनु प्रमाणु अधिभां अधि २४ गणप्रमाण (मे હાથ પ્રમાણુ) હરશે, અને તેમનું આયુષ્ય અધિકમાં અધિક ૧૬ અથવા ૨૦ વર્ષનું હશે. 'पुत्त- नत्तु- परियाल - पणय बहुला' पुत्र, पौत्र, हौडित्र माहि परिवार प्रत्ये तेथे। अधि માહ-મમતાવાળા હરશે. શકા-અલ્પાયુમાં પણ બહુ સંતાનેાવાળા હોવાનું કેવી રીતે સંભવી શકે છે? સમાધાન– તેએ ઘેાડાં વર્ષોંમાં જ યુવાની પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી એ वात संभवी छे, 'गंगासिंधुओ महानईओ वेयडूढं च पव्वयं निस्साए बावन्तरि निओदा बीयं बीयमेत्ता बिलवासिओ भविस्संति ' गंगा मने सिंधु,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका. श.७.उ.सू.५ भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्याहारनिरूपणम् ५७१ वैताढय च पर्वतं निश्राय आश्रित्य द्वासप्ततिः नियोगाः क्षेत्राणि विलानित्यर्थः निवास स्थानानि तेषां भविष्यन्ति तेष्वेव तेषामवस्थानात् , तथा बीजमित वीज भाविसन्ततिहेतुत्वात्, बीजस्येव मात्रा परिमाणं येषां ते बीजमात्राः स्वरूपतः स्वल्पा इत्यर्थः बिलवासिनो भविष्यन्तीति ॥सू० ४॥
भरतक्षेत्रीयभाविमनुष्याहारवक्तव्यता । भाविभारतवर्षीयमनुष्याधिकारात् तद्विशेषाहारवक्तव्यतामाह-'ते णं भंते' इत्यादि । ___मूलम-ते णं भंते ! मणुया कं आहारं आहारहिति? गोयमा! तेणं कालेणं तेणं समएणं गंगा-सिंधूओ महानईओ रहपहवित्थराओ अक्खसोयप्पमाणमेत्तं जलं वोज्झिहिति, से विय णं जले बहुमच्छकच्छभाइन्ने, णो चेव णं ओउबहुले भविस्सइ। तए णं ते मणुया सूरूग्गमणमुहुत्तंसिय सूरत्थमणमुहुर्तसिय, बिलेहितो निद्धाहिति, निद्धाइत्ता मच्छकच्छभे थलाई गाहेहिंति, गाहित्ता सीयायवतत्तएहिं मच्छ - कच्छभेहिं एकवीस वाससहस्साइं वित्तिं कप्पेमाणा विहरिस्संति । ते णं भते ! मणुया निस्सीला, निग्गुणा, निम्मेरा, णिपञ्चक्खाणपोसहोववासा, ओसणं मंसाहारा, मच्छाहारा, खोदाहारा, कुणिमाहारा, कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छि. और वैताढयपर्वतको आश्रित करके उनके ७२ निगोद, बिलनिवास स्थान होंगे, उनमें ही उनका निवास रहेगा भाविसन्ततिके हेतु होने के कारण बीजके जैसे बीजमात्र अर्थात् स्वरूप से अल्प ये बिलवासी होंगे ॥ मू० ४ ॥ આ બે મહાનદીઓને તથા વૈતાઢય પર્વતનો આશ્રય લઈને, તેમના ૭૨ નિગેદ, બિલ–નિવાસસ્થાને હશે. તે નિવાસસ્થાનોમાં જ તેઓ નિવાસ કરશે. ભાવિ સત્તતિના હેતુ હોવાને કારણે બીજના જેવા બીજમાત્ર એટલે કે અલ્પ સ્વરૂપવાળા તે બિલવાસીઓ હશે તે સૂટ ૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
भगवतीसूत्रे
हिंति, कहिं उववज्जिहिति ? गोयमा ! ओसन्नं नरग - तिरिक्खजोणिएसु उववजिहिंति, ते णं भंते! सीहा, वग्घा, वग्गा, दीविया, अच्छा, तरच्छा, परस्सरा, निस्सीला तहेव जाव कहि उववजिहिंति ? गोयमा ! ओसन्नं नरग-तिरिक्ख - जोणि एसु उववजिहिंति । तेणं भंते! ढंका, कंका, विलका, महुगा, सिही, निस्सीला, तहेव जाव ओसन्नं नरगति रिक्खजोणिएसु उववजिर्हिति । सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' ॥ सू० ५ ॥
सत्तमसयस्त छट्टो उद्देसो समत्तो ॥ ७-६ ॥
छाया - ते खलु भदन्त ! मनुष्याः कम् आहारम् आहरिष्यन्ति ? गौतम ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये गङ्गासिन्धू महानद्यौ रथपथविस्तारे अक्षस्रोतः भरतक्षेत्रीय भावि मनुष्योंके आहारकी वक्तव्यता
'तेणं भंते ! मणुया' इत्यादि
सूत्रार्थ - ( तेणं भंते ! मणुया के आहारं आहारेहिंति) हे भदन्त ! आरेके मनुष्य किस प्रकारका आहार करेंगे ? (गोयमा) हे गौतम ! (तेणं कालेणं तेणं समएणं) उस काल और उस समय में ( गंगा सिंधूओ महानईओ) गंगा और सिन्धू ये दो महानदियां (रह पहवित्थराओ, अक्वसोयप्पमाणमेत्तं जलं बोज्जिहिंति) रथ के मार्ग प्रमाण विस्तारवाली बनकर रथके पहियोंकी धुराके प्रमाण अर्थात् चार हाथ प्रमाणविस्तृत प्रवाहवाले जलको, अर्थात् चार हाथप्रमाणरूप भागमें ભરતક્ષેત્રના ભાવિ મનુષ્યાના આહારની વકતવ્યતા— 'तेणं भंते ! मणुया' इत्याह
सुत्रार्थ - ( तेणं भंते! मणुया कं आहारं आहारेर्हिति ?) हे महन्त ! अवसर्पिणीना छट्टा आरामां मनुष्यो देवा अहारनो आहार ४२ ? (गोयमा) डे गौतम ! ( तेणं काले तेणं समरणं) तेणे अने ते समये (गंगासिंधूओ महानईओ) गंगा भने सिन्धू, मे मे भडानहीओ (रह पह वित्थराओं, अक्खसोयमाणमेत्तं जलं वोज्झिहिंति ) रथना मार्ग प्रमाणु विस्तारवाजी अनी नशे. अर्थात् ચારહાથ પ્રમાણના વિસ્તારવાળા જળને અર્થાત્ ચારહાથ પ્રમાણ ભાગમાં જલ વહેવરાવશે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७ उ. ६. ५ भाविभरतक्षेत्रीय मनुष्याहारनिरूपणम् ५७३ प्रमाणमात्रं जलं वाहयिष्यतः, तदपि च खलु जलं बहुमत्स्य- कच्छपाकीर्णे, नो चैव खलु अब्बहुलं भविष्यति, ततः खलु ते मनुष्याः सूर्योद्गमनमुहूर्ते च सूर्यास्तगमनमुहूर्ते च विलेभ्यो निर्द्धाविष्यन्ति, निर्धाव्य विलेभ्यो मत्स्यकच्छपान स्थलानि ग्राहयिष्यन्ति, ग्राहयित्वा शीतातपतप्तैः मत्स्यकच्छपैः एकविंशतिवर्षसहस्राणि वृत्तिं कल्पयन्तो विहरिष्यन्ति । ते खलु भदन्त ! मनुष्याः निश्शीलाः, निर्गुणाः, निर्मर्यादाः, निष्प्रत्याख्यानपोषधोपवासाः जलको बहागी । ( से वि य णं जले बहु मच्छकच्छभाइन्ने णो चेत्र णं आउबहुले भविस्सर) उनका वह जल अनेक मत्स्यों और कच्छपों से भरा हुआ रहा करेगा । उसमें वह पानी बहुत तो होगा नहीं (तए णं से मणुया सूरूग्गमणमुहुत्तंसि य सूरत्थमणमुहुनंसि य बिलेहिंतो निद्राहिंति निद्राइत्ता बिलेहिंतों मच्छकच्छ मे थलाई गाहेहिंति, गाहिता सियातवतत्तएहिं मच्छकच्छ एहिं एकवीसं वाससहस्साइं वित्तिं कप्पेमाणा विहरति तब वे मनुष्य सूर्योदय होनेके समय पर एक मुहूर्त्त सूर्यचढे वहांतक बाहर निकलेंगे और सूर्यके अस्त होनेके बाद एक मुहूर्त्ततक अपने २ बिलोंसे बाहर निकलेंगे । निकलकर वे मछलियों को और कच्छपोंको उस पानी में से बाहर निकालकर जमीन पर रखेंगे । वहां रखकर वे शर्दी और धाम - धूपसे तप्त हुई उन मछलियों से एवं कच्छपों से २१ हजार वर्षतक (इसी तरहसे करके) अपना जीवन निर्वाह करेंगे । ( तेणं भंते ! मणुया निस्सीला, (सेवियणं जले बहु मच्छकच्छभाइन्ने णो चेवणं आउवहुले भविस्सइ) તે નદીઓમાં વધારે પાણી તેા હશે નહીં, છતાં પણ તે પાણીમાં અનેક માછલાંઆ मने अयमाओ रहेता हरी. ( तपणं से मणुया - सूरूग्गमणमुहुत्तं सिय सूरत्थमणमुहुतं सिय विलेहिंतो निद्धाहिंति, निदाइत्ता बिलेहिंतो मच्छकच्छ मे थलाई गाहेहिंति, गाहिता सियातत्रतत्तएहिं कच्छ एहि एकत्रीसं वाससहस्साई विति कप्पेमाणा विहरिस्संति) તે મનુષ્યા સૂર્યાદય થયા બાદ એક મુદ્ભૂત પ્રમાણુ સમય સુધી અને સૂર્યાસ્ત બાદ એક મુહૂર્ત’પ્રમાણ કાળ સુધી પેાત પેાતાનાં મિલરૂપ નિવાસ્થાનામાંથી બહાર નીકળીને તેએ એ પાણીમાંથી માંછલીઓ અને કાચમાને બહાર કાઢશે. તેમને બહાર કાઢીને તે તેમને જમીન પર મૂકશે. શીત અને તડકાથી સુકાયેલી તે માછલીએ અને કાચબાના તેએા આહાર કરશે. ૨૧ હજાર વર્ષ સુધી આ પ્રમાણે કરી કરીને તે મનુષ્યા તેમને निर्वाड सावशे. (तेणं भंते मणुया निस्सीला, निग्गुणा, निम्मेरा निपच्चक्खाण
मच्छ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
भगवती सूत्रे
aar मांसाहाराः, मत्स्याहाराः, क्षौद्राहाराः कुणपाहाराः कालमासे कालं कृत्वा कुत्र गमिष्यन्ति, कुत्र उत्पत्स्यन्ते ? गौतम अवसन्नं नरकतिर्यग्योनिकेषु उत्पत्स्यन्ते । ते खलु भदन्त ! सिंहाः, व्याघ्राः, वृकाः, द्वीपिकाः, ऋक्षाः, तरक्षाः, पाराशराः, निश्शीलाः तथैव यावत् कुत्र उत्पत्स्यन्ते ? गौतम ! अवसन्नं नरकतिर्यग्योनिषु उत्पत्स्यन्ते । ते खलु भदन्त ! काकाः, निरगुणा, निम्मेरा, निपञ्चक्खाणपोसहोववासा ओसण्णं मंसाहारा मच्छाहारा, खोद्दाहारा, कुणिमाहारा, कालमासे काल किच्चा कहि उववज्जिहिंति ?) हे भदन्त ! वे मनुष्य जो कि शील रहित, निर्गुण मर्यादारहित और प्रत्याख्यान तथा पोषधोपवासरहित होते हैं और प्रायः माँसाहारी, मत्स्याहारी क्षुद्र-आहारी, मृतशरीराहारी होते हैं मरकर कहां जावेगे कहां उत्पन्न होंगे ? 'गोयमा ! ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववज्जिहिंति ) हे गौतम ! वे मनुष्य प्रायः नरक और तिर्यच योनियों में उत्पन्न होंगे । ( तेणं भंते ! सीहा, वग्घा, वगा दीविया, अच्छा, तरच्छा, परस्सरा, निस्सीला तहेव जाव कहि उववजिहिति) हे भदन्त ! वे सिंह, व्याघ्र, वृक द्वीप, रीछ, तरछ, पराशर पूर्वोक्तरूप से निःशील आदि विशेषणोंवाले बने रहकर यावत् मर करके कहाँ उत्पन्न होंगे । (गोयमा) हे गौतम ! (ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएस उबवज्जिहिंति ) प्रायः ये सब मरकर नरक और तियंच योनियोंमें उत्पन्न होंगे | ( तेणं भंते ! पोसहवासा ओसणं मंसाहारा, मच्छाहारा खोद्दाहारा, कुणिमाहारा कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छहिंति कहिं उत्रवज्जिहिंत्ति) हे महन्त ! ते मनुष्यो ! ने मो શીલરહિત, ગુણુરહિત મર્યાદારહિત અને પ્રત્યાખ્યાન તથા પાષધાપવાસ રહિત જ હરી અને સામાન્યત માંસાહારી, મસ્ત્યાહારી, મધુ આહારી અને મૃતશરીરાહારી હશે તે छाण अवसरे भरणु याभीने यांनी अर्ध गतिमां उत्पन्न थरी ? ( गोयमा ओसन्नं नरगतिरिक्खजेोणिएस उववज्जिर्हिति ) हे गौतम तेथे सामान्य रीते नर भने तिर्य ययोनीभां उत्पन्न थशे. ( तेणं भंते सीहा वग्धा वगा, दीविया, तरच्छा परस्सरा निस्सीला तहेव जाव कर्हि उववज्जिर्हिति ) हे महन्त । ते વાઘ, સિહ વરૂ, દીપડાં, રીંછ, તરસ પારાશરા કિત રીતે નિશીલ આદિ વિશેષણા वाजा मनीने, आज व्यवसरे भरगु याभीने ४४ गतिमां उत्पन्न थरी ? (गोयमा ! ओसन्नं नरगतिरिक्खजेोणीएस उववज्जिर्हिति ) ड़े गौतम सामान्य रीते तेथे अधा भरीने न२४ भने तियय योनियोभां उत्पन थशे (तेणं भंते, ढंका, कंका,
अच्छा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ . ६.५ भाविभरतक्षेत्रीय मनुष्याहारनिरूपणम् ५७५ कङ्काः, विका, मद्गुकाः, शिखिनः निःशीलाः तथैव यावत् अवसन्नं नरकतिर्यग्योनिकेषु उत्पत्स्यन्ते । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति' || सू० ५ ॥
टीका- 'ते णं भंते ! मणुया कं आहारं आहारेति ?' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त ! ते खलु भाविनो मनुष्याः कम् आहारम् आहरिष्यन्ति ? ढंका, कंकालिका, मदुगा, सिही, निस्सीला, तहेव जाव) हे भदन्त ! वे काग, कंक, विलक, जलवायस, मयूर ये सब पूर्वोक्त रूपसे निःशील आदि विशेषणों वाले बने रहकर यावत् मर कर के कहां उत्पन्न होंगे ! (ओसन्नं नरगतिरिक्ख जोणिएस उववज्जिर्हिति ) हे गौतम ! ये सब प्रायः नरक और तिर्यच योनियों में उत्पन्न होंगे। (सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) हे भदन्त ! आपने जो यह सब कहा है वह सर्वथा सत्य है । हे भदन्त ! आपने जो यह सब कहा है वह सर्वथा सत्य है । ऐसा कह कर गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।
टीकार्थ - यहां पर भावि भरतक्षेत्र अर्थात् अवसर्पिणी के छटे आरे के मनुष्यों का अधिकार चल रहा है- मो इसी संबंध को लेकर सूत्रकार ने उनके विशेष आहार के विषय में कथन किया है । इसमें गौतम ने उनसे ऐसा पूछा है - ( तेणं भंते ! मणुया के आहारं आहारेहिंति) हे भदन्त ! अवसर्पिणी काल के छठे आरे के वे मनुष्य कैसा आहार करेंगे ? इसके उत्तर में प्रभुने ऐसा कहा कि - 'गोयमा' हे विलका, मदुगा सिही निस्सीला तहेव जाव) हे लहन्त ते अगडा, ४४, विलय, જળવાયસ, મયૂર આદિ પૂર્વતરૂપે શીલરહિત આદિ વિશેષણેાવાળા અનીને ભરણુ याभीने भ्यां उत्पन्न थशे ? ( ओसन्नं नरगतिरिक्खजोगिएसु उववज्जिहिंति ) हे गौतम तेथे सामान्य रीते नर भने तिर्यय गतिमां उत्पन थरी. ( सेवं भंते ! सेवं भते त्ति) “ दे આપે જે કહ્યું તે સર્વથા સત્ય છે. ” હે ભદન્ત ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વાંથા સત્ય જ છે. એવું કહીને, પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પાતાને સ્થાને બેસી ગયા.
"
ટીકા- અવસર્પિણીકાળના છઠ્ઠા આરામાં ભરતક્ષેત્રના મનુષ્યાનું સ્વરૂપ કેવું હશે તે સૂત્રકારે પ્રકટ કર્યું. હવે આ સૂત્રમાં તેમના આહારનું કથન કરવામાં આવે છે गौतम स्वाभी महावीर प्रभुने । प्रश्न पूछे छे " तेणं भंते मणुया के आहारं आहारेहिंति ! " डे लहन्त ! अवसर्पिणी अजना छठ्ठी आरानां ते मनुष्यो । भाडार ४२शे ? तेन। उत्तर आयता महावीर है " गोयमा ! हे गौतम !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
भगवतीम
भगवानाह - 'गोयमा ! तेणं कालेणं तेणं समरणं गंगासिंधुओं महानईओ रहपविस्थराओ अक्खसोयप्पमाणमेतं जलं बोज्झिहिंति' हे गौतम ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये खलु गङ्गासिन्धु महानद्यौ रथपथविस्तारे रथगमनमार्ग परिमितवि तारवत्यौ=शकटचक्रद्वयमध्यभागपरिमित मार्गत्रस्यौ सत्यौ इत्यर्थः अक्षस्रोतः प्रमाणमात्रम् - अक्षपरिमितं धुरापरिमितं चतुर्हस्तविस्तृतप्रमाणमित्यर्थः स्रोतः प्रवाहो यस्य तत् अक्षस्रोतः तत्प्रमाणा तत्परिमिता मात्रा प्रमाणं यस्य तत् अक्षस्रोतः प्रमाणमात्रं चतुर्हस्तप्रमाणमात्रं विस्तृतजलं वाहयिष्यतः ' से वियणं जले बहुमच्छकच्छभाइन्ने, णो चेत्र णं आउबहुले भविस्सइ ' तदपि च खलु जलं बहुमत्स्य - कच्छभाकीर्णम् बहुभिर्मत्स्यैः कच्छपैश्च आकीर्णे व्याप्तम् नो चैव खलु अब्बहुलम् जलगौतम ! 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' उस काल और उस समय में गंगा सिन्धु ये दो महानदियां 'रहपहवित्थाराओ' रथपथविस्तार में गाडी के दोनों पहियोंके बीचका जितना भाग होता है उतने मार्गमें, 'अक्खसोयप्पमाणमेत्तं जलं वोज्झिहिंति' अक्षस्रोत प्रमाणमात्र जलको वहां वेंगी चक्रमें धुराको प्रवेश करनेका जो छिद्र होता है वह अक्षस्रोत है । इतने अक्षस्रोत प्रमाणमात्र क्षेत्रमें जलको वे वहांवेंगी । अर्थात् इतने परिमित क्षेत्रमें उनका इतना जल बहता रहेगा । ' से विय णं जले बहुकच्छभाइन्ने णो चेव णं आउबहुले भविस्सह' बहने वाला यह जल अधिक नहीं होगा फिर भी जितना यह होगा उतना वह जल वहुत सी मछलियोंसे
बहुत से कच्छपों से
64
ते काणं तेणं समरणं " ते अवसर्पिणी अजना छट्टा भरा ३५ समयमां ગગા અને સિન્ધુ, એ એ મહા નદીએ " रहपवित्थाराओ " રથપથ માર્ગમાં એટલે કે રથના એ પૈડાએ વચ્ચે જેટલું અંતર હોય છે એટલા पटमां, “ अक्वसोयप्पमाणमेत्तं जलं बोज्झिहिंति " २थना मार्ग प्रभाणुवाजी બનીને એટલે કે રથના પૈડાની એટલે કે રથના પૈડાની (રા) ચિલાપ્રમાણ વિસ્તારવાળી અર્થાત ચાર હાથ પ્રમાણ ભાગ જેટલા વિસ્તારવાળી હશે. તેટલા જળવાળી હશે. અને નદીના પટ રથચાલી શકે એટલે પહેાળા હશે. એમ સૂત્રકાર કહેવા માંગે છે. " से त्रियणं जले बहु कच्छभाइन्ने णो चेत्र णं आउवहुले भविस्सर " જો કે તે પાણીના પ્રવાહ આમ તે નાના હરો પણુ તે પ્રવાહુ અનેક માછલી અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७उ. ६.५ भाविभरतक्षेत्रीय मनुष्यावस्थानिरूपणम् ५७७ बहुलं किन्तु मत्स्य कच्छभबहुलं भविष्यति । 'तर णं ते मणुया सूरुग्गमणमुहतसि य, सूरस्थमणमुहुत्तंसिय विलेहिंति' ततः खलु ते मनुष्याः, सूर्योद्गमनम्मुहूर्ते च=सूर्योदयसमकाले, सूर्यास्तमनमुहूर्ते च बिलेभ्यो निद्धाविष्यन्ति = निस्सरिष्यन्ति, निदाइत्ता मच्छ - कच्छभे थलाई गाडेहिंति', निर्द्धाव्य = निःसृत्य मत्स्य - कच्छपान् स्थलानि ग्राहयिष्यन्ति स्थलेषु स्था पयिष्यन्ति : गाहित्ता सियायवतत्तएहिं मच्छकच्छभेहिं एक्कवीसं वाससहस्साइं वित्ति कप्पेमाणा विहरिस्संति' ग्राहयित्वा = स्थलेषु स्थापयित्वा शीताssaपततैः मत्स्यकच्छपैः एकविंशतिः वर्षसहस्राणि वृत्ति=जीविकां कल्पयन्तः
आकीर्ण भरा हुवा रहेगा 'णो चेव णं आउबहुले भविस्सई' यह जल अधिक मात्रामें नहीं रहने के कारण बहुत थोडा होगा - सो 'तरण ते मणुया सूरुग्गमणमुहुसंसि य सूरत्थमणमुहतंसि य विलेहिंतो निद्वाहिंति' के मनुष्य सूर्योदयके एक मुहूर्त्तकालतक और सूर्य अस्त होने पर एक मुहूर्त्त रात्रितक अपने२ बिलोंसे बाहर निकलेंगे 'निद्धाइत्ता विहितो' बिलों से बाहर निकलकर फिरवे 'मच्छकच्छभे थलाई गाहेर्हिति' उनमछलियोंको और कच्छपोंको पकडर कर जमीन में गाड देंगे ' गाहिता सियायवतत्तएहिं मच्छकच्छ भेहिं एकवीसं वाससहस्साइं वित्तिं कप्पेमाणा विहरिस्संति' शीत और आतपसे शुष्क हुई उन मछलियों को और कच्छपों का खाकर अपना जीवन निर्वाह करेंगे । सो इस तरहसे ये २१ हजार वर्षतक करते रहेंगे
अयमामाथी भरपूर हरी " णो चेव णं आउबहुले भविस्सर " २५ सूत्र द्वारा એ વાત પ્રગટ કરવામાં આવી છે કે તે નદીઓમાં અધિક પ્રમાણમાં પાણી નહી હોય, छतां तेभा माछयां मने अयमानो तो सदभाव ४ . " तरणं ते मणुया रुग्गमणमुहुत्तंसि य सूरत्थमणमुत्तंसि य बिलेर्हितो निद्धाहिंति " તે મનુષ્યા સૂર્માંચ થયા પછી એક મુહૂત પ્રમાણુ સમય સુધી અને સુર્યાસ્ત ખાદ એક મુહૂર્ત પ્રમાણુ સમય સુધી પોતાના ખિલરૂપ રહેઠાણેા માંથી બહાર નીકળરશે. " निदाइत्ता बिलेहि तो रहेगा। भांधी महार नीउणीने " मच्छकच्छ भे थलाई गाहेर्हिति " ते भाछसीयो भने अन्यमायने चाउरी, रमने तेमने भीनमा हाटी देश. " गाहित्ता सियायतत्ति मच्छकच्छभेहि एक्कवीसं वासहस्सा वित्तं कप्पेमाणा विहरिस्संति " हंडी भने गरभीथी सुप्रयेसी ते માછલીએ કાચબાઓને ખાઇ. ખાઈને તેઓ પેાતાના નિર્વાહ ચલાવશે. તે આરાના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
भगवतीसूत्रे -निर्वाहयन्तः विहरिष्यन्ति स्थास्यन्ति । गौतमः पृच्छति-'ते णं भंते ! मणुया निस्सीला, निव्वया निग्गुणा, निम्मेरा' हे भदन्त ! ते खलु मनुष्याः निश्शीलाः =शुभस्वभाववर्जिता वा 'निव्वया महाव्रताणुव्रतरहिताः निर्गुणाः उत्तरगुण विकलाः, निर्मर्यादा: कुलादिमर्यादारहिताः 'निप्पञ्चक्खाण-पोसहोववासा
ओसणं मंसाहारा, मच्छाहारा, खोदाहारा, कुणिमाहारा,' निष्पत्याख्यानपोषधोपवासाः प्रत्याख्यान-पोषधोपवासवर्जिताः, अवसन्नम्मायो मांसाहाराः मत्स्याहाराः, क्षौद्राहाराः क्षौद्रं-मधु तदाहारास्तभोजिनः, यद्वा क्षोदाहाराःक्षोदेन भूक्षोदेन आहारो येषां ते तथा कुणपाहाराः कुणपः शबः, मृतकशरीरः तद्रसो वसादिरपि कुणपः, तमाहरन्तीति ते तथा, ते 'कालमासे कालं किचा क्योंकि छठे आरे का प्रमाण २१ हजार वर्षका है। अब गौतमप्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'तेणं भंते ! मणुया निस्सोला, निव्वयस्स निग्गुणा, निम्मेरा' हे भदन्त ! वे मनुष्य महाव्रत और अणुव्रतोंसे रहित होंगे, या शुभस्वभावसे रहित होंगे, निर्गुण उत्तर गुणोंसे रहित रहेंगे, निर्मर्याद कुलादिककी मर्यादासे रहित रहेंगे 'निपञ्चक्खाणपोसहोववासा' प्रत्याख्यान एवं पोषधोपवास से शून्य रहेंगे 'ओसन्न' प्रायः 'मंसाहारा, मच्छाहारा, खोदाहारा, कुणिमाहारा' मांसका आहार करते रहेंगे मछलियोंका आहार करते रहेंगे, क्षौद्रजीवोंका आहार करते रहेंगे या भूक्षोद से है आहार जिन्होंका ऐसे वे होंगे कुणपाहारी होंगे मुर्दोको खानेवाले होंगे, ऐसे अधर्मी वे मनुष्य 'कालमासे काल સમય ૨૧ હજાર વર્ષ હોવાથી, એટલા સમય દરમિયાન ત્યાં ઉત્પન્ન થતા મનુષ્ય ઉપર્યુકત રીતે માંછલાં અને કાચબાનો આહાર કરશે હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे , " तेणं भंते मणुया निस्सीला, निग्गुणा, निम्मेरा" હે ભદન્ત ! તે મનુષ્ય મહાવ્રતે અણુવ્રત પાળતા નહિં હોય. અથવા તેઓ શુભ સ્વભાવથી રહિત હશે તેમનામાં સદ્દગુણ નો અભાવ હશે અને તેઓ મર્યાદા (શિષ્ટાચાર) | २डित श " निपच्चक्खाणपोसहाववासा" भने प्रत्याभ्यान तथा पोषधोपवासथी ५५५ २डित से ओसन्नं सामान्य रीते तो तमे, " मांसाहारा, मच्छाहारा, खोदाहारा, कुणिमाहारा " भांसने। माडा२ ४२ता उश, भाछलीमा माता श, ખાદી કાઢેલ. દાટેલા માછલાને કહાડીને ખાતા હશે અને મર્દનું માંસ પણ ખાતા હશે
मत ! अधभी मनुष्यो " कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छहिंति, कहिं उववन्जिहिति" जो अवस२ मा त्यारे धर्म ( भ२५) पाभीने કયાં જશે. કઈ ગતિમાં ઉત્પન થશે. ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७३.६स.५ भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्यावस्थानिरूपणम् ५७९ कहिं गच्छिहिति, कहिं उववज्जिहिति ?' कालमासे मरणसमये कालं कृत्वामरणधर्म प्राप्य कुत्र गमिष्यन्ति, कुत्र उत्पत्स्यन्ते ? भगवानाह-गोयमा ! ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएमु उववज्जिहिति' हे गौतम ! अबसन्नं प्रायो नरकतिर्यग्योनिकेषु उत्पत्स्यन्ते । गौतमः पृच्छति-'ते णं भंते ! सीहा, वग्या. वगा, दीविया, अच्छा, तरच्छा, परस्सरा, निस्सीला तहेब जाव कहिं उवकिच्चा कहिंगच्छर्हिति कहिं उवजिहिति' काल अवसर काल करके कहांपर जावेंगे कहां उत्पन्न होंगे ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा ! हे गौतम ! 'ओसन्नं नरगतिरिक्ख जोणिएसु उववजिहिति' ऐसे वे मनुष्य प्रायः करके नरक एवं तिथंच की योनिवालों में उत्पन्न होंगे। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'तेणं भंते ! सीहा, बग्घा, बगा, दीविया, अच्छा, तरच्छा, परस्स। निस्सीला तहेव जाव कहिं उववज्जिहिति' हे भदन्त ! वे सिंह, व्याघ्र, वृक, द्वीपकचीता, ऋच्छ रीछ, तरक्ष गेंडा अथवा व्याघविशेष, एवं शरभ ये सब व्रतादि से रहित बने हुए यावत् मर्यादा रहित बने हुए कालमासमें मर करके कहां पर उत्पन्न होंगे ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'ओसन्न' प्रायः करके 'नरकतिरिक्खजोणिएसु उववज्जिहिंति' ये सबके सब इस स्थितिमें नरक
और तिर्यञ्च योनिवालोंमें उत्पन्न होंगे। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'तेणं भंते ! ढंका, कंका, विलका, मद्दगा, सिही,
उत्तर " गोयमा " हे गौतम ! ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएस उववज्जहिति मेवाते मनुष्यो भोट मागे न२४ गतिमा अथवा तिय योनीवा જેમાં ઉત્પન થશે.
गौतम स्वामीनप्रश्न :- " तेणं भंते सीहा वग्धा बगा दीविया अच्छा तरच्छा, परस्सरा निस्सीला तहेव जाव कहिं उववन्जिति "
मान्त ! ते सिड, वाघ, १३, ही५i, N७, तरस (गे) भने २२म, नि:la આદિ અશુભ ગુણોવાળા હોય છે તેમનામાં વ્રતે, પ્રત્યાખાને આદિને અભાવ હોય છે. તો હે ભદન્ત ! તેઓ કાળ અવસરે મરણ પામીને ક્યાં ઉત્પન થશે ?
महावीर प्रभुनी उत्तर :- " गोयमा " गौतम " ओसन्न" सामान्य शत at " नरगतिरिक्खजोणिएमु उववज्जिहिंति " न्य। मां न२४तिभा અને તિર્યંચ એનિઓમાં ઉત્પન્ન થશે.
गौतम स्वामीना प्रश्न:- " तेणं भंते ! ढंका, कंका, विलका, महगा.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वज्जिहिति ?' हे भदन्त ! ते खलु सिंहाः, व्याघ्राः, वृकाः, द्वीपिकाः चीता पदवाच्याः, ऋक्षा-भल्लूकाः, तरक्षा: गैंडापदवाच्याः व्याघ्र विशेषा वा, पाराशराः शरभाः निश्शीलाः महाव्रतादिशीलरहिताः तथैव यावत्-निर्गुणादयो ग्राह्याः, कालमासे कालं कृत्वा कुत्र उत्पत्स्यन्ते ? भगवानाह-'गोयमा ! ओसन्नं नरग-तिरिक्खजोणिएसु उववज्जिहिति' हे गौतम ! सिंहादयों निःशीला जीवाः अवसन्मायो नरकतिर्यग्योनिकेषु उत्पत्स्यन्ते । गौतमः पृच्छति-'ते णं भंते ! ढंका, कंका, विलका, मद्दगा, सिही, निस्सीला तहेव जाव कहिं उववज्निहिति ?' हे भदन्त ! ते ढङ्काः, कङ्काः पक्षिविशेषाः, विलकाः मद्गुकाः, मद्गवो जलवायसाः शिखिनो मयूराः निश्शीलाः तथैव यावत्-निर्गुणाः, निमर्यादाः, निष्प्रत्याख्यानपोषधोपवासाः, प्रायो मांसाहाराः, मत्स्याहाराः, क्षौद्राहाराः, कुणपाहाराः, कालमासे कालं कृत्वा कुत्र उत्पत्स्यन्ते ? भगवानाह-'ओसणं नरग-तिरिक्खजोणिएसु उववज्जिहिति' हे गौतम ! अवसन्नं प्रायः नरक-तिर्यग्योनिकेषु उत्पत्स्यन्ते !। अन्ते गौतमः भगवद्वाक्य निस्सीला तहेव जाव कहिं उववन्जिहिंति' हे भदन्त ! ये ढङ्क कौवा, कङ्क पक्षिविशेष, विलक, मद्गुजलकाक, शिखी-मयूर ये सब पक्षीगण, निःशील होते हुए यावत् निर्गुण निर्मयादा होते हुए, प्रत्याख्यान, पोषधोपवाससे रहित होते हुए प्रायः मांसाहारवाले, मत्स्याहारवाले, क्षौद्र आहारवाले, कुणप मृतकलेवर के आहारवाले बनकर काल अवसर काल करके कहां पर उत्पन्न होंगे ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं हे गौतम ! 'ओसन्नं' ये सब पक्षिगण मायः 'नरगतिरिक्ख जोणिएसु उवयज्मिहिंति' नरक और तिर्यचकी योनिवाले जीवों में उत्पन्न होंगे। अब गौतमस्वामी अन्तमें भगवान् के वाक्यको सिही. निस्सीला तहेव जाव कहि उववन्जिहिति ?" महन्त ! (131, (पक्षि विशेष) १ि१४, भडग (reasts) शिभी (भा२) माहि पक्षीय नि:शीरा डाय छ, નિર્ગુણ હોય છે. નિર્મર્યાદ હોય છે તેમનામાં પ્રત્યાખ્યાન અને પોષપવાસ ૩૫ વ્રતનો અભાવ હોય છે તેઓ પ્રાય માંસાહારી, મસ્યાહારી, ક્ષદ્ધિાહારી, અને કુણપાહારી (મૃત શરીરનું માંસ ખાનાર હોય છે તે હે ભદન્ત તેઓ કાળને અવસર આવતા કાળ કરીને કઈ ગતિમાં ઉત્પન થશે, ?
उत्तर ' गोयमा !' 3 गौतम ' ओसन्नं । भोट लागे वो तमे। 'नरगतिरिक्खजाणिएम उववजिहिति । १२४॥तिभा भने तिपय योनिमा ઉપન્ન થવી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.७३.६सू.५ भाविभरतक्षेत्रीयमनुष्यावस्थानिरूपणम् ५८१ पोमाणिकतया स्वीकरोति-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भगवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! भगवदुक्तं तदेवं सत्यमेवेति भावः ॥सू० ४॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्ध-गद्यपधनैकग्रंथनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति-कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां
"श्रीभगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां सप्तमशतकस्य षष्ठोद्देशः
समाप्तः ॥७-६॥
प्रामाणिक मानकर कहते हैं 'सेवं भंते ! सेव भंते ! चि' ऐसा कहते हैं कि हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सत्य ही है, हे भदन्त ! सर्वथा सत्य ही है ॥ मू० ५ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सातवें शतकके छहा
उद्देशक समाप्त ॥ ७-६ ॥
મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત માનીને ગૌતમ સ્વામી કહે છે કે • सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति 13 मत ! मापे या विषयनु ने प्रतिवाहन કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપનું કથન બિલકુલ સત્ય છે. જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતી સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના સાતમા શતકનો છઠ્ઠો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૭ મે - ૬૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ सप्तमोशेकः प्रारभ्यते ।
सप्तमशतके सप्तमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् । संतृतस्य अनगारस्य क्रियानिरूपणम् । ऐर्यापथिकक्रियायाः कारणम् । कामो रूपी अरूपी वा ? सचित्त: अचित्तो वा ? जीवः अजीवो वा ?। जीवानां कामो भवति अजीवानां वा ? भोगो रूपी अरूपी वा ? भोगः सचित्तः अचित्तो वा ? भोगः जीवः अजीवो वा ? भोगो जीवानां भवति अजीवानां वा ? । भोगानां प्रकारः । कामभोगानां प्रकारः । जीवः कामी भोगी वा ? । नैरयिकाः कामिनः भोगिनों वा भवन्ति ? । पृथिवीकायादिः, द्वीन्द्रियः, त्रीन्द्रियः चतुरिन्द्रियो जीवो भोगी कामी वा ?। अल्पबहुत्ववक्तव्यताविचारः, छद्मस्थ
शतक ७ उद्देशक ७ सप्तमशतकके इस सप्तम उद्देशकका विषय विवरण संक्षेप से इस प्रकारसे है सर्वप्रथम इसमें अनगारकी क्रियाओंका निरूपण किया गया है । ऐर्यापथिक क्रियाका कारण । कामरूपी है या अरूपी है ? सचित्त है या अचित्त है ? जीव है या अजीव है ? जीवोंके काम होता है या अजीवों के काम होता है ? भोगरूपी है या अरूपी है ? भोग सचित्त है या अचित्त है ? भोग जीव है या अजीव है ? भोग जीवोंके होता है या अजीवों के होता है ? भोगोंके प्रकरण । कामभोगोंके प्रकार जीव कामी है या भोगी है ? नैरयिक कामी होते हैं या भोगी होते हैं ? पृथिवीकायिक आदि
शत: ७ देश ७ સાતમાં શતકમાં પ્રરૂપિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ આ ઉદેશકમાં સૌથી પહેલાં અણગારની ક્રિયાઓનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. પથિકી ક્રિયાના કારણેનું પ્રતિપાદન કામરૂપી છે કે અરૂપી છે ? સચિત્ત છે? કે અચિત્ત છે ? જીવ છે કે અજીવ છે ? જીમાં કામ હોય છે કે અજીમાં કામ હોય છે ? ભેગરૂપી છે કે અરૂપી છે ? ભેગ સચિત્ત છે કે અચિત્ત છે ભાગ છવ છે કે અજીવ છે ? ભેગ માં હોય છે કે અજીમાં હોય છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નો અને તેમનાં ઉત્તરનું આ ઉદેશકમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. ભેગના પ્રકારે કામગના પ્રકાર જીવ કામી છે કે ભેગી છે નારકે કામી હોય છે કે ભેગી હોય છે ? પૃથ્વીકયિક આદિ એકેન્દ્રિય છ, દ્વીન્દ્રિય છે, ત્રીન્દ્રિય છે અને ચતુરિન્દ્રિય જીવો કામી હોય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७सू.१ ऐर्यापथिक-सांपरायिकक्रियानिरूपणम् ५८३ मनुष्यः अधोऽवधिकज्ञानी, परमावधिज्ञानी, केवलज्ञानी ? । असंज्ञी जीवः अकामपूर्वकं वेदनां वेदयति ? समर्थः तीवेच्छापूर्वकं वेदनां वेदयति ? समर्थः कथं तीवेच्छापूर्वकं वेदनां वेदयतीति ।
ऐर्यापथिक-सांपरायिकक्रियावक्तव्यता । षष्ठोद्देशके जीवानां नरकोत्पत्तिरुक्ता सा चासंदृतानां भवति । तद्विपरीतस्य संवृतस्य यद् भवति तदाह-संवुडस्स णं भंते' इत्यादि । ___ मूलम्-'संवुडस्स णं भंते ! अणगारस्स आउत्तं गच्छमाण
स्स, जाव आउत्तं तुयमाणस्स, आउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं गेण्हमाणस्स वा, निक्खिवमाणस्स वा तस्स णं भंते! किं इरियावहिया किरिया कजइ, संपराइया किरिया कजइ ? गोयमा ! संवुडस्स णं अणगारस्स जाव तस्स णं इरियावहिया किरिया कज्जइ णो संपराइया, से केण?णं भंते ! एवं वुच्चइ-संवुडस्सणं जाव णो संपराइया किरिया कन्जइ ? जीव, द्वीन्द्रिय जीव, तेइन्द्रिय जीव, चतुरिन्द्रिय जीव, भोगी होते हैं या कामी होते हैं ? अल्प बहुत्व वक्तव्यता विचार । छद्मस्थ मनुष्य अधोऽवधिकज्ञानी, परमावधिज्ञानी, केवलज्ञानी असंज्ञी जीव क्या अकामपूर्वक वेदना का वेदन करता है क्या ? समर्थ होता हुआ भी कैसे अकामपूर्वक वेदनाका वेदन करता है ? क्या समर्थ तीव्र इच्छा पूर्वक वेदनाका वेदन करता है क्या ? समर्थ कैसे तीव्र इच्छापूर्वक वेदनाका वेदन करता है ? કે ભેગી હોય છે ? અલ્ય બહત્વ વિષયક વકતવ્યતાનું કથન. છવાસ્થ મનુષ્ય, અધે વધિકજ્ઞાની, પરમાવધિજ્ઞાની અને કેવલજ્ઞાનીનું કથન.
અસંસી છવ શું કામ પૂર્વક વેદનાનું વેદન કરે છે ? સર્મથ પણ શું અકામ પૂર્વક વેદનાનું વંદન કરે છે ? સમર્થ હોવા છતાં કેવી રીતે અકામપૂર્વક વેદનાનું વેદન કરે છે ? સમર્થ તીવ્ર ઈચ્છાપૂર્વક શું વેદનાનું વેદન કરે છે ? સમર્થ કેવી રીતે તીવ્ર ઇચ્છાપૂર્વક વેદનાનું વેદન કરે છે ? ઇત્યાદિ વિષયનું આ ઉદેશકમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
भगवतीमत्र गोयमा ! जस्स णं कोह-माण-माया-लोभा वोच्छिन्ना भवंति, तस्स णं इरियावहिया किरिया कजइ, तहेव जाव उस्सुत्तं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जइ, से णं अहासुत्तमेव रीयइ, से तेणटेणं गोयमा ! जाव णो संपराइया किरिया कजइ ॥सू० १॥
छाया-संतृतस्य खलु भदन्त ! अनगारस्य आयुक्तं गच्छतः, यावत्आयुक्तं त्वगवर्तयतः, आयुक्तं वस्त्र प्रतिग्रहं कम्बलं पादपोञ्छनं गृह्णतो वा, निक्षिपतो वा, तस्य खल भदन्त ! किम् ऐपिथिकी क्रिया क्रियते, सांपरायिकी क्रियाक्रियते?, गौतम ! संहतस्य रूलु अनगारस्य यावत् तस्य खलु ऐयाफथिकी क्रिया क्रियते, नो सांपरायिकी। तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यतेऐर्यापथिक साम्परायिक क्रियावक्तव्यता
'संवुडस्स णं भंते' इत्यादि । सूत्रार्थ-(संवुडस्स णं भंते ! अणगारस्स आउत्तं गच्छमाणस्स जाव आउत्तं तुयमाणस्स, आउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबल पायपुंछणं गेण्हमाणस्स वा, निक्खिवमाणस वा तस्स णं भंते ! किं इरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरियाकजइ) हे भदन्त ! उपयोग पूर्वक गमनकरनेवाले, यावत् उपयोगपूर्वक करबट बदलनेवाले, उपयोगपूर्वक वस्त्र, पात्र, कम्बल, पादप्रोग्छन (रजोहरणप्रमार्जिका) ग्रहण करनेवाले और रखनेवाले, संवृतसाधुके क्या ऐोपथिक क्रिया होती है या सांपरायिक क्रिया होती है ? (गोयमा) हे गौतम !
પથિકી અને સામ્પરાયિકી ક્રિયાની વતવ્યતા 'संवुडस्स णं भंते । त्यहि
सूत्राय :- (संवुडस्स णं भंते अणगारस्स आउत्तं गच्छमाणस्स जाव आउत्तं तुयट्टमाणस्स आउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंवलं पायपुंछणं गोण्डमाणस्स वा. निक्खियमाणस्स वा तस्स णं भंते कि ईरियावहिया किरिया कज्जइ संपराइया किरिया कज्जइ) 8 महन्त ! अपय ५'४ सन यान ४२नारा, ( यावत् ) उपयोग पू४ ५४४ मतना उपयोग पूर्व पर, पात्र, मत, પ્રાદછન ( રજોહરણ પ્રમાજિક ) ગ્રહણ કરનારા અને મૂકનારા સંવૃત સાધુવડે શું या५थि जिया राय छ सांपयि या ४२॥4 छ. ? ( गोयमा ) गौतम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७. सू. १ ऐर्यापथिक-सांपरायिकक्रियानिरूपणम् ५८५ संवृतस्य खलु यावत् नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? गौतम ! यस्य खलु क्रोध - मान-माया - लोभा व्युच्छिन्ना भवन्ति, तस्य खलु ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, तथैव यावत् उत्सूत्रं रयतः सांपरायिकी क्रिया क्रियते, स खलु यथासूत्रमेव यति, तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत् नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते ॥ सू.१॥ (संवुडस्स णं अणगारस्स जाव तस्स णं ईरिया वहिया किरिया कज्जइ, णो संपराइया) संवृत अनगार के यावत् ऐर्यापथिकी क्रिया होती है । सपरायिक क्रिया नहीं होती है । ( से केणणं भंते ! एवं बुच्चर, संवुडस्स णं जाव णो संपराइया किरिया कज्जइ ? ) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि संवृत अनगारके यावत् सपरायिकी क्रिया नहीं होती है । ( गोयमा) हे गौतम ! (जस्स णं कोह - माण - माया लोभा वोच्छिन्ना भवति, तस्स णं ईरियावहिया किरिया कज्जइ, तहेब जाव उस्सुत्तं रीयमाणस्स संपराइयाकिरिया कज्जइ, से णं अहासुत्तमेव रीयइ, से तेणट्टेणं गोयमा ! जाव णो संपराइया किरिया कज्जड़) जिस अनगार के क्रोध, मान, माया और लोभ ये सर्वथा नष्ट हो चुके होते हैं, उस अनगारके ऐर्यापथिकी क्रिया होती है । तथा जिस साधु के ये क्रोधादि नष्ट नहीं होते हैं, ऐसे सूत्रमर्यादाको उल्लंघन करके चलनेवालेको सांपरायिकी ( वुडस णं अणगारस्स जाव तस्स णं ईरियावहिया किरिया कज्जइ, णो संपराइया ) वा संवृत अगुगार द्वारा अर्यापथिडी हिया राय સાંપરાયિકી ક્રિયા કરાતી નથી.
( से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ संवुडस्स णं जाव णो संपराइया किरिया कज्जइ ) हे महन्त ! आप था अरागे गोवं अहो छो } उपयोग पूर्व ગમનાદિ કરનારો સવૃત અણુગાર દ્વારા ઔર્ચાપથિકી ક્રિયા કરાય છે સાંપરાયિકી डिया उराती नथी. ? (गोयमा) हे गौतम! जस्स णं कोह - माण - माया - लोभावोच्छिन्ना भवति, तस्स णं ईरियावहिया किरिया, कज्जइ तहेव जाब उस्सुत्तं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जइ, से णं अहामुत्तमेव रीयह, से तेणद्वेणं गोयमा ! जाव णो संपराइया किरिया कज्जइ) ने शुभारना डोध, मान, भाषा અને લેાભરૂપ કષાયે નષ્ટ થઇ ગયા હાય છે, તે અણુગારની ક્રિયા ઔર્યાથિકી હાય છે. પણ જે અણુગારના ઢાધાદિ કષાયા ક્ષીણ થયા હાતા નથી એવા સૂત્રની મર્યાદાનું ઉલ્લંધન કરનારા અણુમારની ક્રિયા સાંપરાયિકી હોય છે. સતૃત અણુગાર સૂત્રની આજ્ઞા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
भगवती सूत्रे
,
टीका - संवुडस्स णं भंते ! अणगारस्स आउत्तं गच्छमाणस्स, जाव आउत्तं तुयमाणस्स' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! संवृतस्य = संवरयुक्तस्य खंलु अनगारस्य=श्रमणस्य आयुक्तम् = उपयोगपूर्वकं गच्छतः = गमनं कुर्वतः यावत्-आयुक्त सोपयोगं तिष्ठतः, आयुक्तं सोपयोगं निषीदतः, आयुक्तम् उपयोगपूर्वकं त्वग्वर्तयतः पार्श्वपरिवर्तनं कुर्वतः, ' आउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुछणं गेव्हमाणस्स वा, निक्खिवमाणस्स वा आयुक्तम् उपयोगपूर्वकं वस्त्रं प्रतिग्रह पात्र कम्बलं पादपोञ्छनं रजोहरणं गृह्णतो वा तत्तद्वस्तुनो ग्रहणं कुर्वतो वा,
क्रिया होती है । संवृत अनगार यथासूत्र ही सब कुछ करता है, इस लिये उसके ऐर्यापथिकी क्रिया होती है । इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि संवृत अनगारके यावत सांपरायिकी क्रिया नहीं होती।
टीकार्थ - छठे उद्देशक में जीवोंकी नरकमें उत्पत्ति होना कहा गया है सो यह नरकमें उत्पत्ति असंवृत जीवोंकी ही होती है इनसे विपरीत जो संवृत अनगार हैं उनके जो होता है उसे ही यहाँ पर पहिले सूत्रकारने प्रकट किया है । इसमें गौतमने प्रभुसे ऐमा पूछा है कि 'संवुडसणं भंते! अणगारस्स आउत्तं गच्छमाणस्स' हे भदन्त जो अनगार संवर युक्त है और उपयोगपूर्वक गमन करता है यावत् उपयोग पूर्वक ठहरता है, उपयोगपूर्वक बैठता है, उपयोगपूर्वक करवट बदलता है तथा उपयोगपूर्वक ही वस्त्र, प्रतिग्रह पात्र, कम्बल और रजोहरण को
પ્રમાણે જ આચરણ કરે છે, તેથી તેના દ્વારા ઔમાંપથિકી ક્રિયા જ કરાય છે, હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે સંવૃતઅણુગાર ઔૉંપથિકા ક્રિયા કરે છે, સાંપયિકી ક્રિયા કરતા નથી.
ટીકા – છઠ્ઠા ઉદ્દેશકના અન્તિમસૂત્રમાં જીવેાની નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થવાની વાત કરવામાં આવી છે; અસવૃત જીવા જ નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. સંવૃત જીવા નરકમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. તેથી સૂત્રકારે અહીં સૌથી પહેલાં સંવૃત અણુગારનું જ નિરૂપણ કર્યુ” છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન छे छे उ संवुडस्स णं भंते ! अणगारस्स आउत्तं गच्छमाणस्स' छत्याहि डे હે ભઇન્ત ! જે અણુગાર સવરથી યુકત હોય છે, અને ઉપયેગપૂર્ણાંક (જતના પૂર્વીક) ગમન કરે છે, ઉપયાગપૂર્ણાંક ઊઠે છે, ઉપયેગપૂર્ણાંક બેસે છે, ઉપયેગપૂર્ણાંક પડખુ ફેરવે છે, તથા ઉપયોગક જ વસ્તુ, પાત્ર, કબલ રજોહરણુ આદિને ગ્રહણ કરે છે અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ मृ.१ ऐर्यापथिक-सांपरायिकक्रियानिरूपणम् ५८७ निक्षिपतो वा स्थापयतः, 'तस्स णं भंते ! किं इरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कन्जइ ? हे भदन्त ! तस्य खलु उपयोगपूर्वकं गमनादिकं कुर्वतोऽनगारस्य किम् ऐपिथिकी क्रिया क्रियते भवति ? अथवा सांपरायिकी क्रिया क्रियते भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! संवुडस्स णं अणगारस्स जाव तस्स णं इरियावहिया किरिया कज्जइ, णो संपराइया' हे गौतम ! संवृतस्य स वर योगयुक्तस्य खलु अनगारस्य यावत्-आयुक्तं गच्छतः, आयुक्त तिष्ठतो वा, आयुक्त निषीदतो वा, आयुक्तं त्वगवतयतो वा, आयुक्त वस्त्र, प्रतिग्रह, कम्बलं, पादपोञ्छनं गृह्णतो वा, निक्षिपतो वा, तस्य खलु श्रमणस्य एर्यापथिकी क्रिया क्रियते भवति, नो सांपरायिकी क्रिया भवति । गौतमस्तत्रकारणं पृच्छति-'से कंणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-संवुडस्स णं जाव णो संपराइया किरिया कज्जइ ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन एवमुच्यते यत् संकृतस्य उठाता है, धरता है, ऐसे उस अनगार के क्या ऐपिथिकी क्रिया होती है अथवा सांपरायिकी क्रिया होती है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! संवुडम्स णं अणगारस्स जाव तम्स णं ईरियाबहिया किरिया कन्जइ' उस संवरयुक्त अनगारके यावत् जो उपयोगपूर्वक चलता है, उपयोग पूर्वक ठहरता है, उपयोगपूर्वक बैठता है, उपयोगपूर्वक करबट बदलता है तथा उपयोगपूर्वक हो वस्त्र, पात्र, कम्बल, पादपोञ्छन इन सबको उठाता है धरता है, ऐपिथिकीक्रिया होती है सांपरायिकीक्रिया नहीं होती है । इस विषयमें कारण जाननेकी इच्छासे गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ संवुडम्स णं जाव णो संपराइया किरिया कज्जई' हे भदन्त ! ऐसा आप किस મૂકે છે, એવા અણગારની ક્રિયાને અર્યાપથિકી ક્રિયા કહે છે કે સાંપરાવિકી ક્રિયા કહે છે? એટલે કે તે યંપથિકી ક્રિયા કરે છે, કે સાંપરાવિકી ક્રિયા કરે છે ? તેને ઉત્તર भापता महावीर प्रभु ४ छ -'गोयमा ! 3 गौतम ! 'संवुडस्स णं अणगारस्स जाव तस्स गं ईरियावहिया किरिया कज्जई उपयोगपूर्व न्यासना, ५ચેગપૂર્વક ઊઠનારે, ઉપયોગપૂર્વક બેસનાર, ઉપગપૂર્વક પડખું ફેરવનારો અને ઉપગપૂર્વક વસ્ત્ર, પાત્ર, કંબલ. જોહરણ આદિ ઉપકરણે ગ્રહણ કરનારે અને મૂકનારો સંવરયુકત અણગાર ઔયપથિકી ક્રિયા જ કરે છે–તે સાંપરાયિકી ક્રિયા કરતે नथी. तेनु (२९५ Meal भाट गौतम स्वामी २मा प्रमाणे प्रश्न पूछे छ-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-संवुडस्स णं जाव णो संपराइया किरिया कज्जइ ?'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
भगवतीस्त्रे खलु यावत् पूर्वोक्तस्य अनगारस्य ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? भगवानाह-'गोयमा ! जस्स णं कोह-माण माया-लोभा वोच्छि ना भवंति' हे गौतम ! यस्य खलु अनगारस्य क्रोध-मान-माया-लोभा व्युच्छिन्ना विशेषेण उच्छिन्ना विनष्टा भवन्ति, 'तस्स णं इरियावहिया किरिया कन्जइ' तस्य खलु क्रोधमानमायालोभरहितस्य अनगारस्य ऐपिथिकी क्रिया क्रियते नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते 'तहेव जाव उस्मुत्तं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कन्जइ' तथैव यावत्-यस्य खलु अनगारस्य क्रोध-मान-मायालोभा अव्युच्छिन्ना भवन्ति तस्य खलु उत्सूत्रं सूत्रमर्यादातिक्रमेण रीयतो-गच्छतः साधोः सांपरायिकी क्रिया क्रियते नों ऐपिथिकी क्रिया भवतीत्याशयः। तथा च यावत्करणात् यथासूत्र रीयतो गच्छतोऽनगारस्य ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, कारणसे कहते हैं कि संवरयुक्त अनगार के यावत् सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है ? ऐयापथिकी क्रिया होती है । इसके समाधान निमित्त प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा ! जस्स णं कोह-माण माया-लोभ वोच्लिन्ना भवंति' हे गौतम ! जिस अनगार के क्रोध, मान, माया, और लोभ ये सब विशेषरूप से उच्छिन्न (नष्ट) हो जाते हैं 'तरस णं इरियावहिया किरियो कन्जइ' उस अनगारके ऐफ पथिकी क्रिया होती है। सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है। 'तहेव जाव उस्मुत्तं रीयमाणस्स सांपराइया किरिया कजइ' तथा जिस अनगार के क्रोध, मान, माया और लोभ ये विनष्ट नहीं हुए हैं ऐसे उस सूत्रकी मर्यादाके अतिक्रम करके चलने वाले साधु के सांपरायिकी क्रिया होती है, ऐपिथिकी क्रिया नहीं होती है। तथा च यहां यावत् पदके प्रयोगसे यह फलित हुआ है कि जो साधु सूत्रके अनुહે ભદન્ત ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે તે સંવરયુકત અણગાર યંપથિકી ક્રિયા કરે છે, સાંપરાયિકી ક્રિયા કરતો નથી ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરતા મહાવીર પ્રભુ ४ छ-'गोयमा ! जस्स णं कोह, माण, माया, लोभा वोच्छिन्ना भवंति' હે ગૌતમ ! જે અણગારના ક્રોધ, માન, માયા અને લેભને વિશેષરૂપે નાશ થઈ ગયે डाय छ, 'तस्स णं ईरियावहिया किरिया कज्जड ते म॥२ मोर्यापथि: डिया ४२तेउसय छ, ते सां५२(4की जिया ४२ते। नथी. 'तहेब जाव उस्मुत्तं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जई' तथामारना अध, भान, भाय। अन बोस નાશ થયા હતા નથી, એ સૂત્રસિદ્ધાંતની મર્યાદાને ભંગ કરનાર અણગાર સાંપરાયિકી जिया ४२ मे २मार अर्यापथियि ४रता नथी. मी जाव ( यावत्)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ सू.२ कामभोगनिरूपणम्
५८९ उत्सूत्र रीयतो गच्छतस्तु अनगारस्य सांपरायिकी क्रिया क्रियते इति फलितम् । 'से णं अहामुत्तमेव रीयई' हे गौतम ! स खलु संहतोऽनगारः यथासूत्रमेव भूत्रानतिक्रमेणैव नियमानुसारमेवेत्यर्थः रीयति-गच्छति आचरति । उपसंहरनाह-'से तेणटेणं गोयमा ! जाव-नो संपराइया किरिया कज्जइ' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावत संवृतस्य खलु अनगारस्य यथासूत्र रीयतो गच्छतः ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते नो सौंपरायिकी क्रिया क्रियते इति भावः ॥०१॥
कामभोगवक्तव्यता । संवृतश्च कामभोगत्यागेन भवतीति कामभोगान् प्ररूपयितुमाह- रूबी भंते' इत्यादि।
मूलम्-'रूबी भंतें! कामा, अरूबी कामा ? गोयम!! रूवी कामा, णो अरूवी कामा । सचित्ता भंते ! कामा, अचित्ता कामा ? गोयमा ! सचित्ता वि कामा, अचित्ता वि कामा। जीवा भंते ! कामा अजीवा कामा ? गोयमा ! जीवा वि कामा, अजीवा वि सार चलता है अपनी प्रत्येक प्रवृत्ति करता है उसके ऐयापथिकी क्रिया होती है और जो सूत्रके अनुसार नहीं चलता है ऐसे साधु के सांपरायिकी क्रिया होती है । 'से णं अहामुत्तमेव रीयई' अतः जो संवृत अनगार होता है वह सूत्रकी विधिके अनुसार ही चलता है मूत्र में अनगारकी प्रवृत्तिके जो नियम कहे गये हैं उन नियमोंके अनुसार ही वह अपनी प्रवृत्ति करता है 'से तेणटेणे गोयमा ! जाव नो संपराइया किरिया कजइ' इसलिये हे गौतम ! उस संवृत अनगारके सूत्रके अनुसार चलनेके कारण सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है, ऐपिथिकी क्रिया होती है, ऐसा मैंने कहा है ।।मू० १॥ પદથી આ ફલિત થાય છે કે જે સાધુ સૂત્રસિદ્ધાંતમાં કહ્યા પ્રમાણે આચરણ કરે છે, જેની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં સૂત્રના આદેશનું પાલન થાય છે, એવા અણગીરની ક્રિયા યપથિકી જ હોય છે સાંપરાયિકી હોતી નથી, અને જે સાધુ સૂત્ર સિદ્ધાંતના આદેશ मनुसार यासत नथी. वो साधु सांप।पिछी यि ४ ४रत हाय छे. “से अहामुत्तमेव रीयइ" भारीत भागार स १२यु४त होय छे, तो सूत्रनी विधि પ્રમાણે જ ચાલે છે, સૂત્રમાં અણગારની પ્રવૃત્તિ માટે જે નિયમે આપવામાં આવ્યા છે, ते नियमानुसा२०४ संत माणुसार पातानी प्रवृत्ति ४२ छ. " से तेणदेणं गोयमा जाव नो संपराइया किरिया कज्जइ " गौतम ! ते संत मा२ सूत्रनी આજ્ઞાનુસાર ચાલતું હોવાથી સાંપરાયિકી ક્રિયા કરતો નથી, પણ પથિકી કિયા જ ४२ छ, मे में प्रयुं छ. ॥ २१ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कामा । जीवाणं भंते ! कामा, अजीवाणं कामा ? । गोयमा! जीवाणं कामा, णो अजीवाणं कामा। कइविहा णं भंते ! कामा पण्णत्ता ? गोयमा ! दुविहा कामा पण्णत्ता, तंजहासदा य, रूवा य । रूबी भंते ! भोगा, अरूवी भोगा? गोयमा! रूवी भोगा, णो अरूवी भोगा। सचित्ता भंते ! भोगा. अचित्ता भोगा ? गोयमा ! सचित्ता वि भोगा, अचित्ता वि भोगा। जीवा णं भंते ! भोगा? पुच्छा ? गोयमा ! जीवा वि भोगा, अजीवा वि भोगा। जीवाणं भंते ? भोगा, अजीवाणं भोगा ? गोयमा! जीवाणं भोगा, णो अजीवाणं भोगा ! कइविहाणं भंते! भोगा पण्णता? गोयमा ! तिविहा भोगा पण्णत्ता, तंजहां-गंधा, रसा, फासा । कइविहाणं भंते ! काम भोगा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंचविहा कामभोगा पण्णत्ता, तंजहा-सदा, रूवा, गंधा, रसा, फासा। जीवा णं भंते ! कि कामी भोगी? गोयमा ! जीवा कामी वि, भोगी वि। से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ-जीवा कामी वि भोगी वि? । गोयमा ! सोइंदिय-चखिदियाइं पडुच्च कामी, घाणिदिय-जिभिदियफासिंदियाइं पडुच्च भोगी, से तेणटेणं गोयमा ! जाव-भोगी वि। नेरइयाणं भंते ! किं कामी, भोगी ? एवं चेव, एवं असुरकुमारा जाव-णियकुमारा। पुढवीकाइयाणं पुच्छा ? गोयमा ! पुडवीकाइया णो कामी, भोगी। से केणटेणं जावभोगी? गोयमा फासिदियं पडुच्च, से तेणटेणं जाव भोगी।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ७ सू.२ काम भोगनिरूपणम् ५९१ एवं जाववणस्सइकाइया। बेइंदिया एवं चेव, नवरं जिभिदियफासिंदियाइं पडुच्च भोगी। तेइंदिया वि एवं चेव, नवरं घाणिदिय-जिभिदिय-फासिंदियाइं पडुच्च भोगी। चउरिदियाणं पुच्छा ! गोयमा ! चउरिदिया कामी वि, भोगी वि, से केणट्रणं जाव-भोगी वि ? गोयमा! चक्खिदियं पडुच्च कामी, घाणिदियजिभिदिय-फासिंदियाइं पडुच्च भोगी, से तेणटेणं जाव-भोगी वि । अवसेसा जहा जीवा, जाव-वेमाणिया। एएसिणं भंते ! जीवाणं कामभोगोणं, नोकामी णं, नोभोगीणं, भोगीण य कयरे कयरे हितो जाव-विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सवत्थोवा जीवा कामभोगी, नोकामी. नोभोगी अणंतगुणा, भोगी अणंतगुणा ॥सू. २॥
छाया-रूपिणः भदन्त ! कामाः, अरूपिणः कामाः ? गौतम ! रूपिणः कामाः, नो अरूपिणः कामाः । सचित्ताः भदन्त ! कामाः, अचित्ताः कामाः?। गौतम ! सचित्ता, अपि कामाः, अचित्ता अपि कामाः। जीवाः भदन्त !
कामभोगवक्तव्यता'रूवी भंते ! कामा' इत्यादि । सूत्रार्थ-(रूवी भंते ! कामा, अरूवीकामा) हे भदन्त ! कामरूपी हैं कि अरूपी हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (रूवीकामा, णो अरूवीकामा) कामरूपी हैं, कामअरूपी नहीं हैं । (सचित्ता भंते ! कामा, अचित्ता कामा) हे भदन्त ! काम सचित्त है कि काम अचित्त हैं ? (गोयमा!
કામગ વકતવ્યતા " रूबी भंते ! कामा " त्याla
सूत्राथ:- ( रूबी भंते ! कामा, अरूवी कामा ) 3 महन्त ! भ३५ छ, ३ २५३५. छे ? ( गोयमा ) हे गौतम ( रूबीकामा, णो अरूवी कामा) ४ाम ३५ जे २५३पी नथी. ( सचित्ता भंते ! कामा, अचित्ता कामा ) महन्त म सथित छ ? भयित्त छे ? ( गोयमा ! सचित्ता वि कामा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
भगवतीसूत्रे कामाः, अजीवाः कामाः १ । गौतम ! जीवा अपि कामाः, अजीवा अपि कामाः । जीवानां भदन्त ! कामाः, अजीवानां कामाः ? । गौतम ! जीवानां कामाः, नो अजीवानां कामाः । कतिविधाः खलु भदन्त ! कामाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः कामाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शब्दाश्व, रूपाणि च । रूपिणः भदन्त ! भोगाः, अरूपिणो भोगाः ? गौतम ! रूपिणो भोगाः, नो अरूपिणो सचित्ता विकामा अचित्ता वि कामा) हे गौतम ! काम सचित्त भी हैं
और काम अचित्त भी हैं । (जीवा भंते ! कामा, अजीवा कामा) हे भदन्त ! कामजीवरूप हैं कि काम अजीवरूप हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जीवा वि कामा, अजीवा वि कामा) काम जीवरूप भी हैं और काम अजीवरूप भी हैं । (जीवा णं भंते ! कामा अजीचा णं कामा) हे भदन्त ! काम जीवोंके होते हैं कि काम अजीवों के होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जीवा णं कामा, णो अजीवाणं कामा) कामजीवों के होते हैं । अजीवोंके काम नहीं होते हैं। (कइविहाणं भंते ! कामा पण्णत्ता) हे भदन्त ! काम कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (दुविहा कामा पण्णत्ता) काम दो प्रकारके कहे गये हैं ?! (तंजहा) वे इस प्रकारसे हैं (सदा य रूवा य ) शब्द और रूप । (रूवी भंते ! भोगा, अरूवी भोगा ) हे भदन्त ! भोगरूपी हैं कि भोग अरूपी हैं ? ( गोयमा !) हे गौतम ! (रूवी भोगा, णो अरूवी भोगा) भोगरूपी हैं, भोग अरूपी नहीं हैं। अचित्ता वि कामा ) गौतम ४ाम सथित्त ५५ उय छ, भने अथित्त ५५ डायछे जीवा भंते कामा, अजीवा कामा) 3 महन्त म ०१ ३५ छे ४ १२०३५ छे. ( गोयमा ! जीवा वि कामा अजीवा वि कामा गौतम म १३५ ५५ डाय छ भने २०१३५ ५५ डाय छे. ( जीवाणं भंते ! कामो, अजीवाणं कामा) महन्त ! वामां आमगुथे। हम छ । मोमा हाय छे ? ( गोयमा ) गौतम ( जीवणं कामा, णो अजीवाणं कामा ) मा. मगुए। डाय छ २५७वामा डाता नयी. (काविहाणं भंते ! कामो पण्णत्ता ) महन्त भ. या
२-! या छ ? ( गोयमा ! दुविहा कामा पण्णत्ता तंजहा ) गौतम आमना सामोरे ५४२ छे (सदा य रूवा य) (१) २४ मने (२) ३५ (रूवी भंते ! भोगा, अरूबी भोगा) हे महन्तोस ३पी सोम३४ी छे. (गोयमा रुवी भोगाणो अरूवी भोगा) गौतम मास ३५ी छ नयी.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ६ सू. २ कामभोग निरूपणम्
५९३
भोगाः । सचित्ताः भदन्त ! भोगाः, अचित्ताः भोगाः ? गौतम ! सचित्ता अपि भोगाः, अचित्ता अपि भोगाः । जीवाः खलु भदन्त ! भोगाः ? पृच्छा, गौतम ! जीवा अपि भोगाः अजीवा अपि भोगाः । जीवानां भदन्त ! भोगाः अजीवानां भोगाः ? गौतम ! जीवानां भोगाः, नो अजीवानां भोगाः कतिविधाः खलु भदन्त ! भोगाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! त्रिविधाः भोगाः प्रज्ञप्ताः ? तद्यथा - गन्धाः, रसाः, स्पर्शाः । कतिविधाः खलु भदन्त ! कामभोगाः (सचित्ता भंते भोगा, अचित्ता भोगा ) हे भदन्त ! भोग सचित्त हैं कि भोग अचित्त हैं ? (गोयमा ! सचित्ता वि भोगा, अचित्तावि भोगा) हे गौतम! भोग सचित भी हैं और भोग अचित्त भी हैं। (जीवा णं भंते ! भोगा पुच्छा ?) हे भदन्त ! भोग जीवरूप हैं कि भोग अजीवरूप हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जीवा वि भोगा, अजीवा वि भोगा) भोगजीयरूप भी हैं और भोग अजीवरूप भी हैं। (जीवा णं भंते ! भोगा, अजीवाणं भोगा ) हे भदन्त ! भोग जीवोंके होते हैं कि भोग अजीवोंके होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जीवाणं भोगा, नो अजीवाणं भोगा) भोग जीवोंके होते हैं, भोग अजीवों के नहीं होते हैं । ( कइ विहा णं भंते ! भोगा पण्णत्ता' हे भदन्त ! भोग कितने प्रकार के कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (तिविहा भोगा पण्णत्ता) भोग तीन प्रकारके कहे गये हैं । (तं जहा ) वे इस प्रकार से हैं (गंधा, रसा, फासा) गंध, रस और स्पर्श । (कइविहाणं ( सचित्ता भंते भोगा, अचित्ता भोगा ) हे लहन्त ! लोग सथित छे. हे लोग व्यथित छे ? ( गोयमा ) सचित्तावि भोगा अचिता वि भोगा ) हे गौतम ! लोग सयित्त पशु है भने लोग अत्ति पशु छे. ( जीवाणं भंते ? भोगा पुच्छा ?) से लहन्त ! लोग लव३५ छे, है लोग व३५ छे ? (गोयमा !) हे गौतम! (जीवा वि भोगा, अजीवा वि भोगा ) लोग लव३५ पशु छे भने मकव३५ पशु छे. (जीवा णं भंते ! भोगा, अजीवाणं भोगा ) हे महन्त ! लोगने। सद्भाव लवोभां होय छे, लवेमां होय छे ! ( गोयमा ! जीवाणं भोगा, णो अजीवाणं भोगा ) हे गौतम! लोगो सहभाव वामां होय छे, अलवामां लोगो सहलाव होतो नथी. ( कइ विहाणं भंते ! भोगा पण्णत्ता ?) हे लहन्त ! लोग डेंटला अारना उद्या छे ? (गोयमा ! तिविहा भोगा पण्णत्ता - तंजहा) हे गौतम! लोगना नीचे प्रभाो अगर पड़े छे - (गंधा, रसा, फासा) (1) गंध, (२) रस ने (3) स्पर्श (कइ विहाणं भंते ! कामभोगा पण्णत्ता ?) हे महन्त ! अमलोग
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
भगवतीसूत्रे
,
प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः कामभोगाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - शब्दाः, रूपाणि गन्धाः, रसाः, स्पर्शाः । जीवाः खलु भदन्त ! कि कामिनः, भोगिनः ? गौतम ! जीवाः कामिनोऽपि भोगिनोऽपि । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते जीवाः कामिनोऽपि भोगिनोऽपि ? गौतम ! श्रोत्रेन्द्रियचक्षुरिन्द्रिये प्रतीत्य कामिनः, घ्राणेन्द्रिय-जिह्वेन्द्रिय- स्पर्शेन्द्रियाणि प्रतीत्य भोगिनः, तत् तेनार्थेन गौतम ! भंते ! कामभोगा पण्णत्ता) हे भदन्त ! कामभोग कितने प्रकार के कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंचविहा कामभोगा पण्णत्ता) कामभोग पांच प्रकार के कहे गये हैं । (तंजहा) वे इस प्रकार से हैं (सद्दा, रुवा, गंधा, रसा, फासा) शब्द, रूप, गंध, रस और स्पर्श । (जीवा णं भंते ! किं कामी, भोगी ?) हे भदन्त ! जीब क्या कामी हैं कि भोगी हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (जीवा कामी वि भोगी वि) जीव कामी भी हैं और भोगी भी हैं । ( से केणणं भंते ! एवं gas, जीवा कामी वि) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते है कि जीवकामी भी हैं और भोगी भी हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सोइंदियचक्खिदियाई पडुच्च कामी, घाणिं दिय- जिभिदिय - फासिंदिया पडुच्च भोगी, से तेणद्वेणं गोयमा ! जाव भोगी वि ) श्रोत्रेन्द्रियऔर इन्द्रियको आश्रय करके जीव कामी कहलाते हैं, घ्राणइन्द्रिय, जिहाइन्द्रिय और स्पर्श इन्द्रियको आश्रय करके जीव भोगी कहलाते डेंटला प्रारना ह्या छे ? ( गोयमा ! पंचविहा कामभोगा पण्णत्ता) हे गौतम ! अमलोग चांथ प्राश्ना उद्या छे. (तंजहा ) पांच अारो या प्रमाणे छे - (सद्दा, रूवा; गंधा, रसा, फासा) (१) शह, (२) ३५, (3) गंध, (४) २स सने (4) स्पर्श' (जीवाणं भंते ! किं कामी, भोगी ?) हे गौतम! लव शु अभी होय छे, } लोगी होय छे ? (गोयमा !) हे गौतम! ( जीवा कामी वि, भोगी वि) लवे! अभी पशु होय छे भने लोगी पथ हाय छे. (से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चर, जीवा कामी वि भोगी वि) हे लहन्त ! साथ शा रहो मे हो छोला अभी पशु होय छे भने लोगी पशु होय छे ? (गोयमा !) हे गौतम! ( सोइंदिय, चखिदियाई पच्चकामी, घार्णिदिय- जिब्भिंदिय - फासिंदियाई पडुच्च भोगी, से तेणणं गोयमा ! जाव भोगी वि) श्रोत्रेन्द्रिय मने यक्षुइन्द्रियनी अपेक्षाये જીવા કામી કહેવાય છે, અને ઘ્રાણેન્દ્રિય, સ્વાદેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ જીવાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श. ७ उ. ७ . २ कामभोग निरूपणम्
५९५
-
यावत् - भोगिनोऽपि । नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं कामिनः, भोगिनः ? एवमेव । एवम् असुरकुमारा यावत् - स्तनितकुमाराः । पृथिवीकायिकानां पृच्छा ? गौतम ! पृथिवीकायिकाः नो कामिनः, भोगिनः । तत्केनार्थेन यावत् - भोगिनः ? गौतम ! स्पर्शेन्द्रियं प्रतीत्य, तत् तेनार्थेन यावत् - भोगिनः । एवं यावत् - वनस्पतिकायिकाः । द्वीन्द्रियाः एवमेव नवरं - जिह्वेन्द्रिय- स्पर्शेन्द्रिये प्रतीत्य भोगिनः । त्रीन्द्रिया अपि एवमेव नवरं घ्राणेन्द्रिय - जिड्वेन्द्रियहैं । इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि जीव कामी भी हैं और भोगी भी हैं । 'नेरहया णं भंते ! किं कामी भोगी ? हे भदन्त | नारकजीव क्या कामी हैं या भोगी हैं ? [ एवं चेव एवं जाव धणियकुमारा ] हे गौतम ! जैसा पहिले कहा है वैसा ही जानना चाहिये इसी तरह से यावत् स्तनितकुमारों के भी जानना चाहिये | (पुढविकाइयाणं पुच्छा) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक क्या कामी हैं कि भोगी हैं ? [पुढविकाइया णो कामी, भोगी] हे गौतम ! पृथिवीकायिक कामी नहीं हैं भोगी हैं [ से केणट्टेणं जाव भोगी ] हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि पृथिवीकायिक कामी नहीं हैं, भोगी हैं ? [गोयमा ! फासिंदियं पडुच्च से तेणद्वेणं जाव भोगी] हे गौतम! स्पर्शन इन्द्रिय को आश्रित करके मैंने ऐसा कहा है कि पृथिवीकायिक कामी नहीं हैं भोगी हैं । [ एवं जाव वणस्सइ काइया, बेइंदिया एवं चेव, नवरं जिब्भिदियफासिंदियाई पडुच्च भोगी ] ભાગી કહેવાય છે. હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે જીવા કામી પણ હોય છે, मने लोगी पशु होय. (नेरइयाणं भंते ! किं कामी, भोगी ?) डे लहन्त ! नार हैं। शुं अभी होय छे ! लोगी होय छे ? ( एवं चेव एवं जाव थणियकुमारा) હે ગૌતમ ! તેમના વિષયમાં પણ સામાન્ય વેાના જેવું જ કથન સમજવું સ્તનિતકુમાર सुधीना हेवाना विषयभां यशु मे उथन सभवं. (पुढविकाइयाणं पुच्छा) हे लहन्त ! पृथ्वीभयि । अभी छे, लोगी छे ? (पुढ विकाइया णो कामी, भोगी) हे गौतम! पृथ्वी अयि । अभी नथी, पशु तेयो लोगी छे. ( से केणणं जाव भोगी ? ) હે ભદન્ત ! આપ શા કારણે એવું કહેા છે કે પૃથ્વીકાયિકા કામી હાતા નથી પણ लोगी होय छे ? ( गोयमा ! फासिंदिय पडुच्च - से तेणद्वेणं जाव भोगी ) હે ગૌતમ ! પૃથ્વીકાયિકામાં સ્પર્શેન્દ્રિયને સદૂભાવ હોય છે. હે ગૌતમ! સ્પર્શેન્દ્રિયના સદ્ભાવની અપેક્ષાએ મેં એવું કહ્યું છે કે પૃથ્વીકાયિકા કામી નથી, પણ ભેગી છે. ( एवं जाव ण सड़काइया, बेइंदिया एवं चेव, णवरं जिन्भिदियफासिंदिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
भगवती सूत्रे
स्पर्शेन्द्रियाणि प्रतीत्य भोगिनः । चतुरिन्द्रियाणां पृच्छा ? गौतम ! चतुरिन्द्रियाः कामिनोऽपि, भोगिनोऽपि तत् केनार्थेन यावत् - भोगिनोऽपि गौतम ! चक्षुरिन्द्रियं प्रतीत्य कामिनः घ्राणेन्द्रिय - जिवेन्द्रिय- स्पर्शेन्द्रियाणि प्रतीत्य भोगिनः, तत् तेनार्थेन यावत् - भोगिनोऽपि । अवशेषाः यथा जीवाः, यात्रत्इसी प्रकारसे यावत् वनस्पतिकायिकोंके जानना चाहिये । दो इन्द्रियों के भी इसी प्रकार से जानना चाहिये-परन्तु जिह्वाइन्द्रिय और स्पर्शन इन्द्रियकी अपेक्षालेकर वे भोगी हैं । [तेइंदिया वि एवं चेव, नवरं घाणिदिय जिभिदिय फासिंदियाई पडुच भोगी) तेइन्द्रियजीवों के भी इसी प्रकार से जानना चाहिये । परन्तु ये घ्राणेन्द्रिय, जिह्वाइन्द्रिय और स्पर्शनइन्द्रियकी अपेक्षा लेकर के भोगी हैं। (चउरिंदियाणं पुच्छा) हे भदन्त ! चौइन्द्रियजीव कामी हैं कि भोगी हैं ? ( गोयमा) हे गौतम ! (चउरिंदिया कामी वि भोगी वि) हे गौतम ! चौइन्द्रियजीव कामी भी हैं और भोगी भी हैं। (से केणणं जाव भोगी वि ?) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि चौइन्द्रियजीव कामी भी हैं और भोगी भी हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( चक्खिदियं पच कामी, घाणिदिय जिभिदिय फासिंदियाई पहुंच भोगी से तेणट्टेणं जाव भोगी वि) चौइन्द्रिय जीव, चक्षुरिन्द्रियकी अपेक्षा लेकर के तो कामी हैं और घाणेन्द्रिय, जिह्वाइन्द्रिय, एवं स्पर्श इन्द्रियकी अपेक्षा लेकर भोगी हैं । (से तेणट्टेणं जाव भोगी वि) इस कारण हे गौतम ! पडुच्च भोगी) એજ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયિક પર્યન્તના જીવાના વિષયમાં પણ સમજવું. શ્રીક્રિય જીવા પણ કામી હાતા નથી પણ ભાગી होय छे. પરન્તુ તે જિહવાઇન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ ભાગી છે, એમ . ( तेइंदिया वि एवं चेव, णवरं वार्णिदिय, जिभिदिय, फासिंदियाई पडुन भोगी) तेन्द्रिय वा पशु अभी होता नथी पशु लोगी होय छे. तेभने घ्राणेन्द्र, निहूवाद्यन्द्रिय मने स्यशेंन्द्रियनी अपेक्षा लोगी डेल छे (चउरिंदिया पुच्छा) डे लन्त ! यतुरिन्द्रिय का अभी छे, हैं लोगी छ ? ( गोयमा ) हे गौतम ( चउरिंदिया कामी वि. भोगी वि ) यतुरिन्द्रिय कवी अभी पशु छे भने लोगी पशु . ( से केणद्वेणं जाव भोगी वि) हे महन्त ! आप था अरोडा छो यतुन्द्रिय कवो अभी पागु छे भने लोगी पशु छे ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( चखिदियं पहुचकामी. घाणिदियजिभिदियफासिदिया पडुच्च भोगी से तेणट्टेणं जात्र भोगी वि) यतुरिन्द्रियवो यक्षु इन्द्रियना अपेक्षा अभी है,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ७ सू. २ कामभोगनिरूपणम् ५९७ वैमानिकाः । एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां कामभोगिनां, नोकामिना, नोभोगिनाम्, भोगिनां च कतरे कतरेभ्यो यावत्-विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका जीवाः कामभोगिनः, नोकामिनः नोभोगिनः अनन्तगुणाः, भोगिनः अनन्तगुणाः ॥मू. २॥ ___टीका-'रूबी भंते ! कामा, अरूची कामाः' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कामाः काम्यन्ते अभिलष्यन्ते एव नतु विशिष्टशरीरसंस्पर्श द्वारा उपभुज्यन्ते मैंने ऐसा कहा है कि चौइन्द्रिय जीव यावत् भोगी भी हैं । (अवसेसा जहा जीवा जाव वेमाणिया) बाकी के वैमानिकतकके जीव सामान्यजीवोंकी तरह जानना चाहिये । (एएसिं णं भंते ! जीवा णं कामभोगीणं, नो कामीणं नोभोगीणंभोगीणय कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा) हे भदन्त ! कामभोगी, नो कामी, नो भोगी और भोगी जीवों में कौन जीव किन जीवोंकी अपेक्षासे यावत विशेषाधिक हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वत्थोवा जीवा कामभोगी, नोकामी नोभोगो अणंतगुणा) कामभोगी मनुष्य सबसे कम हैं। नोकामी, नोभोगी जीव अनंतगुणे हैं । भोगी भी अनन्तगुणे हैं। ___टीकार्थ-जीव अनगार कामभोगोंके परित्याग करने से ही संवर वाला बनता है अतः वे कामभोग क्या है इसी बातको दिखानेके लिये यहां सूत्रकारने यह मूत्रकहा है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा અને ધાણેન્દ્રિય, જિહવાઈન્દ્રિય અને સ્પશે ઇન્દ્રિયની અપેક્ષાએ ભેગી પણ છે, હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે ચતુન્દ્રિય જીવો કામી પણ છે અને ભગી પણ છે.
( अबसेसा जहा जीवा जाव वेमाणिया ) मादीनामानि सुधाना वार्नु ४थन सामान्य ना ४थन प्रमाणे समरj (एएसिणं भंते ! जीवाणं कामभोगीणं नोकामीणं नोभोगीणं भोगीणय कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया) હે ભદન્ત ! કામભેગી ને કામી, ને ભેગી અને ભેગી જીવોની સંખ્યાની અપેક્ષાએ સરખામણું કરવામાં આવે તે ક્યા કયા છો કયા કયા જીવો કરતા ઓછા છે, ( यावत् ) ४या या २i विशेषाधि४ छे ! (सव्वत्थो जीवा कामभोगी, णो कामी नो भोगी अणंतगुणा, भोगी अणंतगुणा) हे गौतम ! मिलेगा वे सोयी ઓછાં છે, ને કામી અને ને ભેગી અનંત ગણે છે, ભેગીજી અનંતગણું છે.
ટીકાર્થ– અણગાર કામોને પરિત્યાગ કરવાથી જ સંવરવાળા બને છે. તેથી સૂત્રકાર આ સૂત્રધારા તે કામગનું સ્વરૂપ બતાવે છે
આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે " रूबी भंते कामा, अरूबी कामा" महन्त ! म ३पी छ, ॐ २५३पी छ ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
भगवतीसूत्रे ये ते कामाः मनोज्ञाः शब्दाः मनोज्ञानि संस्थानानि, मनोज्ञा वर्णाश्च किं रूपिणः, रूपं मूर्तत्वं तदस्ति एषां ते रूपिणः सन्ति ? अथवा कामाः किम् अरूपिणः मन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! रूबी कामा, णो अरूवी कामा' हे गौतम ! कामाः रूपिणः सन्ति, नो अरूपिणः कामाः, तेषां खलु कामानां पुद्गल पूछा है 'रूवी भंते ! कामा, अरूवीकामा ?' हे भदन्त ! कामरूपी हैं या काम अरूपी हैं ? जो केवल अभिलाषा के हो विषयभूत हों विशिष्ट शारीरिक स्पर्श द्वारा भोगनेमें जो न आवे वे यहां काम पद के वाच्य अर्थ प्रकट किये हैं जैसे मनोज्ञ संस्थान, मनोज्ञवर्ण ये सब इच्छाके ही विषयभूत होते हैं परन्तु विशिष्ट शरीरस्पर्शद्वारा इनका उपभोग नहीं होता है । रूपनाम मूर्त्तत्वका है यह जिसमें होता है वह रूपी है । रूपसे केवल एकरूप गुणकोही ग्रहण नहीं किया गया है किन्तु इसे उपलक्षक पद मानकर रस, गंध, और स्पर्श इन सबको ग्रहण किया गया है अतः रूप, रस, गंध और स्पर्श ये चारों गुण जिसमें पाये जाते हैं उसका नाम रूपी है ऐसा जानना चाहिये । इस प्रश्नके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि हे गौतम ! "रूवी कामा णो अरूवीकामा काम मनोज्ञशब्द, मनोज्ञसंस्थान और मनोज्ञवर्ण ये सब रूपी मूर्तिक हैं इन्द्रियोंके विषयभूत हैं । अरूपी अमूर्तिक नहीं हैं । क्यों कि ये काम पुद्गल के धर्म ( જે કેવળ ઈચ્છાના વિષયરૂપ જ છે વિશિષ્ટ શારીરિક સંપર્શ દ્વારા જેને ભેળવવામાં આવી શકતા નથી તેને અહીં કામ પદની વાચ્યાર્થ રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે જેમકે મનેz શબ્દ, મનેઝ આકાર અને મનેઝ વર્ણ, એ વસ્તુઓ ઇચ્છાના વિષયરૂપ જ હોય છે, પરંતુ વિશિષ્ટ સ્પર્શ દ્વારા તેમનો ઉપગ થઈ શક્તા નથી. “ રૂ૫” એટલે મૂર્તતા જે વરતુમાં મૂવ હોય છે તે વસ્તુને રૂપી કહે છે. અહીં રૂપ પદ દ્વારા એકલા રૂપગુણને જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ નથી, પણ તેને ઉપલક્ષદ્ધ પદ માની ને રસ, ગંધ અને સ્પર્શને પણ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તેથી રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ, આ ચારે ગુણને જેનામાં સદૂભાવ હોય છે, તેને જ રૂપી કહે છે, એમ સમજવું.) गौतम स्वामीना प्रश्न उत्त२ मापता महावीर प्रभुने छ • गोयमा' गौतम " रूवी कामा, णो अरूवी कामा " आम भनाज्ञ श६, मनोज संस्थान ( २मा१२ ) भने भनाश , से सौ ३थी ( भूति' ) छ भने छन्द्रिय अभ्य छ, કામ અરૂપી અમૃત્તિક નથી. એ કામ પુઠ્ઠલના ધર્મરૂપ હેવાથી મૂર્તિક (રૂપી) છે. મનેઝ શબ્દ અને મનેઝ આકારમાં તે પુદ્ગલના ચારે ગુણોને સદભાવ જોવામાં આવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्किा टीका श.७ उ.७ स. २ कामभोगनिरूपणम् धर्मत्वेन मूर्त्तत्वात्। गौतमः पृच्छति-'सचित्ता भंते ! कामा, अचित्ता कामा ?' हे भदन्त ! कामाः किं सचित्ताः सन्ति ? अथवा कामाः अचित्ताः सन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! सचित्ता वि कामा, अचित्ता वि कामा' हे गौतम ! कामाः सज्ञिमाणिरूपापेक्षया सचित्ता अपि स्यु, अथ च ते कामाः शब्दद्रव्यापेक्षया असंज्ञिजीव शरीररूपापेक्षया च अचित्ता अपि स्युः । गौतमः पृच्छतिहोनेसे मूर्तिक हैं । मनोज्ञशब्द, मनोज्ञसंस्थान इनमें तो पुद्गलके चारों ही गुण पाये जाते हैं । वर्ण स्वयं पुद्गलका एक गुण है अतः गुणमें
और गुण रहते नहीं है इसलिये पुद्गलका गुण होनेके कारण वह कामरूप है ऐसा जानना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'सचित्ता भंते ! कामा अचित्ता कामा' हे भदन्त ! काम सचित्त हैं या काम अचित्त हैं ? उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'सचित्ता वि कामा अचित्ता वि कामा' काम सचित्त भी हैं और अचित्त भी हैं। संज्ञी प्राणीके रूपकी अपेक्षा से सचित्त हैं तथा शब्द द्रव्यकी अपेक्षासे और असंज्ञीजीवके शरीरके रूपकी अपेक्षासे अचित्त भी हैं। तात्पर्य कहनेका यह है कि कामको विषयभूत संज्ञीजीवका मन करता है मनसे यहां पर भावमन लेना चाहिये । क्योंकि वही सचित्त है अतः जब ये संज्ञीजीवके मनके द्वारा विषयभूत होते हैं तब विषयमें अभेद मानकर यहां इन्हें सचित्त प्रकट किया गया है, और जब ये असंज्ञी. છે. વર્ણ પોતે જ પુક્કલના એક ગુણરૂપ છે. તેથી ગુણમાં બીજાં ગુણે રહેતા નથી. આહી તે વર્ણ પુઝલને એક ગુણ હોવાને કારણે કામરૂપ છે, એમ સમજવું હવે गौतम स्वामी मेव। प्रश्न पूछे छे 'सचित्ता भंते कामा, अचिता कामा !! 3 -1 ! म सथित छे, ४ाम भयित छ ?
उत्तर “ सचित्ता वि काम, अचित्ता वि कामा । गौतम ! म सथित પણ છે અને અચિત પણ છે સંસી પ્રાણીના રૂપની અપેક્ષાએ સચિત છે, અને શબ્દ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અને અસંસી છના હરીરના રૂપની અપેક્ષાએ અચિત્ત પણ છે. આ કથનને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે સંજ્ઞી જીવનું મન કામને વિષય ભૂત કરે છે. “મન” પદથી અહીં ભાવમન ગ્રહણ કરવું જોઈએ, કારણ કે એજ સચિત્ત છે. તેથી જ્યારે તે સંજ્ઞી જીવના મન દ્વારા વિષયભૂત થાય છે. ત્યારે વિષય અને વિષયમાં અભેદ માની ને અહીં તેમને સચિત્ત પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. પણ જ્યારે તે (કામ) અસંજ્ઞા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'जीवा भंते ! कामा, अजीवा भंते ! कामा ?' हे भदन्त ! कामाः किं जीवाः ? अथवा कामाः किम् अजीवाः स्युः ? हे गौतम ! कामाः जीवशरीररूपापेक्षया जीवाः अपि स्युः, अथ च कामाः शब्दापेक्षया चित्रशालभञ्जिकारूपापेक्षया च अजीवा अपि स्युः । गौतमः पृच्छति-'जीवाणं भंते ! कामा, अजीवाणं कामा ?' हे भदन्त ! जीवानां कामा भवन्ति ? अथवा अजीवानां कामा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! जीवाणं कामा, णो अजीवाण कामा' हे गौतम ! जीवानामेव कामा भवन्ति, कामहेतुत्वात्, नो अजीवानां कामा : जीव के शरीर के विषयभूत होते हैं तब ये अचित्त माने जाते हैं क्योंकि असंज्ञी जीवका शरीर पौद्गलिक होने के कारण अचित्त है! अब गौतम पूछते हैं कि 'जीवा भंते ! कामा, अजीवा भंते कामा' हे भदन्त ! काम क्या जीवरूप हैं या काम अजीवरूप हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं, हे गौतम ! जीव शरीररूपकी अपेक्षा कामजीव भी हैं और शब्दकी अपेक्षा तथा चित्रशालभञ्जिका के रूपको अपेक्षा काम अजीव भी हैं । प्रभु से अब गौतमस्वामी ऐसा पूछते हैं कि 'जीवा णं भंते ! कामा, अजीवाणं कामा' हे भदन्त ! कामजीवोंके होते हैं या अजीवोंके होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'जीवा णं कामा, णो अजीवाणं कामा' जीवोंके ही काम होते हैं, अजीवोंके काम नहीं होते हैं । क्योंकि काम जीवोंमें ही कामके हेतु होते हैं अजीवोंमें नहीं क्योंकि उनमें कामकी असंभ જીવના શરીરના વિષયભૂત થાય છે, ત્યારે તેમને અચિત્ત માનવામાં આવે છે. કારણ કે અસંજ્ઞી જીવનું શરીર પૌૠલિક હોવાને કારણે અચિત્ત હોય છે હવે ગૌતમ સ્વામી श्रीले प्रश्न पूछे छे ' जीवाणं भंते ! कामा, अजीवा कामा ' महन्त ! म જીવરૂપ છે કે અજીવરૂપ છે ?
ઉત્તર-હે ગૌતમ ! છેવના શરીર રૂપની અપેક્ષાએ કામ જીવરૂપ પણ છે, અને શબ્દની અપેક્ષાએ તથા ચિત્રશાલભંજિકાન પૂતળી રૂપની અપેક્ષાએ કામ અછવરૂપ પણ છે
गौतम स्वामी या प्रश्न पूछे छे 'जीवाणं भंते ! कामा, अजीवाणं कामा' હે ભદન્ત ! જેમાં કામ હોય છે, કે અજીવોમાં કામ હોય છે ?
उत्तर-' गोयमा । गौतम ! ' जीवाणं कामा णो अजीवाणं कामा । જીવોમાં જ કામનો સદ્દભાવ હોય છે, અજીવોમાં કામને સદૂભાવ હેતે નથી કારણ કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ सू.२ कामभोगनिरूपणम् भवन्ति, तेषां कामासंभवात् । गौतमः पृच्छति-' कइविहाणं भंते ! कामा पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! कतिविधा : = कियत्मकाराः खलु कामाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा! दुविहा कामा पण्णत्ता, तंजहा-सदा य, रूवा य' हे गौतम ! द्विविधा द्विप्रकारकाः कामाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शब्दाश्च, रूपाणि च । गौतम : पृच्छति-रूवी भंते ! भोगा, अरूबी भोगा? ' हे भदन्त ! भोगाः किं रूपिणः सन्ति, अथवा भोगाः अरूपिणः सन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! रुवी भोगा, णो अरूवी भोगा' हे गौतम ! भोगाः भुज्यन्ते उपभोगविषयीक्रियन्ते शरीरेण इति भोगा: गन्ध-रस-स्पर्शात्मका रूपिणो भवन्ति, तेषां भोगानां पुद्गलधर्मत्वेन मूर्त्तत्वात्, नो अरूपिणो भोगा भवन्ति । गौतमः विता है। अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं कि 'कइ विहाणे भंते ! कामा ! पण्णत्ता' हे भदन्त ! काम कितने प्रकारके कहे गये हैं उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'दविहा कामा पण्णत्ता' काम दो प्रकारके कहे गये हैं । 'तंजहा' जैसे शब्द और रूप । ___अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'रूवी भंते ! भोगा, अरूवी भोगा' हे भदन्त ! भोगरूपी है ? या अरूपी है इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! रूवी भोगा' णो अरुवी भोगा' भोग रूपी हैं। भोग अरूपी नहीं हैं । जो उपभोगके विषयभूत जोवों द्वारा शरीरसे किये जाते हैं वे भोग हैं ऐसे भोग गन्ध, रस और स्पर्शात्मक हैं और ये रूपी हैं । क्यों कि ये भोग पुद्गल के धर्म हैं । इसलिये ये मूर्तिक हैं । भोग अरूपी नहीं होते हैं । કામના કારણે સર્ભાવ જીવમાં જ હોય છે અછમાં સંભવી શકતું નથી. અજીમાં તે કામનો સદ્દભાવ જ અસંભવિત છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न 'कइविहाणं भंते ! कामा पण्णता ?' हे महन्त मान या छ ? उत्त२ 'दविहा कामा पण्णता' हे गौतम ! ४ामना मे ४२ ४ा छ. ' तंजहा भ3 (१) श६ अने (२) ३५.
गौतम स्वामी लागने विष नो पूछे छे 'रूबी भंते भोगा अरुची भोगा' लोग भी ले १३थी छ ? उत्त२ ‘गोयमा' गौतम ! रुवी भोगा णो अरुची भोगा' मा ३५ छ, ५३पी नथी.
જે ઉપભેગને વિષયભૂત જીવે દ્વારા શરીરથી કરાય છે, તેમને ભેગ કહેવાય છે, એવા ભેગ ગંધ, રસ અને સ્પર્ધાત્મક હોય છે અને તેઓ રૂપી હોય છે, કારણ કે તે ભોગ પુઝલના ધર્મ છે, તેથી જ તેમને રૂપી કહ્યા છે અરૂપી કહ્યા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
भगवतीस्तो पृच्छति-'सचित्ता भंते ! भोगा, अचित्ता भोगा ? ' हे भदन्त ! भोगाः किं सचित्ताः भवन्ति ? किंवा अचित्ताः भोगा भवन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! सचित्ता वि भोगा, अचित्ता वि भोगा,' हे गौतम ! भोगाः गन्धादिप्रधानजीवशरीराणां कतिपयानां सज्ञित्वात् सचित्ता अपि भवन्ति, अथ च कतिपयानां गन्धादिप्रधानजीवशरीराणाम् असज्ञित्वात् भोगा अचित्ता अपि भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'जीवा णं भंते ! भोगा ? पुच्छा?' हे भदन्त ! भोगाः किं जीवाः खलु भवन्ति ? किंवा भोगाः अजीवा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! जीवा वि भोगा, अजीवा वि भोगा' हे गौतम ! भोगाः जीवशरीराणां गन्धादिअब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं कि 'सचित्ता भंते ! भोगा, अचित्ता भोगा' हे भदन्त ! भोग सचित्त हैं या भोग अचित्त हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! सचित्ता वि भोगा, अचित्ता विभोगा' भोग सचित्त भी हैं और भोग अचित्त भी हैं। गन्ध
आदि हैं प्रधान जिनमें ऐसे कितनेक जीवशरीर संज्ञी होते हैं इसलिये भोग सचित्त भी होते हैं तथा कितने गंधादिप्रधान वाले जीव शरीर असंज्ञी होते हैं इसलिये भोग अचित्त भी होते हैं । अब गौतम पूछते हैं 'जीवाणं भंते भोगा पुच्छा' हे भदन्त ! भोग क्या जीवस्वरूप होते हैं या भोग अजीव स्वरूप होते हैं ? भगवान् इसके उत्तर में कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'जीवा वि भोगा, अजीवा वि भोगा' जीवोंके शरीर गंधादिसे युक्त होते हैं इसलिये
वे गौतम २वामी ला विषे भान प्रश्न पूछे छे 'सचित्ता भंते ! भोगा, अचित्ता भोगा ! महन्त ॥ सायत्त छ, मथित्त छ ?
उत्तर - ' गोयमा सचिता वि भोगा, अचित्ता वि भोगा? गौतम ભેગ સચિત્ત પણ છે. અને ભેગ અચિત્ત પણ છે. જેમનામાં ગંધ આદિ પ્રધાન હોય છે એવાં કેટલાંક જીવ-શરીર સંજ્ઞી હોય છે, તેથી ભેગ અચિત્ત પણ હોય છે તથા કેટલાંક ગંધાદિપ્રધાન અસંસી હોય છે, તેથી ભેગ સચિત્ત પણ હોય છે. દા. ત. ગંધયુક્ત ફૂલ સચિત્ત છે, અત્તર અચિત્ત છે.
नागने विष गौतम २वामी बीन्ने प्रश्न पूछे छ, ' जीवा णं भंते ! भोगा प्रच्छा मत ! शुं माय ७५ २१३५ सय छ मा म २१३५ हाय छ ? उत्तर - ' गोयमा जीवा वि भोगा, अजीवा वि भोगा । गौतम ! लोग જીવસ્વરૂપ પણ હોય છે, અજીવ સ્વરૂપ પણ હોય છે. જીવોનાં શરીરે ગંધાદિથી યુક્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ सू. २ कामभोगनिरूपणम् ६०३ युक्तत्वाद् जीवस्वरूपा अपि भवन्ति, अजीवद्रव्याणां गन्धादिगुणोपेतत्वात् अजीवस्वरूपा अपि भोगा भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'जीवाणं भंते ! भोगा, अजीवाणं भोगा?' हे भदन्त ! जीवानां भोगा भवन्ति ? अथवा अजीवानां भोगा भवन्ति ? भावानाह-'गोयमा ! जीवाणं भोगा, णो अजीवाणं भोगा' हे गौतम ! जीवानां भोगा भवन्ति तेषां सज्ञितया भोगसंभवात्, नो अजीवानां भोगाः भवन्ति, तेषाम् चेतनाराहित्येन भोगासंभात् । गौतमः पृच्छति'कइविहा णं भंते ! भोगा पण्णत्ता?' हे भदन्त ! कतिविधाः खलु भोगाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा ! तिविहा भोगा पणत्ता, तं जहा-गंधा, रसा, भोग जीव स्वरूप भी होते हैं और अजीव द्रव्य गंधादि गुणयुक्त होते हैं, इसलिये भोग अजीव स्वरूप भी होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'जीवाणं भंते ! भोगा अजीवाणं भोगा' हे भदन्त ! भोग जीवोंके होते हैं या अजीवोंके होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम 'जीवा णं भोगा, जो अजीवाणं भोगा' जीवों के भोग हैं, अजीवोंके भोग नहीं होते हैं । जीव संज्ञी होते हैं इसलिये उनके भोग संभवित है अजीवोंके चेतना रहित होने के कारण भोगोंका होना असंभव है। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'कइविहाणं भंते ! भोगा पण्णत्ता' हे भदन्त ! भोग कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं गौतम ! 'तिविहा भोगा पण्णत्ता' भोग तीन प्रकारके कहे गये हैं । 'तंजहा' वे इस प्रकारसे है 'गंधा, रसा फासा' गंध, रस और હોય છે, તે કારણે ભેગને જીવરૂપ કહ્યાં છે, અજીવ દ્રય પણ ગંધાદિથી યુકત હાઈ શકે છે, તેથી ભેગને અછવરૂપ પણ કહ્યા છે.
व मोगना विषयमा गौतम स्वामी योथ। प्रश्न २॥ प्रमाणे पूछे छे 'जीवाणं भंते ! भोगा. अजीवाणं भोगा? हे महन्त मागन मस्तित्व मा डाय छ । मामा डाय छे. ? उत्तर 'गोयमा! जीवाणं भोगा, जो अजीवाणं भोगा' હે ગૌતમ ! જીવમાં જ ભોગને સદૂભાવ હોય છે, કારણ કે જો સંજ્ઞીહોય છે તેથી તેમનામાં ભેગો સંભવી શકે છે. અજીવોમાં ભેગનો સદ્ભાવ નથી કારણ કે તેઓ ચેતનાથી રહિત હોય છે. તેથી અજીવોમાં ભેગો સંભવી શકતા નથી.
गौतम स्वामी के लोगना प्रा२विष प्रश्न पूछे छ । कडविहाणं भंते भोगा पण्णता ? महन्त ॥ १२॥ ४था छ ? उत्तर : तिविद्या भोगा पण्णत्ता गौतम सोय त्रय प्रारना ४ा ' तंजहा 'त्र प्रा२।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
भगवतीमूगे फासा' हे गौतम ! त्रिविधाः भोगा: प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-गन्धाः, रसा, स्पर्शाश्व । गौतमः पृच्छति-'कइविहाणं भंते ! कामभोगा पण्णता ?' हे भदन्त ! कतिविधाः खलु कामभोगाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचविहा कामभोगा पण्णत्ता, तं जहा-सदा, रूवा, गंधा, रसा, फासा' हे गौतम ! पश्चविधाः कामभोगाः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-तद्यथा-शब्दाः, रूपाणि, गन्धाः, रसाः, स्पर्शाश्च । अथ समुच्चयनीगनाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'जीवा णं भंते! किं कामी, भोगी?' हे भदन्त ! जीवाः खलु किं कामिनः कामवन्तः भवन्ति ? अथ च किं भोगिनः भोगवन्तो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! जीवा कामी वि भोगी वि' हे गौतम ! जीवाः कामिनोऽपि, अथ च भोगिनोऽपि भवन्ति। गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति 'से केणगुणं भंते ! एवं वुच्चइ-जीवा कामी वि, भोगी वि ? हे भदन्त ! तत् स्पर्श । अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं 'काविहा णं भंते ! कामभोगा' पण्णत्ता' हे भदन्त ! कामभोग कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं “पंचविहा कामभोगा पण्णत्ता तंजहा सदा, रूवा, गंधा, रसा, फासा' हे गौतम ! कामभोग पांच प्रकारके कहे गये हैं जैसे शब्द, रूप गंध, रस और स्पर्श । अब गौतमस्वामी समुच्चयजीवोंको आश्रित करके प्रभुसे पूछते हैं 'जीवाणं भंते किं कामी भोगी?' हे भदन्त ! जीव क्या कामवाले होते हैं या भोगवाले होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! जीवा कामी वि, भोगी वि' जीव कामवाले भी होते हैं, और भोगवाले भी होते हैं । 'से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ, जीवा कामी वि, भोगी प्रमाणे छ गंधा, रसा, फासा, (१) ध (२) २स (3) २५ वे गौतम स्वामी मडावी२ प्रभुने मेवो प्रश्न पूछे छे ' कइविहाणं भंते कामभोगा पण्णत्ता!' હે ભદન્ત ! કામ ભંગના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે ?
उत्तर 'पंच विहा कामभोगा पण्णता । गौतम म लगना पांय ४२ ४ा छ ' तंजहाभ 'सदा, रूवा, गंधा, रसा, फासा ' (१) शम् (२) ३५, (3) 12 (४) २८ मने (५) २५श.
હવે સમુચ્ચય જીવના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામી આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે 'जीवाणं भंते ! किं कामी भोगी 3 महन्त ! वो भी डाय साथी हाय छे ? उत्तर 'गोयमा गौतम ! 'जीवा कामी वि भोगी वि' । भी ( मयुक्त ) पण हाय छ भने सी (ोगयुत ) ५) खाय छे.
गौतम स्वामीना - से केणटेणं भंते ! एवं वुचइ, जीवा कामी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ७ . २ कामभोगनिरूपणम्
६०५
केनार्थेन एवमुच्यते - जीवाः कामिनोऽपि भवन्ति, भोगिनोऽपि भवन्ति ? भगवान् हेतुं कथयति- 'गोयमा ! सोइंदियचविंख दियाई पडुच्च कामी, घाणिदिय - जिभिदिय - फासिंदियाइ पच्च भोगी' हे गौतम ! जीवाः श्रोत्रेन्द्रियचक्षुरिन्द्रिये प्रतीत्य = अपेक्ष्य कामिनो भवन्ति श्रोत्रचक्षुरिन्द्रिययो: शब्दरूपग्राहकतया तयोरपेक्षया जीवानां कामवश्वसंभवात् अथ च घ्राणेन्द्रिय- जिहूवेन्द्रिय- स्पर्शेन्द्रियाणि प्रतीत्य अपेक्ष्य जीवाः भोगिनो भवन्ति तेषामिन्द्रियाणां गन्ध-रस-स्पर्शात्मकभोगग्राहकत्वात् तदपेक्षया जीवानां भोगवस्त्रसंभवात् । तदुपसंहरति- 'से तेगट्टेणं गोयमा ! जाव-भोगी वि' हे गौतम! तत् तेनावि' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि जोब कामी भी होते हैं और भोगवाले भी होते हैं ? इसमें हेतुका प्रदर्शन करते हुए प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम! सोइंदियचक्खि दियाई पडुच्च कामी, घाणिदिय जिभिदियफासिंदियाई पडुच भोगी' श्रोत्रेन्द्रिय और चक्षुरिन्द्रिय की अपेक्षासे तो जीव कामो होते हैं और घ्राणेन्द्रिय, जिह्वाइन्द्रिय एवं स्पर्शन इन्द्रियकी अपेक्षासे जीव भोगी होते हैं । क्योंकि श्रोत्रइन्द्रिय चक्षुरिन्द्रिय शब्द और रूप के ग्राहक होते हैं अतः इनकी अपेक्षासे जीवों में कामवत्ता तथा गंध रस और स्पर्श इनरूप भोगों को ग्रहण करने वाली जिह्वा रसना और स्पर्शन इन्द्रियाँ होती हैं अतः इनकी अपेक्षासे उनमें भोगवत्ता सधजाती है 'से तेणद्वेणं गोयमा ! जाव वि, भोगी वि, !' हे लहन्त माय शो आये मेवं छ ! वो अभी पागु હાય છે અને ભાગી પણ હાય છે ?
तेनुं समाधान करतां महावीर अलु आहे हे ' गोयमा !" हे गौतम ! सोइंदियचक्खिदियाई पडच कामी, वार्णिदिय, जिभिदिय, फासिंदियाई पडुच्च भोगी 'मो श्रोत्रेन्द्रिय मने यक्षुरिन्द्रियनी मेपेक्षा अभी होय है, અને ઘ્રાણેન્દ્રિય, જિાઇન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ ભાગી હાય છે શબ્દને શ્રોત્રેન્દ્રિય ગ્રહણ કરે છે અને રૂપને નેત્રન્દ્રિય ગ્રહણ કરે છે, તે કારણે તેઓ કામી છે. તથા ગંધ, રસ અને સ્પરૂપ ભાગેાના ઉપભેગ કરાવનારી ઘ્રાણેન્દ્રિય, જિહવાઇન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયના પણ તેમનામાં સદ્ભાવ હાય છે, તે ઇન્દ્રિયાને લીધે તેમનામાં लोगवत्ता ( लोणी अवस्था ) पशु सिद्ध थाय छे से तेणट्टेणं गोयमा ! जाव भोगी त्रि' हे गौतम !! अर में मेवं मधु छे ! लवो अभी पशु होय छ भने ભાગી પણ હાય છે.
