Book Title: Siddha Hem Llaghu Vrutti Avchuri Parishkar
Author(s): Jitendravijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023395/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. 5, pumr rkhnn 30 vailtt k = veed siDana laghuvRtti vk hai pr -:: pd brrii * kaa :2 vHddee ahi vrunn , - 22 :s'taabk aar) d - kuHjh vii - tp ::phrr ukdaa aa pbld (2lkaa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH // pa. pU. kalikAlasarvajJa A.devazrI hemacaMdrAcArya ma. viracita siddhahema laghuvRtti avacUri pariSkAra bhAga - 1 (adhyAya - 21/2] pAda - 10) -:: avacUri - sampAdaka ::pUjya munirAja zrI jitendravijayajI ma. -:: graMtha preraka ::pravartaka pUjya munirAja zrI harIzabhadravijayajI ma. -:: avacUri graMtha punaH saMzodhaka ::yuvAcArya ratnAkarasUrIzvarajI ke ziSya pUjya munirAja zrI ratnajyota vijayajI ma. -:: prakAzaka ::navajIvana graMthamAlA (gA) TrasTa - muMbaI -:: upaprakAzana :: ra zrI raMjana vijaya jaina pustakAlaya (mAlavADA), AAJan MCN
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka upa prakAzaka : mukhya sampAdaka : 1) 2) 3) 4) 5) prata : navajIvana graMthamALA (gA) TrasTa zrI raMjana vijaya jaina pustakAlaya (mAlavADA) pU. munirAja zrI jitendravijayajI ma. -:: ulla zellot :: zrI navajIvana graMthamALA (gArIAdhAra) TrasTa DI-102, kukarejA kompalekSa, ela. bI. zAstrI mArga, bhAMDupa (vesTa), muMbaI-400 078. zrI jaina tattvajJAna vidyApITha tattvajJAna bhavana, 265, ravivAra peTha, goDIjI derAsara sAme, pUnA-411002. zrI raMjana vijayajI jaina pustakAlaya mu.po.-mAlavADA, ji.-jolora (rAja.) 343029. zrI pArasa gaMgA jJAna maMdira rAjendrabhAI-9426539076 bI-102, kedAra TAvara, rAjasthAna hospITala sAme, zAhIbAga, amadAvAda-400 004. 1000 bAbulAla sAkalacaMda lAdhANI 127, kIkAsTrITa, gulAlavADI, bAphanA mensana, bIje mALe, muMbaI-400 004. phona : 9869755988 saM. 2063 mUlya : 100/ prinTarsa : rameza prinTarsa - muMbaI-400 004. mobAIla : 9820149288
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * * * * * * * * * * "samarpaNa pa.pU. vyAkhyAna vAspati AcAryadeva zrImad vijaya labdhisUrIzvarajI ma.nA praziSya praviNa-mahimA zizu jJAnavRddha, saMcamavRddha, anubhavavRddha sAhityabhUSaNa parama pUjaya munirAja zrI jitendravijayajI ma. ::::::::::: ::: he paramopakArI pUjya gurudeva! janmazatAbdinA pavitra avasare ApanuM ja sampAdana karela sAhitya , vyAkaraNano amUlya khajAno ApanA caraNa kamaLamAM arpaNa karI dhanya banuM chuM. - harIzabhadravijaya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI labdhi-praviNa-mahimA zizu jJAnavRddha, saMyamavRddha sAhityabhUSaNa pU. mInirAja zrI jitendravijayajI mahArAja sAhebanI -:: saMkSipta mItAkSarI : mAta-pitA gAma-jJAti saMsArI nAma dharmapatnI : : : bhAIo beno kAkA mahArAja : pitarAI bhAI : mAmAnA chokarA : janma : : kALadharma : sampAdIta zrI pArvatibena jIvanacaMda navalacaMda jhaverI surata, vIzA ozavALa jecaMdabhAI zrImatI jazavaMtibena (sAdhvIjI zrI jayaprabhAzrIjI ma.). praviNabhAI, caMdrakAntabhAI kokIlAbena, maMjulAbena pU.manizrI jinabhadravijayajI ma. moticaMda hIrAcaMda jhaverI pU. munizrI zobhanavijayajI ma. saM. 1964 mahA vada 13, surata saM. 1990 pATaNa saM. 2036 jeTha suda 7 bhAMDupa-muMbaI sva. lIkhIta graMtho, saMskRta, jyotiSa uparAMta gujarAtI-hindI-marAThI-aMgrejI Adi sAta bhASAmAM nAnA-moTA 70 pustako pazcima thI pUrva kalakattA sudhI ane uttara hastInApura thI dakSiNamAM kanyAkumArI sudhI pU. munizrI baLabhadravijayajI ma. pU. munizrI harIzabhadravijayajI ma. dIkSA vihAra bhUmi : ziSya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jaina samAjanA karakamalamAM zrI siddhema laghuvRtti avasUri pariSkAra sahitanA aDhI adhyAyanA A graMtha dharatAM Aje amene ghaNA ja AnaMda thAya che. A saMsthA taraphathI saMskRta prakAzananA A alabhya mahAna graMtha pragaTa karavA mATe pUjya munirAja zrI jitendravijayajI mahArAjane vina'ti karatAM, teozrIe tenA svIkAra karI A graMthanA prakAzananA apUrva lAbha ApI amane kRtArtha karyAM che. te badala pUjya mahArAjazrInI A saMsthA sadAne mATe RNI che ane raheze. A graMthanA prakAzana nimitte saMsthA taraphathI samAjane thADI vigatA jaNAvavI Avazyaka che, te ahIM jaNAvIe te te asthAne nahIM ja gaNAya. jo ke, A graMthamALA pAse kAI paNa jAtanu' sthAyI phaeNMDa nathI. tenAje pustaka prakAzanA bahAra paDe, tenA vecANu dvArA presa ane saMsthAnA kharaca jatAM vadhAreA thAya, temAMthI bIjA prakAzanA pragaTa karavAmAM Ave che. Ave! vistRta graMtha chapAvavAmAM Arthika nANAMnI khUba jarUrata rahe e svAbhAvika che. taduparAMta Ave mahAmUlA graMtha chapAvavA mATe presa paNa sArI joie. eka udAra sadUgRhastha taraphathI te prakAzana chapAvavA mATe rUA. .1001) nI udAra madada maLavAthI A kArya zarU karyuM. temaja zrI mahAya prinTIMga presanA mAlika zrImAn zeDa gulAbacaMda lallubhAie " peAtAnA ja A graMtha chapAi rahyo che. " tema mAnI sAruM kALajIbharyuM kAma karAvI ApyuM che te badala temane paNa A sthaLe AbhAra mAnIe chIe. A laghuvRttinA prakAzana mATe eka prazna e ubhA thaye, ke laghuvRttinA sAta adhyAya sa MskRtanA ane prAkRtane aSTama adhyAya keTalA varSe chapAi rahe ane janatAnA karakamalamAM te kayAre dharI zakIe ? eTale ghaNA vicAra
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ karIne 7 adhyAyanA rUA. 17-8-0 TharAvIne prathama pAdanA prakAzana samaye sasthAe jAhera karyu hatu, ke jyAre jyAre chUTAM pA pragaTa thatAM jaze, tyAre tyAre prathama rUA. 1chA bharI grAhaka thanArane turata ja te mekalAvavAmAM Avaze. A saMsthA evI zaktisa"panna na hatI, ke je pAte ja AvA moTA graMthAnuM prakAzana karI zake. paraMtu pUjya munirAja zrI jitendravijayajI mahArAjanI amISTithI ane paramakRpAthI ja A prakAzana ame pragaTa karI zakayA chIe. jo ke A mahAn graMthanuM prakAzana kaI nI, jAmelI ane nAmI saMsthA taraphathI thavu joie evI sUcanAo pUrva mahArAjazrI pAse aneka vyakti taraphathI AvI hatI. gArIAdhAranI zrI labdhisUrIzvara jaina graMthamALA mATe ame mahArAjazrIne jaNAvyu` hatu` ke-zu' sArI saMsthA hAya te ja pustakanI ki'mata aMkAtI haze ? vAstavika evu' che, ke sArAM sArAM prakAzanAthI ja saMsthAnI kiMmata a'kAya che. tethI A UgatI saMsthA taraphathI ja te pragaTa karavAnI amArI vinatinA svIkAra thayeA. Aja sudhI A laghuvRttinA ame daza pAde pragaTa karyAM che. bAkInA sADAcAra adhyAya ane aSTama adhyAyanA sa pUrNa meTaranI presa kApIe te taiyAra che. jema jema meghavArI dinapratini vadhatI gaI, tema tema A prakAzana mATe aneka Arthika agavaDatA AvavAthI thADA vakhata chapAIkAma baMdha paNa rahyuM, chatAM mahAprabhAvika zrI zakhezvara pArzvanAtha prabhujInA supratApe A kA AgaLa dhapyu che ane dhapaze ja. A avasUri ghaNAM pUjya sAdhu-sAdhvIjI mahArAjonA paThanapAThanamAM atyaMta upayeAgamAM Ave che. te abhyAsI vargane A graMtha dhIme dhIme prakAzana thatA hAvAthI asaMtASa upajAve che, kAraNa ke navuM pAda na chapAya tyAM sudhI temane besI rahevu paDe che, kyAre pragaTa thaze ? tevA aneka sAdhu-sAdhvI mahArAjonA vAravAra patra AvyA kare che. A khInA satya hAvA chatAM ame
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ tene mATe taddana nirupAya ane lAcAra chIe. te kAraNathI utAvaLA thatA teozrIone amAre vAraMvAra vinavavuM paDe che, ke "thoDA thobhe, dhIraja rAkhe " bIjI muzkelIo sAthe AjanI asahya moMghavArI paNa tene mATe eka mahAnuM kAraNa che. amArA zakaya upAyathI te mATe banatI jhaDapa karIzuM. saMsthAne kacavAtA mane na chUTake jAhera karavuM paDayuM che, ke rUA. 1LA thI grAhaka tarIke nAma noMdhavAnuM havethI baMdha karyuM che ane havethI aDhI adhyAyanA rUA. 15) rAkhavAmAM AvyA che. jo ke jemaNe agAuthI grAhaka tarIke rUA. 1LA) bharyA che, temane te sAte adhyAyanA chUTA pAdo chapAze tyAre mokalavAmAM Avaze ja, tenI amArA grAhake e beMdha levI. A graMthanA judA judA pAde kramasara 5Aya ke tarata te pAda jJAnalipsa vargane turata maLe te hetuthI chUTA chUTA pAkanI paNa DI nakale bahAra pADavAmAM Ave che. taduparAMta (cAra pAdanI bhegI) eka eka adhyAyanI paNa copaDIo bahAra pADIne saMsthAe banatI sarve sagavaDo abhyAsIo mATe karI ApI che. A graMtha atIva upayogI bane che ane banaze, tathA bhaviSyanI prajA mATe paNa eka mahAmUlA vArasArUpa banaze ja tevI khAtrI aneka vidvAne taraphathI maLI che. aneka prazaMsApUrNa abhiprAye paNa ghaNA anubhavIonA maLyA che. abhyAsI varga te navA pAda mATe eTale badhA AturatApUrvaka rAha jote bane che, ke jenI sImA nathI. ATalo upakAra A saMskaraNathI thAya che, e jANune amArA harSane pAra raheto nathI. A graMthane A suMdara lAbha uThAvAya che e sAMbhaLI, jANI ane jaIne amAruM haiyuM nAce che. zAsanadeva pratye prAthae chIe ke-amane Arthika anukULatA jaladIthI maLI rahe ane A mahAna graMthanuM prakAzanakArya zIdhra pUrNa thAya e ja manekAmanA. prakAzaka-
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka prakAzanamAM zrutabhakti karanAra -:: quouell :: yuvAcArya pa.pUjya ratnAkarasUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI zAMtinagara zve.mU. jaina saMgha Azrama roDa (amadA) jJAnanidhi evuM zrI Ara. esa. puram jaina saMgha-koImbaturanA zrAvaka-zrAvikA pU.A.bha. zrI arihaMta-siddhasUrIzvarajI ma.nA AjJAvartinI pU. sAdhvIjI zrI lAvaNyazrIjI ma.nA praziSyA sAdhvIjI zrI tattvayazAzrIjI ma. tathA pU. sA. zrI parAgayazAzrIjI ma.nA upadezathI.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ItihAsa prakAzanano..... ItihAse noMdha lIdhI ke-Ajano pavitra divasa eka mRtopAsaka munizrInI janma zatAbdino divasa che. munizrIe jIvanamAM prathama vIsI pUrNa karyA pachI saMsAranA cAra pherA to . paNa temAMthI saMsAravRddhinA badale AtmadarzananI preraNA maLI. pAMca-cha varSa pachI e preraNAnA kAraNe nANa samakSa cAra pherA pharyA to temAM Atmazuddhino, saMyamI jIvanano draDha paMtha maLyo. mahimAvaMta (pU.mu. zrI mahimAvijayajI) gurunuM zaraNuM lIdhu to sadguNano vikAsa karavA praviNa thavA (pU.mu. zrI praviNavijayajInA) AziSa maLyA. pavitratAnA paMthe prayANa karyuM to AtmalabdhinI (pU.A. zrI labdhisUrIzvarajI ma.) prApti thaI. vidyArthI avasthAnI jema adhyayana kAlina kALa jyAM daza varSano lagabhaga pUrNa thavA Avyo tyAMja junuM te sonuM e nyAye jUnA jJAna bhaMDAronI jUnA hastalIkhIta graMthonI paDIkaheNa karavAnI bhAvanA jAgI. pariNAme vA karoDa zlokanA racayitA vividha viSayo upara lakhanArA pa.pU.A. zrImad hemacaMdrAcArya ma. racita "siddhahema laghuvRtti upara manana-ciMtana karatAM vyAkaraNanA graMthane bhAvinI peDhIne saraLatAthI samajAya te mATe draSTi jAgI. AtmapreraNA dvArA e jJAnaparabane 'avacUri'nA sahAre vadhu lokopayogI karavA TUMkA zabda saMkalananuM mUlyAMkana karavA prAjJapuruSo-paMDitono sAtha-sahakAra lIdho. A graMtha vyAkaraNano hovAthI "a" Adi svaranA 16 akSarone tathA 'ka' Adi varNanA 36 varNAkSaro (vyaMjana)no paraspara saMbaMdha karatA pa76 akSaronuM nirmANa thayuM. e akSaro jyAre zabda bane tyAre tenuM ghoSa-aghoSa, saMdhI-lopa, 3 liMga, 3 vacana, 3 kALa, 21 vibhakita Adi sahita vizALa svarUpa bane che. A kAraNe jIvana jJAnopAsanAmAM prasanna banatuM jAya che. akSarothI banelA zabda jyAre ddhi arthI bane che to kevaLajJAnIe tenAmAM rahelA anaMta arthane
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prarUpe che. te samajAyuM. TUMkamAM "zruta' e sAgara che, dIpaka che, amRtamaya bhojana che, duHkhIne sukha ApanAra vaidya-DaoNkaTara che. yAvat udhamI puruSane kevaLajJAna ne mokSa paNa Ape che. kahevAnuM tAtparya eja ke saMyamI jIvananA 10/12 varSa pachI je sampAdana vRtti jAgI tethI saM. 2001mAM potAnA dAdA-pitAnA nAmane saMkalita karI navajIvana graMthamALAnA upakrame kramazaH daza pAda prakAzita karI vidyApipAsu caraNomAM arpaNa karI dhanyatAno anubhava zarU karyo. eka bAju saMskRta-jyotiSa sAhitya sevAno vicAra vegavaMta banyo to bIjI tarapha pAThazALAonA zikSaNa kSetre vikAsa mATe pAThyapustaka, artha sahitanuM jJAna ane parIkSA-InAma mATe zrI jaina tattvajJAna vidyApITha-pUnA nAme saM. 2004mAM saMsthAnI sthApanA karI. pAThazALAone prANavAna banAvavA prAthamikajJAnanA phelAvA mATe zrI gaNeza karyA. saM. 2031mAM beMgalora saMghe sAhityabhUSaNa' padavIthI vibhUSita kya. jIvanamAM sAta bhASAnA 70/72 pustakonuM lekhana, saMpAdana, prakAzana pUjyazrInA hAthe thayuM. kahevAnuM tAtparya eja ke-zikSaNa kSetre pagalA mAMDavAthI saMskRta graMthanA prakAzanano eka tarapha alpavirAma saMyogo anusAra thayo jyAre vividha bhASI pAThyapustakone prakAzita karavAnuM kAma vikasavA lAgyuM. cheka A kama saM. 2036 sudhI pragati karato rahyo. aMte saM. 2036nA jeTha suda 7nA A jJAnadIpa pragaTAvanAra saMyamavRddha-jJAnavRddha AtmA sadAne mATe vilIna thaI gayo. kudaratanuM kAMIka navuM ja karavA-kahevA mAgatI haze e draSTie lagabhaga 35 varSa sudhI e mahAgraMthanA hastalIkhIta pAnA adrazya rahyA. acAnaka e anamola vAraso pU. gurudevazrInA laghubaMdhu praviNacaMdra jIvanacaMdra jhaverInA dvArA pU. munirAjazrInA vinayI ziSya pravartaka pUjya munirAja zrI harIzabhadravijayajI ma.sA.ne prApta thayo.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Avo dIrdhakALa parIzrama dvArA taiyAra karAyelA graMthane janma zatAbdi avasare pU. munirAjazrInI smRtirUpe prakAzita karavAnuM svapna sevyuM. graMthanA vAMcana-manana-zuddhikaraNa-prakAzana karavA mATe (1) pa.pU.A. zrImad vijaya sUryodayasUrIzvarajI ma. (2) pU. sAdhvIzrI mayurakaLAzrIjI ma.ne vinaMti karI hatI. pharI pUjyazrInI 'janmazatAbdi nimitte bhAvanAe vega ApI graMtha saMzodhana sampAdananA rasiyA pU. munirAja zrI vizruta vijayajI ma. A kArya mATe mahenata paMDitavaryane sAthe besI karI te bhUlI na zakAya tevI che. tyAra pachI A graMtha mATe pa.pU.A. zrImad vijaya municaMdrasUrIzvarajIne vinaMti karatAM jhaDapI prakAzana mATenI kAMIka AzA baMdhAI. ane tenA phaLa rUpe sAhityakSetramAM game tevA kilaSTa graMthone vAMcavA-manana-ciMtana karavA TevAyelA pIDha sevAbhAvI pU. munirAja zrI ratnajyotavijayajI ma. A kArya ekakSaNano paNa vilaMba kya vagara karI ApavA saMmati ApI e kSaNa amArA mATe dhanya che. chellA 8 mahinAthI aneka pravRttimAMthI nivRtti zodhI pU. munizrIe A graMthane je rIte potAnuM kArya samajI vAMcI-mupha tapAsIprakAzita karavAnI vidhi sudhI pahoMcADyuM e mATe saMsthA-samiti teonI RNI che. bIjo bhAga paNa saveLAe jhaDapathI prakAzita karavAnA amArA manoratha che. A graMthanA prakAzanamAM je nAmI-anAmI saMgha vyaktioe sAtha sahakAra Apyo che, te sarvenA ame AbhArI chIe. bhaviSyamAM Aja rIte e zrutopAsaka zrutajJAnanI bhakti karaze tevI AzA che. A graMtha abhyAsI sujJa jijJAsuonI jijJAsA pUrNa karavA jarUra upayogI Tharaze tevI amara AzA sAthe pUjya vaMdanIya guruvaryazrIne zubha bhAve arpaNa karIe chIe. navajIvana graMthamALA (gA.) TrasTa janmazatAbdi Ayojaka samiti
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya.... anAdikALathI pravacanano pravAha ekadhAro cAlI rahyo che enuM pAna karI AtmA paramAtmA bane che. Aja sudhI anaMta AtmAe A siddhi hAMsala karI che. ApaNA jevA abudha jIvone ugAravAmAM ati upayogI A pravAha AvA kaparA kALamAM paNa ApaNane maLyo che. eno svAda levo e aMtaranAM khajAnAne kholavA mATeno moghero suavasara che. paraMtu A pravacana nadI bhASAnAM AdhAre khalakhala vahetI rahe che. mATe bhASAne TakAvI rAkhavI atyaMta Avazyaka che. gujarAtI-hiMdI-aMgrejI vagere loka bhogya bhASAmAM kALa-kSetrano prabhAva paDyA vagara raheto nathI. tethI prathamathI pUrvanI racanA paMDita bhogya bhASAmAM karavAmAM AvI. A bhASAmAM kyAMya garabaDa ubhI na thAya eTale 1000 varSa pahelA ke pachI paNa ekadhAro pravAha akabaMdha rahe te mATe paMDitoe A bhASAne niyamomAM goThavI nAMkhI che. basa A saMskRta bhASAnA niyamone ja AcArya hemacaMdrasUrie zabdAnuzAsanam nAma ApyuM che. jene gujarAtImAM vyAkaraNa kahIe chIe. khaMtapUrvaka abhyAsa karanArA munizrI jitendravijayajIe 60 varSa pahelAM abhyAsanI sAtho sAtha "abhyAsune upayogI bane" e vAta lakSamAM rAkhI aneka avasUrio ekaThI karI ane tenuM saMkalana karela. pUjyazrInI janmazatAbdi upara teozrInAM jJAnayajJane yAdamAM laI punaH A 10 pAdano prathama bhAga navajIvana graMthamAlA (gArIAdhAra) dvArA prakAzita karavAmAM AvI rahyo che. AcAryadevazrI municaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI mane A kArya karavAmAM utsAha jAgyo. jo ke prathama bhAga pUrve prakAzita hato chatAM tenI aprApyatA dekhIne saMsthAe punaHmudraNano nirNaya lIdho. mArI daSTie aneka azuddhio tathA akSaranI junI prinTanAM kAraNe aspaSTatA hatI. tethI A saMpUrNa pustakanuM pharI saMzodhana karI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pojheTIva nIkALI prinTa karavAnuM thayuM. temAM uDANa bharelI gahana vAtone samajavA bRhanyAsa, pANinIya vyAkaraNa Adi aneka graMthonI sahAya levI paDI. ane yathAtathya graMtha abhyAsa mATe raju thAya te mATe mahenata karI che. chatAM chavasthatAnAM kAraNe hajI aneka truTio rahevI saMbhava che. tene vAcaka varga sudhArIne vAMce. ane pUjya hemacaMdrAcAryanAM satya Azaya sudhI pahoMcavA kozIza kare. huM mAnuM chuM ke laghuvRtti upara AThe adhyAyanI ATalI vistRta avacUri pahelIvAra prakAzita thaI rahI che. e ghaNAM AnaMdano viSaya che. vyAkaraNa abhyAsu Ano abhyAsa karI satyaAzaya dvArA zuddhajJAna pachI samyagrajJAna meLavI zAzvata jJAnane meLave. mane paNa vIsa varSa pachI siddhahema zabdAnuzAsanane punaH smRtipathamAM lAvavAno lAhavo A saMpAdana-saMzodhananAM nimitte maLyo. te badala pravartaka munizrI harIzabhadravijayajI ma.sA.no khubaja AbhAra mAnuM chuM. abhyAsune khAsa bhalAmaNa che ke A avacUri aneka sthAne truTita che. ane saMpUrNa laghuvRttinI karavAmAM nathI AvI mATe laghuvRttine dhyAnamAM laI gahana viSayane samajavA Ano vizeSa upayoga karavAno che. A avacUrimAM AvI aneka vAto che. jeno bRhanyAsakAre ke laghunyAsakAre paNa sparza nathI karyo. cAlo pUjya munirAjazrInAM jJAnayajJanAM yatnane saphaLa banAvIe. (1) 1 thI 10 pAda (2) 11 thI 20 pAda (3) 21 thI 28 pAda ane pachI prAkRtanAM vyAkaraNano cotho bhAga ema cAra bhAgamAM A kArya pUrNatAne pAmaze. - hAlanA tabakke pahelo bhAga punaH prakAzita karavAmAM AvI rahyo che. ane bIjA, trIjA, cothA bhAganuM kArya presamAM che. zakya eTalo jaladI prakAzana karavAno yatna karIzuM. muni ratnajyotavijaya
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ BEFERE BEIBE: A vinamra Avedana. A &$448:341410S parama kalyANakArI zrI jenazAsana jayavaMtu che. e zAsananI ArAdhanA karanArA bhavyAtmAo je je thaI gayA te parama zAsananA prakhara prabhAvake tarIke suvikhyAta AcArya bhagavaMtomAM kalikAlasarvajJa bhagavAna AcArya, mahArAja zrImAn hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanuM nAma prAcIna ItihAsamAM mokhare Ave che, te sIne suvidita che. zrI mahAvIra bhagavaMtanA zAsanamAM rahelA atyAranA ArAdhaka AtmAo mATe taravAne AdhAra zrI jinamaMdira ane zrI jinAgama che. zrI jinamaMdiranI oLakhANa karAvanAra zrI jinAgama che. zrI jinAgamane vArase te kAraNathI ApaNu jevA pAmaro mATe sAcuM mArgadarzana ApanAra che. A AgamonuM rahasyamaya taravajJAna meLavavA vyAkaraNa jANavAnI anivArya AvazyakatA rahe che. A jinAgamo prAkRta ane saMskRta bhASAbaddha che. jo ke gurumama meLavyA vinA A AgamonA rahasyanuM tAtparya jJAna meLavI zakAtuM nathI, chatAM bhASA upara kAbU meLavavA jeNe vyAkaraNadvArA zabdaracanAnuM vyutpattijJAna meLavyuM hoya, tene ja gungama paNa kAma AvI zake che. vyAkaraNanAna meLavyA bAda kAvya, kAza, alaMkAra, nyAya, tiSa, Agamo vigerene paNa bodha gungamanA jijJAsune te jarUrI bane che. eTale ApaNe kahI zakIe ke aneka zAstronuM avagAhana jeNe karyuM hoya, tevA AtmAo ja kevaLa jJAnIonI gUDha samasyAone ukelI zake. AvA aneka kAraNothI ApaNe mAnavuM paDaze, ke pU. A. bha. zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanA zrI siddhahemacaMdrAbdAnuzAsana nAmanA vyAkaraNanI racanA AgamenA mahAlayamAM praveza karavA mATe prathama pagathiyA samAna che. ' 'A mahAvyAkaraNanA mULa sUve para eka meTI TIkA atyAre je upalabdha che, te "aDhAra hajArInA nAmathI prakhyAta che. te Akara kaMtha saune bhaNa sulabha na bane, tethI tenI nAnI TIkA paNuM bhaviSyanI prajAnA upakArArthe kartAe teija racelI che, te "cha hajArI athavA laghuvRttinA zubha nAmathI prasiddha che. aDhAra hajArI vistRta TIkA amadAvAdathI pratAkAre ghaNAM varSo agAu pragaTa thaela che. te chApelI pratAnA kAgaLo atyAre
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahu jIrNa avasthAmAM thaI gayA hovAthI tenA punaruddhAranI athavA punamudraNanI AvazyakatA Aje saune jaNAya che, paraMtu e mahAna kArya mArA jevA adanA alpazaktivALA pAmaranuM na hovAthI dhurAdhara zaktizALI AcArya bhagavaMtane mAtra namrapaNe sUcana ja ane karuM chuM. jo ke A laghuvRtti jevA graMthanuM kArya paNa mArI zakti bahAranuM te che ja, te sau jANe che. mAre kabUla karavuM joIze, ke AvA gahana viSayavALA jokhamadArI. bharyA mahAna graMthanuM saMzodhana kArya zakti vinAnA eka mAmulI sAdhune mATe suyogya nathI, paraMtu zrI saMdha samakSa nIcenI satya hakIkta jyAre jaNAze tyAre mArA A prayAsamAM rahelI anekAneka kSatione kSamya gaNuM upekSA karaze ema mAruM cokkasa mAnavuM che. A laghuvRttinuM prakAzana kArya agAu bhAvanagara ne ama-vAdathI thaela che. bhAvanagaranA prakAzananuM kada moTuM hatuM. temAM TAipa paNa moTA ne dUrathI vaMcAya tevA hatA. tyAra bAda amadAvAdathI 1991 mAM thoDA TippanapUrvaka te ja pustaka thoDA nAnA TAIpamAM pragaTa thayuM. tenI ja bIjI AvRtti rU 16)nI kiMmatathI hamaNAM pharI pragaTa thaI che. A avacUrithI je bodha thaI zakaze, tenAM karatAM kevaLa satra ane TIkAthI beAnI paNa bodha abhyAsIne thanAra nathI ema mAre namra mata che. tenA parathI bhaNela hoya tenI parIkSA levAya te khabara paDe ke ATalA varSonI mahenata pachI paNa A apUro ja bodha kema thayo? beu prakAzanenA AlaMbanathI ghaNuoe teno abhyAsa karyo. amadAvAdanA pustaka parathI te A sevake paNa abhyAsa karyo che. paraMtu te abhyAsa karatI veLA mane e jaNAyuM, ke A sUtro ane A TIkAthI joIe tevA saraLa svarUpamAM mane saMgIna bodha na thayo. ema ne ema abhyAsa pUre te karyo, chatAM dhAtuo, samAsa, paribhASAo, pUrvAparasabaMdhe ane nyAya joIe tevA spaSTa rItie samajAyA nahIM, e haMmezAMnI eka khaTakatI bIna hatI. mane ema vicAra Ave ke bIjA badhA A vyAkaraNa kevI rIte bhaNatA ke samajI zakatA haze ? eTale koI sArI DhabanA prakAzananI jarUra te hatI ja. tapAsa karatAM jaNAyuM, ke A laghuvRtti samajavI kaThIna paDe che, ema sAMbhaLIne tenA badale kaumudI, ladhukaumudI, siddhAMtacaMdrikA, sArasvata Adi jenetara vyAkaraNa bhaNavA ghaNuM jijJAsuo vadhAre prerAya che.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvA sago hevAthI aneka vakhata vicAra gheLAyA karate hatA, ke ApaNA A mahAvyAkaraNane khilavavA mATe kema khAsa prayAsa thayA nathI? e zodhamAM citta vyAkUla hatuM, eTalAmAM amadAvAdamAM vi. saM. 2000 nI sAlamAM A laghuti upara TipanavALI avacUrinI tUTaka prate mAtra deDheka adhyAya jeTalI jovAmAM AvI. lImaDI, amadAvAda, jesalamera, vaDedarA, tathA pATaNanA jJAnAlayomAMthI paNa tapAsa karatAM tethI adhika sAMpaDavAnI AzA rahI nahIM. eTalethI nirAza thAuM tema huM na hatA. ema karatAM karatAM aneka hastalikhita jJAnabhaMDAronI prato nihALatAM nihALatAM samAjanA sadabhAgye A vyAkaraNanI avarinI saMpUrNa paNa chUTI chUTI prate maLI gaI. sAtamA adhyAyanA thoDA ja adhavacanA sUtranI temAM have khAmI rahI che. A rIte muMbaI khaMbhAta ane suratanA nibhaMDAramAMthI te meLavIne te badhAyanI presa kepIe karAvI. tevA ne tevA ja svarUpamAM te avasUri chapAvIne pragaTa karavAnI prathama te manebhAvanA thaI. pachI temAM lahiyAonA lekhanadoSathI rahelI azuddhione sudhAravAnuM kAma zarU karyuM ane chapAvavA yogya meTara taiyAra karavA mAMDayuM. pachIthI ema jaNAyuM ke AvI ane ATalI avacUrithI jarUrI mAMgaNIo pUrI paDe tema nathI, eTale ke abhyAsI vargane tethI saMtoSa thAya tema nathI. te kAraNathI tenI zailimAM saMpUrNa sudhAro karI nA samAse, paribhASAo ane nyAyanI pUratI samajaNa, tavA sUtromAM ke vRttinA daSTAMtamAM AvatA dhAtuone nirdeza temAM sthaLe sthaLe umerArUpe vadhArI, kaimudInA prakAzanI jema adyatana zailithI thoDuM maTara taiyAra karyuM. te meTara tenA aneka jJAtAone batAvatAM teone khUba ja pasaMda AvyuM, tethI te chapAvavAno daDha nirNaya karyo. ema mULa avasUri karatAM sudhAro paNa vizeSa karAye hevAthI tenuM nAma "avacUripariSkAra ApavAmAM AvyuM che. makAnane pAye jeTale majabUta hoya, teTaluM makAna paNa sahara kahevAya, tema A vyAkaraNa jeo saMgIna bhaNaze, teo AgAmonI cAvIo gAmathI jarUra saraLatAthI udhADI zakaze, ema gauravapUrvaka khAtrI je ApIe, te te atizayokti kahevAya nahIM. ene aMze phaLo mane maLaze e AzAthI A prakAzanathI ghaNuM ja saMtoSa thAya che. A take tenA abhyAsIone eka salAha e ApavAnI rahe che, ke vyAkaraNa bhaNatI vakhate bhaNanArane A viSaya zuSka jevuM lAge che, tevI teo phariyAda
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kare che, paNa teoe khAsa dhyAna rAkhavuM joie ke nizALamAM bhaNelA gazRita ke DAIMganA viSayA jyAre dhaMdhAnA upayeAgamAM levAya che tyAre tenu phaLa maLe che. tema ahIM paNa samajavuM, ke A mahAna vyAkaraNu bhaNIne jayAre bhagavAnanA svamukhe bhAkhelAM ne prarUpelAM AgamAne vAMcazeA, tathA tenu' manana karI tenAM rahasyAnA jyAre AsvAda lezeA, tyAre kharI munna Avaze. byAkaraNunA bhaNataranA zramanuM phaLa tyAre maLelu jaNAro. AthI samAze, ke A pAnanA uddezamAM kevaLa bhASAjJAna meLavI vidvAna banavAnI ja hada haiAtI nathI, paraMtu vidhavAtsalyanI paramAcca bhAvanAne mUrtasvarUpa ApanAra, sAmAjika kalyANanI cetanA udbhAvanAra, jIvAne zAsanasika batAvavA tathA jinakathita tattvAne pracAravA sa zuddha jJAnayeAganA e prANarUpa che. tethI abhyAsInA mana, saMskAra ane AcAra AdarzarUpa bane che. kahevu paDaze ke udyamI bhaNunArAne saMskRta bhASA ane adhamAgadhI bhASAnA pradezamAM, tenA gahana vAtAvaraNamAM, ane tenA UMDANu tAtparyAmAM pahoMcADavAne A vyAkaraNa zaktimAna che. A rIte prAcIna kAlamAM sAhityasevAne je mahatva ApavAmAM Avatu hatu, tevI rIte atyAre paNa A sAhityAvalAkana karI, temAM ja jiMdagIne seAMpI dai je jJAnayeAganI utkRSTa sevApAsanA sAdhavAmAM Ave, te paNa jaina samAjanA ghaNA utkarSa Aje thai zake tema che. vidyopAsanA e te sAdhu-sAdhvIjI mahArAjonA jIvanamatra heAya che. te sarvane A take eka namra vinaMti karavAnI ke mArA A namra prayAsamAM je kAMi skhalanA ke kSati rahetI haiAya te mane jarUra jaNAve, ne temAM rahelI bhUla sudhArI Ape. jo ke A prathama bhAgamAM aDhI adhyAyanuM sarakaraNa jevu thayu che, tevuM sADAcAra adhyAyanuM saMskRtanuM kArya hajI bAkI che. ATalA prakAzanamAM sAta varSo vItI gayA te| khIjA jA! adhyAya te kyAre pUrNa thaze te teA jJAnIo ja jANI zake. kudarata vega Apaze tema thaze. prAkRta bhASAvALA aSTama adhyAyanuM paNa Aja DhabathI saMpAdana karI prakAzana taiyAra karavA bhAvanA te che, paraMtu te saphaLa thAya tyAre kharI. gheADI upayeAgI bAbate bIjI e che, ke avasUrinI mane maLelI pratAmAM ghaNe ThekANe banAvatAranA nAnirdeza paNa maLela nathI. je eka e pratAmAM jovAmAM Avela che, te nAmeA kharAkhara saMgata pazu. lAgatA nathI. tenuM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa e banyuM che, ke A prate amane eka eka pAdanI maLI che. koI kayAMthI maLI ne koI kayAMthI. eTale eka pratamAM vi. saM. 1395 ane bIjI pratamAM 1445 evI rIte maLe che. te avagurinI pratomAM ekane eka sUtra-sAdhanA vAraMvAra AvatI hatI, te kADhIne te ja avacUrine AdhAra laIne vyAkaraNagata nyAya ane paribhASAone nyAyasaMgraha Adi graMthanA AdhAre samAveza karI A avacUrine samRddha banAvavAmAM AvI che. A avacUrinI saMkalanA mATe khUkavRtti, nyAyasaMgraha, haimadhAtu pATha, laghunyAsa tathA dayAzraya kAvya vigere graMthane AdhAra, tathA vAkyapadIya, pANinIyAdi jainetara vyAkaraNa graMthano paNa AdhAra meLavIne ghaNeja zrama laIne A graMtha taiyAra karyo che. jo ke pAThAntaronA sUcana tathA bIjA aneka Avazyaka pariziSTo, sAta adhyAya pUrNa thayA bAda ApavAno nirNaya karyo che, eTale A prakAzanamAM te badhuM Apela nathI. zuddhipatraka paNa khAsa bhUle na hovAthI A graMthamAM te ApavAnI upekSA sevavAmAM AvI che. chatAM jeone najare paDe che te mane jarUra jaNAve ke jethI saMpUrNa graMtha taiyAra thAya tyAre tenA zuddhipatrakamAM te sucita zuddhio mUkI zakAya. A graMthanA katAM mahApuruSanI thoDI vigate atre jaNAvavI jarUrI che. e mahApuruSane puSyajanma vi.saM. 114pa nI kArtikI pUname dhaMdhukAmAM thayo hate. mAtApitAe pAMca varSanI bAlyavaye temane saM. 1150 nA mAha suda 14nA dine dIkSA apAvI. dhIme dhIme abhyAsa karI thoDA varSomAM teo sarvazAstra pAraMgata thaI gayA. tethI saM. 1166 nI vaizAkha suda trIje gurumahArAjanI prasAdIrUpe teone zAsana prabhAvanAmAM sahAyaka AcAryapada maLyuM. tyArathI temanuM nAma AcArya zrI hemacandrasUrIzvarajI tarIke prakhyAta thayuM. A mahAvyAkaraNa banAvyA bAda mahArAjA siddharAjanI rAjasabhAmAM eka mahAna utsava ujavavAmAM Avyo. temAM rAjAne paNa sAro rasa hato, eTale A graMthanuM nAma zrI siddha( siddharAja ) hemacaMdrazabdAnuzAsana rakhAyuM. tyArabAda mahArAjA kumArapAlanA rAjyArohaNa bAda ghaNuM ghaNuM dhama prabhAvanAe e sUrimahArAje karI. ema kahI zakAya ke te vakhate jevuM ekachavuM jaina rAjAnuM rAjya dharma pAlanamAM udyamazIla ane jaina zAsanamaya banyuM, tevuM atyAra sudhI hajI bIjuM kaI thayuM nathI. eTaluM paNa eka apekSAe kahI zakAya, ke rAjasattAnA baLathI 5Na jeTalI prabhupraNIta jIvadayA mahArAjA kumArapAle
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ paLAvI, tevI ahiMsA bhagavAna zrI mahAvIradevanA samayamAM kSAyika samakitI mahArAjA zreNika paNa paLAvI zakayA na hatA. 46 ,, A mahAna dharma pracAramAM mukhya bhAga A graMthanA kartA AcAya bhagavAnazrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjaneA hatA, tethI tene kalikAlasava natuM. mahAna biruda apaNu karavAmAM Avyu hatuM. teonI sA'ityasevA kharekhara ajaba hatI. vAgdevI sarasvatIjI tene prasanna thayA hatA, pachI bAkI zuM rahe? tenI sAhityeApAsanAe Aje ApaNane keTalA vArase ApyA che ? tee sarva viSayeAmAM niSkRAta hatA. temanI kRtie bhalabhalA vidvAnene paNa digUmUDha banAve che. temane jJAna vArase vAMcIne pacAvavA paNu ApaNe atyAre taiyAra nathI. teoe sADAtraNakroDa navyathleAkeAnI racanA karI, e sAMbhaLIe tyAre ame ja thAya che. tenI AjIvana zAsanasevA te sAhityapAsanAe Aje ApaNane keTale vArasA ApyA che ? AjIvana zAsanasevA ane sAhityeApAsanAmAM DUbelA teozrInuM caritra vismaya upajAve temAM navAI nathI. 79 varSanA dIkSAkAlamAM ke cAritraparyAyamAM te bhaNyA kayAre ? te cuganA samAja upara upakAra karyA kayAre ? jUnA prathAnu` paryAlAcana keTaluM ane kayAre karyu ? AgamAnu mathana kayAre karyuM? tathA navA DhasA kroDa leke ramyA kyAre ? sADAtraNa kroDano sakhyA vicAratAM lAge che, ke eka divasanA ke eka kalAkanA kemlA zlokeA banAvyA haze ? lahiyAoe te utAryAM kayAre haze? thADI jiMdagImAM ghaNu' sAdhavAnA temanA jIvanamatrane sAcesAca teozrIe amalamAM mUkI batAvyA ane jIvana dhanya banAvyuM. zAstra siddhAMtAmAM jaNAvyA pramANe mahAna jokhamadArI bharelI AcAya - padmavInI pharajone sa pUrNa paNe khajAvIne zrI jinezvara bhagavatanA zAsananI alaiAkika prabhAvanA dvArA teozrIe zAsananI apUrva zAbhA vadhArI hatI. apramatta dazAnA sAcA upAsaka e ribhagavaMtanA Adarza caritrane sAme rAkhIe te ApaNane paNa navacetana maLe che. e mahApuruSe sAhityanA aneka viSayAne sparzatA aneka graMtheAnI racanA karI che. tevA sUripu'gavane kroDA dhanyavAda! A lavRtti bhagunArane mATe graMthakAra maharSie saMskRta ane prAkRtanA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka sUtranA prayogone samajAvatA be dvayAzraya kAvya racyA che. temAMthI be-be arthe nIkaLe che. eka arthamAM siddharAja ane kumArapAlanAM caritra ane bIjA arthamAM siddhahemalagvRttinA pratyeka sUtranI prayogapUrvaka siddhi sugamatAthI maLI rahe che. eTale A ladhuvRtti bhaNanAra ane bhaNavanAra, A avacUrine bhaNatI bhaNAvatI vakhate, je A dvayAzraya kAvyo sAme rAkhI te te sUtranA prayogane paNa je sAthe ja zikhe ke zikhavADe, te mAruM ema mAnavuM che, ke bahu ja saMgIna bodha thaze. te ja kAraNathI dayAzraya kAvyane vyAkaraNa sAthe ja bhaNavA bhaNAvavAnI mArI namra salAha che. jo bhaNanAra buddhizALI hoya, ane A avasUri jyAre bhaNe te vakhate sAthe dayAzraya kAvya paNa zikhe ne eka sthAnamAM ja rahevAnuM hoya te bhaNanArane traNa varSamAM uMDANa avagAhana karavAnI zaktivALo bodha thAya ja. A bhaNyA pachI graMthakAranuM ja raceluM zrI triSaNIzalAkApuruSa caritra vAMcavAmAM Ave, to te ja vyAkaraNanA ghaNA prayogone ja temAM upayoga karavAmAM Avyo che, tethI baMdha paripakava bane che. teozrInI e mahAkRtimAM alaMkArono te pAra ja nathI. emanI kalpanAo vidvAnone vicAra gaganamAM uDADI anahada AnaMda Ape che. AvA mahAvidvAna vighAmUrtinI kiMmata vidvAne ja AMkI zake che. aneka AcAryothI sAdhya thanAruM mahAna kArya teozrIe ekalAe kevuM karI batAvyuM che, te joIe tyAre teozrInI sImAlaMdhI pratibhA, pavitra cAritrasamRddhi, prabhAvanAzakti ane bhalabhalAne thaMbhAvI de tevI vizALa sevAbhAvanA vigerene khyAla AvI zake che. A vyAkaraNanA teozrIe saMskRtanA sAta adhyAya banAvyA che. dareka adhyAyanA cAra-cAra pAda banAvI 28 pAde mAM judA judA saMjJA, saMdhi, samAsa vagere vibhAga ane prakaraNo saMkalita karyA che. chellA AThamAM adhyAyanA cAra pAdamAM samagra prAkRta vyAkaraNa ApyuM che. temAM aneka apabhraMza bhASAonA ane dezyabhASAonA prayogone paNa samAveza thaI jAya che. kula AThe adhyAyanA 4685 sUtro che, ane uNAdinA 1006 sUtre umeratAM samagra maLIne 5691 thAya che. eTale saMskRta 7 adhyAyanA 3566 ane prAkRta aSTamAdhyAyanA 1119 sutrothI A mahAvyAkaraNa baneluM che. itihAsanA saMzodhanakAre mAne che, ke A mahAna graMthanI racanA karatAM 1193 thI 1197 sudhI teozrIne lagabhaga pAMca varSa lAgyA hatA.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ koInuM ema mAnavuM che, ke 1193 mAM zarU karI 1195mAM e kArya traNa varSe samApta karyuM. A vyAkaraNanI savA lAkha zleka pramANanI moTI paNa TIkA te atyAre upalabdha paNa thatI nathI. anya vyAkaraNonI racanAo sAthe tulanA karatAM paNa jaNAya che, ke A sUripuMgavanI kRti bahu ja caDIAtI che. eka sUtra racavuM eTale nAnuM. sUnuM kAma nathI. eka sUtranI racanA karyA bAda jo temAM sudhAro karavAthI aDadhI mAtrA ochI thatI hoya, te AvA sUtrakArone eka mahotsava samAna AnaMda thAya che. eTale je bhAva lAvavo hoya tenA ochAmAM ochA ne TUMkAmAM TUMko zabdaprayAgane sUtra kahevAya che. pU. AcArya bhagavaMtanI A vyAkaraNanI suvaracanA, TUMkA zabdomAM vizALa bhAvane saMgraha karavAvALI havAthI bahu ja prazaMsA pAmela che. temanI bIjI racanAomAM pazu koI nakAmo zabda ja Avato nathI, e teonI kRtionI vizeSatA che. pU. AcArya bhagavAnanA vi. saM. 1229 mAM svargagamana bAda teozrIne vAraso atyArasudhI ghaNo jaLavAI rahyo che. Aje lagabhaga temanI pachI AThaso varSa thayA chatAM, e sUripuMgavane yazavAda, kIrti. nAda, ane teozrInI gauravagAthA atyAre paNa jIvaMta che. e yazodeha kharekhara amara thaela che. dhanya che ! vaMdana che ! evA jyotirdhara prabhAvaka mahApuruSone ! prAMte A prakAzananA saMskaraNa kAryamAM je kAMI matimAMghanA kAraNe athavA mudraNadoSathI khalanA thaI gaI hoya, ke koI kSati rahI gaI hoya, athavA zrI jinezvara bhagavaMtanI AjJA viruddha temAM kAMI jANatA ajANatAM AvI gayuM hoya, athavA te ka maharSinA AzayathI viruddha A avacUrinI racanAmAM koi paNa jANatAM ajANatAM chapAvAyuM hoya, to te badala caturvidha zrI saMdha samakSa vinamrarUpe kSamA yAcanA mAMgI viramuM chuM. tA. 1-5-1952. zrI jena vetAMbara maMdira zrI saMdhane caraNaraja sevaka. ItavArI muni jitendravijaya. nAgapura (madhyapradeza) )
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtram / aiuvarNa aM aH anu aM aH zrIsiddhahemalaghuvRttisUtrAnukramaH / akakhAdyaSA akameruka akAless ana krIDA aklIve'dhva agalAdbhi agrahAnupadeze aghoSe pra-Ta aGapratista aGgAnnirasa acaH acc prA ajAdeH ajJAne jJaH aJcaH aJjanAdInAM aJvargasyA aJvargAt aNayeka ataH kRi ataH syamo'm ata AH syAdau atiratikrame ca ato'ti roruH sUtrAGkaH / sUtram / 11241 | | ato'hnasya 1|1|9| 1|1|16| adaso daH adaso kaJa 2|3|80| adIrghAt 2|2|93| | adurupasargA 3 / 2 / 146|| adRzyAdhike 3|1|81| adeta: syamo 3|1|139 | ado mumI adyaJjanAt 3|1|5| avyaJjane 3/2/115/ 1/3/50 | adhaNUtasvA 2 / 3 / 41 / aghazcaturthAt 3|4|38| | adhAtuvibhakti 12469 | adhAtU duditaH 2|1|104 / adhikena 3|4|16| adheH zIGasthAsa za2|80|| anakU 2|4|3|| anajirAdi anaJaH ktvo yap 3 / 2771 1 / 3 / 33 / anaJo mUlAt 12|40| anaDuhaH sau 24|20|| anato lup 235 anato lup 1457 / anantaH pazca 1|4|1|| anavarNA nAmI 3|1|45| anAGmAGo 1|3|20|| anAcchAdajA sUtrAGkaH / 2/3173 // 3 / 2 / 33 / 2|1|43| 1 / 3 / 32 / 2 / 3 / 77| 3 / 2 / 145 / 1444| 12|35| 3 / 2 / 18 / 2/1351 1|1|32| 2211791 1|1|27| 2|4|2| 2 / 2 / 111 / zazaraNa 2|1|36| 3 / 2278| 3 / 2 / 154 | 2|4|58| 114 / 72 / 14/59 // 3|26| 1|1|38| 1|16| zArI 2|4|47|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtram / anAm svare anArSe vRddhe aniyoge anordeze up ano vA ano'sya anyatyadA anyo ghoSavAn an svare apaH apaJcamAnta apAyesafar apIlvAdevahe apo'ddhe apo yayoni apratyAdAva aprayogIt aprANipazvAdeH abhiniSThAnaH abhyam bhyasaH abhvAderatva amavyayIbhA amA tvA mA amUrdhamasta amaumaH ayamiyaM puM aroH supiraH aca ardhapUrvapadaH arham sUtrAGkaH / sUtram / 1|4|64 | | alupi vA 2|4|18| alpe 12 / 16 / avaH svapaH avarNabhobhago 3 / 2 / 110 / 2|4|11| avarNasyA avarNasyeva 2|1|108 3 / 2 / 152 / avarNAdazno 1|1|14| avAJccAzrayo 3 / 2 / 129| avizeSaNe avyayam 124 / 88 | 1|1|11| avyayaM pravR 22|29| avyayasya 3 / 2 / 89 / azizoH 2|1|4| azvavaDavapU 3 / 2|28|| aSaSThItRtI 22 101 / aSTa aurja 1|1|37| asaMbhavAjinai 3 / 1 / 136 / asatkANDa 2|3|24||asattvArAi asattve GaseH 221418 1|4|10|| asadivApU 3|2|| | asahanabhUvi 2|1|24|| asuko vAki 3||22| | asoGasivU 2|1|16| aspaSTAva 2|1|38| 1 / 3 / 17 / asyA'yatta 123|39| asvasthaguNaiH 111 / 42 / ahnaH 1 / 1 / 1 / A amzasoDatA asya jyAM sUtrAGkaH / 2|3|19| 3 / 2 / 136| 2 / 3 / 57 | 1 / 3 / 22 / 1 / 4 / 15 / 11226| 2 / 1 / 115 / zAkA 2 / 2 / 122 3|1|21| 3|1148| 3 / 2|7| 224|8| 3 / 1 / 131 / 3 / 2 / 119| 1 / 4 / 53 // 224 / 57 / 2|4|56 / 2 / 2 / 1201 3 / 2 / 10 / 2 / 1 / 25 / 2|4|38| 2|1|44 // 2 / 3 / 48 / 1 / 3 / 25 / 2486 2|4|111 / 3 / 187 / 2 / 1 / 74 | 14 / 75 /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ IdUded suutrm| AkhyAtaryu ADalpe AlAvadhI At AtmanaH pUraNe AdyadvitIya A dvandve AdvaraH Apatyasya Apo GitAM Ama Akam Amantrye Amo nAm vA ArAdarthaH A rAyo vyaJjane AryakSatriyA shiihaa| AsannAdUrA AhitAnyA iccApuMso icyasvare iJa itaH suutraangkH| sUtram / 2 / 2 / 73 / inhan 3 / 1246 / ivRddhimatya 2 / 2 / 701| ivarNAde 2 / 4 / 18 / / IH SomavaruNe 3 / 2 / 14 / / IDa vA 2 // 13 // 2 / / 39 / | IyakArake 2 / 1041 / | iSadguNa 2 / 4 / 91 / i 3 vA 1 / 4 / 17 / | uH padAnte 2 // 1 // 20 // | uto'prANina 2 / 2 / 3 / / utkRSTa 1431 // | utpAtana udaH sthAsta 211 // 5 udakasyodaH 2 / 4 // 66 // udaca udIca 3 / 2 / 12 / udavAnabdhau 3 / 1 / 30 / upamAnaM 3 / 1 / 153 / | upamAnasa 2 / 4 / 107 / upameyaM vyA 3 / 2 / 72 / / upasargasyA 2 / 1 / 71 / | upasargasthAyau 2 / 1151 / upasargAta 24 // 32 // upasargAdiva 3 / 2 / 153 / | upAje'nvAje 2 // 1 // 34 // upAnvadhyA 1 / 4 / 3 / / upenAdhikini 1 / 4 / 21 / / uSasoSasaH 1479 | uSTamukhAdayaH 112 / 30 / / UDaH suutraangkH| 1 / 4 / 87 3 / 2 / 43 1 / 2 / 21 // 3 / 2 / 42 2 / 1 / 109 / 1 // 2 // 34 // 3 / 2 / 121 // 3 / 064 / 112 / 33 / 2 / 1 / 128 2 / 473 / 2 / 2 / 39 2 / 2 / 59/ 2 / 3 / 44 // 3 / 2 / 104 // 2 / 1 / 103 / 2 / 1 / 27 / 3 / 1 / 101 / 2 / 4 / 75 / 3 / 1 / 102 / 9 / 2 / 19 // 2 / 3 / 180 // 2 / 3 / 39 // 2 / 2 / 17 // 3 / 11 / 2 / 2 / 21 / 2 / 2 / 105 / 3 / 2 / 46 311 // 23 // 312167 / ito'ktayarthAt idaMkimItkIH idamaH idamadaso iduto'stre inDIsvare indre
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtram / suutraangkH| OM coJ UTA UDhAyAm UnaH UnArthapUrvAyaiH UryAdyanu Rlati Rcazzasi Rci pAdaH RNAddhetoH RNepradazA RtAM vidyAyo Rte tRtI Rte tRtIyA ca Rto Dur Rto ra Rto rasta Rto vAtau ca RtyArupa Rtvidiza RduditaH dudittara Rduzanaspu Rddha nadI RphiDAdInAM Rra lalaM RSau vizva RstayoH lata Rla. latyAla vA suutraangkH| sUtram / 1 / 2 / 39 ladantAH 1 / 2 / 13 / / e ai o au 2 / 451 // | e: 247 / ekadvitri 3 / 167 / ekAdaza SoDaza 3 / 12 / | ekArtha cAnekaM ca pharArA etadazca 3 / 2 / 97 / / etyakA 2 / 4 / 17 / edApaH 12276 / edaito'yAy 1 / 27 / padotaH padA rUArArUkA | edodbhayAM sh28| / edvahasbhosi 2 / 2 / 114 / eye'gnAyI 114 // 37 // | eNyadRNenaH 2 / 12 / | aikAyeM . 1 / 2 / 26 / aidautsandhya zarAha ojoJjaH sa 1 / 2 / 9 / / ota auH 2 / / 69 / | odantaH 11470 odauto'vAva 3 / 2 / 63 / omADi 11484 autA 3 / 2 / 5 / audantAH svarAH 2 / 3 / 104 // aurIH 2 / 3 / 91 / kaDArAdayaH 3 / 2 / 72 / / kaNemanastRptau 1 / 25 / katarakatamau 2|2|3||ktriH 1 / 2 / 11 / / kapergotre 1 // 17 // zazadA 14/77 // sh15|| 3 / 2 / 91 // 3 // 1 // 22 // 1 // 3 // 46 2 / 3 / 26 / raa4|42|| 1 / 2 / 23 / 1 / 2 / 27 / 1 // 4 // 35 // sh4||4|| 3 / 2 / 52 / sh|24| 3128 1 / 2 / 12 / sArA22 114/74 / 12 / 37 12 // 24 // 1 / 2 / 18 / 1 // 420 // 1 // 14 // 1 // 4 // 56 // 3 / 1 / 158 3 / 6 / 3 / 1 / 109 // 3 / 2 / 133 // 2 // 3 // 29 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtram / karamaNi karaNaM ca kartari karturvyApyaM karmajA tucA ca karmaNi karmaNi kRtaH karmAbhipreyaH kavaka kasamAse kAkavau voSNe kAkAdyaiH kSepe kAgapathoH kANDAt prabhA kAdiya kArakaM kRtA kArikAsthi kAlaH kAlAt tana kAlAva kAlAdhvabhA kAle bhAt navA kAlo dvigau kiM kSepe kimaH kasta kumAraH zrama kurucchuraH kulAkhyAnAm kuzalAyu kRgaH pratiyatne sUtrAGkaH / sUtram / 2|4|42 | | kugo navA 2|2|19|| kRtAdyaiH 2286 | kRti | 3|1|77 | 223 kRtyatulyA 3|1|83 | kRtye 'yasya ||40|| kRtyasya vA 2283|| kRdyenAvazyake 2225 kevalamAma 2|3|76|| kevalasa 1|1|41| keze vA 3 / 2 / 137|| ko: kattatpuruSe 31/90 koTara mizra 3 / 2 / 134 | kauravyamA za4|24|| ktaM naJAdibhinnaiH 2/1/10/ tayorasadAdhAre 3|1168 / kAH 3|1|3| kAcca nAmni 3|1|10| kAdalpe 3 / 2 / 24| tAdezo'Si 22|22|| tena 22|23|| tenAsattve 222248| ktvA tumam - 3111571 knaH palitAsitAt 3|1|110|| kyaGmAni 2|1|40| kiyAmadhye 3|1|115 / 2|1|66 / 2 / 4 / 79 / | 2|3|97 212 / 12 / kriyAvizeSa kriyAzrayasyA kriyAhetuH krItAt kara krud sUtrAGkaH / 3|1|10| 2247 | 3 / 1 / 114 / 3 / 2 / 138 / rArAA 3|1|15| 2|4|29| 114|26| ArA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtram / kuzastunaH kauDyAdInAm klIbamanye klIbe klIbe vA kasuSmatI ca kvivRtara kSubhnAdInAm khitikhItI khityanavyayA khyAgi gaDadavAde gaivAdibhyaH gatiH gatikAraka gativanya gatibodhA gate gamye gatenavA gatausedhaH gatyarthavado gamyayapaH gamyasyApye gavAzvAdiH gaviyukta gaviyudheH girinadyAdInAm guNAda suutraangkH| sUtram / 1491 / / go'mbAmba 2479 / | go mya 3 / 1 / 1281 | gozcAnte 22497 / gauNAt sama 2 / 1 / 93 // | gaurAdibhyo 2 / 1 / 105/ | granthAnte 2 / 1 / 58 / | grAmAgrAnniyaH 2 / 396 / / grAmyAzizu 1 / 4 / 36 / gro yaGi 3 / 2 / 111 // ghaJyupasarga 1 / 3 / 5 / / ghasvasaH 211177 ghuTi za1156 ghoSavati 1 // 1 // 36 // GalezcAd 3 / 2 / 85 / DasyuktaM kRtA 3 / 1 / 42 // DaDau~ 2 / 2 / 5 / Diditi rArA 207ii. De: smin 2 / 2 / 63 / De kasA 2 / 3 / 61 / Dhe Dasyo 3 / 1 / / NoH kaTAva shraa74| DyaH 2 / 2 / 12 / yAdIdUtaH ke 3 / 1 / 144 / | uyAdergauNa 3 / 2 / 74 / DyApo bahulaM 2 / 3 / 25 / cajaH kagam 2 / 3 / 68 / | caTate sadvi 2 / 2 / 77 catasrArddham 2222124 / caturthI 2 / 4 / 103 // caturthI prakRtyA sUtrAGkaH / 2 / 3 / 30 / 1 / 2 / 28 2 / 4/96 2 // 2 // 33 // 24 // 29 // 3 / 2 / 147 2 / 3 / 71 / 3 / 1 / 127 // 2 / 3 / 101 / 3 / 2 / 86 / 23 // 36 // 1 / 4 / 68 1 // 3 // 21 // 2 // 1 // 19 // 33149 // shhaa25|| 1 / 4 / 23 / 1 / 4 / 8 / 2 / 2 / 23 / 1 / 4 / 6 / 1 // 3 // 17 // 3 / / 6 / / 2 / 4 / 104 // 2 / 4 / 95 2 / 4 / 99 / 2 / / 86 // 2137 3 // 1 // 66 // 21 // 53 // gurAvekazca goNyA meye 31170 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtram / catuSpAd catustrehAya catvAriMzadAdo caraNasya carmaNvatya cAdayo'sattve cAdiH svaro cArthe dvandva cAhavaivayoge citeH kaci yo kacit japAdInAM jaratyAdibhiH jaraso vA jarAyA ja jasa iH jasyedot jasvize jAtikAla jAtizca jAtIyaikArthe jAterayAnta jAtyAkhyAyAM jAsanATa jIvikopani jJAnecchA'carthA jyotirAyu TapuMsinA TAGasorinasyau TAyosi yaH sUtrAGkaH / sUtram / 3 / 1 / 112| | TAdau svare 223|74 | Tausyana: 3 / 2293 | dausyet 3|1|138 / DatiSNaH 2 / 1 / 96| Datyatu 1|1|31| Dityantya 112236 | inaH saH tso' 3 / 1 / 117] | DhastaDUDhe 2|1|29|| masatpare 3 / 283 / NasvarAghoSA 3260||NistorevA 2/3/105 | |rvA 3|1|55 / taH sau saH tataH ziTa: 114/601 2213 // tato'syAH 149|| tato vaca 1|4|22|| tatpuruSe 2|1|26|| tatrAdAyabhi 3 / 1 / 152 / tatrAhorAtrAM 3 / 2 / 51 | tadaH se: svare 3|2|70|| tadantaM 2|4|54 | | tadarthArthena -22 / 121 / taddhitaH 22|14|| taddhitaya taddhitAka 3|1|17| 3|1186 | | tadbhadrAyu 2|3|17|| tadyukte tau 1|4|24|| tarutRNadhAnya 14|5|| tava mama 2|17|| tavargasya sUtrAGkaH / 11492 // 21137 1|4|19| 124/54| 1|1|39| 2 / 1 / 114 / 123|18| 19 / 3 / 42 / 2 1/60 224|4| zazA 22388 2 / 1.42 1|3|36| 1 / 3 / 34 | 1 / 3 / 3 / 3 / 2/201 3 / 1 / 26 / 3 / 1 / 93 / 1 / 3 / 45 / 1/1/201 3 / 1 / 72 / 3 / 2/55 / 2|4|12| 3 / 2 / 54 / 2266 / 221001 3 / 1 / 133 / 2|1|15| 113/60
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ suutraangkH| sUtram / tAdayeM tAbhyAM pA tArakA varNakA tirasasti tiraso vA tirontau tiSThadgavi tiSyapuSya tIyaM GitkArye tubhyaM mAM tumazcamanaH tumothai bhAva tulyasthAnA tulyArtha tRNe jAto tRtIyasya tRtIyA tRtIyAntA tRtIyAyAm tRtIyAlpI tRtIyoktaM tannadantA tRptArthapUra tRsvasRra te lugvA tau mumo tyadAdi tyadAmena tyAdau kSepe tricaturas sUtrAGkaH / sUtram / 2 / 2 / 54|| strayaH 2 / 4 / 15 / / tvateguNa: 2 / 4 / 112 / | tvamaham 3 / 2 / 124 / / tvamau pratyayau 2 / 3 / 2 / 32 // 9 // thonth 3 / 1 / 36 / dadhyasthi 2 / 4 / 90 / | dantapAda 1 / 4 / 14 / dasti 2 / 1 / 14 / / dAmaH sampradAne 3 / 2 / 140 / | dAnaH 2061 / dikazabdA 111 / 17 / digadhika 2 / 2 / 116 / / | diva auH sau 3 / 2 / 132 // divasa divaH 1131 / / divo dyAvA 3 / 1165 / dizo rUDhyA 1 / 4 / 13 / dIrghaDyAv 3 / 1484 // dI| nAmya 2 / 2 / 112 / dunindAkRcche 3 / 150 / | dRgdRdRkSe 2 / 2 / 90 // | inpunavarSA 3 / 1185 / / dRzyabhivado 14.38 ! dRzyarthe / 3 / 2 / 108 / / devAnAMpriyaH // 3 // 14 // deze. 3 / 1 / 120 deze'ntaro 2 / 1 / 33 / daiye'nuH 3 / 2 / 126 / | devayanizI 2 / 11 / do maH syAdau 1 // 4 // 34 // 32 / 59 / 2 / 1 / 12 / 2 / 1 / 11 2 / 4 / 100 / zaka78 1 / 4 / 63 / 1 / 101 / 3 / 2 / 88 2 / 2052 / 2 / 4 / 10 / 3 / 2 / 142 / 3 / 1198 // 2 / 1 / 117 3 / 2 / 45 // 3 / 2 / 44 // 3 / 1 / 25 / 1445 1 // 4 // 47 // 3 / 1143 / 3 / 2 / 15 / / 2 / 1159 // 2 / 2 / 9 / 2 // 1 // 30 // 3 / 34 // 2 // 37 2391 // 3 // 1 // 34 // 4ATa 2 / 1 // 39 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrA suutrm| dhupAvRddha dvandva vA dviH kAnaH dvigoH samA dvitIyA khaTTA dvitIyA SaSTyA dvitricatuSpU dvitrisvarI dvicyaSTAnAM dvitve'dho dvitve'pyante dvitve vAM nau dviSo vAtRzaH dvihetora dvayantarana doSasUta dharmArthAdiSu ghavAdyogA dhAgastathozca dhAtoH pUjArtha dhAtorivoM dhuTastRtIyaH dhuTAM prAk dhuTo dhuTi dhenobhavyAm sUtrAH / sUtram / 3 / 2 / 27 / | nakhamukhAda 1 / 4 / 11 / / nakhAdaya: 03 / 11 / / | nakhyApUra rAkAraza | nago'prANini 31159 / naJ 2 / 2 / 117) | namata 33115 // na dadhipaya 2 / 3 / 67 / nadIdezapurA 3 / 2 / 12 / nadIbhinomni 2 // 2 // 34 // na nADidet 2 / 3 / 81 // na nAmyeka 2 // 1 // 22 // | napuMsakasya 222284 / / | napumvanniSedhe 2221874 | namaspuraso 3 / 2 / 108|| na yi taddhite 2 / 4 / 109 / / na rAjanya 3 / 1159 / / na rAtsva re 2 / 459 / narikAmAmikA rANa78 3 / 1 / 1 / navabhyaH 2150 | navamanta 23176 / navA'khitkRdante 1466 navApa: 1 // 3 // 48 // | navA zoNAdeH 3 / 2 / 1981 | navA sujathai 2 / 2 / 18 / | navA svare 1 / 1 / 22 / na viMzatyAdi / 3 / 19 / / navakasvarA 2 / 4 / 105 / | nazaH zaH 3 / 1 / 8 / / na zAt rANIkA pharA228I. 2 / 3 / 90 // rUArANA 3 / 1 / 51 // 3 // 2.125 // 3 / 1 / 145 // 3 / 1 / 142 / 3 / 1 / 27 / 1 / 4 / 27 / 3 / 2 / 9 / 1 / 4 / 55 // 3 / 2 / 71 / 2 / 3 / 1 2 // 1 // 65 // 2 / 4 / 94 // 1 / 3 / 37 raa4|11| 3 / 2 / 80 // 24 / 16 2 / 1 / 211 // 3 / 2 / 117 2 / 4 / 106 24 // 31 // 3 / 2 / 96 2 / 3 / 102 / 3 / 1 / 69 / 3 / 2 / 66 / 2 / 378 nare naM kye na: zi Jca na kaci na kartari
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ suutrm| suutraakH| nazovA na saMdhiH na saptamI na sarvAdiH nasasya na staM matvarthe nasnAsikAyA na ssa: nahAhordhattau nAtha: nAnyat mApriyAdI nAmadhye nAma nAmnai nAma siday nAminaHkAze nAminastyoH SaH nAmino lugvA nAmnaH prathamai nAni nAmni nAni nAmni nAmni nAni nAni vA nAno no nAmnyuttara nAmyanta nAmyAde suutraangkH| sUtram / 2 / 1170 / / nArI sakhI 1 // 3 // 52 // | nA''ziSya 3 / 1 / 155 / nAsikodaro 1 / 4 / 12 / ! nisanikSa 2 / 3 / 65 / | nikaTapAThasya sh||23|| nityadi 32|99|nitymnvaa 2 / 3 / 59 // | nityavarasya 221485 / | nityaM pratinA'lpe 2 / 2 / 10 / nityaM haste 2 / 1 / 27 / | ni dIrghaH 32 / 53 / | ninadyAH nAteH 2 / 1 / 92 // | nindyaM kutsanai 3 / 18 / / nipuNena 1 / 1 / 21 / | niprebhyo naH rUArA87 niya Am rANAdA nirabhyano 1 / 4 / 61 // nirduHsuveH 2 / 2 / 31 // nirdubahi 2 / 195 / nirdussoH 2 / 4 / 12 / niHsphura 3 / 1194 // nirviNNaH 32 / 16 / ni vA 3 / 2 / 75 / niSprA'gre 3 / 2 / 144aa nisastape sh2|10| | nIlAtprANyau 2 / 1191 nurjAtaH 3 / 2107 / | nurvA / 3 / 15 / / nRteryaDi 2 / 3 / 86 / / nRnaHpeSu vA sh476| 3 / 2 / 148 // 24 // 39 // / 3 / 04 / 3 / 1 / 140 // 1 // 4 // 43 // 2 // 1 // 31 // 3 / 1 / 141 // 3 / 1 / 37 / 3 // 1 // 5 // 1 / 4 / 85 2 / 3 / 20 / 331100 / sh|103| 2 / 2 / 15 / 1 / 4 / 51 / rA3158 rA3356 2 / 3 / 9 / 23 // 32 // 23 // 53 // 2 / 3 / 89 // 1 / 4 / 89 // / 3 / 66 / 2 / 3 / 35 // raa4|27| rASTa7nA 1 / 4 / 48 23 / 95 // 1 / 3 / 10 /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtram / nena siddha nemArddhaprathama nermAdApata kA nopasargAt nopAntya no'prazAno nobhayorhetoH noryAdibhyaH mahatoH pakSAzcopa paJcakopavargaH paJcato'nyA paJcamI bhayAdyaiH paJcamyapAdA pativatnya patirathau patyurnaH pathin mani pada: pAdasya padasya padAdyug padAntATTa padAnte pade 'ntare paddhateH paraH zatAdiH parataH strI parasparAnyo parAtmabhyo sUtrAGkaH / sUtram / 32|29| | parikrayaNe 1 / 4 / 10 / pariniveH 223 / 79 | parimANA 2|3|12| | pareH 22|28| |parerghAGkayoge 2|4|13|| paryapA 1338 paryapAbhyAM 222289|| pazuvyaJjanA 2 / 1 / 99 / pazyadvAg zAddA pAkakarNa 2|4|43|| pAThe dhAtvAde 11|12|| pANigRhItI |4|58 | pAtre sami 3 / 1/73 | pAtryazudra 2/2269 / pAdAdyoH 2|4|53| pAnasya bhA pAremadhye 3 / 11791 224 / 48 | | pitA mAtrA vA 1473 | pumvat karma 3 / 2 / 95| puMsaH 2 / 1 / 89 / puMso: pu 2|1|21| puMstriyoH 1 / 3 / 63 / pucchAt 22164 | anuSa 2 / 3 / 93 / putrasyAdi 2|4|33| putre 3 / 1 / 75 / putre vA 3 / 2249 // pumo'zi 3|2|1| puruSaH striyA 3|2|17|| puruSe vA sUtrAGkaH / rArAghA 2 / 3 / 46 | 2|4|23| 2/3/52 // 223|103 / 3|1|32 222271 / 3/1/132 / 3 / 2/32/ 2|4|55 / 2/3/97/ 224522 3|1|11| 3 / 1 / 143 / zAradA 2369/ 3|1|30| 3 / 1 / 122 / 3/2/57/ 2 / 3 / 3 / 1 / 4 / 73 / 19 / 1 / 29 / 224 / 41 / 3 / 2 / 13 / 1|3|38| 3||40| 32|31| 139 / 3 / 1/126 / 3 / 2 / 135 /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ suutraayH| 3314157 / 1 / 3 / 29 / / / 32 // 3 / 1 / 135 / shraa123|| shraa23|| shsh40|| 2 / 149 // sUtram / puruSAdvA puro'stama puNyArthAne pUtakratuvR pUrvakAlaika pUrvapadasthA pUrvAparapra pUrvAparAdha pRthag nAnA pRSodarAdayaH poTAyuvati prateH snAta pratyano pratyaye pratyaye ca pratyAGaH zru prathamAda prathamokaM prAk prabhRtyanyArtha praSTho'grage prasitotsu prasyaiSai praharaNAt prAkArasya vya prAginAt prANitUryA prAtyavapari prAdurupasagA prAdhvaM bandhe prAptApannau sUtrAH / sUtram / 2425 / / priyaH 3217 plutAdvA 3 / 1 / 129 / | pluto'nitI raa4|60| phalasya jAto 2 / 1 / 90 phalgunIpro 2 / 3 / 64 / / bance ghani navA 3314203 / / bandhau bahu 3 / 1152 // | bahugaNaM shraa113| bahuverI: 321155 / bAhvantaka 3 // 1 // 11 // | bilbakIyA 2 / 3 / 21 / | brAhmaNAcchaMsI 2257 / | bhakSehiMsAyAm 23 // 6 // bhadroSNAtkaraNe 1 / 3 / 2 / bhartu tulyasvaram zarA56 bhAgini ca 11314 / bhAjagoNa 321148 / bhAdito vA 2 / 2 / 75 / / bhisa ais 2 / 3 / 3 / / bhIruSThAnAdayaH 22249 / | bhUSAdarakSepe shsh14|| bhogavadgauri 211154 // bhojasUtayoH 3 / 2 / 19 / / bhrAtuSputra 2 / / 8 / / bhrAtRputrAH .. 3311137|| bhrASTrAgne / 3 / 1 / 4 / / bhruvo'Jca kuMsa shsh58| bhrUznoH 31216 / | bhvAderdAderghaH 331163 / / bhvAdernAmi / 4 / 93 // 3 / 2 / 11 / shsh6|| 3 / 2 / 116 3 / 11621 / / 37 / 24 // 30 // rAphAraNa 14aa / 2 // 3 // 33 // 31 // 4 // 31 / 65 / 24 // 8 // 23 // 14 // 331121 3 / 2 / 11 // / 4 / 101 // 221 // 53 // 2 / 1183 // 2 / 1 / 63 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ suutraangkH| sUtram / matsyasya yaH madhye pade ni mana: manayavala manasazcA manurnabholi manorau ca vA mantasya yu manyaudana manyasyA mayUravyaMsa mahataH karaH mAMsasyAna mAtamAta mAtarapitaraM vA mAturmAtaH mAtulAcAryo mAtRpituH mAduvarNo'nu mAleSIke mAvarNAnto mAsanizA mAsavarNabhrA muhadruhaSNu mRgakSIrA mo no bozca morcA mo'varNasya nAM dhuDvarge yajasRjama suutraangkH| sUtram / 2487 | yo DAyan 3 // 1 // 11 // yataH pratinidhi 2 / 4 / 14 // | yathA'thA 1 / 3 / 15 / | yadbhAvo bhAva 3 / 2 / 15 / yadbhedasta sh1024| yadvIkSye 2461 / yaralavA 22 // 10 // | yavayavanAraNya 3 / 2 / 106 rArAkSA yAjakAdibhiH 3 / 1 / 116 / / yAvadiyattve 3 / 68 / | yujazcakuJco 3 / 2 / 14 / yujro'samAse 22485 / yuvA khalati 3 / 247 yuSmadasmadoH za4|40 | yUnastiH 2 / 4 / 63 / yUyaM vayaM 2 / 3 / 18 / ye'vaNe 2 / 1 / 4 / yogyatAvI 24.101 // | yo'nekasva 20194 / | vyakye 2210100 / | raH kakhapapha 3 / 1 / 161 / ra. padAnte / 2 / 1184 | rathavade 3 / 2062 / ravarNAnno 2167 / rAjadantAdiSu 201 / 9 / rAjanvAn 2 / 1 / 45 / | rAtsA 1 / 3 / 39 / riti 21187 / ririSTAta 2 / 4 / 67 rAchA 3 / 1 / 41 // 2 / 2 / 106 / 22 // 46 // zaza58 22 // 15 // 2 / 4 / 65 / 2 / 1 / 18 // 3 / 178 3 // 1 // 31 // 2 / 171 / 2471 // 3 / 1 / 113 / 2 / 1 / 6 / 21477 21 // 13 // 3 / 2 / 100 / 3 / 1 / 40 2 / 1156 / 1225 // 2 // 3 // 5 // // 3 // 53 // 3 / 2 / 131 // 2 / 363 // 3 / 11149 // 2 / 198 221190 / 3 / 2 / 58 rorArI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAkaH / sUtram / rucikRpya rujArthasyA revatarohi roH kAmye ro re luga roryaH ro lupyari nAmyantAt lo vA dirhasvara lakSaNavIpsye lakSaNenAbhi lavakSarA li lau sh4|8| 2 / / 4 // shraa92|| 3 / 2 / 36 // 3 // 23 // 1 // 2 // 31 // 2 / 1 / 46 / rAvA 3 / 1 / 147 1 / 4 / 6 / // 4 // 6 // 2 // 4 // 5 // suutraangkH| sUtram / shraa55| | vAH zeSe 22 / 13 / | vA'karmaNA 2 / 4 / 26 / | vA klIbe 2 / 3 / 7 / | vAcaspati 1 // 3 // 41 / | vA tRtIyAyAH 1 / 3 / 26 / | vAtyasaMdhiH 2 / 175 | vAdrau 2 / 1 / 80 vA nAmni 14 // 67 / vAntike 1 / 3 / 3 // vAnyataH zarA36 vA pAdaH 3 / 1 / 33 / vA bahuvrIheH 3 / 1 / 160 / vAbhinivizaH 1365 / / vAmazasi 2 // 3 // 13 // | vAvApyo 2 / 1 / 113 / vATana AH 21 / 107 / vAharpatyA / 2 / 113 / vAhyAdvA 113 // | vikuzamipareH rAka68 vinA te ta 32129 // | vinimeya 1 / 1 / 34 / / vibhaktithama 2 / 3 / 83 // vibhakisa raa4||21|| virAme vA raa4|6| virodhinAm zarA48 vizeSaNaM 3 / 26 / vizeSaNasardhA 32282 / vRtyanto 3 / 18 / vRddho yUnA shraa7|| vRndAraka lugasyAde lugAto'nApaH lokaMpRNama lokAt lohitAdi vaMzyena vattasyAm vami vA vayasyanantye varuNendra varcaskAdi varSakSara valacyapi vasurAToH vaheH praveyaH vArA zA55) 3 / 2 / 156 / 1 / 4 / 52 / 1 / 3 / 48 2 // 37 rArA 28 2 / 2 / 115 // 2 / 2 / 16 / 1 / 1 / 33 / 3 // 139 // 2 // 3 // 51 // 31130 // 3 / 1 / 16 / 3 / 1 / 250 / 1125 // 3 / 1 / 124 // 3 / 1 / 108
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ suutrm| suutraangkH| | zeSe veH skando ve. straH vedasahazru vedUto'navyaya veyavo'striyAH vesuso'pe vaikatra dvayoH vaikavyaJjane pUrye vottarapada vozanaso vau vartikA vauSThautI vyaJjanAtta vyaJjanAtpa vyaJjanAdernA vyatyaye vyavAtsvano vyAptau vyApye kenaH vyApye dvidro vyoH zaktArthavaSaD zataH zastre zabdaniSka zayavAsivA zaSase za zasotA sazca zaso naH ziTaH prathama suutraangkH| sUtram / 2354 / / ziTyaghoSAt 3 // 51 // ziTyAdyasya 2 / 3 / 23 / ziihe'nusvAraH shraa41|| zirasaH zIrSan sh4|981 ziro'dhasaH 24 // 30 // zighuTa 2 / 3 / 11 / zIrSaH svare rArATI zunaH 3 / 2 / 105 / | zepapucchalA 2 / 3 / 75 / 2801 zeSe luka raa4|110|shyshvH 12 / 17 / | zyetaitaharita rANA88 zritAdibhiH 1 / 3 / 47 zreNyAdika rArA 87ii. zlAghahvasthA 2 // 356 // zvanyuvanma 2 // 3 // 43 // | zvazuraH zvazrU 3 / 1 / 61 // zvastanI tA 2 / 2 / 99 | SaH so'zyai rArA SaDhoH kaH si 2 / 3 / 23 / SaSThI vAnAdare 2068 / SaSThyaya sh4||34|| SaSThyAH kSepa 32298 SAtpade 3 / 2 / 25 / SAdihan 1 / 3 / 6 / / SAvaTAdvA 1 / 4 / 49 / | Si tavargasya 2 / 1 / 17 / | vyA putrapatyoH 1 / 3 / 35 / / saMkhyAkSa // 355 / 1 / 3359 // 1 / 3 / 40 3 / 2 / 101 // rArA 11 // 28 // 3 / 2 / 103 // 3 / 90 3235 // shraa81|| rAThA 2211116 // 224 // 36 // 3 // 1 // 6 // 3 / 1 / 104 // zaza60 21106 / 3 / 1 / 123 // 314 // 2398 221 // 6 // 2 / 2 / 109 / 3 / 1 / 76 3 / / 30 / 23 / 92 // 2 / 1 / 110 // raa4|69|| 1 / 3 / 64 // 24/83 / 31138
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ straatH| sUtram / saMkhyAdehI saMkhyAnAM saMkhyAne saMkhyA samAse saMkhyA samAhAre saMkhyA samA saMkhyAsAya saMyogasyA saMyogAt sakhyurito sajuSaH saorvA satyAmadA sado'prateH sanmahatpa sapalyAdau sapUrvAtpratha saptamI cA saptamI zau saptamyadhi saptamyA vA sabrahmacArI samastata samAnasya samAnAdamo'taH samAnAnAM samAnAmarthaM samAse'gneH samAle'sama samIpe same'ze'dha sUtrAH / sUtram / / 4 / 9 / samogama 2 // 4 // 33 / / samozo'smR 3 / 1 / 146 / / samrATa 3 / 1163 // sayasitasya 3 // 1 // 28 // sarvapazcAdA 3 / 1199 // sarvAdayo 1 // 4 // 50 // sarvAdiviSvam rAza88I. sarvAdeH sarvAH raa||52|| sarvAdeH smai 1 / 4 / 83 // sarvAderDasa 21173 / sarvobhayA 2338 savizeSaNa 3 / 2112 // sasya zaSau 2 / 3 / 44 // sahasamaH 3 / 1 / 10 / sahastena sh50|| sahasya so rAdArUA. sahArthe 22 / 109 / sahivahe 3 / 1 / 88 / | sAkSAdAdi raa2|95) | sAdeH 3 / 2 / 4 / sAdhakatama 32150 / / sAdhunA 3 / 2 / 139 // sAyAhnAdayaH 3 / 2 / 149 / | sico yaDi 2446 // | siddhiH syA 1 / 2 / 10 siddhau tRtIyA 3 / 1 / 118| siMhAthaiH pUjAH 2 / 3 / 16 / / suHpUjAyAm 2 / 3 / 13 / / sugaH syasani 3|1135|suco vA 3 / 1154 / | sujvArthe saM 2 / 3 / 84 // 22 // 5 // // 3 // 16 // 2 / 3 / 47 / 3 / 1 / 80 // 3 / / 61 // 3 / 2 / 12 / 2 / 2 / 119 // 1 / 47 / 1 / 4 / 18 / 2 / 2 / 35 // 126 // 23 // 6 // 3 / 2 / 123 // 3 / 124 // 3 / 143 // shraa45| 1 // 343 3 / 1 / 14 / raatthaa49|| 2 / / 24 // rArA 202 3 / 1153 // 2360 111 // 2 // 2 / 2 / 43 // 3 / 1 / 89 32144 23 // 6 // 2 / 3 / 10 / 3 / 1 / 19 /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sUtram sUryAstya sUryAddevatA senAniTA senAGgakSudra soruH saunavetau skanaH 1 stusvaJjazvA stokAlpa styAdirvi striyAH striyAM GitAM striyAM nRto striyAm striyAm strIdUtaH strI puMvacca sthAsenisi snAnasya spRddeya smRtyartha syAdAvasaM syAdau vaH svaujasa sraMm dhvaMs svaJjazva svajJA'jabha svatantraH svayaM sAmI svarAcchau svarAt svarAdayo sUtrAGkaH / sUtram / 224 / 89|| svarAduto 224 / 64 / svarebhyaH 3|1|106|| svare vA 3|1|134| svare vA S _2 / 1 / 72 / svasRpatyo 112|38| svAGgAt 2 / 3 / 55 | svAGgAdera 223 / 49 | svAmIzvarA 22279|| svAmye'dhiH 1 / 1 / 19 / sveze'dhinA 2|1|54| | svairasvairya 1|4|28| |saTi samaH rAkAro hanaH 1493 | no ghi 3 2269 | | hano ho maH 124|29| haviSyapunaH 3 / 1 / 125/ hAntasthAJ 2|3|40| hitasukhA rAArA hitAdibhiH zarA26 | himahatikA 22|11| kornavA 3 / 1 / 119 | hRdayasya 157 hetukartRka 1|1|18|| tusahArthe 21168| hetvarthaistR 2345 ho ghuT padAnte -2|4|108 hrasvasya guNaH mArAmA hrasvAt NUno 3|1158|| hrasvAt 12465|| hrasvApazca 22385 1|1|30| svo'pade vA sUtrAGkaH / 22435 123|30| 1 / 3 / 24 / 112129 / dvArA) 3 2256 | 2|4|46 | zaza98 3|1|13| 22 104 112 / 15 / 13|12| rAzA 2 / 3 / 94 / 2 / 1 / 112 / 312273 / 2211810 222265 / 3 / 1 / 71 / 312296 / rArAvA 312294 | 222244| zarA3TA 2222118 221/82 | 1 / 4 / 41 / 11327 223|34| 124|3raa dvArArA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ * arham * zrIsiddhahemalaghuvRttiH // avacUripariSkArasametA praNamya paramAtmAnaM zreyaH zabdAnuzAsanam / AcAryahemacandreNa smRtvA kiJcit prakAzyate // 1 // aiM namaH / praNamya labdhadaM pArzva dhyAtvA zabdAnuzAsanam / avacUripariSkAro laghuvRttervidhIyate // 1 // 6 atha bhagavAnsugRhItanAmadheyaH zrIhemacandrasUrIzvaraH jaDamatiprastajanatAnukampA paripUrNamAnasaH suvizuddha bhASAvabodhAya zrIzabdAnuzAsanaM praNetukAmaH granthAdau granthamadhye granthAnte ca maGgalaM kuryAdi ti ziSTa samayamavalambya prAripsitagranthasamAptipratibandhakaduri topazamanArthamabhidheyAdipradarzanArthaJceSTadevatAnamaskArAtmakaM maGgalamAdau nibadhnAti - praNamyeti, 'NamaM prahRtve,' 'pAThe dhAtvAderNo na' iti Nasya natvam, pUjArthaH prakAraH, praNamanaM pUrvaM praNamya ' prAkkAla' iti ktvApratyayaH / 'ananaH ktvo yabi'ti yabAdezaH / 'adurupasargAntara' iti Natvam / ata sAtatyagamane, atati satataM gacchati jJAnAdiparyAyeSvityAtmA / paramazcAsAvAtmA ca paramAtmA tam, karmaNi dvitiiyaikvcnm| paramatvazca rAgAdijetRtvAt, atizayadIptimattvAt, yogigamyatvAt kSAyikajJAnAdimattvAdvA, idamanayormadhye'tizayena prazasyaM .