,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
भगवतीसूत्रे
न
यावत् - जीवाः कामिनोऽपि भवन्ति, अथ च भोगिनोऽपि भवन्ति । अथ नैरयिकादिजीवविशेषानाश्रित्य पृच्छति - 'नेरइयाणं भंते । किं कामी, भोगी ?" हे भदन्त ! नैरयिकाः खलु किं कामिनो भवन्ति, अथवा भोगिनो भवन्ति ? भगवानाह - ' एवं जात्र थणियकुमारा' हे गौतम! एवमेव समुच्चयजीववदेव नैरयिका अपि कामिनोऽपि भवन्ति, अथ च भोगिनोऽपि भवन्ति, एवं नैरयिकदेव असुरकुमाराः यावत् स्वनितकुमाराः यावत्पदेन नागकुमाराः, सुवर्णकुमाराः, विद्युत्कुमाराः, अग्निकुमाराः, द्वीपकुमार, दिक्कुमार, वायुकुमार उदधिकुमाराः, स्तनितकुमाराः इति संग्राह्यम् । एते सर्वेऽपि कामिनोऽपि भवन्ति, भोगिनोऽपि भवन्ति । गौतमः पृथिवीकायिकादिविषये पृच्छति - 'पुढविकाइयाणं पुच्छा ?' हे भदन्त ! पृथिवीकायिकानां पृच्छा प्रश्नो वर्तते, तथा च भोगी वि' इस कारण हे गौतम ! मैने ऐसा कहा है कि जीव कामी भी होते हैं और भोगी भी होते हैं ।
अथ गौतमस्वामी नैरयिक आदि जीव विशेषको आश्रित कर के प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'नेरइयाणं भंते किं कामी भोगी ?' हे भदन्त ! नैरयिक जीव कामी होते हैं या भोगी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं कि एवं चेव एवं जाव थणियकुमारा' हे गौतम ! समुच्चय जीवकी तरह हो नैरयिक भी कामी होते हैं और भोगी भी होते हैं । तथा नैरयिक की तरह ही असुरकुमार यावत् स्तनित कुमार, नागकुमार, विद्युत्कुमार, सुवर्णकुमार अग्निकुमार, वायुकुमार उदधिकुमार, द्वीपकुमार, दिक्कुमार, ये सबही कामी भी होते हैं और भोगी भी होते हैं। अब गौतमस्वामी पृथिवीकायिक आदिके विषयमें प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'पुढविकाइयाणं पुच्छा' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक હવે ગૌતમ સ્વામી નારકાદિ જીવાના વિષયમાં એવા જ પ્રશ્ન પૂછે છે नेरइयाणं भंते ! किं कामी भोगी ?' हे महन्त ! नार वो अभी होय छे } लोगी होय छे ? महावीर अनु छे ! ' एवं चेत्र, एवं जात्र थणियकुमारा' હે ગૌતમ ! સામાન્ય જીવાની જેમજ નારકે પણ કામી હાય છે અને ભાગી પણ હાય તથા નારકોની જેમ જ અસુરકુમાર નાગકુમાર, સુવર્ણČકુમાર, વિદ્યુત્સુમાર, અગ્નિકુમાર, દ્વીપકુમાર, ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર પવનકુમાર અને સ્તનિતકુમાર દેવા કામી પણ છે અને ભાગી પણ છે. હવે ગૌતમ સ્વામી પૃથ્વીકાય આદિ જીવા વિષે પ્રશ્ન પૂછે છે
"
"
पुढविकाइयाणं पुच्छा • હે ભદન્ત ! પૃથ્વીકાયિક જીવા કામી હાય છે કે ભાગી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ७.२ कामभोगनिरूपणम् पृथिवीकायिकाः किं कामिनो भवन्ति, अथ च भोगिनः भवन्ति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा ! पढविकाइया णो कामी, भोगी' हे गौतम ! पृथिवीकायिका नो कामिनो भवन्ति, अपि तु भोगिनो भवन्ति, गौतमः पृच्छति-से केणटेणं जाव भोगी ?' हे भदन्त ! तत्केनार्थेन यावत्-पृथिवीकायिका नो कामिनो भवन्ति, अपितु भोगिनो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! फासिदियं पडुच्च' हे गौतम ! पृथिवीकायिकाः स्पर्शेन्द्रियं प्रतीत्य अपेक्ष्य भोगिनो भवन्ति, पृथिवीकायिकानां स्पर्शेन्द्रियातिरिक्तेन्द्रियाभावेन कामित्वासंभवात् । ' से तेणटेणं जाव-भोगी' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावत्-पृथिवीकायिका नोकामिनो भवन्ति, अपितु भोगिनो भवन्ति । 'एवं जाव-वणस्सइकाइया' एवं पृथिवीकायिकवदेव यावत्-अप्कायिकाः, तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिका अपि स्पर्शेन्द्रियमात्र केन्द्रियतया केवलं भोगिनो भवन्ति, नो कामिनः । 'बेजीव कामी होते हैं ? या भोगी होते हैं उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि गौतम पृथिवीकायिक जीव ‘णा कामी' कामी नहीं होते हैं किन्तु भोगी होते हैं । हे भदन्त ! 'से केणष्टेणं जाव भोगी' ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि पृथिवीकायिक जीव कामी नहीं होते हैं किन्तु भागी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' फासिंदियं पडुच्च' मैंने जो पृथिवीकायिक कामी नहीं होते हैं भोगी होते हैं ऐसा जो कहा है वह स्पर्शन इन्द्रियको लेकर कहा है क्यों कि इन जीवोंके केवल एक स्पर्शन इन्द्रिय ही होती है अन्य इन्द्रियां होती नहीं हैं । अतः उनमें कामित्वका सद्भाव नहीं हो सकता है। (एवं जाव वणस्सइकाइया) इसी तरहसे अप्रकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक जीव भी कामी नहीं होते हैं भोगी डाय छे. ? मडावी२ प्रभु छ गौतम ! पृथ्वीयि। णो कामी भोगी' કામી હોતા નથી પણ ભેગી હોય છે. ગૌતમ સ્વામી તેનું કારણ જાણવા માટે પૂછે છે કે 'से केणटेणं जाव भोगी। महन्त ! मा५ ॥ २२ मे ४ छ। ३ पृथ्वी કાયિક કામી નથી, પણ ભેગી છે ? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે ' फासिंदियं पड़च्च , गौतम ! पृथ्वीविडामा ६४ २५शेन्द्रियना । समाव હોય છે શ્રોત્રિન્દ્રિય અને ચક્ષુરિન્દ્રિયના અભાવે તેમનામાં કામી પણ સંભવી શકતું નથી. ५५ २५शन्द्रियने सहमा वाथा लागी पY सलवी श) छ. ' एवं जाव वणस्सह काइया ' से प्रभारी माथि, ते१२४यि, वायुायि४, मने वनस्पति કાયિક છે પણ કામી હેતા નથી પણ ભેગી જ હોય છે, આ બધાં જીવોમાં ફક્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
भगवती
इंदिया एवं चेव' द्वीन्द्रिया अपि एवमेव एकेन्द्रियवदेव केवलं भोगिनो भवन्ति, नो कामिनः, तेषां श्रोत्रचक्षुर्घाणेन्द्रियाभावात्, किन्तु 'नवरं जिम्भिदियफासिंदियाई पच्च भोगी' नवरं विशेषस्तु एतावानेव यत् - एकेन्द्रियापेक्षया द्वीन्द्रिया जिवेन्द्रिय- स्पर्शेन्द्रिये प्रतीत्य = अपेक्ष्य भोगिनो भवन्ति । 'तेइंदिया वि एवं ar' त्रीन्द्रिया अपि एवमेव - द्वीन्द्रियवदेव, केवलं भोगिनो भवन्ति, नतु कामिनः, किन्तु ' नवरं घाणिदिय - जिभिदिय - फासिंदियाई पडुच्च भोगी ' नवरं विशेषो यत्-त्रीन्द्रियाः जीवाः प्राणेन्द्रिय-जिहवेन्द्रिय- स्पर्शेन्द्रियाणि प्रतीत्य = अपेक्ष्य भोगिनो भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'चउरिंदियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! ही होते हैं । क्योंकि इन सब जीवोंके केवल एक स्पर्शन इन्द्रिय हो होती है । 'बेइंदिया एवं चेव' दो इन्द्रियजीव भी एकेन्द्रियजीवोंकी तरह केवल भोगी ही होते हैं कामी नहीं होते । क्योंकि इनमें श्रोत्र, चक्षु और घ्राण इनइद्रियोंका अभाव रहता है । 'नवरं जिभिदिय फासिंदियाई पडुच भोगी' अतः दो इन्द्रिय जीवों में जो भोगी पना प्रकट किया गया है वह स्पर्शन और रसना इन्द्रियको आश्रित करके कहा गया है । ' तेइंदिया वि एवंचेव' दो इन्द्रियजीवोंकी तरह ते इन्द्रिय जीव भी ऐसे ही होते हैं। अर्थात् ते इन्द्रियजीवों में केवल भोगीपनाही है, कामीपना नहीं है और यह भोगीपना उनमें स्पर्शन, रसना एवं घाण इन्द्रिय को लेकर है । यही बात 'नवरं घाणिदिय, जिभिदिय फासिंदियाई पडुच्च भोगी' इस सूत्रांश द्वारा स्पर्शेन्द्रियना ४ सहुभाव होय छे, तेथी तेभने लोगी उद्या छे. ' बेड़ दिया एवंचेत्र ' દ્વીન્દ્રિય જીવા પણ ભાગી જ હાય છે, કામી હોતા નથી, કારણ કે તેમનામાં શ્રોત્ર ચક્ષુ અને ધ્રાણુ, એ ત્રણે ઇન્દ્રિયા ને અભાવ होय छे, પરન્તુ " वरं जिभिदियफासिंदियाई पडुच्च भोगी " तेमनामा लिङ्वा इन्द्रिय मने સ્પર્શેન્દ્રિયને સદ્ભાવ હાવાથી તેઓ રસ અને ૫સુખ ભોગવી શકે છે, તે કારણે तेभने (हीन्द्रिय लबोने) लोगी उबा छे. 'इंदिया वि एवं चेव' श्रीन्द्रिय व પણ ભાગી જ હાય છે, કામી હોતા નથી. તેન્દ્રિય જીવેામાં સ્પર્શેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય અને રસનાન્દ્રિયના સદ્ભાવ હેાય છે, તે કારણે તેમને ભેગી કહ્યા છે, તેમાં શ્રોત્રેન્દ્રિય અને ચક્ષુરિન્દ્રિયના અભાવ હાવાથી તેએામાં કામીપણુ સંભવી શકતુ नथी. ये न वात सूत्रठारे या सूत्रांशद्वारा अउट री - 'णवरं घार्णिदिय, जिब्भिदिय, फासिंदियाई पडुच्च भोगी'
हुवे गौतम स्वामी भहावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे
'चउरि दियाणं ” હે ભદન્ત ! ચતુન્દ્રિય જીવા કામી હેાય છે. કે ભાગી હોય છે ? તેના ઉત્તર
पुच्छा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ७ स. २ कामभोगनिरूपणम् चतुरिन्द्रियाणां जीवानां पृच्छा वर्तते, तथा च चतुरिन्द्रियाः किं कामिनो भवन्ति ? अथ च भोगिनो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! चउरिदिया कामी वि, भोगी वि' हे गौतम ! चतुरिन्द्रियाः कामिनोऽपि भवन्ति, अथ च भोगिनोऽपि भवन्ति, गौतमः पृच्छति-'से केणगुणं जाव भोगी वि?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन यावत् चतुरिन्द्रियाः कामिनोऽपि भोगिनोऽपि च भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! चक्खिदियं पडुच्च कामी, घाणि दिय जिभिदिय-फासिंदियाइं पडुच्च भोगी' हे गौतम ! चतुरिन्द्रियाः चक्षुरिन्द्रियं प्रतीत्य अपेक्ष्य कामिनो भवन्ति, घ्राणेन्द्रिय-जिहवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रियाणि प्रतीत्य अपेक्ष्य भोगिनो भवन्ति, 'से तेण टेणं जाव भोगी वि' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावत्-चतुरिन्द्रियाः कामिनोऽपि भवन्ति, अथ च भोगिनोऽपि समझाई गई है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'चउरिदियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! चौ इन्द्रियजीव क्या कामी होते हैं या भोगी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि--गायमा! चउरिदिया कामी वि भागी वि' गौतम ! चौइन्द्रियजीव कामी भी होते हैं। और भोगी भी होते हैं 'से केणटेणं जाव भोगी वि' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि चौइन्द्रिय जीव कामी भी होते हैं और भोगी भी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'चक्खिदियं पडुच्च कामी, घाणिदियजिभिदियफासिंदियाइं पडुच्च भोगी' चौइन्द्रिय जीव चक्षु इन्द्रिय की अपेक्षा तो कामी होते हैं और घ्राणेन्द्रिय तथा जिहा इन्द्रिय की अपेक्षा वे भोगी होते हैं और । 'से तेणटेणं जाव भोगी वि' इस कारण मैंने हे गौतम ! ऐसा कहा है कि भापता भडावी२ प्रभु ४ छ । 'गोयमा ! चउरिंदिया कामी वि, भोगी वि' હે ગૌતમ ! ચતુરિન્દ્રિય જીવો કામી પણ હોય છે અને ભગી પણ હોય છે તેનું કારણ सवा निमित्त गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे है । से केणट्रेणं भंते ! जाव भोगी वि?? 8 महन्त आ५ ॥२२ मे ४ छ। यतुरिन्द्रय જ કામી પણ હેય છે, અને ભગી પણ હોય છે ? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર प्रभु ४९ छ । 'गोयमा ! चक्खिंदियं पडुच्च कामी, घाणिदिय जिभिंदिय फासिदियाइं पडुच्च भोगी । गौतम ! यतुरिन्द्रिय ७॥ यक्षुरिन्द्रियनी अपेक्षा કામી હોય છે, અને ધ્રાણેન્દ્રિય રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ ભોગી હેય છે. 'से तेणढणं जाव भोगी वि ' गौतम ! ते २0 में मेधुं धुंछ ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
भगवतीसूत्रो भवति ! 'अवसेसा जहा जीवा, जाव-वेमाणिया' अवशेषाः यथा समुच्चयजीवा स्तथैव कामिनोऽपि भवन्ति, अथ च भोगिनोऽपि, भवन्ति, यावत-चानव्यन्तरा ज्योतिपिका वैमानिकाच विज्ञेयाः । गौतमः पृच्छति-'एएसिणं भंते ! जीवाणं कामभोगीणं, नो कामीणं, नो भोगीणं भोगीण य कयरे कयरे हिंतो जाव विसेसाहिया वा ?' हे भदन्त ! एतेषां खलु पूर्वोक्तानां जीवानां कामभोगिनां नो कामिनां नो भोगिनां भोगिनों च मध्ये कतरे कियन्तो जीवा; कतरेभ्यो जीवेभ्यो यावत्-अल्पा वा बहुका वा, तुल्या वा; विशेषाधिका वा वर्तन्ते ? चौइन्द्रियजीव कामी भी होते हैं और भोगी भी होते हैं ! 'अवसेसा जहा जीवा जाव वेमाणिया' बाकी के और जो जीव इन जीवों के सिवाय हैं-वे सब समुच्चय जीवांकी तरह कामी भी होते हैं और भोगीभी होते हैं ! यहां यावत् शब्दसे वानन्यन्तर और ज्योतिषी इन देवोंका ग्रहण हुआ है। इससे वानव्यन्तर, ज्योतिषी और वैमानिक देव कामी और भोगी दो प्रकार के होते हैं ऐसा जानना चाहिये । अब प्रभु से गौतम ऐसा पूछते हैं-'एएसिणं भंते ! जीवाणं कामभोगीणं नो कामीणं, नो भोगीणं भोगीणं य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! इन कामभोगी नोकामी, नोभोगी और भोगी जीवोंके बीचमें कौन जीव किनजीवोंकी अपेक्षा से अल्प हैं ? कौन जीव किन जीवोंकी अपेक्षा से बहुत हैं ? कौन जीव किनजीवोंके समान हैं ? तथा कौनजीव किन जीवोंकी अपेक्षा विशेषाधिक यतुरिन्द्रय वो भी ५९ डाय छ भने मी ५५५ डाय छे. ' अवसेसा जहा जीवा जाव वेमाणिया । माडीना वैमानित ५-तन मां । ५५ सामान्य वनी જેમ કામી પણ છે અને ભગી પણ છે. એટલે કે વનવ્યન્તર, તિષી અને વૈમાનિક દેવે કામી પણ હોય છે અને ભોગી પણ હોય છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી તેમના અ૯૫બહુત્વને અનુલક્ષીને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન पूछे छे 'एएसिणं भंते ! जीवाणं कामभोगीणं नो कामीणं, नो भोगीणं भोगीण य कयरे कयरेहि तो जाव विसेसाहिया वा । 3 महन्त ! मनजी નો કામી ( કામ રહિત ) ને ભેગી ( ભોગ રહિત ) અને ભેગી જીવોને સંખ્યાની દૃષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તે કયા 9 કયા જીવ કરતાં ઓછા છે? કયા છે કયા જીવો કરતાં વધારે છે ? કયા છો કયા છો બરાબર છે ? અને કયા છો કયા જીવ કરતાં વિશેષાધિક છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ सू.२ कामभोगनिरूपणम् ६११ भगवानाह-' गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा कामभोगी, नो कामी नो भोगी अणंतगुणा, भोगी अणंतगुणा' हे गौतम ! सर्व स्तोकाः जीवाः कामभोगिनो भवन्ति ते च चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाश्च सन्ति, अतएव कामभोगिनः सर्वेभ्योऽल्पाः । अथ च नो कामिनो नो भोगिनश्च सिद्धाः प्रागुक्तेभ्यश्चतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रियेभ्योऽनन्तगुणा भवन्ति । अथ च केवलं भोगिन एकद्वितीन्द्रियास्तेभ्यः सिद्धेभ्योऽनन्तगुणा भवन्ति, वनस्पतीनामनन्तगुणत्वात् ॥ मू. २ ॥
हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा जीवा कामभोगी, नोकामी नोभागी, अणंतगुणा, भोगी अणंतगुणा' सबसे कमजीव तो कामभोगी हैं। जो जीव नोकामी और नोभोगी हैं वे इनकी अपेक्षा अनन्त गुने हैं । तथा जो भोगी जीव वे इनकी अपेक्षा भी अनन्त गुने हैं। सबसे कम कामभोगी जोव हैं ऐसा जो कहा गया है वह चौइन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीवोंको लेकर कहा गया है क्योंकि ये ही कामभोगी हैं। इनके अतिरिक्त जो सिद्धजीव हैं वे न कामी होते हैं और न भोगी होते हैं अतः वे नो कामी नो भोगी हैं ऐसे ये जीव चौइन्द्रिय और पंचेन्द्रियजीवोंकी अपेक्षा अनन्तगुणे हैं । तथा केवल जो भोगी ही हैं, वे एकेन्द्रिय दो इन्द्रिय और तेइन्द्रिय जीव हैं ये जीव सिद्धोंसे भी अनन्तगुणे होते हैं। क्योंकि एकेन्द्रिय वनस्पति कायिक जीवोंका प्रमाण अनन्तगुणा कहा गया है ॥ २ ॥
उत्तर- गोयमा । गौतम ! 'सव्वत्थोवा जीवा कामभोगी नो कामी नो भोगी अणंतगुणा, भोगी अणंतगुणा मा ७ सौथा ७i छ કામભેગી કરતાં ને કામી અને ને ભોગી છો અનંત ગણું છે, અને ભેગી જીવે તે ન કામી અને નો ભેગી કરતાં પણ અનંતગણું છે, કામલેગી વો સૌથી ઓછાં કહ્યું છે કારણ કે ચતુરિન્દ્રિ અને પંચેન્દ્રિય જી જ કામગી હોય છે. જે સિદ્ધજીવે હોય છે તે કામી પણ હોતા નથી અને ભગી પણ હોતા નથી. એવાં ને કામી અને ને ભેગી જીવોની સંખ્યા ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવો કરતાં અનંતગણું કહી છે, એકેન્દ્રિય, ક્રિીન્દ્રિય અને ત્રીન્દ્રિજીવો ભેગી હોય છે. એ સિદ્ધો કરતાં પણ અનંતગણા હોય છે, કારણ કે એકેન્દ્રિય વનસ્પતિકાયિક જીવોનું પ્રમાણ અનંતગણુ કહ્યું છે સારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
छद्मस्थादिवक्तव्यता |
जीवाधिकारात् छद्मस्थादिमनुष्यवक्तव्यता माह-' छउमत्थे णं भंते '
इत्यादि ।
मूलम् - छउमत्थे णं भंते! मणूसे जे भविए अण्णयरेसु देवलोएस देवत्ताए उववज्जित्तए, से णूणं भंते! से खीणभोगी नोपभू उट्ठाणेणं, कम्मेणं, बलेणं, वीरिएणं, पुरिसक्कार- परक्कमेणं विउलाई भोग भोगाई भुंजमाणे विहरित्तए ? से णणं भंते ! एयम एवं वयह? गोयमा ! णो इणडे समट्ठे से केण भंते ! एवं बुच्चइ ? गोयमा ! पभू णं से उट्ठाणेण वि, कम्मेण वि, बलेण वि वीरिएण वि, पुरिसक्कारपरक्कमेण वि अण्णयराई विपुलाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए, तम्हा भोगी, भोगे परिचयमाणे महाणिजरे, महापज्जवसाणे भवइ । आहोहिएणं भंते! मणूसे जे भविए अन्नयरेसु देवलोएसु ? एवं चेव, जह छउमत्थे जाव - महापजवसाणे भवइ । परमाहोहिए गं भंते! मस्से जे भविए तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झित्तए, जाव अंत करेत्तए, से नृणं भंते! से खीणभोगी ? सेसं जहा छउमत्थस्स । केवली णं भंते मणूसे जे भविए तेणेव भवग्गहणणं ? एवं जहा परमाहोहिए, जाव - महापज्जवसाणे भवइ ॥ सू० ३ ॥
छाया - छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यः यो भव्यः अन्यतरेषु देवलोकेषु देवतया उपपतुं तत् नूनं भदन्त ! स क्षीणभोगी नो प्रभुः उत्थानेन, कर्मणा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ सू.३ छद्मस्थादिनिरूपणम् बलेन, वीर्येण, पुरुषकार-पराक्रमेण विपुलान् भोगभोगान् मुञ्जानो विहर्तुम् ? तत् नूनं भदन्त ! एतमर्थम् एवं वदथ ? । गौतम ! नायमर्थः समर्थः । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते । गौतम ! प्रभुः खलु स उत्थानेनापि,
__ छद्मस्थादिवक्तव्यता'छउमत्थेणं भंते !' इत्यादि । सूत्रार्थ-(छउमत्थेणे भंते ! मणूसे जे भविए अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववजित्तए) हे भदन्त ! जो कोइ छद्मस्थ मनुष्य किसी भी देवलोकमें देवरूप से उत्पन्न होने के योग्य हो (से गुणं भंते ! से वीणभोगी) वह क्षीणभोग दुर्बलशरीर होता हुआ हे भदन्त ! क्या (उत्थाणेणं कम्मेणं, बलेणं, वीरिएणं, पुरिसक्कारपरक्कमेणं विउलाई भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरित्तए नो पभू) उत्थानद्वारा, कर्मद्वारा, बलद्वारा, वीर्यद्वारा, एवं पुरुषकार पराक्रमद्वारा विपुल भोगभोगों को भोगनेके लिये समर्थ नहीं हो सकता है (एयम₹ एवं वयह ) हे भदन्त ! आप क्या इस बातका समर्थन करते है ? (गोयमा) हे गौतम (णो इणढे समढे,) यह अर्थ समर्थ नहीं है । ( से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (पभू णं से उट्ठाणेण वि, कम्मेण वि बलेण वीरिएण वि, पुरिसक्कारपरक्कमेण वि अण्णयराइं विउ.
स्थाति तयता“ छउमत्थेणं भंते !" त्याह सूत्रार्थ- ( छउमत्थे णं भंते ! मणूसे जे भविए अन्नयरेसु देवलोएसु देवताए उववजित्तए ) महन्त ! छमस्थ मनुष्य आई मे मा १३५ उत्पन्न पाने योग्य डाय छ, ( से गूणं भंते ! से खीणभोगी ) तेनु शरीर दुमे यतi ( उत्थाणेणं कम्मेणं, बलेणं, वीरिएणं, पुरिसकारपरक्कमेणं विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए नो पभू ) शुत उत्थान ६, महारा, બળદ્વારા, વીર્યધારા અને પુરુષકાર પરાક્રમઠારા વિપૂલ ભોગ્ય ભેગોને ભેગવવાને સમર્થ डातेनयी. ? ( एयमद्रं एवं वयह ) महन्त ! २५ ते वातनुं समर्थ । छ। ? ( गोयमा ) गौतम ! ( णो इणट्रे समटे ) मे सवी शतु नथी. ( से केण?णं भंते ! एवं वुच्चइ ?) सह-त मा५ । २२ मे ४ छ। ? ( मोयमा ) 3 गौतम ! (पभूणं से उठाणेण वि, कम्मेण कि, बलेण कि, वीरिएण वि, पुरिसक्कारपरक्कमेण वि अण्णयराइं विउलाई भोगभोगाइं मुंजमाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
भगवती
कर्मणाऽपि, बलेनापि, वीर्येणापि पुरुषकारपराक्रमेणापि, अन्यतरान् विपुलान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्त्तुम्, तस्मात् भोगी भोगान् परित्यजन् महानिर्जरो महापर्यवसानों भवति ! आधोऽवधिकः खलु भदन्त ! मनुष्यो यो भव्यः अन्यतरेषु देवलोकेषु ? एवमेव यथा छद्मस्थः ! यावत् - महापर्यवसानो भवति । परमाधोऽधिकः खलु भदन्त ! मनुष्यः यो भव्यः तेनैव भवग्रहणेन लाई भोग भोगाई भुजमाणे विहरितए) जो छद्मस्थ मनुष्य किसी भी देवलोक में देवरूपसे उत्पन्न होनेके योग्य होता है वह दुर्बल शरीर होता हुआ भी, कर्मद्वारा भी, बलद्वारा भी, वीर्यद्वारा भी और पुरुषकार पराक्रमद्वारा भी कितनेक विपुल भोगभोगों को भोगने के लिये समर्थ है | ( तम्हा भोगी, भोगे परिचयमाणे महानिज्जरे, महापजवसाणे भवइ) इस कारण वह भोगी भोगोंका परित्याग करता हुआ महानिर्जरा और महापर्यवसानवाला होता है । ( आहोहिएणं भंते ! मणूसे जे भविए अन्नयरेसु देवलोएस) हे भदन्त ! आधोऽ वधिक नियतक्षेत्रको अवधिज्ञानद्वारा जाननेवाला अवधिज्ञानी मनुष्य जो किसी एक देवलोक में उत्पन्न होनेके योग्य है, वह क्या क्षीणभोगी होता हुआ पुरुषकार पराक्रम आदि द्वारा विपुल भोग भोगों को भोगने के लिये समर्थ है ? ( एवं चेव जहा छउमत्थे जाव महा पज्जवसाणे भवइ) हे गौतम ! छद्मस्थपुरुषकी तरह से ही आधोवधिक पुरुष के विषय में भी जानना चाहिये - यावत् वह भी महापर्यवसान विहरित ) ? स्थ मनुष्य | देवसोम्मां देव३ये उत्पन्न थवाने योग्य होय है, તે શરીરમાં દુખ`ળતા આવવા છતાં પણ કર્મધારા, ખળદ્રારા, વી દ્વારા, અને પુરૂષકાર यशभद्वारा डेंटला! वियुद्ध भोग्य भोगाने भोगववाने समर्थ होय छे. ( तम्हा भोगी, भोगे परिचयमाणे महानिज्जरे, महापज्जवसाणे भवइ ) ते रोते भोगी ભાગાને પરિત્યાગ કરતા થકે મહાનિ રાવાળા અને મહાપ`વસાનવાળા બને છે. ( आहोरिएणं भंते मणुसे जे भविए अन्नयरेसु देवलोएस ) डे भहन्त ! અધા અવધિક નિયત ક્ષેત્રને અવધિજ્ઞાન દ્વારા જાણનારા અધિજ્ઞાની મનુષ્ય કે જે કાઇ એક દેવલાકમાં ઉત્પન્ન થવાને યાગ્ય હોય છે, તે શું ક્ષીણભેગી ( દુ`ળ શરીરવાળા ) થતાં પુરુષકાર પરાક્રમ આદિદ્રારા ભાગ્ય ભાગાને ભોગવવાને સમ`હાય છે ખરા? ( एवंचेव जहा छउमत्थे जात्र महापज्जवसाणे भवइ ) हे गौतम! अधावधिक મનુષ્યના વિષયમાં પણ છદ્મથ મનુષ્ય પ્રમાણે or કથન સમજવુ. " महायर्यवसान वाणो भने छे. ” ત્યાં સુધીનું સમસ્ત થન ગ્રહણ કરવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
"
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ मृ.३ छद्मस्थादिनिरूपणम् ६१५ सेद्ध, यावत्-अन्तं कर्तुम्, तत् नूनं भदन्त ! स क्षीणभोगी? शेषं यथा छद्मस्थस्य । केवली खलु भदन्त ! मनुष्यो यो भव्यः तेनैव भवग्रहणेन ? एवं यथा परमाधोऽवधिकः, यावत्-महापर्यवसानो भवति ॥ सू०३ ॥ वाला होता है। (परमाहोहिएणं भंते ! मणुस्से जे भविए तेणेव भवग्गहणेण सिज्जित्तए जाव अंतंकरेत्तए से णूणं भंते ! से खीण भोगी) हे भदन्त ! परमावधिज्ञानवाला मनुष्य जो उसी भव. से सिद्ध होनेके योग्य है यावत् समस्त दुःखोंको नाश करनेके योग्य है वह क्षीणभोगी होता हुआ भी क्या विपुल भोगों के लिये समर्थ है ? सेसं जहा छउमस्थस्स) हे गौतम ! इस विषयमें समस्तकथन छद्मस्थपुरुषकी तरह जानना चाहिये । (केवलो णं भंते ! मणूसे जे भविए तेणेव भवग्गहणेणं ? हे भदन्त ! केवलज्ञानी मनुष्य जो उसी भवसे सिद्ध होने के योग्य है यावत् समस्त दुःखोंको नष्ट करनेके योग्य है वह विपुल भोगभोगोंको भोगने के लिये समर्थ है क्या ? (एवं जहा परमाहोहिए जाव महापजवसाणे भवइ) हे गौतम! इस विषयमें समस्त कथन परमावधि ज्ञानीकी तरहसे जानना चाहिये। यावत् वह महापर्यवसानवाला होता है । ( परमाहोहिएण भंते ! मणुम्से जे भविए तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झित्तए जाव अंतं करेत्तए से गूणं भंते ! से खीण भोगी)
હે ભદન્ત ! પરમાવધિજ્ઞાનવાળો મનુષ્ય, કે જે આ ભવ પૂરો કરીને સિદ્ધ થવાને ગ્ય હોય છે, (યાવત ) સમસ્ત દુઃખને અંતકર્તા થવાને ગ્ય હોય છે. તે શું क्षाभोगी थdi विपुल भागान गवाने समय होय छे मरे ? ( सेसं जहा छउमत्थस्स ) गौतम ! या विषयमा ५९ समरत ४थन, छA२५ मनुष्यना ४थन प्रभा] ४ सम.. ( केवली गं भंते ! मणूसे जे भविए तेणेव भवग्गहणेणं) હે ભદત ! કેવળજ્ઞાની મનુષ્ય કે જે આ ભવ પૂરે કરીને સિદ્ધ બનવાને છે (યાવત્ ) સમસ્ત દુઃખનો નાશ કરવાને ગ્ય છે, તે શું ક્ષીણભેગી થવા છતાં વિપુલ ભોગ્ય लोगोन भागवान समय हाय छे मरे ? ( एवं जहा परमाहोहिए जाव महापजवसाणे भवइ ) 3 गौतम ! मा विषयमा सभरत ४थन ५२भावविज्ञानाना કથન પ્રમાણે સમજવું. “તે મહાપર્યવસાનવાળે હોય છે, ત્યાં સુધીનું કથન અહીં हए ४२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ भगवती टीका-'छउमत्थे णं भंते ! मणूसे जे भरिए अण्णयरेसु देवलोएमु देवत्ताए उपवजित्तए' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! छद्मस्थः खलु मनुष्यः यः अन्यतरेषु देवलोकेषु देवतया उपपत्तुं भव्यः योग्यो वर्तते। 'से गूणं भंते ! से खीणभोगी नो पभू उठाणेणं, कम्मेणं, बलेणं, वीरिएणं, पुरिसकारपरक्कमेणं, विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए?' अथ हे भदंत ! नूनं निश्चितं स मनुष्यः क्षीणभोगी भोगाः सन्ति यस्य तद् भोगि शरीरम् तत् क्षीणं तपोरोगादिभिर्यस्य स क्षीणभोगी क्षीणशरीरः दुर्बलः स छद्मस्थः पुरुषः किम् उत्थानेन-ऊर्वीभवनरूपचेष्टाविशेषेण, कर्मणा भ्रमणादिक्रियया, बलेन= शरीरसामथ्र्येन, वीर्येण आत्मबलेन, पुरुषकारेण स्वाभिमानविशेषेण, पराक्रमेण
साधितस्वपयोजनरूपपुरुषकारेण विपुलान्=प्रचुरान् भोगभोगान् मनोज्ञशब्दा___टीकार्थ-जीवका अधिकार होनेसे यहां पर सूत्रकारने छद्मस्थादि मनुष्योंके विषयकी वक्तव्यताका प्रतिपादन किया है इसमें गौतम ने प्रभुसे ऐसा पूछा है 'छउमत्थेणं भंते ! मणूसे जे भविए अण्णयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववजित्तए' हे भदन्त ! जो छद्मस्थ मनुष्य किसी एकदेवलोकमें देवकी पर्यायसे उत्पन्न होनेके योग्य होता है 'से गृणं भंते ! से खीणभोगी नो पभू उट्ठाणेणं, कम्मेणं बलेणं, वीरिएणं पुरिसकारपरक्कमेणं विउलाई भोगभोगाइं भुजमाणे विहरित्तए' ऐसा वह मनुष्य यह निश्चित है कि तप या रोगादि से दुर्बल शरीरवाला होनेपर उत्थानद्वारा ऊर्वीभवनरूप चेष्टा द्वारा खडे होनेद्वारा, कर्मद्वारा भ्रमणादि क्रियाद्वारा, बलद्वारा शरीरसामर्थ्यद्वारा, वीर्यद्वारा आत्मबलद्वारा, पुरुषकारद्वारा स्वाभिमान विशेषद्वारा, पराक्रमद्वारा साधित स्वप्रयोजनरूप पुरुषकार द्वारा प्रचुर भोग्यभोगोंको
ટીકાર્થ- જીવનું નિરૂપણ ચાલી રહ્યું છે. તેથી સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં છવસ્થ આદિ મનુષ્યનાં વિષયુમાં વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ प्रश्न पूछे छे ? ' छउमत्थे णं भंते मणसे जे भविए अण्णय रेसु देवलोएस देवत्ताए उववज्जित्तए " महन्त ! रे छ५२५ मनुष्य हे पाणु मे वरमा हेवनी पाये S५-1 थाने या34 छ. “ से णूणं भंते ! से खीणभोगी नो पभू उठाणेणं, कम्मेणं, बलेणं, वोरिएणं, पुरिसक्कारपरक्कमेणं, विउलाई भोग भोगाई मुंजमाणे विहरित्तए ?' ते १५ अथवा शाहिया दु सरीरवाजा બનવાથી ઉથાન દ્વારા (ઊભા થવાની ક્રિયા વડે ) કર્મ દ્વારા ( ભ્રમણ આદિ ક્રિયા વડે ) બળદ્વારા ( શરીર સામર્થ વડે ) વીર્યદ્વારા ( આત્મબળ વડે ) પુરુષકારદ્વારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ सू.३ छद्मस्थादिनिरूपणम् दीन् भुञ्जानः अनुभवन् विहर्तु-स्थातुं नो प्रभुः न समर्थः किम् ? 'से पूर्ण भंते ! एयमढे एवं वयह ?' हे भदन्त ! तत् नूनं निश्चितम् एतम्-उपरि प्रति पादितम् अर्थम् एवं यथोक्तरूपं यूयं वदथ ? भवन्तः समर्थयन्ति किम् ? भगवानाह-गोयमा ! णो इणढे सम?' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नैव स असमर्थः अपितु समर्थ एवेति काक्या व्यज्यते । ' से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ' तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते ? तदेव विशदयति-पभू णं गोयमा ! से उठाणेण वि, कम्मेण वि, बलेण वि, वीरिएणवि, पुरिसकारपरक्कमेण वि, अण्णमनोज्ञशब्दादिकोंको भोगने के लिये समर्थ नहीं होता है ? (से गृणं भंते ! एयमढे एवं वयह' हे भदन्त ! क्या आप इस अर्थका समर्थन करते हैं । इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा ! णो इणद्वे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् जो छमस्थ मनुष्य देवलोकमें उत्पन्न होने के योग्य हैं ऐसा वह मनुष्य शरीरसे दुर्बल होनेपर भी उत्थान आदि द्वारा विपुल भोगोंको भोगनेके लिये समर्थ ही है। असमर्थ नहीं है 'क्षीणभोगी' भोग जिसके हैं उसका नाम भोगी-शरीर है । शरीर जिसका तप, रोग आदि द्वारा क्षीण दुर्बल बना हुआ है वह क्षीण भोगी है । ‘से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चई' हे भदन्त ! आपने जो ऐसा कहा है सो इसमें हेतु क्या है ? वह क्षीणशरीरवाला छद्मस्थ मनुष्य उत्थान द्वारा भी, कर्मद्वारा भी बल ( સ્વાભિમાન વિશેષદ્વારા ) અને પરાક્રમઠારા ( સાધિત સ્વ પ્રયોજન રૂપ પુરુષકારદ્વારા) પ્રચુર ભોગ ભેગોને મનોજ્ઞ શબ્દાદિકેને ભેગવવાને માટે સમર્થ હઈ શકતો નથી. ? ' से गुणं भंते ! एयमटुं एवं वयह ' 3 महन्त ! २५ शुमा मायने समर्थन माया छ ? या प्रश्न उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ है 'गोयमा ! जो इणट्रे समटे गौतम ! मे सभी शतु नथी. टोमे छप्रस्थ મનુષ્ય શરીર દુર્બળ થવા છતાં પણ ઉત્થાન આદિ દ્વારા વિપુલ ભેગોને ભેગવવાને समय डाय छ, असमर्थ होता नथी. क्षीणभोगी ।। अथ मा प्रमाणे छे लगने જે ભગવે છે તેને ભેગી કહે છે. અહીં શરીરને ભેગી રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. જેનું શરીર તપ, રોગ આદિ દ્વારા ક્ષીણ દુર્બળ બન્યું હોય છે તેને ક્ષીણભેગી અથવા ક્ષણશારીરી કહે છે.
ગૌતમ સ્વામી તેનું કારણ જાણવા નિમિત્તે મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે ' से केणट्रेणं भंते ! एवं वञ्चड ?' महन्त ! मा५ श हरों मेधुंडा छ ? ઉત્તર- તે ક્ષીણશરીરવાળે છઘસ્થ મનુષ્ય ઉત્થાન દ્વારા કર્મકારા બળદ્વારા, વીર્ય દ્વારા અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
भगवतीसूत्रे यराई विउलाई भोगभोगाइं मुंजमाणे विहरित्तए' हे गौतम ! स खलु क्षीणशरीरछद्मस्थो मनुष्यः उत्थानेनापि, कर्मणाऽपि, बलेनापि, वीर्येणाऽपि पुरुषकार पराक्रमेणापि अन्यतरान कतिपयान् विपुलान=पुष्कलान भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तु-स्थातुं प्रभुः समर्थः खलु वर्तते 'तम्हा भोगी, भोगे परिचयमाणे महाणिज्जरे, महापजवसाणे भवइ' तस्मात् म भोगी पुरुषः भोगान् परित्यजन् महानिर्जरः अतिशयनिर्जरावान, महापर्यवसानो महाफलो भवति न तु भोगावस्थायाम् एतावता प्रश्नोत्तरालापकेन यद्यपि भोगभोगे असमर्थः अभोगी व्यपदिश्यते तथापि अभोगिमात्रेणैव न कश्चित् त्यागी भवितुमर्हति, अपि तु त्यागकरणेनैव त्यागी भवति, अथ च त्यागकरणेनैव निर्जरा, कैवल्यलक्षणमहाफलप्राप्तिश्च भवतीति फलितम् । गौतमः पृच्छति-' आहोहिए णं भंते ! द्वारा भी, वीर्यद्वारा भी, एवं पुरुषकार पराक्रम द्वाराभी कितनेक पुष्कल भोगोंके लिये समर्थ है यही इसमें हेतु है और दूसरा क्या हेतु कहा जावे । 'तम्हा भोगी, भोगे परिचयमाणे महाणिजरे महापज्जवसाणे भवई' अतः जब वह भोगने में समर्थ है तो ऐसा वह भोगी पुरुष भोगोंको परित्यक्त करता हुआ अतिशय निर्जरावाला होता है और विशिष्ट फलवाला होता है । भोगावस्थामें वह ऐसा नहीं होता है । भोगोंके भोगने में जो असमर्थ होता है वह अभोगी कहलाता है अभोगी के हृदयमें भोगोंको भोगनेकी लालसा तो बनी ही रहती है इसलिये वह त्यागी नहीं माना जाता है। और न कोइ अभोगी मात्र होनेसे त्यागी ही हो सकता है त्यागी तो प्राप्त विषयोंका इच्छापूर्वक त्याग करनेसे ही बनता है त्यागीके ही निर्जरा પુરુષકાર પરાક્રમ દ્વારા પણ કેટલાક ભેગેને ભગવી શકવાને સમર્થ હોય છે. એજ તેનું १२९ छे. मी ४ ५४५ ४।२९३ नथा. - तम्हा भोगी भोगे परिचयमाणे महाणिज्जरे महापजवसाणे भवइ १ मा रीते मोगाने मागवाने के समय छ એવા તે ભોગી પુરુષ, ભેગેનો પરિત્યાગ કરીને અતિશય નિજ રાવળ અને વિશિષ્ટ ફળવાળે બને છે. ભેગાવસ્થામાં તે એવો સંભવી શકતો નથી. ભેગેને જે ભગવાને અસમર્થ હોય છે તેને અભેગી કહે છે એવા અભેગીના મનમાં ભોગોને ભેગવવાની | લાલસા તો રહી જ હોય છે તેથી તેને ત્યાગી ગણી શકતા નથી. માત્ર અભેગી હેવાથી જ કે ત્યાગી બની શકતું નથી. પરંતુ પ્રાપ્ત વિષયેને ઇચ્છા પૂર્વક ત્યાગ કરવાથી જ ત્યાગી બની શકાય છે. એવા ત્યાગી વડે જ નિર્જરા થાય છે અને તેને જ કવ૫રૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ सू.३ छद्मस्थादिनिरूपणम् ६१९ मणूसे जे भविए अण्णयरेसु देवलोएसु!' हे भदन्त ! आधोऽवधिक: नियतक्षेत्रविषयकावधिज्ञानी खलु मनुष्यः यः अन्यतरेषु-एकतमेषु देवलोकेषु देवतया उत्पत्तुं भव्यो योग्यो वर्तते, स खलु क्षीणभोगी मनुष्यः पुरुपकार-पराक्रमादिभिः विपुलभोगभोगान् भोक्तुं नो प्रभुः न समर्थः इति प्रश्नाशयः, भगवान् उत्तरयति-'एवं चेव, जहा छउमत्थे जाव-महापजवसाणे भवइ' हे गौतम ! एवं चैव-पूर्वोक्तवदेव, यथा छद्मस्थः, छद्मस्थपुरुषविषये यावत् भोगी पुरुषः भोगं परित्यजन् महापर्यवसानो भवति, इत्युक्तम् तथैव आधोऽवधिको मनुष्योऽपि यावत्-महापर्यवसानो भवति । गौतमः पृच्छति-'परमाहोहिए णं होती है और कैवल्यरूप फलकी प्राप्ति भी उसीको होती है। गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं 'आहोहिएणे भंते ! मणसे भविए अण्णय. रेसु देवलोएसु' हे भदन्त ! जिसका अवधिज्ञान नियतक्षेत्रको विषय करनेवाला होता है ऐसा आधोऽवधिक ज्ञानी मनुष्य जो किसी एक देवलोकमें उत्पन्न होनेके योग्य हो, वह क्षीणभोगी होता हुआ पुरुष पराक्रम आदि द्वारा विपुलभोग भोगोंकों भोगने के लिये समर्थ है क्या ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'एवं चेव जहा छउमत्थे जाव महापज्जवसाणे भवई' हे गौतम ! ऐसा ही है जैसे कि छद्मस्थ मनुष्य पास विषयोंके इच्छापूर्वक परित्यागसे महापयवसानवाला होता है, उसी प्रकारसे आधोऽवधिक मनुष्य भी यावत् महापर्यवसानवाला होता है । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'परमाहोहिए णं भंते !
वे गौतम २वाभी मे प्रश्न पछे छे ? ' आहोहिएणं भंते ! मणसे जे भविए अण्णयरेसु देवलोएमु । लन्त ! मेनुं सवधिज्ञान नियत क्षेत्रने । વિષય કરનારૂ હોય છે એવો આધવપિંકજ્ઞાની મનુષ્ય કે જે કઈ એક દેવલોકમાં દેવની પર્યાએ ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય હોય છે તે શું ક્ષીણ ભેગી ( નિર્બળ શરીરવાળા ) થવા છતાં પુરુષ પરાક્રમ આદિ દ્વારા વિપુલ ભેગ ભેગવવાને સમર્થ હોય છે ખરો ? उत्त२-' एवं चेव जहा छउमत्थे जाव महापज्जवसाणे भवइ । गौतम ! એવું બની શકે છે જેવી રીતે છદ્મસ્થ મનુષ્ય પ્રાપ્ત વિષયેનો ઇછા પૂર્વક પરિત્યાગ કરીને મહાનિર્જરાવાળે અને મહાપર્યવસાન વળે બને છે, એવી જ રીતે આધવધિક મનુષ્ય પણ પ્રાપ્ત વિષયને ઈચ્છા પૂર્વક ત્યાગ કરીને મહાનિર્જરાવાળે અને મહાપર્યવસરવાળે બને છે.
गौतम २वाभीन। न 'परमाहोहिए णं भंते ! मणुस्से जे भविए तेणेव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
भगवती सूत्रे
भंते ! मस्से जे भविए तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झित्तए, जाव अंतं करेत्तए, सेणूणं भते ! से खीण भोगी० ?' हे भदन्त ! परमाधोऽवधिकः परमावधिज्ञानी खलु मनुष्यः यः तेनैव भवग्रहणेन सेढुं यावत्- बोदु मोक्तुं परिमितुं सर्वदुःखानाम् अन्तं कर्तुम् भव्यः योग्यो वर्तते तत् अथ हे भदन्त ! नूनं निश्चितं स क्षीणभोगी मनुष्यः विपुलभोगभोगान् भोक्तुं नो समर्थो वर्तते ? इति प्रश्नः, भगवानाह - ' से जहा छउमत्थस्स' शेषं यथा छद्मस्थस्य मनुष्यस्य वक्तव्यतायामुक्तं तथैवात्रापि परमावधिज्ञानिमनुष्यविषयेऽपि अबसेयम् । गौतमः पृच्छति 'केवली णं भंते ! मणूसे जे भविए तेणेत्र भवग्गणेणं ?' हे भदन्त ! केवली खलु मनुष्यो यस्तेनैव भवग्रहणेन सेडु यात्रत् सर्वं दुःखानामन्तं कर्तुं च भव्यः = योग्यः, स क्षीणभागी मनुष्यो विपुल
O
-
मस्से जे भविए तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झित्तए जाव अंतं करेत्तए' इत्यादि हे भदन्त ! जो मनुष्य परमावधिज्ञानवाला है और उसी भवसे वह सिद्ध, बुद्ध, मुक्त और परिनिर्वृत्त होकर समस्त दुःखोंका अन्तकरनेवाला है ऐसा वह परमावधिज्ञानवाला मनुष्य क्षीणभोगी होकर क्या विपुल भोगभोगों को भोगने के लिये समर्थ हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'सेसं जहा छउमत्थस्स' जिस प्रकार से छद्मस्थ मनुष्यकी वक्तव्यतामें हे गौतम ! कहा गया है उसी प्रकार से परमावधिज्ञानीके विषय में भी जानना चाहिये | अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'केवली णं भंते । मणूसे जे भविए' इत्या०' हे भदन्त ! केवली मनुष्य जो किसी भवसे सिद्ध, बुद्ध, मुक्त, परिनिर्वृत्त, एवं समस्त दुःखोंका अन्त करनेके लिये योग्य है
भवरगहणेणं सिज्झित्तए जाव अंतं करेत्तए ' छत्याहि डे लहन्त ! ने मनुष्य પરમાધિજ્ઞાની છે અને આ ભવ પૂરો કરીને સિદ્ધ, યુદ્ધ, મુકત અને પરિનિવૃત્ત થઇને સમસ્ત દુઃખાના અંત કરવાના છે, તે શુ ક્ષીણભેગી થવાં છતાં વિપુલ ભોગ ભોગાને ભોગવવાને સમર્થ હાય છે ખરા ? ઉત્તર 'सेसं जहा छउमत्थस्स ' छद्मस्थ मनुष्य ના વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન પરમાવધિજ્ઞાની વિષે પણ સમજવું गौतम स्वामीनो अश्व ' केवली णं भंते ! मणूसे जे भविए ' इत्यादि हे ભદ્રંન્ત ! કેવળજ્ઞાની મનુષ્ય કે જે આ ભવમાંથી જ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત, પરિનિવૃત્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ७ मृ. ४ असंज्ञिजीवादिनिरूपणम् ६२१ भोगभोगान् भोक्त्तुं नो समर्थः ? भगवानाह-‘एवं जहा परमाहोहिए, जाव महापज्जवसाणे भवई' एवं तथैव यथा परमाधोऽवधिकविषये । यावत् महापर्यवसानो भवति तथाऽयमपि महापर्यवसानो भवति । एवं च क्षीणभोगी केवली मनुष्यः तेनैव भवग्रहणेन सेटु योग्यो भोगं परित्यजन् महानिर्जरावान् महापर्यवसानलक्षणमुक्तिरूपफलगंश्च भवतीति भावः ॥ मू० ३ ॥
असंज्ञिप्रभृतिजीववक्तव्यता । जीवाधिकागत् असज्ञिजीवादिवक्तव्यतामाह-'जे इमे भंते' इत्यादि ।
मूलम्-जे इमे भंते ! असन्निणो पाणा, तं जहा-पुढवि काइया जाव वणस्सइकाइया, छटा य एगइया तसा, एएणं अंधा, मूढा, तमं पविटा, तमपडल-मोहजालपडिच्छन्ना, अकामनिकरणं वेयणं वेएंतीति वत्तवं सिया? हंता, गोयमा! जे इमे असन्निणो पाणा, पुढविकाइया छटा य जाव वेयणं वेएंतीति वत्तवं सिया। अत्थि णं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएइ ? हंता, गोयमा! अत्थि । कहं णं भंते! पभू वि अवह क्षीण भोगवाला होकर क्या विपुल भोगभोगोंको भोगनेके लिये समर्थ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'एवं जहा परमाहोहिए जाव महापज्जवसाणे भवइ' हे गौतम ! जैसा कथन क्षीणभोगी परमावधिज्ञानवाले मनुष्यके विषयमें किया गया है वैसा हो कथन क्षीण भोगी इस केवली मनुष्य के विषयमें भी जानना चाहिये । अभीर क्षोणभोगी परमावधिज्ञानवाले मनुष्यके यावत् महापर्यवसानता कही गई है, उसी प्रकारसे क्षीणभोगी केवलज्ञानीके महानिर्जरारूप और महापर्यवसानलक्षणरूप मुक्तिफल प्राप्त होता है ॥ सू०३ ॥ અને સમસ્ત દુઃખના અંતકર્તા બનવાને ચગ્ય છે, તે ક્ષીણભેગી થવા છતાં પણ વિપુલ ભેગ ભોગોને ભોગવી શકવાને સમર્થ હોય છે ખરે ?
उत्तर- ' एवं जहा परमाहोहिए जाव महापज्जवसाणे भवइ । महन्त ! જેવું કથન ક્ષીણભોગી પરમાવધિજ્ઞાની મનુષ્યના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન ક્ષીણભીગી કેવળી મનુષ્યના વિષયમાં પણ સમજવું એટલે કે તેઓ પણ મહાનિર્જરાવાળા અને મહાપર્યવસાન લક્ષણરૂપ મુક્તિફળ પ્રાપ્ત કરનારા હોય છે, એમ સમજવું. | સૂ. ૩.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
भगवतीसूत्रे कामनिकरणं वेयणं वेएइ ? गोयमा! जेणं णो पभू विणा पई वेणं अंधकारंसि रूवाइं पासित्तए, जेणं नो पभू पुरओरूवाई अणिज्झाइत्ताणं पासित्तए, जेणं नो पभू मग्गओ रूवाइं अणवयक्खित्ता णं पासित्तए, जेणं नो पमू पासओ रुवाइं अणवलोइत्ता णं पासित्तए, जेणं नो पभू उड्डू रुवाइं अणालोएत्ताणं पासित्तए, जेणं नो पभू अहे रूवाइं अणालोइत्ता णं पासित्तए, एस णं गोयमा ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएइ ॥सू०४॥ ___ छाया-ये इमे भदन्त ! असंज्ञिनः प्राणाः तद्यथा-पृथिवीकायिकाः, यावत् वनस्पतिकायिकाः, षष्ठाश्च एके त्रसाः, एते खलु अन्धाः, मूढाः, तमः प्रविष्टाः, तमः पटल-मोह-जाल प्रतिच्छन्नाः अकामनिकरणं वेदनां वेदयन्ति इति वक्तव्यं
असंज्ञिजीव आदिकी वक्तव्यता'जे इमे भंते ! असन्निणोपाणा' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जे इमे भंते ! असमिणो पाणा त जहा पुढविक्काइया जाव वणस्सइकाइया छट्ठा य एगइया तसा, एएणं अंधा, मूढा तमं पविट्ठा, तमपडलमोहजालपडिगच्छन्ना, अकामनिकरणं वेयणं वेऍतीति वत्तव्वं. सिया) हे भदन्त ! जोये असंज्ञी प्राणी हैं, जैसे कि पृथिवीकायिकसे लेकर वनस्पतिकायिक तक, तथा छठे कितनेक संमृच्छिम जन्मवाले त्रसजीव ये सब अंध-अज्ञानी मूढ, अज्ञानअंधकाररूप मोहसे आवृत होनेके कारण अकामनिकरण अनिच्छापूर्वक वेदनाका वेदन करते हैं
અસંસી છવ આદિની વક્તવ્યતા ___“जे इमे भंते ! असन्निको पाणा " त्या सूत्रा- (जे इमे भंते ! असनिणा पाणा तजहा पुढवीकाइया जाव वणस्सइ काइया छट्ठा य एगइया तसा, एए गं अंधा, मूढा तमंपविठ्ठा, तमपडलमोहजालपडिच्छन्ना, अकामनिकरणं वेयणं वेए तीति वत्तव्यं सिया !) हे महन्त ! આ જે અસંજ્ઞી જીવો છે, જેવાં કે પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક પર્યન્તના પાંચ પ્રકારના એકેન્દ્રિય જીવો, તથા કેટલાક સંમૂછિમ જન્મવાળા ત્રસ જીવે, તેઓ બધાં અંધ ( અજ્ઞાની કે મૂઢ, અંધકારમાં રહેલા હોય એવા, અને અંધકારરૂપ હજાળથી આવૃત હેવાને કારણે અકામનિકરણ (અનિછા પૂર્વક વેદનાનું વેદન) કરે છે, એવું શું કહી શકાય ખરૂં !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्द्रिय टीका श.७ उ. ७ मू०४ असंज्ञीजीवादिनिरूपणम् ६२३ स्यात् ? हन्त, गौतम ! ये इमे असंज्ञिनः प्राणाः, पृथिवीकायिकाः, यावत्वनस्पतिकायिकाः, षष्ठाश्च यावत्-वेदनां वेदयन्ति इति वक्तव्यं स्यात् । अस्ति खलु भदन्त ! प्रभुरपि अकामनिकरणं वेदनां वेदयति ? हन्त, गौतम ! अस्ति । कथं खलु भदन्त ! प्रभुरपि अकामनिकरणं वेदनां वेदयति ? गौतम ! यः खलु नो प्रभुः विना प्रदीपेन अन्धकारे रूपाणि द्रष्टुम्, यः खलु नो प्रभुः पुरतो क्या ऐसा कहा जा सकता है ? (हंता गोयमा!) हां, गौतम ! (जे असनिणो पाणा पुढविक्काइया जाव वणस्सइकाइया, छट्ठाय जाव वेयणं बेगूतीति वत्तव्वं सिया) जो ये असंज्ञी प्राणी पृथिवीकायिकसे लेकर वनस्पतिकायिक तक तथा छठे संमूच्छिम जन्मवाले त्रसजीव तक हैं, वे सब अकामनिकरण अनिच्छापूर्वक वेदनाका वेदन करते हैं ऐसा कहा जा सकता है । (अस्थि णं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएइ) हे भदन्त ! क्या ऐसा है कि प्रभु-समर्थ संज्ञी होते हुए भी जीव अनिच्छापूर्वक वेदनाका वेदन करते हैं ? (हंता, अत्थि) हां, गौतम ! संज्ञी जोव भी अनिच्छापूर्वक वेदनाका वेदन करते हैं। (कहं णं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएइ) हे भदन्त ! समर्थ होते हुए भी जीव अकामनिकरण अनिच्छापूर्वक वेदनाका वेदन कैसे करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! 'जे णं णो पभू विणा पईवेणं अंधकारंसि रूवाई पासित्तए, जे गं नो पभू पुरओ रुवाई
(हंता गोयमा ) , गौतम ! (जे इमे असन्निको पाणा पुढविक्काइया जाव वणस्सइकाइया, छट्ठा य जाव वेयणं वेएतीति वत्तव्वं सिया) પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક પર્યન્તના છે અને છઠ્ઠ સંમૂછિમ જન્મવાળા ત્રસ છે, એ બધાં અસંજ્ઞી જીવો અકા મનિકરણ કરે છે એટલે કે અનિચ્છાપૂર્વક
नानु वहन ४२ छ, कोमड़ी शाय छे. ( अस्थि णं भंते ! पभू वि अकाम निकरणं वेयणं वेएइ) महन्त ! सभ मया सज्ञी हाय मेवा पशु मनिन्छ। पूर्व वहनानुं वन ४२ छे ? (हंता, अत्थि ) , गौतम ! संज्ञा ७ ५९] अनिछा५४ वहनानुं वन ४२ छे. (कहणं भंते ! पभू वि अकाम निकरणं वेयणं वेएइ ?) महन्त ! ७१ समर्थ है। छतi ५५(सशी डावा छत ५९) मनिछापू वेदनानुं वहन वी रीते ४२ छ ? (गोयमा !) हे गौतम ( जे ण णो पभू विणा पईवेणं अंधकारंसि स्वाइं पासित्तए, जे णं नो पभू पुरओ रूवाई अणिज्झाइत्ता णं पासिनए, जे णं नो पभू मग्गओ रूबाइं अणवयक्खिता णं पासित्तए, जे णं नो पभू पासो रूवाई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
भगवतीसूत्रे
रूपाणि अनिध्याय खलु द्रष्टुम् यः खलु नो प्रभुः मार्गतो रूपाणि अनवेक्ष्य खलु द्रष्टुम्, यः खलु नो प्रभुः पार्श्वतो रूपाणि अनवलोक्य खलु द्रष्टुम् यः खलु नो प्रभुः ऊर्ध्वरूपाणि अनालोक्य खलु द्रष्टुम् यः खलु नो प्रभुः अधो रूपाणि अनालोक्य खलु द्रष्टुम्, एष खलु गौतम ! प्रभुरपि अकामनिकरणं वेदनां वेदयति ॥ मृ० ४ ॥
अणिज्झाइत्ता णं पासिन्तए, जेणं नो पभू मग्गओ रुवाई अणवयक्वित्ताणं पात्तिए, जे णं नो पभू पासओ रुवाई, अणवलोइसा णं पासितए, जे णं णो पभू उड्ढ रुवाइ अणालोएत्ता णं पासितए, जे णं नो पभू अहेरूवाई अणालोइत्ता णं पात्तिए, एस णं गोयमा ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएइ) समर्थ होते हुए भी संज्ञी होते हुए भी जैसे जीव अंधकार में रूपोंको देखनेके लिये शक्त नहीं होता है, सामने रखे हुए पदार्थोंको भी बिना अवलोकन किये देख नहीं सकता है, पोछे देखे बिना जैसे पीछे रखे हुए पदार्थोंको जीव नहीं देख सकता है, पास में रहे हुए पदार्थको जीव उपयोगकी अस्थिरतामें जैसे नहीं जान सकता है, ऊपर रखे हुए पदार्थों को भी जैसे विना देखे जीव नहीं देख सकता है, इसी तरह से हे गौतम ! समर्थ हुआ भी जीव उपयोगाभाव दशामें अनिच्छापूर्वक वेदनाका वेदन करता है ।
टीकार्य-जीवका अधिकार होने से यहाँ सूत्रकारने असंज्ञी जीव अणवलोइत्ताणं पात्तिए जे णं णो पभू उडूं रूवाई अणालोएत्ता णं पासित्तए, जेणं ना पभू अहेरूबाई अणालाइत्ताणं पासित्तए, ए स णं गोयमा ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएइ ) समर्थ होवा छतां पशु સન્ની હેાવા છતાં પણ જેમ જીવ અંધકારમાં રૂપાને જોઇ શકતા નથી. સામે રહેલા પદાર્થ તે પણ જેમ તે અત્રલેાકન કર્યાં વિના ઢેખી શકતા नथी, પાછળ રહેલી વસ્તુને પાછળ નજર કર્યાં વિના જેવી રીતે જોઈ શકતા નથી, પાસે રહેલી વસ્તુને પશુ જીવ ઉપયેગની અસ્થિરતામાં જેમ જોઇ શકતા નથી, ઉપર રહેલા પદાર્થને ઊંચી નજર કર્યા વિના જેમ તે જોઇ શકતા નથી, નીચે રહેલા પદાર્થને પણ નીચી નજર કર્યાં વગર જેમ જીવ જોઈ શકતા નથી. એજ પ્રમાણ સમર્થ હાય એને જીવ પણ ઉપયોગ રહિત શામાં અનિચ્છાપૂર્વક વેદનાનું વેદન કરે છે
ટીફા’– જીવના અધિકાર ચાલે છે, તેથી સૂત્રકારે અહીં અસજ્ઞી આદિ જીવાની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ७ सू०४ असंज्ञिजीवादिनिरूपणम् ६२५ ___ टीका-'जे इमे भंते ! असन्निणो पाणा, तंजहा पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! ये इमे असंज्ञिनः प्राणा:पाणिनः सन्ति, तानेवाह-तद्यथा-पृथिवीकायिकाः, यावदित्यनेन अप्कायिकाः, तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिकाः 'छट्ठा य एगइया तसा' पष्ठाश्च एके केचन असाः संमूच्छिमाः सजीवाः 'एए गं अंधा, मूढा, तमंपविट्ठा, तमपडल-मोहजाल - पडिच्छन्ना, अकामनिकरणं वेयणं वेएंतीति वत्तव्वं सिया ?' एते खलु पञ्च स्थावराः संमूछिमत्रसाश्च अन्धा:=अज्ञानाः, मूढाः-मूर्खाः तत्त्वश्रद्धारहिताः, एते कीदृशाः ? इत्याह-तमः पविष्टा इव तमःप्रविष्टाः अन्धकारप्रविष्टा इव तमःपटलमोहजालप्रतिच्छन्ना:-तमःपटलमिव तम पटलं-ज्ञानावरणं, मोहो मोहनीयं, तदेव जालं मोहजालं, ताभ्यां प्रतिच्छन्नाः आवृताः, आच्छादिता इत्यर्थः, अकामनिकरणम्-अकामो वेदनाऽनुभवेऽनिच्छा अमनस्कत्वात् स एव निकरणंकारणं यत्र तत् अकामनिकरणम्-अज्ञानप्रत्ययम् अनिच्छापूर्वकं यथा स्यात् तथा वेदनां मुखदुःवरूपां, वेदनं वा संवेदनम् वेदयन्ति अनुभवन्ति इति
आदिकी वक्तव्यता कही है-इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'जे इमे भंते असन्निणो पाणा तंजहा पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया' हे भदन्त ! जो ये असंज्ञी मन विना के प्राणी हैं जैसे एकेन्द्रिय पृथिवीकायिकसे लगाकर चौइन्द्रिय जीव तक । क्योंकि ये समस्त प्राणी असंज्ञी ही होते हैं । 'छट्ठाय एगइया तसा' अब रहे पंचेन्द्रिय जीव, सो जो गर्भज हैं वे तो संज्ञी ही हैं, तथा जो संमूच्छिम जन्मसे उत्पन्न हैं वे अब असंज्ञी ही हैं इस तरह एकेन्द्रिये से लेकर संमूच्छिम पंचेन्द्रिय प्राणी तक जितने भी प्राणी हैं सो 'एएणं' ये सब के सब पाणी अंधा, मूढा, तमं पविठ्ठा, तमपडलमोहजालपडिच्छन्ना अकामनिकरणं वेयणं वेएतीति वत्सव्वंसिया' अन्ध વકતવ્યતાનું કથન કર્યું છે ગૌતમ સ્વામી અસંજ્ઞી જી વિષે મહાવીર પ્રભુને એ प्रश्न पूछे छे । 'जे इमे भंते ! असनिको पाणा तजहा पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया' HErd ! पृथ्वी48, मयि , यि, वायु48, वनस्यातीय, 'छद्रा य एगइया तसा ' मने ७४ स भूमि -मवार स છે એટલે કે દીન્દ્રિયથી લઈને ચન્દ્રિય પયંતન જી તથા સંમૂચિ૭ જન્મથી उत्पन्न थयेai पयन्द्रिय असशी , मा मया मसजी ! ' एए णं अंधा, मूढा, तमंपविट्ठा, तमपडलमोहजालपडिच्छन्ना अकामनिकरणं वेयणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्रो वक्तव्यं स्यात् ? भगवानाह-'हंता, गोयमा ! जे इमे असभिणो पाणा, पुढविकाइया, जाव-वणस्सइकाइया, छट्ठा य जाव वेयणं वेएं तीति वत्तव्वं सिया' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् ये इमे असंज्ञिन: अमनस्काः प्राणाः प्राणिनः, तद्यथा -पृथिवीकायिकाः, यावत-अप्कायिकाः, तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिकाः, षष्ठाश्च यावत्-एके केचन संमूच्छिमाः त्रसाः, एते खलु अन्धअज्ञानवाले होते हैं, मूढ तत्त्वश्रद्धारहित होते हैं अन्धकारमें प्रविष्ट हुए जैसे होते हैं, और तमः पटल ज्ञानावरण, मोह-मोहनीयरूप जालसे आच्छादित रहते हैं। अतःये जो सुखदुःखरूप वेदनाका वेदन करते हैं वे अनिच्छापूर्वक अज्ञानदशामें करते हैं ऐसा कहा जा सकता है क्या ? वेदनाके अनुभवनमें इच्छाका नहीं रहना इसका नाम अकाम है क्योंकि ये सब जीव अमनस्क होते हैं अतः इनके मन नहीं होता है । यह अकाम ही जिस वेदनाके वेदनमें कारण हो वह अकामनिकरण है। इसीलिये गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि जब ये जीव असंज्ञी हैं तो इनके इच्छा तो होती नहीं है फिर भी सुखदुःखका वेदनका वेदन तो इनके द्वारा होता ही है अतः वह वेदन विना इच्छाके ही अज्ञान अवस्थामें होता होगा ऐसा माना जा सकता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'हंता, गोयमा ! जे इमे असन्निणो पाणा, पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया वेति इति वत्तव्वं सिया । म ( अज्ञान वा ) डाय छ. भूद तत्पश्रद्धा રહિત હોય છે. અંધકારમાં ડૂબેલાં હોય છે, અને તમ પટલ જ્ઞાનાવરણુ, મેહનીયરૂપ અંધકાર જાળથી આચ્છાદિત હોય છે. હે ભદન્ત ! એવાં તે અસંજ્ઞી છે જે સુખ દુઃખરૂપ વેદનાનુ વેદન કરે છે, તે અનિચ્છાપૂર્વક અજ્ઞાન દશામાં જ કરે છે, એવું કહી શકાય ખરૂં ? વેદનાના અનુભવમાં ઈચછાને સદૂભાવ ન રહે તેનું નામ જ અકામ છે. અસંસી છોમાં મનને અભાવ હોય છે તેથી તેઓમાં ઇચ્છાશકિતને પણ અભાવ જ હોય છે. જે વેદનાના વેદનમાં તે અકામ જ કારણરૂપ હોય છે તે વેદનાને “અકામનિકરણ” કહે છે. તેથી જ ગૌતમ સ્વામીએ એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે તે જેવો અસંશી હોવાથી તેમનામાં ઇચ્છા જેવું કંઈ પણ સંભવી શકતું જ નથી. છતાં તેમના દ્વારા પણ સુખદુઃખનું વેદન તે થાય છે જ. તે વેદન ઈચછા કર્યા વિના જ અજ્ઞાનાવસ્થામાં જ થતું હશે, એવું : માની શકાય ખરૂં ? ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નને ran भापता महावीर प्रभु तेभने ४ छे । हता गोयमा! जे इमे असन्मिणो पाणा, पुढविकाइया जाव वपस्सइकाइया छहाय जाव चेयणं नेएंतीति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.७ सू.४ असंशिजीवादिनिरूपणम् ६२७ स्वादिविशेषणविशिष्टाः अकामनिकरणम्-अनिच्छापूर्वकं वेदनां वेदयन्ति इति वक्तव्यं स्यात् । तथा चानेन प्रश्नोत्तरालापकेन-ये खलु असंज्ञिनोऽमनस्काः पाणिनः सन्ति, ते मनसोऽभावात इच्छाशक्ति-ज्ञानशक्तिशून्यत्वेन अनिच्छापूर्वकम् अज्ञानप्रत्यय सुखदुःखरूपां वेदनां वेदयन्तीति फलितम् । गौतमः पृच्छति-अस्थि णं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएति ?' हे भदन्त ! अस्ति सभवति खलु प्रभवोपि समनस्कत्वाद् यथावद्रूपादिज्ञाने समर्था अपि अकामनिकरणम् अनिच्छापूर्वकम् अज्ञानप्रत्ययं सुखदुःखरूपां वेदां वेदयन्ति ? छट्ठाय जाव वेयणं वेएतीति वत्तव्वं सिया' हां, गौतम ! जो ये असंज्ञी जीव पृथिवीकायिक, अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक और संमृच्छिम ब्रसकायिक हैं ये सब के सब अनिच्छापूर्वक ही वेदनाका अनुभवन करते हैं ऐसा कहा जा सकता है। तथा च इस प्रश्नोत्तरालापक से यह फलित हुआ है कि जो असंज्ञी अमनस्क जीव हैं, वे मनके अभाव से इच्छा शक्ति एव ज्ञानशक्ति से शून्य होते हैं इसलिये अनिच्छापूर्वक अज्ञान अवस्था में हो सुखदुखरूप वेदनाका वेदन करते रहते हैं । गौतमस्वामी प्रभु से अब ऐसा पूछते हैं 'अस्थि णं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएंति' हे भदन्त ? क्या यह बात भी संभवित हो सकती है कि जो प्राणी प्रभु समनस्क-मनसहित होते हैं और इसीलिये रूपादिके यथावत् ज्ञान करने में समर्थ होते हैं, वे भी अकामः निकरण अनिच्छापूर्वक अज्ञानअवस्थामें सुखदुःखका वेदन करते हैं ? वत्तव्वं सिया' 3 गौतम ! पृथ्वायि:, माथि, तw२४॥यि, वायुयि४, વનસ્પતિકાયિક, અને સમૃમિત્રસકાયિક, આ બધાં અસંજ્ઞી જીવો અનિચ્છાપૂર્વક જ વેદનાનું વેદન કરે છે, એમ કહી શકાય છે. વળી આ પ્રશ્નોત્તર આલાપક દ્વારા એ પણ ફલિન થાય છે કે અસંજ્ઞી (અમનસ્ક) જીવે છે, તેઓ મનના અભાવે ઈચ્છાશકિત અને જ્ઞાનશક્તિથી રહિત હોય છે. તેથી તેઓ અનિચ્છાપૂર્વક અજ્ઞાન અવસ્થામાં જ સુખ દુઃખરૂપ વેદનાનું વેદન કરે છે. હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે 'अत्थिणं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएंति ?' महन्त ! शु એવું સંભવી શકે છે કે છે જે સમર્થ હોય છે એટલે કે સંજ્ઞી ( મન સહિત ) હોય છે, અને તે કારણે રૂપાદિ સંબંધી ગ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાને સમર્થ હોય છે, તેઓ પણ અકામનિકરણ (અનિચ્છા પૂર્વક) અથવા અજાણ પણે સુખદુઃખનું વદન કરે છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२८
भगवतीसूत्रे भगवानाह-हंता, गोयमा ! अत्थि' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् समनस्कत्वात समर्था अपि जीवा अनिच्छापूर्वकं वेदनां वेदन्ति हन्त अस्ति संभवति, गौतम स्तत्र कारणं पृच्छति-'कहं गं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएति ? हे भदन्त ! कथं खलु केन प्रकारेण प्रभवोऽपि समनस्कतया इच्छाशक्तिज्ञानशक्तियुक्तत्वात् समर्था अपि अकामनिकरणम् अनिच्छापूर्वकम् अज्ञानमत्ययं वेदनां वेदयन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! जेणं णो पभू विणा पईवेणं अंधयारंसि रूवाई पासित्तए' हे गौतम यः खलु चाक्षुषप्रत्यक्षदर्शनशक्तिसम्पन्नोऽपि नो प्रभुः नो समर्थों भवति विना प्रदीपेन अन्धकारे रूपाणि द्रष्टुम् ' एवं जेणं नो पभू पुरओ रूवाइं अणिज्झाइत्ताणं पासित्तए' यः खलु चक्षुरादिउत्तरमें प्रभु कहते हैं हंता, गोयमा ! अस्थि' हां, गौतम ! ऐसा संभवित होता है कि समनस्क होने से समर्थ हुए भी जीव अनिच्छापूर्वक वेदनाका अज्ञान अवस्थामें वेदन करते हैं। अब गौतम ऐसा होने में कारण पूछते हैं 'कहं णं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएंति' हे भदन्त ! इच्छाशक्ति और ज्ञानशक्तिसे युक्त होनेके कारण समर्थ बने हुए भी प्राणी अनिच्छापूर्वक अज्ञान अवस्थामें वेदनाका अनुभवन कैसे करते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे णं णो पभू विणा पई. वेणं अंधकारंसि रूवाइं पासित्तए' जैसे चाक्षुषप्रत्यक्षसे पदार्थों को देखनेकी शक्तिसे संपन्न भी प्राणी विना प्रदीपके अंधकारमें रूपोंकोपदार्थों को देखनेके लिये समर्थ नहीं होता है, तथा 'एवं जे णं नो पभू पुरओ रुवाइं अणिज्झाइत्ताणं पासित्तए' जैसे चक्षुरादि दर्शन
उत्तर-हता गोयमा अस्थि ' , गौतम ! मे सभी शहेछ । समन२४ હેવાથી સમર્થ હોય એવાં જીવો પણ અનિષ્ઠાપૂર્વક વેદનાનું વેદન કરે છે. હવે તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે प्रश्न पूछे छे । कहं णं भंते ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणं वेएंति , હે ભદન્ત ! ઇરછા શકિત અને જ્ઞાનશક્તિનો અભાવ હોવાને લીધે સમર્થ બનેલા જી પણ કેવી રીતે અનિચ્છાપૂવક અજાણ અવસ્થામાં વેદનાનું વેદન કરે છે ? ____ उत्त२-' गोयमा' गौतम ! जे णं णो पभू विणा पईवेणं अंधकारांस रूबाईपासित्तए 12वी रीते यक्षुन्द्रिय सय ७२ ५९५ २५५२मा ३थान ( પદાર્થોને ) જોઈ શકવાને સમર્થ હોતા નથી. ( દીપકની મદદથી જ તે પદાર્થોને न शछे ) तथा ' एवं जे शं नो पभू पुरओ रूवाई अणिज्झाइत्ताणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श.७ उ.७ मु.४ असंज्ञिजीवादिनिरूपणम् ६२९ दर्शनशक्तिसम्पन्नोऽपि नो प्रभुः नो कथमपि समर्थों भवति पुरतः अग्रे विद्यमानानि अपि रूपाणि अनिध्याय खलु उपयोगमविधाय द्रष्टुम्, उपयोगं विना चक्षुष्मानपि जनः पुरोवत्ती नि रूपाणि द्रष्टुं समर्थों न भवतीत्याशयः, तथा "जे णं नो पभू मग्गओ ख्वाइं अणवयक्खित्ताणं पासित्तए' यः खलु दर्शनशक्तिसम्पन्नोऽपि नो प्रभुः नैव कथमपि समर्थों भवति मार्गतः पृष्टतो रूपाणि अनवेक्ष्य पश्चाद्भागमनवलोक्य खलु द्रष्टुम्, एवं 'जे णं नो पभू पासओ रूवाई अणवलोइत्ता णं पासित्तए' यः खलु चक्षुष्मानपि जीवः नो प्रभुः न कथमपि समर्थों भवति पार्वतो रूपाणि अनवलोक्य विचारमकृत्वा खलु द्रष्टुम्, तथैव 'जे णं नो पभू उडू रूबाइं अणालोएत्ता गं पासित्तए ' यः खलु दर्शनशक्तिसम्पन्नोऽपि नो खलु प्रभुः नैव कथमपि समर्थों भवति ऊर्ध्वम् उपरितनानि रूपाणि अनालोच्य खलु द्रष्टुम्, एवमेव 'जे णं नो पभू अहे रूबाइं अणालोशक्तिसे संपन्न बना हुआ भी प्राणी आगे रखे हुए पदार्थो को उपयोग विना देख नहीं सकता है 'जे णं नो पभू मग्गओ रूवाई अणवयक्खित्ताणं पासित्तए' तथा जैसे दर्शन शक्ति संपन्न भी प्राणी पीछे रखे हुए पदार्थों को पृष्ठभागकी ओर देखे विना देखनेके लिये समर्थ नहीं हो सकता है, 'जे णं नो पभू पासओ रूवाई अणवलोइत्ताणं पासित्तए' तथा जैसे चक्षुष्मान् भी प्राणी पासमें रहे हुए पदार्थोंको विना विचार किये जान नहीं सकता है, 'जे णं नो पभू उडूढं ख्वाइं अणालोएत्ताणं पासित्तए' तथा उर्ध्वमें रहे हुए पदार्थोंको जैसे देखने की शक्तिवाला प्राणी विना देखे नहीं जान सकता है 'जे शं नो पभू अहे ख्वाइं अणालोइत्ताणं पासित्तए' तथा पासित्ता वाशते यक्षु मालिशन शठितथा युटत ०५ ५५५ तेनी साम रडता यहाथ मन या विना ५यो। २हित अवस्थामा शत नथी, जे नो पभू मग्गो रूबाइ अणवयक्खित्ताण पासित्तए वाशते दशन तथा યુકત જીવે પણ પાછળ રહેલી વરતુને પાછળ નજર કર્યા વિના જોઈ શકતું નથી, जे णं नो पम् पासओ रूवाई अणवलोइत्ता णं पासित्तए ' या દર્શનયુકત જીવ પાસેના પદાર્થને પણ વિચાર કર્યા વિના જોઈ શકતા નથી, 'जे गं नो पभू उडू रूवाई अणालेाएत्ता णं पासित्तए । यक्षुयुत ७१ ये २सा पान पy या बिना वी शत भी us नथी 'जे नो पभू अहे रूवाई अणालेोएत्ताणं पासित्तए 'शान युत ७० नीये ५वी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे इत्ता णं पासित्तए' यः खलु दर्शनशक्तिसम्पन्नोऽपि नो प्रभुः नैव कथमपि समर्थों भवति अधोभागे रूपाणि अनालोच्य खलु द्रष्टुम् । अथ प्रकृते योजयति'एस णं गोयमा ! पभू वि अकामनिकरण वेयणं वेएई' एवमेव हे गौतम ! एष खलु समनस्कतया प्रभुरपि ज्ञानेच्छाशक्तिसम्पन्नोऽपि जीवः उपयोगाभावदशायाम् अकामनिकरणमनिच्छापूर्वकं सुखदुःखवेदनां वेदयति । तथा च यथा असंज्ञी जीवः अमनस्कतया सामर्थ्याभावेन ज्ञानेच्छाशक्तिरहितत्वात् अनिच्छापूर्वकम् अज्ञानमत्ययं वेदनां वेदयति, तथैव संज्ञी जीवः समनस्कतया ज्ञानेच्छाशक्तिसम्पन्नोऽपि तादृशशक्तेरुपयोगं विना प्रत्यभावेन अनिच्छापूर्वकम् अज्ञानमत्ययं वेदनां वेदयतीति सिद्धम् ॥ सू० ४ ॥ जैसे दर्शनशक्ति संपन्न भी प्राणी अधोभाग गत रूपोंको बिना देखे नहीं जान सकता है 'एस णं गोयमा ! पभू वि अकामनिकरणं वेयणंवेएई' इसी तरहसे हे गौतम ! 'पभू वि अकानिकरणं वेयणंवेएइ' ज्ञानशक्ति और इच्छाशक्तिसे संपन्न हुआ भी प्राणी उपयोगाभाव दशामें उपयोगकी अस्थिरताके समयमें अनिच्छापूर्वक सुखदुःखका वेदन अज्ञान अवस्थामें करता है । तथा जिस प्रकार से असंज्ञी जीव अमनस्क होनेके कारण ज्ञानशक्ति और इच्छाशक्ति से रहित हुआ अनिच्छापूर्वक अज्ञानदशामें वेदनाका अनुभव न करता है उसी तरहसे संज्ञी जीव भी समनस्क होने पर भी ज्ञानशक्ति
और इच्छाशक्तिसे युक्त होने पर भी उपयोगके विना उस शक्तिकी प्रवृत्तिके अभावसे अनिच्छापूर्वक अज्ञानदशामें वेदनाका अनुभवन करता है यह बात सिद्ध हो जाती है । सू. ४ ॥ परतुन रवी शत नाय न०४२ ४ा विना न तो नया, 'एस णं गोयमा ! पभू वि अकामनिकरण वेयणं वेएइ । गौतम ! मे प्रभा ज्ञानशस्ति અને ઇચ્છા શકિતથી યુકત હોય એ જીવ પણ ઉપગાભાવ ( ઉપયોગ રહિત ) અવસ્થામાં ઉપયેગની અસ્થિરતાને સમયે અનિચછાપૂર્વક અજાણ અવસ્થામાં સુખદુઃખનું વેદન કરે છે. તથા જેવી રીતે અસંજ્ઞી જીવ અમનરક હોવાને કારણે જ્ઞાનશક્તિ અને ઈચ્છા શકિતથી રહિત હોયને અનિચ્છાપૂર્વક અજ્ઞાન દશામાં વેદનાને અનુભવ કરે છે, એજ પ્રમાણે સંસી છવ પણ સમનસક હોવા છતાં પણ જ્ઞાનશકિત અને ઈચ્છાશકિતથી યુકત હોવા છતાં પણ ઉપયોગ રહિત અવસ્થામાં તે શકિતની પ્રવૃત્તિના અભાવે અનિષ્ઠાપૂર્વક-અજ્ઞાન દશામા–વેદનાને અનુભવ કરે છે, એ વાત સિદ્ધ થાય છે. સૂ.કા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ७ मू. ५ संज्ञिजीववेदनास्वरूपनिरूपणम् ६३१
संज्ञिवेदनाविशेषवक्तव्यता । जीवाधिकारात् संज्ञिनामेव प्रकामनिकरणवेदनाविषये माह – ' अस्थि णं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-अस्थि णं भंते ! पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएइ ? हंता, अस्थि, कहं णं भंते ! पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएइ ? गोयमा ! जेणं नो पभू समुदस्स पारं गमित्तए, जे णं नो पभू समुदस्स पारगयाइं रूवाइं पासित्तए, जे णं नो पभू देवलोगं गमित्तए, जेणं नो पभू देवलोगगयाइं रूवाई पासित्तए, एस णं गोयमा ! पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएइ, सेवं भंते! सेवं भंते ! ति ॥ सू० ५ ॥
छाया-अस्ति खलु भदन्त ! प्रभुरपि प्रकामनिकरणं वेदनां वेदयति ? हन्त, अस्ति, कथं खलु भदन्त ! प्रभुरपि प्रकामनिकरणं वेदनां वेदयति ? गौतम ! यः खलु नो प्रभुः समुद्रस्य पारं गन्तुम्, यः खलु नो प्रभुः समुद्रस्य
संज्ञिवेदना विशेषवक्तव्यता'अस्थि णं भंते' इत्यादि । सूत्रार्थ-(अस्थि णं भंते ! पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएइ) हे भदन्त ! क्या ऐसी बात है कि समर्थ भी जीव प्रकामनिकरण तीव्र इच्छापूर्वक वेदनाका वेदन करता है ? (हंता, अत्थि) हां गौतम ! समर्थ भी प्राणी तीव्र इच्छापूर्वक वेदनाका वेदन करता है । (कहं णं भंते ! पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएइ) हे भदन्त ! समर्थ भी जीव तीव्र इच्छापूर्वक वेदनाका वेदन कैसे करता है ? (गोयमा)
सीवहन विशेष तया'अस्थिणं भंते ! ' त्या सूत्रार्थ - ( अत्थिण भंते ! पभू वि पकामनिकरण वेयण वेएइ ? ) 3 महन्त ! શું એ વાત સંભવિત છે કે સમર્થ જીવ પણ પ્રકામનિકરણ તીવ્ર ઈચછાપૂર્વકवहनानुं वहन ४२ छ ? ( हंता अस्थि ), गौतम ! समय ०५ पy dasi ५४ वहनातुं वेहन ४२ . (कहं ण भंते ! पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएइ) હે ભદન્ત ! સમર્થ જીવ પણ તીવ્ર ઈચછાપૂર્વક વેદનાનું વેદન કેવી રીતે કરે છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसगे पारगतानि रूपाणि द्रष्टुम्, यः खलु नो प्रभुः देवलोकं गन्तुम्, यः खलु नो मभुः देवलोकगतानि रूपाणि द्रष्टुम्, एवं खलु गौतम ! प्रभुरपि प्रकामनिकरणं वेदनां वेदयति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० ५ ॥
टीका-'अस्थि णं भंते ! पभू वि पकामनिकरणं वेयण वेएइ ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु प्रभुरपि संज्ञित्वेन समनस्कतया रूपहे गौतम ! (जे णं नो पभू समुदस्स पारं गमित्तए, जे णं नो पभू समुदस्स पारगयाइं रूवाई पासित्तए, जे शं नो पभू देवलोगं गयाई रूवाई पासित्तए, एस णं गोयमा ! पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएइ सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) जो जीव समुद्रके पारको प्राप्तकरनेमें समर्थ नहीं है, जो जीव समुद्रके पारमें रहे हुए पदार्थों को देखने के लिये समर्थ नहीं है, जो जीव देवलोकमें जानेके लिये समर्थ नहीं है, जो जीव देवलोकमें रहे हुए पदार्थों को देखने के लिये समर्थ नहीं है हे गौतम ! ऐसा वह जीव समर्थ होते हुए
भी तीव्र इच्छापूर्वक वेदनाका वेदन करता है। हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है। ऐसा कहकर गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
टीकार्थ-जीवका अधिकार होने से यहां पर सूत्रकारने संजी जोवोंके ही प्रकामनिकरण वेदनाके विषयमें कहा है इसमें गौतमने (गोयमा ) 3 गौतम ! (जे णं नो पभू समुदस्स पारं गमित्तए, जे ण नो पभू समुदस्स पारगयाइ रूबाई पासित्तए, जेणे नो पभू देवलेागं गमित्तए जे शं नो पभू देवलेोगायाई रूवाई पासित्तए, एसणं गोयमा ! पभ्र विपकामनिकरणं वेयणं वेएड) मे समुद्रने पा२ वाले समय नथी, જે જીવ સમુદ્રને પાર પેલે પાર રહેવા પદાર્થોને જોઈ શકવાને સમર્થ હેતા નથી. જે જીવ દેવલેકમાં જવાને સમર્થ નથી, અને જે જીવ દેવલોકમાં રહેલા પદાર્થોને જેવાને સમર્થ નથી, એ છવ સમર્થ હોવા છતાં પણ તીવ્ર ઈચ્છાપૂર્વક વેદનાનું वहन ४२ छ. (सेवं भते ! सेवं भते! ति) हे महन्त ! २ मापे ते सवथा सत्य छे. હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે, આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પિતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા
ટીકાથ– જીવને અધિકાર ચાલુ હોવાથી સવારે અહીં સંસી છોની પ્રકામ નિકરણ વેદનાનું નિરૂપણ કર્યું છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ७ सू. ५ संशिजीववेदनास्वरूपनिरूपणम् ६३३ दर्शनसमर्थोऽपि जीवः कामनिकरणं प्रकामः-इच्छितार्थमाप्तितः प्रवर्द्धमानतीव्राभिलाषः स एव निकरणं कारणं यत्र तत् प्रकामनिकरणं तीवेच्छापूर्वकं यथा स्यात्तथा वेदनां सुखदुःखरूपां वेदयति ? भगवानाह-'हंता, अत्थि' हे गौतम ! हन्त सत्यं संज्ञित्वेन समनस्कतया रूपादिदर्शन समर्थोऽपि तीव्राभिलाषपूर्वकं वेदनां वेदयतीति अस्ति संभवति, गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-'कहं णं भंते ! पभू वि प्रभुसे ऐसा प्छा है 'अस्थि णं भंते ! पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएइ' हे भदन्त ! ऐसी बात संभवित होती है क्या ? जो प्राणी संज्ञी होने के कारण मनसहित बना हुआ है । ऐसा वह प्राणी रूप दर्शनकी शक्तिसे युक्त होने पर भी प्रकामनिकरण तीव्र इच्छापूर्वक सुखदुःखरूप वेदनाका वेदन करता है ? इच्छित अर्थकी माप्तिसे प्रवर्द्धमान जो जीवको तीव्र अभिलाषा है वही तीव्र अभिलाषा जिस वेदनाके वेदनमें कारण है वह प्रकामनिकरण है । यह क्रिया विशेषण है । तात्पर्य ऐसा है कि संज्ञी होते हुए भी प्राणी गमनशक्तिके अभाव में वहां के पदार्थों की प्राप्ति नहीं होने पर भी तीव्र अभिलाषासे ही क्या सुखदुःखरूप वेदनाका वेदन कर सकता है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'हंता, अस्थि' हां, गौतम ! तीव्र अभिलाषा से जीव सुखदुःखका वेदन कर सकता है। इसमें कारण पूछनेकी इच्छासे गौतम प्रभुसे कहते हैं 'कहं णं भंते ! प्रभुने मेव। प्रश्न पूछे छे है ‘अत्थिणं भते ! 'पभू वि पकामनिकरण वेयण वेएइ ? હે ભદન્ત ! શું એવું સંભવી શકે છે કે જે જીવ સંજ્ઞી હેવાને લીધે મનસહિત હેય છે, અને રૂપદર્શનની શકિતથી યુકત હોય છે, તે પણ પ્રકામનિકરણ પૂર્વક (તીવ્ર ઈચ્છા પૂર્વક) સુખદુઃખરૂપ વેદનાનું વેદન કરે છે? ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિને માટે જે અતિશય પ્રબળ અભિલાષા થાય છે, અને તે અતિશય તીવ્ર અભિલાષા જ જે વેદનાનું વેદન કરવામાં કારણભૂત બને છે, તે વેદનાને “પ્રકામનિકરણ કહે છે. અને તે કિયા વિશેષણ છે. આ પ્રશ્નને ભાવાર્થ એવો છે કે સંજ્ઞી હોવા છતાં પણ ગમનશકિત આદિને અભાવે ત્યાં (પતે પહોંચી ન શકે એવે સ્થાને રહેલા પદાર્થોની પ્રાપ્તિ નહીં થવા છતાં પણ તીવ્ર અભિલાષા પૂર્વક શું જીવ સુખદુઃખરૂપ વેદનાનું વેદન કરે છે?
गौतम स्वामीना प्रगती पास मापता महावीर प्रभु छ -'हता. अस्थि હા, ગૌતમ! તીવ્ર અભિલાષા સહિત જીવ સુખદુઃખનું વેદન કરી શકે છે.
ગૌતમ સ્વામી તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
भगवतीमूत्र पकामनिकरणं वेयणं वेएइ ?' हे भदन्त ! कथं खलु प्रभुरपि-समनस्कतया रूपदर्शनसमर्थोऽपि प्रकामनिकरणं तीव्राभिलाषपूर्वकं वेदनां वेदयति ? भगवानाह'गोयमा ! जे णं नो पभू समुदस्स पारं गमित्तए' हे गौतम ! यः खलु संशिस्वेन रूपदर्शनशक्तिसम्पन्नोऽपि नो प्रभुः नैव समर्थः समुद्रस्य पारं गन्तुम् , तस्य समुद्रपारवर्तिद्रव्यप्राप्त्यर्थित्वे सत्यपि पारगमनशक्तिवैकल्यात्, अत एव 'जेणं नो पभू समुदस्स पारगयाई रूवाई पासित्तए' यः खलु रूपदर्शनशक्तिसम्पन्नोऽपि पारगमनशक्तिवैकल्यात् नो प्रभुः नैव समर्थः समुद्रस्य पारगतानि पारवर्तीनि रूपाणि द्रष्टुम्, एवं 'जेणं नो पभू देवलोगं गमित्तए' यः खलु पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएई' भदन्त ! इसमें कारण क्या है जो समनरक होने पर भी रूप दर्शनमें बना हुआ पाणी तीव्र अभिलाषापूर्वक वेदनाका वेदन करता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे णं नो पभू समुहस्स पारं गमित्तए' जो जीव संज्ञी होनेसे रूपदर्शनकी शक्तिसे सम्पन्न भी वह समुद्रके पार जाने के लिये शक्त नहीं हो सकता है अर्थात् समुद्र पारवती द्रव्यकी प्राप्तिकी कामनावाला बना हुआ भो प्राणी पारगमन की शक्तिके अभावके कारण समुद्रको पार नहीं कर सकता है और इसी कारण 'जे णं नो पभू समुदस्स पारगयाई रूवाई पासित्तए' जो रूपदर्शनकी शक्तिसे संपन्न होने पर भी पारगमनकी शक्तिके अभावके कारण समुद्र पारगतरूपोंको पदार्थों को देखनेके लिये समर्थ नहीं होता है एवं जे णं नो पभू देवलोगं गमित्तए' जो समनस्क 'कहं णं भंते ! पभू वि पकामनिकरणं वेयणं वेएइ ?' 3 महन्त ! समन४ હોવાથી રૂપદર્શન કરવાને સમર્થ હોય એ સંજ્ઞી જીવ પણ શા કારણે તીવ્ર मनिषा पूर्व वहनानु वेहन ४२ छ ? उत्तर- 'गोयमा गौतम! 'जे णं नो पभू समुहस्स पार गमित्तए' २७१ सशी वाथा ३५६शननी तिथी યુકત પણ છે, એવો જીવ પણ સમુદ્રને સામે પાર જવાને શકિતમાન હોઈ શકતા નથી. એટલે કે તે જીવ સમુદ્રને પેલે પાર રહેલી વસ્તુને પ્રાપ્ત કરવાની કામનાવાળો હોવા छतi पाशमाननी शतिने २मा समुद्र ने पा२ ४४ ते नथी, 'जेणं नो पभ्र समुदस्स पारगयाई रूवाइं पासित्तए' ले ७१ ३५६शननी शतिवाण छ, ५५ પારગમનની શકિતનો અભાવ હોવાને કારણે સમુદ્રને પેલે પાર રહેલા રૂપને ( पनि) aj ४ाने समर्थ खात नथी, भने 'जेणं नो पभू देवलोगं गमित्तए'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ७ उ. ७ . ५ संज्ञिजीववेदनास्वरूपनिरूपणम् ६३५ समनस्कत्वेन रूपदर्शनशक्तिसम्पन्नोऽपि नो प्रभुः नैव समर्थः देवलोकं गन्तुम्, तस्य देवलोकगतसुखप्राप्त्यर्थित्वे सत्यपि तद्गमनशक्तिवैकल्यात्, तथा 'जेणं नो पभू देवलोगगयाई रुवाई पासित्तए' यः खलु रूपदर्शनशक्तिसम्पन्नोऽपि देवलोकगमनशक्तिवैकल्यात् नो प्रभुः नैव समर्थः देवलोकगतानि रूपाणि द्रष्टुम् 'एस णं गोयमा ! पभूवि पकामनिकरणं वेयणं वेएई' हे गौतम ! एष खलु स संज्ञी समनस्कतया ज्ञानेच्छाशक्तिसम्पन्नत्वेन प्रभुरपि रूपदर्शनसमर्थोऽपि गमनशक्तिवैकल्यप्रयुक्तप्राप्तिसामर्थ्याभावात् उत्कटरागात् प्रकामनिकरणं तीवाभिलाषपूर्वकं वेदनां वेदयति । एवं च एतत्सूत्रद्वयसन्दर्भस्याऽयमाशयःहोनेसे रूपदर्शनकी शक्तिसे सम्पन्न होने पर भी देवलोक में जाने के लिये समर्थ नहीं होता है, अर्थात् देवलोकगत सुखोंको भोगनेकी अभिलाषावाला होने पर भी वहां पर गमन करनेकी शक्तिके अभाव से जो देवलोक में नहीं जा सकता है तथा 'जे णं नो पभू देवलोगगयाइ रुवाइ पात्तिए' जो रूपदर्शनकी शक्ति से संपन्न होने पर भी देवलोकगमनकी शक्तिके अभाव के कारण देवलोक गतरूपोंको देखने के लिये समर्थ नहीं होता है 'एस णं गोयमा ! पभू वि पकामनि करणं वेयणं वेएइ' हे गौतम ! ऐसा वह संज्ञी जीव समनस्क होने से ज्ञानशक्ति ओर इच्छा शक्ति से सम्पन्न होनेसे रूपदर्शन करने में समर्थ है, तब भी गमनशक्तिके अभाव प्रयुक्त प्राप्तिके सामर्थ्य के अभावसे वह उत्कटरागको लेकर प्रकामनिकरण तीव्र अभिलाषापूर्व क वेदनाका वेदन करता है । इन सूत्रोंका आशय इस प्रकार से है
સમનસ્ક હોવાથી રૂપદશનની શકિતથી યુકત હોવા છતાં પણુ દેવલે કમાં જવાને સમર્થ નથી, એટલે કે દેવલેકના સુખાને ભાગવવાની અભિલાષાવાળા હેાવા છતાં પણુ त्यांना शम्वानी शक्ति न होवाने असो त्यांना शस्तो नयी, तथा 'जे णं नो पभू देवलगायाई रुवाई पासितए ' જે રૂપનની શકિતવાળે હેાવા છતાં દેવલાકમાં ગમન કરી શકવાની શક્તિને અભાવે દેવલેાકના પાર્થાને જોઇ શકવાને समर्थ' नथी, 'एस णं गोयमा ! पभू त्रिपकामनिकरणं वेयणं वेएई' એવા તે સંજ્ઞી જીવ, હે ગૌતમ! સમનસ્ક હાવાથી–જ્ઞાનશિકત અને ઇચ્છાશકિતવાળા હાવાથી રૂપદર્શન કરવાને સમર્થ છે, છતાં પણ ગમનશકિતને અભાવે તેના દ્વારા તે વસ્તુની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. તે કારણે એવા જીવ ઉત્કટ રાગની અપેક્ષાએ પ્રકામનિકરણ (તીવ્ર અભિલાષા) પૂર્ણાંક વેદનાનું વેદન કરે છે. આ સૂત્રાને આશય આ પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
---
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
भगवतीसूत्रे असंज्ञीजीवः अमनस्कतया इच्छाज्ञानशक्तिविरहात् अनिच्छापूर्वकमज्ञानपूर्वकं च सुखदुःखवेदनां वेदयति, संज्ञी जीवश्च समनस्कतया इच्छाज्ञानशक्तियुक्तोऽपि उपयोगाभावे अनिच्छापूर्व कमज्ञानपूर्वकं च सुखदुःखवेदना वेदयति, किन्तु कश्चित् संज्ञी जीवः समनस्कतया ज्ञानेच्छाशक्तिसम्पन्नोऽपि गमनशक्तेरभावेन प्रालि सामर्थ्याभावे तीव्राभिलाषात् सुग्वदुःखं वेदयति । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं स्वीकरोति-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेव-भवत्कथनं सत्य मेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवत्कथनं सत्यमेवेति ॥ सूः ५ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगढल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-मविशुद्ध-गधपधनकग्रंथनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति-कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषित
कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि- जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्रीभगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां सप्तमशतकस्य सप्तमोद्देशः
समाप्तः ॥७-७॥
असंज्ञीजीव अमनस्क होने के कारण इच्छापूर्वक और अज्ञानपूर्वक सुखदुःखरूप वेदनाका वेदन करता है। तथा संज्ञीजीव समनस्क होनेके कारण इच्छाशक्ति और ज्ञानशक्ति इनदोनों शक्तियोंसे युक्त रहता है तब भी वह उपयोग की अस्थिरतामें अनिच्छापूर्वक एवं अज्ञानपूर्वक सुखदुःखरूप वेदनाका अनुभव करता है। किन्तु कोई एक संज्ञी जीव समनस्क होने से ज्ञानशक्तिसे सम्पन्न होने पर भी गमनशक्तिके अभावसे प्राप्ति करनेरूप सामर्थ्य के अभावमें केवल
છે– અસંજ્ઞી છવ અમનક હોવાથી ઇચ્છાશકિત અને જ્ઞાનશકિતથી રહિત હોય છે. તેથી તે અનિષ્ઠાપૂર્વક અને અજ્ઞાનપૂર્વક સુખદુઃખરૂપ વેદનાનું વેદન કરે છે. પણ સંજ્ઞી જીવ સમનસ્ક હેવાથી ઇચ્છાશકિત અને જ્ઞાનશકિતથી યુકત હોય છે. છતાં પણ તે ઉપગની અસ્થિરતામાં અનિચ્છાપૂર્વક અને અજ્ઞાનપૂર્વક સુખદુઃખરૂપ વેદનાનું વેદન કરે છે. પરન્તુ કેઈક સંજ્ઞી જીવ સમનસ્ક હોવાથી જ્ઞાનશકિત અને ઇચ્છાશકિતથી યુકત હોવા છતાં પણ ગમનશકિતને અભાવે ઈચ્છિત વસ્તુને પ્રાપ્ત કરી શકવાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.७ मू. ५ संज्ञिजीववेदनास्वरूपनिरूपणम् ६३७ तीव्र अभिलाषासे सुखदुःखरूप वेदनाका वेदन करता है। अन्तमें गौतम भगवान् के वचनों को स्वीकार करते हुए कहते हैं कि 'सेवं भंते ! सेवं भंते ति' हे भदन्त ! आपका कथन सत्य ही है आपका कथन सत्य ही है ॥ सू. ५ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सप्तम शतकका सप्तम
उद्देशक समाप्त ॥७-७॥
સમર્થ હેતું નથી. તેથી એ જીવ તીવ્ર અભિલાષાથી યુક્ત બનીને સુખદુઃખરૂ૫ વેદનાનું વેદન કરે છે.
ઉદ્દેશકને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચને પ્રમાણભૂત ગણીને छ- 'सेवं भंते ! सेवं भंते ति महत! आ धु सर्वथा सत्य छे. હે ભદન્ત! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણુ નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને બેસી ગયા. સૂ. ૫
જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજપુત “ભગવતી’ સત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાન સપ્તશતકનો
सातभाशसभात ॥७-७॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ अष्टमोद्देशकः प्रारभ्यते ।
सप्तमशतके अष्टमोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्
छद्मस्थो मनुष्यः केवलं संयमेन तपसा सिद्धोऽभूत् न वा ? इति प्रश्नोत्तरम् हस्तिनः कुन्थोश्च जीवः समान एव केवलं कायमात्रे विभेदप्रश्नोत्तरम्, पापकर्म दुःखरूपं वर्तते । दशसंज्ञावक्तव्यता निरूपणम् । नैरयिकाणां दशप्रकारक वेदनावक्तव्यतानिरूपणम् । हस्तिनः कुन्थोथ समाना अप्रत्याख्यानक्रिया | आधा कर्माहारकः साधुः किं वध्नाति ? इति प्रश्नोत्तरम् ।
छद्मस्थमनुष्यादिवक्तव्यता |
जीवाधिकारात् छद्मस्थ मनुष्यवक्तव्यतामाह - 'छउमत्थे णं' इत्यादि । मूलम् - छउमत्थे णं भंते! मणूसे तीयमणंतं सासवं समयं केवलेणं संजमेणं - एवं जहा पढमसए चउत्थे उद्देसए तहा भाणियां, जाव अलमत्थु । से णूणं भंते ! हरिथस्स य
सातवे शतकका आठवां उद्देशक
समशतक के इस अष्टम उद्देशकका विषयविवरण संक्षेपसे इस प्रकार से है छद्मस्थ मनुष्य केवल संयम और तपसे सिद्ध हुआ है या नहीं हुआ है ? इस प्रश्नका उत्तर । हाथीका जीव और कुन्थु का जीव समान ही है, केवल कायमात्रमें भेद है ऐसा प्रश्नोत्तर पापकर्मदुःखरूप है । दश संज्ञा संबंधी वक्तव्यता निरूपण । नैरयिक जीवोंकी दशप्रकारकी वेदनाओंकी वक्तव्यताका निरूपण । हाथी और कुन्थुकी अप्रत्याख्यान क्रिया समान है । आधाकर्माहारक साधु कैसे कर्मका बंध करता है ऐसे प्रश्नका विचार ।
સાતમા શતકના આઠમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
આ ઉદ્દેશમાં પ્રરૂપિત વિષયનું સ‘ક્ષિપ્ત વિવરણુ
છદ્મસ્થ મનુષ્ય એકલા સચમ અને તપથી સિદ્ધ પદ્ધ પામ્યા છે કે નહીં?' આ પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર હાથીના જીવ અને કીડીને જીવ સમાન જ છે, પરન્તુ કાયાની અપેક્ષાએ જ તફાવત છે. એવું પ્રતિપાદન પાપકર્મ દુઃખરૂપ છે એવું નિરૂપણ દશ સગા સંબંધી વકતવ્યતાનું કથન નારક જીવાની દશ પ્રકારની વેદનાઓનું નિરૂપણ હાથી અને કીડીની અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા સમાન છે એવું કથન ધાકમ આહાર લેનાર સાધુ કેવા કર્માંના ખધ કરે છે?” એવા પ્રશ્ન અને તે પ્રશ્નના ઉત્તર.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ८ मू. १ छद्मस्थमनुष्यादिनिरूपणम् ६३९ कुंथुस्स य समे चेव जीवे ? हंता, गोयमा ! हस्थिस्स य, कुंथुस्स य एवं जहां रायप्पसेणइज्जे' जाव खुड्डियं वा, महालियं वा । से तेणट्रेणं गोयमा ! जाव समे चेव जीवे ॥सू०१॥ ____ छाया-छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यः अतीते अनन्ते शाश्वते समये केवलेन संयमेन-एवं यथा प्रथमशतके चतुर्थे उद्देशके तथा भणितव्यम् , यावत् अलमस्तु । अथ नूनं भदन्त ! हस्तिनश्च कुन्थोश्च सम एव जीबः ? हन्त, गौतम ! हस्तिनश्च कुन्थोश्च एवं यथा ' रायप्पसेणइज्जे' राजपनीये यावत् क्षुद्रिकां वा, महालयां वा, तत् तेनार्थेन गौतम ! यावत् सम एव जीवः ॥१०१॥
छद्मस्थ मनुष्यादि वक्तव्यता"छउमत्थेणं भंते ! मणूसे' इत्यादि । सूत्रार्थ-(छउमस्थेणं भंते ! मणूसे तीयमणंतं सासयं समयं केवलेणं संजमेण) हे भदन्त ! छद्मस्थ मनुष्य अनन्त एवं शाश्वत अतीत कालमें केवल संयमसे यावत् सिद्ध हुआ है ? (एवं जहा पढमसए चउत्थे उद्देसए तहा भाणियव्वं जाव अलमत्थु) हे गौतम ! इस विषयमें समस्त कथन जैसा प्रथम शतक के चतुर्थ उद्देशक में कहा गया है उसी तरह से यावत् अलमस्तु' पाठ तक जानना चाहिये । ( से गुणं भंते ! हथिस्स य कुथुस्स य समेचेव जीवे ) हे भदन्त ! हाथीका और कुंथुका जीव क्या समान है ? (हंता, गोयमा) हां, गौतम ! (हत्थिस्स य कुंथुस्स य--एवं जहा रायप्पसेण
છઘસ્થ મનુષ્ય આદિની વક્તવ્યતા"छउमत्थेणं भंते ! मणूसे' त्या
सूत्राथ:- (छउमत्थेणं भंते ! मणसे तीयमणंतं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं ?) हेमन्त ! ७५२५ मनुष्य सनत भने शावत मतीतmwi (भूतwi) ण संयम मने तथा ४ सिद्ध५६ पाभ्यो छे ५२।१ ( एवं जहा पढमसए चउत्थे उद्देसए तहा भाणियव्वं जाव अलमत्थु ) ले गौतम! मा વિષયમાં સમસ્ત કથન પહેલા શતકના ચેથા ઉદેશકમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવું. ' भरत' संधान थन त्यांथा अ २. ( से प्रणं भंते ! हथिम्स य कुंथुस्स य समेचेव जीवे ?) Ha! शुहायाने। ०५ अने होड ७१ समान छ? (हंता, गोयमा!) ७, गौतम! हथिस्स य कुत्थुस्स य - एवं जहा रायप्पसेणइज्जे जाव खुड्डियं वा महालियं वा - से तेण?णं गोयमा !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६४०
भगवतीसूत्रे ___टीका-छउमत्थे णं भंते ! मणूसे' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! छदमस्थः अवधिज्ञानवर्जितः खलु मनुष्यः किम् 'तीयमणतं सासयं समयं' अतीते व्यतीते अनन्ते अन्तरहिते शाश्वते नित्ये समये व्यतीतानन्तशाश्वतकाले 'केषलेण संजमेण' केवलेन संयमेन-केवलसंयममात्रेण उपलक्षणात् केवलेन तपसा ‘एवं जहा पढमसए चउत्थे उद्देसए तहा भाणियब्वं, जाव अलमत्थु' एवं यथा प्रश्वमशतके चतुर्थे उद्देशके उक्तं तथा अत्रापि भणितव्यं= वक्तव्यम्, यावत् 'अलमस्तु' इत्यन्तम्, तथा च-यावत्करणात्-केवलेन संवरेण, इज्जे' जाव खुड्डियं वा महालियं वा-से तेणटेणं गोयमा ! जाव समे चेव जीवे) हाथी और कुंथुका जीव समान है। जैसा 'रायपसेणीय' सूत्र में कहा उसी तरह से यावत् 'खुड्डियं वा महालियं वा' इस पाठतक जानना चाहिये । इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि हाथी का जीव और कुन्थुका जीव समान ही है ।।
टीकार्थ-जीव का अधिकार होने से सूत्रकारने यहां पर छद्मस्थ मनुष्य की बक्तव्यता का कथन किया है-इस में गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि-'छउमत्थे णं भंते मणूसे' हे भदन्त ! अवधिज्ञानवर्जित छद्मस्थ मनुष्य क्या 'तीयमणंतं सासयं समयं' अतीत-व्यतीत, अनन्त शाश्वतकाल में-'केवलेण संजमेण' केवल संयम से उपलक्षण से-केवल तप से, एवं जहा पढमसए चउत्थे उद्देसए तहा भाणियव्वं जाव अलमत्थु' जैसा प्रथम शतकमें चौथे उद्देशक में कहा है उसी तरह जाव समेचेव जीवे) हाथी मने पीसना समान छ. मा विषममा शयपसेलाय सत्र' भी खा प्रभारी प्रयन सभा. 'खुड्डियं वा महालियं वा' (धु शरीर भने મારું શરીર) અહીં સુધીનું કથન તે સૂત્રમાંથી ગ્રહણ કરવું. હે ગૌતમ ! તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે હાથીને જીવ અને કીડીને જીવ સમાન જ છે.