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamAdhyAyasya siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyasya aham // 1 // ahamityetadakSaraM paramezvarasya parameSThino vAcakam , zreyaH / 'guNAGgAdveSTheyas' itIyas pratyaye 'prazasyasya zra' iti shraadeshH| 'avarNasyevaNe'ti et / 'anato lup' / 'zapI Akroze' zapatIti zabdaH, 'zAzayimanikanibhyo da' iti daH, 'tRtIyasya tRtIye 'ti pasya baH / zAsUk anuziSTau, anuzAsyante AviSkriyante vyutpAdyante zabdA aneneti karaNAdhAre'naT , zabdAnAmanuzAsanam / atra kathaM SaSThIsamAsaH ? 'tRtIyAmiti' niSedhAt , ucyate, SaSThItRtIyayoH vibhinnApekSatve niSedhasyApravRtteH, prakAzyate ityapekSayA tRtIyA, anuzAsanamityapekSayA ca SaSThIti bhinnApekSatvamatreti na sssstthiismaasnissedhH| car bhakSaNe, Acaryate sevyate vidyArtha vinayagrahaNArtha vA ziSyairityA. cAryaH 'RvarNavyaJjanAd dhyaNa' vRddhiH| hiMD gativRddhyoH, hinoti svatejaseti hemaH / candati AhAdayati lokAniti candraH / hemavagauratvAddhemaH candravadAhrAdakatvAJcandraH, hemazcAsau candrazca hemacandraH, AcAryazvAsau hemacandrazca AcAryahemacandraH, tenaM / smaM cintAyAm , smaraNaM pUrva smRtvA, 'prAkkAle' ktvA, kimapyalpaM cinoti badhnAti a. bhidheyatayeti kizcit , kvip , ' hUsvasya taH pitkRtI 'ti tontaH / 'aprayogIt' iti kib lopaH / kriyAvizeSaNAdam' 'anato lup' am lopaH / athavA kiJcidityavyayaM svarAdiSu draSTavyam / tato 'avyayasyeti amlopaH / prapUrvaH kAzaGa dIptau / prakAzyate vyAkaraNaM- tatsvayaM prakAzyamAnamAcAryeNa prayujyate, 'prayoktavyApAre Nig,' vartamAne te pratyayaH, 'kyaH zitI 'ti kyaH, 'NeraniTi' NiglopaH // ahaM pUjAyAm / arhati tribhuvanakRtAM pUjAmityaham / ' aji'. tyauNAdike apratyaye pRSodarAditvAt sAnunAsiko nipAtaH / am ' avyayasye 'ti lup / parameSThIti, siddhilakSaNe parame pade tiSThatIti parameSThI tasya bhagavato'haMtaH pratipAdakaM ahamityetada
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / maGgalArtha zAstrasyA''dau praNidadhmahe // siddhiH syAdvAdAt / / 2 / / syAdvAdAdanekAntavAdAt prakRtAnAM zabdAnAM siddhirniSpattirjaptizca veditavyA / lokAt // 3 // anuktAnAM saMjJAnAM nyAyAnAM ca lokAdvaiyAkaraNAdeH siddhiiiptazca veditavyA, varNasamAmnAyasya ca / ttr-|| audantAH svarAH // 4 // aukArAvasAnA varNAH svarasaMjJAH syuH / kSaraM praNidhmahe dhyAyAmaH, abhidhAnAbhidheyayorabhedopacArAt / atra bahuvacanantu dhyeyaguNasyA''dhikyAjhyAtuzca tadabhedAdvijJeyam / / siddhiH, syAdvAdAt // SidhU gatyAm / 'Sa: so'SThayaiSThive 'ti sidh , sedhanaM siddhiH, striyAM ktiH / ' adhazcaturthAttathodhaH' iti tasya dhaH / 'tRtIyastRtIyacaturthe ' iti pUrvadhasya daH / syAdityasak dhAtoryAtpra. tyayAntasya pratirUpakaM vidhivicAraNAstitvavivAdAnekAntasaMzayAdyarthavRttyavyayam , atra tvanekAntavRttiH, ata evoktaM vRttau syAdvAdAdanekAntavAdAditi / vadanaM vAdaH, 'bhAvAkoMrghaJ,' syAditi vAdaH syAdvAdaH tasmAt , 'gamyayapaH kAMdhAre' paJcamI, syAdvAdamAzrityetyarthaH / tathA ca zabdAnAM kathaJcidanityatvAnniSpattiH, kathaJcinnityatvAcca jJaptiriti teSAM siddhirdvidhA proktA // lokAt, lokaG darzane, lokate samyak padArthAniti lokaH, acpratyayaH tasmAt / anuktAnAmityAdi, asmin zabdAnuzAsane'nuditAnAM kriyAguNadravyajAtikAlaliGgasvAGgasaGkhyAparimANApatyavIpsAlugavarNAdInAM saMjJAnAM paranityAntaraGgAnavakAzAnAmuttarottaraM balIya ityAdinyAyAnAJca vyAkaraNAntarAsiddhi yA, varNAnAM kramavinyAsazca / kramavinyAsastu a . A, i I, u U, ityAdirUpaH / tatreti, varNasamAmnAya ityarthaH, a. syAgrimasUtreNa saha sambandhaH // audantAH svarAH, auta antaH caramAvayavaH yeSAnte audntaaH| 'ata AH syAdau,' iti A, 'samAnAnAM tena dIrghaH' / 'soruH' sasya raH 'raH padAnte visargaH' rasya visargaH
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyasya a A i I u U R R la lU, e ai o au // ekadvitrimAtrA isvadIrghaplutAH // 5 // mAtrA kAlavizeSaH, ekadvivyu'dhuTastRtIyaH' tasya daH, lokAdakAreNa yogH| svayaM rAjante zobhante iti svraaH| 'kaciditi DapratyayaH 'DityantyasvarAdeH' antyasvaralopaH, pRSodarAditvAt svayaMzabdasya svaH / bahuvacanaM varNeSvapaThitAnAM plutAnAM saGgrahaNArtham , tena teSAmapi svarasaMjJA syAt / audantA ityatra tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH yathA lambakarNaH / atadguNasaMvijJAnabahuvrIhau tu aukArasya svaratvAprAptyA, 'aSTana au'rityAdisUtreSu ' svare vA' ityanena yalopo na syAt / audityatra takAraH spaSTapratipattaye, anyathA AvantAH ityucyeta, tathA ca sati aukArapratItiH kliSTA bhavet / SoDhA sUtrANi, ' audantAH svarAH' ityevamAdIni saMjJAsUtrANi, 'zApe vyApyAt' ityAdIni paribhASAsUtrANi, 'takta. vatU ' ' IGitaH kartari ' ityAdIni vidhisUtrANi, ' idamadaso'kye. ve 'ti niyamasUtrANi, 'nastaM matvarthe ' ityAdIni pratiSedhasUtrANi 'ghuTi' 'A rAyo vyaJjane' ityAdInyadhikArasUtrANi / audantasamudAyaM darzayati, a A ityAdi, tathA ca dIrghANAM pRthaggaNanayA audantAzcaturdaza, plutAnAntu vizeSasUtravihitatvena pRthaggaNanAbhAvAt // ekadvitrimAtrAH isvadIrghaplutAH, iMNk gatau, etyasahAyatAmiti ' bhINazalI 'ti ke guNe ca ekA / ubhataH dvitvapratItiM pUrayatastathA ubhanti tritvapratIti pUrayantIti vyutpacyA uNAditvAdipratyaye kramataH ubhasya dvivyAdeze dve tisraH, ekA ca dve ca tisrazca eka. dvitisraH, 'sarvAdayo'syAdA 'viti puMvadbhAvAt / nanvekA ceti / dvandvo na sarvAdiriti, ' sarvAdayo'syAdA 'viti kathaM puMvadbhAvaH, ucyate, tatra bahuvacanaM vyAptyartham , tena bhUtapUrvasyApi sarvAdeH puMvadbhAvo bhavati / mIyate'nayeti mAtrA, ekadvitisro mAtrA vidyante ye
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / cAraNamAtrA audantA varNA yathAsaGkhyaM hrasvadIrghaplutasaMjJAH syuH / a i u R la, A I U R la e ai o au, A 3 I 3 U 3 ityAdi // anavarNA nAmI // 6 // avarNavarjA audantA varNA nAmisaMjJAH syuH / i I u U R R la la e ai o au // lRdantAH samAnAH // 7 // lUkArAvasAnA varNAH samAnAH syuH / a SAnte, 'gozcAnte' iti hrasvaH, 'ataH A' 'samAnAnAM' 'so ruH' ' avarNabhobhago' iti lopaH / hUs zabde, isati apacito bhavati iti hasvaH / 'laTikhaTI'ti vprtyyH| dRz vidAraNe, dRNAti vi. dArayati mukhamiti dIrghaH nipAtanAt / pluG gatau, plavate mAtrAdhikyamiti plutaH / hrasvazca dIrghazca plutazca hrasvadIrghaplutAH / mAtrA kAlavizeSa iti, svarasyAtyantApakRSTo nimeSonmeSakriyAparicchinnoccAraNakAlo mAtrA / eketi, ' ekamAtro bhaveddhasvo dvimAtro dIrgha ucyate / trimAtrastu pluto jJeyo vyaJjanazvArdhamAtrakam ' / atra e ai o au varNAnAM na hrasvatvam / pANinIye vivRtasya luvarNasya dIrghatvaM nAsti / audantA iti padamarddhamAtrikayorvyaJjanayormelanena ekamAtratvasambhave'pi isvasaMjJAvyAvRttaye // anavarNA nAmI, na vidyate'varNo yeSu te'navarNAH / NamaM prahvatve, bhAvAkoMrgha / nAmo'syAstIti nAmI / 'ato'nekasvarAditi in , ' avarNasye' tyalopaH / 'ina han pUSA' iti dIrghaH, 'dIrghaDyAp' silopaH, 'nAmno' nlopH| nAmina ityakRtvA nAmIti karaNaM yatra kAryAt kAryA svaro nyUno bhavati tatraiva nAmisaMjJA syAnnAnyatreti jJApanArtha, tena glAyati mlAyatItyAdau na gunnH| vizeSaNavizeSyabhAvastu vacanabhede'pi sAmAnyavizeSabhAvena, yathA vedAH pramANamiti / anavarNA iti bahuvacanaM plutasaGgrahArtham / / ladantAH samAnAH, lut ante anto vA yeSAM te / samAnaM tulyaM mAnaM parimANaM yeSAnte samAnAH / 'samAnasya dharmAdiSu'
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhademalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya / A i I u U R RR lR lRR // e ai o au sandhyakSaram ||8|| e ai o au ityete sandhyakSarANi syuH // aM aH anusvAravisaga || 9 || akArAvuccAraNArthau / 'aM' iti nAsikyo varNaH, ' aH ''iti ca kaNThyaH, etau yathAsaGkhyamanusvAravisargau syAtAm // kAdirvyaJjanam // 10 // kAdirvarNo haparyanto vyaJjanaM syAt / ka kha ga gha Ga ca cha ja jha Ja Ta Tha Da Dha Na ta tha da dha na pa " pha ba bha ma, ya ra la va 1 ' za Sa sa ha // apaJcamAntastho ghuT iti samAnasya saMbhAvaH, atrAvarNAdInAM samAnatA nA''kArataH vilakSaNatvAt, kintu udAttAnudAttasvaritasAnunAsika niranunAsikalakSaparimANabhedAt // e ai o au saMdhyakSaram eva aizva ozca auzca e ai o au sUtratvAdvibhaktilopaH / sandhAnaM sandhiH, sandhAvakSaraM saMndhyakSaram / atra spaSTapratipattyarthaM sandhyabhAvaH, athavA 'cAdi svarosnA ' iti sUtreNAsandhiH / sandhyakSarANIti, avarNasye varNena saha sandhAvekAraH ekAraikArAbhyAmaikAraH avarNasyovarNenaukAra okAraukArAbhyAmaukAra iti sandhyakSarANi vijJeyAni // aM aH anusvAravisaga, aMzca azva aMaH sUtratvAllopaH / anu aura zabdopatApayo: anusvaryata ityanusvAraH, bhAvAkarghaJ / sRjic visarge, visRjyata iti visargaH, ghan / anusvArazca visrgshcaa'nusvaarvis| akArAviti, akArottaraM vidyamAnayorekabindu bindudvayayorevAnusvAravisargasaMjJakatvAdvindumAtrAbhivyaGgayo nAsikyo varNavizeSo'nusvAraH, bindudvayamAtrAbhivyaGgayaH kaNThayo varNavizeSo visargaH // kAdiH vyaJjanam, ka Adiryasya saH kAdiH / vi aJjap vyaktimrakSaNagatiSu, vyajyate prakaTIkriyate'rtho'neneti karaNAdhAre'naT pratyayaH / vyaJjanaM svarANAmarthaprakAzane upakArakaM bhavati / evamanusvAravisargayorapi vyaJjanasaMjJA vijJeyA || apazcamAntastho ghuT, 55 w *
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ , prathamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / // 11 // vargapaJcamAntasthAvarjaH kAdivarNo dhuT syAt / ka kha ga gha, ca cha ja jha, Ta Tha Da Dha, ta tha da dha, papha ba bha, za Sa sa ha // paJcako vargaH // 12 // kAdiSu varNeSu yo yaH paJcasaGkhyAparimANo varNaH sa sa vargaH syAt / ka kha ga gha Ga, ca cha ja jha Ja, Ta Tha Da Dha Na, ta tha da dha na, pa pha ba bha ma // AdyadvitIyazaSasA aghoSAH // 13 // vargANAmAdyadvitIyA varNAH zapasAzcA'ghoSAH syuH / ka kha, ca cha, Ta Tha, ta tha, pa pha, za Sa sa // anyo ghopazcAnAM pUraNaH paJcamaH, ante tiSThantIti antasthAH, paJcamAzcAntasthAzca pazcamAntasthAH, na vidyante pazcamAntasthAH yatrAsAvapaJcamAntasthaH / dhukSi dhikSi sandIpane, dhukSate iti dhut kim / kAdirityanuvartate, vargapaJcamAntasthAvarja iti, vargapaJcamAH GaJaNanamAH, antasthAzca yaralavAH, etAnvarjayitvetyarthaH // paJcakaH vargaH, paJca saGkhyA mAnamasyeti paJcakaH / 'saGkhyADatezcAzattiSTeH ka' iti kaH / vRgT varaNe, vRNoti AtmIyamekatvena vyavasthApayatIti vargaH, 'gamyamI'ti gapratyayaH / sajAtIyavarNasamudAyo vargaH, sa ca kavargAdibhedena jJeyaH // AdyadvitIyazaSasAH aghoSAH, AdIyate'rtho'smAdi. tyAdiH / Adau bhavaH AdyaH, 'digAdidehAMzAyu' iti yapratyayaH / dvayoH pUraNo dvitIyaH, ' dvestIye 'ti tIyapratyayaH / Adyazca dvitIyazca zazca Sazca sazca AdyadvitIyazaSasAH / aghoSAH, ghuSa zabde, ghoSaNaM ghoSaH, na vidyate ghoSo dhvaniryeSAnte aghossaaH| iha cAnudarA kanyA iti. -vadaghoSANAmalpatvAdihetunA ghoSAbhAvA''ropo jJAtavyaH / aghoSA iti, alpatvAdinA''ropitaghoSAbhAvavanta ityarthaH / atra bahuvrIhiNA matvarthasya lAbhAnna matuH kRtaH, 'na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcettadarthapratipattikara' iti nyAyAJca, karmadhArayApekSayAtra bahubrIhau lAghavaM vijJeyam / anyaH ghoSavAn , ghoSo'syAstIti ghopa
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyasya SavAn // 14 // aghoSebhyo'nyaH kAdirvarNo ghoSavAn syAt / ga gha Ga, ja jha Ja, Da Dha Na, da dha na, ba bha ma, ya ra la va, ha // yaralavA antasthAH // 15 // ete antasthAH syuH // aM aH ka 4 pazaSasAH ziT // 16 // akapA uccAraNArthAH, anusvAravisargoM vajragajakumbhA''kRtI ca varNI, zaSasAzca ziTaH syuH // tulyasthAnA''syaprayatnaH svaH // 17 // sthAnaM kaNThAdi / "aSTau sthAnAni vAna / 'tadasyAsti' iti matuH / aghopebhyo'nya iti, gaghaGAdI. nAmaghoSA'pekSayA'nyatvamatizayitaghoSavattvAbodhyam / / yaralavAH a. ntasthAH, yazca razca lazca vazca yaralavAH / sparzoSmaNorantarmadhye tiSThantIti antasthAH / varNavizeSaNamapyantasthAzabdo bAhulakatvAt strIliGgaH, bahuvacanaM sAnunAsikAdibhedaparigrahArtham | yalavAH sAnu. nAsikaniranunAsikabhedavanto bhavanti / aM aH ka pazaSasAH ziTa. aMzca azva - kazca 8 pazca zazca Sazca sazca aM aH 5 ka ) pazaSasAH / bahuvacanaM varNeSvapaThitayoH 4 ka 8 payoH varNatvArtham / zipaMpa vizeSaNe, zinaSTIti ziT , kip / viSayanAmatvAt zidhuToH puMstvam / vajragajakumbhAkRtIti, vajrazca gajakumbhazca vajragajakumbhau tayorivA''kRtiH yayostau vajragajakumbhAkRtI / kapUrvavartinaH vajA''kRtitvaM papUrvavartinazca gajakumbhAkRtitvaM vijJeyam / etau dvau na svatantrau, nA'pi pUrvavarNasambaddhau, kintu parasthakakhapaphavarNasambaddhAveva bhavataH, anayoH rephAdezatvAt , rephasya ca varNatvAdanayorapi varNatvasiddhiH // tulyasthAnA''syaprayatnaH svaH, tulaNa unmAne tolanaM tulA, 'bhidAdyaGi" tulA, tulayA sammitaH tulyaH / 'hRdyapadye 'ti tulyeti nipAtaH / SThAM gatinivRttau, sthIyate'treti sthAnaM, karaNAdhAre'naT / asUca kSepaNe, asyate'neneti * RvarNavyaJjanAd' dhyaN / yataiG prayatne, prayatanaM prayatnaH, svaH / sthAnAsya prayatnAbhyAM yo varNo
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUriparikArasahitAyAm / varNAnAmuraH kaNThaH zirastathA / jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikoSThau ca yaM varNa prati tulyastaM prati sa svasaMjJo bhavatItyarthaH / tatrAvarNakavargahakAravisarjanIyAH kaNThyAH / ivarNacavargayazAstAlavyAH / uvarNapavargopadhmAnIyA oSThayAH / RvarNaTavaraSA mUrddhanyAH / lavarNatavargalasA dntyaaH| eai tAlavyau knntthtaalvyaavitynye| oau oSThayo kaNThayoSThayAvityanye, vo dantyoSThaH, aM iti nAsikyo vrnnH| aH iti kaNThyaH, jihvAmUlIyo jihvayaH, GajhaNanamAH svasthAnanA. sikyasthAnAH / spRSTaM karaNaM sparzAnAm , sparzA vargAH / ISatspRSTaM karaNamantasthAnAm , ISadvivRtakaraNamUSmaNAm , uSmANaH zaSasahAH, vivRtaM karaNaM svarANAm / svareSu eo vivRtatarau, aiau ativivRta. tarau / AsyagrahaNaM bAhyaprayatnanivRttyartha, te hi * Asanna' ityatraivopayujyaMte, na svasaMjJAyAm / ke punaste bAhyaprayatnAH ? vivArasaMvArau zvAsanAdau ghoSavadaghoSavantAvalpaprANamahAprANAvudAttAnudAttasvaritAH / kathaM punarete AsyabAhyAH spRSTatAdayastvAntarAH ? ucyate, vAyunA koSThe'bhihanyamAne'mISAM prAdurbhAvAt , spRSTatAdInAntu kaNThAdisthAnAbhighAte sambhavAt / tathA ca ziSTAH paThanti, nAbhipradezAt prayatnapreritaH prANo nAma vAyurUvaM saGkrAmannuraHprabhRtInAmanyasminsthAne prayatnena vidhAryate, sa vidhAryamANaH sthAnamabhihanti, tasmAtsthAnAbhighAtAt dhvanirutpadyate, sA varNazrutiH, saH varNasyAtmalAbhaH / tatra varNadhvanAvutpadyamAne yadA sthAnakaraNaprayatnAH parasparaM spRzanti tadA spRSTatA, ISatsparzane ISatspRSTatA, evaM sAmIpyena saMvRtatA dUreNa vivRtatA ca / sthAnaM kaNThAdIti, pudgalaskandhasya pUrvarUpaparityAgena varNarUpatA''pattiryatra tatsthAnam , tacca sthAnaM kaNThAdi, tatsthAnapradarzakaM pANinizikSAkArikAmupanyasyati, aSTA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyasya tAlu ca " // 1 // Asye prayatna AsyaprayatnaH spRSTatAdiH tulyau varNA varNAnAM viti / akArabhedAnAcaSTe, tatreti, yalavAnAmiti, rephoSmaNAntu tulyasthAnA''syaprayatnA'bhAvAt na parasparaM svatvam / svaskhApekSayA tu svatvaM syAdeva / vargANAM prathamadvitIyAH zaSasavisargajihvAmUlIyopa. dhmAnIyAzca vivArAH zvAsAH aghoSAzca / vargANAM tRtIyacaturthapaJcamAH antasthAH hakArAnusvArau ca saMvArAH nAdAH ghoSAzca / vargANAM pratha. matRtIyapazcamAH antasthAzvAlpaprANAH, ziSTAH sarve mahAprANAH // medaparijJAnakoSTakam / .. medAH aiuRla | aiuRlaeaioau | aiuRlaeaioau hrasvodAttAnunAsikaH / dIrghodAttAnunAsikaH | plutodAttAnunAsikaH hrasvodAttA'nanunAsikaH dIrghodAttAnanunAsikaH | plutodAttA'nanunAsikaH hrasvA'nudAttAnunAsikaH | dIrghAnudAttAnunAsikaH | plutAnudAttAnunAsikaH hakhAnudAttA'nanunAsikaH dIrghAnudAttAnanunAsikaH plutAnudAttAnanunAsikaH | hrasvasvaritA'nunAsikaH | dIrghasvaritAnunAsikaH | plutasvaritAnunAsikaH hasvasvaritAnanunAsikaH | dIrghasvaritAnanunAsikaH plutakharitA'nanunAsikaH bAhyAbhyantaraprayatnasthAnayantrakam / vivArazvA- saMvAranAdaghoSAlpaprANAH sAghoSama sthAnAni hAprANAH | | kyaH vAhyaprayatnAH vivArazvAsAghoSAlpaprANAH nAsi hd | . Nos |ieai mahAprANAH * 4694 saMvAranAdaghoSaISatspRSTAH 444 eSadvivRtaH kaNThyAH tAlavyAta mUrdhanyAH dantyAH / 4 oSThyAH uoau Antara spRSTAH prayatnAna hrasvaH spRSTAH saMvRtaH vivRtAH (kecita) spRSTA lIyaH
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAda: ] avacUripariSkArasaMhitAyAm / 11 ntareNa sadRzau sthAnAsssyaprayatnau yasya sa varNastaM prati svaH syAt / tatra trayo'kArA udAcAnudAttasvaritAH pratyekaM sAnunAsika - niranunAsikabhedAt SaT / evaM dIrghaplutAvityaSTAdaza bhedA avarNasya, te sarve kaNThasthAnA vivRtakaraNAH parasparaM svAH / evamivarNAstAvantastAlavyA vivRtakaraNAH khAH / uvarNA oSThyA vivRtakaraNAH svAH / RvarNA mUrddhanyA vivRtakaraNAH parasparaM svAH / lRvarNA dantyA vivRtakaraNAH parasparaM svAH / sandhyakSarANAM hrasvA na santi iti tAni pratyekaM dvAdazabhedAni / tatra ekArAstAlavyA vivRtavarAH svAH ( aikArAstAlavyA ativivRtatarAH svAH / okArA oSThyA vivRtatarAH svAH | aukArA oSTyA ativivRtatarAH svAH / varyAH paJca paJca parasparaM svAH / yalavAnAmanunAsiko'nanunAsikazca dvau bhedau parasparaM svau // syojasamauzasTAbhyAMbhisGebhyAmbhyasGasibhyAMbhyasGasosAmUGayossupAM trayI trayI prathamA''diH || 18 || syAdInAM pratyayAnAM trayI trayI yathAsaGkhyaM prathamadvitIyA tRtIyAcaturthIpaJcamISaSThIsaptamI ca syAt // styAdirvibhaktiH ||19|| 'sU' iti 'ti' iti cotsRSTAnubandhasya sestivazca grahaNam / syAdayastivAdayazca sizca auzca jazca syamaujasaH / am ca auzca zazca amauzasaH / ityevaM dvandvaH / tataH syaujasazca amauzasazcetyevaM dvandvasteSAm / trayo'vayavA yasyAH sA trayI, 'dvitribhyAmayavA, ' vIpsAyAM dvitvam / prathamA AdiryasyAH sA prathamAdiH // syAdInAmiti, sijaszas TADeGasiGa saGisuppratyayeSu ijazaTaGapA anubandhAH jJeyAH // sca tivastI, stI AdiryasyAsau ratyAdiH vibhajJo Amardane, vibhagyante vibhAgazaH prakAzyante kartRkarmAdayo'rthA anayeti vibhaktiH || utsRSTAnubandhasyeti, anubadhyate kAryArthamupadizyate ityanubandhaH / utsRSTaH vyakto'nubandho yena saH tasya / sUtre Adizabdasya vyavasthA -
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau . [prathamAdhyAyasya supsyAmahiparyantA vibhaktayaH syuH // tadantaM padam // 20 // syAdyantaM tyAdyantaM ca padaM syAt , dharmo vaH svaM dadAti, naH zAstram // nAma sidavyaJjane // 21 // siti pratyaye yavarjavyaJjanAdau ca pare pUrva nAma padaM syAt , bhavadIyaH, payobhyAm / ayiti kim ? vAcitvena pUrvAcAryasammatAnubandhavyavasthAvatAM syAdInAM tivAdInAzca vibhaktisaMjJA prakAzayati-syAdaya iti // sA vibhaktirante yasya tattadantam , padic gatau, padyate gamyate kArakasaMsRSTo'rtho'neneti padam // nanu 'pratyayaH prakRtyAdeH' iti paribhASAsUtreNa tadantavidherlAbhAt 'sA pada'mityeva sUtraM karttavyaM, na tu tadantaM padamiti zaGkAyAmAha-dharmo vaH svaM dadAti, naH zAstramiti, ayaM bhAvaH-yadi uktaparibhASayA tadantasya lAbhastarhi 'styAdivibhaktiH' ityatrApi tadantalAbhena styAdyantasya vibhaktisaMjJA prApnoti, tathA ca sati dharmaH dadAti ityAdInAM styAdyantAnAM vibhaktisaMjJatayA padasaMjJA'bhAvAdyuSmadasmadoH vasnasAdezau na syAtAm , ataH antagrahaNaM kRtam , tathA ca saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAstIti sUcitam / evaJca 'saMjJottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNaM na tadantasya' iti nyAyasyAntapadena sUcanaM bhavati / phalazca styAdivibhaktirityAdAvantagrahaNAbhAvaH // namati dhAtave iti nAma, 'sAtmanAtmaniti' sAdhuH, sa it anubandho yasyAsau sit , na ya aya, ay ca tadvyaJjanaJca ayvyaJjanaM, sicca ayvyaJjanaM ca sidavyaJjanaM tasmin , padamityanuvartate / bhavato'yaM bhavadIyaH, "bhavatorikaNI. yasau' itIyas , anena padatvAt 'dhuTastRtIyaH' iti tasya daH / atra bhavata iti vigrahAntargataSaSThIvibhaktimAdAya bhavacchabdasya pada. tve siddhe sidhaNaM vyartha sanniyamayati, sAnubandhapratyaye pare eva padasaMjJA, na tu pratyayAntara iti, ataH bhagavata idaM bhAgavatamityA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 13 vAcyati // naM kye ||22|| 'kye' iti kyanUkyaGkyaSAM grahaNam, nAntaM nAma kye pare padaM syAt / rAjIyati, rAjAyate, carmAyati // na staM matvarthe ||23|| sAntaM tAntaM ca nAma matvarthe pare padaM na syAt, yazasvI, taDitvAn // manurnabho'Ggiro vati dAvaNU pratyaye pare na padasaMjJA / payasUbhyAm, 'soruH,' ghoSavati, u, avarNasyeti o / nanu nAma sidvyaJjane ityeva sUtrayatAM, kimityayagrahaNamiti zaGkAyAmAha vAcyatIti vAcamicchati vAcyati, 'amAvyayAtkyan' tiv zav / atra yakAre pare vAcaH padatvaprAdhyA cakArasya kaH syAt, tadvyAvRttyarthaM yavarjanam / yadyapi rAjIyatItyAdau nAma sidvyaJjane iti padatva prAptyA ' naM kye ' iti sUtraM vyarthaM sat kyapratyaye pare nakArAntameva nAma padasaMjJaM bhavatIti niyamayati tathA ca vAcyatItyAdau na padasaMjJA prApnotIti yavarjanaM vyarthaM, tathApi satsu sAdhu satyamityAdau padasaMjJAvyAvRttaye yavarjanaM kRtam // naM kye // kyankyakyaSAM grahaNamiti, nAtra kyakyaporgrahaNaM nAmAdhikAratvAt / rAjAnamicchati rAjIyati ' amAvyayAtkyan padatvAt kyani IkAraH / rAjevA''carati rAjAyate, kyaG ' dIrghazciyaGi 'ti dIrghaH | acarma carma bhavati carmAyati, atra carman zabdadharmavadarthakaH, carmaNaH prAgatattvAsambhavena vyarthA ghaTanAta, padatvAnnakAralopaH / ' DAc lohitAdibhyaH pit' iti kyap, ayiti pratiSedhAt pUrveNA'prApte vacanam // na s ca tazca staM, matorarthaH matvarthaH, matvartho'styasyeti matvarthastasmin / / yazo'syAstIti yazasvI, 'astapomAyAmedhyasrajo vin' iti vin, 'in han pUpeti dIrghatvam, taDidvidyate yasyAsau, 'tadasyA' iti matup / 'mAvarNAnta' iti masya atra padatvaniSedhAdrephadakArau na bhavataH / tathA matorapi matvarthA'vyabhicArAnmatvarthazabdena grahaNam / nAma sidayvyaJjana vaH,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya // 24 // etAni vati pare padaM na syuH / manuSvat , nabhasvat , aGgirasvat // vRttyanto'saSe // 25 // parArthAbhidhAyI samAsAdivRttiH, iti prAptau pratiSedho'yam // manuzca nabhazca aGgirAzca manurnabho'GgiraH vati saptamI // manuriva manuSvat , nabha iva nabhasvat , aGgirA ivAGgirasvat , ' syAderive' iti vat, 'nAmyantasthe 'ti vatvam / atra padatvAbhAvAnna 'soruH', padamadhyatvAttu manuSvadityatra SatvaM syAt // vRtUG vartane, vartanaM vRttiH, striyAM ktiH, vartanantu avayavArthA'pebhayA parasya samudAyArthasya pratipAdanam / yadvA vartante svArthAparityAgena padAnyatreti AdhAre ko vRttiH padasamudAyAdirUpA / sA tridhA samAsavRttiH, taddhitAntavRttiH, nAmadhAtuvRttizceti / yathArAjapuruSaH, aupagavaH, putrakAmyatItyAdi / vRtteranto vRttyantaH, sasya SaH sapaH, na saSaH asaSaH tasmin // parArthAbhidhAyIti, avayavArthApekSyA'nyasya samudAyArthasyAbhidhAyakam , yaddhaTakaiH padairitarArthInvitasvArthasyaivopasthAnaM sA vRttiriti yAvat / paramadivAviti, atra paramadiv au, iti dazAyAM au vibhaktevRttyaghaTakatvena paramadiv ityasya vRttyantatvaM bodhyam / paramA dyauryayostau paramadivau, 'parataH strI puMvat' iti puNvdbhaavH| daNDAH santyeSAmiti dnnddinH| bahavo daNDino yayostau, yadvA ISadUnau daNDinau bahudaNDinau, 'nAmnaH prAgbahurveti' pUrva bahupratyayaH / kiMcIt kSaraNe, siJcatIti sek, dadhnaH sek dadhisek / atra Satve krtvye'nen| sUtreNa padasaMjJAyAM sakArasya padAditvena 'nAmyantasthe'tyanena SatvAbhAvaH prasidhyati, antarvatinyA vibhakteH . sthAnivadbhAvena padatvaM prAptamanena niSidhyate / vRttigrahaNaM kim ? caitra. sya karma / antagrahaNaM kim , rAjavAk / vAktvaksca iti trayANAM vRttau na dvayoH prathagU vRttiriti madhyamasya niSedho na bhavati / atha vAktvacamityatra samAsAnte apratyaye sati vRttya tattvAbhA.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm 15 tasyA antaH- avasAnaM padaM na syAt, asaSe - sasya tu Satve padameva / paramadivau, bahudaNDinau / asaMSa iti kim ? dadhisek // savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam ||26|| prayujyamAnairaprayujyamAnairvA vizeSaNaiH sahitaM prayujyamAnamaprayujyamAnaM vA AkhyAtaM vAkyaM syAt / dhamma : 1 vAtpadatvaM prApnoti, tathA ca katvaM syAt, ucyate, samAsAnantaraM samAsAntapratyayasya vidhAnena tvaco vRttyantatvAnna katvam, samAsAntapratyayazca vRtti bahirbhUta iti / vRttyantazabdAt seH okAranirdeza:, 'antaraGgaM bahiraGgAt ' 'na svarAntayeM' iti nyAyau sUcayati // viziSyate'rtho'neneti vizeSaNaM karaNe anadra, saha vizepaNairvarttate yattatsavizeSaNam, khyAGka prakathane, AkhyAyata ityAkhyAtam, varca'k bhASaNe, ucyata iti vAkyam // prayujyamAnairityAdi, kriyAvizeSasya tatsAdhanasya vADavyadhAnenAtadrUpavyavacchedakaM sAkSAdvizeSaNamucyate, vizeSaNAntaradvAreNa ca vyavacchedakaM paramparAvizeSaNamucyate, ubhayavidhairapi vizeSaNaiH prayujyamAnairaprayujyamAnairvA sahitaM tathAvidhaM vizeSyamAkhyAtaM vAkyaM syAdityarthaH / AkhyAtapadena kriyAvAcakapadasya grahaNaM, na tu tyAdyantamAtrasya, tena caitreNa zayitavyamityAdyapi vAkyaM bhavati / dharmoM vo rakSatu, 'padAdyug' iti vas / rakSa pAlane, paJcamI tuv / idaM prayujyamAnavizeSaNaM, lunIhi 3 'kSiyAzIH' iti plutaH, etadaprayujyamAnavizeSaNam / prayujyamAnAkhyAtakaM yathA- pRthukAMzca khAda, zIlaM te svamityaprayujyamAnAkhyAtakam / nanvarthAvanrodhAya zabdaprayogaH kriyate, tatra yadyaprayujyamAnamapi padaM vizeSaNavizeSyabhAvaM prApnuyAttarhyatiprasaGgaH syAdanyasyA'pi tatprApteH, aprayujyamAnatvAvizeSAt sarvaM sarvasya vizeSaNaM vizeSyaM ca syAnniyAmakAbhAvAt, kvacittayoH prayogasya vyarthatA ca syAditi cenna, lokAtprakaraNAdvA vizeSyavizeSaNayorniyatayoH prAyA -
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 siddhamalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya vo rakSatu, lunIhi3 pRthukA~zca khAda, zIlaM te svam // adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma ||27|| dhAtuvibhaktyantavAkyavajrjjamarthavacchabdarUpaM nAma syAt / vRkSaH, svaH, dhavazca / adhAtuvibhaktivAkyatayoraprayogAt, aprApte hi arthavaditi nyAyAt // dadhAti kriyArthatvamiti dhAtuH, dhAtuzca vibhaktizca vAkyazca dhAtuvibhaktivAkyaM tato naJsamAsaH / kraM gatau, arthate ziSTenetyarthaH / abhidheyadyotyalakSaNo'rtho'syAstItyarthavannAma // vibhaktyanteti, 'pratyayaH prakRtyAderiti paribhASAsUtreNa vibhaktyantasya lAbha: / arthavacchabdarUpamiti, arthavaditi vizeSaNutvena svAnuguNaM vizeSyamadhyAhRtaM zabdarUpamiti / arthazca dvedhA, abhidheyarUpaH dyotyarUpazca / abhidheyazca svArthadravyaliGgasaGkhyAzaktibhedAt paJcadhA, dyotyazca samuccayAdiH, etau dvau zabde vAcyatayA sta ityarthavacchabdarUpaM vijJeyam / ovazvaut chedane, vRzcati kASThArthibhiriti vRkSaH / hanaMkU hiMsAgatyoH, hyastanI div, ' aDdhAtoH ' aDAgamaH vyaJjanAddeH sazce 'ti div lopaH / atra nAmatvA'bhAvA ' nAmno no' iti na lopo na / yadyapyahan ityazya vibhaktyantatvAnna nAmatvamiti dhAtuvarjanaM vyartha; tathApi hantItyatra vibhaktipUrvasya hano nAmatve 'nAma siyUvyaJjane ' iti padatve ca na lopaH syAttadvyAvRttaye dhAtuvarjanam / vRkSAniti, atra nAmatve nalopaH syAt, na ca ' zasoDatA saca puMsi' iti nakAravidhAnasAmarthyAnnA'tra nalopa iti vibhaktayantavarjanaM vyarthamiti vAcyam, kAMskAnityAdau nakAravidhAnasya caritArthatvena nalopasyA'tra durvAratvAt / vibhaktyantavarjanAzcA''bAdi pratyayAntAnAM nAmasaMjJA syAdeva / rAdhaM sAdhaM saMsiddhau, sAnoti ratnatrayamiti sAdhuH gharmaM / zrRMga vyaktAyAM vAci sAdhurdharmaM 6 * naH # vrate, ityAdivAkyasya yadyapi vibhacayantatvAnna nAmasaMjJeti zaGkA .
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / 17 miti kim ? ahan , vRkSAn , sAdhurdharmaM brUte // zighuT // 28 // jaszasAdezaH zighuT syAt / padmAni tiSThanti pazya vA // puMstriyoH syamaujam // 29 // syAdayaH puMstrIliGgayorghaTaH syuH / rAjA, rAjAnau, rAjAnaH, rAjAnam , rAjAnau, sImA, sImAnau, sImAnaH, sImAnam // svarAdayo'vyayam // 30 // svarAdayo'vyayAni syuH / sambhavati, tathApi brUta ityasyaiva vibhaktyantatvAt sAdhudharmaM brUte iti samudAyasya ca vibhaktyantatvAbhAvAt nAmasaMjJAprAptau syAdivibhaktiH syAdato vAkyavarjanam , etadvarjanAdeva samAsAdisamudAyasya nAmatvaM bhavati, yathA citraguH // zirghaTa, padma jas, ' napuMsakasya ziH' 'svarAcchau' no'ntaH 'nidIrghaH' / SThAM gati nivRttI, SaH saH nimittApAye iti nyAyAta ThaH thaH, anti / 'zrautikRvu' iti tiSThAdezaH / 'lugasyA' alopaH / dRzaM prekSaNe, pazcamI hi, pazyAdezaH / ataH pratyayA' diti hilopaH / jasazasAdeza iti, atra jasUsAhacaryAt syAdereva zaso grahaNaM na tu taddhitazasaH, tena ekazo dadAtItyAdau na zaso ghuTsaMjJA // pumAMzca strI ca pustriyau tayoH / alaukiko'yaM nirdezo'nyathA strIpuMsayoriti syAt / auzca auzca Avau, sizca amaca Avau ca jazca syamaujas, syamaujamiti vyutkramA'bhidhAnamaukAradvayasya grahaNAya / rAjasi, 'nidIrghaH' / dIrghaGayA ' ' nAmno no'| syati sandehamiti sImA, idaM strIliGgasyodAharaNam // svarAdiryeSAnte svarAdayaH / vipUrvaH iMNk gatau na vyeti, na kSayaM yAtItyavyam , 'lihAdibhyo'c' / / sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu' / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam / / svariti, svarge paraloke ca / antariti, madhye / prAtariti, pratyUSe // cAdiryeSAnte / 'jasyedot' 'edaito'ya' 'so ruH'
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyasya svara, antara, prAtarityAdi // cA''dayo'sattve // 31 / / adravye vartamAnAzcAdayo'vyayAni syuH / vRkSazcetyAdi / adhaNtasvAdyAzasaH // 32 // dhaNvarjAstasvAdayaH zasparyantA ye pratyayAstadantaM nAmAvyayaM syAt / devA arjunato'bhavan , tataH, tatra, bahuzaH / adhaNiti kim ? pathidvaidhAni // vibhaktithamantatasAdyAbhAH // 33 // 'ato'ti' 'avarNasya edotH'| sato bhAvaH sattvam / bhAve tvatala , na satvamasattvaM tasmin / liGgasaGkhyAdyAzrayo dravyaM sattvam / vRkSas ca 'caTate sadvitIye' // na dhaNa adhaN / tasurAdiryasya tat / adhaN ca tat tasvAdi ca adhaNtasvAdi, A, zasaH paMcamI // arjunasya pakSe'rjunataH vyAzraye tasuH, avyayam / bhU sattAyAm , hyastanI an , 'aDdhAto' raDAgamaH, kartari zava , nAmino guNaH, 'odauto'v' iti abhavan / tanUyI vistAre, tanoti parokSapratItimiti tad, tasmAditi tataH, 'kimayAdisarvAdi' taspratyayaH / tasmin tatra 'saptamyA'svap / bahubhiH krIto bahuzaH, 'bahvalpArthA' iti zas / dvau prakArau eSAM tAni dvaidhAni, 'tadvati' dhaN / pathAM dvaidhAni pathidvaidhAni // tham ante yeSAnte thamantAH / tasAdiryeSAM te tasAdayaH / thamantAzca te tasAdayazca / vibhaktayazca thamantatasAdayazca / vibhaktithamantatasAdInA. mivA''bhA chAyA yeSAnte / ahamasyAstIti ahaMyuH, UrNAhaMzubhamme' iti yus / asti vidyamAnaM kSIraM yasyAH sA astikSIrA gauH / atrA'stizabdasyA'vyayatvAt 'ekArthaM cA'ne kaM ce 'ti samAsaH / kasmAt kutaH / 'kimayAdIti' tas, kena prakAreNa katham / ahaM kRtaM / yena tena cireNa acireNAntareNa / te me cirAya ahrAya / cirAt akasmAt / cirasyA'nyonyasya mama / ekapade agre hetau rAtrau. velAyAM mAtrAyAmiti prathamAdivibhaktyantapratirUpakAH / asti nAsti asti vidyate bhavati / ehi brUhi manye astu bhavatu pUryate
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / 19 vibhaktayantAbhAH, thamavasAnatasAdipratyayAntAbhAzvA'vyayAni syuH / ahaMyuH, astikSIrA gauH, katham , kutaH // vattasyAm / / 34 // vat-tasi-AmpratyayAntamavyayaM syAt / munivad vRttam , urastaH, u. caistarAm // tvAtumam // 35 // ktvA-tum-ampratyayAntamavyayaM syAt / kRtvA, kartum , yAvajjIvamadAt // gatiH // 36 / / gatisaMjJamavyayaM syAt / adaHkRtya / " ataH kRkami" ityAdinA syAt / Asa Aha vartate, na vartate, yAti, na yAti, pazya pazyata AtaMka iti tivAdivibhaktyantapratirUpakAH // vacca tasizca Am ca vattasyA''m / 'anato' budhiM maniM ca jJAne, manyate saMsArA''sAratAmiti muniH / muneraha munivad , 'tasyAhe' kriyAyAM vat avyayam / urasA ekadik urastaH, 'yazvorasaH' tas / idamanayormadhye'tizayenocairityucyaistarAm / 'dvayorvibhajye' tarap, 'kintyAye' iti Am / atra ca vattasi sAhacaryAt taddhitasyA''mo grahaNaM netarasya / upalakSaNaM caitattena 'dhAtoranekasvarAt' ityAdinA vihitasyA''mo grahaNaM, tathA ca pAcayAMcakRSA ityAdAvanusvArasiddhiH / ' sAhacaryAt saha. zasyaive'ti nyAyasyA'nityatvAt // ktvA ca tum ca am ca ktvAtumam / 'anato' // amiti NamukhyamorutsRSTAnubandhayohaNaM na dvitIyaikavacanasya, ktvAtumsAhacaryAt , tathA ca 'sAhacaryAt sahazasyaiva' iti nyAyaH siddhyati / DukRJ karaNe, karaNaM pUrvaM kRtvA, 'prAkkAle ktvA,' karaNAyeti kartuM kriyAyAM kriyArthAyAM tumaN / jIvaprANadhAraNe, yAvatkAlaM jIvyate yAvajjIvaM, yAvato vinde' tiNam , adAt // gamlaM gatau, gamanaM gatiH, striyAM ktiH, 'yamiraminami 'm lopaH / adaH karaNaM pUrva adaHkRtya, ktvA / ' ananaH ktvo yp'| atrAvyayatve ' ataH kRkamikaMse'ti iti sakArAbhAvaH / 'agrahAnupadezeMtaradaH' iti gatisaMjJA jJAtavyA // yujaMpI yoge, prayojanaM
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 siddhamalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya raH so na syAt // aprayogIt ||37|| iha zAstra upadizyamAno varNastatsamudAyo vA prayoge'dRzyamAna it syAt / edhate, yajate, citrIyate // anantaH paJcamyAH pratyayaH / / 38 / / paJcamyarthAd vihito'ntazabdA'nirdiSTaH pratyayaH syAt / " nAmnaH prathamaikadvibahau " / vRkSaH / ananta iti kim ? AgamaH pratyayo mA bhUt // Datyatu saMkhyAvat // 39 // Datyantama prayogaH, 'bhAvAkartrIrgham' / prayogo'syAstIti prayogI, 'ato'nekasvara' in / na prayoga aprayogI / INUka gatau, eti gacchatIti it kipU, aprayogIt // aprayogIti saMjJinirdezaH, iditi saMjJAnirdezaH / itsaMjJAvidhAnAt prayogAbhAvaH / varNastatsamudAyo veti, kasmaicit kAryArthamuccAryamANa ekavarNo vA dvitryAdivarNa samudAyo vA prayogakAle'dRzyamAna itsaMjJo bhavatItyarthaH / edhItyatraikavarNa ikAraH, - yaja ityatra IkArAnusvArau, citraG, atrAkAraGakArau / edhi vRddhau, vartamAne te, karttari zav, iditvAdAtmanepadam / yajIM devapUjAyAm, IditvAt phalavatyA''tmanepadam / citraG Azcarye, citramAzvaryaM karoti, 'namo vari0 ' kyani I, GittvAdAtmanepadam // na vidyate'ntaH - antazabdo vAcako yasya saH anaMtaH / paJcamyAH, 'strIdUtaH,' dAs / prati iMNUka gatau pratIyate'rtho yenAsau pratyayaH // sUtre paJcamIti pratyayo'bhidhIyate sa ca pratyayaH na prakRtimantareNeti, prakRterAkSepAdAha paJcamyarthAditi paJcamyantAdvihita ityarthaH / AgamaH pratyayo mA bhUditi, Agamasya pratyayatve hi anandadityAdau nAgame kRte nanda ityasya dhAtutvAbhAvenA'DAgamo na syAt / na ca tanmadhyapatitaH tadbrahaNena gRhyate iti paribhASayA nAgamaviziSTa - syApi dhAtutvamakSatamiti vAcyam, tathA sati idamevAntagrahaNamuktaparibhASAyA anityatvaM jJApayati / ata eva yakA sakA ityAdau
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 21 " vantaM ca saMkhyAkAryabhAk syAt / katikaH yAvatkaH // bahugaNaM bhede ||40|| bahugaNazabdau bhedavRttI saGkhyAvat syAtAm / bahukaH, gaNakaH / bheda iti kim ? vaipulye saGgha ca mA bhUt // kasamAse'dhyarddhaH ||41 || adhyarddhazabdaH ke pratyaye samAse ca vidheye saGkhyA 'iccApuMso'nitkyAppare' iti sUtreNa ikArAprAdhyA 'asyAyattatkSipakAdInAmiti sUtreNa yattadorakArasya itvapratiSedhaH sArthako bhavati, anyathA kakArasya prakRtyavayavatve tu itvaprAptireva na syAt / / itizca atuzca Datyatu, sakhyeva saGkhyAvat 'syAderive' iti vatpratyayaH / avyayam // atra DatipratyayaH taddhitavihita eva gRhyate, anusAhacaryAt, na tu dhAtorvihitasya DateH / DatyatvoH kebalayoH saGkhyAvatsaMjJAvidhAne phalAbhAvAt saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAstIti paribhASAmupekSya tadantavidheraGgIkAreNAha - DatyantamatvantaH ceti / kiM saGkhyA mAnameSAM kati 'yattatkimaH saGkhyAyA 'DatirvA ' iti DatipratyayaH / katibhiH krItaH katikaH / 'saGkhyADatezceti kaH / yatparimANameSAM yAvantaH, 'yattadetado DAvAdi:' iti atupratyayaH / yAvadbhiH krItaH yAvatkaH || bahuca gaNazca bahugaNaM bhede || bhedo nAma nAnAtvamekatvapratiyogi / bahubhiH krIto bahukaH / gaNaiH krIto gaNakaH, 'saGkhyADatezca kaH' / bahugaNazabdau niyataviSayaparicchedakAraNe na bhavata iti saGkhyAprasiddherabhAvAt vacanam / evaJcArthAntaravAcitve sati bahutvavAcino yadi saGkhyAkAryaM tarhi bahugaNayoreve ti niyamena bhUryyAdInAM vaipulyAdyarthAntaravAcinAM na saGkhyAkAryam || kazca samAsazca kasamAsam tasmin / adhikamarthaM yasyAsau adhyardhaH || adhyarddhana krItaM adhyarddhakam / 'saGkhyADateH ' kaH / a, dhyarddhena zUrpeNa krItaM adhyarddhazUrpam / 'mUlyaiH krIte ' ikaNpratyayaH / 'anAmnyadviri'ti tasya lopaH / atra saGkhyAsamAhAre dviguH // T: / 9
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttI [prathamAdhyAyasya vat syAt / adhyarddhakam , adhyarddhazUrpam // arddhapUrvapadaH pUraNaH // 42 // arddhapUrvapadaH pUraNapratyayAntaH ke pratyaye samAse ca kArye saMkhyAvat syAt / arddhapaJcamakam , arddhapaJcamazUrpam // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanalaghuvRttau prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH // ardhazabdaH pUrvapadaM yasya saH / pUrayatIti pUraNa: 'nandyAdibhyo''n 'raghuvarNAnnoNa' iti Natvam // adhyarddhapUrvapada iti, samAsAvayavabhUte pUrvabhAge pUrvapadaM, uttarabhAge cottarapadamiti prasiddhiH / arddhapaJcamaiH krItaM arddhapaMcamakam / arddhapaJcamaiH zUraiH krItaM arddhapaJcamazU pam 'mUlyaiH krIte' ikaN , 'anAmni' iti lopaH // iti prathamAdhyAye prathamapAdasyAvacUripariSkAraH samAptaH //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pAdaH / samAnAnAM tena dIrghaH // 1 // samAnAnAM tena samAnena pareNa saha dIrghaH syAt / daNDAgram dadhIdam, nadIndraH // Rluti ha svo vA // 2 // Rti lRti ca pare samAnAnAM hrasvo vA syAt / , samAnaM tulyaM mAnaM parimANaM yeSAnte samAnAsteSAm tena, dIrghaH // tacchabdena samAnasya parAmarzaH / dadhi zItamityatra na dIrghaH, zakArasyA''syaprayatnabhedena samAnatvAbhAvAt / pareNa saheti, atra putreNa saha sthUla itivanna dvayoH pRthak pRthagdIrghatA, kintu ajAkSIreNa sahauSadhaM piveditivadvayoreka evaM dIrghaH / atra bahuvacanaM vyAtyartham, tenottarasUtreNa RlRtorapi Rti hrasvo bhavati / kRR RSabhaH, hotR lakAraH / anyathA ' Rstayori' ti paratvAt Ritye / syAt / samAnAnAmiti nirdezAt ' apekSAto'dhikAra iti nyAyo nizcIyate / nyAyAnAmiva kasyacitpadAderadhikArasya pravRttau nivRttau vA na kiJcijjJApakaM vidyate, kintvapekSaiva tatra niyAmiketi nyAyatAtparyam / samAnAnAmiti hi ' hrasvApazce' tyanena bhavati, sUtramidantu tadA pravartteta yadA ' Amo nAmve ' ti pUrvasUtrAdAma iti nAmiti ca pade tatrAnuvartteyAtAm / tadanuvRtticaitanyAyAdeva prasiddhyati, natvanyathA jJApakAntarAbhAvAditi || Rzca laJca Rlat tasmin hrasvaH, vA // samAnAnAmityanuvartate / hrasvo'pade ve ' tyeva siddhAvavarNArthaM padArthaJca vacanam / balati prANiti mAtuH stanyeneti bAlaH, , bAlazvAsau Rzyazca bAla RzyaH, hrasvakaraNasAmarthyAdeva kAryAntaraM na bhavati / ata eva hrasvasyApi hrasvaH kriyate / pakSe 'avarNasye'tyar, luH RSabhaH lRRSabhaH / hotuH lukAro 6 " "
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya bAla RzyaH, lR RSabhaH, hotR lakAraH / pakSe bAlavarthaH // lata RlR RlubhyAM vA || 3 || lRta RtA lRtA ca saha yathAsaMkhyaM RlR ityetau vA syAtAm / RtA RkAraH, pakSe lR RkAraH RkAraH / lRtA lRkAraH, pakSe lR lRkAraH lRkAraH // Rto vA tau ca||4|| Rta RlRbhyAM yathAsaMkhyaM RlR ityetau vA syAtAm, tau ca RkAralRkArau RlabhyAM saha vA syAtAm / RtA- pitRSabhaH, pakSe pitR RSabhaH, pitRSabhaH / latA - hollakAraH, pakSe hotR lakAraH, hotRkAraH / tau ca pitRSabha: hollakAraH, pakSe pUrvavat // RstayoH ||5|| tayoH pUrvasthAninorlakAraRkArayoryathAsaMkhyaM RlRbhyAM saha R hotR lakAraH / atra vAgrahaNaM ' sarvaM vAkyaM sAvadhAraNami 'ti nyAyaM sUcayati, anyathA Rlati hrasvaH ityuktAvapi hrasvasya tadabhAvasya ca siddhervAgrahaNaM vyarthaM syAt // lutaH SaSThI, Rzca luzca RlR, Rca lRca RlRnI tAbhyAm, vA / / lu RkAraH, atra luityetasya RtA saha RkAraH, pakSe hrasvatvena lRkAraH / uttareNa caM 'Rstayori' tyanena RkAraH / lRtA, lR lRkAraH lRkAraH, pakSe prAgvat / R iti svarasamudAyo svaravyaJjanasamudAyo varNAntaraM vA // RtaH SaSThI, vA, tau prathamA ca // RlubhyAmityanuvartate / tacchabdena RkAralakArayoH parAmarzaH pituH RSabhaH pitRSabhaH pitRSabhaH, pakSe pitRRSabhaH / ' samAnAnAmi 'ti dIrghaH, pitRSabhaH / hotuH RkAraH, hotUlakAraH, hotlukaarH| pakSe hrasvatvaM dIrghazca / pUrvavaditi, hrasvatvaM dIrghatvazca // RH prathamA, tayoH SaSThI // RlabhyAmiti sambadhyate / anena RkAraRkArayoH, RkAralRkArayozca RkAro bhavati, yathA R RSabhaH RSabhaH, hotuH lakAraH hotakAraH // akAreNopalakSito varNastasya ivarNa: Adiryasya sa ivarNAdiH tena, ecca occa ar ca al ca edodaral // sarvo'pi dvandvo vibhASayA ekavadbhavati / sambandhavizeSe'nirdhAritA /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 25 iti dIrghaH syAt / RSabhaH, hotkaarH|| avrnnsyevrnnaadinaidodrl||6|| avarNasya iuRlavarNaiH saha yathAsaMkhyaM et ot ara al ityete syuH / devendraH, tavehA, mAleyam , sekSate, tavodakam , tavoDhA, tavarSiH, tavAraH, maharSiH, sarkAraH, tavalkAraH, salkAreNa // RNa prdshaarnnvsnkmblvtsrvtstrsyaar||7|| prAdInAmavarNasya RNe pare RtA saha Ar syAt / prArNam , dazArNam , RNArNam vasaSaSThI sthAne yogA bhavati / tathA cevarNAdinA sahitasyAvarNasya sthAne ekArAdayo bhavantIti suutraarthH| yathAsaGkhyamiti tu 'yathAsaGkhyamanudezaH samAnAmiti samasambandhI vidhiH yathAsaGghayaM bhavatItyarthakAnyAyAt / devAnAmindraH devendraH, atra 'varNagrahaNe jAtigrahaNamiti nyAyenAvarNevarNAdipadena atvetvAdijAtyavacchinnAnAM yathAyogamaSTAdazabhedAnAM grahaNamityAzayenodAhRtaM tavehA mAleyamityAdi / yuSmacchabdasya 'tava mama Gase' ti tava, Ihi ceSTAyAm , IhanamIhA / mAMka mAne mIyate iti mAlA, mAlA iyam / sA, IkSi darzane, 'vartamAne te / tava udakam / tava, vahIM prApaNe uhyate sma 'kakta. vatU' UDhA / tava RSiH / tava RkaarH| mahAMzcAsau RSizca / sA RkAraH / tava lakAraH / sA lakAreNeti salkAreNa // RNe, prazca dazazca RNaJca vasanaJca kambalaJca vatsarazca vatsatarazca tasya, Ar // avarNasyetyanuvartate / prakRSTaM RNaM prANam / dazAnAM RNaM dazArNam / RNasyA'vayavatayA tatsambandhi RNaM RNArNam / vasanasya kambalasya vatsarasya vatsatarasya vA RNam / samAnAnAmiti bahuvacanasya vyAptyarthatvenoktatvAdihottaratra pUrvatra ca hrasvo'pi bhavati / tena pra RNam , daza RNama , ityAdyudAharaNAnyapi siddhyanti, pakSe ar prAptAvanenA''r / ara evAyaM bAdhakaH, 'yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva bAdhakaH' iti nyA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyastha nArNam , kambalArNam , vatsarArNam , vatsatArNam // Rte tRtIyAsamAse // 8 // avarNasya Rte pare tRtIyAsamAse RtA saha Ara syAt / zItArtaH / tRtIyAsamAsa iti kim ? paramataH / samAsa iti kim ? duHkhenataH // RtyArupasargasya // 9 // upasargasthasyAvarNasya RkArAdau dhAtau pare RtA saha Ara syAt / prArcchati, parArcchati / / yAt / so'yamapavAdaH kacitsthAnivizeSAt , kacinnimittavizeSAt , kacidubhayavizeSAt , kvacidarthAntaravizeSAcca / atra sthAni. nimittobhayavizeSAdapavAdaH / pANinIyAH vatsarazabdasya RNazabdena AraM necchanti / kecidvatsazabdamapi paThanti // Rte, samasanaM samAsaH, tRtIyayA samAsaH, tasmin / avarNasya, Arityanuvartete / zItena RtaH zItAtaH, zIta Rta iti hrasvo-pi / paramazcAsau Rtazca paramartaH, atra tRtIyAsamAsAbhAvAdavarNasyetyanena areva : bhavati / duHkhenata ityatra tu samAsa eva na, ato nAr kintu areva / ara evAyamapavAdaH // Rti saptamI, Ar, upasRjati dhAtvarthavizeSam , upasarjanamiti vA upasargastasya / avarNasyetyanuvartate, evamagre'pi / kriyAyoge eva upasargatvAdupasargagrahaNabalena dhAtorAkSepAdAha-RkArAdau dhAtAviti / pra Rcchati, Rccha gatau, ' yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM pratyevopasargasaMjJA ' teneha na / pragata Rcchako'smAditi prachako dezaH / atra hi prasya gaminA sambandho na RcchinA, ataH garmi pratyeva prasyopasatA / nyAyasyAsya jJApakamupasargasyetyuktireva, anyathA prArcchatItyAdivat prarcchaka deza ityAdAvapi prAptasyA''raH abhISTatve RtyAr prAderityevocyeta / upasargasyeti gurutaranirdezAcca prarchaka ityAdI AniSedha iSTa iti jJAyate, sa ca niSedho noktanyAyamantareNeti / Ariti vartamAne punarAmrahaNamAreva yathA syAdityeva
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / nAmni vA // 10 // upasargasthasyAvarNasya RkArAdau nAmAvayave dhAtau pare RtA saha Ar vA syAt / prArSabhIyati, prarSabhIyati // latyAlvA // 11 // upasargAvarNasya lakArAdau nAmAvayave dhAtau pare latA saha AlvA syAt / upAlkArIyati, upalkArIyati // aidaut sandhyakSaraiH // 12 // avarNasya sandhyakSaraiH paraiH saha ai au ityetau syAtAm / tavaiSA, khaTvaiSA, tavaindrI, saindrI, tavaudanaH, tavaupagavaH / / martham , tene hotaratra ca sUtrayohasvo bAdhyate / sarvApavAdo'yam / / nAmni, vA // pUrvasUtraM sambadhyate / RkArAdidhAtoH nAmnA saha sAmAnAdhikaraNyena vizeSaNAsambhavAdavayavadvAreNa vizinaSTi-RkArAdau nAmAvayave dhAtau pare iti / RSabhamicchati RSabhIyati, pra RSabhIyati, anenA''r , pakSe ' avarNasye' tyar / hrasvamapi keci. dicchanti, tanmate pra RSabhIyati // lati saptamI, Al, vA / upasargasya, nAmni, iti padadvayamanuvartate / lukAramicchati lakArIyati, upa lakArIyati upAlkArIyati / pakSe'la , kecinmate hasvazca / alo'pavAdo'yam // aicca auca aidaut , sandhAvakSarANi sandhirUpANyakSarANi vA sandhyakSarANi taiH / tava eSA, 'RtyArupasargasye'ti sUtreNopasargasyeti nAnuvartate, 'apekSAto'dhikAra' iti nyAyAt , anyathA'nupasargasyAkArasyaitvaM na syAt / atrAkAraikArayoH sthAninoraMdaullakSaNakAryadvayamadhye kiM kAryamityAzaGkAyAM / Asanna ' iti paribhASAsUtraM nirNAyakatayA pravartate / tatra sthAnAdibhirAsannaH ait, anAsannaH . aut , tayoH prasaGge Asanna eva bhavatIti aitvam / nAtra yathAsaGghayaparibhApayA nirvAha sthAnIbhUtasandhyakSarANAM catuHsaGkhyAkatvAdvidheyasya ca dvitvena samatvAbhAvAt / khaTA eSA, indro devatA'syAH sA aindrI, tava aindrI, sA aindrI, tava odanaH / upa samIpe gAvo yasya saH
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya UTA ||13|| avarNasya pareNa UTA saha auH syAt / dhautaH, dhautavAn // prasyaiSaiSyoDhoDhyUhe svareNa || 14 || prAvarNasya eSAdiSu : " upaguH, upagorapatyaM aupagavaH, tava aupagavaH / sandhyakSarairiti aitva nirdezAdupasargasyeti nivRttam, guNApavAdo'yam // UTA tRtIyA // 'aidautsandhyakSarairi 'ti aidauto'nuvRttAvapi ' Asanna ' iti sUtreNa sthAnIbhUtAsskRtiko kArasadRzaH aukAra evAtra bhavatItyAzayena auH syAdityuktam || dhAvUgU gatizuddhayoH, dhAvyate sma dhautaH, dhAvati sma dhautavAn, ktaktavatU, anunAsike ca cchUH zUd' iti vaH anena au ' avarNasye' tyasyApavAdo'yam // prasya SaSThI | eSazca eSyazca UDhazca UDhizva Uhazca eSaiSyoDhoDhyUhastasmin svareNa // aidot iti vartate, pra ISat icchAyAm, eSaNameSaH, pra eSaH praiSaH, preSaNaM praiSaH, ghaJ pratyayaH / eSyata iti eSyaH / ' RvarNavyaJjanAd dhyaN,' pra eSyaH praiSyaH pravahati sma prauDhaH ktaH / pravahaNaM prauDhiH, striyAM ktiH / Uhi vitarke, prohaNaM prauhaH ghaJ / atra eSa eNya UDhAdayaH arthagrahaNe nAnarthakasya grahaNami 'ti nyAyena sArthakA grAhyAH, tena preSate preSyate proDhavAnityAdayo na gRhyante / UDhirapi UDhasAhacaryAt syAdyanta eva grAhyaH tena proDhayatItyatra na aut | 'yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavatIti nyAyena ' upasargasyAniNeghedotI ' tyasyaiva bAdhakaH, na tu ' omAGI 'tyasya, tena A ISyaH eSyaH, pra eNyaH preSyaH ityatra nait evaJca A ISyaH eSyaH tataH propasargeNa yoge AG to: sthAne jAtasya eta ubhayasthAnaniSpannatvena ' ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAgi 'ti nyAyena yadA AGAdezatvam, tadA ' omAGI 'tyaluki preSya iti syAt, yadA ca dhAtvAdezatvaM tadA ' upasargasyAniSedhe dotI ' tyanena prasya prAptamalukaM bAdhitvA vizeSa " Uda, " 6 -
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / pareSu pareNa svareNa saha ai au syAtAm // praiSaH, praiSyaH, prauDhaH, prauDhiH, pauhaH // svairasvairyakSauhiNyAm // 15 // svairAdiSvavarNasya pareNa * svareNa saha ai au syAtAm / svairaH, svairI, akSauhiNI senA // a. niyoge lugeve // 16|| aniyogo'navadhAraNaM tadviSaye eve pare' vihitatvAdanena sUtreNa aitve kRte praiSya iti bhavati / na ca eSai. 'dhyayoH ghadhyaNantayoH dhAtutvAbhAvAtkathaM ' upasargasye 'ti sUtraM prApnotIti vAcyam, klibantasyevAnyapratyayAntasyApi dhAtutvAt // svairazca svairI ca akSauhiNI ca svairasvairyakSauhiNI tasyAm / stra Irik gatikampanayoH, ghaJ / svasya IraH svairaH, svenerituM zIlamasyeti svairI / ' ajAteH zIle ' Nin , svairazabdAnmatvarthIyenaiva inA siddhe svairin grahaNaM tAcchIlike'pIrinzabde aitvArtham / svairIti nAmagrahaNAt 'nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNami 'ti nyAyena nAmamAtra nirdeze strItvAdiliGgaviziSTamapi nAma grAhyamityarthakena vairiNItyapi bhavati / Uha vitarke UhanamUhaH, Uho'syAstIti UhinI / ato'neka ' iti in, striyAM GIH / akSANAmUhinI akSauhiNI, parimANavizeSaviziSTA senetyarthaH, 'pUrvapadasthAdi 'ti nasya nnH| akSazabdasya Uhazabdena samAsaM kRtvA in pratyaye akSohiNItyeva siddhyati, na tvaut , antaraGgeNa guNena bAMdhAt, apavAdabhUtasyApyasya sUtrasya akSauhiNItyatra caritArtha. tvAt , yadyapavAdo'nyatra caritArthastarhi parAntaraGgAbhyAM bAdhyata iti nyAyAt // ni, yujaMpI yoge, niyojanaM niyogaH, ghaJ , niyogo'vadhAraNam / niyogo vyApAraH iti kecit , tanna, yadaiva pUrve jvalane zarIram , mamaiva janmAntarapAtakAnAmityAdiprayogaviro. dhAt / na niyogo'niyogastasmin , anavaklaptiranizcaya iti yAvat / luga, eve saptamI / / idam , asminniha / SThAM gati
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyasya varNasya luk. syAt / iheva tiSTha, adyeva gaccha / niyoge tu, ihaiva tiSTha mA gAH // vauSThautI samAse // 17 // oSThautvoH parayoH samAse' varNasya lugvA syAt / bimboSThI, bimbauSThI, sthUlotuH, sthUlautuH / samAsa iti kim ? he putrauSThaM pazya / / omAGi // 18 // avarNasya omi AGAdeze ca pare luk syAt / adyom , som, A UDhA oDhA, adyoDhA, soDhA // upasargasyAniNedhedoti // 19 // upasargAvarNasya iNedhi varje edAdAvodAdau ca dhAtau pare luk syAt / nivRttau, paJcamI hi, iheva tiSTha, anyatra vA gaccha yathecchaM / kuru, ityanavadhAraNamatra pratIyate, ihaiva tiSThetyuktau tvanyatra mA gAH, ityatrAvasthAnasyaiva nirdhAraNaM pratIyata iti / asminnahani adya eva / gam , paJcamI hiM, mA pUrva iMNk gatau, adyatanI sic / / vA, oSThazca otuzca oSThautuH tasmin , samAse / lugiti vartate, evamagre'pi / ekavacanAdekasminneva samAse, na samAsAntare, ata eva vRSalasutauSThavaNaH ityAdau nAkAralopaH / bimbAkArau oSThau yasyAH sA 'nAsikodarauSThe 'ti DIH / sthUlazvAsau otuzca, he putra, Amantrye / avati rakSati kSudropadravebhya iti oSThaH // om ca AG ca tasmin / adya A UDhA, atra prathamaM dI tataH 'avarNasye 'ti guNe adyoDhetISTasiddhau AgrahaNamAGAdezArthamityAzayenAhaAGAdeze ceti / adya om , sA om, iti hasvadIrghAvAdAyodAharaNa dvayam / A UDhA oDhA iti prathamaM prasAdhya tataH adya oDhA, sA oDhA, ityAGAdezasyodAharaNadvayam // upasargasya, iN ca edh ca iNe , na iNe aniNedha, eca occa edot, . aniNe cAsau edocca, tasmin / pra, parA, ilaga preraNe, : curAdibhyo Nic , ' pra elayati, parA elayati, atra vRddhiM bAdhitvA'. nenAvarNalopaH / pra, parA, upU dAhe, tiv , zav / upa iMgk , tiv /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / prelayati, parelayati, proSati, paroSati, aniNedhiti kim ? upaiti, * praidhate // vA nAmni // 20 // nAmAvayave edAdAvodAdau ca dhAtau pare upasargAvarNasya lug vA syAt / upekIyati, upaikIyati / proSadhIyati, prauSadhIyati // ivarNAderasve svare yavaralam // 21 // i u edhi vRddhau, pra edhate, atra ' ' aidaudi 'tyanena vRddhiH // vA, nAman tasmin / upasargasya, edotIti padadvayamanuvartate / upa ekamicchati kyani ekIyati / atropetyatrAvarNalupi upityasya padatvAt 'dhuTastRtIya ' ityanena pasya bakAraH prAptaH, saH ' asiddhaM bahiraGgamantaraGge' iti nyAyena na bhavati, ' vA nAmni' ityasya bahvapekSatvena bahiraGgatvAt / pra oSadhimicchati kyani proSadhIyati / pakSe, 'aidautsandhyakSaraiH // ivarNa Adiryasya sa ivarNAdiH, tasya, na svaH asvastasmin , svare yazca vazca razca lazca yavaralam // ivarNAderityuktatvAdavarNasyeti nivRttam / asve svare ityasamastAbhidhAnamutarasUtreSu kevalaM svara ityasyaivA'nuvRttyartham / asva iti vizeSaNantu 'hrasvo'pade ve' tyatrA''vazyakatayA'tra spaSTapratipattaye'bhihitaM na tu dadhi idamityatra yatvaprasaGgavAraNArtha, 'samAnAnAM tena dIrgha' ityanena bAdhanAt / ivarNAderiti sAmAnyanirdezaH, evaM yavaralamityapi / ata eva yathAsaGkhayopapattiH, vyaktyA nirdeze tu ivarNAderi. tyanena dvAsaptateH, yavaralamityanena ca saptAnAmupasthityA yathAsaGghayatA na syAt, dadhi atra, yatvam / devI upAsanetyatrevarNaH vakArottaravartIkAraH, tataH paramasvasvaraH ukAraH, evamivarNa upAsanetyatra ukAraH, tataH paramasvasvaraH pakArottaravA''kAraH, tatraM kasya kAryaM vidheyamiti zaGkA jAyate, parihArazca 'saptamyAH pUrvasya' saptamInirdezena vidhIyamAnaM kAryaM tadavyavahitapUrvasya bhavatIti paribhASayA asve svara iti saptamInirdezena vidhIyamAnaM kAryaM tada
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyasya Rla varNAnAmasve svare pare yathAsaMkhyaM ya va ra la ityete syuH / dadhyatra, nayeSA, madhvatra, vadhvAsanaM, pitrarthaH, krAdiH, lit , lAkRtiH // hasvo'pade vA // 22 // ivarNAdInAmasve svare pare hrasvo vA syAt / na cettau nimittanimittinAvekatra pade syAtAm / nadi eSA, nadyeSA / madhu atra, madhvatra / apada iti kim ? nadyau, nadyarthaH // edaito' vyavahitapUrvasyaiva ivarNAderbhavati / tathA coktaprayoge vakArottaravartIvarNasyaiva kArya vidheyam , tadavyavahitottarameva asvasvarasadbhAvAt , na tUkArasya, tadavyavahitottaraM pakArasya sadbhAvenAsvasvarasya vyavahitatvAt / nadI eSA, madhu atra vadhU Asanam , pitR arthaH, ka Adiryasya saH krAdiH, lU it anubandho yasya saH lit , luvadA''kRtiH yasya sH| 'ivarNAde 'rityatra kecit paJcamI vyAkhyAnayanti, tanmate dadhiyatra, madhuvatra, bhUvAdaya iti syAt / / hUsvaH na padaM apadaM tasmin , vA / ivarNAderasve svare ityanuvartante / nadI eSA, anena hasvatvam , pakSe yatvam / yadyapi IkAraikArayostAlavyatvAt ivarNasya asvasvaraparatvaM nAstIti hrasvayatve na syAtAm , tathApi ' edaitoH kaNThatAlu, odautoH kaNThoSThamiti matAntaramAzritya te vijJeye / / madhu atra hrasvasyApi hrasvaH, nanu kimarthaM hrasvasya hrasvakaraNaM phalAbhAvAditi cenna, 'parjanyavallakSaNapravRtteH', yadyapi hUsvasya hrasve kRte yatvAdikAryAntarAbhavanalakSaNaM phalamastyeva, tathApi tatphalaM. na tAdAtvikaM kintu kAlAntarabhAvi, ata eva parjanyavadityupamAnaM sAkUtam / parjanyasyApi hi jalapUrNe varSataH tatkAle phalaM nAstyeva, kAlAntare tu oSadhiniSpattirasA''dhikyAdikaM phalamastyeveti hrasvavidhAnasAmarthyAt kAryAntaraM na bhavati / nadyAH arthaH nadyarthaH, atrAntarvatinyA vibhakterapekSayA padabhede'pi samAse sati aikapadyamiti yugapat padatvamapadatvaJca, tatra padabhedAzrayeNa vidhIyamAno hasvaH gauNaH,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / yAy // 23 / / edaitoH svare pare yathAsaMkhyaM ay Ay ityetau syAtAm / nayanam , vRkSayeva, nAyakaH, rAyaindrI // odauto'vAv // 24 // odautoH svare pare yathAsaMkhyaM av Av ityetau syAtAm / lavanam , paTavotuH, lAvakaH, gAvau // vyakye // 25 // odautoH kyavarje yAdau ekapadA''zrayeNa niSedhaH pradhAnam , tasmAt 'gauNamukhyayormukhye kAryasampratyaya ' iti nyAyena pradhAnAzritamevAtra kArya bhavatIti na hrasvaH / apade ityekavacanAntena ekatvasya vivakSitatvAdekatra pade na syAtAmityuktam / tacca padaM nadyau ityapi, nadyartha ityevaM samAso' pi // eca aicca edait tasya, ay ca Ay ca ayAya / svare ityanuvartate, ivarNAdisambaddhasyA'sva ityasya tannivRttau nivRtteH, tannivRttizca edaita ityukteH / NIMga prApaNe, nIyate'neneti nayanam , karaNAdhAre'naT , ' nAmino guNaH ne ayanam , anena ay / vRkSe eva sve svare pare'pyatra ay / nayatIti nAyakaH, NakatRcau NakaH, 'nAmino'kali' iti nai akaH / rAk dAne rAyate mahecchairiti raiH, indro devatA'syA iti aindrI, rAyaH aindrI rAyaindrI, rai aindrI // occa aucca odaut tasya, av ca Av ca avAk // svare ityanuvartate / lUyate'neneti lavanam , anaTU pratyayaH, ' nAmino guNaH ' lo anam , anenAv / paTu ' hrasvasya guNaH, ' paTo otuH, lunA. tIti lAvakaH, NakatRcau, 'nAmino'kali ' lau akaH / gau au / / yi saptamI, na kyaH akyaH tasmin / odauto'vAvityanuvatate / ' saptamyAH pUrvasya' / 'ekAnubandhagraNe na dvyanubandhakasye' ti nyAyenaikAnubandhasya kyasya varjanAt vyanubandhake kyani kyaGi ca avAvau syAtAmevetyata Aha gavyatItyAdi / gAmicchati gavyati, amAvyayAt kyan / vartamAne tiva, zava , anena ava , gaurivA''carati gavyate kyaGa, vartamAne te / nAvamicchati
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 siddhamalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya 1 pratyaye pare yathAsaMkhyamav Avau syAtAm / gavyati, gavyate, nAvyati, nAvyate, lavyam, lAvyam, akya iti kim ? upoyate / auyata // Rto rastaddhite ||26|| RkArasya yAdau taddhite pare raH syAt / pitryam / taddhita iti kim ? kAryam // edotaH padAnte'sya 1 nAvyati, naurivA''carati kyaG, nAvyate / lUyate iti lavyam, ye guNaH, avazyaM lUyate iti lAvyam, 'uvarNAdAvazyake ' dhyaNa, ' nAmino'kali ' vRddhiH / nanyuktakyapratyayena 'nayuktaM tatsadRze ' iti nyAyena kyasadRzasya yakArAdipratyaye pare eva Adeza vidhAnAdiha na bhavati, gavAM yUtiH goyUtiH / gavyUtiriti tvavyutpannaH saMjJAzabdaH, gavAM yUtirgavyUtiriti vyutpattipakSe tu pRSodarAditvAdavAssdezaH, gavyUtiH krozadvayam / nAvA yAnaM nauyAnam / upa veMg tantusantAne, vartamAne te, ' kyaH ziti' iti kyaprayayaH / divaceH kiti' vaH u, ' dIrghaviyaGkayeSu ce 'ti UH / upa Uyate, ' avarNasye' tyotvam kyavajrjanAnnAntrAc / atra dhAtUpasargakAryasya guNasya bahiraGgatvena vyakya ityavA''deze karttavye 'siddhattvena nAtrAv prApnotItyarucerudAharaNAntaraM darzayati auyata iti / veM " yajA * " " aDdhAto' riti aD, ' AtsandhyakSarasye 'tyAtve hyastanI ta kyaH zitI' ti kyaH, ' yajAdivace: ' ' svarAdestAsu ' vRddhiH // RtaH SaSThI, raH prathamA, tasmai laukikavaidikazabdasandarbhAya hitaH taddhitastasmin taddhite // ' yi' ityanuvarttate / pitari sAdhuH pitryam, ' tatra sAdhau yaH ' anena RkArasya raH / DukaMg karaNe kriyata iti kAryam, ' RvarNavyaJjanAd dhyaN ' 'nAmino'kali ' iti vRddhiH / yadyapyatra paratvAt 'nAmino'kali ' iti vRddhireva bhavati, na tu raH, atastaddhitagrahaNamatra vyarthaM, tathApi jAgRyAdityAdau RkArasya ratvavAraNAya tagrahaNaM sArthakam // ecca occa edot "
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / luk / / 27 / edodbhayAM padAntasthAbhyAM parasyAkArasya luk syAt / te'tra, paTo'tra / padAnta iti kim ? nayanam // gornAmnyavo'kSe // 28|| gorotaH padAntasthasya akSe pare saMjJAyAM ava iti syAt / gavAkSaH / nAmnIti kim ? go'kSANi // svare vA'nakSe // 29 // gorotaH padAntasthasya svare pare ava iti vA syAt , sa cet svaro' tasmAt , padasyAntaH padAntastasmin , asya, luk // ' paJcamyA nirdiSTe parasya ' paJcamyA nirdiSTe yatkAryamucyate tattadavyavahitasya parasya sthAne bhavatIti paribhASayA edodbhayAM parasyetyuktam / nanu padAnta iti vyadhikaraNaM vizeSaNaM kimasyetyasya, uta edota ityasya, ucyate, edota ityasyaiva na tvasya, anyathA ' gornAmnyavo'kSe ' iti sUtreNAlopabAdhanArthamavA''dezavidhAnaM na syAt , alopAprApteH padAnte'bhAvAt / ayavorapavAdaH, tad, 'AdveraH' 'jasa i., ' te atra, anenAkAralopaH / paTu, sambodhane hrasvasya guNaH paTo atra / NIMga prApaNe, nIyate'neneti nayanam , ne anama, atra padAntAbhAvAdanena nAkAralopaH kintvayAdezaH // goH SaSThI, nAmni saptamI, avaH prathamA, akSe saptamI / edotaH ityasmAdotaH padAnte ityanuvartete, na tu edityasya, asambhavAt / nAmnItyasya saMjJAyAM gamyamAnAyAmityarthaH / gorakSIva gvaakssH| ' akSNo'prANyaGge' iti atsamAsAntaH / ' avarNe'varNasye 'tyalopaH, go akSa iti sthite'nenAvAdezaH, 'samAnAnAM tena dIrvaH' gavAmakSANi go'kSANi, pUrvasUtreNAsya luk // svare saptamI, vA, na akSaH anakSastasmin // goH, ota. padAnte ava iti vartante, evamapre'pi, gavAmagraM gavAgraM vaikalpiko'vAdezaH, sannipAtaparibhApAyA anityatvAddIzva, pakSe go'yam, 'edotaH' ityasya luk, atra 'vAtyasandhi 'rityasandhirapi, tena go agramityapi / goH IzaH
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 siddhamalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya kSastho na syAt / gavAgram, go'gram / gavezaH, gavIzaH / anakSa iti kim ? go'kSam / ota iti kim ? citragvarthaH // indre ||30|| gorotaH : padAntasthasya indrasthe svare pare ava iti syAt / gavendraH // vAstyasandhiH || 31 || gorotaH padAntasthasyAkAre pare'sandhibhAvo vA syAt / go agram, gavAgram, go'gram / atIti kim ? gaveGgitam || pluto'nitau ||32|| itivarje khare pare plutaH sandhi gavezaH, anenAvA''deza:, ' avarNasye 'tyanena ekArazva, pakSe gavIzaH av, go'kSa mityatrAkSazabda evAsti, na ca saMjJA gamyate, ataH ' edota: ' iti luk / citrA gAvo yasya saH citraguH, 'gozcA' nte ' iti hrasvaH, citragorarthaH citragvarthaH / nanvatra ota ityabhAvespi na doSaH, gozabdAbhAvenAsyApravRtterata ota iti vyarthamiti cenna,' ekadezavikRta mananyavadi' ti nyAyena haravena vikAre jAte'pi gozabda eva nAnyaH, ata ota iti kArthyam || idu paramaizvarye indre || svare iti vartate, gavAmindraH gavendraH / pUrveNa vikalpe prApte nityArthaM vacanam / atra 'saptamyA Adiri 'ti paribhASopasthityA indrAdau zabde pare ityarthaH tathA ca indrayajJAdizabde pare eva goroto'vAdezaH prApnoti, na tu gavendra ityatrApi, parantu ' Adyantavadekasminni 'ti nyAyena gavendra ityatrApIndrasyendrAditvakalpanAdavAdezaH siddhyatIti bodhyam // vA, ati saptamI, na sandhirasandhiH / goH padAnte ityanuvarttete / gavAmaMgraM go agram, gavAmiGgitaM ' svare ve 'tyave kRte gaveGgitam // lutaH, na iti aniti tasmin / asandhiH, svare ityanuvarttate / devo dIyate sma devadattaH ktaH, dattA''deza:, ' dUrAdAmantryasye 'ti plutaH atra tu asi / zobhanaH zlokaH kIrttiryasya saH suzlokaH tasya sambodhanaM, he suzloka iti, atra guNaH / pANinIye yadA anArSa itizabdastadaiva sandhirna bhavati // i3, sUtratvAt ,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm bhAg na syAt / devadatta 3 atra nvasi / anitAviti kim ? suzloketi // i 3 vA // 3 // . isthAnaH plutaH svare pare'sandhirvA syAt / lunIhi 3 iti, lunIhIti // IdUdedvivacanam // 34 // I U e ityevamantaM dvivacanAntaM svare pare'sandhiH syAt / munI iha, sAdhU etau, mAle ime, pacete iti / idUdediti kim ? vRkSAvatra / dvivacanamiti kim ? kumAryatra // adomumI // 35 // adasaH samba silopaH, vA / svare, asandhiH, ityanuvartete, lUgz chedane, paJcamI hi, krayAdeH bhA, 'eSAmIya'Jjane' iti nI, ' pvAderhasvaH ' ' kSiyA''zIH ' iti plutaH, lunIhi 3 iti / itAvaprApte'nyatra ca prApte ubhayatra vikalpArthaM vacanam // Icca Ucca eca IdUdet , dvau aau~ vaktIti dvivacanam // svare, asandhirityanuvartate / 'vizeSaNamantaH,' abhedenokto'payavo vizeSaNam , tadvizeSyasya samudAyasyAntaH syAt / tathA ca dvivacanarUpaM yadIdUdet tadantaH sandhi na prApnotItIdUdedvizepyaM vidhAyArthakaraNe mAle ityatrAsandheH prAptAvapi pacete ityAdau na syAt , Ate iti dvivacanasyaidantatve'pyekArarUpatvAbhAvAt / idUde. dantaM dvivacanamityuktau tu pacete ityatrAsandheH prAptAvapi mAle ityAdau na syAt , tatra IkArAdeH dvivacanatve'pIdanta dvivacanAbhAvAdityubhayatra doSAdAha-I U e ityevamantaM dvivacanAntamiti samudAyo'tra vizedhyam / yaH samudAyaH IdUdedantaH, atha ca dvivacanAntaH saH sandhi na prApnotItyarthaH / tathA ca mAle pacete ityAdau na doSaH, tAdRzasamudAyasya dvivacanAntatvAdIdUdedantatvAcca / munI iha, sAdhU etau, mAle ime, pacete iti, atra sarvatra na sandhiH / maNIvoSTasya, dampatIve. tyAdau, aupamye vazabdaH na vivazabdaH / kumAryatretyatra tu ivarNAderityanena yatvam || muzca mIzca mumI, adaso mumI adomumI // a. trAdas zabdasya 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJe 'ti paribhASayA zabda
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya 1 ndhinau mumI ityetau khare pare'sandhI syAtAm / amumu IcA / amI azvAH // cAdiH svaro'nAG ||36|| AvarjjazcAdiH svaraH svare pare'sandhiH syAt / a apehi, i indraM pazya, u uttiSTha, paratvena adas zabdArthaparatvAbhAvAnnAmuSya mumI iti vigrahaH, sUtrasvAdaulopaH | adasaH agre abrU gatau ca, amumaJcatIti kipU, 'aco'nacayAmiti na lopa:, ' sarvAdiviSva ' giti adas paraH DadripratyayaH, Dit, adas adri ac iti sthite, ' DityantyasvarAderiti adaso 'slope adri ac iti sthite, ' vADadrA ' viti dakArasya makAraH karttavyastatra matacatuSTayam / 1. kecihnitIyadakArasya, 2. apare pUrvadakArasya, 3. ubhayoH kecit, 4. nobhayorityanye tatra dvitIyadakArasya makAre 'mAduvarNo'nu' ityanena maparasya varNasya uvarNe adamu iac iti jAte, ikArasya yatve adamuyac iti saJjAte, acaH iti nAgamaH, ' padasye 'ti calope, 'yujaJcakruJco no GaH' iti nakArasya GakAre adamuyaG iti siddham / pUrvadakArasya matve, tatsambandhinaH akArasya utve, amudri ac iti jAte, yatve amudrayaG iti siddham / ubhayordakArayormatve amumuyaG iti siddhyati, ubhayordakArayormatvA'bhAve adaya iti prathamaikavacane rUpacatuSTayam / tRtIyaikavacane udAharaNAnurUpeNa amumu i ac A iti sthite, 'acc prAgdIrghace ' tyanenAcaH cAdeze pUrvasvarasya ca dIrghe amumuIcA iti bhavati / atre ' varNAde' riti vatve prApte'nenAsandhiH / adas, jasa iH, 'AdveraH ''lugasyA ' ada i iti jAte, 'mo'varNasya' iti dasya maH, 'avarNasye' ti e, " 6 " bahuSverIH ' ityekArasya IkAraH / amI azvAH, yatve prApte'nenAsandhiH / / ca Adiryasya saH cAdiH svaraH, na AG anAG || svare, asandhiriti cAnuvartete / yadyapyatra cAdeH svara ityasya vize (
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 39 A evaM kila manyase, A evaM nu tat / anAGiti kim ? A ihi ehi // odantaH // 37 // odantazcAdiH svare pare'sandhiH syAt / aho atra // sau navetau // 38 // sinimitta odanta itau pare'sandhirvA syAt / paTo iti, paTaviti // OM coJ // 39 // uJ cAdiSaNatvena * vizeSaNamanta' iti paribhASayA tadantavidhiH prApnoti, tathApyanAGiti paryudAsAt paryudAsasya ca sadRzagrahaNarUpatvAt, AGbhinnAGsadRzasyaiva svarasya grAhyatayA na tadantavidhiH, uttarasUtre'ntagrahaNenAtra kevalasyaiva sammatatvAdvA''ha-ArjazcAdiH svara iti / a apehIti, apapUrvakAt iMNUk gatAviti dhAtoH paJcamI hipratyaye guNe ca apehIti bhavati, anena cAkAreNa sandhyabhAvaH / a iti nirbhatsane, a apehi dUrIbhavetyarthaH / i iti sambodhane vismaye vaa| u iti sambodhane roSoktau vitarke vaa| A evaM kila manyase, puurvprkraantvaakyaarthsyaa'nythaadyotko'ymaakaarH| pUrva mitthaM nA'gaMsthAH, idAnIM tvevaM manyase ityarthaH, vRddhau prAptAyAmasandhiH / A evaM nu tat, smaraNadyotako'yamAkAraH, ubhayatrA''kAraH aabhinnH| A ihi ehi, atra A iti AkupasargaH, atra tu guNaH / * ISadarthe kriyAyoge maryAdA'bhividhau ca yaH, etamAtaM DitaM vidyAt vAkyasmaraNayoraDit / ' ityAkArasyAGtvA'nAGtvapradarzikA kArikA // ot ante yasya sa odantaH // cAdiH, svare, asandhirityanuvartante / aho ityAdayo'khaNDAzcAdaya iti pRthagyogaH, pUrvasUtre'nADiti paryudAsAdekasvararUpacAdereva grahaNasyeSTatayA vA pRthagyogaH / aho atretyatrAvAdeze prApte'nenA'sandhiH / / sau saptamI, navA, itau saptamI / odantaH asandhiH ityanuvartate / AmantryavihitaH siratra grAhyaH, anyena svarasya vyavadhAnAdokAyArasa sambha vAcca prApterabhAvAt pratiSedho'narthakaH syAt / paTuzabdAt sambo.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya ritau pare sandhirvA syAt / asandhau ca uJ U~ iti dIrgho'nunAsiko vA syAt / u 'iti, U~ iti, viti // aJvargAt svare vo'san // 40 // avarjavargebhyaH paraH uJ svare pare vo vA syAt , sa cAsan / kruGGvAste, kruGku Aste / asatvAd dvitvam / / aiuvarNasyAdhane sau pare 'hrasvasya guNaH' iti guNe silope, tata itizabdavivakSAyAM sinimittakaukArasya sattvAnna sandhiH, pakSe avAdezaH / vetyeva siddhau navAgrahaNamuttaratrAnuvRttyartham , evaJca sarvatra veti padasya nAnu. vRttiH, na vetyucyamAne tvanuvRttijJeyA // OM, suutrtvaadvibhktilopH| ca, uJ / atra cAdiH itau navetyanuvartante / pakSe 'odauto'vAv ' bit karaNaM svarUpaparigrahArtha, tena vikRtasya na bhavati, vikRto satyAM svarUpahAneH / evaJca dvau ukArau, eko niranubandho'paraH sAnubandha iti, tatra yo niranubandhastasyAho ityatraukArAdezaH iSyate nAparasya, ato'ho ityatrAvita eva kRtAdezatvAdidaM sUtraM na pravartate; ata eva jAnvasya rujatItyatrottarasUtreNa vatvaM siddham , unA saha jAnorukArasya dIrdhIbhUtatvAt , athavA'tra sUtre ukAraprazleSAt u uJ Um ityu. kAreNa uJo vizeSaNAt ukArarUpasya uno grahaNAt aho ityAdau na bhavati, uttaratra tu jAtyAzrayaNAt dIrghAbhUtasyApi jAnvasya rujatItyAdau vatvaM bhavati / atha OM ityeva cAdiSu paThyatAm , kimAdezena, naivam , tasyAnitAvapi prayogaH prasajyeta taniSedhArthamAdezavacanam / yathA aha+u, atra ' avarNasya ' ityanenotve aho, pazcAdodanta ityasandhau aho iti, u iti asandhau OM iti asandhi. rdIrghAnunAsikAbhyAM bhavati, viti, atra tu asandhyabhAve vatvam / / naJ aJ , aJ cAsau vargazca, tasmAt , svare, vaH, astIti san na san asan , U~n itynuvrtte| 'paJcamyA nirdiSTe parasye 'ti paribhApApyatra prvrtte| atra vakArarUpAdezasyAsannityanena svarUpeNAbhAvo