ટીકાથ– જીવને અધિકાર ચાલુ હોવાથી સૂત્રકારે આ સત્રમાં છદ્મસ્થ મનુષ્યની વકતવ્યતાનું કથન કર્યું છે- ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે'छउमत्थे णं भंते ! मणसे 3 सह-त! मवधिज्ञानरहित छA२५ मनुष्य शु 'तीयमणंत सासयं समयं सतात (व्यतीत ययेा), मनत (मत सहित) भने शायत (नित्य) समयमा केवलेणं संजमेणं' पण सयमथी, (Saक्षनी अपेक्षा व तपथी) सिद्ध५६ पाभ्यो छे म३।१ ( एवं जहा पढमसए चउत्थे उद्देसए तहाभाणियध्वं जाव अलमत्थु ) रेवी शत प्रथम शतना याया शामा यु छ, तेपी शते मी पण सम ले. यावत मरतु मही सुधार्नु ४थन मडी अडए ४२.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.८ मू.१ छद्मस्थमनुष्यादिनिरूपणम् ६४१ केवलेन ब्रह्मचर्यवासेन, केवलाभिः प्रवचनमातृभिः सिद्धः, बुद्धः, मुक्तः, सर्वदुःखानामन्तं कृतवान् किम् ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः । गौतमः पृच्छतितत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-छद्मस्थो मनुष्यः केवलेन संयमादिना यावत् केवलाभिः प्रवचनमातृभिः नो सिद्धः, नो बुद्धः, नो मुक्तः, नो वा सर्वदुःखानामन्तं कृतवान् ! इति, भगवान् आह-हे गौतम ! अतीतानन्तसे यहां पर भी कहना चाहिये-यावत् 'अलमस्तु' यहाँ तक यहाँ यावत् पद से 'केवलेन संवरेण' केवल संवरमात्रसे, 'केवलेन ब्रह्मचर्यवासेन' केवल ब्रह्मचर्य से, 'केवलाभिः प्रवचनमातृभिः' केवल प्रवचन माताओंके पालने से, 'सिद्धः' सिद्ध हुआ है, 'बुद्धः' बुद्ध हुआ है ! 'मुक्तः' मुक्त हुआ है ? 'सर्वदुःखानामन्तं कृतवान् ' समस्त दुःखोंका
अन्त करनेवाला हुआ है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते है कि हे गौतम ! 'नायमर्थः समर्थः' यह अर्थ समर्थ नहीं है। इस पर गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं कि-'तत् केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते-छद्मस्थो मनुष्यः केवलेन संयमादिना यावत् केवलाभिः प्रवचनमातृभिः नो सिद्धः नोबुद्धः नो मुक्तः नो वा सर्वदुःखानामन्तं कृतवान" हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते है कि छद्मस्थ मनुष्य केवल संयम ___मही 'जाव' (यात्) ५४था 'केवलेन संवरेण, केवलेन ब्रह्मचर्यवासेन, केवलाभिः प्रवचनमातृभिः' मा शम्होने अडएर ४२वाना छे. वे प्रश्ननी माघार આ પ્રમાણે બનશે– હે ભદન્ત ! વ્યતીત થયેલા અનંત શાશ્વતકાળમાં શું કેઈ છઘરથ મનુષ્ય માત્ર સંયમથી, માત્ર સંવરથી, માત્ર બ્રહ્મચર્યના સેવનથી, માત્ર પ્રવચન भातामार्नु पालन २वाथी, सिद्धः, बुद्धः, मुक्तः, सर्वदुःखानामन्त कृतवान्' सिद्ध, मुद्ध, भुत, अने समस्त माने। Ads मन्या छ भ? 'एवं जहा पढमसए चउत्थे उद्देसए तहा भाणियव्वं जाव अलमत्थु' गी1म! पडला શતકના ચેથા ઉદેશકમાં કહ્યા પ્રમાણે જ કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. તે કથન “અલમસ્તુ” શબ્દ સુધી ગ્રહણ કરવું. તે ઉદેશકમાં આ પ્રમાણે કથન કર્યું છે
गौतम स्वामीना प्रश्न वाम मापता महावीर प्रभु ४ छ- 'नायमर्थः समर्थ' हे गौतम ! मे समपी शतुं नयी. - તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે'तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते- 'छद्मस्थो मनुष्यः केवलेन संयमादिना यावत् केवलाभिः प्रवचनमातृभिः नो सिद्धः, नो बुद्धः, नो मुक्तः, नो वा सर्वदुःखानामन्तं कृतवान्' महन्त ! २५ ॥ २ ४ छ। ४ छमस्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
भगवतीसूत्रो शाश्वतकाले उत्पन्नज्ञानदर्शनधारी अर्हन जिनः केवली च भूत्वैव छद्मस्थो मनुध्यः, सिद्धः, बुद्धः मुक्तोऽभूत्, भवति, भविष्यति च, न केवलं संयमादिमात्रेणेति भावः । एतावता 'ज्ञानक्रियाभ्यामेव मोक्षो भवति' इति. अर्हत्प्रवचनरहस्यम्, एवं छद्मस्थमनुष्यवदेव आधोऽवधिको मनुष्यः परमाधोऽवधिको मनुष्यश्चापि उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन जिनः केवलीभूत्वैव सिद्धः, बुद्धः मुक्तोआदि से यावत् केवल प्रवचन माताओंके पालनेसे न सिद्ध हुआ है ? न बुद्ध हुआ है, न मुक्त हुआ है और न सर्व दुःखोंका अन्त करने वाला हुआ है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते है कि 'अतीतानन्तशाश्वतकाले उत्पन्न ज्ञानदर्शनधारी अर्हन जिनः केवली च भूत्वैव छद्मस्थो मनुष्यः सिद्धः बुद्धः, मुक्तोऽभूत, भवति, भविष्यति च केवलं संयमादि मात्रेण' अतीत अनन्त शाश्वत कालमें छद्मस्थ मनुष्यरूप उत्पन्न ज्ञान दर्शनधारी अर्हत जिन, केवली होकर ही सिद्ध, बुद्ध, मुक्त हुए हैं, होते हैं और आगे भी ऐसे होकर ही होंगे । केवल संयम आदिके पालन से वे छद्मस्थ मनुष्यरूप अर्हत जिन न सिद्ध हुए हैं न होते हैं और न आगे भी सिद्ध होंगे। इसी तरह बुद्ध और मुक्त होनेके विषयमें भी जानना चाहिये । इस कथन से "ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः" ज्ञान और क्रियारूप चारित्र से ही मोक्ष होता है ऐसा आहेत प्रवचनरहस्य प्रकट किया गया है। इसी तरह से छद्मस्थ મનુષ્ય કેવળ સંયમ, તપ, સંવર, બ્રહ્મચર્ય અને પ્રવચનમાતાઓના સેવનથી સિદ્ધ થ નથી, બુદ્ધ થયે નથી, મુકત થનથી અને સમસ્ત દુઃખનો અંતકર્તા થયે નથી? तेने उत्तर आता मडावी२ प्रभु ४ छे डे- 'अतीतानन्तशाश्वत् काले उत्पा ज्ञानदर्शनधारी अर्हन् जिनः केवली च भूत्वैव छद्मस्थो मनुष्यः सिद्धः, बुद्धः, मुक्तोऽभूत, भवति, भविष्यति च केवल संयमादि मात्रेण गौतम ! व्यतीत થયેલા અનંત શાશ્વતકાળમાં છઘસ્થ મનુષ્યરૂપ ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનધારી અર્વત જિન, કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને જ સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુકત થયા છે, થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ થશે. કેવળ સંયમ આદિનું પાલન કરવાથી તે છઘસ્થ મનુષ્યરૂપ અહંત જિન સિદ્ધપદ પામ્યા નથી, પામતા નથી અને ભવિષ્યમાં પામશે પણ નહીં. એ જ પ્રમાણે सुद्ध भने भुतमनवाना विषयमा ५ सम.. मा थनवारा 'ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्ष' જ્ઞાન અને ક્રિયારૂપ ચારિત્રથી જ મોક્ષ મળે છે, એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, માત્ર સંયમાદિની આરાધનાથી જ મેક્ષ મળતું નથી એમ સમજવું. છાસ્થ મનુષ્યની જેમ આધવધિક (મર્યાદિત ક્ષેત્રને જ વિષય કરનાર અવધિજ્ઞાની) અને પરમાધવધિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.८ सू.१ छद्मस्थमनुष्यादिनिरूपणम् ६४३ ऽभूत्, भवति भविष्यति च इति वक्तव्यम् । गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अतीतानन्तशाश्वतकाले कि केवली मनुष्यः सिद्धः, बुद्धः, मुक्तः, परिनिर्वातः सर्वदुःखानामन्तकरोऽभूत् ? भगवानाह-'हे गौतम ! हन्त, सत्यम् अतीतानन्तशाश्वतकाले केवली मनुष्यः सिद्धः, बुद्धः, मुक्तः, परिनिर्वातः सर्वदुःखानामन्तकरोऽभूत, भवति, भविष्यति च । गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अतीतानन्तशाश्वतकाले, वर्तमानकाले, भविष्यत्काले च यावन्तः सिद्धाः, बुद्धाः, मुक्ताः, परिनिर्वाताः सर्वदुःखानामन्तकराश्च भूताः, भवन्ति, भविष्यन्ति च, ते सर्वे मनुष्य की तरह से-आधोऽवधिक मनुष्य एवं परमाधोवधिक मनुष्य भी उत्पन्नज्ञान दर्शन धारण करनेवाला अहंत जिन केवली होकर ही सिद्ध, बुद्ध और मुक्त हुआ है. होता है आगे भी ऐसा होकर होगा ऐसा कहना चाहिये । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! अतीत अनन्त शाश्वत कालमें क्या केवली मनुष्य सिद्ध बुद्ध, मुक्त, परिनिर्वात एवं समस्त दुःखों का अन्तकारक हुआ है, होता है और होगा ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं-हां, गौतम ! अतीत अनन्त शाश्वत कालमें केवली मनुष्य सिद्ध, बुद्ध, मुक्त, परिनिर्वात एवं समस्त दुःखोंका अन्तकारक हुआ है. वर्तमान में होता है और भविष्यत काल में होगा । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! अतोव अनन्त शाश्वत काल में, वर्तमान काल में और भविष्यत कालमें जितने भी सिद्ध हुए हैं, बुद्ध हुए हैं, मुक्त हुए हैं, परिनिर्वात हुए हैं और समस्त दुःखोंके अन्तकारक (પરમાવધિજ્ઞાની) મનુષ્ય પણ ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શન ધારણ કરનારા અહંત જિન કેવલી થઈને જ સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત થયા છે, થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ થશે, એમ સમજવું.
હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે- “હે ભદન્ત! અતીત (०यतीत येa) मनत व शुदी (Banal) मनुष्य सिद्ध, मुद्ध, મુકત, પરિનિર્વત અને સમસ્ત દુઃખોના અંતકર્તા થયા છે? વર્તમાન સમયે પણ શું એવું જ બને છે? ભવિષ્યમાં પણ શું એવું જ બનશે?
उत्तर- 8, गौतम! मे १ मन्यु छ, वर्तमानमा ५] मेgo भने छ, અને ભવિષ્યમાં પણ એવું જ બનશે.
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન- હે ભદન્ત! અતીત, અનંત શાશ્વતકાળમાં, વર્તમાનકાળમાં અને ભવિષ્યકાળમાં જેટલા છ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત, પરિનિર્વત અને સમસ્ત દુઃખના અંતકર્તા થયા છે, થાય છે અને થવાના છે, તેઓ બધાં શું ઉત્પન્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
भगवतीमूने एव किम् उत्पन्नज्ञानदर्शनधराः अर्हन्तो- जिनाः केवलिनो भूत्वैन सिद्धाः बुद्धाः मुक्ताः परिनिर्वाताः सर्वदुःखानामन्तकरा अभूवन, भवन्ति, भविष्यन्ति च ? । भगवानाह-हे गौतम ! हन्त, सत्यम्, सर्वेऽपि ते उत्पन्नज्ञानदर्शनधराः अर्हन्तो जिनाः केवलिनो भूत्वैव सिद्धा बुद्धा मुक्ताः परिनिर्वाताः सर्वदुःखानामन्तकरा अभूवन, भवन्ति, भविष्यन्ति च । गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! स उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन् जिनः केवली ' अलमस्तु ज्ञानेन सर्वथा पूर्णोऽस्ति इति वक्तव्यं स्यात् ? भगवानाह-हे गौतम ! स उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन् जिनः केवली ज्ञाने पूर्णोऽस्ति इति अवश्यमेव वक्तव्यं स्यात्, इति संग्राह्यम् । अथ जीवात्मनः कायप्रमाणानुसारं संकोचविकाशशालित्वं हुए हैं, होते हैं और होंगे वे सब ही क्या उत्पन्न ज्ञान दर्शनधारी अर्हन्त जिन केवली होकर ही सिद्ध, बुद्ध, मुक्त, परिनिर्वात ( कर्मसंताप वर्जित) एवं सर्व दुःखोंके अन्तकारक हुए हैं ? होते हैं? होंगे? उत्तरमें प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! हां ऐसा ही है-सर्व ही वे उत्पन्न ज्ञान दर्शन धारी अर्हन जिन केवली होकर ही सिद्ध, बुद्ध, मुक्त, परिनिर्वात और समस्त दुःखोंके अन्तकर्ता हुए हैं । होते हैं और आगे
भी होंगे । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि-हे भदन्त ! वह उत्पन्न ज्ञान दर्शनधारी जिन केवली 'अलमत्थु' ज्ञान से सर्वथा पूर्ण है ऐसा कहा जा सकता है क्या ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हाँ, गौतम ! वह उत्पन्न ज्ञानदर्शनधारी अर्हन्त जिन केवली ज्ञान में पूर्ण है ऐसा अवश्य ही कहा जा सकता है। ऐसा पाठ ग्रहण करना चाहिये । अब જ્ઞાનદર્શનધારી અહંત જિન કેવલી થઈને જ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત, પરિનિર્વાત (કર્મસંતાપથી રહિત) અને સમસ્ત દુઃખોના અંતકર્તા થયા છે, થાય છે, અને
ઉત્તર- હા, ગૌતમ! તેઓ બધાં ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનધારી અર્વત જિન કેવલી થઈને જ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત, પરિનિર્વત અને સમસ્ત દુઃખના અંતકર્તા બન્યા છે, વર્તમાનમાં બને છે અને ભવિષ્યમાં પણ બનશે.
प्रश्न- मन्त! शुते पन्न ज्ञानशनधारी Cor- पक्षी 'अलमत्थ' જ્ઞાનથી સર્વથા પરિપૂર્ણ છે, એમ કહી શકાય ખરૂં? ઉત્તર- હા, ગૌતમ ! તે ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનધારી અર્વત જિન કેવલી જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ હોય છે, એવું અવશ્ય કહી શકાય છે. ઉપર્યુક્ત પાઠ અહીં પણ ગ્રહણ કરે જઈએ.
હવે સૂત્રકાર જીવાત્માના કાય પ્રમાણુનુસાર સંકુચન-વિકુચન સ્વભાવનું પ્રતિપાદન ४२ थे- गौतम स्वामी महावीर प्रभुने यो प्रश्न पूछे छे - ‘से प्रणं भंते !
यवानाछ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૫
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४५
प्रमेयचन्द्रिका टीका .. ७ उ.८ सू. १ छद्मस्थमनुष्यादिनिरूपणम् प्रतिपादयितुमाह-' से णूणं भंते ! हत्थिस्स य कुंथुस्स य समे चेत्र जीवे ?" गोतमः पृच्छति - हे भदन्त ! अथ नूनं निश्चितं किं हस्तिन व विशालकायस्य कुन्थो त्रीन्द्रियक्षुद्रजीवविशेषस्य अत्यन्तलघुकायस्य च सम एवं समान एव जीवः = आत्मा वर्तते । भगवानाह - 'हंता, गोयमा ! हस्थिस्स य कुंथुस्य एवं जहा 'रायप्प सेण इज्जे' जाव-खुड्डियं वा, महालियं वा' हे गौतम! हन्त, सत्यम् इस्तिनश्च महाविशालकायस्यापि अथ च कुन्धोथ त्रीन्द्रियक्षुद्रजन्तुविशेषस्य अत्यन्त लघुकायस्यापि एवं जीवात्मा कायममाणानुसारं विकाशशालित्वेऽपि समान एव वर्तते केवलं कायमात्रे विभेद इत्यासूत्रकार जीवात्माके काय प्रमाणानुसार संकोच विकास स्वभावका प्रतिपादन करनेके निमित्त कहते हैं - इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि-' से पूर्ण भंते! हत्थिस्स य कुथुस्स य समे चैव जीवे' हे भदन्त ! हाथीका जीब और कुंथुका जीव क्या बराबर है? पूछनेका तात्पर्य ऐसा है कि हाथी का शरीर विशाल अवगाहनावाला होता है और कुन्थुका शरीर बहुत ही कम अवगाहनावाला होता है - यह कुन्थु ते इन्द्रिय जीव है । सो बडे शरीर में बडा रहता होगा और छोटे शरीर में छोटा जीव रहता होगा. इसी अभिप्राय से गौतमने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है कि क्या दोनोंका जीव वराबर है- या छोटा बडा है ? उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि हंता, गोयमा ! हस्थिस्स य कुन्थुरस य एवं जहा रायप्प सेणइज्जे, जाव खुड्डियं वा महालिय वा' हां, गौतम ! विशाल काय हाथी का और अत्यन्त क्षुद्रकाय तेइन्द्रिय कुन्थुका जीव बराबर है। जीव असंख्यात प्रदेशवाला सिद्धान्तमें कहा गया है । अतः जीव चाहे हाथी के शरीर में रहे चाहे कुन्थुके शरीर हस्य कुंथुस्य समेचेव जीवा ? ' हे लहन्त । शु हाथीने व मने કીડીના જીવ સરખા હાય છે ? પ્રશ્નકારના પ્રશ્નનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે- હાથીનું શરીર વિશાળ અવગાહનાવાળું હાય છે અને કીડીનું શરીર ઘણી જ ઓછી અવગાહનાવાળુ હાય છે. કીડી તેઇન્દ્રિય જીવ છે. શુ... મેટા શરીરમાં મેટા છત્ર હોય છે અને નાના શરીરમાં નાના જીવ હાય છે? કે બન્નેના શરીરમાં સમાન જીવ રહેલા હોય છે ?
उत्तर - हंता, गोयमा ! इत्थिस्सय कुथुस्स य एवं जहा रायप्यसेइज्जे जात्र खुड्डियां वा महालिय वा डा गौतम! विशाणमय हाथीनेो मने अत्यन्त ક્ષુદ્રકાય તેઇન્દ્રિય કીડીનેા જીવ સરખાજ હાય છે. જીવને અસંખ્યાત પ્રદેશાવાળા કહ્યો છે. ભલે જીવ હાથીના શરીરમાં રહે કે કીડીના શરીરમાં રહે, પણુ અન્ને જગ્યાએ તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे शयः । तत्रैव प्रमाणमाह-एवं जहा 'रायप्पसेणइज्जे' एवं यथा राजप्रश्नीये राजप्रश्नीयमूत्रे विशालकाय-क्ष्मकाययोरात्मविषये समानत्वमुक्तं तथा अत्राऽपि बोध्यम्, तत्प्रकरणवक्तव्यतावधिमाह 'जाव खुड्डियं वा महालियं वा' में रहे, दोनों जगह वह प्रदेशोंकी अपेक्षा बराबर है ऐसा नहीं है कि हाथी के शरीरमें रहने पर जीव अपने पूर्ण प्रदेशोंसे रहता है
और क्षुद्रकायवाले कुन्थु के शरीर में वह कम प्रदेशों से रहता है । किन्तु जीवका स्वभाव संकोच विस्तारवाला है अतः वह जैसा आधार पाता है वहां पर “संकोचविस्ताराभ्यां प्रदीपवत्' के अनुसार अपने प्रदेशोंको संकुचित और विस्तृत कर रह जाता है। इससे यह बात सिद्ध हुई कि दोनोंका जीव तो बराबर है-पर शरीरमें ही विषमता है इस कथनके प्रमाणरूप में राजपनीय सूत्रको यहां उपस्थित किया गया है। वहां पर विशालकाय और सूक्ष्मकाय में रहनेवाले जीवके विषयमें समानता प्रकट की गई है। अतः जिस प्रकार से वहाँ जीव के विषय में समानता प्रकट की गई है उसी प्रकारसे यहां पर भी समानता जाननी चाहिये। उस प्रकरण की वक्तव्यता की अवधि कहां तक समझनी चाहिये तो इसके लिये 'जाव खुड्डियं या महालियं वा' इन पदोंको कहा गया है अर्थात् यहाँ तक जीव की समानता विषयक प्रकरण कहा गया है सो यहीं तक यह प्रकरण यहां पर ग्रहण करना चाहिये । यहां पर दीप कूटागार शालादिकके પ્રદેશની અપેક્ષાએ બરાબર જ છે. એવું નથી કે હાથીના શરીરમાં રહેતી વખતે તે પિતાના પૂર્ણ પ્રદેશથી રહેતે હેય છે અને શુદ્ર કાયવાળી કીડીના શરીરમાં ન્યૂન પ્રદેશથી રહેતો હોય છે. પરંતુ જીવને સ્વભાવ સંકુચન – વિસ્તરણવાળે છે, તેથી તેને જે माधार भने छे मा 'संकोच विस्ताराभ्याम प्रदीपवत' 4 यनानुसार पाताना પ્રદેશને સંકુચિત કરીને અથવા વિસ્તૃત કરીને રહી જાય છે. આ કથન દ્વારા એ વાત તે સિદ્ધ થાય છે કે બન્નેના જીવ બરાબર છે, પણ તેમનાં શરીરમાંજ અસમાનતા છે. આ કથનના પ્રમાણરૂપે અહીં “રાજપ્રશ્રીય સૂત્રને આધાર લેવામાં આવ્યા છે. તે સૂત્રમાં એ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે વિશાળકાય અને સૂફમકામાં રહેનારા છવ સમાન હોય છે તે સૂત્રમાં જે રીતે જીવના વિષયમાં સમાનતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે, એ જ પ્રમાણે અહીં પણ સમાનતા સમજવી. તે વક્તવ્યતા કયાં सुधी अड ४२वानी छ, ते सूत्रधारे "जाव खड़ियं वा महालियं वा" मा ५हो દ્વારા વ્યકત કરેલ છે, એટલે કે ત્યાં સુધીનું કથન જ અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.८ मू.१ छद्मस्थमनुष्यादिनिरूपणम् ६४७ यावत् क्षुद्रिकां वा, महालयां वा इत्यन्तम्, अत्र दीपकूटाकारशालादिदृष्टान्तानां दार्शन्तिकयोजनां भगवानाह-'एवामेव गोयमा ! जीवे जारिसियं पुवकम्मनिबद्धं बौदि निबत्तेइ तं असंखेज्जेहिं जीवपएसेहिं सचित्तीकरेइ खुड्डियं वा महल्लिय वा 'एवामेव' एवमेव अनेनैव प्रकारेण ‘गोयमा !' हे गौतम ! 'जीवे' जीवः पाणी 'जारिसियं' यादृशीं यादृशाकाराम् ‘पुब्बकम्मनिबद्ध' पूर्वकर्मनिबद्धाम् 'बौदि' बोन्दि-शरीरम् 'निव्वत्तेई' निवर्तयति-रचयति धारयतीत्यर्थः 'त' तां बोन्दिम् 'असंखेज्जेहिं' असंख्येयैः 'जीवपएसेहि' जीवप्रदेशैः 'सचित्तीकरेइ' ' सचित्तीकरोति चेतनायुक्तां करोति, 'खुड्डिय वा महल्लियं वा' क्षुल्लिका वा महालयां वा बोन्दिम् । इति ।
तथा च यावत्करणात्-'राजप्रश्नीये उक्तमधम्तनवाक्यं स ग्राह्यम्-'समे चेव जीवे, से णूणं भंते ! हत्थीओ कुंथू अप्पकम्मतराए चेव, अप्पकिरियतराए चेव, अप्पामवतराए चेव, कुन्थुओ हत्थी महाकम्मतराए चेव, महाकिरियतराए दष्टान्तो की योजना दाष्टान्तिक में करते हुए भगवान ने कहा है कि'एवामेव गोयमा! जीवे जारिसियं इत्या.' हे गौतम ! जीव पूर्वकर्म द्वारा निबद्ध जैसा शरीर धारण करता है- उस शरीर को वह अपने असंख्यात प्रदेशो द्वारा ही चेतनायुक्त करता है- चाहे वह शरीर क्षुद्र-छोटा हो चाहे बडा हो । 'जाव खुड्डियं वा' में जो यावत् पद आया है- उससे राजमश्नीय सूत्र में यह वाक्य संगृहीत किया गया है- 'समेचेव जीवे, से गूणं भंते ! हत्थी उ कुथु अप्पकम्मतराएचेव इत्या०' इस वाक्य का भाव इस प्रकार से है-जैसे दीपक जब किसी विशाल कूटाकारशाला में रख दिया जावे-तब दीपक का ત્યાં સરકારે દીપકૂટાગાર શાલાદિકના દષ્ટાન્ત દ્વારા આ વિષયનું નીચે પ્રમાણે પ્રતિપાદન ज्यु छ- 'एवामेव गोयमा ! जीवे जारिसियं त्याह" गौतम! १ પિતાના પૂર્વકમ દ્વારા નિબદ્ધ જે શરીરને ધારણ કરે છે, તે શરીરને તે પિતાના અસંખ્યાત પ્રદેશ દ્વારા જ ચેતના યુક્ત કરે છે– ભલે તે શરીર શુદ્ર (નાનું) હોય કે मोटु डाय. "जाव खुडियं वा" मारे 'जाव (यावत् )' ने। प्रयोग वामा આવ્યો છે, તેનાદ્વારા રાજકશ્રીય સૂત્રમાં આપેલા આ સૂત્રપાઠને ગ્રહણ કરવામાં આવે છે"समेचेव जीवे, से गुणं भंते ! हत्थी उ कुंथु अप्पकम्मतराए चेव इत्यादि" આ વાક્યનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–જેમ કોઈ દીવાને કેઈ વિશાળ કૂટાકારશાળામાં મૂકવામાં આવે છે તે દીવાને પ્રકાશ તે સમસ્ત કુટાકારશાળામાં ફેલાઈ જાય છે, એ જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४८
भगवतीमो चेव, महासवतराए चेव ? हंता, गोयमा ! कम्हा णं भंते ! हस्थिस्स य कुंथुस्स य, समे चेव जीवे ! मोयमा! से जहानामए कूडागारसाला सिया दुहओ. लित्ता, गुत्ता, गुत्तदुवारा, निवाया, निवाय गंभीरा, अहे णं केइ पुरिसे पईवं च जोइं च गहाय तं कूडागारसालं अंतो अणुपविसइ, तीसे कूडागारसालाए सबओ समंता घणनिचियनिरंतरनिच्छिड्डाइं दुवारवयणाई पिहेइ तीसे बहुमज्झदेसमाए तं पईवं पलीवेज्जा, तए णं से पईवे कूडागारसालं अंतो अंतो ओभासेइ, उज्जोएइ, तवेइ, पभासेइ, नो चेव णं बाहिं, अह णं से पुरिसे तं पईवं इदुरएणं पिहेजा, तएणं से पईवे तं इदुरयं अंतो ओभासई, नो चेव णं इदुरगस्स बाहि, नो चेव णं कूडागारसालं नो चेव णं कूडागारसालाए बाहिं । एवं कलिंजएणं गंडमाणियाए पच्छिपिडएणं, आढएणं, अदाढएणं, पत्थएणं, कुडवेणं, अद्धकुडवेणं, चउभाइयाए, अट्ठभाइयाए, सोलसियाए, बत्तीसियाए, चउसट्ठियाए, तए णं से पुरिसे तं पदीव दीवगचंपणएणं पिहेइ, तए णं से पदीवे तं दीवगचपणयं अंतो ओभासेइ, णो चेव णं दीवगचंपणयस्स बाहि, नो चेव णं चउसट्टियं नो चेव णं चउस ट्ठियाए बाहि, नो चेव णं कूडागारसालाए बाहि, एवा मेव गोयमा ! जीवे जारिसियं पुनकम्मनिबद्धं बोंदि निबत्तेइ तं असंखिज्जे हिं जीवपएसेहिं सचित्तीकरेइ 'खुड्डिय वा महालिय वा' इति । ___अस्यायं भावः-यथा दीपो विशालायां कूटाकारशालायां स्थापितो भवेत् तदा तत्प्रकाशः समस्तायां कूटाकारशालायां प्रसृतो वर्तते, किन्तु यदि स दीपः केनापि पात्रेण पिहितो भवेत् तदा तदीपस्य प्रकाशः पात्रपरिमाण एव सम्पद्यते, तथैव यदा जीवः हस्तिनः शरीरं धारयति तदा हस्तिशरीरव्याप्तत्वात् तच्छरीरममाणो भवति, यदा तु कुन्थोः शरीरं धारयति तदा कुन्थुशरीर वह प्रकाश समस्त उस कूटाकारशाला में फैल जाता है। किन्तु वह दीपक जब किसी भी पात्रसे ढक दिया जाता है- तब उस दीप का वह प्रकाश केवल पात्र परिमित ही हो जाता है। इसी तरह से जब जीव हाथी के शरीर को धारण करता है, तब वह जीव हाथी के पूरे शरीर में व्याप्त हो जाता है, इस लिये वह जीव हाथी के शरीर के बराबर बन जाता है। और जब कुन्थु के પ્રમાણે જીવ જ્યારે હાથીનું શરીર ધારણ કરે છે, ત્યારે તે જીવ હાથીના આખા શરીરમાં વ્યાપી જાય છે, અને તે કારણે તે જીવ હાથીના શરીરની બરાબર બની જાય છે. જ્યારે દીવા પર કઈ પાત્ર ઢાંકી દેવામાં આવે છે, ત્યારે તે દીવાનો તે પ્રકાશ જેમ પાત્રપરિમિત થઈ જાય છે, એ જ પ્રમાણે જીવ જ્યારે કીડીનું શરીર ધારણ કરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.८ सू.२ नैरयिकादिपापकर्मनिरूपणम् ६४९ व्याप्तत्वात् तच्छरीरप्रमाणो भवति, इति रीत्या केवलं शरीरे एव न्यूनाधिकतारतम्यवैषम्यं भवति, न त्वात्मनि किमपि न्यूनाधिकतारतम्यं भवति, अपि तु सर्वेषां प्राणिनां जीवप्रदेशाः समानाएवावतिष्ठन्ते न तु न्यूनाधिकतयेति ।०१।
नैरयिकादिपापकर्मवक्तव्यता ।। जीवाधिकारात् नैरयिकादीनां पापकम वक्तव्यतामाह-'नेरइयाणं भते' इत्यादि।
मूलम्-"नेरइयाणं भंते ! पावे कम्मे जेय कडे, जे य कज्जइ, जे य कजिस्सइ, सवे से दुक्खे, जे निजिन्ने से सुहे ? हंता, गोयमा ! नेरइयाणं पावे कम्मे जाव सुहे, एवं जाव वेमाणियाणं ॥ सू० २ ॥ ____ छाया-नैरयिकाणां भदन्त ! पापं कर्म यच्च कृतं, -यच्च क्रियते, यच्च करिशरीर को धारण करता है-तब वह कुन्थु के शरीर को व्याप्त कर लेता है. इस लिये वह जीव कुन्थु के शरीर के बराबर बन जाता है। इस रीति से केवल शरीर में ही न्यूनाधिकता आती हैआत्मा - जीव में न्यूनाधिकता नहीं आती है. क्यों कि समस्त जीवोंके प्रदेश समान ही होते हैं-वे न्यूनाधिक नहीं होते हैं ॥सू.१॥
नैरयिकादि पापकर्म वक्तव्यता'नेरइया णं भंते ! पावेकम्मे' इत्यादि ।।
सूत्रार्थ- (नेरइया णं भंते ! पावकम्मे जे य कडे, जे य कजइ, जे य कजिस्सइ, सव्वे से दुक्खे, जे निजिन्ने से सुहे) हे भदन्त ! नारक जीवोंके द्वारा जो पापकर्म किया जा चुका है-किया जा रहा ત્યારે તે કીડીના શરીરને વ્યાપ્ત કરી લે છે, અને કીડીના શરીરની બરાબર બની જાય છે. આ રીતે માત્ર શરીરમાં જ ન્યૂનાધિકતા સંભવે છે, આમા (જીવ)માં ન્યૂનાધિતા આવતી નથી, કારણ કે સમસ્ત જીના પ્રદેશ સમાન હોય છે – પ્રદેશે ન્યૂનાધિક डाता नथी. ॥ सु. १ ॥
નારકાદિ નાં પાપકર્મની વકતવ્યતા'नेरइयाणं भंते ! पावे कम्मे' त्या
सूत्रा- (नेरइयाणं भंते ! पावकम्मे जे य कडे, जे य कजइ, जे य कज्जिस्सइ, सव्वे से दुक्खे, जे निजिन्ने से मुहे ?) हे महन्त ! ना२३००। वा। જે પાપકર્મો કરાઈ ગયાં છે, જે કરવામાં આવી રહ્યાં છે અને ભવિષ્યમાં જે કરવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०
भगवतीसूत्रे ध्यते, सर्व तत् दुःखम्, यच्च निर्जीर्ण तत् सुखम् ? हन्त, गौतम ! नैरयिकाणां पापं कम यावत् सुखम्, एवं यावत्-वैमानिकानाम् ॥ मू० २ ॥
टीका-'नेरइयाणं भंते ! पावे कम्मे जे य कडे जे य कज्जइ, जे य कजिस्सइ'गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! नैरयिकाणां यच्च तैः पापकर्म कृतं, यच्च क्रियते, यच्च करिष्यते 'सव्वे से दुक्खे' सर्व तत् कृतं, क्रियमाणं, करिष्यमाणं च पापं कर्म दुःख दुःखहेतुसंसारनिबन्धनत्वात् दुःखमुच्यते कारणे कार्योपचारात्, अथ च 'जे निजिन्ने, से सुहे ?' हे भदन्त ! यत् निजीणं है और आगे किया जाने वाला है, वह सब क्या दुःखरूप है ? तथा जो उनका कर्म निर्जीर्ण हो चुका है वह क्या सुखरूप है ? (हंता, गोयमा! नेरइयाणं पावेकम्मे जाव सुहे-एवं जाव वेमाणियाणं) हां, गौतम! नारक जीवोंके द्वारा जो पापकर्म किया जा चुका है किया जा रहा है और आगे किया जानेवाला है वह सब पापकर्मरूप है औरदुःख रूप है और जो कर्म उनका निर्जीर्ण हो चुका है वह सुखरूप हैं। इसी तरहसे यावत् वैमानिक देवोंके विषयमें भी जानना चाहिये।
टीकार्थ-जीवका अधिकार होनेसे यहां सूत्रकारने नैरयिक आदि कोंके पापकर्मकी वक्तव्यता का कथन किया है-इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है-'नेरइयाणं भंते ! पावे कम्मे जेय कडे, जेय कन्जइ, जेय कजिस्सइ सव्वे से दुक्खे, जे निजिन्ने से सुहे' हे भदन्त ! नारकजीवोंके लिये हुए जो पापकर्म हैं, तथा वर्तमान में जो पापकर्म उनके આવશે, તે સમસ્ત પાપકર્મ શું દુઃખરૂપ જ હોય છે તથા તેમનાં જે કમે નિર્જીણ ५४) यु४या छ, ते शु सुम३५ डाय छ ? (हंता, गोयमा! नेरइयाणं पावे कम्मे जाव सुहे-एवं जाव वेमाणियाणं) , मातम ! ना२४०। ६२५ २ ५.५४ કરાઈ ગયાં છે, વર્તમાનમાં કરાઈ રહ્યાં છે અને ભવિષ્યમાં કરવાનાં છે, તે બધાં પાપકર્મો દુઃખરૂપ હોય છે, તેથી તેમનાં જે કર્મની નિજર થઈ ચુકી હોય છે, તે કર્મો સુખરૂપ હોય છે. વૈમાનિક દેવ સુધીના વિષયમાં પણ આ પ્રમાણેજ કથન સમજવું.
ટીકાથ– જીવન અધીકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં નારકાદિ જીવોનાં પાપકર્મોની વકતવ્યતાનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ स्वामी महावीर प्रभुने मेवे। प्रश्न पूछे छे ?- 'नेरइयाणं भंते ! पावेकम्मे जे य कडे, जे य कन्जइ, जे य कजिसइ, सव्वे से दुक्खे, जे निजिन्ने से सुहे ?' હે ભદત! નારકોએ ભૂતકાળમાં જે પાપકર્મો કર્યા હોય છે, તથા વર્તમાનકાળે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ८ मु.२ नैरयिकादिपापकर्मनिरूपणम् ६५१ कर्म तत् सुखस्वरूपमोक्षजनकत्वात् सुखमुच्यते ? भगवानाह-हंता, गोयमा ! नेरइयाणं पावे कम्मे जाव सुहे' हे गौतम ! हन्त ! सत्यम् नैरयिकाणां पापं कर्म यावत्-यच्च कृतं यच्च क्रियमाणं यच्च करिष्यमाणं सर्व तत् दुःखं, यच्च निर्माण कर्म, तत् सुखमुच्यते, ‘एवं जाव वेमाणियाणं' एवं नैरयिकवदेव यावत्-भवनपतिमारभ्य वैमानिकानो वैमानिकपर्यन्तानां पाप कर्म यच्च कृतम यच्च क्रियते; यच्च करिष्यते, सर्व तत् दुःखम्, अथ च यत् कर्म निर्जीर्ण तत् सुखमुच्यते, इति भावः ॥सू. २॥ द्वारा किये जा रहे हैं, एवं आगामो काल में जो उनके द्वारा किये जाने वाले हैं वे सब कृत, क्रियमाण और करिष्यमाण पापकर्म दुःखके हेतुभूत संसारके कारण होने से क्या दुःखरूप कार्यमें कारण के उपचार से कहे जाते हैं ? तथा जो कर्म उनके निर्जीर्ण हो चुके हैं वे सुखस्वरूप मोक्षजनक होने से सुखरूप कहे जाते हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं-'हंता, गोयमा! नेरइयाणं पावे कम्मे जाव सुहे' हां गौतम सत्य है-नैरयिकोंके कृत, क्रियमाण और करिष्यमाण पापकर्म सब दुःखरूप कहे गये हैं और जो पापकर्म उनके निजीर्ण हो चुके हैं वे सुखरूप कहे गये हैं। ‘एवं जाव वेमाणियाणं' नैरयिकों की तरह ही यावत्-भवनपति से लेकर वैमानिक देवों तक ऐसा ही कथन जानना चाहिये । अर्थात् भवनपति से लगाकर वैमा. निक देवों तक जो पापकर्म उनके द्वारा किया जा चुका है, किया
जा रहा है और आगे किया जानेवाला है वह सुख दुःखरूप है और તેઓ જે પાપકર્મો કરતા હોય છે, અને ભવિષ્યકાળમાં તેઓ જે પાપકર્મો કરવાના છે, એ બધાં કૃત, ક્રિયમાણ અને કરિષ્યમાણ પાપકર્મો દુઃખના હેતુભૂત સંસારના કારણરૂપ હોવાથી શું દુઃખરૂપ કહી શકાય ખરાં? (અહીં કાર્યમાં કારણના ઉપચારથી પાપકર્મોને દુઃખરૂપ કહ્યાં છે) તથા તેમનાં જે કર્મોની નિર્જ થઇ ગઈ છે, તે સુખરૂપ મેક્ષના જનક હવાથી શું સુખરૂપ કહી શકાય ખરાં?
__ा प्रश्न उत्तर मापता महावीर प्रभु छ- 'हंता, गोयमा! नेरइयाणं पावे कम्मे जाव महे' , गीतम! ते वात भरी छ. नारीना कृत (राध युसा), ક્રિયમાણ (કરાઈ રહેલાં), અને કરિષ્યમાણ (ભવિષ્યમાં કરાનારાં) પાપકર્મોને દુઃખરૂપ જ કહ્યાં છે, અને તેમના દ્વારા જે પાપકર્મોની નિર્જરા કરી નાખવામાં આવી છે, તે पापभान सुप३५ ४i छ. 'एवं जाव वेमाणियाणं' भवनपतिथी सधन वैभानि પર્યન્તના દેવેના વિષયમાં પણ નારકે જેવું જ કથન સમજવું. એટલે કે તેમના દ્વારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
संज्ञावक्तव्यता |
जीवा: संज्ञिनोऽपि भवन्ति अतः संज्ञावक्तव्यतामाह - ' कइ णं भंते' इत्यादि । मूलम् – कइ णं भंते ! सन्नोओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! दस सन्नाओ, पण्णत्ताओ तं जहा - आहारसन्ना, भयसन्ना, मेहुणसन्ना, परिग्गहसन्ना, कोहसन्ना, माणसन्ना, मायासन्ना, लोहसन्ना, लोगसन्ना, ओहसन्ना, एवं जाव-वेमाणियाणं । नेरइया दस विहं वेयणं पञ्चणुभवमाणा विहरंति, तंजहा - सीयं, उसिणं, खुहं, पिवासं, कंडु, परज्झं, जरं, दाहं, भयं, सोगं ॥सू. ३ ॥
छाया - कति खलु भदन्त ! संज्ञाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! दश संज्ञाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- आहारसंज्ञा १- भयसंज्ञा २ - मैथुनसंज्ञा ३ - परिग्रहसंज्ञा ४ - क्रोधसंज्ञा जो कर्म उनका निजीर्ण हो चुका है वह उनका सुखरूप है । ऐसा जानना चाहिये ॥ सू० २ ॥
६५२
संज्ञावक्तव्यता'कइ णं भंते ! सन्नाओ पण्णत्ताओ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( क णं भंते ! सन्नाओ पण्णत्ताओ) हे भदन्त | संज्ञाएँ कितनी कही गई हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (दस सन्नाओ पण्णत्ताओ) संज्ञाएँ दश कही गई हैं ( तं जहा ) जो इस प्रकार से हैं - ( आहारसन्ना, भयसन्ना, मेहुणसन्ना, परिग्गहसन्ना, कोहसन्ना, माणसन्ना, मायासन्ना, लोभसन्ना, ओहसन्ना) आहार संज्ञा १, भयसंज्ञा २, मैथुनसंज्ञा ३, परिપણ જે પાપકર્મો ભૂતકાળમાં કરાયા છે, જે વર્તમાનમાં કરાય છે અને ભવિષ્યમાં કરાશે, તે બધાં પાપકર્માં દુ:ખરૂપ જ કહી શકાય છે અને તેમનાં જે કર્માં નિર્છા થઇ ચુકયાં છે, તે સુખરૂપ જ કહી શકાય છે. ૫ સુ. ૨ ॥
સંજ્ઞા વતવ્યતા'ऋ णं भंते ! सन्नाओ पण्णत्ताओ ? त्याहि
सूत्रार्थ - ( कइ णं भंते ! सन्नाओ पण्णत्ताओ ?) डे लहन्त ! संज्ञाया डेंटली अडी छे ? ( गोयमा ! दस सन्नाओ पण्णत्ताओ - तंजहा ) हे गौतम! સત્તાઓ દશ કહી છે, જે આ પ્રમાણે છે- ( आहारसन्ना, भयसन्ना, मेहुणसन्ना, परिग्गहसन्ना, कोहसन्ना, माणसन्ना, मायासन्ना, लोभसन्ना, लोगसन्ना ओहसन्ना) (१) आहारसज्ञा, (२) लयसंज्ञा, (3) भैथुनसंज्ञा, (४) परिथसंज्ञा (4) ङोधसंज्ञा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ८ सू०३ संज्ञानिरूपणम् ५-मानसंज्ञा ६-मायासज्ञा ७-लोभसंज्ञा ८-लोकसंज्ञा ९-ओघसज्ञा १०, एवं यावत्- वैमानिकानाम् । नैरयिका दविधां वेदनां प्रत्यनुभवन्तः विहरन्ति, तद्यथा- शीतम् १, उष्णम् २, क्षुधाम् ३, पिपासाम् ४, कण्डूम् ५, परतन्त्रताम् ६, ज्वरम् ७, दाहम् ८, भयम् ९, शोकम् १० ॥९० ३॥
टीका-'कइ णं भंते ! सण्णाओ पण्णत्ताओ ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कति खलु कियत्प्रकाराः संज्ञाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा! दस सन्नाओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! दश संज्ञाः प्रज्ञप्ताः, ता एवाह-तंजहा-आहारसन्ना १, ग्रहसंज्ञा ४, क्रोधसंज्ञा ५, मानसंज्ञा ६, मायासंज्ञा ७, लोभसंज्ञा ८, लोकसंज्ञा ९, और ओघसंज्ञा १० (एवं जाव वेमाणियाणं) इसी तरह से यावत् वैमानिकोंके जानना चाहिये । (नेरइया दसविहं वेयणं पञ्चणुभवमाणा विहरंति-तं जहा-सीयं उसिणं, सुहं, पिवास, कंडं, परज्झं, जरं, दाहं, भयं, सोगें) हे भदन्त ! नारक जीव क्या इन दश प्रकार की वेदनाओंका अनुभव करते हैं ? जैसे शीतवेदना १, उष्णवेदना २, क्षुधावेदना ३, तृषावेदना ४, कंडू - खाजवेदना ५, परतंत्रतावेदना ६, ज्वरवेदना ७, दाहवेदना ८, भयवेदना ९, और शोकवेदना १० ।
टीकार्थ- जोव संज्ञी भी होते हैं । इस कारण मूत्रकार ने यहां संज्ञा संबंधी वक्तव्यता का कथन किया है- इसमें गौतम स्वामीने प्रभसे ऐसा पूछा है- 'कइणं भंते ! सण्णाओ पणत्ताओ' हे भदन्त ! संज्ञाएँ कितने प्रकार की होती हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' (6) भानसशा, (७) भायास ।, (८) लसा , (८) सोस। मन (१०) माघसना. ( एवं जाव वेमाणियाणं) मे शते यावत वैमानित ५-त समन्यु (नेरइया दसविहं वेयणं पचणुभवमाणा विहरंति-तंजहा- सीयं, उसिण, खुह, पिवासं, कंडु, परज्झं, जरं, दाह, भयं, सोगं) ना२४ ७ मा ६५ प्रानी वहनान। अनुमय ४२ छ- (१) तवेना, (२) वेदना, (3) क्षुधावना, (४) तपावना, (५) वहना (भूली), (६) ५२ततावना, (७) श्वेहना, (८) वहना, (6) सयवेहना मने (१०) शावेहना.
ટીકાથ– જેવો સંસી પણ હોય છે. તે કારણે સૂત્રકારે અહીં સંજ્ઞા સંબંધી વકતવ્યતાનું કથન કર્યું છે– સંજ્ઞાને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ प्रमाणे प्रश्न पूछे छ- 'कइ णं भंते ! सनाओ पण्णत्ताओ?' महन्त ! संज्ञाये।
२नी डाय छ ? तन। उत्तर मापता महावीर प्रभु के - 'गोयमा"
B
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५४
भगवतीसूत्रे भयसन्ना २, मेहुणसन्ना ३, परिग्गहसना ४, कोहसन्ना ५, माणसन्ना ६, मायासमा ७, लोभसन्ना ८, लोगसन्ना ९, ओहसन्ना १०.
तद्यथा- आहारसंज्ञा १, भयसडा २, मैथुनसंज्ञा ३, परिग्रहसंज्ञा ४, क्रोधसंज्ञा ५, मानस'ज्ञा ६, मायासंज्ञा ७, लोभसंज्ञा ८, लोकसंज्ञा ९, ओघसंज्ञा १०, इति तत्र संज्ञानं संज्ञा इति व्युत्पत्त्या आभोगः संज्ञाशब्दार्थः, अथवा सज्ञेति मनोविज्ञानम् । यद्वा संज्ञायतेऽनयेतिसज्ञा, सा आहारादिभेदेन दशविधा, तत्र-आहारसंज्ञा-यया क्षुधावेदनीयोदयात् कावलिकाधाहारार्थ पुद्गलग्रहण क्रिया संज्ञायते सा १, भयस ज्ञा- यया भयमोहनीयोदयाद् हे गौतम ! 'दस सण्णाओ पण्णत्ताओ' संज्ञाएं दस प्रकारकी होती हैं । जैसे- आहारसंज्ञा १, भयसंज्ञा २, मैथुनसंज्ञा ३, परिग्रहसंज्ञा ४, क्रोधसज्ञा ५, मानसज्ञा ६, मायासज्ञा ७, लोभसंज्ञा ८, लोकसज्ञा ९, ओघसंज्ञा १० । 'संज्ञानसंज्ञा' इस व्युत्पत्ति के अनुसार आभोग यह संज्ञा शब्द का अर्थ होता है, अथवामनोविज्ञान यह भी सज्ञा शब्दका अर्थ होता है। अथवा 'संज्ञायतेऽनया सा संज्ञा' जताया जावे जिसके द्वारा वह संज्ञा है । ऐसी यह संज्ञा आहार आदिके भेदसे दश १० प्रकारकी कही गई है। आहारसंज्ञा- क्षुधावेदनीयके उदयसे कवलादि आहारके लिये पुद्गलोंको ग्रहण करनेकी क्रिया जिसके द्वारा 'संज्ञायते' जतायी जाती है प्रकट की जाती है-कही जाती है वह आहारसंज्ञा है १, भयसंज्ञा-भयमोहनीयके उदय से जन्य भयके कारण दृष्टिका भ्रान्त है गीतम! 'दस सन्नाओ पण्णत्ताओ' संज्ञाय। इस नी खाय छे. 'तंजहा' नभ3 'आहारसंज्ञा, भयसंज्ञा, मैथुनसंज्ञा, परिग्रहसंज्ञा, क्रोधसंज्ञा, मानस ज्ञा, मायासंज्ञा, लोभसंज्ञा, लोकसंज्ञा, ओघसंज्ञा."
'संज्ञान सज्ञा' मा व्युत्पत्ति अनुसार सज्ञा शनी म 'माला' थाय छे. मथवा संज्ञा शहने। मथ 'मनोविज्ञान' ५५] याय छे. मथवा 'संज्ञायतेऽनया सा સંજ્ઞા' જેના દ્વારા બતાવવામાં આવે છે તેનું નામ પણ સંજ્ઞા છે. એવી તે સંજ્ઞાને આહારાદિના ભેદથી ૧૦ પ્રકારની કહી છે. (૧) આહાર સંજ્ઞા સુધાવેદનીયના ઉદયથી माहारने माटे युग अड ४२वानी जियाना द्वारा संज्ञायते' ट राय थेઅથવા તે ક્રિયા કરવાનું ભાન જેના દ્વારા થાય છે, તે સંજ્ઞાને આહારસંશા કહે છે. (૨) “ભયસંજ્ઞા' ભયમેહનીયના ઉદયથી જન્ય ભયને કારણે દૃષ્ટિ ભ્રમ થ, વચનમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.८ सू. ३ संज्ञानिरूपणम्
६५५ भयोद्भ्रान्तदृष्टिवचनविकाररोमाञ्चभेदादिक्रिया संज्ञायते सा २, मैथुनसंज्ञा - यया पुवेदस्त्री वेदाद्युदयान्मैथुनाय स्त्रीपुरुषाद्यङ्गप्रत्यङ्गालोकन प्रसन्नवदनसं स्तम्भितोरुमकम्पप्रभृतिलक्षणा क्रिया संज्ञायते सा ३, परिग्रहसंज्ञायया लोभोदयात् लोभोदयात् प्रधानभवकारणाभिष्वङ्गपूर्विका सचित्ताचित्तमिश्रद्रव्यग्रहणक्रिया संज्ञायते सा ४, क्रोधसंज्ञा- यया क्रोधोदयादावेशगर्भिता अतिरूक्षनेत्रौष्ठस्फुरणादिचेष्टा संज्ञायते सा ५, मानसंज्ञा - यया मानोदयादहङ्काररूपोत्सेकक्रिया संज्ञायते सा ६, मायासंज्ञा-यया मायोदयेनाऽशुभ संक्लेशादनृत भाषणादिक्रिया संज्ञायते सा ७, लोभसंज्ञा- यया लोभोहोना, वचनमें विकृति आ जाना, रोमाञ्च हो जाना, आदि क्रियाएँ जिस के द्वारा कही जावें वह भयसंज्ञा है । मैथुनसंज्ञा - पुवेद, स्त्रीर्वेद आदिके उदयसे मैथुन के लिये स्त्रीपुरुष आदि के अङ्ग प्रत्यङ्गका आलोकन, प्रसन्नवदन, संस्तंभित, उरुप्रकम्प आदिरूप क्रिया जिसके द्वारा कही जावे वह मैथुनसंज्ञा है । परिग्रहसंज्ञा- लोभ के उदय से भवकी प्रधान कारणभूत ऐसी अभिष्वगपूर्वक हुई सचित्ताचित्तमिश्र द्रव्यकी चाहनारूप क्रिया जिसके प्रकट की जाती है वह परिग्रहसंज्ञा है । क्रोधसंज्ञा - क्रोधके उदयके आवेशसे गर्भित अतिरूक्ष नेत्रों के होने रूप, होठोंके फड़कने रूप, आदि क्रियाएँ जिसके द्वारा प्रकट की जाती है वह क्रोधसंज्ञा है । मानसंज्ञा- जिसके द्वारा मानके उदयसे हुई अहङ्काररूप क्रिया कही जाती है वह मानस ज्ञा है । मायासंज्ञाजिस के द्वारा माया के उदय से उत्पन्न अशुभ संकलेश से हुई વિકૃતિ આવવી, રામાંચ ખડાં થવાં, આદિ ક્રિયાઓ જેના દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવે છે, તે સંજ્ઞાને ભયસČના કહે છે. (૩) મૈથુનસ'ના' પુરુષવેદ અને સ્ત્રીવેદ આદિના ઉદયથી મૈથુનને માટે સ્ત્રીપુરુષ આદિના અંગ, પ્રત્યંગનું આલાકન, પ્રસન્નવદન, સ...સ્ત ભિત, ઉરુદ્રકંપ આદિરૂપ ક્રિયાએ જેના દ્વારા પ્રકટ થાય છે. તે સ ંજ્ઞાને મૈથુનસના કહે છે. (૪) ‘પરિગ્રહસ’જ્ઞા’ લેાભના ઉયથી ભવની મુખ્ય કારણરૂપ એવી સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર દ્રવ્યની ચાડુનારૂપ ક્રિયા જેના દ્વારા પ્રકટ થાય છે, તે સનાને પરિગ્રહસના કહેછે. (૫) ‘*ધસંજ્ઞા ′ ક્રોધના ઉદ્ય થવાથી આવેશને કારણે લાલચાળ આંખા થવી, હાઠ ફડફડાવવા, દાંત કચકચાવવા, દિરૂપ ક્રિયાએ જેના દ્વારા પ્રકટ થાય છે તે સત્તાને ક્રાધસતા કહે છે. (૬) ‘માનસ’જ્ઞા’ જેના દ્વારા માનના ઉદયથી થયેલી અહંકારરૂપ ક્રિયા પ્રકટ થાય છે, તે સંજ્ઞાનું નામ માનસના છે. (૭) ‘માયાસન' માયા દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા અશુભ સં કલેશથી અસત્ય ભાષણુ આદિ કરવારૂપ ક્રિયા જેના દ્વારા પ્રકટ થાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
भगवती सूत्रे
यया
दयाल्लोभयुक्ता सचित्ताचित्तमिश्रद्रव्यप्रार्थना संज्ञायते सा ८, लोकसंज्ञामतिज्ञानावरणक्षयोपशमेन शब्दाद्यर्थगोचरा विशेषावयोधक्रिया संज्ञायते सा ९, ओघसंज्ञा ९, ओघसंज्ञा - यया मतिज्ञानावरणक्षयोपशमेन शब्दाद्यर्थगोचरा सामान्यावबोधक्रिया संज्ञायते सा १०, यद्वा - ओघसंज्ञा = सामान्यप्रवृत्तिः ९, लोकसंज्ञा=लोकदृष्टिरिति १० । अयं निष्कर्षः - आहारस ज्ञा- क्षुद्वेदनीयोदये संभवति १, भय - मैथुन - परिग्रह - क्रोध- मान-माया - लोभरूपाः सप्त संज्ञाः मोहनीय कर्मोदये संभवन्ति ८, लोकसंज्ञा-ज्ञानावरणक्षयोपशमे संभवति ९, अघसंज्ञा - ज्ञानावरणीयस्यापक्षयोपशमे संभवतीति १०, ।
मृषाभाषण करने आदिरूप क्रिया कही जाती है वह मायासंज्ञा है । लोभसंज्ञा - जिसके द्वारा लोभके उदयसे हुई सचित्त, अचित्त और मिश्र द्रव्य ग्रहण करनेकी परिणति लोभयुक्त प्रकट की जाती है वह लोभसंज्ञा है । लोकसज्ञा - मतिज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम से शब्द और अर्थकों विषय करनेवाली विशेष अवबोध क्रिया प्रकट की जाती है वह लोकसंज्ञा है । तथा जिस के द्वारा मतिज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न हुई शब्द और अर्थ आदिको विषय करनेवाली सामान्य अवबोध क्रिया कही जाती है वह ओघसंज्ञा है । अथवासामान्य प्रवृत्तिका नाम ओघसंज्ञा और लोकदृष्टिका नाम लोकसंज्ञा है । इन संज्ञाओंमें से आहारसंज्ञा क्षुधावेदनीय कर्मके उदद्यमें, तथा भयसंज्ञा, मैथुनसंज्ञा, परिग्रहसंज्ञा, क्रोधसंज्ञा, मानसंज्ञा, मायासंज्ञा, लोभसंज्ञा ये सातसंज्ञाए मोहनीय कर्मके उदयमें होती हैं लोकसंज्ञाज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम में और ओघसंज्ञा ज्ञानावरणीय कर्म के છે તે સત્તાનું નામ માયાસના છે. (૮) લેાભસંજ્ઞા' જેના દ્વારા સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરવાની ભાવના પેદા થાય છે, તે સત્તાને લેભસ'ના કહે છે. (૯) ‘લેાકસ’જ્ઞા' અતિજ્ઞાનાવરણ કર્યાંના ક્ષયે પશમથી શબ્દ અને અર્થ ને વિષય કરનારી વિશેષ અવમેધ ક્રિયા જેના દ્વારા પ્રકટ થાય છે, તે સત્તાને લેાકસના કહે છે. (૧૦) ‘આધસ’ના’ જેના દ્વારા મતિજ્ઞાનાવરણ કર્માંના ક્ષયાપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ શબ્દ અને અ` આદિને વિષય કરનારી સામાન્ય અવમેધ ક્રિયા પ્રકટ થાય છે, તે સત્તાને મેઘસંજ્ઞા કહે છે. અથવા સામાન્ય પ્રવૃત્તિનું નામ મેઘસંજ્ઞા અને લેકદૃષ્ટિનું નામ
લાસના છે.
આ દસ સત્તામાંથી આહારસના ક્ષુધાવેદનીય કર્માંના ઉદયમાં, અને ભયસંજ્ઞા, મૈથુનસના, પરિગ્રહસŪત્તા, કૈાધસંજ્ઞા, માનસ'ના, માયાસના અને લેાભસ ંજ્ઞા, તે સાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ८ सू. ३ संज्ञानिरूपणम् ६५७ __ एवं जाव-वेमाणियाणं' एवं यावत् वैमानिकानाम्, एवं नैरयिकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तानां दशप्रकाराः आहारादिसंज्ञाः वक्तव्याः ॥
यत्र सज्ञा तत्र वेदना भवतीति वेदना वक्तव्यतामाह- 'नेरइया' इत्यादि । 'नेरइया दसविहं वेयणं पञ्चणुभवमाणा विहरति' नैरयिकाः दशविधां वेदनां प्रत्यनुभवन्तः वेदयन्तो विहरन्ति-तिष्ठन्ति, तामेव दशविधां वेदनां प्रदर्शपति- 'तंजहा-सीय, उसिणं, खुह, पिवासं, कंडु, परज्झं, जर, दाह'; भय, सोगं' तद्यथा- १-शीतम्, २-उष्णम, ३-शुधाम्, ४-पिपासाम्, ५-कण्डूम्-खर्जनम् ६-'परज्झं' इति पारवश्य परतन्त्रताम्, ७-ज्वरम् कफवात-पित्त-वैषम्यप्रयुक्तशारीरिकतापम्, ८-दाहम्-सन्तापम्, ९-भयं-प्रसिद्धम् १०-शोक-मानसिक सन्तापं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, इति पूवेण सम्बन्धः।०३।। अल्प क्षयोपशम में होती है। ___ एवं जाव वेमाणियाणं' नैरयिकसे लेकर वैमानिक देवोंतकके भी यही दश १० प्रकारकी आहार आदि संज्ञाएँ होती हैं। अब सूत्रकार वेदनाको वक्तव्यताका कथन करते हैं। क्यों कि जहाँ पर संज्ञा होती है वहीं पर वेदना होती है । 'नेरइया दसविहेणं वेयणं पञ्चणुभवमाणा विहरंति' नैरयिक जीव दश १० प्रकार की वेदना का अनुभव करते हैं "तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं- 'सीयं, उसिणं, खुह पिवास, कंडं, परज्झं, जरं, दाह, भयं, सोगं' शीत १, उष्ण २, क्षुधा ३, पिपासा ४, कण्डू ५, परतन्त्रता ६, ज्वर-कफ, वात, पित्त, वैषम्य जन्य शारीरिक ताव ७, दाह-संताप ८, भय ९, शोकमानसिक संताप ॥०॥ સંજ્ઞાઓ મેહનીયકમના ઉદયમાં થાય છે. લેફસંજ્ઞા જ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષપશમમાં અને ઘસંજ્ઞા જ્ઞાનાવરણીય કર્માના અલ્પ શોપશમમાં થાય છે.
'एवं जाव वेमाणियाणं' नाथी साधन वैमानि। सुधीन। मां ५ मा દસ સંજ્ઞાઓ જ હોય છે. જ્યાં સંજ્ઞાનું અસ્તિત્વ હોય છે, ત્યાં વેદનાનું પણ અસ્તિત્વ अवश्य उप छे, ते पारणे सुत्र४२ व वेनानी तव्यतानुं ४थन ४२ छ- 'नेरइया दसविहेणं वेयणं पच्चणुभवमाणा विहरंति' ना२४ ४३स १२नी हनाने। अनुभव र्या ४२ छ. (तंजहा) ते १० प्रारे। नीय प्रमाणे थे- 'सीयं, उसिणं, खुह, पिवास, कंडु, परज्झं, जर, दाह, भय, सोगं' (१) शीत, (२) gता, (3) सूम, (४) तृषा, (५) javel, (६) ५२तत्रता, (७) ४१२-४५, पात पित माहिया भनित ताप, (६) हाई-सता५, () लय भने (१०) -मानसि संता५. मा ६A પ્રકારની વેદનાઓ નારકે ભગવે છે. એ સુ 8 |
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
भगवतीसूत्रे पूर्व वेदना प्रोक्ता, सा च कर्मवशाद् भवति, कर्म च क्रियाविशेषादिति क्रियाधिकारमाह-'से गृणं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-‘से णूणं भंते ! हथिस्स य कुंथुस्स य समा चेव अपञ्चक्खाणकिरिया कजइ ? हंता, गोयमा! हथिस्स य कुंथुस्स य जाव कजइ । से केणट्रेणं भंते! एवं बुच्चइ-जाव कजइ ? गोयमा ! अविरइं पडुच्च, से तेणटेणं जाव कजइ ॥सू.४॥
छाया-अथ नूनं भदन्त ! हस्तिनश्च कुन्थोश्च समा एव अपत्याख्यानक्रिया क्रियते ? हन्त, गौतम ! हस्तिनश्च कुन्थोश्च यावत्-क्रियते । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-यावत्-क्रियते ? गौतम ! अविरतिं प्रतीत्य तत् तेनार्यन यावत्-क्रियते ॥ मू० ४॥
'से णूणं भंते' इत्यादि ।
मूत्रार्थ- (से गूणं भंते ! हथिस्स य कुथुस्स य समाचेव अपञ्चक्खाणकिरिया कजा) हे भदन्त ! क्या यह निश्चित है कि हाथी की और कुथु की अप्रत्याख्यान क्रिया समान ही होती है ? (हता, गोयमा ! हथिस्स य कुथुस्स य जाव कजइ ) हे गौतम ! हां यह सत्य है कि हाथीकी और कुंथुकी अप्रत्याख्यान क्रिया समानही होतीहै। (से केणढणंभंते! एवं बुच्चइ, जाव कजइ) हेभदन्त! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि हाथी की और कुथु की अप्रत्याख्यान क्रिया समान ही होती है ? .(गोयमा) हे गौतम ! (अविरइं पडुच्चसे तेणटेणं जाव कजइ) मैने ऐसा जो कहा है वह अविरति को 'से गुण भंते !' त्या
सूत्रा- (से पूण भंते ! हथिस्स य कुंथुस्स य समाचेव अपच्चक्खाणकिरिया कज्जइ ? ) महन्त! शुमे पात भरी छे ४ हाथीनी भने छोरानी २५प्रत्याभ्यानी जिया समान ५ ? (हता, गोयमा !) ७, गौतम ! (हत्थिस्स य कुथस्स य जाव कजइ) मे पात साथी छे , हाथीनी भने श्रीनी मप्रत्याध्यानी या समान जाय छे. ( से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, जाव कज्जइ ?) Art ! ॥ १२णे आ५ मे । छ। हाथीनी अने डीनी अप्रत्याज्यान या समान ५ छ? (गोयमा ) 3 गोतम ! (अविर पडुच्च से तेणद्वेण जाव कज्जइ)मविरतिनी अपेक्षा में मे युं छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श. ७. उ.८ सू. ४ हत्थिकुंथुजीवसमानतावर्णनम्
६५९
टीका- 'से गुणं भंते ! इत्थिस्स य कुंथुस्स य समा चेव अपचक्खाण किरिया कज्जइ ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! अथ नूनं निश्चितं किम् हस्तिश्च कुन्थोश्च समा एव समाना एवं अप्रत्याख्यानक्रिया क्रियते = भवति ? भगवानाह - 'हंता, गोयमा ! इत्थिस्स य कुंथुस्सय जात्र कज्जइ' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् हस्तिनञ्च कुन्थो यावत् समाना एवं अपत्याख्यानक्रिया क्रियते भवति । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति ' से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ जात्र कज्जइ ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन = कथं तावत् एवमुच्यतेआश्रित करके कहा है । इस कारण हाथी और कुथुकी अपत्याख्यान क्रिया समान होती है ।
टीकार्थ- पहिले वेदना कही जा चुकी है। यह वेदना कर्म के वश से जीवोंके होती है । कर्म क्रियाविशेषसे होता है । इस लिये सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा क्रियाके अधिकारका कथन किया है । इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि- 'से पूर्ण भंते ! हत्थिस्स य समाचेव अपञ्चक्खाणकिरिया कज्जइ' हे भदन्त ! यह निश्चित है क्या कि हाथीकी और कुंथुकी अप्रत्याख्यान क्रिया एकसी होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'हंता, गोयमा !' हा गौतम ! यह निश्चित है कि हाथी की ओर कुथु की अप्रत्याख्यान क्रिया समान होती है । समान होने में गौतम कारण पूछते हैं 'से केणट्टणं भंते ! एवं बुच्चर जाव कज्जई' हे भदन्त ऐसा आप किस कारण से कहते हैंહું ગાતમ ! અવિરતિને કારણે જ હાથીની અને કીડાની અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા સમાન હોય છે. ટીકાથ— પહેલાં વેદનાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. તે વેદના કને કારણે જીવને ભગવવી પડે છે. કમ` ક્રિયાવિશેષ દ્વારા બંધાય છે. તે કારણે સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ક્રિયાના અધિકારનું કથન કર્યું છે. ક્રિયાને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી महावीर प्रभुने या असा प्रश्न पूछे छे - 'से णूण भंते ! इत्थिस्स य कुंथुस्स य समाचैव अपच्चक्खाणकिरिया कज्जइ ? ' हे महन्त ! से वात शुं निश्चित છે કે હાથીની અને ક્રીડીની અપ્રત્યાખ્યાનક્રિયા એક સરખી જ હાય છે ? તેને ઉત્તર आयता महावीर अलु उडेछे- 'हंता, गोयमा ! छत्याहि' डा, गौतम ! मेवात તે નિશ્ચિત જ છે કે હાથીની અને કીડીની અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા એક સરખી જ હોય છે. તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમ સ્વામી અઠ્ઠાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે'सेकेणद्वेण भंते! एवं बुच्चर जाव कज्जइ ?' हे लन्त ! आप શા કારણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
भगवती सूत्रे
हस्तिनश्च कुन्थोश्च समाना एवं अप्रत्याख्यान क्रिया क्रियते =भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! अविरई पडुच्च' हे गौतम ! अविरतिम् प्रत्याख्यानाभावं प्रतीत्य = अपेक्ष्य हस्तिनश्च कुन्थोश्च समाना एवं अप्रत्याख्यानक्रिया भवति, उभयोरेव अविरतेस्तुल्यत्वात् । तदुपसंहरति- 'से तेणद्वेणं जाव कज्जर' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावत् - हस्तिनश्च कुन्थोश्च समाना एवं अपत्याख्यानक्रिया क्रियते = भवति ॥ मु० ४||
आधाकर्म भोक्तृबन्धवक्तव्यता
पूर्व क्रिया प्रोक्ता, साच- आधाकर्माहारोपभोगेन भवतीत्याधाकर्मवक्तव्यता माह-- ' आहाकम्मं णं भंते' इत्यादि ।
मूलम् - आहाकम्मं णं भंते! भुंजमाणे किं बंधइ, किं पकरेइ, किं चिणाइ, किं उवचिणाइ ? एवं जहा - पढमे सए नवमे उद्देer तहा भाणियव्वं, जाव सासए पंडिए, पंडियत्तं असासयं, सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति' ॥ सू० ५ ||
| सत्तमसयस्स अट्टमो उद्देसो समत्तो ॥ ७-८ ॥
'कि हाथी की और कुथु की अप्रत्याख्यान क्रिया समान होती हैं' इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'अविरइं पडुच' अविरति - प्रत्याख्यान के अभाव की अपेक्षा करके मैने ऐसा कहा है कि हाथी को और कुंथु की अप्रत्याख्यान क्रिया समान है । क्योंकि दोनोमें अविरतिकी तुल्यता है । 'से तेणट्टेणं जाव कज्जइ ' इस कारण पूर्वोक्त रूपसे मैंने कहा है || सू० ४ ||
એવું કહેા છેકે હાથીની અને કીડીની અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા સમાન હાય છે ? તેનેા उत्तर आपता महावीर अलु छे - 'गोयमा ! हे गौतम! 'अविरह पडुच ' અવિરતિ એટલેકે પ્રત્યાખ્યાનના અભાવની અપેક્ષાએ મેં એવું કહ્યું છે કે હાથીની અને કીડીની અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા સમાન છે, કારણ કે બન્નેમાં અવિરતિની સમાનતા છે. 'से तेणद्वेणं जात्र कज्ज' डे गौतम ! ते रो में पूर्वोक्तरीते अथन यु छे॥४॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७३.८.५ आधाकर्मभोक्तृबन्धनिरूपणम्
६६१
छाया - आधाकर्म खलु भदन्त ! भुञ्जानः किं बध्नाति किं प्रकरोति ? किं चिनोति ? किमुपचिनोति ? एवं यथा-प्रथमे शते नवमे उद्देशके तथा भणितव्यम्, यावत्-- शाश्वतः पण्डितः, पण्डितत्वम् अशाश्वतं तदेवं भदन्त ! इति ॥ ०५ ॥ सप्तमशतकस्याष्टम उद्देशः ः समाप्तः ॥७-८॥ आकर्म भोक्तृबन्धवक्तव्यता
सूत्रार्थ- 'आहाकम्मं णं भंते ! भुंजमाणे किं बंधइ, किं पकरेह, किं चिणाइ, किं उवचिणाइ ?) हे भदन्त ! आधाकर्म दोषसे दूषित आहारको ग्रहण करनेवाला साधु कैसे कर्मका बंध करता है? प्रकर्षरूप से क्या करता है ? किसका चय करता है ? किसका उपचय करता है ? ( एवं जहा - पढमे सए नवमे उद्देसए तहा भाणियवं जाव सासए पंडिए, पंडियत्तं असासयं, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ) हे गौतम ! जैसा प्रथम शतक में नौवें उद्देशक में कहा है वैसा यहाँ पर भी कहना चाहिये । ' यावत् पंडित शाश्वत हैं, पण्डितपना अशाश्वत है' यहां तक । हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब सत्य ही हैहे भदन्त ! आपका यह कथन सर्व सत्य ही है । इस प्रकार कह कर गौतम यावत् अपने स्थानपर विराजमान हो गये ।
टीकार्थ- क्रियाका जो प्रतिपादन किया गया है सो वह क्रिया આધાક આહાર ખાનારની અન્યવકતવ્યતા
'आहाकम्मं णं भंते! भुजमाणे किं बंधइ ?' इत्याह
सूत्रार्थ - (आहाकम्मं णं भंते ! भुंजमाणे किं बंधइ, किं पकरे, किं चिणाइ, किं उवचिणाई ? ) हे महन्त ! साधाभ होषथी दूषित होय व આહાર ગ્રહણ કરનાર સાધુ કેવાં કર્મના બંધ કરે છે? પ્રકરૂપે શું કરે છે? શેના थय १रे छे? शेना उपन्यय रे छे ? ( एवं जहा - पढमे सए नवमे उद्देसर तहा भाणियन्त्र जाव सासए पंडिए, पंडियत्तं असासयं) हे गौतम! या विषयने અનુલક્ષીને પહેલા શતકના નવમાં ઉદેશકમાં જે કથન કરવામાં આવ્યું છે. તે કથન અહીં” પણુ ગ્રહણ કરવું. પડિત શાશ્વત છે, પંડિતપણું અશાશ્વત છે,' આ સુત્રાંશ पर्यन्तनो सुत्रपाठ ग्रहण अव ' ( सेवं भंते ! सेवं भंते न्ति)' हे लहन्त ! આપે જે કહ્યું તે સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદ્દન કયુ તે સથા સત્ય જ છે,' આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વ ંદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પોતાને સ્થાને બેસી ગયા.
ટીકા- પહેલા સૂત્રમાં ક્રિયાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે ક્રિયા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६२
भगवतीसूत्रे किं पकरेइ ? किं आधाकर्म खलु
टीका- आहाकम्मं णं भंते ! भुंजमाणे किं चंधड़ ? चिणाइ ? किं उपचिणाइ ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! भुञ्जानः साधुः किम् = कीदृशं कर्म बध्नाति प्रकृतिबन्धमाश्रित्य ? किं कीदृशं कर्म प्रकरोति = स्थितिबन्यापेक्षया, बद्धावस्थाऽपेक्षया वा ?, किं= कीदृश कर्म चिनोति = संगृह्णाति अनुभागबन्धापेक्षया निघत्तावस्थापेक्षया वा ?, कि= कीदृशं कर्म उपचिनोति = प्रदेशव-धापेक्षया निकाचनावस्थया वेति । भगवानाह - ' एवं जहा पढमे सए नवमे उद्देसए तहा भाणियन्त्रं जाव सासए पंडिए, पंडियत्तं असासयं' एवं यथा-प्रथमे शतके नवमे उद्देशके आधाकर्म आहार के उपभोगसे होती है- अतः सूत्रकारने यहां पर आधाकर्म विषयक वक्तव्यता का कथन किया है- इस में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'आहाकम्मं णं भंते ! भुंजमाणे किं बंध इत्यादि - हे भदन्त ! आधाकर्म दोष से दुष्ट हुए आहार पान का उपयोग करनेवाला साधु प्रकृतिबंध की अपेक्षा से कैसे कर्म का बंध करता है ? स्थितिबंध की अपेक्षासे अथवा बद्धावस्था की अपेक्षा से कर्मको कैसा करता है ? अनुभाग बंध की अपेक्षा से अथवा निघत्तावस्था की अपेक्षा से कैसे कर्म को ग्रहण करता है ? प्रदेशबन्ध की अपेक्षा से अथवा निकाचनावस्था की अपेक्षा से कैसे कर्म का उपचय करता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'एवं सहा पढमे सए नवमे उद्देसए तहा भाणियव्वं जाव सासए पंडिए, पंडियत्तं असासयं' हे गौतम! प्रथम शतक में नौवें उद्देशक में 'यावत् पण्डित शाश्वत है, पण्डितपना આધાક આહારના ઉપયોગથી થાય છે (લાગે છે), તેથી સુત્રકાર આ સૂત્રમાં આધાક વિષયક આહારનું કથન કરે છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી महावीर अलुने सेवा प्रश्न पूछे छे - 'आहाकम्मं णं भंते ! भुंजमाणे किं बंध, इत्यादि ?' डे लहन्त ! माधाम्भ होषथी दूषित होय मेवा आहारपालीनो ઉપયોગ કરનારા સાધુ પ્રકૃતિમ ધની અપેક્ષાએ કેવા કર્મોના બંધ કરે છે.? સ્થિતિબંધની અપેક્ષાએ અથવા બદ્ધાવસ્થાની અપેક્ષાએ તે કર્મને કેવું કરે છે? અનુભાગમ ધની અપેક્ષાએ અથવા નિધત્તાવસ્થાની અપેક્ષાએ તે કેવા કર્મોને ગ્રહણ કરે છે? પ્રદેશખધની અપેક્ષાએ અથવા નિકાચનાવસ્થાની અપેક્ષાએ તે કેવા ક્રમના अपव्यय उरे छे ?
तेन। उत्तर भायता भहावीर अछे है-' एवं जहा पढमे सए नवमे उद्देसर तहा भाणियव्वं जाव सासए पंडिए, पंडियत्तं असासयं' हे गौतम ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ८ सु. ५ आधाकर्मभोक्तबन्धनिरूपणम् ६६३ भणितं तथा अत्रापि भणितव्यम्, तत्प्रकरणावधिमाह-यावत्-शाश्वतः पण्डितः पण्डितत्वम् अशाश्वतत्वमिति पर्यन्तं यावत्पदेन संग्राह्यम् । तथा च प्रथमशतकस्य नवमोद्देशे-हे गौतम! आधाकर्म आहारं भुञ्जानः साधुः आयुष्कम वर्जयित्वा सप्त कर्मप्रकृतीः शिथिलबन्धनबद्धाः गाढबन्धनबद्धाः प्रकरोति यावत्अनुपर्यटति संसारचक्रे परिभ्रमति, इत्यारभ्य पण्डितः शाश्वतः, पण्डितत्वमशाश्वतमिति पर्यन्तं सर्व संग्राह्यम्, अन्ते गौतम आह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुकं सत्यमेव, तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव इति ॥सू० ५॥
इति श्री-जैनाचार्य-जैनधर्म दिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां श्रीभगवतीसूत्रस्य अमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां
सप्तमशतकस्य अष्टमोद्देशकः समाप्तः ॥७- ८॥
अशाश्वत है' यहाँ तक जैसा कहा गया है- वैसा ही यहां पर कहना चाहिये । तथा-च-प्रथम शतकके नौवें उद्देशकमें हे गौतम ! ऐसा जो कहा है कि जो साधु आधाकर्म दोषसे दूषित आहार को अपने उपयोगमें लाता है वह आयुकर्म को छोडकर शेष सात कर्मप्रकृतियोंको कि जो पहिले शिथिल बंधवाली हो कर बंधी थीं गाढ बंधनसे बद्ध कर बांधता है यावत् संसारचक्रमें परिभ्रमण करता है यहांसे लेकर पण्डित शाश्वत है, पण्डितपना अशाश्वत है यहां तकका पाठ यहां सर्व ग्रहण कर लेना चाहिये । अन्तमें गौतम 'सेवं भते !
પહેલા શતકના નવમાં ઉદેશમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે અહીં ગ્રહણ કરવું. તે કથન કયાં સુધી ગ્રહણ કરવું તે પ્રકટ કરતા સૂત્રકાર કહે છે કે પંડિત શાશ્વત છે, પંડિતપણું અશાશ્વત છે,” આ સૂત્રાંશ સુધીનું કથન ત્યાંથી ગ્રહણ કરવું. પહેલા શતકના નવમા ઉદેશકમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે- “હે ગૌતમ ! જે સાધુ આધાકમ દોષથી દૂષિત આહારને પિતાના ઉપયોગમાં લે છે, તે આયુકમ સિવાયની સાત કર્મ પ્રકૃતિ કે જે પહેલા શિથિલ બંધવાળી હતી તેમને ગાઢ બંધનથી બાંધે છે અને સંસારરૂપી સાગરમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે, આ સૂત્રપાઠથી શરૂ કરીને પંડિત શાશ્વત છે, પંડિતપણું અશાશ્વત છે, આ સૂત્રપાઠ સુધીનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત માનીને ४९ - 'सेवं भंते ! सेवं भंते ति' हे महन्त ! आपनुं ध्यन सत्य छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
भगवतीने सेव भंते ! ति' हे भगवन् इस विषय में आपने जो प्रतिपादन किया है वह सर्वथा सत्य है वह सर्वथा सत्य है, इस प्रकार कह कर अपने स्थानपर विराजमान हो जाते हैं |सू० ५॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सातवें शतकके आठवां
उद्देशक समाप्त ॥ ७-८॥
-
-
હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણ – નમસ્કાર કરીને તેઓ ઉચિત સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. સુર ૫ છે
જિનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતી’ સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના પહેલા શતકને આઠમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત, ૭ ૫ - ૮ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
सतमशतकस्य नवमोद्देशकः ।
सप्तमशतके नवमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्असंवृतोऽनगारः बाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय किम् एकवर्णम् एकरूपम् विकुक्तुिं समर्थः ? इति प्रश्नः । बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादायैव एकवर्णम् एकरूपं विकुर्वितुं समर्थः, इत्युत्तरम् । महाशिलाकण्टकनामसंग्रामवक्तव्यता । महाशिलाकण्टकसंग्रामनामकरणे को हेतुरिति प्रश्नस्य उत्तरम् । महाशिलाकण्टके संग्रामे कियतां लक्षाणां मनुष्याणां संहारः ? इति प्रश्नः । चतुरशीतिः लक्षाणि पाणिनो हताः, इति समाधानम् । संग्रामभूमौ मृत्वा कुत्र ते उत्पन्नाः ? इति प्रश्नः । प्रायो नरकतियग्योनिकेषु समुत्पन्नाः। रथमुशलसंग्रामवक्तव्यता ।
सातवें शतकके नववां उद्देशक
उद्देशकके विषयोंका संक्षिप्त विवरणसप्तमशतकके इस नौवें उद्देशकका विषयविवरण संक्षेपसे इस प्रकारसे हैं असंवृत अनगार बाह्यपुद्गलोंको विना ग्रहण किये क्या एक वर्णवाले, एकरूप की विकुर्वणा करनेके लिये समर्थ है ? ऐसा प्रश्न, बाह्यपुद्गलोंको ग्रहण करके ही एक वर्णवाले एक रूपकी वह विकुर्वणा करनेके समर्थ है ऐसा उत्तर महाशिला कण्टक नामवाले संग्रामकी वक्तव्यता । 'महाशिलाकण्टकसंग्राम 'ऐसे नामके करने में क्या हेतु है इस प्रश्नका उत्तर महाशिलाकण्टक संग्राममें कितने लाख मनुष्योंका संहार हआ ऐसा प्रश्न ८४ लाख प्राणियोंका संहार हुआ ऐसा उत्तर संग्राम भूमिमें मरकर वे प्राणी कहां पर उत्पन्न हुए हैं ऐसा प्रश्न प्रायः वे नरकयोनि और तिर्यग्योनिमें उत्पन्न हुए
સાતમા શતકને નવમે ઉદેશક આ ઉદેશકમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરાયું છે તેનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ
પ્રશ્ન- અસંવૃત અણગાર બાહ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યા વિના શું એક વર્ણવાળા એક રૂપની વિક્ર્વણ કરવાને સમર્થ હોય છે?_ઉત્તર-બાહ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને જ તે એક વર્ણવાળા એક રૂપની વિકુવણા કરી શકે છે.
“મહાશિલાકંટક' નામના સંગ્રામની વકતવ્યતા, “મહાશિલાકંટક' નામ પડવાનું કારણ. પ્રશ્ન- “મહાશિલાકંટક' સંગ્રામમાં કેટલા લાખ માણસોનો સંહાર થયો હતો? उत्तर- ८४ भवान। सहार थथा उता.
પ્રશ્ન- રણસંગ્રામમાં ભરીને તે માણસ કયાં ઉત્પન્ન થયા છે? ઉત્તર– મોટે ભાગે તો તેઓ નરનિમાં અને તિર્યચનિમાં ઉત્પન્ન થયા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्रे के जितवन्तः ? के च पराजितवन्तः ? इति प्रश्नः । कूणिको राजा शक्रचमरसाहाय्येन जितवान् । नवमल्लकिनः, नवलेच्छकिनः अष्टादश गणराजाः पराजितवन्तः । रथमुशलसंग्रामनामकरणे हेतुकथनम् । तत्र मनुष्याणां षण्णचतिलक्षसंख्यकानां संहारः । तत्र रथमुशले संग्रामे हताः शूराः स्वर्ग गच्छन्तीति अन्यतीथिकानां मतं भिथ्या। नगस्य पौत्रो वरुणः, तस्य ग्थमुशलसंग्रामगमनसज्जतावक्तव्यता । वरुणस्य अभिग्रहः। युद्धे वरुणस्य अत्यधिकमहारः। वरुणस्य युद्धात् परावर्तनम् । तस्य सर्व प्राणातिपातविरमणम् । गन्धोदकपुष्पहैं ऐसा उत्तर, रथमुशल संग्रामकी वक्तव्यता कौन जीते ? कौन हारे ? ऐसा प्रश्न कूणिक राजा शक्र और चमरकी सहायतासे जयशाली हुआ तथा नवमल्लकी नवलेच्छकी जो कि १८ अठारह गणराजाथे वे पराजित हुए । 'रथमुशल संग्राम' इस तरह के नामकरनेमें हेतु क्या है इसका कथन ९६ लाख मनुष्योंका इस संग्राममें विनाश हुआ है ऐसा कथन इस रथमुशल संग्राममें मरे हुए मनुष्य कहां पर उत्पन्न हुए ऐसा प्रश्न इनमें १८ हजार मनुष्य एक मछली की कुक्षि में उत्पन्न हुए ऐसा कथन संग्राममें मरे हुए शूरवीर स्वर्गमें जाते हैं ऐसा अन्य तीर्थकों का कथन मिथ्या है ऐसा कथन नगका पौत्र वरुण है ऐसा कथन इसके रथमुशल संग्राम में जानेकी तैयारीका कथन वरुणके अभिग्रहका कथन युद्ध में वरुणके अत्यधिक प्रहारका कथन वरुणका युद्धसे लौटनेका कथन इसके सर्व पाणातिपात विरરથમુશલ સંગ્રામની વકતવ્યતા- “તેમાં કોને વિજય થયું અને કેની હાર થઈ ?? એવો પ્રશ્ન. ઉત્તર- કૂણિક રાજા, શક અને ચમરની સહાયતાથી વિજેતા થયા તથા નવમલકી ગણરાજાઓ અને નવ લિચ્છવી ગણરાજાઓ, એમ જે ૧૮ ગણરાજાઓ હતા તેમનો પરાજય થયું. “રથમુશલ સંગ્રામ” આવું નામ પડવાનાં કારણેનું કથન.
આ સંગ્રામમાં ૯૬ લાખ માણસને સંહાર થયે હતું એવું કથન. પ્રશ્ન- “તે રથમુશલ સંગ્રામમાં માર્યા ગયેલાં મનુષ્ય કયાં ઉત્પન્ન થયાં હતાં ?
ઉત્તર- તેમાંથી ૧૮ હજાર મનુષ્ય મરીને એક માછલીની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થયા હતા, એવું કથન સંગ્રામમાં માર્યા જનારા શૂરવીરે સ્વર્ગમાં જાય છે, એવું અન્યતીર્થિકનું મંતવ્ય અસત્ય છે એવું પ્રતિપાદન. નાગને પૌત્ર વરુણ હતું એવું કથન, રથમુશળ સંગ્રામમાં જવા માટેની તેની તૈયારીનું કથન, વરુણના અભિગ્રહનું કથન, યુદ્ધમાં વરુણને ઉંડે જખમ થવાનું કથન, વરુણનું યુદ્ધમાંથી પાછા ફરવાનું કથન.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ मू. १ प्रमत्तसाधुनिरूपणम् ६६७ वृष्टिवर्णनम् । वरुणो मृत्वा कुत्रोत्पन्नः ?। वरुणो देवलोकात् प्रच्युत्य मोक्ष माप्स्यति । वरुणस्य मित्र मृत्वा कुत्र जगाम ?। वरुणस्य मित्रं ततः कुत्र गमिष्यति इति ।
प्रमत्तसाधुवक्तव्यता । अष्टमोद्देशकान्ते अनगारवक्तव्यता निरूपिता, अथ नवमोदेशकारम्भे अनगारविशेषवक्तव्यतामाह-'असंवुडे णं भंते !' इत्यादि ।
___ मूलम्-असंवुडेणं भंते ! अणगारे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू एगवण्णं एगरूवं विउवित्तए ? णो इणट्रे समटे । असंवुडे णं भंते ! अणगारे बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू एगवण्णं एगरूवं विउवित्तए ? हंता, पभू । से भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउवइ, तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउवइ। एवं एगवन्नं अणेगरूवं, चउभंगो जहा छट्टसए नवमे उद्दे सए तहा इहावि भाणियवं, नवरं अणगारे इहगए, इहगए चेव पोग्गले परियाइत्ता विउवइ, सेसं तं चेव, जाव-लुक्खपोग्गलं निद्धपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए ? हंता, पभू ! से भंते! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता, जाव नो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता परिणामेइ ॥ सू० १॥ मणका गंधोदकपुष्पवृष्टिका वर्णन वरुण मरकर कहां उत्पन्न हुआ है ऐसा प्रश्न । वरुण देवलोकसे चवकर मोक्ष प्राप्त करेगा ऐसा वर्णन वरुणका मित्र मरकर कहां गया तथा वरुणका मित्र वहाँसे फिर कहां जावेगा ऐसा कथन ।
તેના સર્વ પ્રાણાતિપાત વિરમણનું કથન. ગંધક (સુગંધયુક્ત જળ) અને પુષ્પવૃષ્ટિનું વર્ણન. “વરુણ મરીને કયાં ઉત્પન્ન થશે ?' એવો પ્રશ્ન. ઉત્તર- વરુણ ઍવીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરશે. “વરુણને મિત્ર મરીને કયાં ગયા અને ત્યાંથી પણ ફરી કયાં જશે, આ વિષયનું કથન.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
भगवतीसगे छाया-असंवृतः खलु भदन्त ! अनगारः बाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय प्रभुः एकवर्णम् एकरूपं विकुक्तुिम् ? नायमर्थः समर्थः, असंवृतः खलु भदन्त ! अनगारः बाह्यान् पुद्गलान पर्यादाय प्रभुः एकवर्णम् एकरूपं विकुर्वितुम् ? हन्त, प्रभुः। स भदन्त ! किम् इहगतान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति, तत्रगतान् ,
प्रमत्तसाधुवक्तव्यता
'असंखुडेणं भंते ! अणगारे' इत्यादि । सूत्रार्थ-(असंखुडेणं भंते ! अणगारे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू एगवन्नं एगरूव विउवित्तए) हे भदन्त ! अस वृत अनगार प्रमत्त साधु बाहर के पुद्गलोंको ग्रहण किये विना एकवर्णवाले रूपकी विकुर्वणा कर सकता है क्या ? (णो इणटे समठे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (असंखुडे णं भंते ? अणगारे बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू एगवण्ण एगरूवं जाव) हे भदन्त ! असं वृत अनगार बाहर के पुद्गलोंको ग्रहण करके एकवर्णवाले एकरूपकी विकुर्वणा कर सकता है क्या ? (हंतापभू) हां गौतम ! ऐसा वह कर सकता है । ( से भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाहत्ता विउव्वइ, तत्थगए पोग्गले परियाहत्ता विउठवह अण्णत्थगए
प्रमत्त साधुनी तव्यता'असंवुडे गं भंते ! अणगारे' त्या
सूत्रा- 'असंवुडे णं भंते ! अणगारे बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू एगवन्नं एगरूवं विउचित्तए ?) 3 महन्त! मस वृत मा२ (प्रमत्त साधु) બહારના પુદ્ગલેને ઝડણ કર્યા વિના શું એક વર્ણવાળા એક રૂપની વિદુર્વણુ કરી श छ ? (णो इणटे समझे) हे गौतम ! मे समकी 23तु नथी. (असंवुडे णं भंते ! अणगारे बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू एगवण्णं एगरूव जाव) હે ભદન્ત! અસંવૃત અણગાર શું બહારના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને એક વર્ણવાળા से ३५नी विनु ! ४२॥ छ ५३।(हंता, पभू) डे, गौतम! माय पहासाने अणु परीने ते मे ४री श छे. (से भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउबइ, तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउन्बइ, अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ ?) 3 -त! ते असक्त म॥२ शु मनुष्यतामा રહેલા પુદગલેને ગ્રહણ કરીને વિક્ર્વાણ કરે છે? કે ત્યાં રહેલા (વિકુર્વણું કરીને જ્યાં જવાનું હિય તે ક્ષેત્રના) પુગેલને ગ્રહણ કરી વિમુર્વણ કરે છે? કે તે બને સ્થાને સિવાયના કોઈ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू.१ प्रमत्तसाधुनिरूपणम् ६६९ पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति, अन्यत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति ? गौतम ! इहगतान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति, नो तत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति, नो अन्यत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति, एवम् एकवर्णम् अनेकरूपं चत्वारोभङ्गाः, यथा षष्ठशते नवमे उद्देशके तथा इहापि भणितव्यम्, नवरम् अनगारः इहगतः इहगतांश्चैव पुद्गलान पर्यादाय पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ ) हे भदन्त ! वह असंवृत-अनगार क्या मनुष्यलोकमें रहे हुए पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा करता है ? या तत्रगत विकुर्वणा करके जहां पर उसे जाना है वहाँ के पुद्गलोंको ग्रहण करके वह विकुर्वणा करता है ? या इन दोनों स्थानोंसे अन्यत्र रहे हुए पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा करता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (इह गए पोग्गले परियाइत्ता विउ. व्बइ, णो तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ, णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ) वह असंवृत अनगार मनुष्यलोकगत पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा करता है तत्रगत जहां पर उसे जाना है वहां के पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा नहीं करता है
और न अन्यत्रगत पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा करता है । (एवं एगवन्न अणेगरूवं चउभंगो जहा छट्ठसए नवमे उद्देसए तहा इहावि भाणियव्वं नवरं अणगारे इहगय इहगए चेव पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ) इसी तरहसे एकवर्ण वाले अनेकरूप आदिकों की विकुर्वणा करनेके विषयमें चार भंग कर लेना चाहिये । ये चार भंग जैसे छठे शतकके नौवें उद्देशकमें कहे गये हैं वैसे ही यहां भन्य स्थानमा २ai yासाने अडए) ४ीन विव'।। ४३ छ ? (गोयमा !) 3 गौतम ! (इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ, णो तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउबइ, णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वड) ते असत २२ મનુષ્યલેકગત પગલેને ગ્રહણ કરીને જ વિદુર્વણા કરે છે, જ્યાં તેને જવાનું હોય છે ત્યાંના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને વિદુર્વણ કરતું નથી, અને અન્યત્રગત પુદ્ગલેને अ६५ ४ीन पर विव'। ४२ नथी. (एवं एगवणं अणेगरूवं चउभंगो-जहा छट्ठसए नवमे उद्देसए तहा इहा वि भाणियव्य-नवर-अणगारे इहगयं इहगए चेव पोग्गले परियाइत्ता विउव्वड) से प्रभारे में पाप मने पानी વિક્ર્વણું કરવાના વિષયમાં ચાર ભંગ (વિક૫) બનાવવા જોઈએ. છઠ્ઠા શતકના નવમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
भगवतीसत्रे
विकुर्वति, शेषं तदेव यावत् - रूक्षपुद्गलं स्निग्धपुद्गलतया परिणमयितुम् ! हन्त, प्रभुः, स भदन्त ! किम् इहगतान पुद्गलान् पर्यादाय, यावत् - नो अन्यत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय परिणमयति ॥ १ ॥
टीका 'असंबुडे णं भंते ! अणगारे बाहिरए पोम्गले अपरियाइत्ता पभू एगनं एवं विवित्तए ? गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! असंवृतः प्रमत्तः पर कहना चाहिये विशेषता केवल इतनी ही है कि इहलोकस्थित पुद्गलोंको ही ग्रहण करके विकुर्वणा करता है। 'सेसं तं चैव जाव लुक्खपोग्गलं निद्धपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए ? हंता पभू, से भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता, जाव नो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइन्ता, परिणामेइ ) बाकी का कथन उसी तरह से 'यावत् रूक्ष पुद्गलों को स्निग्ध पुद्गलोंके रूपमें वह परिणमानेके लिये समर्थ है ? हां समर्थ है । तो हे भदन्त । वह क्या इहगत पुद्गलोंको ग्रहण करके परिणमाने के लिये समर्थ है यावत् अन्यत्रगत पुद्गलोंको ग्रहण करके परिणमाने के लिये समर्थ है यावत् अन्यत्रगत पुद्गलोंको ग्रहण करके परिणमानेके लिये वह समर्थ नहीं है' यहांतकका जानना चाहिये ।
टीकार्थ - अष्टम उद्देशकके अन्तमें अनगार संबंधी वक्तव्यता कही गई है । अब इस नौवें उद्देशकके प्रारंभ में सूत्रकारने अनगारकी विशेष वक्तव्यताका कथन किया है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा ઉદ્દેશકમાં કહ્યા પ્રમાણે જ ચાર ભંગ અહીં પણ કહેવા જોઇએ. અણુગાર વિષયક ચાર ભંગામાં આટલી જ વિશેષતા છે કે આ લેાકમાં રહેલા અણુગાર આલાકમાં રહેલાં પુદ્ગલેાને ગ્રહણ કરીને જ વિકુણા કરે છે” એવું કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. 'सेसं तंचेव जाव लक्खपोग्गलं निद्धपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए ?' हंता, पभू' से भंते! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता जाव नो अण्णस्थगए पोग्गले परियाइत्ता परिणामेइ' गाडीनुं समस्त उथन से प्रभाले अड ४२. 'शु' ३क्ष પુદ્ગલેને સ્નિગ્ધ પુદ્ગલા રૂપે રિમાવવાને તે સમ` છે? હા, સમર્થ છે. ત હે ભદન્ત ! શું તે આલેાકગત પુદ્ગલાને મહેણુ કરીને પરિણુમાવવાને સમર્થ છે, (યાવત ) અન્યત્રગત પુદ્ગલેાને ગ્રહણ કરીને પરિણુમાવવાને સમર્થ નથી?, અહી સુધીનું સમસ્ત કથન ગ્રહણ કરવું જોઇએ.
ટીકા- આઠમા ઉદ્દેશને અન્તે સૂત્રકારે અણુગારની વકતવ્યતાનું કથન કર્યું. છે. હવે આ નવમાં ઉદ્દેશકના પહેલાં સૂત્રમાં તે અણુગારની વિશેષ વકતવ્યતાનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू. १ प्रमत्तसाधुनिरूपणम् ६७१ सन् चौक्रय लब्धिमान् खलु अनगारः साधुः बाद्यान् आत्मपदेशेभ्यो बहिर्देशस्थितान पुद्गलान् अपर्यादाय अगृहीत्वा एकवर्णम् एकरूपम् विकुर्वितुं विकुर्वणया निष्पादयितुं प्रभुः समर्थों भवति किम् ? भगवानाह-णो इणद्वे समट्टे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, वैक्रियलब्धिमान् प्रमत्तोऽनगारः बाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय एकवर्णम् एकरूपम् विकुर्वितुं न समर्थः, इति भावः । गौतमः पृच्छति-'असंवुडे णं भंते ! अणगारे बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू एगवणं एगरूवं विउवित्तए ?' हे भदन्त ! असंवृतः प्रमत्तः खलु वैक्रियलब्धिमान अनगारः बाह्यान् आत्मपदेशेभ्यो बहिः स्थितान पुद्गलान् है कि असंवुडेणं भंते ! अणगारे' हे भदन्त ? जो अनगार असंवृत होता है प्रमत्त होता हुआ वैक्रियलब्धिवाला होता है, वह बाह्य आत्मप्रदेशोंसे बहिर्देशमें स्थित हुए पुद्गलोंको नहीं ग्रहण करके क्या एक वर्णवाले एकरूपकी विकुर्वणा द्वारा निष्पत्ति कर सकनेके लिये समर्थ है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'णो इणद्वे सम?' हे गौतम ! यह अर्थ योग्य नहीं है अर्थात् वैक्रियलब्धिवाला प्रमत्त अनगार बाह्य पुद्गलोंको ग्रहण किये विना एकवर्णवाले एकरूपकी विकुर्वणा करनेके लिये समर्थ नहीं है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि असंवुडे णं भंते ! अणगारे बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू एगवणं एगरूवं जाव' वैक्रियलब्धिवाला प्रमत्त अनगार आत्मप्रदेशोंसे बाहर स्थित पुद्गलोंको ग्रहण करके एक वर्ण४थन ४२ - गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे -असंवडे गं भंते ! अणगारे त्याह- मन्त! मगा२ मत डाय छ-प्रमत्त डाय छे, अने વૈકિય લબ્ધિવાળ હોય છે, તે શું બાહ્ય (આમ પ્રદેશની બહારના ક્ષેત્રમાં રહેલાં) પુદગલોને ગ્રહણ કર્યા વિના એક વર્ણવાળા એક રૂપની વિક્ર્વણું કરી શકવાને સમર્થ હોય છે ખરો ?
महापा२ प्रभु वाम माता ४ छ- 'जो इणद्वे समद्रे' गौतम ! એવું સંભવી શકતું નથી. એટલે કે વિક્રિય લબ્ધિવાળો પ્રમત્ત અણગાર બાહ્ય પુલને ગ્રહણ કર્યા વિના એક વર્ણવાળા એક રૂ૫ની વિક્ર્વણા કરી શકવાને સમર્થ હોતે નથી.
गौतम स्वाभीनी भीन्ने प्रश्न- 'असं वुडेणं भंते ! अगगारे बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पभू एगवणं एगरूवं जाव' महन्त! वैठिय साल्विाणो अभत्त અણગાર આત્મપ્રદેશની બહારના પુદગલેને ગ્રહણ કરીને એક વર્ણવાળા એક રૂપની,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
भगवती सूत्रे
पर्यादाय = गृहीत्वा एकवर्णम् एकरूपं त्रिकुत्रितुं प्रभुः समर्थः किम् ? भगवानाह - 'हंता, पभू ' हे गौतम! हन्त, सत्यम् वैक्रियलब्धिमान् प्रमत्तोऽनगारः बाह्यान् पुद्गलान पर्यादाय एकवर्णम् एकरूपम् विकुर्वितुं समर्थः । गौतमः पृच्छति से भंते ! किं इहगए पोगले परियाहत्ता विजब्बर ?' हे भदन्त ! स खलु वैक्रियलब्धिमान प्रमत्तोऽनगारः किम् इहगतान प्रष्टुः गौतमादेरपेक्षया इह शब्दवाच्यो मनुष्यलोकः तत्रगतान् स्वपाइव स्थितान् इत्यर्थः पुद्गलान् पर्यादाय गृहीत्वा विकुर्वति ? विकुर्वणां वाले एकरूपकी यावत् एकवर्णवाले अनेकरूपोंकी, अनेक वर्णवाले एकरूपकी, अनेकवर्णवाले अनेकरूपोंकी विकुर्वणा द्वारा निष्पत्ति करनेके लिये समर्थ है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते है 'हंता, गोयमा ! पभू' हां गौतम ! ऐसा सत्य है वैक्रियलब्धिवाला अनगार प्रमत्तसाधु बाह्यपुद्गलोंको ग्रहण करके एक वर्णवाले एकरूपकी, एकवर्णवाले अनेकरूपोंकी, अनेकवर्णवाले एकरूपकी तथा अनेकवर्णो वाले अनेकरूपोंकी विकुर्वणा द्वारा निष्पत्ति करनेके लिये समर्थ है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'से भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाहत्ता विजब्बर ?" हे भदन्त ! वह वैक्रियलब्धिवाला प्रमत्त अनगार इहगत पूछनेवाले गौतम आदिकी अपेक्षा से अपने पास में रहे हुए पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा करता है क्या ? या 'तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वह' वैक्रियलब्धि से विकुर्वणा करके जहां पर वह जावेगा वहां पर रहे हुए पुद्गलोंको એક વણુ વાળા અનેક રૂપાની, અનેક વર્ણવાળા એક રૂપની અને અનેક વણુ વાળા અનેક રૂપાની, વિકુČણા દ્વારા રચના કરવાને શું સમથ' હાય છે?
भडावीर अलुन। उत्तर- हंता, गोयमा ! पभू डा गौतम! वैडिय] सन्धिવાળા અસવ્રત અણુગાર (પ્રમત્ત સાધુ) માહ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને એક વર્ણવાળા એક રૂપની, એક વવાળાં અનેક રૂપની, અનેક વણુવાળા એક રૂપની અને અનેક વસ્તુવાળાં અનેક રૂપાની વિષુ'! દ્વારા રચના કરવાને સમર્થ હોય છે.
गौतम स्वामीने। त्रीले प्रश्न- 'से भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता विन्बइ ?” हे लहन्त ! शु ते अभत्त गुगार सही रहेसां-यूछनार गौतम माहिनी अपेक्षा तेभनी पासे रडेलां-युगसेाने अणु उरीने विदुर्वा रे छे ? ' तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता बिउव्वइ ?' वेडियसम्धि द्वारा विदुर्वाणा उरीने नयां तेने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९५. १ प्रमत्तसाधुनिरूपणम् करोति ? किंवा 'तस्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ ' तत्रगतान वैक्रियलब्ध्या विकुर्वणां कृत्वा पत्र गमिष्यति तत्रस्थितान् पुद्गलान् पर्यादाय गृहीत्वा विकुर्वति ? किंवा 'अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ ?' अन्यत्र गतान उक्तस्थानद्वयादन्यत्र व्यवस्थितान् पुद्गलान् पर्यादाय गृहीत्वा विकुर्वति ? भगवानाह-'गोयमा ! इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउबई' हे गौतम ! वै. क्रियलब्धिमान् प्रमत्तोऽनगारः इहगतान् एतल्लोकस्थितानेव पुद्गलान् पर्यादाय विकुर्वति, ‘णो तत्थगए पोग्गले परिवाइत्ता विउमई' नो तत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय गृहीत्वा विकुर्वति, ‘णो अण्णत्यगए पोग्गले परियाइत्ता विउबई' नो वा अन्यत्रगतान् उक्तस्थानद्वयातिरिक्तस्थानस्थितान् पुद्गलान पर्यादाय विकुर्वति, ‘एवं एगवण्णं अणेगरुवं चउभंगो' एवम् पूर्वोक्तैकवर्णैकग्रहण करके विकुर्वणा करता है ? या 'अण्णस्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वई' इन दोनों स्थानोंसे भिन्न स्थानमें रहे हुए पुद्गलोंको ग्रहण करके वह विकुर्वणा करता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ' वैक्रियवन्धिवाला प्रमत्त अनगार इस लोकस्थित ही पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा करता है । 'णो तत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउ. व्वई' तत्रगत पुद्गलोंको विकुर्वणा करके जहां पर उसे जाना है वहांके स्थानके पुद्गलोंको ग्रहण करके वह विकुर्वणा नहीं करता हैं
और' णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वइ' न अन्यत्रगत उक्तस्थानद्वयसे अतिरिक्त स्थानमें स्थित हुए पुद्गलोंको ग्रहण करके वह विकुर्वणा करता है । 'एवं एगवण्णं अणेगरूवं चउभंगो' पूर्वाक्त
पार्नु हाय छ, क्षेत्रमा पुगतान अप शन [4ga'ए। रे ? 3 'अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वड ?? ते भन्ने स्थानाथी मिन्न स्थानमा २ ५६साने ગ્રહણ કરીને વિમુર્વણું કરે છે?
तो उत्तर मापता महावीर प्रभु छ - 'गोयमा!" गौतम ! 'इहगए पोग्गले परियाइत्ता विउव्वई' वैयि auqाणे प्रमत्त मा२ मा डोमा २i yाने प्रय राने ४ विजु'। ४२ छ. 'णो तत्थगए पोग्गले परियाडत्ता विउवह तत्रगत गाने :(विभु ४शन तेन न्यो पार्नु डाय ते २थानना हासाने ) अए। शन त विजुए। ४२ता नथी, अने 'णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता विउबई' अन्यत्रगत (उपर्युत -स्थान सिवायना સ્થાનના) પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને પણ તે પ્રમત્ત અણગાર વિક્ર્વણ કરતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
.
.
.
-
-
-
-
६७४
भगवतीसो रूपचदेव एकवर्णम् अनेकरूप-मित्यादिरीत्या चत्वारो भङ्गाः कर्तव्याः, ते यथा - एकः पूर्वोक्तः-एकपर्णम् - एकरूपम् इति प्रथमः १, एकवर्णम् अनेकरूपम्, इति द्वितीयो भङ्गः २ । अनेकवर्णम् एकरूपम्, इति तृतीयो भङ्गः ३ । अनेकवर्णम्-अनेकरूपम्, इति चतुर्थों भङ्गः ४ । एवंरूपेण विकुर्वति ? तदेवाह-'जहा छटसए नवमे उद्देसए तहा इहावि भाणि यव्वं' यथा षष्टशतके नवमे उद्देशके चतुर्भङ्गया एकवर्णम् एकरूपमित्यादि रूपया विकुर्वति इति भणितं तथा इहापि अत्रापि भणितव्यम्, किन्तु 'नवरं अणगारे इहगए इहगए चेव पोग्गले परियाइत्ता विउव्वई' नवरं विशेषः पुनरेतावानेव यत्एकवर्णवाले एकरूपकी तरहसे ही एकवर्णवाले अनेकरूपादिकों के विषयके चारभंग करना चाहिये वे इस प्रकारसे हैं एकवर्णवाला एकरूप यह पर्वोक्त प्रथमभंग तो है ही, एक वर्णवाले अनेकरूप यह द्वितीयभंग है । अनेक वर्णवाला एकरूप यह तृतीय भंग है और अनेकवर्णयाले अनेकरूप यह चतुर्थ भंग है । इस चारभंगरूप से वह वैक्रियलब्धिवाला प्रमत्त अनगार विकु णा कर सकता है। इसी बात की पुष्टिके लिये 'जहा छ?सए नवमे उद्देसए तहा इहावि भाणियब्वं' यह कहा है कि जिस प्रकारसे छठे शतकके नौवे उद्देशकमें प्रमत्त अनगार एकवर्णवाले एकरूपकी इत्यादि रूप चतुर्भगी से विकुर्वणा करता है ऐसा कहा गया है, उसी प्रकार से यहां पर भी कहना चाहिये । परन्तु यहां पर उस कथन से यही विशेषता है कि वहां
__ 'एवं एगवण्णं अणेगरूवं चउभंगो' मे४ १ मे ३५नी रेम વર્ણવાળાં અનેક રૂપાદિના વિષયમાં ચાર ભંગ બનાવવા જોઈએ. તે ચાર ભંગ આ પ્રમાણે સમજવા- (૧) એક વર્ણવાળું એક રૂપ (૨) એક વર્ણવાળાં અનેક રૂપ, (૩) અનેક વર્ણવાળું એક રૂપ અને (૪) અનેક વર્ણવાળાં અનેક રૂપે. આ ચાર ભંગમાંના પહેલા ભંગ વિષયક આલાપકે તે ઉપર આપવામાં આવી ગયા છે. એ જ પ્રમાણે બાકીના ભંગને અનુલક્ષીને પણ આલાપકે બનાવી શકાય છે. એ જ વાતને पधारे २५ष्ट ३२व। माटे ५१४१२ ४ छ'जहा छट्टसर नवमे उद्देसए तहा इहा वि भाणियव्वं' की रीते छ! Adना नम देशमा मे पास રૂપની, એક વર્ણવાળા અનેક રૂપની, અનેક વર્ણવાળા એક રૂપની અને અનેક વર્ણવાળાં અનેક રૂપની વિકુર્વણા કરવારૂપ ચાર ભંગનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રકારનું કથન અહીં પણ કરવું જોઈએ. પણ ત્યાં જે કથન કરવામાં આવ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९. १ ममत्तसाधुनिरूपणम्
६७५
अनगारः इहगतभेव मनुष्यलोकस्थित एवं इहगतान एतल्लोकस्थितान् पुद्गलान पर्यादाय गृहीत्वा विकुर्वति । एवं चैतस्मिन शतके अनगार इहगतान पुद्गलान् आदाय विकुर्वति तत्र तु देवः तत्रगतान् पुद्गलान् आदाय इति, 'सेसं तं चैव जाव लक्खपोग्गलं निद्धपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए ? शेषं तदेव षष्ठशतकस्य नवमोद्देशकत्रदेव यावत् - वैक्रियलब्धिमान प्रमत्तोऽनगारः वाह्यान पुद्गलान पर्यादाय कृष्णवर्ण नीलवर्णतया, नीलवर्ण कृष्णवर्णतया कृष्णं रक्ततया, रक्तं कृष्णतया, यावत् शुक्लतया परिणमयितुं समर्थः ? एवं यावत् - रूक्षपुद्गलं स्निग्धपुद् गलतया, पर देव संबंधी विकुर्वणा करने का कथन किया गया है- सो उसमें वह देव देवलोक स्थित पुद्गलोंको ग्रहण करके विकुर्वणा करता है ऐसा कहा है और यहां पर प्रमत्त अनगार इहलोकस्थित पुद्गलों को ग्रहण करके विकुर्वणा करता है ऐसा कहा है- सो उस कथन में और इस कथन में यही विशेषता है 'सेसं तं चैव जाव लुक्खपोग्गलं निपोग्गलत्ताए परिणामित्तए' बाकी का सब कथन पहिला ही जैसा है । अर्थात् छठे शतक के नौवें उद्देशक के समान ही है। यहां यावत् पद से ऐसा पाठ ग्रहण किया गया है कि गौतम ने प्रभु से
ऐसा प्रश्न किया है कि भदन्त ! वैक्रिपलब्धिवाला प्रमत्त
के
बाह्य पुद्गलों को ग्रहण करके कृष्णवर्ण को नीलवर्ण को कृष्णवर्ण के रूप में, कृष्णवर्ण को रक्तवर्ण को कृष्णवर्ण के रूप में यावत् शुक्लवर्ण તે દેવની વિધ્રુણાના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે, અહી` જે કથન કરવાનુ છે તે પ્રમત્ત અણુગારની વિકણાના વિષયમાં કરવાનું છે. ત્યાં તે દેવ દેવલેાકગત પુદ્ગલા ગ્રહણ કરીને વિધ્રુવ ણા કરે છે, એમ કહ્યું છે, તેને ઠેકાણે અહિં પ્રમત્ત અણગાર આ લાકના પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરીને વિષુ ણા કરે છે એમ કહેવું જોઇએ. તે અન્ને કથન વચ્ચે माटो ? तावत छे म समन्धुं 'सेसं तंचेव-जाव लुक्खपोग्गलं निद्धपोग्गलाए परिणामित्तए' जाडीनुं मधु उथन ते उथन प्रमाणे समन्. भेटले } छठ्ठा शताना नवमां उद्देशमां आपेक्षा स्थन प्रमाण समन्वु महीं 'जाव ( ચ.વત્ )' પથી નીચે પ્રમાણે સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યે છે.
ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે “ હે ભદન્ત ! વૈક્રિય લબ્ધિવાળા પ્રમત્ત અણુગાર બહારના પુદ્ગલેાને ગ્રહણ કરીને શુ કૃષ્ણવર્ણ ને નીલવર્ણરૂપે અને નીલવર્ણને કૃષ્ણવર્ણ રૂપે, કૃષ્ણવર્ણને રકતવરૂપે અને રકતવષ્ણુને કૃષ્ણવર્ણરૂપે, ( યાવત્ ) કૃષ્ણવર્ણને શુકલવણ રૂપે અને શુકલવને કૃષ્ણવર્ણ રૂપે પરિણમાવી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
अनगार
रूप में,
रूप में,
परिण
नीलवर्ण के रक्तवर्ण के रूप में
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६७६
भगवतीसूत्रे परिणमयितुं प्रभुः समयः? इति गौतमस्य प्रश्रमारभ्य भगवानाह-'हंता, पभू!' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् क्रियान्धमान् प्रमत्तोऽनगारः बाहान् पुद्गलान पर्यादाय यावत् रूक्षपुद्गलं स्निग्धपुद्गलतया परिणमयितुं प्रभुः समर्थः । ततो गौतमः पृच्छति-'से भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता जाव नो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता परिणामेइ' हे भदन्त ! सः अनगारः किम् इहगतान पुद्गलान् पर्यादाय यावत्-परिणमयति, तत्रगतान् वा पुद्गलान् पर्यादाय माने के लिये समर्थ है क्या ? इसी तरह से यावत् रूक्ष पुद्गल को स्निग्धपुद्गल के रूप में, स्निग्धपुद्गल को रूक्षपुद्गल के रूप में परिणमाने के लिये वह समर्थ है क्या ? इस प्रकार के गौतम के प्रश्न से-आरंभ करके भगवानने 'हंता पभू' हां, गौतम वह वैक्रियलन्धिवाला प्रमत्त अनगार बाह्य पुद्गलों को ग्रहण करके यावत् रूक्ष पुद्गल को स्निग्धपुद्गल के रूप में परिणमाने के लिये समर्थ है। इस पर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा कि-हे भदन्त यदि वह वैक्रियलब्धिवाला प्रमत्त अनगार ऐसा करने के लिये समर्थ है तो 'से भंते' हे भदन्त ! वह 'किं-इहगए पोग्गले परियाइत्ता जाव णो अण्णत्थगए पोग्गले परियाइत्ता परिणामेइ' अनगार क्या इहगत पुद्गलों को ग्रहण कर यावत् परिणमाता है कि तत्रगत पुद्गलों को ग्रहणकर परिणमाता है ? या अन्यत्रगत पुद्गलों को ग्रहण करके
શકવાને સમર્થ હોય છે ખરે? એ જ પ્રમાણે (યાવત) રૂક્ષ પુદગલને નિષ્પ પુદગલેને રૂક્ષ પુદ્ગલારૂપે શું પરિણુમાવવાને સમર્થ હોય છે ખરે ? આ પ્રકારના गोतमना नया २३ ४शने. 'हता पभू!' ', गौतम! ते वैष्ठिय alonाणे પ્રમત્ત અણગાર બહારના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને (યાવત) રૂક્ષ પગલેને સ્નિગ્ધ પુદગલારૂપે પરિણાવવાને સમર્થ હોય છે', ત્યાં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું
હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે ભદન્ત ! જે વૈક્રિય લબ્ધિવાળે તે પ્રમત્ત અણગાર બાહ્ય પગલોને ગ્રહણ કરીને એવું કરી શકતું डाय, तो 'से भंते ! किं इहगए पोग्गले परियाइत्ता जाव णो अण्णस्थगए पोग्गले परियाइत्ता परिणामेइ' ते २ यात हाने अय ४रीने પરિણુમાવે છે કે તત્રગત પુદગલેને ગ્રહણ કરીને પરિણાવે છે? અન્યત્રગત પુદગલેને ગ્રહણ કરીને પરિણુમાવે છે તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ म.१ प्रमत्तसाधुनिरूपणम् ६७७ परिणमयति, अन्यत्रगतान् वा पुद्गलान पर्यादाय परिणमयति ? भगवानाहहे गौतम ! इहगतानेच पुद्गलान् पर्यादाय परिणमयति, नो तत्रगतान पुद्गलान् पर्यादाय परिणमयति, नो वा अन्यत्रगतान् पुद्गलान् पर्यादाय परिणमयति इति भगवतः समाधानपर्यन्तं संग्राह्यम् तथा च कृष्णादिवर्णपरिणमाता है ? उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा- हे गौतम ! वह वैक्रियलब्धि वाला प्रमत्त अनगार इहगत पुद्गलों को ही ग्रहण करके उन्हें स्निग्ध पुद्गलादिक के रूप में परिणमाता है । तत्रगत पुद्गलों को ग्रहण करके स्निग्धपुद्गलादिक के रूप में नहीं परिणमाता है और न अन्यत्रगत पुद्गलों को ग्रहण करके स्निग्धपुद्गल आदि के रूप में परिणमाता है। ऐसा भगवान् का कथन समाधानपर्यन्त यहां ग्रहण करना चाहिये । तथा च-कृष्णादिवर्ण, नीलादिवर्णपरिणामविषयक दश आलापक होते हैं। गन्धविषयक एक आलापक होता है। रसविषयक दश आलापक होते हैं। स्पर्श विषयक ४ आलापक होते हैं। इस तरह सब मिलकर कुल २५ आलापक हो जाते हैं। तथा एकवर्ण और एकरूप आदि विषयक ४ आलापक जो अभी२ कहे गये हैं इन २५ आलापकोंमें मिलादेनेसे सब आलापक २९ हो जाते हैं। पांचवों के दश आलापक इस प्रकारसे हैं काल कृष्णवर्णको नीलरूपसे वह परिणमाता है १, कालेको लोहितरूपसे वह परिणमाता है २, कालेको पीतरूपसे परिणमाता है ३, कालेको शुक्लवर्णरूपसे परिणमाता है ४, नीलको लोहितवर्णरूपसे परिणमाता है ५, હે ગૌતમ! તે વૈક્રિય લબ્ધિવાળો પ્રમત્ત અણગાર આ લેકગત પુદગલોને પ્રહણ કરીને જ તેમને ચિનગ્ધ પગલાદિકરૂપે પરિણાવે છે, ત્યાં રહેલા પુદગલેને ગ્રહણ કરીને અથવા બીજે ઠેકાણે પુગલેને ગ્રહણ કરીને તે તેમને સિનગ્ધ પુદ્ગલાદિકરૂપે પરિણાવી શકતે નથી. એ જ પ્રમાણે કૃષ્ણદિવર્ણ, નીલાદિવણું પરિણામ વિષયક દસ આલાપક બને છે, ગળ્યવિષયક એક આલાપક બને છે, રસવિષયક દસ આલાપક બને છે અને સ્પર્શવિષયક ૪ આલાપક બને છે. આ રીતે કુલ ૨૫ આલાપક બની જાય છે તથા એકવણું અને એકરૂપ આદિ વિષયક ચાર આલાપકે તે ઉપર આપી દીધાં છે. ઉપર્યુકત ૨૫ આલાપકે સાથે આ ચાર આલાપકે મેળવી દેવાથી એકંદરે ૨૯ આલાપકે બને છે. પાંચવર્ણ વિષયક ૧૦ આલાપ નીચે પ્રમાણે સમજવા
(૧) કૃષ્ણવર્ણને નીલવર્ણરૂપે તે પરિણાવે છે. (૨) કૃષ્ણવર્ણને રક્તવર્ણરૂપે તે પરિણુમાવે છે. (૩) કૃષ્ણવર્ણને પીળાવર્ણરૂપે પરિણુમાવે છે. (૪) કૃષ્ણવર્ણને શુકલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
भगवतीसूत्रो नीलादिवर्णपरिणामविषयका दश १० आलापकाः, गन्धविषयकः एक १ आलापकः १, रसविषयका दश १० आलापकाः, स्पर्शविषयकाश्च चत्वार ४ आलापकाः इति मिलित्वा २५५ पञ्चविंशतिगलापकाः संजाताः, एकवणेंनीलको पीतरूपसे परिणमाता है ६, नीलको शुक्लरूपसे परिणमाता है ७, लोहितको पीतरूपसे परिणमाता है ८, लोहित को शुक्लरूपसे परिणमाता है९, पीतको शुक्लरूपसे परिणमाता है १० । दो गंधका एक विकल्प इस प्रकारसे है सुरभिगंधको दुरभिगंधरूपसे अथवा दुरभिगंधको सुरभिगंधसे वह परिणमाता है । पांच रसोंके दश १० विकल्प इस प्रकारसे हैं तिक्तरसको कटुरसरूपसे वह परिणमाता है१, तिक्तरसको कषायरसरूपसे परिणमाता है २, तिक्तरसको आम्लरसरूपसे परिणमाता है ३, तिक्तरसको मधुररसरूपसे परिणमाता है ४, कटुरसको आम्लरसरूपसे परिणमाता है ६, कटुरसको मधुररसरूपसे परिणमाता है ७, कषायरसको आम्लरसरूपसे परिणमाता है ८, कषायरसको मधुररसरूपसे परिणमाता है ९, अम्ल रसको मधुररसरूपसे परिणमाता है १०, आठस्पर्शी के चार विकल्प इस प्रकारसे हैं गुरुस्पर्शको लघुस्पर्शरूपसे वह परिणमाता है ? शीतस्पर्शको उष्ण
(સફેદ) વર્ણરૂપે તે પરિણુમાવે છે. (૫) નીલવર્ણને રકતવર્ણ (લાલવણું) રૂપે परिणभाव 2. (६) नववर्णन पीत (पी) व[३] परिणभावे छे, (७) नासपने शुस ३पे परिणभाव छे. (८) २४तवन पात ३पे परिमावे छे. () २३तવર્ણને શુકલવર્ણરૂપે પરિણમાવે છે. અને (૧૦) પીતવર્ણને શુકલવર્ણરૂપે પરિણુમાવે છે. બે ગંધ વિશેનો એક આલાપક આ પ્રમાણે બને છે
તે વૈક્રિય લબ્ધિવાળા પ્રમત્ત અણગાર સુગંધને દુર્ગધરૂપે, અને દુર્ગધને સુગંધરૂપે પરિણુમાવે છે. પાંચ રસ વિષેના ૧૦ આલાપકે આ પ્રમાણે બને છે–
(१) ते तित (तामा) २सने ४९ (४७41) २४३५ परिभाव छ भने ४९२सने तितरस३पे परिमावे छे (२) तितरसने ४ाय (तु२१) २४३५ परिशुभाव छ (3) તિકતરસને આસ્લ (ખાટા) રસરૂપે પરિણુમાવે છે (૪) તિક્તરસને મધુરરસરૂપે (મીઠારસ) પરિણુમાવે છે (૫) કટુરસને કષાયરસરૂપે પરિણાવે છે (૬)કટુરસને અસ્લ(ખાટુ)રસરૂપે પરિણુમાવે છે (૭) કટુરસને મધુરરસરૂપે પરિણાવે છે (૮) કષાયરસને આસ્ફરસરૂપે પરિણાવે છે (૯) કવાયરસને મધુરરસરૂપે પરિણાવે છે અને (૧૦) આલ્ફરસને મધુરરસરૂપે પરિણુમાવે છે. આઠ સ્પશેના ચાર વિકલ્પ આ પ્રમાણે બને છે–
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ स. १ प्रमत्तसाधुनिरूपणम् ६७९ करूपप्रभृतिविषयकाश्च प्रागुक्ताश्चत्वारो भवन्ति, इति सर्वसंमेलनेन एकोनत्रिंशत् २९ आलापका अवसेयाः ॥मू. १॥
महाशिलाकण्टकसंग्रामवक्तव्यता । महाशिलाकण्टकनामसंग्रामवक्तव्यतामाह-'णायमेयं' इत्यादि । मूलम्-‘णायमेयं अरहया, विन्नायमेयं अरहया, सुयमेयं अरहयामहासिलाकंटए संगामे महासिलाकंटए णं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था, के पराजइत्था ? गोयमा ! वजी विदेहपुत्ते जइत्था । नवमलई नवलेच्छई कासी - कोसलगा अट्ठारस वि गणरायाणो पराजइत्था । तए णं से कोणिए राया महासिलाकंटयं संगाम उवट्रियं जाणित्ता कोडुंबियपुरिसे सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासीखिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! उदाइं हत्थिरायं पडिकप्पेह, हयगय-रह-जोह-कलियं चाउरंगिणिं सेणं सन्नाहेह, सन्नाहित्ता मम स्पर्श रूपसे परिणमाता है २, स्निग्धस्पर्श को रूक्षस्पर्शरूपसे परिणमाता है, कर्कशस्पर्शको मृदुस्पर्शरूपसे परिणमाता है ४ । चारविकल्प विकुर्वणा में इस प्रकारसे हैं एकवर्णवाले एकरूपकी विकुर्वणा वह करता है १ एक वर्णवाले अनेकरूपोंकी विकुर्वणा करता है २, अनेक वर्णवाले एकरूपको विकुर्वणा करता है ३, अनेक वर्णवाले अनेकरूपोंकी विकुर्वणा करता है। इस तरह ये सब २९ विकल्प हैं ॥सू.१॥
(૧) તે ગુરુસ્પર્શને લઘુસ્પર્શરૂપે પરિણુમાવે છે, (૨) શીતસ્પર્શને ઉષ્ણસ્પર્શરૂપે परिशभाव छ,(3) स्नि५(यीset)२५शन ३६८५२३५ परिभाव छ, (४) ४४२५शन મૃદુ(મળ)સ્પર્શરૂપે પરિણમાવે છે. વર્ણ અને રૂપના ચાર વિકલ્પ આ પ્રમાણે બને છે
(૧) તે એક વર્ણ વાળા એક રૂપની વિદુર્વણ કરે છે, (૨) તે એક વર્ણવાળા અનેક રૂપની વિકુર્વણું કરે છે, (૩) તે અનેક વર્ણવાળા એકરૂપની વિકુર્વણું કરે છે, અને (૪) તે અનેક વર્ણવાળા અનેક રૂપની વિદુર્વણું કરે છે. આ પ્રમાણે કુલ ૨૯ વિક૯પ સમજવા. પાસુ, ૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
णमयति
भगवतीस्त्रे पश्चवर्णानां दश विकल्पाः । द्वयोर्गन्धयोरेको विकल्प| अष्टस्पर्शानां चत्वारो यथा
१ सुरभिगंध दुरभिगन्ध- | विकल्पा यथा१ कालं नीलत्वेन परिण- । त्वेन,अथवा-दुरभिगन्धं १ गुरु लघुत्वेन परिणमयति
सुरभिगन्धत्वेन परि- मयति २ कालं-लोहितस्पेन ,
२ शीतम्-उष्णत्वेन , ३ कालं-हारिद्रत्वेन , पश्चरसानां दश विकल्पा | ३ स्निग्धं रूक्षत्वेन ,, ४ कालं-शुक्लत्धेन , __यथा
४ कर्कशं-मृदुत्वेन , ५ नीलं लोहितत्वेन , १ तिक्तं कटुत्वेन परिण
लघु-गुरुत्वादिनामपि ६ नीलं-हारिद्रत्वेन , __ मयति
चत्वार एव विकल्पा ७ नीलं-शुक्लत्वेन ,
२ तिक्तं कषायत्वेन , भवन्ति ८ लोहित-हारिद्रत्वेन ,,
३ तिक्तम्-अम्लत्वेन ,, | ४ चत्वारो विकल्पा ९ लोहित-शुक्लत्वेन ,
४ तिक्तं मधुरत्वेन , विकुर्वणायाम् १० हारिद्र-शुक्लत्वेन ,
५ कटु-कषायत्वेन , १ एकवर्णम्-एकरूपं ६ कटु-अम्लत्वेन ,
विकुर्वति ७ कटु-मधुरत्वेन ,
२ एकवर्णम्-अनेकरूपम् ८ कषायम्-अम्लत्वेन ,,
विकुर्वति
३ अनेकवर्णम्-एकरूपम् ९ कषाय-मधुरत्वेन ,
विकुर्वति १० अम्लं-मधुरत्वेन ,
४ अनेकवर्णम्-अनेकरूपम्
निकुर्वति सर्वे मिलित्वा एकोनत्रिंशत्विकल्पाः २९।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ मू.२ महाशिलाकण्टकसंग्रामनिरूपणम् ६८१ एयमाणत्तियं खिप्पामेव पञ्चप्पिणह, तएणं ते कोडंबिय पुरिसा कोणिएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणा हट्ट-तुट जाव अंजलि कटु ‘एवं सामी! तहत्ति' आणाए विणएणं वयणं पडिसुगंति, पडिसुणित्ता खिप्पामेव छेयायरियोवएसमइकापणा-विकप्पेहि सुनिउणेहिं एवं जहा उववाइए जाव भीम संगामियं अउज्झं उदाइं हत्थिरायं पडिक ति, हय-गय-जोव सन्नाति, संनाहित्ता जेणेव कृणियस्स रन्नो तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति । तएणं से कूणिए राया जेणेव मजणघरं तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता मजणघरं अणुप्पविसइ, अणुप्पविसित्ता पहाए, कयबलिकम्मे, कयकोउय-मंगल-पायच्छित्ते, सबालंकारविभूसिए, सन्नद्ध-बद्धवम्मियकवए, उप्पीलियसरासणपट्टिए, पिणद्धगेवेज-विमलवरबद्धचिंधपट्टे, गहियाउहप्पहरणे, सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चउचामरबालवीइयंगे, मंगलजयसदकयालोए, एवं जहा उववाइए जाव उवागच्छित्ता, उदाई हत्थिरायं दुरूढे । तएणं से कुणिए राया हारोत्थयसुकयरइयवच्छे जहा उववाइए जाव सेयवरचामराहिं उद्धवमाणीहिं उद्धवमाणीहिं हय-गय-रहपवरजोहकलियाए चाउरंगिणीए सेणाए सद्धिं संपरिवुडे, महयाभडचडगरविंदपरिक्खित्ते जेणेव महासिलाकंटए संगामे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता महासिलाकंटयं संगामं ओयाए,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
भगवतीस्ने पुरओ य से सक्के देविदे देवराया एगं महं अभेजकवयं वइरपडिरूवगं विउवित्ताणं चिटइ। एवं खल्लु दो इंदा संगाम संगामेंति, तं जहा-देविंदे य, मणुइंदे य। एगहत्थिणा वि णं पभू कणिए राया पराजिणित्तए । तएणं से कणिए राया महासिलाकंटयं संगाम संगामेमाणे नवमल्लई, नवलेच्छई कासी-कोसलगा, अहारस वि गणरायाणो हयमहियपवरवीरघाइयनिवडियचिंधद्धयपडागे किच्छपाणगए दिसोदिसि पडिसेहित्था । ॥सू०२॥ ___ छाया-ज्ञातमेतद् अर्हता, विज्ञातमेतद् अर्हता, स्मृतमेतत् अर्हता, महाशिलाकण्टकः संग्रामः, महाशिलाकण्टके खलु भदन्त ! संग्रामे वर्तमाने केऽजयन, के पराजयन्तः ? गौतम ! वज्रीविदेहपुत्रः अजयत्
महाशिलाकण्टक संग्रामवक्तव्यता'णायमेयं अरहया विनायमेय अरहया' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(णायमेयं अरहया, विनायमेयं अरहया, सुयमेयं अरहया, महासिलाकंटए संगामे महासिलाकंटएणं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था के पराजइत्था) अहंत प्रभुने यह जाना है, अर्हतमभुने यह विशेषरूपसे जाना है, अहंतप्रभुने यह याद जैसा किया है कि महाशिलाकंटक नामका संग्राम के होनेपर किन्होंने जय प्राप्त किया
મહાશિલાકંટક સંગ્રામની વક્તવ્યતા‘णायमेयं अरहया, विनायमेयं अरहया' त्या
सूत्राथ - (णायमेयं अरहया, विनायमेयं अरहया, सुयमेयं अरहयामहासिलाकंटए संगामे-महासिलाक टए णं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था के पराजइत्था ?) महाशिase नामना संग्राम वि मत प्रभुमे तयु, અહંત પ્રભુએ વિશેષરૂપે જાણ્યું છે, અહંત પ્રભુએ જાણે કે તેને યાદ જ કરી લીધું છે, તે મહાશિલાકંટક સંગ્રામમાં કોને વિજ્ય મળે, અને કેને પરાજય થયે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू. २ महाशिलाकण्टकसंग्रामनिरूपणम् ६८३ नवमलकिन, नवलेच्छकिनः काशी - कौशलकाः अष्टादशापि गणराजाः पराजयन्तः = पराजितवन्तः । ततः खलु स कूणिको राजा महाशिलाकण्टकं संग्रामम् उपस्थितं ज्ञात्वा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् - अवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! उदार्यि हस्तिराजं परिकल्पयत, हय-गज
और किन्होंने हार पाई ? (गोयमा) हे गौतम ! ( वज्जी विदेहपुत्तेजत्था, नवमलई नवलेच्छई कासी कोसलगा अट्ठारस वि गणेरायाणो पराजइत्था) वज्रो-इन्द्र और विदेहपुत्र कूणिक इन्होंने तो जय प्राप्तकी, तथा नवमल्लकी और नवलेच्छको जो की काशी एवं कोशलदेश के अठारह गणराजा थे इन्हों ने हार पाई अर्थात् वज्री और विदेहपुत्र जीते और ये १८ गणराजा हार गये. (तएणं से कोणिए राया, महासिलाकंदयं संगामं उवद्वियं जाणित्ता, कोडुंबिय पुरिसे सहावेs) इस के बाद कूणिक राजाने महासिलाकंटक संग्राम को उपस्थित हुआ जानकर अपने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया ( सद्दावित्ता एवं वयासी) बुलाकर उनसे ऐसा कहा - (खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! उदाई हत्थिरायं पडिकप्पेह) हे देवानुमियों ! तुम शीघ्र ही उदायी नामक पट्टहाथी को तैयार करो । ( हयगय-रह- जोहकलियं
(गोयमा !) हे गौतम! (बज्जी विदेहपुत्ते जहत्था, नवमल्लई नवलेच्छई कासी कोसलगा अट्ठारस वि गणरायाणो पराजइत्था) ते संग्राममां भी-छन्द्र અને વિદેહપુત્ર કૂણિકના વિજય થયે અને નવમક્ષ જાતિના અને નવ લિચ્છવી જાતિના—એ રીતે કાશી અને કૈાશલ દેશના ૧૮ ગણરાજાએ હતા, તેમને પરાજય થયે. એટલે કે વ અને વિદેહપુત્ર જીત્યા અને ૧૮ ગણરાજાએ હારી ગયા. હવે તે સંગ્રામનું પૂવૃત્તાંત આપવામાં આવે છે—
(तएण से कोणिए राया, महासिलाकंटयं संगाम उवद्वियं जाणित्ता, कोड बियपुरिसे सहावेइ ) न्यारे हूडि रामने महाशिलाउंट संग्राम थवाना સયેાગે ઉપસ્થિત થયેલા જણાયા, ત્યારે તેમણે પેતાના કૌટુખિક પુરુષાને પેાતાની पासे मोलाच्या ( सद्दावित्ता एवं वयासी ) मने मोलावीने या प्रमाणे मधु -- ( खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! उदाई इत्थिरायं पडिकप्पेह ) डे हेवानुप्रिये ! તમે તુરત જ ઉદાયી નામના મુખ્ય હાથીને તૈયાર કરો.
हय-गय-रह - जोहक लियं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८४
भगवतीसूत्रे
रथ-योध-कलितां चातुरङ्गिणीं सेनां सन्नाहयत, सन्नाह्य मम एताम् आज्ञप्तिका मित्र प्रत्यर्पयत । ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः कूणिकेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तः हृष्ट-तुष्टा यावत्-अञ्जलिं कृत्वा 'एवं स्वामिन् ! तथेति' आइया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति, प्रतिश्रुत्य क्षिप्रमेव छेकाचार्योपदेशमतिकल्पनाविकल्पैः सुनिपुणैः, एवं यथा औपपातिके यावत् भीमं सांग्रामिकम् अयोध्यम् उदायि
चाउरंगिण सेणं सन्नाह सन्नाहिता मम एयमाणत्तियं विप्पामेव पञ्चपिणह) तथा - घोडा, हाथी, रथ, एवं योद्धाओं से युक्त चतुरंग सेना को तैयार करो तैयार करके फिर शीघ्र ही मुझे मेरी आज्ञा वापस करो- अर्थात् सब अपकी आज्ञानुसार तैयारी हो चुकी है ऐसी हमें खबर दो (तएण ते कोडुंबियपुरिसा कोणिएणं रण्णा एवं बुत्ता समाणा हट्ट तुट्ठ जाव अंजलिं कट्टु 'एवं सामी' तहत्ति आणाए विणणं वयणं पडिसुणंति) इस प्रकार से कूणिक राजा द्वारा कहे गये वे कौटुम्बिक पुरुष बहुत ही अधिक हर्षविभोरबन गये - आनन्द के मारे उनके हृदय उछलने लग गये। बाद में उन्होंने दोनों हाथ जोड़कर ऐसा कहा कि हे स्वामिन् ! ठीक है-जैसी आपकी आज्ञा । इस प्रकार कहकर उन्होंने बडी विनय के साथ आज्ञा के वचनों को स्वीकार किया । ( पडिणित्ता खिप्पामेव छेयायरियोवएसमतिकपणाविकप्पेहिं सुनिउणेहिं, एवं उववाइय जाव भीमं संगामियं अउज्झं
चाउरंगिणं सेणं सम्न्ना हेह - सन्नाहित्ता मम एयमाणित्तियं खिप्पामेव पच्चपिह) તથા ઘેાડા, હાથી, રથ અને યેદ્ધાએથી યુકત ચતુરંગી (ચાર પ્રકારની) સેનાને તૈયાર કરે. અને તૈયાર કરીને મને તેની ખખર આપે. ( तरणं ते कोडुं वियपुरिसा कोणिएणं रण्णा एवं वृत्ता समाणा हट्ट तुट्ठा जाव अंजलि कट्टु एवं सामी तहत्ति आणाए विणणं वयणं पडिसुणंति ) लिए शब्न द्वारा ते टुम्मि પુરુષાને જ્યારે આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું ત્યારે તેએાના આનંદનો પાર ન રહ્યો, તેમનાં હૃદય આનંદથી નાચી ઊઠયાં. તેમણે બન્ને હાથ જોડીને કૂણિક રાજાને કહ્યું‘હું રાજન્! જેવી આપની આજ્ઞા ' આ પ્રમાણે કહીને ઘણા જ વિનયપૂર્વક તેમણે राज्मनी माज्ञानो स्वीअर यो. ( पडिणित्ता खिप्पामेव छेयायरियोत्रएसमतिकपणा - 1 -विकप्पेहिं सुनिउणेहिं एवं उववाइय जात्र भीम संगामियं अउज्झ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू.२ महाशिलाकण्टकसंग्रामनिरूपणम् ६८५ हस्तिराजं परिकल्पयन्ति, हयगज-यावत् सन्नाहयन्ति, सन्नाह्य यत्रैव कणिको राजा तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य करतल-यावत् कूणिकस्य राज्ञः ताम् आज्ञप्तिकाम् प्रत्यर्पयन्ति । ततः खलु स कूणिको राजा यौव मज्जनगृहं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य मजनगृहम् अनुपविशति, अनुप्रविश्य स्नातः उदाइं हत्थिरायं पडिकप्पेति, हयगय-जाव सन्नाति-संनाहिता जेणेव कूणिएराया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता करयल जाव कूणियस्स रनो तमाणत्तियं पञ्चप्पिणति) स्वीकार करके फिर उन्हों ने कुशल आचार्यों के उपदेश द्वारा प्राप्त तीक्ष्ण मतिकल्पना के विकल्पों से औपपातिक सूत्र में कहे हुए अनुसार यावत् भयंकर तथा जिस के समक्ष युद्धकरना बहुत ही कठिन है ऐसे उदायी हस्तिराज को तैयार किया-सजाया तथा घोडा-हाथी इत्यादि से युक्त यावत् चतुरंग सेना को तैयार किया. तैयार करके- सजा करके- फिर वे जहां पर कूणिक राजा थे वहाँ पर आये- वहां आकर उन्हों ने राजा को बडी नम्रता के साथ दोनों हाथ जोडकर कहा हे स्वामिन् । जैसी आपने आज्ञा दी है उसके अनुसार हमने सब तैयारी करली है। ( तहणं से कूणिए राया जेणेव मजणघरं तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद वे कूणिक राजा जहां पर स्नानघर था वहां पर आये (उवागच्छित्ता) वहां आकर के (मजणघरं अणु. उदाइं हत्थिराणं पडिकप्पंति, हय-गय-जाव सन्नाहे ति-संनाहित्ता जेणेव कूणिए राया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता करयल जाव कूणियस्स रण्णो तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति) रानी माज्ञाने। २०४।२ ४शन तेभो ४२॥ આચાર્યોના ઉપદેશ દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલી તીક્ષ્ણ મતિકલ્પનાના વિકલ્પ અનુસાર અને ઔપપાતિક સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણેની પદ્ધતિથી તે ભયજનક અને જેની સાથે યુદ્ધ કરવું અતિશય મુશ્કેલ થઈ પડે એવા હસ્તિરાજ ઉદાયીને તૈયાર કર્યો. ઘેડા, હાથી, રથ
દ્વાએથી યુકત ચતુરંગ સેનાને પણ તૈયાર કરી. આ રીતે હાથી તથા સેનાને તૈયાર કરીને, તેઓ જ્યાં કૂણિક રાજા વિરાજતા હતા ત્યાં આવ્યા. ત્યાં જઈને તેમણે ઘણી નમ્રતાપૂર્વક બન્ને હાથ જોડીને રાજાને આ પ્રમાણે કહ્યું- “હે રાજન! આપની माज्ञानुसारनी सघजी तैयारीमा ४३1 लीधी छे' (तएणं से कूणिए राया जेणेव मज्जणघरं तेणेव उवागच्छइ) त्या२४ ४ि । न्यi नानतु त्यो पढेi-या. (उवागच्छित्ता) त्याने. (मज्जणघरं अणुप्पविसइ) तेमणे ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८६
भगवतीसूत्रो कृतबलिकर्मा, कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः सर्वालङ्कारविभूषितः सन्नद्ध-बद्धवर्मितकवचः उत्पीडितशरासनपट्टिकः पिनद्धगैवेयकविमलवरबद्धचितपटः गृहीतायुधप्रहरणः, सकोरण्टकमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन, चतुश्चाभरबालवीपविसइ) वे उस स्नानगृहमें प्रविष्ठ हुए अन्दर गये (अणुप्पविसित्ता पहाए, कयबलिकम्मे, कयकोउयमंगलपायच्छित्ते, सव्वालंकारविभूसिए, सन्नद्धबद्धवम्मियकवए, उप्पीलियसरासणपट्टिए, पिणद्धगेवेजविमलवरबद्धचिंधपट्टे, गहियाउहप्पहरणे, सकोरिंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणे णं चउचामरबालवीइयंगे, मंगलजयसद्दकयालोए एवं जहा उववाइए जाव उवागच्छित्ता उदाइंहत्थिरायं दुरूढे) वहां प्रवेशकर उन्होंने स्नान किया, स्नानकर वायस आदिकोंके लिये अन्नादिक देनेरूप बलिकर्म किया दुःस्वप्न आदिकोंको नष्ट करने के निमित्त मषीतिलक आदि कौतुकोंको, दधिअक्षत आदि मंगलोंको किया बादमें उन्होंने समस्त अलंकारोंसे विभूषित होकर सम्बद्ध बद्ध होकर वख्तर कवच पहिरा धनुषको चढाकर हाथमें लिया अथवा कलाई के ऊपर शरासनपट्टिका बांधी, कंठमें हार आदि आभूषण पहिरे उत्तमोत्तम श्रेष्ठयोधा होनेके चिह्नोंको वीरपट्टकोंको बांधा तथा आयुधोंको तथा प्रहरणों शस्त्रोकों धारण किया । उस समय उनके मस्तक ऊपर कोरण्ट पुष्पोंकी माला स्नानमा प्रवेश ४ो. (अणुप्पविसित्ता पहाए, कयबलिकम्मे, कय कोउयमंगल-पायच्छित्ते, सवाल'कारविभूसिए, सन्नद्ध-बद्धवम्मियकवए, उप्पीलियसरासणपट्टिए, पिणद्धगेवेचविमलवरबद्धचिंधपट्टे, गहियाउहप्पहरणे, सकोरिटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चउचामरबालवीइयंगे, मंगलजयसद्दकयालोए एवं जहा उववाइए जाव उवागच्छित्ता उदाइं हत्थिरायं दरूढे) त्या प्रवेश शन तेभए स्नान यु. स्नान रीने मसिभ ४यु- वायस આદિને અન્નાદિ દીધાં, દુઃસ્વપ્ન આદિના નિવારણને માટે મશીતિલક આદિ કૌતુકે કર્યા અને દધિ અક્ષત આદિ મંગળ કર્યા. ત્યારબાદ તેમણે સમસ્ત અલંકારોથી વિભૂષિત થઈને શરીર ઉપર ખૂબ કસીને બખતર બાંધ્યું- બખતર ધારણ કર્યું. ત્યારબાદ તેમણે દેરી ચડાવીને ધનુષને તૈયાર કર્યું અથવા કાંડા પર શાસન પટ્ટિકા બાંધી, કંઠમાં હાર આદિ આભૂષણે પહેર્યા, ઉત્તમોત્તમ દ્ધા હોવાની પ્રતીતિ કરાવતી વીરતાસૂચક પટ્ટીઓ બાંધી તથા આયુધોને તથા શસ્ત્રોને ધારણ કર્યા. તે વખતે તેમના મસ્તક પર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू.२ महाशिलाकण्टकसंग्राम निरूपणम् जिताङ्गः मङ्गलजयशब्दकृतालोकः एवं यथा औपपातिके यावत् - उपागत्य उदायि हस्तिराजम् दुरूढः । ततः खलु स कूणिको राजा हारात्रस्तृतसुकृतरतिदवक्षाः यथा औपपातिके यावत् श्वेतवरचामरैः उद्धयमानैः उद्धयमानैः हय- गज-रथ-प्रवरयोधकलितया चतुरङ्गिण्या सेनया सार्धं संपरिवृतः, महाभट डगरवृन्दपरिक्षिप्तो यत्रैव महाशिलाकण्टकः संग्रामस्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य महाशिलाकण्टकं संग्रामम् उपयातः पुरतश्च स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः एकं महान्तम् अभेद्यकवचं वज्रप्रतिरूपकं विकुर्वित्वा खलु तिष्ठति ।
से युक्त छत्र तना हुआ था, दोनों और उनकी चार चामर ढोरे जा रहे थे | ऐसे ये कूणिक राजा कि जिनके दर्शन से मंगल तथा जयशब्द हरएकके मुख से निकल रहा था औपपातिक सूत्रमें कहे गये अनुसार यावत् जहां वह उदायी नामका प्रधान हाथी था वहां पर आये वहां आकर फिर वे उस पर सवार हो गये । (तए णं से कूणिए राया हारोत्थ य सुकयरइयवच्छे, जहा उववाइय जाव सेयवरचामराहिं उद्धवमाणीहिं, उद्भवमाणीहि, हय-गय-रह पवर जोहकलियाए चाउरंगिणीए सेणाए, सद्धि संपरिघुडे, महया भडचडगर बिंदपरिक्खिते जेणेव महासिलाकंदए संगामे, तेणेव उवागच्छह, उवागच्छित्ता महासिलाकंटयं संगामं ओयाए, पुरओ य से सक्के देविंदे देवराया एवं महं अभेजकar aहरपडिरूवगं विडम्बित्ताणं चिट्ठइ) इसके बाद,
કારટ પુષ્પાની માળાઓથી યુકત છત્ર શાલી રહ્યું હતું તથા તેમને અન્ને પડખે ચાર ચમરા ઢોળાતાં હતાં–તે ચામરો વડે પવન નખાઇ રહ્યો હતા, આવા તે કૂણિક રાજાના દન થતાં જ ચારે દિશામાંથી લેકે જયનાદ કરતા હતા અને માંગલિક શોનું ઉચ્ચારણ કરતા હતા. આ વિષયનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રાનુસાર સમજવું. એવા તે કૂણિક રાજા પેાતાના હસ્તિરાજ ઉદાયી પાસે આવ્યા અને તેના ઉપર સવાર થઇ ગયા. ( तरणं से कूणिए राया हारोत्थय सुकयरइयवच्छे, जहा उववाइय जाव सेयबरचामराहिं उद्धवमाणीहिं, उद्भवमाणीहिं, हयगय रह- पवर जोहकलियाए चाउर गिणीए सेणाए, सद्धिं संपरिवुडे, महया - भड-चर- गर विंद परिक्खिते जेणेव महासिलाकटए संगामे, तेणेत्र उवागच्छर, उवागच्छित्ता महासिलाकंद संगाम ओयाए, पुरओयसे सके देविंदे देवराया एगं मह अभेज्जकवयं वइरपडिरूवगं विउन्वित्ताणं चिट्ठा) त्यारमाह, डारथी युत होवाने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
-
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
भगवतीसूत्र एवं खलु द्वौ इन्द्रो संग्रामं संग्रामयेते, तद्यथा-देवेन्द्रश्च, मनुजेन्द्रश्च, एक हस्तिनाऽपि खलु प्रभुः कणिको राजा पराजेतुम् । ततः खलु स कुणिको राजा महाशिलाकण्टकं संग्रामं संग्रामयमानान् नव मल्लकिनः, नव लेच्छकिनः काशी-कौशलकान् अष्टादश अपि गणराजान् हतमथितप्रवरवीरघातितनिपतितचिह्नध्वजपताकान् कृच्छ्रमाणगतान् दिशोदिशं प्रतिषेधितवान् ॥मू०२॥ हारसे जिनका वक्षस्थल युक्त होनेके कारण देखनेवालों के लिये मनोहर बना हुआ है, और जैसा औपपातिक सूत्र में कहा गया है उसके अनुसार यावत् बारंबार ढोरते हुए श्वेतचामरोंसे तथा हय घोडा हाथी, रथ श्रेष्ठ योधाओंसे सहित चतुरंगिणी सेना से एवं महासुभटोंके विस्तीर्ण समूहसे घिरे हुए वे कूणिक राजा जहां पर महाशिलाकंटक नामका संग्राम था वहां पर आये वहां आकर वे उस संग्राममें उत्तर पडे, उस समय उनके समक्ष देवेन्द्र देवराज शक्र वज्र के समान एक बडे भारी अभेद्य कवचको विकुर्वणासे निष्पन्न कर खडा हो गया (एवं खलु दो इंदा संगामं संगामेंति, तं जहा देविंदेय मणुइंदेय एगहत्थिणा वि णं पभू कूणिए राया पराजिणित्तए, तएणं से कणिए राया महासिलाकंटयं संगामं संगामेमाणे नवमल्लई, नवलेच्छई कासी कोसलगा अट्ठारस वि गणरायाणो हयमहियपवरवीरघाइयनिवडियचिंधद्धयपडागे किच्छपाणगए दिसोदिसं पडिसेકારણે જેમનું વક્ષસ્થલ દર્શકને ઘણું જ મનહર લાગતું હતું, અને પપાતિક સૂત્રમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે તે અનુસાર, (યાવતુ) વારંવાર આવતા ચમરથી તથા ઘોડા, હાથી, રથ અને પાયદળરૂપ ચતુરંગી સેનાથી અને મહા સુભટના વિશાળ સમૂહથી વીંટળાયેલા તે કૂણિક રાજા જ્યાં મહાશિલાકંટક નામનું સમ્રાંગણ હતું ત્યાં આવ્યા. ત્યાં આવીને તેઓ તે સંગ્રામમાં ઉતરી પડયા–એટલે કે તે સંગ્રામમાં ભાગ લેવા લાગ્યા. તે સમયે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક વજના જેવું, અતિશય અભેદ કવચ પિતાની વિકુવણ દ્વારા નિર્માણ કરીને કૂણિક રાજાની સમક્ષ ઉપસ્થિત થયો. ___(एवं खलु दो इंदा संगामं संगामें ति, तं जहा देविदे य मणुइंदे य एग हत्थिणा वि णं पभू कूणिए राया पराजिणित्तए, तएणं से कूणिए राया महासिलाकंटयं संगाम संगामेमाणे नवमल्लई, नवलेच्छई कासीकोसलगा अट्ठारस वि गणरायाणो हयमहियपवरवीरघाइयनिवडियचिंधद्धयपडागे किच्छपाणगए दिसोदिस पडिसेहित्था ) त्या२ मा ते न्द्रो - हेवेन्द्र शर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.९ मु. २ महाशिलाकण्टकसंग्रामनिरूपणम् ६८९ ____टीका-'णायमेयं अरहया, विन्नायमेयं अरहया, मुयमेयं अरहया' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! ज्ञातं सामान्यतो विदितम् एतद्-वक्ष्यमाणं वस्तु अर्हता भगवता, विज्ञातं केवलज्ञानेन विशेषरूपेण ज्ञातं भवेत् एतत् वक्ष्यमाणं वस्तु अर्हता भगवता । स्मृतमिव स्मृतं भवेत् एतत्-वक्ष्यमाणं वस्तु अर्हता भगवता, स्पष्टप्रतिभाससद्भावात्, वक्ष्यमाणमेवाह-'महासिलाकटए संगामे२'यत्हित्था) इसके बाद उनदोनों इन्द्रोमें देवेन्द्र शक्र और मनुजेन्द्र कोणिक राजामें आपसमें युद्ध प्रारंभ हो गया कोणिक राजा एक हाथीसे भी शत्रुपक्ष को जीतने के लिये समर्थ हैं इसीसे उन्होंने महाशिलाकंटक संग्राम को करते हुए नवमल्लकी और नवलेच्छकी १८ अढारह गणराजाओंको जो कि काशी और कोशल के थे मारा, उनके योद्धाओं को मारा, उनकी चिह्नयुक्त ध्वजाओं और पताकाओंको नष्ट कर दिया उन्हें कष्टगत माणोंवाला बना दिया तथा चारों दिशाओंमें उन्हें भगा दिया।
टीकार्थ-सूत्रकारने इस सूत्रद्वारा महाशिलाकंटक संग्राम के विषय की वक्तव्यताका कथन किया है । इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि भदन्त ! 'णायमेयं अरहया' जिस वस्तुका कथन आगे किया जानेवाला है, वह वस्तु सामान्य रूपसे अहंत प्रभुने जानी है 'विनायमेय अरहया' तथा केवलज्ञानरूप विशेषबोधसे उन्हीं अहंत प्रभुने उसी वस्तुको विशेषरूपसे जानी है तथा इसी वक्ष्यमाण वस्तुका 'सुयमेयं अरहया' उन्हीं अहंत प्रभुने स्पष्टप्रतिभासका सद्भाव होनेसे અને મનુજેન્દ્ર કૃણિક રાજા–બનેએ સાથે રહી સંગ્રામ શરૂ કર્યો. કૃણિક રાજા તે એક હાથી વડે પણ શત્રુપક્ષને પરાજિત કરવાને સમર્થ હતો. તેથી તેણે મહાશિલાકંટક સંગ્રામમાં યુદ્ધ ખેલીને કાશી અને કૌશલને નવ મલ અને નવ લિચ્છવી મળીને કુલ ૧૮ ગણરાજાઓને હરાવ્યા, તેમના દ્ધાઓને સંહાર કર્યો, અને તેમની ચિહ્નયુકત ધ્વજાઓ અને પતાકાઓનો નાશ કર્યો. તેમને પિતાનાં પ્રાણ બચાવવા પણ મુશ્કેલ થઈ પડયા અને તેઓ ભયના માર્યા ચારે દિશાઓમાં ભાગવા લાગ્યા.
ટકાથ– સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં મહાશિલાકંટક નામના સંગ્રામનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે'णायमेयं अरहया' महन्त ! ने तुर्नु ४थन मा ४२वानुं छे, ते परंतु सामान्य रीते सत प्रभुमे neी डाय छ, 'विनायमेयं अरहया' तथा शान३५ વિશેષ બોધ વડે એ જ અહંત પ્રભુએ એ જ વસ્તુને વિશેષરૂપે જાણ હોય છે, તથા तमना ज्ञान 3 तमना द्वारा लेवामां यावती परतुने 'मुयमेय अरहया'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे महाशिलाकण्टकः संग्रामः२ इति, महाशिलाकण्टक इति-महाशिलेव कण्टको जीवितभेदकत्वाद् महाशिलाकण्टकः, यत्र तृणशलाकादिनाऽप्यभिहतस्याश्वहस्त्यादेमहाशिलाकण्टकेनेवाभ्याहतस्य वेदना जायते स संग्रामो महाशिलाकण्टक उच्यते। अयं संग्रामः किमर्थं जात इति तदुत्पत्तिरियम्आसीचम्पायां कूणिको नाम राजा। तस्य हल्ल-विहल्ल-नामानौ द्वौ लघुभ्रातरौ। एतौ श्रेणिकप्रदत्तसेचनकहस्त्यारूढौ दिव्यकुण्डलचसनहारविभूषितों यथेच्छं विलसन्तौ पद्मावतीदेवोप्रेरणया कूणिकेन हस्तिनं याचितौ । तौ याद जैसा किया है वह वक्ष्यमाण वस्तु क्या है ? तो इसी बातको स्पष्ट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं वह वक्ष्यमाण वस्तु महाशिलाकण्टक संग्राम है। महाशिलेव कण्टको जीवितभेदकत्वात् महाशिलाकंटकः' जिस संग्राममें तृण शलाका आदिसे भी अभिहतहुए अश्व हस्ती आदिको ऐसी वेदना हो कि जैसी वेदना प्राणीको महाशिला एवं कण्टकसे अभिहत (घायल) होने पर होती है । उसी संग्रामका नाम महाशिलाकंटक संग्राम है । इस संग्रामकी उत्पत्ति इस प्रकारसे हुई है चम्पा नगरीमें कणिक नामके राजा थे । इनके हल्ल और विहल्ल ये दो छोटे भाई थे। श्रेणिक राजाने इन्हें एक हाथी जिसका नाम सेचनक था दिया था । एक दिनकी बात है कि ये दोनों भाई दिव्यकुण्डल, दिव्य वसन और दिव्यहारसे विभूषित होकर आनन्दोल्लास मग्न बने हए उस हाथी पर बैठ कर नगर से बाहिर निकले पद्मावती देवीने जी कि कूणिक राजाकी रानी थी એ જ અહંત પ્રભુએ સ્પષ્ટ પ્રતિભાસને સભાવ હેવાને લીધે જાણે કે યાદ જ કરી લીધી હોય છે. તે વફ્ટમાણ વસ્તુ કઈ છે, એ જ વાતને સૂત્રકાર હવે સ્પષ્ટ કરે છે. - ते १क्ष्यमा १२तु 'मशिखाट सभाम' छे. 'महाशिलेव कण्टको जीवित भेदकत्वात महाशिलाकंटकः ' सश्राममा तृjust l६ पडे घायल येता ઘડા હાથી આદિને એવી વેદના થાય છે કે જેવી વેદના મહાશિલા અને કંટક વડે ઘવાયેલાં પ્રાણીઓને થાય છે, એવા સંગ્રામને મહાશિલાકંટક સંગ્રામ કહે છે. તે સંગ્રામની ઉત્પત્તિ આ પ્રમાણે થઈ હતી. ચંપા નગરીમાં કૂણિક નામે રાજા રાજ્ય | કરતો હતો. તેને હલ અને વિહલ નામે બે ભાઈઓ હતા. તે બન્ને ભાઈઓ કૂણિકથી નાના હતા. શ્રેણિક રાજાએ તેમને સેચનક નામે એક હાથી આયે હતે. હવે એક દિવસે એવું બન્યું કે તે બન્ને ભાઈઓ દિવ્ય કુંડલ, દિવ્ય વસ્ત્ર અને દિવ્ય હાર ધારણ કરીને, ઘણુ જ આનંદેલાસમાં મગ્ન થઈને તે હાથી પર સવાર થઈને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू.२ महाशिलाकण्टकसंग्रामनिरूपणम् ६९१ च तद्भयाद् वैशाल्यां नगयाँ स्वमातामहचेटकराजसमीपे हस्तिनम् अन्तःपुरपरिवारं च गृहीत्वा गतौ । कणिकेन दृतप्रेषणतो याचितो, तेन शरणागतत्वेन न तौ प्रेषितौ । ततः कूणिकेन 'यद्येवं तर्हि संग्रामाय सज्जीभव' इति चेटको दृत द्वारा समाहूतः। तेनापि 'सज्जोऽस्मि' इति ज्ञापितम् । ततः कुणिको भिन्नमातृकान स्वभ्रातॄन कालादिदशकुमारान् नीत्वा युद्धे संपाप्तः । इतश्च इन्हें इस स्थितिमें जाते हुए देखा देखते ही उसने अपने पति कूणिक राजासे उस हाथीकी चाहना के लिये प्रेरणा की। कणिकने उसकी प्रेरणा से उनसे उस हाथीको मांगा। उन्होंने उन्हें वह हाथी नहीं दिया और हाथीके नहीं देने से भयभीत बनकरके दोनों अपने परिवारको
और उस हाथीको लेकर वैशाली नगरीमें अपने नाना चेटकराजके पास चले गये। कुणिकने अपने दूतको चेटकराजके पास भेजा और कहलवाया कि इन दोनोंको वापिस चम्पानगरीमें भेज दो पर चेटकराजने शरणमें आये हुवे उन दोनों अपने नातियों (हलविहलकुमारों) को वापिस नहीं भेजा अन्तमें कूणिकने चेटकराजके पास अपने दूतको पुनः भेजकर यह संदेश भेजा कि यदि तुम अपने नातियों को वापिस नहीं करते हो तो तुम युद्धके लिये तैयार हो जाओ । चेटकराजने युद्ध के लिये तैयार हूं ऐसा कहकर दूतको वापिस करदिया कणिकने अपने अपरमाताके काल आदि दश कुमारों को साथ में लेकर युद्धभूमिमें प्रवेश किया । कूणिकको युद्ध के लिये आया નગરની બહાર નીકળ્યા. કૃણિક રાજાની રાણી પદ્માવતીએ તેમને તે હાથી પર સવાર થઈને જતાં જોયાં, દેખતાં જ તેને તે હાથી ગમી ગયે. તેણે તેના પતિ કુણિક પાસે તે હાથી મેળવી આપવાની માગણી કરી. રાણીના પ્રેરણાથી કૃણિકે હલ અને વિહલ પાસેથી તે હાથી માગ્યા. તેમણે હાથી આપવાની ના પાડી. ત્યાર બાદ કુણિકને ભય લાગવાથી તેઓ તેમના પરિવાર સહિત તેમના દાદા (માતાના પિતા) ચેટક રાજા પાસે વૈશાલી નગરીમાં ચાલ્યા ગયા. કૃણિકે ચેટક રાજા પાસે પિતાના દૂતને મેકલીને કહેવરાવ્યું કે “હલ અને વિહલને ચંપાનગરીમાં પાછા મોકલી દે.” પણ ચેટકરાજાએ શરણે આવેલા પિતાને બે દોહિત્રને પાછા મોકલ્યા નહીં. ત્યારે કૂણિકે ફરીથી પિતાના દૂતને ચટક રાજ પાસે મોકલીને કહેવરાવ્યું કે જે તમારા બન્ને દોહિત્રે (હદ્ધ વિહલ્લ)ને પાછાં ન લેંપવા હોય તે મારી સાથે યુદ્ધ કરવા માટે તૈયાર રહેજે.” ચેટક રાજાએ એ જ દૂતની સાથે જવાબ મેકલ્યા કે “હું યુદ્ધને માટે તૈયાર છું.' કૃણિકે પોતાના ઓરમાન ભાઈઓના કાલ આદિ દસ કુમારને પિતાની સાથે રાખીને યુદ્ધભૂમિમાં પ્રવેશ કર્યો. કૂણિક રાજા સમરાંગણમાં આવી પહોંચ્યાની ખબર મળતાં, ચેટક રાજા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९२
भगवतीसूत्रो चेटकोऽपि काशीकोसलकदेशाधिपतीन् नव लेच्छकिनो नव मल्लकिनश्चाष्टादशगणराजान् ससैन्यकान् आदाय संग्रामे समुपस्थितः। तयोः संग्रामे कालादयो दश भ्रातरो दशस्वपि दिवसेषु मृताः। कूणिकः पराजितः । एकादशे दिवसे कुणिकेनाराधितौ शक्रचमरेन्द्रौ समागतो। शक्रः कूणिकाय वज्रप्रतिरूपकमभेधकवचं दत्तवान् । चमरस्तु महाशिलाकण्टकः स्थमुलश्चेति द्वौ संग्रामौ विकुर्वितवानिति महाशिलाकण्टको रथमुशलश्च संग्रामः सञ्जात इति ।
तत्र वक्तव्यविषयमाह-' महासिलाकंटए णं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था, के पराजइत्था ?। हे भदन्त ! महाशिलाकण्टके खलु संग्रामे हुआ सुनकर चेटकराज भी काशी कोसल देशके अधिपति नौ लेच्छकियोंको और नौ मल्लकियोंको जो कि अढारह गणराज थे उन्होंकी सेनाके साथमें लेकर संग्राम भूमिमें आकर उपस्थित हो गये । दोनों ओरसे घमासान युद्ध हुआ उसमें कूणिकराजाके कालकुमार आदि भाई दशदिनमें मारदिये गये । अन्तमें कूणिक परास्त हो गया । ग्यारहवें दिन कूणिकने शक्र और चमरेन्द्रकी आराधना की । वे दोनों उपस्थित हो गये । शक्रने कूणिकके लिये वज्रके जैसा एक अभेद्य कवच दिया चमरेन्द्रने महाशिलाकण्टक और रथमुशल इन दो संग्रामोंकी विकुर्वणाकी । इस तरह महाशिलाकण्टक संग्राम
और रथमुशल संग्राम ये दो सग्राम हुए इसी महाशिलाकण्टक संग्रामकी वक्तव्यता के विषयमें 'महासिलाकंटएणं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था के पराजइत्था' गौतम प्रभुसे इस प्रकारसे पूछते हैं પણ ૧૮ ગણરાજાઓનો સાથ લઈને સંગ્રામભૂમિમાં આવી પહોંચે. તે ૧૮ ગણરાજાઓમાંથી નવ મલ્લ જાતિના અને નવ લિચ્છવી જાતિના ગણરાજાઓ હતા. અને તેઓ કાશી અને કોશલ દેશના અધિપતિ હતા. તેમની વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ મચ્યું. દસ દિવસના યુદ્ધ દરમિયાન કૂણિક રાજાના કાલ આદિ ૧૦ ભાઈઓ માર્યા ગયા. અન્ત કૃણિક રાજા પણ પરાસ્ત (પરાજિત) થઈ ગયે. અગિયારમેં દિવસે કુણિક રાજાએ શક અને ચમરેન્દ્રની આરાધના કરી. તે બન્ને દેવે તેમની સમક્ષ ઉપસ્થિત થયા. શકે કુણકને વજના જેવું એક અભેદ્ય કવચ (બખતર) આપ્યું, અને ચમરેન્દ્ર મહાશિલાકંટક અને રથમુશલ, એ બે સંગ્રામની વિદુર્વણ કરી આ રીતે મહાશિલાકંટક અને રથમુશલસંગ્રામ નામનાં બે સંગ્રામે થયા.
એ જ મહાશિલાક ટક સંગ્રામના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ प्रमाणे प्रश्न पूछे छ- 'महासिलाकंटएणं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू.२ महाशिलाकण्टकसंग्राम निरूपणम् ६९३ वर्तमाने प्रवर्तमाने केऽजयन् = जयं लब्धवन्तः के च पराजयन्त = पराजय लब्धवन्तः ? भगवानाह - 'गोयमा ! वज्जी विदेहपुत्ते जइत्था' हे गौतम ! वज्री = शक्रः विदेहपुत्रः = कूणिकच जितवन्तौ जयं लब्धवन्तौ 'नव मलई, नव लेच्छई कासी - कोसलगा अट्ठारस वि गणरायाणो पराजइत्था' नव मल्लकिनः मल्ल किनामानों नव राजानः नव लेच्छकिनः लेच्छ किनामानों नव राजान श्व काशीकोशलकाः, काशी वाराणसी तद्वासिन आधा नव मल्लकिनः, कोशला अयोध्या वासिनः अपरे नव लेच्छकिनो भूपा मिलित्वा एते अष्टादश अपि गणराजाः समुपस्थिते कार्ये ये गणं कुर्वन्ति ते गणराजाः पराजित वन्तः=पराजय ं लब्धवन्तः । चमरेण महाशिलाकण्टके संग्रामे चिकुर्विते कि हे भदन्त ! जब महाशिलाकंटकसंग्राम हो रहा था तब उसमें कौन? तो परास्त हुए और कौन? जीते ? इसके उत्तरमें प्रभु गौतम से कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम । वज्जी विदेहपुत्ते जइस्था' वज्री इन्द्र और विदेहपुत्र कणिक इन दोनोंने जय प्राप्त की, तथा 'नवमलई नवलेच्छई कासी कोसलगा अट्ठारस वि गणरायाणो पराजइत्था' काशी देशके निवासी मल्लकी नामवाले नौ ९ राजा एवं कोशल अयोध्या निवासी लेच्छकी नामवाले नौ ९ राजा ये सब अठारह गणराजा हार गये - कार्य के उपस्थित होने पर जो सब मिलकर उसका विचार करते हैं वे गणराज कहलाते हैं । चमरके द्वारा महाशिलाकण्टक संग्राम जब विकुर्वित हुआ तब कूणिक राजा ने क्या कियाके पराजइत्था ?' हे अहन्त ! ने महाशिलाई संग्राम यास्यो, तेमां होना होन વિજય થયા અને કાના કાના પરાજય થયા ?
तेन। उत्तर भाषता महावीर अलु उडेछे - ( गोयमा ! ) हे गौतम! 'वज्जी विदेह ते जत्था,' कभी (इन्द्र) भने विहेडुपुत्र (शि) से मन्नेन। विन्य थयो, 'नवमल्ल, नवलेच्छई कासी - कोसलगा अट्ठारस वि गणरायाणो पराजइत्था ' કાશીદેશ નિવાસી મહલ જાતિના નવ ગણુરાજાએ અને કૈાશલ (અપેાધ્યા) નિવાસી લિચ્છવા જાતિના નવ ગણરાજાએ, એમ બધાં મળીને ૧૮ ગણરાજાઓને પરાજય થયો. (તે સમયે ભારતમાં ગણરાજ્ગ્યા હતાં. ખાસ પ્રસંગે લેાકેા ભેગા મળીને નિય લેતા. લેાકેાના પ્રતિનિધિએ ચૂંટી કાઢવામાં આવતા, નાયક આદિની પણ ચૂંટણી થતી. તે નાયકાને અહીં ગણુરાજાએ કહેવામાં આવ્યા છે.) ચમરેન્દ્ર દ્વારા જ્યારે મહાશિલાકટક સંગ્રામની વિણા કરવામાં આવી ત્યારે કૂણિકે શું કહ્યું, તે હવે સૂત્રકાર પ્રકટ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४
भगवती सूत्रे
सति कूणिकः किं कृतवानित्याह- 'तए णं से' इत्यादि । 'तए णं से कोणिए राया महासिला कंटयं संग्रामं उवद्वियं जाणित्ता कोडुंबियपुरिसे सहावे ' ततः महाशिलाकण्टकसंग्राम विकुर्वणानन्तरं खलु स कूणिको राजा महाशिलाकण्टकं नाम संग्रामम् उपस्थितं ज्ञात्वा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति आह्वयति 'सदावित्ता एवं वयासी' - शब्दयित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अत्रादीत - 'विप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! उदाई हस्थिरायं पडिकप्पेह' भो देवानुप्रियाः ! क्षिप्रमेव शीघ्रमेव 'उदाई' तन्नामानं हस्तिराजं पट्टहस्तिनं परिकल्पयत सज्जीकुरुत यूयम्, 'हय-गय-रह- जोह-कलिय चाउरंगिणि सेणं सम्नाहेह' हय- गज-रथ-योधकलितां घोटकहस्ति शकट-भटयुक्तां चतुरङ्गिणीं सेनां सन्नाहयत = सन्नद्धां कुरुत यूयम्, 'सन्नाहेत्ता मम एयमाणत्तिय खियामेव पच्चविणह' सन्नाह्य = सन्नद्धीकृत्य मम एताम् आज्ञप्तिकाम्=आज्ञां क्षिममेव इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'तएण से कूणिए राया महासिलाकंटयं संगामं उवद्वियं जाणित्ता कोटुंबियपुरिसे सदावेह' हे गौतम! जब चमर के द्वारा महाशिलाकंटकसंग्राम विकुर्वित हो चुका तब कूणिक राजा ने अपने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया - 'सद्दावित्ता एवं वयासी' बुलाकर उनसे उसने ऐसा कहा - 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! उदाई हस्थिरायं पडिकप्पेह' हे देवानुप्रियों ! तुम लोग बहुत ही जल्दी उदायी नामके पहहाथी को सज्जित करो - 'हय-गय-रह- जोहक लियं चाउरंगिणं सेणं सन्नाहेद' तथा घोडा, हाथी, रथ और योधाओं से युक्त चतुरंगिणी सेना को भी सज्जित करो । 'सन्नाहेत्ता मम एयमाणन्तियं खिप्पामेव पञ्चष्पिणह' सज्जित करके फिर हमें पीछे से शीघ्र ही मेरी आज्ञा के अनुसार तुमने सब काम कर लिया है ऐसी ४२ - 'तणं से कूणिए राया महासिलाकटयं संगामं उवद्वियं जाणित्ता कोडु बियपुरिसे सहावे' हे गौतम! न्यारे यभर द्वारा महाशिलाईट सौंग्रामनी વિકુણા થઇ ચુકી, ત્યારે કૂશિક રાજાએ પોતાના કુટુંબના માણસોને ખેલાવ્યા. 'सावित्ता एवं वयासी' अने तेमने मोसावीने या प्रमाणे - 'खिप्पामेव भो देवापिया ! उदाई हत्थरायं पडिक पेह' हे हेवानुप्रियो ! तमे हस्तिरान उधायीने तुरत सन्न्न ४. 'हय-गय-रह- जोहकलिय चाउर गिणिं सेणं सन्नाह' तथा घोडा, हाथी, २थ भने योद्धा गोथी युक्त यतुरंगी सेना तैयार . ' सन्नाहेत्ता मम एयमाणत्तिय खिप्पामेव पच्चष्पिणह' हाथी तथा सेनाने सन्न पुरीने तुरतन મને ખબર આપે! કે આપની આજ્ઞાનુસાર સઘળી તૈયારી થઇ ગઈ છે.’ तणं ते
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९०२ महाशिलाकण्टकसंग्राम निरूपणम् ६९५ प्रत्यर्पयत = निवेदयत 'तर णं ते कोटुंबियपुरिसा कोणिएणं रना एवं बुत्ता समाणा हट्ट तुट्ठ जाव अंजलि कट्टु 'एवं सामी, तहत्ति' आणाए विणणं वयणं पडिसृणंति' ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः कुणिकेन राज्ञा एवमुक्तप्रकारेण उक्ताः = आज्ञप्ताः सन्तः हृष्ट-तुष्टाः हर्ष - तोषयुक्ताः यावत् - प्रसन्न - चेतसः अञ्जलिं कृत्वा 'एवं स्वामिन् ! तथेति' आज्ञया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति, 'पडिसृणित्ता खिप्पामेव छेयायरियोत्रएसमकपणा -वि-कप्पेहि सुनिउणेहिं प्रतिश्रुत्य क्षिप्रमेत्र छेकाचार्योपदेशमतिविकल्पैः, छेको=विदग्धः निपुण इत्यर्थः, य: आचार्य: शिल्पोपदेशदाता, तस्योपदेशात् या मतिकल्पना:विकल्पास्तैः सुनिपुणैः ' एवं जहा उनवाइए जान भीमं संगामियं अउज्झं उदा स्थिराय पडकपेति' एवं यथा - औपपातिके सूत्रे यावत् कथनानुसारं खबर दो। 'तरणं ते कोडुंबियपुरिसा कोणिएणं रना एवं वृत्ता समाणा हट्ट जाव अंजलि कट्टु एवं सामी तहत्ति आणाए विणएणं aणं पडिसुणति' ऐसा कूणिक राजा का वचन सुनकर उन कौटुम्बिक पुरुषोंने हर्ष और तोष से युक्त यावत् प्रसन्नचित्त होते हुए दोनों हाथों को जोड़कर 'हे स्वामिन आपकी आज्ञा प्रमाण है' ऐसा कहा - और कह कर आज्ञा के अनुसार विनय के साथ उनके बचनों को सुना 'पडिणित्ता खिप्पामेव छेयायरियोवएसमहकप्पणा-वि- कप्पेहिं सुनहिं एवं जहा उववाहए जाव भीमं संगामियं अउज्झ उदाई हत्थिरायं पडिकप्पे ति' सुनकर निपुण शिल्पोपदेशदाता आचार्य के उपदेश से जन्य मति की कल्पना के अनुसार उन्होंने विचार२ कर बहुत ही अच्छी तरह से जैसा कि औपपातिक सूत्र में कहा गया कोड बियपुरिसा कोणिएणं रण्णा एणं वुत्ता समाणा tags जाव अंजलिं कट्टु एवं सामी तहत्ति आणाए विणणं वयणं पडिसुणंति' कि राजनां એવાં વચને સાંભળીને તે કૌટુંબિક પુરુષને અતિશય હષ અને સાષ થયા. તેમનાં મનમયૂર હથી નાચી ઊઠયાં. તેમણે બન્ને હાથ જોડીને અતિશય વિનયપૂર્ણાંક આ પ્રમાણે કહ્યું – ‘હે રાજન ! આપની આજ્ઞા પ્રમાણે જ કરશું”, અને એ પ્રમાણે કહીને આજ્ઞાઅનુસાર વિનયપૂર્વક તેમનાં વચનાને સાંભળ્યા. पडिणित्ता खिप्पामेव छेयायरियोवएसमइकप्पणा-वि- कप्पेहि सुनिउणेहिं एवं जहा उबचाइए जात्र भीमं संगामियं अउज्झ उदाई हत्थिराय पडिकप्पेति' शन्ननां वयनाने સાંભળીને નિપુણ શિપેાપદેશદાતા આચાર્યના ઉપદેશજન્ય બુદ્ધિની કલ્પના પ્રમાણે વિચાર કરી કરીને તેમણે ઉદાયી હસ્તિરાજને સુસજ્જિત કર્યાં. તેનું વન ઔપપાતિક
6
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीम्रो भीमं भयङ्करं दुष्पवर्ष सांग्रामिकं रणधुरन्धरम् अयोध्य योद्धुमशक्यम् उदायिं तन्नामानं हस्तिराज परिकल्पयन्तिसजीकुर्वन्ति, 'हय-गय-जावसन्नाहेंति' हय-गज-यावत् रथ-योधकलितां चतुरङ्गिणी सेनां सन्नाहयन्ति-सज्जीकुर्वन्ति । 'सन्नाहित्ता जेणेव कूणिए राया तेणेव उवागच्छंति' सन्नाह्य सन्जीकृत्य यत्रैव यस्मिन्नेव प्रदेशे कूणिको नाम राजा आसीत् तत्रैव तस्मिन्नेव प्रदेशे उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता करयल-जाव कणियस्स रन्नो तमाणत्तिय पञ्चप्पिणंति' उपागत्य करतल-यावत्-शिरसावत मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वा कणिकस्य राज्ञः तामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति-निवेदयन्ति, 'तए णं से कूणिए राया जेणेव मज्जणघरं तेणेव उवागच्छइ' ततः खलु स कूणिको राजा यत्रैव मज्जनगृहस्नानागारं विद्यते स्म तत्रैव उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता मजणघरं अणुप्पहै उस उदायी हस्तिराज को ऐमा सजित किया कि जिससे वह रण में किसी से जीता न जासके और सब से बलिष्ठ ज्ञात होने लगा-अर्थात् उसे देखते ही शत्रु भयभीत हो जावे । 'हय-गय. जाव-सम्माति' इसी तरह से उन्होंने चतुरंगिणी सेणा को भी घोडा, हाथी, रथ और योद्धाओं से सज्जित कर दिया. "सनाहित्ता' सजित करके फिर वे 'जेणेव कूणिए राया-तेणेव उवागच्छंति' जहां पर कणिक राजा थे-वहाँ पर गये । 'उवागच्छित्ता करयल जाव यिस्स रनो तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति' वहां जाकर उन्हों ने कूणिक राजा को दोनों हाथ जोडकर नमस्कार किया और कहा-जो आज्ञा आपने हमे दी थी, हमने उसके अनुसार सब को सज्जित कर दिया है-ऐसा उनसे निवेदन किया 'तएणं से कणिए राया जेणेव मजणघरं तेणेव उवागच्छई' સૂત્રમાં આપ્યા પ્રમાણે સમજવું, તેમણે તે હાથીને એવો તે સુસજિજત કર્યો કે જેથી રણમાં તેને કેઈપણ પરાજિત કરી શકે નહીં, અને તેનું સ્વરૂપ જોઈને શત્રુઓ પણ मपलीत थ य. हय-गय-रह-जाव सन्नाहेति' म त भणे , साथी, २५ भने योद्धामोथा युत यतु२० सेनाने ५५ सुसजित ४३. सवाहिता, तेने तयार ४शन तेमा 'जेणेव कुणिए राया तेणेव उवागच्छंति' ल्यो नि २० ता, त्यां गया. 'उवागच्छित्ता करयल जाव कूणियस्स रण्णो तमाणत्तिय पञ्चप्पिणंति' त्याने तमो इणि रासन मन्ने डाय लेडीन नम२४१२ या અને આ પ્રમાણે કહ્યું- “હે રાજન ! આપની આજ્ઞાનુસાર અમે હસ્તિરાજ ઉદાયીને तथा यतुरंगी सेनान स०४०४ शवधा छ.' 'तएणं से कूणिए राया जेणेव मज्जणघर तेणेव उवागच्छइ' तेमना २मा प्रान क्यना सांजीन शिion न्यां नानतु, त्यां गया. 'उवागच्छित्ता मज्जणघर अणुप्पविसई' त्याने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ मृ. २ महाशिलाकण्टकसंग्रामनिरूपणम् ६९७ विसई' उपागम्य मज्जनगृहं-स्नानगृहम् अनुपविशति, 'मज्जणघरं अणुप्पविसित्ता हाए, कयबलिकम्मे, कयकोउय-मंगल-पायच्छित्ते' मज्जनगृहम् अनुपविश्य स्नात्वा, कृतबलिकर्मा वायसाद्यर्थम् अनादिदानं विधाय, कृतकौतुक-मङ्गलप्रायश्चित्तः, कृतानि कौतुकमङ्गलान्येव दुःस्वप्नादिविनाशाय अवश्यकर्तव्यतया प्रायश्चित्तानि येन स तथा, तत्र कौतुकानि मषीतिलकादीनि, मङ्गलानि दध्यक्षतादीनि, 'सव्वालंकारभूसिए, सनद्ध-बद्ध-चम्मियकवए' सर्वालङ्कारभूषितः सन्नद्ध-बद्ध-बर्मितकवचः- सन्नद्धः बद्धः कसाबन्धनतः, वर्मितः वर्मतया कृतोऽ ङ्गे निवेशनात् कवचः येन सः तादृशः, 'उप्पीलियसरासणपट्टिए, पिणद्धगेवेज्जविमलवरबद्धचिंधपट्टे' उत्पीडितशरासनपट्टिकः - उत्पीडिता गुणसारणेन इस प्रकार से कौटुम्बिक जनों से सुनकर वे कुणिक राजा जहां पर स्नान घर था वहां पर गये। 'उवागच्छित्ता मजणघरं अणुप्पविसई' वहां जाकर स्नानगृह में प्रवेश किया 'मज्जणघरं अणुप्पविसित्ता पहाए कयबलिकम्मे, कयकोउयमंगलपायच्छित्ते' वहां दाखिल होकर उन्हों ने स्नान किया, स्नान करके बलिकर्म-वायस आदिकों के लिये अन्नादि को को दान-किया, अनादिकों का दान करके दुःस्वप्न आदि के विनाश के लिये अवश्यकरणीय होने से कौतुक, मंगलरूप प्रायश्चित्त किया. मषी तिलक आदि का नाम कौतुक और दधि अक्षत आदि का नाम मंगल है। 'सव्वालंकारभूसिए सम्बद्धबद्धवम्मियकबए' इसके बाद उन्हों ने समस्त अलङ्कारों से अपने आपको विभूषित किया शरीर पर खूब कसकर कवच बांधा 'उप्पीलियसरासणपट्टिए, पिणद्धगेवेज-विमलवरबद्धचिंधपढ़ें' डोरी चढाकर धनुष को सज्जित तभणे स्नानगडम प्रवेश ज्यो. मज्जणघर अणुप्पविसित्ता हाए, कयबलिकम्मे, कयकोउयमंगलपायच्छित्ते । ५i प्रवेश परीने तेभरे स्नान यु", त्या२माई બલિકર્મ કર્યું, એટલે કે કાગડા આદિને અન્ન પ્રદાન કર્યું, દુઃસ્વપ્ન આદિના નિવારણને માટે કરવા યોગ્ય વિધિઓ કરી. જેમકે મેશના તિલકરૂપ કૌતુકકર્મ કર્યું અને દહીં અને ભાતના ભેજનરૂપ મંગલકર્મ કર્યું', આ રીતે કૌતુકકર્મ અને મંગલરૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત ४रीने 'सबालंकारभूसिए सनद्धबद्धवम्मियकवए' तभणे समरत 24 ४२॥ १ તેમના શરીરને આભૂષિત કર્યું, શરીર પર ખૂબ કચ કચાવીને કવચ બાંધ્યું; 'उप्पीलियसरासणपट्टिए, पिणद्धगेवेज्ज-विमलवरबद्धचिंधपट्टे होरी यडावीन ધનુષને સુસજજ કર્યું અથવા કાંડા ઉપર શાસન પટ્ટિકા બાંધી, ગળામાં આભૂષણે પહેર્યા અને શરીર પર હૈદ્ધાના પ્રતિક જેવી વિશિષ્ટ ચિન્હવાળી પટ્ટિકાઓ બાંધી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८
भगवतीसूत्रे दृढीकृता शरासनपट्टिका धनुईण्डो येन सः, उत्पीडिता बाहौ बद्धा शरासनपट्टिका बाहुपट्टो येन स तथा चा, पिनद्धं परिहितं ग्रैवेयकं ग्रीवाभूषणं येन स तथा, विमलवरबद्धः चितपटः योधचिह्नपट्टो येन स तथा 'गहियाउहप्पहरणे, सकोरिटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं, चउचामरवालबीइयंगे' गृहीतायुधप्रहरणः गृहीतानि-उपात्तानि आयुधानि खड्गादीनि शस्त्राणि प्रहरणाणि वाणादीनि परेषां प्रहाराय येन स तथा, सकोरण्टमाल्यदाम्ना कोरण्टकाख्यैः माल्यदामभिः कोरण्टपुष्पमालाभिः सह वर्तते यत् तेन छत्रेण ध्रियमाणेन उपलक्षितः चतुश्चामरबालवीजिताङ्गः चतुर्णां चामराणां बालैः रोमभिः वीजितानि-उद्धृतानि अङ्गानि यस्य स तथा, 'मंगलजयसदकयालोए, एवं जहा उववाइए जाव उवाईच्छत्ता उदाइं हस्थिरायं दुरुढे मङ्गलजयशब्दकृतालोकः - मङ्गलः माङ्गल्यजनको जयशब्दः कृतः = जनविहितः आलोके दर्शने यस्य स तथा, एवं यथा औपपातिकसूत्रे कथितं तदनुसारम् यावत् उपागत्य उदायिं तमामानं हस्तिराजम् दूरूढः-आरूढः । किया, अथवा बाहू में शरासनपट्टिका बांधी, गले में आभूषण पहिरे. योद्धा होने के चिहपट शरीर पर बांधे। 'गहियाउहप्पहरणे' खड्ग आदि आयुधों को, एवं बाण आदि प्रहरणों को दूसरों पर प्रहार करने के निमित्त उसने ग्रहण किया 'सकोरिंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चउचामरबालवीइयंगे' कोरण्टपुष्पों की मालाओं से युक्त छन्त्र उस समय उस पर धारण किया गया था. चार चामरों से उस पर हवा की जा रही थी। 'मंगलजयसदकयालोए' इनको देखते ही लोग जय हो, जय हो ऐसा शब्द उच्चारण कर रहे थे। "एवं जहा उववाइए जाव उवागच्छित्ता उदाइं हत्थिरायं दुरूढे' औपपातिक मूत्र में जैसा कहा गया है उसी के अनुसार यावत् आकर के वे कूणिक राजा उदायी नामके अपने पट्टहाथी पर बैठ 'गहियाउहप्पहरणे त्या२६ तेभो ५ मा सायुधाने मने मार माह प्रारणाने अर्डर ४ा. 'सकोरिंटमल्लदामेणं छत्तणं धरिज्जमाणेणं चउचामरबालवीडय गे, तभना भरत: ५२ ॥२पुण्यानी भागामाथी युद्धत छत्र शनी રહ્યું હતું અને ચાર ચામરોથી તેમના શરીર પર વાયુ ઢળાઈ રહ્યો હતો, 'मंगल जयसहकयालोए' तमना न थतi / सोही 'न्य , स्या ', मेवा मग श मालवाय. 'एवं जहा उववाइए जाव उवागच्छित्ता उदाई हत्थिरायं दरूढे २ पासतर्नु समस्त वर्णन मो५ति सूत्रमा खा પ્રમાણે સમજવું. “કૂણિક રાજા આવીને પિતાના ઉદાયી નામના મુખ્ય હાથી પર બેસી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ९ मु. २ महाशिलाकण्टकसंग्रामनिरूपणम् ६९९ 'नएणं से कूणिए राया हारोत्थयमुकयरइयवच्छे' ततः खलु स कुणिको राजा हारावस्तृतसुकृतरतिदवक्षाः हारावस्तृतेन हारावच्छादनेन सुष्टु कृतं रतिदं-मनोहरं वक्षः वक्षस्थलं यस्य स तथा 'जहा उवधाइए जाव सेयवरचामराहिं उडुबमाणीहिं उधुबमाणीहिं' यथा-औपपातिके सूत्रे प्रतिपादन कृतम् तदनुसारं यावत् श्वेतवरचामरैः उद्भूयमानैः उद्भूयमानैः पुनः पुनः वीज्यमानः इत्यर्थः 'हय-गय-रह-पवरजोहकलियाए चाउरंगिणीए सेणाए सद्धि संपरिवुडे' हय-गज-रथ प्रवर-योध-कलितया चतुरङ्गिण्या सेनया सार्द्ध-सह संपरितृतः संवेष्टितः 'महयाभडचडगरविंदपरिक्खित्ते' महाभटचडगरवृन्दपरिक्षिप्तः महाभटानां चडगरवृन्देन विस्तारवत्सलेन परिक्षिप्त परितः 'जेणेव महासिलाकंटए संगामे तेणेव उवागच्छइ' यौव यस्मिन्नेव प्रदेशे महाशिलाकण्टकः संग्रामः तत्रैव तस्मिन् एव प्रदेशे उपागच्छति ‘उवागच्छित्ता महासिलाकंटयं संगाम ओयाए' उपागम्य महाशिलाकण्टकं संग्रामं युद्धगये । 'तएणं से कूणिए राया हारोत्थयकयरइयवच्छे' पहिरे हुए हार से उनका वक्षस्थल बडा हो मनोहर-सुहावना-दिख रहा था. औपपातिक सूत्र में जैसा वर्णन किया गया है उसी के अनुसार यावत् पुनः पुनः वीज्यमान श्वेत चामरों से घिरे हुए होकर वे कूणिक राजा 'हय गय रह पवर जोह कलियाए चाउरंगिणीए, सेणाए सद्धिं संपरिबुडे' घोडा, हाथी, रथ एवं श्रेष्ठ योद्धाओं से युक्त चतुरंगिणी सेना के साथ२ 'महया भडचडगरविंदपरिक्खित्ते' तथा विस्तृत महाभटोंके समूह के साथ२ 'जेणेव महासिलाकंटए संगामे तेणेव उवागच्छई' जहां महाशिलाकण्टक संग्राम था उस स्थान पर गये । 'उवागच्छित्ता' वहां आकर वे 'महासिलाकंटयं संगामं ओयाए' गयो', त्यां सुधार्नु पणन मही ५ अप ४२j. 'तएणं से कुणिए गया हारोत्थयमकयरइयवच्छे, ते मते या२९] रेसा डारन वीधे तमनु वक्षस्थ ઘણું મને હર અને સુંદર લાગતું હતું. ઔપપાતિક સૂત્રમાં જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે વર્ણન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું. (યાવત) વેત ચામરથી જેમના S५२ वायु द्वारा २वी ता, 'हय-गय-रह-पवरजोहकलियाए चाउरांगिणीए सेणाए सद्धिं संपरिखुडे' मेवाणु २lon घोड1, हाथी, २२ भने श्रेष्ठ योद्धामाथी युत वा यती सेना साथे महया भड-चडगरविंदपरिक्खित्ते ' भने भडा सुभटाना वि समूड साथे 'जेणेव महासिलाकंटए संगामे तेणेच उवागच्छड' न्या महाशिमाट४ सयाम थवाने। तो, ते स्थाने या.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे भूमिम् उपयात:=संप्राप्तः 'पुरओ य से सके देविंदे देवराया एगं महं अभेजकवयं वइरपडिरूवगं विउव्यित्ता णं चिटई' पुरतश्च अग्रे खलु पूर्वमेव इत्यर्थः स शक्रो देवेन्द्रः देवराजः एकं महान्तम् अभेद्यकवचम् परशस्त्राच्छेद्यकवचं वज्रपतिरूपकं वज्रसमानं विकुर्वित्वा-विकुर्वणया निष्पाद्य खलु तिष्ठति-स्थितः, 'एवं खलु दो इंदा संगाम संगामें ति, तं जहा-देविंदे य, मणुइंदे य' एवं खलु द्वौ इन्द्रौ संग्राम संग्रामयेते युद्धं प्रारब्धवन्तौ, तद्यथादेवेन्द्रश्च शक्रेन्द्रः कोणिकमित्रम्, मनुजेन्द्रश्च-मनुष्यराजः, कूणिको राजा 'एगहत्थिणा वि णं पभू कूणिए राया पराजिणित्तए' एक हस्तिनाऽपि खलु कूणिको राजा शत्रु पराजयितुं परारितुं प्रभुः समर्थः अभूत, तए णं से कूणिए राया महासिलाकंटयं संगाम संगामेमाणे' ततः खलु स कुणिको राजा महाशिलाकण्टक संग्राम में प्रविष्ट हो गये । 'पुरओ य से सक्के देविंदे देवराया एगं महं अभेजकवयं वइरपडिरूवगं विउव्वित्ताणं चिट्ठई' प्रविष्ट होते ही उनके सामने देवेन्द्र देवराज शक्र एक बडे भारी अभेद्य कवच को जी कि वज्र के जैसा था विकुर्वित करके खडा हुआ दिखाई पडा । 'एवं खलु दो इंदा, संगामं संगामेंतिते जहा देविंदे य मणुइंदे य' उसी समय उन दोनों देवेन्द्र और मनुजेन्द्रोंने युद्ध करना प्रारंभ कर दिया। देवेन्द्र शक था और मनुजेन्द्र कूणिक थे । 'एगहत्थिणा वि णं पभू कूणिए राया पराजिणित्तए' उस युद्धमें कूणिक राजाने एक हाथीके बलपर ही उस अपने शत्रुको पराजित करदिया । 'तए णं से कूणिए राया महासिलाकंटय संगामं संगामे 'उवागच्छित्ता' त्यi rsp. 'महासिलाकंटय संगामं ओयाए' तम्या मशिला ४४ साभमां शामिल या या. 'पुरओय से सक्के देविंदे देवराया एगं महं अभेजकवयं वइरपडिरूवगं विउव्वित्ताणं चिट्ठइ वो भए त्या प्रवेश ये है તુરત જ દેવેન્દ્ર દેવરાય શક એક વજન જેવા અભેદ્ય અને ઘણું ભારે કવચની विधु'एरीने तेमनी सामे उपस्थित थ गयो. 'एवं खलु दो इंदा, संगामं संगामें ति-तंजहा देविंदे य मणुइंदेय' मा रीते मन्ने छन्द्रो- (देवेन्द्र श मने नरेन्द्र भूणि) युद्ध २३ ४२री दीधु. “एगहत्थिणा वि णं पभू कूणिए राया पराजिणित्तए' युद्धमा ४ि रात मेस थीनी महथा १ शत्रुभाने पति ४२वाने समय ता. 'तएणं से कूणिए राया महासिलाकंटय संगाम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.९ सू. २ महाशिलाकण्टकसंग्रामनिरूपणम् ७०१ महाशिलाकण्टकं नाम संग्राम युद्धं संग्रामयमाणः युद्धं कुर्वाणः 'नवमल्लई नव लेच्छई कासीकोशलगा' नव मल्लकिनः, नव लेच्छकिनश्च काशीकोशलकान् काशी-काशीदेशः कोशला=अयोध्या तयोरधिपतीन् इत्यर्थः काशीदेशस्वामिनः नत्र मल्लकिनः, कोशलदेशस्वामिनो नवलेच्छकिनः, एवम्-'अट्ठारसवि गणरायाणो हयमहियपवरवीरघाइय-निवडियचिंधद्धयपडागे' अष्टादश अपि गणराजान् हतमथितप्रवरवीरघातित-निपतितचिह्नध्वजपताकान, तत्र हताः महारतः, मथिताः मानमर्दनतः, प्रवरवीराघातिताच येषां तान् , एवं निपतिताः= निपातिताः चिह्नध्वजाः, पताकाश्च लघुध्वजा येषां तान् ‘किच्छपाणगए दिसो दिसि पडिसेहित्था' कृच्छ्रमाणगतान् कष्टगतप्राणोन् कोणिकराजः दिशोदिशं चतुर्दिशं प्रतिषेधितवान् युद्धान्निवारितवान् ॥१० २॥ माणे' इस तरह महाशिलाकंटकसंग्राममें युद्ध करते हुए उन कूणिक राजाने नवमलई नवलेच्छई कासी कोसलगा अट्ठारस वि गणरायाओ' काशीके अधिपति नौमल्लकियोंको और कौशल देशके अधिपति नौ लेच्छकियोंको इस प्रकार अठारह १८ गणराजाओंको 'हयमहियपवरवीरघाइयनिवडियचिंधद्धयपडागे' प्रहारोंसे हत करदिया, मथित-मर्दित मानवाला करदिया, उनके प्रवर वीर योद्धाओं को नष्टकर दिया
और उनकी चिन्ह. ध्वजाओंको, लघुपताकाओंको नीचे जमीन पर गिरादिया । 'किच्छपाणगए दिसोदिसिं पडिसेहित्था' अन्तमें उसने उन सबके लिये कष्टगत प्राणवाला बनाकर चारों दिशाओंमें भगा दिया अर्थात् युद्धसे हटादिया ॥ सू० २ ॥ संगामेमाणे' त्यारे भाशिalsex संग्राममा युद्ध मेला २ ते नि: २००-ये 'नवमल्लई नवलेच्छई कासी कोसलगा अट्ठारस वि गणरायाओ' शीना मधिपति નવ મહેલજાતિના ગણરાજાઓને અને કેશલ દેશના અધિપતિ નવ લિચ્છવી ग नमाने - २॥ शत पुस १८ गएरागाने 'हयमहियपवरवीरघाइयनिवडियचिंधद्धयपडागे , प्रथा भी ४२नाध्या, तमना भाननु भहन ४॥ નાખ્યું, તેમના ઉત્તમોત્તમ દ્ધાઓને હણી નાખ્યા અને તેમની ચિન્તયુકત ધજાઓ भने सधु पतन भीन ५२ ३४ी छने धूमा गोजी. किच्छपाणगए दिसोदिसिं पडिसेहित्था' मने सोन 'टात प्रागुवा' नावाने सारे शिामा નસાડી મૂક્યાં. એટલે કે તેઓ એવા ભયભીત થઈ ગયા કે તેમનાં પ્રાણ બચાવવાને માટે સમરાંગણ છોડીને ચારે દિશામાં નાસી છૂટયા. સ. રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२
भगवतीमत्रे महाशिलाकण्टकसंग्रामनामवक्तव्यता । महाशिलाकण्टकसंग्रामस्य तन्नामकरणहेतुं पृच्छति-से केणटेणं' इत्यादि ।
मूलम्-‘से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ महासिलाकंटए संगामे ? गोयमा! महासिलाकंटए णं संगामे वट्टमाणे जे तत्थ आसे वा, हत्थी वा, जोहे वा, सारही वा तणेण वा, पत्तेण वा, कटेण वा, सकराए वा, अभिहम्मइ सवे से जाणेइ महासिलाए अहं अभिहए, से तेणढणं गोयमा ! एवं वुच्चइ महासिलाकंटए संगामे। महासिलाकंटए णं भंते ! संगामे वहमाणे कइ जणसयसाहस्सीओ वहियाओ ? गोयमा ! चउरासीइं जण सय साहस्सीओ वहियाओ। तेणं भंते मणुया निस्सीला, जाव निप्पञ्चक्खाणपोसहोववासा, रुट्रा, परिकुविया, समरवहिया, अणुवसंता कालमासे कालं किच्चा कहिं गया, कहिं उववन्ना ? गोयमा ! ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववन्ना ॥सू० ३॥
छाया-तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-महाशिलाकण्टकः संग्रामः? गौतम ! महाशिलाकण्ट के खलु संग्रामे वर्तमाने यस्तत्र अश्वो वा, हस्ती वा, योधो वा,
___ 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ' इत्यादि । सूत्रार्थ-(से केणढणं भंते ! एव बुच्चइ, महासिलाकंटए संगामे) हे भदन्त ! उस संग्रामका महाशिलाकण्टक संग्राम ऐसा नाम कैसे हुआ ? (गोयमा) हे गौतम ! (महासिलाकंटए णं संगामे वट्टमाणे जे
'से केपट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ' त्या:
सूत्राथ- (से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ, महासिलाक टए संगामे ? ) 3 -त! ते सयामनुं नाम 'मशिales साम' शाभाटे ५४यु (गोयमा !) 3 गीतम! (महासिला कंटएणं संगामे वट्टमाणे जे तत्थ आसे वा, हत्थी वा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९सू. ३ महाशिलाकण्टकसंग्रामनामनिरूपणम् ७०३ सारथिर्वा, तृणेन वा, पत्रेण वा, काष्ठेन वा, शर्करथा वा, अभिहन्यते, सर्वः स जानाति - महाशिलया अहम् अभिहतः, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते महाशिलाकण्टकः संग्रामः । महाशिलाकण्टके खलु भदन्त ! संग्रामे वर्तमाने कति जनशतसाहरुयो घातिताः ? गौतम ! चतुरशीतिः जनशतसाहस्रयो घातिताः । ते खलु भदन्त ! मनुष्याः निश्शीलाः, यावत् - निष्पत्याख्यान
तत्थ आसे वा, हत्थी वा, जोहे वा, सारही वा, तणेण वा पत्तेण वा, कट्ठेण वा, सक्कराए वा अभिहम्मद सव्वे से जाणेइ, महासिलाए अहं अभिहए, से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ महासिलाकंटए संगामे ) जब वह महाशिलाकंटक संग्राम हो रहा था उस समय उस संग्राम में जो घोडा, हाथी, योधा अथवा सारथी, तृण, पत्र या काष्ठ से घायल हो जाता था वह अपने आपको ऐसा अनुभव करता था कि मैं महाशिला से आहत घायल हुआ हूँ । इस कारण हे गौतम ! उस संग्रामका महाशिलाकंटक संग्राम ऐसा नाम कहा गया है । ( महासिलाकंटए णं भंते ! संगामे वट्टमाणे कइजणसयसाहस्सीओ बट्टयाओ ) हे भदन्त ! जब महाशिलाकंटक संग्राम हो रहा था तब उसमें कितने लाख मनुष्य मारे गये ? ( गोयमा) हे गौतम ! (चरासीइंजणसयसाहस्सीओ वहियाओ) उस महाशिलाकंटक संग्राम में चौरासी लाख ८४ मनुष्य मारे गये हैं । ( तेणं भंते ! मणुया
जोहे वा, सारही वा, तणेण वा, पत्तेण वा, कट्ठेण वा, सक्कराये वा, अम्म सवे से जाणे, महासिलाए अहं अभिहए, से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं च महासिलाकटए संगामे) न्यारे महाशिलाईट संग्राम यासतो हतो, ત્યારે જે ઘેાડા, હાથી, ચેષ્ઠા અથવા સારથી શક્રેન્દ્ર દ્વારા ફેંકાયેલા તૃણુ, પત્ર અથવા કાષ્ઠથી ઘાયલ થતા તેને એવા અનુભવ થતા કે હું મહાશિલા વડે ઘાયલ થયો છું.' હું ગૌતમ! તે કારણે તે સંગ્રામનું નામ · મહાશિલાક ટક સગ્રામ ' પડયું છે. ( महासिलाकटर णं भंते! संगामे वट्टमाणे कइ जणसयसाहस्सीओ वहियाओ) હે ભદન્ત ! તે મહાશિલાક ટક સંગ્રામ થયે। ત્યારે તેમાં કેટલા લાખ માણસે भराया डता ? (गोयमा !) डे गौतम ! (चउरासीइं जणसयसाहस्सीओ वहियाओ) ते भड्डाशिक्षाउंट४ संग्राममा ८४ साम भाणुसोनो संडार थये। डतो. (तेणं भंते !
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
भगवतीसूत्रे पोषधोपवासाः, रुष्टाः, परिकुपिताः, समरघातिताः, अनुपशान्ताः, कालमासे कालं कृत्वा कुत्र गताः, कुत्र उपपन्नाः ? गौतम ! प्रायो नरक-तिर्यग्योनिकेषु उपपन्नाः ॥ मू० ३ ॥
टीका-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ महासिलाकंटए संगामे ?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते-महाशिलाकण्टकः संग्रामः ? तस्य संग्रामस्य महाशिलाकण्टकं नाम कथं कृतम् ? भगवानाह-'गोयमा ! महासिलाकंटए णं संगामे वट्टमाणे' हे गौतम ! महाशिलाकण्टके खलु निस्सीला, जाव निप्पचक्खाणपोसहोववासा रुटा, परिकुविया, समरवहिया, अणुवसंता, कालमासे कालं किच्चा, कहिं गया, कहिं उववना ? हे भदन्त ! निःशील यावत् प्रत्याख्यान, पोषधोपवाससे रहित' रुष्ट-क्रोध से युक्त, परिकुपित अतिशय क्रोधसे भरे हुए एवं अनुपशान्त बने हुए वे युद्धमें मारे गये मनुष्य कहां गये ? कहां पर उत्पन्न हुए ? (गोयमा) हे गौतम ! (ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववन्ना) प्रायः करके वे सब के सब युद्ध में मारे गये मनुष्य नरक और तियश्चयोनिमें उत्पन्न हुए हैं।
टीकार्थ-'से केण?णं भंते ! एवं बुच्चइ महासिलाकंटए संगामे' हे भदन्त ! उस संग्रोमके महाशिलाकंटक संग्राम' इस प्रकार के नाम करनेमें हेतु क्या है ? इस बातको जब गौतमने प्रभुसे पूछा तब इसके उत्सरमें प्रभुने उनसे इस बातको प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'महासिलाकंटए णं मणुया निस्सीला, जाव निप्पञ्चक्खाणपोसहोववासा रुटा, परिकुविया, समरवहिया, अणुवसंता, कालमासे कालं किच्चा कहिंगया, कहिं उववन्ना ?) હે ભદત ! તે શીલરહિત, પ્રત્યાખ્યાન રહિત, પિષધોપવાસ રહિત, રોષયુક્ત, અતિશય ક્રોધસંપન્ન અને અનુષશાન્ત બનેલા મનુષ્ય યુદ્ધમાં મરીને કયાં ગયા? કઈ ગતિમાં उत्पन्न थया ? (गोयमा!) 3 गौतम! (ओसन नरगतिरिक्खजोणिएमु उववन्ना) તેઓ બધાં સામાન્યતઃ નરકોનિમાં અને તિર્યંચનિમાં ઉત્પન્ન થયા છે.
- गौतम स्वामी महावीर प्रभुने । प्रम पूछे छे ४- (से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-महासिलाकंटए संगामे ?' 3 महन्त ! ते सामने २॥ आरणे 'महाशिमा-४ सयाम' हेवामां आवे छे.
गौतम स्वामीना प्रश्न ४१५ माता मडावी२ प्रभु ४ छ - "गोयमा!! हे गौतम ! 'महासिलाकंटए णं संगामे वट्टमाणे' न्यारे भाशिuses साम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू.३ महाशिलाकण्टकसंग्रामनामनिरूपणम् ७०५ संग्रामे युद्धे वर्तमाने पवर्तमाने सति 'जे तत्थ आसे वा, हत्थी वा, जोहे वा, सारही वा' यस्तत्र महाशिलाकण्टके संग्रामे अश्वो वा, हस्ती वा, योधो वा, सारथिर्वा, 'तणेण वा, पत्तेण वा, कद्वेण चा, सक्कराए वा, अभिहम्मइ' तृणेन वा, पोण वा, काष्ठेन वा, शर्करया वा, प्रस्तरादिकणेन अभिहन्यते अभिहतो भवति 'सव्वे से जाणेइ महासिलाए अहं अभिहए' सर्वः स अश्वगजादिः जानाति-अभिहननकाले अनुभवति यत्-अहै महाशिलया = विशालपाषाणखण्डेन अभिहतः इति, 'से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं वुचइ महासिलाकंटए संगामे' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन तेन कारणेन एवमुच्यते महाशिलाकण्टकः संग्राम इति । गौतमः पृच्छति-महासिलाकंटए णं भंते ! संगामे वट्टमाणे कइजणसयसाहस्सीओ वहियाओ ?' हे भदन्त ! महाशिलाकण्टके खलु संग्रामे वर्तसंगामे वट्टमाणे' जब महाशिलाकंटक संग्राम हो रहा था तब उस संग्राममें 'जे तत्थ आसे वा, हत्थी वा जोहे वा, सारही वा' जितने भी हाथी थे, जितने भी योधा थे, अथवा जितने भी सारथी थे वे सबके सब जब वहांके 'तणेण वा पत्तेण वा कटेणवा सकराए वा' तृण-घाससे, वृक्षादिके पत्रसे, या किसी काष्ठ से, या कि पत्थर आदिके टुकडे से अभिहत हो जाते तो 'सव्वे से जाणेइ महासिलाए अहं अभिहए' उन्हें उस समय ऐसा अनुभवमें आता कि मानों हम विशाल शिलासे अभिहत हुए हैं । 'से तेणढणं गोयमा ! एवं बुच्चइ महासिलाकंटए संगामे' इस कारण हे गौतम ! मैंने उस संग्रामका नाम 'महाशिलाकंटकसंग्राम' ऐसा कहा है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'महासिलाकंटए णं भंते ! संगामे यासत तो, त्यारे ते सयाममा 'जे तत्थ आसे वा, हत्थी वा, जोहेवा सारहीवा' જેટલા ઘોડા હતા, જેટલા હાથી હતા, જેટલા યોદ્ધાઓ હતા, અને જેટલા સારથી હતા, तेमा मां न्यारे त्यांना 'तणेण वा, पत्तेण चा, कद्रेण वा, सकराए वा.' તણ (ઘાસ) થી, વૃક્ષાદિના પાનથી, કોઈ કાષ્ઠથી અથવા કેઈ કાંકરીથી જખમી થતાં, त्यारे 'सधे से जाणेइ महासिलाए अहं अभिहए' तेमने से। अनुभव थते! हते हैं 'ममे तो विशाल शिक्षा 43 घायद यया छीमे.' 'से तेणढणं गोयमा! एवं बुञ्चइ महासिलाकंटए संगामे के गौतम! ते ४ाणे ते संयाभनु नाम “મહાશિલાકંટક સંગ્રામ' આપવામાં આવ્યું છે.
- હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને તે સંગ્રામમાં થયેલી માનવ ખુવારી વિષે प्रश्न पूछे छे–'महासिलाकंटए णं भंते ! संगामे वट्टमाणे कइजणसयसाहरसीओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे माने-प्रवर्तमाने कति जनसाहरूयः कति लक्षाणि जनाः 'वहियाओ' घातिताः= मारिताः ? भगवानाह-'गोयमा ! चउरासीइं जणसयसाहस्सीओ वहियाओ' हे गौतम ! चतुरशीतिः जनशतसाहस्यः चतुरशीतिलक्षसंख्यका जना घातिताः गौतमः पृच्छति-'ते णं भंते ! मणुया निस्सीला; जाव-निपञ्चक्खाणपोसहोववासा' हे भदन्त ! ते खलु मनुष्याः निश्शीलाः यावत् निर्वताः निर्गुणाः, निमर्यादाः, निश्शीलाः शुभभाववर्जिताः, निव्रताः माणातिपातविरमणादिवतरहिताः, निर्गुणाउत्तरगुणरहिताः, निमर्यादा मर्यादावर्जिताः, निष्पत्याख्यान-पोषधोपवासाः प्रत्याख्यान-पोषधोपवासरहिताः 'रुट्ठा, परिकुविया, समरवहिया, अणुवसंता, कालमासे कालं किच्चा कहिं गया कहिं उववन्ना ? ' तत्र रुष्टाः रोषमापनाः, परिकुपिताः क्रोधयुक्ताः, समरघातिताः युद्धे मारिताः अत एव अनुपशान्ताः= उपशान्तभाववर्जिताः कालमासे-मरणाऽवसरे कालं कृत्वा-मरणधर्मप्राप्य कुत्रवट्टमाणे कइजणसयसाहस्सीओ वहियाओ' हे भदन्त ! उस महाशिलाकंटक संग्रामके होने पर उसमें कितने लाख मनुष्योंका मरण हुआ है ? उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउरासीईजणसयसाहस्सीओ पहियाओ' उस महाशिला कण्टक संग्राममें ८४ लाख मनुष्य मारे गये हैं। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'तेणं भंते ! मणुया निस्सीला, जाव निपच्चक्खाणपोसहोववासा' हे भदन्त ! जितने भी मनुष्य उस महाशिलाकंटकसंग्रा. ममें मारे गये हैं वे सब निःशील थे, यावत् प्रत्याख्यान और पोषधोपवास से रहित थे यावत् पसे निव्रत वे प्राणातिपातविरमण आदिव्रतसे रहित थे, निर्गुण-उत्तरगुणोंसे रहित थे, निमर्याद मर्यादा से रहित थे 'रुटा, परिकुविया, समरवहिया, अणुवसंता, कालमासे बहियाओ? 3 महन्त । ते महाशिला साम थयो, त्यारे 320 માણસને તેમાં સંહાર થયો હતો? ___महापार प्रभुने। उत्तर- 'चउरासीइं जणसयसाहस्सीओ वहियाओ' गौतम! તે સંગ્રામમાં ૮૪ લાખ મનુષ્ય માર્યા ગયા હતા.
गौतम स्वामीन। प्रश्न- 'तेणं भंते ! मणुया निस्सीला, जाव निपञ्चकखाणपोसहोववासा' हे महन्त ! ते साममा २ भनुष्यो भाया गया तमा निःशla, નિવૃત (પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિ વ્રતથી રહિત), નિર્ગુણ (ઉત્તર ગુણોથી રહિત), भर्याहाथी २डित, प्रत्याभ्यान भने पोषधोपपासाथी रडित ता. रुटा, परिकुविया, समरवहिया, अणुवसंता, कालमासे कालं किच्चा कहिं गया, कहिं उववधा?'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका स.७ उ. ९ सू. ४ रयमुसलसंग्रामनिरूपणम् ७०७ गताः ? कां गतिं गतवन्तः ? कुत्र उपपन्नाः कस्यां गतौ जन्म गृहीतवन्तः ? भगवानाह--ते खलु मनुष्याः संग्रामघातिताः मृत्युं प्राप्ताः अवसभाम्यायः बाहुल्येन नरकतिर्यग्योनिकेषु उपपन्नाः जन्मगृहीतवन्तः ॥ ३॥
रथमुसलसंग्रामवक्तव्यता । अथ रथमुसलसंग्रामवक्तव्यतामाह-' णायमेयं' इत्यादि ।
मूलम्-णायमेयं अरहया, विन्नायमेयं अरहया, रहमुसले संगामे । रहमुसले णं भंते ! संगामे वहमाणे के जइत्था, के पराजइत्था ? गोयमा ! वजी, विदेहपुत्ते, चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया जइत्था, नवमल्लई, नव लेच्छई पराजइत्था। तए णं से कुणिए राया रहमुसलं सगामं उवट्टियं, सेसं जहामहासिलाकंटए नवरं भूयाणंदे हत्थिराया जाव रहमुसलं संगामं
ओयाए, पुरओ य से सक्के देविदे देवराया, एवं तहेव जाव चिटइ, मग्गओ य से चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया, एगं महं कालंकिच्चा कहिं गया, कहिं उववन्ना' रोषसे भरे हुए थे, क्रोधसे युक्तथे, युद्ध में मारे गये होनेके कारण अनुपशान्त थे उपशान्तभावसे रहित थे । अतःवे कालअवसर कालकर कहां गये किस गतिको प्राप्त हुए ?
और किस गतिमें जन्मको उन्होंने धारण किया ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववन्ना' गौतम ! ऐसे पूर्वोक्त मनुष्य प्रायः करके नरक तिर्यंच गतिमें उत्पन्न हुए हैं । क्यों कि ऐसी स्थितिमें प्रायःउनको आर्तध्यान और रौद्रध्यान रहता है ॥ सू• ३॥ તેઓ રેષથી યુક્ત હતા, અતિશય ક્રોધથી યુક્ત હતા, અને યુદ્ધમાં માર્યા જવાને કારણે અનુપશાન્ત હતા. તે તેઓ કાળને અવસર આવતા કાળધર્મ પામીને કયાં ગયા છે તેમણે કઈ ગતિમાં જન્મ ધારણ કર્યો છે?
तना उत्त२ मापता महावीर प्रभु ४३ छे -'ओसन्नं सामान्यत: 'नरगतिरिक्खजोणिएम उववना' त ता भरीने न२४ मन तिय" ગતિમાં ઉત્પન્ન થયા છે; કારણ કે તે પ્રકારે યુદ્ધમાં મરનારા માણસે સામાન્યતઃ આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનથી યુક્ત રહે છે પસૂત્ર ૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
भगवतीने आयास किढिणपडिरूवगं विउवित्ता णं चिइ, एटुवं खलु तओ इंदा संगाम संगामेंति, तं जहा-देविंदे य, मणुइंदे य, असुरिंदे य, एगहत्थिणा वि णं पभू कूणिए राया जइत्तए' तहेव जाव दिसोदिसिं पडिसेहित्था । से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ रहमुसले संगामे ? गोयमा ! रहमुसले णं संगामे वट्टमाणे एगे रहे अणासए, असारहिए, अणारोहए, समुसले, महया महया जणक्खयं, जणवहं, जणप्पमई, जणसंवट्टकप्पं, रुहिरकदमं करेमाणे सवओ समंता परिधावित्था, से तेणटेणं जाव रहमुसले संगामे। रहमुसलेणं भंते ! संगामे वट्टमाणे कइ जणसयसाहस्सीओ वहियाओ? गोयमा ! छण्णउई जणसयसाहस्सीओ वहियाओ। तेणं भंते ! मणुया निस्सीला जाव उववन्ना? गोयमा! तत्थ णं देससाहस्सीओ एगाए मच्छीए कुच्छिसि उववन्नाओ, एगे देवलोगेसु उववन्ना एगे सुकुले पञ्चायाए अवसेसा ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववन्ना ? कम्हा णं भंते ! सक्के देविदे देवराया, चमरे य असुरिंदे असुरकुमारराया, कूणियस्सरन्नो साहेजं दलइत्था ? गोयमा ! सक्के देविंदे देवराया पुवसंगइए चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया परियायसंगइए, एवं खलु गोयमा ! सक्के देविंदे देवराया, चमरे य असुरिदे असुरकुमारराया कणियस्स रन्नो साहेजं दलइत्था ॥ सू०४॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू. ४ रथमुसलसंग्रामनिरूपणम् ७०९ ___ छाया-ज्ञातमेतत् अर्हता, विज्ञातमेतत् अर्हता-रथमुसलः संग्रामः । रथमुसले खल्लु भदन्त ! संग्रामे वर्तमाने केऽजयन् के पराजयन्तः ? गौतम ! वज्री, विदेहपुत्रः, चमरः असुरेन्द्रः •असुरकुमारराजश्च एते अजयन, नवमल्लकिनः, नवलेच्छकिनः पराजयन्तः ततः खलु स कूणिको राजा रथमुसलं संग्रामम् उपस्थितम्, शेषं यथा महाशिलाकण्टके संग्रामे, नवरं भूतानन्दो
रथमुसलसंग्रामवक्तव्या'णायमेयं अरहया' इत्यादि ।
सूत्रार्थ--(णायमेयं अरहया, विनायमेयं अरहया, रहमुसले संगामे) हे भदन्त ! अरहन्त भगवान ने यह अच्छी तरहसे जाना है, यह अच्छी तरहसे माना है कि रथमुसल इस नामका संग्राम है । सो (रहमुसले णं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था के पराजइत्था ?) हे भदन्त ! इस रथमुसल संग्राममें जब कि यह हो रहा था कौन२ जीते और कौनर हारे हैं ?(गोयमा) हे गौतम ! (वजी विदेहपुत्ते, चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया जइत्था, नवमल्लई, नवलेच्छई पराजइत्था) वजी-इन्द्र
और विदेहपुत्र कूणिक तथा असुरकुमारेन्द्र असुरराज चमर ये सब इस रथमुसल संग्राममें जीते हैं, नौ मल्लकी और नौ लेच्छकी ये १८ गणराज हारे हैं (तए णं से कणिए राया रहमुसलं संगाम उवडियं-सेसं जहा
રથમુસલ સંગ્રામની વકતવ્યતા'णायमेयं अरहया' त्याह
सूत्रार्थ-(णायमेयं अरहया, विनायमेयं अरहया, रहमुसले संगामे) હે ભદન્ત! અહંત ભગવાને તે સમ્યફ રીતે જાણ્યું છે, તે સમ્યફ રીતે માન્યું છે કે २थभुसस नामनी संपाम पानी छे. त। (रहमुसले णं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था, के पराजडत्था ?) मत! २थभुसत सयाम थयो, त्यारे ते सश्रममा ने। अनी विनय थयो भने सानो ५२०४५ था ? (गोयमा !) 3 गीतम! ( वज्जी विदेहपुत्ते, चमरे अमुरिंदे असुरकुमारराया जइस्था, नवमलई, नवलेच्छई पराजडत्था) १०ी (), विपुत्र (४) तथा मसु२. કુમારેન્દ્ર, અસુરરાય ચમરને તે સંગ્રામમાં વિજય થયું, નવ મહેલ ગણ રાજાઓ અને નવ લિચ્છવી ગણરાજાઓ, એમ કુલ ૧૮ ગણરાજાઓને તે યુદ્ધમાં પરાજય થયો હતે.