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 41 nte'nunAsiko'nIdAdeH // 41 // a i u varNAnAmante virAme'nunAsiko vA syAt , nacedete 'IdUdevivacanam' ityAdi sUtra na vidhIyate vatvavidhAnavaiyarthyaprasaGgAt , nApi sthAnina uc rUpasya nivRttiH kriyate, tathA sati tasyaiva nivRttividhAnaprasaGgAt , tasmAdasannityasya mukhyArthatAparityAgenAkRtavaditi gauNArtho'bhyupeya iti / kruJc kauTilyA'lpIbhAvayoH kruzcatIti kruG, ' aprayogIt ' kiloe:, ' dIrghaGayA' si luk, 'padasya ' calopaH / 'yujaMca krucco no GaH,' kruG u Aste, anenokArasya vakAre kRtepya. sattvAt 'hrasvAd GaNano' dvitvam / nanu asadbhAvamantareNApi kruG u Aste, ityavasthAyAM prathamaM dvitve kRte, pazcAdvatve kruGavAste iti siddhyati, kimanenA'sadbhAveneti cenna, 'hasvAn GaNano dve' iti sUtraM yadyapi paraM tathApi vatvasya kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt 'parAnnityamiti' nyAyena dvitvaM bAdhitvA vatvasya bhAvAt pazcAsvarAbhAvena dvitvaM na syAdato'sadbhAvaH kRtaH / asanniti padamuttarasUtraM muktvA tRtIyasya paJcame' pratyaye ceti sUtrayoH sambadhyate, 'apekSAto'dhikAra' iti nyAyAt // azca izca uzca ayavaH ai. UnAM varNaH tasya, ante, anu pazcAnnAsikAsthAnamuccAraNIyaM yasyAsAvanunAsikaH, It Adiryasya sa IdAdiH, na IdAdiranIdAdistasya // sosyati vyalIkamiti sAma, kAmayate iti kumArI, agnIti, 'Idedvivacana' miti sUtrasambandhi, amIti, 'adomumI 'ti sUtra sambandhi, kimu iti ca 'avvargAt svare' iti sUtrasambandhi jJeyam / / 'edotaH' iti sUtrAt padAnte ityasyAnuvRttisadbhAve'pyatra antaM grahaNaM virAmapratipattyartham , sa ca virAme bhavan padasyAnte bhavati / kevalamupasargasya samAsAntarvartinazca na bhavati / virAmatvAca sandhirna, yathA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya sambandhinaH syuH / sAma~, sAma / khaTvA~, khaTvA / dadhiM dadhi / kumArIM, kumArI / madhu, madhu / anIdAderiti kim / ammI, amI, kimu // 42 ityAcArya zrI hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanalaghuvRttau prathamasyAdhyAyasya dvitIyapAdaH samAptaH // dadhi atra | sAma~, 'anato' 'nAmno no' khaTTA, ' dIrghaDyAMp' nanu yatra devadattena devAdityuccaritaM yajJadattena ca ghaTa ityuccaritaM tatra virAmo na syAt, uccAraNAbhAvalakSaNavirAmAbhAvAditi cenna, varNaviziSTo'bhAvo virAma ityarthAt, vaiziSTyaca svakarmakoccAraNakartRpuruSoccaritavarNapratiyogikatvam, arddhamAtrAMdhikakAlAvyavAyena sva karmmakoJcAraNakarttRpuruSozJcaritavarNAvadhikapUrvatvAbhAvavattvametadubhayasa mbandheneti // iti prathamAdhyAye dvitIyapAdasyAvacUripariSkAraH samAptaH //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paadH| tRtIyasya paJcame // 1 // veti, padAnta iti, anunAsika iti cAnuvartate / vargatRtIyasya padAntasthasya, paJcame pare'nunAsiko. vA syAt / vAGavate, vAgGavate, kakummaNDalam , kakubmaNDalam // pratyaye ca // 2 // padAntasthasya tRtIyasya pratyaye paJcame pare'nunAsiko nityaM trayANAM pUraNastRtIyaH, tasya, pazcAnAM pUraNaH paJcamaH tasmin , veti, padAnta iti, anunAsika iti cAnuvartate / tRtIyaH paJcamazca vargANAmeva jJeyaH taddharmatvAdityAzayena vargakRtIyasyetyuktam / vAcU Gavate, " cajaH kagaM" kaH, 'dhuTastRtIyaH' iti gaH / vAg Gavate anena sUtreNa gasya paJcamo bhavati, vargapaJcamazca baNanameti pazca varNAstatkenAtra bhAvyamiti zaGkAyAM 'AsannaH' AsannA'nAsannaprasaGge yathAsvaM sthAnArthapramANAdibhirAsanna eva bhavatIti paribhASayA sthAnIbhUta AsannaH paJcama eva GakAro'tra grAhyastena vAGavate iti / kakubhAM maNDalam , 'dhuTastRtIyaH' kakub maNDalam , pUrvoktarItyA basya maH, 'tau mumaH' iti tu nA'tra pravartate, 'aJvargA'di. tyato'sadadhikArasya prayojanavazAdiSTatvAt 'dhuTastRtIya' ityanena vihitasya tRtIyasyA'sattvena tatsthAnasya masyA'pyasattvAdvA / pratI. yate'rtho'nena saH pratyayastasmin , ca / padAnte * anunAsika ityanuvartete / ca uttaratra vA'nuvRttyartha iti / ayaM cakAroM hi pUrvayogasyaivA'. sya yogasya zeSatAM pratipAdayannAtmani vetyasya sambandhAbhAvaM vAnuvRttezcottaratrAvyavadhAnaM sUcayatIti bhAvaH / vAcA vikAro'vayavo vA vAc mayam , ' cajaH kaga 'miti gaH, anena gasya GaH vAGmayam , 'ekasvarAnmayaT', SaS Ama , ' saGkhyAnA 'mityAmo nAm , ' dhuTa.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya syAt / vAGmayam , SaNNAm / 'ca' uttaratra vA anuvRttyarthaH // tato hazcaturthaH // 3 / / padAntasthAt tatastRtIyAt parasya hasya pUrvasavargazcaturtho vA syAt / vAgdhInaH, vArahInaH / kakubbhAsaH, kkubhaasH|| prathamAdadhuTi zazchaH // 4 // padAntasthAt prathamAt parasya zasyAdhuTi pare cho vA syAt / vAkchUraH, vAkzUraH / triSTupchtam , tri stRtIyaH' SaD 'tavargasya'ti nasya NaH, SaD NAm , anena Dasya NaH // 'anAmanagarInavateri 'ti paryudAsAna TavarganiSedhaH / asadadhikA. ropyatra vartate, tena tanmAtramityAdau nalopo na / atra 'arthavazAdvi. bhaktivipariNAma' iti nyAyo na pravartate, 'tRtIyasya paJcame' ityato'nuvartamAnasya tRtIyasyeti padasya paJcamyantatayA vipariNAme siddhe'pi tata ityabhidhAnAt // tasmAditi tataH, haH SaSThI, catuNAM pUraNazcaturthaH // padAnte iti vartate tacchabdena tRtIyasya parAmarzaH / atra hakArasya vidhIyamAnazcaturthaH hakArasamAnasthAnika eva syAt , sa ca varNo ghakAra eva, na tu bhakArAdiH / tathA ca kakubbhAsa ityAdi na sidhyettathA hasthAnikacaturthasyaiveSTatve tato ho ghaH' ityeva brUyAlAghavAttathA noktamiti gurubhUtacaturthapadopAdAnAJca pUrvasavargacaturtha evAtra vivakSita iti vijJAyate, ata uktaM pUrvasavarga iti / hIyate sma hInaH, vAcA hInaH vAgghInaH / hasanaM hAsaH, gha, kakubhAM hAsaH, kakubbhAsaH // prathamAt , na dhuT adhuT tasmin , zaH SaSThI, chaH prathamA, padAnte iti vartate, evmgre| nanu pUrvasUtreNa tata ityanuvRttyA vAcA zUraH vAc zUraH, 'dhuTastRtIyaH' 'cajaH kaga'miti vAg zUra iti jAte padAntatRtIyAt gakArAt parasya zasya chakAre kRte 'aghoSe prathama' iti gasya kakAre vAk chUra iti siddhau vyartha prathamAdityabhidhAnam , maivam , tRtIyAcche kRte tatastRtIyasya prathamatvAbhAvaprasaGgAt, yathA SaT sIdantItyatra 'DNaH saH tso'zceti tse kRte
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / STupzrutam / adhuTIti kim ? vAkyotati // raH kakhapaphayoH pau // 5 // padAntasthasya rasya kakhe paphe ca pare yathAsaGkhyaM x ka 8 pau vA syAtAm / karakaroti, kaH karoti / kakhanati, kaHkhanati / ka Rpacati kaH pacati / ka phalati kaH phalati // zaSase zaSasaM vA || 6 || padAntasthastha rasya zaSaseSu pareSu yathA 45 I SaDtsIdantIti jAte punaH DakArasya prathamo na bhavati vidhAnasAmarthyAt tathA ca vAk zUra iti na sidhyedataH prathamAdityutam / pANinIyAstu SaTtsIdantIti prathamamicchanti / zUrayatIti zUraH, vAcA zUraH, triSTubhAM zrutam / vAkcyotatItyatra tu prathamAtparasya zakArasya sattve'pi tataH paraM adhuT nAstyato na chakAraH // raH, kazva khazva kakham, pazca phazca papham kakhaM ca paphaMca kakhapaphe, tayoH, 5 kazca pazca ka pau, dvayordvayordvandvaM vidhAya punardvandvakaraNAdyathAsaGkhyalAbha: / ata eva vRttau kakhe paphe ityuktam / ka R petyatra kakArapakArAkArA uccAraNArthAH / atra 5 ka iti jihvAmUlIya: pa iti upadhmAnIyaH / 'kimaH kastasAdau ce 'ti kimaH kaH, ' soruH ' kar karoti, atra raH kakhapaphayoritya ra iti niranubandhagrahaNAt ' niranubandhagrahaNe na sAnubandhasye 'ti nyAyAt, sAnubandhasya roH N ka>> pAvAdezau na syAtAmiti cenna, yataH ' aroH supi raH' iti sUtre ' ra: padAnta ' iti sUtreNa niranubandhasyaiva rasyAnuvRttyA sAnubandhasya roH ratvAprAptAvaroriti ruvarjanAbhidhAnaM vyarthaM sat jJApayati ' niranubandhagrahaNe sAmAnyasya grahaNami' ti nyAyam / tatazca sAmAnyasya rakArasya grahaNAdatra ka x pAdezau bhavataH / 'khanUg vidAraNe, tiv, zab, khanati / DupacIz pAke, tiv pacati, phala niSpattau visargApavAdo'yam // zazca Sazca sazca zaSasaM tasmin vA // raH iti vartate navetyadhikAre sati , 1
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya saGkhyaM zaSasA vA syuH / kazzete, kAzete / kaSSaNDaH, kApaNDhaH / kassAdhuH, kaHsAdhuH // caTate sadvitIye // 7 // padAntasthasya rasya caTateSu sadvitIyeSu pareSu yathAsaGkhyaM zapasA nityaM syuH / kazcaraH, kapunarvA grahaNamuttaratra vikalpanivRttyartham / nanu zaSase so vetyeva sUtryatAm , kar SaNDaH, kara zete ityAdau rakArasya sakAre ' sasyazaSau' iti sUtreNa yathAyogaM zakAraSakArI bhavata iti kazzete ityAdisiddhirbhavati, evamuttarasUtre'pi kazcaraH ityAdirUpANAmevameva siddhirbhavatIti nottarArthamapi tathA vaktavyam / kazzete ityAdau 'dhuTastRtIya' iti kartavye rutvasyAsiddhatvena aMtazzete ityAdau ca 'asiddhaM bahiraGga' miti nyAyena zatvasyA'siddhatvena tRtIyatvamapi na pravartate, ataH zaSagrahaNaM vyarthamiti cenna, * asiddhaM bahiraGgamantaraGga' iti nyAyasyA'nityatvajJApanAya tathokteH, tathA' nena sUtreNa kRtAnAM zaSasAM vijAtIyakAryAntarAbhAvasUcanArthamapi tathokteH, tena aMtaHzete ityAdau 'dhuTastRtIya ' iti na bhavati / vilakSaNatvoktyA ca sappiSSu ityAdau SatvaM bhavatyeva / zI svapne vartamAne te zete // cazca Tazca tazca caTataM tasmin , saha dvitIyena vartate yassa sadvitIyastasmin / 'sahasya so'nyArtha ' iti sahasya saH // raH, zaSasamityanuvartate / atra lAghavAt cachaTaThatatheti sUtraM kattuM zakyaM tathA'pi ' yathAsaGghayamanudezassamAnAM' saGkhyayA ekavyAdivacananirdezena ceti prakAradvayena mithastulyAnAM pUrveSAmuttarepAJca padAnAM saGkhayAnatikrameNaivAnukUlaM kathanaM kAryamityarthakanyAyajJApanAya tathoktam / na ca caTate sadvitIye ityuktau dvitIyasahitAzcaTatA yatra bhavanti tatraiva zaSasA''dezAH prAptAH, na tu kevalAnAM cachaTaThatathAmiti vAcyam , ' udazvaraH' 'careSTaH ' 'vrIhyAdibhyastaH' ityAdisUtraprayogAt kevaleSvevA''dezAt / atrApyubhaya
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 47 zchannaH / kaSTaH, kaSThaH / kastaH, kasthaH // no'prazAno'nusvArAnunAsikau ca pUrvasyAdhuTapare / / 8 // padAntasthasya prazAnvarjazabdasambandhino nasya caTateSu sadvitIyeSu adhuTpareSu zaSasA yathAsatyaM syuH, anusvArAnunAsikau cAgamAdezau pUrvasya krameNa syAtAm / bhavAMzvaraH, bhavA~zvaraH / bhavAMzchyati, bhavA~ chyati / bhavASTakaH, bhavA~STakaH / bhavAMSThakAraH, bhavA~SThakAraH / bhavAMstanuH, bhavA~stanuH / bhavAMvidhasya rephasya grahaNam / cara bhakSaNe caratIti caraH, 'careSTaH ' iti TapratyayaH / chadaNU saMvaraNe, chAdyate sma channaH, ktapratyayaH, 'Nau dAntazAntapUrNe' ti channeti nipAtaH / kaSTaH TaH dhvanau, kaSThaH ThaH dhvanau, kastaH taH taskare, kasthaH thaH parvate / naH SaSThI, prazAmyatIti prazAn , na prazAn aprazAn tasya, anusvArazca anunAsikazca, ca, pUrvasya, na dhut adhuTa, adhuT paro yasmAt tasmin / zaSasaM, caTate sadvitIye, ityanuvartante / bhAtIti bhavAn , bhAterDavatu / bhavAn cara iti sthite nakArasya zakAraH, pUrvasyAnusvArAgame bhavAMzcara iti rUpam / pUrvasyAnunAsikAdeze ca bhavaoNzcara iti rUpam , evamagre'pi / bhavAn vyati, bhavAn TaMkaH, TaMkayatIti TaMkaH, ThakAraH zUnyaH, tanuH kRzaH, thuDat saMvaraNe, prazAn caraH, 'tavargasya zvavarge'ti nasya aH, saruH khagamuSTiH, tsarau kuzalaH tsarukaH, 'ko'zyAde 'riti kaH / atra takArasya dhuTaparatvAtpUrvoktaM kAryaM na bhavati, adhuTItyuktau caTate parato yo'dhuT tasminpare nakArasyaite bhavantIti viparItArthavAraNAyAdhuTpara ityuktam / atra nakAro lAkSaNiko na gRhyate 'lakSaNapratipadoktayoriti nyAyAt , tena tvan tatretyAdau nasya so na bhavati / ayaM nakAro 'tau muma' ityanenAnunAsikazabdena sAmAnyena vihitaH, ato lAkSaNikaH, bhavAnityAdau tu nakAro nonta ityanena nAmagrAhaM vihitatvAt pratipadoktaH / anu
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 siddhahemalaghuvRttau . [prathamAdhyAyasya sthuDati, bhavAsthuDati / aprazAniti kim ? prazAJcaraH / adhuTpara iti kim ? bhavAntsarukaH // pumo'ziTyaghoSe'khyAgi raH // 9 // pumiti puMsaH saMyogalukyanukaraNam , adhuTpare aghoSe zikhyAgivarje pare pumityetasya raH syAt , anusvArAnunAsikau ca pUrvasya / puMskAmA, puMskAmA / aziTIti kim ? puMziraH / aghoSa iti kim ? puMdAsaH / akhyAgIti kim ? puMkhyAtaH / adhuTpara ityeva puNkssaarH|| nRnaH peSu vA // 10 // 'nRniti zasantasyAnukaraNam , nRnaH pe pare ro vA syAt , svAraH AgamaH, anunAsikazcAdezaH / pumaH SaSThI, na ziT aziT tasmin , na vidyate ghoSo dhvaniryasya sa tasmin , na khyAg akhyAg tasmin , raH prathamA // anusvArAnunAsikau ca pUrvasyAdhuTapara ityanuvartate / pumiti puMsaH kRtasaMyogAntalopasyAnukaraNam / pumAMsaM kAmayatItyevaMzIlA puMskAmA, ' zIlikAmibhikSAcarI 'ti NapratyayaH, 'padasye 'ti pumsaH salopaH, anena maH raH pUrvasya cA'nusvArAnunAsikAviti, tataH 'raH kakhapaphayo'riti prAptau : puMsa' iti rasya saH / puMsaH ziraH, salopaH, 'ziDhe 'nusvAraH' / puMso dAsaH, 'padasye 'ti salopaH / cakSik vyaktAyAM vAci, khyAyate sma khyAtaH, ktaH, puMsA khyAtaH, ' cakSo vAci kzAMga ' khyAgAdezaH / khyAgvarjanAt khyAk prakathana ityasmAt puMkhyAtaH pu~khyAta iti syAdeva / puMsaH kSAraH, atra dhuTparatvAnna raH // nRnaH SaSThI, peSu, vA // bahuvacanatvaM vyAptyartham , dhuTi adhuTi vA'sya pravRttestenA'dhuTpara iti nivRttam / nRnityasyaivA''dezasyeSTatvAt zasantasya nRzabdAnukaraNaM kRtam / anuvRttiH pUrvavat , nUn pAhi, atrAnena ratve, vikalpena ca rasya 8 pA''deze pUrvasyAnusvArAnunAsikAbhyAm , naM 8 pAhi, na) pAhi iti bhavati, 8 pA''dezAbhAve visarge ca naH pAhi, naeN: pAhi iti bhavati / rAdezAbhAve ca nan pAhIti paJca rUpANi / /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAda: ] avacUripariSkArasahitAyAm / 49 anusvArAnunAsikau ca pUrvasya / nRpAhi nRpAhi, nRnpAhi nRpAhi // dviH kAnaH kAni saH || 11 || 'kAnaH ' kimaH zasantasyAnukaraNam, dviruktasya kAnaH kAni pare saH syAt, anusvArAnunAsikau ca pUrvasya / kAMskAn, kaskAn / dviriti kim ? kAnkAn pazyati // ssaTi samaH ||12|| samaH ssaTi pare saH syAt, anu 1 1 " dvau vArAvasya dviH, sa cA'vyayam, kAnaH SaSThI, kAni saptamI, saH prathamA || anusvArAnunAsikau pUrvasyetyanuvartate / ' SaSThyAntyasye 'ti paribhASayA SaSThInirdezena vihitaM yat kAryaM tadantyasya kAno nakArasya bhavati, na cAnusvArasya vyaJjanatvAt ' padasye 'ti saMyogAnta - lopaH syAditi vAcyam, mukhyavyaJjanasaMyogasyaiva 'padasye 'tyatrAss. zritatvAt, asya tu sAmarthyaprApitatvena gauNavyaJjanatvAt / kAMskAn vIpsAyAM dvirvacanam kAnkAnityatraikaH prazne'nyastu kSepe, rasyAdhikAreNaiva siddhe savidhAnaM rutvabAdhanArtham tena kAMskAnityatra na sakArasya rutvam // sakAreNopalakSitaH sad ssaT tasmin, samaH SaSThI || anusvArAnunAsikau, pUrvasya saH iti cAnuvartante / sa mityupasarga eva grAhyaH, na tu Sam vaikuvye ityasya kkibantasya samaH / ' saMsskRte bhakSye ' iti sUtraprayogAt / saMskarotIti vigrahe ' NakatRcA 'viti tRcpratyaye sam kartteti sthite, ' saMpare kRgaH sTU' ityanena kRgaH pUrvaM saTi aTAvitau sam sa kartA, iti jAte'nena sUtreNa makArasya sakAre pUrvasyAnusvArAnunAsikau ca saMsskartA, sa~sskartA / anusvArasya vyaJjanatvAt ghuTa ghuTa sve ve 'ti pakSe sakAralope dvisakAram, ekasakArazca saMskartA, saMsskarteti rUpadvayaM draSTavyam / saMskaraNaM saMkRtiH, striyAM ktiH, gargAdipAThAdatra rasad na bhavati / saJcaskAretyatra tu cakAreNa vyavadhAnAnna makArasya "
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 . siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya svArAnunAsikau ca pUrvasya / saMsskartA, sa~sskartA / ssaTIti kim ? saMkRtiH // luk // 13 // samaH ssaTi pare luk syAt / saskartA // to mumo vyaJjane svau // 14 // morvAgamasya, padAntasthasya ca masya, vyaJjane pare tasyaiva svau, tAvanusvArAnunAsikau krameNa syAtAm / sakAraH / na cAtra sam skR iti sthite pratyayotpatteH prAgevA''dezaprasaGga iti vAcyam , paratvAt , nityatvAt , dhAtumAtrAzrayatvenAntaraGgatvAcca prathamameva NabutpatteH, tatazca dvitve'sti vyavadhAnam / na ca cena vyavadhAnAGgIkAre ssaTo nimittasya samakRgoH avyavadhAnasyAbhAvAt ' nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva ' iti nyAyena ssaTo nivRttiH syAditi vAcyama , ' svAGgamavyavadhAyI 'ti nyAyena dvitvarUpAGgasyAvyavadhAyakatvAt // luk // samaH ssaTItyanuvartate / ' SaSThayAntyasye 'ti paribhASA'tra pravartate / pRthagyogAdanusvArAnunAsikau ca pUrvasyeti nivRttam // tau, muzca m ca mum tasya, vyaJjane, svau / / atra tacchabdenA'nusvArAnunAsikayoH kevalayoH parAmarzaH / yadyapi svau ityevoktAvapi * vizeSyarUpatayA'dhikArataH buddhisthAvanusvArAnunAsikau prApnuyAtAm , tathApi tau grahaNamavadhAraNArtham / anusvArAnunAsikAveva bhavataH, na tu luk pUrvasyAnusvArAnunAsikau ceti| etadAzayenaiva tau anusvArAnunAsikAvityuktam / m grahaNenaiva siddhe mugrahaNamapadAntArthamata eva masyaiva padAntasthasyeti vizeSitam / svetyanunAsikasya vizeSaNam , nA'nusvArasyAsambhavAt , anunAsikastu svo'svo'pi bhavatyataH sambhavitvAdvyabhicAritvAcca tasyaiva vizeSaNaM svaH, svAvityubhayorapi dvivacanena nirdeze'pi * sambhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavadi 'ti nyAyenA'nunAsikasyaiva vizeSaNam , idameva dvivacanaM tanyAyasya jJApakam / mumayoranusvArAnunAsikAbhyAM saha samasaGkhyatve'pi -- yathAsaGkhyamanudezaH samA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH avacUripariSkArasahitAyAm / caMkramyate, caGgamyate / vavamyate, vavamyate / tvaMkaroSi, tvaGkaroSi / kaMvaH, kamvaH // manayavalapare he // 15 // manayavalapare he padAntasthasya masyAnusvArAnunAsikau svau kramAt syAtAm / kiM malayati, kimmalayati / kiMhute, kinhute, kiMhyaH, kimyaH, kiMvalayati, kivhalayati, kiMhAdayate, kilhAdayate // samrAT // 16 // samo masya nAmiti ' na pravartate, vacananirdezena tulyatvAbhAvAt / tAviti hi dvivacanam , muma iti caikavacanamiti / krama pAdavikSepe, kuTilaM krAmyati caGgamyate / 'gatyarthAt kuTile yaG' / 'sanyaDazce' ti kramo dvitvaM ' vyaJjanasyA'nAde'lak, Adiralope 'kaGazcam ' pUrvasya kasya caH / 'murato'nunAsikasya'ti pUrvasya montaH / makArasyA'nusvAraH caMkamyate / pakSe svaH anunAsiko bhavati caGgamyate / Tuvam udgiraNe, bhRzaM punarvA vamati vaMvamyate, pUrvavat, anusvAre tu vaMvamyate, anunAsika. pakSe tu yavalAnAM sAnunAsikaniranunAsikabhedavattvena svaH sAnunAsiko vaH bhavati, tathA ca vavvamyate, tvaM karoSi, tvaGkaroSi, idaM padAntasthasya makArasyodAharaNam / kam sukhamasyAstIti 'kaMzaMbhyAmi'ti vaH pratyayaH // mazca nazca yazca vazca lazca manayavalAH, te pare yasmAttasmin , he saptamI / tau svau ityanuvartete / svazca manayavalAnAM bodhyaH / hvala hmala calane, hvalayati malayati / DhuG apanayane hute / hya ityavyayam / hAdaiG sukhe ca hAdayate / / sam-rAjagU dIptau, sAmastyena rAjate zobhata iti samrAT, vip , 'yajasRjamRjeti jaH SaH, dhuTastRtIyaH iti Sasya DaH, 'virAme vA' Dasya TaH / atra 'tau mumo vyaJjane svA' viti sUtreNa prAptasyAnusvArasya niSedho'nena kriyate / rephasya tu sAnunAsikasvasyAbhAvAnnAnunAsikasambhavaH / ekavacanasyAtantratvAt dvivacanAdAvapi bhavati // G ca NU ca au tayoH, kazca Tazca kaTau antau, ziTi, nvaaH|| atrAntazabdaH AgamabodhakaH, nonta ityA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya rAjau kibante'nusvArAbhAvaH syAt / samrAT , samrAjau // DoH kaTAvantau ziTi navA // 17 // padAntasthayorDaNayoH ziTi pare yathAsahvayaM kaTAvantau vA syAtAm / prAkachete, prAzete, prAzete / sugaNchete, sugaNTote, sugaNazete ||ddH saH tso'shvH||18|| padAntasthAbhyAM DanAbhyAM parasya sasya 'sa' iti tAdiH so vA syAt / divat / prAzcatIti prAG, kip, zI svapne, prAG zete, anena sUtreNa ko'ntaH, prAGka zete, 'prathamAdadhuTi zazchaH' iti sUtreNa zakA. rasya chatvam , prAG chete, ko'ntAbhAve tu prAG zete, iti trairUpyam / kaTayorvidhAnasAmarthyAt 'dhuTastRtIya' iti na pravartate, evaM sugaNU zete ityatrApi / su gaNa saGkhyAne, suSThu gaNayatIti vipi sugaNa // i ca na ca i, tasmAt , saH SaSThI, tsaH prathamA, na zc azca tasya / zvavarjanAt jJApayati 'sakArApadiSTaM kArya tadAdezasya zakArasyA'pI'ti nyAyam , anyathA zakArasya satvaprAptireva nAstIti tadvarjanaM vyartha syAt / SaS 'DatiSNaH saGkhAyA lubi'ti jaslopaH / 'dhuTastRtIyaH' Sasya DaH / SaDlaM vishrnngtyvsaadnessu| paD sIdantItyatrAnena sUtreNa DAtparasya sasya tsA''deze SaDtsIdantIti rUpam / atra DakAranirdezAt ' aghoSe prathamo'ziTaH' iti Dasya To na bhavati pANinIye tu bhavati / 'tavargasye 'ti DAtparasya takArasya na TakAraH, 'padAntAdRvargAditi sUtreNa niSedhAt / tsAdezAbhAve tu 'aghoSe' iti Dasya TaH, SaT sIdanti / bhavAn tsAdhurityatra 'no'prazAne 'ti sUtreNa nakArasyAnusvArAnunAsikapUrvaH sakAro na bhavati, dhuTa parasya takArasyAtra sa. ttvenAdhuTUparatvAbhAvAt / bhyuta kSaraNe zyotati, atra zvagrahaNAbhAve SaD zyotatItyatra yadyapi DAtparaH so nAsti, tathApi 'sasya zaSA' vityanena sakArasthAnikazakArasya bhAvAdataH ' sakArApadiSTami 'ti nyAyena tsAdezasya prAptiH ayaM dhAtuH sopadezaH, ataH zvavarjanaM kRtam / /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / 53 azcaH zcAvayavazcet zo na syAt , SaDtsIdanti, SaTsIdanti / bhavAntsAdhuH, bhavAnsAdhuH / azca iti kim ? SaTcyotanti / naH zi Jc // 19 // padAntasthasya nasya ze pare Jc vA syAt , azvaH / bhavAJcchUraH, bhavAJczUraH, bhavAzUraH / azva ityeva ? bhavAcyonaH SaSThI, zi saptamI, gv // azva iti padaM saptamyantatayA vipariNamyA'nuvartanIyam, tacca zItyasya vizeSaNam / zvaghaTakabhinne zakAra ityarthaH / vAdezabalAt casya katvaM 'padasye 'ti ca na bhavati, 'dhuTo dhuTi sve ve 'ti tu bhavatyeva, tena bhavAJchUra ityapi bhavati / bhavAn zUraH, ityatrAnena sUtreNa nakArasya JcAdeze, 'prathamAdadhuTI 'ti zakArasya chAdeze bhavAJchUraH, cho'bhAve bhavAJc zUraH, zvAdezAbhAve bhavAn zUra ityatra 'tavargasye 'tyanena nasya batve bhavAJ zUra iti vi. kalpadvaye trairUpyaM sarvatra bodhyam / bhavAn zyotatItyatra tu tavargasye 'ti nasya b // ataH paJcamI, ati saptamI, roH SaSThI, uH prathamA / / sUtreSu sAmAnyena prathamaM kAryo, tato nimittaM, tataH kAryamiti nirdezakramo dRzyate'tra tu kAryiNaH roH pUrvamatIti nimittasyopAdAnena kramollaGghanaM navetyadhikAranivRtti sUcayati / kim s , kimaH kA''. dezaH, sakArasya * so ruH,' karu arthaH, rorya iti sUtraM bAdhitvAnena sUtreNa rorutvam , rorya ityasya sAmAnyasvaranimittakatvAdasya ca vizeSasvaranimittakatvAt / sarvatrA'pi * vizeSeNa sAmAnyaM bAdhyate natu sAmAnyena vizeSaH' iti nyAyAt / ka u arthaH, 'avarNasye 'ti okAraH, ko arthaH, 'edotaH' ityakAralopaH, ko'rthaH / nanu ka u artha, iti jAte na ' avarNasye 'ti sUtraM pravartate, 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasye 'ti nyAyapravRtteriti cenna, 'ato'ti' iti sUtranirdezAdevoktanyAyasyAtrApravRtteH / tathA ka u artha ityatra pUrva guNaH, u arthaH, atra 'ivarNAderi 'ti vatvaM ca prApnoti, katareNa
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 siddhahemalaghuvRttau ... .[ prathamAdhyAyasya tati // ato'ti roruH // 20 // Atparasya padAntasthasya rorati pare urnityaM syAt / ko'rthaH // ghoSavati // 21|| Atparasya padAntasthasya ro?Savati pare uH syAt / dharmo jetA // avarNabhobhagoDagholuMgasandhiH // 22 // avarNAdbhobhagoaghobhyazca parasya padAntakAryeNAtra bhAvyamiti zaGkAyAM 'antaraGgaM bahiraGgAditi ' nyAyaH pavartate, padadvayApekSatvAdvatvaM bahiraGgamekapadAntarvarttitvAt. ' avarNasye 'tyotvaM antaraGgamityantaraGgasya balavattvAdotvameva prathamaM kAryam / ' ato'tI 'ti nirdezAdeva sAnubandhasya rasyaiva grahaNam , na tu ruvarNasya, tena taru ayanamityatra na roruH, sAnubandhagrahaNAJca niranubandhasya rephasya notvam , tena prAtar atra, atra na rasya uH // ghoSo'syAstIti ghoSavat tasmin // ato ro ruH ityanuvartante, jayatIti jetA, dharma s jetA, 'so ruH' 'ghoSavati' iti roH uH, 'avarNasye' tyotvam , dharma ru jetetyatra avarNabhobhago' iti roH luk prAptaH, tathApi 'ghoSavatI' tyevAtra pravartate, dIrghA''kAraviSaye 'avarNabhobhago' ityasya caritArthatvAt sAvakAzatvaM tasya / hastAkArasthale'pi tasya pravRttau 'ghoSavatI'ti sUtraM niravakAzaM syAt, tathA ca 'niravakAza sAvakAzAdalIyamiti nyAyena 'ghoSavatI' tyeva pravartate // avarNazca bhozca bhagozca aghozca tasmAt , luk, na sandhiH asandhiH // ete trayaH luptasakArAH bhos bhagos aghos, ityeteSAmanukaraNazabdA jJeyAH, bhos ityAdayazca AmantryArthadyotakA avyayAH / nanu lukaH sandhirUpatve'sandhiriti pratiSedho yuktaH syAt , yAvatA ca luk sandhirUpa eva na bhavati, abhAvarUpatvAt , tatkathamasandhiriti zaGkAyAmuktam , sa ca na sandhiheturiti / roH ghoSavatItyanuvartate / devA yAnti, 'so ruH' anena lukU / bhagos hasa!, hase hasane, paJcamI hi pratyaye hs!| aghos vad vyaktAyAM vAci, .paJcamI hi vada / atra sarvatra lugana
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / sthasya ro?Savati pare luk syAt , sa ca na sndhihetuH| devA yAnti, bho! yAsi, bhago! hasa, agho! rada / / vyoH // 23 // avarNAtparayoH padAntasthayorvayayo?Savati pare luk syAt , sa cAsandhiH / vRkSavRzcamavyayaJcA''cakSANo vRkSav , avyaya, vRkSayAti, avyayAti / / svare vA // 24 // avarNabhobhagoaghobhyaH parayoH padAntasthayorvayayoH svare pare lugvA syAt , sa cAsandhiH / paTa iha, paTaviha / vRkSA iha, vRkSAviha / ta AhuH, tayAhuH / tasmA idam , tasmAyidam / bho atra, ntaraM kasyApi sandheraprApterasandhigrahaNamuttarArthaM vijJeyam , luksanniyogaziSTatvajJApanAya cAtropAdAnam , tena yatra luk tatraivAsandhiH, yatra ca lugnivRttistatrAsandhirapi nivartate // v ca ya ca vyau tayoH / / ghoSavati, avarNAt lugiti cA'nuvartante / vRkSaM vRzcatIti vRkSavRd, ki , vRkSavRzcamAcaSTe vRkSavayati 'Nija bahulaM' Nij, 'antyasvarAdeH, ' antyasvaralopaH, vRkSavayatIti ' manvankvanip vic ' iti vicpratyayaH anyathA vipi UT syAt , 'NeraniTi ' NiglopaH, ' aprayogIt ' vicUlopaH, iti siddhaM vRkSav / avyayamAcaSTe avyayati, avyayatIti avyayU // svare, vA // avarNabhobhago'gho, vyoH iti padAni vartante / paTu Amantrye, ' hrasvasya guNaH, ' iha avyayam , avAdezaH, anena lopaH, guNe prApte asandhiH / te AhuH, tasmai idam | bhos atra, ityatra * soruH ' ' royaH' ' svare vA' iti yalopaH / evamagre'pi || na spaSTau aspaSTau, avarNAt , tu, na ub anun tasmin, vA // avarNabhobhago, vyoH svare iti padAnyanuvartante / aspRSTAvityeko yogaH, avarNAttvanuni vetyaparo yogaH / pUrvayoge veti na sambadhyate, ata eva nityamaspRSTavidhAnam / sarvamidamavarNapadottaraM tuzabdopAdAnAtsUcitam / paTo uc , avAdezaH / uttarayogenAvarNAtparayoH yavayoH ujavarjasvare pare eva
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau . [prathamAdhyAyasya bhoyatra / bhago. atra, bhagoyatra / agho atra, aghoyatra // aspaSTAvavarNAtvanuJi vA // 25 // avarNabhobhagoaghoMbhyaH parayoH padAntasthayorvayayoraspaSTAvISatspRSTatarau vayau svare pare syAtAm , avarNAttu parayooruJvaje svare'spaSTau vA syAtAm / paTavU, asA, kayu, devAyu, bhoya~tra, bhagoyatra, aghoyatra / paTaviha, paTavihe , asAvinduH 2, tayiha 2, tasmAyidam 2 // royaH // 26 // avarNabhobhagoaghobhyaH parasya padAntasthasya roH khare pare yaH syAt / kayAste, devAyAsate, bhoyatra, bhagoyatra, aghoyatra // isvAnjhno dve // 27 // hasvAt pareSAM padAntasthAnAM nAM svare pare dverUpe syAtAm / kruGGAvikalpataH aspaSTayavayorvidhAnAt u pare nityaM tau bhavataH / asau u, kas u, ' so ruH ' ' roryaH' aspaSTo yaH, kayu, devAs u, bhos atra, evamagre / paTo iha, avAdezaH, vikalpena aspaSTo vaH, paTaviha / pakSe * svare ve ' ti lopo vA, paTa iha, pakSe paTaviha, evamagre'pi // roH SaSThI, yaH prathamA // avarNabhobhagoagho, svare, ityanuvartante / kas Aste, 'so ruH ' anena yaH / syAdividhau rorasattvAt , ' ata AH syAdAvi ' ti yepare na dIrghaH, evamapre'pi bodhyam // hasvAt , G ca Na ca na ca, tasya, dve prathamA / / svare iti vartate / Qcav kauTilyAlpIbhAvayoH, kruzcatIti manvan vic pratyaye kruka, kruG Aste, anena dvitvam / suSThu gaNayatIti kipi sugaNa iha, kRSIt vilekhane, kRSatIti kRSan Aste / atra cobhayapadApekSayA bahiraGgasya dvitvasyAsiddhatvAdanantyatvAbhAvena NatvaM na bhavati // AG ca mAG ca AGmAG, na AGmAG amAGmAG tasmAt , dIrghAt , vA, chaH SaSThI // dve ityanuvartate / kanyAyAH chatram , ' aghoSe prathamaH' pUrvachakArasya cH| A ISat chAyA AcchAyA, ' svarebhyaH' iti nityaM dve rUpe / mA chidat , ' svare
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 57 ste, sugaNNiha, kRSannAste // anAGmAGo dIrghAdvA chaH ||28|| AGmAGvarjadIrghAtpadAntasthAt parasya chasya dve rUpe vA syAtAm / kanyAcchatram, kanyAchatram / anAGmAGiti kim ? AcchAyA, mAcchidat || plutAdvA ||29|| padAntasthAddIrghAtplutAtparasya chasya dve rUpe vA syAtAm / `Agaccha bho ! indrabhUte 3 cchatramAnaya, pakSe chatramAnaya || svarebhyaH ||30|| svarAtparasya chasya dve rUpe syAtAm / iccha bhyaH' / GitkaraNAdavyayayoH AGamAGorgrahaNam | plutAt vA // dIrghAt, cha:, dve iti sambadhyante / anuvartamAnasya dIrghasya plutena virodhatsAmAnAdhikaraNyAsambhavAt dIrghasthAnakaH luto grAhyaH bho indrabhUte, " dUrAdA mantrayasye 'ti plutaH, chatram, anena chasya dve rUpe / bhUtapUrvaM dIrghamAzritya pUrvasUtreNaiva siddhAvidaM sUtraM ' hrasvadIrghApadiSTaM kArya na plutasye 'ti nyAyaM jJApayati / evameva he rAja 3 niha, ityAdau paratvAnnityatvAcca, 'dUrAdAmantryasye 'ti jakArottaravakArasya ' plutatve kRte ' bhUtapUrva kastadvadupacAra ' iti nyAyena hrasvopacArAnnasya ' hrasvAn na iti na dvitvamuktanyAyAt / tathA he go 3trAta, ityatra ' adIrghAdvirAme 'ti sUtre dIrghavarjane'pyu - ktanyAyena plutAvarjanAt vA dvitvam // svarebhyaH, dve chaH ityanuvartete / bahuvacanaM vyAptyartham tena padAnte iti nivRttam / icchati, padAnte'pi bhavati, tena vRkSacchAyA // rUca hazca tasmAt, r ca hazca svarazca rhasvaraM na rhasvaraM arhasvaraM tasya, anu navA, dve ityanuvartate / ardhyate stUyate ityarkaH, casya kaH anena sUtreNa vikalpena kasya dvitvam / brahma, masya dvitvam / padmAnAM hRdaH, padmazvAsau hRdazceti vA / arheti rephaparo hakAraH / arhatIti ac, arhaH, kriyate'neneti, kara, ' puMnAmni ' ghaH, atra akAraparo rephaH, tato dvitvaM na bhavati / abhrayate, atra vyaJjanaparo rephaH / prorNunAveti, propa S , 6 8
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyasya ti, gacchati // hAdarhasvarasyAnu navA // 31 // svarAtparAbhyAM rahAbhyAM parasya rahasvaravarjasya varNasya dve rUpe. vA syAtAm , anukAryAntarAtpazcAt / arkaH, arkaH / brahmama, brahma / arhasvarasyeti kim ? padmahadaH, arhaH, karaH / svarebhya ityeva ? abhyate / anviti kim ? proNunAva // adIrghAdvirAmaikavyaJjane // 32 // adIrghAsargAt aNu AcchAdane ityasya dhAtoH parokSAyAM rUpam / atra anu ityasyAbhAve satyantaraGgatvAdanena dvitve kRte pazcAta hiraGgaM parokSAnimittaM dvirvacanaM syAt, tatazca proNunnAvetyaniSTaM rUpaM syAt, ataH prathamaM proNunAveti prasAdhya tato'nena Nasya dvitvam / / na dIrghaH adIrghaH tasmAt , ekaM ca tad vyaJjanaM ca, virAmazca ekavyaJjanaM ca tasmin // dve, arhasvarasya, anu ityanuvartate / tvakiti, anena dvitvam , punazcAnena ekavyaJjane pare dvitvaM na bhavati, ' yAvatsambhavaH tAvadvidhiri'ti nyAyAt , kiJcitphalAbhAvAt / yasya sUtrasya yatra pravartane kizcitphalaM nAsti, tatsUtraM tatra na pravartyate, ityarthakena 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhibAdhyata' iti nyAyena vyarthavidhi. niSedhena pravRtteH sambhavasya vyAhatatvAdanAthA kriyAnuparamaprasaGgAt / arhasvaramAtrasya dvitvavidhAnasAmarthyAt padasyeti 'saMyogasyAdau ' iti vA na pravartate / dadhi atra iti sthite 'ivarNAderi' ti yatve'nena dhasya dvitvam / na ca dhasya kathaM dvitvaM ' sthAnI. vAvarNavidhAvi 'ti sUtreNa yasya sthAnivadbhAvAt vyaJjanaparatvAbhAvAditi vAcyam / asya dvitvasya varNavidhitvenAvarNavidhAviti niSedhAt / na ca svarasya pare prAgvidhAvityanena paranimittakasya sva. rAdezasya yakArasya sthAnivadbhAvaH syAditi vAcyam, 'na sandhi' ityanena tanniSedhAt / tathA ca da dha dha ya atra, iti bhavati / na cAtra 'padasye 'ti sUtreNa yalopa: syAditi vAcyam , ' asiddha bahiraGgami'ti nyAyena antaraGge yakAralope kriyamANe bahiraGgasya
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] bhavaripariSkArasahitAyAm / 59 svarAtparasya rahasvaravarjasya varNasya virAme asaMyuktavyaJjane ca pare'nu dverUpe vA syAtAm / tvakk , tvak, daddhyatra, dadhyatra, go3trAta, go3traat| arhasvarasyetyevaM ? varyA, vAM, titau // aJvargasyAntasthAtaH // 33 // antasthAtaH parasya varjavargasya anu dve rUpe vA syAtAm / ulkkA, ulkaa| abhiti kim ? hallau // tato'syAH // 34 // yatvasyAsiddhatvAt / ' tRtIyastRtIye 'ti prathamadhakArasya dakAraH / go3trAteti, 'dUrAdAmantryasye ' ti plutaH, anena tasya dvitvam / briyate iti varyA, atra svarAtparo rH| 'varyopasarye 'ti yapratyayaH / uhyate'neneti vahyam , vahyaM karaNamityanena nipAtanam , atra svarAtparo hkaarH| tanotIti titau, atra svarAtparaH ukaarH| titauzcAlanike. tyarthaH / na b an , aJ cAsau vargazca avargaH tasya, antasthAyA iti antasthAtaH, ' AdyAditvA 'ttas // anu, dve ityanuvartate / ulkA, atra lakArAtparasya kakArasya dvitvam / hala cAsau bazca hallau, atra basya dvitvaniSedhaH / vyaJjanasya halsaMjJA // tasmAt tataH, asyAH SaSThI // dve iti vartate / tacchabdenAJvargasya parAmarzaH, . idaMzabdena cAntasthAzabdasya / dadhyatretyatrAnena sUtreNa dhakArAtparasya yasya dvitvam , tathA ca dhakArayakArayotvivikalpAdekadhayakArAtmaka. mekaM rUpam 1 / dvidhadviyaghaTitamekaM rUpam 2 / dvidhaikayaghaTitama paraM rUpam 3 / ekadhadviyaghaTitaM cAnyat 4 / iti sAmAnyatazcatvAri rUpANi / nanu dhakArasya dvitve kartavye ' asiddhaM bahiraGgamantaraGge' iti nyAyena bahiraGgaH yA''dezo'siddha iti kathaM dvidhaghaTitaM rUpaM syAditi cenna, 'na sandhI 'ti sUtre sandhigrahaNenaiva dvitva. vidhAvapi sthAnivadbhAvapratiSedhe siddhe pRthag dvitvagrahaNaM ' asiddhaM bahiraGgamiti nyAyasyAnityatAM jJApayati, tenAtrAsau na pravartate / / ziTaH paJcamI, prathamazca dvitIyazca prathamadvitIyam tasya // dve iti
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ siddhahemalaghukRttI [ prathamAdhyAyasya tato'vargAtparasyA asyA antasthAyA dve rUpe vA syAtAm / dadhyyatra, dadhyatra // ziTaH prathamadvitIyasya // 35 // ziTaH parayoH prathamadvitIyayordva rUpe vA syAtAm / tvNkkrossi| tvaM karoSi / tvaM kkhanasi, tvaM khanasi // tataH ziTaH // 36 // tataH prathamadvitIyAbhyAM parasya ziTo dve rUpe vA syAtAm / taczzete, taczete // na rAtsvare // 37 / / rAtparasya ziTaH svare pare dve rUpe na syAtAm / darzanam // putrasyA''dinputrAdinyAkroze // 38 // Adini putrAdini ca pare putrasthasya tasya AkrozaviSaye dve rUpe na syAtAm / putrAdinI tvamasi pApe, putraputrAdinI bhava / Akroza iti kim ? putrAdinI vartate / tvaM karoSi, atrAnusvArarUpaziTaH parasya kasya dvitvam / / tAbhyAM tataH, ziTaH SaSThI // tatpadena prathamadvitIyayoH parAmarzaH / tat zete, prathamAttakArAt parasya zakArasya ziTo vA dvitvaM ' tavagasye 'ti tasya caH // na, rAt paJcamI, svare // ziTaH dve iti padadvayamanuvartate / dRzaM prekSaNe, dRzyate iti darzanam ; 'karaNAdhAre anaTU' guNaH, ar, 'dirha svarasye 'ti dvitve vikalpe prApte niSedhaH // putrasya, Adin ca putrAdin ca AdinputrAdin tasmin , AkrozanamAkrozaH tasmin // na dve iti vartete / putramattItvevaMzIlA putrAdinI 'nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti nyAyena striyA mudA hRtaM prAyeNa tatraivA'krozasambhavAt / adhyAropeNa hi nindA AkrozaH, tatvA''khyAne tvasau pratiSedho nAsti, 'adIrghAdvirAmaike 'ti vikalpe prApte pratiSedhaparamidaM sUtram // mazca nazca mnaH teSAm , dhuTU cAsau vargazca, tasmin , antyaH, na padAntaH apadAntastasmin // gacchatIti gantA, 'NakatRcau,' anenAtra makArasya 'Asanne'ti sUtrasahakAreNa paJcamo nkaarH| zakuG zaGkAyAM, 'uditasvarAnnontaH,' zaGkate iti zaGkitA, atrApi nakArasya GakAraH, kampate iti kampitA, atra nakArasya chaH / 'AGo yama
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 61 zizumArI, putrAdinIti vA / putraputtrAdinI nAgI, putraputrAdinIti vA // mnAM dhuvarge'ntyo'padAnte ||39|| apadAntasthAnAM manAnAM dhuTi varge pare nimittasyaivAntyo'nu syAt / gantA, zaGkitA, kampitA / Diti kim / Ahanmahe / dhuvarga iti kim ? gamyate / apadAnta iti kim ? bhavAn karoti / ziDhe'nusvAraH ||40|| apadAntasthAnAM mnAM ziTi he ca pare'nusvAro'nu syAt / puMsi, daMzaH, bRMhaNam || ro re lugdIrghazvAdidutaH || 41|| rasya re pare'nu luk syAt, aiUnAJca dIrghaH / punA rAtriH, agnI rathena, paTU rAjA / " " hane 'tyAtmanepadam / Ahanmahe, atra makArasya vargatve'pi ghuTtvAbhA - vAnna nakArasya makAraH paJcamaH / gamyate ityatra tu yakArasya ghuTtve'pi dhuvargatvAbhAvAnna masya yasyAntyo raH / mnAmiti bahuvacanaM varNAntaravAdhanArtham tena apadAntasthayAvadvyaktivyAtyA tatpravRtteH kurvanti kRSantItyatra nakArasya NatvaM bAdhitvAnena vargAntya eva bhavati // ziT ca hazca ziDhaM tasmin, anusvAraH / apadAnte, mnAmiti cAnuvartete / pums i, atrAnena sUtreNa ziTi pare makArasyAnusvAraH daMza dazane, daMzanaM daMzaH, ghanpratyayaH / bRhu zabde, 'uditasvarAnnontaH ' ' svarAt nasya NaH, bRhyate atrAnaTi mnAmiti bahuvacanAt bRMhaNamityatra Natvam, daMza ityAdau ' tavargasye 'ti natvaM ca bAdhitvAnenAnusvAra eva bhavati || raH SaSThI, re saptamI, lug, dIrghaH, ca, acca icca ucca adidut tasya / / atrekAMrAtparasya rephasya rephe apadAnte sambhavo nAsti, ata idrahaNAdapadAnta iti nAnuvartate, bhinna sthAninimittavarNanAdvA, nanu roriti kiM sAnubandhasya rorgrahaNaM, kiMvA niranubandhasya / Adye punA ramate ityAdi na sidhyet, dvitIye cAgnI rathenetyAdi na sidhyediti cenna, ra iti sAmAnyanirdezena, ' niranubandhagrahaNe sAmAnyagrahaNa - mi'ti nyAyenobhayorgrahaNAt, ata eva vRttau rasyetyuktam | 'saptamyAH
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 siddha hemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya anu ityeva ? ahorUpam || DhastaDDe ||42|| tannimitte Dhe pare DhasyAnu luk syAt, dIrghazcAdidutaH / mADhiH, lIDham, gUDham / iti kim ? madhuliGkaukate // sahivaherocAvarNasya ||43|| sahivahyordasya taDDhe pare'nu luk syAt, occAvarNasya / soDhA, voDhA, uda pUrvasye 'ti paribhASayAvyavahitapUrvasya adiduto dIrgho vidheyaH / punar avyayam, rAtriH, anenAtra rasya luk, pUrvasya cAkArasya dIrghaH, niranubandhare phasyodAharaNamidam / agnI rathenetyAdi tu roH / ahorUpamityatra rorutve kRte rephAbhAvAlugU dIrghau na bhavataH, lugdIrghazcetyekanimittatvAt, anyathA ' sarvebhyo lopo balIyaH ' iti nyAyena paratvAdvA'nena rasya luki dIrghe ca ahA rUpamiti syAt / atra N nyAye lopazabdena lugeva grAhyaH // DhaH SaSThI, tannimitto DhaH taDDaH, tasmin, ' tavargasye 'ti dasya DaH || lugdIrghazcAdiduta ityabhisambadhyate / idaM sUtraM padAnte ' ghuTastRtIya' ityasya, apadAnte tu ' tRtIyastRtIyacaturthe ' ityasya bAdhakam / ato'nvityadhikAra etayoH sUtrayorviSayaM muktvA jJAtavyaH / maha pUjAyAm, mahanaM mAdiH, striyAM ktiH, mahU ti, 'ho dhuT padAnte, ' iti hasya DhaH, ' adhazcaturthAdi 'ti tasya dhaH, mad dhi, ' tavargasye 'ti ya DhaH, anena sUtreNa prathamaDhakArasya lopaH, akArasya dIrghazca / evamagre'pi jJeyam / lihIMk AsvAdane, lihyate sma lIDham, guhauga saMvaraNe, guhyate sma gUDhaM, madhuleDhIti kipi madhuliT, atra uttaraDhakArasya pUrvaDhanimittatvAbhAvAlugna // sahizca vahizca tasya, otU, ca, avarNasya // luk, DhastaDDe ityanuvartete / Sahi marSaNe, sahate iti soDhA, NakatRcau, ' ho ghuT ' haH DhaH, 'adhazcaturthA ' tasya dhaH, prAgvat / vahIM prApaNe, ud vah tAm, ' sijadyatanyAmi 'ti sic pratyayaH, ' vyaJjanAnAmi 'ti vRddhi:, ' dhuT hrasve 'ti sic 1 *
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 63 voDhAm // uda: sthAstambhaH saH || 44|| udaH parayoH sthAstambhoH sasya luk syAt / utthAtA, uttambhitA // tadaH seH svare pAdA| 45 // tadaH parasya seH svare pare luk syAt / sA cetpAdapUraNI ho " " ghuT padAnte adhazcaturthA' dhaH ' tavargasya ' anena lopaH, occa / / udaH paJcamI, sthA ca stambha ca tasya saH SaSThI // lugityanuvartate / ' paJcamyA nirdiSTe parasye 'ti paribhASAlabhyamarthamAha - udaH parayoriti / SThAM gatinivRttau SaH saH / ' nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva: ' iti nyAyena sthA, uttiSThatIti, NakatRcau, ud sthAtA, saluk, stambhU iti sautro dhAtuH uttamnAtIti tRc uttambhitA ud iti sthAstambhavizeSaNasyaiva grahaNam, tena UrdhvaM sthAnamasyeti ut sthAnaH, atra na saluk, udaH sthAnasya vizeSaNatvAt na tu tiSThateH / nanu udasthAdityatra sakAralopApattiH, na ca aDAgamena vyavadhAnamastIti vAcyam, tasya sthAdhAtvaGgatvena ' svAGgamavyavadhAyI 'ti nyAyenAvyavadhAyakatvAditi cenna, ' nirdizyamAnasyaivA''dezAH bhavantI 'ti nyAyena sUtre sakArAdisthAstambhoreva nirdiSTatvenodasthAdityatra tvakArAdisthAzabdasya sattvAnna salopApattiH : / atra sthAzabdasya ghaTitatve'pyAgamasamabhivyAhAre AgamasahitasyaivA'rthavattvAt tadvaditasthAyAH nirarthakatvAt arthavagrahaNaparibhASayAnarthake tatrA'pravRttezca // tadaH paJcamI, seH paSThI, svare, pAdAya iyaM pAdArthA // tadityanena tadAdezabhUtasya sasya grahaNam, anyathA vyaJjanAtparasya seH ' dIrghaGayAbi 'tyanena lug siddha eva / ( paJcamyA nirdiSTe parasye 'ti vartate / tad ityatra 'prakRtivadanukaraNami 'ti nyAyo na pravartate; anyathA tado'nukaraNabhUtasyA'sya prakRtivattvasvIkAre tasmAditi syAt / saiSa dAzarathI rAmaH, ityAdau sas eSaH iti sthite, lopaH, " " " *
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau / [prathamAdhyAyasya syAt / saiSa dAzarathI rAmaH, saiSa rAjA yudhiSThiraH / pAdArtheti kim ? sa eSa bharato rAjA // etadazca vyaJjane'nagnasamAse // 46 // etadastadazca parasya servyaJjane pare luk syAt , aki nasamAse na / eSa datte, sa lAti / anamaJsamAsa iti kim ? eSakaH kRtI, sako -- so ruH' * roryaH ' tasya luk , asandhizca na bhavati, anyathA sa eSa dAzarathI rAma iti syAt , evazcASTavarNAtmakatvalakSaNapAdasya hAniH syAt , ato'nena sUtreNa salopaH sandhizca / sa eSa bharato rAjA ityatra tu rutvayatvalopAsandhInAM pravRttAvapi na pAdahAniriti na prakRtasUtraM tatra pravartate / evaM ' so'haM tathA'pi tave ' tyAdyapi bhAvyam // etadaH paJcamI, ca, vyaJjane, natraH samAsaH, ak ca nasamAsazca, na agnasamAsaH tasmin // ca. zabdena tado'nukarSaH, lugityanuvartate / anagnasamAse ityatra nab prasajyapratiSedhaparaH, na tu paryudAsaparaH, anyathA samAse eva silopaH syAt / prasajyapratiSedhAzrayaNAdeva aki, nasamAse ca na bhavatItyuktam / kutsito'lpo'jJAto vA eSaH eSakaH, evaM sakaH / 'tyAdisarvAdeH svareSvantyAt pUrvo ak' ityanenA'taH pUrvo'k / ' tanmadhyapatitastadhaNena gRhyate' iti nyAyena sAko'pi prApte pratiSedhaH, na eSaH aneSaH / nanu aneSo yAtItyatra naJtatpuruSasya pUrvapadArthaprAdhAnyAdetacchabdAdyarthasya gauNatvAt ' Advera ' ityAdeH pradhAne eva pravRttaratra tadapravRttyA -- dIrghaGayAbi 'ti silopa eva syAditi cenna, nabsamAse uttarapadArthaprAdhAnyasyedameva hi jJApakam , gauNatve'pi vA nabbsamAse uttarapadArthaprAdhAnyaprayuktakAryasya, tasmA 'dAdveraH ' 'taH sau saH' ityAdIni pravartante / tathA ca pratipedhAbhAve'nenaiva silopaH syAdato nasamAsavarjanaM kRtam // vyaJjanAt, paJcamazcAntasthA ca tasyAH, sarvo
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tRtIyapAdaH ] aSacUripariSkArasahitAyAm / yAti, aneSo yAti, aso vAti // vyaJjanAt paJcamAntasthAyAH sarUpe vA // 47 // vyaJjanAt parasya paJcamasyAntasthAyAzca sarUpe varNe pare lug vA syAt / kruJco GDau, kruGau, krujhDau / Adityo devatA'sya AdityaH, aadityyH| sarUpa iti kim ? varNyate // dhuTo dhuTi sve vA // 48 // vyaJjanAtparasya dhuTo dhuTi sve pare lugvA syAt / ziNDhi, ziNDDi / sva iti kim ? taptA, dartA // tRtIyastRtIyacaturthe // 49 // tRtIye caturthe ca pare dhuTastRtIyaH syAt / 'pi dvandvo vibhASayA ekavadbhavatItyekavadbhAvo napuMsakatvaJca prAptamapi sautrtvaannpuNsktvaabhaavH| samAnaM tulyaM rUpaM yasya sarUpaH, tasmin , vA / lugiti vartate / kruzcatIti kruG, Ga ca G ca Dau, kruzco GDau kruGDau, ' padasye 'ti calopaH, 'yujaJca krucco no GaH,' anena sUtreNa tasya lugvA / aditerayamAdityaH, Adityo devatA'sya, 'anidabhyaNApapAde ce 'ti yapratyayaH alopaH, anenaika yalopaH, varNaNa varNakriyAvistAraguNavacaneSu, varNyate, atra paJcamasya Nasya sarUpo yakAro neti Nalugna bhavati // dhuTaH SaSThI, dhuTi, sve, vA // lug, vyaJjanAditi padadvayamanuvartate / ziprUp vizeSaNe, zip dhAtoH paJyamyAM hau pare ' rudhAM svarAditi bhApratyaye 'bhAstyo gi'tyakAralope 'hudhuTaH' iti heH dhikRte 'tRtIyastRtIye 'ti SakArasya DakAre, 'tavargasye 'ti dheH Dhatve, 'mnAM dhuDi 'ti Natve ziNDi iti jAte'nena vA Dasya luk / tRpauca prItau, dRpauca harSamohanayoH, tRpyatIti dRpyatIti, 'NakatRcau' taptA daptA, atra na pakArasya lopaH svaparatvAbhAvAt / / tRtIyaH, tRtIyazca caturthazca tasmin // dhuTa i. tyanuvartate / Tumasjaut zuddhau, masja, vartamAne tiv , ' tudAdeH ' zaH, 'zasya zaSau ' iti sasya ze kRte zakArasyAnena sUtreNAsanno jakAraH / duhIk kSaraNe, zvastanyAM tA, dogdhA 'bhvAderdAderghaH' hasya ghaH,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 simalaghuvRttI [ prathamAdhyAyasya majjati, dogdhA / aghoSe prathamo'ziTaH ||20|| aghoSe pare zivarjasya dhuTaH prathamaH syAt / vAkpUtA / aziTa iti kim ? payassu || virAme vA ||21|| virAmasthasyA'ziTo dhuTaH prathamo vA syAt / vAk, vAg // na sandhiH || 52 // ukto vakSyamANazcaM sa , 'adhazcaturthA' tasya dhaH, 'ghuTastRtIya' iti padAntArtham etaccApadAntArthaM sUtram // aghoSe prathamaH, na ziT aziT tasya // ghuTa ityanuvartate, 'cajaH kagaM ' caH kaH / ' ghuTastRtIyaH ' kasya gakAraH / anena prathamaH kaH / pUyate smeti pUtA, vAcA pUtA vAkpUtA / payamsu, atra na sakArasya prathamaH zi'rUpaghuTtvAt / yadyapi payassvityatra 'zaSase zaSasaM ve 'ti vidhAnAdapi prathamatA na prApnoti, tathApi yotatItyAdau zakArasya cakAre pare prathamatA''pattiH syAditi zivarjanam // virAme, vA // ghuTaH prathamo'ziTa ityeteSAmanuvRttiH / virAme iti vaiSayikI saptamI, tathA ca virAmaviSayasyA'ziTo ghuTa ityarthaH / virAmazvoccAraNAbhAvaH / na ca yatra caitreNa vAgityuccAritaM tadanantarameva maitreNa ghaTa ityuccAritam, tatra virAmo na syAduccAraNAbhAvasyAbhAvAditi vAcyam, varNaviziSTAbhAvasya virAmatvAt, abhAve varNavaiziSTyazca svakarmakoccAraNakartRpuruSoccAritavarNapratiyogi katvam, ardhamAtrAdhikakAlAvyavAyena svakarmakoccAraNakartRpuruSoccAritavarNAvadhikapUrvatvAbhAvavatvametadubhayasambandhena / tathA coktasthale ubhayasambandhena varNaviziSTAbhAvasya sattvAnna virAmatvakSatiH / vaktIti vAcU, 'ghuTastRtIya: ' cajaH kagaM ' virAme vA // na, sandhAnaM sandhiH, virAme ityanuvartate / kAryinimittayoryadA'tizayita sannidhirvivakSyate tadaiva sandhirbhavati / bhAvArthazca padadhAtUpasargasamAsAnAM niyamenaikaprayatnoccAryatvAnnityasamuditatvAcca virAmAbhAvAnnityaM saMhitA bhavati, yathA devena, upaiti paramezvaraH iti / vAkye tu saMhitA vivakSa 6 6 na *
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] . avacUripariSkArasahitAyAm / 67 ndhivirAme na syAt / dadhi atra, tad lunAti // raH padAnte visargastayoH // 53 / / padAntasthasya rasya tayovirAmAghoSayorvisargaH syAt / vRkSaH, khaH, kaH kRtI / padAnta iti kim ? Ite // khyAgi // 54 // padAntasthasya rasya khyAgi pare visarga eva syAt / kaH khyAtaH, namaH khyAtre // ziTyaghoSAt !!55 / / aghoSAtpare ziTi parataH dhInA, virAmavivakSayA na sandhiH, avirAmavivakSayA ca sandhiriti / anirAmastu svArasikArdhamAtrAkAlavyavadhAnenoccAraNam / tato'dhikamAtrAkAlenoccAraNe na sAdhutvama nApi bodha iSyate tjjnyaiH| uktaJca, saMhitaikapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu saH vivakSAmapekSate, iti // 2H SaSThI, padAnte visargaH tayoH saptamI / / tatpadena virAmAghoSayoH parAmarzo virAmaviSaye'ghoSe vA parata ityarthaH / ra ityanena ' niranubandhagrahaNe sAmAnyasya grahaNami 'ti nyAyena roH rephasya ca grahaNam / vRkSa iti, virAmaviSaye rorudAharaNam , sva iti virAmaviSaye rephasyodAharaNam / kaH kRtItyaghoSe pare rorudAharaNam / Irik gatikampanayoH, vartamAne te, atra rephasya padAnte'bhAvAna visargaH / atrA'pya. nvityadhikArAdgIrityAdau dIrgha kRte visargaH, anyathA hi pUrva visarge kRte irurorabhAvAhI? na syAt // khyAgi // ra: padAnte visarga ityanuvartante / cakSik vyaktAyAM vAci, khyAyate sma tapratyayaH, 'cakSo vAcI 'ti khyAgA''dezaH, caSTa iti khyAtA 'NakatRcau, ' tasmai khyAtre / pUrveNaiva siddhe niyamArthamidama', tena jihvAmUlIyo na bhavati, khyAk prakathana ityasya jihvAmUlIyo'pi, sUtre khyAg bhaNanAt // ziTi, aghoSAt / / raH padAnte visarga ityabhisambadhyate / aghoSAditi ziTo vizeSaNam na tu rephasya, aghoSAtparasya padAnte vidyamAnasya rephasyAsambhavAt , ata
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 siddhahemalaghuvRttau . [ prathamAdhyAyasyaH padAntasthasya rasya visarga eva syAt / puruSaH sarukaH, sappiH psAti, vAsaH kSaumam , adbhiH psAtam // vyatyaye lugvA // 56 // ziTaH paro'ghoSa iti vyatyayastasminsati padAntasthasya rasya lugvA syAt / cakSu zcyotati, cakSuzzyotati cakSuH, zcyotati // aroH supi rH||57|| roranyasya rasya supi pare ra eva syAt / gIrSu, dhUrSu, aroriti kim ? payassu // vaahrptyaadyH||58|| aharpatyAdayo yathAyogamakRtavisargAH kRtotvAbhAvAzca vA syuH / arhapatiH, ahaH patiH / evoktamaghoSAt pare ziTIti / tsarau kuzala: ' ko prAderi 'ti kapratyayaH, puruSaH tsaMrukaH, ' caTata ' iti satvaprAptau niyamyate / sarpis psAti, atra 'vesuso'pekSAyAmi'ti Satve prApte niyamyate / vAsaH kSaumam , adbhiH psAtam , atra ' kakhe 'ti 4 ka ( pau na bhavataH / / vyatyaye luga, vA // raH padAnte iti vartate / vyatyayazca vaipUrItyam , tacca ziTaH paro'ghoSa iti / cakSus thyotatItyAdau cakSus, 'so ruH' iti kRtasya roranena lopaH, pakSe tu 'zaSase' iti sasya zaH / pakSe visargaH // na ruH aruH tasya, supi, raH prathamA | ra ityanuvartate, gir su 'raH padAnte' iti visarge prApte'nena rakAra eva bhavati, kaaryaantrvaaghnaarthN| niyAmakamidaM sUtram, 'padAnte iti dIrghaH, 'nAmyantasthe 'ti sasya SaH, evamagre'pi / payassu ityAdau ' so ruH', 'raH padAnte ' 'zaSase zaSasaM vA' payaH su| atra ' so ruH' iti kRte 'nAmyantastheti sUtreNa rakArasyAntasthatvAttatparaH zakAraH kathaM na bhavati, ucyate, 'ra: padAnte ' ityasya nityatvAt 'parAnnityami "ti nyAyena 'nAmyantasthe 'ti bAdhanAt / atra rupratiSedhaH 'niranubandhagrahaNe sAmAnyene ti nyAyaM sUcayati / ra: padAnta ityatra sAmAnyenoktAt razabdAdubhayasya prAptau satyAM hi pratiSedhaH sArthakaH syAt / razabdena dvayoH prAptizcAsya 'nyAyasya sadbhAve eveti //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / gIpatiH, gIH patiH / pracetA rAjan , praceto rAjan // ziTyAdyasya dvitIyo vA // 59 / / prathamasya ziTi pare dvitIyo vA syAt / rUSIram , kSIram / aphsarAH apsarAH // tavargasya zvavargaSTavargAbhyAM yoge caTavau // 60 // tavargasya zacavargAbhyAM SaTavargAbhyAM ca yoge yathAsaGkhyaM cavargaTavargoM syAtAm / taczete, bhavAzete, taccAru vA, aharpatirAdiryeSAnte aharpatyAdayaH / aharpatyAdayo vA bhavantIti kathanAt nipAtaH phalati / ahnAM patiH, ' ro lupyari' iti nasya raH / girAM patiH gIrpatiH, ' padAnte ' iti dIrghaH, ubhayatra visargA'bhAvo nipAtyate / prakRSTaM ceto yasya rAjJo'sau, tasyA''mantraNaM he pracetA rAjan ! -- so ruH ' anena utvAbhAvo vA nipAtyate / ' ro re lugi 'ti dIrghalugau, pakSe ' ghoSavati ' utvam , he praceto rAjan ! / pRthaga sambodhanayoH sataH pracetA ! rAjan ! vA / nipAtanAdeva padAntAdhikAro nivRttaH // bahuvacanamAkRtigaNArtham / AkRtiH sAdRzyam , tatpradhAno gaNaH AkRtigaNaH, athavA''kRti. zabdena jAtirucyate sA yathA nikhilavyaktivyAptA tathA yaH pracurazabdaviSayaM vyApnoti saH jAtisAdRzyAdAkRtigaNaH // ziTi, Adyasya, dvitIyaH, vA // kSIramityatra vargAdibhUtasya kakArasya ziTaparatvAdvA khakAraH / evamapsarA ityAdiSvapi // tavargasya, z ca cavargazca zcavargam , e ca Tavargazca STavargam , zvavarga ca STavarga ca zcavargaSTava, tAbhyAma , yoge, cazca Tazca caTau, tayoH vargoM caTavargoM / / samudAyadvayApekSayA yathAsaGkhyArthaM tRtIyAdvivacanam / atra yogagrahaNAbhAve'varNasyevarNAdinetyeva sahArthatRtIyAyAM zcavargAderapi sthAnitvaM syAt , digyogalakSaNapaJcamyaGgIkAre 'paJcamyA nirdiSTe parasya'ti nyAyena parasyaiva tavargasya syAnna tu pUrvasyeti yogagrahaNam / yogo'tra pUrvataH parato vA tatra parata ityasyodAharaNaM tat zete, yadyapi
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 . siddhahemalaghuvRttI [ prathamAdhyAyasya tajjakAraNa, peSTA, pUSNaH, taTTakAraH, taNNakAreNa, ITTe // sasya zaSau // 11 // sasya zcavargaSTavargAbhyAM yoge yathAsaGkhyaM zaSau syAtAm / cavargeNa-zyotati, vRzcati, SeNa, doSSu / svargeNa-pApakSi / / na zAt // 62 / / zAtparasya tavargasya cavargo na syAt / anAti, praznaH // padAntAhavargAdanAmnagarInavateH // 63 // padAntasthAdRvargAtparasya tavargasyeti kathanAttadekadezasya takArasya cakAro na bhavati, viziSTatavargasamudAyAbhAvAt , tathApi samudAyaikadezasyApi samudAyAtmakatvAdrAmaikadeze dagdhe grAmo dagdha iti pratItivat takArasyApi tavargatvAdyathAsaMkhyaM cavargaH syAdeva / anena takArasya cakAraH tata'zcajaH kagamiti na bhavati, padamAtrAzrayatvena 'cajaH kagami'tyasyAntaraGgatvena * asiddhaM bahiraGgami 'ti nyAyena cavargasyAsiddhatvAt evaM bhavAn zete, nasya bH| tat cAru, tasya cH| evaM tad jakAreNa, dakArasya jakAraH / pUrvato yoge dRSTAntamAha-peSa tA, atra tasya TaH / evamagre'pi, yathAsaGghayamiti, atra sthAnyAdezayoyathAsaGghayaM vijJeyam / na tu nimittakArthiNoH, 'na zAdi 'ti sUtrArambhAt // sasya, zazca Sazca zapau / / zvavargaSTavargAbhyAM yoga ityanuvartate / zyotatItyAdau dhAtorAdibhUtaH sakAro vijJeyaH, nakArajAvanusvArapaJcamau dhuTi dhAtuSu / sakArajaH zakArazca Ti. vargastavargajaH // ityabhiyuktokteH / anena sUtreNa tasya zakAro jAtaH, evaM vRzcatItyatrApi / dos sup , ' soruH' sasya 'zaSase' satvaM ' nAmyantasthA' iti savyavadhAne'pi soH Satvam , dos ghu, anena SaH / aTa paTa gatau, kuTilaM paTasi, pApali, 'gatyarthe yaG', ' sanyaGazce 'ti dvitvam / ' vyaJjanasyAnAderlugi 'ti Talope, 'A guNAvanyAderi'ti vA, 'bahulaM lup' yaGa lopaH, anena SaH / na, zAt // tavargasya cavarga ityanuvartete / azaz bhojane,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 71 nAmnagarInavativarjasya tavargasya sasya ca TavargaSo na syAtAm / SaTtayaM, paNnayAH, SaTsu / anAmnagarInavateriti kim ? SaNNAm , SaNNagarI, SaNNavatiH // Si tavargasya // 64 // padAntasthasya tavargasya Se pare Tavargo na syAt / tIrthakRSoDazaH zAntiH // li lau // 65 // padAvartamAne tiva, krathAdeH bhA anAti / ' tavargasye 'ti sUtreNa yazcavargaH prAptaH so'nena sUtreNa . niSidhyate / pRcchatIti praznaH // padAntAt , Tavargata , nAm ca nagarI ca navatizca, na vidyate nAmnagarInavatiryasmin, tasya // tavargasya, sasya, TavargaH, SaH, netyeteSAmanuvRttiH / nAmiti, AmAdezabhUto nAm gRhyate, 'pratyayApra. tyayayo / pratyayasyaiva grahaNami 'ti nyAyAt / SaT avayavA yasya tat , SaTtayam , 'avayavAttayaT', SaStayama , 'dhuTastRtIyaH' SaD, 'aghoSe' iti usya TaH, atra 'tavargasyeti takArasya Tatve prApte'nena niSedhaH / SaT ca te nayAzca paNnayAH, SaS nayAH, ' dhuTastRtIye ti Sasya DaH, 'tRtIyasya paJcame', SaNa nayA:, 'tavargasyeti sUtreNa nakArasya NatvaM prAptamanena niSidhyate / evaM SaTsvapi bhAvyam / 'saGkhyAnAM rNA 'miti Amo nAm, paSu nAm , 'dhuTastRtIya' 'tRtIyasya paJcame' SaN nAm , atra nAmo varjanAt ' tavargasye 'ti Natvam , evamapre'pi / SaNNAM nagarI SaNNagarI / SaDbhiradhikA. navatiH SaNNavatiH // Si, tavargasya // padAntAt Tavargo netyanuvartante / tIrthaM karotIti tIrthakRt , pabhiradhikA daza, iti SoDaza, SoDazAnAM pUraNaH SoDazaH / atra takArasya TakAre prApte'nena niSedhaH // li, laca laca lau / 'syAdAvasaGghayeya' ityekasya lasya lopaH / lakAradvayoktayAnunAsikAnanunAsikau lau // padAntAt , tavargasyeti cAnuvartate / tat lUnam , anena sUtreNa takArasya niranunAsiko laH / bhavAn , lunAti, atra ca nakArasya sAnunAsiko lakAraH / yadyapi ' Asanna' iti sUtreNa
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 siddhamalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya ntasthasya tavargasya le pare lau syAtAm / tallUnam bhavAllunAti // ityAcArya zrI hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsana laghuvRttau prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH // " niranunAsikasya sthAne niranunAsikasya, sAnunAsikasya sthAne sAnunAsikasya ca lakSya prAptirbhaviSyatIti lAviti dvivacanaM nirarthakaM tathApyanyatrAnunAsikasyApi sthAne'nanunAsiko bhavatIti sUcanArtha dvivacanam, tena aSTan zabde ' vASTanaH syAdau ' iti sUtreNa kArasya sthAne niranunAsikaH AkAro bhavati // // iti prathamAdhyAye tRtIyapAdasyAvacUripariSkAraH samAptaH //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pAdaH ata 'AH syAdau jasbhyAmye // 1 // syAdau jasi bhyAmi ye ca pare'kArasya AH syAt / devAH, AbhyAm , sukhAya / syAdAviti kim ? bANAn jasyatIti kvip-bANajaH // bhisa ataH SaSTho, AH, sirAdiryasya sa tasmin , jas ca bhyAM ca yazca tasmin // devetyasya 'adhAtuvibhaktI'tyanena nAmatve ' nAmnaH prathamaikadvibahAvi 'ti bahvarthavRttadevazabdAjasi jakAralope ' samAnAnAmi 'gata dIrgha bAdhitvA * lugasyAdetyapade 'ityanenAlope prApte'nena sUtreNA''kAraH, tena devA asiti jAtaM tatazca : samAnAnAmi' tyanena dIrghaH yo ruH ' 'ra: padAnte 'devAH / idama bhyAm 'AvaraH' ' anazi 'tyanenedamo'dA''dezaH, anena dIrghazva, AbhyAm / evaM sukhAyetyAdi / atra yasya ' sthAnIvA'varNavidhAvi 'tiparibhASayA syAditvaM bodhyam / jasUc mokSaNe, bANAn jasyatIti bANajaH, kvi , ' aprayogIt ' ' dIrghaGayAbi 'ti silopaH / bANa jas , atrAnena sUtreNa jasparatvAtpUrvasyAkArasyA''kAraH prAptaH, tadvAraNAya syAdigrahaNam / nanu ' pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva grahaNamiti nyAyena syAdigrahaNAbhAve'pi jasAdipratyayasyaiva prAptyA bANaja ityAdau jaspratyayAbhAvAnnA''kAraH prApnoti, tatra jasabhyAMpratyayau syAdAveva vartete nAnyatra, tatsAhacaryAdyapratyayo'pi syAdereva gRhyate, tena' vane sAdhuri ti sAdhvarthe yapratyaye pare'pi na dIrghaH,satyam , tathApyadhikArArthaM syAdAvityuktam / tena zucizabdAt strIliGge GIpratyaye kRte, 'GityaditI'ti sUtreNa naikAraH, DIpratyavasya syAditvAbhAvAt / bhisaH SaSThI, 10
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 siddhahemalaghuvRttI [ prathamAdhyAyasya ais // 2 // Atparasya syAderbhisa ais syAt / devaiH / aiskaraNAdatijarasaiH / idamadaso'kyeva // 3 // idamadasorakyeva sati ais prathamA / ataH syAdAvityetayorabhisambandhaH / ' arthavazAdvibhaktivipariNAma' iti SaSThayantasyAto'tra paJcamyantatvam / deva bhis , anenais , 'aidauditi devaiH / anena bhisaH aiskartavye 'SaSThayA''ntyasye 'ti paribhASAsUtreNa sakArasyaisAdeze prApte 'anekavarNaH sarvasye 'ti paribhASAsUtreNa sarvasya sthAne aisAdezaH / 'edvahusbhosI' tyekAraH prAptaH, taM niravakAzatvAdidaM sUtraM bAdhitvA pravartate / nira. vakAzatvAdidaM sUtraM - niravakAzaM sAvakAzAdvalavadi 'ti nyAyasya jJApakam / yadyapi bhisa aisiti sUtravacanAdapi devairityAdirUpaM siddhyati, tathA'pyatijarasairityAdi na siddhayedityAha-aiskaraNAditi / jarAmatikrAntAni yAni kulAnIti vigrahe 'klIbe' hrasvaH, atijara bhis , atrAnena sUtreNais , ' ekadezavikRtamananyavadi 'ti nyAyAta 'jarAyAH jarasve 'ti jarazabdasya jarasAdezaH, tathA cAtijasairiti rUpam / esvidhAne tvatijaraserityaniSTaM rUpaM syAt / idameva aisvidhAnaM 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasye 'ti nyAyasyAnityatAM jJApayati, anyathA'kArAjjAyamAnasyaiso'kAravinAze'nimittatvena jarasAdezAbhAvena bhisa esvidhAnAdevAtijarairiti rUpasiddhAvas vidhAnaM vyartha syAditi / pANinIyAstu atijarityevecchanti / / idaM ca adas ca tasya, aki, ena / ataH misa ais ityanuvartante / kutsitairalpairajJAtairvA ebhiramIbhirvA imakai amukaiH / idaMzabdAt 'tyAdisarvoderi 'ti sUtreNAki, idakamiti jAte ' AdveraH ' ' lugasyA' idaka bhis , anena niyamasUtreNa ais , ' do maH syAdAvi 'ti dasya makAre imakaiH, evaM amukaiH, bhisa aisityanenaiva siddhe idamadasorakyeva aisAdezAryamiMda sUtram , tena idaMzabdAt bhisyanagiti idaka bhis, evaM amukaiH, milatena idaMzabdA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 75 Atparasya bhisa ais syAt / imakaiH, amukaiH / akyeveti kim ? ebhiH, amIbhiH // eDahusbhosi // 4 // bahvarthe syAdau sAdau bhAdAvosi ca pare ata etsyAt / eSu, ebhiH, devayoH // TAGaso. rinasyau // 5 // AtparayoSTAGasoryathAsaGkhayaM inasyau syAtAm / tena, yasya // GasyoryAtau // 6 // Atparasya aeNrDasezca yathAidamo'kAre kRte a bhisiti jAte bhisa ais na bhavati, kintu ' eTUhusbhosI'tyetvam , ebhiH, idamadasa evA'ki -- bhisa ais ' na tvanyazabdebhya ityaniSTAvadhAraNavyAvRttaye evakAraH, anyathA takaiH vizvakairiyAderasiddhiprasaGgAt / et, s ca bh ca sbhau, bahuSu sbhau, bahusbhau ca os ca tasmin // ata itynuvrtte| bahuzabdo'tra na vaipulyavAcI, kintu tritvAdiparArdhAdyantasaGkhathAvyApakadharmavizeSAvacchinaparaH, ata / bahvarthaviSaya ityuktam / kathaM tarhi dArA iti, avayavabahatvasyAvayavinyAropAt / na caikasminnapi vRkSe tathaiva bahuvacanApattiriti vAcyam, tatrA''rope pramANAbhAvAt / dArAdau tu nityabahuvacanAntatvagrAhakakozAdevRddhavyavahArasya ca pramANatvena vaiSamyAt / deva os , anenaikAraH / edaito'yAya' devayoH // TA ca Gas ca TAGasau tayoH, inazca syazca insyau| ata ityanuvartate, yathAsaGkhyanyAyazca / tad TA, yad Das -- AvaraH ' ' lugasyAdetyapade anena sUtreNenasyA''dezau yathAkramam / ta ina, ' avarNasyeti guNaH / / Dezca Gasizca tayoH, yazca AJca yAtau // anuvRttiH pUrvavat / deva De, anena sUtreNa : yAdezaH / ata AH syAdAvi'tyanenAkArasyA''kAraH, devAya / nanu ' ata AH syAdAvi 'ti sUtraM kathamatra pravartate, myAdau yasya pAThAbhAvena syAditvAbhAvAt , maivam , ' sthAnIvAvarNavidhAvi ' ti sUtreNa yAdezasya syAditvAt / sannipAtaparibhASA'pi nAtra pravartate, tasyA anityatvAt / deva Gasi, anena sUtreNAdAdezaH
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 siddhahemalaghuvRttI [ prathamAdhyAyasya saGkhayaM ya Acca syAtAm / devAya, devAt // sarvAdeH smaismAto // 7 // sarvAderadantasya sambandhinorDeDasyoryathAsaGghayaM smaismAtI syAtAm / sarvasmai, sarvasmAt / sarva, vizva, ubha, ubhayaT , anya, 'samAnAnAM' / nanvadityeva vidhIyatAm , dIpeNa ca devAdityAdirUpasiddheH / na cAdvidhAne ' lugasyAdetyapade' ityanenAkAralope'niSTaM rUpaM prasajyeteti vAcyam , tathA sati t ityeva kuryAt , tathA'kRtvA atkaraNAttatsUtrasyApravRttiriti kalpanAditi cenna, atijarasAditirUpasiddhyarthaM tathokteH // sarva Adiryasya saH sarvAdistasya, smai ca smAcca smaismAtau // ata:, DeGasyoriti cAnuvartate / nanu sarva Adiryasyeti vigrahe yasya samudAyasyAdau sarvazabdo vidyate sa samudAyaH sarvAdirucyate, evaJca sati sarvazabdasya sAditvaM na syAditi cenna, tadguNasaMvijJAnabahuvrIherAzrayaNAttasyAnyapadArthasya guNA upasarjanAni vRttighaTakapadArthA iti yAvat , saMvijJAyante kriyAnvayitvena yatra sa bahuvrIhistadguNasaMvijJAnabahuvrIhirityarthaH / tathA caikakriyAnvayitvana vRttighaTakapadArtha viziSTAnyapadArthavAcakatvaM tadguNasaMvijJAnabahuvrIhitvama , yathA lambakarNamAnayetyanAnyapadArthasyA''nayanakriyAyAmanvaye vRttighaTakapadArthasya zrotrasyApi tasyAmanvayo'nubhavasiddha ityayaM tadguNasaMvijJAnabahuvrIhiH / prakRte samudAyarUpAnyapadArthAnvayini sarvazabdasyApyanvaya iti tadguNasaMvijJAnam / syAdInAM nAmno bhAvAnnAmnAmAkSepe tasya sarvAdevizeSaNatve 'vizeSaNamanta' iti paribhApayA tadantavidhAvadantaM yatsarvAdyantaM nAma tatsambandhina ityartho vijJeyo'nyathA 'na sarvAderi 'ti dvandve sarvAdiniSedho vyarthaH syAt / 'grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiri 'ti nyAyasyApyapravRtteH, tena paramasarvasmai ityaadisiddhiH| na ca sarvasmai iti na sitveta, sarvAyattatvAbhAvAditi vAcyam / 'Adyantavadekasminniti nyAyena tasyApi sarvAdya
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm 77 anyatara, itara, Datara, Datama, tva, tvat , nema, samasimau sarvArthI, pUrvAparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAm , svamajJAtidhanAkhyAyAm , antaraM bahiyogopasaMvyAnayorapuri, tyad , tad, yad, adas, ntatvAt / nanu sarvazabdasya buddhisthAnekArthavAcitvena bahuvacanameva syAnaikavacanamiti cenna, buddhisthAnekasaGkhyAkAvayavA''rabdhasamudAye sarvazabdasya zaktatvena yadAnudbhUtAvayavaH samudAyastadaikavacanaM bhavatyeva, yathA sarvo. loka iti / tAhaksamudAyadvitvAdivivakSAyAM dvivcnaadi| udbhUtAvayavabhedavivakSAyAM tu bahuvacanameva sarve ghaTA iti / atra ubhadvizabdayoH svArthikapratyayadvitvaviSayayoH smeprabhRtayo na syuH, tayogaNapAThastu hetvarthaprayoge ' sarvAdeH sarvA' iti sarvavibhaktyarthaH / evaM yuSmadbhavatvasmadAmapi / DataraDatamau pratyayau, kevalayostayoH prayogAsambhavAt prakRtyAkSepeNa yasmAcchabdAdimau pratyayau sambhavataH tadAdizabdA DataraDatamAntA iha DataraDatamazabdAbhyAM gRhyante, 'pratyayaH prakRtyAderi 'ti paribhASAsUtrAt / tathA DataragrahaNenaiva siddhe'nyataragrahaNaM itamapratyayAntasyAnyazabdasya sarvAditvanivRttyarthama / anye svAhuH nAyaM DatarapratyayAnto'nyatarazabdaH, kintvavyutpanna eva tarottarapadastarabanto vA, tanmate DatamAntasyApyanyazabdasya sarvAditvam, DataraDatamayoH pRthagupAdAnamatrA'nyasvArthikapratyayAntAnAmagrahaNArtham // pUrvAparAvareti svAbhidheyApekSA'vadhiniyamalakSaNavyavasthAvAcInyetAni sarvAdInItyarthaH / avadhyaMze nityasAkAMkSaM yadrupaM tadrUpAvacchinnavAcakatvaM vyavasthAvAcakatvam , yaddharmAvacchinnajJAnottaramavadhivizeSaviSayiNI jijJAmA niyamenodeti taddharmAvacchinnavAcakatvamiti yAvat / svazabda AtmA''mIyajJAtidhanArthavRttiH, jJAtidhanArthavRttau tu na tasya sarvAdityam / ' antaramavakAzAvadhiparidhAnAntarddhibhedatAdarthe chidrAtmIyavinAbahiravasaramadhyentarAtmani ce 'ti kozAdantarazabdo nAnArtha
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 siddhahemalaghuvRttau prathamAdhyAyasya idam , etad, eka, dvi, yuSmad , asmad, bhavatu, kim ityasaMjJAyAM sarvAdiH // 2 smin // 8 // sarvAderadantasya De: smin syAt / sarvasmin // jasa iH // 9 // sarvAderadantasya jasa iH syAt / statra bahiyoge upasaMvyAne cArthe eva tasya sarvAditvam / bahirityanAvRto dezo bAhyazcocyate, tatrAdhe'ntare'ntarA vA gRhAH nagarabAhyA. zvANDAlAdigRhA ityarthaH / dvitIye ca nagarAbhyantaragRhA ityarthaH / upasaMvyAne'rthe yathA, antarasmai paTAya, paTacatuSTaye tRtIyAya caturthAya vetyrthH| zATakAnAM traye zarIrasaMyuktasya tRtIyasya, catuSTaye tu caturthasya bahiyogAbhAvAdupasaMvyAnagrahaNam / satyapi bahiyoge purIviSayatAyAM na sarvAditvam , yathA'ntarAyAM puri / tyadtadzabdo puurvoktpraamrshko| yacchabda uddezyaparAmarzakaH / etadidamau pratyakSopasthite / adas vyvhite| eko'nyArthe pradhAne ca prathame kevale tathA sAdhAraNe samAne'lpe saGkhyAyAzca prayujyate / dvizabdo dvitvaviziSTe / sambodhanaikaviSayo yuSmadarthaH, asmacchabdastUccArayitrarthaH / bhavatuzabdaH sali. GgasambodhanavyabhicArI ca / kiMzabdaH prazne AkSepe ca / sarve cAmI prAdhAnyenopasthiti viSayaprasiddhasvIyasarvArthavAcakA yadA bhavanti tadeva sarvAdayo bhavanti / prAdhAnyenopasthitiviSayeti nishaadupsrjnvyaavRttiH| atra upasarjanatvaJca sarvAdiviziSTatvam , vaiziSTyaJca svAntaparyAptazaktinirUpakArthaniSThavizeSyatAnirUpitopasthitIyaprakAratAprayojakatvasambandhena, ata eva sarveSAM putraH parasmaipadaM atibhavakAna, sarvasmin zayaH ityAdau sAm smAyAdayaH siddhyanti / tena * sarvo nAma kazcittasmai sarvAya dehItyatra na sarvAdeH sarvAditvam / sarvAderiti SaSThInirdezena tatsambandhivijJAnAt priyAH sarve yasya tasmai priya. sarvAyetyAdau na smAyAdayaH / / 2H SaSTI, smin prthmaa| ataH, sarvAderiti padadvayamanuvartate / arthaH pUrvavajjJeyaH / / jasaH SaSThI, i: prathamA /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH avacUripariSkArasahitAyAm / 79 sarve // nemArddhaprathamacaramatayAyAlpakatipayasya vA // 10 // nemAdIni nAmAni tayAyau pratyayau teSAmadantAnAM jasa irvA syAt / neme, nemAH / arddha, arddhaaH| prathame, prthmaaH| carame, caramAH / dvitaye, dvitayAH / traye, trayAH / alpe, alpAH / katipaye, katipayAH / / dvandve vA // 11 // dvandvasamAsasthasyAdantasya sarvAderjasa irvA syAt / pUrvottare, pUrvottarAH // na sarvAdiH // 12 / / dvandve anuvRttiH pUrvavat / ayamAdezaH 'SaSThyAntyasye 'ti jasaH sakArasya prApto'pi 'pratyayasye 'ti sUtreNa sarvasya jaso bhavati // nemazca ardhazca prathamazca caramazca tayazca ayazca alpazca katipayazca tasya, vA // ataH jasa iH ityeteSAmanuvRttiH / sUtre tayAyau pratyayau grAhyau, kevalayostayoH prayogAsambhavAttadantasya nAmno grahaNam / tayapratyayasAhacaryAdayapratyayo'pi taddhito grAhyaH / nemasya jaso nityamitve prApta itareSAzcAprApne vikalpyate / dvau avayavau yeSAnte dvitaye ' avayavAttayaT' trayo'vayavA yeSAnte traye trayAH, 'dvitribhyAmayaDve 'tyayaTpratyayaH / ayi, vayi payi gatau / katipayaMte iti katipayAH, 'lihAdibhyo ac / ' vyavasthitavibhASA''zrayaNAdardAdInAmapi saMjJAyA irAdirna bhavati / vyavasthitaM maryAdAnatikrAntaM prayogajAtaM vizeSeNa bhASata iti vyavasthitavibhASA / / dvandve, vA / / ataH, sarvAdeH, jasaH irityanu vatante |puurve cottare ca pUrvottare / uttareNa pratiSedhe prApte pratiprasavArtho yogH|| na, sarvAdiH // sarvAderiti vibhaktivipariNAmenA'nuvartate, dvandve iti ca / pUrvazvAparaJca pUrvAparaM tasmai, uyaH, pUrvasya ca AH / dvayormadhye prakRSTA: ke iti ktre| bahUnAM madhye prakRSTAH ke iti katamAH / katare ca katame ca katarakatamAH, tepAma ' hamvApazca' nAma / kutsitAalpA ajJAtA vA ktrktmkaaH| atra sarvAditvaniSedhAdapratyayA'bhAve svArthike kap pratyaye sati svArthikapratyayAntasya sarvAdAva