वे सूत्रा२ मा सामर्नु पूर्व वृत्तांत मापे - 'तएणं से कणिए राया रहमुसलं संगामं उवट्ठियं-सेस जेहा महासिलाकंटए' 3.द्र द्वारा २५भुसस
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
भगवतीसूत्रे हस्तिराजः, यावत् रथमुसलं संग्रामम् उपयातः, पुरतश्च स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः, एवं तथैव यावत् तिष्ठति, मार्गे च तस्य चमरः असुरः असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः, एकं महान्तम् आदर्श किठिनप्रतिरूपकं विकुर्वित्वा खलु तिष्ठति, एवं त्रयः इन्द्राः संग्रामयन्ते, तद्यथा-देवेन्द्रश्च, मनुजेन्द्रश्च, महासिलाकंटए) इसके बाद उस कूणिक राजाने रथमुसल संग्रामको उपस्थित हुआ जानकर अपने कौटुम्बिक पुरुषोंको बुलाया इसके बाद का समस्त कथन महाशिलाकंटक संग्रामकी तरहसे ही जानना चाहिये। (नवरं भूयाणंदे हत्थिराया जाव रहमुसलं संगामं ओयाए) उस कथनसे इस कथनमें विशेषता यदि कुछ है तो वह ऐसी है कि वहां पर उदायी पट्ट हाथी कहा गया है और यहां पर भूतानन्द नामका पट्टहाथी कहा गया है । यावत् वह कूणिक राजा रथमुसल संग्राममें उतरा (पुरओय से सक्के देविंदे देवराया एवं तहेव जाव चिट्ठइ) आगे से ही पहिले देवेन्द्र देवराज शक्र वहां आकर उपस्थित हो गया था इस तरह यहां पर और सब कथन पहिले जैसा कहा गया वैसा ही लगा लेना चाहिये । (मग्गओ य से चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया एगं महं आयासं किठिणपडिरूवगं विउवित्ताणं चिट्ठइ) उसके पीछे असुरकुमारोंके इन्द्र असुरकुमारराज चमर एक बडे भारी विशाल लोहेके किठिन (पात्रविशेष) के जैसे कवचकी विकुर्वणा करके સંગ્રામની વિમુર્વણ થઈ ચૂક્યા પછી, કૃણિક રાજાએ રથમુસલ સંગ્રામને ઉપસ્થિત થયેલે જાણીને પિતાના કૌટુંબિક પુરુષને બોલાવ્યા. ત્યાર બાદનું સમસ્ત કથન મહાशिक्षा सामना प्रभा या प्रमाणे समाबु. (नवरं भ्रयाणंदे हथिराया जाव रहमुसलं संगाम ओयाए) ५ ते ४थन ४२di मा ४थनमा माक्षी विशेषता સમજવી. ત્યાં હસ્તિરાયે ઉદાસી કહ્યો છે તેને બદલે અહીં હરિતરાય ભૂતાનંદ કહે. ‘તે કૃણિક રાજા રથમુસલ સંગ્રામમાં આવી પહોંચ્યો અહીં સુધીનું પૂત કથન मही अड) ४२. (पुरओ य से सक्के देविंदे देवराया-एवं तहेव जाव चिट्ठई) કુણિક રાજાનું આગમન થયું તે પહેલાં જ દેવેન્દ્ર દેવરાય શકે ત્યાં હાજર થઈ ગયેલો હિતે. આ પ્રમાણે બાકીનું સમસ્ત કથન મહાશિલાકંટક સંગ્રામના પૂર્વોકત કથન પ્રમાણે જ समग. (मग्गओ य से चमरे असुरिंदे अमुरकुमारराया एगं महं ओयासं किढिणपडिरूनगं विउवित्ता णं चिट्ठइ ) तनी पा७१ असुरसुमारानी धन्द्र અસુરકુમારરાય ચમર એક ઘણા વિશાળ લેઢાને કિઠીન (સન્યાસીઓને ઉપયેગી એક જાતનું કાષ્ઠ નિર્મિત પાત્ર વિશિષ) જેવા કવચની વિદુર્વણુ કરીને ઊભે હતે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू. ४ रथमुसलसंग्रामनिरूपणम् ७११ असुरेन्द्रश्च । एकहस्तिनाऽपि खलु प्रभुः कूणिको राजा जेतुम् । तथैव यावत् दिशोदिशं प्रतिषेधितवान् , तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-रथमुसलः संग्रामः ? गौतम ! रथमुसले खलु संग्रामे वर्तमाने एको रथः, अनश्वः, असारथिः, अनारोहः, समुसलो महान्तं महान्तं जनक्षयं, जनवधम् , जनप्रमर्दम् , जनसंवर्तकल्पम्, रुधिरकर्दमं कुर्वन् सर्वतः समन्तात् परिधावितवान्, तत् खडे हुए थे । (एवं खलु तओ इंदा संगाम संगामेति) इस प्रकार उनतीनों इन्द्रोंने युद्ध किया । (तं जहा देविदे य, मणुइंदे य, असुरिंदेय) वे तीन इन्द्र इस प्रकारसे हैं एक देवेन्द्र देवराज शक्र, दूसरे मनुजेन्द्र कुणिक और तीसरे असुरेन्द्र चमर (एगहत्थिणा वि णं पभू कूणिए राया जइत्तए तहेव जाव) कूणिक राजामें ऐसी शक्तिथी कि वह केवल एक हाथीसे भी अपने शत्रुओं को चारों दिशाओंमें भगा दिया । (से केण?णं भंते ! एवं घुच्चह, रहमुसले संगामे) हे भदन्त ! उस संग्रामका नाम रथमुसल ऐसा क्यों हुआ । (गोयमा) हे गौतम ! (रहमुसले णं संगामे वट्टमाणे एगे रहे अणासए, असारहिए अणारोहए, समुसले, महया महया जणक्खयं जवहं जणप्पमई जणसंवट्टकप्पं, रुहिरकद्दमं, करेमाणे सवओ समंता परिधावित्था, से तेणेटेणं जाव रहमुसले संगामे) रथमुसल संग्राम जब होता है तब उसमें घोडारहित, सारथि रहित, योधारहित हुआ एक (एवं खलु तओ इंदा संगाम संगामें ति) 20 शत र छन्तामे साथे भणीन युद्ध यु (तंजहा) तत्र छन्द्री या प्रमाणे समरा- (देविंदेय, मणुइंदेय, असुरिंदेय) (१) देवेन्द्र १२य श६, (२) नरेन्द्र शि मने. (३) असुरेन्द्र यम२. (एगहत्थिणा वि णं पभू कुणिएराया जइत्तए तहेच जाव) डि रामा मेवी શકિત હતી કે તે એકલા હાથીની મદદથી પણ સમસ્ત શત્રુઓને હરાવી શકો હતો.” ત્યાંથી શરૂ કરીને, “તેણે પિતાના સમસ્ત શત્રુઓને ચારે દિશાઓમાં ભગાડી મૂક્યા, मही सुधार्नु समस्त ४थन डाय ४२. (से केण?णं भंते! एवं वुच्चइ, रहमुसले मंगामे? महन्त ! ते सामर्नु नाम '२थभुसतसयाम' शाारणे पच्यु छ ? (गोयमा !) 3 गौतम! ( रहमुसलेणं संगामे वट्टमाणे एगे रहे अणासए, असारहिए, अणारोहए, समुसले, महया महया जणक्खयं जणप्पमई, जणसंवट्टकप्प, रुहिरकदम, करेमाणे सबओ समता परिधावित्था, से तेणटेणं जाव रहमुसले संगामे) न्यारे २५भुसमसाम थाय छे, त्यारे मां थी हित,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
भगवती सूत्रे
तेनार्थेन यावत् रथमुसलः संग्रामः । रथमुसले खलु भदन्त ! संग्रामे वर्तमाने कति जनशतसाहरुयो हताः ? गौतम ! षण्णवतिः जनशतसाहख्यो हताः । ते खलु भदन्त ! मनुष्याः निश्शीलाः यावत् उपपन्नाः ? गौतम ! तत्र खलु दशसाहस्यः एकस्या मत्स्याः कुक्षौ उपपन्नाः, एके देवलोकेषु उपपन्नाः, ही रथ मुसल सहित होकर बहुत से मनुष्योंका संहार करता हुआ, वध करता हुआ उन्हें मर्दित करता हुआ, उनमें प्रलय मचाता हुआ एवं लोहूकी कीचडको उछालता हुआ इधर से उधर चारों तरफ दौड़ता रहता है इस कारण इस संग्रामका नाम रथमुसल ऐसा हुआ है । (रहमुसलेणं भंते ! संगामे वट्टमाणे कइ जणसय साहस्सीओ वहियाओ ? हे भदन्त ! जिस समय रथमुसल संग्राम हो रहा था तब उसमें कितने लाख मनुष्योंका संहार हुआ ? (गोयमा) हे गौतम ! (छण्ण Bf freeसाहसीओ ) ९६ वे लाख मनुष्यों का संहार उस रथमुसल संग्राममें हुआ है । (ते णं भंते ! मणुया निस्सीला, जाव उववन्ना) हे भदन्त ! इस रथमुसल संग्राममें शीलरहित आदि पूर्वोक्त विशेषणवाले मनुष्य यावत् कहां उत्पन्न हुए हैं ? ( गोयमा) हे गौतम ! (तत्थ णं दस साहस्सीओ एगाए मच्छीए कुच्छिसि उन्नाओ ) इनमें से दश १० हजार मनुष्य तो एक मछलीके उदरमें उत्पन्न हुए (एगे देवलोएस उववन्ना) कितनेक देवलोकोंमें उत्पन्न हुए સારથીથી રહિત અને ચેાદ્ધાથી રહિત એક જ રથ મુસળથી યુકત થઈને ઘણા માણસાને સંહાર કરતા, ઘણાં માણસને ઘાયલ કરતા, તેમનું માનમન કરતે, તેમનામાં પ્રલય મચાવતા, અને લેહીની ધારાઓને ઉડાડતે આમતેમ ચારે દિશાઓમાં દોડતા રહે છે. हे गौतम! ते आरशे ते संग्रामने 'स्थभुत संग्रभ' उडे छे. (रहमुसलेणं भंते ! संगामे वट्टमाणे कइ जणसयसाहस्सीओ वहियाओ ? ) हे महन्त ! न्यारे ચમુસલ સંગામ ચાલી રહ્યો હતેા, ત્યારે કેટલાં લાખ માણસાના સંહાર થયા હતા ? (गोपमा !) हे गौतम! ( छष्णउई जणसयसाहस्सीओ वहियाओ ) ते समभ दह साथ भाणुसो भार्यां गया हुता. (तेशं भंते ! मणुया निस्सीला जाव उववन्ना?) હું બદન્ત ! તે રથમુસલ સંગ્રામમાં માર્યાં ગયેલા નિઃશીલ આદિ વિશેષાવાળા મનુષ્યા ४४ गतिमां उत्पन्न थया छे ? (गोयमा !) हे गौतम! (तत्थणं दस साहस्सीओ एगाए मच्छीर कुच्छिसि उववन्नाओ ) तेमांना १० हुन्नर माणुसो तो भे भाछसींना उहरमां उत्पन्न थया हता. (एगे देवलोएस उववन्ना) डेटला हेवसेोऽभां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू.४ रथमुसलसंग्रामनिरूपणम् ७१३ एके सुकुले प्रत्यायाताः, अवशेषाः प्रायः नरकतिर्यग्योनिकेषु उपपन्नाः । कस्मात् खल भदन्त ! शक्रो देवेन्द्रः देवराजः, चमरश्च असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः, कूणिकस्यराज्ञः साहाय्प दत्तवन्तौ ? गौतम ! शक्रो देवेन्द्रो देवराजः पूर्वसाङ्गतिकः, चमरः असुरेन्द्रोऽसुरकुमारराजः पर्यायसांगतिकः। एवं खल्लु गौतम ! शक्रो देवेन्द्रः देवराजः, चभरश्च असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः कूणिकस्य राज्ञः साहाय्यं दत्तवन्तौ ॥सू० ४।। (एगे सुकुले पञ्चायाए) कितनेक अच्छे कुलमें उत्पन्न हुए (अवसेसा
ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववन्ना) बाकी के मनुष्य प्रायः करके नरक तिर्यंच योनियों में उत्पन्न हुए हैं । (कम्हा णं भंते ! सक्के देविदे देवराया चमरे य असुरिंदे असुरकुमारराया कूणिय रन्नो साहेज्जं दलइत्था) हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्रने, असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमरने, कणिक राजाकी सहायता युद्ध में क्यों की ? (गोयमा) हे गौतम ! (सक्के देविंदे देवराया पुत्वसंगहए, चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया परियायसंगइए एयं खलु गोथमा ! सक्के देविंदे देवराया, चमरेय असुरिंदे असुरकुमारराया कूणियस्स रन्नो साहेज्नं दलइत्था) देवेन्द्र देवराज शक्र कूणिक राजाके पूर्वभयके मित्र थे । तथा असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर पर्यायसंगतिक तापसी अवस्थाके मित्र थे । इस कारण हे गौतम ! देवेन्द्र देवराज शक्रने
और असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमरने कूणिक राजाको सहायता दी । उत्पन्न या छ, (एगे मुकुले पञ्चायाए) 21 त्तम उगम अपन्न क्या हता, (अवसेसा ओसन्नं नरग-तिरिक्खजोणिएस उववन्ना ) भने मान भासा सामान्य शत न२४ भने ति य योनिमामा ५ यया छे. (कम्हा णं भंते ! सक्के देविंदे देवराया चमरे य अमरिंदे असुरकुमारराया कणियरनो साहेज्ज दलइत्था ?) B महन्त ! देवेन्द्र देवशय श तथा असुरेन्द्र मसुरेशुमार राय यभरे A. पारो युद्धमा शि: २०ने भ६ ४२१? (गोयमा ।) गीतम! (सके देविंदे देवराया पुनसंगझए, चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया परियायसंगइए-एवं खलु गोयमा ! सक्के देविंदे देवराया, चमरेय असुरिंदे असुरकुमारराया कूणियस्स रनो साहेज दलउत्था) देवेन्द्र राय १४ णि शना पूर्व भवना भित्र हुता. तया અસુરેન્દ્ર અસુરકુમારરાય ચમર પર્યાય સંગતિક-તાપસી અવસ્થાના મિત્ર હતા. હે ગૌતમ ! તે કારણે દેવેન્દ્ર દેવરાય શકે અને અસુરેન્દ્ર અસુરકુમારરાય ચમરે કુણિક રાજાને તે સંગ્રામમાં સહાયતા કરી હતી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
भगवतीमत्रे टीका- 'णायमेयं अरहया विन्नायमेय अरहया, सुयमेयं अरहया, रहमुसले संगामे ?' गौतमः पृच्छति- हे भदन्त ! ज्ञातमेतत् वक्ष्यमाणं वस्तु अर्हता भगवता, विज्ञातं विशेषतया ज्ञातम् एतत् वक्ष्यमाणं वस्तु अर्हता, स्मृतमेतद् अर्हता यत्-स्थमुसलो नाम संग्रामः इति, तत्र वक्तव्यविषयमाह-'रहमुसले णं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था, के पराजइत्था ?' हे भदन्त ! स्थमुसले खलु संग्रामे वर्तमाने प्रवर्तमाने सति के अजयन्-जितवन्तः ? के पराजयन्तः पराजितवन्तः ? भगवान् आह'गोयमा! वजी, विदेहपुत्ते, चमरे अमुरिदे अमुरकुमारराया जइत्था' हे गौतम ! वनी शक्रः, विदेहपुत्र:-कूणिकः, चमरः असुरेन्द्रः असुरकुमार
टीकार्थ-सूत्रकारने इस सूत्रद्वारा रथमुसल संग्राम के विषयकी वक्तव्यता का कथन किया है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि भदन्त ! 'णायमेयं अरहया, विनायमेयं अरहया, सुयमेयं अरहया रहमुसले संगामे' रथमुसल नामका जो संग्राम है उसे अर्हन्त भगवन्तने जाना है विशेषरूपसे जाना है तथा उसे याद जैसा किया है। सो हे भदन्त ! 'रहमुसले णं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्था ? के पराजइस्था' जब यह रथमुसल नामका सग्राम हो रहा था तब उसमें कौनर तो विजय को पाये हैं और कौन२ हार गये हैं सो आप हमें कहिये ? तब इसके उत्तरमें प्रभुने उनसे कहा 'गोयमा' हे गौतम ! 'वजी विदेहपुत्ते चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया जइत्या' वज्री शक्र, विदेहपुत्र कूणिक
ટીકાર્થ- સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા રથમુસલ સંગ્રામની વકતવ્યતાનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે'णाणमेयं अरहया, विनायमेयं अरहया, सुयमेयं अरहया रहमुसले संगामे' હે ભદન્ત! રથમુસલ નામના સંગ્રામને અહંત ભગવાનેએ જામ્યો છે, વિશેષ રૂપે જાણે છે અને તેને જાણે કે યાદ જ કરી લીધા છે– તેમના સ્મરણપટલ પર કેસરી सीधा, तो सह-! 'रहमसलेणं भंते ! संगामे वट्टमाणे के जइत्या ? के पराजइत्था ? न्यारे ते यमुसख संग्राम यासतो तो, त्यारे भान अने। વિજય થશે, અને કેને કેને પરાજય થયે?
तनो उत्तर मापता मा२ प्रनु डे छ- 'गोयमा ! गौतम ! 'वजी विदेहपुत्ते चमरे अमरिंदे असुरकुमारराया जइत्या' पनी (A3), વિદેહપુગણિત) અને અસુરેન્દ્ર અસુરકુમારરાય ચમરને તે રથમુસલ સંમામમાં વિજય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ मू. ४ रथमुसलसंग्रामनिरूपणम् ७१५ राजश्च एते-अजयन्-जितवन्तः 'नवमल्लई, नवलेच्छई पराजइत्या' नवमल्लकिनः, नवलेच्छकिनश्च पराजयन्तः पराजितवन्तः चमरेण रथमुसले संग्रामे विकुर्विते कूणिकः किं कुर्यादित्याह-'तए णं से' इत्यादि । 'तए णं से कूणिए राया रहमुसलं संगामं उबढिय, सेसं जहा महासिलाकंटए' ततः खलु स कूणिको राजा रथमुसलं संग्रामम् उपस्थित ज्ञात्वा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-भो देवानुप्रियाः ! क्षिप्रमेव भूतानन्दं नाम हस्तिराजं परिकल्पयत, सज्जीकुरुत, इत्यादि शेषं यथा महाशिलाकण्टके संग्रामे वर्णितं तथा अत्रापि विज्ञेयम् , किन्तु 'नवरं भ्याणंदे राजा और असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर ये सब उस रथमुसल संग्राममें विजय पाये हैं तथा 'नवमल्लई, नवलेच्छई पराजइत्था' काशीके नौ गणराज मल्लकी नामके राजा तथा कौशल देशके गणराज नौलेच्छकी नामके राजा उस युद्ध में पराजय पाये हैं। रथमु. मल संग्राम जब चमरने विकुर्वित किया तब कुणिक राजाने क्या किया ? इसको बताने के लिये सूत्रकार कहते हैं कि 'त एणं से कूणिए राया रहमुसलं संगामं उवडिय सेस जहा महासिलाकंटए' जब कूणिक राजाने रथमुसल संग्रामको उपस्थित हुआ जाना तब उसने अपने कौटुम्बिक पुरुषोंको बुलाया बुलाकर उनसे उसने ऐसा कहा कि हे देवानुपियों ! तुम बहुत ही जल्दी मेरा पट्टहाथी जो भूतानन्द नामका है उसे सजित कर ले आओ इत्यादि समस्त ही कथन जैसा महाशिला कण्टक संग्रामकी बक्तव्यतामें कहा गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये । परन्तु उस वक्तव्यता की अपेक्षा इस वक्तव्यतामें केवल इतना ही अन्तर है कि वहां पर थयो, तया 'नवमलई, नवलेच्छई पराजडत्था' शीना नमसतिना अणुशलमे। તથા કેશલના નવ લિચ્છવી જાતિના ગણરાજાઓ તેમાં પરાજિત થયા. જ્યારે ચેમરે રથમુશલ સંગ્રામની વિકુણા કરી, ત્યારે કૂણિક રાજાએ શું કર્યું તે સૂત્રકાર પ્રકટ अरे छ- तएणं से कूणिए राया रहमुसलं संगामं उचट्टियं सेसं जहा महासिला कंटए' न्यारे २थभुसत साम ४२वाना प्रसपस्थित थयो, त्यारे ४ि रामे પિતાના કુટુંબી પુરુષને બોલાવ્યા, અને તેમને કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે મારા ગજરાજ ભૂતાનંદને સજજ કરે, ચતુરંગી સેનાને સજજ કરે.” ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન મહાશિલાકંટક સંગ્રામના પ્રકરણમાં આપ્યા પ્રભુણે અહીં પણ ગ્રહણ કરવું. તે કથન કરતાં આ કથનમાં આટલી જ વિશેષતા છે—ત્યાં ઉદાયી હાથીને સજજ કરવાનું કહ્યું છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
भगवतीसूत्रे हत्थिराया, जाव रहमुसलं संगामं ओयाए' नवरं विशेषस्तु महाशिलाकण्टकसंग्रामापेक्षया रथमुसले संग्रामे एतावानेव यत् उदायिनामहस्तिस्थाने भूतानन्दो हस्तिराजो विज्ञेयः, यावत्-अन्यत्सर्वं पूर्ववदेव, तथा च यावत्करणात्कणिकराजाज्ञया कौटुम्बिकपुरुषाणां भूतानन्दनामहस्तिराजस्य हय-गजरथ-योधकलित चतुरङ्गिण्याः सेनायाः सन्नद्धीकरणानन्तरम् कूणिको राजा स्नानादिकं विधाय कृतबलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः सर्वालङ्कारविभूषितः सन्नद्ध-बद्ध-वर्मित-कवचः गृहीतायुधप्रहरणः, धृतच्छत्रः, चतुउदायी नामके पट्टहस्तीको सज्जित करनेकी वात कही गई है और यहां पर भूतानन्द पट्टहाथीको सज्जित करनेके लिये कहा गया है। बाकी और सबकथन पहिले जैसा ही है । यहां जो यावत् पदका पाठ आया है उससे यह समझाया गया है कि 'कूणिक राजाकी आज्ञासे कौटुम्बिक पुरुषोंने भूतानन्द पट्टहाथी को सजित कर दिया तथा हाथी घोडा, रथ एवं योधाओंसे युक्त चतुरंगिणी सेना को सजित कर दिया और सज्जित होजाने के पीछे वृत्तांत राजाके पास जाकर पहुंचा दिया राजा कणिक भी उसी समय स्नानादिक से निवटकर काकआदि पक्षियोंके लिये अन्नका भाग देनेरूप बलिकर्म किया, कौतुक दुःस्वप्न आदिके विनाशके लिये अवश्यकरणीय होने से कौतुक, मंगलरूप प्रायश्चित्त किया मषी तिलक आदिका नाम कौतुक और दद्धि अक्षत आदिका नाम मंगल है । उस समय उन्होंने अपने आपको समस्त अलंकारों से विभूषित किया, शरीर पर जकडकर અહીં ભૂતાનંદ નામના હાથીને સજજ કરવાનું કહ્યું છે. બાકીનું સમસ્ત કથન, 'महाशिता साम' ना ४थन प्रभार १ छे. साडी 2 'जाव ( यापत्)' पहने। પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે તેના દ્વારા જે સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરાવે છે તે નીચે પ્રમાણે છેકૃણિક રાજાની આજ્ઞાથી કૌટુંબિક પુરુષેએ ભૂતાનંદ નામના ગજરાજને સુસજિત કર્યો, હાથી, ઘેડા, રથ અને વીર યુદ્ધાઓથી યુકત ચતુરંગી સેના પણ સજજ કરી દીધી, ત્યારબાદ તેમણે કણિક રાજાને ખબર આપી કે “આપની આજ્ઞા પ્રમાણે બધી તૈયારીઓ થઈ ચુકી છે. ત્યાર બાદ રાજા કૃણિક સ્નાનગૃહમાં ગયો. સ્નાનાદિ ક્રિયા પતાવીને તેણે વાયસાદિ પક્ષીને અન્ન અર્પણ કર્યું એટલે કે બલિકર્મ કર્યું, દુઃસ્વપન આદિના નિવારણ માટે તેણે કૌતુક અને મંગલરૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું. (મથી તિલક આદિને કૌતુક કહે છે, દહીં ભાત આદિ ખાઈને શુકન કરવાની ક્રિયાને મંગલકર્મ કહે છે.) ત્યાર બાદ તેણે પોતાના સમસ્ત અંગને અલંકારથી વિભૂષિત કર્યા, શરીર પર કસ કસાવીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू. ४ रथममुगलसंग्रामनिरूपणम् ७१७ वामरबालवीजिताङ्गः, मङ्गलजयशब्दकृतालोकः भूतानन्दं नाम हस्तिराज मारूढः सन् हय-गज-रथ-प्रवरयोधकलितया चतुरङ्गिण्या सेनया संपरिवृतः, महाभटचडगरवृन्दपरिवृतः रथमुसलं नाम संग्रामं संग्रामभूमिमुपयातः= उपागतः, इति फलितम्, 'पुरओ य से सक्के देविदे देवराया, एवं तहेव जाव चिटई' पुरतश्चायो पूर्वमेवेत्यर्थः खलु स शक्रः देवेन्द्रः देवराजः एवं तथैव यावत्-एकं महान्तम् अभेद्यकवचं वज्रारूपकं विकुर्वित्वा खलु तिष्ठति, 'मग्गओ य से चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया एगं महं आयासं किढिणकवच बांधा आयुध और प्रहरणोंको साथ लिया उनके ऊपर उस समय कोरण्टपुष्पोंको मालासे सुशोभित छत्र छत्रधारियोंने तानरक्खा था । चार चामरोंसे चमरधारी जन उन पर पवन करते जा रहे थे। उनको देखने पर लोगोंने जय२ शब्द करना प्रारंभ कर दिया था इस प्रकारके ठाटबाटसे सुशोभित हुए वे भूतानन्द नामके हस्तिराज के पास आये और उस पर सवार हो गये। घोडे, हाथी आदि चार अंगोंवाली चतुरंगिणी सेनासे तथा विस्तृत महाभटोंके समूहसे घिरे हुए होकर वे अब वहांसे रथमुसल संग्राम भूमिकी ओर चल दिये और वहाँ आ भी गये । 'पुरओय से सक्के देविंदे देवराया एवं तहेव जाव चिटइ' जब कणिक राजा उस रथमुसल संग्रामभूमि में जाकर ज्योंही उपस्थित हुए तो उन्होने देखा कि मेरे आनेसे पहिले ही यहां पर देवेन्द्र देवराज शक एक बडे भारी वज्रके जैसे अभेद्य कवचकी विकुर्वणा करके खडे हुए हैं। 'मग्गओय से કવચ બાંધ્યું, આયુધ્ધ અને પ્રહરને (બાણ આદિ શસ્ત્રોને પ્રહરણો કહે છે, તલવાર આદિને આયુષે કહે છે) સાથે લીધાં. તે વખતે છત્રધારીઓ તેના મસ્તક ઉપર છત્ર ધારણ કરતા હતા. તે છત્ર કરંટ પુપોની માળાઓથી સુશોભિત હતું. ચમારધારી સેવક ચાર ચમરે વડે તેને પવન નાખતા હતા. આ પ્રમાણે સુસજજ થઈને તે પોતાના ભૂતાનંદ નામના ગજરાજ પાસે આવ્યો. તેને જોઈને લેકેએ “જય હે, જય હે' એવાં મંગલકારી શબ્દો ઉચ્ચાર્યા. કુણિક રાજા હાથી ઉપર સવાર થઈને, હાથી, ઘેડા, રથ અને વીર યોદ્ધા રૂ૫ ચાર પ્રકારની ચતુરંગિણ સેના તથા અનેક મહાન સુભટોના સમૂહને સાથે લઈને રથમુસલ સંગ્રામ જ્યાં ખેલવાને હતો, તે સમરાંગણ તરફ ચાલી નીકળ્યો, भने त्यो मावी पर पांच्या. 'पुरओ य से सक्के देविदे देवराया एवं तहेव जाव चिटई' यारे ४ सय त्या पायो, त्यारे तनयुपताना आगमन પહેલાં જ ત્યાં દેવેન્દ્ર દેવરાય શક્ર એક ઘણા ભારે વજના જેવા અભેદ કવચની વિક્ર્વણુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८
भगवतोसूत्रे पडिरूवगं विउवित्ता णं चिटई' मार्गे च तस्य चमरः असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः एक महान्तम् आदर्श दर्पणं किठिनप्रतिरूपकं किठिनं वंशनिर्मिततापसपात्रं तत्सदृशं विजयसूचकं दर्पणमित्यर्थः विकुर्वित्वा तिष्ठति, ‘एवं खलु तओ इंदा संगाम संगामें ति, तं जहा-देविंदे य, मणुइंदे य, असुरिंदे य,' एवं खलु वर्णितरीत्या त्रयः इन्द्राः संग्रामं संग्रान्ते युध्यन्ते स्म, तद्यथादेवेन्द्रश्च शक्रः, मनुजेन्द्रश्च कणिको राजा, असुरेन्द्रश्च चमर इति । 'एगहत्थिणा वि णं पभू कणिए राया जइत्तए, तहेव जाव दिसोदिसि पडिसेहित्था' एकहस्तिनाऽपि भूतानन्दनामकैकगजेन्द्रेणाऽपि खलु स कूणिको राजा जेतुं चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया एगं महं आयासं किढिणपडिरूवर्ग विउवित्ता गं चिट्टइ' तथा असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर एक बडे भारी विजयसूचक आदर्श-दर्पण जो किठिन के आकार का था उसकी विकुर्वणा करके ठहरे हुए हैं 'एवं खलु तओ इंदा संगाम संगामेंति तंजहा देविदेय, मणुइंदेय, असुरिंदेय' इस प्रकार उन सबके सब इन्द्रोंने संग्राम प्रारंभ कर दिया। बांसके बने हुए संन्यासी के पात्रका नाम किठिन है। जिन इन्द्रोंने संग्राम छेडा उनके नाम इस प्रकारसे हैं देवेन्द्र देवराज शक १, मनुजेन्द्र कूणिक राजा और असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर३ 'एगहस्थिणा वि णं पभू कूणिए राया जइत्तए तहेव आव दिसो दिसिं पडिसेहित्था' यद्यपि कणिक राजा इस संग्राम में एक हाथीके द्वारा भी अपने शत्रुओंको परास्त करनेमें समर्थ था सो यावत् उनने उन्हें चारों दिशाओंमें भगा दिया ४NA Men &. 'मग्गओ य से चमरे अमुरिंदे असुरकुमार राया एगं महं आयसं किढिणपडिरूवगं बिउन्वित्ता णं चिटई' तथा असुरेन्द्र मसुरशुमार राय અમર એક ઘણું ભારે વિજથસૂચક આદર્શ—દર્પણ જે કિઠિનના આકારનું હોય છે. લેવાની વિટ્ટુર્વણુ કરી. (સન્યાસીઓને ઉપયોગી વાંસના બનેલ પાત્રને કિઠિન કહે છે. तवा ना मा२र्नु पात्र) qिa रीने त्यांना ता. 'एवं खलु तओ इंदा संगाम संगामें ति-तंजहा-देविदेय, मणुइंदेय, अमरिंदेय मा शते ते त्र छन्द्रीय સંગ્રામ શરૂ કરી દીધું. તે ત્રણ ઈન્દ્રોના નામ આ પ્રમાણે છે- (૧) દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક, (२) नरेन्द्र भूमि अने (3) भसुरेन्द्र मसुरशुभा२२।य यम२. 'एगहस्थिणा विणं पभू कूणिए राया जइत्तए तहेच जाव दिसो दिसि पडिसेहित्था' इणि રાજા પિતાના એક હાથી વડે જ આ સંગ્રામમાં પિતાના સમસ્ત શત્રુઓને પરાજિત કરવાને સમર્થ હતા આ કથનથી શરૂ કરીને તેમણે તેમને ચારે દિશાઓમાં ભગાડી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू. ४ रथमुसलसंग्रामनिरूपणम् ७१९ शत्रु पराभवितुं प्रभुः समर्थः, तथैव महाशिलाकण्टकसंग्रामवदेव यावत्स कणिको राजा स्थमुसलं संग्राम संग्रामयमाणः नवमल्लकिनः, नवलेच्छ किनश्च काशी-कोशलकान् अष्टादश अपि गणराजान् हतमथितप्रवरवीरघातित-निपतित-चिह्नध्वजपताकान् कृच्छ्रप्राणगतान् दिशोदिशं प्रतिषेधितवान् -विद्रावितवान् । गौतमः पृच्छति-से केणटेणं भंते ! एवं वुचइ-रहमुसले संगामे ?' हे भदन्त ! अथ केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते-रथमुसलः संग्रामः, तस्य संग्रामस्य 'रथमुसल' इति नामकरणे को हेतुः ? भगवानाह-'गोयमा ! रहमुसले णं संगामे वट्टमाणे एगे रहे अणासए, असारहिए, समुसले' हे इस तरहसे यहाँ पर अनुक्त सब कथन महाशिलाकंटक संग्रामकी तरहसे ही जान लेना चाहिये । यहां यावत् शब्दसे इस प्रकार समझाया गया है कि कूणिक राजाने रथमुसल संग्राम करते हुए नौ मल्लकियोंको जो कि काशीदेशके गणराज थे तथा नवलेच्छकियोंका जोकि कौशलदेशके गणराज थे इन सब १८ गणराजोंको परास्तकर दिया इनकी सेनाके वीरों को नष्ट कर दिया-उनका मान मर्दित कर दिया उनकी बडी छोटी ध्वजाओं को जमीन पर पटक दिया. तथा कष्टगत प्राणवाला उन्हे बनाकर चारों दिशाओं में भगा दिया ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि-से केण?णं भंते ! एवं घुच्चइ, रहमुसले संगामे' हे भदन्त ! इस युद्धका नाम 'रथमुसल' ऐसा किस कारण से हुआ है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'रहमुसलेणं संगामे वट्टमाणे एगे रहे अणासए, મૂક્યા', આ કથન સુધીનું, મહાશિલાકંટક સંગ્રામનું સમસ્ત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું. અહીં “યાવત’ પરથી નીચે સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરાયે છે- “રથમુસળ સંગ્રામમાં કૃણિક રાજાએ કાશીના નવ મલજાતિના ગણરાજાઓને અને કેશલના નવ લિચ્છવી જાતિના ગણરાજાઓને હરાવ્યા. આ રીતે તેમણે ૧૮ ગણરાજાઓને પરાજિત કર્યા, તેમનું માનમર્દન કર્યું, તેમની ધજા-પતાકાઓને જમીનમાં રગદોળી, અને તેમને આ યુદ્ધમાં પિતાનાં પ્રાણ બચાવવા પણ મુશ્કેલ થઈ પડયા, તેથી તેમણે ચારે દિશામાં નાસભાગ કરી મૂકી.
व गौतम स्वामी महावीर प्रभुने । प्र पूछे छे ?- 'से केणटणं भंते! एवं वुच्चइ, रहमुसले संगामे हे लहन्त ! युद्धने २यमुसलाम' मे નામ શા માટે આપવામાં આવ્યું છે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે'गोयमा गौतम! 'रहमुसले णं संगामे वट्टमाणे एगे रहे अणासए,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
भगवतीसूत्रे गौतम ! रथमुसले खलु संग्रामे वर्तमानेपवर्तमाने सति एको रथः, 'अणासए' अनश्वः अश्वरहितोऽपि, 'असारहिए' असारथिका सारथिशून्योऽपि 'अणारोहए' अनारोहका आरोहवर्जितोऽपि योधवर्जितोऽपि केवलं समुसलः मुसलयुक्तः 'महया-महया जणक्खयं, जणवहं, जणप्पमई, जणसं बट्टकप्पं, रुहिरकद्दमं करेमाणे सवओ समंता परिधावित्था' तत्र 'महया-महया' महान्तं महान्तं 'जणक्खयं' जनक्षयं-जनविनाशम् 'जणवह' जनवधं जनमारणम् 'जणप्पमई' जनपमर्दम्-जनचूर्णनम्, 'जणसंवट्टकप्पं जनसंवर्तकल्पम् जनसंहारसदृशम् 'रुहिरकद्दमं' रुधिरकर्दमम् 'करेमाणे' कुर्वन ‘सबओ समंता' सर्वतः समन्तात् परिधावितवान् फ्लायितबानित्यर्थः । एको रथः केवलं मुसलेन युक्तः परिधावन महाजनक्षयादिकं कृतवान्, अत एव ‘से तेणटेणं जाव रहमुसले अणारोहए, समुसले' रथमुसलसंग्राम जब हो रहा था-तब उस में जो रथ होता है वह एक ही होता है उसमें खींचने के लिये घोडा नहीं होते हैं । सारथी नहीं होता है। वह अनारोहक-योद्धा से रहित होता है । उसमें केवल एक मुसल ही होता है 'मया महया जणक्खयं, जणवहं, जणप्पमई, जणसंवहकप्पं, रुहिरकदमं करेमाणे सव्वओ समंता परिधावित्था' वह बहुत बडें जनसमूहका विध्वंस करता हुआ, जन समूहका वध करता हुआ, जनसमूहको चूर २ करता हुआ, उसका प्रलय करता हुआ तथा चारों तरफ लोहूकी कीचड मचाता हुआ इधरसे उधर चारों तरफ दौडता फिरता है। तात्पर्य कहनेका यह है कि केवल एक रथ ही मुसल से युक्त होकर इधरसे उघर दौडता हुआ महाजन क्षयको कर देता है । 'से तेणअणारोहए, समसले २थभुसा सश्राम न्यारे यासत जाय छे, त्यारे तमामे એવો રથ ચારે દિશામાં દેડયા કરતા હોય છે કે જે રથને ખેંચવા માટે ઘડા જોડેલા હેતા નથી, જેને ચલાવનાર સારથી હેત નથી, અને તેમાં લડનારા દ્ધા પણ હતા नथी. परन्तु ते २थमा मात्र से भुश राय छे. 'महया महया जणक्खयं, जणवह, जणप्पमई, जणसं वहकप्प, रुहिरकद्दमं करेमाणे सव्वओ समंता परिधावित्था' ते २५ ५ भोट नसभृडन विश्वास , सनसनी સંહાર કરતો, જનસમૂહના ભૂકેભૂકા ઊડાડતે, તેમને પ્રલય કરતા અને રક્તની ધારાઓ રૂપી કીચડ ઉડાડતો ઉડાડતે આમ તેમ ચારે દિશામાં દેડે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આ પ્રકારના સંગ્રામમાં મુસળથી યુક્ત એ એક રથ જ દુશ્મનના સેન્યમાં મેર દેડાદોડ કરીને દુશ્મન દળને સંહાર કરે છે અને હાહાકાર મચાવી દે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सु. ४ रथमुसलस ग्राम निरूपणम्
७२१
संगामे' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन यावत्-रथमुसलो नाम संग्राम इत्युच्यते । गौतमः पृच्छति - 'रहमुसले णं भंते ! संगामे वट्टमाणे कइ जणसयसाहस्सीओ हियाओ ?” हे भदन्त ! रथमुसले खलु संग्रामे वर्तमाने प्रवृत्ते सति कति कियत्यः जनशतसाहरूयः कति जनलक्षाणि हताः ? भगवानाह - गोयमा ! छण्णउई जणसयसाहस्सीओ वहियाओ' हे गौतम ! षण्णवतिः जनशतसाहरूयः षण्णवतिलक्षजना इताः । गौतमः पृच्छति- 'तेणं भंते ! मणुया निस्सीला जाव उबवना ?" हे भदन्त ! ते खलु मनुष्याः निश्शीलाः शीलवर्जिता यावत् निर्व्रताः निर्गुणाः निर्मर्यादाः निष्प्रत्याख्यानपोषधोपवासाः रुष्टाः परिकुपिताः, समरघातिताः, अनुपशान्ताः कालमासे द्वेणं जाव रहमुसले संगामे' इस कारण है गौतम वह संग्राम ' रथमुसल' इस नामसे कहा गया है । अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'रहमुसले णं भंते ! संगामे वट्टमाणे कइ जणसयसाहस्सीओ बहियाओ' हे भदन्त ! जब रथमुसल संग्राम हो रहा था, तब उसमें कितने लाख मनुष्योंका संहार हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि - 'गोयमा' हे गौतम ! 'छण्णउई जणसयसाहस्सीओ बहियाओ' रथमुसल संग्राम में ९६ छियानवें लाख मनुष्योंका संहार हुआ है । अब गौतमने पुनः प्रभु से ऐसा पूछा - 'तेणं भंते ! मणुया निस्सीला जाव उववन्ना' हे भदन्त ! रथमुसल संग्राम में लडनेवाले जितने भी मनुष्य थे वे प्रायः सबके सब शीलरहित थे, यावत् निर्वत- अहिंसा आदि व्रतों से रहित थे, निर्गुण- उत्तरगुणोंसे रहित थे, निर्मर्याद मर्यादा से रहित थे, निष्पत्याख्यान और पोषधोपवास 'से ते द्वेणं जाव रहमुसले संगामे' हे गौतम! ते ते संग्रामने 'रथभुसण ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન- रहमुसले णं भंते! संगामे वट्टमाणे कर नणसयसाहसीओ बहियाओ ?' 'हे महन्त ! न्यारे रथभुसण संग्राम भन्यो, ત્યારે તેમાં કેટલાં લાખ માણસે માર્યા ગયા હતા?” તેના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ अडे - 'गोयमा !' डे गौतम! ' छण्णउई जणसयसाहस्सीओ वहियाओ ' રથમુશળ સંગ્રામમાં ૯૬ લાખ માણસાના સંહાર થયા હતા.
સગ્રામ કહ્યો છે.
गौतम स्वामीने। अभ- 'तेणं भंते ! मणुया निस्सीला जाव उववना ? હે ભદ્દન્ત ! તે સંગ્રામમાં લડનારા બધાં મનુષ્યા સામાન્યતઃ નિ:શીલ હતા, નિત અહિંસા આદિ વ્રતથી રહિત) હતા, નિર્ગુણુ (ઉત્તરાથી રહિત) હતા, મર્યાદાથી રહિત હતા, પ્રત્યાખ્યાન અને પેાષાપવાસથી પણ રહિત હતા. તેઓ બધાં રાષયુકતએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
भगवती सूत्रे
कालं कृत्वा कुत्र गताः ? कुत्र उपपन्नाः ? भगवानाह - 'गोयमा ! तत्थ णं दस साहसीओ गाए मच्छीए कुच्छिसि उववन्नाओ' हे गौतम ! तत्र खलु पण्णवतिलक्षेषु मध्ये दश साहस्रयः एकस्या मत्स्याः कुक्षौ = उदरे उपपन्नाः, 'एगे देवलोए उन्ना' एके कतिपयाः देवलोकेषु उत्पन्नाः 'एगे सुकुळे पच्चायाया' एके कतिपयाः सुकुले उत्तमवंशे प्रत्यायाताः समागताः समुत्पन्ना इत्यर्थः ' अवसेसा ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएस उववन्ना' अवशेषाः 'ओसन्नं' इति प्रायो बाहुल्येन नरक - तिर्यग्योनिकेषु उपपन्नाः । गौतमः पृच्छति - 'कम्हाणं भंते ! सक्के देविंदे देवराया, चमरे य असुरिंदे असुरकुमार राया से रहित थे, रुष्ट - रोष से भरे हुए थे, परिकुपित - क्रोध से युक्त हुए थे, अतः ये सबके सब युद्ध में मर कर शान्तभाव से रहित अवस्था में काल अवसर काल कर कहां पर गये ? कहां पर उत्पन्न हुए ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! ' तत्थ णं दससाहस्सीओ एगाए मच्छीए कुच्छिसि उबवनाओ' रथमुसल संग्राम में जो ९६ लाख मनुष्य मारे गये हैं उनमें से दश १० हजार मनुष्य तो एक मछली की कूखमें उत्पन्न हुए 'एगेदेवलोएस उववन्ना' कितनेक देवलोकोंमें उत्पन्न हुए, 'एंगे सुकुले पञ्चायाया' कितनेक मनुष्य उत्तम वंश में उत्पन्न हुए 'अवसेसा ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएस उववन्ना' बाकी के और सब मनुष्य प्रायःकरके नरकयोनि और तिर्यञ्चयोनि इनमें उत्पन्न हुए ।
अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'कम्हाणं भंते ! सक्के देविंदे देवराया, चमरेय असुरिंदे असुरकुमारराया कूणियरन्नो साहेजं ક્રીયુત હતા અને ઉપશાન્ત અવસ્થાથી રહિત હતા. તેા એવી પરિસ્થિતિમાં કાળના અવસર આવતા કાળ કરીને તેએ કયાં ગયા હશે ?- કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થયા હશે ! उत्तर- 'गोयमा !' हे गौतम! 'तत्थणं दससाहस्सीओ एगाए मच्छीए कुच्छिसि उववन्नाओ' रथमुशण संग्राममा ? हे साथ भासेो भार्या गया ता तेभांना १० डलर भाणुसो तो ये भाछसीनी इथे उत्पन्न थया, 'एगे देवलोएसु उवबन्ना' डेटला हेवलोङमा उत्पन्न थया, 'एगे सुकुले पच्चायाया' डेटलाई भनुष्यो उत्तभव शमां उत्पन्न थमा, ' अवसेसा ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणि एसु उववन्ना' આકીના બધાં મનુષ્ય માટે ભાગે નરકયેાનિમાં અનેતિય ચયેાનિમાં ઉત્પન્ન થયા.
हवे गौतम स्वाभी महावीर अलुने मेवा अन पूछे छे - 'कम्हा णं भंते ! सक्के देविदे देवराया, चमरे य असुरिंदे असुरकुमारराया कूणिय रनो साहेज्ज
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू. ४ रथमुसलसंग्रामनिरूपणम् ७२३ कृणियस्सरन्नो साहेज दलइत्था ? हे भदन्त ! कस्मात् खलु कारणात् शक्रो देवेन्द्रः देवराजः चमरश्च असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः एतौ द्वौ कणिकस्यराज्ञः साहाय्यं सहायतां दत्तवन्तौ ? भगवानाह-'गोयमा ! सक्के देविदे देवराया पुन्वसंगइए' हे गौतम ! शक्रो देवेन्द्रो देवराजः पूर्वसङ्गतिका पूर्वभवमित्रमासीत् अतः कणिकस्य साहाय्यं दत्तवान् तथाहि-श्रूयते-कार्तिकश्रेष्ठिभवे कूणिकजीवः शक्रस्य मित्रमभवत्, इति । 'चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया परियायसंगइए' चमरः असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः पर्यायसांगतिक: कूणिकस्य साहाय्यं दत्तवान्, पूरणतापसभवे चमरजीवस्य कूणिकराज जीवः तापसपर्यायवर्ती मित्रमासीत्, ‘एवं खलु गोयमा ! सक्के देविंदे देवराया, चमरे य असुरिंदे असुरकुमारराया कूणियस्स रन्नो साहेज्जं दलइत्था' दलयित्था' हे भदन्त ! क्या कारण था जो देवेन्द्र देवराज शक्रने एवं असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमरने कूणिकराजाकी रथमुसल संग्राममें सहायता की ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'सक्के देविंदे देवराया पुव्वसंगइए' देवेन्द्र देवराज शक्र इनका पूर्वसंगतिक था पूर्वभवका मित्र था। इसलिये उसने इनकी सहायता की। क्यों कि ऐसा सुनो जाता है कि कार्तिक श्रेष्ठी के भवमें कूणिकका जीव शक्रका मिन्न था । 'चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया परियायसंगइए' असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर पर्याय सांगतिक था इसलिये उसने उनकी सहायता की क्यों कि तापसके भवमें चमर जीवका कूणिक राजजीव तापस पर्यायवर्ती मित्र था ! 'एवं खलु गोयमा ! इस कारण हे गौतम ! 'सक्के देविंदे देवराया चमरेय असुरिंदे असुरकुमारराया कूणियस्स दलयित्था ?' महन्त ! हेवेन्द्र देवराय शहै, तथा मसुरेन्द्र असुरशुभा२२।५ यमरे શા કારણે કૂણિક રાજાને રથમુસળ સંગ્રામમાં મદદ કરી? તેને ઉત્તર આપતા भडावीर प्रभु ४ छ- 'गोयमा' हे गौतम ! 'सक्के देविदे देचराया पुचसंगइए' દેવેન્દ્ર દેવરાય શક કૃણિક રાજાને પૂર્વભવને મિત્ર હતો. કાર્તિક શેઠના ભાવમાં पिन 4 शनी भित्र तो, तो तेरे तन मह उरी. 'चमरे अमरिंदे असुरकुमारराया परियायसंगइए, मसुरेन्द्र मसु२शुभ।२२।५ तेमना पर्याय સાંગતિક હતા. પૂરણ તાપસના ભવમાં ચમરને જીવ કુણિક રાજાના તાપસ પર્યાયના જીવને મિત્ર હતું. આ રીતે પૂર્વભવમાં બને તાપસ હોવાથી મિત્ર હતા. 'एवं खलु गोयमा!' हे गौतम ! ते २णे 'सक्के देविंदे देवराया त्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४
भगवती सूत्रे
हे गौतम! एवं खलु रीत्या शक्रो देवेन्द्रः देवराजः चमरश्व असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः कूणिकस्य राज्ञः साहाय्यं दत्तवन्तौ ॥० ४ || अन्यतीर्थिक वक्तव्यता |
मूलम् - 'बहुजणे णं भंते ! अन्नमन्नस्स एवमाइक्खड़ जाव परूवे - एवं खलु बहवे मणुस्सा अन्नयरेसु उच्चावपसु संगामे सु अभिमुहा चेव पहया समाणा कालमासे कालं किया अन्नरेसु देवलोपसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति से कहमेयं भंते ! एवं ? गोयमा ! जपणं से बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ जाव उववत्तारो भवंति, जे ते एवमाहंसु, मिच्छं ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्खामि, जाव - परूवेमि - एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं तेणं समएणं, वेसाली नामं नयरी होत्था, वन्नओ, तत्थ णं वेसालीए णयरीए वरुणे नामं नागनए परिवसइ, अड्ढे जाव - अपरिभूए, समणोवासए अभिगयजीवाजीवे, जाव पडिलाभेमाणे छठ्ठे छडेणं अणिक्खित्तेणंतवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणे विहरइ । तए णं से वरुणे णागणए अन्नया कयाई रायाभिओगेणं, गणाभिओगेणं, बलाभिओगेणं, रहमुसले संगामे आणत्ते समाणे छट्टभत्तिए अट्टमभत्तं अणुवई, अणुवट्टित्ता कोडुंबियपुरिसे सहावेइ, सहावित्ता एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाणुप्पियो ! चाउग्घंटं आरन्नो साहेज्जं दलयिस्था' देवेन्द्र देवराज शक्रने और असुरेन्द्र असुरकुमार चमरने कूणिक राजाको सहायता दी || सू० ४ ॥
દેવેન્દ્ર દેવરાય શકે તથા અસુરેન્દ્ર અસુરકુમારરાય ચરે કૂણિક રાજાને તે સ ગ્રામમાં भह ही हुती. ॥ सु. ४ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ९ सू. ५ वरुणनागनप्तृकवर्णनम् ७२५ सरहं जुत्तामेव उवटावेह, हय-गय-रह-जाव सन्नाहेत्ता मम एवं आणत्तियं पञ्चप्पिणह । तए णं ते कोडंबियपुरिसा जाव पडि सुणेत्ता, खिप्पामेव सच्छत्तं सज्झयं जाव उवटावेंति, हय-गयरह-जाव सन्नाति, सन्नाहित्ता जेणेव वरुणे नागनत्तुए जाव पञ्चप्पिणंति । तए णं से वरुणे नागनत्तुए जेणेव मज्जणघरे ते
व उवागच्छइ, जहा कणिओ जाव-पायच्छित्ते सव्वालंकारविभूसिए, सन्नद्धबद्धवम्मियकवए उप्पीलियसरासणपट्टिए पिगद्धगेविजए विमलवरवद्धचिंधपट्टे गहियाउहप्पहरणे सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चउचामरबालवीइयंगे मंगलजयसद्दकयालोए मजणघराओ पडिणिक्खमइ, परिणिक्खमित्ता अणेगगणनायग-जाव दूयसंधिवालसद्धिं संपरिबुडे, जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला, जेणेव चाउग्धंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता चाउग्घंटे आसरहं दुरुहइ, दुरुहित्ता, हय-गय-रहजावसंपरिखुडे, महयाभड-चडगर-जाव परिक्खित्ते जेणेव रहमुसले संगामे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता रहमुसलं संगामं ओयाओ। तए णं से वरुणे णागणत्तुए रहमुसलं संगामं ओयाए समाणे अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगेण्हइ-कप्पइ मे रहमुसलं संगाम संगामेमाणस्स जे पुर्वि पहणइ से पडिहणित्तए, अवसेसे णो कप्पइत्ति, अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगेण्हइ, अभिगेण्हित्ता रहमुसलं संगाम संगामेइ, तएणं तस्स वरुणस्स नागनत्तुयस्स रहमुसलं संगामं संगामेमाणस्स एगे पुरिसे सरिसए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
भगवतीसूत्रे
सरिसत्तए, सरिसवए. सरिसभंडमत्तोवगरणे रहेणं पडिरहं हवं आगए, तणं से पुरिसे वरुणं णागनत्तयं एवं वयासीपहण भो वरुणा ! णागणत्तुया । तए णं से वरुणे णागनत्तुए तं पुरिसं एवं वयासी - णो खलु मे कप्पड़ देवाणुप्पिया ! पुविं अहयस्स पहणित्तए, तुमं चेव णं पुत्रिं पहणाहि । तए णं से पुरिसे वरुणे णं णागणुत्तएणं एवं वुत्ते समाणे आसुरुत्ते जाव मिसिमिसेमाणे धणुं परामुसइ, धणुं परामुसित्ता उसुं परामुसइ, उसुं परामुसित्ता ठाणं ठाइ, ठाणं ठिच्चा, आययकन्नाययं उसुं करेइ, आययकन्नाययं उसुं करित्ता वरुणं णागणत्तुयं गाढप्पहारीकरेइ, तण से वरुणे णागणत्तुए तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे आसुरुते जाव मिसिमिसेमाणे धणुं परामुसइ, धणुं परामुसित्ता, उसुं परामुसइ, उसुं परामुसित्ता आययकन्नाययं उसुं करेइ, आययकन्नाययं उसु करेता तं पुरिसं एगाहचं कूडाहचं जीवियाओ ववरोवेइ । तए णं से वरुणे णागणत्तुए तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे अत्थामे, अबले, अवीरिए, अपुरिसक्कारपरक्कमे अधारणिजमिति कट्टु तुरए निगिण्हइ, तुरए निगिoिहत्ता रहं परावत्तेइ रहं परावत्तित्ता, रहमुसलाओ संगामाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता एगंतमंतं अवक्कमइ, एगंतमंत अवक्कमित्ता तुरए णिगिण्es, तुरए णिणिहित्ता रहूं उवेइ, रहं ठवेत्ता रहाओ पच्चोरहइ, रहाओ पच्चोरहित्ता तुरए
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू.५ वरुणनागनप्तृकवर्णनम्
न
७२७ मोइए मोएत्ता तुरए विसजेइ, तुरए विसजित्ता दब्भसंथारगं संथरइ, दब्भसंथारगं संथरित्ता दब्भसंथारगं दूरूहइ, दब्भसंथारगं दूरहित्ता पुरस्थाभिमुहे संपलियंकनिसन्ने करयल जावकटु एवं वयासी-नमोत्थु णं अरिहंताणं भगवंताणं जाव संपत्ताणं, नमोत्थुणं समणस्स भगवओ महावीरस्स, आइगरस्स, जाव संपाविउकामस्स, मम धम्मायरियस्स, धम्मोवदेसगस्स, वंदामिणं भगवंतं तत्थगयं इहगए, पासउ मं से भगवं तत्थ गए जाव वंदइ, नमंसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-पुर्वि पि मए समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए थूलए पाणाइवाए पञ्चक्खाए जावजीवाए, एवं जाव थूलए परिग्गहे पञ्चक्खाए जावजीवाए, इयाणिं पिणं अहं तस्सेव भगवओ महावीरस्स अंतिए सवं पाणाइवायं पञ्चक्खामि जावजीवाए, एवं जहा खंदओ जाव-एयं पिणं चरमेहि ऊसास-नीसासेहि वोसिरामि त्ति कट्ट सन्नाहपढें मुयइ, सन्नाहपटं मुइत्ता सल्लुद्धरणं करेइ, सल्लुद्धरणं करेत्ता, आलोइयपडिकते, समाहिपत्ते, आणुपुबीए कालगए। तए णं तस्स वरुणस्स णागणत्तुयस्स एगे पियवालवयंसए रहमुसलं संगाम संगामेमाणे एगेणं पुरिसेणं गोढप्पहारीकए समाणे अत्थामे अबले जाव-अधारणिजमिति कटु वरुणं णागणत्तुयं रहमुसलाओ संगामाओ पडिणिक्खममाणं पासइ, पासित्ता तुरए निगिण्हइ तुरए निगिण्हित्ता जहा वरुणे जाव तुरए विसजित्ता पडसंथारगं दूरुहइ, पडसंथारगं दूरुहिता पुरस्थाभिमुहे जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८
भगवतीसूत्रे अंजलिं कट्ठ एवं वयासी-जाई णं भंते ! मम पियवालवयंसस्स, वरुणस्त णागणत्तुयस्स सीलाइं, वयाई, गुणाई, वेरमणाई, पञ्चक्खाणपोसहोववासाइं, ताइं णं ममंपि भवंतु ति कटु सन्नाह पट्ट मुयइ सन्नाहपट्ट मुइत्ता, सल्लुद्धरणं करेइ सल्लुद्धरणं करेत्ता, आणु- पुवीए कालगए । तए णं तं वरुणं णागणत्यं कालगयं जाणित्ता अहासन्निहिएहि वाणमंतरेहिं देवेहिं दिव्वे सुरभिगंधो- दगवासे वुढे दसद्धवन्ने कुसुमे निवाडिए, दिव्वे य गीय-गंधवनिनादे कए या वि होत्था। तए णं तस्स वरुणस्स णागणत्तुयस्स तं दिवं देविडि, दिवं देवज्जुई, दिवं देवाणुभागं सुणित्ता य पासित्ता य बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ, जाव-परूवेइ- एवं खलु देवाणुप्पिया ! बहवे मणुस्सा जाव उववत्तारो भवंति ॥सू०५॥
छाया-बहुजनः खलु भदन्त ! अन्योन्यस्य एवमाख्याति, यावत्प्ररूपयति,-एवं खलु बहवो मनुष्या अन्यतरेषु उच्चावचेषु संग्रामेषु अभि
अन्यतीथिकवक्तव्यता
'बहुजणेणं भंते ! इत्यादि । सूत्रार्थ-(बहुजणे णं भंते ! अन्नमनस्स एवमाइक्खह जाव परुवेइ) हे भदन्त ! अनेक मनुष्य आपसमें इस प्रकारसे कहते हैं यावत् प्ररूपणा करते हैं (एवं खलु बहवे मणुस्सा अभयरेसु उच्चावएसु
અન્યતીથિક વક્તવ્યતા'बहुजणेणं भंते !' त्या
सूत्रा- (बहुजणे णं भंते ! अनमन्नस्स एवं आइक्खइ जाव परुवेइ) હે ભદન્ત! અનેક લોકો પરસ્પરને આ પ્રમાણે કહે છે, જનસમૂહ પાસે આ પ્રમાણે ५३५॥ ४२ छ ३ (एवं खलु बहवे मणुस्सा अन्नयरेसु उच्चावएसु संगामेसु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ मू.५ वरुणनागनप्लकवर्णनम् ७२९ मुखा एव महताः सन्तः कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु देवलोकेषु देवतया उपपत्तारो भवन्ति, तत् कथमेतत् भदन्त ! एवम् ?, गौतम ! यत् खलु स बहुजनोऽन्योन्यस एवम् आख्याति-यावत्-उपपत्तारो भवन्ति, ये ते एवम् आहुः मिथ्या ते एवम् आहुः, अहं पुनः गौतम ! एवम् आख्यामि, यावत्प्ररूपयामि-एवं खलु गौतम ! तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वैशाली नाम नगरी संगामेसु अभिमुहा चेव पहया समाणा कालमासे कालं किचा अन्नयरेसु देवलोएस्सु देवत्ताए उववत्तारो भवति से कहमेयं भंते ! कि अनेक प्रकारके संग्रामों में से किसी भी संग्राममें युद्ध करते२ मृत्युको माप्त हुए घायल अवस्थाको प्राप्तहुए अनेक मनुष्य मरण समय में मरकर किसी भी देवलोकमें देवरूपसे उत्पन्न होते हैं ? सो हे भदन्त ! क्या यह बात सत्य है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जपणं से बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खड़, जाव उववत्तारो भवंति जे ते एवमाहंसु मिच्छं ते एवमाहंसु) अनेक मनुष्य जो परस्पर इस प्रकार से कहते हैं गावत् युद्ध में मृत्युको प्राप्त हुआ, घायल हुआ मनुष्य देवलोक में उत्पन्न होता है सो उनका ऐसा कथन मिथ्या हैं। (अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्खामि, जाव परूवेमि, एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं तेणं समएणं वेसाली नाम नयरी होत्था) हे गौतम ! मैं तो इस विषयमें ऐसा कहता हूं यावत् अभिमुहा चेव पहया समाणा कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएम देवत्ताए उववत्तारो भवति-से कहमेयं भंते !) भनेर प्रश्न सामाभाया કઈ પણ એક સંગ્રામમાં યુદ્ધ કરતાં કરતાં મૃત્યુ પામવાથી, અથવા ઘાયલ થઈને કાળનો અવસર આવતા કાળ કરીને, અનેક મનુષ્ય કોઈ પણ દેવલેકમાં દેવની પર્યાયે उत्पन्न थाय छ. 3 मह-त! शु भनी ते पात सत्य छ ? (गोयमा) 3 गौतम! जण्णं से बहुजणो अन्नमनस्स एवं आइक्खड़, जाव उववत्तारो भवंति-जे ते एवमासु-मिच्छते एवमासु ) मने मनुष्य रे ५२२५२ने २॥ प्रभारी ४ छ, અને જનસમૂહ પાસે આ પ્રમાણે જે પ્રરૂપણ કરે છે કે યુદ્ધમાં લડતાં લડતાં મરનારા અથવા યુદ્ધમાં ઘાયલ થઇને મરનારા અનેક માણસો દેવલોકમાં દેવની પર્યાયે
पन्न थाय छ, ते तमनु थन मिथ्या (असत्य) छ. (अहं पुण गोयमा! एवं आइक्खामि, जाव एवं परूवेमि, एवं खलु गोयमा! तेणं कालेणे तेणं समएणं वेसाली नाम नयरी होत्था) गौतम! या विषयमा हु। मे કહું છું અને એવી પ્રરૂપણ કરું છું કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्रे आसीत् वर्णकः, तत्र खलु वैशाल्यां नगर्यां वरुणो नाम नागनप्तकः परिवसति, आढयः यावत्-अपरिभूतः, श्रमणोपासकः, अभिगतजीवाजीवः, यावत्-प्रतिलाभयन् षष्ठं षष्ठेन अनिक्षिप्तेन तपःकर्मणा आत्मानं भावयन् विहरति । ततः खलु स वरुणो नागनप्ठकः अन्यदा कदाचित् राजाभियोगेन, गणाभियोगेन, बलाभियोगेन रथमुसले संग्रामे आज्ञप्तः सन् षष्ठभक्तकः अष्टमप्ररूपणा करता ह-हे गौतम ! वह इस तरहसे कि उसकाल और उस समयमें वैशाली नामकी एक नगरी थी (वण्णओ) वर्णन (तत्थणं वेसालीए णयरीए वरुणे नामे नागनत्तुए परिवसइ, अड्ढे जाव अपरिभूए समणोवासए, अभिगयजीवाजीवे, जाव पडिलामेमाणे छटुं छटेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणे विहरइ) उस वैशाली नगरीमें वरुण नामका नागपौत्र रहता था यह धनवान् था यावत् इसका कोई भी पराभव नहीं कर सकता था ऐसा समर्थ था। श्रमणजनोंका उपासक था जीव और अजीवतत्त्वके स्वरूपका ज्ञाता था यावत् आहार पान आदि द्वारा मुनिजनों का सत्कार करता हुआ वह निरन्तर छ? छ? तपस्या से अपनी आत्माको वासित करता रहता था (तए णें से वरुणे णागणत्तुए अन्नया कयाइं रायाभिओगे णं, गणाभिओगेणं, चलाभिओगेणं रहमुसले संगामे आणत्ते समाणे छ?भत्तिए अट्ठमभत्तं अणुवट्टेइ) एक दिनकी बात है कि वह वरुण नागपौत्र राजाके आग्रह से, गणके आग्रहसे, बलके आग्रहसे रथ' હે ગૌતમ ! તે કાળે અને તે સમયે વૈશાલી નામની એક નગરી હતી. (वण्णओ) तेनुं न य पानारी प्रमाणे समा. (तत्थणं वेसालीए णयरीए वरुणे नामं नागनत्तुए परिवसइ, अढे जाव अपरिभूए समणोवासए, अभिगयजीवाजीवे, जाव पडिलाभेमाणे छठे छटेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणे विहरइ) ते शमी नगरमा १२ नामनी नागपौत्र रडता तो. તે ધન, ધાન્ય આદિથી સંપન્ન હતો, અને તે એવો સમર્થ હતો કે કઈ પણ તેને પરાભવ કરી શકતું નહીં. તે શ્રમણને ઉપાસક હતું અને જીવ–આજીવના સ્વરૂપને જાણકાર હતા. તે આહારપાણી આદિ દ્વારા મૂનિજનેને સત્કાર કરતો હતો, અને નિરન્તર છઠ્ઠને પારણે છઠ્ઠની તપસ્યા કરીને પિતાના આત્માને ભાવિત કરતે હતે. (तएणं से वरुणे णागणत्तुए अन्नया कयाइं रायाभिओगेणं, गणाभिओगेणं बलाभिओगेणं, रहमुसले संगामे आणत्ते समाणे छहभत्तिए अमभत्तं अणुवढेइ)
હવે એવું બન્યું કે તે નાગપૌત્ર વરુણ, રાજાના આગ્રહથી, ગણુના આગ્રહથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ९ म.५ वरुणनागनप्तृकवर्णनम् भक्तम् अनुवर्तयति, अनुवर्त्य कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा, एवम् अवादीत्-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! चातुर्घण्टम् अश्वरथं युक्तमेव उपस्थापयत, हय-गज-रथ०-यावत्-सन्नाह्य मम एताम् आज्ञप्तिम् प्रत्यर्पयत । ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः यावत्-प्रतिश्रुत्य क्षिप्रमेव सच्छत्रं, सध्वजम् , यावत्-उपस्थापयन्ति, हय-गज-रथ. यावत् -सन्नाहयन्ति, सन्नाह्य यत्रैव वरुणो नागनप्तकः यावत् प्रत्यर्पयन्ति, ततः खलु स वरुणो नागनप्तकः मुसल संग्राममें जाने के लिये प्रेरित किया गया सो उसने अर्थात् बेलेके पारणके दिन पारणा किये विना ही तेला करके युद्ध में गया.
छ छ? तपस्याकी पारणा किये बिना ही अष्टमभक्त धारणकर लिया (अणुवट्टित्ता) अष्टमभक्त करके फिर उसने (कोडुंबियपुरिसे सहावेह) अपने कौटुम्बिक पुरुषोंको बुलाया (सदावित्ता एवं बयासी) बुलाकर उनसे ऐसा कहा (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! चाउग्घंटे आमरहं जुत्तामेव उवट्ठावेह) हे देवानुप्रियो ! तुम लोग शीघ्र ही चारघंटोवाले अश्वरथ को जोतकर-सामग्रीसे युक्तकर ले आओ । तथा (ह्य गय रह जाव सन्नाहेत्ता मम एवं आणत्तियं पचप्पिणह) घोडा, हाथी, रथ और प्रवर योद्धाओंसे युक्त चतुरंगिणी सेनाको तैयार कर हमें 'हमारी आज्ञानुसार तुमलोगोंने सबकाम पूरा कर लिया है। इस बातकी पीछे खबर दो । (तएणं ते कोडुषियपुरिसा जाव पडिसुणेत्ता खिप्पामेव सच्छत्तं, सज्झयं, जाव उवट्ठावेंति हयगयरह जाव सन्नाति सन्नाहित्ता जेणेव वरुणे नागनत्तए जाव पचप्पिणंति) वरूणनागपौत्रकी અને લશ્કરના આગ્રહથી રથમુસળ સંગ્રામમાં જવાને પ્રેરાયે. તે વખતે છઠ્ઠને પારણે છઠ્ઠની તેની તપસ્યા ચાલુ જ હતી. યુદ્ધમાં જતી વખતે છઠ્ઠનું પારણું કર્યા વિના તેણે अमना प्रत्याभ्यान बीघा. (अणुवट्रित्ता) अष्टम (मदुम) प्रतन धारण ४ीने तेरे (कोडुबियपुरिसे सहावेह) पाताना टुमिनाने मोसाव्या, (सहावित्ता एवं वयासी) मने तभने बापाने । प्रभारी ४यु- (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! चाउग्घंटं आसरहं जुत्तामेव उपद्रावेह) यानुप्रिये ! तमे तुरतर या२ घ204100 मथने जडान-स०४०८ ४ीने व मावी. (हय-गय-रह जाव सम्भाहेत्ता मम एयं आणत्तिय पञ्चप्पिणह) तथा घोडा, डायो, २५ मने उत्तम योद्धामाथी युत ચતુરંગી સેનાને તૈયાર કરીને મને ખબર આપે કે “મારી આજ્ઞાનુસાર સઘળી તેયારી ४N Aqाम मावी छ.' तएणं ते कोडुबिय पुरिसा जाव पडिसुणेसा खिप्पामेष सच् छत्तं, सज्झयं, जाव उवट्ठावेंति-हय-गय-रह जाव सन्नाहे ति-सन्नाहित्ता जेणेव घरुणे नागमत्तुए जाव पञ्चप्पिणंसि) १२९५ नपौवनी मा माशा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३२
भगवतीमत्रे यत्रैव मज्जनगृहं तव उपागच्छति, यथा कूणिकः यावत् स्नातः कृतबलि कर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः, सर्वालङ्कारविभूषितः, सनद्धबद्धवर्मितकवचः उत्पीडितशरासनपट्टिकः पिनद्धग्रैवेयकः विमलवरबद्धचितपट्टः गृहीतायुधप्रहरणः सकोरण्टकमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन चतुश्चामरबालवीजिताङ्गः, मङ्गलजयशब्दकृतालोकः मज्जनगृहात्मतिनिष्क्रामति, इस आज्ञाको सुनने के बाद उन कौटुम्बिक पुरुषोंने उस आज्ञाको यावत् स्वीकार करके छत्रसहित, ध्वजासहित, अश्वरथको तैयार किया एवं घोडा, हाथी, रथ और प्रवरयोधाओंसे युक्त सेनाको तैयार किया और तैयार करके जहां पर वरुण नामका नागपौत्र था वहांपर वे आये वहां आकरके उन्होंने वरुण नागपौत्रको उसकी आज्ञा यथावत् पालित हो चुकी है इसकी खबर दी (तएणं से वरुणे नागनत्तुए जेणेव मजणघरे तेणेव उवागच्छइ) कौटुम्बिक पुरुषोंके मुखसे रथकी
और सेनाकी तैयारी हुई सुनकर वह नागका नाती वरुण जहां पर स्नान घर था वहां पर आया (जहाकूणिए जाव पायच्छित्ते सव्वालकार विभूसिए, सन्नद्धबद्धवम्मियकवए, उप्पीलियसरासणपहिए, पिणद्धगेविजए विमलवरबद्धचिंधपट्टे, गहियाउहप्पहरणे सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चउचामरवालवीइयंगे, मंगलजयसहकयालोए मजणघराओ पडिणिक्खमइ) वहां आकर उसने कूणिककी तरह यावत् कौतुक एवं मंगलरूप प्रायश्चित्त कर समस्त अलंकारोंसे अपने સાંભળીને તેમને ઘણે હર્ષ થશે. તેમણે તે આજ્ઞા માથે ચડાવી. વરુણની અજ્ઞાનુસાર છત્રયુકત, ધ્વજાયુકત અધરથને તૈયાર કર્યો અને હાથી, ઘેડા, રથ અને ઉત્તમ યોદ્ધાઓથીયુકત ચતુરંગી સેનાને પણ તૈયાર કરી, આ રીતે સઘળી તૈયારીઓ કરીને તેઓ
જ્યાં નાગપૌત્ર વરુણ વિરાજમાન હતા, ત્યાં આવ્યા. ત્યાં આવીને તેમણે નાગપૌત્ર વરુણને ખબર આપી કે “આપની આજ્ઞાનુસાર સઘળી વ્યવસ્થા થઈ ગઈ છે.'
(तएणं से वरुणे नागनत्तुए जेणेव मजणघरे, तेणेव उवागच्छइ) त्या२०६ ते नागपौत्र १२९१ न्यो तेनुं स्नान तु त्यi गये. (जहा कूणिए जाव पायच्छित्ते, सवालंकारविभूसिए, सन्नद्धबद्धवम्मियकवए, उप्पीलियसरासणपट्टिए, पिणद्धगेविजए विमलवरबद्धचिंधपट्टे, गहियाउहप्पहरणे सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चउचामरबालवीइयंगे, मंगलजयसद्दकयालोए मजणघराओ पडिणिक्खमइ) त्या भावाने त४ि २०ी म शेतु भने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ म.५ वरुणनागनप्तृकवर्णनम् ७३३ पतिनिष्क्रम्य अनेकगणनायक० यावत्-दूत-सन्धिपालैः सार्द्धम् संपरिवृतः, यौव बाह्या उपस्थानशाला, यत्रैव चातुर्घण्टः अश्वरथः, तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य चातुर्घण्टम् अश्वरथम् आरोहति, आरुह्य हय-गज-रथ० यावत्संपरिसृतः, महाभटचडगर-यावत्-परिक्षिप्तः यत्रैव स्थमुसलः संग्रामः, आपको विभूषित किया कवचको खूब बांधकर पहिरा शरासन पटिकाको हाथमें बांधा कंठमें हार पहिरा वीरताको सूचित करनेवाले वीरपट्टकको धारण किया आयुध और प्रहरणोंको ग्रहण किया कोरण्ट पुष्पोंकी माला से सुशोभित छत्रको छत्रधारियोंने उस पर ताना, चमर ढोरने वालोंने उस पर चमर ढोरने प्रारंभ किये, जब वह स्नान घरसे बाहर निकला तो उसे देखते ही लोगोंने मंगलभूत जयर शब्दका उच्चारण करना शुरूकर दिया-(पडिणिक्वमित्ता) स्नान घरसे निकलते ही (अणेगगणनायक-जाव दूयसंधिपालसद्धिं संपरिघुडे) उसके साथ अनेक गणनायक यावत् दूतसंधिपाल हो गये-सो इन सब से घिरा हुआ वह (जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला, जेणेव चाउग्घंटे आसरहे, तेणेव उवागच्छद) जहां बाहरमें उपस्थान शाला थी और जहां पर चार घंटोवाला अश्वरथ था वहां पर आया. (उवागच्छित्ता चाउग्घंटं आसरहं दुरुहइ) वहाँ आते ही वह उस चारघंटोंवाले अश्व रथपर सवार हो गया (दुरुहित्ता हयगयरह जाव संपरिघुडे महया મંગળરૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત પર્વતની વિધિઓ કરી. ત્યાર બાદ તેણે પિતાના શરીરને સમસ્ત આભૂષણોથી વિભૂષિત કર્યું, કવચને કસકસાવીને બાંગ્યું. કાંડા પર શરાસન પટ્ટિકાઓ બાંધી, કંઠમાં હાર પહેર્યો, વીરતાસૂચક વિરપટ્ટ ધારણ કર્યા, અને આયુ અને પ્રહરણને (શસશસ્ત્રોને) પ્રહણ કર્યા. આ રીતે જ્યારે વરુણ સજ્જ થઇને બહાર નીકળે ત્યારે અનુચરો તેના મસ્તક પર કરંટફૂલની માળાએથી યુક્ત છત્ર ધરી રહ્યા હતા. ચાર ચમરધારીએ તેના પર ચમર વીંઝી રહ્યા હતા. જ્યારે આ પ્રકારે સુસજજ થઈને તે સ્નાનગૃહમાંથી બહાર નીકળે ત્યારે લોકેએ મંગળકારી જ્યનાદ કર્યા. (पडिणिक्खमित्ता) पाताना प्रासामाथी मार नीsadi or (अणेगगणनायक जाव दूयसंधिपालसद्धि संपुरिखुडे ) भने नाय४, दूत मने hिulal ail साथै थ गया, ते साया वाय ते (जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला, जेणेव चाउग्घटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ) महार या ७५स्थानशाणा (समा स्थान) &di, भने मां यार घटा सव२५ ता, त्या माव्या. (उवागच्छित्ता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
भगवती सूत्रे
तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य रथमुसलं संग्रामम् उपयातः । ततः खलु स वरुणः नोगनप्तृकः रथमुसलं संग्रामम उपयातः सन् अयमेतद्रूपम् अभिग्रहम् अभिगृह्णाति -कल्पते मे रथमुसलम् संग्रामम् संग्रामयमाणस्य यः पूर्व हन्ति तं प्रतिहन्तुम्, अवशेषोनो कल्पते इति । अयमेतद्रूपम् अभिग्रहम अभिगृह्णाति, अभिगृह्य रथमुसलं संग्रामं संग्रामयते । ततः खलु तस्य वरुणस्य भडचडगर जाव परिक्खित्ते जेणेव रहमुसले संगामे तेणेव उवागच्छइ) सवार होकर वह वहांपर पहुँचा कि जहां पर रथमुसल संग्राम था. उसके साथ घोडा, हाथी, रथ और प्रवर योधाओं से सहित सेना थी महान् सुभटोंका समुदाय था (उवागच्छित्ता रहमुसलं संगामं ओयाओ ) वहां आते ही वह उस रथमुसल संग्राममें घुस गया ( तए णं से वरुणे णागणत्तुए रहमुसलं संगाम ओयाणे समाणे अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगिरहे६) इसके बाद उस नागके नाती वरुण ने रथमुसलसंग्राम में प्रवेशके साथ ही इस प्रकारका यह नियम धारण कर लिया ( कप्पड़ मे रहसुसलं संगामं संगामेमाणस्स जे पुवि पहणs, से पडिणित्तए - अवसेसे णो कप्पतीति-अयमेयारूवंअभिग्गहं अभिण्हर) कि इस रथमुसल संग्राममें प्रवेश करते हुए मुझपर जो पहिले बार करेगा, मैं उसी पर बार करूंगा दूसरों पर चाउरघटं आसरहं दुरुह इ) त्यां भावीने ते यार घंटेडीवाजा अश्वरथमां मेसी गये।. ( दुरुहिता हय-गय- रह जाव संपरिवुडे महया भडचडगर जाव परिक्खित्ते जेणेव रहमुसले संगामं तेणेव उवागच्छइ) रथमां सवार थाने हाथी, घोडा, રથ, અને ઉત્તમ યોદ્ધાથી યુકત ચતુરંગી સેના સાથે અને મહાન સુભટના સમુદાય સાથે, તે થમુસળ સંગ્રામ જ્યાં ખેલાવાના હતા, તે સમરાંગણમાં આવી भय्या (उवागच्छित्ता रहमुसलं संगामे ओयाओ ) त्यां भवतां ते वरु रथमुसत संग्राममा शाभेल थह गये।. (तरणं से वरुणे णागणसुए रहमुसल सगा ओगाणे समाणे अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हेइ ) त्यार માદ ते નાગપૌત્ર વસ્તું થમુસલ સાઁામમાં પ્રવેશ કરતાંજ આ પ્રકારના અભિમહ ધારણ કર્યાં. (ates मे रहमुसल संगाम संगामेमाणस्स जे पुर्विय पहणइ, से पडिणित्तएअवसेसे णो कप्पतीति-अयमेयाख्व' अभिग्ग अभिगेण्डर) આ થસુસલ સગ્રામમાં પ્રવેશ કરતાં જે, જે મારા ઉપર પડેલે ઘા કરશે (તલવાર દિ વડે માર ઉપર આક્રમણ કરશે), તેના ઉપર જ હું ઘા કરીશ, ખીજા કોઇની ઉપર હું ઘા કરીશ नहीं. ( अभिगेण्डित्ता रहमुसल संगाम संगामेइ) मा अक्षरमा अभियड (नियम)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू.५ वरुणनागनप्तृकवर्णनम् ७३५ नागनप्तकस्य रथमुसल संग्रामं संग्रामयमाणस्य एकः पुरुषः सदृशः सदृशत्वक, सदृशचयाः, सदृशभाण्डमात्रोपकरणः, रथेन प्रतिरथं शीघ्रम् आगतः । ततः खलु स पुरुषः वरुणं नागनप्तृकम् एवम् अवादीत्-प्रजहि भो वरुण ? नागनतृक ? । ततः खलु स वरुणः नागनप्तृकः तं पुरुषम् एवम् अवादीतनो खलु मे कल्पते देवानुपिय ! पूर्वम् अन्नतः प्रहन्तुम्, त्वमेव खलु पूर्व प्रजहि । ततः खलु स पुरुषः वरुणेन नागनप्तकेण एवमुक्तः सन् बार नहीं करूंगा' इस प्रकार अभिग्रह उसने धारण किया (अभिगेण्हित्ता रहमुसल संगामं संगामेइ) इस नियमको धारण करके उस वरुण नागपौत्रने रथमुसल संग्राम करना प्रारंभकर दिया (तएणं तस्स वरुणस्स नागनत्तुयस्स रहमुसलं संगामं संगामेमाणस्स एगे पुरिसे सरिसए, सरित्तए, सरिसव्वए, सरिसभंडमत्तोवगरणे रहेणं पडिरहं हव्वं आगए) इस प्रकारके नियमसे बद्ध होकर संग्राम करते हुए इस वरुण नागपौत्रके रथके सामने उसके जैसी उमरवाला, उसके जैसी चमडीवाला एक पुरुष एकसी अस्त्र शस्त्र आदि सामग्री से युक्त होकर रथमें बैठकर शीघ्र आया (तएणं से पुरिसे वरुणं णागनत्तुयं एवं वयासी पहण भो वरुणा ! णागणत्तुया ! ) आते ही उस पुरुषने नागके नाती वरुणसे ऐसा कहा कि हे नागके नाती वरुण ! तुम पहिले मेरे ऊपर अपना बार करो । (तएणं से वरुणे णागनत्तुए त पुरिसं एवं वयासी णो खलु मे कप्पा देवाणुप्पिया! पुवि अहयस्स पहणित्तए तुमंचेव गं पुचि पहणाहि) तब वरुण धारण ४शन तर २यभुशल सयाममा वडवान। प्रा श सीधी. (तएणं तस्स वरुणस्स नागनत्तुयस्स रहमुसलं संगाम संगामेमाणस्स एगे पुरिसे सरिसत्तए, सरिसए, सरिसबए, सरिसभंडमत्तोवगरणे रहेणं पडिरहं हव्य आगए) આ પ્રકારને અભિગ્રહ ધારણ કરીને સંગ્રામ ખેલતા તે નાગપૌત્ર વરુણના રથની સામે તેના જેટલી જ ઉમરવાળે, તેના જેવા જ વર્ણવાળે, એક પુરુષ તેના જેવાં જ અસ્ત્રશસ્ત્રોને ધારણ કરીને, રથમાં બેસીને તેની સામે અતિવેગ પૂર્વક આવી પહોંચ્યો. (तएणं से पुरिसे वरुणं णागनत्तुयं एवं वयासी-पहण भो वरुणा! णागणतुया) આવતાં જ તેણે નાગપૌત્ર વરુણને આ પ્રમાણે પડકાર ફેંક- “હે નાગપૌત્ર વરુણ! तु पडदा भा॥ ५२ ॥२॥ शस्खथी वा२ (घ२) ४२' (तएणं से वरुणे णागणतुए तं पुरिस एवं वयासी-णो खलु मे कप्पइ देवाणुप्पिया ! पुचि अहयस्स पहमित्तए-तुमचेव पहणाहि) त्यारे नागपुत्र वरुणे ते मागुत: पुरुषने भा प्रमाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
भगवतीसूत्रे आशुरक्तः यावत् मिसमिसयन् धनुः परामृशति, धनुः परामृश्य इषु परामृशति, इषु परामृश्य स्थानं तिष्ठति, स्थानं स्थित्वा आयतकर्णायतम् करोति, आयतकर्णायतम् इषु कृत्वा वरुणं नागनप्तकं गाढमहारी करोति । ततः खलु स वरुणः नागनप्तृकः तेन पुरुषेण गाढपहारीनागपौत्रने उस आगन्तुक पुरुषसे ऐसा कहा कि हे देवानुप्रिय ! पहिले जो मुझ पर वार नहीं करता है मैं उसपर बार नहीं करता हूं ऐसा मेरा अभिग्रह है । अतः पहिले तुमही मुझ पर बार करो। (तए णं से पुरिसे वरुणे णं णागणतुएणं एवं वुत्ते समाणे आसुरुत्ते जाव मिसिमिसेमाणे धणुं परामुसइ परामुसित्ता उसुं परामुसइ, उसुं परामुसित्ता ठाणं ठाइ, ठाणं ठिच्चा आययकन्नायय उसुं करेइ, आययकन्नायय उसु करित्ता वरुणं णागणत्तुयं गाढप्पहारी करेइ)आगन्तुक वह पुरुष नागके पौत्र वरुणके द्वारा जब इस प्रकारसे कहा गया तब वह बहुत ही शीघ्र उस पर क्रुद्ध हो उठा यावत् क्रोधसे मिसमिसाते हुए उसने अपने धनुषको उठा लिया उठा कर उस पर बाणचढा लिया और बाण चढाकर वह अच्छी तरहसे तैयार होकर स्थानपर खडा हो गया। वहां खडे होकर उसने अपने कानतक उस धनुषको लंबा करके खींचा बादमें कानतक खेचे हुए उस धनुषसे उसने बाण छोडकर नागके पौत्र वरुणको लक्ष्यकर उस पर गाढ प्रहार किया (तएणं से वरुणे णागणतुए तेणं पुरिसेणं કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિય! મારે એ નિયમ છે કે જે મારા ઉપર પહેલે ઘા ન કરે तेना ५२ मारे घा न ४२वी. तो पडला त भा॥ ५२ १०२ ४.' (तएणं से पुरिसे वरुणेणं णागणत्तुएणं एवं वुत्ते समाणे, आसुरुत्ते जाव मिसमिसेमाणे धणु परामुसइ – परामुसित्ता उसु परामुसइ, उसु परामुसित्ता ठाणं ठाइ, ठाणं ठिच्चा आययकन्नाययं उसु करेइ, आययकन्नाययं उसु करित्ता वरुणं णागणतुयं गाढप्पहारी करेइ) न्यारे नागपौत्र परणे ते पुरुषने मा प्रभारी अधु, त्यारे તેને વરૂણ પર ઘણે જ ક્રોધ ચડ, (યાવત ) Bધથી દાંત કચચાવતા તેણે પિતાના ધનુષને ઉઠાવ્યું. ધનુષ્યને ઉઠાવીને તેના ઉપર બાણ ચડાવ્યું, અને ધનુષ પર બાણ ચડાવીને પૂરેપૂરી તૈયારી સાથે પિતાને સ્થાને ઊભા થઈ ગયા. ત્યાં ઊભા થઈને તેણે તે ધનુષને તાણીને પોતાના કાન સુધી ખેંચ્યું. ત્યાર બાદ કાન સુધી ખેંચેલા તે ધનુષ વડે નિશાન લઈને તેણે નાગપૌત્ર વરુણને લક્ષ્ય કરીને તેના ઉપર ભયંકર પ્રહાર કર્યોमा छ।उयु. (तएणं से वरुणे णागणत्तुए तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू. ५ वरुणनागनप्वृकचरित्रम् ७३७ कृतः सन् आशुरक्तः यावत्-मिस मिसयन धनुः परामशति, धनुः परामश्य इधुं परामृशति, इषु परामृश्य आयतकर्णायतम् इयूं करोति, आयतकर्णायतम् इषु कृत्वा तं पुरुषम् एकाहत्य केटाहत्य जीवितात व्यपरोपयति । ततः खलु स वरुणः नागनप्तकः तेन पुरुषेण गाढप्रहारीकृतः सन् अस्थामा, अबलः, अत्रीयः, अपुरुषकारपराक्रमः अधारणीयमिति कृत्वा तुरगान निगृह्णाति तुरगान् निगृह्य रथं परावर्तयति, रथं परावर्त्य रथमुसलात् गाढप्पहारीकए समाणे आसुरुत्ते जाव मिसिमिसे माणे धणुं परामुसइ धणुं परामुसित्ता उसुं परामुसइ उसु परामुसित्ता आययकनाययं उसुं करेइ, आययकन्नायय उसुं करेत्ता त पुरिस एगाहचं कूडाहच्च जीवियाओ ववरोवेइ) उस पुरुषके गाढ प्रहारसे घायल हुए नाग पौत्र बरुणने क्रोधसे एकदम लालपीले होकर यावत् मिसमिसाते हुए अपने धनुषको उठाया-धनुष उठाकर उस पर बाण चढाया. बाण चढाकर फिर उसे कानतक वंचकर विस्तृत किया. विस्तृत करके फिर उसने एक ही आघात में किये गये पत्थर के टुकडे समान उसे जीवन से रहित कर दिया. (तएणं से वरुणे णोगणत्तुए तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे अत्थामे, अबले, अवीरिए, अपुरिसकारपरकमे आधारणिज्जमिति कट्टु तुरए निगिण्हइ-तुरए निगिहित्ता रहंपरावत्तेइ) अब वह नागका नाती वरुण जो कि पहेले से उस पुरुष द्वारा घायल हो चुका था अस्थाम-शक्ति से रहित होकर आसुरुत्ते जाव मिमिसेमाणे धणु परामुसइ, धणु परामुसित्ता उसु परामुसइ, उसुं परामुसित्ता आययकन्नाययं उसुं करेइ, आययकन्नाययं उसुं करेना तं पुरिसं एगाहच्च कूडाहचं जीवियाओ ववरोवेड) ते पुरुषना गाढ प्रहारथी ઘાયલ થયેલા નાગપૌત્ર વરુણે કોધથી લાલચોળ થઈને, દાંત કચકચાવીને, ધૂવાં ફૂવાં થઈને પિતાનું ધનુષ્ય ઉઠાવ્યું. ધનુષ્ય ઉઠાવીને તેના ઉપર બાણ ચડાવ્યું. બાણ ચડાવીને ધનુષ્યને કાન સુધી ખેંચીને બરાબર નિશાન લઈને તેણે બાણ છેડયું. જેવી રીતે એક જ પ્રહારથી પથ્થરના ટુકડા થઈ જાય છે, તેમ તેણે તે બાણથી તે પુરુષને વીંધી नाभीन थी २हित 30 नाभ्यो. (तएणं से वरुणे णागणतुए तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे अत्थामे, अबले अवीरिए, अपुरिसकारपरक्कमे आधारणिजमिति कह तुरए निगिण्हइ-तुरए निगिण्हित्ता रहं परावत्तेइ), नागपौर વરુણ કે જે તે પુરુષ દ્વારા પહેલાં ઘાયલ થઈ ચૂક હતા, તે અસ્થામ-શકિતથી રહિત થઈને શારીરિક સામર્થ્યથી વિહીન થઈ ગયો, યુદ્ધ તરફ તેનું મન ઉદાસીન થઈ ગયું,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
भगवतीसूत्रे संग्रामात् प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य, एकान्तमन्तम् अपक्रामति, एकान्तमन्तम् अपक्रम्य तुरगान् निगृह्णाति, तुरगान् निगृह्य रथं स्थापयति, रथं स्थापयित्वा रथात् प्रत्यवरोहति, रथात् प्रत्यवरुह्य तुरगान् मोचयति, तुरगान् मोचयित्वा तुरगान् विसृजति, तुरगान् विसृज्य दर्भसस्तारकं संस्तृणाति, दर्भमस्तारकं संस्तीर्य दर्भसंस्तारकम् आरोहति, दर्भशारीरिक सामर्थ्य से रहित हो गया. मन उसका युद्ध करने से गिर गया- मानसिक शक्ति उसकी क्षीण हो गई, पुरुषकार पराक्रम से वह शून्य हो गया. 'अतः ऐसी स्थिति वाला बनकर मैं अब इस युद्ध में टिक नहीं सकंगा' इस प्रकार अपने आपको समझकर उसने घोडों को वहीं पर थाम लिया- अर्थात् आगे नहीं बढने दिया- बादमें वहां से उसने अपने रथको पीछे मोड लिया (रहं. परावित्ता रहमुसलाओ संगामाओ पडिनिक्खमइ-पडिनिक्खमित्ता एगंतमंतं अवकमइ) रथ को पीछे मोडकर वह उस रथमुसल संग्राम से वापिस हो गया. वापिस हो कर फिर वह एकान्तस्थान में चला आया (एगंतमंतं अवकमित्ता तुरए णिगिण्हइ) वहां आकर उसने घोडो को खडा कर वाया (तुरए णिगिणिहत्ता रहं ठवेइ, रहं ठवेत्ता रहाओ पचोरुहइ) घोडों को खडे करवाकर रथको खडा किया- रथके खडे हो जाने पर फिर वह रथ से नीचे उतरा. (रहाओ पञ्चोरुहितो तुरए पोएइ, तुरए मोएत्ता तुरए विसज्जेइ तुरए विसजित्ता दब्भसंथारगं संथरइ) रथ से नीचे उतर कर उसने घोडों को रथ से તેની માનસિક શકિત ક્ષીણ થઈ ગઈ અને તે પુરુષકાર પરાક્રમથી રહિત થઈ ગયે. “હવે હું આ પરિસ્થિતિમાં યુદ્ધમાં ટકી શકીશ નહીં,' આ પ્રમાણે વિચાર કરીને, તેણે ઘેડાને ત્યાં જ થોભાવ્યા, અને ત્યાર બાદ તેણે ત્યાંથી પિતાના રથને પાછો વાળે. (रहं परावित्ता रहमुसलाओ संगामाओ पडिनिक्खमइ-पडिनिक्खमित्ता एगंतमंतं अवक्कमड) २यने पाछे पाणीन ते २यभुसण सयाममाथी पाछ। शश गयो, भने त्यांथी पाछा शनते ४ आन्त स्थाने यायो गयो. एगंतमत अवक्कमित्ता तुरए णिगिण्डइ) त्यां पडांयीन तेणे घाने याव्या. तुरए णिगिण्हित्ता रहे ठवेइ, रहं ठवेत्ता रहाओ पच्चोरुहइ) घोडाने यभावान तो २यने असा भ्या, २थने ५४ावाने ते २५ ५२था नाय तो. (रहाओ पच्चोरुहित्ता तुरए मोएइ, मोएत्ता तुरए विसज्जेइ, तुरए विसज्जित्ता दव्भसथारगं संथरड) २५ ५२थी નીચે ઉતરીને તેણે ઘેડાને રથથી છૂટા કર્યા, છૂટા કરીને તેમને છૂટા મૂકી દીધાં,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू. ५ वरुणनागनप्तृकचरित्रम्
७३९
संस्तारकमारुह्य पूर्वाभिमुखः संपर्यङ्कनिषण्णः करतल० यावत् कृत्वा एवम् अवादीत् - नमोऽस्तु खलु अद्वयो भगवद्भयो यावत् संप्राप्तेभ्यः, नमोस्तु खलु श्रमणाय भगवते महावीराय, आदिकराय यावत् संप्राप्तकामाय मम धर्माचार्याय धमोपदेशकाय, वन्दे खलु भगवन्तं तत्रगतम् इहगतः पश्यतु मां स भगवान् तत्रगतः यावत् वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा छूटा कर दिया. छटा कर उन्हें विसर्जित कर दिया। उन्हें विसर्जित कर फिर उसने डाभ का संथारा बिछाया (दग्भसंथारगं संथरिता दन्भसंथारगं दुरूहइ) डाभ का संथारा बिछाकर फिर वह उस दर्भ के संथारे पर बैठ गया । ( दग्भस थारगं दुरुहित्ता पुरस्थाभिमुहे संपलियंनिसने करयल जावकर एवं व्यासी) दर्भ के संधारे पर बैठ कर उसने पूर्वदिशा की तरफ मुख किया और पर्यङ्कासन मांडकर दोनों हाथों को जोडकर यावत् उसने इस प्रकार से कहा( नमोत्थूणं अरिहंताणं भगवंताणं जाव संपत्ताणं, नमोत्थूणं समणस्स भगवओ महावीरस्स, आइगरस्स जाव संपाविउकामस्स मम धम्मायरियस्स धम्मोवदेसगस्स) यावत् सिद्धगति को प्राप्त हुए अरिहंत भगवन्तों को नमस्कार हो. श्रमण भगवान् महावीर को नमस्कार हो. जो तीर्थ के आदि कर्ता हैं, यावत्-सिद्धि को प्राप्त करने वाले हैं, तथा जो मेरे धर्माचार्य और धर्म के उपदेशक हैं (वंदामि णं भगवंतं तत्थाय इहगए पासउ मे भगवं तत्थगए जाव वंदs, नमसइ) वहां रहे हुए भगवान को यहाँ रहा हुआ मैं नमस्कार घोडाओने छूटा पुरीने तेथे हर्मनो संथारे। मछाव्या. (दब्भसं थारगं संथरित्ता दम्भ संथारगं दुरूह ) हर्मनो थारो जिछावीने ते वरुणु ते हर्जना संथारा पर मेसी गये।... (दब्भस थारगं दूरुहिता पुरत्याभिमुहे संपलियंकनिसन्ने करयल जात्र कट्टु एवं वयासी) नामिछाना पर मेसीने तेथे पूर्व दिशा तर भुम राज्युं रमने पर्य असन भांडीने, जन्ने हाथ लेडीने या प्रभा उधुं - ( नमोत्थुणं अरिहंताणं भगवंताणं जाव संपत्वाणं, नमोत्थुणं समणस्स भगवओ महावीरस्स, आइगरस्स जात्र संपाविकामस्स मम धम्मायरियम्स धम्मो देसगस्स) यावत् सिद्धिगतिने પામેલા અડૂત ભગવાનેને નમસ્કાર હે. તીથૅના આદિકર્તા, યાવતુ સિદ્ધગતિને ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત કરનારા, મારા ધર્માંચા` અને ધર્માંપદેશક, એવા શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરને મારા નમસ્કાર હો. (वंदामि णं भगवंतं तत्थगयं इहगए पासउ मे भगवं तत्थगए जाव वंदर, नमसइ) त्यां रहेला भगवानने सही रहे। वह
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
भगवतीने एवम् अवादीत-पूर्वमपि मया श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके स्थूल: प्राणातिपातः प्रत्याख्यातः यावज्जीवम्, एवं यावत् स्थूलः परिग्रहः प्रत्यारूपातः यावज्जीवम्, इदानीमपि अहं तस्यैव भगवतो महावीरस्य अन्तिके सर्व प्राणातिपातं प्रत्याख्यामि यावज्जीवम्, एवं यथा स्कन्दकः यावत्-एतदपि खलु चरमैः उच्छवासनिःश्वास व्युत्सृजामि इतिकृत्वा समाहपर्ट मुञ्चति, करता हूं। वहां रहे हुए वे भगवान मुझे देखें । इस प्रकार कह कर उसने यावत् वंदना की नमस्कार किया (वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयोसी) वंदना नमस्कार करके फिर उसने ऐसा कहा (पुवि पि मए समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए थूलाए पाणाइवाए पञ्चक्खाए जावज्जीवाए एवं जाव थूलाए परिग्गहे पञ्चक्खाए जावजोवाए) पहिले भी मैंने श्रमण भगवान महावीर के समीप स्थूल प्राणातिपात का प्रत्याख्यान जीवनपर्यन्त किया है यावत् इसी तरहसे मैने स्थूल परिग्रहका जीवनपर्यन्त प्रत्याख्यान किया है। (इयाणि पिणं अहं तस्सेव भगवओ महावीरस्स अंतिए सव्वं पाणाइवायं पच्चक्खामि, जावजीवाए एवं जहा खंदओ जाव एयंपिणं चरमेहिं ऊसासनीसासेहिं वोसिरामि त्ति कटु सन्नाहपट्टमुयइ) अब इस समय भी मै उसी भगवान महावीरके समक्ष समस्त प्राणातिपातका जीवन पर्यन्त प्रत्याख्यान करता हूं। इस तरहसे समस्त कथन स्कन्दकी तरहसे जानना चाहिये । यावत् इस शरीरका भी त्याग अन्तिम श्वासो. કરું છું અને નમસ્કાર કરું છું. ત્યાં રહેલા ભગવાન મારા તરફ નિગાહ કરે. मा प्रमाणे हीन तो १-मा२ ५4-तनी विधि ४२१. (वंदित्ता नमसित्ताएवं वयासी) ४ नमः४।२ अरीन ते सा प्रमाणे ह्यु- (पुद्धि पि मए समणस्स भगवओ महावीरस्स अतिए थूलए पाणाइवाए पञ्चक्खाए जावज्जीवाए एवं जाव थूलाए परिग्गहे पच्चक्खाए जावज्जीवाए) पांडेय ५५ में अभय ભગવાન મહાવીરની સમક્ષ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતના જીવનપર્યન્તના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે, એ જ પ્રમાણે સ્થૂલ પરિગ્રહ પર્યન્તના અણુત્રના મેં જીવનપર્યન્તના પ્રત્યાખ્યાન કરેલાં છે. (इयाणि पिणं अहं तस्सेव भगवओ महावीरस्स अंतिए सव्वं पाणाइवायं पच्चक्खामि, जावज्जीवाए-एवं जाव खंदओ-जाव एवं पिणं चरमें हि ऊसास नीसाहि वोसिरामि त्ति कुटु सन्नाहपढें मुयइ) वे सत्यारे ५९५ मे मावान મહાવીરની સમક્ષ સમસ્ત પ્રાણાતિપાતના જીવનપર્યત પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. એ જ પ્રમાણે સમસ્ત કચન સ્કન્દકઅણગારના કથન પ્રમાણે સમજવું. આ શરીરને ત્યાગ અંતિમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ९ स०५ वरुणनागनप्तृकचरित्रम् ७४१ सन्नाहपटं मुक्त्वा शल्योद्धरणं करोति, शल्योद्धरणं कृत्वा आलोचितमतिक्रान्तः समाधिप्राप्तः आनुपूर्व्या कालगतः । ततः खलु तस्य वरुणस्य नागनप्तकस्य एकः मियबालवयस्यः स्थमुसलं संग्राम संग्रामयमाणः एकेन पुरुषेण गाढपहारीकृतः सन् अस्थामा, अबलः यावत्-अधारणीयम् इति कृत्वा वरुणं नागनप्तृकं रथमुसगत् संग्रामात प्रतिनिष्क्राम्यन्तं पश्यति, दृष्ट्वा तुरगान् च्छ्वास के साथ करता हूँ । इस प्रकार कहकर उसने मन्नाहपटकका-कवचका परित्याग कर दिया शरीर ऊपरसे उसे उतार कर एक तरफ रख दिया । (सन्नाहपट्ट मुइत्ता सल्लुद्धरणं करेइ, सल्लुद्धरणं करेत्ता, आलोइयपडिकते, समाहिपत्ते, आणुपुवीए, कालगए] सन्नाहपटकको उतारकर फिर उसने अपने शरीर में घुसे हुए बाणको निकाला बाणको निकालकर उसने दुष्कृत्योंकी आलोचना की आलोचना करके वह उनसे प्रतिक्रान्त हुआ समाधिको प्राप्त होकर फिर वह क्रमशः कालधर्मको मरणको प्राप्त हो गया । (तएणं तस्स वरुणरस णागणत्तुयस्स एगे पियबालवयंसए रहमुसल संगाम संगामेमाणे, एगेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे) इसके बाद उस नागपौत्र वरुणका एक प्रिय बालवयस्य जो रथमुसल संग्राम कर रहा था उस संग्राम को करते २ किसी एक पुरुष के द्वारा बहत अधिक घायल कर दिया गया सो घायल हुआ वह (अत्थामे अबले जाव आधारणिज्जमिति कटु वरुणं णागणत्यं रहमुसलाओ संगामाओ શ્વાસોચ્છવાસની સાથે કરું છું ત્યાં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું. આ પ્રમાણે કહીને તેણે સન્નાહપટકને (વચન) ત્યાગ કર્યો–શરીર ઉપરથી ઉતારીને એક તરફ મૂકી દીધું. (सन्नाइपर्ट मुइत्ता सल्लुद्भरणं करेइ, सल्लुद्धरणं करेत्ता आलोइयपडिक्कते, समाहिपत्ते, आणुपुबीए, कालगए) क्यने शरी२ ५२थी तारीने तेणे શરીરમાં પેસી ગયેલા તીરને બહાર કાઢયું. તીરને બહાર કાઢીને તેણે દુષ્કૃત્યની આલોચના કરી, આલોચના કરીને તે તેનાથી પ્રતિક્રાન્ત થયું. ત્યારબાદ સમાધિ પામીને ક્રમશઃ તે કાળધર્મ પામ્યા.
(तएणं तस्स वरुणस्स णागणत्यस्स एगे पियबालवयंसए रहमुसलसंगाम संगामेमाणे, एगेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे) वे मे मन्यु ते નાગપૌત્ર વરુણને એક પ્રિય બાળસખા કે જે રથમુસળ સંગ્રામમાં લડી રહ્યો હતો, a मे पुरुषने हाथे समान घायल ययो. ( अस्थामे, अबले, जाव अधारणिजमिति कटु वरुणं णागणत्तुयं रहमुसलाओ संगामाओ पडिणिक्खममाणं पासइ)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७४२
भगवतीसूत्रे निगृह्णाति, तुरगान् निगृह्य यथा वरुणः यावत् तुरगान विसृजति, तुरगान विसृज्य पटसंस्तारकं संस्तृणाति, पटसंस्तारकं संस्तीय पटसंस्तारकम आरोहति, पटसंस्तारकम् आरुह्य पूर्वाभिमुखो यावत - अञ्जलिं कृत्वा एवम् अवादीत्-यानि खलु भदन्त ! मम प्रियबालवयस्यस्य वरुणस्य नागनप्तकस्य शीलानि, व्रतानि, गुणाः, विरमणानि प्रत्याख्यान-पोपडिणिक्खममाणं पासइ) अस्थाम-शक्ति से रहित होकर शारीरिक बल से रहित हो गया यावत् अब मैं इस युद्ध में टिक नहीं सकंगा इस ख्याल से नागनाती वरुण को उसने रथमुसल संग्राम से बाहर निकलते हुए देखा। (पासित्ता तुरए निगिहिइ, तुरए निगिणिहत्ता जहा वरुणे जाव तुरए विसज्जेइ, तुरए विसजित्ता पडसंथारगं दुरुहइ, पडसंथारगं दूरहित्ता पुरस्थाभिमुहे जाव अंजलिं कटु एवं वयासी-जाइं भंते ! मम पियवालवयंसस्स वरुणस्स णागणत्तुयस्स सीलाई, वयाई, गुणाई, वेरमणाई, पञ्चक्खाणेपोसहोचवा. साइं, ताई णं ममंपि भवंतु) देखते हो उसने अपने घोडों को चलने से रोक लिया. घोडों को रोककर उसने वरुण की तरह यावत् उन घोडों को अलग कर दिया-उन्हें अलग करके उसने एक वस्त्रका संथारा विछाया और उस पर बैठ कर उसने पूर्व दिशा की तरफ मुंह करके यावत् दोनों हाथों को जोड कर इस प्रकार कहा- हे भगवन् ! मेरे प्रियबालवयस्य वरुण नांग पोत्र के जो सात ७ शील, ५ पांच व्रत આ રીતે ઘાયલ થયેલો તે વરુણને બાલસખા, શક્તિથી રહિત થઈ ગયે, શકિત ક્ષીણ થવાથી તેણે વિચાર કર્યો કે “હવે હું આ યુદ્ધમાં ટકી શકીશ નહીં. આ પ્રમાણે વિચાર કરતા તેણે નાગપૌત્ર વરુણને રથમુસળ સંગ્રામમાંથી બહાર ચાલ્યો
तो यो. (पासित्ता तुरए निगिण्डइ, तुरए निगिहित्ता जहा वरुणे जाव तुरिए विसज्जेइ, तुरए विसज्जित्ता पडसथारगं दूरुहइ, पडसंथारगं दूरुहित्ता पुरत्याभिमुहे जाव अंजलिं कट एवं वयासी-जाइं णं भंते ! मम पियवालवयंसस्स चरुणस्स णागणत्तुयस्स सीलाई, वयाई, गुणाइं, वेरमणाई, पञ्चक्खाणपोसहोववसाई, ताई णं मम पि भवतु) तेने याल्यो धन ते पाताना ઘેડાને અટકાવ્યા. ત્યારબાદ તેણે શું કર્યું, તે સમસ્ત કથન વરુણના કથન પ્રમાણે સમજવું. તેણે ઘોડાને છૂટા મૂકી દીધા', આ કથન પતનું કથન ગ્રહણ કરવું. ત્યારબાદ તેણે એક વસ્ત્રને સંથારો બિછાવ્યું અને તેના ઉપર બેસીને પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરીને બને હાથ જોડીને આ પ્રમાણે કહ્યું- “હે ભગવન! મારા પ્રિય બાળમિત્ર નાગપૌત્ર અણગારે જે સાત શીલ, પાંચ વ્રત, ત્રણ ગુણ, વિરમણ વ્રત, પ્રત્યાખ્યાન અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.९ सू.५ वरुणनागनप्तृकचरित्रम् ७४३ षधोपवासाः, तानि खलु ममापि भवन्तु इतिकृत्वा सन्नाहपी मुञ्चति, सन्नाहपट्ट मुक्त्वा शल्योद्धनणं करोति, शल्योद्धरणं कृत्वा आनुपूर्व्या कालगतः। ततः खलु तं वरुणं नागनप्तृकं कालगतं ज्ञात्वा यथासन्निहितैः वानव्यन्तः देवैः दिव्या सुरभिगंधोदकवर्षा वृष्टा, दशार्धवणं कुसुमं निपातितम्, दिव्यश्च गीतगन्धर्वनिनादः कृतश्चापि अभवत् । ततः खलु तस्य वरुणस्य नागनप्तकस्य तां दिव्यां देवर्द्धिम्, दिव्यां देवद्युतिम् , दिव्यं देवानुभागं हैं, ३ तीन गुण हैं, विरमणव्रत तथा प्रत्याख्यान और पोषधोपवास हैं, वे सब मुझे भी हों (त्तिकटु सम्बाहपढें मुयइ) इस प्रकार कह कर उसने अपने सन्नाइपट्ट-कवच को शरीर से उतार कर रख दिया (सन्नाहपट्टयं मुइत्ता सल्लुद्धरणं करेइ, सल्लुद्धरणं करेत्ता आणुपुव्वीए कालगए) सन्नाहपट्ट को रखकर फिर उसने अपने शरीर में से शल्ल-बाण आदि को निकाला और फिर वह क्रमशः कालधर्म को प्राप्त हो गया (तएणं तं वरुणं णागणत्तुयं कालगयं जाणित्ता अहासन्निहिएहिं वाणमंतरेहिं देवेहिं दिव्वे सुरभिगंधो-दगवासे खुढे) इस के बाद नाग के नाती वरुण को मरा हुआ जानकर पास में रहे हुए वानव्यन्तर देवोंने दिव्य एवं सुगंधी जल की वर्षा की (दसद्धवन्ने कुसुमे निवाडिए, दिवे य गीय-गंधवनिनादे कए यावि होत्था) पाँच प्रकार के वर्णवाले कुसुमों को उसके ऊपर वरसाया. दिव्य गीत गान्धर्वका शब्द भी उन्हों ने किया (तएणं तरू वरुणस्स णागणत्तुयस्स तं दिव्वं देविडूिं दिव्वं देवज्जुई दिव्वं पोषधोपवास 24°08२ ४२५ छे, ते ५५ ADMR ४३ छु' तिकट्ट सन्नाहपट्ट मयड) २मा प्रभारी डीन ते शश२ ५२थी क्यने उतारी नाण्यु. सन्नाहपट्टय मुइना सल्लुद्धरणं करेइ, सल्लुद्धरणं करेत्ता आणुपुवीए कालगए) क्य ઉતારીને તેણે પિતાના શરીરમાંથી બાણ આદિને કાઢયા અને ત્યારબાદ ક્રમશ: તે
यम पाभ्या. (तएण त वरुण णागणत्तुयं कालगय जाणित्ता जहासन्निहि पहिचाणमतरेहिं देवेहिं दिव्वे सरभिगंधोदगवासे वढे) त्या२६ नागपौत्र वरुणना મૃત્યુની ખબર જાણીને પાસે રહેલા વાનવ્યન્તર દેવેએ દિવ્ય અને સુગંધયુકત જળની वर्षा ४ी. (दसवण्णे कुसुमे निवाडिए; दिव्वे य गीय - गंधवनिनादे कए याबि होत्था) पांय प्रा२ना १fani योनी तन ५२ वृष्टि ४२री, दिव्य old गाधना श६ ५७५ ४ा. (तएण तस्स वरुणस्स णागणत्तुयस्स त दिव्य देविडिं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
७४४ श्रुत्वा च दृष्ट्वा च बहुजना अन्योन्यस्य एवम् आख्याति, यावत्-अरूपयति, एवं खलु देवानुप्रियाः ! बहवो मनुष्याः यावत् उपपत्तारो भवन्ति ॥सू. ४॥
अन्यतीथिकवक्तव्यतां दूषयितुमुपंक्रमते-'बहुजणे णं' इत्यादि ।
टीका-'बहुजणे णं भंते ! अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ जाव-परूवेई' गौतमः ! पृच्छति-हे भदन्त ! बहुजनः खलु अन्योन्यं परस्परम् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्याति-कथयति यावत्-भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति-'एवं खलु बहवं मणुस्सा अन्नयरे उच्चावएमु संगामेसु' एवं खलु उक्तरीत्या बहवो मनुष्या अन्यतरेषु अन्यतमेषु उच्चावचेषु अनेकप्रकारकेषु संग्रामेषु युद्धेषु देवाणुभागं सुणित्ता य पासित्ता य बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ, जाव परूवेह, एवं स्खलु देवाणुप्पिया ! बहवे मणुस्सा जाव उववत्तारा भवंति) इसके बाद उस नागपौत्र वरुण की उस दिव्य देवर्द्धि को, दिव्य देवद्युति को, दिव्यदेवानुभाव को सुनकर एवं देखकर अनेक मनुष्यों ने आपस में ऐसा कहा यावत् प्ररूपणा की कि हे देवानुप्रिय ! अनेक मनुष्य यावत् देवलोकमें उत्पन्न होते हैं।
टीकार्थ-सूत्रकारने इस सूत्रद्वारा अन्यतीर्थिकजनोंकी वक्तव्यताको दूषित किया है सो गौतमने उनसे ऐसा ही पूछा है कि 'बहुजणे णं भंते ! अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ जाव परूवेइ' हे भदन्त ! अनेक जन जो आपसमें एक दूसरेसे ऐसा कहते हैं यावत् भाषण करते हैं, प्रज्ञापना करते हैं, प्ररूपणा करते हैं कि 'एवं खलु बहवे मणुस्सा दिव्व देवज्जुई, दिव्यं देवाणुभागं सुणित्ता य पासित्ता य बहुजणो अन्न मन्नस्स एवं आइक्खइ जाव परूवेइ, एवं खलु देवाणुप्पिया ! बहवे मणुस्सा जाव उववत्तारो भवति) त्या२६ ते नागपौत्र १२नी हि वद्धिने, हिव्य દેવઘુતિને, અને દિવ્ય દેવપ્રભાવને સાંભળીને અને જેઈને અનેક માણસો એક બીજાને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા, અને પ્રરૂપણ કરવા લાગ્યા કે “હે દેવાનુપ્રિયે ! અનેક મનુષ્ય પ્રત્યાખ્યાનાદિ દ્વારા દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. માત્ર યુદ્ધમાં મરવાથી જ કેઈ દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થતું નથી.'