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya sarvAdiH sarvAdirna syAt / pUrvAparAya, pUrvAparAt, pUrvApare / katarakatamakAH // tRtIyAntAt pUrvAvaraM yoge // 13 // tRtIyAtAtparau pUrvAvarau yoge sambandhe sati sarvAdI na syAtAm / mAsena pUrvAya, mAsapUrvAya dinenAvarAya, dinAvarAya / dinenAvarAH dinAvarAH / tRtIyAntAditi kim ? pUrvasmai mAsena || tIyaM GitkArye vA // 14 // tIyAntaM nAma DeGasiGasaGInAM kArye sarvAdirvA syAt / dvitIyasmai, dvitIyAya / dvitIyasyai, dvitIyAyai / GitkArya iti kim ? dvitIya 80 1 grahaNAt 'dvandve ve 'ti jasa i rna bhavati / sarvAdau svArthikapratyayAntAgrahaNaM DataraDatamagrahaNena jJApitam, tau hi prakRterante bhavataH, tayoreva grahaNAt prakRtyantarbhAvipratyayAntarAnupAdAnAzca na tadantasya sarvAdigaNapraviSTatvam / akpratyayastvantyavarNapUrva bhAvitvena tatpratyaye sati sarvAdivihitaM kAryaM bhavatyeva yathA sarvake ityAdi / tRtIyA ante yasya tasmAt pUrvazvAvarazca pUrvAvaram, yoge // na sarvAdiriti samba dhyate / yogaH tRtIyAsamAsena tRtIyAsamAsArthavAkyena ca grAhyaH / bhAsapUrvAyetyAdau ' UnArthe 'ti samAsaH, ' aikArthya ' iti vibhaktelup tasyAH 'sthAnIvAvarNavidhAvi 'ti sUtreNa tRtIyAntatvaM vijJeyam / tRtIyAyA atra lupi satyAM ' lupyayvRllenaditi sUtre luptapratyayanimittaka sarvakAryapratiSedhe'pi ' pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kAryaM vijJAyata' iti nyAyena luptapratyayAntanirdiSTamatra sarvAditvaniSedhalakSaNaM kArya bhavatyeva / tIyam, GitAM kAryaM tasmin vA // sarvAdirityanuvartate / 1 ' pratyayagrahaNe tadantagrahaNamiti nyAyena tIyapadena tIyAntaM grAhyam / so'pi tIyapratyayaH arthavAneva grAhyaH / vA'nyasmin kArye, tena 'tyAdisarvAderityakuma bhavati kintu kappratyayAntaH syAtatra cA'sarvAditvAt smAyAdayo na bhavanti, sarvAdau svArthikapratyayAntA'grahaNAt / tena dvitIyakAyetyAdi rUpam / vaitikathanAt neti " "
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm ra " kAya || avarNasyAmaH sAm || 15 || avarNAntasya sarvAderAmaH sAm syAt / sarveSAm, vizvAsAm // navabhyaH pUrvebhya ismA - sminvA // 16 // pUrvAdibhyo navabhyo ye ismAtsmino yathAsthAnamuktAste vA syuH / pUrve, pUrvAH / pUrvasmAt pUrvAt / pUrvasmin, pUrve; ityAdi, navabhya iti kim ? tye // Apo DitAM yaiyAsyAsyAm // 17 // Avantasya vitAm DeGasiGasDInAM yathAnivRttam // arthavagrahaNenAnarthakasya grahaNamiti nyAyAt tena paTujAtIyAyAtra na bhavati, jAtIyar pratyayatvAt / dvayoH pUraNo dvitIyaH 'dvestIyaH' iti tIyapratyayaH, GitkArya ityuktestatraiva sarvAditvaM avarNasya, AmaH SaSThI, sAm prathamA || sarvAderiti vartate / 'vizeSaNamanta ' iti paribhASA'pi vartate / sarva Am, anena sAmU, 'edbahubhosI 'tyatvam, sannipAtalakSaNanyAyasyAnityatvAt / nAmyantastheta patvaMm / sarvAderityatra sambandhe SaSThyA sarvAdisambandhina evAmaH sAmo vidhAnAt sarvAdegauNatve sAmna pravartate // navabhyaH pUrvebhyaH paJcamI, icca smAcca smin cesmAtsmin vA // nanu navabhya ityatraidbahusbhosI ti kathametvaM na, ucyate, svAdividhau nalopasyAsatvAt, NaSamasatparamityasadadhikArAt / pUrvebhya iti bahuvacanaM pUrvAdizabdagrahaNArtham, tyad 'AdveraH ' ' lugasyA ' ' jasa i: ' ' avarNasya' etvam / asya pUrvAdinavazabdabarhibhUtatvAnna vikalpata iH tye // ApaH SaSThI, it yeSAM teSAm, yaica yAsUca yAsUca yAm ca // sAmarthyAnnAmno lAbha:, tasya Apa iti vizeSaNam / ' vizeSaNamanta ' iti tadantavidhiH / tathA cAbantanAmasambandhinAmityarthastena bahukhAya puruSAyetyAdau DevibhakterAbantanAmasambandhitvAbhAvAnna yAyA''dezaH / AvantAtpareSAmityuktau tvatra yAyAdezaprasaGgaH, sImanzabdAt strItve ' tAbhyAM vAssy Didi 'tyanena DApyapi GidvacaneSu yAyAdayo ( yai + ADhayo yAy +yAdayo) bhavanti " 11
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 siddhahemalaghuvRttau . [prathamAdhyAyasya saGkhyaM yaiyAsyAsyAmaH syuH / khaTAya, khaTAyAH, khaTAyAH, khaTAyAm // sarvAderDaspUrvAH // 18 // sarvAderAbantasya jitAm yaiyAsyAsyAmaste DaspUrvAH syuH / sarvasyai, sarvasyAH, sarvasyAH, sarvasyAm // Tausyet // 19 // Abantasya TausoH parayorekAraH syAt / bahurAjayA, bahurAjayoH // autA // 20 // Abantasya autA sahaikAraH syAt / mAle staH pazya vA // iduto'srarIdUt // 21 // strairanyasyedantasyodantasya ca autA saha yathAsaGkhyamIdUtau 'ekAnubandhagrahaNe na dyanubandhakasye 'ti nyAyasyAnityatvenApravRtteH / sarvAdeH SaSThI, Das pUrvo yebhyaste // Apo GitAmiti saMpUrNa sUtra. manuvartate / sarvA De, ityatra''po DintAmiti sUtreNa yAyAdezaH, anena ca DaspUrvaH, sarvA Das ya iti jAte Dalope 'DityantyasvarAderi'tyane. nA''kAralope sarvasyai iti siddhyati, evamapre'pi / asyai, asyAH asyAmityatra idamzabdasya makArasya 'AdbaraH' ityatve kRte 'lugasyA' ityakAralope 'At' ityApi, ' Apo GitAmiti yaiprabhRtyAdeze kRte paratvAdanagityAdeze'nena DaspUrvatve . DiyantyetyakAralope, asyai ityAdirUpasiddhiH / TAzca osca tasmin , edityanuvartate / bahavo rAjAno yasyAH sA bahurAjA tayA / anena sUtreNa TApare AbantasyaikAraH, // autA tRtIyA // Apa edityanuvartate / / atrArthavazAdAbantasyeti dvidhA bhAvyam , tenAvantasya sambandhinautA sahAbantasyaiva sthAne ekAraH syAdityarthaH / atrauditi prathamAdvitIyAdvivacanasya grahaNamavizeSAt / ata evodAharaNe prathamAdvivacanApekSayA sta iti dvitIyAdvivacanApekSayA pazyeti kriyApadadvayamupanyastam / / icca ucca idut tasya na striH astriH tasya, Icca Ucca IdUt // autA ityanuvartate / atra trivarjanAdiduta iti SaSThI na tatsambandhinI, biyamatikrAntau yau narau tAvatitriyo, ' gozcAnte ' ' striyA' itIya / nanu
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 83 syAtAm / munI, sAdhU / astreriti kim ? atistriyau narau / / jasyedot / / 22 // idudantayorjasi pare yathAsaGkhyamedotau syAtAm / munayaH, sAdhavaH // Dityaditi // 23 // aditi Giti syAdau pare idudantayoryathAsaGkhyamedotau syAtAm / atistraye sAdhave, atistreH sAdhorAgataM svaM vaa| aditIti kim ? buddhyAH, dhenvAH / syAdAvityeva ! zucI strI // TaH puMsi nA // 24 // idudantAtparasyAH kimarthamatra nivarjanam, paratvAt 'striyA' ityanena iyAdeze'nena sUtreNedAdezasyAprApteH, ucyate, nirarthakaM hyastrigrahaNaM pareNApIyAdezenedUtkArya na bAdhyata iti jJApayati, tenAtistrayaH puruSAH, ityAdi siddham / atra vakSyamANasUtreNa jasyedAdezaH // jasi saptamI, eca occa edot // iduta ityanuvartate // Giti, it anubandho yasya sa, na dit adit tasmin // idutaH, edoditi padadvayamabhisambadhyate / niyamatikrAnto yaH so'tistriH tasmai, ' gozcAnte ' / dhIyate'syAH paya iti dhenuH / buddhyAH dhenvA ityAdau Gasi dAsbhavati, sa ca dit , nanvedotAvantaraGgAvikArokAramAtrApekSatvAt , dAyAdyAdezo bahiraGgaH strItvaviziSTekArokArApekSatvAt , tathA ca 'antaraGga bahiraGgAditi nyAyenAntaraGgakAryameva prathamaM syAt , tatazca na dAyAdayaH ikArokArAbhAvAt / na ca sthAnivatvaM varNavidhitvAt , na cAyamavarNavidhiH, idudantAdAdezavidhAnAditi vAcyam , apradhAne'pi varNavi. dhipratiSedhAditi cenna, anavakAzatvena pUrva dAyAdyAdezasya pravRtteH punavAditIti pratiSedhAt / na ca dAyAdyAdeze sati pazcAnnedotI bhavataH 'sannipAta' lakSaNanyAyAditi vAcyam yatvasyApyabhAvaprasaMgAttasmAdaditIti pratiSedho varNavidhAvayaM nyAyo nopatiSThata iti jJApanArthaH / tena ca dAyAdyAdeze kRte edotau na bhavato yatvantu bhavatIti, zuceH strItve DIpratyaye sati tasya syAditvAbhAvAndotau bhavataH // 8H SaSThI,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttI [ prathamAdhyAyasya puMviSayAyASTAyA nA syAt / atistriNA, amunaa| puMsIti kim ? buddhyA // DiDauM / / 25 // idudantAtparo DiauMH syAt / munau, dhenau / aditItyeva ? buddhyAm // kevalasakhipaterauH // 26 // kevalasakhipatibhyAmidantAbhyAM paro DirauH syAt / sakhyau, patyau / ita ityeva ? sakhAyamicchati, patimicchati, sakhyi, patyi / kevaleti kim ? priyasakhau, narapatau // na nAgdeit // 27 // kevalasakhipuMsi, nA prathamA / iduta itynuvrtte| strImatikrAnto yaH so'tistriH tena, anena To nA, raghuvarNeti Natvam / adasTA 'AdveraH' 'lugasyA' 'mo'varNasyeti' dakArasya makAraH, 'prAginAt ' pUrvamutvaM pazcAdanena nAbhAvaH, amunA kulenetyatra tUtve kRte pazcAt 'anAm svare nonta' iti bhavati / DiH prathamA, Dau prathamA // iduto'ditIti padadvayamabhisambadhyate / Ge viti kRte paJcamyekavacanasya bhrAntiH syAdato DirDAvityuktam DakAro'ntyasvarAdiloprArthaH / buddhyAmiti, naca dAm vidhAnasAmarthyAdevA'tra Dorna bhavati, kimaditIti vAcyama, tasya 'DityaditI 'tyetvaniSedhakatvena caritArthatvAt DopravRttirbhavedeva, / / sakhizca patizca sakhipatiH kevalazcAsau sakhipatizca tasmAt , auH, ito Dirityanuvartate / sakhi Gi, anena sUtreNa au, ivarNAderiti yatvam , evaM patyAvapi / sakhizabdasyadantatvAvyabhicArAdita iti vizeSaNaM kimarthamityatrA''heta ityeveti / sakhAyayamicchati sakhIyati sakhIyatItivyutpattau kvipi yalope sakhIriti bhavati, atra DerautvavAraNAyeta ityuktam / atra ' yo'nekasvarasye 'ti yatve sakhyIti rUpam / priyaH sakhA yasya tasmin / narANAM patistasmin , atra kevalapadopAdAnAt 'grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiriti nyAyo'nitya iti jJAyate / tannyAyasya pravRttau hi sUtre kevalapadAbhAve'pi priyasakhAvityAdA vautvaniSedhaH siddhyatyeveti kevalazabdo vyarthaH syAt // na, Giti
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / pate ryaSTAyA nA' 'Giti pare e'ccoktaH sa na syAt / sakhyA, patyA sakhye, patye sakhyuH, patyuH, AgataM svaM vaa| sakhyau, ptyau| Giditi kim ? patayaH // striyAH DitAM vA daidAsadAsadAm // 28 // strIliGgAdidudantAtpareSAM DitAM DeGasiGasGInAM yathAsaGkhyaM daidAs dAsdAmo vA syuH / buddhyai, buddhaye / buddhyAH, buddheH Agatam svam vA / buddhyAm , buddhau / dhenvai, dhenave / dhenvAH, dhenoH| dhenvAm , dhenau / priyabuddhye, priyabuddhaye, puMse striyai vA // strIdUtaH // 29 // et Didet, nA ca Didecca nADidet // kevalasakhipaterityanuvarttate / sakhyA patyA ityatra TAyA nAniSedhaH / sakhye patye ityatra upare ivarNasyaitvaniSedhaH / sarvatra ' yo'nekasvarasye 'ti yatvam / sakhyuH patyurivarNAderyatve kRte sati -- khitikhItI ya ur , ' sakhyau patyAvityatraurItyAdeze kRte GityaditIti prApnoti, na tu pUrvama , yatastadvAdhako Diau~H / tato'pi kevalasakhi patItyautvaM tata 'stadAdezAstadvadbhavantI 'ti nyAyAt syAditve satyetvaM prAptamanena niSiddham / striyAH paJcamI, GitAM SaSThI, vA, daizca dAs ca dAs ca dAm ca / / iduta itynuvrtte| kevalasakhipateriti nAnuvartate, patyurneti nirdezAttathAca vizeSyatayA''kSepalabdhasya nAmna eva grahaNamataH sAmAnyenoktamidudantAtpareSAmiti, idudantAnAmnaH pareSAmityarthaH / pareSAmityu. ktatvAt tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA GitAM grahaNam / buddhyai iti ( dAyAdeze kRte, buddhaye iti tu 'GityaditI 'tyetve, ayAdeze ca siddhyati / evaM buddhyA ityaadypi| priyA buddhiryasya yasyA vA, priyabuddhistasmai tasyai veti samAnameva rUpaM samAsArthasya puruSAdau vRttAvapi taddhaTakabuddhyAdizabdAnAM strItvAdvA dAyAdayaH / Icca Ucca IdUt, striyAH IdUt strIdUt tasmAt // GitAM daidaasdaasdaamitynuvrtete| nada, gaurAditvAt DIH, 'asya GayAM luk / kurorapatyaM strI, 'dunAdI'tyAdinA vyastasya -- kuroryo 'ti lupi ' uto'prANinazce ' tyUGi kurUH
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya nityastrIliGgAdIdUdantAcca pareSAM syAderDitAM yathAsaGkhyaM daidAsdAsdAmaH syuH / nadyai, nadyAH, nadyAH, nadyAm / kuvai, kurvAH, kurvAH, kurvAm / atilakSmyai puMse striya vaa| strIti kim ? grAmaNye, khalapve puMse striyai // veyuvo'striyAH // 30 // iyuvsthAninau yau strIdUtau tadantAt strIvarjAtpareSAM syAderDitAM yathAsaGkhyaM daidAsdAsdAmo vA tasyai ku. / lakSyate puNyakarmAnayeti lakSmIH, lakSmImatikrAnto'tikrAntA vAsAvatilakSmIH, tasmai tasyai vA / arthAntarasaGghamAtpUrva liGgabodhake vRttighaTakazabde vartamAnaM nityatrItvamAdAya tasya vRttAvarthAntarasaGkamAt stryAkhkhAbhAve'piA dAmAdayo bhavanti / grAmaM nayatIti prAmaNIH / khalaM punAtIti khalapUH tasmai tasyai vA / striyA ityanuvartamAne punaH strIgrahaNaM nityastrIviSayArtham , teneha na bhavati, kriyAzabdatvena trili. GgatvAt ,nityastrItvaJca pravRttinimittaikye liGgAntaraviziSTArthAnabhidhAyakatvam , yatpravRttinimittaM strItvasyAnvayitAvacchedakaM strItvetaraliGgasyAnvayitAvacchedakaJca bhavati tadrUpaviziSTArthAnabhidhAyakatvamityarthaH, arthAt strItvAnvayitAvacchedakaM strItvetaraliGgAnvayitAnavacchedakaJca yatpravRttinimittaM tAdRzapravRttinimittaviziSTArthAbhidhAyakatvamiti bhAvaH, kumArImicchati kumArIyati, kumArIyatIti kumArI tasmai tasyai vA kumAryai / asya liGgAntaraviziSTArthAbhidhAyakatvAnnityatrItvAbhAve prasakte tadvAraNAya pravRttinimittaikye ityuktam ,prakRtibhUtakumArIzabdasya nityatrItvAt , vRttAvapi vizeSaNatayA nityatrIliGgarUpArthabodhakatvena ca dAyAdayo bhavantIti / grAmaNyAdizabdAstu na nityatrIviSayAH, grAmanayanakartRtvalakSaNapravRttinimittasya strItvAnvayitAvacchedakatvAt strItve. taraliGgAnvayitAvacchedakatvAcca / padAntaraM vinA'pi striyAM vartamAnatvaM nityatrItvamityapi lakSaNam / vA, iy ca uv ca iyuva tasmAt , na strI astrI tasyAH paJcamI // strIdUtaH GitAM daidAsadAsadAmityanuvartate / iyuvaH iti strIdUto vizeSaNam , tena iyuvasthAninau yo strIdUtAviti
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / , 1 syuH / zriyai, zriye / zriyAH zriyaH 2 / zriyAm, zriyi / atizriyai, atizriye, puMse striyai vA / bhruvai, bhruve / bhruvAH, bhruvaH / bhruvAH, bhruvaH bhruvAm, bhruvi / atibhruvai, atibhruve, puMse striyai vA / iyuva iti kim ? Adhyai / astriyA iti kim ? striyai // Amo nAmvA // // 31 // iyubo sthAnibhyAM strIdUdantAbhyAM parasya Amo nAm vA syAt, na tu striyAH / zrINAm, zriyAm / bhrUNAm, bhruvAm | 1 87 / , labhyate zrig sevAyAma, zrayati puNyakarmmANamiti zrIH, 'didyudadube 'ti zrInipAtaH zrIDe ityAdau ' saMyogAdi 'ti iyo yogyevarNasadbhAvenAnena sUtreNa vikalpato daikRte iyAdeze ca zriyai, pakSe kevalamiyAdeze zriye, iti rUpadvayam / samAsArthasya puMstve vA sUtramidaM pravartate iti matvA''ha - atizriyai atizriye puMse striyai veti / zriyamatikrAnto'tikrAntA vA'sAvatizrI stasme tasyai vA / bhruvamatikrAnto'tikrAntA vA'sAvityatibhrUH tasmai tasyai vA ' bhraranorityuv / dhyai cintAyAm, AdhyAyatItyevaMzIlA AdhIH, nityastrIliGgo'yaM zabdaH padAntaraM vinA'pi striyAM vartamAnatvaM strItvamiti lakSaNAzrayaNAt / 'didyudadriH ' kvi, atrekArasyeyusthAnitvAbhAvAt 'strIdUta' iti dai, 'kivRtteri 'ti yatvam, yadyapyasAvIkAraH iyasthAnyeva tatprAptau kvivvRtteri 'ti yatvasya bhAvAt, tathA ceyuvasthAnatvAdvA dAyAdayaH prasajyante, tathApi bAdhakAviSayayoriyuvoH sthAninorgrahaNAnna vA dAyAdayaH | astriyA iti nirdezAt parAdapi iyuvyatvAdikAryAtprAgeva strIdAzritaM kAryaM bhavati tena striyai strINAM bhrUNAM Adhyai ityAdi siddham | anyathA prathamameva iyuvAdeze daidAsAdayo na syuH // AmaH SaSThI, nAm vA // svIdUtaH iyutro'khiyAH ityanuvartante spaSTam // 6 ', hrasvazca Ap ca hrasvAp tasmAt ca, Amo nAmityanuvarttate / cazabdena strIdUta iti gRhyate, ata eva tasya cA'nukRSTatvAnnottarasUtreSvanu
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttI [prathamAdhyAyasya atizrINAm , atizriyAm / atibhrUNAm , atibhruvAm , nRNAM strINAM vA / iyuva ityeva ? / pradhInAm // hrasvApazca // 32 // hasvAntAdAbantAt strIdUdantAcca parasyAmo nAm syAt / devAnAm , mAlAnAm , strINAm , vadhUnAm // saGghayAnAM SrNAm / / 33 // raSanAntAnAM saGkhyAvAcinAmAmo nAm syAt / caturNAm , SaNNAm , paJcAnAm , aSTAnAm // trestrayaH // 34 // AmaH sambandhinasrestrayaH vRttiH, ' cAnukRSTaM nAnuvartate' iti nyAyAt / ' vizeSaNamantaH ' vizeSyazca nAma eva / devAnAmiti, ' dIrghonAmI 'ti dIrghaH sannipAtalakSaNanyAyasyAnityatvAt / saGkhyAnAM, rca Saca nca rNaH teSAm Amo nAmityanuvartate, atra sambandhe sssstthii| saGkhyAzabdena ca saGkhyAprakArakasaGkhayeyavizeSyakabodhajanakazabdo grAhyaH, anyathA saGkhyA zabdasyaikatvAdisaGkhyAparatve vizeSyavizeSaNabhAvAsambhavAt , rNAmiti zabdanirdezAcchabdArthayozca sAmAnAdhikaraNyAsambhavAt , D. mityatra nimittanimittinorekapadatvAbhAvAnna -- SavaNe 'ti NatvaM kintu ' tavargasye 'ti nntvm| pazcan Am, atrAnena nAm ' dI?nAmI 'ti dIrghaH / nAmno no'nataH' iti nalopaH paJcAnAm / na ca kathamanena dIrghaH nimittanimittino kAreNa vyavadhAnAditi vAcyam , tathA sati atisUcatasRSa iti pUvarjanasya vyarthatvA''patteH / SaNNAM caturNAmityAdau hi SakArarakAravyavadhAnAdeva dIrghaniSedhasiddhau parjanaM 'yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAdi 'ti nyAyaM jJApayati / tena bhUtapUrvanAntAyA api / aSTAnAM 'vA'STana' iti .paratvAt prathamaM nasya AH tatazca bhUtapUrvagatyA nAntatvAdanena nAm / na ca bhUtapUrvakastadvadupacAra ' iti nyAyenaiva aSTAnAmityasya siddhau bahuvacanaM vyarthamiti vAcyam , asya nyAyasyAnityatvajJApanArthatvAt / tatsambandhivijJAnAdiha na syAt priyacaturAm // treH SaSThI, trayaH prathamA / AmaH ityanuvartate / paramAzca te trayazca paramatrayaH teSAm , tatsamba
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturbhapApaH] avadhUripariSkArasahitAyAm / syAt / trayANAm , paramatrayANAm // edodbhayAM siGaso rH|| // 35 // edodbhayAM parayoH pratyekaM GasiGaso raH syAtU / muneH, muneH / ghenoH, ghenoH / goH, goH / dyoH, dyoH // khitikhItIya ur // // 36 // khitikhItIsambandhinoryAtparayorDasiGasorur syAt / sakhyuH, sakhyuH / patyuH, patyuH / sakhAyaM patiM cecchataH sakhyuH 2, patyuH 2 / ndhivijJAnAdiha na syAdatitrINAm / / eca occa edoto tAbhyAm , Gasizca s ca usiDas tasya, raH prathamA / vacanabhedo yathAsaGghaya/nivRttyarthaH / muni asiti sthite - GityaditI 'tyetve'nena sUtreNAso rephaH, sa ca 'pratyayasye 'ti paribhASayA sarvasya bhavati / nanu muneritya. traikArasya lAkSaNikatvAt , sUtre ca ' lakSaNapratipadoktayoH pratipado. ktasyaiva grahaNAmi 'ti nyAyena svAbhAvikasyaivaidotohaNena kathamatra rakAra, iti cenna, edodbhayAmiti takArasya svarUpamAtragrahaNasUcanaparasvAttaina lAkSaNike pratipadokte cAyaM pravartate / ata eva muneH dhenoH, gauH dyauH ityubhayavidhodAharaNamupanyastam / 'ivarNAderasve' ityaadisuutrnirdeshnoktnyaaysyaa'nitytvaat|| khizca tizca khIzca tIzca, khitikhItInAM ya khitikhItIya tasmAt ur // GasiGasa ityanuvartate / sakhi Gas , atra ' ivarNAderi 'ti yatvamanena Gasa ur , sakhyu r, 'raH padAnte ' / evamagre'pi / sakhAyaM patiM vA icchati sakhIyati patIyati 'amAvyayAt ' kyan , tataH kviH sakhIH patIH, tato Gasi 'yo'nekasvarasye 'ti yatve'nena ur, sakhyuH patyuH / pANinIye tvasminvigrahe prathamaikavacane sakhA iti rUpaM bhavati / sakhAyamatikrAnto yaH so'tisakhA, adhikaM patiH adhipatiH, tasmAditi paJcamIvibhakto ' sparddha' iti sUtreNa 'ivarNAderiti' yatvaM na bhavati, etvaM bhavatyeva, sakhyurityatrA'pi kathametvaM na, ucyate, 'na nADidediti kevalasakhi. patizabdayoretvaM na bhavati // ataH paJcamI, Dur / asiGasa ityanu
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya ya iti kim ? atisakheH, adhipateH / / Rto Dur // 37 // RtaH parayoH GasiGasorDar syAt / pituH, pituH // tRsvarasRnaptRneSTatvaSTakSattRhotRpotRprazAstro ghuTyAr // 38 // tRctRnnantasya svasrAdInAJca Rto ghuTi pare Ar syAt / kartAram, kartArau 2, kariH / svasAram , naptAram , neSTAram , tvaSTAram , kSattAram , hotAram , potAram , prazAstAram / ghuTIti kim ? kartR kulaM pazya / / aau~ ca / / 39 // Rto Gau ghuTi ca pare ar syAt / nari, naram / / mAturmAtaH putre'heM sinA''manvye // 40 // mAturAmanvye, putre vartamAnasya sinA saha mAtaH syAt , aheM prazaMsAyAm / he gArgI vartate / pitR as, atrAnena GasaH Dur, Da it , 'Dityantye 'ti RkAralopaH pituH / / tA ca svasA ca naptA ca neSTA ca tvaSTAca kSattA ca hotA ca potA ca prazAstA ca tasya, ghuTi, Ara || Rta ityanuvartate / tRpadena tRctRnorgrahaNam / vyutpattipakSe tRgrahaNenaiva siddhe natrAdigrahaNaM niyamArthama , tenAnyepAmauNAdikAnAM na bhavati, yathA bhrAtarau pitarau ityAdi / avyutpattipakSe tu tRzabdena sArthakena naptrAdisaMjJAzabdaghaTakatRzabdasya nirarthakasya grahaNAsambhavAtteSAM pRthagupAdAnam / nAtra pabhe niymH| avyutpattipakSe idame ra tRgrahaNaM 'arthavadhaNe nAnarthakasye 'ti nyAyaM sUcayati, anyathA tRzabdena naptrAdInAmavyutpannatve'pi grahaNasambhavAnnaptrAdyupAdAnaM vyartha syAt / karotIti kartA, tam , kartR am , anena sUtreNa ghuTi pare RkArasyAr bhavati kartAram , svasAramiti strIliGge dvitIyaikavacanam / / ara prathamA / Gau saptamI, ca // RtaH ityanuvartate / cazabdena ghuTo'nuko nimittazabdAnantaraM zravaNAt / narIti rudAharaNam / / mAtuH SaSThI, mAtaH prathamA putre aheM sinA tRtIyA Amantrye / atra mAtRzabdaH putre'rthe bahuvrIhau satyeva vartate, sagastena ca gAtadvAreNa putraprazaMsAyAM gamyamAnAyAM mAtAdezaH, kaco'
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / mAta ! / putra iti kim ? he mAtaH ! he gArgImAtRke vasse ! / arha iti kim ? are gArgImAtRka ! // hasvasya guNaH // 41 // AmatryArthavRtteIsvAntasya sinA saha guNaH syAt / he pitaH !, he mune ! // edApaH // 42 // AmantryArthavRtterAbantasya sinA sahaikAraH syAt / he mAle !, he bahurAje ! // nityadidvisvarAmbArthasya hasvaH // 43 // nityaM didaidAsadAsadAmAdezA yebhyasteSAM dvisvarAmbArthAnAncAbantAnAmAmanyavRttInAM sinA saha isvaH syAt / he stri !, he pavAdaH / he gArgImAta / gArgImAtA yasya tatsambodhane / zlAdhyayA mAtrA tatputravyapadezayogyatayA putraH prazasyate / he gArgImAtRke vatse ! ityatra na mAtRzabdaH putre, kintu vatsAyAm / are gArgImAtRka ! atra putraparatve'pi na prazaMsA gamyate, kinvare iti zabdena nindA gamyate / isvasya guNaH // sinA''manye ityanuvartate, hrasvasya nAmno vizeSa. Natvena tadantavidhiH / sinA saha guNastu hasvasyaiva, zrutatvAt, na tu dvasvAntasyAnumitatvAt ' zrutAnumitayozca zrauto vidhibalIyAni 'ti nyAyAt / he pitaH ! atra sinA guNaH sa ca saha RkArasya guNo'. redot atrA''sanna ityar / et , AzvAsAvAp ca tasya / sinA''mannye ityanuvartate / bahavo rAjAno yasyAH sA tasyAH sambodha. nam / A ApaH ityAkAraprazleSAdiha na bhavati, priyA khaTTA yasya saH tasya sambodhane he ! priyakhaTa !, atra naikArAntAdezo bhavati / nityaM dit yasmAt nityadit dvau svarau yasya dvisvaraH / ambArthoM yasya, ambArthazca nityadicca dvisvarArthazca tasya, hsvH|| sinA''mantrye Apa ityanuvartante / Apa iti dvizvarAmbArthasya vizeSaNam , stRNAti puruSasya ratnatrayaM svIH / lakSINa darzanAGkanayoH, lakSyate puNyakarmAnayeti lakSmIH / he amba ! he vadhu ! paryantaM nityadita udAharaNam / he amba ! he aka! iti dvisvarAmbArthasyA''bantasyodAharaNam //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttI [prathamAdhyAyasya lakSmi !, he zvazru !, he vadhu !, he amba !, he akka ! nityadiditi kim ? he ihUH ! dvisvareti kim ? he ambADe ! / Apa ityeva ? he mAtaH ! // adetaH syamolak // 44 // adantAdedantAJca AmatryavRtteH parasya seramazca luk syAt ! he deva !, he upakumbha !, he atihe ! // diirghddyaavynyjnaatseH||45|| dIrghaDyAvantAbhyAM aca eccAdettasmAt, sizvAm ca syamau tayorluk // Amantryeti vartate / Amantrye amo'sambhavAt serAdezabhUto'matra praahyH| he deva ! ityatra selRk / kumbhasya samIpamupakumbham / 'amavyayIbhAvasyAto paJcamyA' iti seram , anena lopaH / hinotIti heH, hayamatikrAnto'sau tasya sambodhanamedantasyodAharaNamidam / syAdezatvenaivAmo'pi luki siddhau pRthagvacanamanyasyAdezasya lugabhAvArtham , tena he kataradityAdau lugna bhavati / / atra 'paJcato'nyAderi'ti serdAdezaH / / DI cApa ca DyApo, dI! ca to DyApau ca, dIrghalyApau ca vyaJjanazca tasmAt , seH sssstthii|| luga vartate / sUtre seranuvRttisambhave'pi punaH sigrahaNamAmantryanivRtti sUcayati / dIrghati jyAboreva vizeSaNam , na tu vyaJjanasyAsambhavAt / AkSiptasya nAmnoH vizeSaNAttadantavidhiH / vyaJjanAcetyasya vyaJjanAntAzcetyarthaH / rAjana si, * ni dIrghaH' anena siluk, ' nAmno. no'nahna ' iti naluk / na cAtra 'padasye 'ti se ki rAjeti siddhau vyaJjanagrahaNaM vyarthamiti vAcyam , 'padasyeti lopasyAsattvena 'nAmno na' iti prathamaM nalope sati, tataH selugasambhavAt / na ca 'padasthati lopo'tra nAsan , ' nA''mantrye' iti sUtreNa luga niSedhAjJApakAditi vAcyam , ukhAsradityAdau 'saMyogasyAdau' skoluMki datvAbhAvaprasaGgAt / na ca sau pare lukaH pUrva datvaM prApnotIti vAcyam , pare luki -- saMsadhvaMsi 'ti sUtrasyAsiddhatvAt, parasyeti, na tvidaM vihita. vizeSaNamiti bhAvaH, anyathA yA sA ityAdau silopAbhAvaprasaGgaH,
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / / 93 vyasanAcca parasya se k syAt / nadI, mAlA, rAjA / dIti kim ? niSkauzAmbiH, atikhaTaH // samAnAdamo'taH / / 46 // samAnAtparasyAmo'sya luk syAt / devam , mAlAm , munim , nadIm , sAdhum , vadhUm // dI? nAmyatimRcatasRSaH // 47 // tisa catasR parAntavarjasya samAnasya nAmi pare dIrghaH syAt / vanAnAm , munInAm , sAdhUnAm , pitRRNAm / atisRcatasRSa iti kim ? tisRNAm , catasRNAm , SaNNAm , caturNAm // nurvA // 48 // nuH samAnasya yacchabdAddhi strItvavivakSAyAM si vibhakto 'ADhera' ityatve * Adi' tyAdi serdI(bhUtAdvihitatvAbhAvena silopo na syAt / na ca vya. JjanAntAdvihitatvAt serlopo bhavatIti vAcyam , ya ityAdau silopa. prasaGgAt vyaJjanAntAdvihitatvAdataH parasyetyuktam / nirgataH kauzAmbyA niSkauzAmbiH 'gozcAnte' hrasvaH / khaTAmatikrAnto yaH saH / atra uyAbantatve'pi dIrghaDyAvantatvAbhAvAna silopH| na cAtra samastasya rUpAbantatvaM nAstIti kathaM silopaprAptiriti vAcyama , samAsAntargatottarapadasya DyAbantatvena sestataH paratvAlluk prAptaH, vihitvishessnntvsyaavivkssittvaat|| samAnAt amaH SaSThI, ataH SaSThI / / lugi tyanuvartate / deva am , atrAnenAmo'kAralopaH, anyathA ' samAnAnAmi 'ti dIrghaH syAt / atra syAderevAmo grahaNam , syAdyadhikArAt / tenAsunavamityAdau naamo'kaarlopH| dIrghaH nAmi, tisA ca catasA ca gha ca ra ca, na tisUcatasRSu tasya / / vibhaktivipariNAmena samAna. ityunuvartate / nAmItyAdezabhUto nAm gRhmate syAdyadhikArAt / aSa iti pratiSedhena nakAreNa vyavahite'pi nAmi dIrgho jJApyate paJcAnAm / na ca munInAmityAdau hrasvanimitto nAm , anena dIrdhe kRte hrasvasya nAze'pi nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva' iti nyAyena na nazyati, tanyAyasyAnityatvAt / nuH SaSThI vA // dIrghaH samAnasya nAmItyasya
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha laghuvRttau [ prathamAdhyAyasya nAmi pare dIghoM vA syAt / nRNAm, nRNAm // zasoDatA saz naH puMsi // 49 // zasoDatA saha pUrvasamAnasya dIrghaH syAt / tatsanniyoge ca puMsi zasaH so naH / devAn, munIn, vAtapramIn, sAdhUn, hUhUn, pitRRn / puMsIti kim ? zAlAH // saGkhyAsAyaverahasyAn Gau vA || 50 || saGkhyAvAcimyaH sAyavibhyAJca parasyAhRtasya Gau pare'hanvA syAt / dvyahani yahni, yahne / sAyAhani, sAyAhni, sAyAhne / vyahani, vyahi, vyahne // niya Am // " 94 cAnuvRttiH // zasaH SaSThI, atA tRtIyA saH SaSThI, ca naH prathamA puMsi samAnasya dIrgha ityanuvartete / atrAtA saha samAnasya dIrghaM ityuktAvat samAnazca sthAnI bhavati, tatra at apradhAnabhUtaH sthAnI, samAnazca pradhAnabhUtaH, dIrghazca pradhAnabhUtasthAnyAsanna eva grAhya iti sUcanAya pUrvasamAnasyetyuktama / varNakrameNodAharaNAni darzitAni / atra vidhAnadvayama, zasoDatA ityekama, zazca naH puMsItyaparam, Adyazca pradhAnamaparazvApradhAnamapradhAnatA cAnvAcayArthena cazabdena sUcyate / gauNatvena samuccayo'nvAcayaH, anena cazabdena nirdezAta 'nAnvAcIyamAnanivRttau pradhAnasye 'ti nyAya: sUcyate, gauNasya nivRttau mukhyaM na nivartata ityarthaH / tena buddhIH dhenurityAdau puMstvAbhAvena natvAbhAve'pi dIrgho bhavati / vAtaM pramimIte iti vAtapramIH, sa niHzRGgo mRgAkRtirjantuvizeSaH, ayaM zabda uNAdiniSpanno grAhyaH, binta niSpannasya zi vAtapramya iti bhavati // saGkhyA ca mAyazca vizva tasmAt ahnasya ahan Gau vA / dvayororbhava ityatra ' bhave ' ityaN viSaye 'sarvAMze ' tyAdinAda, ahnAdezazca tato 'dvigoranapatye ' ityaN lopastasmin . 1 hni, ahanAdezazca / ' IGa ve 'tyalopaH / pakSe avarNasya e / sAyamahaH sAyAhnaH tasmin / ata eva sUtranirdezAnmalopaH, akArAnto vA sAyazabdaH / zeSaM pUrvavat / vigatamaho vyastasmin // niyaH
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] . avacUripariSkArasahitAyAm / 95 // 51 // niyaH parasya DerAm syAt / niyAm, grAmaNyAm // vA'STana AH syAdau // 52 // aSTanaH syAdau pare A vA syAt / aSTAbhiH, aSTabhiH / priyASTAH, priyASTA // aSTa aujasazasoH / / 53 // aSTanaH kRtAtvasya jamzasorauH syAt / aSTau, pazcamI Ama // Gau ityasya vibhaktivipariNAmenAnuvRttiH / nI GiH, atrAnenAm , dhAtorivarNovarNasye 'tIya , nIzabdAt SaSThIbahuvacane tu ' Amo nAmce 'ti nAmAdezo na bhavati, tatra nityastrIdUtoradhikRtatvAt / grAmaNyAmityatra sAkSAnnI nAsti, kintu NI iti, ata Am na prApnoti, satyam , syAdividhau Natvamasiddham // vA aSTanaH SaSThI AH prathamA sirAdiryasya tasmin // ayaM syAdiH svasambandhiranyasambandhirvA grAhyaH / svasambandhina udAharaNamaSTAbhiH, aSTana bhisityatrAnena 'SaSTyAntyasye 'ti paribhASayA nakArasyAkAraH, ' samAnAnAM tena dIrghaH ' aSTAbhiH / AtvAbhAvapakSe ' nAmnono'hra' iti sUtreNa nalope aSTabhiH anya sambandhina udAharaNaM priyASTAH / priyA aSTau yasya sa priyASTAH, anenA''tve * soruH ' AtvAbhAvapakSe, priyA'pran ityatra ca 'ni dIrghaH ' ' dIrghaGayA ' nalopazca / bahuvrIhAvaSTa zabdaH sarvAsu vibhaktiSu pracalatIti sUcanAya prathamaikavacanamudAhRtam / pANinIye tu bhyAmAdivyaJja navibhaktAveva priyASTanAdigauNazabdasya vaikalpikamAtvaM dRzyate, anyatra tu priyASTetyAdi rAjavadUpam // aSTaH SaSThI, auH prathamA jas ca zas ca jasazasau tayoH / sUtre'STa iti kRtAtvasyApTana zabdasya nirdezaH / tathA ca yadA 'vASTanaH AH syAdAvi' tyAtvaM bhavati, tadevAtvaviziSTASTazabdasya sambandhinorjasUzasorauH syAnnAnyadA, tenAtvAbhAvapakSe jasAsoH ' itiSNa: ' iti lupyaSTa iti rUpaM bhavati, tatsambandhivijJAnAcca priyASTAH tiSThanti priyASTaH pazya, iti na jasazasorautvam / aSTavAcakSate iti Nici kipyaSTA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 siahemalaghuvRttI [prathamAdhyAyasva aSTau // itiSNaH saGkhyAyA lup // 54 // Dati-panAntAnAM saGkhyAnAM jamzaso p syAt / kati, kati / SaT, SaT / paJca, paJca // napuMsakasya ziH // 55 // napuMsakasya jasazasoH ziH syAt / kuNDAni, payAMsi / / aurIH / / 56 // napuMsakasya aurIH syAt / viti rUpaM kecidicchanti, tadapyaSTeti tantreNa saGgrahItam / / itizca S ca n tasya DatiSNaH, saGkhyAyAH SaSThI, lup // jaszasorityanuvartate / kA saGkhyA mAnameSAM kati DatyantatvAdanena jasazaso p , SaS , paJcan ' nAmno' 'dhuTastRtIya ' iti pasya DaH, anena jasazasolRp 'virAme vA ' TaH / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati priyakatayaH ityAdi // nanu zatAni sahasrANItyAdau zatazabdAjasi, jasaH zikRte ' svarAcchAvi 'ti nonte zatan i iti jAte jasAdezasya zeH sthAnivadbhAvena lup syAditi cenna, sannipAtapArebhApayA zinimittanakArasampAditanAntatvasya zivighAte'nimittatvAt / na ca sannipAtalakSaNanyAyasyAnityatvAnnAtra tasya pravRttiriti vAcyam , iSTasthale'pyapravRttau nyAyasyAkizcitkaratvApatteH // strIzca pumAMzca strIpuMsau, striyAH puMsaH / dvandve ye 'ti samAsAntaH, na strIpuMsAviti napuMsakam / nakhAditvAnnA'dAdezAbhAvaH, strIpuMsazabdasya pRSodarAditvAt puMsakAdeza iti napuMsakaH tasya ziH // jaszasorityanuvartate / kuNDazabdAjaso'nena ziH, svarAcchAviti ' nontaH, 'ni dIrghaH' / payasU 'dhuTAM prAk' nontaH, 'nsmahato' dIrghaH, tatsambandhivijJAnAdiha na syAt , priyANi kuNDAni yeSAnte priyakuNDAH, // auH prathamA, IH prathamA // napuMsakasyetyanuvartate / aurIrityabhedanirdezaH sarvAdezArthaH, anyathA SaSThyA nirdizyamAne satyaukArasya a o ityevaM mandhyakSararUpatayA, 'SaSTayAntyasye 'ti ngAyAdokArasyaiva I AdezaH syAt / kuNDe, aurIH guNazca / tatsambandhivijJAnAcca napuM
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / kuNDe / payasI // ataH syamo'm // 57 // adantasya napuMsakasya syamoram syAt / kuNDam , he kuNDa ! || paJcato'nyAderanekatarasya daH // 58 // paJcaparimANasya napuMsakasyAnyAdeH syamordaH syAdekataravarjam / anyat , anyataratU , itarat , katarat , katamat / anekatarasyeti kim ? ekataram / / anato lup // 59 // sakAdavihitaH aurIH na bhavati // ataH SaSThI, sizca am ca syam tasya, am // napuMsakasyetyanuvartate, tadantavidhizca sambandhe SaSThI / tathA cA'kArAntanapuMsakAdvihitayoH syamoriti bhAvArthaH / nanu dadhItyAdau syamoH ' anato lubi' ti bAdhakasUtreNa lupi dadhItyAdi siddharataH syamo'mityatrA'to grahaNaM nirarthakamiti cenna, ' anata' ityatra naJaH paryudAsaprasajyarUpatAsandehanivAraNArthatvAt / agRha. Nena ca prasajya eva nabiti nizcIyate / he kuNDa ! anena serami kRte, 'adetaH myamoluMk' / amo'kAroccAraNaM jarasAdezArtham , tenAtijarasaM kulaM tiSThatIti siddham / sthAnimadhye amgrahaNamuttarArtham , tenA'nyatpazyetyAdau ' paJcato'nyAderi 'ti amo dakAro bhavati / / paJca iti saGkhyA mAnamasya paJcat tasya, anya AdiryasyAnyAdittasya, na ekataro yasmin tasya, daH prathamA // napuMsakasya syamo. rityanuvartate, dakAre'kAra uccAraNArthaH / dvayormadhye prakRSTamanyadanyatarat / anyatarazabdAt seranena dH| evaM katarat , bahUnAM madhye prakRSTaM kimiti katamat / dvayormadhye prakRSTame kamekatarama / na adanat tasya, lup // napuMsakasya syamorityanuvartate / lugamakRtvA lupkaraNaM syamoH sthAnivadbhAvena yatkArya tasya niSedhArtham , tena yat tat , atra tyadAditvAdatvaM na bhavati / karotIti kartR napuMsakasya seranena lup|| 'nayuktaM tatsadRze, ' nabA sahoktaM padaM nabuktapadasadRze vizeSyabhUte
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau prathamAdhyAyasya anakArAntasya napuMsakasya syamohUMp syAt / kartR, payaH // jaraso vA // 60 / / jarasantasya napuMsakasya syamorlubvA syAt / atijaraH, atijarasam , atijaram / / nAmino lugvA // 61 // nAmyantasya napuMsakasya syamo gvA syAt / he vAre !, he vAri ! / priyatisa, priyatri kulam // vA'nyataH pumAMSTAdau svare // 62 // anyato vizeSyavazAnnapuMsako nAmyantaSTAdau svare pare puMvadvA syAt / vizrAmyatItyarthakena nyAyena varNatvenAkArasadRzo'kArabhinnazca varNo grAhyastAdRzAzcAkAreNa bhinnAH sarve svarAH sarve vyaJjanAzca tataH parasya syamohUMp bhavati / svarAbhiprAyeNodAharaNaM kartR, vyaJjanAbhiprAyeNodA. haraNaM payaH // jarasaH SaSThI vA // napuMsakasya syamoTuMbityeteSAmanuvRttistadantavidhizca / jarAmatikrAntaM yatkulaM tadatijaraH, 'klIve' dvasvaH, ' ataH syamo'm ' ' jarAyA jarasvA', anena vA lup / / nAminaH SaSThI, lug, vA // napuMsakasya syamorityanuvartate tadantavidhizca / vArizabdAt sambodhane sipratyaye'nena sUtreNa se ki tasya ca sthAnivadbhAvena tannimittaH 'hUsvasya guNaH ' iti guNaHhe vAre ! pakSe ' anato lubi 'ti selapi tannimittaguNAbhAve he vAri / priyAH tisraH yasya taditi vigrahe, priyA jas , tri jasiti sthite, 'lubantaraGgebhyaH' iti nyAyena tisrAdeze'kRte eva vibhaktilope ' parataH strI puMvadi 'ti priyazabdasya puMvadbhAve samAsAt sipratyaye tasyA'nena sUtreNa vA luki, tannimittakatisrAdezAbhAve priyatrIti rUpam , pakSe ' anato lubi 'ti lupi tannimittakAryasya bhAvAt , ' tricaturaH' ityanena tisrAdeze priyatisR iti rUpam / yadyapyatra samAsaghaTakastrizabdo nirarthakatvena na strItve vartate, tathApi bhUtapUrvagatyA striyAM vartamAnatvAdAdezaH // vA, anyasmAdityanyataH, pumAn , TA Adiryasya sa tasmin , svare // napuMsakasya, nAmina iti vibhaktivipariNAmenA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / prAmaNyA grAmaNinA kulena, koH kartRNoH kulyoH| anyata iti kim ? pIlane phalAya / TAdAviti kim ? zucinI kule napuMsaka ityeva !, kalyANyai striyai // dadhyasthisakthyakSNo'ntasyAn / / bhisambadhyate / yathA puMsi no'ntahasvau na bhavataH, tathAtrApi klIbe, prAmaNI TA, ' yo'nekasvarasye 'ti yatvam , grAmaNyA / puMvadabhAve tu 'klIbe' hasvanontau bhavato grAmaNinA, evmgre| kartRNoH, nontaH Natvam / atra kulena kulayorityupanyAso vizeSyasUcanAya, tadazAdrAmaNyAdInAM napuMsakatvAt, kriyAzabdatvAt / pIlurvRkSaH, pIloH phalamiti vA pIlu 'prANyauSadhI' tyaN , 'phale' ityaNalopo'tra vizedhyabalAdeva pIluzabdo napuMsake na vartate, kinvarthavizeSabalAdapi / yadyapi pIlune phalAyetyAdau phalazabdAsamabhivyAhAre pIluzabdaH pIlu. phalavRttiriti vijJAtuM na zakyate, tathApi vyutpannasya vyutpattibalAdvizeSyavirahe'pi bhavatyeva / evaJca yatpravRttinimittaM puMstvasyAnvayitAvacchedakaM tadeva yatra napuMsakasyApyanvayitAvacchedakaM bhavati sa TAdau svare vA puMvadbhavati pIluzabdasya vRkSatvavyApya jAtirUpaM pravRtti. nimittaM yatpuMstvasyA'nvayitAvacchedakaM na tannapuMsakatvasyAnvayitAvacchedakam / phalatvavyApyajAtirUpapravRttinimittasya napuMsakatvAnvayitAvacchedakatvAt , tacca na puMstvasyAnvayitAvacchedakamiti na ttraatiprsnggH| grAmaNyA grAmaNinA kulenetyAdau tu grAmanayanakartRtvalakSaNapravRttinimittameva puMstvasya napuMsakatvasya cA'nvayitAvacchedakamiti / puMvadityanuktvA pumAnityatra vaterabhAve'pi parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNA'pi vatyarthaM gamayatI 'ti nyAyAdravatyarthesvApi bodhaH, anyathA puMvaditi brUyAt , napuMsake parArthe prayujyamAnaH puMzabdo napuM. sako'pi san puMstvakAryANi labhata iti bhAvaH / / dadhi ca asthi ca sakthi cAkSi ca tattasya, antasya an / napuMsakasya, nAmi.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 siddhahemalaghuvRttI [prathamAdhyAyasya // 63 // eSAM napuMsakAnAM nAmyantAnAmantasya TAdau svare pare an syAt dadhnA, atidadhnA, / asmA, atyasthnA / sakthnA, atiskthnaa| akSNA, atyakSNA // anAmasvare nontaH / / 64 // nAmyantasya naSTAdau svara ityanuvartante // akSNa iti SaSThI na sambandhe kintu zeSe, tena tatsambandhinyanyasambandhini vA TAdau svare pare'n bhavati / dadhi TA, ityatrA'nena sUtreNa dadhizabdAntasyekArasyAnAdeze 'ano'sye' tyakAralope, dadhneti rUpam / dadhyatikrAntastenA'tidadhnA, tatsambandhivijJAnAbhAvAdatrApyan / evamagre'pi / dadhimatikrAntA, tayeti vigrahe'nAdeze nAntatvAt DIH atidanyeti rUpam , striyAmatidadhnetye. veti kaumudiikaarH| dadhnA paramadadhnetyAdau vizeSavidhAnAdanAdezaH paramapi nAgamaM bAdhate // na Am , anAm cAsau svarazca tasmin , nontaH // nAminaH napuMsakasyetyanuvartete svare ityasyApyanuvRttisambhave punaH svare iti grahaNaM TAdAvityasya nivRttyartham / syAderadhikArAt syAdau svare pare ityuktam / nonta ityatrA'ntagrahaNAbhAve nasya pratyayatvaM syAt / tathA ca sati nakArasya pratyayasyA'pi sambhavAt / 'nidIrgha' ityatra ' pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNami "ti nyAyena pratyayasyaiva nakArasya grahaNaprasaGgena rAjAnamityAdau dIrgho na syAt , kintu vanAnItyAdAveva syAdato'ntagrahaNaM kRtam / vAri au, atra ' aurIH anena nontaH vArin , ' raSavarNAdi 'ti Natvam vAriNI / priyAH tisro yasya tasyeti vigrahe, priyA jas trijas iti sthite vibhaktilope ' parata: strI puMvadi 'ti priyatri iti jAte, tataH Gasi paratvAttisrAdeze'nena nontaH, priyatisan as, 'raghuvarNAdi 'ti NatvaM priyatisRNaH puMvadbhAvAt priyatisraH priyatisRNaiti rUpadvayamiti kaumudIkAraH / na ca pUrvameva nAgame sati svAGgasyAvyavadhAyakatvAttisrAdezasambhavena paratvAttisrAdeza iti kathamucyata iti vAcyam ;
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 101 1 napuMsakasyAssvarje syAdau svare pare no'ntaH syAt / vAriNI, vAriNaH / kartRNI, kartRNaH / priyatisRNaH / anAmiti kim ? vArI - NAm / svara iti kim ? he vAre ! syAdAvityeva : taumburavaM cUrNam || svarAcchau ||65 || zau pare svarAntAnnapuMsakAtparo no'ntaH syAt / kuNDAni / svarAditi kim ? catvAri // ghuTAM prAk // // 66 // svarAtparA yA ghuTjAtistadantasya napuMsakasya zau pare nA''gamasya priyatri ityasyaivAGgatvAt tasmAdeva nAgamasya bhAvAt, tisrAdezasya cA'vayavabhUta trizabdasyaiva bhAvAdavayavasyAvayavena vyavadhAnAttisrAdezAbhAvaH syAditi / vArINAm, Ami nAgame sati dIrgho na syAdityAmvarjanam / tumburuNa vRkSasya vikAraH phalaM vA ' prANyauSadhivRkSebhyo'N ' ' phale ' ityaN lopaH / tumburuNaH phalasya vikArastaumbaravam, 'vikAre aN, ' ' vRddhiH svare ' ityAdivRddhiH / asvayaMbhuvo'v // svarAt, zau saptamI | vibhaktivipariNAmena napuMsakasyeti nonta iti cAnuvartate / nanu zau pare ivarNAdernA''gamo - nAmsvara ityanena siddha eva, AkArAntanapuMsakazabdastu nAstyeva, napuMsake hrasvavidhAnAt, tathA ca vyApyarUpeNa sUtrasambhave vyApakarUpeNa tatkaraNe prayojanAbhAvAt ' ataH zau ' ityeva kartavyamiti cet, satyam, uttarArthaM svarAdityuktam / kuNDa jas, 'napuMsakasya ziH anena nontaH, 'ni dIrghaH ' catur napuMsakAtparatvAbhAvAnna nontaH // ghuTAM SaSThI, prAci deze iti prAk avyayam // napuMsakasya nontaH svarAcchAvityanuvartante / svarAditi ghuTo vizeSaNam, buTAmiti napuMsakasya vizeSaNam, prAktvaJca dhuDabhya eva vivakSitam, tathA ca svarAtparetyAdi / payas jas / atikrAntA jarA yaistAni, atijara jas / 'napuMsakasya' jarasAdezaH, anena nonta: / ' smahata ' dIrdha:, ' ziDhe'nusvAraH ' ghuTAmiti bahuvacanamanekadhuTsadbhAve'pi nA''gamArdhama, 1 "
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 siddhahemalaghuvRttI [ prathamAdhyAyasya dhuDbhya eva prAg nontaH syAt / payAMsi, atijarAMsi, kASTataGkSi / svarAdityeva ? gomanti / / lovA / / 67 / / ralAbhyAM parA yA dhuTjAtistadantasya napuMsakasya zau pare dhuDbhya eva prAk nonto vA syAt / barji, bahUrji / suvaliGga, suvaliMga / rla iti kim ? kASTatati / dhuTAmityeva ? suphulli / / ghuTi // 68 // nimittavizeSopAdAnaM vinA ApAdaparisamApteryatkArya vakSyate tad ghuTi veditavyam tena kASThAni takSNuvantIti vigrahe kASTatakS iti kvipi siddhe jasvibhakteH ' napuMsakasye 'ti zikRte kASThatakS i iti jAte k S lakSaNA kadhuTsadbhAve'pyanena sUtreNa dhuDbhyaH prAGnA''game kASThatan kS i, iti sthite ' mnAMdhuDvargeNa ' iti nakArasya DakAre 'STatasi iti siddham / gAvo vidyante yeSu kuleSu tAni gomanti ' tadasyA ' mat , 'RduditaH' ityanena nAgame gomanta i iti jAte dhuDantanapuMsakasya sadbhAvena punaranena sUtreNa nontatvaM prApnoti, ataHsvarAdityuktam / atra dhuTtakAro na svarAtparaH, yazca svarAtparo nakAraH sa na dhuT iti nAnena naagmH| dhuTAmiti bahuvacanopAdAnAt ' varNagrahaNe jAti. grahaNamiti nyAyo'nityaH, anyathA dhuDityekavacanenA'pi bahUnAM dhuTAM lAbhasambhavAdvahuvacanaM vyarthaM syAt // ra ca la ca la tasmAt vA / / napuMsakasya, nontaH zau dhuTAM prAgityanuvartante / la iti dhuTAM vizeSaNam / UrjaNa balaprANanayoH / UrjayantIti, ' didyuda ' vip , bahva UrjA yeSu kuleSu tAni, 'napuMsakasya,' anena jakarAt prAG nontaH / suSThu valgantIti kipi rUpam / phulla vikasane suSTu phulla. ntIti vipi rUpam / ghuTi sptmii| adhikArasUtramidam , na tu vidhAyakam / vidhAyakatve hi napuMsakasya ghuTi nonto bhavatIti syAt , vidhAnazcedamanarthakaM napuMsake zimantareNAnyasya ghuTatvAbhAvAt , tatra ca 'svarAcchAvi' tyAdibhirnAgamasya vihitvAt / ghuTIti sAmA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm | 103 T acaH || 69 || aJcaterdhAtorghuDantasya dhuTaH prAk nonto ghuTi syAt / prAG, atiprAG, prAJcau / prAJci kulAni // RduditaH // 70 // Rdudito dhuDantasya ghuTi pare dhuTaH prAk svarAtparo nontaH syAt / kurvvan, vidvAn, gomAn / ghuTItyeva ? gomatA // yutro'samAse || 71 || "yujUMpI yoge" ityasyAsamAse dhuDantasya dhuTaH prAkU nontaH syAt / yuG, yuJjau / yuJja kulAni / bahuyuG / asamAsa iti kim ? azvayuk / yuna iti kim ? " yujiMc samAdhau", nyatayokteH napuMsakasyeti nivRttam || acaH SaSThI || ghuTAmiti vacanavipariNAmena saMmbadhyate, nontaH prAk ca / prAJcatIti kipU, ' aco'nacayAmi 'ti nalopa:, ' aprayogIt, ' anena nontaH, ' padasye 'ti calopa:, 'yujaca kuco no Ga' iti nasya GaH, prAJcamatikrAntaH atiprAG / atra syAdyAkSiptasya nAmno'ca iti vizeSaNAttadanta vidhizca samAse'pi nAgamasya prAptirnAgame tadantavidhizca, ' yutro'samAse ' ityatrAsamAsagrahaNAjjJApyate // Rcca ucca Rdutau, tAvitau yasya sa Rdudit tasya || anuvRttiH pUrvavat / karotIti vigrahe ' zatrAnazAvi 'ti zatRpratyaye, kRgtanAderi 'tyupratyaye, 'nAmino guNaH ' ityar kRte, kuru at iti jAte ' ataH zitI 'tyutve, ' ivarNAde riti vatve kurvat si iti saJjAte RditvAdanena nAgame / dIrghaGayAbi 'ti silope ' padasye 'ti talope kurvan / vettIti vidvAn, kasuruditvAdanena nontaH ' nsmahatoH, ' 'padasye' tisalopaH / uditaH svarAnnonta' ityatra dhAtvadhikArAt / atra codita iti pRthagArambhAdabhvAderevodito grahaNAt, tatsAhacaryAdRdito'pyabhvAdereveti sUtramidaM bhvAdivyudAsArthaM vijJeyam / yujraH paSThI na samAso'samAsastasmin // pUrvavadanuvRttiH / yunaktIti kvip yuG, ISadyuGiti ' nAmnaH prAgbahurve 'ti pUrvaM bahupratyayaH / azvAn yunaktItya bahuyuG,
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 siddhahemaladhuvRttau [prathamAdhyAyasya yujamApannA munayaH // anaDuhaH sau // 72 ||andduho dhuDantasya dhuTaH prAk sau pare nontaH syAt / anaDvAn , priyAnaDvAn // puMsoH pumans // 73 // puMsoH pumans ghuTi syAt / pumAn , pumAMsau, pumAMsaH / priyapumAn , priyapumAMsi // ota auH / / 74 / / oto ghuTi pare auH syAt / gauH, gAvau / dyauH, dyAvau / priyadyAvau / ota zvayuk, yojanaM yuk // anaDuhaH SaSThI, sau saptamI // anuvRttiH pUrvavat / sAviti nimittavizeSopAdAnAdadhikAraprAptamapi ghuTItipadaM na sambadhyate / ghuDadhikArAt sAviti sereva saptamyA rUpam na tu saptamIvibhaktarutsRSTAnubandhasya supaH / anaH zakaTaM vahatItyarthe anaspUrvAt vahadhAtoH vipi sasya Datve 'yajAdivaceri 'ti vasyotve anaDuG si, anena nontaH, 'vAH zeSe' iti DakArottaravayukArasya vAtve'naDvAnda , 'padasye 'ti halope'naDvAniti rUpam / ' sraMsadhvaMsa iti sUtreNa na dakAro nakAravidhAnasAmarthyAt / priyA anaDAho ysyaasau| ekatvavRtteranaDuhaH 'pumanaDunno payolakSmyA ekatve ' iti syAdato bahutvena smaasH|| puMsoH iti SaSThI, ghumans // puMs zabdAt sivibhaktAvanena pumansAdezaH, silopa: ' ' smahatoH ' ' padasya' salopaH / priyAH pumAMso yeSAntAni, napuMsakasya ziH, ' pugnas' 'smahatoH, ' ' ziDhe'nusvAraH ' / atrApyekatvavRtteH kac syAt , puMsoruditvAt / priyapuMsitarA priyapuMstarA ityAdau 3H hUsvapuMvaddhikalpAzca bhavanti // otaH SaSThI, auH prathamA | syAdyAkSiptasya nAmno vizeSaNatvena tadantavidhAvokArAntasya nAmnastadvihitaghuTi pare okArAdezo bhavati, yathA gozabdAt sivibhaktau serodantanAmno vihitatvena tasminpare gozabdaghaTitaukArasyaukIrAdezaH, evamagre'pi / priyA dyauryayostau priyadyAvI, ityatrA'pyauvibhaktarokArAntAdvihitatvAdokAro bhavati, tatazcA''vAdezaH / citragurityAdau tu paratvAt
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 105 iti kim ? citraguH // A amzaso'tA / / 75 // oto'm zasoratA saha AH syAt / gAm , sugAm , gAH / dyAm , atidyAm , dyAH, sudyAH // pathinmathinRbhRkSaH sau // 76 // eSAM nAntA. nAmantasya sau pare AH syAt / panthAH he panthAH ! / manthAH, he pUrva iskhe kRte, pazcAddhaTyokArAbhAvAnnaukAraH, sthAnivadbhAvo'pyatra na bhavati, varNavidhitvAt // AH prathamA, am ca zas ca tasya, atA tRtIyA // ota iti sambadhyate / pUjitA gauH sugauH, tAmanena AH, 'gostatpuruSAdi' tyaprApnoti, parantu -- pUjAsvateri' ti niSedhaH / dyAmatikrAnto yo'sAvatidyauH tAm , zobhanA dyAvaH sudyAvaH tAH / atra gA ityAdau ' zaso'tA sazce' tyanena dIrghAsbhavane, ' A amzaso'te 'tyAtve kRte sati zaso'kArAbhAvalakSaNo heturdazyate, parantu sakArasya natvAbhAve na kazcidyatno dRzyate, tena vijJAyate, 'sanniyogaziSTAnAmekApAye'nyatarasyApyapAya' iti nyAyasyAstitvam / yatra dve kArya sanniyogenoke tatra kAryasyaikasyAbhAve'paramapi na bhavatIti tadarthastenAtra ' zaso'tA sazce 'ti dIrghAbhAve nakAro'pi na jAta iti // panthAzca manthAzca RbhukSAzca tattasya, sau, AH ityanuvartate / 'SaSThyAntyasye 'tyantasya AH AdezaH bhavati / pathin, nasya AH / erityanenekArasyA''kAraH, ' samAnAnAmi 'ti dIrghaH, pathA siti jAte thonthityanena nthAdeze sakArasya visarge panthAH, evamagre'pi / atra nakArasya sAnunAsikasya sthAne niranunAsika eva A bhavati, lilAvi 'ti dvivacanagrahaNAjjJApakAt / pathIrityAdau panthAnamaizchaditi vigrahe kyani nakAralope kvipi ca dIrgha pathIzabdAt sivibhaktarutve visarge ca pathIH bhavati, atra nAntaH pathizabdo nAsti, tena nA''kAraH / pANinIye'trA'pi panthAH panthiyau 14
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 siddhahemalaghuvRttI [prathamAdhyAyasya manthAH, ! / RbhukSAH, he RbhukSAH ! / nAntanirdezAdiha na syAtpanthAnamaicchat pathIH // eH // 77 // pathyAdInAM nAntAnAmito ghuTi pare AH syAt / panthAH panthAnau, panthAnaH, panthAnam , supanthAni kulAni / manthAH RbhukSAH nAntanirdezAdiha na syAt pathyau, pthyH|| tho nth // 78 // pathinmathinornAntayosthasya ghuTi pare nth syAt / tathaivodAhRtam // in GIsvare luk // 79 // pathyAdInAM nAntAnAM panthiya ityevaMprakAraM rUpamiSyate // eH / izabdasya SaSTayantaM rUpam // AH pathinmathinRbhukSa ityanuvartante / zobhanaM panthAH yeSu tAni supanthAni / atrApi zerghaTatvAdAkArAdaya AdezAH pUrvavadbhAvyAH / pathyAvityAdau nAntapathizabdAbhAvAnnAkArAdikAryam / thA SaSThI, ntha prathamA / pathinmathiniti sambadhyate, na tu RbhukSinnasambhavAt // in GIzca svarazca tasmin luk // DIsAhacaryAt svaro'ghudrUpo grAhyaH, sa ca svaraH syAdyadhikArAt syAdisambandhyeva / svarAdisyAdighuTi tu pathyAdInAmino vizeSavidhyAkrAntatvAdaghuTasvare ityeva nizcIyate / in luk ityabhedanirdezaH sarvAdezArthaH, SaSThayA nirdeze tu ' SaSTyAntyasye 'ti nakArasyaiva lopa: syAt / zobhanaH panthAH yasyAH sA, yayoste iti vA, vigrahe vyutpattipakSAzrayaNe suvAditvAduNAdInAmavyutpannatve innantatvAbhAvAt kac na bhavati, samAsAntavidhe. ranityatvAcca 'RpUri' tyapi na bhavati nAntatvAta , striyAM nRta' iti DIH / atra DyA parataH supathin sambandhinaH ino luk / napuMsake tu supathin zabdAdauvibhaktau -- aurIri 'tIkRte syAdyaghuTsvaraparatvAdino lopH| evmgre'pi| na vidyate RbhukSA indro yasyAH sA yayoste vA anRbhukSI // vA uzanasaH SaSThI naH prathamA ca Amavye sau // ca zabdena luko'nukrssH| ' SaSThayAntyasye 'ti paribhASA pravartate / uzanas zabdAt sambodhane sau ' sarvavidhibhyo lopo
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 107 DyAmaghuTsvarAdau ca syAdau pare in luk syAt / supathI strI kule vA, pathaH / sumathI strI kule vA, mathaH / anubhukSI senA kule vA, RbhukSaH // vozanaso nazcAmanye sau // 80 // AmantryavRtteruzanaso nalukau sau pare vA syAtAm / he uzanan !, he uzana, he uzanaH ! / Amanvya iti. kim ? uzanA / uto'naDucaturo vaH // 81 // AmantryavRttyoranaDuccaturorutaH sau pare vaH syAt / he anaDvan ! he priyacatvaH ! / he aticatvaH ! // vAH zeSe // 82 // ' AmantryavihitAt seranyo ghuTazeSastasminpare anaDuccaturo ruto vAH syAt / anaDvAn , anaDvAhau / priyacatvAH, priyctvaarau| zeSa iti kim ? he anaDvan ! / he priyacatvaH ! // sakhyurito'zAvat / / 83 // sakhyuridantasya zivarje zeSe balavAni 'ti nyAyena seluki tasya sthAnivadbhAvena prakRtasUtreNa vA nAntAdeze he uzanan iti / antasya vA luki he uzana ! ubhayorapyabhAve * soruH ' he uzanaH iti rUpatrayam / AmantryAbhAve ca ' RduzanasityAdi 'nA serDA -- DityantyasvarAderi 'tyaslope uzanA / utaH SaSThI, anaDvAMzca catvArazca tasya vaH prathamA // Amantrye sau iti sambadhyete / svarasahito vakArAdezo bodhyaH / anaDuh Amantrye, ' anaDuhaH sau' nontaH, uto'nena vaH / / vAH prathamA, zepe / / uto'naDuccatura ityanuvartante / anaDuG si nontaH / anena utaH vaaH| 'dIrghaDyAb ' ' padasya ' ilopaH / priyAzcatvAro yasya priyacatvAH / selk , priyAzcatvAro yayostau priyacatvArau // sakhyuH SaSThI, itaH SaSThI, na ziH aziH tasmin ait // zeSe iti vartate zeSazcAtrA''mantryavihitasibhinno ghuT graahyH| sa ca zeSaghuT zirapi bhavatIti tadvarjanAyA'zAvityuktam / ita iti . sakhyurvizeSaNam , tena tadantavidhiH / sakhi au, atrAnena 'SaSThayAntyasye 'ti paribhASayevarNa
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 siddhahemalaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya ghuTi pare ait syAt / sakhAyau, sakhAyaH, sakhAyam / ita iti kim ? sakhyau striyau | azAviti kim ? atisakhIni / zeSa ityeva ? he sakhe ! // RduzanaspurudaMzo'nehasazca serDA // 84 // Rda ntAduzanasAdeH sakhyuritazca parasya zeSasya serDA syAt / pitA, atisyait, takAra uccAraNArthastatazcA'yAdezaH evamanyatra / sakhyurbhAryA sakhI, ' nArIsakhIpaGgzve 'ti GIpratyayaH / tatazca auvibhaktAvidantatvAbhAvAnnait / sakhAyamatikrAntAni yAni kulAni tAni / atra jasa: ' napuMsakasye 'ti zau kRte ' svarAcchAvi 'ti nonte sati ' ni dIrghaH / nanvazAvityabhAve'pi na doSaH, zau kRte ' AdezAdAgamo balavAni 'ti nyAyena aidAdezaM bAdhitvA nAgame sati tena vyavadhAnAt punaraitvAprApteH / kRte vA aikAre ' klIbe ' iti hrasvasya bhAvena tato nAgame dIrghe cAtisakhInIti ca siddhau tathApyazAvityasya vaiyarthyamiti cenna, ghunimittasyaikArasya bahiraGgatvena hrasve kartavye'siddhatvAt / atreta iti vacanaM sakhIzabdasyaitvaniSedhArthaM kRtam, tatkathaM sakhIzabdasya strItve aitvaprAptiH, sUtre sakhizabdasyaiva sAkSAdukteriti cedryarthaM sadigrahaNaM ' nAmagrahaNe liGgaviziSTasyA'pi grahaNami 'ti nyAyaM sUcayati tathA'smAdevedrahaNAtaH sUcitAt, 'ekadezavikRtamananyavadi ' tinyAyAt sakhAyamicchati sakhIyati, sakhIyati kyani kvipyavibhaktAvaitvaprAptau tannivAraNAya idrahaNamiti, Rcca uzanAca purudaMzA ca anehA ca tasmAt ca seH SaSThI, DA prathamA itaH zeSe ghuTItyanuvartante / cazabdena sakhizabdasyAnukarSaH, syAdyAkSiptasya nAmna Rditi vizeSaNAttadantavidhiH / zeSaH sirAmantrayabhinna ucyate / pitRzabdAt sivibhaktAvarNau cetyar prApto'nena serDA kRte ' Dityantye 'ti RkAralope pitA / uzanasAditrayANAM 'dIrghaGayAbi 'ti silope prApte'nena ddaa| sakhizabdasya caitve prApte'nena 1 -
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm pitA, kartA, uzanA, purudaMzA, anehA sakhA // ni dIrghaH // 85 / / zeSe ghuTi pare yo nastasmin pare svarasya dIrghaH syAt / rAjA, rAjAnau, rAjAnaH, rAjAnam / vanAni, kartRNi / zeSa ityeva ? he rAjan ! // smahatoH // 86 // santasya mahatazca svarasya zeSe ghuTi pare dIrghaH syAt / zreyAn, shreyaaNsau| mahAn , mahAntau // inhanapUSAryamNaH zisyoH // 87 // innantasya hanAdezca svarasya ddaa| sakhyurita iti vizeSaNAt strIpratyayAntAkvippratyayAntAcca sakhizabdAt parasya serDA na bhavati // ni saptamI, dIrghaH // zeSe ghuTIti sambadhyate / rAjan zabdAt sivibhaktau paratvAt 'ni dIrgha' iti dIrgha 'dIrgha GayAbi' ti silope ' nAmno' nalope ca rAjA, syAdividhau karttavye naloparasyAsattvAt prathamaM lug na / he rAjanityatra 'nAmanye 'ti nasya lugna // nakAreNa yuktaH s ns , nsa ca mahacca tayoH // dIrghaHzeSe ghuTItyanuvartante / maha dityauNAdiko grAhyaH, na tu zatrantastasya lAkSaNikatvAt , ' lakSaNapratipadoktayori 'ti nyAyAt / zreyAnityAdau 'RduditaH ' ityanena nontaH, 'padasye 'ti lopasyAsiddhatvAnnalopo na // in ca han ca pUSA ca aryamA tasya, zizca sizca zisI tayoH / initi nAmno vizeSaNam / dIrghaH ityanuvartate / 'ni dIrgha ' iti dIrgha siddhe / siddhe satyArambho niyamArtha' iti nyAyenAnenaiva sUtreNa jJApitena niyamArthamidaM sUtram , ata evoktaM zisyoreva parayordIrghaH syAditi / tena daNDinAvityAdau 'ni dIrgha ' ityanenApi na diirghH| yadyayaM nyAyo na bhavettarhi sUtramidaM vidhAyakaM bhavet , tathA caitatsUtravihitakAryasya 'ni dIrgha' ityanenaiva siddhyA sUtramidaM vyarthaM syAt , yaccArabdhaM tadetanyAyena niyamasUtramidaM bhaviSyatIti matvA / yadyapyatra 'arthavadhaNe nAnarthakasya grahaNamiti nyAyAt sArthakasyenpratyayAntasyaiva dIrghaH, na tu sragvItyAdau nirartha
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 siddha malaghuvRttau [ prathamAdhyAyasya zisyoreva parayordIrghaH syAt / daNDIni, sragvINi, daNDI, sragvI, bhrUNahAni, bhrUNahA bahupUSANi, pUSA, svaryamANi, aryamA / zisyoreveti kim ? daNDinau, vRtrahaNau, pUSaNau, aryamaNau // apaH // 88 // apaH svarasya zeSe ghuTi pare dIrghaH syAt / ApaH, svApau // ni vA || 89 || apaH svarasya nAgame sati ghuTi pare dIrgho vA syAt / 9 katvAdinaH, vina eva tatra sArthakatvAttathApi ' aninasman grahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayantI 'ti nyAyAnnirartha - kopIna zabdo gRhyate, tena sragvItyAdAvapyanena dIrghaH // apaH SaSThI, sUtratvAdekavacanam || zeSe ghuTi dIrgha ityanuvartante / zobhanA Apo yayostau svApau // ni saptamI, vA // zobhanA Apo yeSu taDAgeSu tAni svAmpi 'dhuTAM prAkU "mnAM dhuT ' nasya maH, samAsAntavidheranityatvAt / bahvapa Apo yeSu taDAgeSviti vigrahe'pyanena vA dIrghaH // bhUrAdiryasya sa bhvAdi:, na bhvAdi:, tasya, atuzca as ca tasya sau // zeSe dIrgha ityanuvartete / bhavatIti bhavAn, bhAterDava nonta: ' padasya ' talopaH / nAgame satyapi ' Agamo'nupaghAtI 'ti nyAyenAnenAtvantalakSaNo dIrghaH / yavA vidyante'sya matupratyayaH ' normyAdibhyo' masya vaH, yadyapyaturatra nA'rthavAniti tadantavidhirna bhavati, tathA'pi matvAdInAmukArAnubandhakaraNAdanarthakasyApyatostadantavidhau prayojakatvam, ukArAnubandhasya prayojanAntarAbhAvAt / apsaras anena dIrghaH, gomantamicchati kyan kip, 'ataH ' alopaH ' yo'zIti, yaluk 'Rdudita' nontaH bhvAdereva varjanAdanena dIrghaH / evaM sthUlazirA ityatrApi, piNDaM prasata iti piNDamaH, atra piNDa gras sa iti sthite'so bhvAdidhAtvavayavatvAnnAnena dIrghaH / na cArthavadvahaNe iti paribhASayA sArthakasyaivA'so grahaNenA'tra dhAtvavayavasyA'so nirarthakatvAdeva dIrghAprApterabhvAderiti vacanaM vyarthamiti
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 111 svAmpi, svampi / bahvAmpi, bahvampi // abhvAderatvasaH sau // 90 // atvantasyAsantasya ca bhvAdivarjasya zeSe sau pare dIrghaH syAt / bhavAn , yavamAn , apsarAH / gomantaM sthUlazirasaM vecchan gomAn sthUlazirAH / abhvAderiti kim ? piNDagraH // kruzastunastRca puMsi // 11 // kruzo yastun tasya zeSe ghuTi pare tRc syAt puNsi| kroSTA, kroSTArau / puMsIti kim ? kRzakroSTUni vanAni / / TAdau svare vA // 92 / / TAdau svarAdau pare kruzastunastRjvA syAt puMsi / kroSTA, kroSTunA, kroSTroH, kroSTvoH / / striyAm // 93 / / kruzaH parasya tunaH strIvRttestRc syAt , ninimitta eva / vAcyam / ' aninasman grahaNAnI 'ti nyAyajJApanArthatvAt / kruzaH paJcamI, tunaH SaSThI, tRca puMsi / / zeSe ghuTItyanuvartate / kroza. tIti kroSTA -- kRmikamyamI 'ti tun , anena pratyayasyeti samagrasya tRnaH tRc / guNaH, ' yajasRje 'ti zasya SaH, ' tavargasye 'ti kroSTa ' se , ' kRzAH kroSTAro yeSu tAni kruzakroSTUni / atra kroSToH kroSTra puMsItyakRtvA tunastRjAdezavidhAnam ' tRsvasrori 'ti sUtreNa Rta aaraa''deshaarthm| TA Adiryasya sa TAdistasmin , svare, vA / pUrvasUtraM sakalamanuvartate / kroSTu TA anena vA tRc ' ivarNAderi 'ti ratvam , kroSTrA, pakSe 'TaH puMsi ne 'ti kroSTunA / kroSTUnAmityatra tu nityatvAt ' hrasvApazce 'ti pUrvaM nAmAdeze, tataH svarAbhAvAnna tRc // striyAm , kRzastunastRjityanuvartate / kruzatunastRca puMsi striyAM cetyekaM sUtramakRtvA pRthakkaraNAt ghuTIti na sambadhyate / atra prAgeva tRjAdeze RdantatvAt GIH kroSTI / paJcabhiH kroSTrIbhiH krItAH paJcakroSTAraH 'mUlyaiH krIte' ikaN , 'anAmnyadviplup' ikaNU lopaH / ' yAdergauNasya ' ti GInivRttiH / atra nirnimittatvAdAdezasya
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 siddhahemalaghuvRttau [prathamAdhyAyasya kroSTrI, kroSTrayau, kroSTrIbhyAm / paJcakroSTabhI rathaiH // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopazazabdAnuzAsanalaghuvRttI prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / 2 / 4 // GInivRttAvapi tRjAdezo na nivartate // iti prathamAdhyAyasya caturthapAdaH /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha dvitIyAdhyAye prathamaH pAdaH // tricaturastisRcatama syAdau // 1 // striyAmiti vartate / syAdau pare strIvRttyostricaturoryathAsaGghayaM tisR catasR ityeto syAtAm / tisraH, catasraH / tisUSu, catasUSu / priyatisA, priyacatasA nA / priyatisR kulam , priyatri kulam / syAdAviti kim ? priyatrikaH, priyctusskH|| Rto ra svare'ni // 2 // tisRcatasRstha trayazca catvArazca tricatur tasya, tisA ca catasA ca tisRcatasa, sirAdiryasya tasmin // tisraH catasra ityAdau jasi tricaturoH ' anekavarNaH sarvasye 'ti paribhASayA timRcatasrAdezI, tato ' ajhai ce 'tyAptau, 'Rto raH svare'nI' ti raH / zasi tu ' zaso'tA sazce 'ti dIrgha prApte -- Rto ra 'iti raH / priyAstisrazcatasro vA yasya puruSasya kulasya vA puMsi * lubantaraGgebhya ' iti nyAyena pUrvavibhaktilope tataH samAsAdyA vibhaktirattasyAM parataH ' nirdizyamAnasyAdezA bhavantIti nyAyena tisrAdezaH, pUrvasya 'parataH strI puMvaditi puMvadbhAvaH, jahatsvArthavRttipakSe bhUtapUrvagatyA trizabdasya khiyAM vRtti. vijJeyA / antaraGgaparibhASayA'ntaraGge kaci kartavye vibhaktinimittakatvena bahiraGgatvAt timRcatasrAdezasyAsiddhatvAnna samAsAntaH kac , serDA, klIve 'nAmino lugve 'ti seluki tasya ca sthAnivadbhAvAttisrAdezaH, pakSe ' anata ' ityanena lupi sthAnivadbhAvAbhAvAnna tisrA. deshH| priyAstisrazcatasro vA yasyAsau priyatrikaH priyacatuSkaH, 'zeSAdve 'ti kac , tena vyavahitatvAnna AdezaH / RtaH SaSThI, raH prathamA, svare, na na an tasmin // tisUcatamapadaM sambadhyate / Rta
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya sya RtaH svarAdau syAdau pare raH syAt / ani, naviSayAdanyatra / tisraH, catasraH, priyatisrau, priyacatasrau / svara iti kim ? tisRbhiH, catasRbhiH / anIti kim ? tisRNAm , catasRNAm ||jraayaa jarasvA // 3 / / svarAdau syAdau pare jarAyA jarasvA syAt / jarasau, jrsH| jare, jarAH / atijarasau, atijarau / atijarasam , atijaraM kulam // apo'r3he // 4 // bhAdau syAdau pare apo't syAt / adbhiH, ityanuvRttatisRcatasRzabdayoH SaSThyantatvalAbhArtham / anIti nakAraH pratyayarUpa AgamarUpo vA grAhyaH / tisRNAM catasRNAmityAdau Ami pare paratvAttisUcatasrAdeze sati nAmAdezaH, ' dIrgho nAmI 'tyatra tisRcatasRvarjanAnna dIrghaH, anItyakRte'trApi Rto raruH syAt / etAvanmAtrArthatve'nAmItyevAsandigdhArthamucyeta, tathA'nuttavA sAdhAraNazabdena nakAraviSayavarjanaM kRtaM tena nAgamasyApi varjanaM veditavyam , na ca svarAdau syAdau pare 'AdezAdAgamo balavAniti nyAyena pUrva nAgame kRte nAgamavyavadhAnena tisrAdyAdezasyaivAbhAvAnnAgame pare tisrAde RkArasya ratvameva na prApnotIti vAcyam , anayaiva nakAraviSayavarjanoktyA 'AgamAtsarvAdezo balavAniti nyAyasya jJApanAt / tena ca priyatisRNaH kulAdityAdau prathamaM tisrAdeze tato nAgame ratvA bhAvAyAnItyuktam // jarAyAH SaSThI, jaras, vA // syAdau, svare, ityanuvartate / ' anekavarNaH sarvasya ' so'pi nirdizyamAnasyaiva, tenAtijarasAvityAdau jarAzabdasyaiva jaras / yadyapyatra jarAzabdo nAsti tathApyekadezavikRtasyAnanyatvAjarazabdasya jarasAdezaH / napuMsake . syamoraskRte jarasAdezastenAtijarasaM atijaram / svasambandhinyanyasambandhini ca syAdAvayamAdeza iti sUcanAya samastavyastodAhara. NAni / apaH SaSThI, ad prathamA, bhe saptamI // syAdAviti vartate / zobhanA Apo yayostAbhyAmiti vigrahe ' pUjAsvateH prAkTAt ' iti
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / 115 svadbhayAm / bha iti kim ? apsu // A rAyo vyaJjane // 5 // vyaJjanAdau syAdau pare raizabdasya AH syAt / rAH, rAsu, atirAbhyAM kulAbhyAm / vyaJjana iti kim ? rAyaH // yuSmadasmadoH // 6 // vyaJjanAdau syAdau pare yuSmadasmadorAH syAt / tvAM mAm, atitvAM atimAm , yuSmAsu asmAsu // TAyosi yaH // 7 // TADyossu pareSu yuSmadasmadoryaH syAt / tvayA mayA, atiyuvayA samAsAntapratiSedhe bhyAmi tatsambandhivijJAnAbhAvena cAnena sUtreNa nirdizyamAnasyApa evAdAdezaH / AH prathamA, rAyaH SaSThI, vyaJjane // syAdAviti vartate, evamagrimasUtreSvapi / 'SaSThayA'ntyasya' atirAbhyAmityAdA ' vekadezavikRtasyAnanyatvA' datirIti prakRtAvapi raizabdasadbhAvena 'SaSThyAntyasyeti paribhASayA ikArasyA''kAraH / sbhItyeva siddhe vyaJjanagrahaNamuttarArtham / Ami tu atirINAm , rAyamatikrAntAni yAni teSAmiti vigrahaH, 'klIbe' iti isvaH, tato nAm , sannipAtaparibhASayA ca nAvAsya sUtrasya pravRttiH / tatparibhASAyA anityatvAcca 'dInAmI ' ti dIrghaH, nyAyAnAM sthavirayaSTinyAyena pravRtteH / uttarArthavyaJjanagrahaNasyAtraiva kRtatvAt atirANAmiti keSAzcidiSTaM rUpaM svamate'pi sammatatvakhyApanAyehArthamapi, atra pakSe sannipAtaparibhASAyA anityatvAzrayeNA''kAro vidheyaH / yuSmacca asmacca yuSmadasmado tayoH / AH, vyaJjane, iti sambadhyete / yuSmad am , ' amo ma' ityamo makRte, 'tvamau pratyayottarapade ' iti mantabhAgasya tvA''deze tva ad m iti jAte, 'lugasye 'tyakAralope'nena sUtreNa dakArasyA''tve dIrgha ca tvAm , evaM mAmityAdyapi / nAmAdhikArAttadantapratipattau tvAmatikrAnto'titvam, tam / / TA ca Gi ca osau ca tasmin yaH prathamA / yuSmadasmadorityanuvartate / tvad TA, iti jAte'nena. dasya yakAraH / tvAmatikrAnteneti vigrahe'pyatitvayA /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya atyAvayA, tvayi mayi, yuvayoH aavyoH| TADyosIti kim ! tvat mat // zeSe luk // 8 // yasminnAyau kRtau tato'nyaH zeSaH, tasmin syAdau pare yuSmadasmadorlak syAt / yuSmabhyam , asmabhyam ; atitvat atimat / zeSa iti kim ? tvayi, mayi // morvA // 9 // zeSe syAdau pare yuSmadasmadormo gvA syAt / yuvAM yuSmAnvA, AvAM asmAnvA''cakSANebhyo Nici vipi ca luki ca, yuSmabhyam , yuSabhyam / asmabhyam , asabhyam // mantasya yuvAvo dvayoH // 10 // dvayarthavRttyoryuSmadasmadormAntAvayavasya syAdau pare yathAsaGkhyaM yuvAmatikrAnteneti vigrahe tu yuSmadasmadoH dvayarthavRttitvAt yuvAdezena atiyuvayeti bhavati yuSmAnatikAnteneti vigrahe cAtiyuSmayA // zeSe, luk / / yuSmasmadoriti vartate / AtvayatvavidhAnanimittabhinnasyAdipratyayaH zeSaH / 'SaSThayAntyasye ' ti nyAyAddakArasyaiva luk / tvAmatikrAntAditi vigrahe atitvt| tvayi mayItyAdau 2: 'TAiyosI 'ti yatve nimittatvAnna zeSatvam / atra zeSagrahaNAbhAve TADyosItyadhikAra Agacchet / moriti SaSThIdvivacanam, vA // moranuvRttayuSmadasmadorvizeSaNatvena tdntvidhiH| zeSe, lugityapyanuvartete / yuvAM yuSmAnvA AcaSTe yuSmayati, AvAmasmAn vA''caSTe asmayati, tataH kipi talluki ca yuSm asm iti yuSmadasmadormAntatvam , anayoH sijascheGassu pratyayeSu paratvAttvamahamAdaya evA''dezAH syuH / amaubhyAmasuparatvAt tvamAdyAdeze pazcAdAtvam / TAGayosi / parAnnityamiti' nyAyena nityatvAttvamAdikAryebhyaH prathamameva pUrveNa makArasya yatve yuSyA asyA / bhyaso'bhyamAde. ze'nena sUtreNa yuSm asm zabdayormakArasya vA luki yuSmabhyam yuSabhyam , asmabhyam asabhyam // m ante yasya sa mantastasya, * yuvazca Avazca yuvAvau, dvayoH // yuSmadasmadorityanuvartate, evamapre'pi
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 117 yuva Ava, ityetau syAtAm / yuvAm , AvAm / atiyuvAm , atyAvAm / atiyuvAsu, atyAvAsu / mantasyeti kim ? yuvayoH / Avayorityatra dasya yatvaM yathA syAt / syAdAvityeva ! yuvayoH putro yuSmatputraH AvayoH putro'smtputrH|| tvamau pratyayottarapade caikasmin ||11||syaadau pratyayottarapadayozca parayorekArthavRttyoryuSmadasmadormantAvayavasya yathAsaGkhyaM tva ma ityetau syAtAm / tvAm , mAm / atitvAm , atimAm / atitvAsu, atimAsu / tvadIyaH, mdiiyH| tvatputraH matputraH / pratyayottarapade dvayoriti yuSmadasmadorvizeSaNam / yuSmad asmad au, iti sthite'nena sUtreNa maparyantasya yuSm asm iti vibhAgasya yuva Ava Adeze kRte 'lugasye 'tyakAralope, ' amau maH' iti sUtreNa au vibhaktermAdeze 'yuSmadasmado 'rityanenA''tve dIrdhe ca yuvAm AvAm / yuvAmatikrAntau atiyuvAm , yuvAmatikrAntAsu atiyuvaasu| mantagrahaNAbhAve yuSmadasmadorosi sarvasya yukAvAdeze -- TAGayosi ya' ityakArasya yakAre yuvyoH AvyorityaniSTaM rUpaM syAttanmA bhUditi mantasyetyuktam / tathA ca maparyantasya yuvAvA''dezo 'lugasye' tyaluki dakArasya yatve yuvayoH Avayoriti // tvazca mazca tvamau, uttaraJca tat padaM cottarapadam , pratyayazcottarapadaM ca tasmin , ca, ekasmin // mantasyetyanuvartate / cazabdena syAdeH samuccayaH / tathA ca syAdau pratyaye uttarapade ca parata etAvAdezau staH / yadyapi syAdirapi pratyaya eva, tathApyuttarArthamanuvartamAnaH syAdiratrApi sambadhyate / syAderudAharaNaM tvAm mAmityAdi, tvadIyaH maMdIya iti tu pratyayasya, tvatputro matputra ityuttarapadasya / nanu tvadIyaH matputraH ityAdau yuSmad as Iyas , asmad as putra s iti sthite idAnImeva syAdau pare'nena sUtreNa tvamAdeze siddhe pratyayottarapadagrahaNaM vyartham , na ca paratvA 'daikAdhye' iti syAderlupi ' pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kArya
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya ceti kim ? adhiyuSmad , adhyasmad / ekasminniti kim ! yuSmAkam , asmAkam // tvamahaM sinA prAkcAkaH // 12 // sinA saha yuSmadasmadoryathAsaGkhyaM tvamahamau syAtAm , tau cAkprasaGge'kaH prAgeva / tvam , aham / atitvam, atyaham / prAkcAka iti kim ? tvakam , ahakam // yayaMvayaM jasA // 13 // jasA saha yuSmadasmadoryathAsaGkhyaM yUyaMvayamau syAtAm / yUyam , vayam / priyayUyam , vijJAyate' iti nyAyasya 'lurya' ivallenat iti pratiSedhAt syAderabhAva iti vAcyam / prakRtipratyayAdyapekSatvena ' aikArya 'iti lupo bahiraGgatvena vibhaktimAtrApekSatvamAdezayoreva pravRtteriti cena, idameva hi pratyayottarapadagrahaNaM 'lubantaraGgebhyo'pi balavatI'ti nyAyaM jJApayati / tvayIti adhiyuSmadityavyayIbhAve vibhaktelapi na tvamA devA, prtyyottrpdtvaabhaavaat| tvaM cAhaM ca tvamaham , sinA tRtIyA, prAk, ca, akaH paJcamI // tvAM yuvAM yuSmAnvA, mAM AvAM asmAn vA'tikrA. nto'titvamatyaham / kutsito'lpo'jJAto vA tvamahaM tvakamahakam / 'tyAdisarvAdeH svareSvantyAt pUrvo'Ni ' tyanena sakArAdisyAdiparasvAdantyasvarAtpUrve aki kRte yuSmakad si, asmakad sIti sthite prAkcAka ityanuktau 'tanmadhyapatitastadhaNena gRhyata' iti nyAyenAksahitasyaiva tvamahamAdeze tvakamahakamityakzavaNaM na syAdataH prAkcAkaM ityuktam , tathA ca pUrvaM tvamahamAdeze sati pazcAdaki tvakamahakamiti rUpaM siddhyati / prAkcAka ityanena ca ' tanmadhyapatita ' iti nyAyo jJApyate / etannyAyenAksahitasyA''dezaH syAditi zaGkayA hyazravaNArthaM prAkcAka iti proktam / tathA tvamahamityatra prakRtimAtrA''de. zatvenAntaraGgatvA * tvamaupratyayottarapada' iti prathamaM tvamAdeze kRte sUtramidaM pravRttyavakAzAbhAvAdvyarthaM sat jJApayati bahiraGgamapi 'antaragAccAnavakAzaM balavaditi nyaaym|| yUyaM ca vayaM ca yUyaMvayam, jasA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 119 priyavayam / prAkcAka ityeva ? yUyakam , vayakam // tubhyaM mahyaM GayA // 14 // GayA saha yuSmadasmadoryathAsaGkhyaM tubhyaMmahyamau syAtAm / tubhyam , mahyam / priyatubhyam , priyamahyam / prAkcAka ityeva ? tubhyakam , mahyakam // tavamama DasA // 15 // GasA saha yuSma. dasmadoryathAsaGkhyaM tavamamau syAtAm / tava, mama / priyatava, priyamama / prAkcAka ityeva ? tavaka, mamaka // amau maH // 16 // yuSmadasmadbhayAM parayoram au ityetayorma iti syAt / tvAm , maam| atitvAm , atimAm / yuvAm , AvAm / atiyuvAm , atyAvAm // zaso nH|| 17 // yuSmadasmadbhayAM parasya zaso na iti syAt / tRtIyA // prAkcAkaH iti vrtte| priyastvam , priyau yuvAm , priyA yUyaM vA yeSAnte priyayUyam // ekatva dvitvayoH yuSmadasmadorvartamAnatvAt 'tvamau pratyayottarapade ceti ' mantasya yuvAvAviti ca tvamAdyAdezAnanyatra sAvakAzAn bAdhitvA yUyaM vayamityatra sAvakAzau yUyaMvayamAdezau para. tvAdubhayaprAptau satyAmapi bhavataH // tubhyaM ca mahyaM ca tubhyaMmahyam , GayA tRtIyA / prAkcAka iti vartate / priyastvam , priyau yuvAm , priyAH yUyam , yasya saH priyatvama , tasmai priyatubhyam / evaM priyamahyam // tava ca mama ca tavamama, GasA tRtIyA // prAkcAka iti sambadhyate / tvAM yuvAM yuSmAnvA'tikrAnto'sau tasya // auzca auzca Avau, 'syAdAvasayeya' ityeka zeSaH, am ca Avau ca amau tasya, luptaSaSThayekavacanA. ntaM padam , maH prathamA / vibhaktivipariNAmena yuSmadasmadoH sambandhaH, evamagre'pi / ma ityatrAkAra uccAraNArthaH / nanvatra sUtre'mgrahaNaM kimartham , yuSmad-am iti sthite tvAdeze, ' zeSe lugi 'ti daluki, 'samAnAdamo'ta' ityamo'sya luki ' yuSmadasmado' rityAtve ca tvAmiti siddheH, maivam , akAralugo yuSmadasmadorityAtvApekSayA bahiraGgatvenAsiddhatvAt // zasaH SaSThI, naH prathamA / nakAre'kAra uccAra
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 siddhahemalaghuvRttau . [ dvitIyAdhyAsya yuSmAn , asmaan| priyatvAn , priyamAn // abhyaM bhysH||18|| yuSmadasmadbhayAM parasya caturthIbhyaso'bhyaM syAt / yuSmabhyam , asmbhym| atiyuvabhyam , atyAvabhyam // usezcAd // 19 // yuSmadasmadbhayAM parasya DaseH paJcamIbhyasazca aditi syAt / tvad , md| atiyuvad , atyAvad / yuSmad , asmad / atitvad , atimad // Ama Akam // 20 // yuSmadasmadbhayAM parasya Ama AkaM syAt / NArthaH / yuSmad-zasityatra zeSe lugityapekSayA nityatvAdanena sUtreNa ' pratyayasye 'ti paribhASayA sakalasya zaso nAdeze, ' yuSmadasmado'rityAtve dIrgha yuSmAniti bhavati / nanu tathApi yuSmadzasityatra 'zeSe lugi' tyantyaluki ' zaso'tAsazce 'ti yuSmAniti rUpaM bhavatyataH kimarthamidaM sUtramiti cenna, yuSmadasmadoraliGgatvena puMstvAbhAvato nakArAsambhavAt // abhyam , bhyasaH SaSThI // prathamopasthitatvAda. grimasUtre paJcamIbhyasaH kAryAntaravidhAnAccA'tra caturthIbhyasa eva grahaNam / abhyamityatrAkAro vyaJjanAditvavyAvarttanArthaH / yuvA yuSmA. nvA''cakSANebhya iti vigrahe Nici kvipi niSpannayuSmazabdAt caturthIbahuvacane yuSabhyaM yuSmabhyamiti rUpasidbhastatrA'kArasya zrUya. mANatvAnnAkArasya 'aprayogIditi nivRttiH / yuvAmAvAm vA'tikrAntebhya ityatiyuvabhyam , atyAvabhyam // useH SaSThI, ca, ad // cakAreNa bhyaso'nukarSaH, sa ca sisAhacaryAt paJcamIvibhaktiH graahyH| atrApi adityatrA'kAraH AtvabAdhanArthaH, yuSmad yuSad ityAdau zrUyamANatvAca ' aprayogI di 'ti nA'kAranivRttiH / AmaH SaSThI, Akam prathamA // atrApyAkAraH yuSmAkaM yuSAkaM, asmAkaM asAkaM, ityAdau zrUyamANArthaH, anyathA kaMmAtravidhAnenApi Atvena yuSmAkamityAdirUpasiddharAkamiti vidhAnaM vyarthaM syAt / / padAt , yujyate iti yuga, vibhajyate prakaTIkriyate'rtho'neneti vibhaktiH, yuga cAsau
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 121 yuSmAkam , asmAkam ; atiyuvAkam , atyAvAkam / yuSmAnasmAnvA''cakSANAnAM yuSmAkam , asmAkam // padAdyugvibhattyaikavAkye vasnasau bahutve // 21 / / bahutvaviSayayA samavibhaktyA saha padAtparayoryuSmadasmadoryathAsaGkhyaM vasnasau vA syAtAm , taccetpadaM yuSmadasmadI caikasmin vAkye stH| anvAdeze nityaM vidhAnAdiha vikalpaH / evamuttarasUtratraye'pi / dharmo vo rakSatu, dharmo no rakSatu, dharmo yuSmAn rakSatu, dharmo'smAn rakSatu / evaM caturthISaSThIbhyAmapi / padAditi kim ? yuSmAn pAtu / yugvibhaktyeti kim ? tIrthe yUyaM yAta / ekavAkya iti kim ? atiyuSmAn pazya ! odanaM pacata ! yuSmAkaM bhaviSyati // dvitve vAmnau / / 22 // padAtparayoryuSmadasmadordvitvaviSayayA yugvibhaktyA saha yathAsaGkhyaM vAm nau ityetau vA syAtAm , vibhaktizca tayA, ekaM ca tadvAkayaM tasmin , vasca nasca, bahutve / yuSmadasmadorityanuvartate / bahutva iti viSayasaptamI yugvibhakta tyasya vizeSaNam / yugvibhaktiraviSamavibhaktirdvitIyAcaturthISaSThIrUpA / nimittakAryiNorekavAkyaghaTakatvamAviSkaroti taccetpadamiti / avyayakArakavizeSaNaviziSTamAkhyAtamatraikavAkyaM grAhyam / nityamanvAdeza iti sUtreNAgre vasnasAdInAM nityatvavidhAnAdatra vasAdayo vikalpena bodhyA ityetamartha sUcayati-anvAdeza iti / dharmo vo rakSatu, atra dvitIyAvibhaktisahitasya yuSmado vasAdezaH samavibhaktyA sahetyuktatvAt , evamapre'pi / vAkyagrahaNAdekapade'tiyuSmAnpazyetyAdau na vasAdezaH, vAkyasyaikatvena vizeSaNAcca odanaM pacata, yuSmAkaM bhaviSyatItyAdau vasAdezavyAvRttiH, tibantadvayayogenaikavAkyatvavirahAt , etadevAhekavAkya iti kimiti / / dvayorbhAvo dvitvaM tasmin viSayasaptamI, dvayoriti vibhaktivizeSaNaM yogyatvAdata eva dvitvaviSayayA yugvibhaktyetyuktam / vAm ca nau ca vAmnau / / padAdhugvibhaktyaikavAkya ityanuvartate / / Ge ca
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya ekavAkye / dharmo vAM pAtu, dharmo yuvAM pAtu; dharmo nau pAtu, dharma AvAM pAtu, evaM caturthISaSThIbhyAmapi // DeGasA teme ||23||ddsbhyaaN saha padAtparayoryuSmadasmadoryathAsaGkhyaM te me ityetau vA syAtAm , ekavAkye / dharmaste dIyate, dharmastubhyaM dIyate; dharmo me dIyate, dharmo mahyaM dIyate; dharmaste svam , dharmastava svam ; dharmo me svam , dharmo mama kham / / amA tvAmA // 24 // amA saha padAtparayoryuSmadasmadoyathAsaGkhyaM tvAmA ityetau vA syAtAm , ekavAkye / dharmastvA pAtu, dharmAstvAM pAtu; dharmo mA pAtu, dharmo mAM pAtu / / asadivAmanyaM pUrvam // 25 // AmanvyArthaM padaM yuSmadasmadbhayAM pUrvamasadiva syAt / janA ! yuSmAn pAtu dharmaH, sAdhU ! yuvAM pAtu dharmaH, sAdho ! tvAM pAtu tapaH / pUrvamiti kim ? mayaitatsarvamAkhyAtaM yuSmAkaM munipuGgavAH ! // Gas ca, te ca me ca teme lupta dvivacanAntaM pdm| padAdekavAkya ityanuva. tate / evamagrimasUtre'pi / DeGasetyekavacanaM sthAnibhyAmAdezAbhyAzca yathAsaGghayanivRttyartham // amA tRtIyA, tvA ca mA ca tvAmA / am padena dvitIyaikavacanasyAma eva grahaNam, na tu 'ataH syamo'm' iti vihitasyAvyayIbhAvasambandhino vA / yuSmadasmadbhayAM dvitIyakavacanabhinnasyAsambhavAt / na sat asat , iva, Amantryate yattadAmanyam , pUrvam // Amantrye puruSAdyarthaM kAryAsambhavAttadvAcakaM padamatrAmantryapadena vivakSitamata evA''mantryArtha padamityuktam / janA ! yuSmApAtu dharmaH, atra yuSmAniti padAtparatve'pi yugvibhaktimattve'pi bahutvaviSayakatve'pyanena sUtreNa janA ityAmantryapadasyAvidyamAnatvA. ropAtpadAtparatvAsambhavena na vasAdezaH / evamagre'pi / mayaitatsarvamAkhyAtaM yuSmAkaM munipuGgavAH ! / atra munipuGgavA ityAmantryA) padam , sUtre pUrvamityasyAnupAdAne parapadasyAsadbhAvaH prasajyate, tathA ca munipuGgavA ityasyAsadbhAvena yuSmAkaM munipuGgavA iti niyatAkSarapi
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 123 1 jasvizeSyaM vA''mantraye // 26 // yuSmadasmadbhayAM pUrvaM jasantamAmantryArthaM vizeSyavAcyAmantraye pade'rthAttadvizeSaNe pare'sadiva vA syAt / jinAH ! zaraNyA yuSmAn zaraNaM prapadye, jinAH ! zaraNyA ! vaH zaraNaM prapadye / jinAH zaraNyA asmAn rakSata, jinAH ! zaraNyA ! no rakSata / jasiti kim ? sAdho / suvihita! vo'tho zaraNaM prapadye, sAdho ! suvihita ! no'thorakSa / vizeSyamiti kim ? zaraNyAH sAdhavo yuSmAn ! zaraNaM prapadye / Amantrya iti kim ? AcAryAM yuSmAn zaraNyAH zaraNaM prapadye / arthAttadvizeSaNabhUta iti kim ? AcAryA upAdhyAyA yuSmAn 1 NDalakSaNapAdatvasya vyAghAtAt 'pAdAdyo' ritisUtreNa vasnasAdipratiSedhasyApravRttiprasaktyA 'padAdyagvibhaktye 'ti sUtreNAtra vasAdezaH prasajyetA'taH pUrvamityuktam / asadivetIvazabdopAdAnaM yasyA'sadbhAva ukta na tasya prayoganivRttistena vivakSitA, apitu tannimittakakAryapratiSedha veSTa iti sUcayitum, na ca lopapadamanuktvA'saditigurUcAraNAdevAtidezaprAtyA tena ca prayogAnivRtteH siddhau vyarthamivagrahaNamiti vAcyam, Atidezikena viruddhasya svAzrayakAryasya bAdhanArthatvA divazabdopAdAnAt, ivazabdopAdAnasAmarthyAdviruddhamapi svAzrayaM kAryaM ekAntaratAdi na nivartyata iti bhAvaH / jas ca tad vizeSyaM ca, vA, Amantraye // pUrvasUtramanuvartate / jasaH vizeSaNatvAttadantavidhiH / Amantrye iti vizeSaNabhUtasyAssmantryasya bodhakam / jinA: zaraNyA yuSmAn zaraNaM prapadye, atra jinA iti vizeSyamAmantrayapadam tadvizeSaNabhUtamAmantryana zaraNyA iti / pUrveNa nityamasadbhAve prApte'nena vikalpyate / sAdho ! suvihita ! iti vAkye ' asadive 'ti dvayorasattve prApte nAnyadityanena sAdho ityasyAsattvAbhAvaH, nityamanvAdeza ' ityanena vasnasau / ' zaraNyAH sAdhava ' ityatra dvayorapyAmantryayo ' rasadive 'tyasadbhAvaH // "
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 siddhahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasya zaraNaM prapadye // nAnyat / / 27 // yuSmadasmadbhayAM pUrva jasantAdanyadAmantryaM vizeSyamAmadhye tadvizeSaNe pare'sadiva na syAt / sAdho suvihita ! tvAM zaraNaM prapadye / sAdho suvihita ! mA rakSa / / pAdAdyoH // 28 // niyataparimANamAtrAkSarapiNDaH paadH| padAtparayoH pAdasyAdisthayoyuSmadasmadorvasnasAdirna syAt / " vIro vizvezvaro devo yuSmAkaM kuladevatA / sa eva nAtho bhagavAnasmAkaM pApanAzanaH " // 1 // pAdAdyoriti kim ? " pAntu vo dezanAkAle jainendrA dazanAMzavaH / bhavakUpapatajjantujAtoddharaNarajjavaH" // 2 // cAhahavaivayoge // 29 / / ebhiryoge padAtparayoryuSmadasmadorvasnasAdirna syAt / jJAnaM yuSmAMzca rakSatu / evaM aha ha vA evairapyudAhAryam / yoga iti kim ? jJAnaJca zIlaJca te svam / / dRzyarthaizcintAyAm // 30 // dRzinA samAnArthazcintAthairdhAtubhiryoge yuSmadasmadorvasnasAdirna syAt / jano yuSmAn sandRzyAna, anyat // jasvizeSyam , Amantrye'sadiva, pUrvamityeteSAmanuvR. ttiH / jasantavizeSyAdanyatvaM bodhyam / / pAdasyAdI pAdAdI tayoH / padAditi, vasnasAdayo nikhilA AdezA neti ca sambadhyante / evamagre'pi / niyateti, yatra mAtrA akSarANi ca niyataparimANAni bhavanti tAdRzamAtrAkSarapiNDavizeSaH pAda ucyana ityarthaH / pAdAdyoritidvivacanaM yuSmadasmadorvizeSaNAbhiprAyeNa / ekavacanAntatayA nideze aamntryvishessnntaasNshyprsnggH|| cazcAhazca hazca vAzcaivazca tairyogastasmin // jJAnazceti vAkye cena yogaH jJAnazIlazabdayoreva na yuSmadaH, ato'trA''dezaH syAdeva / cAhahavairityeva siddhau yogagrahaNaM cAdeH sAkSAyuSmadasmadyAM yoga eva niSedhapratipattyartham , na tu vyavadhAnena // dRzeroM darzanamAlocanaM yeSAm , dRziroM yeSAmiti vA dRzyarthastaizcintAyAm / jano vo manyata iti, nA'yaM dRzyarthaH / dRzyartho hi cAkSuSaM jJAnamato'tra na niSedhaH // nityam , anu pazcA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 125 gataH, jano'smAn sndRshyaagtH| jano yuvAM samIkSyAgataH, jana AvAM samIkSyAgataH / janastvAmapekSate, jano mAmapekSate / sarvatra manasA cintanaM dRzyarthAnAmarthaH / dRzyarthairiti kim ? jano vo manyate / cintAyAmiti kim ? jano vaH pazyati // nityamanvAdeze / / 31 // kiJcidvidhAtuM kathitasya punaranyadvidhAtuM kathanamanvAdezastasmin viSaye, padAtparayoyuSmadasmadorvasnasAdinityaM syAt / yUyaM vinItAstadvo guravo mAnayanti, vayaM vinItAstanno guravo mAnayanti / dhanavAMstvamatho tvA loko mAnayati, dhanavAnahamatho mA loko mAnayati // sapUrvAt prathamAntAdvA / / // 32 // vidyamAnapUrvapadAt prathamAntAtpadAtparayoryuSmadasmadoranvAdeze vasnasAdirvA syAt / yUyaM vinItAstadguravo vo mAnayanti, tadguravo yuSmAn mAnayanti / vayaM vinItAstadguravo no mAnayanti, tadguravo'smAn mAnayanti / yuvAM suzIlau tajjJAnaM vAM dIyate, tajjJAnaM yuvAbhyAM diiyte| AvAM suzIlau tajjJAnaM nau dIyate, tajjJAnamAvAbhyAM dIyate / / dAdezo'nvAdezastasmin , kasyacidvyasya kAJcikriyAM jAtiM guNaM dravyaM vA pratipAdayituM kathitasya tena taditareNa vA zabdena paunaruktyaM mA bhUditi vizeSAntaraM pratipAdayituM punaH kathanamanvAdezaH / yUyaM vinItAstadvo guravo mAnayanti, atra prathamaM yuSmacchabdena vinItatvamuktvA punayuSmacchabdena gurumAnanaM vidhIyate, ato'tra yuSmado dvitIyAntasya vsaadeshH| evmgre|| saha pUrveNa vartate tasmAt / prathamA'nte yasya tatprathamAntaM tasmAt, vA / / sahazabdo vidyamAnavacanaH pUrvazabdo vyavasthArthaH saha vidyamAnaM pUrvapadaM yasmAditi vA samAsaH / prathamAyAH pratyayatvAt 'pratyayaH prakRtyAderi'tyAdinAntasya labdhatvAdantagrahaNaM tadanuvAdArtham / guravo vo mAnayanti atra gurava iti prathamAntaM vidyamAna pUrvapadam / tataH parasya yuSmado vamAdezaH / pUrveNa nitye prApte vikalpArtha vacanam // tyadAM SaSThI, enad prathamA, etadaH SaSThI, dvitIyA ca
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya tyadAmena detadodvitIyATayaisyavRttyante // 33 // tyadAdInAtado dvitIyAyAM TAyAmosi ca pare'nvAdeze enad syAt, na tu vRttyante / uddiSTametadadhyayanamatho enadanujAnIta, etakaM sAdhumAvazyakamadhyApaya, atho enameva sUtrANi / atra sAkaH / etena rAtriradhItA, atho enenAharapyadhItam / etayoH zobhanaM zIlamatho enayormahatI kIrtiH / tyadAmiti kim ? saMjJAyAmetadaM saGgrahANa, atho etadamadhyApaya / avRttyanta iti kim ? atho paramaitaM pazya / / idamaH || 34 // tyadAderidamo dvitIyA-Tausi pare'nvAdeze enat syAt, avRttyante / uddiSTamidamadhyayanamatho enadanujAnIta / anena rAtriradhItA atho enenAharapyadhItam / anayoH zobhanaM zIlamatho enayormahatI kIrtiH // advayane || 35 // tyadAderidamo vyaJjanAdau syAdau pare'nvAdeze aH - TAca os ca, tasmin vRtteranto vRttyantaH, na vRttyanto'vRttyantastasmin / anvAdeze iti vartate / atra sAka iti, aksahitasyApyetado'tra prayoge enadAdeza ityarthaH / etena rAtririti, atrAviva kSitakarmaNa idhAtoryoge rAtrilakSaNasyApyAdhArasya kAlAdhvabhAvadezamiti kAlasya karmatve tatazcAdhItetyatra karmaNi kte sati karmaNa uktatvAdrAtrizabdAtprathamA, athavA rAtrisahacaritamadhyayanamapyupacArAdrAtrizabdenocyate, tataH sA'dhIteti / etadaM saGgrahANetyAdivAkye etacchandassaMjJAyAM vartate nAtastyadAdirityAdezAbhAvaH / paramaitamiti, paramazcAsAveSazca tamityatraitacchabdassamAsavRttyante vartate'ta enadAdezAbhAvaH // tyadAmiti nAmamAtranirdezena 'nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti nyAyena strItvAdiviziSTAnAmapi tyadAdInAM grahaNAttatrApyAdezo bhavati / / idamaH SaSThI // etada iti rahitaM sakalaM pUrvasUtramanuvartate / yogavibhAga uttarArthaH // ad prathamA, vyaJjane // tyadAmida
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 127 syAt, avRttyante / imakAbhyAM zaikSakAbhyAM rAtriradhItA, atho AbhyAmaharapyadhItam / imakeSu, atho eSu / anagiti vakSyamANAdiha sAko'pi vidhiH || anak || 36 || tyadAdervyaJjanAdau syAdau pare'gvarja idaM aH syAt / AbhyAm, AbhiH, eSu, Asu / anagiti kim ? imakAbhyAm / tyadAmityeva ! atIdaMbhyAm || TausyanaH // 37 // tyadAM TAyAmosi ca pare'naka idamo'naH syAt / anena, anayA, anayoH, anayoH | tyadAmityeva ? priyedamA / anaka ityeva ? imakena // aya 1 * mo'nvaadesheddvRtynte|, ityeteSAmanuvRttiH / idama iti SaSThayantamapyatra sUtre sthAnino'nupAdAnAjjJApitena 'arthavazAdvibhakkivipariNAma' iti nyAyena sarvAdezArthaM prathamAntatayA vipariNamyate, anyathA SaSThayantasyaivAnuvartane ' SaSThAntasye 'ti paribhASayA masyaivAdAdezaH prApnuyAt, sampUrNasya ceSTaH, asyetyAdiprayogadarzanAttasmAt / prathamAnta idaM zabdaH sthAnibhUto grAhyaH / syAderadhikArAdvyaJjanAdipare AdezaH / adityatra takAra uccAraNArthaH, anyathA sau ' soru 'rityAdau kRte o ityaniSTaM rUpaM syAt / na vidyate ak yasya so'nak / tyadAm, idamodayaJjane iti sambadhyate / atrApIdamaH prathamAntatvena vipariNAmaH kartavyaH, anagiti vizeSaNabalAt / anagiti sUtramapi ' arthavazAdvibhaktivipariNAma ' ityasya nirNAyakam / pRthaksUtrakaraNAdanvAdeze'vRttyanta iti ca nivRttam / tyadAmiti SaSThI sambandhe'rthe vyaJjane ityasya vizeSaNam, tyadAdito vihite vyaJjanAdau syAdau pare iti bhAvArtha: ata evAtIbhyAmityAdau nedamo'dAdezaH / idam bhyAmityatrAnenedamo'dAdeze ' ataH AH syAdA' vityAtve AbhyAm / idamatikrAntau tAbhyAmatIdaMbhyAmiti // TA' ca aus ca tasmin, anaH prathamA // tyadAmidamo'nagityanuvartante / priyo'yaM yasyAsau priyedam tena, atra TAvibhaktestyadAdisambandhitvAbhAvAnnAdezaH // ayaM ca iyaM
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyApasya miyaM pustriyoH sau||38|| tyadAM sau pare idamaH puMstriyoryathAsaGkhyamayamiyamau syAtAm / ayaM nA, iyaM strI / tyadAmityeva ? atIdaM nA strI vA !! do maH syAdau // 39 // tyadAM syAdau pare idamo do maH syAt / imau, paramemo, imakAbhyAm / tyadAmityeva ? priyedamau / / kimaH kastasAdau ca // 40 // tyadAM syAdau tasAdau ca pratyaye pare kimaH kaH syAt / kaH, sAko'pi kaH / kadA, karhi / tasAdau ceti ca ayamiyam , pumAMzca strI ca puMtriyau tayoH, sau|| tyadAmidama ityanuvartete // paramazcAsau ayazca paramAyam , atra syAdipulliGgApekSatvenAyamAdezasya bahiraGgatvAdantaraGgaM 'avarNasyevarNAdine ' tyetvarUpaM sandhi. kArya syAt , tatazcobhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAgi'ti nyAyAdekArasyedaMzabdasambandhitve ekadezavikRtanyAyenAnanyatvAdedamityasyAyamAdeze paramaya miti rUpaM syAt , pUrvapadasambandhitve ca damityasyaivAvayave samudAyopacAreNedaMrUpatvavyapadezAdayamAdeze parame'yamiti rUpaM syAt, dvaidhA'pi cAniSTApattirevazca 'pUrva pUrvottarapadayoH kArya kAryam , pazcAtsandhikAryamiti nyAyena bahiraGge'pyayamAdeze prathama kRte tatazca 'samAnAnAmi 'ti sandhikArya bhavati, tataH paramAyamiti siddham / sAko'pyayamAdezaH pravartate ||dH SaSThI, maH prathamA syAdau / pUrvavadanuvartanam / syAdyadhikAre syAdAvityupAdAnAtsyAdirevAnuvartate, na tu kizcittadvizeSaNam / paramau ca tau imau parame mau / priyo'yaM yayostau priyedamau,nAtra dasya maH tyadAdisambandhisyAdiparatvAbhAvAt / / kimaH SaSThI, kaH prathamA, tas Adiryasya tasmin , ca // tyadAm , syAdAvityanuvartete / kadeti, tasAdAvudAharaNaM, tasantantu nodAhRtam , nipAtanAtkuta iti bhAvAt / tathApyatra jasAdAviti grahaNamuttarArtham / 'kiM yatra sarve kAnye 'ti dApratyaye, kadA / kasminnanadyatane kAle karhi / tasAdAvityatrA''dizabdasya vyavasthAvAcitvena tasAdayasthamavasAnA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 129 kim ? kiMpazya, kintarAm / tyadAmityeva ? priya kimau // AdveraH / / // 41 // dvizabdamabhivyApya tyadAM syAdau tasAdau ca pare aH syAt / syaH, tyau, dvau, ttH| tyadAmityeva ? atitadau / / taH sau saH // 42 // AdvestyadAM sau pare taH saH syAt / syaH, syA, saH, sA, eSA / tyadAmityeva ? priyatyat // adaso daH sestu Dau // 43 // tyadAM sau pare'daso daH saH syAt , sestu Dau / aso, asakau, he asau ! he asakau ! / tyadAmityeva ? atyadAH // asuko vA'ki // 44 // tyadAM sau pare'daso'ki satyasuko vA syAt / grAhyAH / taduttareSu tarabAdipratyayeSu parato na bhavati, yathA kintarAmityAdi // A avyayam , dveH paJcamI, aH prathamA // tyadAm , syAdau, tasAdAviti vartante / tyad sa ityatrAnena dakArasyAkAre, 'lugasye'tyakAralope, taH sau sakAre rutvavisargayoH sya iti rUpam | tata iti tasyudAharaNam // taH SaSThI, sau, saM: prathamA // tyadAm , Avarityanuvartete / etacchabdAtstrItvavivakSAyA * mAdvera' ityakAre, alope ' Adi ' tyanena Api, dIrgha tataH sivibhaktAvanena takArasya sakAre ' nAmyantasthe 'ti Satve, ' dIrghaDyAbi 'ti silope eSA iti rUpam // adasaH SaSThI, daH SaSThI, seH SaSThI, tu, Dau prathamA // tyadAm , sau, saH, iti vartante / adas s iti sthite'nena se vAdeze dakArasya satve, 'Dityantye 'tyaslope asau, DakArasya sattvavidhAnasAmarthyAdantyasvarAdilopAnantara * mAdvera' iti na pravartate / hrasvo'sau asko| amumatikrAnto yo'sau atyadAH, ' abhvAde' riti dIrghaH, tyadAdisambandhitvAbhAvAnna seDau~ // asukaH prathamA, vA, aki saptamI // tyadAm , sau, adasa ityeteSAmanuvRttiH // maH prathamA, avarNasya // tyadAmadaso da itya.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 siddhahemalaghuvRttI [ dvitIyA nyAyasya asukaH, asakau, he asuka ! he asakau ! // mo'varNasya / / 45 // avarNAntasya tyadAmadaso do maH syAt / amU narau striyau kule vA / amI, amUdRzaH / avarNasyeti kim ? adaH kulam / / vAdrau // 46 // adaso'drAvante sati dorvA syAt / adamuyaG, amudrayaG, amumuyaG, adadrayaG // mAduvarNo'nu // 47 // adaso maH parasya varNasya uvarNaH syAt / anu-pazcAtkAryAntarebhyaH / amum , amU , amumuyaG / anviti kim ? amuSmai, amuSmin // prAginAt / / 48 / / nuvartante / adas au iti sthite AvaraH ', ' lugasye ' tyaluki ad au iti jAte'nena sUtreNa dakArasya makAre 'aidautsandhyArairi' tyamAviti jAte, * mAduvarNo'nvi 'ti makArottaraukArasya dIrghatvAdUkAre amU iti / asAviva dRzyate amUdRzaH / 'tyadAdyanyasamAnAdupamAnAdi 'ti Tak pratyayaH, ' anyatyadAde' iti sasyAtvamanena maH, ' mAduvarNa' iti A u // vA, adrau saptamI // adaso do ma ityanuvartante / adamuyaDityAdirUpaM prAgeva sAdhitam // mAt, uvarNaH, anu // adasa iti vartate / amuSmai ityAdau, ama smai iti jAte'dhunaiva maparasyAkArasyovaNe kRte'dantatvAbhAvena smAyAdayo na syurato'nugrahaNam / na ca yadi pUrvamevovarNaH kriyate tadA 'prAginAdi 'ti sUtraM vyartha sadyadi kAryAntarAtprAguvarNaH syAttadA inAdeveti niyamaparaM bhavatIti smAyAdyAdezAnantaramevovarNasya bhAvAnnAmuSmai ityAdAvadoSa iti vAcyam , inAdezasya pratyayAdezarUpatayA pratyayAdezAdeva pazcAduvarNaH, na tu prakRtyA''dezAdityAzaGkAsambhavena amuyA amuyorityAdInAmasiddhiprasaGgAt / atra hi pUrvamevotve AvantatvaviraheNa * Tausyedi 'tyetvaM na syAt // prAka, inaat|| adasaH, mAduvarNa ityanuvartate / ama TA iti sthite inAdeze prApte'nena sUtreNAvarNasya uH, tataH 'TaH puMsi ne' tyamunA, anvityasyApavAdo'yam //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 prathamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / adaso maH parasya varNasyenAdezAtmAguvarNaH syAt , amunA / inAditi kim ! amuyA // bhussveriiH||49|| bahvarthavRtteradaso maH parasya eta I: syAt / amI, amISu / eriti kim ? amUH striyH| mAdityeva ? amuke // dhAtorivarNovarNasyeyut svare pratyaye // 50 // dhAtorivarNovarNayoH svarAdau pratyaye pare yathAsaGkhyamiyuvau syAtAm / niyo, luvau, adhIyate, luluvuH / pratyaya iti kim ? nyarthaH, svarthaH bahuSu, e: iti SaSThI, IH prathamA // adaso ma ityanuvartete / bahuvityadaso vizeSaNam | ama jasiti sthite / jasa i.', guNaH, ame iti jAte'nena sUtreNa erItvam / amuke ityatrAkastanmadhyapatitasya tadhaNena grahaNe'pyukAreNa vyavadhAnAnna Itvam // dhAtoH SaSThI ivarNazcovarNazca tasya, iy ca uv ca uyuva , svare, pratyaye / / svare ityatra -- saptamyA Adi ' riti paribhASayA svarAdAviti labhyate / ' pratyayApratyayayo 'riti nyAyena pratyaye eva bhaviSyati, kiM pratyaya. grahaNeneti cenna, ' nyAyAH sthavirayaSTiprAyA' iti nyAyena nyAyAnAM pravRtteH / yathAsaGkhyamiti, iva!varNasyeti dravyArthAdezena, 'varNagrahaNe jAtigrahaNami 'ti nyAyena cetvotvasAmAnyApekSayA yathAsamaM vijJeyamanyathA paryAyArthAdezena pratyekamaSTAdaza vidhevarNovarNayoH prAptyA yathAsaGghayatvaM durghaTaM syAt / atra 'gauNamukhyayormukhye kAryasampratyaya' iti nyAyo na pravartate, tena mukhyadhAtuSvadhIyate luluvurityAdau kibantatvena gauNadhAtuSu niyau luvAvityAdau ca iyuvau siddhau| na ca niyau luvAvityAdAviyuvau na syAtAm , ' dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnami 'ti nyAyena kibantajanAmnA vihite pratyaye pare dhAtunimittakAryaniSedhAditi vAcyam , "kinvRtterasudhiyastAviti sUtre sudhIzabdasthevarNasya yatvavarjanatvoktyAtra prakaraNe uktanyAyApravRttisUcanAt / niyau luvAvityAdau / vibantA dhAtutvaM nojjJanti
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 siddhahemalaghuvRttI [ dvitIyAdhyAyasya nayanaM nAyaka ityAdau paratvAdguNavRddhI // iNaH // 51 // iNo dhAtoH svarAdau pratyaye pare iy syAt / yApavAdaH / IyatuH IyuH || saMyogAt // 52 // dhAtorivarNovarNayoH saMyogAtparayoH svarAdau pratyaye pare iyuvau syAtAm / yavakriyau, kaTapruvau, zizriyaH // bhraznoH // 53 // zrabhoruvarNasya saMyogAtparasya svarAdau pratyaye pare ud syAt / bhruvau, Apnuvanti / saMyogAdityeva / cinvanti // striyAH || 54 || striyA ivarNasya svarAdau pratyaye pare iy syAt / striyau, zabdatvaJca pratipadyanta iti nyAyAddhAtutvaM nAmatvazca bhAvyam / pratyaya ityuktatvAtsyAdyadhikAranivRttiH // iNaH SaSThI // dhAtoH iy, svare, pratyaye ityeteSAmanuvRttiH / yApavAda iti, ' yo'nekasvarasye 'ti prAptasya yatvasyApavAdaH iN dhAtoH : parokSe atusi dvitve ' varNAtprAkRtaM balIya' iti varNamuccArya vihitAtkAryAtprakRtimuccArya yatkAryamuktaM tadbalavadityarthakena nyAyena iNadhAturUpaprakRtimuzcArya vihita iyAdezaH prathamaM pravartate, tato dIrghaH // saMyogAt // dhAtorivarNovarNasyeyuva svare pratyaya itisUtraM sambadhyate / yavAn krINAta iti yavakriyau, kaTena pravete kipi kaTapruvau / ' kvibvRtteH ' ' yo'nekasvarasye 'ti vihitayoryatvavatvayorapavAdaH / ' pUrve'pavAdAH anantarAnvidhInbAdhante nottarAni 'ti nyAyasyA nityatvenAtrApravRtteH / dhAtunA saMyogasya vizeSaNAdiha na bhavarti, unnyau // atra saMyogo na dhAtumAtrasambandhI // bhrUzca zuzca tasya / uvarNasya, saMyogAt, svare, pratyaya ityanuvartante / saMyogAditi zroreva vizeSaNam, na tu bhrUzabdasyAvyabhicArAt // striyAH SaSThI || ivarNasya iyU, svare pratyaye iti sambadhyante / pRthagyoga uttarArthaH / ' grahaNavatA nAmne ti tu na pravartate, 'beyuvo'khiyA' iti nirdezAt, 'arthavadraNe nAnarthakasya grahaNami 'ti nyAyena zastrIzabdasambandhinaH svare pare " " -
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / 133 atistriyau // vA'mzasi // 55 // striyA ivarNasyAmzasoH parayoriyvA syAt / striyam , srIm / striyaH, strIH // yo'nekasvarasya // 56 // anekasvarasya dhAtorivarNasya svarAdau pratyaye pare yaH syAt / cicyuH, ninyuH / patimicchati patyi // syAdau vaH // 57 / / anekasvarasya dhAtoruvarNasya svarAdau syAdau pare vaH syAt / vasumiccha na iy bhavatyanarthakatvAt / / vA, am ca zas ca amzas tasmin / / striyAH ivarNasya iy ityanuvartante / pakSe ' samAnAdamo'taH ' / strIzabdAttaddhitazaspratyayasyAsambhavena dvitIyAbahuvacanasyaiva zaso grahaNAttatsAhacaryAttatpUrvavarttitvAcca dvitIyaikavacanamevAm gRhyate / ato na SaSThIbahuvacanAzaGkA // yaH prathamA, na ekaH anekaH, anekaH svaro yasya, tasya // dhAtoH ivarNasya, svare, pratyaye ityanuvartante / * vizeSAtidiSTo vidhiH prakRtAdhikAraM na bAdhata ' itinyAyena * bhraznoH ' ' striyAH' 'vAmzasI 'ti sUtratraye vizeSAtidezasadbhAvenAnukto'pi dhAtorityadhikAro'truTitatvAdatra punaH prAdu. bhavati, ayameva maNDUkaplutinyAya ucyate / patyIti nAmadhAtusambandhIvarNasya sattvAtsvare pare yaH, patimicchatIti saptamyA rUpam // syAdau, vaH prathamA // dhAtoruvarNasya, svare, pratyaye, anekasvarasyetyeSAmanuvartanam / vasvAviti, yadyayamanekasvaro dhAtustarhi tataH syAdivibhaktena prasaGgastasyAH nAmno bhAvAt , yadi ca nAmatvaM vasUzabdasya tarhi na yatvaM prasajyata iti dhAtutvanAmatvayoH kAryamekasya kathamiti cettarhi sUtramidaM vyarthaM sat , ' kiyantA dhAtutvaM nojjhanti, zabdatvaca pratipadyanta ' iti nyAyamAvirbhAvayati / anena ca kibantAnAM dhAtutvanAmatvayoravyAhatatvAdubhayAzritaM kArya bhavati / evaM * gauNamukhyayormukhya kAryasampratyaya ' iti nyAyo'pyatra na pravartate / sUtramidaM hi vasvAktyiAdau vatvasiddhyartham , tacca
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 : siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya ntau vasvau / syAdAviti kim ! luluvuH // kivRtterasudhiyasto // 58 // kvibantenaiva yA vRttimsamAsastasyAH sudhIzabdAdanyasyAH sambandhino dhAtorivarNovarNasya, svarAdau syAdau pare to ya va ityeto syAtAm / unnyau, grAmaNyo, sulvaH, khalapvaH / kvibiti kim ? paramau niyo paramaniyo / vRtteriti kim ! niyo kulasya / asudhiya iti kim ? sudhiyaH // hanpunarvarSAkArairbhuvaH / / 59 / / dRnAdi 'ivarNAderasve svara' ityanenApi siddhyet , parantu ' varNAt prAkRtamiti nyAyAtparatvA 'cevarNAderi 'ti vatvaM bAdhitvA ' dhAtorivarNovarNasyetyanena uveva pravartate, tadvAdhanArthamidaM sUtram , yadi ca gauNamukhyanyAyo'tra pravarteta tadA ' dhAtori 'tyasyAprAptyA tadAdhanArthamidaM sUtraM na kuryAditi // vipA vRttiH kivRttistasyAH, na sudhIH asudhIstasyAstau prathamA ||dhaatoriv!vrnnsy, syAdau, svare, pratyaya, ityabhisambadhyante / vRtterasudhiyastAviti vRttisthadhAtoH syAdau pare kAryavidhAnAt kevaladhAtovRttyasambhavAdvRttigrahaNAdeva vipo lAbhe kibgrahaNamavadhAraNArtham / ata evoktaM vivantenaiva yA vRttiriti / unyau, prAmaNyo, sulvaH, khalapvaH, eSu vibhaktyutpatteH pUrvameva kvivantena samAsaH / paramau ca to niyau ceti paramaniyo, atra syAdyantena karmadhArayaH, na tu kibantena samAsaH / sudhiya iti, suSThu dhyAyata iti kvibvRttAvapi sudhIvarjanAnna yatvam / / hun ca punazca, varSa ca kArazca taiH, bhuvaH SaSThI // kivRtteH, uvarNasya, syAdau, svare, pratyaya, iti vartante / han hiMsan bhavata iti inbhvau, punarbhavata iti punavauM, varSAsu bhavantIti varSAbhvaH, rAjalabhyo bhAgaH kAraH, kAreSu kArairvA bhavantIti kArabhvaH / dAyakagrAha
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 135 bhiH saha yA kivRttistatsambandhina eva bhuvo dhAtoruvarNasya svarAdau syAdau pare vaH syAt / inbhvau, punarbI, varSAbhvaH, kArabhvaH / dRnAdibhiriti kim ? pratibhuvau // Samasatpare syAdividhau ca // 60 // itaH sUtrAdArabhya yatparaM kArya vidhAsyate tasmin , syAdyadhikAravihite ca pUrvasminnapi kartavye, NatvaM SatvaM cAsadasiddhaM syAt / etatsUtra. nirdiSTayozca NaSayoH pare Se No'san / pUSNaH takSNaH, pipaThIH, arvANI, kayorantarAntarAle pratibhavata iti pratibhuvau, etaireva bhuvo nAnyaiH / pUrveNa siddhe niyamArthamidam // Nazca Sazca NaSam , na sadasat , pare, syAdevidhiH syAdividhistasmin, ca // SaNamiti viparyayanirdeze tvabhiSuNotItyAdi na siddhayet , SatvasyopasargAt sugiti vihitasya Natve pare'sattvena 'raSavarNAditi NatvaM na syAt / ataH krama tyatvA NaSamiti kRtam / kramazca vidhAnakramo jJeyaH, agre hi prathama patvaM tato NatvaM vidhIyate / atrAsadvidhau pakSadvayaM kAryAsiddhatvapakSaH zAstrasiddhatvapakSazceti / kAryAsiddhatvapakSAzrayaNe pUSNa ityAdau ano'kAralopo na syAt , yathA hi devadattasya hantari hate sati na devadattamya darzanaM tathAtra NatvasyAsiddhatve'pi na nakArasya darzanamastIti 'ano'syeti na pravarteta, tasmAcchAstrAsiddhatvapakSaH AzrayaNIyaH / tatpakSa pUrvamantaraGgAdihetutaH pravRtte'sacchAne'siddhatvabodhanena tadvihitAdeze lakSye jAtatvabuddhyabhAvasya tatkRtasthAni nivRttibuddhyabhAvasya ca bodhanena ano'kAralopavidhAyakasUtrapravRttisambhavena pUSNa ityAdirUpasiddhiH / yatra ca dvayoH sUtrayoH sahaprasaGgastatrAsacchAstre'bhAvAropeNa tasyApravRttireva bhavati / atrAsadityAhAryAroparUpa evAsadbhAvo veditavyaH, na tvanAhAryajJAnarUpo'sadbhAvaH, sarvathA tallopaprasakteH / pUSNaH takSNaH, atra NatvasyAsattvAdano'kAralopo bhavati / pipaThI, atra patvasyAsiddhatvAt sasya rurbhavati / 'padAnta' iti dIrghaH, na
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 : siddhahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasya sapISi / asatpara ityadhikAro " rAtsa " iti yAvat ; syAdividhau ceti tu " noryAdibhya " iti // ktAdezo'Si // 61 // kenopalakSitasya tasyAdezaH SAdanyasmin pare pUrvasmizca syAdividhAvasan syAt / kSAmimAn , lUnyuH / aSIti kim ! vRkNaH // SaDhoH kassi ca pipaThiSityasyAbhvAdirUpatvAtkathaM dIrgha iti vAcyama, bhvAdhavayavena paThityanena yogAt samudAyasyApi pipaThiSo bhvAdirUpatvAt / na caivaM kukurIyatItyAdau dhAtutvamanena prakAreNa bhavAditvamapyastIti dIrghaH syAditi vAcyam , tatra dhAtutvasattve'pi pipaThIH ityAdivanna bhvAdyavayavAttataH pratyayo vidhIyate, kintu nAmna eva tadbhavAdyavayavayogAbhAvAt kukurIyetyAdisamudAyasya na bhavAditvam / arvANI, sISi, atra NatvaSatvayorasiddhatvAdupAntya dIrghatvaM siddham // kakAreNopalakSitastaH ktastasyAdezaH ktAdezaH, na e aS tasmin / kenopalakSitasyeti ktaktavatUktiktAnAM prahaNam / pare ityetatsUtrApekSayA pare, na tu ktAdezavidhAyakasUtrApekSayA / anyathA ktAdezavidhAyaka sUtrApekSayA 'yajasRjeti Satva vidhAyakasUtrasya paratvAbhAvena aSIti pratiSedho vyarthaH syAt , etatsUtrApekSayA ca paratve 'yajasRje 'ti Satvasya paratvAttasminnapyasattve prApte aSItipratiSedhaH sArthakaH syAt , ataH etatsUtrApekSayA paratvaM grAhyam / kSAmasyA'patyaM kSAmiH so'syAstIti kSAmimAn / kSAmazabdastu : dhAtoH ktena niSpannaH 'zucipacomakavamiti tasya maH, tasyAsattvA 'nmAvarNAnte'tyAdinA matormoM vo na bhavati / lanyuriti, lUnamicchatIti kyani kipi lUniH, SaSThyAM tu lUnyuH, atra 'RlvAde 'riti vihitasya natvasyAsatyAt ' khitikhItIya uri 'tyurbhavati / vRkNa iti, vrazyate sma ktaH, 'prahazyeti vRt ' sUyatvAdyoditaH' tasya naH, 'saMyogasyAdau' salopaH, vRc na iti jAte'tra sUtre aSItyabhAve 'yaja sRjeti Satve.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAH ] bhavaripariSkArasahitAyAm / 137 // 62 // se pare Sa-DhoH kaH syAt / pekSyati, lekSyati // bhvAdernAmino dIrgho rvoya'Jjane // 63 // bhvAderdhAto? ravau tayoH parayostasyaiva nAmino dIrghaH syAdyaJjane / hurchA, AstIrNam , diivyti| bhvAderiti kim ? kukurIyati, divyati // padAnte // 64 // padAntasthayorvAdeHoH parayorvAdernAmino dIrghaH syAt / gIH, giirrthH| 'pi kartavye natvasyAsiddhatvApacyA SakArApattiH syAdato'SIti kRtam / tathA Satve kartavye natvaM nAsiddhamato dhuTpratyayaparatvAbhAvAna Satvam / 'cajaH kagamiti katve kartavye tu natvamasadbhavati, tena dhuTpratyayaparatvAt 'cajaH kaga 'miti kaH / ' raghuvarNeti nasya NaH // Sazca Dhazca SaDhI tayoH, kaH prathamA, si saptamI // piplaMp saJcarNane / lihIk AsvAdane / Aye udAharaNe syati pare Sasya kaH, dvitIye ca Dhasya kaH // bhU Adiryasya tasya, nAminaH SaSThI, dIrghaH, r ca v ca auN tayoH, vyaJjane // bhvAderiti pratyAsattyA Urityanena nAmina ityanena ca sambadhyate / ekaprayatnena dvayorupAdAnaM pratyAsattiH, zabdAntaraM pratItya zabdAntarasyAsattiH pratyAsattiriti vyutpatteH / hUrchA kauTilye, anena dIrghaH / AstIryate sma AstIrNam / divUca krIDAdau / kurkuramicchati kukurIyati, divamicchatIti kyan , nAmadhAtutvAdatra dIrgho na syAt / etatsUtravihito dIrgho'nityaH, 'sthAnivadbhAvapuMvadbhAvaikazeSadvandvaikatvadIrghatvAnyanityAnI 'ti nyAyAt, nityatve hi hurchAdInAmiva sphUrja Urja UNu, ityAdInAmapyakRtadIrghAnAM dhAtuSu pAThaH syAt dIrghapAThAdvijJAyate'nena sUtreNa vihito dIrgho'nitya iti / / padasya antastasmin // bhvAdenAmino dI| vorityanuvartate / giraNaM gIH, 'krutsampadAdibhyaH kip' / 'RtAM kGitIri'ti irAdezaH / atra kipsambandhivakAravyaJjanadvArA 'nAmasidayavyaJjana' iti padatvaM tu 'kipi vyaJjanakAryamanityamiti nyAyAnna bhavati / gira luva iti jasantaM rUpam , padAnte orabhAvAnna 18
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re simalageet [ dvitIyAdhyAyasya padAnta iti kim ? giraH, luvaH // na yi taddhite // 65 // yAdau taddhite pare yau va tayoH parayornAmino dIrgho na syAt, dhuryaH / yIti kim ? gIrvat / taddhita iti kim ? gIryati, gIryate // kurucchuraH / / 66 || kurucchurornAmino re pare dIrgho na syAt / kuryAt, churyAt / kuvityukAraH kim ? kurut zabde - kuryAt // mo no svozca // 67 // mantasya dhAtorantasya padAntasthasya svozva 6 dIrghaH // na, yi saptamI, taddhite // nAmino dIrgho rvorityanuvartante / dhuraM vahatIti dhurya, : ' dhuro yaiyaNi 'ti yapratyayaH // atrAntarvarttinIM vibhaktimAzritya padAntatve dIrghe prApte'nena niSedhaH / gIriva gIrvat 'syAderive' iti vatpratyayaH, padAnta ' iti dIrghaH / giramicchati, " amAnyayAt kyanpratyayaH gIryati, gIrivAcarati, kyaGpratyayaH gIryate / ye ityakRtvA yIti vyaJjanamAtropAdAnAnniranubandhasAnubandhayorgrahaNam, akArasahitasyopAdAne tu niranubandhayapratyayasya sambhavA niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasye 'ti nyAyena sAnubandhasya yAdeH pratyayasya grahaNaM na syAdata etanyAyazaGkayA sAnubandhasyApi yakArasya grahaNArthaM ye iti na kRtam, ata evoktanyAyasyAbhyupagamaH sUcitaH // kuruva chu tasya / nAmino dIrgho neti padAni samba dhyante / DukRMg karaNe, saptamIyAtpratyayaH, 'kRgtanAderu; ' ' nAmino guNaH ', ' ataH zityudi 'ti uH ' kago yi ce 'tyukAralopaH / ' svAde 'riti dIrghe prApte'nena niSedhaH // maH SaSThI, naH prathamA, m ca v ca mvau tayozca // bhvAderiti vartate / cakAreNa padAnte ityasya samuccayaH / ma iti padAnta iti ca bhvAdervizeSaNam / prazAmyatIti prazAn / silope'nena masya naH / asyAsiddhatvA ' nAmno nosnaha' iti nalopo na / kuTilaM gacchAmIti jaGganmi / atra nakArasya caritArthatvAtprajJA nityAdau vidhAnasAmarthyAnnasya lopo neti nAzaGkanIyam // kvas cAsau sU ca kassU, sraMs ca dhvaMs ca kara " 6
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 139 parayonaH syAt / prazAn, prazAnbhyAm , jaganmi, jaGgavaH // straM sdhvaMskassanaDuho daH // 68 // saMsdhvaMsoH kspratyayAntasya ca santasya, anaDDahazca padAntasthasya daH syAt / ukhAsad, parNadhvad , ca anaDuG ca tasya, daH // padAnta iti vartate / kassiti pratyayaH tena tadantaM grAhyam / ukhayA saMsate ukhAsad, atra ukhAsras ityasya 'SaSThayAntyasye 'ti sasya daH / evamagre'pi / zobhano'naDvAho yatra svanaDud / atra takAre vidhIyamAne'pi 'dhuTastRtIya' iti dakAro bhaviSyatIti kiM dakAravidhAneneti cenna, dhuTastRtIya' iti datvasya pare'saditi vacanAdasiddhatvena dakArasya zravaNAbhAvaprasaGgAt / vidvAniti, kasassakArasya 'padasyeti lopena vidyamAnatvAbhAvAnnAtra daH / kasityatra kakAragrahaNaM vasdhAtuparihArArtham / kasaH sakAro vizeSito vidyamAnatAlAbhAya / evaM tarhi anaDvAnityAdau nakArasya dakAraH syAdatra kasyApi vizeSaNasyAbhAvAditi cenna, nakAravidhAnasAmarthyAhatvAbhAvAt / na cAnaDvAnha iti dazAyAM ' padasye 'ti lopaM bAdhitvAnena datvaM syAditi vAcyam , ' yena nAprApte yo vidhirA. bhyate sa tasyaiva bAdhaka ' iti nyAyena rutvaDhatvayorevAsya bAdhakatvAt , na tu 'padasye 'tyasya, saMyogAntalopasya prAptAvaprAptau ca satyAmetatsatrArambhAt / vidvatkulamityAdiSu saMyogAntalopasyAprAptAvapi vidvAnityAdau tatprAptAvapi hIdamArabhyate / he vidvAnityAdiliGgatraye'pi tu sarvatra ' soru ' riti rutvasya he anaDvanityAdiliGgatraye sarvatra ca DhatvasyAvazyaM prAptau satyAM datvavidhirArabhyate / saMyogAntalopasyAbAdhakatvAdeva ca kasaH sitivizepaNamupAttam , idameva ca vizeSaNamuktanyAyaM vyaJjayati / yadi sUtramidaM rutvaDhatve iva saMyogAntalopamapi bAdhate, tarhi sitivizeSaNaM vyarthaM syAt , kvasaH kvApi santatvAvyabhicArAt // Rtvij ca dizva, dRzca,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 siddhahemalaghuvRttau [dvitIyAdhyAyasya vidvatkulam , svanaDud / kvassiti dvisakArapAThAdiha mA bhUt , vidvAn / Rtvij-diz-dRz-spRz-sraj-dadhRSuSNiho gaH // 69 // eSAM padAntasthAnAM gaH syAt / Rtvig , dig, dRg , anyAdRg, ghRtaspRg , sraga, dadhRg, uSNim // nazo vA // 70 // nazaH padAnte g vA syAt / jIvanag, jIvanaD // yujaJcakruzco no GaH // 71 // eSAM nasya padAnte GaH syAt / yuGa, prAG, kruG // soruH / / 72 // padAnte soruH syAt / AzIH, vAyuH ||sjussH spRzca, saja ca dadhRS coSNih ca, tasya gaH // padAnta iti vartate, evamagre'pi / ete zabdAH sUtra nirdezAdevaMrUpatayA bhAvyAH, padAnte gazca / RtvigdigityevaM gAntAnAM nipAtane gatvasanniyogaziSTataiva nipAtanasya jJAyamAnatayA tato vyAvRttau dadRzAvuSNiho na syAtAm / gatvasya vidhAne ca nipAtanaM sarvatra bhavatIti // nazaH SaSThI, vA / / ga ityanuvartate / jIvasya nazanaM jiivnguu| 'bhvAdibhyo ve 'ti kvip, 'yajasRje 'ti SaH, 'dhuTastRtIyaH ' Sasya DaH, anena vA gaH // yuj ca aJca ca kruJca ca, tasya, naH SaSThI, GaH prathamA / yunakteH kvipi, ghuTi nAgame saMyogAntalope'nena GaH / azcateranarcAyAM nalope ghuTi nAgame, arcAyAntu nalopAbhAve'nena GaH / evaM kruzcaterapi / ata eva nirdezAt kruzcenelopo na / nanvatra 'SaSThayAntyasye 'ti nakArasyaiva ukAro bhavati, kiM na iti maivam , yujic samAdhAvityasyApi padAnte yuGityApatteH, iSyate ca yugiti // soH SaSThI, uH prathamA // AzIH, SatvasyAsiddhatvAdrutvam , padAnta iti dIrghatvam / / sajuSaH SaSThI // ruriti vartate / 'SaSThyAntyasya ' juSaiti prItisevanayoH / sahajuSate iti vip , sUtranirdezAt sahasya saH, ' aprayogIt ' ' dIrghaDayAbi 'tyanena raH, ' padAnta' iti dIrghaH / sajUriva sarvat, ' syAderive' iti vat / 'dhuTastRtIya' ityasyA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 141 / / 73 / / padAnte sajuSoH ruH syAt / sajUH, sarvat // ahaH // 74 // ahaH padAnte ruH syAt / he dIrghAho nidAgha ! dIrghAhA nidAghaH // ro lupyari // 75 // arephe pare padAnte aho lupi satyAM raH syAt / aharadhIte, ahardate / lupIti kim ? he dIrghAho'tra / arIti kim ? ahorUpam / dhuTastRtIyaH // 76 // padAnte dhuTAM tRtIyaH syAt / vAg, vAgbhiH, abhiH // gaDada pavAdaH / tadante'pyetatpravartate, tena priyasajUrityatrApi rutvaM bhavati // ahnaH SaSThI // rurityanuvartate / dIrghAnyahAni yasmin sa dIrghAhA, tasya sambodhanaM he dIrghAhaH, atrAnena nakArasya ruH, asya rutvasyAsiddhatvAnnAntalakSaNo dIrgho bhavati, tathA ca diirghaahaaH| nidahyate'sminniti nidAdhaH // raH prathamA, lupi, na r artasmin // padAnte, ahna iti padadvayaM vartate / aharadhIta iti -- kAlAdhvano' rdvitIyA, atra selRpi satyAM arephaparatvAdrorapavAdabhUtaH rAntAdezo bhvti..| ravidhAnAccAtrAto'ti roruriti sUtreNa na uH / yadyapi he dIrghAho'tre. tyatra vibhakteluMbasti tathApi yadapekSayA lup tadapekSayA padatvamatra nAsti, vAkyavibhaktyapekSayA lup sAkSAdvibhaktyapekSayA tu padatva. mastItyekApekSatvaviraheNa na doSaH / prakRSTamahaH ahorUpam // dhuTaH SaSThItRtIyaH prathamA // ajibhariti casyAnena jatve ' aji'ti saMjJAzabdatvAnna 'cajaH kagam ', saMjJAzabdatve'pyaco jatve na vivakSitasaMjJAyA apratipattiH, katve kRte tvakA aco bodho na syAttasya pratyAhArAntaratvAt // gazca Dazca dazva bazca gaDadabaM tadAdiryasya tasya, caturtho'nte yasya tasya, ekaH svaro yasya tasyAdeH SaSThI, caturthaH prathamA, s ca dhva ca sdavai tayozca, pratyaye / cakAreNa padAnta ityasyAnukarSaNamuttaratra ca nAnuvRttirata eva 'cAnukRSTaM nAna. vartata ' iti nyAyAt sdhvoH pratyayayordhAtvavyabhicAritayA tayo
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya bAdezcaturthAntasyaikasvarasyAdezcaturthaH sdhvozca pratyaye // || 77 || gaDadabAdezcaturthAntisyaikasvarasya dhAturUpazabdAvayavasyAdezcaturthaH syAt / padAnte, sAdau dhvAdau ca pratyaye / parNaghuT, tuNDibhamAcakSANaH tuNDip / evaM garddhap, dharmabhut, nighokSyate, nyaSUdum, vokSyate, adhugdhvam, bhotsyate, abhuddham / gaDadabAderiti kim ? * " grahaNAddhAtorlAbha:, avayave SaSThI, atra dhAturUpAvayavasyeti vizeSyaM SaSThayantatrayaJca vizeSaNam / asya samAsadvayam, dhAturUpazvAsau avayavazceti, dhAturUpasyAvayava iti ca / Adye samAse parNaghuDityAdau dhAturUpo'vayavo guhityAdiH, parNaguhityAdisamudAyo'vayavI, dvitIye ca samAse dhAturUpasya tuNDibhityasyAvayavo DibhityAdiH, athavA dhAturUpasyAvayava iti SaSThIsamAsa eva svIkriyate, tathA ca tuNDi - bhityAdInyAdyantavadekasminniti nyAyaM vinaiva siddhyanti, parNaghuDityAdIni ca dhAturUpasya guhityAderavayavaH ' Adyantavadekasminni 'ti nyAyena sa eveti te'pi siddhyanti / parNAni gUhatIti kvip, silope ' ho ghuTpadAnta ' iti Dhatve'nenAdigasya ghakAre, 'ghuTastRtIyaH 'virAme vA' | dhammaM budhyate, kvip / guh syate, ' ho ghuT', anena ghaH, ' SaDhoH kaH si', 'nAmyantasthA' / nyaghUDhavama, adyatanyA dhvami, saki, 'duhadiha' iti tasya luki, aTi, Dhatve, dhatve, ' tavargasye 'ti dhasya Dhatve 'Dhasta' iti Dhalope rUpamidam / evamagre bodhyam / jabherya I I 1 9 lupi hyastanyA rUpaM ajaJjap / dAma lihamicchan dAmaliT / atra sUtre' pratyayApratyayayo 'riti nyAyAtpratyayatve labdhe'pi punaH pratyayazabdopAdAna 'mubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAgi 'ti nyAyaM sUcayati / dhAdhAtoH vasi dvitve pUrvasya hrasve 'dvitIyaturyayoH pUrvAvi' 1 ti datve ' azvAta' iti dhAtorAlluki, ' adIrghAdi 'ti dhasya ddhitve dadhU dhvasiti sthite dhvasya prakRtipratyayasthAnajanyatvena eta
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUriparikArasahitAyAm / pratyayagrahaNamapyatra ajaJjap / ekasvarasyeti kim ? dAmaliT || dhAgastathozca || 78 || dhAgazcaturthAntasya dAderAderdasya tathoH sdhvozva pratyayayoH parayozcaturthaH syAt / dhattaH, dhatthaH, dhatse, dhadhve / tathozcati kim ? dadhvaH / caturthAntasyetyeva ? dadhAti // adhazcaturthAttathordhaH / / 79 / / caturthAtparayordhArUpavarjAddhAtorvihitayostathordhaH syAt / adugdha, adugdhAH / alabdha, alabdhAH / adha iti kim ? dhattaH, dhatthaH / nyAyabalAtpratyayatve tasminpare gh iti bhAgasya caturthAntatvAdAdidakArasya caturthatvApattiH syAt, yadyasminsUtre sAkSAtpratyayopAdAnaM na syAt / tadupAdAnAcca nyAyAnapekSapratyayasyaiva vivakSitatvena noktasthale caturthatvaprasaGgaH / yadyetannyAyo na syAt, 1 nirarthakaM syAt // dhAgaH SaSThI, tazca thazca tayoH saptamI, ca // caturthAntasya, AdeH, caturthaH, pratyaye, ityete Agacchanti / cazabdena sdhvorityasyAnukarSaH / DudhAMk dhAtoH vartamAne tasi, dvitve, pUrvasya hrasve dakAre ca, Alope dadh tasiti jAte'nena dhatvam / evamagre'pi / na ca cagrahaNaM kimartham, sakAre dhvazabde ca pare pUrveNaiva siddhatvAditi vAcyam, yaGlupi kriyAvyatihAre ityAtmanepade se dvitvAdikRte vyatidAdhU se iti jAte pUrvasUtreNa caturthatvaprasaGgAt / atra sUtre cakAraM vidhAya tena tadanukarSe kRte'tra dhAdhAtoranubandhena sAkaM nirdezAt ' tivA zavAnubandhena nirdiSTaM yadgaNena ca, ekasvaranimittaM ca pacaitAni na yaGlupI 'ti nyAyena caturthatvaM na bhavati, vyatidAtse iti siddhyati // nadhA adhA tasmAt, caturthAt, ta ca tha ca tathau tayoH SaSThI, dhaH prathamA / tathorityasyAnuvRttisambhave'pi punastathorgrahaNaM kAryitvArtham / pUrvasUtre hi tathorityasya saptamyantatayA nimittatvenopAdAnaM kRtam / duh dhAtoradyatane pratyaye saki, lope hakArasya ghatve'nena dhatvaM ghasya ca gaH, aDAgamazca evamagre'pi / jJAnaM budhyata iti jJAnamuttasya bhAvaH, 1 atra tvapratyayo 146
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 liyamalaghuvRttau . [ dvitIyAdhyAyasya vihitavizeSaNaM kim ? jJAnabhuttvam // nAmyantAt parokSAcata. nyAziSo dho ddhH|| 80 // rAntAnnAmyantAca dhAtoH parAsAM parokSAdyatanyAziSAM dho DhaH syAt / tuSTur3he, atI?m , ceSIDham , tIDhim / na myantAditi kim ? apagdhvam , Asidhvam // hAnta. sthAJjIDbhyAM vA // 81 // hAdantasthAyAzca parAt meriTazca parAsAM parokSAdyatanyAziSAM dho Dh vA syAt / agrAhidam , agrAhidhvam , nAmno vihito na tu dhAtoH, atra adha itivarjanena zuddhadhAtoreva vivakSitatayA * kvibantA dhAtutvaM nojjhantI'ti nyAyAzrayaNe'pi dho na bhavati // ra ca nAmI ca na minau tAvante yasyAsau rnAmyantastasmAt , parokSA cAdyatanI cAzIzca tasya, dhaH SaSThI DhaH prathamA / AkSiptadhAto miiti| vizeSaNAttadantavidhilAbhe'pyantagrahaNaM sukhArtham / studhAtoH parokSAyAM dhve pare dvitve Adyasalope Satve STutve cAnena dhasya Dhatve tuSTuDhe / tRdhAtoradyatanyAM dhvamyaDAgame sici ca tallope RtaH iri dIrghe'nena Dhe atIrddham / ceSIDhamiti cidhAtorAziMSastI(Dhamiti ca tRdhAtorAziSi ruupm| apagdhvamityatra na nAmyantAtparo dhvaH, Asidhvamityatra tu nAmyantAd dhvasya paratve'pi nAmyantAditi dhAtorvizeSaNatvena nAmyantadhAtutvAbhAvAnna ddhH|| hazcAntasthA ca tasmAt , jizva iT ca tAbhyAm , vA // parokSAdyatanyAziSo dho Dha ityanuvartante / vacanabhedo yathAsaGghayanivRttyarthaH / agrAhidamatra hakArAt biTaH parasthAdyatanIdhakArasya vA DhaH / grAhiSIDhamityAziSo rUpam / anAyidamityantasthAyAH beH parasyAdyatanI dhasya vA DhaH / akAridamiti iTaH / jagRhiDhe ityAdi parokSAyAH / biTaH svatantratvAt , iTastu pratyayAvayavatvena pratyayatvAt , dhAtonAmyantatvAbhAve pUrveNa DhasyAprAptau vikalpArthamidaM sUtram // haHSaSThI, dhur ca padAntazca tasmin / Dha iti vartate / tRci pare liGdhAtorhasyAnena ddhH| madhuleDhIti
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / grAhiSIDham , prAhiSIdhvam, anAyiDham , anAyidhvam / nAyiSITum , nAyiSIdhvam / akAriDham , akAridhvam / alAvidam , alAvidhvam jagRhiDhe, jagRhidhve / AyiDham , Ayidhvam / hAntasthAditi kim ? ghAniSIdhvam , AsiSIdhvam // ho dhuTpadAnte // 82 // dhuTi pratyaye padAnte ca ho Dh syAt / leDhA, madhuliT, guDaliNmAn / dhuTpadAnta iti kim ? madhulihau // bhvAderdAderghaH // 83 / / bhvAderdhAtoryo dAdiravayavastasya ho dhuTi pratyaye pare padAnte ca dhaH syAt / dogdhA, dhokSyati, adhok, godhuka / bhvAderiti kim ? dAmaliT / / muhadruhaSNuhaSNiho vA / / 84 / / eSAM ho dhuTi pratyaye padAnte ca gh vA syaat| mogdhA moDhA / unmuk unmuTa / drogdhA droDhA / mitradhruk mitrdhrutt| snogdhA snoddhaa| utsnuk utsnuT / snegdhA sneDhA / celamadhuliT kvi , padAntatvAdanena ho DhaH / guDaM leDhIti guDaliTU so'trAstIti guDaliNmAna , atra DhatvatRtIyatvayora sattvAnmAvarNetyAdinA na vaH / madhulihAvityatra madhuleDhIti vigrahe ' gatikArakaGasyuktAnAM vibhaktyantAnAmeva kRdantairvibhaktyutpatteH prAgeva samAsa' iti nyAyena vibhattyutpatteH prAgeva samAse'ntarvatinyA vibhaktarabhAvAnna padatvaprAptiryenAntarvativibhaktayAzrayeNa padAntatvAdRtvaprAptyAzaGkA syAt / lIDhe iti liD, madhuno liD madhuliD tau, madhulihAviti samAse'pi nAtra lihityasya padatvaM vRttyanto'saSe iti padatvaniSedhAt / / bhvAdeH SaSThI, da Adiryasya sa dAdistasya ghaH prathamA / pUrvasUtramanuvartate / dogdhIti dogdhA tRca, dhuTparatvAdanena hasya ghaH / dhokSyatItyatrAnena ghakAre gaDadavetyAderdasya dhakAraH / etadarthameva go na vihitaH / gAM dogdhIti godhuk / dAmalihamicchati, tataH kipi dAmaliT , ayaM dakArAdinAmadhAtuH, na tu bhvAdiH, / / muhazca duhazca SNuhazca SNihazca tasya, vA // duho nityaM prApte'nyeSAM cAprApte vi.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya snik celasniT // nahAhorddhatau // 85|| nahesthAnAhazca dhAto), dhuTi pratyaye padAnte ca, yathAsaGghayaM dhatau syAtAm / naddhA, upAnadbhayA mAttha // cajaH kagam // 86 / / dhuTi pratyaye padAnte ca, cajoH kagau syAtAm / vaktA, vAk, tyaktA, arddhabhAk / / yajasRjamRja rAjabhrAjabhrasjavazvaparivrAjaH zaH SaH / / 87 / / yajAdInAM dhAtUnAJcajoH zasya ca, dhuTi pratyaye padAnte ca SaH syAt / yaSTA, devett| sraSTA, tIrthasRT / mArTA, kaMsaparimRT / rASTiH, smraatt| prASTiH, vibhrAT / kalpaH / pakSe tu ho dhuT padAnte iti DhaH / UvaM muhyatIti unmuk vip // na cAh ca tayoH SaSThI, dhazca tazca dhatau // ho dhuT padAnta iti sambadhyante / Aho'nyasyAsambhavAdrUsthAnetyuktam / AtthetyAhaHAdezAntarakaraNamadhazcaturthAttathordha iti thasya dhatvanivRttyartham / cazca ja ca tasya, kazca gazca kagam // ghuTapadAnte iti prvrtte| cajoryadyapi kagAnyataravidhAnAdapISTasiddhistathApi kavidhAne lamAdInAM gavidhAne pakkAdInAmasiddhiH syAdato yathAsaGkhyenobhayavidhAnam // yajazca sRjazca mRjazca rAjazva bhrAjazva bhrasjazca vrazvazva parivrAjazca tasya, zaH SaSThI, SaH prathamA // dhuTa padAnte caja iti vartate / yajatIti yaSTA tRc , devAnyajata iti deveTa 'yajAdivaceH', sRjatIni sraSTA tRc, 'aH sRjidRzo'kitya' kArAgamaH, kaMsaM pari. mArTIti kaMsaparimRT , rAjanaM rASTiH, asmAnAnyo dhuTpratyayaH paro labhyate iTA vyavadhAnAdatra tu 'kte grahAdibhya ' iti niyamAt kto iDabhAvaH, evaM bhrAjo'pi / rAjisahacaritasya TubhrAjagU dIptAvityasyaiva grahaNAdez2aGa bhejaG bhrAji dIptAvityasya gatvameva / dhAnAH bhRjatIti dhAnAbhRT kkipa , mUlaM vRzcatIti mUlavRT kip , parivrajatItyevaMzIlaH parivrAT , parityajya sarvaM brajatIti vA, lizaM RSait gatau, lizatIti leSTA, pracchaMt jJIpsAyAM pRcchatIti tRc , 'anunAsike ca cchaH zUDi' ti zo'nena SaH, zabdaM pRcchatItyevaMzIlaH zabdaprAT / Adezo'pi
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasaMhitAyAm / 147 bhraSTA, dhaanaabhRtt| vraSTA, muulvRtt| pribaatt| leSTA, praSTA, zabdaprAT / yajAdisAhacaryAccho'pi dhAtoreva syAt / iha mA bhUt , nijbhyAm / caja ityeva ? vRkSavRzcamAcaSTe vRkSav // saMyogasyAdau skolak // 88 // dhuTpratyaye padAnte ca saMyogAdisthayoH skorlak syAt / lagnaH, sAdhulaka, vRkNaH, mUlavRT , taSTaH, kASThataH / / padasya // 89 / / 'padasya saMyogAntasya luk syAt / pumAn , puMbhiH, mahAn / padasyeti kim ? skanvA // rAtsaH // 90 // padasya saMyogAntasya yo rastataH parasya sasyaiva luk syAt / cikIH, kttcikiiH| sa eveti zakAro'tra sUtre gRhyate / nizAbhyAM atra mAsanizAsanasyetyantaluki dhuTastRtIyaH, zasya jaH, jasya tu pare gatve'sattvAccajaH kaMgamiti gatvaM na bhvti| pANinIye tu niDbhyAmiti SatvamiSyate / vRkSaviti vrazcadhAtoH sadbhAve'pi cakAro nAsti / saMyogasya, Adau, s ca k.ca sko tayoH SaSThI, luk / / dhuTpadAnta ityAyAti / vaiyAkaraNasampradAyAdvayaJjanairAnantarya saMyogaH / olasjaiG lajAyAM ktapratyayaH, 'sUyatyAdyoditaH' tasya naH, cajaH kagamanena saluk / sAdhu lajjata iti sAdhulak / mUlaM vrazcatIti mUlavRd, kASThAni takSNottIti kASThataT kalopaH / / padasya // saMyogasya lugityanuvartate / puMbhiranena sakAralopaH, mahAnityatra tu takAralopaH / skandaMgatizoSaNayoH / tvApratyaye sati dalopo na // rAtpazcamI, saH SaSThI / / saMyogasya, luk, padasyetyanuvartate / pUrvasUtreNa siddha niyamArthamidam / cikIrSatIti cikI:, silope'nena salopa: patvasya pare'sattvAt / UrjayatIti U / nyupasargAnmRjerdivi divlope Satve Datve Tatve nyamArTa, atra kaTayorna lopaH, rAtsasyaiva lugniyamAt / ' puMvadi 'tyAdinirdezAdrAdeva sasya lugiti na viparItaniyamaH / asadadhikAro nivRttaH / / nAmnaH paSThI, naH SaSThI, na han ahan tasya / / padasya lugitynuvrtete| padasya
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya kim ? Urk, nyamArT // nAmno no'nahnaH // 99 // padAnte nAmno nasya luk syAt / sa cedaho na syAt / rAjA, rAjapuruSaH / ana iti kim ? ahareti // nAmantraye // 92 || AmantryArthasya nAmno nasya lugna syAt / he rAjan ! || klIbe vA // 93 // AmantryArthasya nAmnaH klIbe nasya lugvA syAt / he dAma !, he dAman ! || mAvarNAntopAntyApaJcamavargAn matormo vaH no vizeSaNatvAttadantavidhiH / syAdividhAvityasyAdhikArasatvena tadvidhAvayaM nalopo 'siddha:, ata eva rAjabhyAM rAjabhiH rAjastrityAdAvadantatvaviraheNa dIrghatvaistvaitvAni na bhavanti / aharetItyatra se lupyarItiratvam, rasya paratvAjjAyamAne nalopavidhAva sattvAnnalopaH prApto'to'nahna ityuktam / syAdividhAvasattvAdeva rAjAyata ityAdau 'dIrghaviyayakayeSu ceti dIrgho bhavati / na Amantraye // nAmno no lugityabhisambadhyante || anena sUtreNa nAmno no'naha ityanantara sUtravihitasya nakAraluko niSedhaH kriyate, na tu paramparaiH rAtsa ityAdipUrvasUtrairvihitAnAM sakAralugAdInAmanantarasyaiva vidhirniSedho ve' nyAyAt // klIve, vA Amantrye, nAmno no lugiti padAni sambadhyante / mazcAvarNazca mAvarNau, antazcopAntyazcantopAntyau, mAvarNAvantopAntyau yasya nAsti pacamo yasminso'paJcamaH, apazcamazcAsau vargazcApaJcamavargaH, mAvarNAntopAntyazca apaJcamavargazca mAvarNAntopAntyApaJcamavargastasmAt matoH SaSThI, maHSaSThI, vaH prathamA || nAmna iti paJcamyantatayA sambadhyate, tasya vizeSaNaM vargAntapadaM tatastadantavidhiH kiM vidyate'sya kiMvAn, makArAntasyodAharaNamidam / zamI vidyate'smindeza iti zamIvAn, makAropAntyasyodAharaNam / vRkSo'vAstIti vRkSavAn, avarNAntasyodAharaNam / aho vidyate'syetyahavana, avarNopAntyasyodAharaNam / marudvidyate'treti marutvAn, apaJca 9 ,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 149 // 94 / / mAvau~ pratyekamantopAntyau yasya tasmAtpaJcamavarjavargAntAcca nAmnaH parasya matormo vaH syAt / kiMvAn , zamIvAn , vRkSavAn , mAlAvAn , aharvAn , bhAsvAn , marutvAn / nAmni / / 15 / / saMjJAyAM matomoM vaH syAt / ahIvatI munIvatI nadyau // carmaNvatyaSTIvacakrIvatkakSIvadrmaNvat / / 96 // ete matvantAH saMjJAyAM nipaatynte| carmaNvatI nAma nadI, aSThIvAn jAnuH, cakrIvAn kharaH, kakSIvAna piH, rumaNvAngiriH // udanvAnabdhau ca // 97 // abdhau jalAdhAre nAmni ca matAvudanvAnnitpAtyate / udanvAnghaTaH, udanvAnsamudraH, RSirAzramazca / rAjanvAnsurAjJi // 98 // surAjake'theM rAjanvAnmatau nipAtyate / rAjanvAndezaH, rAjanvatyaH prajAH // mavargAntasyodAharaNam / nAmni saptamI / matormo va iti sambadhyate / nAma dvidhA, rAmakRSNAdinAma laukikamasyaiva saMjJeti prasiddhiH, adhA. tuvibhaktIti sUtravihitaM nAma zAstrIyamatra zAstrIyasyaiva nAmno grahaNe prasakte nAmAdhikAreNaiva tadarthasya lAbhAdidaM nAmAtiricyamAnaM laukikaM nAma jJApayati, ata eva saMjJAyAmityuktam / ahInAmadUrabhavA, ahibhirnirvRttA, ahayo yatra santi nadyAm / maturiti cAturarthiko matuH, 'anajirAdI'ti dIrghatvam // carmaNvatI cASThIvacca cakrIvacca kakSIvacca rumaNvacca / nAmnIti vartate / saMjJAyAmete zabdA evaMrUpA evetyarthaH // carmanzabdasya nalopAbhAvo NatvaJca nipAtyate, asthizabdasyASThIbhAvaH, cakrazabdasya cakrIbhAvaH, cakrIvAnnAma rAjA, kakSyAzabdasya kakSIbhAvaH, lavaNasya rumaNbhAvaH // udanvAnprathamAbdhau saptamI, ca // cazabdena nAmnIti zabdasyAnukarSaH / udA.zabdasyodabhAvo nipAtyate udakamatrAstIti matuH pratyayaH / / rAjanvAn zobhano rAjA yasmintasmin // nalopAbhAvaH nipAtyate // na, UrmirAdiryeSu tebhyaH // matormo va ityanuvartate / UrmimAnityatra
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya nomryAdibhyaH // 99 // UmrmyAdibhyo matormo vo na syAt / UrmimAn, dalmimA nityAdi // mAsanizAsanasya zasAdau lugvA // 100 // zasAdau syAdAveSAM lugvA syAt / mAsaH mAsAn, nizaH nizA:, Asana Asane // dantapAdanAsikAhRdayAsRgyUSodakadoryakRcchakRto datpannashRdasanyUSannudandoSanyakaJchakanvA // 101 // zasAdau syAdau dantAdInAM yathAsaGkhyaM dadityAdayo vA syuH / dataH, dantAn / padaH pAdAn / nasA, nAsikayA / hRdi, hRdaye / asnA, asRjA / yUSNA, yUSeNa / unA, udakena / doSNA, doSA / yaknA, yakRtA / zaknA, zakRtA // yasvare pAdaH padaNikyaghuTi // 102 // NikyaghuTvarje yAdau 150 1 mopAntyatvAdvatve prApte niSedhaH / bahuvacanamAkRtigaNArthaM tena yasya sati nimitte matorvatvaM na dRzyate sa UrmyAdiSu draSTavyaH / syAdividhAvasadadhikAro'tra nivRttaH // mAsazca nizA cAsanazca tasya, zas Adiryasya tasmin, lugU, vA // SaSThayAntyasyeti mAsazabdasya zasyakAralopaH / evamagre / zasAdirna syAdibhinno bhavatyataH syAdAvityuktam / taddhitazasaH sambhave'pyAdipadaM vyarthaM syAt, maNDUkaplutyA vA syAdiranuvarttanIyaH, Adizabdasya vyavasthAvAcitvAdvA syAdireva labhyate // dantAzca pAdau ca nAsikA ca hRdayazcAsRkca yUSazca udakazca dozca yakRcca zakRcca tasya, dacca paJca nazca hRdcAsan ca, yUSanca udanca doSanca yakanca chakanca, vA // zasAdAvityanuvarttate // yazca svarazca tasminpAdaH SaSThI, pad prathamA, Nizva kyazca ghuT ca, na NikyaghuT aNikyaghuT tasmin || vyAghrasyeva pAdAvasyeti vyAghrapAd 'pAtpAdasyA'hastyAde' stasyApatyaM vaiyAghrapadyaH, 'gargAderyam' anena pAdaH pad / dvau pAdau yeSAnte dvipAdaH ' susaGkhyAt' pAdasya pAdAdezastAnanena pad / pAdantasya nAmno padAdezavidhAnena
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 151 svarAdau ca pratyaye pAdantasya pad syAt / vaiyAghrapadyaH, dvipadaH pazya / pAdayateH kvipi ? pAd / padI kule / yasvara iti kim ? dvipATyAm / aNikyaghuTIti kim ? pAdayati, vyAghrapAdyati, dvipAdau // udaca udIca // 103 // aNikyadhuTi yasvare udaca udIc syAt / udIcyaH, udIcI / aNikyaghuTItyeva ? udayati, udacyati, udnycH| 'anekavarNaH sarvasye 'ti paribhASayA pAdantasya nAmnaH sarvasya padbhAvaH prApnoti, tathApi nirdizyamAnasyaivAdezAH syuriti nyAyena pAda eva sUtre nirdezena zrutatvAtpAdantanAmnazcAnumitatvAt zrutAnumitayoriti nyAyena ca pAda eva padbhAvo bhavati / pAdayateH kvipi sau pAditi rUpaM tataH klIve aupratyaye pare'nena padAdeze padI, vyapadezivadbhAvena pAdantatvam / pAdayatItyatra pAcchabdANNau, 'naikamvarasyeti lopAbhAve NiparatvAdanena padAdezAbhAvAtpAdayati / nAyaM pAdazabdasya prayogaH / Nicyallopasya sthAnitvena pAcchabdAbhAvAt / kyeti kyankyaGoH sAmAnyena grahaNam / vyAghrapAdamicchati vyAghrapAdivAcarati vA NikyaghuTAM pratyayatvAttatparyudAsena pratyayasya prAptau 'saptamyA Adiri'ti yAdau svarAdau pratyaya iti labhyate, tathA ca sati NivarjanaM vyartha herekasvaratvena svarAdisvAbhAvAt , tathA ca tad 'Adyantavadekasminni' ti nyAyaM gamayati, satyanyasminyasmAtpUrva nAsti paramasti sa Adirityucyate, satyanyasminyasmAtparaM nAsti pUrvamasti so'nta ityucyate, satyanyasminnAdyantavadbhAvAt , etasmAtkAraNAdekasminnAdyantApadiSTAni kA. ryANi na siddhayantItISyante caivamarthamayaM nyAyaH / ekazabdo'sahAyavacanaH, ekasminnityupameye saptamInirdezAdAdyantavadityupamAnAtsatamyantAdvatirvijJAyate / evaJca yatraika eva varNo nAma vAsti, kAryantu tadAdikasya tadantasya voktaM tatra tadevaikamAditvenAntatvena ca
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya udaca iti kim ? ni mA bhUt , udaJcA, udazca / acca prAgdIghaMzca // 104 // aNikyaghuTi yasvarAdau pratyaye'c caH syAt , prAksvarasya dIrghaH // prAcyaH, dadhIcA / aNikyaghuTItyeva ? dadhyayati, dadhyacyati, dadhyaJcaH / aciti kim ? ni mA bhUt , saadhvnycaa|| kasuSmatau ca // 105 // aNikya ghuTi yasvare matau ca pratyaye prakalpya tatkArya vidheyamiti tadarthaH / tathA ca svaramAtrasyApi NeretanyAyAtsvarAditvaM bhavatIti padAdeze prApte tatpratiSedhAya Nivarja. nam // udacaH SaSThI, udIca prathamA / yasvare, aNikyaghuTIti vrtte| udazcatIti vip , abU gatau, aJco'narcAyAM nalopaH, udIci bhavaH udIcyaH, 'jhuprAgapAgudapratIco ya' iti yaH pratyayaH / udIcI aJca iti GIH / udaJceau~ -- trantyasvarAde ' rityaJco lukyudayatIti bhavatyato Nivarjanam , na ca udIcAdeze'pi lukyudayatIti rUpasiddhau Nivarjanamanarthakamiti vAcyaM 'sakRdgate sparddha yadAdhitaM tadvAdhitameveti nyAyajJApanArthatvAt , satyasminnyAye lukaM bAdhitvA vizeSavihitatvAdudacAdeze pazcAduktanyAyena lugaprAptyA udIcayatItyeva syAdato NivarjanaM kRtam / pANinIye udazcamAcaSTe udIcayatItyeva rUpamudayatIti tu iTakiTakaTI gatAvityatra prazliSTasya idhAtoH rUpamiti // udaca iti kimiti, udazca ityanuktvA * luptanakArasyAzcaternirdezaH kimartha iti praznArthaH / nakArasya sadbhAve mA bhUt , pUjAyAM hi nalopAbhAvAnnakArasya sadbhAvo'ghuTyapIti tatrAdezapratiSedhaH / / ac prathamA, c prathamA, prAk, dIrghaH, ca // pUrvavadanuvartanam / prAci bhavaH prAcyaH . aJco'narcAyAmane nAcaH c, pUrvasya ca dIrghaH, sa ca svarasya, 'svarasya isvadIrghaplutA' iti nyAyAdanyathA dRSadamaJcantIti kipi dvitIyAbahuvacane dRSaJcaH iti bhavati, atrApi dakArasya prAsthitasya pratyAsanno ludIrghaH prApnuyAt / dadhyaJcatIti vip tena / dadhyaJca.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 153 : / " kvas uS syAt / viduSyaH, viduSA, viduSmAn / aNikyaghuTItyeva ? vidvayati, vidvasyatti, vidvAMsaH // zvanyuvanmaghono GIsyAdyaghuTsvare va uH / / 106 / / DyAM syAdyaghuTsvare ca zvanAdInAM va uH syAt / zunI, zunaH / atiyUnI, yUnaH / maghonI, maghonaH DIsyAdyaghuTsvara iti kim ? zauvanam, yauvanam mAghavanam // lugAtosnApaH // 107 / / AbbarjasyAto GIsyAdyaghuTsvare luk syAt / kIlAlapaH hAhe dehi / anApa iti kim ? zAlAH // ano'sya / / 108 / / GIsyAdyaghuTsvare'no'sya luk syAt / rAjJI rAjJaH // mAcaSTe dadhyayati / / kvas, uS, matau ca // anuvRttiH pUrvavat / vidak jJAne, vetIti vidvAn 'vetteH vasuH' viduSi sAdhuH, 'tatra sAdhau yaH' pratyayaH, vaso uS / vidvAMso vidyante yatrAsau viduSmAn / vidvAMsamAcaSTe Nic vidvayati, vidvAMsamicchati kyan vidvasyati // idUsahitasyApi kasoruSAdezaH, 'AgamA yadguNIbhUtAstagrahaNena gRhyanta iti nyAyAt / iTo lopArthaM seTa : kasoruSAdezArthaM sUtrAntarAkaraNenAyaM nyAyo jJApyate / pecuSItyAdau hi 'ghasekasvarAtaH kasorityanena kasoriT bhavati / tathA ca pecivas zabdAstrItve GIkRte svarAdipratyayaparatvenAnena sUtreNa seTaH kasoruSAdezaH / etanyAyAbhAve hITo dRzyamAnatA syAditti || zrA ca yuvA ca maghavA ca tasya, na ghuT aghuT, aghuT cAsau svara, syAderadhuTsvaraH, GIzca syAdyaghuTsvarazca tasmin vaH prathamA uH prathamA // zvan GIH, anena vasya uH zunI, yuvAnamatikrAntA 'striyAM nRto'svasrAderDIri' tyatiyUnI, anena vasya u:, dIrghazca / maghonaH bhAryA maghonI, 'dhavAdyogAdapAlakAntAditi GIH, ri uH guNaH / zunaH idaM 'tasyedaM' aN ' yvaH padAntAtprAgai daudi 'ti zakAravakArayormadhye aukArAgamaH / yuno bhAvo yauvanam / maghona idam / luk, AtaH SaSThI, na AvanAp tasya // GIsyAdyaghuTsvara ityanuvartate / kIlAlaM 1 , 1 20
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 siddhahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasyaH IDau vA // 109 // IkAre Gau ca pare'no'sya lugvA syAt / sAmnI, sAmanI / rAjJi, rAjani // SAdihanghRtarAjJo'Ni // 110 // SAderano hano ghRtarAjJazcAto'Ni pratyaye luk syAt / aukSNaH, tAkSNaH, zrauNaghnaH, dhArtarAjJaH // na vamantasaMyogAt // 111 // vAntAnmAntAcca saMyogAtparasyAno'sya lugna syAt / parvaNA, karmaNI // hano ho ghnaH // 112 // hante) ghnaH syAt / bhrUNaghnI, ghnanti / ha iti kim ? vRtrahaNau / lugasyAdetyapade // 113 // apadAdAvakAre ekAre ca pare'sya luk syAt / saH, pacanti, pce| apada iti kim ? daNDAnam // DityantyasvarAdeH // 114 // svarANAM pibanti tAn , vica, AkAralopaH / hAzabdaM ohAGkagato-jihIte gItakAle karttavyatayA''pnotIti vica tasmai / pANinIye'pi hAhAzabdasya vyutpattipakSe, avyutpattipakSe tu dhAtusambandhina evA''kArasya lopakathanAdavyutpannasya ca dhAtuniSpannatvAbhAvAccaturthaMkavacane hAhai iti rUpamevamanyatrApyaghuTsvare nA''lopastanmate / / anaH SaSThI, asya SaSThI // GIsyAdyaghuTasvare lugityanuvartante / rAjan zasityatrAghuTasvaraparatvAdanenAlopaH / ' tavargasye'ti nakArasya bakAraH, na ca 'svarasya pare prAgvidhAviti sUtre prAco vidhiH prAvidhiriti paJcamIsamAsasyApISTatayA svarAdezAtparasya vidhau batve kartavye svarAdezasya lopasya sthAnivadbhAvAtkathaM sa iti vaacym| 'na sandhiGIyaktidvidIrghAsa dvidhAvasklukI'ti sUtreNAsandhividhau sthAnivadbhAvapratiSedhAdrAjJaH iti rUpam // Izca Dizca tasmin vA // ano'sya lugityanuvartete / GisAhacaryAdIkAro'pi vibhaktirUpa eva grAhyaH / Sa Adiryasya SAdiH, SAdizca han ca dhRtarAjan ca tasya, aNi / / lugiti vartate / ukSNaH takSNo'patye aNi, anena SAditvAdano'sya luk / bhrUNaM hatavAn , 'brahmabhrUNe ti kip, bhrUNaghno'patyaM, 'Gaso'patye'N , anenAlope * hano ho ghna' iti naH / dhRtA rAjAno yena, dhRtarAjJo'patya