ટીકાથ– સૂત્રકારે આ સૂત્રધારા અન્ય તીર્થિકોની માન્યતાનું ખંડન કર્યું છેगौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे ?- (बहजणेण भते! अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ जाव परूवेइ) मन्त! घl at मे भी सा પ્રમાણે કહે છે, વિશેષરૂપે પ્રતિપાદન કરે છે, પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને પ્રરૂપણ કરે છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ म. ५ वरुणनागनप्लकवर्णनम् ७४५ 'अभिमुहा चेव' अभिमुखा एव सम्मुखाः 'पहया समाणा कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति' प्रहताः सन्तः कालमासे-मरणसमये कालं कृत्वा मरणधर्म प्राप्य अन्यतरेषु अन्यतमेषु देवलोकेषु देवतया देवत्वेन उपपत्तारः उपपन्ना भवन्ति- 'से कहमेय भंते ! एवं' हे भदन्त ! तत् कथमेतत् एवम् ? तत् किम् एवं भवितुमर्हति ? तेषामेवं कथनं किं सत्यमिति प्रश्नः। भगवानाह-'गोयमा ! जणं. से बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ-जाव उववत्तारो भवंति' हे गौतम ! यत् खलु स बहुजनः अन्योन्यं परस्परम् एवं = वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्याति, यावत्प्ररूपयति यत् बहवो मनुष्याः संग्रामेषु अभिमुखा एवं प्रहताः सन्तः कालं. कृत्वा देवलोकेषु देवत्वेन उपपत्तारो भवन्ति-इति, 'जे ते एवमाहंसु मि. अन्नयरेसु उच्चावएसु संगामेसु' कि अनेक मनुष्य अनेक प्रकार के संग्रामों में से किसी एक संग्राममें 'अभिमुहाचेव' जो लडते२ 'पहया समाणा कालमासे काल किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति' हत होकर काल अवसर कालकरके मरजाते हैं, वे देवलोकोंमें से किसी एक देवलोकमें देवकी पर्यायसे उत्पन्न हो जाते हैं । सो 'कहमेयं भंते ! एवं' हे भदन्त ! ऐसा उनका यह कहना क्या सत्य है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'जण्णं से बहुजणो अण्णमण्णस्स एवं आइक्वई' जो वे अनेकजन आपसमें ऐसा कहते हैं यावत् प्ररूपणा करते हैं कि अनेक मनुष्य अनेक संग्रामों में से किसी एक संग्राममें समक्ष लडते२ मर जाते हैं वे देवलोकमें से किसी एक देवलोकमें जाकर देवकी पर्याय से उत्पन्न हो जाते हैं 'जे ते एवमासु मिच्छा ते एवमासु' सो 'एवं खलु बहवे मणुस्सा अन्नयरेसु उच्चावएसु संगामेसु' भने: मनुष्यो भने आना सामोमाथी छौ ४ सयाममा 'अभिमुहाचेव' asdi ashi 'पहया समाणा कालमासे काल किच्चा अन्नयरेसु देवलोएम देवत्ताए उववत्तारो भवति' ઘાયલ થઈને કાળને અવસર આવતા કાળધર્મને પામે છે ત્યારે તેઓ દેવલોકમાં દેવની पर्याय उत्पन्न थाय छे. 'कहमेय भंते ! एवं' महन्त ! शुं तमनी से मान्यता साया छ ? तनी उत्तर मापता मडावीर प्रमु ४ छ- (गोयमा !) ड गौतम ! 'जण्ण से बहजणो अण्णमण्णस्स एवं आइक्ख' त भनुष्यो मे भीतने मे જે કહે છે, ભાષણ કરે છે, પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને પ્રરૂપણ કરે છે કે જે લેકે કેઇ પણ સંગ્રામમાં લડતાં લડતાં માર્યા જાય છે, તેઓ કોઈ પણ એક દેવલોકમાં દેવની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४६
भगवती सूत्रे
च्छा ते एमासु' यत ते अन्यतीर्थिकाः एवं पूर्वोक्तप्रकारेण आहुः, मिथ्या ते एवमाहुः 'अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्खामि, जाव परूवेमि-' हे - गौतम ! अहं पुनः अहं तु एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यामि = कथयामि यावत्भाषे, प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि - ' एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं तेन समएणं
साली नाम नयरी होत्था, बन्नओ' हे गौतम! एवं खलु तस्मिन् काले तस्मिन् समये वैशाली नाम नगरी आसीत्, वर्णकः- एतस्या वर्णनं चम्पानगरीवत् द्रष्टव्यम्, 'तत्थ णं वेसालीए णयरीए वरुणे नामं णागणचुए परिवसई' तत्र खलु वैशाल्यां नगर्यां वरुणो नाम नागनप्तृकः नागगाथापतेः पौत्रः परिवसति, 'अड्ढे जाव अपरिभूए समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव पडिला भेमाणे छट्ठे-छट्टणं ऐसा जो उन्होंने कहा है सो यह उनका कहना मिथ्या असत्य है | 'अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि' हे गौतम ! मैंतो इस विषय में ऐसा कहता हू यावत् भाषण करता हूं, प्रज्ञापना करता हूं, प्ररूपणा करता हूं कि 'एवं खलु गोयमा' हे गौतम ! 'तेणं कालेणं तेणं समएणं वेसाली नाम नयरी होत्था वन्नओ' उसकाल और उस समय में वैशाली नामकी नगरी थी इसका वर्णन चम्पा नगरीकी तरह जानना चाहिये । 'तत्थ णं वेसालीए णयरीए' उस वैशाली नगरी में 'वरुणे नामं णागणत्तए परिवसह' वरुण नामका एक नागपौत्र रहता था । 'अडूढे जाव अपरिभूए' यह वरुण नागपौत्र वैभवशाली था, यावत् दीप्त था, विस्तीर्ण एवं विपुल भवन, शयन, आसन, यान चर्याचे उत्पन्न थाय छे, 'जे ते एवमाहंसु मिच्छा ते एवमाहंसु' मेवं तेभनुं ने उथन छे ते भिय्या (असत्य) छे. 'अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि' हे गौतम! આ વિષયમાં હું તે એવું કહું છું, એવું પ્રતિપાદન કરૂં છું, એવી ાપના કરૂ છું, अने खेवी अ३पला ४३ छु ' एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं तेणं समए ण वेसाली नाम नयरी होत्था' प्रत्याच्यान, शीस भने संयभनी आराधना આદિ દ્વારા ઘણા માણસા દેવલેાકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે. આ વાતનું પ્રતિપાદન કરવા માટે ભગવાન નાગપૌત્ર વરુણુનું દૃષ્ટાંત આપે છે. હે ગૌતમ ! તે કાળે અને ते समये वैशाली नाभे नगरी हुती. 'वण्णओ' तेनुं वन यथा नामनी नगरीना वर्णुन प्रभाो समन्वु, 'तत्थण वेसालीए णयरीए' ते वैशाली नगरीभां 'वरुणे णाम णागणत्तुए परिवसई' वरुणु नामनेो मे नागपौत्र रहेता हतो. 'अड्ढे जाव अपरिभूए' ते नागपुत्र वरुशु वैलवशाजी मने हीस हतो. तेनी पासे गाय,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.९ सू. ५ वरुणनागनप्लकवर्णनम् ७४७ अणिक्खित्तेणं तबोकम्मेणं अप्पाणं भावमाणे विहरइ' आढयः वैभवशाली यावत्-दीप्तः विस्तीर्ण-विपुल-भवनशयनासनयानवाहनाकीर्णः, बहुधनबहुजातरूपरजतः, आयोग-प्रयोगसंप्रयुक्तः, विच्छदितविपुलभक्तपानः, बहुदासीदासगोमहिषगवेलकप्रभूतः अपरिभूतः अपरिभवनीयः श्रमणोपासकः अभिगतजीवाजीवः जीवाजीवादिस्वरूपज्ञाता यावत्-उपलब्धपुण्यपापः आस्त्रवसंवरनिर्जराक्रियाधिकरणबन्धमोक्षकुशलः असहाय्यः देवासुरवाहन इन सबसे हराभरा था इसके पास गाय भैंस आदि धन बहुत था, सोना चांदी भी बहुत था, आयोग प्रयोग से यह संप्रयुक्त था, भक्तपान इसके घरमें बहुत अधिक मात्रामें बचा हुवा गरीबोंको दिया जाता था, दासी, दास, गाय, भस, मेष घेटा आदि बहुत ज्यादा थे । कोई भी व्यक्ति इसका तिरस्कार नहीं कर सकता था। श्रमणजनोंका यह उपासक था जीव अजीव आदि पदार्थोंके स्वरूपका यह ज्ञाता था, यावत् पुण्य और पापके अर्थ को यह जाननेवाला था, आस्रव, संवर, निर्जरा क्रियाधिकरण, बंध एवं मोक्ष इनके विषयमें कुशल था, अर्थात् इनमें कौनसा तत्त्व हेय है और कौन सा तत्त्व उपादेय है इस प्रकारके हेय और उपादेय के ज्ञान से उसका भाव परिपक था जिस प्रकार नौकामें छिद्रों द्वारा जल आता रहता है उसी प्रकारसे इस आत्मारूप सरोवरमें कर्मरूप जलका आना इसका नाम आस्रव है । मिथ्यात्व, अविरति आदिसे यह आस्रव
अनेक प्रकारका वर्णित हुआ है । छिद्रोंके बंद करदेने से जिस ભેંસ આદિ રૂપ ધન ઘણું હતું, તેનું અને ચાંદી પણ ઘણી હતી, આગ પ્રયોગથી તે યુકત હતું, તેના ઘરમાં અનાજના ભંડાર ભરેલા હતા, દરરોજ તેને ત્યાં ગરીબેને અન્નદાન આપવામાં આવતું, તેને ત્યાં દાસ, દાસી, ગાય, ભેંસ, ઘેટાં, આદિનો તે કઈ સુમાર જ ન હતું. કઈ પણ વ્યકિત તેને તિરરકાર કરી શકતી નહીં, તે શ્રમણજનેને ઉપાસક હતું, જીવ-અછવના સ્વરૂપને તે જ્ઞાતા હુ, પુન્ય અને પાપને તે જાણનારે હતે, આસવ, સંવર, નિર્જરા, કિયાધિકરણ, બંધ અને મોક્ષના વિષયમાં તે કુશળ હતો. એટલે કે હેય અને ઉપાદેયનું તેને સમ્યક્ જ્ઞાન હતું. જેવી રીતે નૌકામાં છિદ્રો દ્વારા જળને પ્રવેશ થાય છે, એ જ પ્રમાણે આ આત્મારૂપ સરેવરમાં કર્મરૂપ જળને પ્રવેશ થવો તેનું નામ આસવ છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ આદિ રૂપ તે આસવ અનેક પ્રકારના કહ્યા છે. જેવી રીતે છિદ્રોને પૂરી દેવાથી નાવમાં પાણી ભરાતું બંધ થઈ જાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७४८
भगवतीसूत्रे नागयक्षराक्षसकिन्नरकिम्पुरुषगरुडगन्धर्वमहोरगादिकैः देवगणैः निर्ग्रन्थात् प्रवचनात् अनतिक्रमणीयः, निर्ग्रन्थे प्रवचने निःशङ्कितः निष्काइक्षितः निर्विचिकित्सः लब्धार्थः गृहीतार्थः पृष्टार्थः अभिगतार्थः विनिश्चितार्थः अस्थिमज्जाप्रेमानुरागरक्तः इदमायुष्मन् ! निग्रन्थं प्रवचनम् अर्थः, प्रकार नौकामें पानीका आना रुक जाता है उसी प्रकार जिन आत्म परिणामोंसे आते हुए कर्म रुक जाते हैं उन परिणामोंका नाम संवर है । समिति गुप्ति आदिके भेदसे यह संवर अनेक प्रकारका कहा गया है । जीव प्रदेशसे कर्मों का एकदेशनाश होना इसका नाम निर्जरा है । काय आदि संबंधी व्यापारका नाम क्रिया है । नरकगतिमें जानेकी योग्यता जीव जिसके द्वारा प्राप्त करता है उसका नाम अधिकरण है। द्रव्य और भावके भेदसे यह अधिकरण दो प्रकारका है यहां भाव अधिकरणका ग्रहण किया गया है। क्योंकि भाव अधिकरण क्रोध आदि कषायरूप होता है । जोवप्रदेशोंका और कर्मपुद्गलोंका परस्परमें संबंधविशेषका नाम बंध है। समस्त कर्मों का आत्यन्तिक क्षय होना इसका नाम मोक्ष है। धर्मजनित सामर्थ्यके अतिशयसे यह देवादिकोंकी सहायताकी इच्छा स्वप्नमें भी नहीं करता था । देव, असुरकुमार, नागकुमार, यक्ष राक्षस, किंनर, किंपुरुष, गरुड, सुपर्णकुमार गंधर्व, एवं महोरग इत्यादि देवगणों द्वारा जो निर्ग्रन्थ प्रवचनसे एक बार भी विचलित नहीं किया जा છે, એ જ પ્રમાણે જે આત્મ પરિણામે વડે આત્મા ઉપર કમનું આવરણ થતું અટકી જાય છે, તે પરિણામોને સંવર કહે છે. સમિતિ, ગુપ્તિ આદિના ભેદથી તે સંવર અનેક પ્રકારને કહ્યો છે. જીવપ્રદેશમાંથી કર્મોને અંશતઃ નાશ થશે તેનું નામ નિર્જરા છે. કાય આદિ વિષયક વ્યાપારોને કિયા કહે છે. નરકગતિમાં જવાની યોગ્યતા છવ જેના દ્વારા પ્રાપ્ત કરે છે, તેને અધિકરણ કહે છે. દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી અધિકરણના બે પ્રકાર કહ્યા છે, અહીં ભાવ અધિકરણને ગ્રહણ કરવા જોઈએ. કારણ કે ભાવઅધિકરણ
ધ આદિ કષાયરૂપ હોય છે. જીવપ્રદેશના અને કર્મ પુદ્ગલેના પરસ્પરના સંબંધ વિશેષનું નામ “બંધ છે, સમસ્ત કર્મોને સદન્તર ક્ષય કે તેનું નામ “મેક્ષ' છે. ધર્મજનિત સામર્થની પ્રબળતાને લીધે તે દેવાદિકની સહાયતાની ઈચ્છા તો સ્વમમાં ५४ ४२त नही. द्वेव, असुरमा२, नागभार, यक्ष, राक्षस, २, पुरुष, २७, સુપર્ણકુમાર, ગંધર્વ, મહેરગ ઈત્યાદિ દેવગણે દ્વારા પણ તેને નિથ પ્રવચનથી સહેજ પણ વિચલિત કરી શકાતો નહીં, કારણ કે તેને નિગ્રંથ પ્રવચન ઉપર અતૂટ શ્રદ્ધા હતી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ९ मू. ५ वरुणनागनप्लकवर्णनम् ७४९ अयं परमार्थः, शेषः अनर्थः, उच्छ्रितपरिधः अपातद्वारः त्यक्तान्तःपुरगृहप्रवेशः बहुभिः शीलवतगुणविरमणप्रत्याख्यानपौषधोपचासैः चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपूर्णमासीषु प्रतिपूर्ण पौषधम् अनुपाल्य श्रमणान् निर्ग्रन्थान् सकता था क्योंकि निग्रन्थ प्रवचनमें इसकी श्रद्धा निःशंकित रूपमें थी परमतकी ओर इसके हृदय में जानेकी अथवा उसकी सराहना करनेकी थोडीसी भी अभिलाषा नहीं थी निर्विचिकित्सा नामके सम्यग्दर्शनके अङ्गसे यह भरपूर था क्योंकि फलके प्रति इसकी श्रद्धा संदेहसे सर्वथा रिक्तथी यह लब्धार्थ था, गृहीतार्थ था, पृष्टार्थ था, अभिगतार्थ था, विनिश्चितार्थ था, प्रवचनके प्रति अनुराग इसकी नशनशमें भरा हुआ था वार्तालापके प्रसंगमें यह अपने पुत्रादिकोंको अथवा अन्यजनोंको इस प्रकार कहकर समझाता बुझाताथा कि हे आयुष्मन् ! यह निर्गन्थ प्रवचन ही मोक्षका कारण है, इसलिये यही परमार्थभूत है इससे भिन्न जो कुप्रवचन हैं मिथ्यादृष्टियों द्वारा उपदिष्ट शास्त्र हैं वे तथा धन, धान्य, पुत्र एवं कलत्र आदि अनर्थके कारण हैं। इसका हृदय स्फटिकमणिके समान निर्मल था इसके घरका दरवाजा सदा दानके लिये खुला रहता था र जाके अन्तःपुरमें भी आने जानेकी इसे कोई रोकटोक नहीं थी शीलसामायिक, देशावकाशिक, पोषध, अतिथिसंविभागमें, व्रत पांच अणुव्रतोंमें, विरमणे गुणवतोंमें, विरमण मिथ्यात्वसे निवृत्त होने में, प्रत्याख्यानपर्वादिकके दिनोंमें निषिद्ध वस्तुके त्याग करनेमें, पोषधोपवास चतुर्दशी, अष्टमी, પરમતની તરફ તેને બિલકુલ શ્રદ્ધા અથવા અભિરુચિ ન હતી. તે નિર્વિચિકિત્સા નામના સમ્યગદર્શનના અગથી ભરપૂર હતો, કારણ કે ફળ પ્રત્યેની તેની શ્રદ્ધા સંદેહથી સર્વથા રહિત હતી. તે લબ્ધાર્થ હતો, ગૃહીતાર્થ હતા, પૃષ્ટાર્થ હતા, અભિગતાર્થ હતો, વિનિશ્ચિતાર્થ હતું, તેની નસેનસ માં પ્રવચન પ્રત્યેને અનુરાગ ભરેલું હતું, જ્યારે વાર્તાલાપ કરવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતા, ત્યારે તે પોતાના પુત્રાદિકેને તથા અન્ય જનને આ પ્રમાણે સમજાવતે હત– “હે આયુમન્ ! આ નિર્મથપ્રવચન જ મોક્ષનું કારણ છે, તેથી તે પ્રવચન જ પરમાર્થભૂત છે, એ સિવાયના જે કુપ્રવચન છે – મિથ્યાષ્ટિઓ દ્વારા ઉપદિષ્ટ જે શાસ્ત્રો છે– તે, તથા ધન ધાન્ય, પુત્ર, પત્ની આદિ તે અનર્થના કારણરૂપ છે. તે વરુણનું હદય સ્ફટિક મણિના જેવું નિર્મળ હતું, તેના ઘરના દરવાજા સદા દેન પ્રદાન કરવાને માટે ખૂહલા રહેતા હતા. રાજાના અંતઃપુરમાં જવાની પણ તેને મનાઈ ન હતી. તે શીલવાન હ– સામાયિક, દેશાવકાશિક, પિષધ, અતિથિ સંવિભાગ આદિ શલેથી યુકત હતા, તે પાંચ અણુવ્રતોનું, અને ગુણવ્રતનું પાલન કરતા, મિથ્યાત્વથી દૂર રહેતે, પ્રત્યાખ્યા કરતો-નિષિદ્ધ વસ્તુઓને ત્યાગ કરતે. તે આઠમ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
अशनपानखाद्यस्वाद्येन प्रातिहारिकेण
च
वस्त्रप्रतिग्रहकम्बलपादप्रोञ्छनेन पीठफलक शय्यासंस्तारकेण इति त्रिषष्टितमसूत्रे विलोकनीया, प्रतिअनिक्षिप्तेन निरन्तरेण तपःकर्मणा आत्मानं
एषां व्याख्या - औपपतिके उत्तरार्द्धे लाभयन् षष्ठं - षष्ठेन भावयन् विहरति तिष्ठति, 'तर णं से वरुणे णागणत्तुए अन्नया कयाई ' ततः खलु स वरुणः नागनप्तृकः अन्यदा कदाचित् 'रायाभिओगेणं, गणाभिओगेणं बलाभिओगेणं, रहमुसले संगामे आणते समाणे ' राजाभियोगेन = नृपाग्रहेण, गणाभियोगेन गणः=स्वजनादिसमुदायस्तदाग्रपूर्णिमा, अमावास्या इन पर्वदिनोंमें आहार, शरीर सत्कार, अब्रह्मचर्य तथा सावद्यव्यापार इनचारोंका यह त्याग कर देता था इस तरह इन शील आदिकोंसे पूर्ण पौषधका पालन करके श्रमण निर्ग्रन्थों को यह प्राशुक एषणीय अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य द्वारा, वस्त्र, पात्र, कम्बल, पादप्रोच्छन् द्वारा, औषध भैषज्य द्वारा एवं प्रातिहारिक पीठ, फलक, शय्या और संस्तारक आदि द्वारा मुनिजनोंको प्रतिलाभित किया करता था । निरन्तर छट्ठ छट्ठकी तपस्या से यह आत्माको भावित करता रहता था । 'तएण से वरुणे णागणत्तुए अन्नया कयाइ" एक दिनकी बात है कि इन वरुण नागपौत्रको (रायाभिओगेणं, गणाभिओगेणं बलाभिओगेणं रहमुसले संगामे आणते समाणे' नृपके आग्रहसे, स्वजनादि समुदाय रूप गणके आग्रहसे, अथवा किसी बलिष्ठके आग्रहसे ऐसी प्रेरणा मिली कि उसे रथमुसल संग्राममें जाना चाहिये, सो यह પૂર્ણિમા, એકાદશી, અમાસ આદિ તિથિના પાષાપવાસ કરતા હતા – એટલે કે તે પર્વાદનામાં તે આહાર, શરીર સત્કાર, અબ્રહ્મચય અને સાવદ્ય વ્યાપારાને પરિત્યાગ કરી દેતે। હતા. આ રીતે શીલ આદિકાથી યુકત પૌષધનું પાલન કરીને તે ક્ષમણનિ થાને आसुड, शेषलीय अशन, पान, मद्य, खाद्य याहि यारे अहारना आहार, वस्त्र, यात्र, कुंजल, रमने पाओछन (रोहर ) द्वारा तथा भोषध-लैवल्य द्वारा, मने प्रातिहारि (સાધુઓને વાપરવા માટે આપવાની વસ્તુઓ કે જેના ઉપયોગ પતી જતાં શ્રાવકને पाछी सोचाय छे) પીઠ, ફૂલક (પાટ), શય્યા અને સસ્તારક દ્વારા પ્રતિલાભિત કરતા હતા તે નાગપૌત્ર વરુણ નિરંતર છઠ્ઠને પારણે છઠ્ઠની તપસ્યા વડે પેાતાના मात्माने आवित ४श्तो हुतो. 'तएण से वरुणे णागणत्तुर अन्नया कमाई 26वे पेठ हिवसे येवुं मन्यु ं द्वै ते नागपौत्र वरुथुने 'रायाभिओगेणं, बलाभिओगेणं, रहमुसले संगामे आणत्ते समाणे ' નૃપના આગ્રહથી, સ્વજનાદિ સમુદૃાયરૂપ
,
७५०
प्राशुकैषणीयेन औषधभैषज्येन
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९म्. ५ वरुणनागनप्ठकवर्णनम् ७५१ हेण, बलाभियोगेन बलवदाग्रहेण आज्ञप्तः सन् रथमुसले संग्रामे गन्तुं प्रेरितः सन् 'छट्ठभत्तिए अट्ठमभत्तं अणुचट्टेइ ' षष्ठभक्तिकः दिनद्वयतपोयुक्तः स वरुणः अष्टमभक्तं दिनत्रयतपः अनुवर्तयति-परिवर्तयति, षष्ठभक्ततपसः पारणकमकृत्वैवाष्टमभक्तं स्वीकरोति - इति भावः 'अणुवट्टित्ता कोडुबिय पुरिसे सद्दावेइ' अनुवर्त्य अष्टमभकं स्वीकृत्य कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति आवयति, 'सदावित्ता एवं यासी'- शब्दयित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! चाउग्घंटे आसरहं जुत्तामेव उवट्ठावेह' भो देवानुमियाः ! क्षिप्रमेव शीघ्रमेव चातुघेण्टम् -चतुघेण्टायुक्तम् अश्वरथम् युक्तमेव - रथसामग्रीसहितमेव उपस्थापयत-सज्जीकुरुत, 'हय-गय-रहे. जाव समाहेत्ता मम एवं आणउस प्रेरणासे प्रेरित हुआ रथमुसल संग्राममें जानेके लिये तैयार हो गया 'छट्ठभत्तिए अट्ठमभत्तं अणुवढेइ' वरुणके इस समय छ? छट्टका व्रत था अर्थात् दो उपवासथे सो इसने पारणा किये विना ही उस व्रतको अष्टम भक्तमें परिवर्तित कर दिया अर्थात् तीनदिन के उपवास धारण कर लिये बादमें 'अणुवट्टित्ता कोडुबियपुरिसे सहावेइ' अपने कौटुम्बिक पुरुषोंको इसने बुलाया 'सदावित्ता एवं वयासी' बुलाकर उनसे इसने ऐसा कहा 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया इ. हे देवानुप्रियो सुनो तुमलोग बहुत ही शीघ्र चार घंटाओंसे युक्त अश्वरथको रथ सामग्री सहित सजित-तैयार करो तथा हयगय. इ' चतुरंगिणी सेनाको घोडा, हाथी रथ एवं योधाओंसे युक्त करे। जब यह सब बातें मेरी आज्ञानुसार पूरी संपन्न हो जावे तब तुमलोग ગણના આગ્રહથી અથવા કોઈ બલિષ્ઠ આગ્રહથી એવી પ્રેરણા મળી કે તેણે રથમુસળ સંગ્રામમાં જવું જોઇએ. આ પ્રેરણાથી પ્રેરાઈને તે રથમુસળ સંગ્રામનાં જવાને તૈયાર થયે 'छत्तिए अट्टमभत्तं अणुवदेह' त्यारे १९९१ नित२ छने पारणे छनी तपस्या કરે તે હતો. તેણે છઠ્ઠનું પારણું કર્યા વિના જ છકુના વ્રતને અઠમના વ્રતમાં પરિવર્તિત કરી નાખ્યું. અર્થાત બે અપવાસના પારણાને દિવસે પારણા કર્યા વગર અઠેમનું પચ્ચકખાણ કર્યું. (છઠ્ઠ એટલે બે દિવસના ઉપવાસ, અઠ્ઠમ એટલે ત્રણ દિવસના ઉપવાસ). ત્યારબાદ 'अणुवट्टित्ता कोडुषियपुरिसे सहावे, तो तनामना भारासोने माया, 'सदावित्ता एवं वयासी भने मन लापान मा प्रभारी प्रद्यु- खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया, इत्यादि' हेवानुप्रियो ! तमे घellor शीघ्रतायी यार घंटीवार अवश्यन, समस्त २थ सामग्रीयी सहित ४२. तथा हय - गय, इत्यादि। ઘડા, હાથી, રથ અને યોદ્ધાઓની બનેલી ચતુરંગી સેનાને તૈયાર કરો. મારી આજ્ઞા प्रभावन मा गधा तयारी पूरी शन तमे सोही भने ५२ पापी. 'तएणं ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
७५२ त्तियं पचप्पिre ' हय - गजरथयावत् योधवरकलितां चतुरङ्गिणीं सेनां सन्नाहयत, सन्नाह्य = सज्जीकृत्य मम एताम् उक्ताम् आज्ञप्तिकां = आज्ञाम् प्रत्यर्पयत = निवेदयत । 'तर णं ते कोडुंबियपुरिसा जान पडणेत्ता खिप्पामेव सच्छत्तं सज्झयं जाव उबद्वावेति' ततः खलु ते कौटुम्बिक पुरुषाः यावत्वरुणेन नागनप्तृकेण एवमुक्ताः सन्तः हृष्टतुष्टाः मस्तके अञ्जलिं कृत्वा आज्ञया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति स्वीकुर्वन्ति, प्रतिश्रुत्य क्षिप्रमेव सच्छ= छत्रयुक्तं सध्वजं ध्वजयुक्त सपताकं पताकायुक्तं यावत् रथम् उपस्थापयन्ति, 'हय-गय- रह० जाव सन्नाहेति' हय - गज-रथ-यावत् - योधवरकलितां चतुरङ्गिणीं सेनां सन्नाहयन्ति = सज्जीकुर्वन्ति, 'सम्न्नाहिता जेणेव हमें वापिस आकर इसकी खबर दो 'तए णं ते कोडुंबियपुरिसा जाव पडणेत्ता खिप्पामेव सच्छत्तं सज्झयं जाव उवट्ठावेंति' इस प्रकार उन कौटुम्बिक पुरुषोंने वरुण नागपौत्रकी आज्ञा यावत् सुनकर शीघ्र ही रथ को छत्रयुक्त, ध्वजायुक्त, पताकायुक्त यावत् कर दिया यहां पहिले यावत् शब्द से 'वरुणेन नागनप्तृकेण एवमुक्ताः सन्तः हृष्टातुष्टाः मस्तके अंजलिं कृत्वा आज्ञया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति इस पाठका संग्रह हुआ है । इसका भाव यह है कि नागपौत्र वरुणने जब रथ और चतुरंगिणी सेनाको तैयार करनेका आदेश कौटुम्बिक पुरुषोंको दिया तब वे कौटुम्बिक पुरुष उसके इस आदेश से बहुत ही अधिक प्रसन्न खुश हुए और बडे विनयके साथ उन्हों ने वरुणके आदेश वचनोंको अपने माथे पर चढाया स्वीकार किया आदेशवचनोंको स्वीकार करके वे वहांसे आये और फिर उन्होंने रथ और चतुरंगिणी सेनाको सजानेकी तैयारीकी 'सम्न्नाहित्ता जेणेव कोड बियपुरिसा जान पडिसृणेत्ता खिप्पामेव सच्छन्तं सज्झयं जाव उवद्वावेति' આ પ્રકારની નાગપૌત્ર વરુણુની આજ્ઞા સાંભળીને તેમણે ઘણી જ ત્વરાથી રથને છત્રયુક્ત, ध्वन्नयुक्त, अने पताभयुक्त पुरी हीधेो महीं पडेला 'जाव ( यावत् )' यहथी 'वरुणेन नागनप्तृकेण एवमुक्ताः सन्तः हृष्टतृष्टाः मस्तके अंजलि कृत्वा आज्ञया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति' या पानो संग्रह थयो छे. तेना लावार्थ આ પ્રમાણે છે- જયારે નાગપૌત્ર વરુણ કૌટુંબિક પુરુષાને રથ અને ચતુરંગી સેનાને તૈયાર કરવાની આજ્ઞા આપી, ત્યારે તે કૌટુંબિક પુરુષ તેના તે આદેશ સાંભળીને ધણા ખુશી થયા અને તેમણે ધણા વિનયપૂર્ણાંક વરુણુના આદેશને માથે ચડાવ્યેા – એટલે કે તેની આજ્ઞાનું ખરાખર પાલન કર્યું. ત્યારબાદ ત્યાંથી નીકળીને તેમણે રથ અને ચતુરંગી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू.५ वरुणनागनप्तकचरित्रम् ७५३ वरुणे नागनत्तुए, जाव पञ्चप्पिणंति' सम्बाह्य चतुरङ्गिणी सेनां सज्जी. कृत्य यत्रैव यमिन्नेव प्रदेशे वरुणो नागनप्तृक आसीत् यावत्-तत्रैव तस्मिन्नेव प्रदेशे उपागच्छन्ति, उपागम्य करतलं संयोज्य वरुणस्य नागनप्तृकस्य ताम् आज्ञप्तिकाम् प्रत्यर्पयन्ति=निवेदयन्ति, तए णं से वरुणे नागनत्तुए जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ, जहा कूणिओ, जाव-पायच्छित्ते? ततः खलु स वरुणो नागनप्तकः यत्रैव मज्जनगृहं स्नानागारं तत्रैव उपागच्छति, यथा कूणिकः कृतवान् तथा अयमपि इत्याशयः, तथा च यावत्-उपागत्य मजनगृहमनुप्रविशति, अनुप्रविश्य स्नातः कृतबलिकर्मावायसादि दत्तानविभागः कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः 'सबालंकारविभूसिए, सन्नवरुणे नागनत्तुए जाव पञ्चप्पिणंति' सेनाकी पूर्ण सजावट तैयारी हो चुकी तब वे सबके सब वहांसे जहां वरुण थे वहाँ पर आये और शिष्टाचार प्रदर्शित करते हुए उन्होंने वरुण नागपौत्रको अपने कार्यको तैयारी हो जानेकी खबर की 'तएणं से वरुणे नागनत्तुए जेणेव मजणघरे तेणेव उवागच्छइ' खबर सुनते ही वे नागपौत्र वरुण वहांसे उठकर जहां पर स्नान घर था वहां पर आये कूणिकने जैसा किया इन्होंने भी वहां पर वैसा ही किया-तथा च ये मजन गृहमें घुसे घुसकर वहां पर उन्होंने स्नान किया स्नान करके बलिकर्मकाक आदि पक्षियोंके अन्नादिका भाग दिया, कौतुक मंगल एवं प्रायश्चित्त कर्म किया फिर 'सव्वालंकारविभूसिए' समस्त प्रकारके अलंकारोंसे अपने शरीरको विभूषित किया 'सन्नद्धबद्ध वम्मियकवए, सेनाने २००४ ४२१॥ भारी 'सन्नाहित्ता जेणेव वरुणे नागनत्तुए जाव पञ्चप्पिणंति' જ્યારે અધરથ અને ચતુરંગી સેનાની પૂરેપૂરી સજાવટ થઈ ગઈ, ત્યારે તેઓ બધાં જ્યાં નાગપૌત્ર વરુણ હતો ત્યાં આવ્યા અને ખૂબ વિનયપૂર્વક બને હાથ જોડીને તેમણે વરુણને કહ્યું- “હે નાથ ! આપની આજ્ઞાનુસાર સઘળી તૈયારી થઈ ગઈ છે.” 'तएणं से वरुणे नागनत्तुए जेणेव मजणघरे तेणेव उवागच्छई' मम२ સાંભળતાં જે તે નાગપૌત્ર વરુણ, જ્યાં સ્નાનગૃહ હતું ત્યાં આવ્યા, સ્નાનગૃહમાં પ્રવેશ કરીને તેમણે સ્નાન કર્યું. અહીં સમસ્ત વર્ણન કુણિક રાજાની મહાશિલાકંટક સંગ્રામમાં પ્રસ્થાન કરતાં પહેલાંની તૈયારીઓના કથન મુજબ જ સમજવું. સ્નાન કરીને તેમણે બલિકર્મ કર્યું –એટલે કે કાગડા આદિને અન્ન પ્રદાન કર્યું. અષીતિલકરૂપ કૌતુક मन भगत या. 'सवालंकारविमसिएत्या२मा तेभए समरत म शक्षा पाताना शरीरने विभूषित यु', 'सनद्धबद्धवम्मियकवए, उप्पीलिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५४
भगवती सूत्रे
9
बद्धवम्मियका उप्पीलियस रासणपट्टिए पिणद्धगेवेज्जए त्रिमलबरबद्धचिंधपट्टे गहियाउहपहरणे सकोरंटमल्लदा मेणं छत्तेणं धरिज्जमाणेणं' सर्वालङ्कारविभूषितः, सन्नद्धवद्धवर्मित कवचः उत्पीडितशरासनपट्टिकः पिनद्धगैवेयकः विमलवरबद्ध चिहपहः, गृहीतायुधमहरणः, कोरण्टकनाम पुष्पमाल्यदामसहितेन छत्रेण ध्रियमाणेन 'चडचामरबालवीइयंगे मंगलजय सहकयालोए मज्जघराओ पडिणिक्खमइ' चतुश्चामरवालवी जिताङ्गः मङ्गलजयशब्दकृतालोकः मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्राम्यति, 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य 'अणेगगणनायक० जात्र दूय- संधिपालसद्धिं संपरिवुडे' अनेकगणनायक - यावत्
उप्पीलिय सरासणपट्टिए' इ० खूब अच्छी तरहसे कसकर कवच धारण किया शरासनपट्टिकाको हाथपर बांधा कंठमें ग्रैवेयक हार आदि आभूषणों को पहिरा वीरता सूचक चिन्हपटको बांधा अस्त्र शस्त्रको लिया जब वे वहांसे चलने लगे अर्थात् स्नानघर से बाहर निकले तो उनके निकलते ही छत्र धारियोंने उनपर छत्र जो कि कोरण्ट पुष्पोंकी मालासे सुशोभित हो रहा था धारण किया चमर ढोरनेवालोने उनपर चार चामरोंके हवासे आये हुए पसीनेकी बिदुओंको दूर किया अर्थात् चामर ढोरना प्रारंभ कर दिया उनको देखते ही जय हो जय हो इस प्रकार मांगलिक शब्दोंका उच्चारण करना प्रारंभ कर दिया इस तरह के ठाटबाटसे युक्त होकर वे स्नानगृहसे जहां पर सज्जित हुआ हाथी और चतुरंगिणी सेना खडी हुई थी वहां पर आये उस समय उनके साथ 'अणेग गणनायक जाव, इत्यादि' अनेक गणनायक थे, दण्डनायक थे, राजेश्वर, तलवर, माड बिक, सरासणपटिए, इत्यादि' भने म उससावीने ममतर माध्यु, हाथ पर शरासन પટ્ટિકા ખાંધી, કઠમાં હાર આદિ આભૂષણા પહેર્યાં, વીરતાસૂચક ચિન્હપટ્ટિકાએ બાંધી, અને અસ્ત્ર તથા શસ્ત્રોને ધારણ કર્યાં. જયારે તેએ ત્યાંથી નીકળ્યા ત્યારે છત્રધારીઓએ તેમના મસ્તક પર કાર ટફૂàાની માળાએથી યુકત છત્ર ધર્યું, તે છત્ર ધણું સુદર લાગતું હતું. ચમરધારી સેવકે ચાર ચમર વડે તેમના ઉપર વાયુ ઢારી રહ્યા હતા, તેમને જોતાં જ લેાકેાએ ‘જય હે, જય હેા' એવા માંગલિક શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કર્યું. આ રીતે સુસજ્જિત થઇને તે પેાતાના પ્રાસાદમાંથી રવાના થયા અને જયાં ધાડા, હાથી, રથ અને યેદ્દાઓથી યુક્ત ચતુરંગી સેના ઊભી હતી ત્યાં આવ્યા. તે वष्यते तेमनी साथै 'अणेगगणनायक जाव, इत्यादि ' मने गएणुनाय। हुता,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सू. ५ वरुणनागनप्तृकचरित्रम् ७५५ - दण्डनायक - राजेश्वर-तलवर - माडम्बिक-कौटुम्बिकेभ्यः श्रेष्ठि सेनापतिसार्थवाह - दूत - सन्धिपालैः सार्द्ध संपरिवृतः संपरितवेष्टितः, एतस्य व्याख्या औपपातिके पञ्चदशसूत्रे द्रष्टव्या । ' जेणेव बाहिरिया उवद्वाणसाला, जेणेव चाउरघंटे आसरहे तेणेव उवागच्छई' यत्रैत्र बाह्या उपस्थानशाला, चातुर्घण्टः अश्वरथः तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता चाउरघंट आसरहं दुरुह ' उपागत्य चातुर्घष्टम् अश्वरथमाहरोति, 'दुरुहित्ता हयगय-रह- जावसंपरिवुडे' आरुह्य हय- गज- रथैः यावत् - योधवरैः कलितया चतुरङ्गिण्या सेनया संपरिवृतः ' महयाभडचडगर - जावपरिक्खित्ते जेणेव रहमुसले संगामे तेणेव उवागच्छन्' महाभटचडगर - यावत्-वृन्दपरिक्षिप्तः, - महाभटैश्व डगरवृन्दैः महाभट विस्तारसमूहैः परिवेष्टितः यत्रैव रथमुसलः संग्रामो वर्तते तत्रैव तस्मिन्नेव प्रदेशे उपागच्छति = उपस्थितो भवति 'उबागकौटुम्बिक, इभ्य, श्रेष्ठी, सेनापति, सार्थवाह, दूत और संधिपाल थे । इन सब पदोंकी व्याख्या औपपातिक के १५वें सूत्र में की गई है सो वहांसे देखना चाहिये । 'जेणेव बाहिरिया उवद्वाणसाला जेणेव चाउघंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ' इन सब पूर्वोक्त अधिकारीजनोंके साथ वे वरुण नागपौत्र जहां पर बाह्य उपस्थानशाला थी और जहाँ पर चारघंटावाला अश्वरथ था वहाँ पर आये 'उवागच्छित्ता' वहां पर आकरके वे 'चाउरघट आसरहं दुरूहइ' उस चातुर्घण्ट अश्वरथ पर सवार हो गये । 'दुरुहित्ता' सवार होकर वे 'हय गय रह जाव संपरिबुडे' घोडा, हाथी, रथोंसे यावत् श्रेष्ठ योधाओंसे युक्त चतुरंगिणी सेनासे घिरे हुए होकर 'महयाभडचडकर जाव परिक्खित्ते शनैश्वर, तलवर, भाडंबिक, टुंगिड़, छल्य, श्रेष्ठी, सेनापति, सार्थवाह, દૂત અને સધિપાલ હતા. આ બધા પદ્માના અર્થ ઔપપાતિક સૂત્રના ૧૫માં ૫૬માં આપવામાં આવ્યા છે, તા ત્યાંથી તેને અર્થ જાણી લેવા. जेणेत्र बाहिरिया उड्डाणसाला - जेणेव चाउघंटे आसरहे, तेणेव उवागच्छइ આ બધાં પૂર્ણકત અધિકારીઓની સાથે સાથે, નાગપૌત્ર વરુણુ, જ્યાં ખાદ્ય ઉપસ્થાનશાળા હતી, અને જ્યાં ચાર ધંટડીઓથી યુકત અશ્વરથ રહેલ हतो त्यां माल्या. 'उवागच्छित्ता' त्यां भावीने 'चाउरघट आसरहं दुरुह ' तेथे। यार घंटडीवाजा २थ उपर सवार था गया. 'दुरुहित्ता' स्थमा सवार ने ' हय - गय - रह जाव संपरिवुडे' हाथी, घोडा, रथ मने योद्धा गोथी युक्त चतुरंगी सेनाथी वाटणाहने 'महया भडचडकर जाव परिक्खित्ते जेणेव रहमुसले संगामे
,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५६
भगवतीसूत्रेच्छित्ता रहमुसलं संगामं ओयाओ' उपागत्य रथमुसलं संग्रामम् उपयातः प्राप्तः 'तए णं से वरुणे णागणत्तुए रहमुसलं संगामं ओयाए समाणे अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगेण्हई-ततः खलु वरुणो नागनतृकः स्थमुसलं संग्रामम् उपयातः सन अयम् एतद्रूपं वक्ष्यमाणप्रकारम् अभिग्रहं नियमम् अभिगृह्णातिस्वीकरोति यत्-'कप्पइ मे रहमुसल संगामं संगामेमाणस जे पुचि पहणइ से पडिहणित्तए' कल्पते युज्यते ग्वलु मे मम रथमुसल सग्रामं संग्रामयमाणस्य यः पूर्व प्रथम प्रहरति स प्रतिहन्तु, कल्पते इति मे स प्रतिहननयोग्यो भवतीतिभावः । तथाच संग्रामे यो मां प्रथमं प्रहरिष्यति तमेव अहं तदनन्तरं प्रहरिष्यामि-इत्यभिग्रहस्याकारः अवसे से नो कप्पइति, अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगेण्हइ' अवशेषः पूर्व जेणेव रहमुसले संगामे तेणेव उवागच्छइ' विशाल महाभटोंके समूह के साथ२ जहां रथमुसल संग्राम था वहाँ पर आये 'उवागच्छित्ता रहमुसलं संगामं ओयाओ' वहां आकर वे उस रथमुसल संग्राममें उपस्थित हुवे 'तएणं से वरुणे णागणतुए रहमुसलं संगामं ओयाए समाणे अयमेयारूबं अभिग्गहं अभिगेण्हइ' वहां उपस्थित होते ही उन नागपौत्र वरुणने ऐसा अभिग्रह ग्रहण किया कि 'कप्पइ मे रहमुसलं सगामं संगामेमाणस्स जे पुवि पहणइ से पडिहणित्तए' रथमुसल संग्राम करते हुए मेरे ऊपर जो कोई व्यक्ति योधा पहिले प्रहार करेगा मै उसी पर बादमें प्रहार करुगा 'अवसेसे नो कप्पई इ. इसके अतिरिक्त ओर किसी पर प्रहार नहीं करूँगा 'अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगेण्हइ' इस प्रकारका नियम उस नागतेणेव उवागच्छा' मने मडा सुभटीना विश समूहनी साथे न्यां २थभुसस संयाम यासतो तो त्या माव्या. 'उवागच्छित्ता रहमुसलं संगाम ओयाओ' त्या मावाने तमा ५९५ २यभुसण सयाममा 315 गया. 'तएणं से वरुणे णागणत्तए रहमुसल संगाम ओयाए समाणे अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगेण्हई' રથમુસળ સંગ્રામમાં દાખલ થતાં જ તે નાગપૌત્ર વરુણે એવો અભિગ્રહ ધારણ કર્યો કે 'कप्पइ मे रहमुसलं संगाम संगामेमाणस्स जे पुदि पहण इ से पडिहणित्तए'
જે કઇ યોદ્ધો આ રથમુસળ સંગ્રામમાં લડતાં લડતાં મારા ઉપર પહેલાં પ્રહાર કરશે, तेना ५२०० त्या२ मा प्रडार ४३रीश. 'अवसेसे नो कप्पईडत सिवानी
५ यति ५२ प्रडार ४रीश नडी.' 'अयमेयारूचं अभिग्गहं अभिगेण्हई'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ मू. ५ वरुणनागनप्वृकचरित्रम् ७५७ प्रहारकातिरिक्तो भटः नो मम प्रहत्ते कल्पते न मम प्रहारयोग्यो भवतिइति, अयं वरुणः एतद्रूपं पूर्वोक्तस्वरूपम् अभिग्रहम् अभिगृह्णाति-स्वीकरोति, 'अभिगेण्हेत्ता रहमुसलं सगामं संगामेइ' अभिगृह्य-अभिग्रहं कृत्वा स वरुणः रथमुसलं सग्रामं संग्रामयति । 'तए णं तस्स वरुणस्स नागनतुयस्स रहमुसलं संगामं सगामेमाणस्स' ततः खलु तस्य वरुणस्य नागनप्तकस्य रथमुसलं संग्रामं संग्रामयमाणस्याग्रो 'एगे पुरिसे सरिसए, सरिसत्तए, सरिसव्व ए, सरिसभंडमत्तोवगरणे रहेणं पडिरहं हव्वं आगए ' एकः पुरुषः सदृशः तत्समानः सदृशत्वकू-तत्समानत्वचावान्, सदृशवयाः तत्समानवयस्कः, सदृशभाण्डमात्रोपकरणः, सदृशातत्सदृशा भाण्डमात्रा-प्रहरणकोशादिरूपा, उपकरणं कवचादिकं यस्य सः तादृशः पुरुषः रथेन सह रथोपविष्ट इत्यर्थः प्रतिरथम् नागनप्तृकरथं प्रति-वरुणनागनप्तकरथस्य पुरत इत्यर्थः 'हव्वं' इति शीघ्रम् आगतः उपस्थितः। 'तए णं से पुरिसे वरुणं णागणत्तुयं एवं पौत्र वरुणने ग्रहण किया 'अभिगेण्हित्ता' इस प्रकारके नियमको धारण करके वे वरुण 'रहमुसल संगामं संगामेइ' रथमुसल संग्राम करनेको तैयार हो गये 'तएणं तस्स वरुणस्स नागनत्तुयस्स रहमुसल संगाम संगामेमाणस्स एगे पुरिसे सरिसए, सरिसत्तए, सरिसव्वए, सरिसभंडमत्तोवगरणे रहेणं पहरिहं हव्वं आगए' रथमुसल संग्राम करनेको तैयार हुए उस नागपौत्र वरुणके रथके सामने कोई एक पुरुष जो कि उन्हींके जैसा था, उन्हीं के जैसी चमडीवाला था, उन्हीं के समान उमर वाला था तथा उन्हीं के जैसी प्रहरण कोशादिरूप भाण्डमात्रा वाला एव कवचादिरूप उपकरणवाला था रथ पर बैठकर आकर उपस्थित हो गया 'तए णं से पुरिसे वरुणं णागण२॥ २॥ नियम ते नापौत्र वरुणेअहए। ध्ये. 'अभिगेण्डित्ता' २0 ४२ने। ममिड घा२९४ परीने ते १२९५ ' रहमुसलं संगामं संगामेड ' २थभुसख संग्राममा सवाने तयार ७ गया. "तएणं तस्स वरुणस्स नागनत्तयस्स रहमुसलं संगामं संगामे माणम्स-एगे पुरिसे सरिसए, सरिसत्तए, सरिसब्बए, सरिसभंडमत्तोवगरणे रहेणं पहरिए हव्वं आगए' २थमसर संग्राममा सवाने तया२ २४ ગયેલા તે નાગપૌત્ર વરુણના રથની સામે કેઈ એક પુરુષ (દ્ધો ) આવી પહોંચ્યા. તેની ઉમર વરુણના જેટલી જ હતી, તેની ચામડીને રંગ પણ વરુણના જેવો જ હતો, તેની પાસે વરુણના જેવાં જ ખડગ આદિ શાસ્ત્રી અને ધનુષ આદિ અસ્ત્રો હતાં, તેની પાસે વરુણના જેવાં જ કવચ આદિ ઉપકરણે હતા. એ તે પુરુષ પિતાના રથમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७५८
भगवतीमत्रे क्यासी'- ततः खलु स पुरुषो वरुण नागनप्तकम् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'पहण भो वरुणा ! नागनत्तुया !" भो वरुण ! नागनातक ! प्रजाह वं मां प्रहर । तएणं वरुणे णागणत्तुए तं पुरिसं एवं बयासी'ततः खलु स वरुणो नागनप्तृकः तं पुरुषम् - एवं वक्ष्यमाणपकारेण अवादीत्-'णो खलु मे कप्पइ देवाणुप्पिया ! पुचि अहयस्स पहणित्तए, भो देवानुप्रिय ! नो खलु मे मम कल्पते युज्यते पूर्वम् अहतस्य परेण अपहृतस्य प्रहन्तुम्, प्रथमं माम् अध्नन्तं हन्तुं नाहं शक्नोमीति भावः अत एव 'तुमं चेव णं पुब्बिं पहणाहि' त्वमेव खलु मां पूर्वप्रथम प्रजहि ममोपरि प्रहारं कुरु 'तए णं से पुरिसे वरुणेणं णागणत्तुएणं एवं वुत्ते समाणे आसुरत्ते जाव-मिसिमिसेमाणे धणु परामुसइ' ततः खलु स पुरुषो त्तुयं एवं वयासी' आते ही उसने नागपौत्र वरुण से ऐसा कहा 'पहण भो वरुण णागणत्तुया !' हे वरुण नागपौत्र ! तुम मुझ पर प्रहार करो 'तए णं वरुणे णागणत्तुए तं पुरिसं एवं वयासी' तब उस नागपौत्र वरुणने उस पुरुष से ऐसा कहा 'णो खलु मे कप्पइ देवाणुप्पिया ! पुचि अहयस्स अहणित्तए' हे देवानुप्रिय ! मुझे यह कल्पित नहीं है कि मैं पहिले प्रहार करू अतः जबतक मैं तुम्हारे द्वारा प्रहारयुक्त न किया जाऊँगा तबतक मैं प्रहार नहीं करूंगा अतएव 'तुमंचेव णं पुदिव पहणाहि' तुम ही पहिले मेरे ऊपर प्रहार करो 'तए णं से पुरिसे वरुणेणं णागण-त्तुएणं एवंवुत्ते जाव मिसिमिसेमाणे धणुं परामुसइ' इस प्रकारसे जब नागपौत्र वरुणने उस असा नी सामे उपस्थित . 'तएणं से पुरिसे वरुणं णागणत्तुयं एवं वयासी' मातांनी सा तेथे नागपौत्र वरुणने मा प्रमाणे यु-'पहण भो वरुण णागणत्तुया !: नागपौत्र वा ! पहेस तमे भारा ५२ प्रडा२ ४२. 'तएणं वरुणे णागणत्तए पुरिसं एवं वयासी' त्यारे ते नागपोत्र १२ ते २00-तु: पुरुषने या प्रमाणे -'णो खलु मे कप्पइ देवाणुप्पिया ! पुचि अहयस्स पहणित्तए' देवानुप्रिय ! भा। 6५२ प्रडा२ ४२नार व्यति ५२ प्रहार ४२वान। મેં નિયમ ધારણ કર્યો છે. તેથી જ્યાં સુધી તમે મારા ઉપર પ્રહાર નહીં કરે, ત્યાં સુધી तमा ५२ प्रा२ ४२वानुं भने ७५तु नथी. तथा 'तुम चेव णं पुचि पहणाहि' पडला तमे भा। ५२ प्रहा२ ४२१. 'तएणं से पुरिसे वरुणेणं णागणत्तुएणं एवंवुत्ते समाणे आसुरने जाव मिसमिसेमाणे धणुं परामुसइ' च्यारे नार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सु. ५ वरुणनागनप्तृकचरित्रम्
७५९
"
वरुणेन नागनप्तृण एवमुक्तः सन् आशुरक्तः- आशु शीघ्रं रक्तः कोधारुण नेत्रः यावद् रुष्टः कुपितः, चाण्डिक्यितः रौद्ररूपः मिसमिसयन् क्रोधाग्निना दन्तैरोष्ठदंशनपूर्वकं 'मिस - मिस' इति शब्दमुच्चारयन् धनुः परामृशति = गृह्णाति, 'धणुं परामुसित्ता उसुं परामुसई' धनुः परामृश्य = आदाय इषु बाणं परामृशति = गृह्णाति, 'उसु परामुसित्ता ठाणं ठाई' इषु परामृश्य गृहीत्वा स्थान = पादन्यासविशेषलक्षणपूर्वक तिष्ठति - सज्जतया सन्नद्धो भवति, ठिच्चा आययकन्नाय उसु करेइ ' स्थानं स्थित्वा सज्जीभूय आयतकर्णाय - तम् आयतम् आकृष्ट कर्णायत कर्णपर्यन्तविस्तृतमिति आयतकर्णायतम् इषु = वाणं करोति, 'आययकन्नाययं उसु करिता वरुण णागणत्तुयं गाढप्पहारीकरेड' आयतकर्णायतम् इषुं कृत्वा वरुणं नागनप्तृकम् गाढप्रहारी मनुष्य से कहा तब वह मनुष्य इकदम वरुण के ऊपर क्रोध से युक्त हो गया यावत् रुष्ट हो गया, कुपित हो गया, चण्डकित हो गया, रौद्ररूपवाला बन गया ! क्रोध से वह दांतों द्वारा ओठोंको दवाने लग गया तथा 'मिस मिस' इस प्रकारके शब्द को उच्चारते हुए उसने अपने धनुषको उठालिया 'षणुं परामुसित्ता उसे परामुसह' धनुषको उठाकर उसने फिर बाणको उस पर चढालिया 'उसु परामुसित्ता ठाणं ठाह' धनुष पर बाण चढाकर फिर वह इस प्रकार करने के लिये कटिबद्ध हो गया 'ठाणं ठिच्चा' कटिबद्ध होकर 'आययकन्नाययं उसु करेह' फिर उसने धनुष पर चढाये हुए बाणको कानोंतक खींचा 'आययकन्नाय उसु करिता वरुणं णागणतय गाढप्पहारीक रेह' कानोंतक खींचकर फिर उसने उस बाणसे नागपौत्र वरुणके ऊपर પૌત્ર વરુણે તે પુરુષને આ પ્રમાણે કહ્યું, ત્યારે તેને વસ્તુ ઉપર રાષ ચડયા, તે અતિશય કાપાયમાન થયા, તે પ્રચંડ અને રૌદ્રરૂપવાળા બની ગયો. ઢાથી તે દાંત વડે હાઠ દખાવવા મડી ગયા, અને ધૂંવાંવાં થઈને, દાંત કચકચાવીને તેણે પેાતાનું ધનુષ हाथ सीधु ' धणुं परामुसित्ता उसुं परामुसइ ' धनुषने डाथर्मा सहने तेना उपर तीर था. 'उसु परामुसित्ता ठाणं ठाइ 'तीर यडावीने ते वरुणु उपर तेन। अहार खाने उद्धि ४) गया. 'आययकन्नाययं उसुं करेइ ' त्यार माह ते धनुष पर थडावेसा जाणुने अन सुधी मेंग्यु 'आययकन्नाययं उसुं करिता वरुणं णागणयं गाढवहारी करेइ' आणुने डान पर्यंत येथीने तेथे निशान बने नागयोत्र व३ष्णु उपर ते मानो गाढ प्रहार अय. 'तरणं से णागणचुए वरुणे
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६०
भगवतीसूत्रे करोति, अत्यधिकाघातयुक्त करोति । 'तए णं से वरुणे णागणत्तुए तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे आसुरत्ते जाव मिसिमिसेमाणे धणु परामुसइ' ततः खलु स वरुणः नागनतृकः तेन पुरुषेण गाढाहारीकृतः= तीव्राहतः सन् आशुरक्तः क्रोधाग्निना दीप्यमानः यावत्-रुष्टः, कुपितः, चाण्डिक्यितःमिसमिसयन् धनुः परामृशति-गृह्णाति, 'धणु परामुसित्ता, उसु परामुसई' धनुः परामृश्यगृहीत्वा, इषु परामशति-गृह्णाति, "उसु परामुसित्ता, आययकन्नाययं उसुं करेइ' इषु परामृश्य आयतकर्णायतम् आकर्णाकृष्टमिषु करोति, 'आययकनाययं उसु करेत्ता तं पुरिसं एगाहचं कूडाहच्चं जीवियाओ ववरोवेइ' आयतकर्णायतं कर्णपर्यन्ताकृष्टम् इषु कृत्वा तं पुरुषम् एकाहत्यम् एकाहत्या हननं प्रहा। यत्र तदेकाहत्यम्, कूटाहत्यं कूटे इव तथाविधप्रस्तरशिलादौ आहत्या आहननं यत्र तत् कटाहत्यम् यथास्यात्तथा जीवितात् व्यपरोपयति पृथक्करोति प्राणरहितं करोतीत्यर्थः, तए णं से वरुणे णागणत्तुए तेणं प्रहार किया 'तएणं से घरुणे णागणतुए तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारी कए समाणे आसुरत्ते जाव मिसीमिसेमाणे धणुं परामुसई' इसके बाद उस पुरुषके द्वारा गाढ आघातवाले बनाये गये वे नागपौत्र वरुण इकदम क्रोधसे युक्त होगए रुष्ट होगये, कुपित होगये, चण्डकित होगए, और दांतों से अपने ओष्ठोंको उसने लगे तथा मिसमिसाते हुए उन्होंने फिर अपना धनुष उठा लिया और उस पर उसी समय बाणको चढा लिया उसु परामुसित्ता आययकन्नाययं उसु करेत्ता तं पुरिसं एगाहच्च कूडाहच्च जीवियाओ ववरोइ' कानतक लंबा खींचकर एक ही प्रहारमें पाषाणखण्डकी तरह उस पुरुषको प्राणोंसे रहित कर दिया 'तएणं से वरुणे णागणत्तुए तेणं पुरिसेणं तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे आसुरत्ते जाब मिसिमिसेमाणे धj परामसइ' मा रीत ते पुरुष पारे नागपौत्र १२९५ ५२ गाढ प्रडार , त्यारे નાગપૌત્ર વરુણને ઘણું ક્રોધ ચડયે, રોષ ચડયે, કોધથી તેમનું મુખ લાલ થઇ ગયું. તેમણે દાંત કચકચાવીને દાંતની વચ્ચે હોઠ દબાવવા માંડયા, અને ધૂવા પુવાં થઈને धनुपने छायमा अणु यु', तेना 3५२ मा यसव्यु, 'उसु परामुसित्ता, इत्यादि' साने धनुष ५२ यावाने तेने न सुधा मेव्यु. 'आययकन्नाययं उसुं करेत्ता तं पुरिस एगाहचं कूडाहचं जीवियाओ ववरोवेइ' तेथे अनसुधा मेथान. ते બાણને તે પુરુષ ઉપર છોડ્યું. તે બાણના એક જ પ્રહારથી તે માણસ પાષાણુખંડના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. ९ स.५ वरुणनागनप्तृकवर्णनम् ७६१ पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे' ततः खलु स वरुणो नागनप्तकः तेन पुरुषेण गाढप्रहारीकृतः सन् 'अत्थामे, अबले, अवीरिए, अपुरिसकार परक्कमे अधारणिजमिति कटु तुरए निगिण्हइ' अस्थामा सामान्यतः शक्तिरहितः, अबल: शारीरिकशक्तिरहितः, अवीर्यः मानसशक्तिरहितः अपुरुषकारपराक्रमः-पुरुषाभिमानलक्षणपुरुषकारपराक्रमशून्यः, अधारणीयम्आत्मनः स्वेन धारणं कर्तु मशक्यमिति कृत्वा तुरगान् अश्वान् निगृपाति-अवरणद्धि ' तुरए निगिह्नित्ता रहं परावत्तेई' तुरगान् निगृह्य रथं परावर्तयति, 'रह परावत्तित्ता रहमुसलाओ संगामाओ पडिणिक्खमई' रथं परावर्त्य रथमुसलात् संग्रामात् प्रतिनिष्काम्यति=निर्गच्छति, 'पडिनिक्खमित्ता एगंतमंत अवक्कमइ' प्रतिनिष्क्रम्य= निर्गत्य एकान्त =विजनम् गाढप्पहारीकए समाणे' अब जब वे नागपौत्र वरुण उस पुरुष द्वारा पहिले घायल किये गये, तब वे 'अत्थामे, अबले, अवीरिए, अपुरिसक्कारपरक्कमे अधारणिजमित्ति कटु तुरए निगिण्हइ ' सामान्यतः शक्तिसे रहित बनगये, शारीरिक शक्ति उनकी बिलकुल ढीली पड गई, उनकी मानसशक्तिका बिलकुल हास हो गया अर्थात् पुरुषार्थ रहित हो गये अतः वे शक्तिहीन हो गये कि उनसे युद्ध करना बिलकुल असंभव जैसा हो गया अतः इसी ख्यालसे वे युद्धसे विमुख होकर उत्साह रहित हो गये और आगे बढनेसे घोडोंको रोक दिया । रोककर रथको भी युद्ध स्थलसे वापिस कर लिया 'रहे परावत्तित्ता रहमुसलाओ संगामाओ पडिणिक्खमई' इस प्रकार रथको मोडकर वे उस रथमुसल संग्रामसे निकल आये अर्थात् विमुख हो
वो थी २डित १४ गये.. 'तएणं से वरुणे णागणत्तुए तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारी कए समाणे ते पुरुषना ते 6 प्रा२था नागपौत्र १२६ प तेना पाडता घायस थ यू४यो ता. 'अत्थामे, अबले, अबीरिए, अपुरिसकारपरकमे अधारणिज्जमिति कट तुरए निगिण्हइ तेथी तो सामान्यत: शतिया रहित થઈ ગયા, તેમની શારીરિક શકિત બિલકુલ શિથિલ પડી ગઈ, તેમની માનસિક શક્તિને પણ બિલકુલ હ્રાસ થઈ ગયો, તે પુરુષાર્થથી રહિત થઈ ગયા, તેમણે વિચાર કર્યો કે આ પરિસ્થિતિમાં મારાથી યુદ્ધ કરી શકાશે નહીં, હું યુદ્ધમાં ટકી શકીશ નહીં. તે કારણે તેમનું મન યુદ્ધ પ્રત્યે ઉદાસીન થઈ ગયું. તેમણે ઘોડાને થોભાવ્યા, અને श्यने युद्धभूमिमाथा पाछी पाया. 'रहं परावत्तित्ता' मा शत २थने पाछे जान 'रहमुसलाओ संगामाओ पडिणिक्खमइ' तेसो श्यभुसल सश्राममाथी महार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६२
भगवती सूत्रे
अन्त = भूमिभागम् अपक्राम्यति गच्छति, 'एग तमतं अवक्कमित्ता तुरए निगिण्ड ' एकान्तमन्तम् अपक्रम्य तुरगान् निगृह्णाति, 'तुरए निगिण्डित्ता रह ठar' तुरगान निगृह्य रथं स्थापयति 'रह ठवेत्ता, रहाओ पच्चोरुह ' रथं स्थापयित्वा रथात् प्रत्यवरोहति = अवतरति 'रहाओ पच्चोरुहिता तुरए मोएइ' रथात् प्रत्यवरुह्य = अवतीर्य तुरगान् मोचयति = रथात् पृथक् करोति 'तुर मोता तुरe विसज्जेह' तुरगान मोचयित्वा तुरगान् विसर्जयति = स्वस्थाने प्रेषयति 'तुर विसज्जित्ता दव्मस थारगं संथर' तुरगान् विस दर्भस स्तारकं संस्तृणाति विस्तारयति 'संथरित्ता दव्मस थारगं दूरुहः' सस्तीर्य = आस्ती दर्भसंस्तारकम् आरोहति=तदुपरि उपविशति, 'दग्भसंथारगं दूरुहित्ता, पुरत्याभिमुद्दे संपलियं कनिसन्ने करयल - जाव कट्टु एवं वयासी - ' दर्भ
ये 'डिनिक्खमित्ता एगंतमंतं अवकम' विमुख होकर वे किसी एकान्त स्थानमें चले आये 'एगंतमंत अवकमित्ता तुरए निगिन्ह ' एकान्त स्थानमें आकर उन्होंने अपने घोड़ोंको खडाकर दिया 'तुरए निगिन्हित्ता हं ठवेइ' घोड़ों के खडे होते ही रथ खडा हो गया 'रहं ठवेत्ता रहाओ पचोरह' रथके खडे हो जाने पर वे उससे नीचे उतर आये 'रहाओ पच्चोरुहित्ता' नीचे उतरकर 'तुरए मोएइ' घोडोंको उन्होंने ढीलदिया रथसे अलग कर दिया तुरए मोएत्ता तुरए विसज्जे ' और अलग करके उन्हें उनके स्थानपर भिजवा दिया 'तुरए विसज्जित्ता' घोडोंको यथास्थान भिजवाकर 'दग्भसंधारणं संथर' फिर उन नागपौत्र वरुणने दर्भका संधारा बिछाया 'संथरित्ता दग्भसंथारगं दूरुहइ' दर्भका संथारा बिछाकर वे उस पर बैठ गये 'दभसंथारगं दुरुहिता पुरुथाभिमु संपलियंकनिसन्ने करयल जाव कट्टु एवं वयासी' नाणी गया. 'पडिणिक्खमित्ता एगंतमंत अत्रकमइ' त्याथी नीडजीने तेथे। औष्ठ शोअन्त भय्या याया आव्या 'एगंतमतं अत्रकमित्ता तुरए निगिण्हर' मेन्त स्थाने भावाने तेभो घोडाने बोलावी दीघां, 'तुरए निगिण्हित्ता रह ठवेई' घोडाने थेोभवतां ४ २८ अलो रही गया. 'रह ठवेत्ता रहाओ पचोरुहइ' २थ अल रखेतां तेथे। रथ उपस्थी नीचे उतरी गया, 'रहाओ पच्चोरु हित्ता तुरए मोएइ ' २थ उपरथी नाथे उतरीने तेभो घोडामाने रथथी अलग अरी हीघा, 'तुरए मोहत्ता तुरए त्रिसज्जेइ' घोडामाने स्थथी अलग उरीने छूटा भूडी हीघां. 'तुरए विसज्जित्ता' डाने भुक्त उरीने 'दव्भ संथारगं सथर' ते हर्मन संथा छाव्या. संथरित्ता दब्भसंधारगं दुरुह ' हर्मनो संथारे। मिछावीने तेना पर मेसी गया.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ सू.५ वरुणनागनप्तृकवर्णनम् ७६३ संस्तारकम् आरुह्य पूर्वाभिमुखः संपर्यङ्कनिषण्णः पर्यङ्कासनोपविष्टः सन् करतल-यावत्-शिरावते मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादोत्-'नमोत्थु र्ण अरिहंताणं भगवंताणं जाव संपत्ताणं,
नमोत्थुणं समणस्स, भगवओ, महावीरस्स'
नमोऽस्तु खलु अर्हद्भयो भगवद्भयो यावत् सिद्धिगतिनामधेय स्थानम संप्राप्तेभ्यः, नमोऽस्तु खलु श्रमणाय भगवते महावीराय ।
'आइगरस्स, जाव संपाविउकामस्स, मम धम्मायरियस्स, धम्मोवदेसगस्स' आदिकराय तीर्थकराय यावत्-सिद्धिगतिनामधेय स्थानं संप्राप्नुकामाय मम धर्माचार्याय, धर्मोपदेशकाय । नमोऽस्तु इति पूर्वेण सम्बन्धः, 'वदामि त भगवत, तत्थगय इहगए' और उस दर्भ संथारे (दर्भ के आसन) पर बैठ कर उन्होंने अपने मुखको पूर्वदिशाकी ओर कर लिया और पर्यङ्कासन से बैठ कर दोनों हाथोंको जोडकर आवर्तन किया शिरोवर्तन करके उन्होंने इस पाठका उच्चारण किया 'नमोत्थुणं भगवंताणं जाव संपत्ताणं, नमोत्थुणं समणस्स भगवओ महावीरस्स, आइगरस्स जाव संपाविउकामस्स, मम धम्मायरियस्स धम्मोपदेसगस्स' यावत् सिद्धिगति नामक स्थान को प्राप्त हुए सिद्ध भगवन्तोंको नमस्कार हो तथा श्रमण भगवान् महावीर के लिये नमस्कार हो जो आदिकर हैं और तीर्थ आदिके कर्ता हैं, यावत् सिद्धिगति नामक स्थानको प्राप्त करने वाले हैं । धर्मोपदेशक मेरे धर्माचार्यके लिये नमस्कार हो 'वंदामि तं भगवंत 'दब्भसंथारगं दुरुहिता पुरत्याभिमुहे संपलियंकनिसन्ने करयल जाव कट्ट एवं वयासी' हासन ५२ मेसीन तभणे पूnि त२६ पोतार्नु भुम રાખ્યું અને પર્યકાસને બેસીને બન્ને હાથ જોડીને આવર્તન પૂર્વક આ પ્રમાણે કહ્યું'नमोत्थुणं अरहंताणं भगवंताणं जाव संपत्ताणं, नमोत्थुणं समणस्स भगवओ महावीरस्स, आइगरस्स जाव संपाविउकामस्स, मम धम्मायरियस्स धम्मोवदेसगस्स.' सिद्धिति नामने स्थाने गये। मत भगवतीने नम:४२ डा. श्रम ભગવાન મહાવીર કે જેઓ તીર્થકર છે અને સિદ્ધગતિમાં જવાના છે, તેમને મારા नभ२४॥२ डा. भा॥ धपिश मने यानि भास नभ२४१२ ।-'वदामि त भगवंत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६४
भगवतीमत्र वन्देत भगवन्त तत्रगतम् अत्रगतोऽहमित्यर्थः, "पासउ मे से भगव तत्थगए' पश्यतु मां स भगवान् तत्रगतः 'जाव वंदइ, नमसइ, व दित्ता, नमसित्ता, एवं वयासी-' यावत्-तं भगवन्त वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा एवं वक्ष्यमाणपकारेण अबादीत्-'पुचि पि मए समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए थूलए पाणाइवाए पञ्चक्खाए जावजीवाए' पूर्वमपि प्राकालेऽपि मया श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके-समीपे स्थूल: प्राणातिपातः प्रत्याख्यातः यावज्जीवम् जीवनपर्यन्तम्, एवं जाव थूलए परिग्गहे पञ्चक्खाए जावज्जीवाए' तथैव यावत-श्रमणस्य भगवतों महावीरस्य अन्तिके स्थलः परिग्रहः प्रत्याख्यातो मया यावज्जीवम्, 'इयाणि पिणं अहं तस्सेव भगवओ महावीरस्स अंतिए सव्व पाणाइवाय पञ्चक्खामि जावज्जीवाए' इदानीमपि खलु अहं तस्यैव भगवतो तत्थगय इहगए' यहां पर रहा हुआ मैं तत्र गत भगवानकी वंदना करता हूँ 'पासउ मे से भगव तत्थगए वहां पर रहे हुए वे भगवान् मुझे देखें । 'जाव वंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' इम प्रकारका पाठ उच्चारण करके यावत् उन भगवानकी उन्होंने वंदना की नमस्कार किया वंदना नमस्कार करके फिर ऐसा कहा पुचि पि मए समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए थूलए पाणाइ. वाए पञ्चक्खाए जावजीवाए' पहिले भी मैंने श्रमण भगवान् महावीरके समीप स्थूल प्राणातिपातका प्रत्याख्यान यावजीव जीवनपर्यंत किया है इसी तरहसे 'जाव थूलए परिग्गहे पञ्चक्खाए' स्थूल परिग्रहका प्रत्याख्यान यावज्जीव किया है 'इयाणि पि णं अहं तस्सेव भगवओ महावीरस्स अंतिए सव्व पाणाइवायं पञ्चक्खामि जावजीवाए' नत्थगय इह गए' माडी २९ो। हुत्या मापानने ! ४३ छु. पासत मे से भगव तत्थगए' त्यांना ते भगवान भने हेरे-मेट में भारी प्रवृत्तिने मता २९ वी भारी अमिताषा छे. जाव वंदइ नमसइ, दित्ता नम सित्ता एवं वयासी' मा प्रभागना पार्नु व्या२५ ४रीने ते नागपौत्र पणे शथा ते અહંત ભગવાનને તથા મહાવીર પ્રભુને વંદણ કરી અને નમસ્કાર કર્યા – વંદણ नभ२४॥२ रीने तेभो २मा प्रमाणे ४ह्यु- पुबि पि मए समणस्स भगवओ अंतिए थूलाए पाणाइवाए पच्चक्खाए जावज्जीवाए' पडेल ५य में श्रभार ભગવાન મહાવીર સ્વામીની સમીપ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતના જીવનપર્યન્તના પ્રત્યાખ્યાન रेता छ, मे प्रभारी जाव लाए परिग्गहे पच्चक्खाए' २थूला परियड पर्यन्तना પાંચે પાપકર્મોને મેં પરિત્યાગ કર્યો છે, આ રીત મેં પાંચ અણુવ્રતને જીવન પર્યન્ત धा२५ ४ा छ- 'इयाणि पि ण अह तस्सेव भगवओ महावीरस्स ऑतिए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ मू.५ वरुणनागनप्तृकवर्णनम् ७६५ महावीरस्य अन्तिके सर्व प्राणातिपातं प्रत्याख्यामि यावज्जीवम्, एवं जहा खंदओ, जाव एयं पिणं चरमेहिं ऊसास-नीसासेहिं वोसिरामि-त्ति कटु सन्नाहपर्ट मुयइ' एवं यथा स्कन्दकः, स्कन्दकाचार्यवत् यावत् सर्व विज्ञातव्यम्, एतदपि शरीरम् खलु चरमैः उच्छवास-निःश्वासैः व्युत्सृजामि त्यजामि, इति कृत्वा सन्नाहपढें-कवचबन्धपढें मुञ्चति-परित्यजति, मुइत्ता सल्लुद्धरणं करेइ' मुक्त्वा सन्नाहपढें परित्यज्य शल्योद्धरणं शल्यस्य बाणरूपस्य बहिनिष्काशनं करोति शल्योद्धरणानन्तरं प्रायः शीघ्र मृत्युस भवात् 'सल्लुद्धरणं करेत्ता, आलोइयपडिक्कंते, समाधिपत्ते आणुपुबीए कालगए' शल्योद्धरणं कृत्वा, आलोचितप्रतिक्रान्तः कृतालोचनप्रतिक्रमणः, समाधिप्राप्तः आनुपूर्व्या क्रमशः कालगतः कालधर्म प्राप्तवान् । 'तए णं तस्स वरुणस्स णागणतुयस्स अब भी मैं उन्हीं भगवन्त महावीरके पास समस्त प्राणातिपातका यावज्जीव प्रत्याख्यान करता हैं "एवं जहा खंदओ जाव एयपि णं चरमेहिं ऊसासनीसासेहिं वोसिरामि त्तिकटु सन्नाहपट्ट मुयई' यहां
और अवशिष्ट कथन स्कन्दाचार्य की तरह जानना चाहिये इस शरीरका भी मैं अन्तिम श्वासोच्छ्वास के साथ२ परित्याग करता हूँ। इस प्रकार कहकर उन नागपौत्र वरुणने कवचका परित्याग कर दिया 'मुइत्ता सल्लुद्धरणं करेइ' कवचका परित्याग करके फिर उन्होंने अपने शरीर से बाणरूप शल्यको बाहर निकाला घाणके निकलते हो प्रायः मृत्यु हो सकती है इसी ख्यालसे 'सल्लुद्धरणं करेत्ता' बाणको निकालकर उन्होंने 'आलोइयपडिक्कंते समाहिपत्ते आणुपुवीए कालगए' अपने पापकर्मोंकी आलोचना की और उनसे फिर वे पीछे हट गये सव्व पाणाइवायं पञ्चक्खामि जावज्जीवाए' वे थे श्रम मापान भावारी समक्ष समस्त प्राणातियातना वनपर्यन्त प्रत्याभ्यान ४३ छु. 'एब जहा खदओ जाव-एयपि ण चरमेहिं ऊसासनीसासेहि वोसिरामि ति कट्ट सम्राहपटं मयई' ही माहीतुं समरत ४थन २४हायाना ४थन प्रमाणे समj. આ શરીરને પણ હું અંતિમ શ્વાઓંછવાસની સાથે સાથે પરિત્યાગ કરૂં છું, અહીં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું. આ પ્રમાણે કહીને તે નાગપૌત્ર વણે કવચને પરિત્યાગ કર્યો. 'मुहत्ता खल्लद्धरणं करेइ' वयपरित्याग रीने तेभारे तमना शरीरमाथा બાણરૂપ શલ્યને બહાર કાઢયું. બાણને કાઢતાં જ સામાન્ય રીતે મૃત્યુ થઈ શકે છે, ५६५ माही मे मन्यु न तु, ते मतापता सूत्रा२ ४९ छ- 'सल्लद्धरणं करेत्ता' माने शरीरमाथा १७२ तीन तेभो 'आलोइयपडिक्कंते समाहिपत्ते आणुपुव्वीए
-
-
.
-
-
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
७६६
भगवतीसूत्रे एगे पियबालवयं सए' ततः खलु तस्य वरुणस्य नागनप्तकस्य एकः प्रियबालवयस्यः बालमित्रम् 'रहमुसलं संगाम संगामेमाणे एगेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे, अत्थामे, अबले जाव-अधारणिज्जमिति कटु' रथमुसलं संग्राम संग्रामयमाणः एकेन पुरुषेण गाढप्रहारीकृतः सन् अत्यन्ताहतः सन् अस्थामा सामान्येन शक्तिहीनः, अबल: शरीरशक्तिरहितः, यावतअवीर्यः मानसशक्तिरहितः अपुरुषकारपराक्रमः अधारणीयम् आत्मनो जीवनमात्मना धारयितुमशक्यमिति कृत्वा 'वरुणं णागणत्तुय रहमुसलाओ संगामाओ पडिणिक्खममाणं पासई' वरुणं नागनप्तृकम् रथमुसलात् संग्रामात् समाधिप्राप्त होकर फिर वे क्रमशः मृत्युको प्राप्त हो गये । 'तए णं तस्स वरुणस्स णागणतुयस्स एगे पियबालवयंसे' इन नागपौत्र वरुण का एक मियबालवयस्य (बालमित्र)था जो 'रहमुसल संगाम संगामेमाणे एगणं मुरिसेणं गाढप्पहारी कए समाणे अत्थामे, अबले, जाव अधा. रणिज्जमिति कटु' रथमुसल संग्राममें युद्ध कर रहा था युद्ध करते समय उसे किसी एक पुरुषने आघातवाला करदिया सो वह उसके अत्यन्त आघातसे आहत हुआ सामान्यरूपसे शक्ति हीन होकर शारीरिक बलसे रहित हो गया यावत् मानसिक शक्तिसे विकल बनकर बह पुरुषकार पराक्रमसे साहससे भी रहित हो गया और अब मैं जीवित नहीं रह सकता हूं ऐसा विचार उसे आया सो इस ख्यालसे युक्त होकर उसने 'वरुणं णागणत्तुयं रहमुसलाओ संगमाओ पडिणिक्खममाणं पासइ' नागपौत्र वरुणको रथमुसल काला पाताना पानी भासायना ४२१ अने. पापाथ प्रतिशत इन समाधिभा લીન થઈ ગયા, અને ત્યારબાદ કાળક્રમે મૃત્યુ પામ્યા. _ 'तएण तस्स वरुणस्स णागणत्तुयस्स एगे पियबालवयंसे' ते नागपौत्र १२पनो मे भित्र ता, रे 'रहमसलं संगाम संगामेमाणे एगेणं परिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे अत्थामे, अबले, जाव अधारणिज्जमिति कट्ट' રથમુસળ સંગ્રામમાં લડતે હતે. લડતાં લડતાં તે કઈ પુરુષ (દ્ધા) ના બાણથી ઘાયલ થયે. આ રીતે ઊંડો ઘા વાગવાથી તે શક્તિહીન થઈને શારીરિક બળથી રહિત થઈ ગયે, માનસિક શકિતથી પણ તે રહિત થઈ ગયે, તેથી તે પુરુષકાર પરાક્રમથી-સાહસથી પણ રહિત થઈ ગયું. તેણે વિચાર કર્યો કે “હવે હું આ યુદ્ધમાં 28. शीश नहीं था। समयमा भारा प्राय यस्यां श. 'वरुण णागणत्तय रहमुसलाओ संगामाओ पडिणिक्खममाणं पासई' न्यारे तन मनमा उपयुत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेगचन्द्रिका टीका श.७ उ.९ म्.५ वरुणनागनप्लकवर्णनम् । ७६७ प्रतिनिष्क्राम्यन्तं निर्गच्छन्तं पश्यति 'पासित्ता तुरए निगेण्हइ' दृष्ट्वा तुरगान् निगृह्णाति, 'तुरए निगेण्हिता, जहा वरुणे जाव तुरए विसज्जेई' तुरगान निगृह्य-अवरुह्य यथा वरुणः यावत्-रथं स्थापयति, रथं स्थापयित्वा, रथात् प्रत्यवरोहति, स्थात् प्रत्यवरुद्ध तुरगान मोचयति, तुरगान् मोचयित्वा तुरगान विसर्जयति, 'तुरए विसज्जित्ता' तुरगान विसर्जयित्वा 'पडसंथारगं संथरेइ पटसंस्तारकं संस्तृणाति ‘पडसंथारगं संथरित्ता' पटसंस्तारकं संस्तीर्य ‘पडसंथारगं दूरुहइ' पटसंस्तारकम् आरोहति, ' पडसंथारगं दूरुहित्ता पुरत्थाभिमुहे जाव अंजलिं कट्ठ एवं वयासी' पटसंस्तारकम् आरुह्य पूर्वाभिमुखः यावत्संपर्यङ्कनिषण्णः करतल - यावत्-मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवम् अवादीतसंग्रामसे बाहर निकलते हुए देखा 'पासित्ता तुरए निगेण्हई' देखकर उसने अपने घोडोंको आगे बढनेसे रोक लिया 'तुरुए निगेण्हित्ता जहा वरुणे जाव तुरए विसज्जेई' घोडोंको रोककर वरुणकी तरह उसने भी उन्हें रथसे मुक्त कर दिया और अपने स्थान पर उन्हें पहुँचवा दिया यहां यावत् पदसे 'रथं स्थापयित्वा रथात् प्रत्यवरोहति, रथात् प्रत्यवरुह्य तुरगान मोचयति, तुरगान मोचयित्वा' इसपाठका ग्रहण हुआ है । 'तुरए विसजित्ता' घोडोंको विसर्जित करके फिर उसने 'पडसंथारगं संथरेइ' पटसंस्तारकको बिछाया पडसंथारगं संथरित्ता' पट्टसंस्तारक बिछाकरके 'पडसंथारगं दूरुहइ' कपडेका संथारक (आसन) के उपर बैठ गया ‘पडसंथारगं दूरहित्ता पुरस्थाभिमुहे जाव अंजलि कट्ठ एवं वयासी' उस पर बैठ कर उसने अपने मुखको पूर्वदिशा વિચાર આવ્યો, ત્યારે તેણે નાગપત્ર વરુણને રથમુસલ સંગ્રામમાંથી બહાર ચાલ્યા or यो. 'पासित्ता तुरए निगेण्ड, तेन २ त ने तो ५ पोताना धाराने यावी वीया तुरए निगेण्हित्ता जहा वरुणे जाव तुरए विसज्जेई ઘેડાને થંભાવીને તેણે પણ વરુણને જેમ જ કર્યું. એટલે કે ઘોડાને થંભાવતા જ રથ આગળ વધતો અટકી ગયે, તેણે રથને પાછો વાળે અને રણમુસલ સંગ્રામમાંથી બહાર નીકળીને તે કઈ એકાન્ત સ્થાને પહોંચી ગયો. ઘેડાને થંભાવીને, રથમાંથી ઉતરીને તેણે घोडाने २५थी PARL रीने छूट। ४२ वीया. 'तुरए विसज्जित्ता पट्टस थारगं संथरेड' घोडाने भुत रीत तो मे रखना था। पिछाव्य 'पडसंथारगं संथरित्ता' ५८ सरता२४ मिछावाने ना ५२ त मेसी गया. 'पडसंथारगं दूरुहित्ता पुरत्याभिमुहे जाव अंजलिं कट्ट एवं वयासी'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७६८
भगवतीसूत्रे 'जाइं णं भंते ! मम पियवालवयंसस्स वरुणस्स णागणतुयस्स सीलाई, वयाई, गुणाई, वेरमणाई, पञ्चक्खाण-पोसहोववासाई' हे भदन्त ! यानि खलु मम प्रियबालवयस्यस्यम्बालमित्रस्य वरुणस्य नागनप्तकस्य शीलानि फलानपेक्षशुभक्रियामवृत्तिरूपाणि, व्रतानि स्थूलपाणातिपाविरमणाधणुव्रतानि, गुणाः उत्तरगुणाः, विरमणानिरागद्वेषनिवृत्तिरूपाणि, प्रत्याख्यान-पोषधोपवासाः सन्ति 'ताई णं ममं पि भवंतु त्ति कटु सन्नाहपढें मुयइ' तानि खलु शीलादीनि ममापि भवन्तु इति कृत्वा सन्नाहपढें मुञ्चति, 'मुइत्ता सल्लुद्धरणं करेइ' मुक्त्वा सन्नाहपट्ट परित्यज्य शल्योद्धरणं शल्यनिष्काशनं करोति, 'सल्लुद्धरणं करेता आणुपुवीए कालगए' शल्योद्धरणं कृत्वा आनुपूर्व्या अनुक्रमेण की ओर कर लिया तथा पर्यङ्कासन लगाकर दोनों हाथोंको जोडकर उसने उस कृत अंजलि को मस्तक पर इधरसे उधर घुमाकर इस प्रकारके पाठका उच्चारण किया 'जइ णं भंते ! मम पियबालवयंसस्स वरुणस्स णागणत्तुयस्स' सीलाई, वयाई, गुणाई वेरमणाई पञ्चक्खाणपोसहोववासाइं, हे भदन्त ! मेरे प्रिय बालसखावरुण नागपौत्रके जो फलानपेक्ष शुभक्रिया प्रवृत्तिरूप शील, स्थूलपाणातिपात विरमण आदिरूप अणुव्रत, उत्तरगुणरूप गुण, रागद्वेषनिवृत्तिरूप विरमण, प्रत्याख्यानपोषधोपवास हैं 'ताई णं ममं पि भवंतु' वे सब मुझे भी हों त्तिक? सन्नाहपट्ट मुयइ' ऐसा कहकर उसने अपने शरीरपर धारण किये हुए कवचको दूर कर दिया 'मुइत्ता सल्लुद्धरणं करेइ' कवचको शरीरसे उतार कर फिर उसने शल्यको दूर किया 'सल्लुद्धरणं करेत्ता સંથારાને આસને બેસીને, પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરીને, અને પર્યકાસન વાળીને બન્ને હાથ જોડીને મસ્તક પર ત્રણવાર તેમને ઘુમાવીને, તેમણે આ પ્રકારના પાઠનું ઉચ્ચારણ प्रयु"-- जइ ‘णं भंते ! मम पियबालबय सस्स वरुणस्स णागणतुयस्स सीलाई, वयाई, गुणाई, वेरमगाई, पच्चकखागपोसहोववासाई' के महन्त ! भार (प्रय બાળસખા, નાગપત્ર વરુણનું જે ફલાપેક્ષ (ફળની અપેક્ષા વિનાનું) શુભ ક્રિયા પ્રવૃત્તિરૂપ શીલ છે, રપૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિરૂપ જે અણુવ્રત છે, ઉત્તરગુણરૂપ જે ગુણ છે, रागद्वेष निवृत्ति३५ जे पिरमाणु छ, भने प्रत्याभ्यान-पोषधोपवास छ, 'ताइ णं मम पि भवतु' ते समस्त Aail भा२२ ६३२॥ ५४] अ था. "त्ति कट्ट सन्नाहपह Tags આમ કહીને તેણે પોતાના શરીર ઉપર ધારણ કરેલું બખતર ઉતારી નાખ્યું. 'महत्ता सल्लुधरणं करेइ' ममतरने |ढी नाभीन तेथे शरीरमाथी मा३५ सपने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.९ सू.५ वरुणनागनप्तृकचरित्रम् ७६९ कालगत: कालधर्म प्राप्तवान् । 'तए णं तं वरुणं णागणतुयं कालगय जाणित्ता,' ततः खलु तं वरुणं नागनप्तृकं कालगतं कालधर्ममाप्तं ज्ञात्वा 'अहासन्निहिएहिं वाणमंतरेहिं देवेहिं दिव्वे सुरभिगंधोद्गवासे बुढे' यथासग्निहितैः समीपस्थितैः वानव्यन्तरैः देवैः दिव्या सुरभिगन्धोदकवर्षा दृष्टा, 'दसद्धवण्णे कुसुमे निवाडिए' दशार्द्धवर्णानि पञ्चवर्णविशिष्टानि कुसुमानि निपातितानि दिव्वे य गीय-गंधबनिनादे कए यावि होत्था' दिव्यश्च गीत-गन्धर्वनिनादः कृतश्चापि अभवत् । 'तए णं तस्स वरुणस्स णागतुयम्स तं दिव्वं देविडि, 'दिव्यं देवज्जुइं दिव्वं देवाणुभागं सुणित्ता य, पासित्ता य' ततः खलु तस्य वरुणस्य नागनप्तकस्य तां दिव्यां देवद्धिम् , दिव्यां देवद्युतिम् , दिव्यं देवानुभावं श्रुत्वा च दृष्ट्वा च 'बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ जाव-परूवेइ-' आणुपुव्वीए कालगए' शल्यको दूर करके फिर वह क्रमशः कालधर्मगत हो गया 'तएणं तं वरुणं णागणत्तुंय कालगय जाणित्ता अहासन्निहिएहिं वाणमंतरेहिं देवेहिं दिव्वे सुरभिगंधोदगवासे बुढे' इधर वरुण को जो कि नागका पौत्र थे कालधर्मगत जानकर पासमें रहे हुए वानव्यन्तर देवोंने दिव्य सुरभिगंधोदककी वर्षाकी । 'दसद्धवण्णे कुसुमे निवाडिए' पंचवर्णके पुष्पोंको इच्छानुसार खूब वरसाया 'दिव्वे य गीयरांधवनिनादे कए यावि होत्था । तथा दिव्य गीत गन्धर्व शब्दोंका भी उन्होंने अच्छी तरहसे उच्चारण किया 'तए णं तस्स वरुणस्स णागणत्यस्स तं दिव्यं देविडूटिं, दिव्वं देवज्जुई, दिव्वं देवाणुभागं सुणित्ता य पासित्ता य' इस प्रकार उस वरुण नागपौत्रकी उस दिव्य देवर्द्धिको, दिव्य देवद्युतिको, दिव्य देवानुभावको २ इयु. 'सल्लुद्धरुणं करेत्ता आणुपुबीए कालगए' शरीरमाथी माणने दी તેણે પિતાનાં પાપકર્મોની આલેચગા કરી, અને તે કાળક્રમે કાળધર્મ પામ્યા “guj वरूणागणत्तुय कालगय जाणित्ता अहासन्निहिएहिं वाणमतरेहिं देवेहि दिव्वे मुरुभिगधोदगवासे वुटे' वे त्यां वरुणने धर्म पामेला ने सभी २९मा पानव्य तर हेवाये हिव्य सुमधा२ ४नी वृष्टि 30, 'दसद्धवणे कुसुमे निवाडिए' भने पांय 4 minी भूम वृष्टि ४२१. 'दिव्वे य गीय-गंधन निनादे कए यावि होत्था' तथा तेभरे हिव्य गीत-i शान ५५ भूम उभ्या२६] यु. 'तएणं तस्स वरुणस्स णागणतुयस्स तं दिव्वं देविड, दिव्वं देवज्जुई, दिव्वं देवाणुभागं सुणित्ता य पासित्ता य' मा ४२नी ते नागपत्र વરણની દિવ્ય દેવસમૃદ્ધિને, દિવ્ય દેવઘુતિને અને દિવ્ય દેવપ્રભાવને સાંભળીને તથા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
৩৬০
भगवतीसूत्रे बहुजनः अन्योन्यम् एवम् उक्तप्रकारेण आख्याति यावत्-भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति, "एवं खलु देवाणुप्पिया ! बहवे मणुस्सा जाव उववत्तारा भवंति' एवं खलु रीत्या भो देवानुप्रियाः ! बहवो मनुष्या यावत्-पूर्वोक्तमकारेण प्रत्याख्यानादिकं कृत्वा चरमोच्छासनिःश्वासैः कालगताः सन्तः देवलोकेषु देवत्वेन उपपत्तारो भवन्ति, नतु केवलं युद्धे मरणेन, इत्याशयः ॥मू. ५॥ ___ मूलम्-'वरुणे णं भंते ! णागणत्तए कालमासे कालं किच्चा कहिंगए, कहिं उववन्ने ? गोयमा ! सोहम्मे विमाणे, देवत्ताए उववन्ने । तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता, तत्थ णं वरुणस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । से णं भंते! वरुणे देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं, भवक्खएणं ठिइक्खएणं जाव महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ, जाव अंतं करेहिइ । वरुणस्स णं भंते ! णागसुनकर और देखकर 'बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ, जाव परूवेई' अनेक मनुष्योंने आपसमें इस प्रकारसे कहा यावत् प्ररूपणाकी यावत् शब्दसे भाषण किया, प्रज्ञापित किया कि ‘एवं खलु देवाणुप्पिया ! बहवे मणुस्सा जाव उववत्तारो भवंति' हे देवानुप्रियो, अनेक मनुष्य इस रीतिसे यावत् प्रत्याख्यानादिक करके चरम उच्छ्वास नि:श्वासोंके साथ २ कालगत होकर देवलोकोंमें देवकी पर्याय से उत्पन्न हुए हैं होते हैं और आगे भी होंगे। केवल युद्ध में मरकर कोई देवलोकोंमें देवको पर्यायसे न उत्पन्न हुआ है, न उत्पन्न होते हैं और न आगे भी उत्पन्न होंगे। सू० ५॥ नईने 'बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ, जाव परूवेई' भने भासाये એક બીજાને આ પ્રમાણે કહ્યું, આ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કર્યું અને આ પ્રમાણે પ્રરૂપણ ४२॥ 3- 'एवं खलु देवाणुप्पिया! बहवे मणुस्सा जाव उववत्तारो भवति ।
હે દેવાનુપ્રિયે! અનેક માણસો આ રીતે શીલ, ગુણ, પ્રત્યાખ્યાનાદિ કરીને ચરમ ઉચ્છવાસ નિશ્વાસની સાથે સાથે જ કાળધર્મ પામીને દેવલોકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, ભૂતકાળમાં થયા હતા અને ભવિષ્યમાં પણ થશે. કેવળ યુદ્ધમાં મરીને કઈ દેવલોકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયું નથી, અને થશે પણ નહીં. સુ. પ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९सू.६ वरुणनागनप्तृकचरित्रम् ७७१ णत्तुयस्स पियबालवयंसए कालमासे कालं किच्चा कहिं गए, कहिं उववन्ने ? गोयमा ! सुकुले पञ्चायाए । से णं भंते ! तओहितो अणंतरं उत्वट्टित्ता कहिं गच्छिहिइ, कहि उववजिहिइ ? गोयमा ! महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ, जाव अंतं करेहिइ, सेवे भंते ! सेवं भंते ! ति ॥सू० ६॥
सत्तमसए नवमोदेसो समत्तो॥ ७-९॥ छाया-वरुणः खलु भदन्त ! नागनप्तकः कालमासे कालं कृत्वा कुत्र गतः ? कुत्र उपपन्नः ? गौतम! सौधर्मे कल्पे, अरुणाभे विमाने देवत्वेन उपपम्नः, तत्र खलु अस्त्येकेषां देवानां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तत्रखलु वरुणस्यापि देवस्य चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । स खलु
वरुणेणं भंते' इत्यादि । मूत्रार्थ-वरुणेणं भंते ! णागणतुए कालमासे कालं किच्चा कहिंगए ? कहिं उववन्ने) हे भदन्त ! नागके पौत्र दे वरुण काल अवसर काल करके कहां गये ? कहां उत्पन्न हुए ? (गोयमा) हे गौतम ! (सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववन्ने) वे नागके पौत्र वरुण सौधर्मकल्पमें अरुणाभविमानमें देवकी पर्यायसे उत्पन्न हुए हैं (तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता) वहां पर कितनेक देवोंकी चार पल्योपमकी स्थिति कहीगई है । (तत्थ णं वरुणस्स वि देवम्स चत्तारि पलिओवमाइं ठिइ पण्णत्ता) सो वरुण देवकी भी चार पल्योपमकी वहां पर स्थिति कही है। (से णं भंते !
'वरुणे णं भंते !' इत्यादि
सूत्राथ - (वरुणेण भंते ! णागणत्तुए कालमासे काल किच्चा कहिं गए ? कहिं उववन्ने ?) HE-d! नागरी पौत्र १२५ जाने अवस२ सावता आण ४शने यो गयो ? ४४ गतिभा पन्न थये। ? (गोयमा !) हे गौतम ! (सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववन्ने ?) ते सौष ८५मा ABाम विमानमा हेवनी पर्याय अत्यन्त थये। छे. (तत्थणं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता) ते हेमांना 21 वानी आयुस्थिति या पक्ष्यापभनी ही छे. (तत्थणं वरुणस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता) मा शते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७२
भगवतीसूत्रे भदन्त ! वरुणो देवः तस्मात् देवलोकात् आयुःक्षयेण स्थितिक्षयेण यावत् महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति, यावत्-अन्तं करिष्यति । वरुणस्य खलु भदन्त ! नागनप्तकस्य प्रियबालवयस्यः कालमासे कालं कृत्वा कुत्र गतः ? कुत्र उत्पन्नः ? गौतम ! मुकुले प्रत्यायातः । स खलु भदन्त ! तस्मात् अनन्तरम् उदृत्य निस्मृत्य-मृत्वेत्यर्थः कुत्र गमिष्यति ? गौतम ! महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति यावत-अन्तं करिष्यति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० ६॥
सप्तमशतकस्य नवमोद्देशकः समाप्तः ॥७-९॥ वरुणे देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खएणं ठिइक्खएण) हे भदन्त ! वरुण देव उस देवलोकसे आयुके क्षय हो जाने पर, भव देवसंबंधी भवके क्षय हो जानेपर, देवसंबंधी स्थितिके क्षय हो जाने पर कहां पर जावेंगे ? (जाव महाविदेहे वासे सिज्झिहिद, जाव अंत करेहिइ) हे गौतम ! यावत् महाविदेह क्षेत्रमें वे सिद्धिको प्राप्त करेंगे यावत समस्त दुःखोंका अन्त करेंगे ? (वरुणम्स णं भंते ! णागणत्तुयस्स पियवालवयंसए कालमासे कालं किच्चा कहिंगए, कहिं उववन्ने ?) हे भदन्त ! नागके पौत्र वरुणके प्रियबालसखा काल अवसर कालकर कहां पर गये ? कहांपर उत्पन्न हुए ? (गोयमा) हे गौतम ! (सुकुले पच्चायाए) अच्छे कुलमें वे उत्पन्न हुए हैं। (से णं भंते ! तओहिंतो अणेंतरं उबट्टित्ता कहिं गच्छिहिह, कहिं उववजिहिड ?) हे भदन्त ! वहांसे मरकर वे वरुणके बालमित्र कहां पर जावेंगे ? कहां पर उत्पन्न होंगे ? (गोयमा) हे गौतम ! (महा१२९५ हेवनी ५५ त्यां रवानी मायस्थिति या२ ५च्या५मनी ही छे. (से गं भंते ! वरुणे देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खएणठिइक्खएण) 3 ! વરુણદેવના તે દેવલોકના આયુને ક્ષય થતા, દેવસંબંધી ભવનો ક્ષય થતાં, અને हे सधी स्थितिनो क्षय यता, ते ४० शे? sai ru-न थशे ? (जाव महाविदेहे वासे सिन्झिहिइ, जाव अंत करेहिइ) ॐ गौतम! तो भविड क्षेत्रमा મનુષ્ય પર્યાયે ઉત્પન્ન થશે અને સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત, પરિનિવૃત્ત અને સમસ્ત દુઃખના
तत यश 'वरुणस्स णं भंते ! गागपत्तयस्स पियबालवयसए कालमासे काल किच्चा कहिं गए? कहि उपचन्ने ?) महन्त ! नागपान १२४ने। प्रिय બાલમિત્ર કાળ અવસરે કાળધર્મ પામીને કયાં ગયો? કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થશે. (गोयमा !) हे गौतम! (सुकुले पञ्चायाए) ते उत्तम मा उत्पन्न यथे। छे. (सेणं भंते ! तओहिंतो अणंतरं उचट्टित्ता कहिं गच्छिहिइ, कहिं उबवजिहिइ ?) હે ભદન્ત ! વરુણને તે બાળમિત્ર ત્યાંથી મરીને ક્યાં જશે? કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થશે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.९ सू. ६ वरुणनागनप्तृकवर्णनम् ७७३
टीका-गौतमः पृच्छति-'वरुणे णं भंते ! णागणतुए कालमासे काल किच्चा कहिं गए ? कहिं उववन्ने ?' हे भदन्त ! वरुणः खलु नागनतृका कालमासे कालाऽवसरे कालं कृत्वा कालधर्म प्राप्य कुत्र गतः ? कुत्र उपपन्नः ? भगवानाह-गोयमा ! सोहम्मे कप्पे अरुणाभे, विमाणे देवत्ताए उववन्ने हे गौतम ! वरुणः कालधर्म प्राप्य सौधर्मे कल्पे अरुणाभे तन्नामके विमाने देवतया देवत्वेन उपपन्नः तत्र वरुणस्यायुष्यं वक्तुमाह-'तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता' तत्र खलु सौधर्म कल्पे विदेहे वासे सिज्झहिइ, जाव अंत करेहिइ) महाविदेह क्षेत्रमें वे सिद्ध होंगे यावत् समस्त कर्मोंका अन्त करेंगे । 'सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति) हे भदन्त ! आपने जैसा कहा है वह वैसा ही है हे भदन्त ! आपने जैसा कहा है वह वैसा ही है । ऐसा कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
टीकार्थ-गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'वरुणेणं भंते ! णागणतुए कालमासे कालं किच्चा कहिंगए, कहिंउववन्ने' हे भदन्त ! नागपौत्र वरुण काल अवसर काल करके कालधर्म प्राप्त करके कहाँ पर गये ? कहां पर उत्पन्न हुए? इसके उत्तरमें प्रभुने उनसे कहा 'गोयमा' हे गौतम ! 'सोहम्मे कप्पे अरुणामे विमाणे देवत्ताए उववन्ने' वरुण कालधर्म प्राप्तकर सौधर्मकल्पमें अरुणाभ नामके विमा(गोयमा !) हे गौतम ! ( महाविदेहेवासे सिज्झिहिइ; जाव अंत करेहिइ) તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈને સિદ્ધપદ પાણશે અને સમસ્ત દુઃખનો અંત કરશે. (सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) 3 महन्त ! मापनी वात सत्य छ महन्त ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા.
थ-गोतम स्वामी महावीर प्रसुने मेवा प्रश्न पूछे छे - 'वरुणेणं ते! णागणत्तुए कालमासे कल किच्चा कहिं गए ? कहिं उववन्ने' हे मत ! નાગનો પૌત્ર વરુણ કાળનો અવસર આવતા કાળધર્મ પામીને – મરણ પામીને ક્યાં ગયે? કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થયે ?
तना उत्तर मापता मडावी२ प्रभु - (गोयमा !) हे गीतम! 'सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववन्ने) १७६] यम पाभीने सौधर्म ક૫માં અરુણાભ નામના વિમાનમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયો છે.
ગૌતમ સ્વામીનો પ્રશ્ન- હે ભદન્ત ! ત્યાં તેમની આયુસ્થિતિ કેટલી કહી છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
৩৬৪
भगवतीसूत्रे अरुणाभे विमाने अस्ति एकेषां केषांश्चिद् देवानां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः मज्ञप्ता कथिता अत एव तत्थ णं वरुणस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता' तत्र खलु सौधर्मे कल्पे अरुणाभे विमाने वरुणस्यापि देवस्य देवतया उत्पन्नस्य चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । तदनन्तरं वरुणस्य सिद्धयादिकं वक्ति-सेणं भंते ! वरुणे देवे ताओं देवलोगाओ आउक्खएणं, भवक्खएणं, ठिइक्व एण, जाच महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ, जाव अंतं करेहिइ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! स खलु वरुणो देवः तस्मात् देवलोकात् सौधर्मनमें देवरूपसे उत्पन्न हुए हैं । 'तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता' वहांपर सौधर्मकल्पमें अरुणाभ विमानमें कितनेक देवोंकी स्थिति चार पल्योपमकी कही गई है। अतएव 'तत्थ णं वरुणस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता' सौधर्मकल्पमें अरुणाभ विमाणमें वरुण देवकी भी स्थिति चार पल्योपमकी कही गई है 'से णं भंते ! वरुणे देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं, भवक्खएणं, ठिइक्खएणं जाव महाविदेहेवासे सिज्झिहिइ जाव अंत करेहिइ' हे भदन्त ! वह वरुणदेव, उस देवलोकसे सौधर्मकल्पसे आयुके क्षय होते ही, भवके क्षय होते ही, स्थितिके क्षय होते ही यावत् शरीरको छोडकर कहां पर जावेगा कहां पर उत्पन्न होगा ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'जाव महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ, जाव अंत करेहिइ' हे गौतस ! वरुणदेव महाविदेह क्षेत्र में
____उत्तर- 'तत्थणं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता' હે ગૌતમ ! અરુણાભ વિમાનમાં કેટલાક દેવેની આયુસ્થિતિ ચાર પલ્યોપમની કહી છે. तेथी 'तत्थणं वरुणस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता' સૌધર્મ ક૯૫ના અરુણાભ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયેલા વરુણદેવની સ્થિતિ પણ ચાર પલ્યોપમની કહી છે.
गौतम. २पाभीना प्रश्न- से णं भंते! वरुणे देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं, भवक्खएणं, ठिइक्खएणं इत्यादि' 3 He-d! ते १२५ દેવકથી સૌધર્મ ક૯પમાંથી આયુને ક્ષય થતાં, ભવનો ક્ષય થતાં, અને સ્થિતિને ક્ષય થતાં તે ક્યાં જશે? કયાં ઉત્પન્ન થશે?
उत्त२-- 'जात्र महाविदेहवासे सिज्झिहिइ जाव अंत करेहिइ' हे गौतम ! વરુણદેવ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈને સિદ્ધપદ પામશે અને સમસ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७५
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. ९ सु०६ वरुणनागनप्तृकचरित्रम् कल्पात् आयुःक्षयेण, भक्षयेण स्थितिक्षयेण यावत् ततश्च्युत्वा कुत्र गमिष्यति ? कुत्र उत्पत्स्यते ? भगवानाह - गौतम ! महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति= सिद्धिं प्राप्स्यति यावत् भोत्स्यते-बोधं लप्स्यते, मोक्ष्यते - भवबन्धनान्मुक्तिं लप्स्यते, परिनिर्वास्यति शीतीभूतो भविष्यति, सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति इत्यर्थः । अथ वरुणस्य मियबालमित्रस्य विषये पृच्छति - ' वरुणस्स णं भंते ! णागणयस्स पियबालवयासए कालमासे कालं किच्चा कहिं गए, कहिं उववन्ने !" हे भदन्त ! वरुणस्य नागनप्तृकस्य प्रियबालवयस्यः कालमासे कालं कृत्वा कुत्र गतः ? कुत्र उपपन्नः ? भगवानाह - 'गोयमा ! सुकुले पच्चायाए' हे गौतम ! स वरुणस्य प्रियवालवयस्यः सुकुले= उत्तमवंशे प्रत्यायातः समुत्पन्नः । तदनन्तरं तस्य सिद्ध्यादिकं पृच्छति - 'से णं भंते ! तओहिंतो अनंतरं उववट्टित्ता सिद्धिको प्राप्त करेगा यावत् शब्द से 'भोत्स्यते' बोधको प्राप्त करेगा, 'मोक्ष्यते' भवबन्धन से मुक्तिको प्राप्त करेगा, परिनिर्वास्यति, शीतीभूत हो जावेगा' इस पाठका संग्रह हुआ है। तथा समस्त दुखोंका अंत करेगा,
अब गौतमस्वामी वरुण के प्रिय बालमित्र के विषय में पूछते हैं कि'वरुणस्स णं भंते ! णागणत्तुयस्स पियबालवयं सए कालमासे कालं किच्चा कहिं गए, कहिं ववन्ने' हे भदन्त ! नागपौत्र वरुणका जो प्रिय बालसखा था वह काल अवसर काल करके कहां गया ? कहां उत्पन्न हुआ ? उत्तर में प्रभुने उनसे कहा- 'गोयमा' हे गौतम ! 'सुकुले पच्चायाए' वरुणका प्रिय बालसखा उत्तम वंशमें उत्पन्न हुआ है । 'से णं भंते! तओहिंतो अनंतरं उव्वहित्ता कहि गच्छिहिह, कहिं उववज्जिहिद' डुःभोना अतर्ता थशे. सहीं' 'जान' पहथी नीथेन। सुत्रया ग्रहलु थयो छे.. 'भोत्स्यते' बोधने प्राप्त ४२, 'मोक्ष्यते' लवणं धनथी भुस्त थथे, 'परिनिर्वास्यति' સમરત કર્મીના આત્યંતિક ક્ષય કરીને સમસ્ત સંતાપાથી રહિત બની જશે.
હવે ગૌતમ સ્વામી વષ્ણુના મિત્ર વિષે આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે
'वरुणस्स णं भंते ! णागणत्तुयस्स पियबालवयंसए कालमासे कालं किच्चा कहिं गए, कहिँ उन्ने ?' हे लहन्त ! नागपौत्र वरुणुना प्रिय मासभित्र अजना અવસર આવતા કાળ કરીને ક્યાં ગયા ? કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થયા ?
उत्तर- 'गोयमा ! सुकुले पच्चायाए' हे गौतम! वरुणुना ते प्रिय मावसभा ઉત્તમ વશમાં ઉત્પન્ન થયા છે.
प्रश्न- 'से णं भंते ! तओहितो अनंतरं उच्चट्ठित्ता कहिं गच्छहि,
कहि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
৩৩
भगवतीसगे कहिंगच्छिहिइ, कहिं उवजिहिइ ?' हे भदन्त ! स खलु वरुणस्य भियबालवयस्यः तस्मात् सुकुलात् अनन्तरम् उद्धृत्य=निःमृत्य कालधर्म प्राप्य कुत्र गमिष्यति, कुत्र उत्पत्स्यते ? भगवानाह- 'गोयमा! महाविदेहे वासें सिज्झिहिइ जाव अंतं करेहिइ' हे गौतम ! स वरुणस्य प्रियबालवयस्यः सुकुलान्मरणानन्तरं महाविदेहे वर्षे क्षेने सेत्स्यति-सिद्धि प्राप्स्यति, यावत्-भोत्स्यते, मोक्ष्यते परिनिर्वास्यति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यतीत्यर्थः । अन्ते गौतमः भगवद्वाक्यं स्वीकुर्वनाह- 'सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति ॥ मू० ६ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-पविशुद्ध-गधपधनैकग्रंथनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति-कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषित
कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि -- जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्रीभगवतीसूत्रस्य" "प्रमेयचन्द्रिका"ऽऽख्यायां व्याख्यायां सप्तमशतकस्य नवमोद्देशः
समाप्तः ॥७-९॥ अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछ रहैं हैं कि हे भदन्त ! वह वरुणका प्रिय बालसखा उस सुकुलसे निकल कर-मर कर कहाँ जायगा कहाँ उत्पन्न होगा ? उत्तरमें प्रभु कहेते हैं- 'गोयमा! महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ जाव अंत करेहिइ' हे गौतम! वह वरुणका बालसखा उस सुकुल से मर कर महाविदेह में उत्पन्न होगा और वहां से सिद्धिगतिको प्राप्त करेगा- यावत् पदसे यहाँ "भोत्स्यते, मोक्ष्यते, परिनिर्वास्यति' इन पदोका ग्रहण हुआ है । इस तरहसे वह समस्त दुःखोंका अन्तकर्ता होगा। अब अन्तमें गौतम स्वामी भगवान् के उववजिहिड?' मन्त! वरुन ते प्रिय मालसमा त उत्तम माथी भए પામીને કયાં જશે ? કયાં ઉત્પન્ન થશે?