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 155 yo'ntyasvarastadAdeH zabdasya Diti pare luk syAt / munau, sAdhau, pituH // avarNAdazno'nto vA'turIDyoH // 115 / / bhAvarjAdavarNAt parasyAtuH sthAne'nto vA syAt , IGayoH / tudantI, tudatI kule strI vA / evaM-bhAntI, bhaatii| avarNAditi kim ? adatI / azna iti kim ? lunatI // iyazavaH // 116 // zyAcchavazca parasyA'turIGayoH parayoranta ityAdezaH syAt // dIvyantI, miti dhArtarAjJaH / na vazca maca vamo, vamAvantau yasya, vamantazcAsau saMyogazca, tasmAt // ano'sya lugityanuvartante / vamoH saMyogavizeSaNatvena tadantatve labdhe'pyantagrahaNaM spaSTArtham / parvaNeti,tatra ano'syeti lope prApte'nena niSedhaH, vaantsNyogaatprtvaadevmgre| hanaH SaSThI,hU ca na ca hna tasya, naH prathamA // bhrUNa hatavatI bhrUNaghnI, 'brahmabhrUNe'ti kvipa , 'navA zoNAderi'ti DIH 'ano'sya' luk / ghnantIti 'gamahanajane' tylopH| vRtraM hatavantau vRtrahaNau / / luga, asya,aJca eccAdettasmin , na padamapadaM tasmin // apada iti adetorvizeSaNaM 'saptamyA aadiH'| daNDAgramiti, nanvatra vRttyanto'saSe iti pratiSedhAdagramityasya padasvAbhAvAtkathaM nAkAralopaH ? satyam , sAvadhAraNatvena vyAkhyAnAdasyApade eveti, atra tu vRtteH pUrva padatvamAsIt / / Da idanuvandho yasya, tasmin , antyazcAsau svarazva, sa Adiryasya, tasya / / lugiti vartate / ante bhavo'ntyaH / munAvityAdAvivarNAderiti prApte paratvAtserDAvityAdau DakAroccAraNasAmarthyAcca lugeva / ' A. dyantavadekasminniti nyAyenekArAdInAM kevalAnAmapi vyapadezivaddhAvenAntyasvarAditvaM bodhyam / avarNAda , na nA aznA tasmAt , antaH, vA, atuH SaSThI Izca GIzca tayoH // tudIt vyathane, tudati tudate iti vA, 'zatrAnazA' zatRpratyayaH tudaaderH| 'adhAtU dita' iti striyAM GIH, klIve aurIranena zaturanta ityAdezaH, lugasyAdetyapada ityalopaH / aturavarNAdityazna iti ca vizeSaNAttudantI bhAntI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 siddhahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasya pacantI // diva auH sau // 117 // divaH sau pare auH syAt / dyauH // uH padAnte'nUt // 118 // padAntasya diva uH syAt / anUtU , sa tu dIrgho na syAt / dhubhyAm , dhuSu / padAnta iti kim ? divi / anUditi kim ? dhubhavati / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopazazabdAnuzAsanalaghuvRttau dvitIyasthAdhyAyasya prathamaH - pAdaH samAptaH // 2 / 1 / 118 // tyAdau lugasyAdetyapade iti lopasya samAnAnAmiti dIrghasya ca varNamAtrAzrayatvenAntaraGgatvAtpUrvameva kRte aturavarNAtparatvAbhAve'pi lopadIrghAbhyAM puurvmevaanenaantaadeshH|| zyazca zak ca tasmAt / / anto'turIGayorityanuvartante / dIvyatIti dIvyantI, pacatIti pacantI, zatRpratyayaH, zyaH zava ca / adhAtUdRdita iti DIH / athavA klIbe aurIH / anenAntAdezaH, lugasyAdetyapade / divaH SaSThI, auH prathamA, sau| 'SaSThayAntyasya', diva si, anena vasya au, yatvaM visargaH / atraukArasya sthAnivadbhAvena vyaJjanatvAddIrghaDayAbityanena yadyapi serlopaH prAptastathApi varNavidhau sthAnivadbhAvaniSedhAllopo na / sthAnivarNAzrayeNa yatkArya bhavati sa varNavidhirucyate / so'yaM varNavidhirvarNAtparasya vidhiH, varNe parato vidhiH, varNasya sthAne vidhiH, varNena vidhiH, apradhAnavarNAzrayo vA vidhiriti samAsabhedAdbhavati / atra sarvatra cAvarNavidhAviti pratiSedho bhavati / prakRte varNAtparasya vidhiH prAptaH, sa pratipiddhaH / / atrAvyutpannasya divo grahaNaM na tu divU krIDAyAmiti dhAtoH, 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhasyeti nyAyAttenArdIvyatItyakSarityAdau na bhavati / / uH prathamA, padAnte, na UdanUtprathamA / / divaH iti vartate / dhubhyAmiti, anena vasya uyaMtvam / adyaudhaurbhavati, viH pratyayaH, aprayogIt , avyayasya, dIrghazviyaGiti dIrgha prApte'trAnUditi vidhAnAtpratiSedhaH / / iti dvitIyAdhyAye prathamapAdasyAvaripariSkAraH samAptaH //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha dvitIyAdhyAye dvitIyaH pAdaH // ->> > kriyAhetuH kArakam // 1 // kriyAyA nimittaM karnAdi kriyAyA hetuH kriyAhetuH, karotIti kArakam // saMjJAsUtramidam / kArakamiti saMjJAnirdezaH, kriyAheturiti saMjJinirdezaH / kArakamiti mahAsaMjJAkaraNAtkarotIti kArakamityanvarthasaMjJA vijJAyate / na cAnvarthasaMjJAzrayaNe kartureva svatantrasya kartRsaMjJAvatkArakasaMjJA'pi syAt, na tu karaNAdInAM kartRparatantrANAm / tathA ca karaNaM kArakaM sampradAnaM kArakamityAdivyavahAro na syAditi vAcyam , karaNAdInAmapi svasvavyApAre svAtantryAtkArakatvasiddheH, pacyA di. dhAtUpAttavyApAre ca pAratantryAtkaraNatvAdisambhavAcca / ata eva kriyAheturityatra sAmAnyabhUtA kriyA grAhmA, tasyA heturnivartakam ! sarveSAM hi kArakANAM kriyA sAdhyatvena sAdhAraNI, tatazca sarveSAM tAM prati kartRtvam / ata eva kartA kArakamiti prayogo'pyupapadyate / karotIti karteti vyutpAdane'pi svatantraH karteti vidhAnAt svataH svAtantryameva yasya tasyaiva kartRtvam / kartRpratyayAntasiddhA kArakasaMjJA tu vastuto vidyamAnamudbhUtatvenAvivakSitaM svAtantryamAzritya pravartate / ata eva kAdi kArakamityuktam , tacca kArakaM dravyANAM sAmarthyarUpam / dravyasya kArakatve tu tasya svarUpeNa siddhasvabhAvatvAt kriyAyA heturna syAt , tathA kAryavaicitryaM nopapadyeta, dRzyate ca ghaTaM pazya, ghaTena jalamAhara, ghaTena jalaM nidhehItyAdau kAryavaicitryam / na ca zaktibhede'pi dravya. syaikarUpatvena tatraikasminkathaM kAryavaicitryaM na bAdhitamiti vAcyam , sarvasya dravyasya sarvazaktayAzrayatve'pi kadAcitkasyAzcidvivakSayA tatta
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya kArakaM syAt / karotIti kArakamityanvarthAzrayaNAcca nimittatvamAtreNAnAdvicitrAnekakAryopapatteH, kvacicchaktayAviSTadravyasyA'pi sAdhanatvena vyavahAraH daNDo ghaTasAdhanamityevaMrUpaH, zaktizaktimatorabhedasyApi sattvAt / zakkyA karotItyAdau zakterapi dravyAyamANatayA zaktyantarayogaH / atra kartRkarmaNoH svAzrayasamavetakriyAjanakatA, yathA caitra Aste, odanaM pacati, karaNAdInAmAzrayAntarasamavetakriyAjanakatA, yathA daNDena ghaTaM karotItyAdi, na hi karaNAdiSu kriyA samavaitIti na teSAM svAzrayasamavetakriyAjanakatvam , gauNakriyApekSayA tu sarveSAM svAzrayasamavetakriyAjanakatvameva, sarveSAzca kArakANAM svasvAvAntarakriyAdvArA pradhAnakriyAniSpAdakatvam / na ca sampradAnAsattve'pi tajjJAnamAtreNaiva taduddezena dAnadarzanAtsampradAnasya kriyAjanakatvAbhAvena kArakatvaM na syAditi vAcyam , asannihitasampradAnasyApi dAtRbuddhisthatvAvazyakatvena dAtRjJAnapUrvakAlakatvenaiva janakatvAt , tAvataiva dAnakriyAniSpatteH / ghaTaM karoti smaratItyAdau bauddhaghaTAdeH pUrvakAlatvena smRtyAdiniSpAdakatvamUhyam / brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchatItyAdau brAhmaNasya na kArakatvaM putreNAnyathAsiddhyA kArakatvAbhAvAt / tacca dravyagatazaktirUpaM kArakaM dravyasahajAtaM yAva. dravyamavasthitaJca, yathA zakhAdInAM vidAraNazakteH sahajAyAH yAvadravyabhAvinyA api kriyAkAle evAbhivyaktiH, tathA kArakazaktirapi svakAryaniSpAdanakAle eva prakAzate, prakAzakazca na siddhasvabhAvA rthAbhidhAyI zabdaH, kintu yathAyathaM vibhaktyAdiH / nanu yat kriyAyA nirvatakaM tatkArakasaMjJaM bhavatItyuktau hetvAderapi kriyAnirvartakatvena kArakatvaprasaGga iti cenna, kArakamityanvarthasaMjJAzrayaNena kriyAnirvatakasyaiva kArakasaMjJAtvAt , hetvAdezva vyApAramanAzritya vivakSitArthasiddhau yogyatAmAtreNa nimittatvAt / kArakamityetAvanmAtroktau saMjJAyA
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] . avantripariSkArasahitAyAm / 159 zritavyApArasya hetvAdeH kArakasaMjJA na syAt / / svatantraH kartA eva nirdezaH kRtaH syAnna tu viziSTasaMjJinaH / tathA ca grAmasya samIpAdAgacchatItyAdAvakArakasya grAmasyApAdAnasaMjJA syAt / na cAtra mAmo nApAyayuktaH kintu samIpamato na doSa iti vAcyam , brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchatItyAdau putravad brAhmaNasyApyapradhAnaprayuktakarmasaMjJAprasaGgAdataH kriyAheturiti viziSTa saMjJino nirdezaH kRtaH / dvitIyAdivatprathamApi kArakavibhaktireva, kriyAyogasya tatrApi sattvAdantato'stikriyAyAH sarvatra sadbhAvAt , AkhyAtArthakAdinA'bhedAnvayena taSTArako kriyAyogo bodhyaH / anye tu prakRtyarthasya sAkSAskriyAyogena prathamAdivibhaktInAM kArakavibhaktitvaM? paramparayA tadyogena vA ? nAdyaH, prathamAprakRtyarthasyAzrayAbhedadvArakavyaktitvasambandhena kriyAyAmanvayena prathamAyAH kArakavibhaktitvAnApatteH, nAntyaH, mANavakasya pitaraM panthAnaM pRcchatItyAdau mANavakapadottaraSaSThayA api kArakavibhatitvApatteH, paramparayA tadyogasya sattvAt / na ca kriyAniSThavizeSyatAnirUpita saMsargAnavacchinnaprakAratAprayojakatvameva kArakavibhaktitvamiti vivakSaNenAbhedasya saMsargatvAbhAvena prathamAyAH saMsargAnavacchinnaprakAratAprayojakatvena SaSThayAzca janyajanakabhAvasaMsargAvacchinnaprakAratAprayojakatvenAdoSa iti vAcyam , sundarasya mANavakasya pitaraM pRcchatItyAdau sundarapadottaraSaSThayAH kArakavibhaktitvApatteH saMsargAnavacchinnaprakAratAprayojakatvAditi cenna, kriyAniSThavizeSyatAnirUpitakarmatvAdiSaTketarasambandhaghaTitasambandhAnavacchinnaprakAratAprayojakatvasya kArakavibhaktitvasvIkAreNAdoSAt // svatantraH, kartA // svatantrazabdo rUDhivacanaH samAsapratirUpakaH pradhAnArthaH, avayavArthastu ghaTanAmAtrarUpaH, svazabdaH AtmavacanaH, tantrazabdaH pradhAnArthaH / svamAtmA tantraM pradhAnamasya, karaNAdInAM hi paraH katrtava tantraM pradhAnamaprayojya
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya || 2 || kriyAhetuH kriyAsiddhau svapradhAno yaH sa karttA syAt / maitreNa " tvAt kriyAsiddhau hi tena prayujyate karaNAdIni kartA tvananya prayojyaH svatantra ityucyate / kva svatantra ityAzaGkAyAmAha - kriyAhetuH kriyAsiddhau svapradhAna iti / kArakAdhikArAtkriyAheturiti labhyate, tathA ca kriyAsiddhau svAtantryeNa vivakSito yaH kArakavizeSaH saH kartA syAditi bhAvaH / vRtteH yathAzrutArthazca dhAtvarthakArakAprayojyaM yaddhAtvarthanirUpitakArakatvaM tadAzrayaH / caitraH pacatItyAdau pacadhAtvartha karmAdikArakataNDulAdyaprayojyaM yatpacadhAtvarthanirUpitakArakatvaM tadAzrayatro bhavati, parantu sthAlI pacatItyAdau sthAlyAdeH kartRtvaM na syAt, sthAlyAdiniSThakriyAjanakatvasya caitrAdirUpa prakRta dhAtvarthanirUpitakartRprayojyatvAt, ataH svArthanirUpita kArakatvena vivakSitAprayojyaM yatsvArthanirUpitakArakatvaM tadAzraya ityarthaH kartavyaH / pAkakartRtvena caitrAderavivakSitatvAtsthAlyAdeH kartRtvamupapadyate / na ca kASThaiH sthAlI pacatItyAdau kASThAdeH kartRtvaM syAt kASThAdivyApArasya sthAlyAdivyApArAprayojyatvAditi vAcyam, kartRpratyayasamabhivyAhAre dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAnAzrayatve sati taddhAtvarthAzrayatvasyaiva svAtantryapadArthatvAttasyaiva ca kartRtvAdityanye / pakkastaNDulo devadattenetyAdI phalasya vizeSyatvena devadatte'vyAptiparihArAya kartRpratyayasamabhivyAhAra ityuktam, tatra phalamukhya vizeSya va zAbdabodhAGgIkArAt / goH payo dogdhi caitra ityatra vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlavyApArasya dudhAtvarthatvAt dhAtvarthaniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatvamAtroktau kSaraNe'tivyAptiH, ato dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratA'nAzrayatvanivezaH / NyantajanyazAbdabodhe prayojyavyApArasya prayojakavyApAravizeSaNatvAttatra NiprakRtikadhAtvarthasya prAdhAnyavyavahAro na syAditi dhAtau tattvanivezaH / tattaddhAtvarthakArakacakrapravartakatvaM kartRtva " * *
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAda: ] - avacUripariSkArasahitAyAm / mityapi lakSaNam / nanu karaNAdInAmapi svasvavyApAre svAtantryAnna kasyacitpradhAnateti cenna, sarveSAM hi sAdhanAnAM kartA pravartayitA bhavati / kartA tu karaNAdipravRtteH prAgevArthitvAdernimittAntarAtsAmarthyamAsAdayati / phalakAmo hi kartA karaNAdInupArjayate, ataH sa pUrvameva zaktimAnsamarthaH / karaNAdInAM tu kartRviniyogAdeva svavyApAre svAtantryam / kartA ca saadhnaanyaatmaadhiintaamaapaadyti| tadAyattavyApArANi ca tAni / phalamarthyamAnena ca kartrAtizayavRttAni karaNAdIni nivartyante, karttA tu phalaprAptau svayameva nivartata iti tasya svAtaMtryam / tathA coktahetubhiH kartuH karaNApekSayA kriyAsiddhau viprakRSTopakArakatve'pi pradhAnatvAtkartRsaMjJA, na tu svavyApAre svatantryabhUtasyApi karaNAdeH / tacca kartRtvaM kvacidAropitaM kaciccAnAropitam / sthAlI pacatItyAdau prathamam, caitraH pacatItyAdau dvitIyam / yadA yadIyo vyApAro dhAtunAbhidhIyate tadA sa karttetyapi lakSaNam / atra kalpe nAropitatvAnAropitatvabheda iti dik / maitreNa kRta iti, ayaM ghaTa iti zeSaH / kRta ityatra karmaNi ktaH, maitreNetyatra "hetukartRkaraNetthambhUtalakSaNa" iti tRtIyA / ghaTa ityatra tu (6 nAmnaH prathamaikadvitrahAvi" ti prathamA / kRdhAnorutpattyanukUlavyApAro'rthaH / ghaTapadottara prathamAyAH karmatvamarthaH / maitreNetyatra tRtIyAyAH kartRtvamarthaH / tatra kartRtvaM prakRtadhAtUpAttapradhAnIbhUtavyApArAzrayatvam evaJca vyApArAMzasya dhAtulabhyatvAdAzrayatvamAtraM tRtIyArthaH / tathA ca maitrA'bhinnAzrayako ghaTakarmakotpatyanukUlo vyApAra iti dhAtvarthamukhyavizeSyakaH zAbdabodhaH / nanu ghaTo hi karma, evaJca 'karmmaNI' ti dvitIyA syAditi cenna, tyAdi - kRttaddhitasamAsaiH karmaNaH karturvAbhidhAnena dvitIyAdyayogAt / lokazAstrayorabhihite'rthe zabdaprayogAyogAt / ato ghaTaH kriyata ityAdau karmAdizaktInAM tyAdinoktatvAttadabhidhAyinyo dvitIyAdivibhaktayo na , 21 161
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 siddhahema laghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya kRtaH // karttuvrvyApyaM karma // 3 // kartrA kriyayA yadvizeSeNAptubhavanti, arthabodhArthaM hi zabdaH prayujyate loke, so'rtho yadi zabdAntareNoktaH 5: syAttadA kimiti zabdAntaraprayogeNeti // karturiti kartarItisUtreNa tRtIyAprAptau kartari SaSThI, vyApyam, karma // kartRzabdA sambandhizabdatvenAgRhItAmapi kartRpratiyogikAM kriyAmAkSipatItyAhakartA kriyayetyAdi, kartA ca kiJcidapi prAptuM kriyAmantareNa na samarthoM bhavatItyAkSiptakriyA karaNatvenopatiSThate / tathA cAptizcAtra sambandhaH, sa ca samupasthitatvAtkartRpadArthavizeSaNIbhUtavyApAradvAraka eva / evana kartrA svaniSThavyApAraprayojyaphalena vizeSeNa sambaddhamiSyamANamityarthaH / tatazca taNDulaM pacatItyAdau pacyAdikriyayA kartrA yadvizeSeNAptumiSyate taNDulAdikaM tatkArakaM karmetyarthaH / devadattavRttipacyAdikriyAprayojya vilittirUpaphalAzrayatva prakAra ke cchAviSayatvAttaNDulaM karma bhavatIti tAtparyam / vizeSeNAptumiSyata iti vyApyamityasyArthaH / kartA ca kriyayA nirvartayituM guNAntarANyApAdayituM viSayIkartuM vA kriyayA karmAptumiSyate / ata eva karma nirvasya vikAryaM prApya - veti trividham / kartuH karaNAdeH prAptIcchAviSayatvamasti, tathApi na viziSThecchA viSayatvaM tasya, karma siddhyarthameva tadupAdAnAt / ata evoktaM vizeSeNAptumiSyata iti / mASeSvazvaM badhnAtItyAdau karmaNAzvena bhakSaNakriyayAptumiSyamANe mASAdAvatiprasaGgavAraNAya karturityuktaM tathA ca na mASA bandhanakartRvyApyAH / vyApyaM karma ceti vidheyamuktaM tasyAyaM bhAtraH yasya vyApyaM prasiddhaM tasya tadanuvAdenAprasiddhaM karma lakSaNena vidhIyate, yasya tu karma eva prasiddhaM tasya tadanuvAdenAprasiddhaM vyApyaM lakSaNena vidhIyate yasya cobhayamaprasiddhaM tasyobhayamapi vidhIyata iti / atra kartRgataprakRtadhAtvartha pradhAnIbhUtavyApAraprayojya tadvyadhikaraNaprakRtadhAtvarthaphalAzrayatvena karturuddezyatvaM karmmatvamiti kecit / , "
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 163 C miSyate tatkArakaM vyApyaM karma ca syAt / tat tredhA nirvarthaM vikArya agnermANavakaM vArayatItyatra saMyogAnukUlavyApArAbhAvAnukUlavyApAro vArayaterarthaH, kartRgatetyanupAdAne'gnyAdAvativyAptiH syAt, prakRtadhAtvartha saMyogAnukUlavyApAro'pi tatprayojyatadvyadhikaraNa prakRta dhAtvarthaphalaM - saMyogaH, tadAzrayatvasyAgnau sattvAt / caitro prAmaM gacchatItyAdau caitre'tivyAptivAraNAya tadvyadhikaraNeti kartRgataprakRtadhAtvarthavyApAraH - uttaradeza saMyogAnukUlo vyApAraH, tatprayojyaprakRtadhAtvarthabhUtaM phalaM - saMyogaH, tadAzrayasya caitre sattvAt tadvadhikaraNetyuktau tu tAdRzasaMyogAnukUlavyApArAnadhikaraNavRttitva viziSTa prakRtadhAtvarthabhUtasaMyogAzrayatvasya grAma eva sadbhAvAnnAtiprasaGgaH / mASeSvazvaM badhnAtItyAdau mASAdAvatiprasaGgavAraNAya prakRtadhAtvarthatvaM phalasya vizeSaNatayopAttam / prakRtadhAturbandhadhAtustadartho dezAntarasavAra virodhizaGkAdisaMyogAnukUlavyApArastatprayojyaM phalaM galAdharasaMyogo'pi tadAzrayatvaM mASANAmiti / phale prakRtadhAtvarthavizeSaNe tu galAdhassaMyogo na prakRtadhAtvarthaphalabhUta iti vikittirUpaphalasyApi vyapadezivaddhAvena phalAzrayatvAtkarmatvam, ata eva tatsamAnAdhikaraNe stokaM pacatItyAdau karmatvasiddhiH / evaJca karmaNi vihitadvitIyAyAH karmatvazaktimAnarthaH / tatra ca prakRtyartho vizeSaNam, vizeSyaM dhAtvarthaH, evaJca hariM bhajatItyAdau harirUpaM yatkarma tanniSThazaktinirUpakaprItyanukulo vyApAra iti bodhaH / prItyanukUlo vyApArazca bhajerarthaH, evaM sarvavibhaktInAM tattatkArakazaktimaddharmibodhakatvaM vijJeyam / anye tu phalAzrayaH karma, tatra phalasya dhAtunA lAbhAdAzrayo dvitIyArthaH / hariM bhajatItyatra ca harivRtyAzrayatAnirUpakaprItyanukUlo vyApAra iti bodhaH / evamagre'pIti vadanti / kaTaM karotItyatrotpatsyAzrayatvAnnirvatya karmatvamutpatterdhAtvarthatvAt / odanaM pacatItyAdau vikRityAzrayatvAdvikArya " *
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya prApyazca / kaTaM karoti, kASThaM dahati grAmaM yAti // vA'karmaNAkarmatA / jAnAtItyatrAva raNabhaGgarUpadhAtvarthaphalAzrayatvAtprApyaM karmatvam / atItAnAgatAdiparokSasthale AzrayAbhAve'pi jJAnajanyasyAvaraNabhaGgasyAvazyakatA, anyathA yathApUrvaM na jAnAmItyApatteH, atItAdestadAzrayatvaJca yathA naiyAyikairanubhavAnurodhAdatItAdau viSayatayA jJAnAzrayatvaM svIkriyate, tathA satkAryavAdAGgIkArAdvopapadyata iti / payasA odanaM bhuGkta ityatra payasaH karaNatvasyaiva vivakSaNena prakRtadhAtvarthaphalAzrayatvenAvivakSaNAJca na karmatvam, phalatvaJca kartRpratyayasamabhivyAhAre taddhAtvarthaniSThavizeSyatA nirUpitaprakAratAzrayataddhAtvarthatvam / pazya ! mRgo dhAvatItyAdau dhAvanAdeH phalatvavAraNAya taddhAtviti, anyathA pradhAnAnurodhikarmatvasya balavattvAnmRgasya kartRtvaM na syAt / nirvartyamiti, prakRtivAcakapadAsamabhivyAhRtapadopasthApyatve sati niSpAdyatvaM nirvartyatvam / yathA kaTaM karoti, atra kaTasya prakRtiH kAzaH, kAzAnAM satve'pi tadvAcakapadamatra na vivakSitamataH prakRtivAcakakAzapadAsamabhivyAhRtapadaM kaTapadam / tadupasthApyatvaM kaTe, niSpAdyatvamapi tatraiveti kaTaH nirvatya karma ucyate / yadA ca prakRteH pariNAmitvena vivakSyate yathA mRdA ghaTaM karoti, kAzaiH kaTaM karotIti, tadA ghaTAdirvikArya karma bhavati / niSpAdyatvamAtrantu vikAryakarmaNyapi vartate'taH satyantam / nirvRttirasata utpattirUpA vA, sata evAbhivyaktirUpA vetyanyadetat / vikAryamiti, pratIyamAnaprakRti vikRtibhAvakatve sati kriyAnirvAhyaviziSTAsattvotpa tyanyataraphalavattvaM vikAryatvam / yathA kASThaM dahati, kAzAn kaTaM karoti, kusumAni srajaM karoti, suvarNaM kuNDalaM karoti, mRdaM ghaTaM karoti, kASThaM bhasma karoti, taNDulAnodanaM pacatItyAdau kAzAdikaTAyoH prakRtivikRtibhAvaH pratIyate, kriyAnirvAhyaM yadviziSTAsattva : -
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 165 lakSaNaM phalaM tatkAzAdiprakRtikarmaNyasti, vikRtikarmaNi kaTAdau ca kriyAnirvAhyotpattyAzrayatvaM vartata iti lakSaNasaGgatiH / tatra kaciskASThataNDulAdinAzAdbhasmaudanAdi sampadyate, kaciddharmiNaH sattve'pi guNAntarotpattyA kaTasandarbhAdi niSpadyate / tathA ca kASThaM bhasma karotItyatra kRdhAtoH pratiyogitvaviziSTanAza utpattizceti phaladvayam / tadanukUlavyApAraH dhAtorarthaH, nAze pratiyogitayA kASThasya, utpattau cAgheyatayA bhasmano'nvayAt , kASThapratiyogikanAzAnukUlo bhasmotpAdako vartamAno vyApAra iti bodhaH / vikAryatvasyehazatve ca kASThaM dahatItyAdeH kASThaM vikurvanbhasmotpAdayatItyarthaH / odanaM pacatItyasya vikRittyA nivartayatItyarthaH / taNDulAnpacatItyasya taNDulAnvikledayatItyarthaH / prApyamiti, kriyAprayojyAsAdhAraNadharmaprakArakapratItiviSayatAnAzrayatve sati kriyAjanyaphalAzrayatvaM prApyatvam / nirvaryAdAvativyAptivAraNAyaH . satyantam / kriyAjanyaphalAnAzraye'tivyAptivAraNAya vizeSyam / AdityaM pazyati, grAmaM yAtItyAdau kriyAprayojyo'sAdhAraNo dharmaH kazcidatra nAsti, sandarzanagamanakriyayA kazcidasAdhAraNo dharmo nAdityagrAmAdAvavadhAryata iti kriyAprayojyAsAdhAraNadharmaprakArakapratItiviSayatAnAzrayatvamAditye grAme ca vartate, kevalaM tatra kriyAsambandhamAnaM lakSyata iti kriyAjanyaphalAzrayatvamastIti lakSaNasamanvayaH / na ca grAmAdau gamanakriyAjanitaH saMyogavizeSo'stIti vAcyam , nagarasya mahAparimANatvena sato'pi saMyogasyAlakSyamANatvAt / punarapyekaikaM vidhA, yadavAptuM kriyA''rabhyate tadiSTaM kaTaM karotItyAdi / yadviSTaM prApyate tadaniSTaM yathA viSamatti, yatra necchA na ca dveSasta danubhayam , yathA grAmaM gacchantRNaM spRzatIti / nanvaniSTodAsInayoH karmaNoH ka; yadvizeSeNAptumiSyata iti yallakSaNamuktaM tadavyAptam , ucyate, svAmyAdibhayapIDitasya vyAdhi
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya duHkhArtasya vA varaM viSabhakSaNameveti manyamAnasya viSabhakSaNasyApIpsi. tatvAt, udAsInamapyupasarpaNAdivelAyAmIpsitamevAnyathopasarpaNa kriyA. viSayatvameva nopeyAdityevamanyatrApi vicAryam / punastatkarma dvividhaM pradhAnetarabhedAt , taJca dvikarmakeSu dhAtuSu duhibhikSirudhipracchiciGgaTabruGkuzAsvartheSu yAcijayatiprabhRtiSu ca bhavati / gAM dogdhi paya ityAdInyudAharaNAni, yadarthaM kriyA''rabhyate tatpradhAnaM karma, yathA payaH prabhRti, tatsiddhaye tu kriyayA yadanyadvyApyate tadgauNaM yathA gavAdi / yadA tu payo'rthA pravRttirna vivakSyate tadA mukhyA'sAnnidhyAdvAdereva mukhyatA, yathA''zcaryo gavAM doha iti / evambhUtA dhAtavo'ntarbhUtaNijAH, eSAM prayoge gAM dogdhi paya ityAdau kartRvyApyaM karmetyanenaiva gavAdInAmapi karmasaMjJA siddhA / tathAhi, gauH payaH kSarati, devadattastAM kSarantI kSArayatIti duherarthaH, tatra kSaraNopasarjanasya kSAraNasya zabdArthatvAdgaureva pradhAnaM karma, kSaraNenApyamAnatvAtpayaH karma, kSAraNenApyamAnatvAdgauH, yadyapyartharUpeNa payaH pradhAnabhUtaM tadupAyabhUtastu gauH, tathApi gauH payo dogdhavyA dugdhA sudoheti vA, prathamAntatayA gavAderupAdAnAcchabdarUpeNa pradhAnabhUto gavAdiH / tatra duhAdInAmapradhAne karmaNyeva tyAdikRtyakhalAH pratyayA bhavanti, yathA gaurduhyate dugdhA dohyA vA paya iti / nIvahiharatiprabhRtInAntu pradhAne karmaNi karmajaH pratyayo bhavati, yathA nIyate netavyA nItA vA prAmamajetyAdi / gatyarthAnAmakarmaNAzca NigantAnAM pradhAne eva karmaNi, yathA gamayati maitraM grAmam / bodhAhArArthazabdakarmaNAntu NigantAnAmubhayatra, yathA bodhayati ziSyaM dharmam , bodhyate ziSyo dharmam , bodhyate ziSyaM dharma iti vA / ajAM grAmaM nayati prApayatItyarthaH, atrApi pUrveNaiva karmatvaM prApaNena pradhAnena sambandhA. dajA pradhAnaM karma iti / nanu vAstavarUpeNa paya AdeH prAdhAnyAdvAdeH parArthatvAtkriyAyogAbhAvAna vyApyatvamiti karmasaMjJA na siddhyati,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 167 " " maNikarttA Nau // 4 // avivakSitakarmaNAM dhAtUnAM NigaH prAg yaH karttA sa Nigi sati karma vA syAt / pacati caitraH, pAcayati caitraM caitreNa vA // gatibodhAhArArthazabdakarmanityA'karmaNAmanIkhAdyadihAzabdAyakrandAm || 5 || gatirdezAntaraprAptiH / zabdaH karmma kriyA vyApyaJca yeSAnte zabdakarmANaH / nityaM na vidyate kintu gAM dogdhi payaH kSArayatItyatra goH paya Adatte ityarthAdapAdAnatvaM prApnotIti cenna avadhitvAdyavivakSAyAM kriyAnimittabhAvamAtreNa tadvyApyatvasya vivakSitatvAtpUrveNaiva siddheH / avadhitvAdivivakSAyAntvapAdAnatvameva goH dogdhi paya ityAdi / vA, na vivakSitaM karma yeSAnteSAm, na Nig aNig, aNigi kartA aNi - kartA, Nau // karmeti vartate / akarmANo dvividhAH nityAkarmANaH. avivakSitakarmANazca / atra tvavivakSitakarmaNAmeva grahaNaM nityAkarmaNAmuttarasUtre upAdAnAt / pacati caitraH atra caitro'NikkarttA, pacirapyavivakSitakarmA, tato Nigi sati pAcayati caitraM caitreNa vA, anena sUtreNa caitrasya vA karmatvam / pakSe 'hetukartRkaraNe ti kartari tRtIyA / na ca prayojyakartutrasya prayojakavyApAreNa vyApyamAnatvAtkarmasaMjJayA pakSe kathaM kartari tRtIyeti vAcyam, prayojyo hi svasvAtantryamaparityajanneva prayojakavyApAre pAratantryaM labhate na hi prayojakenAsya svAtantryasvaNDanA kriyate, ataH prayojye caitre prakRtyarthaM prati kartRtvasyaiva nirapavAdatvenAvasthAnAttRtIyA siddhyati / nanvodanaM pacatItyAdiprayogadarzanAtkathamavivakSitakarmatvaM pacAdeH, maivam zabdaprayogasya parArthatvena yAvatI jijJAsA parasya, tAvata eva zabdaprayogasyAvazyakatvAt, kiM karoti caitra iti kriyAmAtrajijJAsAyAM caitraH pacatItiprayogAdavivakSitakarmmatA || gatizca bodhava AhArazca gatibodhAhArAH artho yeSAnte, zabdaH karma yeSAnte zabdakarmANaH, nityaM na vidyate 9
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya karma yeSAnte nityAkarmANaH / gatyarthabodhArthAhArArthAnAM zabdakarmmaNAM nityAkarmmaNAJca nIkhAdyadihAzabdAyakandivarjAnAM dhAtUnAmaNikkarttA sa Nau sati karma syAt / gamayati caitraM grAmam bodhayati ziSyaM dharmmam, bhojayati baTumodanam / jalpayati maitraM dravyam, adhyApayati baTuM vedam / zAyayati maitraM caitraH / gatyarthAdInAmiti kim ? pAcayatyodanaM caitreNa maitraH / nyAdivarjanaM kim ? nAyayati bhAraM caitreNa, khAdayatyapUrNa maitreNa, AdayatyodanaM sutena, hAyayati caitraM maitreNa, zabdAyayati baTuM karma yeSAnte nityAkarmANaH, tato dvandvasteSAm, nIzca khAdizcAdizca hrA ca zabdAyazca krand ca, tato naJsamAsasteSAm | aNikkarttA Nau, karmeti padAni vartate / arthazabdasya pratyekamanvaya: / gateH svarUpamAha gatiriti, bodhAhArayoH prasiddhatvAnna tatsvarUpamuktam, karmazabdasya kriyArthakatvaM vyApyArthakatvaJca vivakSitamiti darzayati, zabda iti / hrAdInAM pratiSedhavidhAnAcchandazabdenobhayArthavivakSaNAt / gacchati caitro grAmamityatra kartA caitraH, sa Nau sati gamayati caitraM grAmamityAdau karma bhavati / grAmakarmakagamanAnukUla caitrAzrayakavyApArAnukUlo maitrakartRko vyApAra iti bodhaH / ziSyo dharmaM budhyata ityatra bodhArthe kartA ziSyo Nau 1 sati bodhayati guruH ziSyaM dharmamityAdau karma bhavati / preSaNAdhyeSaNAdinA prayojakavyApAreNa NigantavAcyenA'NikkarttarvyApyatvAtkarmasaMjJA siddhaiva, tathApi niyamArthaM vacanam / prayojakavyApAreNa vyApyamAnasya gatyarthA - disambandhina eva prayojyasya kartuH karmasaMjJA bhavatIti, tenAnyadhAtusambandhinaH kartRtvameva / jalpayati maitraM dravyamiti zabda kriyasyodAharaNama, maitro dravyaM jalpati, tadbodhakavAkyAni kathayati, devadattaH prerayatIti devadatto maitraM dravyaM jalpayati / zabdavyApyasya tvadhIte baTurvedaM tamanyaH prerayatItyadhyApayati baTuM vedam, atra zabdo na dhAtvarthakriyArUpa: kintu dhAtvarthasya karmeti bhedaH / zabdakarmetyatra karmapadena 1
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / 169 maitreNa, krandayati maitraM caitreNa // bhakSehisAyAm // 6 // bhakSehi~sArthasyaivANikartA Nau karma syAt / bhakSayati sasyaM balIvadAnmaitraH / kriyAyA api vivakSitatvAt / hvAkrandoH zabda kriyatvena prAptau pratiSedhaH saGgacchate / zAyayati maitraM caitra iti nityAkarmakasyodAharaNam / atra nityagrahaNamavivakSitakarmaNaH pUrvasUtre grahaNArtham / tathA ca yeSAM dezakAlAdibhinnaM karma na sambhavati te'tra nityAkarmakAH / dezakAlA. dhvabhAvApekSayA sarve'pi dhAtavaH sakarmakAH / sakarmakatvazca phalatAvacchedakasambandhena phalavyadhikaraNavyApArArthakatvam / yatra phalaM vyApArazca bhinneSvadhikaraNeSu vartete tadvAcako dhAtuH sakarmakaH / yathA taNDulaM pacatItyAdau viklittilakSaNaM phalaM taNDuleSu, tadanukUlavyApArazca pAkakartarIti lakSaNasamanvayaH / akarmakatvaJca phalatAvacchedakasamba. ndhena phalAdhikaraNavRttivyApArArthakatvam / yatra phalaM vyApArazcaikatra vartete tadvAcako dhAturakarmakaH / yathA caitraH zete, atra svApatadanukUlavyApArayorekatraiva caitre vRtterakarmakatvama / nAyayati bhAraM caitreNeti nayateH prApaNopasarjanaprAptyarthatvena gatyarthatvAt , khAdyadyorAhArArthatvAt , hvAzabdAyakrandAzca zabdakarmakatvAtkarmatve prApte pratiSedhArtha nyAdivarjanam / / bhakSeH hiMsAyAm / / aNikartA Nau karmetyanuvartate / nanu gatibodhetisUtreNANikarturo karmatvaM vidhIyate, na tu Nau karturiti bhakSeH prApterevAbhAvAnniyamo'yaM vyartha iti cenna, prayoktavyApArArthakaNigante karmaNo vidhIyamAnatvenANigityatra Nigo'pi prayojakavyApArArthakasyaiva grahaNAnna tu svArthikasya, tena curAdiNijante'pi bhakSayaterAhArArthatvAtprApte'sya sUtrasya niyAmakatvAt / sasyAdivanaspatInAM cetanatvAttadbhakSaNe parakIyasasyabhakSaNe tatsvAnyupaghAtAdvA hiMsAtra bodhyA / AhArArthatvAtprApte niyamArtha vacanam , siddhe satyArambho niyamArtha
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasya hiMsAyAmiti kim ? bhakSayati piNDI zizunA // vaheH praveyaH // 7 / / vaheraNikA praveyo Nau karma syAt / vAhayati bhAraM balIvardAnmaitraH / praveya iti kim ? vAhayati bhAraM maitreNa // hRkronavA // 8 // hakroraNikartA Nau karma vA syAt / vihArayati deza guruM guruNA vA, AhArayatyodanaM bAlaM bAlena vA, kArayati kaTaM caitraM caitreNa vA // dRzyabhivadorAtmane // 9 // dRzyabhivadorAtmanepadaviSaye'NikartA Nau karma vA syAt / darzayate rAjA bhRtyAiti nyAyAt // vaheH SaSThI / / pravIyate prAjanakriyayA vyApyate yaH saH praveyaH // aNikartA Nau karmeti sambadhyate / vahanti balIvardA bhAraM tAnprayuGkte niyoktA maitra iti vAhayati balIvardAnmaitraH, vAhayati bhAraM maitreNetyatra maitraH balIvardavanna praveyaH / prAptyarthasya prApaNArthasya ca vahergatyarthatvAtpUrveNa siddhe niyamArtham // hA cauMkA ca hakarau tayoH, navA / / anuvRttiH pUrvavat / vihArayatyAhArayatItyAdau gatyarthatvAdAhArArthatvAcca prApte kArayatItyatrAprApte vikalpaH / evaM hArayati dravyaM maitraM maitreNa veti cauryArthe'prAptau vikalpaH / kArayitA kaTasya devadattaM devadattena veti prApaNArthasya ca prApte vibhASA // dRzizcAbhivaca tayoH, AtmArtha padaM Atmanepadam / 'parAtmabhyAM De' rityalupsamAsaH, 'te lugve' ti padalopaH / aNikartA Nau karma navetyeteSAM sambandhaH / pazyanti rAjAnaM bhRtyAstAnbhRtyAnpazyato rAjaivAnukUlAcaraNena prayuta iti darzayate rAjA bhRtyAnmRtyairvA, atrANikarmetyAtmanepadam / abhi. vadati guruM ziSyaH, taM guruH pazyatItyabhivAdayate guruH ziSyaM ziSyeNa vA / dRzerbodhArthatvena nityaM prApte, abhivadestvaprApte vikalpaH / pazyati rUpatarko rUpam , tamanyaH prerayatIti darzayati rUpataka rUpam , rUpatarko rajatakArSApaNAdiparIkSakaH / nAyaM vivakSitaphalavatkartRkaH, aNikkarma NikartRko veti nAtmanepadaviSayaH / atra bodhArthatvAdgatItyanena nityaM
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 171 nbhRtyairvA, abhivAdayate guruH ziSyaM ziSyeNa vaa| Atmana iti kim ? darzayati rUpatarka rUpam // nAthaH // 10 // AtmanepadaviSayasya nAtho vyApyaM karma vA syAt / sappiSo nAthate, sappi thate / Atmana ityeva ? putramupanAzati pAThAya // smRtyarthadayezaH // 11 // smRtyarthAnAM dayezozca vyApyaM, karma vA syAt / mAtuH smarati, mAtaraM smarati, mAtuH smaryate, mAtA smayate / sappiSaH sapirvA dayate, lokAnAkarmatvam / nAthaH SaSThI / / Atmane vyApyaM karma naveti padAnyanuvartante / pRthagyogakaraNAdaNikatA NAviti nivRttam / AtmanepadaviSayasvaJca nAthadhAto ' rAziSi nAtha' ityupatApaizvaryAzIrvacanArtheSu madhye AziSyeva, tatraivAyaM vidhiH / sarpiSo sarpirvA nAthate, sarpirme bhUyAdityAzAsta ityarthaH / upanAthatyupayAcata ityarthaH / / smRtiroM yeSAnte smRtyarthAH, smRtyarthAzca dayazca Izca tasya / / pUrvavadanuvartanamevamagre'pi / mAtuH smarati, karmatvAbhAvapakSe 'zeSa' ityanena SaSThI / lokAnAmISTe vyApAreSu niyuke svAyattIkarotItyarthaH / yadyapyatra karmaNo'vivakSAyAM mASANAmanIyAdityAdiva'ccheSe' SaSThI sambhavati, tathApyayaM prayatno mAtuH smRtamityAdau SaSThIsamAmavyAvRttaye, anyathA hi yatnAccheSasya vidhAnAbhAvena 'SaSThayayatnAccheSa' ityayatnajazeSaSaSThIsamAsaH prasajyeta, tathaiSAM dhAtUnAM karmaiva zeSarUpeNa vivakSyate na kArakAntaramiti niyamArtham ; tena mAtrA smRtamityAdau na kartAdeH zeSatvena vivakSA / sarvadhAtUnAM kartRkarmAdikArakANi yadi tadrUpatayA vivakSyante tadA kartRkarmAdirUpANi syuH, no cenna, evaJca smRtyarthadayezAmapi karmaNaH karmatvaM vivakSAvazAtsyAJca na syAJcetyapyAgatam / smRtyarthAdInAmapi sarvadhAtugrahaNena grahaNAt , evaJca smRtyarthAdInAM karmaNo'karmatvavikalpe uktarItyA 'vivakSAtaH kArakANI ' ti nyAyena siddhe yadi smRtyarthadayeza iti sUtramArabdhaM tathA niyamArthe vizrAntaM
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 siddhahemalaghuvRttI [dvitIyAdhyAyasya mISTe, lokAnISTe // kRgaH pratiyatne // 12 // punaryatnaH pratiyatnastadvRtteH kRgo vyApyaM karma vA syAt / edhodakasyaidhodakaM vopaskurute / / rujArthasyA'jvarisantAperbhAve kartari // 13 // rujA pIDA, tadarthasya jvarisantApivarjasya dhAtorvyApyaM, karma vA syAt / bhAvazcedrujAyAH kartA / caurasya cauraM vA rujati rogaH / ajvarisantAperiti kim ? AyUnaM jvarayati santApayati vA / bhAva iti kim ? maitraM rujati shlessmaa| jAsanATakAthapiSo hiMsAyAm // 14 // hiMsArthAnAmeSAM vyApyaM, karma vA syAt / caurasya cauraM vojjAsayati, bhavati, yadi tu siddhaM nAbhaviSyattadedaM sUtraM niyamArtha nAbhaviSyat, kintu vidhyarthamevAbhaviSyat , tadevamasya sUtrasya yanniyamArthatvaM tadimaM nyAyaM vinAnupapadyamAnaM sadimaM nyAyaM jJApayati / / kRgaH SaSThI, punaryatnaH pratiyatnastasmin // prathamaM tAvadarthasyAtmalAbhAya yatno bhavati, tato labdhAtmano'dhikAnguNAnutpAdayituM paripUrNaguNasya vA tAdavasthyaM rakSituM yo yatnaH kriyate sa pratiyatnaH / edhAzca udakAni ca tadedhodakam / upAdbhUSAsamavAyeti ssaT , ' gandhane 'tyAtmanepadam // rujA pIDA artho yasya tamya, jvarizca santApizca jvarisantApi, na jvarisantApi tasya, bhAve, kartari // bhAve kartarItyasyArthamAha, bhAvazcadrujAyAH karteti / atra bhAvazabdaH siddharUpe bhAve vartate, na tu sAdhyarUpe tasya kartRtvAnupapatteH / caurasya cauraM vA rujati rogaH, atra pIDArthasya rujateH kartA rogaH saH siddharUpo bhAvaH / AyunaM jvarayatItyaudarika pIDayatIti bhAvaH / zleSmA tu dravyaM na bhAvaH, rogo vyAdhirAmayaH ziro'rtirityAdayo bhAvarUpA kartAraH // jAsazca nATazca kAthazca piS ca tasya, hiMsAyAm // jasa hiMsAyAM jasaNa tADane iti caurA. dikayoHhaNaM na tu jasUc mokSaNe iti devAdikasya, tasya hiMsArthatvAbhAvAt / naTaNa avasyandane ityasya caurAdikasyaiva grahaNaM na tu naTa
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 173 caurasya cauraM vonnATayati, caurasyotnAthayati cauramutkathayati vA / caurasya cauraM vA pinsstti| hiMsAyAmiti kim ? cauraM bandhanAjjAsayati // niprebhyo ghnaH // 15 // samastavyastaviparyastAbhyAM niprAbhyAM parasya hiMsArthasya hanteApyaM karma vA syAt / caurasya cauraM vA niprahanti / hiMsAyAmityeva ? rAgAdInihanti // vinimeyadyUtapaNaM paNivyavahoH // 16 // vinimeyaH krayavikrayo'rthaH, dyUtapaNo dyUtajeyam , tau paNivyavahrovRttAviti bhvAdeH, avasyandanaM hiMsAvizeSaH, krArthirghaTAdyantargataH / nanu dhAtupAThe. jasanaTakratheti vartate, tatkathamatra jAsanATakAthetinirdezaH, na ca NyantAnAM nirdeza iti vaktavyam , tathA sati jAsinATikAthIti nirdezaprasaGgAditi ceducyate, samprAptAkArANAM jAsAdInAM prayoge eva vigherasya pravRttistena dasyumudajIjasadityAdau na bhavati / na ca hiMsAyA rujAtvAdrujArthasyetyanenaiva karmavikalpo bhaviSyatIti vAcyam , bhAvaH kartA yatra na bhavati tatra karmavikalpArthatvAt / nanu krathadhAturghaTAdau vartate, tathA ca 'ghaTAdeIsvo dIrghastu vA viNam para' iti sUtreNa hrasve caurasya cauraM votkrAthayatIti katham , sUtre ca krAthetinirdezo'pi kathamiti cenna, anenaiva nirdezAtkratho ghaTAditve'pi Nigi satyAkArasya bhAvAt , aNigantasya katherakarmakatvena kRte eva Nigi karma sambhavati, tathA ca yadyAkAraH sarvatra syAttarhi ghaTAditvamasya vyartha syAdataH karmAbhAvapakSe eva na isvaH, karmaNi tu hrasvatvameveti cauramutkathayatIti rUpaM vijJeyam / niyazca prAzca niprAstebhyaH, ghaH SaSThI // bahuvacanaM samastavyasta viparyastasaGgrahArtham , evaJca sarvatrAtra vyAkaraNe bahuvacanamadhikArthajJApanArthamityavagantavyam / rAgAdInnihantItyatra rAgAdInAmacetanatayA prANavyaparopaNalakSaNahiMsAyA abhAvAnna bhavati // vinimeyazca ghRtapaNazca, paNizca vyavahA ca paNivyavahArau tayoH / / dazAnAM daza vA vyavaharati, krayavikraye dyUtapaNatve
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya rvyApyau vA karmma syAtAm / zatasya zataM vA paNAyati, dazAnAM daza vA vyavaharati / vinimeyadyUtapaNamiti kim ? sAdhUn paNAyati // upasargAddivaH || 17 || upasargAtparasya divo vyApyau vinimeyadyUtapaNau vA karmma syAtAm / zatasya zataM vA pradIvyati / upasargAditi kim ? zatasya dIvyati // na || 18 || anupasargasya divo vyApyau vinimeyadyUtapaNau karmma na syAtAm / zatasya dIvyati // karaNaJca // 19 // divaH karaNaM karmma karaNazca yugapatsyAt / akSAndIvyati, vA tadviniyuGkta ityarthaH, sAdhUn paNAyati stautItyarthaH, vacanabhedo yathAsaGkhyanivRttyarthaH // upasargAt divaH SaSThI // vinimeyadyUtapaNamityapi sambadhyate / zatasya dIvyatItyatra netyagrimasUtreNa vyApyasya karmasaMjJAniSedhaH // na | pRthagyogAdupasargAditi na sambadhyate, vini I ! dyUtapaNaM diva ityanuvartete / zatasya dIvyatItyatra karmaNi niSiddhe 'zeSe' SaSThyeva bhavati / upasargayuktasya pUrvasUtreNa vikalpavidhAnAdanupasargasya divo'nena sUtreNa vyApyasya karmasaMjJAniSedhaH // ' karaNam ca // diva iti vartate / karmakaraNasaMjJe yugapadbhavata ityarthaH / cakAreNa karaNasyaiva grahaNamanyazca samuccayasyAbhAvAt phalaM syAnna vA sarvaprayogeSu saMjJAdvayaM bodhyam / karmasaMjJAyAmakSAndIvyati karaNasaMjJAyAntvakSaidavyati / na ca saMjJAdvayaM yugapanniravakAzamiti vAcyam, maitratreNetyatra karaNatvAttRtIyA, karmatvAcca 'gatyAdi' sUtreNa nityAkarmakatvaprayuktamaNikartuH karmatvaM devayatezcA 'Nigi prANI 'tyAdinA'karmakalakSaNaM parasmaipadaJca na bhavati / na cAkSAndIvyatItyatra karmasaMjJAyAH sattve'pi paratvAtkaraNatRtIyA syAditi vAcyam / bhinnaviSayatvenAtra 'spardhe para' iti nyAyasyApravRtteH samAnaviSayorhi spardhaH, dvitIyAtRtIyayozca pratiniyatakarmakaraNazaktyabhidhAyitvAdbhinnaviSayatvam / athavA pratikArya saMjJAbheda ityapi darzanAdatra saMjJAdvayaprAptAvekasyA eva vidhAne'parasyA anavakAzatvaprasaGgAtparyAyeNa saMjJAdvayaprayuktA vibhaktirbha " "
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / akSairdIvyati, akSairdevayate maitrazcetreNa // adheH zIsthAsssa AdhAraH / / 20 / / adheH sambaddhAnAM zIsthA''sAmAdhAraH karmma syAt / grAmamadhizete, adhitiSThati, adhyAste vA // upAnvadhyAvasaH // 21 // upAdiviziSTasya vasaterAdhAraH karmma syAt / grAmamupavasati, anuvasati, adhivasati Avasati // vAbhinivizaH || 22 || abhinibhyAmupasRSTasya vizerAdhAraH karma vA syAt / grAmamabhinivizate, kalyANe'bhinivizate // kAlAdhvabhAvadezaM vA'karmma cAkarmaNAm // 23 // kAlAdirAdhAro'karmaNAM dhAtUnAM yoge, kammakarma ca yugapadvA syAt / mAsamAste, " 175 vati // adheH paJcamI, zIG ca sthA ca Asca tasya, AdhAraH // karmeti vartate / Adhriyate'nenetyAdhAraH / akarmakA api dhAtavaH sopasargAH sakarmakA bhavantIti siddhaM sakarmakatvam, AdhArabAdhanArthantu vacanam / / upazcAnuzcAdhizvAG ca, upAnvadhyAbhirviziSTo vastasya / / AdhAraH karmeti vartate, evamagre'pi / zabdazaktiprAmA. NyAdanvAdipUrvo vasatiH sthAnamAcaSTe tatsAhacaryAdupapUrvasyApi vasaH sthAnArthasyaiva parigrahaH, na tu bhojananivRttivacanasyopavAsasya, tena grAme upavasati bhojananivRttimupavAsaM karotItyarthe tu saptamyeva / atrAdAdhanadAyoranadAdereva grahaNamiti nyAyena vasa AcchAdane ityadAdervasterna grahaNaM kintu vasa nivAse ityAdeH // vA abhipUrvo niH abhiniH, abhineH paro viT tasya // vAzabdo na vikalpArthaH kintu prayogavyavasthArtho'rthAdvyavasthitavibhASAparastena kacitkarmasaMjJaiva, kacidAdhArasaMjJaiva // kAlazcAdhvA ca bhAvazca dezazca tat, vA, na karma akarma, ca, na vidyate karma yeSAnte'karmANasteSAm || kAlo muhUrtAdiH kAlatvena prasiddhastena ghaTamAsta iti ghaTasya kAlatve'pi na bhavati, gantavyatvena prasiddho niyataparimANaH krozAdiradhvA, ata evAdhvAnaM
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 siddhaddemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya krozaM zete, godohamAste, kurUnAste / pakSe - mAse Aste ityAdi / akarma ceti kim ? mAsamAsyate / akarmaNAmiti kim ? rAtrAvudde - zo'dhItaH // sAdhakatamaM karaNam // 24 // kriyAyAM prakRSTopa svapitIti na prayogaH | bhAvaH kriyA godohAdiH, dezo janapadagrAmanadIparvatAdiH / yugapaditi, yeSAmAdhAraH karmasaMjJo vA bhavati, akarma ca, yatrApi pakSe karmasaMjJA tatrAkarmasaMjJApi vA bhavatItyarthaH / mAsamAsyata ityatrAkarmasaMjJAyA abhAve karmaNi sati bhAve AtmanepadaM na syAtsakarmakatvAt / karmaNyAtmane pade tu tenaivAbhihitatvAtkarmaNo dvitIyA na syAt, na hyabhihite karmaNi vyAptAvapi dvitIyA iSyate, tataH karmasaMjJA akarmasaMjJA ca yugapadbhavataH // sAdhayatIti sAdhakaH, bahUnAM madhye prakRSTaM sAdhakaM sAdhakatamam, prakRSTArthe tamapratyayaH, kriyate - 'neneti karaNam || prakarSo hyatrAvyavadhAnena phalajanakavyApAravattA, tAdRzavyApAravatkAraNaM pradhAnopakArakaM tacca vivakSayaiva, yata idameva vastu karaNamiti na niyamaH / nizcitAdhikaraNAdapi hi sthAlI sUkSmatvAcchIghratarapAkasAdhanatvena vaivakSikaM karaNatvamanubhavati / kartRparAdhInasyApi kAraNasya kArakAntarApekSayaiva prakRSTatvaM na tu karaNAntarApekSayA, kArakasAmAnyavAcinaH sAdhakazabdAttamapaH kRtatvena tata eva prakarSabodhanAttenaikasyAM kriyAyAmanekamapi karaNaM bhavati, yathAzvena pathA dIpikayA vrajati / yadvyApArAnantaryeNa tu kriyApariniSpattivivakSyate tasya sAdhakatamasyeyaM saMjJA / jvalanAdivyApAreNa kvacitkriyAsiddhau kASThAnAM vivakSitatve kASThaiH pacatIti kASThAni karaNam / nanu sAdhakaM karaNamityeva sUtrayatAM kArakamityasya cAnuvRttirasti, evaJca sAdhakaM kArakaM karaNasaMjJaM syAdityartho labhyate / sAdhakaM kArakamiti hi paryAyaH, paryAyadvayopAdAnena ca prakarSo labhyata iti tamagrahaNaM vyarthamiti ceducyate, tamagrahaNamapAdAnAdisaMjJAvidhau taratamayogo nAstIti
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAda: ] avacUripariSkArasahitAyAm / , kArakaM karaNaM syAt / dAnena bhogAnApnoti // kammabhipreyaH sampradAnam || 25 || karmmaNA vyApyena, kriyayA vA yamabhipreyate sa sampradAnaM syAt / devAya baliM datte, rAjJe kAryamAcaSTe, patye zete || jJApanArthaM tena kuzUlAtpacatItyAdAvuddharaNAdinA vyavahitasyApi kuzUlasyApAdAnatvam, gaGgAyAM ghoSaH prativasatItyatra ca tIre upacaritAyA api gaGgAyA adhikaraNatvam, anyathA'vyavahitasyAva gherevApAdAnatvaM syAt, yathA vRkSAtparNaM patati, tathA sarvAvayavaiH saha yatrAvayavI vyAptaH yathA gaGgAyAM gAvaH, tileSu tailamityAdAveva gaGgAderadhikaraNatvaM syAt || abhipreyate ityabhipreyaH karmaNAbhipreyaH karmAbhipreyaH, sampradIyate yasmai iti sampradAnam / abhipreyate ityabhipropasargadvayapUrvakasya daivAdikasya iMGc gatAviti dhAtoH kartari rUpaM nAnyasyAsambhavAt / zraddhAnugrahAdi - kAmyayA yamabhisambadhnAti saH karmAbhipreyaH / devAya baliM datte ityatra dadAtinA''ptumiSTatvAdvaliH karma, tena devAdirabhisambadhyate ityabhisambandhakriyAsAdhakatamatvAdvalyAdeH karaNatvam, tathA ca karaNabhUtena karmaNA kartA zraddhAnuprahAdikAmyayA devamabhipraitIti devasya sampradAnatA / sampradAnamatra tridhoktam- anirAkaraNAtpreraNAdanumatezca / tatra prathamaM devAya baliM dadAti, atra devo na prArthayate nAnumanyate na nirAkaroti cetyanirAkaraNAddevaH sampradAnam / yAcakAyArthaM prayacchatItyatra yAcakaH preraNayA sampradAnam / viprAya gAmutsRjatItyatrAnumatyA vipraH sampradAnam / nanu dAnasya tadarthatvAttAdarthe caturthIprayogAtkimartha sampradAnasaMjJA, ucyate, dAnakriyArthaM hi sampradAnaM na tu dAnakriyA tadarthA, kArakANAM kriyArthatvAt, sampradAnArthantu dIyamAnaM karmeti vAkyArthabhUtAyA dAnakriyAyA atAdarthyAttAdarthe caturthyAM aprAtau tadarthA saMjJA nyAyyeti / rAjJe kAryamAcaSTe, atra kAryakarmakaM 23 177
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya spRheApyaM vA // 26 // spRheApyaM vA sampradAnaM syAt / puSyebhyaH puSpANi vA spRhayati // krudruheAsUyArthairya prati kopaH // 27 // krudhAdyarthairddhAtubhiryoge, yaM prati kopastatsampradAna syAt / maitrAya krudhyati, druhyati, IrNyatyasUyati vA / yaM pratIti kim ? manasA krudhyati / kopa iti kim ? ziSyasya kupyati vinakathayantamanumanyamAno'nirAkuddhanvA rAjA sampradAnaM bhavati / evaM patye zete ityatra zayanakriyAM karaNabhUtAmanirAkurvannanumanyamAno vA patiH sampradAnaM bhavati / na cAjAM nayati grAmamityatrApi nayatikriyAkarmabhUtAjAbhiH sambadhyamAnasya grAmasya sampradAnatvApattiriti vAcyam , yamabhisambadhyate ityuktyA yamiti nirdiSTasya zeSitvaM karmaNeti nirdiSTasya zeSatvaM labhyate, prAmasya cAjAM prati zeSitvaM nAsti, ajAsaMyukto grAmo bhavatvityuddezyAbhAvAt , kintvajA grAmasambaddhA bhavatvityevecchA bhavati, tathA coddezyatvamajAyA eva na tu grAmasya / zeSitvamuddezyatvaM zeSatvamapradhAnatvam / / spRheH SaSThI; vyApyam , vaa| sampradAnamityanuvartate / puSpebhya ityatra kartuH spRhAdikriyAvyApyatvA. tpuSpANAM nityaM karmasaMjJAyAM prAptAyAM pakSe sampradAnasaMjJA vidhIyate, yadA ca sampradAnasaMjJA tadA dhAtorakarmakatvAdbhAve pratyayA bhavanti // krudh ca druhazcarSyA cAvyA ca, tAH artho yeSAntaiH, yam , prati, kopaH // anuvRttiH pUrvavat / krodho'marSaH, vadhAdyanukUlavyApArajanakazcittavRttivizeSaH, droho'pacikIrSA, duHkhajanakakriyArUpApakA. rajanakazcittavRttivizeSaH, IrSyA parasampattau cetaso vyAroSo'kSamA vA, utkarSavirodhidharmAropAnukUlavyApArajanakazcittavRttivizeSaH, guNeSu doSAviSkaraNamasUyA zaucAcArAdiguNaviSaye dambhAdikRtatvarUpadoSA. ropAnukUlazcittavRttivizeSaH / kopapUrvakANAM sarveSAM grahaNArthaM yaM prati kopa ityuktaM tena bhAryAmIrghyatItyAdau kopakAraNakeAyA bhAryAyAma.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 179 yArtham / / nopasargAkravahA / / 28 // sopasargAbhyAM kruddahibhyAM yoge, yaM prati kopastatsampradAnaM na syAt / maitramabhikrudhyati, abhidruhyti| upasargAditi kim ?maitrAya krudhyati druhyati // apAye'vadhirapAdAnam // 29 // apAye vizleSe yo'vadhistadapAdAnaM syAt / vRkSAtparNaM patati, vyAghrAdvibheti, adharmAjjugupsate viramati vA, dharmAtpramAdyati, caurebhyastrAyate, adhyayanAtparAjayate, yavebhyo gAM sambhavAnna sampradAnasaMjJA / parairdazyamAnAM na sahate ityatreyA, evaJcAnudbhUtA kopAvasthA kopaH, vikRtavAkAyavyApArAnumIyamAnAvasthAH krodhAdaya ityetyorbhedH| manasA krudhyatIti, nAtra manasa upari kopaH kintu tena kRtvA'nyasya purussaadeH| ziSyasya kupyati vinayArthaM ziSyasambandhino'vinayasyoparyatra kopo na tu ziSyasya / nanu krodhadrohAdInAM bhinnasvabhAvatvavarNanAdyaM prati kopa iti sAmAnyena sarveSAM vizeSaNaM kathaM ghaTate, yaM prati drohaH, yaM pratIyA, yaM pratyasUyetyeva hi ghaTate iti cenna, duhAdInAM kopahetukatvena taditarahetukatvena ca dvaividhyAkopahetukAnAmeva teSAM grahaNArtha tathokteH / / na, upasargAt , krudh ca druG ca tena // yaM prati kopaH sampradAnamityanuvartante / abhikrudhyatIti, maitramabhigamyAbhimukhIkRtya vA krudhyati, sopasargatvAtsakarmakatvena karmasaMjJAyAM dvitIyA // apAye, avadhAnamavadhiH, apAdIyate yasmAttadapAdAnam // vizleSo vibhAgastajanakakriyA sAvadhikaM gamanamapi / tatra yadavadhibhUtaM vizleSakriyAnAzritaM tatkArakamapAdAnasaMjJa bhavati / prakRtadhAtUpAttavibhAgajanakavyApArAnAzrayatve sati prakRtadhAtvarthavibhAgAzrayatvamapAdAnatvam / vRkSAtparNa patatItyAdau kartuH parNAderapAdAnatvavAraNAya satyantam , dhAvato'zvAtpatatItyAdau patatIti prakRtadhAtUpAttakriyAnAzrayatvenAzvasyApAdAnatvamakSatam / evaM kuDyAtpatato'zvAtpatatItyAdAvapi patatItyupAttakriyAnAzrayatvena tAM
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 siddhahemalaghuvRttau . [ dvitIyAdhyAyasya rakSati, upAdhyAyAdantarddhatte, zRGgAccharo jAyate, himavato gaGgA prabhavati, valabhyAH zrIzatruJjayaH SaDyojanAni, kArtikyA AgrahAyaNI pratyazvasyApAdAnatvamakSatam / na ca parasparasmAnmeSA vapasarata ityatra kathamapAdAnatvam, ubhayakarmajavibhAgasyaikatayA prakRtadhAtUpAttavibhAgajanakakriyAnAzrayatvAbhAvAditi vAcyam , vibhAgaikye'pi kriyAbhedenaikakriyAmAdAyAnyasyApAdAnatvAt , tattanmeSavRttitvaviziSTA kriyA hi bhinnA, tattanmeSAzritaiva nAnyameSAzritA / yadyapi vibhAgaH sambandhapUrvako bhavati, asambaddhasya vibhAgAnupapattaH, tathA ca vyAghrAddhibhetyadharmAju - gupsate viramati vA, dharmAtpramAdyatItyAdau nAsti sambandha iti vyAghrAderapAdAnatvaM duruddharaM tathApi vAstavasambandhapUrvakasya buddhiparikalpitasambandhapUrvakasya ca vibhAgasya vivakSitatvAvyAghrAdika kaSTahetutvAdinA buddhayA samprApya nivartanAttadupapattiH / taccApAdAnaM trividhaM nirdiSTaviSayamupAttaviSayamapekSitakriyazceti / yatra sAkSAddhAtunApAyalakSaNo viSayo nirdiSTastanirdiSTaviSayaM yathA vRkSAtpatati, patervibhAgajanyasaMyogo'rthastatra vibhAge paJcamyartho vizeSaNaM prakRtyarthazca pratyayArthe, evaJca vRkSarUpApAdAnakavibhAgajanyasaMyogAnukUlaM parNakartRkaM patanam , evaM grAmAdAgacchatItyAdi / yatra dhAtvantarAGgArtha svArtha dhAturAha tadupAttaviSayaM yathA balAhakA. dvidyotate vidyudatra vidyotatervibhAgajanyasaMyogAnukUlakriyArUpanissa. raNapUrvakavidyotane vRttiH, balAhakApAdAnakavibhAgajanyasaMyogAnukUla. kriyottarakAlikaM vidyutkartRkaM vidyotanamiti bodhaH / yatra tu kriyAvAcipadaM na zrayate kevalaM kriyA pratIyate tadapekSitakriyaM yathA pratyakSasiddhamAgamanaM manasi nidhAya kuto bhavAniti prabhe pATaliputrAdityuttarayati tatrAkAsAditaH AgamanasyAnvayo bhavati / adharmAjjugupsata ityaniSTasAdhanatAjJAnarUpanindApUrvakanivRttirjugupsaterarthaH, viSayatA paJcamyarthaH, aniSTasAdhanatAjJAnapUrvakaM tato nivartate iti bhAvaH /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 181 mAse, caitrAnmaitraH paTuH, mAthurAH pATaliputrakebhya ADhyatarAH // evaJca nivRttyaGge jugupsA dhAturvartata iti buddhisaMsargapUrvakamapAdAnatvam / adharmAdviramati, prAgabhAvasAdhAraNakRtyabhAvAnukUlavyApArapUrvakanivRttirviramaterarthaH, ya eSaH prekSApUrvakArI so'dharma duHkhahetuM buddhyA samprApya nAnena kRtyamastIti tato nivartata iti nivRtyagatvAdviramaNasyAdharmasyApAdAnatvam / dharmAtpramAdyati, atreSTasAdhane vastuni samAnadezatvasamAnakAlatvobhayasambandhenAdhikAraviziSTeSTasAdhanatvA-- bhAva jJAnapUrvakanivRttiH, aniSTasAdhanajJAnapUrvakanivRttirvA dhAtvarthaH / ya eSa manuSyo nAstikabuddhirbhavati sa pazyati, 'nAyaM kazviddharmo nAma, nainaM kariSyAmIti' svabuddhyA samprApya tato nivartata iti, nivR. tyaGgatvAdapAdAnatvam / caurebhyastrAyate, aniSTaparihArastrANaM tatpUrvikA nivartanA dhAtvarthaH, caurApAdAnikA'niSTaparihAra phalikA nivartaneti bodhaH / adhyayanAtparAjayate, kRtya sAdhyatvajJAnasamAnAdhikaraNotsAhAbhAvapUrvakanivRttirdhAtvarthaH / yavebhyo gAM rakSati, gavAderyavAdisamparka buddhyA samIkSya vinAzaM pazyan gavAdIn yavAdibhyo nivArayatyato'pAdAnatvam / upAdhyAyAnnilIyate, atra svkrmkdrshnaabhaavpryojkdeshvishesssthitirdhaatorrthH| mAmupAdhyAyo mA drAkSIditi tirobhavatI. tyapAdAnatA | zRGgAccharo jAyate, atra zRGgAdibhyaH zarAdayo nirgacchantIti spaSTamevApAdAnatvamevaM himavato gaGgA prabhavatItyatrApyapAM saGkramaNAdapAdAnatA / valabhyAH zrIzatruJjayaH SaDyojanAni, atrAvyavahitottaratvaM paJcamyarthaH / svAvyavahitottaravRttitvaM prathamAyAH, evaJca valabhyavyavahitottaraSaDyojanAvyavahitottaradezavRttiH zrIzatruJjaya iti bodhaH / kArtikyA AgrahAyaNI mAse, kArtikyavayavakatriMzattithyAtmakamAsAvyavahitottarakAlavRttirAgrahAyaNI / ubhayatrApyevamapAyaH prtiiyte| caitrAnmaitraH paTuH, mAthurAH pATaliputrakebhya AdhyatarAH, atra maitrAdayaH paTutvAdinA dharmeNa tato vibhaktAH pratIyanta ityapAdAnatvam / /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasyA kriyAzrayasyAdhAro'dhikaraNam // 30 // kriyA''zrayasya kartuH AzrayaNamAzrayaH, kriyAyA Azrayastasya, AdhAraH, adhikriyate smetyadhikaraNam // loke dravyaguNakriyANAmadhikaraNaM bhavati, kArakAdhikArAdatra kriyAzrayamevAdhikaraNam / kriyA hi sAkSAtkarmaNi kartari ca vartata iti sAkSAttasyA adhikaraNaM tAveka / evaJca sAkSAdAdhArayoH karmakoMApyasvatantrapadAbhyAM karmakartRsaMjJAbhyAmAkrAntatvAtparamparayA kriyAdhArasyAdhikaraNasaMjJA vidhIyate, tadevoktaM kriyAzrayasyetyAdinA / paramparAghaTake ca kartRkarmaNyeva / kaTe Asta ityatrAsikriyAdhAra caitraM dhArayankaTAdiradhikaraNatAM pratipadyate / sthAlyAM taNDulAn pacatItyatra viklittirUpaphalA-zrayAn taNDulAn dhArayantI sthAlyadhikaraNabhAvamApadyate / kriyAzrayasya dhAraNadvAreNa kriyAsiddhAvadhikaraNasyopakArakatvAkriyAhetutvena kArakatvam / taccAdhikaraNaM SoDhA, vaiSayikamaupazleSikamabhivyApakaM sAmIpyakaM naimittikamaupacArikazca / ananyatra bhAvo viSaya. stasmai prabhavatIti vaiSayikaM yathA divi devAH, nabhasi tArakA ityaadi| devAdInAmanyatra pravRttyabhAvAddivAdayo viSayAH / ekadezamAtrasaMyoga upazleSastatra bhavamopazleSikaM yathA kaTe Aste, paryaGke zete, gRhe tiSThatItyAdi, kaTA dirhi devadattAdinaikadezena saMyujyate / yasyAdheyena samastAvayavasambandhastadabhivyApakam / taddhyAdheyenAbhivyApyate, AdheyaM vAbhivyApnoti yathA tileSu tailaM gavi gotvaM tantuSu paTaH, atra tilA. dyavayavAn vyApya tailAdiravatiSThate, atra sarvatra kriyAyA azravaNe'pi pratIyamAnakriyApekSayA''dhAratvaM vijJeyam / yadAdheyasannidhimAtreNa kriyAhetustatsAmIpyakaM yathA gaGgAyAM ghoSo bandhuSvAste, gurau vasatItyAdi, ghoSAdInAM gaGgAdyAyattA sthitiriti sannidhimAtreNa gavAdInAmAzrayatvam / na hi saMyogasamavAyanimittaka evAdhArAdheyabhAvaH, yadAyattA yasya sthitiH sa vinApi saMyogasamavAyau tasyAzrayo bhavati,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 183 karmaNo vA''dhAro'dhikaraNaM syAt / kaTe Aste, sthAlyAM taNDulAn 'pacati // nAmnaH prathamaikadvibahau // 31 // ekadvibahAvarthamAtre yathA rAjAzrayaH puruSa iti lokaprasiddhiH / na hyatra puruSasya rAjJA saha saMyogaH samavAyo vA / nimittameva naimittikaM yathA yuddhe sannahyate, zaradi puSyanti saptacchadA ityAdi, atra yuddhAdi mittika AdhAro na vaiSayikaH, sannahanAdInAM kenacinnimittenAnyatrApi bhAvAt / anyatrAvasthitasyAnyatrAdhyAropa upacArastatra bhavamaupacArika yathAGgulyane karizatamAste, sa me muSTimadhye tiSThatItyAdi / atra hyanyatra sthitasya karizatAdeH kenApi prayojanAdinAGgulyagrAdAvAropyamANatvAdaupacArikAdhAratvam // nAmnaH paJcamI, prathamA, ekazca dvau ca bahavazca tasmin / karmaNi dvitIyetyA disUtreNa dvitIyAdivibhaktInAM karmAdizaktiSu vakSyamANatvAtprathamAyA vizeSAnabhidhAnAtpariziSTe'rthamAtre prathamA / tatra svArthadravyaliGgasaGkhyAzaktisvarUpaH samagro'samagro vA nAmArtho'rthamAtram / zaktipadena karmatvAdizaktibhinnaH zaktivizeSo grAhyaH / tatra svasyaivArthaH svArthaH, yasmAdarthe zabdasya pravRttiH, zabda. pravRttinimittamiti yAvat / tacca pravRttinimittaM tvatalAdipratyayairabhidhIyate, svarUpajAtiguNakriyAdravyasambandhAdirUpam / svarUpAntaramanupAdAya svAbhidheye yadA zabdaH pravartate tadA zabdarUpaviziSTasyaivArthasya pratIteH zabdasvarUpameva svArtho vizeSyantu dravyaM yathA Dittha ityAdi / anuvRttipratyayaheturjAtiH yathA gaurityAdi, atra jAtiviziSTadravyasya pratItyA jAtiH svArthaH / guNaH zuklAdiH zuklaH paTa ityAdau guNaviziSTasya dravyasya pratIterguNaH svArthaH / kAraka ityAdau kriyAviziSTasya dravyasyAvabhAsanAkriyA svArthaH / dravyamapi yadA dravyAntarasya vizeSaNaM bhavati yathA yaSTIH pravezaya kuntAnpravezayetyAdau tadA yaSTyAdi dravyaM vizeSaNabhAvApannaM svArthaH / dravyAntaraM vizeSya
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 siddhahemalaghuvRttau (dvitIyAdhyAyasya vartamAnAnnAmnaH parA yathAsayaM si au jaslakSaNA prathamA syAt / bhAvApannaM puruSAdi tu dravyam / yatra sambandhanimittaH pratyayo bhavati tatra sambandho'pi svArthaH yathA daNDI viSANItyAdi, atra hi daNDaviSANayoH sambandhaH svArthaH / svabhAvAdeva buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitatattaddharmAvacchinnabodhakaM sarvanAma, yasmindharmiNi tAdRzadharma pravRttinimittIkRtya prayujyate, idaM tadityAdirUpeNa tadravyapadena vyavahriyate, sA ca vyaktireva, tasyA eva sarvanAmaparAmarzayogyatvAt , vizeSyatvena vivakSito'rthoM dravyamityapi lakSaNam , etatpakSe jAtyA- . derapi vizeSyatvavivakSAyAM dravyatvamiSTameva, tibantArthakriyAyAH kimAdibhiH parAmarzAtstokAdyarthanirUpitavizeSyatAvattvAcca dravyatvamastyeva / iyaM jAtirayaM guNa idaM karmetyAdi / yadarthe vartamAnamavartamAnaM vA kevalaM zabdata evAvasIyate, tad DyAbAdisaMskArahetuH strIpumAnnapuMsakamiti liGgaM yathA nadI khaTvA yuvatirityAdi / yasyAmekavacana dvivacanabahuvacanAni bhavanti sA bhedapratipattiheturekatvAdikA saGkhyA, tayA hi padArthAnAM bhedaH pratIyate bhedaparigaNanalakSaNatvAttasyAH / nanveko dvAvityAdAvekAdinAmArthabhinnatayAnyeSAM vizeSaNIbhUtAnAmekatvAdInAmabhAvAtprathamAyA abhAvaprasaGga iti cenna, nAmnaH pravRttinimittabhUtasyaikatvAdevibhaktyAnabhidhAnAt , ekatvasajhyAvato yadekatvaM tatraiva vibhaktipravRtteryathA vRkSa ityAdau, vRkSatvaMvato dravyasya yadekatvaM tadvibhaktyA pratipAdyate, tathAtrApi / AkhyAtakRttaddhitasamAsairanuktAyAM zaktyAM dvitIyAdyA vibhaktayaH SaSThI ca bhavanti, sA ca zaktiH svaparagatakriyotpattihetuH kArakarUpA tatpUrvakasambandharUpA ca sA yadAbhihitA bhavati tadA na dvitIyAdayaH / upacaritamapi nAmArtho bhavati / upacArazca sahacaraNasthAnatAdarthyavRttamAnadharaNasAmIpyayogasAdhanAdhipatyebhyo bhavati / kuntAH pravizantIti sAhacaryAtkuntavatsU:
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 185 DitthaH, gauH, zuklaH, kArakaH, daNDI // Amantrye // 32 // AmatryArthavRtternAmnaH prathamA syAt / he deva ! Amanvya iti kim ? rAjA pacAraH / maJcAH krozantItyAdau sthAnAt maJcastheSu puruSeSUpacAraH / tAdarthyAdindraH sthUNA ityAdau / vRttAdyamo'yaM rAjetyAdau / mAnAtprastho vrIhirityAdau / dharaNAttulA candanamityAdau / sAmIpyAdgaGgAtaTaM gaGgetyAdau / yogAdraktaH kambala ityAdau / sAdhanAdannaM prANA ityAdau / AdhipatyAdrAmAdhipatirmama ityAdAvupacAro vijJeyaH / evamaliGgamaliGgasaGkhyaM zaktipradhAnaM dyotyaM svarUpamAtramapiM nAmArtho bhavati, yathA tvamuccairyata: prapacatyadhyAgacchatItyAdayaH / nanvarthamAtre prathamA ucyate, mAtrapadazcAdhikavyavacchedAya, tathA nIlotpalamityAdau sAmAnAdhikaraNyAtpadArthamAtrAdvizeSaNavizeSyabhAvasyAdhikasya pratIteH prathamA na syAditi cenna, vizeSyavizeSaNabhAvasyAkAGkSAdivazena pratIyamAnatayA vAkyArthatvAnna tu padArthatvam , anapekSitavizeSyavizeSaNabhAvayonIlotpalazabdayoH svArthamAtraniSThayoH prathamAvidhAnAt / tata AkAGkSAdibalena pratIyamAno vizeSyavizeSaNabhAvo bahiraGgatvAdantaraGgabhUtaM prathamapravRttaM padasaMskAraM na zaknoti bAdhitumiti / nirarthakAdvarNAddhAtuvAkyAbhyAM ca prathamA mA bhUditi nAmna ityuktam / ekadvibahAviti vizeSaNAnupAdAne ekatvadvitvaviziSTe'pyarthe bahuvacanaprayogadarzanAdyathA guravastAtapAdAH pAdAH me sukumAratarA ityAdi sarvatra sAGkayaM prApnuyAttacca neSTamatastadupAdAnaM kRtam / na cAvyayebhyaH prathamA na syAttatraikatvAdyabhAvAditi vAcyam , avyayebhyo vibhaktInAM lugvi. dhAnena prathamAyA api prApteH // Amanvye // pUrvasUtraM sampUrNamanuvartate / tatrAmantraNaM prasiddhatatsambandhasya kimapyAkhyAtumabhimukhIkaraNam / tatphalaM pravRttinivRttI, tadviSaya Amanvyastatra vartamAnA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 siddhahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasya bhava // gauNAtsamayAnikaSAhAdhigantarAntareNAtiyenatenairdvitIyA / / 33 / / samayAdibhiryuktAdgauNAnnAmna ekadvibahau yathAsaGkhyamamauzasiti dvitIyA syAt / samayA grAmam / nikaSA giri nadI / hA ! maitraM vyAdhiH / dhig jAlmam / antarA'ntareNa ca niSadhaM nIlaM ca videhAH / antareNa dharma sukhaM na syAt / ativRddhaM kurUn maharAlam / yena pazcimAM gatastena pazcimAM nItaH // dvitve'dho'dhyuparibhiH // 34 // dviruktairebhiryuktAnAmno dvitIyA syAt / dityarthaH / tenAmantraNazabdena saha prasiddho vAcyavAcakabhAvalakSaNaH sambandho yasya devadattAdeH saH prasiddhatatsambandhaH / svArthAdipaJcakalakSaNanAmArthAt karmatvAditazca bhinnasyAmantraNasya zeSarUpasya vivakSaNe SaSThIprAptau tadvAdhanArthamidaM sUtram / evaJca sambodhanavibhaktiranuvAdyaviSayA sambodhyatAvacchedakarUpeNAmantryasya siddhi vinA'nuvAdyatvAsambhavAt , tena rAjA bhavetyAdau na sambodhanavibhaktiH rAjatvAdera. siddhatvenAnuvAdyatvAbhAvAt // gauNAt , samayA ca nikaSA ca hAca dhik ca antarA ca antareNa ca ati ca yena ca tena ca tairdvitIyA / nAmnaH ekadvibahAvityanuvartate / yasya nAmna AkhyAtapadena sAmAnAdhikaraNyaM nAsti tadgauNam , yasya tvasti tanmukhyam , samayA grAmamiti, grAmasamIpavRttinadItyarthaH / atra nadyAdi samIpapadArthasya vizeSyaM, prAmAdi vizeSaNaM kriyApadazcAtrAstIti vijJeyam / yatra kriyA na zrUyate tatrAstirbhavantIti paraH prayujyata iti vacanAt / antarAntareNazabdau samayAdibhiH sAhacaryAnnipAtau grAhyau, antareNazabdo vinArthazca / ativRddhamiti, kurUNAmatikrameNa pANDavAnAM mahalaM pravRddhamityarthaH / yenatenau lakSyalakSaNabhAvau dyotayataH / atra sarvatra sambandhasAmAnye SaSThIprAptau tadapavAdAyedam // dvayorbhAvo dvitvaM tasmin , adhazca adhi ca upari ca taiH // gauNAnAmna ekadvivahau
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 187 adho'dho grAmam / adhyadhi grAmam / uparyupari grAmaM grAmAH / dvitva iti kim ? adho gRhasya // sarvobhayAbhipariNA tasA // 35 // sarvAdibhistasantairyuktAnAmno dvitIyA syAt / sarvataH ubhayataH, abhitaH, parito vA grAma vanAni // lakSaNavIpsyetthambhUteSvabhinA // 36 // lakSaNaM cihnam , vIpsAkarma vIpsyam , itthambhUtaH kiJcitprakAramApannaH, eSu vartamAnAdabhinA yuktAdvitIyA syAt / vRkSamabhi vidyut , vRkSaM vRkSamabhi sekaH, sAdhumaitro mAtaradvitIyetyanuvartante, evamagrimasUtreSvapi / adhaH prabhRtayaH kRtadvivacanAH samIpavacanA eva, 'sAmIpye'dho'dhyuparI'ti tatraiva dvitvavidhAnAt / sAmIpyaJca dezakRtaM kAlakRtaM vA / samIpAdhastanabhAgavRttitvasamIpordhvabhAgavRttitvaM krameNArthaH / adho gRhasyetyatrAdha zabdo'dhodezavAci, na sAmIpyamatra vivakSitamiti na dvitvam / SaSThyapavAdaH / yasya sAmIpyaM tasmAdrAmAdeH sambandhe SaSThyAM prAptAyAmidaM vidhAnam / bahuvacanamekadvibahAviti yathAsaGkhyanivRttyartham // sarvazcobhayazcAbhizca parizca tena, tasA tRtIyA // taseti sarvAdivizeSaNatvAttadantavidhiH, SaSThyapavAdaH // lakSaNaJca vIpsyazcetthambhUtazca teSu, abhinA tRtIyA / lakSaNaM cihnam / avayavazaH samudAyasya kriyAdinA sAkalyena prAptIcchA vIpsA, tatkarma vIpsyam / kenacidvivakSitena vizeSeNa bhAva itthaM bhAvasta dviSaya itthambhUtaH / vRkSamabhi vidyuditi, vidyotata iti zeSaH / vRkSo lakSaNaM vidyotamAnA vidyullakSyaM tayorlakSyalakSaNabhAvarUpasambandho'bhinA dyotyate / vRkSaprakAzena hi tatsamIpadezAvacchinnA vidyujjJApyate / vRkSaM vRkSamiti, ekaikasya vRkSasya seka ityarthaH / atra vIpsAviSaye vyApyatvaM dvivacanadyotyaM vyApyatvaviziSTavRkSAdInAM vyApa. katvasambandhena secane'nvayo'bhinA dyotyaH / sAdhumaitro mAtaramabhIti, mAtRviSaye sAdhutvaprakAra prApta ityarthaH / atra maitrasya sAdhubhAvaM prati
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya mabhi / lakSaNAdiSviti kim ? yadatra mamAbhi syAttaddIyatAm / bhAgini ca pratiparyanubhiH // 37 // svIkAryo'zo bhAgaH, tatsvAmI bhAgI, tatra lakSaNAdiSu ca vartamAnAt pratyAdibhiryuktAd dvitIyA syAt / yadatra mAM prati, mAM pari, mAmanu syAcaddIyatAm vRkSaM prati pari anu vA vidyut / vRkSaM vRkSaM prati paryanu vA sekaH / sAdhumaitro mAtaraM prati paryanu vA / eteSviti kim ? anu vanasyA'zanirgatA // hetusahArthe'nunA // 38 // heturjanakaH / sahArthastulyayogo vidyamAnatA ca, tadviSayo'pyupacArAt , tayorvartamAnAdanunA yuktAdvitIyA syAt / jinajanmotsavamanvAgacchansurAH, girimanvAsitA senA // utkRSTe'nUpena // 39 / / utkRSTArthAdanUpAbhyAM yuktAdvitIyA syAt / anusiddhasenaM kavayaH / upomAsvAti saGgrahImAturviSayatA, yo'sau mAturisthambhAvaprAptyA viSayaviSayIbhAvalakSaNaH sambandhaH so'bhinA dyotyate / yadatra mamAmi syAttaddIyatAM yo'tra mama bhAgaH syAdityarthaH, atrAbhinA bhAgasambandho dyotyate // bhAgo vidyate yasya tasminmAgini, ca, pratizca parizcAnuzca taiH / lakSaNavIpsyetthambhUteSviti cena samuccIyate / vRkSaM vRkSaM prati vidyotate vidyu. dityAdau lakSyalakSaNabhAvaH pratyAdidyotyaH // sahasyArthaH sahArthaH, hetuzca sahArthazca tasminnanunA tRtIyA // heturdvividho janako jJApakazca, tatra jJApakasya lakSaNatvAdAginIti sUtreNaiva dvitIyAsiddhe janaka eveha gRhyate / jinajanmotsavamanvAgacchan surAH, atra jinajanmotsavo hetuH, surAgamanaM hetumat , tatra jinajanmotsavasya hetubhAvaH surAgamanApekSaH so'nunA dyotyate, tena hetunetyrthH| 'hetukartRkaraNe'tyasya bAdhako'yam / girimanvAsitA senA, giriNA saha sambaddhetyarthaH / utkRSTa anuzcopazcAnUpaM tena / utkRSTazabdo hInApekSastena hInotkRSTasambandhe. 'nunA dyotye dvitIyAnena vidhIyate / siddhasenakavinirdiSTasya hIno
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAda: ] avacUripariSkArasahitAyAm / 189 tAraH || karmmaNi // 40 // nAmnaH karmmaNi dvitIyA syAt / kaTaM " tkRSTasambandhasyApekSaNakriyAjanakatvamanunA dyotyate / umAM kIrti atatIti ' pAdAccAtya jinyAmi' ti iH Nit, yadvA umA kIrtiH svAtirivojjvalA yasya, yadvA umA mAtA svAtiH pitA tayoH putro'pyumAsvAtiH / evamanu mallavAdinaM tArkikAH, upa jinabhadrakSamAzramaNaM vyAkhyAtAra ityapi, tebhyo'nye hInA ityarthaH / utkRSTArthe vartamAnAdeva nAmno dvitIyAvidhAnAdapakRSTe dvitIyA na bhavati // karmaNi // kaTaM karoti nirvartya karma, taNDulAniti vikAryaM karma, ravimiti prApyaM karma / ajAM nayati grAmamityatrAjAyAH kriyApekSaM gauNaM karmatvam / gAM dogdhi paya ityapAdAnasyAvivakSAyAM goH karmatvaM mukhyakarmasiddhaye gavAdeH kriyAvyApyatvAt / iyaJca karmaNi dvitIyA AkhyAtakRttaddhitapratyayasamAsairanabhihite karmaNi bhavati, abhihite'rthe prayojanAbhAvena zabdaprayogAbhAvAt tena kriyate kaTaH, kRtaH kaTaH, zatyaH paTaH, ArUDhavAnaro vRkSa ityAdau na dvitIyA, AkhyAtAdibhiH karmaNa uktatvAt / nanu bhISmamudAraM darzanIyaM kaTaM karotItyAdau bhISmAdipadottaraM dvitIyA na syAt, bhISmAdivizeSaNaviziSTakaTaniSThasya kriyayA''ptumiSyamANatvena karmatvasya vizeSyAtkaTAdutpannayA dvitIyayA gatArthatvena vizeSaNAdbhISmAdibhyo dvitIyA na syAt, pradhAnagatakarmatvoktau tadvyatiriktaM viziSTagatamapi taduktameveti cenmaivam, kaTatvaviziSTakaTa niSThakarmatvasyoktAvapi bhISmatvAdiguNaviziSTakaniSTha karmatvasya pratipipAdayiSitasyAnuktatvena bhISmAdipadAttasyA AvazyakatvAt / yathA hi sAmAnyAbhidhAyI zabdaH sato'pi tadgatAnguNAnneSTe pratipAdayitumiti tatpratipAdanAya pRthak tdvaack|H zabdAH prayujyante tathaiva kaTaniSThadvitIyayA na tadguNagataM karmatvamabhidhAtuM zakyamiti tebhyo dvitIyApi bhaviSyati / viziSTasya karmatve I
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 siddhahemalaghuvRttau [dvitIyAdhyAyasya karoti, taNDulAn pacati, raviM pazyati, ajAM nayati grAmam , gAM hi vizeSaNasyApi dvitIyotpAdakakarmatvazaktirUpasAmarthyavattvamanyathA viziSTaM karmeti na syAt, tacca karmatvaM na kaTapadottaradvitIyayA'bhihitamiti tato'pi dvitIyA bhavati / atrAyaM bhAvaH, viziSTagataikakarmatvapratipAdanecchAyAmayaM prayogastatpratipAdanaJca nobhayatra dvitIyAM vinA / bhISmapadAt karmatvAdyanAkrAntaguNamAtropasthitistata itarasya tadvaiziSTyapratItau pazcAdviziSTasyaikakarmatvazaktimattayopasthitistathAvidhopasthitau ca bhISmAdyuttara dvitIyApi sahakAriNIti, athavA kaTo'pi karma, bhISmAdayo'pi karmetyAzrIyate, yadyaddhi karoti kriyayA yadvizeSeNAptumiSyate tatsarva karma dravyaM vA guNo vA / na hyasau kaTamAtreNa santuSyati, tatra sarveSAM pRthakarmatve pratyekaM dvitIyA bhavati, pazcAttvekavAkyatayA vizeSyavizeSaNabhAvaH, yadvA dravyasyaiva kriyAntareSu sAkSAdupayokSyamANatvena kaTasyaiva karmasaMjJA na tu guNasya, tathA ca bhISmAdInAM svayamakarmatve'pi tadekayogakSematvAtkevalAnAM prakRtInAM prayogAnahatvAcca vizeSaNasambandhinyaiva vibhaktyA bhAvyam , yathezvarasuhRdaH svayaM nirdhanA api tadIyena dhanena tatphalabhAjo bhavanti / kRtaH kaTo bhISma udAraH zobhano darzanIya ityAdau tu karoterutpadyamAnaH ktaH svaprakRtisambaddhayAvanniSThaM karmatvamabhidadhAtIti na kApi dvitIyA / kRtaM pazya, kA kriyata ityAdau kRdhAtUttaraktAdipratyayena karmAderabhidhAne'pi dRzAdidhAtUttarAkhyAtena tadanabhidhAnAttaskriyAvyApyAdeH kRtAdeH karmatvAdi / evaM pradhAnakriyAviSayazakteH pratyayairabhidhAne'pradhAnakriyAviSayazakterapyabhihitavatprakAzamAnatvenaudanaH pakkA bhujyate devadatteneti kvApratyayena bhAvAbhidhAyinA'pradhAnapacikriyAviSayakakarmazakteranabhidhAne'pi pradhAnabhujikriyAviSayAtmanepadenAbhihitatvAttadvatprakAzamAnA sA na dvitIyotpattI nimittaM