उत्तर- 'गोयमा ! महाविदेहेवासे सिज्झिहिइ, जाव अंतं करेहिई' હે ગૌતમ! તે ત્યાંથી મરીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યની પર્યાયે ઉત્પન્ન થશે, અને તે म पूरे। शन सिद्ध गति प्रारत ४२२. मह 'जाव' ५४यी नायने। सूत्रा8 अड] थयो छ- 'भोत्स्यते, मोक्ष्यते, परिनिर्वास्यति' शुद्ध यश, भुटत यश, समरत भनि। આત્યંતિક ક્ષય કરશે અને એ રીતે તે સમસ્ત દુઃખને અંત કરી નાખશે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.९ मृ. ६ वरुणनागनप्तृकचरित्रम् ७७७ वचनोंको स्वीकार करते हुए कहते हैं कि 'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥मू० ६॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सातवें शतकके नवमा
उद्देशक समाप्त ॥ ७-९॥
હવે આ ઉદ્દેશકને ઉપસંહાર કરતા ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનમાં पोतानी श्रद्धा ४८ ४२ता ४ छ- 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! नि' हे महन्त ! આપનું કથન સત્ય છે. હે ભદન્ત! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય જ છે, આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને स्थान विशमान २४ गया. ॥सू. ६॥
નાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતી’ સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના સાતમા શતકનો નવમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત. ૭ - ૯ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ दशमोद्देशकः प्रारभ्यते
सप्तमशतके दशमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् - पञ्चास्तिकायविषये, कालोदायिप्रभृतीनाम् अन्यतीथिकानां परस्परकथासंलापः, गौतमसमागमः, तं प्रति कालोदायिप्रभृतीनां प्रश्नः गौतमस्योत्तरप्रतिपादनं च, पुद्गलास्तिकायविषये कर्मबन्धविचारः, पापकर्म अशुभविपाकसहितं भवेत् किम् ? इति प्रश्नः, पापकर्म च अशुभविपाक संयुक्तंकथं भवेत् ? इति प्रश्नश्च, भवतीति तदुत्तरम् । कल्याणं कर्म कल्याणफलविपाकसंयुक्तं भवेत् किम् ? इति प्रश्नः, कल्याणं कर्म कल्याणफलविपाकसंयुक्त कथं भवेदिति प्रश्नच, तयोरुत्तरदानम्, अग्निकायसमारम्भकयो योः पुरुषयोः कतरः पुरुषो महा
सातवें शतकका दसवां उद्देशक प्रारंभ सप्तम शतकके इस दसवें उद्देशकका विषयविवरण संक्षेपसे इस प्रकार है, कालोदायी आदि अन्यतीर्थिक जनोंका पंचास्तिकायके विषयमें परस्पर वार्तालाप गौतमस्वामीका समागम गौतमसे कालोदायी
आदिजनोंके प्रश्न गौतमका उत्तर पुद्गलास्तिकायके विषयमें कर्मबन्धका विचार पापकर्म अशुभ विपाक सहित होता है क्या ? तथा पापकर्म अशुभ विपाक सहित होता है क्या ? तथा पापकर्म अशुभविपाक संयुक्त कैसे होता है ऐसा प्रश्न, इन दोनोंका उत्तर, कल्याणकर्म कल्याणफलरूप विपाकसे संयुक्त होता है क्या ? ऐसा प्रश्न, तथा वह कल्याणरूप कर्म कल्याणरूप फलविपाकवाला कैसे होता है ऐसा इन दोनोंका उत्तर कथन, अग्निकायसमारंभक दो पुरुषोंके बीचमें कौनसा
સાતમા શતકનો દસમે ઉદેશક પ્રારંભ સાતમાં શતકના દસમા ઉદેસકમાં જે વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, તેને સંક્ષિપ્ત સારાંશ આ પ્રમાણે છે- કાલેદાયી આદિ અન્ય તીથિકે પંચાસ્તિકાય વિષેને વાર્તાલાપ, ગૌતમ સ્વામીનું ત્યાં આગમન, કાલેદાયી આદિ અન્યમતવાદીઓના ગૌતમ સ્વામીને પંચાસ્તિકાય વિષયક પ્રશ્નો અને ગૌતમ સ્વામી દ્વારા તેના ઉત્તરે. પુદગલાસ્તિકાયના વિષયમાં કર્મબન્ધને વિચાર, પ્રશ્ન- પાપકર્મ શું અશુભવિપાકયુકત હોય છે? પાપકર્મ કેવી રીતે અશુભ વિપાયુકત હોય છે ? આ બન્ને પ્રકાના ઉત્તર પ્રશ્ન- કલ્યાણકર્મ શું શુભ ફળરૂપ વિપાકથી યુકત હોય છે? તથા કલ્યાણરૂપ કર્મ શા માટે કલ્યાણરૂપ ફળવિપાથી યુક્ત હોય છે? તે બન્નેના ઉત્તરનું પ્રતિપાદન.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ १० मृ. १ धर्मास्तिकायादिवर्णनम्
७७९
कर्मवान् भवेत् ? इति प्रश्नः, उत्तरं च । अचित्तपुद्गलाः प्रकाशन्ते उद्योतयन्ति तपन्ति प्रभासन्ते किम् ? कथं च अचित्ताः पुद्गलाः प्रकाशेरन, उद्योतयेयुः, इति प्रश्नः, तदुत्तरं चेति ।
धर्मास्तिकायादिविषये ऽन्यतीर्थिक वक्तव्यता |
अथ धर्मास्तिकायादीनां स्वरूप निरूपयितुमाह- 'तेणं कालेणं' इत्यादि । मूलम् - तेणं कालेणं, तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे होत्था, वण्णओ, गुणसिलए चेइए, वण्णओ, जाव पुढवि - सिला पट्टओ, वण्णओ, तस्स णं गुणसिलयस्स चेइयस्स अदूरसामंते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति, तं जहा - कालोदाई, सेलोदाई, सेवालोदाई, उदए, नामुदए, नम्मुदए, अन्नवालए, सेलवालए, संखवालए, सुहत्थी गाहावई । तए णं तेसिं अन्नउत्थियाणं अन्नया कयाइं एगयओ समुवाणयाणं, सन्निविद्वाणं, सन्निसन्नाणं अयमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुप्पजित्था - एवं खलु समणे नायपुत्ते पंच अस्थिकाए पन्नवेइ, तं जहा - धम्मत्थि कायं, जाव आगासत्थिकायं । तत्थ णं समणे नायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए अजीवकाए पन्नवेइ, तं जहा - धम्मत्थिकायं, अधम्मत्थिकायं, आगासत्थिकायं, पोग्गलत्थिकायं । एगं चणं समणे
पुरुष महाकर्मवाला होता है ? ऐसा प्रश्न तथा उत्तर कथन, अचित्तपुद्गल प्रकाश करते हैं, उद्योत करते हैं, तपते हैं, और चमकते हैं ? अचित्त पुद्गल कैसे प्रकाश करते हैं ? उद्योत करते हैं? ऐसा प्रश्न और इनका उत्तर |
‘અગ્નિકાયને સળગાવનાર અને એલવનાર એ પુરુષામાંથી કયો પુરુષ મહાક વાળા હાય છે?' એવા પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તરરૂપ યન. અચિત્ત પુદ્ગલા શુ પ્રકાશ કરે છે? ઉદ્યોત કરે છે? તપે છે? ચમકે છે” એવા પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર, ‘અચિત્ત પુદ્ગલ કેવી રીતે પ્રકાશ કરે છે? કેવી રીતે ઉદ્યોતકરે છે? એવા પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८०
भगवतीस्त्रे णायपुत्ते जीवस्थिकायं अरूविकायं, जीवकायं पण्णवेइ। तत्थ णं समणे णायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए, अरूविकाए पण्णवेइ, तं जहा-धम्मत्थिकायं, अधम्मत्थिकाय, आगासत्थिकाय, जीवथिकायं । एगं चणं समणे, णायपुत्ते, पोग्गलस्थिकार्य, रूविकायं अजीवकायं पण्णवेइ, से कहमेयं मन्ने एवं ?। तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे जाव गुणसिलए चेइए समोसढे, जाव-परिसा पडिगया। तेणं कालेणं, तेणं समएणं, समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंदभूई णाम अणगारे गोयमगोत्तेणं, एवं जहा बिइयसए नियंटुदेसए जाव-भिक्खायरियाए अडमाणे अहापजत्तं भत्तपाणं पडिग्गाहित्ता रायगिहाओ जयराओ जाव-अतुरियं, अचवलं, असंभंतं जाव रीयं सोहेमाणे२ तेसिं अण्णउत्थियाणं अदूरसामंतेणं, वीइवयइ। तए णं ते अन्नउत्थिया भगवं गोयमं अदूरसामंतेणं बीइवयमाणं पासंति, पासित्ता अन्नमन्नं सदावेंति, अन्नमन्नं सदावित्ता एवं वयासीएवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं इमाकहा अविप्पकडा, अयं च णं गोयमे अम्हं अदूरसामंतेणं वीइवयइ, तं सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं गोयमं एयमदं पुच्छित्तए-त्ति कटु अन्नमन्नस्स अंतिए एय मटुं पडिसुति, पडिसुणित्ता जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छन्ति, तेणेव उवागच्छित्ता भगवं गोयम एवं वयासी-एवं खलु गोयमा ! तव धम्मायरिए, धम्मोवदेसए, समणे णायपुत्ते पंच अस्थिकाए पन्नवेइ, तं जहा-धम्मस्थिकायं, जाव आगा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० मू. १ धर्मास्तिकायादिवर्णनम् ७८१ सत्थिकायं, तं चेव जाव रूविकायं अजीवकायं पन्नवेइ, से कहमेयं गोयमा ! एवं ?। तए णं से भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिए एवं वयासी-नो खलु वयं देवाणुप्पिया ! अस्थिभावं नत्थि-त्ति वयामो, नत्थिभावं अत्थि-त्ति वयामो, अम्हे णं देवाणुप्पिया! सवं अत्थिभावं अत्थि-त्ति वयामो, सव्वं नत्थिभावं नत्थि-त्ति वयामो, तं चेयसा (वेदसा) खलु तुब्भे देवाणुप्पिया! एयमह सयमेव पच्चुवेक्खह-त्ति कट्ट ते अन्नउत्थिए एवं वयासी एवं वइत्ता जेणेव गुणसिलए चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरे, एवं जहा नियंटुदेसए जाव भत्त-पाणं पडिदंसेइ, भत्त-पाणं पडिदंसित्ता, समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, नच्चासन्ने जाव पज्जुवासइ ॥ सू० १ ॥
छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरम् आसीत्, वर्णकः, गुणशिलकं चैत्यं वर्णकः, यावत् पृथिवीशिलापट्टकः, वर्णकः, तस्य खलु गुणशिल
धर्मास्तिकाय आदिके विषय में अन्यतीर्थिकजनोंकी वक्तव्यता"तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेणं कालेणं तेणं समएणं) उस काल और उस समयमें (रायगिहे नामं नयरे होत्था) राजगृह नामका नगर था (वण्णओ) वर्णन (गुणसिलए चेहए) गुणशिलक नामका एक चैत्य उद्यान था (वण्णओ) वर्णन (जाव पुढविसिलापट्टओ वण्णओ) यावत् पृथिवीशिला पटक था (वण्णओ) वर्णन (तस्स णं गुणसिलयस्स चेहयस्स अदूर
ધમસ્તિકાય આદિ વિષે અન્ય યુથિકની વક્તવ્યતા'तेणं कालेणं तेण समएण'
सू - (तेणं कालेण' तेण समएणं ) ते णे भने ते समये (रायगिहे नाम नयरे होत्था) २०४] नामे में ना२ तु. (वण्णओ) तेनुं १४न ४२मु. (गुणसिलए चेइए) ते गुशिल नामे येत्य-(Gधान) तु. (वण्णओ) तेनुं १- ४२. (जाव पुढविसिलापट्टओ वण्णओ) त्यां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८२
-
-
भगवतीभूत्रे कस्य चैत्यस्य अदूरसामन्ते बहवः अन्ययूथीकाः परिवसन्ति, तद्यथा-कालोदायी, शैलोदायी, शैवालोदायी, उदयः, नामोदयः, अन्यपालकः, शैलपालकः शङ्खपालकः, मुहस्ती गाथापतिः। ततः खलु तेषाम् अन्ययथिकानाम् अन्यदा कदाचित् एकत्र समुपागतानां सन्निविष्टानाम् सन्निषण्णानाम् अयमेतद्रपो मिथः कथा समुल्लापः समुदपद्यत-एवं खल श्रमणः ज्ञातपुत्रः पञ्च अस्तिकायान् प्रज्ञापयति-तद्यथा-धर्मास्तिकायम्, यावत्-आकाशास्तिकायम् । तत्र खलु श्रमणः सामते, बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति) उस गुणशिलक चैत्यके, न अधिक दूर और न अधिक पास किन्तु नजदीकमें अनेक अन्य यूथिकजन रहते थे (तंजहा) वे इस प्रकारसे हैं । (कालोदाई, सेलोदाई, सेवालोदाई, उदए, नामुदए, नम्मुदए, अन्नवालए, सेलवालए, सुहत्थी गाहावई) कालोदायी, शैलोदायी, शैवालोदायी, उदय, नामोदय, नर्मोदय अन्यपालक, शैलपालक, शंखपालक, सुहत्थोगाथापति (तएणं तेसिं अन्नउत्थियाणं अन्नया कयाइं एगरओ समुवागयाणं सन्निविट्ठाणं सनिसनाणं अयमेयारूवे मिहोकहासमुल्लावे समुपजित्था) एक समयकी बात है कि वे अन्यतीर्थिकजन कहींसे आकर एक स्थान पर अच्छी तरहसे आनन्द के साथ बैठे हुए थे सो परस्परमें उनका यह इस प्रकारका वार्तालाप हुआ (एवं खलु समणे नायपुत्ते पंच अस्थिकाए पनवेइ) श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरने पांच अस्तिकाय कहे हैं (तंजहा) पृथ्वी शिक्षा५४४ तु, तेनुं न ४२,(तस्सण गुणसिलयस्स चेइयस्स अदरसामते, बहवे अनउत्थिया परिवसति) त गुणशित सत्यनी मधिर २ ५९ नही मने અધિક પાસે પણ નહીં એવે સ્થળે અનેક અન્ય પૂથિક જન (અન્ય મતવાળા લેકે) रहता हता. (जहा) तेमना नाम सा प्रमाणे समi- (कालोदाई, सेलोदाई. सेवालोदाई, उदए, नामुदए, नम्मुदए, अन्नवालए, सेलवालए, सखवालए, महत्थी गाहावई) सहायी, शैखायी, शायl, ध्य, नामा:य, नाय, अन्य पार, शेखपा, मास, सुरती मने थापति. (तएण तेसि अन्नउत्थियाण अन्नया कयाइं एगयओ समुवागयाण सन्निविट्ठाण, सभिसनाणं अयमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुपन्जित्था) मे सभये मेधुं मन्यु ते અન્યતીર્ષિક લેકે, પિતપિતાને સ્થાનેથી આવીને કેઈ એક જગ્યાએ આનંદપૂર્વક બેઠાં હતાં. ત્યારે તેમની વચ્ચે આ પ્રમાણે વાર્તાલાપ ચાલ્યો
(एवं खल समणे नायपुत्ते पंच अस्थिकाए पन्नवेइ-जहा) श्रभा ज्ञात भंडावी२ मा प्रमाणे पाय मस्तियो या छ- (धम्मत्थिकायं जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० सू.१ धर्मास्तिकायादिवर्णनम् ७८३ ज्ञातपुत्रः चतुरः अस्तिकायान् अजीवकायान् प्रज्ञापयति, तद्यथा-धर्मास्तिकायम् अधर्मास्तिकायम्, आकाशास्तिकायम्, पुद्गलास्तिकायम् एकं च खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रो जीवास्तिकायम् अरूपिकायं जीवकायं प्रज्ञापयति । तत्र खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रः चतुरः अस्तिकायान् अरूपिकायान् प्रज्ञापयति, तद्यथा-धर्मास्तिकायम्, अधर्मास्तिकायम्, आकाशास्तिकायम्, जीवास्तिकायम्, एवं च खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रः पुद्गलास्तिकायं रूपिकायम् अजीवकार्य प्रज्ञापयति, तत् कथमेतत् जो इस प्रकारसे हैं (धम्मत्थिकाय जाव आगासस्थिकाय) धर्मास्तिकाय यावत् आकाशास्तिकाय है (तत्थ णं समणे णायपुत्ते चत्तारि अधिकाए अजीवकाए पन्नवेइ) इनमें श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरने चार
अस्तिकाय अजीवकाय कहे हैं। (तंजहा) जैसे (धम्मत्थिकाय अधम्मस्थिकाय, आगासत्थिकायं, पोग्गलत्थिकाय) धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय और पुद्गलास्तिकाय (एगं च ण समणे णायपुत्ते जीवस्थिकाय अरूविकाय जीवकाय पण्णवेइ) श्रमण ज्ञातपुत्रने एक जीवास्तिकायको अरूपीकाय जीवकाय कहा है । (तत्थ णं समणे णायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए अरूविकाए पण्णवेइ) तथा उन्हीं श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरने चार अस्तिकायोंको अरूपी काय कहा है। (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं (धम्मत्थिकाय, अधम्मत्थिकार्य आगासत्थिकायजीवत्थिकाय) धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय आकाशास्तिकाय और जीवास्तिकाय (एगं च ण समणे णायपुत्ते पोग्गलत्थिकाय, रूविकाय आगासस्थिकाय) धारितायथा एन. मास्तिय पर्य-तना पांय मस्तियने मही अड ४२१। (तत्थण समणे णायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए अजीवकाए पनवेड) त पय मस्तियमांना या२ मस्तियने श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरे भ७१४य या छे. (तजहा) ते यानां नाम नाथे प्रभारी छ- (धम्मत्थिकाय, अधमत्थिकाय, आगासस्थिकाय, पोग्गलस्थिकाय) यास्तिय, मस्तिताय, मा.शास्ति४५ मने हमारतय. (एगं च ण समणे णायपुत्रो जीवत्थिकाय अरूविकायं जीवकाय पण्णवेइ ) श्रम ज्ञातापुत्र महावीरे से मात्र वास्तियने २३पीय३५ ७१४य ४युं छे, (तत्थणं समणे णायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए अरूविकाए पण्णवेइ) तथा 2. श्रम शातपुत्र भाडावारे या२ मस्तियाने म३पी या . (तजहा) ते या२ २५३४ी मस्तियो नीचे प्रमाणे छ(धम्मत्थिकाय', अधम्मत्थिकाय, आगासत्थिकाय, जीवस्थिकाय) पारिताय, मधारित५, Pustaurasiय भने स्तिय. (एगं च समणे णायपुत्ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८४
भगवतीसूत्रे मन्ये एवम् ? । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान महावीरः यावत् गुणशीले चैत्ये समवमृतः, यावत् पर्षत् पतिगता. तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठः अन्तेवासी इन्द्रभूति म अनगारः गौतमः गोत्रेण, एवं यथा द्वितीयशतके निर्ग्रन्थोद्देशके यावत्-भिक्षाचर्यायाम् अटन् यथा पर्याप्त भक्त-पानं प्रतिगृह्णाति; प्रतिगृह्य राजगृहात् नगरात् यावत् अत्वरितम्, अचपलम्, असंभ्रान्तं यावत् ईयाम् शोधयन् शोधयन् तेषाम् अन्यअजीवकाय पण्णवेइ) श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरने एक पुद्गलास्तिकायको रूपीकाय अजीवकाय कहा है । (से कहमेय मन्ने एवं) इस तरहसे उनको ऐसा कथन कैसे माना जा सकता है ? (तेणें कालेणं तेण समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेटे अंतेवासी इंदभूईणाम अणगारे गोयमगोत्तेणं एवं जहा विइयसए नियंठुद्देसए जाव भिक्खायरियाए अडमाणे अहापज्जत्तं भत्तपाणं पडिग्गाहित्ता रायगिहाओ णयराओ जाव अतुरियं अचवलं असंभंतं जाव रीयं सोहेमाणे तेसिं अण्णउत्थियाणं अदूरसामंतेणं वीयवयइ) इतने में वहांसे उस कालमें उस समयमें श्रमण भगवान महावीरके प्रधान अंतेवासी जिनका नाम इन्द्रभूति अनगार था और गोत्र जिनका गौतम था जैसा कि द्वितीय शतकमें निर्ग्रन्थोद्देशकमें कहा गया है यावत् भिक्षाचर्या करते हुए, यथा प्राप्त भक्तपानको ग्रहण करके राजगृह नगरसे यावत् त्वरारहित होकर, चपलता रहित होकर, असंभ्रान्त होकर यावत् ईर्यासमितिसे पोग्गलत्थिकाय, रूविकाय अजीवकाय पण्णवेड) श्रमण ज्ञातपुत्र महापारे ३४त ४६ गास्तियने ३४ीय, २२0१४५य ४यु छ. (से कहमेय मन्ने एवं) તેમનું આ પ્રકારનું કથન કેવી રીતે માની શકાય.
(तेणं कालेणं तेणं समएणं समण्णस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंदभूई णामं अणगारे गोयमगोत्तेणं एवं जहा विइयसए नियठुद्देसए जाव भिक्खायरियाए अडमाणे अहापजत भत्तपाणं पडिग्गाहित्ता रायगिहाओ णयराओ जाव अतुरिय अचवल असभंत जाव रीयं सोहेमाणे तेसिं अण्ण उत्थियाणं अदरसाम तेणं वीयवयइ) ते ४ाणे भने ते समये श्रम भगवान મહાવીરના મુખ્ય શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ અણગાર હતા. તેઓ ગૌતમ ગોત્રના હતા. બીજા શતકના નિદેશકમાં કહ્યા પ્રમાણેનું ઇન્દ્રભૂતિ અણગાર વિષેનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. તે ઇન્દ્રભૂતિ અણગાર ભિક્ષા કરતાં કરતાં, પ્રાસુક. એષણીય આહારપાણી ગ્રહણ કરીને રાજગૃહ નગરમાંથી ત્વરારહિત, ચપલતારહિત, અસંભ્રાંત આદિ વિશેષણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० मृ.१ धर्मास्तिकायादिवर्णनम् ७८५ यथिकानाम्, अदूरसामन्तेन व्यतिनजति । ततः खलु ते अन्ययूथिकाः भगवन्तं गौतमम् अदरसामन्तेन व्यतिव्रजन्तं पश्यन्ति, दृष्ट्वा अन्योन्यं शब्दयन्ति, अन्योन्यं शब्दयित्वा एवम् अवादिषुः-एवं खलु देवानुप्रियाः। अस्माकम् इयं कथा अविप्रकटा, अयं च खलु गौतमः अस्माकम् अदूरसामन्तेन व्यतित्रजति, तत् श्रेयः खलु देवानुप्रियाः ! अस्माकं गौतमम् एतमर्थम् प्रष्टुम्, इति कृत्वा अन्योन्यस्यान्तिके एतमर्थ प्रतिशृण्वन्ति, एतमर्थ प्रतिश्रुत्य यत्रैव भगवान् गौतमस्तत्रैव आगेर की भूमिका शोधन करते हुए उन अन्यतीर्थिकजनोंके समीप से होकर निकले (तएणं ते अण्णउत्थिया भगव' गोयमं अदरसामंतेणं वीइवयमाणं पासंति, पासित्ता अन्नमन्नं सदावेंति ) उन अन्यतोर्थिक जनोंने भगवान् गौतम को पास से जाता हुआ देखा देखकर उन्होंने एक दसरे को आपस में बुलाया (अन्नमन्नं सहावित्ता एवं वयासी) एक दूसरेको बुलाकर फिर उन्होंने इस प्रकारसे कहना प्रारंभ किया (एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं इमा कहा अविपकडा, अयंच णं गोयमे अम्हं अदूरसामंतेणं वीइवयइ ) हे देवानुप्रियो ! श्रमण भगवान् महावीर द्वारा प्रकट की गई यह अस्तिकाय की वक्तव्यता अभीतक हमे अप्रतीत है अतः ये गौतम जो हमलोगोंके पाससे होकर निकले हैं (तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अहं गोयमं एयमद्वं पुच्छित्तएत्ति कट्ट अन्नमन्नस्स अंतिए एयमद्वं पडिसुणंति) सो हमें अब यही श्रेयस्कर है कि देवानुप्रियो ! हम इस बातको गौतमसे चलकर વાળી ગતિથી યુક્ત થઇને, ઇસમિતિનું પાલન કરતાં, આગળની ભૂમિનું શોધન ४२तां, ते अन्य यूथिनी पासेथी नीval. (तएणं ते अण्णउत्थिया भगवं गोयमं अदरसामंतेणं वीइवयमाणं पासंति, पासित्ता अन्नमन सदावे तिः) ते मन्य યૂથિકે એ ભગવાન ગૌતમને પિતાની પાસેથી પસાર થતા જોયા. તેમને જોઈને તેમણે से भीगने मसाव्या. (अनमन सदावित्ता एवं वयासी) मे भीगने पीने तभा २मा प्रमाणे पात ४२१। माडी- (एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्ह इमा कहा अविपकडा, अयं च ण गोयमे अम्ह अदरसामंतेणं वीइवयइ ) हेवानुप्रिया ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવેલી આ અસ્તિકાયની વતવ્યતાની પ્રતીતિ હજી સુધી આપણને થઈ નથી. આ ગૌતમ અત્યારે આપણે પાસે થઈને પસાર थ४ २ छ, (तं सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्ह गोयमं एयमद्रं पुच्छित्तए त्ति कट्ट अन्नमन्नस्स अंतिए एयमद्वं पडिसुणंति) ता मापाणे भाट २मा प्रभारी કરવું એ જ હિતકારી છે કે આપણે ગૌતમની પાસે જઈને આ વિષયમાં તેમને પૂછીએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८६
भगवतीसूत्रे उपागच्छन्ति, तत्रैव उपागत्य भगवन्तं गौतमम् एवम् अवादिषुः-एवं खलु गौतम ! तव धर्माचार्यः, धर्मोपदेशकः श्रमणो ज्ञातपुत्रः पञ्च अस्तिकायान् प्रज्ञापयति, तद्यथा-धर्मास्तिकाय, यावत्-आकाशास्तिकायम्, तदेव यावत्रूपिकायम् अजीवकायम् प्रज्ञापयति, तत् कथमेतत् गौतम ! एवम् ? ततः खलु स भगवान् गौतमः तान् अन्ययूथिकान् एवम् अवादीत्-नो खलु वयं पूछे इस प्रकारसे उन सबने आपसमें एक दूसरेकी बातको मान लिया ( एयमटुं पडिसुणित्ता जेणेव भगवं गोयमे ! तेणेव उवागच्छंति) और एक दूसरे की बातको मान कर वे सबके सब जहां भगवान् गौतम थे, यहां पर आये (तेणेव उवागच्छित्ता भगव गोयम एवं वयासी एवं खलु गोयमा ! तव धम्मायरिए धम्मोवदेसए, समणे णायपुत्ते पंच अत्थिकाए पनवेइ) वहाँ आकर उन्होंने भगवान् गौतम ! से ऐसा कहा हे गौतम ! आपके धर्मोंपदेशक धर्माचार्य श्रमण ज्ञातपुत्रने पांच अस्तिकायोंकी प्ररूपणाकी है । (तंजहा) जो इस प्रकारसे है (धम्मत्थिकाय, जाव आगासस्थिकाय) धर्मास्तिकाय यावत् आकाशास्तिकाय (तं चेव जाव रूविकायं अजीवकायं पन्नवेइ) यह कथन 'पुद्गलास्तिकाय रूपिकाय अजीवकाय है यहां तक जानना चाहिये । (से कहमेयं गोयमा ! एवं) सो हे गौतम ! यह कथन किस प्रकारसे है (तएणं से भगवं गोयमे ते मा प्रमाणे ५२२५२नी पात तम) २८.६।३। लायी. (एयममु पडिमुणित्ता जेणेव भगवं गोयमे ! तेणेव उवागच्छति) 4. प्रमाणे अन्यान्यनी वातने मान्य प्रशने ते। मगवान गौतमनी पासे मा०या. (तेणेव उवागच्छित्ता भगवं गोयम एवं वयासी) त्या सापाने तेभए मगवान गौतमने 24प्रमाणे ४थु- (एवं खलु गोयमा! तव धम्मायरिए धम्मोवदेसए, समणे णायपुत्ते पंच अस्तिकाए पनवेइ) હે ગૌતમ ! તમારા ધર્મોપદેશક, ધર્માચાર્ય, શ્રમણ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરે પંચ અસ્તિકાની ५३५५५॥ ४॥ छ- (तजहा) 2 २॥ प्रभारीछ-(धम्मत्थिकायं, जाव आगासत्थिकाय) ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, પુદગલાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય. (तचेव जाव रूविकाय अजीवकाय पनवेड) माथी २३ ४शन 'Yमास्तिय पि४।५ ५०१४ य छ' त्या सुधार्नु पूर्वात ४थन घड ४२j. (से कहमेय गोयमा! एवं) तडे गौतम ! २॥ ४थन वाशते मान्य ४२॥ २४ाय से छ? (तएणं से भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिए एव वयासी) त्यारे भगवान गौतमे ते मन्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० मृ. १ धर्मास्तिकायादिवर्णनम् देवानुमियाः ! अस्तिभावं नास्तीति वदामः नास्तिभावम् अस्तीति वदामः, वयं खलु देवानुप्रियाः ! सर्वम् अस्ति भावम् अस्तीति वदामः, सर्व नास्तिभावं नास्तीति वदामः, तत् चेतसा खलु यूयम् देवप्रियाः ! एतमर्थम् स्वयमेव प्रत्युत्प्रेक्षध्वम् इति कृत्वा तान अन्ययूथिकान एवम् अवादिष्ट एवमुक्त्वा यत्रैव गुणशिलकं चैत्यम्, यत्रैव श्रमणो भगवान्
5
अन्न उत्थि एवं वयासी) तब भगवान् गौतमने उन अन्ययूथिकों से ऐसा कहा (नो खलु वयं देवाणुप्पिया ! सव्व अस्थिभाव नत्थित्तित्वयामा, सव्वं नत्थिभावं अस्थित्ति वयामी अम्हे णं देवाणुपिया । सव्वं अस्थिभावं अथित्ति वयामो सव्वं नत्थिभावं नत्थित्ति वयामो) हे देवानुप्रियो ! हम अस्तिभाव को नास्तिरूपसे नहीं कहते हैं, और नास्तिभावको अस्तिभावरूपसे नहीं कहते हैं । हे देवानुप्रियों ! हम समस्त अस्तिभावको 'अस्ति' इसरूप से कहते हैं और समस्त नास्तिभावको 'नास्ति' इसरूपसे कहते हैं । (तं चेयसा - वेयसा खलु तुम्भे देवाणुप्पिया ! एयम सयमेव पच्चुवेक्खह तिकट्ट ते अन्न उत्थिए एवं वयासी - एवं एवं जेणेव गुणसिलए चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरे, एवं जहा नियंgदेस जाव भत्तपाणं पडिदंसेइ, भत्तपाणं पडिदंसेत्ता समणं भगव महावीर वंदइ, नमंसइ, वंदित्ता नमसित्ता नच्चासन्ने जाव पज्जुवासह ) हे देवानुप्रियो ! तुमज्ञानद्वारा - मनसे- स्वयं ही इस अर्थका विचार करो । इस प्रकार कहकर गौतमने उन अन्यतीर्थिकों से ऐसा कहा कि यह इस प्रकार से है, यह इस प्रकार से है । इस यूथिने या प्रमाणे ऽधु ं - (नो खलु वयं देवाणुपिया ! अस्थिभाव नत्थिति वयामो, नत्थिभाव अस्थि त्ति वयामो, अम्हे णं देवाणुपिया ! सच्च अस्थिभाव अस्थि ति वयामो, सव्वं नत्थिभावं नस्थि ति वयामो) હૈ દેવાનુપ્રિયે! અમે અસ્તિભાવને નાસ્તિરૂપે કહેતા નથી, અને નાસ્તિભાવને અસ્તિરૂપે કહેતા નથી, હે દેવાનુપ્રિયે ! અમે સમસ્ત અસ્તિભાવને ‘અસ્તિ' આ રૂપે જ કહીએ छीमे, भने समस्त नास्तिलावने 'नास्ति' मा ३ उडीमे छीमे. (तं चेयसा - वेयसा खलु तुभे देवाणुपिया ! एयम सयमेव पच्चुवेक्खह ति कट्ट ते अन्नउत्थिए एवं वयासी एवं एवं जेणेव गुणसिलए चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरे एवं जहा नियंठुद्देसर जाव भत्तपाणं पडिदंसेड, भत्तपाणं पडिदंसेत्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वदित्ता नाम सित्ता नच्चासन्ने जाव पज्जुवासइ) હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે જ્ઞાન દ્વારા, મનથી જાતે જ આ વિષયના વિચાર કરી. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમે તે અન્ય યૂથિકાને એવું કહ્યું કે અસ્તિકાયના જે સ્વરૂપનું ભગવાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८८
भगवत्तीमूत्रे महावीरः, एवं यथा निर्ग्रन्थोद्देशके यावत्-भक्तपानं प्रतिदर्शयति, भक्तपानं प्रतिदर्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा नात्यासन्ने यावत पर्युपास्ते ॥मू० १॥ ___टीका-'तेणं कालेणं, तेणं समएणं रायगिहे नाम नयरे होत्था वण्णओ' तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरम् आसीत्, वर्णकः वर्णनं चम्पानगरीवत् विज्ञेयः ‘गुणसिलए चेइए, वन्नओ' गुणशिलकं नाम चैत्यम् उद्यानम् आसीत् वर्णकः, एतस्यापि वर्णनं पूर्णभद्रचैत्यवत् 'जाव-पुढविसिलाप्रकार कहकर वे गौतम भगवान जहां गुणशिलक चैत्य था और जहां पर श्रमण भगवान महावीर थे, वहां पर आये वहां आकर निर्ग्रन्थोदेशकमें कहे अनुसार उन्होंने यावत् भक्तपानको प्रभुको दिखलाया । भक्तपानको दिखलाकर फिर उन्होंने श्रमण भगवान् महावीरको वंदनाकी नमस्कार किया और आहारपानी किया बादमें प्रभुके पास आकर बैठकर सेवा करने लगे।
टीकार्थ-धर्मास्तिकाय आदिकोंके स्वरूपको निरूपण करनेके लिये सूत्रकारने 'तेणं कालेणं' इत्यादि सूत्र कहा है । 'तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नाम नयरे होत्था' उसकाल और उस समय में राजगृह नामका नगर था' वण्णओ' इसका वर्णन चम्पानगरीकी तरह जानना चाहिये 'गुणसिलए चेहए' उस राजगृह नगरमें गुणशिलक नामका चैत्य-उद्यान था । 'वण्णओ' इसका भी वर्णन पूर्णમહાવીરે પ્રતિપાદન કર્યું છે, તે સત્ય અને યથાર્થ જ છે, આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામી ત્યાંથી આગળ વધ્યા, અને જ્યાં ગુણશિલક મૈત્ય હતું, અને જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજમાન હતા, ત્યાં તેઓ ગયા. ત્યાં જઈને નિર્ગથે દેશમાં કહ્યા પ્રમાણે તેમણે (યાવત) આહારપાણી ભગવાનને બતાવ્યાં. ત્યારબાદ તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણ કરી અને નમસ્કાર કર્યા, અને આહારપાળું કર્યા પછી તેઓ ભગવાન મહાવીર પાસે આવીને બેસી ગયા અને ભગવાનની સેવા કરવા લાગ્યા.
ટીકાથ– સૂત્રકારે ધર્માસ્તિકાય આદિકના રવરૂપનું આ સૂત્રમાં નિરૂપણ કર્યું છે'तेणं कालेणं तेण समएणं रायगिहे नाम नयरे होत्था' ते णे भने ते समये २४. नामे नगर तु. 'वण्णओ': तेनुं १- २२ । न १% प्रमाणे समा. 'गुणसिलए चेइए' ते २२नामा गुशिल नाभर्नु चैत्य (Gधान) तु. 'वण्णओ' तेनुं वन पूनोयना पन प्रमाणे समा. जाव पुढवि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० सू. १ धर्मास्तिकायादिवर्णनम् ७८९ पट्टओ, वण्णओ' यावत् औपपातिकसूत्रवर्णितः पृथिवीशिलापट्टकः आसीत्, वर्णकः, तस्यापि वर्णनम् औपपातिकवत्, 'तस्स णं गुणसिलयस्स चेइयस्स अदूरसामंते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति' 'तस्य खलु गुणशिलकस्य चैत्यस्य-उद्यानस्य अदूरसामन्ते नातिदूरे नातिसमीपे-चैत्यपाचे इत्यर्थः बहवोऽनेके अन्ययूथिकाः अन्यतःर्थिकाः प्रतिवसन्ति, 'तं जहा-कालोदाई, सेलोदाई, सेवालोदाई उदए, नामुदए, नम्मुदए, अन्नवालए, सेलवालए, संखवालए, मुहत्थी, गाहयाई' तद्यथा-कालोदायी, शैलोदायी, शैवालोदायी, उदयः, नामोदयः, नर्मोदयः, अन्यपालकः, शैलपालकः, शङ्खपालकः, सुहस्ती, गाथापतिश्चति । 'तए णं तेसिं अन्नउत्थियाणं अन्नया कयाई एगयओ समुवागयाणं सन्निभद्र चैत्यकी तरहसे जानना चाहिये । 'जाव पुढवीसिलापट्टओ' यावत् औपपातिक सूत्र में वर्णित हुएकी तरह वहां पर एक पृथिवी शिलापट्टक था 'वण्णओ' इसका भी वर्णन औपपातिकमें किया गया है । 'तस्स णं गुणसिलयस्स चेइयस्स अदूरसामंते बहवे अनउत्थिया परिवसंति' उसगुणशिलक चैत्यके पास उससे न अधिक दूर और न अधिक पास किन्तु उसके ठीक पार्श्वभागमें समीपमें अन्ययूथिकजन अन्यतीर्थिकजन रहेते थे । 'त जहा' उनके नाम इस प्रकारसे हैं 'कालोदाई, सेलोदाई, सेवालोदाई, उदए, नामुदए, नम्मुदए, अन्नवालए, सेलवालए, संखवालए, सुहत्थी, गाहावई' कालोदायी, शैलोदायी, शैवालोदायी, उदय, नामोदय, नर्मोदय, अन्यपालक, शैलपालक, शंखपालक, मुहस्ती और गाथापति, 'तए णं तेसिं अन्नउत्थियो णं अन्नयाकयाइं एगयओ समुवागयाणं सन्निविट्ठाण' किसी समय स्थानान्तर सिला पट्टओ' त्या से पृथ्वी शिलापट्ट तु. 'वण्णओ तेनुं न पशु मौ५पाति सूत्रमा ४२ छ. 'तस्स णं गुणसिलयस्स चेइयस्स' ते गुशित सत्यथा 'अदरसाम ते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति' अतिशय २ ५९ नही मने तदन પાસે પણ નહીં એવે સ્થાને અનેક અન્ય યુથિક – અન્ય તીર્થિકો (અન્ય મતવાદીએ) २९ता छता, 'तजहा' तमना नाम मा प्रमाणे तi- 'कालोदाई, सेलोदाई, सेवालोदाई, उदए, नामुदए, नम्मुदए, अन्नवालए, सेलबालए, संखवालए, मुहत्थी, गाहावई' सोहायी, शादायी, शवयी , त्य, नाभीय, नय. सन्यास, शाल, शमपाल, सुरती भने थापात. 'तएणं तेसिं अन्नउत्थियाणं अन्नयाकयाइं एगयओ समुवागयाणं सन्निविट्ठाण' । मे४ समये
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९०
भगवतीसूत्रे
विद्वाणं, सन्भिसभाणं' ततः खलु तेषाम् अन्ययूथिकानाम् = अन्यतीर्थिकानाम् अन्यदा एकदा कदाचित् एकतः = एकत्र समुपागतानां स्थानान्तरेभ्यः एकत्रसंमिलितानाम्, सन्निविष्टानाम् समूहतया स्थितानाम्, सन्निषण्णानाम् सम्यक्तया निषण्णानाम् सुखोपविष्टानामित्यर्थः ' अयमेयारूवे मिहो कहा समुल्लावे समुपज्जित्था ' अयमेतद्रूपः = त्रयमाणस्वरूपः मिथः = परस्परम् कथासमुल्लाप:= वार्तालापप्रकारः, समुदपद्यत = समुत्पन्नः । स कः ? इति प्रदर्शयति- ' एवं खलु समणे नायपुत्ते पंच अस्थिकाए पन्नवेई' एवं प्रकारेण खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रः महावीरः पञ्चअस्थिकायान- प्रदेशसमूहान, प्रज्ञापयति = परूपयति- ' तं जहा ' तद्यथा - तान् दर्शयति- 'धम्मत्थिकार्य, जाव - आगासत्थिकाय धर्मास्तिकायम्, यावत्पदेन - अधर्मास्तिकायम् जीवास्तिकायम्, पुद्गलास्तिकायम्, आकाशास्तिकायचेति । 'तत्थणं समणे नायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए अजीवकाए पन्नवे' तत्र खलु धर्मास्तिकायादिषु पञ्चसु मध्ये श्रमणः ज्ञातपुत्रः, चतुरः अस्तिकायान् अजीवकायान् अजीवाः अचेतनाश्च ते च कायाश्च राशयः इति से आकर एकत्र समूहरूपसे सुखपूर्वक बैठे हुए इन अन्यतीर्थिकोंका 'अयमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुप्पज्जित्था ' आपसमें ऐसा वार्तालाप हुआ 'एवं खलु समणे नायपुने पंच अस्थिकाए पन्नवेइ कि श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरने पांच अस्तिकायोंकी प्रदेश समूहों की प्ररूपणाकी है 'तं जहा ' जो इस प्रकार से हैं 'धम्मत्थिकाय', आगासत्थिकार्य ' धर्मास्तिकाय यावत् आकाशास्तिकाय यहाँ यावत्पदसे अधर्मास्तिकाय, जीवास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय ' और आकाशास्तिकाय, इन अस्तिकायों का ग्रहण हुआहै । 6 तत्थ णं समणे णायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए अजीवकाए पन्नवेड इनमें श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरने चार अस्तिकायको તેઓ બધાં પોતપોતાને સ્થાનેથી આવીને કોઇ એક સ્થાને ભેગા મળીને સુખપૂર્વક બેસીને 'अयमेरूवे मिहो कहासमुल्लावे समुप्पज्जित्था ' मे मील साथै मा प्राश्ना वार्तासाथ २वा साग्या- 'एवं खलु समणे नायपुत्ते पंच अस्थिकाए पन्नवेह' શ્રમણુ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરે પાંચ અસ્તિકાયાની (પ્રદેશ સમૂહાની) પ્રરૂપણા કરી છે. 'तं जहा' ते पांय अस्तियो म मा छे- 'धम्मस्थिकाय, जाव आगासत्थिकायं' [૨] અધર્માસ્તિકાય [3] वास्तिाय, [૪] પુદ્દગલાસ્તિકાય અને [4]
जाव
प्रशारिताय. 'तत्थणं समणे णायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए अजीवकाए पन्नवेड् તે પાંચ અસ્તિાચેમાંથી ચાર અસ્તિકાયોને ક્ષમણ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરે અજીવકાય કહ્યા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० सू. १ धर्मास्तिकायादिवर्णनम्
७९१
artanterस्तान् प्रज्ञापयति, 'तं जहा - धम्मस्थि - कार्य, अधम्मत्थिकार्य, आगासत्थिकार्य, पोग्गलत्थिकाय तद्यथा - धर्मास्तिकायम्, अधर्मास्तिकायम्, आकाशास्तिकायं पुद्गलास्तिकाय चेति । एतच्चतुर्विधम् अजीवकाय प्रज्ञापयतीति पूर्वेण सम्बन्धः, 'एगं च णं समणे णायपुत्ते जीवस्थिकार्य अरूविकार्य जीवकार्य पण्णवेई' एकं च खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रः जीवास्तिकायम् अरूपिकायम् - अमूर्तम् जीवकार्य प्रज्ञापयति = केवलं जीवास्तिकायम् अरूपिजीवकाय कथयतीति भावः । जीवास्तिकायपदार्थस्तु - जीवनं जीवः ज्ञानाद्युपयोगः तत्प्रधानः अस्तिकायो जीवास्तिकायस्तमिति बोध्यम् । ' तत्थ णं समणे णायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए अरूविकाए पण्णवेइ' तत्र खलु पञ्चसु अस्तिकायेषु श्रमणो ज्ञातपुत्रः चतुरः अस्तिकायान् अरूपिकायान् प्रज्ञापयति- 'तं जहा - धम्मस्थिअजीवकाय कहा है। अजीवकायका तात्पर्य है 'अजीवत्वे सति कायत्वं' अजीव होकर जो बहु प्रदेशवाले हों ऐसे ये अजीवकाय 'धम्मस्थिकाय अधम्मस्थिकार्य आगासत्थिकार्य पोग्गलत्थिकाय धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय आकाशास्तिकाय और पुद्गलास्तिकाय ये चार कहे गये हैं । 'एगं च णं समणे णायपुत्ते जीवत्थिकाय अरुविका जीवकाय पण्णवेह' तथा उन्हीं श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरने एक जीवास्तिकायको अरूपी जीवकाय कहा है । जीवास्तिकाय पदका अर्थ ऐसा है कि ज्ञानादिरूप उपयोगवाला जीव है इस प्रधानतावाला जो अस्तिकाय है 'तत्थ णं समणे णायपुत्ते चत्तारि अस्थिकाए अरूविकाए पण्णवेइ' पांच अस्तिकायोंमें से श्रमणज्ञातपुत्र महावीरने चार अस्तिकायोंको अरूपिकाय कहा है । 'तजहा' वे इस प्रकार से भवभयनुं तात्पर्य मा प्रभाछे- 'अजीवत्वे सति कार्यत्व' लव होवा छतां જે બહુ પ્રદેશાવાળા હાય એવાં અસ્તિકાયોને અજીવકાય કહે છે. તે ચાર અજીવ अस्तिष्ठायोनां नाम मा प्रभा - 'धम्मस्थिकार्य, अधम्मत्थिकार्य, आगासस्थिकाय, पोरगलस्थिकाय' धर्मास्तिप्राय, अधर्मास्तिठाय, आमशास्तिठाय भने पुद्दगोस्तिमय. 'एग चणं समणे णायपुत्ते जीवत्थिकार्य अरूविकार्य जीवकाय पण्णवेइ' तथा मे श्रम ज्ञातपुत्र महावीरे भेला लवास्तिकायनेन मइयी જીવકાય કહ્યુ છે. જીવાસ્તિકાયના ભાવાય આ પ્રમાણે છે– જ્ઞાનાનંદ રૂપ ઉપયોગનું નામ જીવ છે. આ જ્ઞાનાદિ રૂપ ઉપયોગની પ્રધાનતા જેમાં હોય છે. તે અસ્તિકાયને જીવાસ્તિआय डे छे. 'तत्थणं समणे णायपुत्ते चत्तारि अस्थिका पण्णवे तंजा' પાંચ અસ્તિકાયોમાંના નીચે પ્રમાણે ચાર અસ્તિકાયાને શ્રમણ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરે
•
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
,
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९२
भगवतीसूत्रे काय, अधम्मस्थिकाय, आगासस्थिकाय, जीवस्थिकाय' तद्यथा-धर्मास्तिकायम् , अधर्मास्तिकायम्, आकाशास्तिकायम्, जीवास्तिकायम् । 'एग च णं समणे णायपुत्ते पोग्गलत्थिकाय रूविकाय अजीवकाय पण्णवेइ' एकं च खलु श्रमणो ज्ञातपुत्रः पुद्गलास्तिकायम् रूपिकायम् अजीवकाय प्रज्ञापयति, ‘से कहमेयं मन्ने एवं ?' तत् कथमेतत् एवं मन्यामहे ? कया रीत्या खलु श्रमण ज्ञातपुत्रेण वर्णितरूपतया धर्मास्तिकायादीन् सत्यं मन्यामहे ? । ' तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे जाव गुणसिलए चेइए समोसढे' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये अन्यतीथिकानां परस्परवार्तालापसमये खलु श्रमणो भगवान् महावीरः यावत्-राजगृहे नगरे गुणशिलके चैत्ये-उद्याने समवसृतः, 'जाव हैं 'धम्मत्थिकाय, अधम्मत्थिकायं आगासस्थिकायं जीवत्यिकायं' धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय और जीवास्तिकाय 'एगं च णं समणे णायपुत्ते पोग्गलस्थिकारं रूविकायं अजीवकाय पण्णवेइ' उन्हीं श्रमण ज्ञातपुत्रने एक पुद्गलास्तिकायको जो कि रूपिकाय है अजीवकाय कहा है । ‘से कहमेयं मन्ने एवं' श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरके द्वारा इस तरह ऊपर वर्णितरूपसे धर्मास्तिकाय आदिकोंका जो वर्णन किया गया है उसे हमलोग किसरीतिसे सत्य मानें । 'तेणं कालेणं तेणं समएण समणे भगवं महावीरे जाव गुणसिलएचेइए समोसढे' उसीकालमें और उसी समयसे श्रमणभगवान् महावीर यावत् गुणशिलक उद्यानमें पधारे अर्थात् जब इस प्रकारका वार्तालाप उन अन्यतीर्थिकजनोंमें हुआ था ठीक उसी समय श्रमण भगवान महावीर गुणशिलक उद्यानमें जो कि उन अन्यतीर्थिकोंके २०३५४ाय ४या - 'धम्मत्थिकायं, अधम्मत्थिकाय, आगासस्थिकायं जीवत्थिकायं ધર્માસ્તિકાય, અધર્મારિતકાય, આકાશસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય, આ ચારને અરૂપીકાય हा छ. 'एग च णं समणे णायपुत्ते पोगालस्थिकायं रूविकाय पणवेड' એ જ શ્રમણ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરે એકલા પુદુલાસ્તિકાયને રૂપીકાય અછવકાય કહ્યું છે, 'से कहमेय मन्ने एवं?' श्रम शातपुत्र महावारे पारिताय माहिना विषयमा આ પ્રમાણે (ઉપર કહ્યા પ્રમાણે) જે પ્રતિપાદન કર્યું છે, તેને આપણે કેવી રીતે સત્ય भानी शहीये ? "तेणं कालेणं तेणं समए णं समणे भगवं महावीरे जाव गुणसिलए चेडए समोसढे आणे भने ते समये श्रमण भगवान महावीर ગુણશિલક ઉદ્યાનમાં પધાર્યા– એટલે કે જ્યારે અન્યતીથિ વચ્ચે ઉપર મુજબને વાર્તાલાપ ચાલતું હતું ત્યારે મહાવીર પ્રભુ તે અન્યતીથિકના નિવાસસ્થાનની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० मू. १ धर्मास्तिकायादिवर्णनम् ७९३ परिसा पडिगया' यावत् - समवसृतं भगवन्तं विज्ञाय धर्मकथा श्रोतु पर्षत् आगता, तच्छुत्वा च, पर्षत् प्रतिगता 'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेहे अंतेवासी इंदभूई णामं अणगारे गोयमे गोत्तेणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठः अन्तेवासी शिष्यः इन्द्रभूति म अनगारः गौतमः गोत्रेण ' एवं जहा विइय सए नियंठुद्देसए जाव भिक्खायरियाए अडमाणे' एवं यथा द्वितीयशतके पञ्चमे निर्ग्रन्थोदेशके यावत्-भिक्षाचर्यायाम् अटन्=परिभ्रमन् 'अहापजतं भत्त-पाणं पडिग्गाहित्ता रायगिहाओ णगराओ जाव-अतुरिय, अचवलं, निवास स्थानके पासमें था पधारे 'जाव परिसा पडिगया' यावत् भगवानको आये हुए जानकर धर्मोपदेश आदिको सुनने के लिये परिषद् वहां आई धर्मोपदेश सुनकर वह परिषद् वापिस अपनेर स्थान पर चली गई 'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेटे अंतेवासी, इंदभूईनामं अणगारे गोयमे गोतेणं' उस काल और उस समयमें श्रमण भगवान के प्रधान दीक्षापर्यायकी अपेक्षा ज्येष्ठ अन्तेवासी शिष्य इन्द्रभूति अनगार जो कि गौतम गोत्रके थे, “एवं जहा बिइयसए नियंटुद्देसए जाव भिक्खायरियाए अडमाणे' जैसा द्वितीयशतकमें पांचवें निग्रन्थ उद्देशकमें कहा गया है यावत् भिक्षाचर्या में परिभ्रमण करते हुए, तथा 'अहापज्जत्तं भत्तपाणं पडिग्गाहित्ता रायगिहाओ जगराओ' उस भिक्षाचर्यामें जो उन्हें अरस, विरस आदिरूप आहार मिला उसे लेकर, वे राजगृह सभीपमा मावता गुणशिम येत्यमा पयार्या. 'जाव परिसया पडिगया" ભગવાનના આગમનના શુભ સમાચાર જાણુને લોકે ધર્મોપદેશ સાંભળવા માટે આવ્યા, भने थपिहेश सभणीने सो पातपाताने श्याने पाछ श्या. 'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेतु अंतेवासी, इंदभूई नामं अणगारे गोयमे गोत्तेणं' ते आणे भने त समये श्रम भगवान महावीरना प्रधान शिष्य (દીક્ષા પર્યાયથી અપેક્ષાએ યેષ્ઠ શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ અણગાર હતા. તેઓ ગૌતમ ગોત્રના उता. 'एवं जहा विइयसए नियंदेसए जाव भिक्खायरियाए अडमाणे' અહીં બીજા શતકના પાંચમા નિગ્રંથ ઉદ્દેશકનું કયન ગ્રહણ કરવું. તે ઇન્દ્રભૂતિ [ગૌતમ] भा॥२ने लिहायर्या भाटे परिश्रम ४२ता ४२ai, 'अहा पज्जतं भत्तपाणं पडिगाहित्ता रायगिहाओ जयराओ' ले २१२स, वि२स मा६३५ मा २ प्रा थय। ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९४
भगवतीसूत्रे असंभंतं जाव रोय' सोहेमाणे, सोहेमाणे' यथापर्याप्तम् यल्लब्धमरसविरसादिकं भक्त-पानं प्रतिगृह्य-आदाय राजगृहात् नगरात् यावत्-अत्वरितम्स्वरावर्जितम्, अचपलं चापल्यरहितम्, असंभ्रान्तं संभ्रान्तिवर्जितम् यावत्ईर्याम् ईयासमितिम् शोधयन् , शोधयन्, 'तेसिं अन्नउत्थियाणं अदूरसामंतेणं वीडवयई' तेषाम् अन्ययूथिकानाम् अन्यतोथिकानाम् अदूरसामन्तेन पार्श्वभागेन व्यतिव्रजति गच्छति, 'तए गं ते अन्नउत्थिया भगवं गोयमं अदूरसामंतेणं वीइवयमाणं पासंति' ततः खलु ते अन्यथिकाः अन्यतीर्थिकाः भगवन्तं गौतमम् अदूरसामन्तेन पार्श्वभागेन व्यतित्रजन्तं पश्यति, 'पासेत्ता अन्नमन्नं सद्दावेति' दृष्ट्वा अन्योन्य परस्परं शब्दयन्ति, 'अन्नमन्न सदाचित्ता, एवं वयासी-' अन्योन्य शब्दयित्वा एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः'एवं खलु देवाणुप्पिया!' एवं खलु भो देवानुप्रियाः ! 'अम्हं इमा कहा अविष्पगडा' अस्माकम् इयं कथा अस्तिकायवक्तव्यतारूपा अविभकटा न नगरसे 'जाव अतुरिय अचवलं असंभंत' यावत् त्वरावर्जित होकर, चपलतारहित होकर, संभ्रान्तिसे रहित होकर, ईर्यासमितिका शोधन करते हुए 'तेसिं अनउत्थियाणं अदरसामंतणं वीइवयह उन अन्य. यूथिकोंके पास से होकर निकले । 'तएणं ते अन्नउत्थिया भगवं गोयमं अदरसामंतेणं वोइवयमाणं पासंति' उन अन्ययूथिकोंने भगवान् गौतमको अपने पास से जाते हुए ज्योंही देखा, तो 'पासित्ता' देखकर, 'अन्नमन्नं सदावेति' उन्होंने आपसमें एक दूसरेको संबोधित करके बुलाया 'अन्नमन्नं सद्दावित्ता एवं वयासी' बुलाकर फिर उन्होंने आपसमें ऐसा विचार किया कि 'एवं खलु देवाणुप्पिया !! हे देवानुपियों, 'अम्हं इमा कहा अविप्पकडा' श्रमण ज्ञात पुत्र सन, तमो राड नगरमाथी 'जाव अतरिय, अचवलं, असंभंत' (१२।२डित, ચપલતારહિત અને સંભ્રાંતિથી રહિત ગંતપૂર્વક, ઈર્યાસમિતિનું શોધન કરતા કરતા – भाग ५२ दृष्टि नसता या 'तेसिं अनउत्थियाणं अदरसामंतेणं वीइवयई' ते मन्य यूयिहानी पासे थाने नीval. 'तएणं ते अन्नउत्थिया भगवं गोयमं अदरसामंतेणं वीइवयमाणं पामंति' ते मन्य यूथि भगवान गौतभने तेमनी पाथी पसार थत लया. 'पासित्ता भने लेधन 'अन्नमन्न सहावे ति, तमो मे मीने संयोधन शन. नव्या , 'अन्नमन्नं सहावित्ता एवं वयासी' भने भो २५२२५२समा मा प्रमाणे विया२ -- ' एवं खलु देवाणुप्पिया!' 3 पानुप्रिया! 'अम्ह इमा कहा अविष्पकडा' श्रमण ज्ञातपुत्र भावी२ द्वारा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० सू.१ धर्मास्तिकायादिवर्णनम् ७९५ विशेषेण प्रकटा प्रतीता अविप्रकटा वर्तते 'अयं च णं गोयमे अम्हं अदूरसामंतेणं चीइवयई' अयं च खलु गौतमः इन्द्रभूतिरनगारः अस्माकम् अदूरसामन्तेन पार्श्वभागेन व्यतिव्रजति, 'तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्ह गोयमं एयमढं पुच्छिए त्ति कट्ठ अन्नमन्नस्स अंतिए एयमटुं पडिसुणंति' भो देवानुप्रियाः ! तत् श्रेयः योग्य खलु अस्माकम् गौतमम् एतमर्थ प्रष्टुमिति कृत्वा-विचार्य अन्योन्यस्य अन्तिके एतमथै वर्णितं विषय प्रतिशृण्वन्तिस्वीकुर्वन्ति 'एयमढे पडिसुणित्ता जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छंति' एवमर्थ प्रतिश्रुत्य स्वीकृत्य यौव भगवान् गौतमः इन्द्रभूतिः आसीत् तत्रैव उपागच्छन्ति, 'तेणेव उवागच्छित्ता भगवं गोयमं एवं बयासी-' तत्रैव उपागत्य भगवन्तं गौतमम् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः-‘एवं खलु महावीर द्वारा कही गई यह अस्तिकायकी वक्तव्यता हमलोगोंको विशेषरूपसे प्रतीत नहीं है इसलिये 'अयंच णं गोयमे अम्हं अदूरसामंतेणं वीइवयह देखो ये गौतम हमलोगोंके पाससे होकर निकले हैं 'तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं गोयमं एयमद्वं पुच्छित्तए निकट्ट अन्नमन्नस्स अंतिए एयमद्वं पडिसुणेति' सो हमलोगोंको हे देवानुप्रियो ! यह योग्य है कि हमलोग उनसे इस बातको पूछे ऐसा कहकर उन सबने आपसमें इस उनसे पूछनेकी बातको स्वीकार कर लिया 'एयम8 पडिसुणित्ता जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छंति' इस बातको स्वीकार करके वे सबके सब जहां पर भगवान् गौतम थे उस स्थान पर आये । 'तेणेव उवागच्छित्ता भगवं गोयमं एवं वयासी' वहां पर आकरके उन्होंने भगवान् गौतमसे ऐसा कहा અતિકાયના વિષયમાં જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તેની આપણને વિશેષરૂપે प्रतीति थ नथी. · अयं च ण गोयमे अम्ह अदरसामंते णं वीइवयइ। सत्यारे मा गौतम आ५० पासेयी ५सार २४ २। छे. 'त सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्ह गोयमं एयमढे पुच्छित्तए त्ति कटु अन्नमन्नस्स अंतिए एयमः पडिमुणेति' तो आपने 24 २ त प्राप्त थ/ छ. ॥ गौतमने ४ मा વિષયમાં આપણે પૂછવું જોઈએ. આ પ્રમાણે આપસમાં વાતચીત કરીને તેમણે ગૌતમ स्वामीन अस्तिो विष प्रश्न पूछवानी पातने वा १२ ४३। सीधी. एयम पडिमुणित्ता जेणेच भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छति' २मा प्रमाणे निणय शन तमा मान्य गौतम स्वामी उता, त्या माव्या. 'तेणेव उवागच्छित्ता भगवं गोयम एवं वयासी' या भावाने भरे लगवान गौतमने ॥ प्रमाणे :
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९६
भगवतीसूत्रे गोयमा ! तव धम्मायरिए, धम्मोवदेसए समणे णायपुत्ते पंच अत्थिकाए पण्णवेइ' हे गौतम ! एवं खलु वक्ष्यमाणरीत्या तव धर्माचार्यः धर्मोपदेशकः श्रमणो ज्ञातपुत्रः महावीरः पञ्च अस्तिकायान् प्रज्ञापयति-त जहा-धम्मस्थिकाय, जाव आगासत्थिकाय' तद्यथा-धर्मास्तिकायम्, यावत्-अधर्मास्तिकाय, जीवास्तिकाय, पुद्गलास्तिकायम् आकाशास्तिकायम्, 'त चेव जाव रूविकायं अजीवकाय पण्णवेइ' तदेव-पूर्वोक्तवदेव थावत्-चतुरः अस्तिकायान अजीवकायान् , जीवास्तिकायम् अरूपिकाय जीवकाय, चतुरः अस्तिकायान् अरूपिकायान, एकं पुद्गलास्तिकायं रूपिकायम् अजीवकार्य प्रज्ञापयति, 'से कहमेयं गोयमा ! एवं?' तत् अथ हे गौतम ! कथमेतत् एवं ? 'एवं खलु गोयमा ! तव धम्मायरिए धम्मोवदेसए समणे णायपुत्ते पंच अथिकाए पण्णवेई' हे गौतम ! आपके धर्माचार्य धर्मोपदेशक श्रमण ज्ञातपुत्र महावीरने पांच अस्तिकायोंकी प्ररूपणा को है 'तंजहा' जो इस प्रकारसे है 'धम्मथिकायं जाव आगासत्थिकायं धर्मास्तिकाय यावत् अधर्मास्तिकाय, जीवास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय, आकाशास्तिकाय 'तं चेव जाव रूविकायं अजीवकायं' सो यह सबकथन पूर्वोक्तरूपसे ही यहां लगा लेना चाहिये अर्थात् चार अस्तिकाय अजीवकाय हैं, एक जीवास्तिकाय अरूपिकाय जीवकाय हैं तथा चार अस्तिकाय अरूपिकाय हैं, एक रूपीकाय पुद्गलास्तिकाय अजीवकाय हैं यहांतकका कथन यहां पर प्रकट करलेना चाहिये । क्योंकि ऐसा ही कथन श्रमण ज्ञातपुत्रने किया है । 'से कहमेयं गोयमा ! एवं' 'एवं खलु गोयमा ! तव धम्मायरिए धम्मोवदेसए समणे णायपुत्ते पंच अस्थिकाए पप्णवेड' गौतम ! तमा। भगुरु, ५४, श्रम शातपुत्र महावीरे पांय अस्तियोनी ५३५॥ ४२री छे. जहा ते पाय अस्तियो २॥ प्रमाणे -
'धम्मस्थिकाय जाव आगासत्थिकाय' पारिताय, अभारिताय, जास्ति ४।य, पुसास्तिय मने माशास्तिय. 'तचेव जाब रूविकायं अजीवकाय' અહીં પૂર્વોકત સમસ્ત કથન ગ્રહણ કરવું જોઇએ. એટલે કે “ચાર અસ્તિકાય અછવકાય છે, એક છવાસ્તિકાય અરૂપીકાય છવકાય છે, તથા ચાર અસ્તિકાય અરૂપીકાય છે અને એક રૂપીકાય પુદ્ગલાસ્તિકાય અછવકાય છે. અહીં સુધીનું પૂર્વોકત કથન અહીં પ્રકટ થવું જોઈએ, કારણ કે એવું જ પ્રતિપાદન શ્રમણ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીર દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે. 'कहमेय गोयमा ! एवं' त हे गौतम! शु तेभर्नु ते ४थन या छ ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० सू.१ धर्मास्तिकायादिवर्णनम् ७९७ किमेव भवितुमर्हति ! 'तए णं से भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिए एवं बयासी' ततः खलु स भगवान् गौतमः तान् अन्ययूथिकान्=अन्यतीथिकान् एवं वक्ष्यमाणपकारेण अवादीत्-'णो खलु वयं देवाणुप्पिया ! अस्थिभावं नत्थि ति वयामो' भो देवानुप्रियाः ! नो खलु वयम् अस्तिभावं विद्यमानं वस्तु नास्तीति बदामः, नो वा 'नस्थिभावं अस्थि त्ति वयामो' नास्तिभावम् अविद्यमानम् अस्तीति वदामः, 'अम्हेणं देवाणुप्पिया ! सव्वं अत्थिभावं अत्थि त्ति वयामो,' भो देवानुप्रिया !! वयं खलु सर्वम् अस्तिभावं-विद्यमानं वस्तु अस्तीति वदामः 'सव्वं नत्थिभावं नत्थि-त्ति क्यामो' सर्व नास्तिभावम् = अविद्यमानस्वरूपम् नास्तीति वदामः, 'तं चेयसा तुब्भे देवाणुप्पिया ! हे गौतम ! उनका ऐसा कथन क्या ऐसा ही है ? 'तएणं से भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिए, एवं वयासी' इस प्रकार उन अन्यथिकोंके मुखसे सुनकर उन भगवान् गौतमने उन अन्ययूथिकोसे ऐसा कहा 'णो खलु वयं देवाणुप्पिया ! अस्थिभावं नस्थित्ति वयामो' हे देवानुप्रियो ! हम अस्तिभावको 'नास्ति' इस रूपसे नहीं कहते हैं, अर्थात् जो वस्तु विद्यमान है उसे हम नास्तिरूपमें प्रतिपादन नहीं करते हैं 'नथिभावं अत्थित्ति वयामो' और जो वस्तु नास्तिरूप है उसे हम अस्तिरूपसे प्रतिपादित नहीं करते हैं । 'अम्हे णं देवाणुप्पिया ! सब्बं अस्थिभावं अथित्तिवयामो' भो देवानुप्रियो ! हम समस्त विद्यमान वस्तुको अस्तिरूपसे कहते हैं 'सव्वं नत्थिभावं नस्थित्तिवयामो समस्त नास्ति स्वरूपको 'नास्ति' ऐसा कहते हैं । 'तं चेयसा तुम्भे 'तएणं से भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिए, एवं वयासी' न्यारे ते मन्ययूहिये ગૌતમ સ્વામીને આ પ્રકારના પ્રશ્ન પૂછયે, ત્યારે તેમણે તેમને આ પ્રમાણે જવાબ माप्यो- ‘णो खलु वयं देवाणुप्पिया ! अत्थिभाव नस्थिति क्यामो' હે દેવાનુપ્રિયે! અમે અસ્તિભાવને નાસ્તિભાવરૂપે કહેતા નથી- એટલે કે જે વસ્તુ विद्यमान छ, तने ममे मविधमान३५ प्रतिपाहित ४२ता नथी. नथिभाव अस्थित्ति वयामो' भने ते परतु अविधमान छ तेन ममे विद्यमान३५ प्रतिपाहित ४२ता नथी. 'अम्हे णं देवाणुप्पिया! अत्थिभावं अत्थित्ति वयामो सब नस्थिभावं नत्थित्ति वयामो' हे देवानुप्रिया ! ममे समस्त विधमान तुमाने मस्ति (विधमान) રૂપે પ્રતિપાદિત કરીએ છીએ, અને સમસ્ત અવિદ્યમાન વસ્તુઓને નાસ્તિ’ રૂપે प्रतिपादित ४२मे छामे. 'त चेयसा तुम्भे देवाणुप्पिया ! एयमé सयमेव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९८
भगवतीमत्रे एयमढे सयमेव पच्चुवेक्खह-त्ति कटु ते अन्नउत्थिए एवं बयासी-एवं एवं' भो देवानुप्रियाः! तं चेतसा-मनसा वेदेन-शानेन यूयम् एतम्-अमुम् अस्तिकायस्वरूपम् अर्थम् स्वयमेव प्रत्युत्प्रेक्षध्वं पर्यालोचयत इति कृत्वा=इत्युक्त्वा स गौतमः तान् अन्ययूथिकान एवम् अवादीत्-एवम् , यद् अस्तिकायस्वरूपं साङ्गोपाङ्गं भगवता महावीरेण ज्ञातपुत्रेण प्रतिपादितम् तत् एवमेवं-सत्यमेवेति यूयं जानीते ति भावः। तदनन्तरम् ‘जेणेव गुणसिलए चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरे, एवं जहा नियंठुद्देसए जाव भत्तपाणं पडिदंसेइ' यत्रैव गुणशिलकं चैत्यं यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीर आसीत्, एवं यथा निर्ग्रन्थोद्देशके द्वितीयशतकस्य पञ्चमोद्देशके प्रतिपादितं तथा अत्रापि यावत्-भक्तपानं प्रतिदर्शयति "भत्त-पाणं पडिदंसेत्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ, नम सइ, वंदित्ता, नमंसित्ता नचासन्ने जाव पज्जुवासइ' भक्त-पानं प्रतिदर्य देवाणुप्पिया ! एयमढे सयमेव पच्युवेक्खह तिकट्ठ ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' इसलिए हे देवानुप्रियो ! तुम इस अस्तिकायरूप अर्थ को अपने आप मनसे विचारो, इस प्रकार कहकर उन गौतमने उन अन्ययूथिकोंसे ऐसा कहा कि जो अस्तिकायका स्वरूप साङ्गोपाङ्ग भगवान् महावीर ज्ञातपुत्रने प्रतिपादित किया है वह 'एवमेव' सत्य ही है ऐसा आप लोग मानें । इसके बाद 'जेणेव गुणसिलए चेहए, जेणेव समणे भगवं महावीरे एवं जहा नियंठुद्देमए जाव भत्तपाणं पडिदंसेइ' जहां पर गुणशिलक चैत्य था और जहां पर श्रमण भगवान् महावीर थे, जैसा कि निर्ग्रन्थोद्देशकमें द्वितीय शतकके पञ्चम उद्देशकमें कहा गया है उसी तरहसे यहां पर भी यावत् उन पच्चुवेक्खह त्ति कट्ट ते अन्नउत्थिए एवं वयोसी' तो देवानुप्रिया! तमे જાતે જ આ અસ્તિકાયરૂપ અર્થને મનમાં સારી રીતે વિચાર કરો. એ રીતે વિચાર કરવાથી આપને તે વાત બરાબર સમજાશે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ તેમને એવી ખાતરી આપી કે જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરે અસ્તિકાયના સ્વરૂપનું જે પ્રતિપાદન કર્યું છે, त 'एवामेव' सत्य भने यथार्थ छ.
त्या२ मा 'जेणेव गुणसिलए चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरेएवं जहा नियंठदेसए जाव भत्तपाणं पडिदंसेई' यां गुणशित चैत्य तु,
જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજમાન હતા, ત્યાં તેઓ આવ્યા. નિગ્રંથ ઉદ્દેશકમાં (બીજા શતકને પાંચમા ઉદેશકમાં) કહ્યા પ્રમાણેનું કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० मृ.२ कालोदायिप्रबोधनिरूपणम् ७९९ श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा नात्यासन्ने नातिदूरे योग्यस्थाने यावत्-शुश्रूषमाणः नमस्यन् अभिमुखं विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपास्ते ॥म्. १॥
कालोदायिप्रबोधवक्तव्यता ।। कालोदायिनः प्रबोधप्रव्रज्यादिप्राप्ति निरूपयितुमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि ।
मूलम्-'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे महाकहापडिवन्ने यावि होत्था, कालोदाई य तं देसं हवं आगए, 'कालोदाई' त्ति समणे भगवं महावीरे कालोदाई एवं वयासी-से गूणं तुम्हाणं कालोदाई ! अन्नया कयाइ एगयओ, समुवागयाणं, संनिविटाणं तहेव जाव से कहमेयं मन्ने एवं ? से गूणं कालोदाई ! अढे सम? ? हंता अस्थि । तं सच्चे णं एसमटे कालोदाई ! अहं पंचअस्थिकाए पन्नवेमि, तं गौतमने भक्तपान प्रभुको दिखलाया 'भत्तपाणं पडिदंसेत्ता समणं भगवं महावीरे बंदइ, नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता नच्चासन्ने जाव पज्जुवासइ' प्रभुको भक्तपान दिखा करके प्रभुकी आज्ञा लेकर आहारपानी किया बादमें फिर उन गौतमने प्रभुको वंदनाकी, नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर वे न अतिपास और न अतिदूर किन्तु अपने योग्य ऐसे स्थान पर उनके समक्ष विनयसे दोनों हाथ जोडकर उनकी उपासना करने में लग गये ॥ सू० १ ॥
गौतम स्वामी पडारी anan साडारया मगवान महावीरने मताव्या. 'भत्तपाणं पडिदंसेत्ता समणं भगव महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नम सित्ता नचासन्ने जाव पज्जुवासई' मा २५ मतावाने प्रभुनी माज्ञा सधन भाडा२प ४या. ત્યાર બાદ તેમણે ભગવાનને વંદણા કરી અને નમસ્કાર કર્યા. વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ ભગવાનથી અતિ દૂર પણ નહીં અને અતિ પાસે પણ નહીં એવા સ્થાને, બન્ને હાથ જોડીને વિનયપૂર્વક બેસી ગયા અને તેમની સેવા – ઉપાસના કરવા લાગી ગયા. સુ. ૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीसूत्रे जहा धम्मस्थिकायं, जाव पोग्गलत्थिकायं, तत्थणं अहं चत्तारि अत्थिकाए अजीवस्थिकाए अजीवतया पन्नवेमि, तहेव जाव एगं च णं अहं पोग्गलत्थिकायं रूविकायं पन्नवेमि। तए णं से कालोदाई समणं भगवं महावीरं एवं क्यासी-एयंसि णं भंते ! धम्मत्थिकायंसि, अधम्मत्थिकायंसि, आगासत्थिकार्यसि अरूविकायसि, अजीवकायंसि चक्किया केई आसइत्तए वा, सइत्तए वा, चिट्टित्तए वा, निसीइत्तए वा, तुयट्टित्तए वा ? णो इणटे समटे, कालोदाई ! एगंसि णं पोग्गलस्थिकार्यसि रूविकायंसि, अजीवकायसि, चकिया केई आसइत्तए वा, सइत्तए वा, जाव तुयट्टित्त ए वा । एयंसि णं भंते! पोग्गलत्थिकार्य सि, रूविकायसि, अजीवकायसि, जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजंति ? णो इणडे समटे कालोदाई। एयसि णं जीवस्थिकायंसि, अरूविकायंसि, जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कति ? हंता कज्जंति । एत्थ णं से कालोदाई संबुद्धे, समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं वयासी-इच्छामि णं भंते! तुभं अंतियं धम्मं निसामेत्तए, एवं जहा खंदए तहेव पवइए, तहेव एकारसअंगाई जाव विहरइ ॥सू० २॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः महाकथाप्रतिपन्नश्चापि अभवत् कालोदायी च तं देशं शीघ्रम् आगतः, 'कालो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० सू. २ कालोदायिप्रबोध निरूपणम्
८०१
दानि इति श्रमणो भगवान् महावीरः कालोदायिनम् एवम् अवादीत् तत् नूनं युष्माकं कालोदायिन ! अन्यदा कदाचित् एकतः समुपागतानां सन्निविष्टानां तथैव यावत् तत् कथमेतत् मन्ये एवम् ? तत् नूनं कालोदायिन् ! अर्थः समर्थः ? हन्त, अस्ति, तत् सत्यः खलु अयमर्थः, कालोदायिन् ! अहं कालोदायिप्रबोधवक्तव्यता
'तेणं काले तेणं समरणं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तेणं कालेणं तेणं समएणं) उस काल और उम समय में श्रमण भगवान् महावीर ( महाकहापडिवन्ने यावि होत्था ) महाकथाप्रतिपन्न थे अनेक मनुष्योंको धर्मोपदेश देने में प्रवृत्त थे (कालोदाई य तं देस हव्वं आगए ) इतनेमें कालोदायी वहांपर शीघ्र आ गये (कालोदाई ति सपणे भगवं महावीरे कालोदाई एवं वयासी) हे कालोदायिन । इस प्रकार से श्रमण भगवान् महावीरने संबोधित करके पुनः उस कालोदायीसे ऐसा कहा ( से णूणं तुम्हाणं कालोदाई ! अन्नया कयाई एगयओ समुवागयाणं संनिविद्वाणं तहेव जाव से कहमेयं मन्ने एवं ) हे कालोदायिन किसी एक दिन जब तुम लोग किसी दूसरे स्थान से आकर समुदाय रूपमें एक स्थान पर बैठे हुए थे, तब पूर्व में कहे अनुसार पंचास्तिकाय के विषय में विचार ऐसा हुआ था न, कि यावत् यह बात इस तरहसे कैसे मानी जावे ? ( से पूर्ण कालोदाई ! કાલાદાયિપ્રાધ વક્તવ્યતા
' तेणं कालेणं तेणं समए णं' त्याहि
सूत्रार्थ - ( तेणं कालेणं तेणं समए णं) ते अणे अने ते समये श्रमशु भगवान महावीर (महाकहापडिवन्ने याचि होत्था ) भडा म्या प्रतिपन्न हुता अने सेमिने धर्मोपदेश देवामां प्रवृत्त हुता. ( कालादाई य तं देनं हवं आगए ) मेवामां असोहायी त्यां शीघ्र उपस्थित थयो. ( कालोदाई ति समणे भगव महावीरे कालोदाई एवं वयासी) 'हे सहाथी !' मी प्रमाणे सभोधन मरीने श्रमण भगवान भडावीरे तेने या प्रमाणे - ( से पूर्ण तुम्हाणं कालोदाई ! अम्नया कयाई एग समुत्रागयाणं संनिविद्वाणं तहेव जान से कहमेयं मन्ने एवं ) હું કાલેાદાયી ! એક દિવસ જ્યારે તમે કાઇ ખીજે સ્થાનેથી આવીને સમુદાયરૂપે એક સ્થાને ભેગા થયા હતા, ત્યારે તમને પંચાસ્તિકાયને વિષે આ પ્રકારના વિચાર આન્યા હતા, કે ‘અહી” પહેલા સૂત્રમાં આપેલું તે, વાતને કેવી રીતે માની શકાય’, ત્યાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०२
भगवती सूत्रे
पञ्च अस्तिकायान प्रज्ञापयामि, तद्यथा-धर्मास्तिकायम्, यावत्- पुद्गलास्तिकायम्, तत्र खलु अहं चतुरः अस्तिकायान अजीवास्तिकायान् अजीवतया प्रज्ञापयामि, तथैव यावत् एकं च खलु अहं पुद्गलास्तिकायं रूपिकायम् अजीकार्य प्रज्ञापयामि । ततः खलु स कालोदायी श्रमणं भगवन्तं महावीरम् एवम् अवादीत् - एतस्मिन् खलु भदन्त ! धर्मास्तिकाये, अधर्मास्तिकाये, अट्ठे समट्ठे ?) कहो कालोदायिन् ! ऐसी ही बात है क्या ? (हंता अस्थि) हां भदन्त ! ऐसी ही बात है । (तं सच्चे णं एसमट्टे कालोदाई) हे कालोदायिन् ! यह बात सत्य है कि ( अहं पंच अस्थिकार्य पन्नवेमि) मैंने पांच अस्तिकायोंकी प्ररूपणाकी है । (तंजहा) जो इस प्रकार से है (धम्मत्थिकाय जाव पोरगलत्थिकार्य' धर्मास्तिकाय यावत् पुद्गलास्तिकाय (तत्थ णं अहं चत्तारि अस्थिकाए अजीवत्थिकाए अजीवतया पन्नवेमि तहेव जाव एगं च णं अहं पोग्गलस्थिकाय रूविकाय पन्नवेमि ) इनमें चार अस्तिकायरूप अजीवास्तिकायको मैंने अजीव रूप से कहा है तथा पूर्वमें कहे गये अनुसार मैंने एक पुद्गलास्तिकायको रूपिकाय कहा है । (तरणं से कालोदाई समणं भगव महावीरं एवं वयासी) इसके बाद उस कालोदायीने श्रमण भगवान् महावीर से ऐसा कहा पूछा (एयंसि णं भंते धम्मत्थिकार्य सि अधम्मत्थिकार्यसि, आगासत्थिकाय सि, अरूविकार्यसि, अजीव कार्य सि
સુધીનું સમસ્ત પૂર્ણાંકત કથન ગ્રહણ કરવું.' ( से णूणं कोलोदाई ! अट्ठे समट्ठे ?) ४डे!, असोहाथी ! भारी भावात घरी छे है नहीं ? (हंता, अस्थि) डा, लहन्त ! खापनी बात जरी ४ छे. (त सच्चेणं एसमट्ठे कालोदाई) डे असोहाथी ! मे बात सत्य छे (अहं पंच अस्थिकार्यं पन्नवेभि) में पांच अस्तिमयोनी अ३प ४री छे. (तंजहा) ते पाय अस्तियो आ प्रमाणे छे - ( धम्मस्थिकार्य जाव पोरगलत्थिकार्य ) धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिडाय, भवास्तिप्राय, आअशारिताय भने युगमास्तिय (तत्थण अहं चत्तारि अस्थिकार अजीवत्थिकाए अजीवतया पन्नवेमि) तेभना यार अस्तिमय३५ अनुवास्तिमायने में अवश्ये असा छे, तथा भागण उह्या प्रमाणे भें युगलाने उयीय डेसुं छे. (तएण से कालोदायी समण भगवं महावीरं एवं क्यासी) त्यारे ते असोदायी श्रमाशु भगवान મહાવીરને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ્યા
(एयं सिणं भंते! धत्मस्थिकार्य सि, आगासत्थिकार्य सि, अरूविकाय सि, अजीवकार्य सि, चकिया केइ आसइत्तए वा, सइत्तए वा चिट्ठित्तए वा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० . २ कालोदायिप्रबोध निरूपणम् ८०३ आकाशास्तिकाये, अरूपिकाये, अजीवकाये, शक्नुयात् कश्चित आसितुं चा, शयितुं वा, स्थातुं वा, त्वग्वर्तयितुं वा ? नायमर्थः समर्थः कालोदायिन् ! एकस्मिन् खल पुद्गलास्तिकाये रूपिकाये अजीबकाये शक्नुयुः केचित् आसितुवा, शयितुं ना, यावत् त्वग्वर्तयितुं वा । एतस्मिन् खलु भदन्त ! पुद्गलास्तिकाये, रूपिकाये, अजीवकाये जीवानां पापानि कर्माणि खलु पापफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते ? नायमर्थः समर्थः कालोदायिन् । । एतस्मिन् चकियाss आसइत्तए वा सइत्तए वा चिट्ठित्तए वा, निसीहत्तए वा, तुयट्टित्तए वा ) हे भदन्त ! इन अरूपी अजीवकाय धर्मास्तिकाय में अधर्मास्तिकायमें, आकाशास्तिकाय में, कोई प्राणी क्या बैठनेके लिये, सोनेके लिये, ठहरनेके लिये, खडे रहनेके लिये, नीचे बैठनेके लिये करवट बदलनेके लिये समर्थ है क्या ? (णो इण समट्ठे कालोदाई) हे कालोदायिन् ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (एयंसि णं पोग्गलत्थिकार्यसि रूविकाय सि, अजीवकाय सि, चकिया केइ आसहत्तए वा, सइत्तए वा जाव तुयत्तिए वा) परन्तु हां, एक जो पुद्गलास्तिकाय - रूप रूपकाय है कि जिसे अजीवकाय कहा गया है उसमें बैठनेके लिये सोनेके लिये यावत् करवट बदलनेके लिये कोई भी समर्थ है। (एयंसि णं भंते ! पोग्गलस्थिकार्यसि रूविकार्यसि अजीव कार्यसि जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कज्जंति) हे भदन्त ! रूपीकाय अजीव कायरूप पुद्गलास्तिकाय में जीव संबंधी पापजनक कर्म जो कि पापफलके विपाकसे संयुक्त रहते हैं होते हैं क्या ? (णो fmĦîsay a1, gaÊTE ?' T Gerd! 241 243 2409814 4нilkasıyнi, અધર્માસ્તિકાયમાં અને આકાશાસ્તિકાયમાં શું કાઇ જીવ બેસી શકવાને, સૂઇ શકવાને, રહેવાને, ઊભા રહેવાને, નીચે બેસવાને, કે પડખું બદલવાને સમર્થ હાય છે ખરા ? ( णो इट्ठे समट्ठे कालोदाई) डे असोहाथी ! मेधुं संभवी शस्तुं नथा.
(एयं सिणं पोग्गलत्थिकार्यसि रूचिकायंसि, अजीवकार्यसि, चकिया केइ आसइत्तए वा, सत्तए वा जाव तुयट्ठित्तए वा) परन्तु पुइगसास्तिकाय३५ રૂપીકાય કે જેને અજીવકાય કહેવામાં આવેલું છે, તેમાં કેઇ પણ છત્ર બેસવાને, उठवाने, स्वाने ( यावत् ) पड मलवाने समर्थ होय छे. (एयंसि णं भंते ! पोग्गलत्थकासि रूविकार्यसि अजीवकार्य सि जीवाणं पात्राक्रम्मा पावफलविवागस जुत्ता कज्जंति) हे लहन्त ! ३पी युङ्गसारिताय हे ने मलवाय३य छे, તેમાં શું જીવ સમધી પાપુજનક કમ કે જે પાપક્ષના વિપાકથી સંયુકત રહે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०४
भगवतीमत्र खलु जीवास्तिकाये अरूपिकाये जीवानां पापानि कर्माणि पापफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते ? हन्ता क्रियन्ते । अत्र खलु स कालोदायी संबुद्धः, श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवम् अवादीइच्छामि खलु भदन्त ! युष्माकम् अन्तिके धर्म निशामयितुम् , एवं यथा स्कन्दकस्तथैव प्रवजितः, तथैव एकादश अङ्गानि यावत विहरति ।मु. २॥ इणढे समझे कालोदाई) हे कालोदायिन ! यह अर्थ समर्थ नहीं है क्यों कि (एयसि णं जीवत्थिकार्यसि अरूविकायसि जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कज्जंति) जो अरूपिकायरूप जीवास्तिकाय है उसमें ही जीवसंबंधी पापजनक कर्म जोकि पापफलके विपाकसे संयुक्त रहते हैं होते हैं । (एत्थ णं से कालोदाई संबुद्धे समणं भगव महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी इच्छामि गं भंते ! तुम्भं अंतिय धम्मं निसामेत्तए) यहां पर कालोदायी प्रतिबुद्ध हो गया और फिर उसने श्रमण भगवान महावीरको, वंदना की, नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर उसने प्रभुसे ऐसा कहा-हे भदन्त ! मैं आपके पास धर्म सुनना चाहता हूं। (एवं जहा खंदिए तहा पब्वइए) इस तरह उसने स्कन्दकी तरह प्रव्रज्या अंगीकार करली (तहेव एक्कारसअंगाई जाव विहरह) तथा उसी तरहसे उसने ग्यारह अंगोंको पढ लिया ।। तेन। सहमा छे म३. १ (णो इण? समढे कालोदाई !) 3 dirl ! अj समी ५४तु नथी, ४।२९ ३ (एय सि ण जीवत्थिकाय सि जीवा ण पावाकम्मा पावफलविवागस'जुत्ता कजति ) ने अ३५४३३५ वस्तिय छ, तमा જીવ સંબંધી પાપજનક કમ કે જે પાપફલના વિપાકથી સંયુક્ત રહે છે, તેને સદૂભાવ डाय छे. (एत्थण से कालोदाई सबुद्धे-समण भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नम सित्ता एवं वयासी-इच्छामि ण भंते ! तुभं अंतिय धम्म निसामेत्तए) या प्रमाणन प्रतिपादन समजाने सहायी प्रतिभुद्ध गयो. ત્યારબાદ તેણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણા કરી અને નમસ્કાર કર્યો, વંદણા નમસ્કાર કરીને તેણે પ્રભુને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે ભદન્ત ! હું આપની પાસે ધર્મનું २१३५ सiman भाछु. (एवं जाव खदिए तहा पचडए) मा प्रभाऐ डीने तेणे २४६नी म दीक्षा २०१२ ४३री वीपी. ( तहेव एकारसअंगाई जाव शिरड) भने २४.६ रेभ अभिया२ भगानी अत्यास ४३ वाघा.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. १० मृ. २ कालोदायिप्रबोधनिरूपणम् ८०५
टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे महाकहापडिकन्ने या वि होत्था' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये खलु श्रमणो भगवान् महावीरः महाकथाप्रतिपन्नः महाकथा प्रबन्धरूपेण धर्मकथा तां प्रतिपन्नः प्राप्तः श्रावकाणां कथाप्रबन्धेन धर्मोपदेशे संलग्नश्चापि अभवत्, एतदवसरे 'कालोदाई य तं देसं हव्वं आगए' कालोदायी च तं देशं महावीराधिष्ठितं प्रदेशम् शीघ्रमागतः, 'कालोदाइ-त्ति समणे भगवं महावीरे कालोदाइं एवं वयासी-' 'हे कालोदायिन् !' इति संबोध्य श्रमणो भगवान् महावीरः कालोदायिनम् एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-' से नृणं तुम्हाणं कालोदाई ! अन्नया कयाइ एगयओ सहियाणं समुवागयाणं, संनिविट्ठाणं, तहेव जाव-' हे कालो
टीकार्थ-कालोदायी प्रबुद्ध हुआ और उसने प्रव्रज्या धारणकी इस बातको निरूपण करनेके लिये सूत्रकारने 'तेणं कालेणं' इत्यादि सूत्र कहा है। 'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे महाकहापडिवन्ने यावि होत्था' उसकाल और उस समयमें श्रमण भगवान् महावीर प्रवन्धरूपसे धर्मकथा कर रहे थे अर्थात् परिषदको धर्म कथाके प्रबन्ध द्वारा धर्मोपदेश करने में लगे हुए थे इसी अवसर पर 'कालोदाईय तं देसं हव्वं आगए' कालोदायी उस स्थान पर महावीर प्रभु बिराजे थे उस प्रदेशमें शीघ्र आ गया 'कालोदाई' ति समणे भगवं महावीरे कालोदाई एवं वयासी' हे कालोदायिन् ! ऐसा संबोधन करके उन कालोदायीसे इस प्रकार कहा 'से शृणं तुम्हाणं कालोदाई! अन्नया कयाइ एगयओ सहियाणं समुवागयाणं संनिविठ्ठाणं तहेव जाव'
ટીકાઈ- કાલેદાયી પ્રબુદ્ધ થયું અને તેણે પ્રવજ્યા ધારણ કરી, આ વાતનું सूत्र॥२ मा सूत्र २ नि३५५५ ४२ छ- 'तेण कालेण तेण समएण समणे भगवं महावीरे महाकहापडिवन्ने यावि होत्था' ते ॥णे भने ते समये श्रम ભગવાન મહાવીર શ્રાવકને કથાના પ્રબન્ધ દ્વારા ધર્મોપદેશ દેવામાં પ્રવૃત્ત હતા. બરાબર में अक्सरे (कालोदाई य तं देस हव्व आगए) यी त स्थान- ४५i महावीर प्रभु विमान उता त्यां- धolar (राथी मानी पडयो. 'कालोदाइ'
सहायी !' 'त्ति समणे भगवं महावीरे कालोदाइं एवं वयासी' मे समाधान કરીને, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તે કાલેદાયીને આ પ્રમાણે કહ્યું
___ 'से गुण तुम्हाण कालोदाई! अनया कयाइं एगयओ सहियाणं समुवागयाण संनिविट्ठाण तहेव जाव' हे uatul ! तमे शत्रोहायी, शाatil,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०६
भगवतीसगे दायिन् ! तत् नूनं निश्चितं खलु युष्माकं='शैलोदायी, शैवालोदायी, उदयः, नामोदयः, नर्मोदयः, अन्यपालकः, शैलपालकः, शङ्खपालकः, सुहस्ती, गाथापतिः, इत्येतेषां मित्राणाम् अन्यदा = एकदा कदाचित् अद्य एकस्मिन् समये सहितानां - सहस्थितानाम् एकतः समुपागतानाम् = स्वस्वस्थानेभ्यः समागतानां, सन्निविष्टानाम् = समूहतया स्थितानां तथैव पूर्ववदेव यावत्संनिषण्णानाम् सम्यक्तयोपविष्टानाम् 'अयमेयारूवे ' इत्यारभ्य 'रूविकायं अजीवकायं पण्णवेइ' इति पर्यन्तः पाठः संग्राह्यः । ‘से कहमेयं मन्ने एवं ? तत् कथमेतत् मन्ये एवम् ? कथमेतत् ज्ञातपुत्रप्रतिपादितम् अस्तिकाय स्वरूपम् एवं यथोक्तरूपं मन्ये ? इत्येवं कथयतां युष्माकम्, अयमेतद्रूपो मिथः कथासमुल्लापः यः अस्तिकायविषयको वार्तालापः समुत्पन्नः, 'से गूण कालोदाई ? अढे समटे ?' हे कालोदायिन् ! स नून-निश्चितम् अर्थः अस्तिकायहे कालोदायिन् ! तुम ‘शैलोदायी, शैवालोदायी, उद्दय, नर्मोदय, अन्यपालक, शैलपालक, शङ्खपालक, नामोदय, मुहस्ती, और गाथापति' सब इन मित्रों का जो कि अपने २ स्थानसे आकर एकत्र उपस्थित हुए थे और समूह रूप में आनन्दोल्लास के साथ मिलकर बैठे हुए थे किसी एक समय 'अयमेयारूवे मिहोकहा समुल्लावे समुपजित्था' यह इस प्रकार का अस्तिकायविषयक वार्तालाप हुआ था। 'अयमेयारूवे' यहां से लेकर 'विकायअजीवकायं पण्णवेइ' यहां तक का पाठ यहां पर ग्रहण करना चाहिये । 'से कहमेय मन्ने एवं' अतः ज्ञातपुत्र प्रतिपादित अस्तिकाय का स्वरूप ऐसा कैसे माने इस प्रकार कहने वाले आप लोगों का यह इसरूप अस्तिकाविषयक वार्तालाप हुआ था। ‘से गूणं कालोदाई ? अढे मध्य, नाभाय, न हय, अन्यथा, शैया, शमया, सुरती सन यापति' વગેરે મિત્રો, એક દિવસ જ્યારે પિતપતાને સ્થાનેથી આવીને સમૂહરૂપે એકત્ર થઈને मानोसा पूर्व मेसीने पातयात ४२ता हुता, त्यारे 'अयमेयारूवे मिहो कहा समुल्लावे समुपज्जित्था' तमारी ये मस्तियन विषयमा २मा प्रश्न वाता५ ययो डतो. 'अयमेयारूवे' थी श३ रीने 'विकायं अजीवकाय पण्णवेड' मही સુધીને પાઠ આ વાર્તાલાપનું કથન કરવા માટે ગ્રહણ કરો. તમે એવું કહેલું કે 'से कहमेय मन्ने एवं' शातपुत्र महावीर द्वारा प्रतिपाहित मस्तियर्नु मे સ્વરૂપ કેવી રીતે માની શકાય? આપ લેકેની વચ્ચે અસ્તિકાયના વિષયમાં આ
५॥ ता. 'से गूण कालोदाई ! अद्वे समढे ?' 3 saal !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.१० सू.२ कालोदायिप्रबोधनिरूपणम् ८०७ स्वरूपविषयः समर्थः? सत्यरूपो वर्तते नु ? इति कालोदायिनं प्रति भगवतः कथनम् । कालोदायी माह-'हंता, अत्थि' हे भदन्त ! हन्त सत्यम् अस्ति. भवत्मतिपादितास्तिकायस्वरूपविषयकः अस्माकं मिथः कथासमुल्लापः संजातः। भगवानाह-'तं सच्चे णं एसमटे कालोदाई ! हे कालोदायिन् ! तत् सत्यो यथार्थः खलु अयमर्थः, 'अहं पंच अस्थिकायं पनवेमि' अहं पञ्च अस्तिकायान् प्रज्ञापयामि 'तं जहा-धम्मत्थिकायं, जाव-पोग्गलत्थिकार्य' तद्यथा-धर्मास्तिकायम् , यावत्-अधर्मास्तिकायम् , जीवास्तिकायम्, आकाशास्तिकायम्, पुद्गलास्तिकायम्, 'तत्थ ण अहं चत्तारि अस्थिकाए अजीवत्थिकाए समट्टे' कहो कालोदायिन ! यह अर्थ-मेरे द्वारा प्रतिपादित अस्तिकाय स्वरूप विषयक आप सब का वार्तालाप समर्थ है न ? अर्थात् आप लागों का ऐसा वार्तालाप अस्तिकाय के विषय में हुआ था ऐसा जो मैं कह रहा हूं वह सत्य कह रहा हूं न ? ऐसा जब भगवान् कालोदायी से कहा-तब उस कालोदायीने प्रभु से कहा-'हंता अत्थि' हां, भदन्त ! जैसा आप कह रहे हैं वैसा ही वार्तालाप हम लोगों का आप के द्वारा प्रतिपादित अस्तिकाय के स्वरूप के विषय में परस्पर में उस समय हुआ था। तब भगवान् ने कहा-'तं सच्चेणं एसमढे कालोदाई ! हे कालोदायिन् ! अस्तिकाय का स्वरूप जैसा मैंने कहा है वह सत्य है. इसमें संदेह करने के लिये कुछ कारण नहीं है. मैंने 'पंच अस्थिकाय पन्नवेमि' पांच अस्तिकाय कहे हैं। वे पांच अस्तिकाय इस प्रकार से हैं 'धम्मत्थिकायं जाव पोग्गलत्थिकार्य' धर्मास्तिकाय यावत् पुद्गलास्तिकाय, यहां यावत् शब्द से 'अधर्मास्तिकाय, जीवास्तिकाय, आकाशास्तिकाय' इन तीन अस्तिकायों का આપ લેકની વચ્ચે આ પ્રકારને વાર્તાલાપ થયો હતે તે વાત ખરી છે કે નહીં? त्यारे लाहायोमे यु- 'हता, अत्थि' , महन्त ! २५ ४ छ। तव वाता५ અમારી વચ્ચે અસ્તિકાયના સ્વરૂપને વિષે થયે હતે ખરે.
यारे मडावी२ प्रभुमे ४यु- 'तं सच्चेण एसमटे कालोदाई' હે કાલાદાયી! અસ્તિકાયના સ્વરૂપનું મેં જે પ્રતિપાદન કર્યું છે તે સત્ય જ છે. તેમાં સંદેહને જરી પણ અવકાશ જ નથી. મેં અસ્તિકાનું આ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કર્યું છે'पंच अत्थिकायं पनवेमि-तंजहा' में नीचे प्रमाणे पाय अस्तिय ४ा छ'धम्मत्थिकाय जाव पोग्गलस्थिकाय' (१) पारिताय, (२) मधमस्तिय, (3) वास्तिय, (४) मास्तिय सने (५) पुरातास्तिय.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०८
भगवतीस्ने अजीवतया पनवेमि' तत्र खलु पञ्चास्तिकायेषु मध्ये अहं चतुरः अस्तिकायान् अजीवकायान अजीवतया प्रज्ञापयामि तहेव जाव एगं च णं अहं पोग्गलस्थिकार्य रूविकाय अजीवकायं पनवेमि' तथैव यावत्, यावत्पदेन तद्यथा-धर्मास्तिकायम्, अधर्मास्तिकायम्, आकाशास्तिकायम्, पुद्गलास्तिकायम, एकं च खलु जीवास्तिकायम् अरूपिकायम्, प्रज्ञापयामि, तत्र खलु चतुरः अस्तिकायान् अरूपिकायान् प्रज्ञापयामीति । एकं च खलु अहं पुद्गलास्तिकाय रूपिकायम् अजीवकाय प्रज्ञापयामि । 'तए णं से कालोदाई समणं भगवं महावीरं एवं ग्रहण हुआ है। 'तत्थ गं अहं चत्तारि अस्थिकाए अजोवकाए अजीवतया पनवेमि' इनमें जो धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय एवं पुद्गलास्तिकाय ये चार अस्तिकाय हैं, ये अजीवकाय हैं और इन्हें हमने अजीवरूप से प्रतिपादित किया है। तात्पर्य कहने का यह है कि अस्तिकाय पांच कहे गये हैं- सो इनमें से 'अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः' धर्मास्तिकाय-आदि चार अस्ति काय अजीवकायरूप हैं। अतः ये अजीवरूप से प्रतिपादित हए हैं। 'तहेव जाव एगंच णं अहं पोग्गस्थिकाय रूविकाय पनवेमि' तथा जो पुद्गलास्तिकाय है वह अजीवकाय होते हुए भी रूपिकायरूप है-शेष तीन अस्तिकाय रूपिकायरूप नहीं हैं अरूपिकायरूप हैं । इसी तरह से जीव भी अरूपिकायरूप हैं। क्योंकि मूलतः इन सब अरूपिकायों में रूपादि पुद्गल के गुण नहीं पाये जाते हैं। 'तए णं से कालोदाई समणं भगवं महावीरं एवं वयासी' इसके बाद उस 'तत्थण अहं चत्तारि अस्थिकाए अजीवकाए अजीवतया पनवेमि' तेमांना ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પુદગલાસ્તિકાય, એ ચાર અસ્તિકા અછવકાય છે, તેથી તેમનું મેં અછવરૂપે પ્રતિપાદન કર્યું છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે मस्तिय पांय या छे. तेभांथी 'अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुदगला' मास्तिय આદિ ચાર અસ્તિકાય અવકાયરૂપ છે, તેથી તેમનું અજવરૂપે પ્રતિપાદન કરાયું છે. 'तहेव जाव एग च ण अहं पोग्गलत्थिकायं रूविकाय पन्नवेमि' तथा પુદગલાસ્તિકાય છે તે અછવકાય તેવા છતાં પણ રૂપી કાયરૂપ છે, બાકીના ત્રણ અસ્તિકાય રૂપી કાયરૂપ નથી- પણ અરૂપીકાયરૂપ છે. એ જ પ્રમાણે જીવ પણ અરૂપીકાયરૂપ છે. કારણ કે મૂલતઃ આ બધાં અરૂપીકામાં રૂપાદિ ગુગલના ગુણ રહેલા होत नका. 'तएणं से कालोदाई समण भगव' महावीरं एवं वयासी-" ત્યારબાદ કાલેદયીએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ્યું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममयचन्द्रिका टोका श. ७ उ. १० सू. २ कालोदायिप्रबोधनिरूपणम्
८०९
वयासी' ततः खलु स कालोदायी श्रमणं भगवन्तं महात्रीरम् एवम् अवादीत्'एयं सिणं भंते ! धम्मत्थिकार्यसि, अधम्मत्थिकार्यसि, आगासत्थिकार्य सि, raantire अजीव काय सि' हे भदन्त ! एतस्मिन् खलु धर्मास्तिकाये, अधर्मास्तिकाये. आकाशास्तिकाये, अरूपिकाये अजीबकाये 'चक्किया केई आसइत्तए वा, सइत्तए वा, चिट्ठित्तए वा, निसीइत्तए वा, तुयट्टित्तए वा ?' शक्नुयुः समर्थाः भवेयुः किं केचित् पुरुषाः आसितुम् = सामान्यत उपवेष्टुं वा शयितुं वा, स्थातुं वा, निषत्तुं वा, = विशेषत उपवेष्टुम् त्वग्वर्तयितु = पार्श्वपरिवर्तनं कर्तुं वा ? | भगवान -' इसम कालोदाई !" हे कालोदायिन् नायमर्थः समर्थः, धर्मास्तिकायादित्रयाणामरूपितया अजीवतया च तत्र उपवेशनादिकं कर्तुं न
कालोदायी ने श्रमण भगवान महावीर से ऐसा कहा - 'एयंसि णं भंते ! धम्मत्थिकार्यसि. अधम्मत्थिकाय सि, आगासत्धिकाय सि, अरूविकास अजीवकार्यसि चक्किया केईआसइत्तए वा, सहत्तए वा, चिट्ठित्तए वा, निसीहत्तए वा, तुयद्वित्तए था' हे भदन्त ! क्या कोई पुरुष ऐसे हैं जो इन धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकायरूप अरूपिकाय में तथा अजीवकायरूप इन धर्मास्तिकायादिकों में और पुद्गलास्तिकाय में बैठने के लिये, सोने के लिये, ठहरने के लिये, नीचे बैठने के लिये, तथा करवट बदलने के लिये समर्थ हों ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'णो इणट्टे समट्ठे कालोदाई' हे कालोदायिन् ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । क्योंकि धर्मास्तिकायादिक तीन अस्तिकाय अरूपी होने के कारण तथा अजीव होने के कारण उनमें कोई भी प्राणी उपवेशन आदि करने के लिये समर्थ
'एयंसि ण भंते! धम्मत्थिकार्यसि, अधम्मत्थिकार्य सि, आगासत्थिकाय सि अरूविकास अजीवायंसि चकिया केई आसइत्तए वा, सइत्तए वा, चिट्ठित्तए वा, निसीइत्तए वा, तुयट्टित्तए वा' हे लहन्त ! शुं । पुरुषो गोवा होय छे है જે આ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાયરૂપ અરૂપીકાયમાં તથા અજીવકાયરૂપ તે ધર્માસ્તિકાય આાિમાં અને પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં બેસવાને માટે, સુવાને માટે, રહેવાને માટે, નીચે બેસવાને માટે, ઉઠવાને માટે તથા પડખું બદલવાને માટે સમર્થ હાય છે?
असोहायीना या अननो उत्तर आता भगवान महावीर हे छे- ' णो इणट्ठे समट्ठे, कालोदाई !' असे हाथी ! मेनुं संभवी शतु नथी । धर्मास्तिमाय આદિ ત્રણ અતિકાયરૂપી હાવાને કારણે તથા અજીવ હાવાને કારણે તેમાં કેઇપણ જીવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१०
भगवतीसूत्रे
केsपि समर्थाः भवेयुरिति भावः । किन्तु 'एगंसिणं पोग्गलत्थिकार्यसि रूविकार्य सि अकासि चकिया केई आसइत्तए वा, सइत्तए वा, जाव तुयट्टित्तए वा ?" एकस्मिन् खलु पुद्गलास्तिकाये अजीवकाये शक्नुयुः अवश्यं समर्थाः भवेयुः केचित् पुरुषाः आसितुं वा, शयितुं वा, यावत् स्थातुं वा निपत्तुं वा, स्ववर्तयितुं वा ? तस्य हि पुद्गलास्तिकायस्य अजीवत्वेऽपि रूपितया तत्रोपवेशनादिकं कर्तुं समर्था भवेयुरितिभावः । कालोदायी पृच्छति - 'एयंसि णं भंते ! पोरगत्थिकार्यसि रूविकार्यसि, अजीवकार्यसि' हे भदन्त ! एतस्मिन खलु पुद्गलास्तिकाये रूपिकाये अजीबकाये 'जीवाणं पात्रा कम्मा पावफलविचागसंजुत्ता कज्जति ?' जीवानां जीवसम्बन्धीनि पापानि पापजनका
नहीं हो सकता है । किन्तु ' एगंसि णं पोग्गलत्थकार्य सि अजीवकार्यसि चकिया केई आसहत्तए वा, सइत्तए वा जाव तुयद्वित्तए वा' एक जो पुद्गलास्तिकाय है कि जो रूपीकाय और अजीवकाय है उसमें प्राणी बैठने के लिये, शयन करने के लिये, यावत् - ठहरने के लिये, नीचे बैठने के लिये, तथा करवट बदलने के लिये अवश्य समर्थ हैं। क्यों कि यह पुद्गलास्तिकाय अजीवरूप एवं रूपीकाय रूप है- इसलिये उसमें प्राणी जन बैठने की, सोने की तथा ठहरने आदि की क्रिया कर सकते हैं । अब कालोदायी पूछते हैं- 'एयसि णं भंते! पोरगलत्थिकार्यसि रूविकार्य सि अजीवकार्यंसि जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कज्जंति ? ' हे भदन्त ! इस पुद्गलास्तिकाय में जो कि रूपीकायरूप और अजीवउपवेशन (ञेसवानी डिया) आदि खाने समर्थ हो शस्तो नथी. परंतु 'एगंसि णं पोगलत्थिकार्यसि रूविकार्यसि अजीवकार्यंसि चक्किया केइ आसइत्तए वा, सनए वा, जात्र तुयद्वितए वा' उपाय भने अवश्य ने युङ्गसास्तिप्राय छे, તે એકમાં જ કાઇપણ જીવ બેસવાને, ઉઠવાને. સૂવાને, રહેવાને તથા પામુ` બદલવાને અવશ્ય સમર્થ હોય છે, કારણ કે આ પુદ્ગલાસ્તિકાય અજીવરૂપ અને રૂપીકાયરૂપ છે, તેથી તેમાં જીવે બેસવાની, ઉડવાની, સૂવાની આદિ ક્રિયા કરી શકે છે.
हुवे असोदायी महावीर अमुने सेवा प्रश्न पूछे छे - 'एयंसि णं भंते ! पोग्गलन्थिकार्यसि रूविकार्यंसि अजीवकार्यसि जीवाणं पात्राकम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजंति ? ' हे लहन्त ! ३यीयय भने अलवाया गयाસ્તિકાયમાં, જીવેાના પાપજનક કર્યું કે જે પાપના દુઃખરૂપ વિષાક (ફળ)થી યુકત હાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.१० सू.२ कालोदायिप्रबोधनिरूपणम् ८११ नि खलु कर्माणि पापफलविपाकसंयुक्तानि पापस्य यत् फलं दुःखं तल्लक्षणो विपाकः परिणामः भोगइत्यर्थः तेन संयुक्तानि, सम्बद्धानि, क्रियन्ते भवन्ति किम्, रूप्यजीवकायरूपे पुद्गलास्तिकाये जीवसम्बन्धीनि पापकर्माणि अशुभफललक्षणविपाकदायीनि भवन्ति किमित्यर्थः 'णो इणटे समढे कालोदाई !' नायमर्थः समर्थः हे कालोदायिन् ! अयं भावः जीवसम्बन्धीनि पापकर्माणि अशुभफल विपाकदायीनि पुद्गलास्तिकाये न संभवन्ति, तस्य अचेतनत्वेन सुखदुःखाभावात् । 'एयसि भंते' जीवत्थिकासि अरूविकायंसि जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजति' हे भदन्त ! एतस्मिन खलु जीवास्तिकाये अरूपिकाये जीवानां खलु पापानि पापजनकानि कर्माणि पापफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते भवन्ति ? हंता कन्जंति' हन्तं !, क्रियन्ते भवन्ति । जीवास्तिकाये कायरूप है जीवों के पापजनक कर्म-जीव संबंधी पापजनककर्म जो कि पाप के फल-दुःखरूप विपाक-भोग से युक्त होते हैं क्या ? तात्पर्य पूछने का यह है कि अशुभफलरूप विपाक देने वाले जीव. संबंधी पापकर्म रूपी तथा अजीवकायरूप पुद्गलास्तिकाय में होते हैं क्या ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णो इणढे समढे' हे कालोदायिन् ! यह अर्थ समर्थ नहीं है क्यों कि अशुभ फलरूप विपाकदायक जीव संबंधित पापकर्म अचेतन होने के कारण पुद्गलास्तिकाय में सुखदुःखवेदन नहीं करा सकते हैं- इस लिये जीवसंबंधी पापकर्म का फल पुद्गलास्तिकाय में नहीं होता है। 'कालोदाई ! एयसि णं जीवत्थिकायसि अरूविकार्यसि जीवाणं पावा कम्मा पाव फल विवागसंजुत्ता कजति' पर हां कालोदायिन् ! जो जीवास्तिकाय है कि जिसे अरूपीकायरूप कहा गया है उसमें जीवसंबंधी पापजनक कर्म છે, તેનો સદ્દભાવ હોય છે ખરે? આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે- અશુભ ફળરૂપ વિપાક દેનારા જીવના પાપકર્મોને રૂપી તથા અછવકાયરૂપ પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં શું સદ્ભાવ हाय छे ? उत्तर- 'णो इणट्रे समटे साहायी! मे सलवी शतु नथी કારણ કે અશુભ ફળરૂપ વિપાકદાયક જીવના પાપકર્મો અચેતન હેવાને કારણે પુલાસ્તિ કાયમાં સુખ – દુઃખનું વૈદન કરાવી શકતાં નથી, તે કારણે જીવના પાપકર્મોનું ફલ Yसास्तियमi Anी शतु नथा. 'कालोदाई ! एयसि णं जीवत्थिकायसि अरूविकायंसि जीवाणं पावाकम्मा पावफलविवागसंज्जुत्ता कज्जति' परन्तु હે ક લદાયી ! અરૂપી કાયરૂપ જે જીવાસ્તિકાય છે, તેમાં જીવના પાપજનક કમ પાપફલરૂપ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१२
भगवतीसूत्रे पापानि कर्माणि पापफलविपाकसंयुक्तानि भवन्ति सचेतनत्वेन सुखदुःखसद्भावात् । 'एत्थ णं से कालोदाई संबुद्धे, समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ' अत्रअत्रान्तरे खलु स कालोदायी संबुद्धः प्रबोधं प्राप्तः सन् श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, 'दित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी' वन्दित्वा नमस्यित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'इच्छामि णं भंते ! तुम्भं अंतियं धम्म निसामेत्तए' हे भदन्त ! इच्छामि खलु युष्माकम् अन्तिके धर्मम् निशमयितुम् = श्रोतुम् ‘एवं जहा-खंदए, तहेव पन्चइए' एवं यथा स्कन्दकमुनिविषये द्वितीयशतके प्रथमोद्देशके उक्तं तथा अत्रापि बोध्यम् । तथा च-कालोदायी पापफलरूप विपाकवाले अवश्य होते हैं। क्यों कि पापकर्म अपना फल सचेतन में उत्पन्न करते हैं। जीवास्तिकाय सचेतन पदार्थ है अतः वह पाप फल रूप सुख दुःख का वेदन कर सकता हैइसलिये पापकर्म अपना फल उसी अस्तिकाय में उत्पन्न करते हैं। इस अस्तिकाय से भिन्न अन्य अस्तिकायों में नहीं। 'एत्थ णं से कालोदाई संबुद्धे इस के बाद वे कालोदायीप्रबाधको प्राप्त हो गये सो 'समणं भगव महावीरं वंदइ, नमसइ' उन्होंने श्रमण भगवान महावीरको वंदनाकी, उन्हें नमस्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' वन्दना नमस्कार कर फिर उन्होंने प्रभुसे ऐसा कहा 'इच्छामि णं भंते । 'तुम्भं अंतियं धम्म निसामेत्तए' हे भदन्त ! मैं आपके पास धर्म सुनना चाहता हूं । ' एवं जहाखंदए तहेव पव्वइए' सो जैसा स्कन्दक मुनिके विषयमें द्वितीय शतकमें प्रथम उद्देशकमें कहा गया है उसी प्रकारका कथन यहाँ વિપાકવાળાં અવશ્ય હોય છે. કારણ કે પાપકર્મ પિતાનું ફળ સચેતનમાં ઉત્પન્ન કરે છે. જીવાસ્તિકાય સચેતન પદાર્થ છે, તેથી તે પાપફલરૂપ સુખદુઃખનું વેદન કરી શકે છે. તે કારણે પાપકર્મો પિતાનું ફળ એ જ અસ્તિકામાં ઉત્પન્ન કરે છે. તે અસ્તિકાય સિવાયના બીજા અસિતકામાં પાપકર્મો પિતાનું ફળ ઉત્પન્ન કરી શકતાં નથી.
___ "एत्थणं से कालोदाई संबुन्द्रे' मस्तियना २१३५नुं २मा प्रमाणे प्रतिपादन aiमनीने सोयी प्रभाष पाभ्या. त्या२मा 'समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसई' तणे श्रम सगवान महावीरने ४ नमः४।२ ४ा. वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी' qg-भ२४.२ ४रीन ते महावीर प्रभुने २मा प्रमाणे प्रद्यु- 'इच्छामि णं भंते ! तुभं अंतियं धम्म निसामेत्तए' हे महन्त ! आपनी पासे धन-धना स्व३पने सामवानी भारी अमिताका छे. 'एवं जहा खंदए तहेव पव्वइए, २४६३ અણગારના વિષયમાં બીજા શતકને પહેલા ઉદેશકમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७३.१० सू.३ शुभाशुभकर्मफलनिरूपणम् ८१३ संप्रबुद्धो भूत्वा प्रव्रजति, 'तहेव एकारस अंगाई जाव विहरई' तथैव एकादश अङ्गानि सामायिकादीनि एकादशाङ्गानि अधीते, इत्यादि, यावत्-विचित्रैस्तपः कर्मभिरात्मानं भावयन् विहरति-तिष्ठति ॥सू० २॥
शुभाशुभकर्मफलविषये कालोदायिवक्तव्यता । जीवानां शुभाशुभकर्मफलविपाकं प्रदर्शयन्नाह-'तए णं' इत्यादि । ___ मूलम्-'तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई रायगिहाओ णयराओ गुणसिलयाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्वमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ । तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नाम नयरे गुणसिलए नामं चेइए होत्था । तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइं जाव समोसढे । परिसा जाव पडिगया । तए णं से कालोदाई अणगारे अण्णया कयाइं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवाच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-अस्थि णं भंते ! जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजंति ? हंता, अस्थि । कहं णं भंते ! जीवाणं पावा कम्मापावफलविवागसंजुत्ता कति ? कालोदाई ! स जहा नामए केइ पुरिसे मणुन्नं थालीपागसुद्धं पर भी जानना चाहिये । अर्थात् स्कन्दककी तरह ये भी भगवान के पास प्रव्रजित हुवे । तथा च कालोदायीने संप्रबुद्ध होकर दीक्षा धारण करली 'तहेव एकारस अंगाई जाव विहरह' और बादमें उन्होंने ग्यारह अङ्गोंका अध्ययन किया ॥ सू० २ ॥
એવું કથન અહીં પણ સમજવું. એટલે કે સ્કન્દકની જેમ કાલેદાયીએ પણ પ્રવજ્યા
॥४॥२ ४२१. 'तहेच एक्कारसअंगाई जाव विहरइ' तेभरे ५ २४.६ અણગારની જેમ અગિયાર અંગેનું અધ્યયન કર્યું. મેં સૂ રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्रे अटारसवंजणाउलं विससंमिस्सं भोयणं भुंजेज्जा, तस्स गं भोयणस्स आवाए भद्दए भवइ, तओ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे दुरूवत्ताए, दुगंधत्ताए,जहा महासवए, जाव भुजो भुजो परिणमइ, एवामेव कालोदाई ! जीवाणं पाणाइवाए, जाव-मिच्छादसणसल्ले, तस्स णं आवाए भदए भवइ, तओ पच्छा विपरिणममाणे विपरिणममाणे दुरूवत्ताए जाव भुजो भुजो परिणमइ, एवं खलु कालोदाई ! जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजंति। अस्थि णं भंते ! जीवाणं कल्लाणा कम्मा कल्लाणफलविवागसंजुत्ता कज्जति ? हंता, अस्थि । कहं णं भंते! जीवाणं कल्लाणा कम्मा जाव कति ? कालोदाई ! से जहानामए केइ पुरिसे मणुण्णं थालीपागसुद्धं अट्ठारसवंजणाउलं ओसहमिस्सं भोयणं भुंजेज्जा, तस्स णं भोयणस्स आवाए नो भदए भवइ, तओ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे सुरूवत्ताए, सुवन्नत्ताए, जाव सुहत्ताए, नो दुक्खत्ताए भुजो मुज्जो परिणमइ, एवामेव कालोदाई ! जीवाणं पाणाइवायवेरमणे जाव परिग्गहवेरमणे, कोहविवेगे, जाव मिच्छादसणसल्लविवेगे, तस्स णं आवाए नो भदए भवइ, तओ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे सुरूवत्ताए, जाव-नो दुक्खत्तोए भुजो भुजो परिणमइ, एवं खलु कालोदाई ! जीवाणं कल्लाणा कामा जाव कति ॥ सू० ३ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१०मु. ३ शुभाशुभकर्मफलनिरूपणम् ८१५
छाया-ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः अन्यदा कदाचित् राजगृहाद् नगराद् गुणशिलकाच्चैत्यात् प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य बहिर्जनपदविहारं विहरति । तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरं, गुणशिलकं नाम चैत्यमासीत् । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः अन्यदा कदाचित यावत् समवमृतः। पर्षत् यावत् प्रतिगता । ततः खलु स कालोदायी अनगारः
शुभाशुभ कर्मफलके विषयमें कालोदायीकी वक्तव्यता'तएणं समणे भगवं महावीरे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तए णं समणे भगवं महावीरे अभया कयाइं रायगिहाओ जयराओ गुणसिलयाओ चेझ्याओ पडिनिकखमइ) इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर किसी एक समय राजगृह नगरसे तथा उस गुणशिल चैत्यसे निकले । (पडिनिक्खमित्ता) निकलकर वे (बहिया जणवयविहारं विहरइ) बाहरके देशोंमें विहार करने लगे (तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे गुणसिलए नामं चेहए होत्था) उस काल और उस समयमें राजगृह नगरमें गुणशिलक नामका एक चैत्य था (तएणं समणे भगव महावीरे अन्नया कयाइं जाव समोसढे) उसमें किसी एक समय श्रमण भगवान् यावत् पधारे। (परिसा जाव पडिगया) परिषदा यावत् पीछे चली आई । (तएणं से कालोदाई अणगारे अण्णया कयाइं जेणेव समणे भगवं महावीरे
શુભાશુભ કર્મફલના વિષયમાં કાલદાયીની વકતવ્યતા'तएणं समणे भगवं महावीरे' त्याह
सूत्रार्थ- ( तएणं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइं रायगिहाओ जयराओ गुणसिलयाओ चेइयाओ पडिणिक्खमइ ) त्या२ मा ४ ४ समये ભગવાન મહાવીરે રાજગૃહ નગરના તે ગુણશિલ રૌત્યમાંથી વિહાર કર્યો. (पडिनिक्खमित्ता) त्यांथी नीजीने (पहिया जणवयविहारं विहरइ) तेस मारना प्रदेशमा विहा२ ४२वा वाया. (तेणं कालेणं तेणं समए णं रायगिहे नामं नयरे गुणसिलए नाम चेइए होत्था) ते णे मने ते समये २०४७ नगरमा शुशुशिल: नामे सत्य तु. (तएणं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइं जाव समोसढे)
४ समये श्रम भगवान महावीर ते मोत्यमा पयार्या. (परिसा जाब पडिगया) મહાવીર પ્રભુની ધર્મદેશના સાંભળવા માટે પરિષદા ત્યાં આવી અને ધર્મોપદેશ શ્રવણ रीने परिषहा विसरा B. (तएणं से कालोदाई अणगारे अण्णया कयाई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे अन्यदा कदाचित् यत्रैव श्रमणो भगवान महावीरः तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीतअस्ति खलु भदन्त ! जीवानां पापानि कर्माणि पापफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते ? हन्त, अस्ति । कथं खलु भदन्त ! जीवानां पापानि कर्माणि पापफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते ? कालोदायिन् तत् यथा नाम कश्चित् पुरुषः मनोज्ञं स्थालीपाकशुद्धम् अष्टादशव्यञ्जनाकुलं विषसंमिश्रं भोजनं भुञ्जीत, तस्य खलु भोजनस्य आपातो भद्रको भवति, ततः पश्चात् परिणमत् परिणमत् तेणेव उवागच्छद) इसके बाद वे कालोदायी अनगार किसी एक समय जहां श्रमण भगवान् थे वहां आये (उवागच्छित्ता समणं भगव महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी) वहां आकरके उन्होंने श्रमण भगवानको वंदना की, नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार पूछा (अस्थि णं भंते ! जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कज्जंति ) हे भदन्त ! जीवोंके पापकर्म पापफल विपाकवाले होते हैं क्या ? (हंता, अत्थि) हां, होते हैं । कहं णं भंते ! जीवाणं पावा कम्मा पापफलविवागसंजुत्ता कज्जति) हे भदन्त ! जीवोंके पापकर्म पापफलविपाकवाले कैसे होते है ? (कालोदाई ! से जहानामए केइ पुरिसे मणुन्न थालीपागसुद्धं अट्ठारसवंजणाउलं विससंमिस्सं भोयणं भुंजेजा) हे कालोदायिन् ! अनगार ! जैसे कोई पुरुष मनोज्ञसुन्दर, थालीमें कटाहीमें पकाये गये होनेसे शुद्ध, अठारह प्रकारके दालशाक जेणेव समणं भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ) त्या२ मा ४ मे सभये ते लोहायी असार, ज्या मडावीर प्रसु हता, त्यi माव्या. (उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नम सित्ता एवं वयासी) त्या भावाने. તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણા-નમસ્કાર કર્યો. વંદણુનમસ્કાર કરીને તેમણે महावीर प्रभुने मा प्रमाणे प्रश पूथ्य।- ( अत्थिणं भंते! जीवाणं पावाकम्मा पापफलविवागसंज्जुत्ता कज्जति ?) महत! वोना ५५४र्भाशुपापस३५. विपावा डाय छे ? (हंता, अत्थि) , खाय छे. (कह णं भंते ! जीवाणं पावाकम्मा पापफलविवागसंजुत्ता कज्जति ?) हे महन्त ! वोना पा५४ पा५६३५ विपावा वी शते हाय छ १ (कालोदाई! से जहा नामए केड पुरिसे मणुन्न थालीपागसुद्ध अट्ठारसवंजणाउलं विससंमिस्सं भोयणं मुंजेज्जा) હે કાલોદાયી! કઈ એક ધુરુષ મનેઝ (સુંદર) કડાહીમાં પકવવામાં આવેલ હોવાથી
HHHHHHH
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० सु० ३ शुभाशुभकर्मफलनिरूपणम्
८१७
दुरूपतया, दुर्गन्धतया यथा महास्रवे यावत् भूयो भूयः परिणमति, एवमेव कालोदायिन् । जीवानां प्राणातिपातः यावत्- मिथ्यादर्शनशल्यम्, तस्य खलु आपातः भद्रको भवति, ततः पश्चात् विपरिणमत् विपरिणमत् दुरूपतया यावत् भूयो भूयः परिणमति, एवं खलु कालोदायिन् ! जीवानां पापानि कर्माणि आदि व्यञ्जनोंसे युक्त ऐसे भोजनको जो कि विषसे मिला हुआ हो तो (तस्स णं भोयणस्स आवाए भद्दए भवइ तओ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे दुरूवत्ताए, दुर्गंधत्ताए, जहा महासवए जाव भुज्जो२ परिणमइ) उस भोजनका आपात प्रथम संसर्ग खाते समय में स्वाद तो अच्छा लगता है, पर इसके बाद वही भोजन जब पचने लगता है तब वह ख़राबरूपमें, दुर्गधरूपमें जैसा कि महास्रवमें कहा गया है उसके अनुसार बारंबार परिणमता रहता है ( एवामेव कालोदाई) जीवाणं पाणाइवाए जाव मिच्छादंसणसल्ले, तस्स णं आवाए भए भवइ तओ पच्छा विपरिणममाणे विपरिणममाणे दुख्वत्ताए जाव भुज्जोर परिणम ) इसी प्रकार हे कालोदायिन् ! जीवोंके प्राणातिपात यावत् मिथ्यादर्शन शल्य ये पापकर्म होते हैं । इनका आपात आरंभ कालिक संसर्ग तो शोभन लगता है पर इसके बाद जब ये उदयकाल में प्राप्त होते हैं तब दुरूपरूपमें ये बारंबार परिणमते रहते हैं । सुखरूपमें नहीं परिणमते हैं । ( एवं खलु कालोदाई !
शुद्ध, १८ प्रहारना हाल, શાક આદિ વ્યંજનાથી યુકત ભાજનને ખાય છે પણ તે लोभनभां विष भेजववामां आवे छे. (तस्स णं भोयणस्स आवाए भद्दए भवइ, तओ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे दुरूवत्ताए, दुगंधत्ताए, जहा महासवए जात्र भुज्जोर परिणमई) ते मोनो यात પ્રથમ સંસ– ખાતી વખતના સ્વાદ તે સારા લાગે છે, પણ ત્યાર ખાદ જ્યારે તે ભેાજન પચવા માંડે છે, ત્યારે તે ખરાખરૂપે, દુગ ધરૂપે, મહાસત્રમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે તે પ્રમાણે, વારંવાર પરિણમતુ २ . (varta कालोदाई) डे सहाथी ! मे ४ प्रमाणे (जीवाणं पाणाइत्राए जाव मिच्छादंसणमल्ले, तस्स णं आवाए भए भवइ, तो पच्छा विपरिणममाणे विपरिणममाणे दुरूवत्ताए जात्र भुज्जो भुज्जो परिणम ) वानां प्राशातियात થી લઈને મિથ્યાદ નશલ્ય પન્તના પાપકમેના આપાત-પ્રથમ સૌંસ`-તે સુખદાયક લાગે છે, પણ ત્યાર બાદ જ્યારે તે પાપકર્માં ઉદયમાં આવે છે, ત્યારે તેઓ ખરાખરૂપે दु:म३ये वारंवार परिशुभता रहे हे ते पाप सुम३ये परिशुभतां नथी. ( एवं खलु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
-
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१८
भगवतीमत्रे पापफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते । अस्ति खलु भदन्त ! जीवानां कल्याणानि कर्माणि कल्याणफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते ? हन्त,. अस्ति, कथं खलु भदन्त ! जीवानां कल्याणानि कर्माणि यावत् क्रियन्ते ? कालोदायिन् ! तत् यथा नाम कश्चित् पुरुषः मनोज्ञं स्थालीपाकशुद्धम् जीवाणं पावाकम्मा पावफलबिवागसंजुत्ता कज्जंति ) इस तरहसे हे कालोदायिन् ! जीवोंके पापकर्म पापफलविपाक घाले होते हैं। (अस्थि ण भंते ! जीवाणं कल्लाणा कम्मा कल्लाणफलविवागसंजुत्ता कज्जति) हे भदन्त ! जीवोंके कल्याणकर्म शुभकर्म क्या शुभफलरूप विपाकवाले होते हैं ? (हंता, अस्थि) हां, कालोदायिन् ! होते हैं ? (कहं गं भंते ! जीवाणं कल्लाणकम्मा कल्लाणफलविवागसंजुत्ता कज्जति)हे भदन्त ! जीवोंके कल्याणकर्म कल्याणफलरूप विपाकवाले कैसे होते हैं । (से जहा नामए केई पुरिसे मणुण्णं थालीपागसुद्ध अट्ठारसवंजणाउलं ओसहमिस्सं भोजणं भुजेजा तस्स णं भोयणस्स आवाए नो भद्दए भवइ, तओ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे सुरूवत्ताए, सुवन्नत्ताए जाव सुहत्ताए, नो दुक्खत्ताए भुजो भुजो परिणमइ एवामेव कालोदाई! जीवाणं पाणाइवायवेरमणे जाव परिग्गहवेरमणे ) जैसे कोई पुरुष मनोज्ञभोजनको जो कडाही आदिमें अच्छी तरह से पकाया गया हो कालोदाई ! जीवाणं पावाकम्मा पावफलविवाग संज्जुत्ता कज्जति) यी! આ રીતે છાનાં પાપકર્મો પાપફલ વિપાકવાળા – દુઃખરૂપ વિપાકવાળાં– હેાય છે. (अत्थिणं भंते ! जीवाणं कल्लागा कम्मा कल्लाणफलविवागसंज्जुत्ता कन्नति?) હે ભદન્ત! જીવોના કલ્યાણકર્મો–(શુભક) શું કલ્યાણુફળરૂપ- (શુભફળરૂપ) વિપાકવાળાં डाय छ? (हंता, अत्थि) , सोयी! wोना शुभी शुभ७३५ विti डाय छे.
(कहणं भंते ! जीवाणं कल्लाणकम्मा कल्लाणफलविवागसंजुत्ता कन्जति?) हे स६-! ७वानां शुमा शत शुम॥३५ qिuisini जाय छे ? (से जहा नामए केइ पुरिसे मणुण्णं थालीपागसुद्ध अट्ठारसवंजणाउल ओसहमिस्स भोजणं भुजेज्जा - तस्सणं भोयणस्स आवाए नो मद्दए भवइ, तो पच्छा परिणममाणे परिणममाणे सुरूवत्ताए, सुवन्नत्ताए जाव सुहत्ताए, नो दुक्खत्ताए भुजो मुजो परिणमइ, एवामेव कालोदाई ! जीवाणं पाणाइवायवेरमणे जाव परिग्गहवेरमणे ) 3 यी ! पुरुष ४ाडी माहिमा सारी रीते પકાવવામાં આવ્યું છે એવું, ૧૮ પ્રકારના શાક આદિ વ્યંજનવાળું, મનેઝ ભોજન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० सू.३ शुभाशुभकर्मफलनिरूपणम् ८१९ अष्टादशव्यञ्जनाकुलम् औषधिमिश्रं भोजनं भुञ्जीत, तस्य खलु भोजनस्य आपातः नो भद्रको भवति, ततः पश्चात् परिणमत् परिणमत् मुरूपतया, सुवर्णतया, यावत्-मुखतया भूयोभूयः परिणमति, एवमेव कालोदायिन् ! जीवानां प्राणातिपातविरमणम्. यावत्-परिग्रहविरमणम्, क्रोधविवेकः, यावत्मिथ्यादर्शनशल्यविवेकः, तस्य खलु आपातः नो भद्रको भवति । ततः पश्चात् अठारह प्रकारके व्यंजनोंवाला हों, परन्तु उसमें औषधि कडवी, कषायली आदि दवा मिलाई गई हो तो जैसे वह भोजन खाते समय स्वादमें तो अच्छा नहीं मालूम होता है, परन्तु जब उसका जैसे २ परिपाक होता है तब वह उस परिपाक कालमें वैसे२ सुखरूपसे अच्छे वर्णरूपसे, यावत् सुखरूपसे वारंवार परिणमाता है। बह दुःखरूपसे नहीं परिणामता है । इसी तरहसे हे कालोदायिन् ! जोवोंके लिये माणातिपात विरमण यावत् परिग्रह विरमण (कोहविवेगे जाव मिच्छादंसणसल्लविवेगे) क्रोधत्याग, यावत् मिथ्यादर्शन शल्यत्याग ये सब (तस्स णं आवाए नो भदए भवइ) प्रारंभमें ठीक नहीं लगते हैं परन्तु पीछे परिणामकालमें ये सब सुखरूपसे परिणमते हैं दुःखरूपसे नहीं परिणमते है। (एवं खलु कालोदाई । जीवाणं कल्लाणकम्मा जाव कजति) इस तरह हे कालोदायिन् ! जीवों के कल्याणकर्म कल्याणफलविपाक वाले होते हैं। इस सूत्र का भावार्थ ऐसा है कि कालोदायी ने प्रभु से લે છે, તે ભેજનમાં કડવી, તુરી આદિ ઔષધિઓ મેળવેલી છે, તો તે ભોજન જેવી રીતે ખાતી વખતે સ્વાદ આદિની અપેક્ષાએ તે સારું લાગતું નથી પણ જેમ જેમ તે ભજન શરીરમાં પચવા માંડે છે, જેમ જેમ તેનું પરિણમન થવા માંડે છે, તેમ તેમ તે ભેજન સુખરૂપે, સુંદર વર્ણરૂપે, સુંદર ગંધરૂપે વારંવાર પરિણમતું રહે છે. તે દુઃખરૂપે પરિણમતું નથી. એ જ પ્રમાણે, હે કાલેદાયી ! જીવોને પ્રાણાતિપાતથી પરિગ્રહ પર્યંતનાં पा५४ौना त्याग ४२वानुं (कोहविवेगे जाव मिच्छादसण सल्लविवेगे) मन यथा भियाशन पय-तना ५४ना त्याग ४२वार्नु म (तस्सणं आवाए नो भदए भवइ) શરુઆતમાં તે સારું લાગતું નથી, પણ પાછળથી પરિણામકાળે તે સુખરૂપે પરિણમે છે અને ત્યારે તેને સુખરૂપ વિપાક ને ભેગવવા મળે છે. તે શુભકર્મો દુઃખરૂપે परिशुभता नथी. (एवं खलु कालोदाई ! जीवाणं कल्लाणकम्मा जाव कजति) હે કાલેદાયી! એ પ્રમાણે કલ્યાણક કલ્યાણુફળરૂપ વિપાકવાળાં હોય છે. આ સૂત્રને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે- કાલેદાયીએ ભગવાનને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે “જીવોના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२०
भगवती सूत्रे
परिणमत् परिणमत् सुरूपतया यावत् नो दुःखतया भूयो भूयः परिणमति, एवं खलु कालोदायिन ! जीवानां कल्याणानि कर्माणि यावत् क्रियन्ते ॥ ३ ॥ टीका- 'तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई रायगिहाओ णयराओ, गुणसिलयाओ वेइयाओ पडिनिक्खमइ' ततः खलु श्रमणों भगवान् महावीर : ऐसा पूछा कि जीवों के पापकर्म पापफलरूप विपाक वाले किस प्रकार से होते हैं ? तो इसके उत्तर में प्रभुने उन्हें ऐसा समझाया है कि जिस प्रकार कोई व्यक्ति विष मिश्रित अच्छे मीठे भोजन को करता है तो जैसे वह भोजन खाते समय अच्छा, सुहावना लगता है, पर उसका अन्तिम परिणाम बहुत बुरा निकलता है इसी प्रकार पापकर्म सेवन करते समय तो अच्छे मालूम पडते है, पर इनका विपाक काल जोवों को बहुत ही दुःखदायी होता है । कुशलकर्मों का परिणामकाल इससे विपरीत होता हैकुशलकर्म करते समय तो जीवों को अरुचिकारक लगते हैं- पर जैसे उनका परिणाम होता है-वे उदय में आते हैं-तैसे खे सुहावने फलदायक जीवों को होते हैं। जैसे बढियां से बढियां भोजन कि जिसमें कडवी दवाई मिली हो भोजन करते समय अरुचि कारक होता है पर उसका परिणाम भविष्य में सुहावना होता बस इसी प्रकार से कल्याणकर्म कल्याणफलविपाक देने वाले होते
टीकार्थ - जीवों के शुभ और अशुभ कर्मोंका फलरूप विपाक किस तरह से होता है- इसी बात को दिखाने के लिये सूत्रकार ने પાપકમેમાં પાપફલરૂપ (દુઃખરૂપ) વિપાકવાળાં કેવી રીતે હોય છે ?' મહાવીર પ્રભુ એક સુંદર દૃષ્ટાન્ત દ્વારા તે પ્રશ્નનું સમાધાન કરે છે—કાઇ એક માણુસ સરસમાં સરસ પકવાના તૈયાર કરાવે છે. પરન્તુ તે પકવાનામાં ઘેાડુ વિષ મેળવવામાં આવે છે. હવે જ્યારે તે માણસ તે લેાજન ખાય છે, ત્યારે તે તેને તે ભેજન સારું લાગે છે, પણ તેનું અન્તિમ પરિણામ તે ઘણુ જ ખરાખ આવે છે. એ જ પ્રમાણે પાપકર્માંનું સેવન કરતી વખતે તે જીવાને મજા પડે છે, પણ તેના વિપાકકાળ જીવાને બહુ જ દુઃખદાયક થઇ પડે છે. શુભકર્માના પરિણામકાળ તેથી વિપરીત હૈાય છે. જેવી રીતે સારામાં સારા ભેજનમાં જો કડવી ઔષધિ મેળવવામાં આવી હાય તે તે ભેાજન ખાતી વખતે તા અરુચિકર લાગે છે. પણ ભવિષ્યમાં તે ભાજન સુખરૂપ પરિણામવાળું નિવડે છે, એ જ પ્રમાણે કલ્યાણકમ કરતી વખતે તે જીવાને અરુચિકારક લાગે છે, પણ ભવિષ્યમાં જયારે તેને શુભફ્લરૂપ વિષાક ભાગવવા મળે છે, ત્યારે જીવાને તે સુખદાયક થઇ પડેછે. ટીકા- જીવેાનાં શુભ અને અશુભ કર્મના ફળરૂપ વિપાક કેવા પ્રકારના હેાય છે, તેનું સૂત્રકારે આ સુત્ર દ્વારા પ્રતિપાદન કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને કાલેાદાયી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. १० सू० ३ शुभाशुभकर्मफलनिरूपणम् ८२१ अन्यदा एकदा कदाचित् राजगृहात् नगरात् गुणशिलकात् चैत्यात् = उद्यानात् प्रतिनिष्क्राम्यति=प्रतिनिर्गच्छति, 'पडि निक्खमित्ता बहिया जणचयविहारं विहर' प्रतिनिष्क्रम्य = निर्गत्य वहिः जनपद विहारं जनपदस्य जनपदे वा विहारः जनपदविहारस्तं विहरति, ' तेणं कालेणं तेणं समरणं रायगिहे नामं नयरे गुणसिलए चेइए होत्था' तस्मिन् काले तस्मिन् समये खलु रायगृहं नाम नगरं गुणशिलकं चैत्यम् - उद्यानम् आसीत्, 'तर णं समणे भगवं महावीरें अन्नया कयाइ जाव समोसढे, परिसा जाव पडिगया' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः अन्यदा कदाचित् यावत् - समवसृतः पर्षत् यावत् - भगवतः यह सूत्र कहा है । इसमें कालोदायी अनगार और भगवान महावीर का प्रश्नोत्तर प्रकट किया गया है-प्रसंग इस प्रकार से है'तणं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइं रायगिहाओ णयराओ गुणसिलयाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ' इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर किसी एक दिन राजगृहनगर से और गुणशिलक चैत्य से बाहर विहार करनेके लिये निकले । 'पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरह' वहां से निकल कर वे दूसरे देशों में विहार करने लगे । 'तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे गुणसिलए चेइए होत्था' इस काल और उस समय में राजगृह नाम का नगर था, उसमें गुणशिलक नाम का चैत्य था- उद्यान था 'तरणं समणे भगवं महावीरे अनया कयाई जाव समोसढे परिसा जाव पडिगया' एक समय की बात है कि भगवान् महावीर बाहर देशों में विहार करते
અને મહાવીર પ્રભુ વચ્ચે જે સંવાદ થયા હતા, તે આ સૂત્રમાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યો छे. प्रसंग या प्रमाणे मन्या हता. 'तरणं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई रायगिहाओं यराओ गुणसिलयाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ' त्यारमाह દિવસે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર રાજગૃહ નગરના તે ગુણુશિલ ચૈત્યમાંથી વિહાર કરીને महार निडल्या. 'पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ' त्यांथी नाम्जीने तेथे। महारना प्रदेशामां-गाम, नगर महिमां बिहार ४२वा लाग्या. 'तेणं कालेणं तेणं समए णं रायगिहे नाम नयरे गुणसिलए चेre होत्था' ते अणे मने સમયે રાજગૃહ નામે નગર હતુ, અને તે નગરમાં ગુરુશિલક નામનું ચૈત્ય હતું. 'तरण' समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई जाव समोसढे' मारना प्रदेशाभां विहार ४२तां ४२तां तेो मे हिवसे ते गुशुशिला भैत्यभां यधार्या परिसा जाक डिगया' धर्मोपदेश सांलणीने सोनी सला विजराठ गए. तेथे तपोताने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२२
भगवतीसो सकाशाद् धर्मोपदेशं श्रुत्वा प्रतिगता, 'तए णं से कालोदाई अणगारे अन्नया कयाई जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ' ततः खलु स कालोदायी अनगारः अन्यदा कदाचित् यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः, तत्रैव उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता समगं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी' उपागम्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत-'अत्थिणं भंते ! जीवाणं पावाकम्मा पावफलविवाग संजुत्ता कजति ? हे भदन्त ! अस्ति खलु जीवानां पापानि कर्माणि-प्राणातिपातादि-मिथ्यादर्शनशल्यपर्यन्तानि अष्टादश पापकर्माणि, पापफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते भवन्ति ? हुए यावत् उस गुणशिलक उद्यान में पधारे-धर्मका उपदेश सुनकर आई हुई परिषद् अपने २ स्थान पर वापिस गई । 'तएणं से कालोदाई अणगारे अन्नया कयाइं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छई' इसके बाद कालोदायी अनगार किसी एक समय जहां पर श्रमण भगवान महावीर थे वहां पर आये. 'उवागच्छित्ता' वहां आकर उन्होंने 'समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ' श्रमण भगवान महावीर को वंदनाकी 'वंदित्ता नमंसित्ता' वंदना नमस्कार करके फिर 'एवं वयासी' प्रभु से उनोंने इस प्रकार से पूछा-'अस्थि णं भंते ! जीवाणे पावाकम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजति' हे भदन्त ! जीवों के पापकर्म-प्राणातिपातआदि से लेकर मिथ्यादर्शन शल्य तक के अठारह १८ पापकर्म-पापफलरूप विपाकसे संयुक्त होते हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, अत्थि' हां, कालोदायिन् ! स्थाने पाछा श्या. 'तएण से कालोदाई अणगारे अन्नया कयाई जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छई' त्या२ मा ४।४ २४ समये सहायी मार orयां महावीर प्रभु विमान ता त्या माव्या. 'उवागच्छिता' या मावीन तेमाणे समण भगवं महावीरं वंदइ, नमसई' श्रम भगवान महापारने व भने नभ७।२ ४ा', 'वदित्ता नमसित्ता' भने । नभ२४।२ ४शन "एवं वयासी' तेमधे महावीर प्रसुने २मा प्रभारी प्रश्न पूछया- 'अत्थिण भंते ! जीवाणं पावाकम्मा पावफलविवागसजुत्ता कज्जति ? ' महन्त ! वान ५।५४ (प्रातिपात मा १८ पायौ ) शुं पा५५१३५ विभाजन डाय छ ? उत्तर- 'हता, अत्थि' હે કાલેદાયી ! છેના પાપકર્મો પાપફળરૂપ વિપાકવાળાં અવશ્ય હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ. १० मू.३ शुभाशुभकर्मफलनिरूपणम् ८२३ भगवानाह 'हंता, अत्थि' हन्त, सत्यम् अस्ति, कहणं भंते ! जीवाणं पावाकम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजति ?' कालोदायी पृच्छति-हे भदन्त ! कथं खलु जीवानां पापानि पापजनकानि कर्माणि पापफलविपाकसंयुक्तानि पापपरिणामलक्षणदुःखभोगसम्बद्धानि क्रियन्ते = भवन्ति ? भगवानाह'कालोदाई ! से जहानामए केइ पुरिसे मणुण्णं थालीपागसुद्धं अट्ठारसवंजणाउलं, विससंमिस्सं भोयणं मुंजेजा ? हे कालोदायिन् ! तद्यथा नाम कश्चित् पुरुषः मनोज्ञ सुन्दरं स्थालीपाकशुद्धं स्थाल्याम् कटायां 'कढाई' इति भाषाप्रसिद्धायाम् पाको यस्य तत् तादृशं च शुद्धं चेति तथाविधं भक्तदोषवनितमित्यर्थः अष्टादशव्यञ्जनाकुलम्, अष्टादशव्यञ्जनानि भोज्योपस्करणानि शालनकानि तैराकुलम् व्याप्तम् मिश्रितमित्यर्थः, व्यञ्जनानामष्टादशभेदाः यथासूबो १ निट्रनं २ चिय करंब ३ कंजी ४ य भजिया ५ रब्बा ६ । दुविहा ७ जूसो ८ ओसामणयं ९ अंबगरसो दसम १० ॥१॥ पाणगदव्यं तिविहं १३ कयलीफलमेव १४ सेचणं दवं १५ । गोरसदव्वाइ तिनि य १८ वंजणा दव्वाइं एयाइं ॥२॥
छाया-सूपो १ निष्ठान्नं २ चैव करम्बरं ३ कंजी ४ च भर्जिका ५ रब्बा ६ द्विविधा ७ यूषः ८ अवस्त्रावणं ९ आम्रकरसो दशमम् व्यञ्जनम् १० ॥१॥ पानकद्रव्यं त्रिविधं १३ कदलीफलमेव १४ सेत्रनं १५ द्रव्यम् । गोरस द्रव्याणि त्रीणि च १८ व्यञ्जनद्रव्याणि एतानि ॥२॥ विशेषतः स्थानाङ्ग-मूत्रे तृतीयस्थाने विलोकनीयाः । एतादृशं व्यञ्जनमिश्रं सुन्दरमपि भोजनं होते हैं। पुनःकालोदायी प्रभु से पूछते हैं-'कहं णं भंते ! जीवाणं पावाकम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजति' हे भदन्त ! जीवों के पापकर्म पापफलरूप विपाकवाले-पापपरिणामरूप दुःख भोग वाले-कैसे होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं कि-'कालोदाई !' हे कालोदायिन् ! 'से जहा नामए केइपुरिसे मणुण्णं थालीपागसुद्धं अट्ठारसवंजणाउलं विससंमिस्सं भोयणं भुजेज्जा ?' जैसे कोई मनुष्य मनोज्ञ-सुन्दर कडाही में पकाये गये होने से शुद्ध अच्छी तरह से पके हुए___सहायान प्रश्न- 'कह णं भंते ! जीवाणं पावाकम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजति ?' हे महन्त ! छान! पा५ ५।५५६३५ वि५४ini - पापना परिणाम३५ : i- वी शताय छे ? उत्तर- 'कालोदाई! 3 सहायी! 'से जहा नामए केइ पुरिसे मणुण्णं थालीपागसुद्ध अट्ठारसवंजणाउल विससंमिस्सं भोयणं भुजेज्जा' म मे पुरुष, ४ाडीमा सारी शते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२४
भगवतीसूत्रे विषसंमिश्रं भुञ्जीत 'तस्स णं भोयणस्स आवाए भद्दए भवई' तस्य खलु तादृशव्यञ्जनविशिष्टस्य विषसंमिश्रस्य भोजनस्य आपातः तस्य प्रथमतया संसर्गः भद्रको मधुरत्वात् मनोज्ञः रमणीयो भवति आदावेव तस्य सुरसतालक्षणरमणीयता भवति नतु पर्यवसाने इत्याशयः, तदेवाह-'तओ पच्छा परिणम माणे परिणाममाणे दुरूवत्ताए, दुगंधत्ताए, जहा महासवए, जाव भुजो भुजो परिणमइ' ततः पश्चात् भोजनानन्तरं क्रमशः तद् भोजनम् परिणमत् परिणमत रूपान्तरं प्राप्नुवत् २ दुरूपतया दुर्गन्धतया दुरभिगन्धतया, यथा महानवे षष्ठशतकस्य तृतीये महास्रवोद्देशके प्रतिपादितं नथाऽत्रापि यावत्दूरसतया, दुर्वर्णतया, दुःस्पर्श तया दुःखतया नो मुखतया भूयो भूयः वारंवारं भक्तदोष से वर्जित हुए तथा अठारह प्रकार के व्यञ्जनों से-जो कि स्थानाङ्गसूत्रमें तृतीयस्थानमें कहे गये हैं उनमें मिश्रित हुए, भोजन को कि जिसमें 'विससंमिस्त' विष मिला हुआ हो, खावे तो 'तस्सणं भोयणस्स आवाए भद्दए' ऐसे अठारह प्रकार के व्यञ्जनों से मिश्रित उस विषयुक्त भोजन का आपात-खाते समय का स्वाद रूप संमर्गमधुर होने के कारण रमणीय प्रतीत होता है. अर्थात् आदि में ही उस भोजन की सुरसतारूप रमणीयता प्रतीत होती है, पर्यवसान (अन्तमें) में नहीं, 'तओ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे दुरूवत्ताए दुगंधत्ताए जहा महासवए जाव भुजोरपरिणमई' क्यों कि खाने के बाद वह भोजन क्रमशः परिणमता हुआ-रूपान्तर को प्राप्त होता हुआ-दुर्गन्धरूप वाला बन जाता है. विकृत रूपवाला बन जाता हैं. जैसा कि छठे शतक के तृतीय महानव उद्देशक में कहा गया है, वैसा ही यहाँ परभी जानना चाहिये-यावत् उस का रस कुरस हो પકવવામાં આવેલ, કઈ પણ પ્રકારના દેષથી રહિત પકવાન તથા ૧૮ પ્રકારના શાકાદિ વ્યંજન (તે વ્યંજનોના નામ સ્થાનાંગસૂત્રને ત્રીજા સ્થાનમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવા)થી युत मान माय छे. ते मानी । थाई विष सेवा ही छ. 'तस्म भोयणस्स आवाए भदए भवई' मा १८ २ना व्यावा, या विषना મિશ્રણવાળા આહારને આપાત (ખાતીવખતનો સ્વાદરૂપ સંસર્ગ) તો અન્નની મધુરતાને કારણે ઘણે મીઠો અને રુચિકર લાગે છે, - એટલે કે શરુઆતમાં જ તે ભજન સરસ भने स्वादिष्ट लागेछ, ५ 'तओ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे दुरूवत्ताए दुगंधत्ताए, जहा महासवर जाव भुज्जो मुज्जो परिणमई' माथा पछी भनभ तनुं પરિણમન થતું જાય છે-રૂપાંતર થતું જાય છે – તેમ તેમ તે ખરાબ અને દુર્ગધયુકત અથવા વિકૃતરૂપવાળું બનતું જાય છે. છઠ્ઠા શતકના ત્રીજા મહાસવ ઉદેશકમાં કહ્યા પ્રમાણેનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. (યાવત) તેને રસ કુંરસ થઈ જાય છે, તેને વર્ણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० सू.३ शुभाशुभकर्मफलनिरूपणम् ८२५ परिणमति परिणाम प्राप्नोति, ‘एवामेव कालोदाई ! जीवाणं पाणाइवाए, जाव मिच्छादसणसल्ले' हे कालोदायिन् ! एवमेव तथैव जीवानां प्राणातिपातः यावत्-मिश्यादर्शनशल्यम् । 'तस्स णं आवाए भदए भवई' तस्य खलु प्राणातिपातादेः आपात: आरम्भकालिकः संसर्गः भद्रका शोभनः रमणीयो भवति, आदावेव सुन्दरो भवति । 'तओ पच्छा विपरिणममाणे, विपरिणममाणे दुरूवत्ताए जाव भुजो भुजो परिणमइ' ततः पश्चात् विपरिणमत् विपरिणमत् पौनःपुन्येन दुःखादिपरिणति प्राप्नुवत् दूरूपतया= कुत्सितरूपतया. यावत्-दुर्गन्धतया, दूरसतया, दुःस्पर्शतया दुवर्णतया दुःखतया नो सुखतया भूयो भूयः परिणमति । तदुपसंहरनाह-'एवं खलु कालोदायिन् ! जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजंति' हे जाता है, वर्ण उसका पहिले की अपेक्षा कुत्सित हो जाता है. स्पर्श उसका खराब बन जाता है। खाया गया वह भोजन दःखरूप में बदल जाता है। सुखरूप में वह परिणामित नहीं होता है। इसी तरह से 'कालोदाई' कालोदायिन् ! जीवों के द्वारा किये गये प्राणातिपात से लेकर मिथ्यादर्शनशल्यतक के जितने भी पाप हैं वे सब 'आवाए भद्दए भवई' आपात समय में आरंभकाल में सेवन करते समय बडे ही सुहावने और लुभावने लगते हैं, 'तओपच्छा विपरिणममाणे२दुरूवत्ताए जाव भुजोरपरिणमइ' परन्तु जब इनका परिणाम काल आता है तब इनका परिणमन उस समय बार २ दुःखादिरूप से होता हुआ कुत्सितरूप में यावत् दुर्गन्धरूप में, दुरसरूप में, दुस्पर्शरूप में, दुर्वर्णरूप में, दुःखरूप में ही चलता रहता है, सुखादिरूप में नहीं चलता है। ‘एवं खलु कालोदाई! जीवाणं કુત્સિત થઈ જાય છે અને તેને સ્પર્શ પણ ખરાબ બની જાય છે. આ રીતે તે ભેજન दु:५३ परिभ छ - सुप३५ परिशुभतु नथा. 'कालोदाई !' सोहायी ! એ જ પ્રમાણે છેવો દ્વારા કરવામાં આવેલા પ્રાણાતિપાતથી લઈને મિથ્યાદર્શન શલ્ય सुधीना टi पापोछे, ते मां पापा 'आवाए भए भवई' पाताणे-मारमाणेसेवन ४२ मत ता था! K२ मने सलाम मागेछ, 'तओ पच्छा विपरिमाणे२ दुरूवत्ताए जाव भुज्जोर परिणमई' ५२न्तु न्यारे भने। परिणाम मावे छજ્યારે તે ઉદયમાં આવે છે ત્યારે તેમનું પરિણમન વારંવાર દુઃખાદિરૂપે થતું રહે છે, તે પરિણમન કુત્સિતરૂપે. દુર્ગધરૂપે, દુરસરૂપે, દુસ્પર્શરૂપે, દુર્વણરૂપે અને દુઃખરૂપે याया। ४२ छ, सुमा३ यास्या ४२तु नथी. 'एवं खलु कालोदायी! जीवाणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमो कालोदायिन् ! एवं खलु जीवानां पापानि कर्माणि, पापफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते भवन्ति । पुनः कालोदायी पृच्छति-'अस्थि णं भंते ! जीवाणं कल्लाणाकम्मा कल्लाणफलविवागसंजुत्ता कजति ?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु जीवानां कल्याणानि कल्याणजनकानि कर्माणि कल्याणफल-विपाक संयुक्तानि, सुखलक्षणफलपरिणामरूपविपाक-संबद्धानि क्रियन्ते भवन्ति ! भगवानाह'हंता, अस्ति' हे कालोदायिन् ? हन्त सत्यं जीवानां कल्याणानि कर्माणि क्रियन्ते इति अस्ति संभवति, पुनः कालोदायी पृच्छति-'कहं णं भंते ! जीवाणं कल्लाणा कम्मा जाव कजति ! हे भदन्त ! कथं खलु जीवानां पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजति' इस तरह हे कालोदायिन् ! जीवों के द्वारा किये गये पापकर्म पापफलवाले ही होते हैंसुखरूप फलवाले नहीं होते । क्यों कि-कारण के अनुसार ही कार्य होता है ऐसा नियम है । अतः जब पापकर्मरूपकारण स्वयं मूलमें दुरस आदिरूप अवस्थावाला होता है तो फिर इसका जो परिणमन होगा वह भी दुरस आदिरूपमें ही होगा। सुरस आदिरूपमें नहीं । अब कालोदायी पूछते हैं 'अत्थि ण भंते ! जीवाणं कल्लाणा कम्मा कल्लाणफलविवागसंजुत्ता' हे भदन्त ! जीवोंके कल्याणफलविपाकसंयुक्त सुखलक्षणफल परिणामरूप विपाकसे संबद्ध होते हैं क्या ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'हता अत्थि' हे कालोदायिन् ! हां, जीवोंके कल्याणजनकर्म सुखलक्षणफलपरिणामरूप विपाकसे संबद्ध होते हैं । अब कालोदायी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'कहं पानाकम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कज्जति' हे नाही! ०४ प्रमाणे જીવાનાં પાપકર્મો પાપફળવાળાં - દુઃખરૂપ ફળવાળાં જ હોય છે, સુખરૂપ ફળવાળાં હતા નથી. કારણ કે કારણની અનુસાર જ કાર્ય થાય છે એ નિયમ છે. તેથી પાપકર્મરૂપ કારણ પિતે જ જ્યારે મૂલતઃ દુરસ આદિરૂપ અવસ્થાવાળું હોય છે, તે તેનું પરિણમન પણ દુઃરસ આદિપે થાય તેમાં નવાઈ જેવું શું છે ?
હવે કાલેદાયી શુભકર્મના વિપાક વિષે મહાવીર પ્રભુને પ્રશ્ન પૂછે છે'अत्थिणं भंते ! जीवाणं कल्लाणा कम्मा कल्लाणफलविवाग संजुता कज ति?' હે ભદન્ત! જેનાં કલ્યાણ કર્મો– (શુભકર્મો, કલ્યાણજનક કર્મો) શું કલ્યાણરૂપ ફલવાળાં (सुमतक्षय ३१ परिणाम३५ विsami) डाय छ ? उत्तर- 'हता, अत्थि' ansl! જીવોના કલ્યાણજનક કર્મો સુખલક્ષણફળ પરિણામરૂપ વિપાકવાળા જ હોય છે.
हुवे warयी महावीर प्रभुने । प्रश्न पूछे छे 3- कणं भंते जीवाणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० सु. ३ शुभाशुभकर्मफल निरूपणम् ८२७ कल्याणानि कर्माणि यावत् कल्याणफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते ? भगवानाह - 'कालोदाई ! से जहानामए के पुरिसे मणुष्णं थालीपागमुद्धं अट्ठारसर्वजणाउलं ओसहमिस्सं भोयणं भुंजेज्जा' हे कालोदायिन् ! तद्यथा नाम कश्चित् पुरुष: मनोज्ञ = सुन्दरं स्थालीपाकशुद्धम् अष्टादशव्यञ्जनाकुलम् औषधिमिश्र= तिक्तकटुकषायाद्यौषध संमिलित भोजनं भुञ्जीत, 'तस्स णं भोयणस्स आवाए नो भए भवइ , तस्य खलु तिक्तकटुकषायाद्यौषधमिश्रस्य भोजनस्य आपातः आदि संसर्गः नो भद्रको भवति तिक्ताद्यौषधमिश्रत्वात् किन्तु 'तओ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे सुरूत्रत्ताए, सुवन्नत्ताए जात्र सुहत्ताए नो दुक्खत्ताए भुज्जो भुज्जो परिणमइ' ततः पश्चात् तद् भोजनं परिणमत् णं भंते ! जीवाणं कल्लाणकम्मा जाव कज्जति' हे भदन्त ! जीवों के कल्याणकर्म सुखलक्षणफल परिणामरूप विपाकसे संबद्ध कैसे होते हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं 'कालोदाई !" हे कालोदायिन् ! ' से जहानामए केइपुरिसे मणुष्णं थालीपागसुद्धं अट्ठारसर्वजणाउल' जैसे कोई पुरुष सुन्दर तथा कडाही आदिमें बहुत अच्छी तरह से पकाये गये भोजन को कि जो अठारह प्रकारके व्यंजनोंसे युक्त हो तथा तिक्त कषायली आदि औषधियोंसे भी युक्त हो भोजन करे तो जैसे वह भोजन अपने खानेवाले पुरुष आदिको 'ओसहमिस्सं' तिक्त-कटुककषायली आदि औषधियोंसे मिश्रित होनेके कारण खाते समय 'आवाए नो भदए' स्वाद में अच्छा नहीं लगता है अर्थात् उस भोजनका आदि संसर्ग सुहावना प्रतीत नहीं होता है 'तओ पच्छा परिणममाणे२ सुरुवत्ता जाव सुहन्ताए, नो दुक्खत्ताए भुजोर परिणमइ' परन्तु कल्लाणकम्मा जान कज्जति ' हे लहन्त ! लवाना याशुम्भ सुलक्षण इज પરિણામરૂપ વિપાકવાળાં કેવી રાતે હાય છે? उत्तर- 'कालोदाई' डे असोहाथी ! ' से जहा नामए केइपुरिसे मणुण्णं थालीपागसुद्धं अट्ठारसर्वजणाउल ' જેમકે કેાઇ પુરુષ સુંદર, કડાહી આદિમાં ઘણી સારી રીતે પકાવવામાં આવેલા, ૧૮ પ્રકારના શાક આદિથી યુકત હાય એવાં તથા કડવી, તુરી અદ્ધિ ઔષધિઓથી યુકત होय गोवा लेोन्ननो भाडार ४रे छे. तो ते लेोन्न 'ओसहमिस्स ' उडवा, तुरा माहि स्वाहवाजी औौषधियोथी मिश्रित होवाने ठार 'आवाए नो भदए' शमाभां भीहु सागतु नथी - ते लोनी आरंभिः संसर्ग रुचि४२ लागतो नथी, तओ पच्छा परिणममाणे२ सुरुवत्ताए सुवन्नत्ताए जाव सुहत्ताए. नो दुक्खत्ताए भुज्जोर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२८
भगवतीमत्रे परिणमत्-परिणति गच्छत् सुरूपतया भोक्तुः सुरूपहेतुतया सुवर्णतया यावत्सुगन्धितया, मुरसतया, सुस्पर्शतया, सुखतया, नो दुःखतया भूयो भूयः परिणमति । उपसंहरबाह-'एवामेव कालोदाई ! जीवाणं पाणाइवाय वेरमणे जाव पडिग्गहवेरमणे, कोहविवेगे, जाब मिच्छादसणसल्लविवेगे' एवमेवतथैव औषधमिश्रभोजनवदेव जीवानां प्राणातिपातविरमणम्, यावत्-परिग्रहविरमणम् आसक्तिपरित्यागः, क्रोधविवेकः क्रोधपरित्यागः यावत्-मिथ्यादर्शनशल्यविवेकः मिथ्यादर्शनपरित्यागो भवति, 'तस्स णं आवाए नो भदए भवइ' तस्य खलु प्राणातिपातादिविरमणस्य यावत्-मिथ्यादर्शनशल्यविवेकस्य आपातः आदिसंसर्गः नो भद्रकः नो मनोज्ञो भवति जीवप्राणातिपातादिविरमणादेः महातपोरूपतया कष्टमयत्वात् इन्द्रियप्रतिकूलत्वात् किन्तु 'तओ जब वही भोजन परिणाम अवस्थाको धीरे२ प्राप्त होता रहता है तब अपने खानेवालेके लिये बारबार सुरूप अवस्थाका कारणभूत बनता है, सुवर्णरूप अवस्थाका कारणभूत बनता है, यावत् सुगंधिरूप अवस्थाका सुरसरूप अवस्थाका, सुस्पर्श रूप अवस्थाका, सुखरूप अवस्थाका, दुःखरूप अवस्थाका कारण नहीं, बनता है । 'एवामेव कालोदाई' इसी तरहसे अथात् औषधिमिश्रित भोजनकी तरहसे हे कालोदायिन् ! जोवाणं पाणाइवायवेरमणे जाव पडिग्गह वेरमणे, कोहविवेगे, जावमिच्छा दंसणसल्लविवेगे' प्राणातिपात विरमण यावत् परिग्रहविरमण आसक्तिका परित्याग पर पदार्थों में मूर्छाका त्याग, क्रोधका त्याग, यावत् मिथ्यादर्शन शल्यका त्याग होता है अर्थात् जीव जब भाणातिपात आदिका त्याग करते हैं तब वह इन्द्रियोंके प्रतिकूल होनेसे परिणमई' ५ न्यारे ते मानतुं धीरे धीरे परिमन थवा भाउ छ, त्यारे त ભેજનને આસ્વાદ કરનાર વ્યકિતને માટે તે વારંવાર સુરૂપ અવસ્થાનું કારણભૂત બને છે, સુંદર વર્ણરૂપ અવસ્થાનું કારણભૂત બને છે, સુગંધિરૂ૫, સુરસરૂપ, સુસ્પર્શરૂપ અને સુખરૂપ અવસ્થાનું કારણભૂત બને છે, પણ એ પ્રકારનું ભેજન દુઃખરૂપ અવસ્થાને માટે ४।२९भूत मनतु नथी. 'एवामेव कालोदाई !' satarnी! ते औषधमिश्रित माननीम, 'जीवाणं पाणाइवायवेरमणे जाव पडिग्गहवेरमणे, कोहविवेगे, जाव मिच्छादसणसल्लविवेगे' प्रातिपात वि२भए, ( यावत् ) परियड विरमा, (આસક્તિને પરિત્યાગ) ક્રોધને ત્યાગ, અને મિથ્યાદર્શન શલ્ય પર્વતના પાપકર્મોને त्या, १२मातभा तो वोने ष्टमय मागे थे, परन्तु 'तओ पच्छा परिममाणेर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० सू.४ अग्न्यारम्भकपुरुषद्वयक्रियावर्णनम् ८२९ पच्छा परिणममाणे परिणममाणे सुरूवत्ताए, जाव नो दुक्खत्ताए भुजो सुज्जो परिणमइ' ततः पश्चात् स प्राणातिपातविरमणादिः परिणमन् परिणमन् सुरूपतया यावत्-सुवर्णतया सुगन्धितया, मुरसतया, सुस्पर्शतया, सुखतया नो दुःखतया भूयो भूयः परिणमति । अन्ते तदुपसंहरति-'एवं खलु कालोदाई ! जीवाणं कल्लाणा कम्मा जाव कज्जंति' हे कालोदायिन् ! एवं खलु उक्तयुक्त्या जीवानां कल्याणानि कर्माणि यावत्-कल्याणफलविपाकसंयुक्तानि क्रियन्ते भवन्ति ॥सू. ३॥
पूर्व शुभाशुभकर्माणि फलतो दर्शितानि, साम्प्रतमग्न्यारम्भक-पुरुषद्वय द्वारेण महाकर्मादीनामल्पत्व-बहुत्वं प्रदर्शयति-'दो भंते पुरिसा' इत्यादि ।
मूलम्-दो भंते ! पुरिसा सरिसया जाव सरिसभंडमत्तोवगरणा अन्नमन्नणं सद्धिं अणिकायं समारभंति, तत्थ णं एगे महातपरूप होने के कारण उन्हें आदिमें कष्टमय प्रतीत होता है परन्तु 'तओ पच्छा परिणममाणे२ सुरूवत्ताए, जाव नो दुक्खत्ताए भुजोर परिणमई' जब उसके परिणाम भोगनेका समय आता है तब वह अपने परिणामकालमें सुखरूप में, सुवर्णरूपमें, सुगंधितरूपमें, सुरसरूपमें, सुस्पर्शरूपमें, तथा सुखरूपमें परिणमन करता रहता है दुःखरूपमें नहीं । (एवं खलु कालोदाई ! जीवाणं कल्लाणा कम्मा जाव कजति) अतः हे कालोदायिन् ! इस कथित युक्तिसे जीवोंके कल्याणकर्म यावत् कल्याण फलविपाक संयुक्त होते हैं ॥ सू० ३ ।।
इस तरह शुभ और अशुभकौंको अपने२ फलसे युक्त प्रकट करके अब सूत्रकार अग्न्यारंभक पुरुषद्वयके दृष्टान्तसे महाकर्मादिकोंमें अल्पबहुत्वता दिखलाते हैं-'दो भंते ! पुरिसा' इत्यादि । सुरुवत्ताए, जाव नो दक्खत्ताए भुज्जोर परिणमई' न्यारे भर्नु परिणाम ભેગવવાને સમય આવે છે, ત્યારે તે પિતાના પરિણામકાળે સુરૂપરૂપે, સુંદર વર્ણરૂપે, સુરસરૂપે, સુસ્પર્શરૂપે તથા સુખરૂપે પરિણમન કરતો રહે છે– દુઃખરૂપે પરિણમન કરતો नथी. 'एवं खलु कालोदाई! जीवाणं कल्लाणा कम्मा जाव कज्जति' હે કાલેદાયી! આ રીતે જીવોનાં કલ્યાણકર્મો કલ્યાણફળરૂપ વિપાકવાળાં હોય છે. સૂ. ૩
આ રીતે શુભ અને અશુભ કર્મો પિતાપિતાના શુભ અને અશુભ ફલરૂપ વિપાકથી યુકત હોય છે એવું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર અગ્નિ આરંભક એ પુરુષોના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા મહાકર્મ આદિમાં અલ્પ-બહુવનું પ્રતિપાદન કરે છે.
'दो भंते ! पुरिसा' त्याह
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३०
भगवतोसूत्रे पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ, एगे पुरिसे अगणिकायं निवावेइ, एएसि णं भंते ! दोण्हं पुरिसाणं कयरे पुरिसे महाकम्मतराए चेव, महाकिरियतराए चेव महासवतराए चेव महावेयणतराए चेव ? कयरे वा पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव, जाव अप्पवेयण तराए चेव ? । जे वा से पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ जेवा से पुरिसे अगणिकायं निवावेइ ? कालादाई ! तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकायं उजालेइ, से णं पुरिसे महाकम्मतराए चेव, जाव महावेयणतराए चेव, तत्थणं जे से पुरिसे अगणिकायं निवावेइ से णं पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव, जाव अप्पवेयणतराए चेव । से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइतत्थ णं जेसे पुरिसे जाव अप्पवेयणतराए चेव ? हे कालोदाई ! तत्थ णं जेसे पुरिसे अगणिकायं उज्जालेई से णं पुरिसे बहुतरागं पुढविकायं समारंभइ, बहुतरागं आउकायं समारंभइ, अप्पतरायं तेउकायं समारंभइ, बहुतरागं वाउकायं समारंभइ, बहुतरायं वणस्सइकायं समारंभइ, बहुतरागं तसकायं समारंभइ । तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकायं निवावेइ, से णं पुरिसे अप्पतरागं पुढविकायं समारंभइ, अप्पतरागं आउक्कायं समारंभइ, बहुतरागं तेउक्कायं समारंभइ, अप्पतरागं वाउक्कायं समारंभइ, अप्पतरागं वणस्सइकायं समारंभइ, अप्पतरायं तसकायं समारंभइ, से तेणट्रेणं कालोदाई ! जाव अप्पवेयणतराए चेव ॥ सू०४ ॥ ___ छाया-द्वौ खलु भदन्त ! पुरुषौ सदृशौ यावत् सदृशभाण्डामत्रोपकरणौ अन्योन्येन सार्द्धम् अग्निकार्य समारभेते, तत्र खलु एकः पुरुष; अग्नि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० सू.४ अग्न्यरम्भकपुरुषद्वयक्रियावर्णनम् ८३१ कायम् उज्ज्वालयति, एकः पुरुषः अग्निकार्य निर्वापयति, एतयोः खलु भदन्त ! द्वयोः पुरुषयोः कतरः पुरुषः महाकर्मतरश्चैव, महाक्रियतरश्चैव, महास्रवतरश्चैव, महावेदनतरश्चैव ? कतरो वा पुरुषः अल्पकर्मतरश्चैव; यावत् अल्पवेदनतरश्चैव ? । यो वा स पुरुषः अग्निकायम् उज्ज्वलयति. यो वा सपुरुषः अग्निकायम् निर्वापयति,
सूत्रार्थ-(दो भंते ! पुरिसा सरिसया सरिसभंडमत्तोवगरणा अन्नमन्नेणं सद्धिं अगणिकाय समारंभंति ) हे भदन्त ! दो पुरुष ऐसे हों कि जिनके यावत् भाण्डपात्रादि उपकरण एकसे हों ये दोनों मिलकर अग्निकायका समारंभ करें (तत्थ णं एगे पुरिसे अगणिकाय उज्जालेइ, एगे पुरिसे अगणिकाय निव्वावेइ) इनमें एक पुरुष अग्निकायको प्रकट करे-सलगावे और दूसरा पुरुष जलादि द्वारा उसे बुझावे, तो (एएसि णं भंते ! दोण्हं पुरिसाणं कयरे पुरिसे महाकम्मतराए चेव) हे भदन्त ! इन दोनों में से कौनसा पुरुष महाकर्मयुक्त होगा ? (महाकिरियतराएचेव, महासवतराएचेव, महावयणतराएचेव] महाक्रियावाला होगा, महा आस्रववाला होगा, और महावेदनावाला होगा ? तथा कयरे वा पुरिसे अप्पकम्मतराएचेव जाव अप्पवेयणतराए चेव] कौन पुरुष अल्पकर्मवाला होगा, यावत् अल्पवेदनावाला होगा ? क्या (जे वा से पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ ? जे वा से पुरिसे अगणिकायं
सूत्राथ:- (दो भंते ! पुरिसा सरिसया जाव सरिसभंडमत्तोवगरणा अन्न मन्नेणं सद्धिं अगणिकायं समारंभंति) महत! पुरुषो मे छ જેમના ભાંડ પાત્ર અને ઉપકરણો એકસરખાં છે, હવે તે બન્ને મળીને અગ્નિકાયને समान 3रे छ, (तत्थणं एगे पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ, एगे पुरिसे अगणिकायं निवावेड) तन्नेमाथी २४ पुरुष मनियने पलित रे छे, सने भीन्ने पुरुष १७ माह तेने मुआवे छे. तो (ए ए सिणं भंते ! दोण्हं पुरिसाणं कयरे पुरिसे महाकम्मतराए चेव) महन्त! ते भन्ने पुरुषामान। यो पुरुष महाभयुन थश, (महाकिरियतराए चेव, महासवतराए चेव, महावयणतराए चेव ?) महायायुत थरी, महामासययुत शं भने मडावनायुत थशे ? तथा (कयरे चा पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव, जाव अप्पवेयणतराए चेव?' या पुरुष २०६५४म पाणी, मठियावाणी, म६५ पासवाणो मने. २०६५ हनावाणी श. (जे वा से परिसे अगणिकायं उज्जालेइ, जे वा से पुरिसे अगणिकाय निव्वावेइ) शुभम सपना। पुरुष भ७४ माहिवाणे श.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३२
भगवतीमत्रे कालोदायिन् ? तत्र खळु यः स पुरुषः अग्निकायम् उज्ज्वलयति स खलु पुरुषः महाकर्मतरश्चैव, यावत्-महावेदनतरश्चैव, तत्र खलु यः स पुरुषः अग्निकायम् निर्वापयति, स खलु पुरुषः अल्पकर्मतरश्रव यावत्-अल्पवेदनतरश्चैव । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-तत्र खलु यः स पुरुषः यावत्अल्पवेदनतरश्चैव ? कालोदायिन् ! तत्र खलु यः स पुरुषः अग्निकायम् निव्वावेइ] वह कि जिसने अग्नि जलाई है या वह कि जिसने अग्नि बुझाई है ? [कालोदाई] हे कालोदायिन ! तत्थ णं जेसे पुरिसे अगणिकायं उज्जालेह, से णं पुरिसे महाकम्मतराए चेव, जाव महावेयणतराए चेव] उन दोनों सदृशभाण्डपात्रादि उपकरणवाले पुरुषों में से वह पुरुष ही महाकर्मवाला यावत् महावेदनावाला होगा कि जिसने अग्निजलाया है। [तत्थ णं जेसे पुरिसे अगणिकायं निव्वावेइ, से णं पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव, जाव अप्पवेयणतराए चेव तथा वह पुरुष कि जिसने अग्नि बुझाई है, वह अल्पकर्मवाला यावत् अल्पवे. दनावाला होगा। से केणटेण भंते ! एवं बुच्चड, तत्थ णं जेसे पुरिसे जाव अप्पवेयणतराए चेव] हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि जिस पुरुषने अग्नि जलाई है वह तो महाकर्मवाला यावत् महावेदनावाला होगा तथा जिस पुरुषने अग्नि बुझाई है वह अल्पकर्मवाला यावत् अल्पवेदनावाला होगा? [ कालोदाई ] हे कालोदायिन् ! [ तत्थ णं जेसे पुरिसे अगणिकायं मशिन मासना। महाभ साहिवाणे शे? (कालोदाई) 3 sal ! (तत्थ ण जे से पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ, सेणं पुरिसे महाकम्मातराए
चेव, जाव महावेयणतराए चेव) ते भन्ने समान मां-पात्र मा ५४२ वाणा પુરુષમાંથી જેણે અગ્નિ પ્રજવલિત કર્યો હોય છે, તે પુરુષ મહાકર્મ, મહાકિયા, મહા આસવ અને મહાનાયુકત થશે.
(तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकाय निव्वावेइ से णं पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए चेव) तथा पुरुष भनि यी छे, ते ६५ કર્મવાળ, અપ કિયાવાળે અને અ૫ વેદનાવાળે થશે.
(से केणद्वेणं भंते ! एवं वुच्चइ, तत्थणं जे से पुरिसे अप्पवेयणतराए चेव?) ભદન્ત ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે જે પુરુષે અગ્નિ સળગાવ્યું છે તે ભડાકર્મ આદિથી યુકત થશે, અને જે પુરુષે અગ્નિ બુઝાવી છે તે અલ્પકર્મ, અલ્પવેદના माहिया युत यश ? (कालोदाई) सहायी ! (तत्थणं जे से पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ से णं पुरिसे बहुतरायं पुढविकायं समारंभइ, बहुतरायं आउकायं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७३. १०.४ अग्न्यारम्भक पुरुषद्वय क्रियावर्णनम्
उज्ज्वलयति, स खलु पुरुषः बहुतरं पृथिवीकार्य समारभते, बहुतरम् अपूकार्यं समारभते, अल्पतरं तेजस्कायं समारभते, बहुतरं वायुकायं समारभते, बहुतरं वनस्पतिकार्य समारभते, बहुतरं सकार्य समारभते, तत्र खलु यः पुरुष: अग्निकार्य निर्वापयति, स खलु पुरुषः अल्पतरं पृथिवीकार्यं समारभते, अल्पतरम् अप्कायं समारभते, बहुतरं तेजस्कायं समारभते, अल्पतरं वायुकाय समारभते, अल्पतरं वनस्पतिकार्य समारभते, अल्पतर सकार्य समारभते, तत् तेनार्थेन कालोदायिन् ! यावत् - अल्पवेदनतरश्चैव ॥ मृ० ४ ॥
उज्जाले से णं पुरिसे बहुतरागं पुढविकार्य समारंभइ बहुतरागं आउकार्य समारंभइ, अप्पतराय ते काय समारंभई, बहुतरागं वाउकाय समारंभह, बहुतरायं वणस्सइकाग्रं समारंभह, बहुतरागं तसकायं समारंभ ] जिस पुरुषने अग्निकायको जलाया है वह इसलिये महाकर्मवाला यावत् महावेदनावाला कहा गया है कि वह अनेक पृथिवीकाय जीवों का समारंभ करता है, अनेक अकायिक जीवों को समारंभ करता है, थोडे से अग्निकायिक जीवों का समारंभ करता है. अनेक बायुकायिक जीवों का समारंभ करता है, अनेक वनस्पतिकायिक जीवों का समारंभ करता है, और अनेक त्रसकायिक जीवों का समारंभ करता है। तथा - (तत्थणं जे से पुरिसे अगणिकार्य निव्वावेइ, से णं पुरिसे अप्पतरागं पुढविकायं समारंभइ, अप्पतरागं आउक्कायं समारंभइ, बहुतरागं तेउक्कायं समारंभइ, अप्पतरागं वाउक्कायं समारंभइ, अप्पतरागं वणस्सइकार्य समारंभ, अप्पतराय तसकाय समारंभइ - से तेणट्टेणं कालोदाई ! जाव अप्पवेयणतराएवेव) जो
समारंभ, अप्पतराय तेउकाय समारंभ, बहुतराय वा कार्य समारंभइ, बहुतरायं वणसइकार्यं समारंभ, बहुतरायं तसकायं समारंभइ ) જે પુરુષ અગ્નિકાયને સળગાવ્યેા હેાય છે તેને મહાકવાળા, મહાક્રિયાવાળા, મહાઆસવવાળા અને મહાવેદનાવાળા કહેવાનું કારણ એ છે કે તે અનેક પૃથ્વીકાય જીવોના સમારંભ કરે છે, અનેક અપ્રિયક વાગે સમારભ કરે છે, ઘેાડાં અગ્નિકાય જીવેના સમાર ભ કરે છે, અનેક વાયુકાયિક જીવાના સમારંભ કરે છે, અનેક વનસ્પતિકાયિક વાને समारंभ १रै छे भने त्रस कवानो सभारंभ उरे छे. (तत्थणं जे से पुरिसे अगणिकार्य निव्वावेs, से णं पुरिसे अप्पतरागं पुढविकार्यं समारंभ, अप्पत
गं आउका समारंभई, बहुतरागं तेउकाय समारंभ, अप्पतरागं वाउक्काय समारंभइ, अप्पतरागं वणस्सइकार्य समारंभइ, अप्पतरागं तसकार्य समारंभ - से तेणं कालोदाई ! जाव अप्पवेयणतराए चेव ) तथा ने पुरुष अग्निमायने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३४
भगवतीसूत्रो
टीका- कालोदायी पृच्छति- 'दो भंते ! पुरिसा सरिसया जाव सरिसभंडमत्तोवगरणा अन्नमन्नेणं सद्धिं अगणिकाय समारंभंति' हे भदन्त ! द्वौ पुरुषौ सदृशौ यावत् सदृशभाण्डामत्रोपकरणौ सदृशं समानमेव भाण्डम्पात्रम्, अमत्रम्-लघुपात्रम्, उपकरणं दण्डादिकम् ययोस्तौ तथाविधौ अन्योन्येन साई परस्परं मिलित्वा युगपदेव अग्निकार्य समारभेते = उपद्रवयतः, 'तत्थ णं एगे पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ' तत्र तयोर्मध्ये खलु एकः पुरुषः अग्निकायम् पुरुष अग्निकाय को वुझाता है वह अल्पकर्मवाला यावत् अल्पवेदनावाला इसलिये प्रकट किया गया है कि वह अल्पतर पृथ्वीकायिक जीवों का समारंभ करता है, अल्पतर अपकायिक जीवों का समारंभ करता है, अल्पतर वायुकायिक जीवों का समारंभ करता है, अल्पतर वनस्पतिकायिक जीवों का समारंभ करता है-और अल्पतरत्रसकायिक जीवों का समारंभ करता है।
टीकार्थ-कालोदायी प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं-'दो भंते ! पुरिसा सरिसया जाव सरिसभंडमत्तोवगरणा अन्नमन्नेणं सद्धिं अगणिकाय समारंभंति' हे भदन्त ! कोई दो पुरुष हों कि जो उमर में समान हों, समान ही उनके भाण्ड-पात्र हों, समान ही अमत्र लघुपात्र हों, और समान ही उनके उपकरण-दण्डादिक हो. ऐसे वे दोनों पुरुष आपस में-एक साथ मिलकर अग्निकाय का समारंभ करें (तत्थणं एगे पुरिसे अगणिकायं उजालेइ) इनमें एक पुरुष अग्निकाय को जलावे એલવે છે, તે અ૫ કર્મવાળે, અલ્પ ક્રિયાવાળ, અલ્પ આસવવાળો અને અલ્પ વેદનાવાળે થશે તેનું કારણ એ છે કે તે અલ્પતર પૃથ્વીકાયિક જીવોને સમારંભ કરે છે, અલપતર અપૂકાયિક જીવન સમારંભ કરે છે, બહુતર અગ્નિકાયિક જીવન સમારંભ કરે છે, અ૯પતર વાયુકાયિક જીવોને સમારંભ કરે છે, અહપતર વનસ્પતિકાયિક જીવોનો સમારંભ કરે છે અને અલપતર ત્રસકાયિક જીવને સમારંભ કરે છે.
साथ-सायी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे - 'दो भंते ! पुरिसा सरिसया जाव सरिसभंडमत्तोवगरणा अन्नमन्नेणं सद्धिं अगणिकाय समारंभंति' હે ભદન્ત! એવાં કેઇ બે પુરુષે છે કે જે સમવયસ્ક છે, જેમનાં ભાંડ (પાત્ર) સરખાં જ છે, જેમનાં અમત્ર-લઘુપાત્રે પણ સરખાં જ છે, અને જેમનાં દંડ આદિ ઉપકરણે પણ એકસરખાં જ છે, એવાં તે બને પુરુષે એકત્ર થઈને ભેગા મળીને) मनियन समान ४२ छ- 'तत्थणं एगे पुरिसे अगणिकायं उज्जालेई'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७उ. १०.४ अग्न्यारम्भक पुरुषद्वय क्रियावर्णनम् ८३५
つ
9
"
C
उज्ज्वलयति. 'एगे पुरिसे अगणिकार्य निव्वावेइ' एक: =अपरः पुरुषः अग्निकार्य निर्वापयति जलादिना विध्यापयति 'एएसि णं भंते दोण्डं पुरिसाणं कयरे पुरिसे महाकम्मतराए चेत्र' हे भदन्त ! एतयोः उपरिवर्णितयोः खलु द्वयोः पुरुषयोर्मध्ये कतरः पुरुषः कः पुरुषः महाकर्मतरकश्चैव अतिशयेन महत् कर्म= ज्ञानावरणीयादिकं यस्य स तथा महाकर्मयुक्त इत्य तथा ' महाकरियतराए चैत्र, महासवतराए चेव, महावेयणतराए चेव ?' महाक्रियतरकश्चव महत्यः क्रिया.=आरम्भिक्यादयो यस्य स तथा महाक्रियायुक्त इत्यर्थः महास्रवतरकश्चैव महान् आस्रवः = वृहत्कर्मबन्धहेतुभूतो यस्य स तथा महास्रवयुक्त इत्यर्थः, महावेदनतरकश्चैव महावेदनाजनक कपयुक्तो भवति कयरे वा पुरिसे अपकम्मतराए चेव, जाव अप्पवेयणतराए चव ?' कतरो वा पुरुषः अल्पकर्म तरकश्चैव अल्पकर्म युक्तः, यावत् - अल्पक्रियतरकश्चैव, अल्पास्रवतरक श्चैत्र, 'एगे पुरिसे अगणिकायं निव्वावेइ' और दूसरा एक पुरुष उस अग्निकाय को बुझादेवे तो (एएसिणं भंते ! दोन्हं पुरिसाणं कयरे पुरिसे महाकम्मतराएचेव' हे भदन्त ! इन दोनों पुरुषों के बीच में कौनसा पुरुष महाकर्मतरक- ज्ञानावरणीय आदि कर्म हैं अतिशय महान् जिसके ऐसा होगा - महाकर्मयुक्त होगा तथा 'महाकिरियतराए चेव, महासवतराए चेव, महावेयणतराए चेव' आरम्भिकी आदि महती क्रियाओंवाला होगा- महाक्रियायुक्त होगा, 'महासवत एचेव' वृहत्कर्म के बंध का हेतुभून आस्रववाला होगा, 'महावेयणतराएचेव' महती वेदना का जनक भूतकर्मयुक्त होगा ? तथा कयरे वा पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव, जाव अप्पवेयणतराए चेव' कोनसा पुरुष अल्पकर्मतरक- अल्पकर्मयुक्त होगा, यावत् - अल्पक्रियातरक, अल्पआस्रवतमांथी मे पुरुष अग्निायने सजगावे छे, 'एंगे पुरिसे अगणिकार्य निव्वावेइ ' भने जीले पुरुष ते अग्निमायने गोसवे छे, 'ए ए सि णं भते ! दोहं पुरिसाणं करे पुरिसे महाकम्मतराए वेव' तो हे महन्त! ते भन्ने पुरुषोमांधी यो પુરુષ મહાકમ યુકત થશે–એટલે કે જેના જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્યાં મહાન હરો એવા થરો– भडान उर्मनो अध४ थरी 'महाकिरियतराए चेत्र, महासवतराए चेव, महावेयणतराए चेव' मा भिडी आदि महा डियागोवाणी थी, महा मानवयुक्त यथेએટલે કે અનેક કર્માંના બંધના કારણભૂત મહાઆસવવાળા થશે, અને મહાવેદનાવાળા थरी-भेटले } लारे वेहनाना ४ उभयुक्त थशे ? तथा 'कयरे वा पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव, जात्र अप्पवेयणतराए चैत्र ?' કચેા પુરુષ અપકર્મયુકત, અલ્પ ક્રિયાયુકત, અલ્પ આાવયુકત અને અલ્પ વેદનાયુકત થશે ?
१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३६
भगवतीस्त्रे अल्पवेदनतरकचेव भवति ? 'जे वा से पुरिसे अगणिकाय उज्जालेइ, जे वा से पुरिसे अगणिकाय निव्वावेइ ? यो वा खलु स पुरुषः अग्निकायम् उज्ज्वलयति प्रज्वलयति, यो वा खलु सः अपरः पुरुषः अग्निकाय निर्वापयति विध्यापयति, तयोर्मध्ये इत्यर्थः । भगवानाह-'कालोदाई' हे कालोदायिन् ! 'तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकाय उज्जालेइ' तत्र तयोर्मध्ये खलु यः स पुरुषः अग्निकायम् उज्ज्वलयति ‘से णं पुरिसे महाकम्मतराए चेव, जाव महावेयणतराए चेव' स खलु अग्निकायप्रज्वालकः पुरुषः महाकर्मतरकश्चैव यावत्-महाक्रियतरकश्चैव, महास्रवतरकश्चैव, महावेदनतरकश्चैव भवति, अथ च 'तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकास निव्वावेइ' तत्र तयोर्मध्ये खलु यः स पुरुषः अग्निकाय निर्वापयति=विध्यापयति, ‘से णं पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव, जाव अप्पवेयणतराए चेव' स खलु तरक, और अल्पवेदनतरक, होगा ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं-'कालोदाई !! हे कालोदायिन ! 'जे वा से पुरिसे एगणिकायं उज्जालेइ, जे वा से पुरिसे अगणिकायं निव्वावेह' जो पुरुष अग्निकाय को सलगाता है और जो पुरुष अग्निकायको बुझाता है 'तत्थ णं पुरिसे अगणिका यं उज्जालेइ' सो इन दोनोंके बीच में जो पुरुष अग्निकायको जलाता है 'से गं पुरिसे महा कम्मतराए, चेव, जाव महावेयणतराए चेव' वह अग्नि जलानेवाला पुरुष तो महाकर्मवाला, महाक्रियावाला, महास्रववाला और महावेदनावाला होगा तथा 'तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकायं निव्वावेइ' जिस पुरुषने उस अग्निकाय को बुझाया है ‘से णं पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए चेव' वह पुरुष अल्पकर्मवाला ____ोयाना प्रश्न उत्तर भापता महावार प्रभु छ - 'कालोदाई। 3 यी! 'जे बा से पुरिसे अगणिकाय उज्जालेइ, जे वा से पुरिसे अगणिकाय निव्वावेइ' के पुरुष मनिनायने सणावे छ, भने पुरुष मनायने मालवे, ते पन्ने पुरुषोमाथा 'तत्थणं जे से पुरिसे अगणिकाय उज्जालेइ' २ पुरुष ममिायने सजावे छ, ‘से णं पुरिसे महाकम्मतराए चेव, जाव महावेयणतराए चेव' ते मड पाणी, महाठियावाणी, मी आसवाणा भने भावनापण यश. ५२न्तु ' तत्थणं जे से पुरिसे अगणिकाय निव्वावेइ' २ पुरुष ममियने यासवे छे, 'से णं पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयणतराए गेव' ते पुरुष २८५४मना मध, मामिडी माहिमपछियायाવાળે, અલ્પઆસવવાળ અને અલ્પવેદનાવાળો થશે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० सू.४ अग्निकायविषये पुरुषद्वयक्रियावर्णनम् ८३७ अग्निकायनिर्वापकः पुरुषः अल्पकर्मतरकश्चैव, यावत् - अल्पक्रियतरकश्चैव, अल्पास्रवतरकश्चैव अल्पवेदनतरकश्चैव भवति । कालोदायी पृच्छति-'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-तत्थ णं जे से पुरिसे जाव अप्पवेयणतराए चेव?' हे भदन्त ! तत् केनार्थन-कथ तावत् एवमुच्यते-तत्र खलु यः स पुरुषः यावत् अग्निकायमुज्ज्वलयति स महाकर्मादियुक्तः, यस्तु अग्निकाय निर्वापयति स अल्पकर्मादिविशिष्टः अल्प वेदनविशिष्टौव ? इति, भगवानाह'कालोदाई ! तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकाय उज्जालेइ' हे कालोदायिन् ! तत्र तयोर्मध्ये खलु यः स पुरुषः अग्निकायम् उज्ज्वलयति 'से णं पुरिसे बहुतरागं पुढविकाय समारंभइ, बहुतरागं आउकाय' समारंभइ' स खलु पुरुषः बहुतरकं पृथिवीकार्य समारभते विराधयति, बहुतरकम् अकार्य होगा, अल्प आरंभिकी आदि क्रियाओंवाला होगा अल्प आस्रववाला होगा और अल्पवेदनावाला होगा, अब कालोदायी प्रभुसे ऐसा पूछ रहे हैं कि 'से केणटेणं भंते एवं वुच्चइ तत्थ णं जेसे पुरिसे जाव अप्पवेयणतराए चेव' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि जो पुरुष यावत् अग्निकाय को जलाता है वह महाकर्मसे युक्त होता है, तथा जो अग्निकायको बुझाता है वह अल्पकर्म से युक्त होता है ? इस पर प्रभु उत्तर देते हुए उनसे कहते हैं 'कालोदाई हे 'कालोदायिन् ! तत्थणं जेसे पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ' इन दोनों पुरुषों के बीचमें जो पुरुष अग्निकायको जलाता है 'से णं पुरिसे बहुतरागं पुढविकायं समारंभइ, बहुतरागं आउक्काय समारंभइ' वह पुरुष बहुतर पृथिवीकायका समारंभ करता है बहुतर अपकायका समारंभ करता है - હવે કાલેદાયી તેનું કારણ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે प्रश्न पूछे छ- 'से केणढणं भंते ! एवं वुच्चइ - तत्थणं जे से पुरिसे जाव अप्प वेयणतराए चेव ?' महन्त ! सा५ । २२ मे ४ छ। ३ रे पुरुष અગ્નિકાયને સળગાવે છે, તે પુરુષ મહાકર્મ આદિથી યુક્ત થશે અને જે પુરુષ અગ્નિકાયને ઓલવે છે, તે અલ્પકમ આદિથી યુક્ત થશે?
तेन ७।२११ समन्तवता मडावी२ प्रभु ४३ छ - 'कालोदाई, सहायी ! 'तत्थणं जे से पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ, ' रे पुरुष मभिप्रायने प्रशसित ४२ छ, 'से णं पुरिसे बहतरागं पुढवीकाय समारंभइ, बहुतरागं आउक्काय समारंभह, ते पुरुष ! पृथ्वीजयिहानी समान रे छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३८
भगवतीसूत्रे
समारभते, 'अप्पतरागं तेउकाय समारंभई, बहुतरागं वाउकाय समारंभइ, बहुतराय वणस्सइकाय समारंभइ, बहुतरार्ग तसकार्य समारंभई' अल्पतरकं तेजस्काय' समारभते, तत्रानिकाये प्रज्वालने बहुतरानिकायजीवानामुत्पादेऽपि अल्पतराणाम् विनाशो भवति, तथादर्शनात्, बहुतरकं वायुकाय समारभते, बहुतरकं वनस्पतिकाय समारभते, बहुतरकं सकार्य = द्वीन्द्रियादिकं समारभते, किन्तु 'तस्थ णं जे से पुरिसे अगणिकायं निव्वावेई' तत्र तयोर्मध्ये 'अप्पतरागं ते काय समारंभइ' अल्पतर तैजस्कायिकांकी विराधना करता है । इसका कारण यह है कि जो जीव अग्निकाय को जलाता है सो उस अग्निकायके जलने पर उसमें अनेक अग्निकाय जीवोंका उत्पाद होता रहता है अतः इस अपेक्षा बहुतर जीवोंका समारंभ कर्ता उसे कहना चाहिये था परन्तु यहां पर जो अल्पतर जीवोंका समारंभक जो उसे कहा गया है उसका कारण यह है कि अनेक जीवोंका - अग्निकाय जीवोंका उस समय उत्पाद होने पर भी उन सबका उस समय विनाश नहीं होता है किन्तु बहुत थोडे जीवोंका ही विनाश होता है क्यों कि ऐसी बात ही केवलज्ञानियों द्वारा देखी गई है । 'बहुतरागं वाउकार्य समारंभ, बहुतरागं वणस्सइकाय समारंभह, बहुतरागं तसकार्य समारंभ' तथा वह अनिकायका प्रज्वलनकर्त्ता बहुतर वायुकायिक जीवोंका समारंभ - विराधना करता है बहुतर वनस्पतिकाधिक जीवोंका समारंभ करता है और बहुतर द्वीन्द्रियादिक कायिक जीवोंका समारंभ करता है 'तत्थ णं जे से
धणा मयुयानो समारंभ उरे छे, 'अप्पतरागं ते कार्य समारंभई' महपतर તૈજસ્કાચિકાની વિરાધના કરે છે. (જીવ જ્યારે અગ્નિકાયિકાને પ્રજવલિત કરે છે, ત્યારે અગ્નિકાય પ્રજવલિત થવાથી તેમાં અનેક અગ્નિકાય છવાના ઉત્પાદ થતા રહે છે, આ અપેક્ષાએ તેા અગ્નિકાયના સમારંભ કરનારને બહુતર જીવાને વિરાધક કહેવા જોઈએ. પરન્તુ અહીં તેને અપતર અગ્નિકાય થવાના વિરાધક કહેવામાં આવેલ છે તેનું કારણુ એ છે કે અનેક અગ્નિકાય જીવાને તે સમયે ઉત્પાદ થવા છતાં પણ તે ખધાં અગ્નિકાયિકાને તે સમયે વિનાશ થતા નથી, પણ ઘણા ઘેાડા વાનાજ વિનાશ થાય છે, એવું કેવલજ્ઞાનીઓએ જોયેલુ છે) बहुतरागं बाउकाय समारंभई, बहुतरागं वण सहकार्य समारंभ, बहुतरागं तसकार्य समारंभ ' અહુતર વાચુંકાયિક જીવેાની વિરાધના કરે મહુતર વનસ્પતિકાયિક છવાની વિરાધના કરે છે અને બહુતર દ્વીન્દ્રિયાક્રિક ત્રસકાયિક જ્વાની વિરાધના કરે છે.
6
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १० सू. ४ अग्निकायविषये पुरुषद्वय क्रियावर्णनम् ८३९ खलु यः स पुरुषः अग्निकार्य निर्वापयति विध्यापयति, 'सेणं पुरिसे अप्प - तरायं पुढविकाय समारंभह, अप्पतरागं आउक्कायं समारंभई, बहुतरागं तेक्कायं समारंभई' स खलु पुरुषः अल्पतरकं पृथिवीकायं समारभते, अल्पतरकम् अप्कायं समारभते, बहुतरकं तेजस्कायं समारभते, 'अप्पतराय ' वाक्कायं समारंभइ, अप्पतरागं वणस्सइकार्य समारंभई, अप्पतरागं तसकाय समारंभ' अल्पतरकं वायुकाय समारभते, अल्पतरकं वनस्पतिकार्य समारभते, पुरिसे अगणिकायं निव्वावेइ' तथा जो जीव उस अग्निकायका बुझानेरूप समारंभ करता है 'से णं पुरिसे अप्पतरायं पुढविकार्य समारंभइ, अप्पतरागं आउक्कायं समारंभइ, बहुतरागं dari समारंभई' ऐसा वह पुरुष अल्पतर पृथिवीकायिक जीवोंका समारंभ करता है अल्पतर अप्कायका समारंभ करता है तथा बहुतर अनिकायका समारंभ करता है इसका कारण यह है कि अग्निकाय के प्रज्वलन होने पर उसमें अनेक अग्निकायिक जीवों का उत्पाद हो जाता है, सो बुझाने पर उन सब का विध्वंस हो जाता है- - अतः अग्निकाय के बुझानेवाले को बहुतर अग्निकायिक जीवों का विघातक कहा गया है तथा अग्निकाय को बुझानेवाला जीव 'अप्पतराय वाक्काय समारंभइ, अप्पतरागं वणस्सइकार्य समारंभइ, अप्पतरागं तसकाय समारंभह' अल्पतर वायुकायिक जीवों का, अल्पतर वनस्पतिकायिक जीवों का, और अल्पतर सकायिक जीवों का
'तत्थणं जे से पुरिसे अगणिकार्य निव्वावे' तथा ने पुरुष ते अभिभायने शोत्सववाइय सभारंभ उरै छे, 'से णं पुरिसे अप्पतराय पुढविकार्य समारंभ, अप्पतरागं आउक्कार्य समारंभ, बहुतरागं तेउकायं समारभइ' ते पुरुष अपतर પૃથ્વીકાયિક જીવાને સમાર ંભ કરે છે, અલ્પતર અયિક જીવાના સમારંભ કરે છે, મહુતર તેજસ્કાયિક (અગ્નિકાયિક) જીવાના સમારંભ કરે છે, (તેને મહુતર અગ્નિકાયિકાના વિરાધક કહેવાનું કારણ આ પ્રમાણે છે
અગ્નિકાચને સળગાવવાથી તેમાં અનેક અગ્નિકાયિક જીવેાના ઉત્પાદ થઇ જાય છે પણ જ્યારે તેને એલવવામાં આવે છે, ત્યારે તે બધાં અગ્નિકાયિક વાના વિધ્વંસ થઈ જાય છે. તે કારણે અગ્નિને એલવનાર પુરુષને બહુતર અગ્નિકાયિક છવાના વિઘાતક કહેવામાં આવ્યે છે.) તથા અગ્નિકાયને લવનાર પુરુષ 6 अपतराय वाक्काय समारंभ, अप्पतराय वणस्सइकार्य समारंभ, अप्पतराणं तसकार्य समारंभई ' અલ્પતર વાયુકાયિકા, અશ્પતર વનસ્પતિકાયિક જીવના અને અપતર ત્રસકાયિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र अल्पतरकं त्रसकाय समारभते । अन्ते उपसंहरति-से तेणद्वेणं कालोदाई ! जाव अप्पवेयणतराए चेव' हे कालोदायिन् ! तत् तेनार्थेन यावत-अग्निकायप्रज्वालकः पुरुषः बहूनां पृथिवीकायादीनां समारम्भकत्वात्, अल्पतरस्यौव तेजस्कायस्य समारम्भकत्वाच महाकर्मादियुक्तः, अग्निकायनिर्वापकस्तु पुरुषः अल्पतराणामेव पृथिवीकायादीनां. समारम्भकत्वात् बहूनामेव च तेजस्कायानां समारम्भकत्वाच अल्पकर्मादियुक्तो भवतीतिभावः ॥सू. ४॥
पुद्गलप्रकाशादिहेतुवक्तव्यता __अनिकायरूपप्रकाशकप्रस्तावात् अचित्तपुद्गलप्रकाशादिवक्तव्यतामाह - 'अस्थि णं' इत्यादि ।
मूलम्-अस्थि णं भंते ! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, उज्जोति, तवेंति, पभासेंति ? हता, अस्थि । कयरे णं भंते ! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति ? जाव पभासेंति ? । कालोदाई ! कुद्धस्स अणगारस्स तेयलेस्सा निस्सिट्टा समाणी समारंभक कहा है। अन्तमें उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं'से तेण?णं कालोदाई ! जाव अप्पवेयणतराएचेव' हे कालोदायिन् ! इसी कारण से मैंने ऐसा कहा है कि अग्निकाय का प्रज्वालक पुरुष अनेक पृथिवीकायादिकों का समारंभक होता है, अल्पतर तेजस्कायिकों का समारंभक होता है. इस कारण वह महाकर्मादिकों से युक्त कहा गया है। तथा अग्निकाय का निर्वापक पुरुष अल्पतर ही पृथिवीकायिकों आदि का समारंभक एवं बहुतर तेजस्कायिकों का विघातक होता है-इस कारण वह अल्पकर्मादिकों से युक्त होता है ऐसा माना गया है ॥सू० ४॥ वाना सभा२म (विराधना) ४२ छे. 'से तेणटेणं कालोदाई ! जान अप्पवेयणतराए चेत हु यी मार! ते २६ मे मे ४ह्यु छ भनिडायने प्रवलित કરનારે પુરુષ અનેક પૃથ્વીકાયિક આદિ જીવોને વિરાધક બને છે અને અલ્પતર તેજસ્કાયિક જીવન વિરાધક બને છે, તે કારણે તેને મહાકર્માદિકથી યુકત કહ્યો છે પણ અગ્નિકાયને ઓલવનાર પુરુષ અલ્પતર પૃથ્વીકાયાદિકેને વિરાધક બને છે અને બહતર તેજસ્કાયિકે વિરાધક બને છે, તે કારણે તેને અપકર્માદિકથી યુક્ત उसो छ. ॥सू. ४॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ.१० सू.५ पुद्गलप्रकाशादिहेतुनिरूपणम् ८४१ दूरं गंता दूरं निवडइ, देसं गत्ता देसं निवडइ, जहिं जहिं च णं सा निवडइ तर्हि तहिणं ते अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, जाव पभासेंति, एते णं कालोदाई ! ते अचित्ता वि पोग्गला ओभासेंति, जाव पभाति । तए णं से कालोदाई अणगारे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, बहूहि चउस्थ-छट्र-छम जाव अप्पाणं भावेमाणे जहा पढमसए कालासवेसियपुत्ते जाव सवदुक्खप्पहीणे, सेवं भंते ! सेवं भंते ति ॥ सू० ५॥ ॥ सत्तमसयस्स दसमो उद्देसो समत्तो ॥७-१०॥
सत्तमं सयं समत्तं ॥ छाया--अस्ति खलु भदन्त ! अचित्ता अपि पुद्गला अवभासन्ते, उद्योतयन्ति, तपन्ति, प्रभासन्ते ? हन्त, अस्ति । कतरे खलु भदन्त ! अचित्ता
पुद्गलप्रकाशादिहेतुवक्तव्यता'अत्थि णं भंते !' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(अत्थि णं भंते ! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, उज्जोवेति, तति, पभासे ति) हे भदन्त ! क्या यह बात संभवित होती है कि अचित्त भी पुद्गल प्रकाशक होते हैं, वे वस्तु का प्रकाश करते हैं, ताप करते हैं, दाहक रूप होने से वे स्वयं चमकते हैं ? (हंता, अत्थि) हां कालोदायिन् ! वे पूर्वोक्तरूप से होते हैं।
પગલપકારાદિહેતુવકતવ્યતા'अस्थिणं भंते ! त्याह
सूत्राथ:- (अत्थिणं भंते ! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, उज्जोवें ति, तवेति. पभासे ति?) सह-त! शुभे सवा २ छे ४ मथित्त पुस। પણ પ્રકાશિત હોય છે, તેઓ વસ્તુને પ્રકાશિત કરે છે, તેઓ તાપ આપે છે, અને ६९३५ सापाने सीधे तसा पोते य? छे ? (हंता. अत्थि) , satarnी! मे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४२
भगवती सूत्रे
अपि पुद्गला अवभासन्ते यावत् - प्रभासन्ते 2, कालोदायिन् क्रुद्धस्य अनगारस्य तेजोलेश्या निस्सृता सती दरं गत्वा दूरं निपतति, देशं गत्वा देगंनिपतति, यत्र यत्र च खलु सा निपतति, तत्र तत्र खलु ते अचित्ता अपि पुद्गला अवभासन्ते, यावत् - प्रभासन्ते, एतेन कालोदायिन ! ते अचित्ता अपि पुद्गला अवभासन्ते, यावत् - प्रभासन्ते । ततः खलु स कालोदायी अनगारः ( कयरेण भंते! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, जाव पभासेंति) हे भदन्त ! अचित्त होने पर भी कौन से पुद्गल प्रकाशक होते हैं यावत् दाहक रूप होने से वे स्वयं चमकते हैं ? ( कालोदाई ! कुद्धस्स अणगारस्स तेथलेस्सा निमिट्ठा समाणी दूरं गत्ता दूरं निवड, देसं गत्ता देसं निवड, जहिं जहिं च णं सा निवड, तहिं तहिं णं अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, जाव पभासेति) हे कालोदायिन् ! क्रुद्ध हुए साधुकी तेजोलेश्या निकलकर और दूर जाकर दूर गिर पडती है, देश में जाने योग्य स्थान में जाकर वह उस स्थान में गिरती है । इस तरह जहां २ वह पडती है वहां २ उसके वे अचिन्त भी पुद्गल प्रकाशक होते हैं, यावत् वे दाहकरूप होने से चमकते हैं। (एएणं कालोदाई ! ते अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, जाव पभासेति ) इसी कारण हे कालोदायिन् ! वे अचित्त भी पुद्गल प्रकाशक होते हैं यावत् - वे दाहकरूप होने से चमकते हैं । ऐसा जानना चाहिये । (नएणं से कालोदाई । अणगारे समणं भगवं संभवी शडे छे. (कयरे णं भंते ! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति जाव पभासेत्ति ?) હે ભદન્ત ! કયા પુદ્ગલા અચિત્ત હેાવા છતાં પણ પ્રકાશ, તાપ, ચળકાટ આથિી યુકત होय छे ? (कालोदाई ! कुद्धस्स अणगारस्स तेयलेस्सा निस्सिट्टा समाणी दूरं गत्ता दूरं निवड, देसं गत्ता देस निवड, जहिं जहिं च णं सा निवडइ, तहिं तहिं णं अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, जाव पभासेंति ) डे असोहाथी ! કાપાયમાન થયેલા સાધુની તેજોલેશ્યા નીકળીને દૂર જઈને પડે છે, ઉચિત સ્થાનમાં (જવા ચેગ્ય હોય એવા સ્થાનમાં) જઇને તે તેજોલેશ્યા પડે છે, આ રીતે જ્યાં જ્યાં તે તેજલેશ્યા પડે છે, ત્યાં ત્યાં તેના અચિત્ત પુદ્ગલે! પણ પ્રકાશક હાય છે, તાપયુકત होय छे भने हाइ४३५ डावाने सीधे भजतां होय छे. ( ए ए णं कालोदाई ! ते अचित्ता व पोग्गला ओभासंति, जाव पभार्सेति) ते अरणे, हे असहाय ! ते અચિત્ત પુદ્ગલા પણુ પ્રકાશક, તાપયુકત અને ચળકતાં હાય છે, એમ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेगचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० म.५ पुद्गलप्रकाशादिहेतुनिरूपणम् ८४३ श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा बहुभिः चतुर्थ-षष्ठाटम. यावत् आत्मानं भावयन् यथा प्रथमशतके कालास्यवेसिकपुत्रः यावत् सर्वदुःखपहीणः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू. ५॥
सप्तमशतकस्य दशम उद्देशः समाप्तः ॥७-१०॥
॥ सप्तमं शतकं समाप्तम् ॥७॥ टीका-'अस्थि णं भंते ! अचित्तावि पोग्गला ओभासंति, उज्जोवें ति, तवेति, पभासें ति ?' कालोदायी पृच्छति-हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु अचित्ता महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, बहूहिचउत्थ, छट्ट-ट्टम जाव अप्पाणं भावेमाणे जहापढमसए कालासवेसियपुत्ते जाव सन्धः दुक्खप्पहीणे, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) इसके बाद उन कालोदायी अनगारने श्रमण भगवान् महावीरको वंदना की, उन्हें नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके चतुर्थ छट्ट, अट्टमको तपस्यासे यावत् आत्माको भावित [वासिन] करते हुए वे कालोदायी अनगार प्रथम शतकमें कहे गये कालासवेसियपुत्रकी तरह यावत् समस्त दुःखोंसे रहित हो गये अर्थात मोक्ष गये । हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब ऐसा ही है, हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब ऐसा ही है इस प्रकार कहकर वे कालोदायी यावत् अपने स्थान पर बैठ गये ।
टीकार्थ-अग्निकायरूप प्रकाशकके प्रस्तावसे अचित्तपुद्गलोंकी प्रकाशादि वक्तव्यताको सूत्रकारने इस दूर द्वारा कहा है इसमें ___ (तएणं से कालोदाई अणगारे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, बहूहिं चउत्थ, छट्ठ-तुम जाव अप्पाणं भावेमाणे जहा पढमसए कालासवेसियपुत्ते जान सब्बदुक्खप्पहीणे सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) सहायी मारे શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણુ કરી અને નમસ્કાર કર્યા. વંદણું નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા. ત્યારબાદ ચતુર્થ છઠ્ઠ અને અઠ્ઠમની તપસ્યાથી પિતાના આત્માને ભાવિત (વાસિત) કરતા તે કાલે દાયી અણગાર, પહેલા શતકમાં જેનું વર્ણન કરવામાં આવી ગયું છે તે કાલાસવેનિયપુત્રની જેમ, સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત, સંતાપ રહિત અને સમસ્ત દુઃખના નાશકર્તા થયા. હે ભદન્ત! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું છે, તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપની વાત સર્વથા સત્ય અને યથાર્થ છે, આ પ્રમાણે કહીને કાલેદાયી યાવત પિતાના સ્થાને બેસી ગયા.
ટીકાર્થ- અગ્નિકાયરૂપ પ્રકાશકને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા અચિત્ત પુદગલાની પ્રકાશાદિ વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४४
भगवतीसूत्र अपि पुद्गला अवमासन्ते प्रकाशकाः भवन्ति, उद्द्योतयन्ति वस्तु प्रकाशयन्ति, तपन्ति तापं कुर्वन्ति, प्रभासन्ते तथाविधवस्तुदाहकतया दीप्यन्ते किम् ? भगवानाह-'हंता, अत्थि' हे कालोदायिन् ! हन्त, सत्यम् , अचित्ता अपि पुद्गलाः अवभासन्ते इति अस्ति संभवति इति भावः । अपिशब्दात् सचित्ताः अग्निकायादयस्तु अवभासन्ते एवेति सूचितम् कालोदायी पृच्छति-'कयरे गं भंते ! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति जाव पभासंति ? हे भदन्त ! कतरे खलु कथं तावत् अचित्ता अपि पुद्गलाः अवभासन्ते प्रकाशका भवन्ति, कालोदायीने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'अत्थि भंते ! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, उज्जोवेति, तवेंति, पभासेंति' हे भदन्त ! यह संभवित होता है कि अचित्त भी पुद्गल प्रकाश करनेवाले होते हैं ? वे उद्योत करते हैं वस्तुको प्रकाशयुक्त करते हैं ! तपते हैं गर्मी पहुंचाते हैं ? वस्तुको जलाने वाले होनेसे वे स्वयं चमकते हैं क्या! इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'हंता, अत्थि' हे कालोदायिन् ! यह सत्य है कि अचित्त भी पुद्गल प्रकाशक होते हैं। यहां अपि' शब्दसे यह सूचित किया गया है कि अग्निकायादिक सचित्त पुद्गल तो अवभासक होते ही हैं उनके विषयकी तो चर्चा ही क्या करना । पर इनसे भिन्न जो अचित्त पुद्गल हैं वे भी अवभासक यावत् प्रभासक होते हैं । अब कालोदायी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं (कयरे णं भंते ! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, जाव पभासंति) हे - આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને કાલેદાયી અણગાર આ પ્રમાણે પ્રશ્ન पूछे छ- 'अत्थिणं भंते! अचित्ता वि पोग्गला ओभास ति, उज्जोवें ति, तवेंति, पभासे ति" महन्त ! शुभ समवी श छ, अथित्त पुगत ५] ta આપતા હોય છે ? તેઓ શું વસ્તુને પ્રકાશિત કરે છે? તેઓ શું ગરમી આપે છે? અને શું વસ્તુને પ્રજવલિત કરનારા હોવાથી તેઓ પોતે જ ચળકે છે?
सहायीना प्रश्न उत्तर भापता महावीर प्रभु ४९ छ- 'हता. अस्थि । હા, કાલેદાયી ! એ વાત ખરી છે કે અચિત્ત પુદ્ગલે પણ પ્રકાશક હોઈ શકે છે. અહીં 'अपि' शम्थी से सूयित थाय छमामय सथित पुस त युत હાય જ છે, તેની તો વાત જ શી કરવી! પણ તેમના કરતા ભિન્ન એવાં જે અચિત પુદગલે હોય છે તેઓ પણ પ્રકાશ, ગરમી આદિથી યુકત હોઈ શકે છે.
કાલેદાયી એવા પુદ્ગલ કયાં કયાં છે તે જાણવાની જિજ્ઞાસાથી મહાવીર પ્રભુને मा प्रभारी प्रश्न पूछे छ- कयरे णं भंते ! अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.७ उ.१० मू. ५ पुद्गलप्रकाशादिहेतुनिरूपणम् ८४५ यावत् उद्योतयन्ति वस्तूयोतका भवन्ति, तपन्ति–तापं कुर्वन्ति, प्रभासन्ते वस्तुदाहकतया ? भगवानाह-'कालोदाई ! कुद्धस्स अणगारस्स तेय-लेस्सा निस्सिट्टा समाणी दूरं गत्ता दूरं निवडइ' हे कालोदायिन ? क्रुद्धस्य अनगारस्य= साधोः तेजोलेश्या निस्मृता-शरीरान्निर्गता सती दूरं गत्वा दूरं निपतति, दूरं दूरं गत्वा दूरे दूरे निपतति-इत्यर्थः 'देसं गत्ता, देसं निवडई' देशं गत्वा. अभिप्रेतं गन्तव्यस्थान प्राप्य देशं निपतति तत्तद्देशे निपततीत्यर्थः 'जहिं जहिं च णं सा निवडइ, तहिं तहिं णं ते अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, जाव पभासे ति' यत्र यत्र च खलु यस्मिन् यस्मिंश्च खलु देशे सा क्रुद्धस्याभदन्त ! कौनसे अचित्त भी पुद्गल प्रकाशक होते हैं, यावत् वस्तुके उद्योतक होते हैं, ताप करते हैं, वस्तुको जलानेवाले होनेके कारण वे चमकते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'कालोदाई' हे कालोदायिन् ! 'कुद्धस्स अणगारस्स तेयलेस्सा निस्सिट्टा, समाणी, दूरं गत्ता दूरंनिवडइ ? जो तपस्वी साधु क्रुद्ध होता है तब उसके शरीरसे तेजोलेश्या नकलती है और वह निकलकर उससे बहुत दूर जाकर गिर पडती है वह तेजोलेश्या स्वयं तेजोमय होने के कारण प्रकाशस्वरूप, वस्तुद्योतक, तापजनक, एवं चमकीली होती है । 'देसंगत्ता देसंनिवडइ' यदि वह तेजोलेश्या किसी विवक्षित अमुक स्थानपर पहुंचानी होती है तो वह उस गन्तव्य स्थानपर जाकर वहीं पडजाती है । इस तरह 'जहिं२ च णं सा निवडइ, तहिं२ णं ते अचित्ता वि पोग्गला ओभासंति, जाव पभासेंति' जहां पर वह तेजोलेश्या पडती है वहाँ२ जाव पभासेति ? 3 महत! यां यां मयित्त पुस ४, ताप, या આદિથી યુકત હોય છે?
उत्तर- 'कालोदाई !' suarath! 'कुद्धस्स अणगारस्स तेयलेस्सा निस्सिट्टा, समाणी. दरं गत्ता दरं निवडड' २ त५५वी साधु उपायमान थाय छ, तना શરીરમાંથી તેલેશ્યા નીકળે છે, તે તેલેશ્યા તેના શરીરમાંથી નીકળીને બહુ દૂર જઈને પડે છે. તે તેલેસ્યા પતે જ તેજોમય હોવાથી પ્રકાશસ્વરૂપ, વસ્તુને પ્રકાશિત ४२ नारी, तन मन यताय छे. 'देस गत्ता देस निवडइ' જે તે તેજલેશ્યાને કઈ અમુક સ્થાને પહોંચાડવી હોય છે, તે તે ત્યાં જઈને જ પડે છે. मा रात जहिं जहिं च णं सा निवडई' तहिं तहिणं ते अचित्ता वि पोग्गला
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे नगारस्य तेजोलेश्या निपतति, तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् देशे खलु ते अचित्ता अपि पुद्गला अवभासन्ते प्रकाशयन्ति यावत्-उद्योतयन्ति, तपन्ति, प्रभासन्ते, 'एएणं कालोदाई ! ते अचित्ता वि पोग्गला ओभासे ति जाव पभासे ति' हे कालोदायिन् ! एतेन कारणेन तेजोलेश्यायास्तत्तद्देशे पतनेन ते अचित्ता अपि पुद्गला अवभासन्ते यावत् उद्योतयन्ति, तपन्ति, प्रभासन्ते । 'तए णं से कालोदाई अणगारे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता' ततः खलु स कालोदायी अनगारः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा 'बहूहि चउत्थ-छट्ठ-ऽठम. जाव अप्पाणं भावेमाणे जहा पढमसए कालासवेसियपुत्ते जाव सव्वदुक्खप्पहीणे' बहुभिः अनेकैः चतुर्थपर उस तेजोलेश्याके वे अचित्त भी पुद्गल प्रकाश करते हैं वहाँ पर रही हुई वस्तुको वे उद्योतयुक्त करदेते हैं, वहां पर गर्मी पैदा कर देते हैं, तथा स्वयं वे दाहकरूप होनेसे चमकने लगते हैं । इस तरह अचित्त पुद्गल भी चमकते हैं, ताप उत्पन्न करते हैं आदि२ जैसा हे कालो. दायिन ! तुमने पूछा है वे सब काम करते हैं । प्रभुके मुखसे इस प्रकार अपने प्रश्न का समाधान सुनकर 'से कालोदाई अणगारे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता' उन कालोदायी अनगार ने श्रमण भगवान् महावीर को वंदना की नमस्कार किया. वन्दना नमस्कार करके — बहूहिं चउत्थ-छट्ट-ट्ठमजाव अप्पाणं भावेमाणे जहा पढमसए कालासवेसियपुत्ते जाव सव्व दुक्खप्पहीणे'
ओभास ति, जाव पभासेति' यi न्यो त तनवेश्या ५ छे, त्या त्या ते તેજસ્યાના અચિત્ત પુદગલે પણ પ્રકાશ કરે છે, ત્યાં રહેલી વસ્તુને તેઓ પ્રકાશયુકત કરી દે છે, ત્યાં ગરમી પેદા કરે છે, અને તેઓ પોતે જ દાહકરૂપ હોવાથી ચળકવા માંડે છે. હે કાલેદાયી! તમે આ વિષયમાં જે જે પૂછયું તે બધું કામ તેઓ કરે છે.
મહાવીર પ્રભુનાં વચનમાં શ્રદ્ધા વ્યકત કરતાં કાલેદાયી અણગાર કહે છે– 'सेवं भंते ! सेवं भंते !' 3 महन्त ! मापे युं ते सत्य ०४ छ. उम-! આપનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને 'वंदइ नमसइ, व दित्ता, नमंसित्ता' ! ७ मने नभ७१२ . ४ નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરવા લાગ્યા. 'बहुहि चउत्थ-छट्टटम जाव अप्पाणं भावेमाणे जहा पढमसए कालासवेसिय पुत्ते जाव सयदुक्खप्पहीणे तेभो भने पास, छ, मम माहि तथा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૫
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ७ उ. १०. ५ पुद्गलप्रकाश निरूपणम्
८४७
षष्ठाष्टम. यावत् तपोविशेषैः आत्मानं भावयन् यथा प्रथमशतके नवमे उद्देशके कालास्यवेसिकपुत्रः यावत् उपर्युक्ततपोविशेषैः आत्मानं भावयन् सिद्ध:, बुद्धः, मुक्तः, सर्वदुःखमहीणः संजातः, तथा अयमपि कालोदायी अनगारः सिद्धः, बुद्धः, मुक्तः सर्वदुःखप्रहीणो जात इति भावः ।
अन्ते कालोदायी भगवदवाक्यं समर्थयन् स्वीकरोति 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवत्कथनं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! भवत्कथनं सर्व सत्यमेवेति ॥ ०५ ॥
इति सप्तम शतकस्य दशमोद्देशः ॥७ - १० ||
इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्ध-गद्यपद्यनैकग्रंथ निर्मापक- वादिमानमर्दक- श्रीशाहूच्छत्रपति - कोल्हापुरराज- प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषित कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितायां "श्री भगवतीमुत्रस्य" " प्रमेयचन्द्रिका "ssख्यायां व्याख्यायां सप्तमं शतकं समाप्तम् ||७||
उन्होंने अनेक चतुर्थ, छड, अट्टम यावत् तपविशेषों से अपने आपको भावित ( वासित) किया और जिस प्रकार प्रथम शतक में नववें उद्देशक में कालास्यवेशिकपुत्रने इन तपस्यायों द्वारा अपने निज की शुद्धि कर सिद्धिगति को प्राप्त कर लिया वे बुद्ध मुक्त बनकर समस्त दुःखों से प्रहीण बन गये, इसी प्रकार से ये कालोदायी अनगार भी सिद्ध, बुद्ध, मुक्त बनकर समस्त दुःखोंसे रहित हो गये । अन्तमें
આ
પેાતાના આત્માને ભાવિત કર્યાં અને અન્તે સિદ્ધ પદ પામ્યાં, યુદ્ધ થયા, મુક્ત થયા અને સમસ્ત ક્રર્માંના સદંતર ક્ષય કરીને સમસ્ત દુ:ખાથી રહિત બની ગયા. વિષયને લગતું સમસ્ત કથન, પહેલા શતકના નવમાં ઉદ્દેશકમાં આપવામાં આવેલા કાલાસ્યવેશિકપુત્રના કથન પ્રમાણે સમજવું. ॥ સૂ. પ ા
સાતમા શતકના દસમા દેશક સમાપ્ત.
જૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતી’ સુત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના સાતમા શતક सभाप्त ॥ ७ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : પ
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________ 848 भगवतीसगे कालोदायी भगवान् के इस कथनका समर्थन करते हुए कहते हैं 'सेवं भंते ! सेवं भंते / त्ति' हे भदन्त ! आपका कथन सर्व सत्य ही है हे भदन्त ! आपका कथन सर्वथा सत्य ही है // सू० 5 // सातवें शतकका दशवां उद्देशक समाप्त जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके सप्तम शतक समाप्त // 7 // શ્રી ભગવતી સૂત્ર : 5