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / dogdhi payaH // kriyAvizeSaNAt // 41 // kriyAyA yadvizeSaNaM tadvAcino dvitIyA syAt / stokaM pacati, sukhaM sthAtA // kAlAdhvanorvyAptau / / 42 / / vyAptiratyantasaMyogaH | vyAptau dyotyAyAM kAlAdhvavAcibhyAM dvitIyA syAt / mAsaM guDadhAnAH, kalyANI, adhIte vA / krozaM giriH, kuTilA nadI, krozamadhIte vA / vyAptAviti kim ? mAsasya mAse vA dvyahaM guDadhAnAH / krozasya kroze vaikadeze 191 bhavati / / viziSyate'neneti vizeSaNaM kriyAyA vizeSaNaM tasmAt // nanu rUpAdivatkriyA dravyasyopAdhiH, upAdhezca nopAdhyantaraM sambhavatIti kathaM kriyAyA vizeSaNasambhavaH, maivam, zuklaH zuklataraH zuklatama ityAdAvupAdhyantarAyoge'pi sajAtIyasya dravyopAdherapekSayA utkarSo dRzyate tathA kriyANAmapi parasparApekSayA vizeSaNasambhavena zobhanaM pacatItyevaM vizeSaNatvaM syAt / dvitIyArthaJcedaM vacanaM na tu karmasaMjJArthaM tena kRdyoge karmanimittA SaSThI na bhavati yathA sukhaM sthAtA || kAlazcAdhvA ca tayorvyApanaM vyAptistasyAm // svasambandhinA dravyaguNakriyArUpeNAtyantasaMyogo vyAptiH / mAsaM guDadhAnAH kAlasya dravyeNa vyApta vudAharaNam, mAsaM kalyANIti guNena vyAptau, mAsamadhIta iti kriyayA vyAptau | mAsamadhIte, krozamadhIta ityakarmakatve udAharaNam / ' kAlAdhvabhAva dezamityanena karmasaMjJAbhAvapakSe SaSThayA: saptamyA vA prAptAvanena dvitIyA bhavati / krozaM girirityadhvano dravyeNa vyAptau krozaM kuTilA nadIti guNena vyAptau krozamadhIta iti kriyayA vyAptAvudAharaNAni / SaSThadhAH saptamyA vAyamapavAdaH / mAsasya mAse vA dvyahaM guDadhAnA iti, dvayoraho: samAhAra iti dvyaham, atra mAsasya guDaghAnena saha nirantarasambandhAbhAvAtpaSThI vA saptamI vA / dvyahamityasya tvanena dvitIyA bhavati, ekadeza ityasya tvadhvavA I
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 siddhamalaghuvRttau / [ dvitIyAdhyAyasya kuTilA nadI || siddhau tRtIyA // 43 // siddhau phalaniSpattau dyotyAyAM kAlAdhvavAcibhyAM TAbhyAMbhislakSaNA tRtIyA yathAsahayamekadvi bahau syAt / mAsena mAsAbhyAM mAsairvAssvazyakamadhItam / krozena krozAbhyAM krozairvA prAbhRtamadhItam / siddhAviti kim ? mAsamadhItaH AcAro nAnena gRhItaH / / hetukartRkaraNetthambhUtalakSaNe ||44|| phalasAdhanayogyo hetuH / kaJcitprakAramApannasya cihnamitthambhUtalakSaNam / citvAbhAvena na dvitIyA // siddhau tRtIyA // pUrvasUtramanuvartanIyama / nAnena gRhIta iti, vyAptimAtramatra gamyate na phalaprAptiH, atra siddhiH kriyAyA eva na tu dravyaguNayostayoH siddharUpatvAt, 'kAlAdhvanorvyAptAvi' tyasyApavAdaH // hetuzca kartA ca karaNaJcetthambhU talakSaNaJca tasmin / / gauNAnnAnnastRtIyeti ca vartate / heturiha laukiko grAhyo na tu kartRprayojakarUpastasya kartRsaMjJAyA api sattvena kartRtRtIyayaiva siddheH,kAraNaJca phalasAdhanayogya meva / evaJca phalasAdhanayogyo hetu:, 1 " 9 laukikahetorapi karaNatvAdeva tRtIyAsiddhau kiMmaneneti cenna, dravyaguNakriyAnirUpitaM nirvyApArasavyApAravRtti ca hetutvam, kriyAmAtranirUpitaM vyApAravadvRtti ca karaNatvamiti tayorlakSaNabhedAt / nanu hetutvasya karaNatvaniyatatvAbhAvena hetau tRtIyAvidhAnatyAvazyakatve'pi karaNatvasya hetutvaniyatatvAt hetutRtIyayaiva karaNasyApi tRtIyAsiddhau kiM karaNagrahaNeneti cenna hetutRtIyAvAcya hetutvazakteH karaNatRtIyA. vAcyakaraNatvazaktezca ghaTatva pRthivItvayoriva parasparaM bhinnatayA tattacchaktiprakArakabodhArthamubhayorAvazyakatvAt dhanena kulamityAdau dhanAdInAM kulamakurvatAmapi yogyatAmAtreNa hetutvAttRtIyA / idaM nirvyApAravRttihetorudAharaNam / kvacitphalasyApi hetutvAdannena vasatItyAdau vasanakriyAphalasyAnnAderyogyatvAddhetutvaprayuktA tRtIyA / kartari tRtI yAyA udAharaNaM caitreNa kRtam, karaNe yathA dAtreNa lunAti, itthaM *
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkAra sahitAyAm / 193 hetvAdivRtternAnnastRtIyA syAt / dhanena kulam, caitreNa kRtam, dAtreNa lunAti, api tvaM kamaNDalunA chAtramadrAkSIH ? | sahArthe // 45 // sahArthe tulyayoge vidyamAnatAyAzca gamyamAne nAmnastRtIyA syAt / bhUtalakSaNe tu api tvamityAdi / itthaMzabdaH prakAramAtraparaH, bhUGaH prAtyarthAt kartari ktaH, karmavibhaktayantetthaM zabdena bhUtazabdasya samAsaH, lakSaNazabdaH lakSyate'neneti karaNasAdhanastasya karmaSaSThayantenetthaMbhUtazabdena samAsaH, ata evoktaM kacitprakAramityAdi / chAtratvAdirUpetthaMbhAvamApannasya manuSyasya kamaNDalvAdikaM lakSaNaM tatastRtIyA / na ca lakSaNasyApi hetutvAttatprayuktA tRtIyAtra bhavatIti vAcyam hetutRtIyayA prakRtyarthatAvacchedakAvacchinne samabhivyAhRtapadArthatAvacchedakAvacchinnanirUpitalakSaNatvasya bodhanAt / itthaMbhUtalakSaNatRtIyayA tu lakSyatAvacchedake kAdAcitkalakSaNajJAnajanyajJAnaviSayatvasya bodhanAtU, tathA ca lakSyalakSaNabhAvamAtravivakSAyAM tRtIyArthamitthambhUtalakSaNagrahaNam, kamaNDalutvAvacchinne samabhivyAhRtapadArthatAvacchedakachAtratvAvacchinnanirUpitasya lakSaNatvasyAbhAvAnna hetuttraprayuktA tRtIyA, kamaNDalujJAnasya kAdAcitkatvAt, gamyamAnApi kriyA kArakavibhaktau prayojikA bhavati, tena dhAnyenArthaH, mAsena pUrva:, asinA kalaha ityAdau hetau, alaM zrameNetyAdau ca gamyamAnakriyApekSayA tRtIyA // sahasyArthaH sahArthastasmin // tRtIyA vartate / sahArtho dvividhaH, tulyayogo vidyamAnatA ca / apradhAnasya pradhAnena kriyAguNadravyajAtyA yaH sAdhAraNasambandhaH saH tulyayogaH / sattvaJca vidyamAnatvaM gamyamAnatvaJca zabdAdarthAdvA / putreNa sahAgata ityantrAgamanakriyayA pitAputrayostulyayogaH putreNa saha sthUla ityatra sthaulyaguNena putreNa saha gomAnityatra gorUpadravyeNa, ziSyeNa saha brAhmaNa ityatra brAhmaNa 1 " 95 9
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 - siddhahemalaghuvRttau / [ dvitIyAdhyAyasyaH putreNa sahAgataH sthUlo gomAnbrAhmaNo vA / ekenApi suputreNa siMhI svapiti nirbhayam / sahaiva dazabhiH putrairbhAra vahati gardabhI // tvajAtyA / idamatra hRdayam , putro hyapradhAnaH, apradhAnatvaJca zAbda. kriyAdyanvayitvAbhAvaH, itarasamabhivyAhAraM vinA ca zabdena pratIyamAnatvaM zAbdatvam , putreNa sahAgata ityatrAgatazabdenaikasyA AgamanakriyAyA upasthitiH, tatpadasamabhivyAhArabalAtsahazabdenAparasyA AgamanakriyAyA ArthikI pratItiH, zabdopasthitAgamanakriyAnvayitvAcca pitrAdeH pradhAnatA, ArthikatAdRzakriyAnvayitvAcca putrAdeH zAbda kriyAnvayitvAbhAvalakSaNamapradhAnatvaM zAbdatvarUpavizeSaNAbhAvaprayuktaM tasmAttatastRtIyA bhavati / sahaiva dazabhiH putrai raM vahati gardabhItyAdau vidyamAnatAvAcisahazabdayoge dazAnAM putrANAM vidyamAnatve'pItyarthake'nyasamabhivyAhAraM vinA sahAbdena pratIyamAnavidyamAnatArUpapadArthAnvayitve'pi putrANAM tadanvayigardabhyAdyanvitavahanAdikriyAnvayitvAbhAvAdvizeSyAbhAvaprayuktaH zAndakriyAdyanvayitvAbhAva ityapradhAnatvAttatrApi tRtIyA bhavati / sahArthazca samabhivyAhRtapadopasthApyakriyAsamAnakAlInakriyAnvayitvam / tRtIyArthazca kriyAsamabhivyAhAre sahArthabalAtpratIyamAnatattakriyAkartRtvAdikameva, tena putreNa sahAgata ityAdau putrakartRkAgamanasamAnakAlikAgamanavAn piteti bodhaH / dravyaguNasamabhivyAhAre sahArthabalAtpratIyamAnastattatpadArthasambandha eva tRtIyArthaH, evazca putreNa saha piturgoM:, putreNa saha sthUla ityAdau putrasvAmikatvasamAnakAlikapitRsvAmikatvavatI gauH, putravRttisthaulyasamAnakAlikasthaulyavAnityAdi krameNa vodhaH / kacitsamAnadezatarUpaM sAhityam / sahArtho yathA mASavApottaraM tatraiva kSetre tilavApe tilaiH saha mASAnvapatIti sahArthakayoge'pi putreNa sAkaM putreNa samamityAdau tRtIyA / sahArthasyArthAgamyamAne putreNAgataH vRddho yUnetyAdAvapi tRtIyA bhavati / /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 195 yadbhedaistadvadAkhyA // 46 // yasya bhedino bhedaiH prakAraistadvato'rthasyAkhyA nirdezaH syAttadvAcinastRtIyA syAt / akSNA kANaH, pAdena khaJjaH, prakRtyA darzanIyaH / tadvadrahaNaM kim ? akSikANaM pazya / Akhyeti prasiddhiparigrahArtham , tenAkSNA dIrgha iti na syAt // kRtAdyaiH // 47 // kRtA''yuniSedhAryuktAttRtIyA syAt / kRtaM tena, kiM gattena // kAle bhAnavA''dhAra // 48 // kAlavRtternakSatrArthAdAdhAre tRtIyA vA syAt / puSyeNa puSye vA pAyasamaznIyAt / kAla yasya bhedAstaiH, so'syAstIti tadvAn , tadvata AkhyA tadvadA. khyA // akSNA kANa ityatra yasya cakSurAdeH kANatvAdibhedaistadvatazcakSurAdimataH puruSAderAkhyA nirdezo bhavati kANa iti, tadvAcino'kSyAdestRtIyA bhavati / akSi kANazcAkANazca bhavatIti kANatvabhedena tadvAMzcaitrAdinirdizyate / evaM pAdena khaJja ityatrApi / prakRtyA darzanIya ityatra prakRtiH svabhAvaH, tasya darzanIyatvamadarzanIyatvaJca, tadbhedena darzanIyatvena tadvAnpuruSo darzanIya ityAkhyAyate, ataH prakRtizabdAttRtIyA / akSikANaM pazyetyA do kANazabdenAkSibhedenAkSi AkhyAyate, na tadvAMzcaitrAdiH // kRta Adyo yeSAnte kRtAdyAstaiH / / tRtIyeti vartate / kRtAdInAM niSedhArthe vartanamanekArthatvAt / kRtamalaM kimevaMprakArAH kRtaadyH|| kAle, bhAva ,nvaa''dhaare| puSyeNa candrayuktena yuktaH kAlaH puSyaH / 'candrayuktAtkAle luptvaprayukte' ityaN , tallupca / 'svArthikapratyayA nAtivartante prakRtiliGgavacanAnI'ti kAle'pi vartamAno nakSatrazabdo nakSatraliGgasaGkhya eva / anena vA tRtIyA, pakSe saptamI / payasi saMskRtaM bhakSyaM pAyasam / tilapuSpeSu yatkSIramiti, atra tilapuSpazabdo yasminkAle tilAH puSpyanti tasminkAle vartate na tu nakSatre / tatra tRtIyA mA bhUditi bhAdityuktam / puSyaM viddhItyatra puSyazabdaH kAle vartamAno'pi viddhAtoH
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 siddhahemalaghuvRttau / [dvitIyAdhyAyasya iti kim ? puNye'rkaH / bhAditi kim ? tilapuSpeSu yatkSIram / AdhAra iti kim ? adya puSyaM viddhi // prasitotsukAvabaddhaH // 49 // etairyuktAdAdhAravRttestRtIyA vA syAt / kezaiH, kezeSu vA prasitaH / gRheNa, gRhe vA utsukaH / kezaiH, kezeSu vA'vabaddhaH / vyApye dvidroNAdibhyo vIpsAyAm // 50 // vyApyavRttibhyo dvidroNAdibhyo vIpsAyAM tRtIyA vA syAt / dvidroNena dvidroNaM, dvidroNaM vA dhAnyaM krINAti / paJcakena, paJcakaM paJcakaM vA pazUn krINAti // samo jJo'smRtau vA / / 51 / / asmRtyarthasya saJjAnAryavyApyaM tadvRttastRkarma na tvAdhAraH / prasitazcotsukazcAvabaddhazca taiH / / AdhAra iti vartate / kezaH kezeSu vA prasita iti / kezasaMskAre baddha iva nityamAsakta ityarthaH / prasitazabdo mukhyasya bandhanasyAbhAvena sAdRzyAgauNArtha svIkArAt / utsukazabdasAhacaryAnnityaprasakta iti yAvat , na tu prakRSTasitaH zukla ityarthe vartamAnaH prasitazabdo grAhyaH / SaSThIbAdhanArthamidam , bahuvacanamekaddhibaddaviti yathAsaGgya nivRttyartham // vyApye, dvidroNa AdiryeSAntebhyaH, vyAptumicchati vIpsati vIpsanaM vIpsA tasyAm / dvau droNau mAnamasya dhAnyasyeti dvidroNam , dvidroNena dhAnyaM krINAti, atra dvidroNazabdo meyadhAnyavRttioMNadvayasaGghAtaM dhAnyaM krINAtItyarthaH / ato'sya vyApye vartamAnatA / atra vIpsAyAM tRtIyA vihiteti tRtIyAntasya padasya dvivacanaM na bhavati / dvidroNaM dvidroNaM dhAnyaM krINAtItyatra dvitIyA tu karmaNi vihitA na vIpsAyAmatastadantasya dvirvacanaM bhavati / AdizabdaH prakArArthaH / yebhyo vIpsAyAM prayoge tRtIyA dRzyate te dvidroNAdayaH prayogagamyA na tu kazcidgaNaH // samaH paJcamI, jJaH SaSThI, na smRtirasmRtistasyAm , vA / vyApya ityanuvartate, navAzabdasyAnuvRttAvapi vAgrahaNamuttaratra tadanuvRttivirAmArtham / mAtrA mAtaraM vA saJjAnIta ityatra 'sampraterasmRtAvi' tyAtmanepadam / /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 197 tayA vA syAt / mAtrA mAtaraM vA saJjAnIte / asmRtAviti kim ? mAtaraM saJjAnAti // dAmaH sampradAne'dhamrmye Atmane ca / / 52 / / sampUrvasya dAmaH sampradAne'dharmye varttamAnAttRtIyA syAt / tatsanniyoge ca dAma Atmanepadam / dAsyA samprayacchate kAmukaH / adharmya iti kim ? patnyai samprayacchati // caturthI // 53 // sampradAne varttamAnAdekadvibahau yathAsaGkhyaM GebhyAMbhyaslakSaNA caturthI syAt / dvijAya gAM datte, patye zete / tAda / / 54 / / tasmA idaM tadartham tadbhAve sambandhavizeSe dyotye caturthI syAt / yUpAya dAru, 9 dAmaH SaSThI, sampradIyate smeti sampradAnaM tasmin dharmAdanapetaM dharmyaM na dharmyamadhamyaM tasmin, Atmane, ca // sama iti padamanuvartate, taJcAtra SaSThyantaM vijJeyamanyathA paJcamyA nirdiSTe iti sUtreNAvyavadhAnena paratvasyopasthityA prazabdena vyavadhAne tRtIyAprAptirna syAt, yathA dAsyA samprayacchate kAmukaH, kAmukaH san dravyaM dAsyai dadAtItyarthaH / sampUrvasya dAmaH prazabdavyavadhAnamantareNa prayogAbhAvAtsama iti SaSThayantameva kartavyam // caturthI | sampradAne, nAmnaH, ekadvibahAvityanuvartante / kArakacaturthyAM sampradAnatvazaktimAnarthaH / dvijAya gAM datte, dvijAbhinna sampradAnaniSThoddezyatAnirUpakaM dAnamiti bodhaH | vyApyena gavA dvijamabhipreyata iti dvijasya sampradAnatA / patye zete, zayanakriyayAM karaNabhUtayA patnI patimabhipraitIti patiH sampradAnam, zeta ityakarmako dhAturiti tadviSaye karmaNo'bhAvAttenAbhipreyamANasya sampradAnatA na siddhayatIti sampradAnasaMjJAvidhAyaka sUtre kriyayA ityapi pRthagupAttama // tasmai idaM tadarthaM tasya bhAvastasmin // tacchabdena kAryaM nirdizyate, tasmai idamiti samAsena viziSTakArya prayojanaM kAraNamabhidhIyate, bhAvapratyayena ca sambandha ucyate samAsakRttaddhiteSu bhAvapratyayena sambandhAbhidhAnamiti vacanAt /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 siddhahemalaghuvRttI [dvitIyAdhyAyasyaH randhanAya sthAlI // rucikRSyarthadhAribhiH preyavikArottamaNeSu / / 55 / / rucyarthaiH kRpyarthairdhAriNA ca yoge yathAsaGghayaM preyavikArottamarNavRttezcaturthI syAt / maitrAya rocate dharmaH, mUtrAya kalpate tathA ca kAryakAraNabhAvalakSaNaH sambandho bodhyate / yUpAya dAru, atra dAdikaM yUpAdeH kAraNamiti tayoH kAryakAraNabhAvassambandhaH, sa ca yadyapyubhayaniSThastathApi guNabhUtAdvizeSaNAdeva bhavati, evaM randhanAya sthAlItyatrApi / nanu tasmai idamityatra kathaM caturthI, na cAnenaiva itaretarAzrayaprasaGgAnnirdezottarakAlaM caturthI caturthyAM ca nirdeza iti, maivam , arthazabdayoge caturthIsambhavAttasmai arthastadartha iti / caturthyantasyaivArthazabdena samAsa iti na niyamaH SaSThayantasyApyarthazabdena samAsAdyathA guroridaM gurvarthamiti / atra tAdarthyasyApi sambandhatvena vivakSitatvAtSaSThI / ata evokta sambandhavizeSa iti / / rucizca kRpizca, rucikRpyorartho yeSAnte, rucikRpyarthAzca dhArizca taiH, preyazca vikArazvottamarNazca teSu / / rucyartho'bhiprItiH, kRpyartha utpattiH sAtra vikArarUpA / maitrAya rocate dharma ityatra maitraniSThaprItedharmaH kartA, dharmo maitrasyAbhilASamutpAdayatItyarthaH, preyasambandhAdabhilASArthasya rucergrahaNaM teneha na bhavati, mamaitadrocate pratibhAtItyarthaH / abhilaSyateryatkarma tatkartRko'bhilASo rucerarthaH / abhilaSyateH karma dharmaH, sa eva cAtra ruceH kartA, viSayatAsambandhAvacchinnaprItyanukUlaH prItisamAnAdhikaraNo yo vyApAraH sa rucerarthastatphalabhUtaprIterAzrayo maitraH / viSayatAsambandhAvacchinnaprItyanukUlaH prItivyadhikaraNo yo vyApAraH so'bhilaSerarthaH / ato'bhilaSaterna rucyarthatvaM devadatto bhaktimabhilaSyatIti pratyayAt / samavAyasambandhAvacchinnaprItyanukUlo vyApAraH prIdhAtorarthaH, ata eva hariM prINayatItyAdisiddhiH / mUtrAya kalpate yavAgUriti, yavAgUmUtraM sampadyate, yavAgUH kartI, kalpate sampadyate,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 199 yavAgUH, caitrAya zataM dhArayati // pratyAGaH zruvANini // 56 / / pratyAbhyAM pareNa zruvA yuktAdarthinyabhilASuke vartamAnAccaturthI syAt / dvijAya gAM pratizRNoti, AzRNoti vA // pratyanorguNA''khyA. tari // 57 // pratyanubhyAM pareNa gRNAyoge AkhyAtavRttezcaturthI syAt / gurave pratigRNAti, anugRNAti // yadvIkSye rAdhIkSI // 58 // vIkSyaM vimatipUrvakaM nirUpyaM tadviSayA kriyApi / yasya vIkSye rAdhIkSI varttate, tadvRttezcaturthI syAt / maitrAya rAdhyati IkSate kiM sampadyate ? mUtrarUpamityarthaH / atra yavAgUH prakRtimUtraM vikAraH, viruddhavibhaktirAhityAiyossAmAnAdhikaraNyam , tatra yadvikAramApadyate tataH prathamAprAptau tadapavAdabhUtA caturthyanena bhavati / caitrAya zataM dhArayati, dhRGat avasthAne ityasmAtprayoktaNigi dhAristadyoge uttamaNe dhanike caturthI, svarUpeNa dhriyamANamavatiSThamAnaM zataM prayuGkte kazcit / adhamaNoM grAhakaH uttama! dAyakaH / atrottamarNazcaitro dAnakriyayA dhAraNasya nimittaM, yato'sau tahaNaM dadAti, dadAtizca na zrUyate ityazrUyamANakriyAtvAccheSe SaSTI prAptA, tadvAraNAyedam // pratizcAG ca tasmAt , zruvA tRtIyA, arthayate ityarthI tasmin / / dvijAya gAM pratizRNAti, yAcito'yAcito vA pratijAnIte'dhamatvAdyAcamAne, mahattvAdayAcamAne'pi kenApyAkArAdinA svAbhilASaM samarpayati dvijAdAvomiti tasya pratijAnIte'bhyupagacchatItyarthaH / atra dvijo gAM pratijJAnAtprayuta iti hetutRtIyAprAptAvanena caturthI // pratizcAnuzca tasmAdaNA tRtIyA''khyAtari saptabhI // gurave pratigRNAti gurUktamanuvadati prazaMsantaM vA protsAhayatItyarthaH, zaMsanaviSayaharSAnukUlavyApAralakSaNaM protsAhanaM dhAtvarthaH / hetukarmasaMjJAprasaGge'nena caturthI // yasya vIkSyaM yadvIkSyaM tasmin , rAdhizca Izizca prthmaa|| vIkSyaM sandehapUrvakaM nirUpaNIyaM taccAdRSTamiSTAniSTaM phalaM puNyapAparUpama
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya " vA. IkSitavyaM parastrIbhyaH / vIkSya iti kim ? maitramIkSate // utpAtena jJApye // 59 // utpAta AkasmikaM nimittam / tena jJApye vartamAnAccaturthI syAt / vAtAya kapilA vidyut AtapAyAtilohinI / pItA varSAya vijJeyA, durbhikSAya sitA bhavet ||1|| utpAteneti kim ? rAjJa idaM chatramAyAntaM viddhi rAjAnam || zlAghahasthAzapA prayojye // 60 // zlAghAdibhirddhAtubhiryuktAd jJApye prayojye varta - mAnAccaturthI syAt / maitrAya zlAghate hRte, tiSThate, zapate / prayojya " 200 " 9 pratyakSaM parAbhiprAyAdikaM vA / maitrAya rAdhyati, tasya daivaM paryAlocayatItyarthaH, praznaviSayazubhAzubhaparyAlocanaM dhAtorarthaH, tadartha praznaviSayasamba ndhI maitraH, maitrasambandhipraznaviSayaka zubhAzubhaparyAlocanamiti bodhaH / paryAlocanaM hi maitraM prayuGkte kazciditi hetusaMjJAyAM prAptAyAmanena caturthI / praznaviSayasya karmaNo dhAtvarthenopasaGgrahAdakarmakAvetau / IkSitavyaM parastrIbhya iti bhaTTikAvyaprayoge parastrINAmabhiprAye yatsandehAdIkSitavyaM nirUpayitavyaM kimevaM karoSi naveti, tadrakSasAM kuladharmo na doSa iti / maitramIkSate rAdhIkSyarthaviSayAdvipraSTavyAdanyo dhAturayam // utkramya prasiddhaM nimittaM patatItyutpAtastena jJApyata iti jJApyaM tasmin / / vAtAya kapilA vidyuditi, vAtAdayaH svakAraNebhya utpadyante, vidyutA tu jJApyante iti tAdadhyaM nAsti, prANinAM zubhAzubhasUcako bhUtavikAra utpAtaH, jJApyajJApakabhAvazcaturthyarthaH, vAtarUpajJApyajJApikA kapilA vidyuditi bodhaH / jJApyajJApaka sambandhavivakSAyAM SaSThyAM prAptAyAM caturthI / rAjJa idaM chatramityAdi, nAtra chatramutpAtaH / / zlAghazva huzca sthAzva zap ca tena, prayojye // jJApya ityanuvartate / maitrAya lAghate zlAghAM kurvannAtmAnaM paraM vA jJApyaM jAnan taM maitraM prayojayatItyarthaH / atra zlAghate bodhaviSayA stutirityarthaH, bodhasya sambandho vRttitA, stutizca guNavattvapratipAdakazabdaprayogaH, bodhAzrayasyAnena caturthI, bodhAzrayo'tra jJApyaH sa eva prayojyazca
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] mavaripariSkArasahitAyAm / 201 iti kim ? maitrAyAtmAnaM zlAghate, Atmano mA bhUt // tumo'rthe bhAva. vacanAt // 61 // kriyAyAM kriyArthAyAmupapade tum vakSyate, tasyAthe ye bhAvavAcino ghaJAdayastadantAtsvArthe caturthI syAt / pAkAya ijyAyai vA vrajati / tumo'rtha iti kim ? pAkasya / bhAvavacanAditi jJApeH karmatvAt , stutizcAtmanaH parasya veti tu prakaraNAdigamyam , tathA ca maitravRttibodhaviSayA stutiriti bodhaH / athavA guNotkarSaNa maitraH zaMsyamAno guNavattayA tatsamarthAcaraNAdadhyAropitapreraNatvAddheturiti hetau tRtIyA prAptA tadapavAdAyeyaM caturthI / maitrAya hRte ityatra hoterbodhaviSayamitarAdarzanayogyadezasthApanamarthaH, maitravRttibodhaviSayetarAdarzanayogyadezAvasthAnAnukUlA kriyeti bodhaH / tiSThateH svAbhiprAyabodhAnukUlasthitirarthaH / zapeH svAbhiprAyabodhAnukUlazapathakaraNamarthaH, maitrasampradAnakabodhAnukUlA sthitiH, maitrasampradAnakabodhAnukUlaM zapathakaraNamiti bodhaH / athavA zlAghyAdeH stutyAdipUrvakaM bodhanamarthaH, stutyA maitraM svAnurAgaM bodhayati, hutyA sthityA zapathena vetyarthaH / Atmano mA bhUdityatrAtmA jJApyo na prayojyaH, tiSThate iti 'jJIpsAstheya' ityAtmanepadam , zapata iti 'zapa upalambhana' ityAtmanepadam // tumaH SaSThI, arthe, bhAvaM vaktIti bhAvavacanaM tasmAt / / pAkAyeti, paktuM yaSTuM vA vrajatItyarthaH, 'bhAvavacanA' iti ghanAdayaH / atra tAdarthya bhAvavacanenaivoktamataH zeSaSaSThayAM prAptAyAM hetuhetumadbhAvavivakSAyAM vA hetutRtIyAyAH prAptervacanam / bhAvavacanenaiva tumA iva tAdarthyasya dyotitayA nAmamAtre prathamAyAM prAptAyAM vacanamiti kecit, pAkasyeti nAtra kriyAyAM kriyArthAyAmupapade pratyayaH kintu bhAvamAtre 'bhAvAkoriti ghaJpratyayaH / pakSyatIti, bhaviSyatpAkaphalakaM vrajanamiti bodhaH / yadyapyatra bhaviSyatpacanakriyA 26
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ simalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya kim ? pakSyatIti pAcakasya vrajyA / gamyasyAssdhye || 62 || yasyArtho gamyate na cAsau prayujyate sa gamyaH / gamyasya tumo vyApye varttamAnAccaturthI syAt / edhebhyaH phalebhyo vA vrajati / yasyeti kim ? edhAnAhartuM yAti // gaternavAnApte // 63 // gatiH pAdaviharaNam, tasyA ApyenAte vartamAnAccaturthI vA syAt / grAmaM grAmAya vA yAti, vipranaSTaH panthAnaM pathe vA yAti / gateriti kim ? striyaM gacchati, manasA meruM gacchati / anApta iti kim ? saMprApte mA bhUt, panthAnaM yAti || manyasyA'nAvAdibhyo'tikutsane // 64 // atIva kutsyate yena tadatikutsanaM tasmin manyatervyApye vartamAnA 201 1 , gamanakriyAyA upapadaM bhavati, tathApi pAcakazabdasya kartari Nakapratyayena siddhtvaadbhaavvcn|bhaavaann caturthI || gamyata iti gamyaM tasya, Apyata ityApyaM tasmin // tuma iti vartate / zabdo'rthavAnapi prayujyamAno'prayujyamAnazca bhavati / aprayujyamAnazcArthaprakaraNazabdAntarasannidhAnaiH pratIyamAnArthaH sa ca gamya ityucyate / edhebhyo phalebhyo vA vrajati, edhAnphalAni vAhartuM vrajatItyarthaH edhakarmakAharaNaphalakaM vrajanaM phalakarmakA haraNaphalakaM vrajanamiti vA vodhaH / na hyatraidhArthA phalArthA vA gAnakriyA, kintvAharaNArtha, ato na ' tAdarthya' iti sUtreNa caturthI siddhA, dvitIyApavAdo'yam // gateH, navA nAptamanAptaM tasmin // Aye iti vartate, evamagrimasUtre'pi / striyaM gacchatIti bhajanArtho'tra gamiH / manasA meruM gacchatItyatra jJAnArtho gamiH / gati - zabdasya jJAnAdyarthatve'pyanApta iti vacanAtpAdaviharaNarUpaiva gatiriha gRhyate, jJAnAdivyApyasyAnAptatvAsambhavAd, ata evoktaM gatiH pAdaviharaNamiti // manyasya nau AdiryeSAnte, na nAvAdiranAvAdistebhyaH, atIva kutsyate'neneti tasminnatyanta kutsAyAmityarthaH / yadvAcinazcaturthI vidhIyate, tasmAdyadi atizayena tiraskAra: pratipAdyate tadaiva
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 203 nAvAdivarjAcaturthI vA syAt / na tvA tRNAya tRNaM vA manye / manyasyeti kim ? na tvA tRNaM manve / anAvAdibhya iti kim ? na tvA nAvaM annaM zukaM zRgAlaM kAkaM vA manye / kutsana iti kim ? na tvA ralaM manye / karaNAzrayaNaM kim ? na tvA tRNAya manye / yuSmado mA bhUt / atIti kim ? tvAM tRNaM manye // hitasukhAbhyAm // 65 // AbhyAM yuktAccaturthI vA syAt / AmayAvine AmayAvino vA hitam / caitrAya caitrasya vA sukham // tadbhadrAyuSyakSemA'rthA'rthenAziSi // 66 // taditi hitasukhayoH parAmarzaH / hitAdyarthairyuktAdAziSi gamyAyAM caturthI vA syAt / hitaM pathyaM vA jIvebhyo jIvAnAM vA bhUyAt / sukhaM zaM zarma vA prajAbhyaH prajAnAM vA bhUyAt / bhadramastu zrIjinazAsanAya zrIjinazAsanasya vaa| AyuSyamastu caitrAya caitrasya vA / kSemaM bhUyAt kuzalaM nirAmayaM vA zrIsaGghAya zrIsaGghasya vA / arthaH caturthI vidhIyate na tu sAmyavivakSAyAm , tAdRzI ca kutsApratItinavaH prayoge jhaTityeva bhavatIti na tvA tRNaM manye iti naghaTitamudAhRtam , tRNAdyapi na manye, sRNAderapi nikRSTaM tucchaM vA manye ityarthaH / atikutsana iti manyaterApye vizeSaNAdatikutsAdyotakaM yadApyaM tatra caturthI tena yuSmacchabdAnna bhavati / manya iti zyena nirdezAnna tvA tRNaM manye ityAdau na bhavati / nAvAdigaNazca-naukAkAnazukazRgAlarUpaH / na tvA ratnaM manye iti, ratnato'pyadhikaM tvAM manye iti prazaMsAtra gamyate // hitaJca sukhazca tAbhyAm // iSTasAdhanaM hitapadArthaH, AmayAvine AmayAvino vA hitamiti, Amayo'syAstItyAmayAvI, 'AmayAhIrghazceti vin dIrghazca / pakSe sambandhalakSaNA SaSThI // te ca bhadrazcAyuSyazca kSemaJcArthazca tadbhadrAyuSyakSemArthAnAmoM yasya sa tena, AziSi // arthazabdaH pratyekamabhisambadhyate / AyurevAyuSyam , kSemamApado'bhAvaH, bhadraM sampadutkarSa iti bhedaH / hita
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya kArya prayojanaM vA bhUyAnmaitrAya maitrasya vA // parikrayaNe // 67 // parikrIyate niyatakAlaM svIkriyate yena tasminvarcamAnAccaturthI vA syAt / zatAya zatena vA parikrItaH // zaktArthavaSaDnamAsvastisvAhAsvadhAbhiH // 68 // zaktArthairvaSaDAdibhizca yuktAccaturthI nityaM syAt / zaktaH prabhurvA mallo mallAya, vaSaDagnaye, namo'rhadbhayaH, svasti prajAbhyaH, svAhendrAya, svadhA pitRbhyaH // paJcamyapAdAne // 69 // apAdAne ekadvivahau yathAsaGkhyaM GasibhyAMbhyaslakSaNA paJcamI syAt / grAmAd godohAbhyAM vanebhyo vA Agacchati // sukhAbhyAM pUrveNa vikalpaH siddha eva, tadarthArthamatra tabrahaNam // parikrayaNe // krayo dhanAdyarpaNenAtyantikasvIkaraNaM tasya samIpaM parizabdo AcaSTe / aniyatakAlAtkrayaNAtparikrayaNasya nyUnakAlatvAdityAzayenAha-niyateti / zatAya zatena vA parikrItaH, atra karaNasyaiva pakSe caturthItvena bhAnam // zakto'rtho yeSAnte zaktArthAH, vaSaT ca namazca svastizca svAhAzca svadhAzca tAbhiH, pRthagyogAnnaveti nivRttam / svastizabdaH kSemArthaH, tadyoge AziSyapi paratvAnnityameva / svadhAbhiriti tRtIyayoktazabdAnAM yoge eva caturthyabhidhAnAdiha na bhavati, namo jinAnAmAyatanebhyaH, nAtra jinAnAM namasA yogaH, namasyati jinAnityatrApi namasyadhAtunA yogo, na namasA / arthavato namaHzabdasya grahaNAdatrAnarthakatvAdvA na bhavati, upapadavibhaktyapekSayA kArakavibhakterdvitIyAyA balavattvAdvA na caturthI / svayambhuve namaskRtyetyAdau tu namaskRtilakSaNayA kriyayA'bhipreyamANatvena sampra. dAnatvAJcaturthI / svayambhuvaM namaskRtyetyatra tu kriyAbhipreyatvAvivakSAyAM dvitIyaiva // paJcamI, apAdAne // paJcamyAH apAdAnatvazaktimAnityarthaH / sA ca zaktiH prakRtadhAtvarthavibhAgAzrayatvasamAnAdhi
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / AGA'vadhau || 70 || avadhirmaryAdA, abhividhizva / tadvRtterADA yuktAtpaJcamI syAt / A pATaliputrAdRSTo meghaH // paryapAbhyAM vaye // 71 // varjye varjanIye'rthe varttamAnAtparyapAbhyAM yuktAtpaJcamI syAt / pari apa vA pATaliputrAdRSTo meghaH / varjya iti kim ? apazabdo maitrasya // yataH pratinidhipratidAne pratinA ||72 || pratinidhimukhyasadRzo'rthaH pratidAnaM gRhItasya vizodhanam, te yataH syAtAM tadvAcinaH pratinA yoge paJcamI syAt / pradyumno vAsudevAt prati, tilebhyaH 205 karaNaprakRtadhAtUpAttavibhAgajanakavyApArAnAzrayatvarUprA / / AGA tRtIyAsvadhAnamavadhistasmin // pravRttasya yatra nirodhaH sA maryAdA, maryAdAbhUtameva vastu yadA kriyayA vyApyate tadAbhividhiH, vinA teneti maryAdA, saha tenetyabhividhiH / A pATaliputrAditi, pATaliputraM vyApya maryAdI kRtya, avyApya vA vRSTo meghaH || parizvApazca tAbhyAM vaye // varjya varjakabhAva sambandhaH paryapAbhyAM dyotyata iti sambandhaSaSThyAM prAptAyAmanena paJcamIvidhAnam / pari pATaliputrAditi, pATaliputraM varjayitvetyarthaH / apazabda iti, apagataH zabdAdityapazabdaH zabdalakSaNamatikrAnta ityarthaH, azuddhazabda iti yAvat, atrApeti padamabhAvadyotakaM na tu varjanIyavastudyotakam // yataH paJcamI, pratinidhizva pratidAnaJca tasmin pratinA tRtIyA / mukhyeti, mukhyasyAbhAve sati yastatsadRza upAdIyate sa pratinidhiH / dattasya pratyarpaNaM pratidAnam / pradyumna, iti pradyumnasya vAsudeva pratinidhitvAdvAsudevAtpaJcamI / tilebhya iti tilagrahaNamapekSya bhASANAM pratidAnamiti tilazabdAtpacamI / atra sarvatra pratinidhipratidAnayornirUpakAdeva paJcamI bhavati, yathA vAsudevaH pratinidheH, tilAca pratidAnasya nirUpakAstasmAtpaJcamI yata ityuktatvAt / vAsudevapradyumnayostilamASayozca parasparasambandhaprajJApanAya pratizabdasya prayogaH / " 9
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 siddhhemlghuvRttau| [ dvitIyAdhyAyasya prati mASAnasmai prayacchati // AkhyAtayupayoge // 73 // AkhyAtA pratipAdayitA tadvAcinaH paJcamI syAt , upayoge niyamapUrvakavidyAgrahaNaviSaye / upAdhyAyAdadhIte Agamayati vA / upayoga iti kim ? naTasya zRNoti // gamyayapaH karmAdhAre // 74 // gamyasyAprayujyamAnasya yavantasya karmA''dhAravAcinaH paJcamI syAt / prAsAdAdAsanAdvA prekSate / gamyagrahaNaM kim ? prAsAdamAruhya zete / Asane upavizya bhute // prabhRtyanyArthadikzabdabahirArAditaraiH yata ityasyAnupAdAne tu pradyumnAdito'pi syAt / iyamupapadavibhaktiH sambandhaSaSThIbAdhikA'nyathA vAsudevasya pratinidhiH pradyumna ityAdivat SaSThI syAt // AkhyAtari saptamI, upayoge // vidyAgrahaNArtha guruzuzrUSAdiziSyavRttaniyama ucyate, tatpUrvakavidyAgrahaNe upayogazabdo vartate, na tUpayujyate vyApriyata iti vyApAramAtravAcyupayogazabdo'nyathA naTasya gAthAM zRNotItyAdau vaktRzrotroH kathanazravaNalakSaNavyApArasya sattvAnnaTAdapi paJcamyApattiH syAt / upAdhyAyAdadhIte, uccAraNottarakAliko niyamapUrvako granthasvIkArAnukUlo vyApAro dhAtvarthaH, uccAraNAzrayo'trApAdAnam , upAdhyAyAnnissarantaM granthamadhIte ityarthaH, atrApAdanatvenaiva siddhe upayoge eva yathA syAdityevamayaM vacanam / atropAdhyAyamukhodIritAzabdAssantAnena vartamAnAziSyamanupravizantItyupAdhyAyAdavadhisthAnIyAtteSAmapakramo'vasIyata ityupAdhyAyasyopakramAvadhitvAdapAdAnatvamiti paJcamI praaptaa| naTasya zRNotItyatra tvapAyo na vivakSyate, na hi naTAdayamAdatte, api tu naTasambandhigAthAkarmakaM zravaNamAtramityarthaH // gamyazcAsau yap ca tasya, karma cAdhArazca tasmin / dvitIyAsaptamyorapavAdaH / prAsAdAditi, prAsAdamAruhyAsane upavizya prekSata ityarthaH, atra prAsAdaH karma, AsanamadhikaraNaM yabantArtho'tra gamyaH / vRttau yavantapadena yabantArtho grAhya
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH] assdhriprikaarshitaayaam| 207 / / 75 // prabhRtyarthairanyAthairdikzabdairbahirAdibhizca yuktAtpaJcamI syAt / tataH prabhRti, grISmAdArabhya, anyo bhinno vA maitrAt , grAmAtpUrvasyAM dizi vasati, uttaro vindhyAt pAriyAtraH, pazcimo rAmAdhudhiSThiraH, bahiH ArAt itaro vA grAmAt // RNAddhetoH // 76 // hetubhUtaRNavAcinaH paJcamI syAt / zatAd baddhaH / hetoriti kim ? zatena baddhaH / / guNAdastriyAM navA / / 77 // astrIvRtterhetubhUtaguNastena kvApratyayAntasya zabdasyApi gamyatve paJcamI bhavati, yathA''sane sthitvA prekSate ityarthe AsanAtprekSate iti / / prabhRtizcAnyazca tayorartho yeSAnte prabhRtyanyArthAH, dizi dRSTAzzabdA dikzabdAH, mayUravyaMsakAditvAd dRSTasya lopaH, prabhRtyanyArthAzca dikzabdAzca bahizvArAcetarazca taiH // arthazabdaH prabhRtizabdenAnyazabdena ca saha sambadhyate / tataH prabhRtIti tadavadhimAdAya, maitrAdanya ityAdau sva. pratiyogikabhedasambandhaH paJcamyarthastena prkRtyrthsyaanysyaanvyH| maitravilakSaNa iti vA'rthaH / dizi digvizeSe ye rUDhyA vAcakatvena dRSTAste iha dikzabdA vijJAyante, na tu dizi vartamAnA eveti dezakAlAdivRttinApi bhavati, na tvaindrIkevaladikkakubAdito bhavati / avayavavAcitve'pi na bhavati, yathA'yaM kAyasya pUrvo bhAgaH / deze yathottaro vindhyaatpaariyaatrH| dravye yathA pazcimo rAmAdyudhiSThiraH / ArAdityavyayaM dUrasamIpayorvAcakaM tena tadyoge vakSyamANasyArAdathairiti vikalpasyApavAdo'yam , itarazabdo dvayorupalakSitayoranyataravacanastenAnyArthAdbhidyate // RNAta, hetoH pazcamI // zatAbaddhaH, atrottamarNAyAdhamaNena dhAryamANaM zataM bandhanasyAnAviSTavyApAratayA nimittabhUtam , laukiko hetustatastRtIyA bAdhikAnena paJcamI vidhIyate / hetuhetumadbhAvaH paJcamyarthaH, zatahetukabandhanakarmeti bodhaH / zatena baddha iti, zataM RNaM bandhakatvena vivakSitamiti kartari tRtIyA / guNAt , na strI astrI tasyAM navA // heto
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 siddhahemalaghutto. - [dvitIyAdhyAyasya vAcinaH paJcamI vA syAt / jADyAt jADyena vA baddhaH, jJAnAt jJAnena vA muktaH / astriyAmiti kim ? buddhyA muktaH // ArAdathaiH // 78 // ArAGkaramantikaM ca tadarthairyuktAtpaJcamI vA syAt / dUraM viprakRSTaM vA grAmAd grAmasya vA / antikamabhyAsa vA prAmAd grAmasya vA // stokAlpakRcchakatipayAdasattve karaNe // 79 // yato dravye zabdapravRttiH sa guNo'sattvaM, tenaiva vA rUpeNAbhidhIyamAnaM dravyAdi, tasmin karaNe vartamAnebhyaH stokAdibhyaH paJcamI vA syAt / stokAt stokena vA, alpAdalpena vA, kRcchrAt kRcchreNa vA, katipayAtkatiriti vartate / astyatrAgnidhUmAdityAdau nAgnyAdedhUmAdihetuH, kintvamijJAnasya / paJcamI tu 'gamyayapaH karmAdhAra' iti bhaviSyati, dhUmAdikamupalabhyAgniH pratipattavya iti tasyArthaH / jJAnahetutvavivakSAyAntu hetutvalakSaNA tRtIyA bhavati dhUmenAgniriti, jJAnaniSThajanyajanakabhAvasya viSaye AropAdvA paJcamIti kecit // ArAdartho yeSAnte taiH // ArAdityavyayaM dUrAntikayossAdhAraNyena vartate, tayorevAtra tantreNa grahaNam , ekaprayatnenAnekArthasAdhakaM zAstraM tantram , dUrAntikArthavAcizabdayoge eva vikalpena paJcamI vidhAnaM na tvArAcchabdayoge, tatra prabhRtyAdisUtreNa nityaM paJcamIvidhAnAddaradezavRttitvaM dUrazabdArthaH, SaSThayarthaH sambandhaH, grAmasambandhidUradezavRttirityarthaH, evaM grAmasambandhisamIpadezavRttItyapi bodhyam // stokaJcAlpaJca kRcchraJca katipayaJca tasmAt, sato bhAvassattvaM na sattvamasattvaM tasminkaraNe // anantaparyAyAtmake hi dravye pravartamAnaH zabdaH kazci. deva svabhAvamAdAya pravartate, tatra yo dravye stokAdizabdapravRttinimittabhUtaH paryAyaH sa dravye vizeSaNatayA pratIyamAnatvAdguNaH kriyA vA'sattvamucyate, tadrUpeNAbhidhIyamAnaM dravyAdi tasminkaraNe vartamAnebhyaH stokAdibhyaH paJcamI vA syAt / ete stokAdayazzuklAdizabda
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] adharipariSkArasahitAyAm / 209 1 payena vA muktaH / asattva iti kim ? stokena viSeNa hataH // ajJAne jJaH SaSThI // 80 // ajJAnArthasya jJo yatkaraNaM tadvAcina ekadvibahau yathAsaGkhyaM GasosAmlakSaNA SaSThI nityaM syAt / sarpiSaH sarpiSoH sarpiSAM vA jAnIte / ajJAna iti kim ? svareNa putraM jAnAti / karaNa ityeva ? tailaM sappiSo jAnAti // zeSe // 81 // vatkevaladharmaparA api, evaJcAsattvavacanatA / sattvaJca sarvanAma - parAmarzayogyatvaM liGgAdinirUpitavizeSyatvaM vA / stokAnmukta iti, pakSe hetukartRkaraNeti karaNe tRtIyA / atra stokalakSaNo dharmaH sannasan vA muktikriyAyAmatizayenopakAraka iti karaNaM bhavati / stokena viSeNa hata iti, atra dharmivacanaH stokazabdastena stokena viSeNeti sAmAnAdhikaraNyamato nAsattvavRttiH // ajJAne, jJaH SaSThI, SaSThI // karaNa iti gauNAnnAnna ekadvibahAviti ca sambadhyate / naveti nivRttaM bhinnavibhaktividhAnAt / sarpiSo jAnIte, sarpiSA karaNabhUtena pravartata ityarthaH, anekArthatvAddhAtUnAmatra jAnAtiH pravRttau vartate / tatra sarpirAdiH sAdhakatamo bhojanAdivastupravRtterviSayastenAkarmakatvAt 'jJa' ityAtmanepadam, athavA jJAnasAmAnyavAcijJAdhAturastu, jJAnaJca samyagjJAnaM mithyAjJAnaJceti dvividhaM tatra mithyAjJAnamajJAnameva, tathA ca sarpiSo jAnIta ityatra sarpiSi rakto virakto vA cittabhrAntyA sarvamevodakAdi sarparUpeNa pratipadyata ityarthaH / tailaM sarpiSo jAnAtIti tailaM sarparUpatayA pratipadyate, atra tailAtkarmaNaH SaSThI na syAt, sarpiSastu karaNAdbhavatyeveti tRtIyApavAdo yogaH // zeSe // karmmAdivizeSalakSaNebhyaH SaDbhyaH kArakebhyo'nyaH sambandhaH zeSaH / svasvAmibhAvasambandhasya karmAdivizeSalakSaNebhyo'nyatvAccheSatvam / kriyAkArakapUrvakatvAcca kArakatvam / tathAhi - rAjJaH puruSaH, vRkSasya / 27
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 siddhhemlghuvRttii| dvitIyAdhyAyasya karmAdibhyo'nyastadavivakSArUpaH svasvAmibhAvAdisambandho vizeSaH zeSazAkhA, pazoH pAdaH, pituH putra ityAdAvazrUyamANakriyAviSaye svasvAmibhAvAvayavAvayavibhAvajanyajanakabhAvAdau sambandhe pUrvabhAvikA. rakatvamuttarAvasthAyAmapyanugatamiti bhavatyeva sa zeSaH / kArake rAjA puruSAya dadAtIti rAjapuruSo kartRsampradAnarUpAvabhUtAm / rAjJaH puruSa ityatra tu tanmUlakasvasvAmibhAvapratItau kAdivizeSarUpatA'navagamA. ccheSatA, ata eva sAmAnyakArakatvamavatiSThate / evaJca tatra kriyAkArakasambandhaH kAraNabhUtaH, zeSasambandhastu phalabhUtaH / kriyAkArakasambandho hi vRttaH svAzraye zeSasambandhaphalaM nivizyoparamate / atrAzrUyamANA dAnAdikriyA sambandhalakSaNakAryA'nupapattyAnumIyamAnA sannihitA iti tanmukhena samanvayaH, siddhasvabhAvAnAM dravyANAM kriyAmantareNa parasparaM sambandhAbhAvAt / kriyA hi ni:zrayaNIva sambandhaM karoti, evaJca sambandhinorapyanumIyamAnakriyAnimittatvarUpaM kArakatvamastItyazrUyamANakriyaH kriyAkArakapUrvakaH zeSalakSaNasambandha uktaH / evaM grAmasya samIpAdAgacchati vRkSasya paNaM patatItyAdAvAgamanAdikriyAM prati grAmAderapyastyeva samIpabhAvAdau sambandhe kriyAkArakapUrvakatvam / samIpasya hi grAma AzrayaH, evaM parNasya vRkSaH, AgamanAdikriyAM prati tu prAmAderakArakatvamucyate / evaM mAtuHsmaratItyatrApi mAtuH smaraNakarmatve sati karmatvAvivakSAyAM tanmUlako mAtRsmaraNayorviSayaviSayIbhAvo nimittanimittIbhAvo vA sambandha iti sa eva sambandhaH zeSa iti zrUyamANakriyaH karmatvAdyavivakSAlakSaNaH kriyAkArakapUrvakassambandhavizeSaH zeSa uktaH / na ca sambandhasya dviSThatvAdvAbhyAmapi sambandhibhyAM SaSThI syAditi vAcyam , gauNasyaiva bhAvAt, rAjA hi guNabhUtaH, puruSastu pradhAnaM tasya prAdhAnyaccAkhyAtapadasAmAnAdhikaraNyAt / na ca puruSapadAtpradhAnAdapi
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkAra sahitAyAm / 211 statra SaSThI syAt / rAjJaH puruSaH, upagorapatyam, bhASANAmaznIyAt // prathamA na syAt, nAmArthamAtre hi prathamA vidhIyate, puruSapadAcca sambandhasyAdhikasya bhAvAditi vAcyam, tatrAdhikasya vAkyArthatvAdrAjJa ityAdipadAntarasannidhAne eva tasya pratIyamAnatvAt, puruSapadantu svArthamAtra eva vartata iti nAmArthe prathamA bhavatyeva / na ca rAjani yadAdhikyaM bhAsate so'pi vAkyArthaH kuto na syAt, puruSazabdasannidhAne eva rAjJa Adhikyasya pratibhAsanAditi vAcyam, puruSapadAsamabhivyAhArespi kevalAdrAjJa ityasmAdaniyatavizeSyanirUpitatvena sambandhitvaM gamyate eva, rAjA hi paropakAritvena vivakSito na svArthanirUpitavizeSyatayA, puruSe tu rAjazabdaprayogaM vinA nAdhikyaM pratIyata iti puruSaniSThamAdhikyaM vAkyArtha eva, rAjazabdAddhi SaSThayA uccAraNaM na tu puruSazabdAt / na ca rAjJa ityuccAraNamAtrAdeva rAjani AdhikyamastIti vakuM yuktamarthasyaiva zabdoccAraNaprayojakatvAt, na tvarthasya zabdakRtatvamiti vAcyam, antareNApi puruSazabdasya prayogaM rAjani tadarthasya gamyamAnatvAt, so'rtho hi vizeSaNatvaM svAmitvalakSaNo vA'nyo vA kazcitsambandhaH, sa ca sambandho yadyapi dviSThastathApi tasya vizeSaNatAniyAmakatayA bhede sati vizeSaNatayA vivakSitasya sambandhaM vinA vizeSaNatvAsambhavena tadA''kAGkSittatvAttatra sambandha udbhUtatvena pratIyata iti tatra SaSThI, vizeSye tu padAntarAsamabhivyAhAre svArthanirUpitavizeSyatvena bhAsamAnatvarUpasvaniSThatvAdeva na vizeSyatA niyAmakasambandhAkAGkSA, tatra vizeSaNe zabdena SaSThyAdinAM'zena pratIyamAnassambandhaH pradhAne puruSe'pyupayujyate, tasya dviSTha - tvsvbhaavtvaat| rAjJa ityAdestu padAntarasamabhivyAhAraM vinApyadhyAhRtasambandhisAmAnyanirUpita vizeSaNatvapratItiriti vizeSaH / rAjJa iti hi svAmitvamavagamyamAnamanyathA'nupapattyaiva puruSe svatvamavagamayati,
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 siddhahemalaghuvRttau [dvitIyAdhyAyasya ataH sambandhasya bahiraGgatvAtpuruSAdantaraGgA prathamaiva / yadyapi svAmitvavadvAcakaM padaM nopAdIyate tathApi tatsAmAnyataH svamAtranirUpitaM puruSazabdasannidhau tu svavizeSapratipattiH / nanu svAmitvapratipipAdayiSAyAM rAjA svAmIti prayujyatAM kimiti SaSThIprayogaH ? prayogAprayogayorviSayavibhAgazca kaH ? sAmAnyanirUpitaM svatvaJca katham ? iti ceducyate, yathA nAmArthAnAM kriyAsAmAnyanirUpitA vizeSA vivakSyante tatkRtAzca karma karaNamapAdAnaM sampradAnamadhikaraNamityAkhyAH zaktayaH prAdurbhavanti, tAzca punarvibhaktInAmutpattau nimittaM bhavanti / yadA ca nAmArthasya kriyAdeza vivakSAyAM zaktilakSaNo'rthAtireko bhavati, tadA zaktayo nAmArthatAM na pratipadyanta iti vibhaktaya utpadyante / yadA ca svArthanirUpitavizeSyatayA nAmArtho vivakSitastadA tAzzaktayaH kamrmetyAdisaMjJAmeva prAptAH, na tu vibhaktyutpattiM prayojayanti, tathaiva svApekSayA rAjJa iti svaniSThatvAzrayeNa ca rAjA svAmIti bhavati, na ca rAjani yathA svakRtasvAmitvasya sattvAtSaSThI bhavati, tathA puruSe'pi svAmikRtasya svatvasya sattvena SaSThI syAditi vAcyam , sambandhasya dviSThatvena rAjazabdAdutpadyamAnaSaSThayAbhihitatvena puruSazabdAttadaprApteH / yadA tu puruSasya guNabhAvena vivakSyate, rAjJastu vizeSyatayA tadA puruSasya rAjeti bhavati / rAjJaH puruSasya kambala ityAdAvapi rAjA. pekSayA puruSasya prAdhAnye'pi kambalApekSayA gaunntvaatsssstthii| sambandhazcAnekavidhaH, yathA rAjJaH puruSa ityAdau svasvAmibhAvasambandhaH, upagorapatyamityAdau janyajanakabhAvaH, pazoH pAda ityAdAvavayavAvayavibhAvaH, vRkSasya zAkheyAdAvAdhArAdheyabhAvaH, kSIrasya vikAra ityAdau prakRtivikRtibhAvaH, gavAM samUha ityAdau samUhasamUhibhAvaH, kumbhasya samIpamityAdau samIpasamIpibhAvaH, pRthivyAH svAmItyAdau pAlyapAlakabhAvaH, mASANAmanIyAdityAdau bhojyabhojakabhAvaH, subhASitasya
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ avacUripariSkArasahitAyAm / " ririSTAtstAdastAdasatasAtA // 82 // etatpratyayAntairyutAt SaSThI syAt / upari grAmasya upariSTAt parastAt, purastAt, puraH, dakSiNataH, uttarAdvA grAmasya // karmmaNi kRtaH // 83 // kRdantasya karmmaNi SaSThI syAt / apAM sraSTA, gavAM dohaH / karmmaNIti zikSita ityAdau zikSakazikSaNIyabhAvaH, na te sukhasya jAnata iti jJAnajJeyabhAvaH, na tasya sAyamazrIyAdityAdau bhojya bhojakabhAvaH, annasya no dehIti dAnadeyabhAvaH, akSANAM dIvyatIti devanadyUtabhAvaH, nataH pRSTha dadAtItyAdau prahAryapraharaNabhAvaH, naTasya zRNotItyAdau zravaNazravaNAvadhibhAvaH, vRkSasya parNaM patatItyAdau patanapatanAvadhibhAvasambandhaH, mahatAM vibhASata ityAdau vibhASyavibhASaNabhAvasambandha ityevaM sambandhAH svayaM vijJeyAH / prathamApavAdo'yaM yogaH // rizva riSTAca stAccAstAccAs cAtas cAcca tena / / Urdhve deze vasatItyuparyupari - STAt 'UrdhvAditi ririSTAtpratyayau / pUrvasmindeze pUrvasyAM dizi vA purastAtpuraH, pUrvAvazadharebhya ityastAdaspratyayau / dakSiNata iti, dakSiNottarAzcetyataspratyayaH | uttarAditi, adharAparAcetyAtpratyayaH / prabhRtyanyArtheti sUtreNa prAptAyAH paJcamyA apavAdo'yam // karmaNi, kRtaH SaSThI // neyaM zeSaSaSThI, sUtrasyAsya vaiyarthyApatteH, kintu karmaNi SaSThI, ato dvitIyApavAdo'yam / apAM sraSTA, atra karmaNaH SaSThI ! gavAM dohaH, gauNakarmaNaH SaSThI / stokaM paktA kriyAvizeSaNasyApi karmatvAbhAvAnna bhavati / nanviha karmaNA kriyA''kSipyate, tayA vinA tadbhAvAt kriyAvAci tu dhAtureva tasmAcca kRtpratyayAstivpratyayA vA bhavanti, tatra tivantadhAtuprayoge ghaTaM karotItyAdiprayogadarzanAdvitIyAvidhAnasArthakyAcca tatra SaSThayaprAptau pArizeSyAtkRdyoge eva karmaNi SaSThI bhaviSyati, tasmAtkiM kRgrahaNenetyAzayenAzaGkate - kRta iti kimiti / bhuktapUrvIti, bhuktaM pUrvamaneneti bhuktapUrvI pUrvaM bhuktavAnityarthaH, 'pUrva S " 9 dvitIyapAda: ] 213 -
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 siddhahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasya kim ? zastreNa bhettA, stokaM paktA / kRta iti kim ? muktapUrvI odanam // dviSo vAtRzaH // 84 / / atRzantasya dviSaH karmaNi SaSThI vA syAt / caurasya cauraM vA dviSan // vaikatra dvayoH // 85 // dvikarmAkeSu dhAtuSu kRtpatyayAnteSu dvayoH karmaNorekatarasminSaSThI vA syAt / ajAyA netA sughnaM sughnasya vA / athavA ajAmajAyA vA netA sumnasya // kartari // 86 // kRdantasya dhAtoH kari SaSThI syAt / bhavata aasikaa| karIti kim ? gRhe zAyikA // manena sAdezceni'ti kartaryarthe inpratyayaH / atrAvivakSitakarmatayA bhAve ktapratyaye kRte bhujadhAtuvAcyakriyApekSamanabhihitamodanasya karmatvamastIti SaSThIvAraNAya kRdrahaNam / na ca bhuktazabdasyaudanasApekSatayA taddhitavigraho na syAditi vAcyam , muktapUrvItyasya pUrva bhuktavAnityanena samAnArthatvAdguNabhUtakriyayApi kArakatvasya kaTaM kRtavAnityAdau darzanAdatrApi bhujikriyApekSaM karmatvamodanasyAstyeva, tacca karmatvaM na kenApyabhihitaM bhAve ktasya kartari inpratyayasya vidhAnAt , tasmAtkRdrahaNAbhAve'trApi SaSThI syAdatastadrahaNam / bhujadhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitakarmatvasambandhAvacchinnaudanAdiniSThaprakAratAkabodhaM prati odanAdipadasamabhivyAhRtabhuktapUrvIti taddhitAntasyaiva kAraNatvAdodanAdInAM kRdantaparyAptazaktigrahaprayojyabodhaviSaya kriyAnirUpitaM na karmatvamiti tataH SaSThI na bhavatIti dvitIyApavAdaH // dviSaH SaSThI, vA'tRzaH SaSThI / tRnnAdisUtreNa pratiSedhe prApte vikalpo'yam // vA, ekatra, dvayoH // ekatarasminniti, anyasminkarmaNi tu pUrveNa nityameva / ekatreti sAmAnyanirdezAtpradhAnApradhAnakarmaNoravizeSeNa grahaNamityubhayatraivodAharati / karmaNi kRta ityanena dvayoH karmaNoH SaSThI prAptA, pakSe'nena niSidhyate // kartari // AsituM paryAya AsikA, 'paryAyAhaNotpattau ca Naka' iti NakapratyayaH, tRtIyApavAdaH //
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] . bhavatripariSkArasahitAyAm / 215 dvihetorastyaNakasya vA // 87 // stryadhikAravihitAbhyAmaNakAbhyAmanyasya dvayoH kartRkarmaSaSThyoheMtoH kRtaH kartari SaSThI vA syAt / vicitrA sUtrANAM kRtirAcAryasyAcAryeNa vA / dvihetorityekavacanaM kim ? Azcaryamodanasya pAko'tithInAJca prAdurbhAvaH / asvyaNakasyeti kim ? cikIrSA maitrasya kAvyAnAm , bhedikA caitrasya kASThAnAm / / kRtyasya vA // 88 // kRtyasya kartari SaSThI vA syAt / tvayA tava vA kRtyaH kaTaH / / nobhayorhetoH // 89 // ubhayoH kartRkarmaNoH SaSThIhetoH dvayohetustasya dvihetoH, azca NakazcANakaM striyAmaNakaM syaNakaM na stryaNakamasyaNakaM tasya, vA // kartarIti vartate / kartarItyanena nityaM SaSThIprApte vibhASeyam / vicitrA sUtrANAM kRtirityatra kRtizabdo bhAva. ktipratyayAntaH, asyAH kRteH sUtraM karma, kartA''cAryaH, ubhayatra ca karmaNi kRta iti kartarIti ca SaSThIprApterdvihetuko'yaM ktipratyayaH / atra pratyudAharaNe pAka iti kartuH karmaNazca SaSThayA nimittabhUtasya kRto'nyAnyatvAdubhayaprAptihetorekasya kRto'bhAvaH / cikIrSeti, atra stryadhikAravihito'pratyayAnta eva zabdaH / bhediketi, scyadhikAravihito NakAntazabdaH // kRtyasya, vA // kartarIti vartate / tvayA tava vA kRtyaH kaTa iti, kriyate iti kRtyaH, karmaNi kyappratyayaH / kartarIti SaSThIprAptAvatra vikalpaH // na, ubhayoH SaSThI, hetoH SaSThI / / kRtyasyetyabhisambadhyate / netavyA grAmamajA maitreNeti, nanu dvikarmakeSu dhAtuSvevobhayaprAptisambhavena tatraivAyaM pratiSedho vaktavyaH, tatra pradhAnakarmaNaH kRtyapratyayenaivAbhihitatvena karmaNi SaSThayaprApteH kartari SaSThayA eva pratiSedha ucita ityubhayagrahaNaM kimarthamiti cenna, kRtprayoge hi dvitIyAbAdhikA SaSThI vidhIyate, dvitIyA cApradhAnAdapi bhavati, ataH prakRtodAharaNe grAmamityapradhAnakarmaNaH SaSThIprAptau taniSedhasyApyAvazyakatvAtSaSThayapi bhaviSyatIti tatsArtha
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 sirhemlghuttau| [milIyAdhyAyasya kRtyasyobhayoreva SaSThI na syAt / netanyA grAmamajA maitreNa // tRnnudantAvyayakasvAnAtRzzatuGiNakackhalarthasya // 9 // tRnnAdInAM kRtAM karmakoMH SaSThI na syAt / tRn-vaditA janApavAdAn / udantaH kanyAmalaGkariSNuH, zraddhAlustattvam / avyayaM-kaTaM kRtvA, odanaM bhoktuM vrajati / vasuH-odanaM pecivAn / AnaH-kaTaM cakrANaH malayaM pavamAnaH, odanaM pacamAnaH, caitreNa pacyamAnaH / atRz-adhIyastattvAtham / zatR-kaTaM kurvan / Gi-parISahAn sAsahiH / Nakac-kaTaM kArako vrajati / khalarthaH-ISatkaraH kaTo bhavatA, sujJAnaM tattvaM tvayA // ktayorasadAdhAre // 91 // sato vartamAnAdAdhArAccAnyatrArthe yau ktaktavatU tayoH karmakoMH SaSThI na syAt / kaTaH kRto maitreNa, grAma gatavAn / asadAdhAra iti kim ? rAjJAM pUjitaH, idaM saktUnAM pItam // vA klIbe // 92 / / klIbe vihitasya tasya karcari SaSThI kyam // udante yeSAM te udantAH, khalo'rtho yeSAnte khalAH, tRnca udantAzcAvyayazca kasuzvAnazcAtRzca zatR ca Gizca Nakacca svalarthAzca tasya // nobhayorityanuvartate / karmaNi kRtaH kartarIti ca prAptAyAH SaSThayA apavAdaH / vaditA janApavAdAniti vadadhAtoH 'tRn zIladharmasAdhuSvi 'ti sUtreNa zIlAdyarthe tuni kRte vaditA, tatkamaNo'pavAdasya karmaNi kRta iti prAptAyAH SaSThayA anena niSedhaH / Ana ityanubandhamutsRjya nirdezAtsAmAnyagrahaNaM tena kAnazAnAnazAM grahaNamata eva krameNodAharaNatrayaM bodhyam // tAvayavayogAt ktavaturapi ktaH, ktazca ktazca ko, syAdAvasaGkhyeya ityeka zeSastayoH SaSThI, saMzvAdhArazca sadAdhAraH, na sadAdhArastasmin // nobhayorityanuvartate / kRta ityAdau bhUte ktaH, pratyudAharaNe rAjJAM pUjita ityAdau vartamAne ktaH, pItamityatrAdhAre ktaH // vA, klIbe // kayoriti kartarIti caikadezo neti cAnuvartate, tena kavatupratyayasya karmaNazca na grahaNam / kobe kta ityanena
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / vA syAt / mayUrasya mayUreNa vA nRttam // akamerukasya // 93 // kameranyasyokapratyayAntasya karmmaNi SaSThI na syAt / bhogAnabhilASukaH / akameriti kim ? dAsyAH kAmukaH || eSyahaNenaH // 94 // eSyatyarthe RNe ca vihitasyenaH karmmaNi SaSThI na syAt / grAmaM gamI AgAmI vA, zataM dAyI / eSyadRNeti kim ? sAdhudAyI vittasya // saptamyadhikaraNe // 95 // adhikaraNe ekadvibahau yathAsaGkhyaM GyossupA saptamI syAt / kaTe Aste divi devAH, tileSu tailam // bhAve napuMsake tasyaiva vidhAnAt / nRttamiti bhAve ktaH, atra kartarIti SaSThI prAptA tasyAH ' tayorasadAdhAra' iti nityaniSedhe prApte vikalpo'yam / / na kamirakamistasya, ukasya / na karmaNIti ca vartate, evamagre'pi, ukasyetyakamervizeSaNam, vizeSaNamanta iti tadantavidhiH / abhilASuka iti ' laSapatapada' iti tAcchIlika ukaNpratyayaH / / eSyaccarNazca eSyadRNe, edhyadRNayoH in tasya // ina iti iNinorprahaNam / niranubandhasyeno grahaNe'pi niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya grahaNamiti nyAyo'tra na pravartate, niranubandhasyenaH RNe'vidhAnAt sUtre RNagrahaNena Nino grahaNasyAvazyakatvAcca / grAmaM gamItyatra vatrtsyati gamyAdiriti bhaviSyati in, AgAmItyatra AGava NidityauNAdiko Nin, zataM dAyItyatra Nin cAvazyakAdhamarNya iti RNe Nin / sAdhudadAtIti sAdhye Nin pratyayaH / saptamI, adhikriyate'nenetyadhikaraNaM tasmin // gauNAnnAnnaH, ekadvibahAviti ca vartate / kaTe Aste, aupazleSikamadhikaraNaM kaTaH, divi devAH, vaiSayikamadhikaraNaM dyauH, tileSu tailamabhivyApakamadhikaraNaM tilAni / adhikaraNasaptamyA adhikaraNatvazaktimAnarthaH sA ca zaktiH kartRkarmadvArA kriyAzrayaniSThA / loke dravyaguNakriyAviSayamadhikaraNam, atra tu kriyAviSaya " 28 .217
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 simalI [ dvitIyAdhyAyaspa navA sujadhaiH kAle // 96 // suco'rtho vAro yeSAM tatpratyayAntairyutAtkAle'dhikaraNe varttamAnAtsaptamI vA syAt / dvirahi aho vA bhuGkte, paJcakRtvo mAse mAsasya vA bhuGkte / kAla iti kim ? dviH kAMsyapAtryAM bhuGkte // kuzalAyuktenA''sevAyAm // 97 // AbhyAM yuktAdAdhAravAcinaH saptamI vA syAt, AsevAyAM tAtparye / kuzalo vidyAyAM vidyAyA vA, Ayuktastapasi tapaso vA / AsevAyAmiti kim ? kuzalazcitre, na tu karoti, Ayukto gauH zakaTe, AkRSya yukta ityarthaH // svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaiH // 98 // ebhiryuktAtsaptamI vA syAt / goSu gavAM vA svAmIzvaro'dhi - * 1 " meva tat // navA, suco'rtho yeSAntaiH kAle // saptamI adhikaraNeityanuvartate, evamagre'pi / dviriti dvitricaturaH suc pratyayaH // pacakRtva iti paJcavArA'sya, 'vAre kRtvas ' / pakSe zeSe SaSThI / dviHkAM- . syapAtryAmiti, kaMsAyedaM kaMsIyaM tasya vikAraH kAMsyam, atra pAtramadhikaraNaM na kAlaH | AdhAratvasyAvivakSAyAM SaSThIsiddhau niyamArthamidam / sujarthairyoge kAle eva vA saptamI bhavatIti niyamAtpratyudAharaNeSvAdhArasaptamyeva na tu SaSThI // kuzalazcAyuktazca tena, A samantAtsevanamAsevA tasyAm // kuzalo nipuNaH, Ayukto vyApRtaH / pakSe'dhikaraNatvAvivakSAyAM zaiSikI sssstthii| AsevAzabdastAtparye'rthe rUDhaH, tAtparyazca tadekavyApAratA / pratyudAharaNe'dhikaraNe ityeva nityaM saptamI, pakSe, AdhAratvasyAvivakSAyAM vikalpe siddhe'nAsevAyAmAdhAratvAvivakSAnivRtyarthaM vacanam // svAmI ca IzvarazcAdhipatizca dAyAdazca sAkSI ca pratibhUzca prasUtazca taiH // pakSe zaiSikI SaSThI, adhikaM patiradhipatiH, adhikazcAsau patizceti vA / dadAtIti dAyaH, dAyamA datte iti dAyAdaH / svAmIzvarAdhipatIti paryAyopAdAnAt paryAyAntara
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 219 patirdAyAdaH sAkSI pratimaH prasUto vA / / vyApye ktenaH // 99 // tAdya in tadantasya vyApye saptamI nityaM syAt / adhItamanena, adhItI vyAkaraNe, iSTI yajJe / tena iti kim ? kRtapUrvI kaTam // tayukta hetau // 100 // tena vyApyena yukte hetau vartamAnAtsaptamI syAt / carmaNi dvIpinaM hanti dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarI hanti sIgni puSkalako hataH // 1 // tadyukta iti kim ? vetanena dhAnyaM lunAti // apratyAdAvasAdhunA // 101 / pratyAderayoge na bhavati, yathA grAmasya rAjA, grAmasya patirityAdi / vyApye, ktAd in kten tasya // naveti nivRttaM vyApyopAdAnAt , tena hi adhikArabhedaH, pRthagyogAditi vA / ktapratyayAntAdya in tadantasye. tyarthaH / iSTAderiti sUtreNeSTAdibhya kAntebhya iSTamanenetyAdyarthe vihito yastaddhita in tadantasya vyApye saptamI bhavati / adhItI vyAkaraNe, atra bhAve kapratyaye, tata iSTAderiti kartari inkRte, pazcAdgauNabhUtakriyayA sambadhyamAnaM vyAkaraNamanabhihitaM karmeti kRtapUrvI kaTamitivadvitIyAtra prAptA, tadapavAdo'yam / iSTo yajJo'neneti iSTI yajJe // tena vyApyena yuktastadyuktastasmin , hetau / hetuzabdo nimittaparyAyo'pi viziSTa nimittamatra bodhayati / nimittamAtrArthatve tu dAtreNa dhAnyaM lunAtItyAdau dAtrAdapi saptamI syAt / na copapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasIti nyAyena na dAtrAdeH saptamIti vAcyam , tadyukta hetAvityasyApi kArakazrutyA kArakavibhaktitvAt , yatra kArakagandho'pi nAsti, yathA zaktArthavaSaDAdibhiryoge caturthItyAdau saivopapadavibhaktiH, tasmAdyadarthaH kriyArambhastadevAtra viziSTaM nimittaM hetuzabdAbhidheyamabhipretaM phalamiti yAvat / hetau tRtIyAyAM prAptAyAM saptamI vidhiiyte| vetanena dhAnyaM lunAti, nAtra dhAnyavetanayosaMyogo'vayavAvayavibhAvo vA // pratirAdiryasya sa pratyAdiH, na
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahema laghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya " prayoge'sAdhuzabdena yuktAtsaptamI syAt / asAdhumaitro mAtari / apratyAdAviti kim ? asAdhumaitro mAtaraM prati pari anu abhi vA / / ' sAdhunA // 102 // apratyAdau sAdhuzabdena yuktAtsaptamI syAt / sAdhumaitro mAtari / apratyAdAvityeva ? sAdhurmAtaraM prati pari anubha vA // nipuNena cArcAyAm // 103 // nipuNasAdhuzabdAbhyAM yuktAdapratyAdau saptamI syAdarcAyAm / mAtari nipuNaH sAdhurvA / arcAyAmiti kim ? nipuNo maitro mAtuH mAtaivainaM nipuNaM manyata ityarthaH / apratyAdAvityeva ? nipuNo maitro mAtaraM prati pari anu abhi vA / sveze'dhinA // 104 // sve Izitavye Ize ca varttamAnAdadhinA yuktAtsaptamI syAt / adhi magadheSu zreNikaH, adhi zreNike magadhAH || pratyAdirapratyAdistasmin asAdhunA / prati pari anu abhi ityete eva pratyAdayaH / asAdhumaitro mAtarIti, nAtra mAtRviSayasya sAdhutvasya niSedhastathA ca sati prathamaM mAtrA sAdhoranvaye uttarasUtreNaiva saptamI siddhA bhavet, kintvantaraGgatvAtprathamaM sAdhuzabdena naJsamAse kRte tato mAtRsambandhaH, evottarasUtreNa saptamI na siddhyatIti vacanam / nanvabhiyoge lakSaNavIpasyetyanena pratyAdiyoge ca bhAginItyanena dvitIyAyA abhidhAnAtsaptamI na bhaviSyatIti, apratyAdAviti vyartha -- miti cenna, asAdhuzabdAbhAve'pi dvitIyAyAzcaritArthatvena pratyAdiyogesAdhupadasamabhivyAhAre saptamIprasaGgAdatastadvadyudAsAya tadgrahaNam // sAdhunA / apratyAdAvityanuvartate / uttarasUtre'rcAyAM saptamIvidhAnAtatvAkhyAne'yaM vidhiH || nipuNena, ca, arcAyAm / cazabdena sAdhunetyasya samuccayaH / apratyAdAvityabhisambadhyate / SaSThadyapavAdaH / mAtari nipuNa iti, mAtari suSThu vartate ityarthaH, mAtrAdeH prazaMsA gamyata iti tadyoge mAtRzabdAtsaptamI || svazca Izazca svezastasmin, adhinA / adhimagadheSu zreNika iti, atra Izitavye'dhiH / adhi 1 220 *
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 221 upenAdhikini // 105 // upena yuktAdadhikini vAcinaH saptamI syAt / upakhAryAM droNaH // yadbhAvo bhAvalakSaNam // 106 / / bhAvaH kriyA, yasya bhAvenAnyo bhAvo lakSyate tadvAcinaH saptamI syAt / goSu duhyamAnAsu gataH // gate gamye'dhvano'ntenaikArthya vA // 107 // kutazcidavadhervivakSitasyAdhvano'vasAnamantaH, yadbhAvo bhAvalakSaNaM tasyAdhvano'dhvana evAntenAntavAcinA sahaikArthyaM sAmAnAdhikaraNyaM vA syAt , tadvibhaktistasmAtsyAdityarthaH, gate gamye'prayujyamAne / gavIdhumataH sAMkAzyaM catvAri yojanAni caturpu vA yojaneSu / gata iti kim ? dagdheSu lupteSviti vA pratItau mA bhUt / gamya iti zreNike magadhA iti, Ize'trAdhiH / SaSThIbAdhanArtho yogaH // upena, adhikamasmAttasmin / upa khAryAM droNaH, khAryapekSayA droNo'dhika ityarthaH / atropetyanena droNakhAryoradhikAdhikIbhAvasambandho dyotyate / yasmAdadhikaM tataH saptamIti bhAvaH // yasya bhAvo yadbhAvaH, lakSyate'neneti lakSaNaM bhAvasya lakSaNaM mAvalakSaNam / goSu duhyamAnAsu gataH, gordohanakriyA gamanakriyAyA lakSaNaM bhavati, nitikAlA hi kriyA'nitikAlAyAH kriyAyAH kAlaparicchedakatvAllakSaNaM bhavati / vartamAnakAlAvacchinnavyApArajanyadohanAzrayagoniSThajJApakatAnirUpitajJApyatAviziSTo dohanAdhikaraNakAlasambandhaviziSTavyApArajanyagamanAzrayazcaitra iti bodhaH / saptamyartho jJApyajJApakabhAvo dohanAdikriyAdhikaraNakAlasambandhazca, itthambhUtalakSaNe'rthe tRtIyApavAdo'yam / / gate, gamye'dhvanaH SaSThI, antena, eko'rtho yasya sa ekArthastasya bhAva aikAryam , vA / pUrvasUtramanuvartate / gavIdhumata ityAdi, gavIdhumanniti nagaravizeSaH / kutazcidavaghergavIdhumata ityAdilakSaNAdvivakSitasya iyattAparicchedAyopAttasyAdhvano'vasAnamantaH / yasyAdhvanazcaturyojanarUpasya bhAvena gamanarUpeNAparo bhAvaH sAkAzya
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya kim ? gataprayoge mA bhUt / adhvana iti kim ? kArtikyA AgrahAyaNI mAse / anteneti kim ? adya nazcaturpu gavyUteSu bhojanam // SaSThI vAnAdare // 108 // yadbhAvo bhAvalakSaNaM tadvRttaranAdare SaSThI vA syAt / rudato lokasya, rudati loke vA prAvAjIt // saptamI cAvibhAge nirdhAraNe // 109 // jAtiguNakriyAdibhiH samudAyAdekadezasya buddhyA pRthakkaraNaM nirdhAraNam , tasmin gamye SaSThI saptamyau syAtAm , avibhAge nirdhAryamANaikadezasya samudAyena saha kathaJcidaikye zabdAdgamyamAne / kSatriyo nRNAM nRSu vA zUraH, kRSNA gavAM goSu vA bhavanarUpo lakSyate tasyAdhvano'ntavAcinA saha sAmAnAdhikaraNyaM samAnavibhaktikatvarUpaM vA bhavati / pakSe pUrveNa saptamI, gateSviti gamyam / adya na iti, bhojanaM hi bhokturdharmaH, nAvano'nta iti pUrvavatsaptamyeva // SaSThI, vA, nAdaro'nAdarastasmin / yadbhAvo bhAvalakSaNamityanuvartate / anAdare gamyamAne sati yasya kriyayA kriyAntaraM lakSyate tataH saptamI SaSThI ceti bhAvaH / rudato lokasya prAbrAjIdityatra jJApyajJApakabhAvaH SaSThIsaptamyorarthaH / dhAtozvAnAdaraviziSTaM pravrajanamarthaH / anAdarazca lokaviSayaka eva, viziSTatA ca sAmAnAdhikaraNyasvottarakAlikatvAbhyAm / evaJca rodanakartRkalokajJA. pyamanAdaraviziSTaM pravrajanamiti bodhaH / / saptamI, ca, na vibhAgo. 'vibhAgastasmin , nirdhAraNe / cakAraH SaSThIsamuccayArthaH / yataH sve. tarebhyaH svaghaTita samudAyaghaTa kebhyo vyAvRttena dharmeNa samudAyAdekadezasya jAtiguNakriyAdiviziSTasya pRthakkaraNarUpaM nirdhAraNaM tataH SaSThIsaptamyau sta iti bhAvaH / pRthakkaraNaJca vyAvRttadharmaprakArakajJAnaviSayIkaraNam / asti va kSatriyo nRNAM zUra ityAdau kSatriyatvAdiviziSTasya kSatriyaghaTitanarasamudAyaghaTakakSatriyetaravyAvRttazUratvAdivattayA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] bhavaripariSkArasahitAyAm / 223 bahukSIrA, dhAvanto yAtAM yAtsu vA zIghratamAH, yudhiSThiraH zreSThatamaH kurUNAM kuruSu vaa| avibhAga iti kim ? maitrazcaitrAtpaTuH // kriyAmadhye'dhvakAle paJcamI ca // 110 // kriyayormadhye yAvadhvakAlau tadvAcibhyAM paJcamIsaptamyau syAtAm / ihastho'yamiSvAsaH krozAkoze vA lakSyaM vidhyati, adya bhuktvA muniyahAt vyahe vA bhoktA // adhikena bhUyasaste // 111 // adhikenAlpIyovAcinA yoge bhUyovAcinaste saptamIpaJcamyau syAtAm / adhiko droNaH khAyoM khAryA pratItiH / brAdipadazca sAmAnyarUpeNa kSatriyataditaranarAdighaTitasamudAyopasthApakam / udAharaNacatuSTayaM krameNa jAtiguNakriyAsaMjJAbhiprAyeNa vijJeyam / nirdhAraNasya vibhAgarUpatvAdyasya hi yato vibhAga. stasya tadapekSayAvadhirUpatvenApAdAnatvAtpaJcamyAM prAptAyAM yatrAvibhAgo. 'pi tatra tadapavAdo yogaH // kriyayormadhyaM tasmin , adhvA ca kAlazca tasmin , paJcamI ca // cakArAtsaptamI grAhyA / ihastho'yamityAdi, iha dhAnuSkAvasthAnamiSumokSo vA ekA kriyA'parA ca lakSyavyadhastanmadhye krozo'dhvA, tasmAtsaptamI paJcamI ca / svAnantaradezavRttitvaM vibhaktyarthaH, etaddezAdhikaraNakasthityAzrayadhAnuSkakartRkametaddezAnantarakrozAnantarasthitalakSyakarmakanyadhanamiti bodhaH / evamadya bhuktvetyatra svAnantarakAlavRttitvaM vibhaktyarthaH, etadivasAdhikaraNakabhojanottarakAlika etadivasAnantaradvyahAnantarakAlavRttibhojanAzrayo munirityarthaH // adhikena, bhUyasaH paJcamI, te prathamAdvi. vacanam / adhirUDhe'rthe'dhikazabdasya nipAtaH / te iti saptamIpaJcamyau / adhirUDha iti karmaNi kartari vA kto bhavati, tatra yadA kartari tadAdhika ityanenAlpIyAnityucyate, yadA tu karmaNi tadA bhUyAn / tatra sAmarthyAdalpIyovAcinAdhikazabdena yuktAdbhUyaso bhUyovAcino gauNA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 . siddhahamalaghuztI [ dvitIyAdhyAyasya vA // tRtIyAlpIyasaH // 112 / / adhikena bhUyovAcinA yoge'lpIyovAcinastRtIyA syAt / adhikA khArI droNena // pRthagnAnA paJcamI ca / / 113 // AbhyAM yuktAtpaJcamI tRtIyA ca syAt / pRthagmaitrAt maitreNa vA / nAnA caitrAtcaitreNa vA // Rte dvitIyA ca // 114 // Rtezabdena yuktAdvitIyA paJcamI ca syAt / Rte dharma dharmAtkutaH sukham // vinA te tRtIyA ca // 115 / / vinAzabdena yuktAt te dvitIyApaJcamyau tRtIyA ca syAt / vinA vAtaM vAtAdvAtena vA // tulyArthastRtIyASaSTayau / / 116 / / tulyArthairyuktAttRtIyASaSThyau syAtAm / mAtrA mAturvA tulyassamo vA / / dvitIyASaSTyAvenenAnazcaH // 117 / / enapratyayAntena yuktAnAmnaH saptamIpaJcamyau syAtAm // tRtIyA, dvayormadhye prakRSTamalpamalpIyastasmAt / adhikeneti vrtte| adhikA khArI droNeneti, bhUyovAcyadhikazabdena yuktAdalpIyovAcakAdgauNAnAmno droNazabdAttRtIyA bodhyA / / pRthak ca nAnA ca pRthagnAnA tAbhyAM paJcamI, ca / cakArAtRtIyAyAH parAmarzaH / yadA pRthamAnAzabdAvanyArthau tadA prabhRtyAdisUtreNa paJcamI siddheva, kevalaM tRtIyaivAnena vidhIyate, yadA svasahA. yArthoM tadA paJcamI vidhAnArthamapIdam / anye Tu dvitIyAmapIcchanti / Rte, dvitIyA, ca / Rte ityetadavyayaM varjanArthe, cakAreNa paJcamItyasyApakarSaH, dvitIyAM necchantyeke / vinA, te prathamAdvivacanam , tRtIyA, ca / te ityanena dvitIyApaJcamyorgrahaNam / dvitIyAM necchantyanye // tulyo'rtho yeSAnte taiH, tRtIyA ca SaSThI ca tRtIyASaSThyau / arthagrahaNaM paryAyArtham / pUrvasUtrAttRtIyAmanuvAMtra tulyArthairvA ityeva sUtraNe kRte, pakSe zeSaSaSTyA iSTasiddhau tRtIyASaSThyorvidhAnaM saptamIbAdhanArtham / tena gavAM tulyo gobhirvA svAmI, iha svAmIzvaretyAdinA saptamI na bhavati // dvitIyA ca SaSThI ca dvitIyASaSThayau,
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 225 dvitIyASaSThyau syAtAm, na cetso'JceH paraH syAt / pUrveNa grAmaM grAmasya vA / anazceriti kim ? prAg prAmAt // hetvarthastRtIyAdyAH // 118 // heturnimittaM tadvAcibhiryuktAtRtIyAdyAH syuH / dhanena hetunA, dhanAya hetave, dhanAddhetoH, dhanasya hetoH, dhane hetau vA vasati / evaM nimittAdibhirapi // sarvAdeH sarvAH // 119 // hetvathairyuktA. tsarvAdeH sarvA vibhaktayaH syuH / ko hetuH, kaM hetum , kena hetunA, kasmai hetave, kasmAddhatoH, kasya hetoH, kasmin hetau vA yAti / / asattvArAdarthAt TAGasiGayam // 120 // asattvavAcino dUrArthAdantikArthAcca TAGasiGyamaH syuH / gauNAditi nivRttam / dUreNa dUrAdUre dUraM vA grAmasya grAmAdvA vasati / evaM viprakRSTenetyAdi / antienena tRtIyA, nAciranazcistasmAt / prAg prAmAditi, aJca gatau ca, prAzcatIti vip , 'aJco'narcAyAM' nalopaH, 'acaH' GIpratyayaH, 'aJc prAgdIrghazca,' prAcyAmadUravartinyAM dizi vasati, 'adUre enaH' lubaJcarityanenainalopaH, enasya uMyAdeauNasyAkipa iti GInivRttiH, 'avyayasya' // hetoroM yeSAnte taiH, tRtIyA AdyA yAsAM taastRtiiyaadyaaH| Adyazabdena caturthIpaJcamISaSThIsaptamInAM grahaNam / hetvarthazabdena gauNasya nAmnassAmAnAdhikaraNyamapekSitam , asAmAnAdhikaraNyena hetvarthazabdasambandhe tvannasya heturityAdau SaSThayeva / agrimasUtreNa hetvathairyuktAtsarvAdeH sarvavibhaktividhAnAdatrAsa destRtIyAdyA vibhaktayo bodhyAH / anye tu hetvarthazabdayoge necchanti, hetuzabdayoge tu SaSThImevecchanti // sarva AdiryasyAsau tasya, sarvAH prthmaa| hetvarityanuvartate / prathamAM necchantyeke, dvitIyAmapare // na satvamasattvam , ArAdoM yasya tadArAdartham , asattve ArAdartha tasmAt , TAzca Gasizca Dizca am ca TAGasiGayam // TAGasiGaya.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya ar antikAntike'ntikaM vA grAmasya grAmAdvA vasati, evamabhyAsenetyAdi / asattva iti kim ? dUro'ntiko vA panthAH // jAtyAkhyAyAM narvekossaGkhyo bahuvat // 121 // jAterAkhyA'bhidhA tasyAmeko'rtho'saGkhyaH saGkhyAvAcivizeSaNarahito bahuvadvA syAt / sampannA yavAH, sampanno yavaH / jAtIti kim ? caitraH / AkhyAyAmiti kim ? kAzyapapratikRtiH kAzyapaH / asaGkhya iti kim ? eko vrIhiH sampannaH mityuktvA vibhakternivRttistannivRttau gauNAditi nivRttaM tatsambaddhatvAtasya / dUreNeti idaM taditi sarvanAmapratyavamarSayogyArthAbhidhAyakatve'pyeteSAM dharmamAtreNa prayogAdasattvarUpArthAbhidhAyakatvaM na virudhyate tathAtra grAmazabdAdArAdarthairiti vA pacamyAM pakSe zaiSikI SaSThI // jAterAkhyA tasyAm, navA, ekaH, na vidyate saGkhyA yasya, bahuriva bahuvat || jAtireko'rthastadabhidhAne ekavacanameva prAptamata idamArabhyate / jAteH prAdhAnyenA''khyAyAmityarthaH / bhAvapratyayaM vinA prAdhAnyena jAtibodhe yavAdizabdAnAM sAdhutve idameva sUtraM pramANam / bahuvadityatidezena jAtirUpArthasyaikasyApi bahuvadbhAva uktaH, tathA ca nAmnaH prathamaikadvibahAviti bahuvacanaM bhavati, ekatvaJca bahuvacanArthaH / jAtyarthasya bahuvadbhAve sati sampannAdIni tadvizeSaNAnyapi sAmAnAdhikaraNyAdyavAdizabdopAtte jAtyarthe vartanta iti tebhyo'pi bahutvAzrayaM bahuvacanam / jAtizabdasya bahuvadbhAve tu yavazabdAdeva bahuvacanaM syAnna tu sampannazabdAt / caitra iti nAyaM zabdo jAtivacanaH, api tu saMjJAvacanaH / kazyaM madyaM pibatIti kazyapastasyApatyaM kAzyapaH, yadA kAzyapapratikRtiH kAzyapazabdenocyate, tadA kAzyapazabdasya jAtizabdatve'pi samprati pratikRtivAcakatvena jAtivAcakatvAbhAvAnna tadA bahuvadbhAvaH / eko trIhirityatra vrIherjAtivAcitve'pi saGkhyAvAci
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvittIyapAdaH avacUripariSkArasahitAyAm / subhikSaM karoti || avizeSaNe dvau cAsmadaH // 122 // asmado dvAvekabdhArtho bahuvadvA syAt, avizeSaNe na cettasya vizeSaNaM syAt / AvAM brUvaH, vayaM brUmaH / ahaM bravImi vayaM brUmaH / avizeSaNa iti kim ? AvAM gAgryau brUvaH / ahaM caitro bravImi // phalgunIproSTapadasya bhe || 123 || phalgunIproSThapadayorbhe nakSatre varttamAnayordvAcartho bahuvadvA syAtAm / kadA pUrve phalgunyau, kadA pUrvAH phalgunyaH / kadA pUrve proSThapade, kadA pUrvAH proSThapadAH / bha iti kim ? phalgunISu 227 1 vizeSaNasahitatvAnna bahuvadbhAvaH // viziSyate'neka prakArAntarebhyo'nenetyanadpratyaye vizeSaNam, na vizeSaNamavizeSaNaM tasmin, dvau, ca, asmadaH SaSThI / cakArAdeka ityasyAnukarSaH / nanvekasaGkhyAkapratyAtmavacanatvAdasmadaH kathaM dvAvarthau syAtAmiti cenna, AtmatvaM hi yadA paratropacaryate tadA parasyApyasmadarthopapatterasmadarthasya dvitvamupapannam, upacaryate hi 'ayaM me dvitIya AtmA'hamevAyamiti, tvaJcAhacAvAmityekazeSo vA / AvAM brUva iti, dvayormadhye ekasya vaktRtve'pi dvayorapyabhedopacArAdvaktRtvaM bhAvyam / nATye vayaM dakSA ityAdau tu dakSA iti padaM na vizeSaNavAcakaM yenaikArthasyAsmado bahuvadbhAvo na bhavetkintu vidheyaparam, uddezyatAvacchedakasyaiva vizeSaNatvAt / vastumAtrasyaikAnekasvabhAvatvAdAtmA ekatvena yathAnubhUyate tathA draSTA zrotA vaktetyevaM draSTRtvAdibhirdhamainAnAtvenAnubhUyate, tatra yathaikatvena dvitvena vA vivakSite ekavacanaM dvivacanaM vA bhavati tathA bahutvavivakSAyAM bahuvacanamapi bhavatIti bahuvacanaM siddhameva, tathApi savizeSaNe bahuvacananiSedhArtho vacanArambhaH // phalgunI ca proSThapadA ca tasya, bhe saptamI / dvau bahuvadvetyanuvartate / ekasyAM tArAyAM tu phalgunIproSThapadazabdayorna prayogaH, samudAye eva tayo rUDhatvAt / phalgunI pUrvA
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 siddhahemalaghuvRttI [ dvitIyAdhyAyasya jAte phAlgunyau kanye // gurAvekazca // 124 / / gurau gauravAheM vartamAnasya dvAvekazvArtho bahuvadvA syAt / yuvAM gurU, yUyaM guravaH / eSa me pitA, ete me pitaraH / / . ityAcAryazrIhemacandraviracitAgaM siddhahemacandrAbhidhAnasvo. pazazabdAnuzAsanalaghuvRttau dvitIyasyAdhyAyasya kAraka viSayo dvitIyapAdaH samAptaH // 2 / 2 // 124 // uttarA ca, proSThapadA pUrvabhAdrapadA, uttarabhAdrapadA ca / / gurau saptamI, ekaH, ca / pUrvavadabhisambandhaH, gauravAhe vacanam / / iti dvitIyAdhyAyasya dvitIyapAde kArakaprakaraNAtmakaH ___ avacUripariSkAraH samAptaH //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||ath dvitIyAdhyAye tRtIyaH paadH|| namaspuraso gateH kakhapaphi raH saH // 1 // gatisaMjJayornamaspurasoH kakhapaphi raH saH syAt / namaskRtya, puraskRtya / gateriti kim ? namaH kRtvA, tisraH puraH karoti // tiraso vA // 2 // gatestiraso rasya kakhapaphi s vA syAt / tiraskRtya, tiraHkRtya / gaterityeva : tiraH kRtvA kASThaM gataH // puMsaH // 3 // puMsaH namazca purazca tasya, gateH SaSThI, kazca khazva pazca phaca tasmin , raH SaSThI, saH prathamA // anamo namaH karaNaM pUrva prAkkAle ktvA, anavaH yapa, sAkSAdAdiriti gatisaMjJAyAM gatikanyeti samAsaH, so ruH, anena saH, raH kkhpphyoritysyaapvaadH| puraskRtya, 'puro'stamavyaya. miti gatisaMjJA / gatisaMjJAbhAve pratyudAharaNam namaH kRtvA, gati. saMjJAyA vaikalpikatvAt / tisraH puraH karoti, atra pura iti nAvya. yasya puraso rUpaM kintu nagarIvAcinaH purazabdasya / namaspurasaH kakhapaphIti samAnavacananirdeze'pi yathAsaGkhyamanudezaH samAnAmiti na pravartate / saGkhyayA vacanena ca samAnatAyAstatra vivakSitatvAt / / tirasaH SaSThI, vA / gateH kakhapaphi raH sa iti padAni sambadhyante / tiraskaraNaM pUrva tiraskRtya, kRgo naveti gatisaMjJA, anena rasya satvaM vA, gatisaMjJArahitasyApi tiraso vA satvam / parAbhave'rthe tiraskAra ityAdAvapi satvadarzanAditi pANinIyAH // puMsaH SaSThI / kakhapaphi raH sa ityanuvartate / pumAMzcAsau kokilazcAtra pums s , kokila sa iti vAkye vibhaktilope padasyeti pumsaH sakAralope pum kokila iti jAte, pumo'ziTyaghoSa iti sUtreNa masya rephe pUrvasyAnusvArAnunA
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 sirahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasya sambandhino rasya kakhapaphi s syAt / puMskokilaH, puMskhAtaH, puMspAkaH, puMsphalam || ziro'dhasaH pade samAsaikye // 4 // anayo rephasya padazabde pare sU syAt , samAsaikye / ziraspadamadhaspadam / samAseti kim ? ziraH padam / aikya iti kim ? paramaziraH padam // ataH kRmikasakumbhakuzAkarNIpAtre'navyayasya // 5 // AtparasyA'navyayasya rasya kAdisthe kakhapaphi s syAt , samAsaikye / ayaskRt, yazaskAmaH, payaskaMsaH, ayaskusikayozca kRtayoyutpattipakSe kA payoH prAptau, avyutpattipakSe ca samAse'samastasyeti SatvaprAptAvanena kakhapaphi rasya saH puMskokilaH puMskokilaH, evamagre'pi / na ca puMso'ziTyaghoSa ityatraiva ratvamapahAya satvaM vidhIyatAM kimanena sUtreNeti vAcyam , etatsUtrAbhAve puMzvara ityAdirUpAsiddhiprasaGgAt , satva vidhAnasAmarthyAt so rurityAderapravRtteH / zirazvAdhazca ziro'dhastasya, pade, ekasya bhAva aikyaM samAsasyaikyaM samAsaikya tasmin / raH sa iti vartete / zirasi padaM ziraspadaM saptamI zauNDAyairiti samAsaH / adhaH padamadhaspadam , avyayaM pravRddhA. dibhiriti samAsaH, so ruranena saH / paramaJca tacchirazca paramaziraH paramazirasaH padaM paramaziraHpadaM anAnena na laH, samAse satyapyekasamAsAbhAvAt ziro'dhaHpade uttarapade na syAtAm , atra tu ziraH padasyottarapadatvAnna satvamiti tAtparya, atra kRtrimAkRtrimayoH kRtrime kAryasampratyaya iti nyAyo na pravartate kAdAcitkatvAt , ata eva prakRtasUtre kRtrimaM vibhaktyantaM padaM vyudasyAkRtrimaM padaM padazabdasvarUpameva gRhItam , evaM samAse ityuktyaivaikavacanasya vivakSayA samAsaikye labdhe aikyagrahaNaM uktArthAnAmaprayoga iti nyAyasyAnityatAM sUcayati // ataH paJcamI, kA ca kamizca kaMsazca kumbhazca kuzA ca kI ca pAtraJca tattasmin , nAvyayamanavyayaM tasya / kakhapaphi raH saH samAsaikye
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRbIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 231 mbhaH, ayaskuzA, ayaskarNI, ayaspAtram / ata iti kim ? vAHpAtram / ananyayasyeti kim ? svHkaarH| samAsaikya ityeva? uppyHkaarH|| pratyaye // 6 // anavyayasya rasya pratyayaviSaye kakhapaphi s syAt / payaspAzaM payaskalpaM payaskam / anavyayasyetyeva ? ityanuvartante / ayaH karotItyayaskRta vip, syuktaM kRteti samAsaH, anena rasya saH, yazaH kAmayate yazaskAmaH, 'zIlikAmibhikSe 'ti NaH pratyayaH / payasaH kaMsaH payaskaMsaH, evamagre'pi / atra sUtre kRkamyoH pratyayAntayorgrahaNAtkamidhAtoH sapratyayAntena niSpannasya kaMsazabdasyApi kamigraNenaiva prApteH kaMsagrahaNaM vyarthaM sajjJApayati uNAdayo'vyutpannAni nAmAnIti, tathA cAvyutpanna evAyaM kaMsazabdo na tu kaminA vyutpannaH / vAH pAtraM jalapAtramityarthaH / svaH karotIti svakAraH, karmaNoDeN / payasaH samIpamupapayaH karotItyupapayaHkAraH, atrAkArAtparo'navyayasambandhirakAro nAsti upapaya ityavyayIbhAva. samAsatvenAvyayatvAt , ataH paramayazaHkAma iti pratyudAharaNaM bodhyam , ata eva bRhadvRttAvupapayaHkAraH paramayazaHkAma iti pratyudAharaNadvayaM pradarzitam / nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti nyAyenAya. skumbhI ayaspAtrItyapi rUpe stH| ayaH kuza iti rasya so na bhavati, kuzeti liGgaviziSTasyaiva sUtre upAdAnAt / asyAH paribhASAyA arthastu svAntatvaM svaviziSTAditvamubhayasambandhena strIpratyayaviziSTe svaviziSTavartino nAmamAtravRttiviSayatAprayojakapadapratipAdyatAvacchedakadharmasyAnayA'tidezaH, ubhayatra vaiziSTyaM svAvyavahitapUrvatvasvaniSThavidheyatAnirUpitoddezyatAzrayaghaTakatvobhayasambandhena // pratyaye / anavyayasya kakhapaphi raH sa ityanuvartate / nindhaM payaH payaspAzam , nindye pAzap , so ruranena rasya saH / ISadaparisamAptaM payaH payaskalpaM atamavAderISadasamApteriti kalpapU prtyyH|kutsitmlpmjnyaatN vA payaH payaskam ,
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya svaH pAzam || roH kAmye // 7 // anavyayasya rasya roreva kAmye pratyaye s syAt / payaskAmyati / roriti kim ? ahaH kAmyati // nAminastayoH SaH // 8 // tayoH pratyayasthe kakhapaphi, roreva kAmye nAminaH parasya rasya S syAt / sarpiSpAzam, dhanuSkalpam, ghAnuSkaH, sarpiSkAmyati / nAmina iti kim ? ayaskalpam / roH kAmya ityeva ? gIkAmyati // nirdurbahirAviSprAduzcaturAm // 9 // nirAdInAM rasya kakhapapha gh syAt / niSkRtaM duSkRtaM bahiSpItamAviSkRtaM prAduSkRtaM catuSpAtram // suco vA // 10 // nindyaM svaH svaHpAzam, atrAvyayIbhAvAtiriktAvyayasyaiva varjanaM tenopapayaskAmyatItyAdau satvasiddhiH / atra pratyayapadena pAzakalpakakAmyAH grAhyAH, anyasya ca pratyayasyAbhAvAt / roH SaSThI, kAmye / anavyayasya raH saH pratyaye ityanuvartante / pUrvasUtreNaiva siddhe uktaniyamArthamidaM sUtram / yadi rephasya roH satvaM syAttarhi kAmyapratyaye pare eveti, viparIta niyamastu na bhavati varcasketi nirdezAt, tatra hi kapratyaye pare 'pi roH satvaM kRtam, pratyaye roH kAmye cetyeka yogAkaraNAdvA / paya icchati, aharicchati // nAminaH paJcamI, tayoH saptamI, SaH prathamA / pUrvasUtradvaya nirdiSTapratyayAstatpadena parAmRzyante / anavyayasyeti vartate / nindyaM sarpiH sarpiSpAzam, ISadaparisamAptaM dhanudhanuSkalpam, dhanuH praharaNamasya dhAnuSkaH, praharaNamitIkaN, RvarNovarNaitIkAralopaH / pratyaye iti sUtre pAzakalpakA ityupalakSaNaM tena ikaNo'pi grahaNam / ikAre lupte vA'yamapi ka evetiM pUrvasUtraviSayatvAtpatvam | kAmye roreveti niyamAdgI kAmyatItyatra na rephasya SaH // nizva duzva bahizcAvizva prAduzca caturca teSAm / kakhapaphi raH sa ityanusambadhyate / bahuvacananirdezo nisdusornirdurozca parigrahArtham / niSkriyate sma niSkRtamevamagre / catuNAM pAtrANAM samAhArazcatuSpAtram // suca: SaSThI, vA // pUrvavadanuvRttiH / nAmno vizeSaNaM suc iti, tadantavidhizca / 1 1
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / sujantasthasya rasya kakhapaphi gh vA syAt / dviSkaroti dviprakaroti, dviH karoti / catuSphalati, catu, phalati, catuH phalati / kakhapaphIti kim ? dvizcarati // vesuso'pekSAyAm // 11 // isuspratya 233 | na tu rephasya vizeSaNam, tena catuSpacatItyatrA'pyanena vikalpaH, na hyatra suca: sthAne rephaH ' rAtsa' iti suco lopAt / tallope'pi sthAnivadbhAvena sujanta evA'yaM catuH zabdaH / dvau vArau karoti dviSkaroti, 'dvitricaturaH suc' / catvAro vArAH phalati catuSphalati, pakSe jihvAmUlIyopadhmAnIyavisargAH bhavanti / vA, izva uva tasya, apekSAyAm // raH kakhapaphi Sa ityanuvartate / is pratyayaH uNAdikastatsAhacaryAt uso'pyauNAdikasya grahaNam, na tu tyAderusaH / isusau ' pratyayA'pratyayora 'ti, 'lakSaNapratipadoktayoriti ' arthavadgrahaNe nA'narthakasyeti vA nyAyena, pratyayau grAhyau / tena muniH karotItyAdau na tvam | isusau prakRtervizeSaNaM tena tadantavidhiH, isuspratyayAntaprakRtyatrayavarephasyetyarthaH / parama sarpi kuNDam, atra nA'pekSA, samAse samarthapadAnAmekaprayatnoccAryatvenA'pekSAnivRtteH, bhinnayoreva hi apekSA, karotItyukte kiM karoti ? sarpiH karotItyAdi, parama sarpi kuNDamityatra tvekArthIbhAvaH, ato nA'pekSA / sAmarthyaM hi dvividhaM, ekArthIbhAvaH vyapekSA ca / tatra vyapekSA pRthakpadAnAmAkAGkSAdisahakAreNa viziSTArthapratipattiH, evaJca yatkiJcitpadaviziSTatvaM vyapekSAtvaM, vaiziSTayazca svaghaTitatvam, svaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakapadaghaTitatvam, svaprayojyaviSayatAnirUpitatvAbhAvavadviSayatAprayojakapadAghaTitvam, svaniSThazaktigrahaprayojyazaktimaviSayIbhUtazaktiparyAtyanadhikaraNatvam, etacatuSTayasambandhena / yathA rAjJaH puruSa iti vAkyaM rAjapadghaTitamasti, tathA rAjapadaprayojyaviSayatA rAjani, 30 *
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 siddhahemalaghuvRttI dvitIyAdhyAyasya yAntasya rasya kakhapaphi vA syAt , sthAninimittayorapekSA cet / sarpiSkaroti, sarpi: karoti / dhanuSkhAdati, dhanu khAdati / apekSAyAmiti kim ? paramasarpira kuNDam // naikArthe'kriye // 12 // na vidyate kriyApravRttinimittaM yasya tasminnekArthe tulyAdhikaraNe pade tannirUpitaviSayatA puruSa, tatprayojakapadaM puruSapadaM taddhaTitamasti, tathA rAjapadaprayojyaviSayatA rAjani, tannirUpitatvAbhAvavadviSayatA udAsInaghaTAdau, tatprayojakaM padaM ghaTAdi tadaghaTitamapyasti, tathA rAjapadaniSThazaktoM grahastatprayojyazako rAjapuruSa iti samastapadasambandhinI sadgRhaviSayazaktiH saiva tatparyAptyadhikaraNaM rAjapuruSa iti samastapadaM tatparyAptyanadhikaraNaJca rAjapuruSa iti vAkyamiti lakSaNasamanvayaH / tiSThatu sarpiH, piSa tvamudakamiti vyapekSAvirahivAkye sarpipadaprayojyaviSayatAnirUpitatvAbhAvavadviSayatAprayojakapadaM pibAdikam , tadghaTitatvamevAstIti na tatra vyapekSA / paramasarpiHkuNDamiti samAse tu sarpiHpadaniSThazaktigrahaprayojyasamAsazaktigrahaviSayIbhUtazaktiparyAptyadhikaraNatvamevAstIti na tatra vyapekSA / iyaJca vAkya eva sambhavati saiva cAtra sUtre'pekSApadena vivakSitA / ekArthIbhAvazca samudAyazaktyA parasparaM nirUpyanirUpakabhAvA''pannaviSayatAprayojakatve satyekArthopasthitijanakatvam / IdRzamekArthIbhAvamAzritya pratyudAharaNam / / na, eko'rtho yasya sa ekArthastasmin , na vidyate kriyA yasya tasmin // kakhapaphi isuso ra Sa iti vartante / vesuso'pekSAyAmityasyA'yaM pratiSedho nA'nyasya / sarpis kAlameva kAla. kam, 'kAlAt' kaH pratyayaH, yajus pItena raktam, pItakam , 'nIlapItAdakamiti kaH pratyayaH / kAlakaM pItakamiti guNavacanam , akriyAvAci / sarpiH kAlakapadavobhinnArthatve sati samAnavibhaktitvAt tulyAdhikaraNamekArtham , ataH SatvapratiSedhaH / pANinIye tu
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH] avaripariSkArasahitAyAm / yatkakhaparpha tasminpare isuspratyayAntasya rasya S na syAt / sarpikAlakam , yaju pItakam / ekArtha iti kim ? sarpiSkumbhe, sarpi kumbhe / akriya iti kim ? sappiSkriyate, sarpiH kriyate // samAse'samastasya // 13 // pUrveNA'samastasyesuspratyayAntasya rasya kakhapaphi S syAt , nimittanimittinau cedekatra samAse staH / sarpiSkumbhaH, dhanuSphalam / samAsa iti kim ? tiSThatu sarpiH piba tvamudakam / asamastasyeti kim ? paramasarpiHkuNDam // bhrAtuSputrakaskAdayaH // 14 // bhrAtuSputrAdayaH kaskAdayazca kakhapaphi rasya yathAsaGkhyaM kRtaSatvasatvAH sAdhavaH syuH / bhrAtuSputraH, paramayajuSpAtram , kaskaH, kautasarpiH kAlakamityAdau na Satvam , 'adhAtvabhihitaM samAnAdhikaraNamasamarthavat' dhAtuprakRtikapratyayaprayojyatvAbhAvavati yA vizeSyatA tannirUpitA yA sambandhAnavacchinnA prakAratA, tatprayojakaM tannirUpitavizepyatAprayoakaM vA vyapekSArUpasAmarthyAbhAvavadityukteH / dhAtuprakRtikapratyayaprayojyatvAbhAvattvasya vizeSyatAyAM vizeSaNAt sarpiSpIyata ityAdau nAsAmarthyam , tepadaprayojyavizeSyatAnirUpitAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvasya sarpiH pade sattve'pi tepadArthakarmaniSThavizeSyatAyAM dhAtuprakRtikatipratyayaprayojyatvAbhAvasyAbhAvAditi vdnti|| samAse, samasyate smeti samastaM, na samastamasamastaM tasya / / anuvRttiH pUrvavat / sarpiSaH kumbhaH, dhanuSaH phalam / paramasarpiH kuNDa. mityatra isantasya zabdasya paramazabdena samastatvAnnAnena SaH, navA pUrveNa, samAse sati apekSAyA asattvAt // bhrAtuSputrazca kaskazca, tau AdiryeSAnte // bhrAtuSputra iti SaSThIsamAse 'RtAM vidyAyo. nisambandhe' iti SaSThayA alup / paramaM ca tad yajuzva, paramayajuSaH pAtram / kasmAditi kutaH, vIpsAyAM kutas dvivacanaM, kutaH kuta Agata iti kautaskutaH / 'tata Agate' ityaN , vRddhizca //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 sivahamelaghuvRttI [ dvitIyANyAyasya skutaH // nAmyantasthAkavargAtpadAntaH kRtasya saH zir3A ntare'pi // 15 // ebhyaH parasya padasyAntamadhye kRtasya kRtasthasya vA sasya syAt, ziTA nakAreNa cAntare'pi / AziSA, nadISu, vAyuSu, vadhUSu, pitRSu, eSA, goSu, nauSu, siSeca, gIrSu, halSu / zakSyati, kruSu / ziDnAntare'pi, sapiHSu, yajUMSi / padAnta iti kim ? dadhisek / kRtasyeti kim ? visam / / samAsegneH stutaH nAmI ca antasthA ca kavargazca tasmAt , padAntaH, kRtasya, saH SaSThI, ziT ca nazca ziDnau, tAbhyAmantaraM tasmin , api // Sa iti vartate / kRtasya kRtasthasya veti sUtrasthakRtazabdasyaivA'rthaH, kenacitsUtreNa kRtasya, kRtasambandhino veti tadarthaH / AG upasargAt zAsdhAtoH kipi, 'isAsaH zAso'vyaJjane 'ti zasa, TAyAm anena SaH, kRtasambandhina udAharaNamidam / siSecaparyantaM nAminaH parasyodAharaNam / nadISu ityAdikaM kRtasambandhina eSeti kRtasya / gIrSu halSu ityantasthAyAH parasya / zakSyati, kruSu, iti kavargAt parasya / sarpiHSu, atra sasya ratve visarge ca tasya ziTtvAt tadvyavadhAne'pi Satvam / yajUMSItyatra ca 'ziDhe'nusvAra' iti nityatvAdantaraGgatvAcca kRte patvam / yadyapi nakArasyA'vazyamanusvArasya bhAvAt anusvArasya ca zivena ziDmahaNenaiva siddhe masthAnikA'nusvAra. vyAvarttanAya nakAropAdAnam , tena puMsItyAdau na patvam / dadhi. sek, atra vRtterante vartamAnasya SabhinnakAryavidhAna eva 'vRttyanto. 'saSe' iti padatvaniSedhAt sek , ityasya padatvena sakAro na padama. dhyagataH, kintu padAdistha eva / bisamiti 'uNAdayo'vyutpannAni nAmAnI'ti vacanAdavyutpanno grAhyastena sakAro na kenacitkRtaH / adhikArazcAyamA''SatvavidheH // samAse, agneH paJcamI, stutaH SaSThI / / saH Sa ityanuvartate, evamagrimasUtreSvapi / agniM stautIti,
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 tRtIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / // 16 // agneH parasya stutaH sasya samAse S syAt / amiSTut / / jyotirAyuyA'zca stomasya // 17 // AbhyAmagnezca parasya stomasya sasya samAse S syAt / jyotiSTomaH, AyuSTomaH, agniSTomaH / samAsa ityeva ? jyotiH stomaM yAti // mAtRpituH svasuH / / 18 / / AbhyAM parasya svasuH sasya samAse S syAt / mAtRpghasA, pitRSvasA // alupi vA // 19 // mAtRpituH parasya svasuH sasyAlupi samAse vA S syAt / mAtuHpvasA, mAtu:svasA / pituHSvasA, pituHsvasA // ninadyAH snAteH kauzale // 20 // AbhyAM parasya snAteH sasya samAse kU syAt , kauzale gamyamAne / nipyo niSNAto vA pAke. nadIpNo nadIpNAto vA prataraNe / kauzala iti kim ? nisnAtaH, nadIsnaH / yaH zrotasA hiyate // prateH snAtasya sUtre // 21 // prateH parasya snAtasya saH samAse agniSTut , atra 'paH soSTayai 0' iti sUtreNa sakAraH kRtaH / Satve kartavye uttarasya padatvAt pUrvasUtreNA'prAptau satyAM vacanam // jyo. nizca Ayuzca tAbhyAm , ca, stomasya // samAse iti ca vartate / evamagre'pi / cazabdenAgnizabdasya samuccayaH / jyotiSAM stomaH jyotiTomaH, evamagre // jyotiH stomaM yAti, pradIpaH samUhaM prApayatItyarthaH / akRtatvAt padAditvAccAprApte vidhIyate / / mAtA ca pitA ca tasmAt , svasuH SaSThI / / mAtuH svasA mAtRSvasA / 'svasRpatyorve 'tyanena SaSThayA vA lup // na vidyate lup yatra tasmin alupi, vA // pUrvasUtraM vartate / pUrveNa nitye prApte vikalpaH // nizca nadI ca ninadI tasyAH, snAteH SaSThI, kuzale bhavaM kauzalam bhave'N , yadvA kuzalasya bhAvaH karma vA yuvAderaNa , kauzale / niSNAtIti niSNaH, niSNAti smeti niSNAtaH, evaM nadyAM snAti sma nadISNAtaH // prateH paJcamI, snAta. sya, sUtre // pratiSNAtaM sUtram , vizeSAnupAdAnAt sUtrapadena UrNA deH
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 siddhahemalaghuvRttau [dvitIyAdhyAyasya e syAt , sUtre vAcye / pratiSNAtaM sUtram / pratyayAntopAdAnaM kim ? pratisnAtR sUtram // snAnasya nAmni // 22 // prateH parasya snAnasya saH samAse S syAt , sUtraviSaye nAmni / pratiSNAnaM sUtra. mityarthaH / veH straH // 23 // veH parasya stRsasya samAse S syAt , nAmni / viSTaro vRkSaH, viSTaraM pITham // abhiniHSTAnaH // 24 / / abhinirdhyA stAnaH samAse kRtaSatvo nipAtyate, nAmni / abhiniHSTAno varNaH // gaviyudheH sthirasya / / 25 // AbhyAM parasya sthirasNa saH samAse S syAt, nAmni / gaviSThiraH, yudhiSThiraH // etyakaH // 26 // kavarjAnnAmyAdeH parasya sa eti pare samAse S syAt , nAmni / hariSeNaH, zrISeNaH / aka iti kim ? vipvaksenaH / / bhAdito vA // 27 // nakSatravAcina idantAtparasya sa eti pare vyAkaraNAdezca sUtraM gRhyate, UrNAdisUtraM jhAlanena zuddham , vyAkaraNAdisUtrantu ativyAptyAdidoSAbhAvena zuddhamityarthaH / anyapratyaya. nivRttyarthaM pratyayAntopAdAnam , tena pratisnAtR sUtramityAdau na SaH / / snAnasya, nAmni // prateH sUtre ityapi vartete / pratisnAtIti pratiSNAnaM 'nadyAdibhyo'na:' // veH paJcamI, straH SaSThI / / nAmnIti vartate / vistIryate iti viSTaraH / 'yuvarNavRvazaraNe'ti alpratyayaH / vistRNAti upaviSTuH sukhamiti viSTaram // abhiniHSTAnaH // nAmnIti vartate / abhiniSTAno varNaH, eSA visargasya saMjJA, varNamAtrasyetyanye / / gavizca yudhizca tasmAt , sthirasya // nAmnIti vartate / gaviSThiraH, sUtranirdezAdalup samAsaH / 'adyaJjanA 'dityalup samAsaH / / eti saptamI, na k ak tasmAt / / nAmnIti vartate / hariH harayo vA senAyAM yasya sa hariSeNaH, viSvagvyApinI senA yasya sa viSvaksenaH // bhAt paJcamI, itaH paJcamI, vA / nAmnIti vartate / rohiNI senAyAM yasya sa rohiNiSeNaH 'DyApo bahulaM
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 239 samAse S vA syAt , nAmni / rohiNiSeNaH, rohiNisenaH / ita iti kim ? punarvasuSeNaH // vikuzamipareH sthalasya // 28 // ebhyaH parasya sthalasya saH samAse S syAt / viSThalaM kuSThalaM zamiSThalaM pariSThalam // kapergotre // 29 // kapeH parasya sthalasya saH samAse S syAt, gotre vAcye / kapiSThala RSiH // go'mbA''mbasavyApadvitribhUmyagnizekuzaGkakamaJjipuJjirhiHparamedivaH sthasya // 30 // ebhyaH parasya sthasya saH samAse syAt / goSTham , ambaSThaH, AmbaSThaH, savyaSThaH, apaSThaH, dviSThaH, triSThaH, bhUbhiSThaH, agniSThaH, zekuSThaH, zaGkuSThaH, kuSThaH, aGguSThaH, maJjiSThaH, puJjiSThaH, barhiSThaH, parameSThaH, nAmnI'ti hrasvaH / punarvasuSeNeti pUrvasUtreNa Satvam // vizva kuzca zamizca parizca tasmAt , sthalasya // nAmnIti nivRttaM viSThalAdizabdAt saMjJA yA apratIteH, uttaratra gotragrahaNAdvA / vInAM pakSiNAM sthalamiti viSThalam / kau pRthivyAM sthalam , kutsitaM vA sthalaM kuSThalam / zamInAM sthalam 'DyApo bahulamiti hUsvaH / . sUtre hUsvasya zamizabdamyoccAraNAt dIrghAnna bhavati zamIsthalam , bAhulakatvAnna hasvaH // kapaH paJcamI, gotre // kapibhirA''vRtaM sthalamasyeti saH kapiSThalaH / tannAmnA gotrapravarttayitA kazcit , gotramiha laukika gRhyate, na tu svApatyasantAnasyetyA dilakSaNaM zAstrIyam / loke cA''dyapuruSA ye'patya santateH pravarttayitAro yannAmno'patyasantatiLapadizyate, te'bhidhIyante // gozva ambazva Ambazva savyazca apazca dvizca trizca bhUmizca agnizca zekuzvaM zaGkuzva kuzca aGguzca maJjizva puJjizva barhizca parame ca divizva tasmAt , sthasya // stha iti kapratyayAntasyAnukaraNaM tena bhUmisthitaM gosthAnamityAdau na patvam / gAvasti. SThantyasminniti goSTham , 'sthAdibhyaH kaH' iti kapratyayaH / ambAyAM tiSThati ambaSThaH / ambAyAM bhavaH AmbaH, Ambe tiSThatIti
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAyasya 240 siddhhemlghuvRttau| [dvitIyAdhyAyasya diviSThaH // nirdussoH sedhasandhisAmnAm // 31 // ebhyaH pareSAM sedhAdInAM saH samAse ' syAt / niHSedhaH, duHSedhaH, suSedhaH / niHSandhiH, duHSandhiH, suSandhiH / niHSAma, duHSAma, suSAma / / praSTho. 'grage // 32 // prAtsthasya saH S syAt , agragAminyatheM / praSTho'gragaH / / bhIruSThAnAdayaH // 33 // ete samAse kRtaSatvAH sAdhavaH syuH / bhIruSThAnam , aGguliSaGgaH // hasvAnnAmnasti / / 34 // nAno vihite tAdau pratyaye hrasvAnnAminaH parasya saH S syAt / sarpiSTA, vapuSTamam / nAmina ityeva ! tejastA / / nisastape'nAsevAyAm // 35 // nisaH sastAdau tapatau pare S syAt, punaH punaH karaNAbhAve / niSTapati svarNaM sakRdagni sparzayatItyarthaH / tItyeva ? nirata. AmbaSThaH / liSTanirdezAdubhAmyAmapi bhavati / savye tiSThati, apati. SThati, dvayostiSThati, triSu tiSThati, evamare, sarvatra sthApAsnAtraH ka' iti kapratyayaH // nizca duzca suzca tasmAt , sevazca sandhizca sAma ca teSAm / / vacanabhedAd ythaasngkhyaabhaavH| nizcitaH sedhaH niSedhaH, duSTaH sedhaH, zobhana: sedhaH / sandhAnaM sandhiH, nizcitA sandhiH niHSandhiH, duSTA sandhiH, zobhanA sandhiH / evaM nizcitaM sAma ityAdi / praSThaH prathamA, agre gacchatIti agastasmin / pratiSThati iti praSThaH, ' upasargAdAto Ga' / bhIruSThAnaM AdiryeSAnte bhIruSThA. nAdayaH // bhIrUNAM sthAnaM bhIruSThAnaM, aGgulInAM saGgo'GguliSaGgaH / / istrAt, nAmnaH paJcamI, ti saptamI // tipadena tattvatastyatayataraptamapAM grahaNam / sarpiSo bhAvaH sarpiSTA, bahUnAM madhye prakRSTaM vapuH vapuSTamam / tejaso bhAvaH tejastA // nisaH SaSThI, tape saptamI, na AsevA anAsevA, tasyAm / / tIti vartate / punaH punaH karaNamAsevA // tapa iti zavA nirdezastena yaGlubi SatvaM na bhavati, zavA nirdiSTatvAt niratapat, atra takArAditapatiparatvaM nAsti, aTA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avaripariSkArasaMhitAyAm / 241 pat // ghasvasaH // 36 // nAmyAdeH parasya ghasvasoH saH pU syAt / jakSuH, uSitaH / NistorevA'svadasvidasahaH SaNi // 37 // svadAdivarjAnAM NyantAnAM storeva ca so nAmyAdeH parasya SatvabhUte sani S syAt / siSevayiSati, tuSTUpati / svadAdivarjanaM kim ? sisvAdayipati, sisvedayiSati, sisAhayiSati / eveti kim ? susUpati / SaNIti vyavahitatvAt , pUrva kRtamapi SatvaM parasminnaDAgame kartavye NaSamasadityanenAsiddhaM bhavati / / ghas ca vazca tasya // nimittavizeSasyAnuktatvAt Satvasya sAmAnyaM nimittamanuvRttilabdhaM nAmyAdi vivakSitam / gharalaM adane, vasik AcchAdane, adAdiH, atra 'adAyanadAdyoH. anadAdereva grahaNamiti nyAyena bhvAdereva vasorgrahaNam / ghasa 'parokSA' us , 'dvirdhAturiti dvitvam , 'vyaJjanasyA' gahorjaH' gasya jaH, 'gamahane' tyalopaH, 'aghoSe' ghasya kaH, anena SaH, jkssuH| pANinIye ghasdhAtoH bhvAdeH parokSAyAM rUpaM na bhavati / atra tu ghasiH bhvAdeAhyo na tvadAdeH, tasyA''dezarUpatvena 'nAmyantasthe'tyanenaiva Satva siddheH // Nizca stuzca tasya, eva, svadazca svidazca sah ca, na svadasvidasaha tasya, SaNi saptamI / sIvyantaM prayuGkte sevayati, sevayitumicchati siSevayiSati, sani iTi dvitve pUrvasya hUsve sanaH 'nAmyantastheti Satve, sisevayiSati, anena dhAtoH sasya SaH / stotumicchati tuSTaSati, studhAtoH pani dvitve 'aghoSe ziTaH' Adyasalope, 'svarahaneti dIrgha sanaH 'nAmyantastheti Satve, anenAdyasakArasya ca SaH, ssttutvm| atra stautisAhacaryAt svadAdiparyudAsena sadRzagrahaNAcca NyantAnAmapi dhAtupATheSakArAdInAM dhAtUnAM grahaNam / tathA ca 'nAmyantasthe'ti kRtasakArasya Satve prApe niyamArthamidaM sUtram / niyamazca nistoreva SaNi SatvaM nAnya syeti vivakSito yadyapyevakArAbhAve'pi labhyate, tathApi NistoH SaNyeva
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 feat laghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya 1 kim ? siSeva / SatvaM kim ? suSupsati // saJjervA // 38 // Nyantasya sornAmyAdeH parasya saH SaNi gh vA syAt / siSaJjayiSati, sisaJjayiSati // upasargAtsurasucaso stustu bho'yyapyadvitve // 39 // dvayuktAbhAve sunotyAdeH sa upasargasthAnnAmyAdeH parasya p syAt, aGgvyavadhAne'pi / sug, abhiSuNoti, niHSuNoti, paryaSuNot / suva, abhiSuvati, paryaSuvat / so, abhiSyati, paryaSyat / stu, abhiSatvamitya niSTaniyama nivAraNAya tadgrahaNam / susUSatIti, puMgT abhive sotumicchati, susUSati 'svarahane 'ti dIrghaH, SaNi yadi SatvaM tarhi Nistoreveti niyamAdatra 'nAmyantasthe ' tyanenApi na Satvam / evakArAbhAve evaMvidhaniyamAbhAvA'nnAmyantasthe'ti SatvaM prasajyeta // sakheH SaSThI, vA / NeranuvRttiH / saJjaritIkArAnta nirdezAt Nyantasya paJjarmahaNam / Sa saGge, paJjantaM prayuGkte, saJjayitumicchati, 'tuma' san, dvitvam, iT, 'nAmyantasthe 'ti sanaH Satvam, anena ca dhAtoH sasya vA SaH upasargAt, suk ca suvazca sozca stuzca, stubhU ca tasya, aTi saptamI, adhyavyayam, na dvitvamadvitvaM tasmin / / 'zinAntare'pI' tyadhikArAt niHSuNotItyatra visargavyavadhAne'pi SaH / abhiSuvati pUt preraNe, 'tudAdeH za:' / abhiSyati, poMcU antakarmaNi / STuMgu stutau, abhiSTauti / stambhustumbhU sautrau dhAtU, abhiSTo bhate / sugiti gakAreNa nirdezAt puMka prasave, suM prasavaizvaryayorityanayorna grahaNaM kintu puMgUTa abhiSava ityasya / suveti zanirdezAt pUGauk SUGauc ityanayozca na grahaNam / zavA'nubandhena nirdezAcca yaGlubi nAnena Satvam / pUjAyAM soH pUjAtikramayozcAterupasargatvAbhAvAt sustutaM atistutamityAdau nAnena Satvam / paryaSuNot, atrADvyavadhAne'pi SatvaM bhavati / nanvaTgrahaNaM kimarthaM 'AgamA yadguNIbhUtAstagrahaNena gRhyante' iti nyAyAt sug grahaNenA''gamayuktasyApi sugo grahaNasambhavenATA vyavadhAnAbhAvAditi cenna, anenaivAgrahaNenokta
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / 243 STauti, duHSTavam , paryaSTaut / stum , abhiSTobhate, paryaSTobhata / advitva iti kim ? abhisusUSati // sthAsenisedhasicasaJjAM dvitve'pi // 40 // upasargasthAnnAmyAdeH pareSAM sthAdInAM saH S syAt, dvitve'pyvypi| adhiSThAsyati, aghitaSThI, adhyaSThAt / abhiSeNayati, abhiSiSaNayiSati, abhyaSeNayat / pratiSedhati, pratiSiSedhiSati, pratyaSedhat / abhiSivati, abhiSiSikSati, abhyaSiJcat / abhiSajati, abhiSaSaJja, abhyaSajat // aGapratistabdhanistabdhe stambhaH // 41 // upasargAnnAmyAdeH parasya stambhasso dvitve'pyavyapi S syAt , na cet stambhipratistabdhanistabdhayozca syAt / viSTamnAti, vitaSTambha, pratyaSTabhnAt / DAdi nyAyasya vyabhicAritvajJApanAt / tatazca vyavadhAyitvasambhAvanayA'To grahaNam / evaM paryaSaNodityAdau 'kRte'nyasmin dhAtupratyayakArye pazcAdRddhistadbAdhyo'Tce'ti nyAyo'pi na pravartate, aTyapItyuktaH / anyathA Satvasya prathamameva bhavanAt pazcAdaTi rUpasiddheraTyapIti vyartha syAt / aDvyavadhAne eva Satvamiti bhramanivAraNArthamapizabdopAdAnam // sthA ca senizca sedhazca sicazva sabj ca teSAm , dvitve, api // aTyapi upasargAditi ca vartete / sene; aSopadezArtham , sthAsoravarNAntavyavadhAne'pi vidhyartham , sic saJja sedhAM paNi niyamabAdhanArtham, sarveSAmaDvyavadhAne padAdau ca SatvArtha vacanam / adhiSThAsyatIti, nimittanimittinoravyavadhAne / adhitaSThAviti, dvitvavyavadhAne / adhyaSThAditi, avyavadhAne udAharaNam / evamagre'pi / atra dvitve'pIti vacanaM 'svAGgamavyavadhAyI'ti nyAyasya vyabhicAritvaM sUcayati, anyathA dvitve kRte sati tasya svAgatvenAvyavadhAya. katvAd dvitve'pIti vacanaM nirarthakaM syAt // Gazca pratistabdhazca nistabdhazca, na Gapratistabdhanistabdhastasmin , stambhaH SaSThI //
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya varjanaM kim ? vyatastambhat, pratistabdhaH, nistabdhaH // avAJccA''zrayovidUre // 42 // avAdupasargAtparasya stambhaH sa AzrayAdiSu gamyamAneSu dvitve'pyayyapi SU syAt, GaviSayazcetstambhirna syAt / Azraya Alambanam / durgamavaSTabhnAti, avataSTambha, avASTabhnAdvA / Urja aurjityam / aho ! vRSabhasyAvaSTambhaH / avidUramAsannamadUrAsannaM ca / avaSTabdhA zaradavaSTabdhA senA / co'nuktasamuccaye, tena upaSTambhaH / aGa ityeva ? avAtastambhat // vyavAtsvano'zane // 43 // veravAccopasargAtparasya svanaH so'zane bhojane dvitve'pyayyapi SU syAt / viSvaNati, avaSvaNati / viSaNvANa, avaSaSvANa / vyaSvaNat, avASvaNat / vyaSiSvaNat, avASiSvaNat / azana iti kim ? visvanati mRdaGgaH // sado'prateH parokSAyAM tvAdeH // 44 // prativarjo - pasargasthAnnAmyAdeH parasya sadaH so dvitve'pyayyapi pU syAt, parokSAyAM tu dvayuktau satyAmAdeH pUrvasyaiva / niSIdati, viSASadyate, vyaSIdat / parokSAyAM tvAdereva ! niSasAda / aprateriti kim ? pratisIdati // 244 upasargAt, dvitve, aTyapItyanuvarttante / stambhU, tibU, zrApratyayaH 'no vyaJjanasyAnudita' ityupAntyanalopaH, anena paH, iti viSTa - bhnAti / viSTambhantaM prAyuGketi vyatastambhat, Nigi, divi, DerUpam / GaviSayatvAdatra na SaH / / avAt paJcamI, ca, Azrayazca UrjA cAvidUrazna tasmin // cakAro cha ityasyAnuvRttyarthaH, anuktasamuccayArthazca tenopaSTambha ityAdAvupAdapi bhavati / dvitve'TyapItyanuvartete // vizva avazca tasmAt, svanaH SaSThI, azane // dvitve'pi, aTyapIti sambadhyete, na tvaGa iti, tatra cakAreNA'nukRSTatvAt / viSvaNati sazabdaM bhuGke, bhuJjAnaH kaJcicchabdaM karotIti vA'rthaH / visvanatIti, vividhaM zabda karotItyarthaH // sadaH SaSThI, na pratirapratistasmAt parokSAyAM, tu, AdeH SaSThI // dvitve'pi, aTyapi, iti padadvayaM varttate / SalaM vizaraNe "
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 tRtIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / svaJjazca // 45 // upasargasthAnAmyAdeH parasya svanaH so dvitve'pyaTyapi S syAt , parokSAyAM tvAdereva / abhiSvajate abhiSiSvaGkate, pratyaSvajata, prisssvje| pariniveH sevaH // 46 / / paryAdhupasargasthAnnAmyAdeH parasya sevateH so dvitve'pyaTyapi S syAt / pariSevate, pariSiSeve, pariSiSeviSate, paryaSevata, niSevate, viSiSeve // sayasitasya // 47 // pariniveH parasya sayasitayoH saH syAt / pariSayaH, niSayaH, viSayaH / pariSitaH, niSitaH, viSitaH / asoGasithasahassaTAm // 48|| parinivibhyaH parasya sivUsahoH ssaTazca saH S syAt , na cet sivUsahau soDaviSayau syAtAm / pariSIvyati, niSIvyati, viSIvyati / pariSa. hate, niSahate, viSahate / pariSkaroti, viSkiraH / asoDeti kim ? ityasya, Sadla~t avasAdane ityasya cAtra grahaNam , garhitaM viSIdatIti viSApadyate // svaJjaH SaSThI, ca // dvitve'pi, aTyapIti vartate / cakAreNa parokSAyAM tvAderityasyAnukarSaH / idameva cagrahaNaM 'cAnukRSTaM nAnuvartate' iti nyAyaM sUcayati / cakAreNa samuJcitantu yathecchamanuvartata eva / yogavibhAgAdaprateriti nA'nuvartate // parizca nizca vizva tasmAt , sevaH SaSThI // dvitve'pi, aTyapItyupayujyate // sayazca sitazca tasya // pariniverityanuvartate / pRthagyogAd dvitve'pi, aTyapIti nivRttam / saya iti sinoteH, alantasyAjantasya ghAntasya vA rUpam / sita iti ktAntasya syatervA niyamArthama , pariniviparasyaiva tAntasya syateryathA syAditi / parisamantAtsayaH, nitarAM sayaH, vizeSeNa vA sayaH, parisinoti sma // sozca Gazca soDau, na vidyate soDau yayostAvasoGau, sivUzca sahazca sivUsahau, asoDau ca to sivUsahI ca, asoGasivUsahau ca ssaT ca teSAm // pariniverityabhisambadhyate / pariSkaroti, viSkira ityatra -- sampareH kRgaH ssaDi'tissaT , anena ssH| parisoDha iti sahasya so viSayatvAnna ssH| mA pari.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 siddhaddamalaghuvRttau / [ dvitIyAdhyAyasya parisoDhaH / mA parisISivat / mA parisISahat // stusvaJjazcATi navA // 49 // pariniveH parasya stusvaJjarasoGasivUsahassaTAM ca so'Ti sati vA syAt / paryaSTot, paryastaut / nyaSTaut, nyastaut / vyaSTot, vyastaut / paryaSyajat paryasvajat / nyaSvajat nyasvajat / " 1 vyadhvajat vyasvajat / paryaSIvyat paryasIvyat / nyaSIvyat, nyasIvyat / vyaSIvyat, vyasIvyat / paryaSahata, paryasahata / nyaSahata, nyasahata / vyaSahata, vyasahata / paryaSkarot, paryaskarot / asoGasivUsahetyeva ! parya soDhayat / paryasIpIvat paryasISahat // nirabhyanozca syandasyAprANini ||50 || ebhyaH parinivezca parasyAprANikartRkArthavRtteH syandaH saH gh vA syAt / niHSyandate, niHsyandate / abhiSyandate, abhisyandate / anuSyandate, anusyandate / pariSyandate, parisyandate / niSyandate, nisyandate / viSyandate, visyandate tailam / aprANinIti kim ? parisyandate matsyaH // aH skando'ktayoH // 51 // vipUrvasya skandaH saH gh vA syAt, na cet ktaktavatU syAtAm / viSkantA, viskantA / aktayoriti sISivaditi GaviSayaH / sivo'nubandha nirdezAdyaGlupi na SaH / bahuvacanaM parinivibhissaha yathAsaGkhyanivRttyartham // stuzca sva ca tasya, ca, aTi saptamI, navA // pariniveH, asoGa, sivUsa hassaTAmityanuvartante / stusvaJco 'rupasargAtsu giti' 'svakhece 'ti nitye prApte sivUsahassaTAJcA'prApte vikalpyate || nizca abhizca anuzca tasmAt, ca, syandasya, na prANI aprANI tasmin / / cAtpariniverityAyAti / syandaura prasravaNe / aprANinIti paryudAsastena prANI aprANI ca karttA yatra bhavati tatrAprANyAzrayo vikalpo bhavati, na tu pratiSedhaH prANyAzrayaH yathA'nuSyandete matsyodake // veH paJcamI, skandaH SaSThI, tazca tavAMzca ktau, 'samAnAmarthenaikaH zeSa' iti ktaballopa:, na tAvaktau tayoH // skanduM gatizoSaNayoH / viSkantA 'NakatRcau ' aktayoriti " " "
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 247 kim ? viskannaH, viskannavAn // pareH // 52 // pareH skandaH saH S vA syAt / pariSkantA, pariskantA / pariSkannaH, pariskannaH // nirneH sphurasphuloH // 53 // AbhyAM parayoH sphurasphuloH saH p vA syAt / niHSphurati, niHsphurati, niSphurati, nisphurati / niHSphulati, niHsphulati, niSphulati, nisphulati // veH // 54 // veH parayoH sphurasphuloH saH S vA syAt / viSphurati, visphurati / viSphulati, visphulati // skabhnaH // 55 // veH skannaH saH S nityaM syAt / viSkamnAti // nirduHsuveH samasUteH // 56 // ebhyaH parayoH samasUtyoH saH S syAt / niHSamaH, duHSamaH suSamaH, viSamaH / niHpUtiH, dvivacanAt arthavadhaNanyAyamupekSya dvayorgrahaH // pareH paJcamI / skanda ityanuvartate / pRthak sUtrakaraNAt , aktayoriti nA'nuvartate / pariSkanteti tRjantam, pariSkanna iti tu ktAntaM rUpam // nizca nizca nirnistasmAt , sphurazca sphul ca tayoH // niHSphurati, atra nisassakArasya rutvam , 'zaSase zaSasaM veti satvam , anena dhAtusakArasya Satvam , 'sasya zaSAviti Satvam , niSphurati / satvAbhAvapakSe kadAcidvisargaH, kadAcit 'vyatyaye lugve'ti lopaH, mUrddhanyAbhAvapakSe kadAcit sakAradvayazravaNaM kdaacidvisrglopau| vacanabhedo yathAsaGkhya nivRttyarthaH / veH paJcamI // sphurasphulorityanvAyAti / yogavibhAga uttaratra vereva sambandhArthaH // skamnaH SaSThI / verityAyAti / pRthak sUtraviracanAnaveti nivRttam / anyathA veH skabhnazceti kriyeta / skabhna iti bhAnirdezaH znuniSedhaparaH, vyAkhyAnato vizeSapratipattiriti nyAyAt / skambhU sautro dhAtuH, aSopadezaH / viSkamnAti, kSubhnAditvAnna Natvam // nizca duzca suzca vizva tasmAt, samazca sUtizca tasya // samasUtIti nAmno grahaNam , na tu dhAtoH / nizcitaH samaH niHSamaH / duSTaH zobhano vA smH| vigataH samo viSamaH / nAma
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya * duHpUtiH suSUtiH, viSUtiH // avaH svapaH // 57 // nirduH suvipUrvasya vahInasya svapeH saH gh syAt / niHSuSupatuH, duHSuSupatuH, suSuSupatuH, viSuSupatuH / ava iti kim ? duHsvapnaH // prAdurupasargAdyasvare'steH // 58 // prAdurupasargasthAcca nAmyAdeH parasyAsteH so yAdau svarAdau ca pare S syAt / prAduHpyAt, viSyAt, niSyAt / prAduHSanti, viSanti, niSanti / yasvara iti kim ? prAduHstaH // na saH || 59 // kRtadvitvasya sasyaS na syAt / supissyate // sico yaGi / / 60 / / sicaH so yaGi S na syAt / sesicyate / gatau sedhaH // 61 // gatyarthasya sedhaH saH gh na syAt / abhisedhati gAH / gatAviti kim ? niSedhati pApAt || sugaH syasani // 62 // sunoteH saH sye sani ca gh grahaNAlliGgaviziSTasyApi Satvam, suSamA ityAdi bhavati / nizcitA sUtirityAdi / na vidyate v yasya tasya avaH, strapaH SaSThI // nirduHsuverityabhisambadhyate / viSvak zaye, parokSA atus, svaperyaGi ca vasya yvRt, pUrvaM dhAturupasargeNa yujyate, ato dvitvAtpUrvaM Satvam, tato dvitvaM niHSuSupatuH || prAduzca upasargazca tasmAt yazca svarazca tasmin, asteH SaSThI || prAduHSyAt, asakU bhuvi, saptamI yAt, 'znAstyoluMk' alopaH, anena SaH // na avyayam, svaH SaSThI // pitR gatau, vartamAne te, 'kyaH zitI 'ti ya:, ' adIrghAdvirAme 'ti sasya dvitvam, supirasyate // sicaH SaSThI, yaGi saptamI // neti vartate / vicIt kSaraNe, bhRzaM punaH punarvA sinati, 'vyaJjanAdereka0' yacha, 'samyaGazve 'ti dvitvam / 'vyaJjanasyA' 'AguNAvanyAdeH e, sesicyate // gatau, sedhaH SaSThI // neti vartate / niSedhati nivArayatItyarthaH / zavA nirdezAdyaGgalubi na niSedhaH, tenopasargamAzritya SatvaM bhavatyeva || sugaH SaSThI, syazca san ca tasmin / neti varttate / sani pare sunoteH sannantAt kipi pratyaye susUriti rUpamudAhRtaM, susUSatIti tu nodA " 1 248 "
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] bhavantriparikArasahitAyAm / 149 na syAt / abhisoSyati / susUpateH kim , susUH // raghuvarNAnno Na ekapade'nantyasyAlacaTatavargazasAntare / / 63 / / ebhyaH parasyaimissahaikasminneva pade sthitasyAnantyasya no NaH syAt, lacaTatavargAnzasau ca muktaa'nysminnimittkaaryinnorntre'pi|tiirnnm , puSNAti, nRNAm , nRNAm ; karaNam , haNam, arkeNa / ekapada iti kim ! agnirnayati, carmanAsikaH / anantyasyeti kim ! vRkSAn / lAdivarjanaM kim ! viralena, mUrchanam , dRDhena, tIrthena, razanA, rasanA / / itam / SaNi 'Nistoreveti niyamAdeva SatvAbhAvAt , abhisusaSa. tItyapi nodAhiyate, advitva iti vyAvRtyaiva nivartitatvAt // razca Sa ca RvarNazca tasmAt , naH SaSThI, NaH prathamA, ekaJca tatpadazca tasmin , ante bhavo'ntyaH, na antyastasya, cazca Tazca tazca caTatAsteSAM vargAH, zazca sazca zasau, lazca caTatavargAzca zasau ca, na lacaTatavargazasAstairantaraM tasmin // tIryate smeti tIrNam , 'RlvAderi'ti tasya naH, 'RtAM viDatIr' anena rephAvyavahitasya nasya NaH / puSNAti, SakArAvyavahitasya bhAyA nasya NaH / nRNAmiti RvarNAvyavahitasya nAmo nasya NaH / karaNamiti rephAtparasyAkAravyavahitasyApyano nasya NaH / bRMhaNamiti RvarNAtparasyAnusvA. rahakArAkArairvyavahitasyApyano nasya NaH / arkeNeti rephAtparasya kakAraikAravyavahitasyApi nasya NaH / carmanAsika ityatra samAsApekSayaikapadatve'pi 'pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kArya vijJAyata' iti nyAyAt samAsAntarvati vibhakyAzrayeNa bhinnapadatvAnna nasya Natvam , ata eva pade ityanukkA ekapade ityuktam / tathA ca yat nityamekameva tAdRzaM padamatra vivakSitaM samastantu ekazcAnekaJca bhavati, tatra na Natvam / evaJca nimittavatpadabhinnapadatvAbhAvavadvRttinakArasyetyarthastathA ca mAtRbhogAya hito mAtRbhogINa ityAdAvapi NatvaM bhavatyeva, nakArasya pratyayavRttitve'pi nimittavatpadabhinnapadavRttitvA
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 siddhahemaladhuvRttau . [ dvitIyAdhyAyasya pUrvapadasthAnnAmnyagaH // 64 // gantavarjapUrvapadasthAdravarNAtparasyocarapadasthasya no N syAt , saMjJAyAm / guNasaH, kharaNAH, zUrpaNakhA / nAmnIti kim ? meSanAsikaH / aga iti kim ? Rgayanam / / nasasya / / 65 // pUrvapadasthAdravarNAtparasya nasasya no N syAt / praNasaH // niSprA'gre'ntaHkhadirakAryAghrazarekSuplakSapIyakSAbhyo vanasya // 66 // nirAdibhyaH parasya vanasya no z syAt / nirvaNaM pravaNamagrevaNamantarvaNaM khadiravaNaM kAryavaNamAmravaNaM zarabhAvAt / nanu RvarNagrahaNaM kimartham , nRNAmityAdau RkAramadhyavyavasthitarakArAzrayaM NatvaM bhavatyeveti cenna, varNagrahaNena varNaikadezasyAgrahaNAdvarNabuddhastadbhinnatvAdvarNaikadezena tadanutpAdAt, ata eva RgrahaNena 'varNaikadezo'pi varNagrahaNena gRhyata' iti nyAyo'nityaH / adhikArazcAyamA NatvavidheH / pade eva NatvavidhAnAt , khaNaM takSaNamityAdau syAdyutpattipUrvamapi 'bhAvino bhUtavadupacAra' iti nyAyena bhAvinaH padatvasya bhUtavadupacArANNatvam / razanA kaTimekhalA davaraka ityarthaH / / pUrvapade tiSThatIti pUrvapadasthastasmAt , nAmni, na vidyate g yasya agU tasmAt // druNasaH, druriva nAsikA'sya, 'asthUlAce 'ti nasaH, anena NaH, pUrvapadastharakArAtparasya nasya nnH| 'kharakhurAnnAsikAyA nas' kharavannAsikA yasyAsau kharaNAH / zUrpA''kArA nakhA yasyAH sA zUrpaNakhA / RcAM ayanaM Rgayanam , gakAreNa vyavadhAnAdayanasya nasya na nnH| pUrvasUtreNAprApte vacanam // nasasya / / pUrvapadasthAdityanuvartate, evamagre'pi / pragatA pravRddhA vA nAsikA yasya saH praNasaH / anAmni vacanamidam / upasargAditi nAsikAyA nasAdezaH samAsAntaH // nizca prazca agre ca antazca khadirazca kAryazca Amrazca zarazca ikSuzca plakSazva pIyUkSA ca tAbhyaH, vanasya // vanAnniSkrAntaM nirvaNam, prakRSTaM vanaM pravaNam , vanasyA'gre'grevaNam , 'pAre madhye'gre'ntaH SaSTyAve'tye. kAraH / vanasyA'nto'ntarvaNam , khadirANAM vanam , kAryazabdo vRkSa
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / vaNamikSuvaNaM plakSavaNaM pIyUkSAvaNam // dvitrisvarauSadhivRkSebhyo navAnirikAdibhyaH // 67 // dvisvarebhyastrisvarebhyazcerikAdiva. bhya oSadhivRkSavAcibhyaH parasya vanasya no N vA syAt / dUrvAvaNaM dUrvAvanam , mApavaNaM mASavanam, nIvAravaNaM nIvAravanam / vRkSaH-zigruvaNaM zigruvanam , zirISavaNaM zirISavanam / irikAdivarjanaM kim ? irikAvanam // girinadyAdInAm // 68 / eSAM no N vA syAt / giriNadI, girinadI / turyamANaH, turyamAnaH // pAnasya bhAvakaraNe // 69 // pUrvapadasthAdrAdeH parasya bhAvakaraNArthasya pAnasya no N vA syAt / kSIrapANaM, kSIrapAnaM syAt / kaSAyapANaH, kaSAyapAnaH kNsH|| vizeSavAcI kAryANAM vanam, kaumudyAM tu kaayevnnm / AmrANAM vanam , zarANAmikSUNAM plakSAnAM pIyUkSANAM vA vanam / pIyUkSAzabdo drAkSA'paraparyAyaH / pIyUkSAbhya iti bahuvacanaM saMjJAyAmasaMjJAyAzca NatvArtham // dvau ca trayazca, dvitrayaH svarA yeSAnte dvitrisvarAH, oSadhayazca vRkSAzca oSadhivRkSAH, dvitrisvarAzca te oSadhivRkSAzca tebhyaH, navA, irikA AdiryeSAnta irikAdayaH, na irikAdayaH anirikAdayastebhyaH / vanasyetyanuvartate / dUrvANAM vanam , evaM sarvatra SaSThI samAsaH / dUrvAmASanIvArazabdA oSadhivacanAH, zeSA vRkSavacanAH // 'oSadhyaH phalApAkAntA latA gulmAzca vIrudhaH / phalI vanaspatijJeyo vRkSAH puSpaM phalopagAH // ' iti bhede satyapi vRkSebhya iti bahuvacanAdvanaspatInAmapi grahaNam / idamapi saMjJAyAmasaMjJAyAm / irikA ossdhibishessH| vRkSazabdAdRkSavizeSA eva grAhyAstena vRkSavanaM drumavanamityAdau na Natvam // girinadI AdiryeSAM teSAm // pAnasya, bhAvazca karaNaM ca tasmin, prItiH pAnam , bhAve anaT / kSIrasya pAnaM kSIrapANam , syAtpadaM bhAve pAnazabda iti sUcayati, kSIrapAnaM hitAya syAditi bhAvaH / kaSAyaH pIyate'neneti kaSAyapAnaH, karaNe'naT / kaMsa: pAtra
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 siddhahemaLaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya deze // 70 // pUrvapadasthAdrAdeH parasya dezaviSayasya pAnasya no N nityaM syAt / kSIrapANA ushiinraaH| deza iti kim ! kSIrapAnA goduhaH // grAmAgrAnniyaH // 71 // AbhyAM parasya niyo g syAt / grAmaNIH, agraNIH // vAhyAdvAhanasya // 72 // vAdyavAcino rAdimataH pUrvapadAtparasya vAhanasya no N syAt / ikSuvAhaNam / vAhyAditi kim ! suravAhanam // ato'hasya // 73 // rAdimato'dantAtpUrvapadAtparasyAhasya no N syAt / pUrvAhaH / ata iti) kim ? durahaH / ahasyeti kim ! dIrghAhI zarat // catusnehayanasya vayasi / / 74 // AbhyAM pUrvapadAbhyAM parasya hAyanasya no N syAt , vayasi gamye / caturhAyaNo vatsaH, trihAyaNI vaDavA / vayavizeSaH / / deze // pAnasyetyanuvartate / bhAvakaraNa iti nA'nuvartate; naveti ca nivRttaM pRthagyogAt / pIyaMta iti pAnam , kSIraM pAnaM yeSAnte kSIrapANAH // grAmazca amaM ca tasmAt, niyaH SaSThI / prAma agraM vA nayatIti / yadyapyatra gatikArake "ti nyAyAdvibhaktyutpatteH prAgeva samAse nimittanimittinorekapadatvAdraSavarNAditi NatvaM siddhaM tathApi yadi niyo NatvaM syAttarhi prAmAprAveti niyamArtha sUtram , tena kharanIH, meSanIrityAdau pUrvasUtreNApi NatvaM na bhavati // vAhyAt , vAhanasya // Uhmate'neneti vahanam, vahanameva vAhanam, prajJAditvAdaN pratyayaH / ikSaNAM vAhanaM, ikSuvAhaNam / surANAM vAhanaM, sambandhamAtramatra vivakSitam , na tu vahana kriyApUrvake karmakaraNasambandhe // ataH paJcamI, ahasya / ahaH pUrva pUrvAhnaH, sarvAzasaGkhyA'vyayAditi aTsamAsAntaH, aGga ityAdezazca / duSTamaho durahaH / ahna ityakArA. ntanirdezAt dIrghAhI zaradityatra na Natvam / / catvArazca trayazca catuti tasmAt , hAyanasya, vayasi // jahAti kAlAntaramiti hAyanaH, catvAro hAyanA yasya caturhAyaNaH / trayo hAyanA yasyAH sA trihA
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avadhripariSkArasahitAyAm / 253 sIti kim ? caturhAyanA zAlA | vottarapadAntanasyAderayuvapakAhnaH // 75 // pUrvapadasthAdrAdeH parasya uttarapadAntabhUtasya nAgamasya syAdezca no N vA syAt , ced yuvapakkAhanasambandhI na syAt / vrIhivApiNI, brIhivApinau / mASavApANi, mASavApAni / vrIhivApeNa, bIhivApena / yuvAdivarjanaM kim ! AryayUnA, prapakkAni, dIrghAhI yaNI, 'saGkhyAdehAyanAdvayasi' DIpratyayaH / prANinAM kAlakRtA zarIrAvasthA pAlyayauvanAdikA vayaH // vA, uttaraM ca tatpadaM ca uttarapadam, uttarapadasyAntaH, uttarapadAntazca nazca syAdizca tasya, yuvA ca pakkazca ahA ca, na yuvapakkAhan tasya // brIhIna vapata ityevaMzIlau brIhivApiNau, 'ajAte: zIle' Nin pratyayaH uttarapadAntasthanasyodAharaNam / nanu vrIhivApiNAvityAdau vApinnityasya vRttyantatvena 'vRttyanto'saH' ityanenAntarvarttivibhaktyapekSayA prAptapadatvasya niSedhAtkathamuttarapadatvaM yena tadantasya nasya vA NatvaM syAditi cenna, yadvRttyArambhakasyAdinimittA padasaMjJA cikIrSitA taddhaTakArthavadavyavahitapUrvatvAbhAvavatvasvaghaTakatvaitadubhayasambandhena vRttiviziSTatvarUpottarapadatvasya vivakSitatvAt / vrIhIna vapata ityevaMzIlau evaMrUpA yA vRttistadArambhakasyAdinimittikA padasaMjJA vApinnityasya cikIrSitA, tAzavRttighaTako yo'rthavAn vApinazabdaH, tadavyavahita. pUrvatvaM brIhizabde, na tu vApinzabde, tadvRttighaTakayatkiJcidarthavada. pekSayA pUrvasvAbhAvAt , evaJca tadvRttighaTakArthavadavyavahitapUrvatvAbhAvavatvaM vApinzabde vartate, tathA tadvRttighaTakatvamapyastIti vRttiviziSTatvAduttarapadatvaM tasya vijJeyam / mASavApANIti nAgamasya, vrIhivApeNeti syAdeH / AryazcAsau yuvA ca tena AryayUneti, atra uttarapadAntasthanakArasya sattve'pi yuvAdivarjanAnna bhavati / prapakkAnItyatra nAgamanakArasattve'pi yuvAdivarjanAnna bhavati, dIrghAhItyatrottarapadA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 siddhahemalaghuvRttau [dvitIyAdhyAyasya zarat // kavagaikasvaravati // 76 / / pUrvapadasthAdrAdeH parasya kavargavatyekasvaravati cottarapade sati, uttarapadAntasya nAgamasya syAdezca no N syAt , na cedasau pakkasya / svargakAmiNau, vRSagAmiNau, brahmahaNau, yUSapANi / apakkasyetyeva ? kSIrapakkena / adurupasargAntaro Nahi. numInA''neH // 77 // durvapasargasthAdantaHzabdasthAcca rAdeH para. syaiSAM no N syAt / Neti NopadezA dhAtavaH-praNamati, pariNAyakaH, ntanakArasya sadbhAve'pi yuvAdivarjanAnna bhavati // ekazcAsau svarazva, kavargazca, ekasvarazca, kavagai kasvaramasyAstIti tasmin // vArahitaM pUrvasUtramanuvartate, tatrApi yuvan ahan zabdau varjayitvA, kavargakasvaravattvAbhAvAt / svarga kAmayete ityevaMzIlau, 'gatikArake 'ti nyAyena samAsaH, vRSavat gacchata ityevaMzIlau, ekasvarasya tu brahmANaM hatavantau, yUSaM mudgarasaM pibanti yAni kulAni tAni yUSapANi / nityArtha vacanam , 'gatikArake 'ti nyAyena samAsAnimittanimittinorekapadasthatvena 'raghuvarNAditi nitye prApte 'vottarapadAnte 'ti tadbAdhitvA vikalpena Natve prApte punaranena vidhAnAt / / na dur adur, adur cAsau upasargazca, adurupasargazca antar ca tasmAt, Nazca hinuzca mInAca, Anizca, tasya // hinumInA''nigrahaNAt samAsasyAsambhavAt pUrvapadasthAdityasya nivRttiH, Neti NopadezA dhAtavo gRhyante, upasargANNatvavidhAnAt / propasargANNamaM pravatve, tiv , pari. NayatIti pariNAyakaH, NIMga prApaNe, Nak / hiMTa gativRddhyoH, varta. mAne tas 'svAdeH znuH' anena Natvam / mIMgz hiMsAyAM, vartamAne tas 'krayAde' riti bhA, 'eSAmILaJjane'daH' IkAraH, 'ekadezavikRtasyAnanyatvAd hinumInayorabhAve'pyanena Natvam , 'sthAnIvAvarNavidhAvi'tyanenApi na nirvAhaH, asadvidhau svarasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt / AnItyarthavata eva grahaNaM 'arthavadhaNe
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 tRtIyapAdaH ] aSacUripariSkArasahitAyAm / antarNayati / hinu:-prhinnutH| mInA-pramINItaH / Ani-prayANi / aduriti kim ! durnayaH // nazaH zaH // 78 // adurupasargAntaHsthAdrAdeH parasya nazaH zantasya no N syAt / praNazyati, antarNazyati / za iti kim ? pranayati // nermAdApatapadanadaga. davapIvahIzabhUcigyAtivAtidrAtipsAtisthatihantidegdhau // 79 // adurupasargAntaHsthAdrAdeH parasyopasargasya ne! mAGAdiSu nAnarthakasyeti nyAyAta, tena pravRddhA vapA yeSAntAni pravapAni mAMsAni, atra na Natvam / atra prazabdo vRddhaM pratyevopaMsargaH, 'yena dhAtunA yuktAH prAdayastameva pratyupasargasaMjJA bhavantIti nyAyAt , vapAzabdaM prati tu tasya nopasargatvam, 'yatropasargatvaM na sambhavati tatropasargazabdena prAdayo lakSyante, na tu sambhavatyupasargatve' iti nyAyena nAmnaH prati prAdInAmupasargatvAsambhavAdupasargapadena prAdInAM grahaNam / upasargAt parasamudAyAvayavAnizabdasya nakArasya NatvamityarthAdvA nAtra Natvam / yAMka prApaNe, paJcamI Ani pratyayaH, prayANi // nazaH SaSThI, zaH SaSThI // adurupasargAntara iti sambadhyate / za iti nazo vizeSaNam , tadantavidhiH / nazauca adarzane, 'divAdeH zyaH' / pranakSyatIti, prapUrvasya nazo dhuTi no'ntaH, bhaviSyantI syati, 'yajasRje 'ti SaH, 'SaDhoH kassi' 'mnAM dhuDvarge' 'nAmyantasthe 'ti SaH / atra 'pare'. saditi, antaraGgatvAtpUrvamanena kRtamapi NatvaM patvAdAvasattvAtpatve kRte'pi 'ekadezavikRtasyA'nanyatvAt' prAptamapi sAkSAtSakArAnta. tvAbhAvAnivartyate / nazeraNopadezatvAtpUrveNAsiddhe vidhyarthamidam / pANinIye tvayaM dhAturNopadezaH // neH SaSThI, DakAreNopalakSito mA GmA, GmAzca dAzca patazca padazca nadazca gadazca vapIzca vahIzca zamUzca cig ca yAtizca vAtizca drAtizca psAtizca syatizca hantizca degdhizca tasmin // Gmeti mAGmeDormahaNam / praNimimIte, mAGo rUpam ,
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 sikomlghutii| dvitIyANyAvasya pareSu N syAt / praNimimIte, pariNimayate, praNidadAti, pariNidayate, praNidadhAti, praNipatati, pariNipadyate, praNinadati, praNigadati, praNivapati, praNivahati, praNizAmyati, praNicinoti, praNiyAti, praNivAti, praNidrAti, praNipsAti, praNiSyati, praNihanti, praNidegdhi, antarNimimIte // akakhAdyaSAnte pAThe vA / / 80 / / dhAtupAThe kakhAdiH pAntazca yo dhAtupAThastAbhyAmanyasmindhAtau pare'durupasargAntaHsthAdrAdeH parasya ne! N vA syAt / praNipacati, pranipacati / akakhAdIti kim ? pranikaroti, pranikhanati / aSAnta iti kim ? pranidveSTi / pariNimayate, iti meDega rUpam / dA iti saMjJAparigrahAd dadAti dayati, yacchati, dyati, dadhAti, dhayatInAM grahaNam / vapyAdInAmanubandhena tivA ca nirdezAd yaGlubi anenaiSu pareSu na Natvam / pUrveSu tu dhAtuSu bhavati / pANinIye patAdicaturvapi yaGalubi NatvaM na bhavati, sUtre zapA nirdezAt / Gmeti nirdezo nAnubandhArthaH, kintu mAtyAdinivRttyarthaH, tena yaGlupyapi Natvam / atra sUtre hanAdezasya vadheH pATho na dRzyate rUpazca praNyavadhIditi bhavati, sUtre ca tadapAThAt 'bhUtapUrvakastadvadupacAra' iti nyAyo jJApyate, tena vadherbhUtapUrvahanarUpatvopacArAdanena NatvaM siddhyati / evaM praNihataH praNinnanti, ityAdau 'ekadezavikRtamananyavaditi nyAyAd hanarUpatvANNatvam / aDAgamasya 'AgamA yadguNIbhUtA' iti nyAyena dhAtvavayavatvAt vyavadhAyakatvA. bhAvena praNyamimItetyAdAvapi Natvam / evamanubandhena tivA nirdezena ca 'svAGgamavyavadhAyI'ti nyAyo jJApyate, anyathA hi pranivAvapItItyAdau vAzabdena vyavadhAnAdeva gatvaprAptina bhavatItyanubandhAdinA nirdezo nirarthakaH syAt // kazca khazca kakhau, kakhAvAdiyasyAsau, na kakhAdirakakhAdiH, So'nte yasyAsau SAntaH, na pAntaH aSAntaH, aka. khAdizcASAntazca tasmin , pAThe, vA / / adurupasargAntara ityanuvartate /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 257 pATha iti kim ? pranicakAra // dvitve'pyante'pyaniteH parestu vA // 81 // adurupasargAntaHsthAdrAdeH parasyAnitenoM dvitvAdvitva. yorantAnantayozca N syAt , paripUrvasya vA syAt / prANiNiSati, parANiti, he prANa / paryaNiNiSati, paryaniniSati; paryaNiti, paryaniti; he paryaN , he paryan // hanaH // 82 // adurupasargAntaHsthAdrAdeH parasya hanterno N syAt / pAhaNyata, prahaNyate, antarhaNyate // vami vA // 83 // adurupasargAntaHsthAdrAdeH parasya hanterno vmoH parayorNa vA syAt / prahaNvaH, prahanvaH / prahaNmi, prahanmi / antarhaNvaH, antarhanvaH / antarhaNmaH, antarhanmaH // niMsanikSanindaH kRti vA // 84 / / adurupasargAntaHsthAdrAdeH parasya nisAdidhAtonoM N vA syAt , kRtpra. pranicakAreti, atra pAThe kakArAditvAtsamprati cakArAditve'pi prati. Sedho bhavati // dvitve, api, ante, api, aniteH SaSThI, pareH paJcamI, tu, vA // adurupasargAntara iti sambadhyate / dvitve'pyante. 'pi, ityatrA'pinA'dvitvasyAnantasya ca bodhaH, prANiNiSatItyAdau dvayo. rapi nakArayoranenaiva Natvam , dvitva iti vacanAt / atra pare dvitve kartavye NaSazAstramasad draSTavyamiti nyAyAd dvitve kRte Natvam / prANitIti prANa manvan kanie vic pratyayaH, 'aprayogIditi vica lopaH / ante 'nA''mantrye' iti nalopasya niSedhAnnAntatvaM sambhavatItyAmantrye udAharaNaM darzivam // hanaH sssstthii| adurupasargAntara iti vartate // vazca m ca tasmin , vA / adurupasargAntaraH, hana iti ca vartate / pUrveNa nityaM prApte vikalpArtha vacanam // niMsazca nikSazca nind ca tasya, kRti saptamI, vA // adurupasargAntara ityAyAti / Nisuki cumbane, NikSa cumbane, Nidu kutsAyAm / 'uditaH svarAnno. 'ntaH' praNisyata iti praNiMsanaM, anaT pratyayaH / praNista iti vartamAne 33
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya 1 tyaye / praNisanaM pranisanam / praNikSaNaM, pranikSaNam / praNindanaM, pranindanam / kRtIti kim ? praNiste // svarAt // 85 // adurupasargAntaHsthAdrAdeH parasya svarAduttarasya kRto no N syAt / prahANaH, prahINaH // nAmyAdereva ne || 86 | adurupasargAntaH sthAdrAdeH parasya nAgame sati nAmyAdereva dhAtoH parasya svarAduttarasya kRtasya no N syAt / preGkhaNaM preGgaNaM preGgaNIyam / nAmyAderiti kim ! pramaGganam // vyaJjanAdernAmyupAntyAdvA // 87 // adurupasargAntaHsthAdrAdeH rUpam / 'gatikArakaGasyuktAnAmiti nyAyAt avibhaktayantaiH kRdantaiH saha prAdInAM samAse sati nimittanimittinorekapadasthatvAd 'raghuvarNAdityanena nityaM Natve prApte vikalpArthamidam // svarAt // adurupasargAntaraH kRtIti vartate, kRtIti ca viSayasaptamI / ohAMkU hA, prAyate sma ktapratyayaH, 'sUyatyAdyoditaH ' to naH / ohAMk tyAge, prahIyate sma, 'IrvyaJjane ' IkAraH / gatikAraketi nyAyAt. 'raghuvarNAdi ' tyaneneoktaprayogeSu NatvaM siddhameva, kintu prayAyiNau pariyAyiNAvityatra 'vottarapade 'ti vikalpataH prAptasya Natvasya nivRttyartha - midamArabhyate / yathAsambhavaM ktaktavatU ana Ana in ani anIya ityete pratyayAH prayojayanti // nAmI Adiryasya tasmAt, eva, ne / anuvRttiH pUrvavatsvarAditi ca vartate // ikhu igu gatau, uditaH svarAnnontaH, preGkhyata iti preGkhaNam / preGkhaNIyamanIyapratyayaH / pramaGganaH miti, magu gatau / svarAdityanenaiva siddhe niyamArthamidam / evakAro naiva sati nAmyAderiti niyamavyAvRttyartham tena prehaNamityAdau NatvaM bhavati / nagrahaNaM nAgamAdezopalakSaNArtham, nakArasya vyavadhAne hi Natvasya prAptireva nAsti yathA prenvanamityAdau / nAmyAdivyaJjanAntAdevAyaM niyamaH / NyantAttu 'rve 'ti paratvAdvikalpa eva // vyaJjanaM Adiryasya tasmAt, nAmI upAntye yasya tasmAt, vA // anu " 258
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 259 paro yo vyaJjanAdirnAmyupAntyo dhAtustataH parasya kRtaH svarAtparasya no N vA syAt / pramehaNaM, pramehanam / vyaJjanAderiti kim ? prohaNam / nAmyupAntyAditi kim ? pravapaNaM pravahaNam / svarAdityeva ? prabhumaH / adurityeva ? durmohanaH / lacaTAdivarjanaM kim ? prabhedanaM prabhojanam / svarAdityanena nityaM prAve vibhASeyam // jervA // 88 // adurupasargAntaHsthAdrAdeH parasya Nyantasya dhAtorvihitasya svarAtparasya no N vA syAt / pramANA, pramaganA / vihitavizeSaNaM kim ? prayApyamANaH prayApyamAna iti kyAntare'pi syAt // nirviNNaH // 89 // nirvideH sattAlAbhavicAraNArthAtparasya tasya no NatvaM syAt / nirviNNaH // na khyApUgbhUbhAkamagamapyAyavepo Nezca // 9 // adurupasargAntaHsthAdrAdeH parebhyaH khyAdibhyo'NyantaNyantebhyaH parasya kRto no N na syAt / prakhyAnaM prakhyApanam / prapavanaM prapAvanam / prabhavanaM vRttiH pUrvavat / miha secane pramehanam / Uhi tarke, prohyate prohaNam, 'nAmyAde'riti Natvam / pravapaNaM 'svarAditi Natvam // NeH SaSThI, vA // puurvvdnuvRttiH| pramaGgaNaM pramaGgaNA 'NivettyAse' tyanapratyayaH / anAmnyAdibhyo nAgame sati 'nAmyAdereva ne' iti niyamenAprApte nAgamarahitebhyastu 'svarAdi'tyanena nityaM prApte, ubha. yatra vibhASeyam // niviNNaH prathamA | vidic sattAyAM, vilaMtI lAbhe, vidipa vicAraNe / nirvidyate sma ktaH 'radAdamUrcha 'ti tasya dasya ca naH, anena ktasambandhinasya NatvaM nipAtyate / dhAtunakArasya tu tavargasya' 'raSavarNAdi' tyanena vA Natvam , dakAreNa vyavadhAnAt , svarAduttaratvA'bhAvAdaprApte vidhAnam // na, khyA ca pUg ca bhUzca bhAzca kamazca gamazca pyAyazca vep ca tasmAt, NeH paJcamI, ca / adurupasargAntaraH, kRti, ityanayoH sambandhaH / khyeti niranu. bandhopAdAnAt khyAGka prakathane 'ityasyAdezabhUtasyA ca khyArUpasya
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 siddhahemalaghuvRttau dvitIyAdhyAyasya prabhAvanam / prabhAyamAnaM prabhAyanA / prakAminau, prakAmanA / apragamaniH, pragamanA / prapyAnaH, prapyAyanA / pravepanIyaM pravepanA // deze'ntaro'yanahanaH // 91 // antaHzabdAtparasyAyanasya hantezca no deze'rthe Na na syAt / antarayano'ntarhanano vA dezaH / deza iti kim ? antarayaNamantahaNyate // SAtpade // 92 / / pade parato yaH SastataH parasya no N na syAt / sapippAnam / pada iti kim ! sapikeNa // pade'ntare'nAGtaddhite // 93 // AGantaM taddhitAntaM ca mukkA'nyasminpade nimittakAryiNorantare no N na syAt / prAvanaddham , roSabhImamukhena / anAGIti kim ? prANaddham / ataddhita iti kim ? grahaNam / pUgo gakAraH pavatenivRttyarthaH / prakhyAyata iti prakhyAnama. naTpratyayaH / prakhyAti kazcit , taM prakhyAntamanyaH prayuGkte, Niga, 'atirI' pontaH prakhyApyata iti prakhyApanam / evamapre'pi / aNyantebhyaH svarAditi nityam , Nyantebhyazca 'Ne 'ti vikalpa prApte niSedhaH / vepastu vyaJjanAderi'tyaNyantAdapi vikalpe prApte prtissedhH|| deze, antaraH paJcamI, ayanazca han ca tasya // adurupasargAntara iti nivRttam , pRthagantaHzabdopAdAnAt / neti vartate, evamapre'pi / aMtarayyate'sminnityantarayano deshH| 'svarAditi 'hana' iti ca krameNa Natve prApte niSedhaH / SAt , pade / / sArpiSaH pAnaM sarpiSpAnaM, 'svarAditi prApte pratiSedhaH / atra SakArA''zritaNatvasyAbhAve'pi rephAzritaM NatvaM kathaM na syAditi ceducyate, yatra Natvasya nimittadvayaM bhavati tatra pratyAsattyA'nantarameva gRhyate, ato na rephAzritaM nntvm||pde, antare, na AGa anAG tasmin , na vidyate taddhito yasmAttasmin / anADi ataddhita ityAGantataddhitAntayorvarjanam / prAvanaddhamityatra rakAranakArayomadhye AibhinnasyAvasya sattvAnna Natvam / atra roSeNa bhIma roSabhImam, roSabhImaM mukhaM yasyeti vigrahe bhImapadasya tRtIyAsamAse
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 261 AgomayeNa // hano ghi // 94 // han! ghinimittakAAryaNorantare sati NU na syAt / zatrughnaH // nRteryaGi // 95 // nRte! yaviSaye N na syAt / narInRtyate, narinarti / yaGIti kim ? hariNartI nAma kazcit // kSubhnAdInAm // 96 // eSAM no N na uttarapadatvena 'vRttyanto'saSe' iti padatvapratiSedhAdroSabhImamukhenetyatra nimittanimittinorantare vyavadhAyakapadatvAbhAvAtsUtramidaM na pravarteta, ato bhImazca tanmukhazca bhImamukham , roSeNa bhImamukhaM yasya sa iti samAsaH kartavyaH, tathA ca bhImapadasya vRttyantatvAbhAvena padatvapratiSedhakAmAvAdanena NatvapratiSedhaH / athavA padapadaM padatvayogyaparaM bhUtapUrvapadaM vA, evamuttarapadamapi samAsacaramAvayavaparaM tena yathAzrutamapi saGgacchate / tena roSeNa bhImaM mukhaM yasyeti vigrahe'pyadoSaH / praNahyate smeti prANaddham , ' adurupasarge'ti Natvam / goH purISa gomayaM 'goH purISe' iti mayaT / AdraM ca tad gomayaM ca, tenAtra gozabdaH padam , sa eva vyavadhAyakama, tataH paraM tadvihitasya taddhitapratyayasya sattvAt, gomayazabdastu padatvena na grAhyaH, 'vRttyanto'saSe' iti padatvaniSedhAt , tasya gorvyavadhAnAnna niSedhaH, 'kavargakasvaravatI'ti nntvm|| hanaH SaSThI, ghi saptamI / zatrUnhantIti zatrughnaH / 'brahmAdibhya' iti TakapratyayaH, 'gamahane' tyalopaH, 'hano ho naH' saMjJAyAM 'pUrvapadasthAnAmnyaga' iti, asaMjJAyAM 'kavargakasvaravatI'ti Natve prApte'nena niSedhaH // nRteH SaSThI, yaGi // nRtaic nartane, bhRzaM punaH punarvA nRtyati / 'raSavarNAditi prApte niSedhaH / haririva nRtyatItyevaMzIlo hariNI 'ajAteH zIle' Nin, 'pUrvapadastheti Natvam // kSubhna AdiryeSAM teSAm // AcAryasya bhAryA, 'mAtulAcArye 'ti GIH, An cAntaH, AcAryAnI / kSubhneti luptatinirdezena dhAtugrahaNaM na tu yaGlunivRttyartham, anubandhanirdeze hi kSobhaNamityAdau niSedhA
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 siddhahemalaghuvRttI [ dvitIyAdhyAyasya syAt / kSubhnAti, AcAryAnI // pAThe dhAtvAderNo naH // 97 // pAThe dhAtvAdeo naH syAt / nayati / pATha iti kim ? NakArIyati / Aderiti kim ? raNati // SaH so'STyaiSThivaSvaSkaH // 98 / / pAThe dhAtvAdeH SaH saH syAt, na tu zyaiSThivaSvaSkA sambandhI syAt / sahate / Aderityeva ? laSati / STayAdivarjanaM kim ? dhyAyati, ThIvyati, pvaSkate // karalalaM kRpo'kRpITAdiSu // 99 // kRperRta lat , rasya ca l syAt , na tu kRpITAdiviSayasya / klapyate, klaptaH, kalpate, kalpayati / akRpITAdiSviti kim ? kRpITaH, kRpANaH / / pravRtteH NatvaM bhavati // pAThe, dhAtorAdirdhAtvAdistasya, NaH SaSThI, naH prathamA / NakAramicchati, sarve ca nakArAdayo dhAtavo nopadezAH, nRtiH, nandi, nardi, nazi, nATi, nakki, nAdhR, nAtha, nRvarjam / nanvAdigrahaNaM kimarthaM tamantareNApi bhaNityAdau NopadezabalAt natvaM na bhaviSyati, anyathA bhanityeva paThayeta, maivam , Nopadezasya 'adurupasarge'ti Natve phalamasti, tathAhi, upasargapUrvasya prabhaNati, anyatra tu bhanatIti syAt, ata AdigrahaNaM karttavyameva // SaH SaSThI, sa prathamA, STyaizca SThivazca vvak ca tato namasamAsastasya / pAThe dhAtvAderityanuvartate / Sahi marSaNe, anena sUtreNa saha / Tau~ saMghAte, SThivU nirasane, dhvaSki gatau / svaradantyaparasakArAdayaH smi svidi svadi svaJji svapayazca SopadezAH / sRpi sRji styA sta stR sa se kRvarjam // Rzca ra ca Rr tasya, lazca lazca lulam, kRpaH SaSThI, kRpIT AdiryeSAnte, na kRpITAdayasteSu // kRpauGa sAmarthe, 'kyaH ziti' vartamAne te, anena lakAraH, kapratyaye kluptaH / kalpate vartamAne te, zava, 'laghorupAntyasyeti guNaH, anena rasya laH / atha 'varNaikadezA varNagrahaNena gRhyante' iti nyAyAdRkAralUkArayo rephalakAragrahaNe. naiva grahaNArika dvayorupAdAnena kRpe rola ityeva kriyatAm , RkA.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapAdaH ] avadhipariSkArasahitAyAm / 263 upasargasyAyau // 110 // upasargasthasya rasyAyatau pare lU syAt / plAyate, platyayate // gro yaGi // 101 // yaGi pare girate ro l syAt / nijegilyate // navA svare // 102 // pro raH svarAdau pratyaye pare vihitasya l vA syAt / gilati, girati, nigAlyate, nigAryate / vihitavizeSaNaM kim ? giraH // parerghA'Gkayoge // 103 // paristhasya ro ghAdau pare la vA syAt / palighaH, paridhaH / ramadhye hi ardhamAtro repho'gre, pazcAcca turIyaH svarabhAgo'sti, evaM lukAre'rdhamAtro laH, pazcAcca turIyaH svarabhAga iti vRddhAH prAhuH, iti cenmaivam , kacid varNakadezAnAM varNagrahaNenAgrahaNamiti jJApanArthatvAt , ata eva 'raghuvarNAdi'tyatra rephaRvarNayorubhayorgrahaNam , anyathA rephagrahaNenaiva RvarNasyApi prAptau tadupAdAnaM vyarthaM syAt / / upasargasya, ayau saptamI // RralulamityanuvartamAnamapi ro lamityeva sambadhyate, plAyata ityatra rasya laH, platyayate, atra prate rasya laH / nirayate, durayata ityAdau tu nimdusoH rutvasyA'siddhatvAnna latvam , ayIti ikAranirdezo'pi gatAvityasya parigrahArthaH / / graH SaSThI, yaGi / / pUrvavadanuvRttiH / gR nigaraNe, garhitaM nigirati nijegilyate / / navA, svare / / graH, Rralalamityanuvartante / 'saptamyA AdiH', svarAdipratyaye paratastannimitto yo rastasyaiva lakAro bhavati / gRt nigaraNe, vartamAne tiv , 'tudAdeH zaH' tasya DitvAt tannimittaH 'RtAM kGitIr' anena rakArasya laH / nigAlyate, atra nipUrvAt gRdhAtorNI vRddhau, anena latvasya nilopasya ca prAptau nityatvAtpUrva nilopaH / na ca ' pratyayalope pratyayalakSaNamiti nyAyena latvamapi nityamiti vAcyam , varNA''zraye pratyayalakSaNasya niSedhAt / gira ityatra kvinnimitta ir, na tu svarAdipratyayanimitta iti na latvam / pareH SaSThI, ghazca aGkazca yogazca tasmin // Rralulamiti vartate / parihanyate'neneti plighH|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 siddhahemalaghuvRttI dvitIyAdhyAyasya palyaGkaH, paryaGkaH / paliyogaH, pariyogaH // RphiDAdInAM Dazca laH // 104 // eSAmRralalau, Dasya ca l vA syAt / RphiDaH, laphilaH / RtakaH, latakaH / kaparikA, kapalikA // japAdInAM po vaH // 105 // eSAM po vo vA syAt / javA, japA / pArAvataH, pArApataH // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa. zabdAnuzAsanalaghuvRttau dvitIyasyAdhyAyasya SatvaNatva. prakaraNAtmakastRtIyaH pAdaH samAptaH // 23 // aGkamaGkena vA parigataH palyaGkaH / evaM paliyogaH // RphiDaH AdiryeSAnteSAm , DaH SaSThI, ca, laH prathamA / cakAreNa RralalamityasyA'nukarSaH // japA AdiryeSAM teSAm , paH SaSThI, vaH prathamA // iti dvitIyAdhyAyasya tRtIyapAde SatvaNatvaprakaraNAtmakaH avacUripariSkAraH samAptaH //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha dvitIyAdhyAye caturthaH paadH|| striyAM nRto'svasrAderDIH // 1 // strIvRtternAntAhadantAcca svasAdivarjAd GIH syAt / rAjJI, atirAjJI, kI / striyAmiti striyAm , n ca Rcca nRttasmAt , svasA AdiryasyAsau, na svasrAdirasvasrAdistasmAnDIH / nAmna iti vizeSyaM sAmarthyAtprAptam , nRta iti vizeSaNam , tadantavidhizca / rAjan GIH, ano'syetyalopaH, tavargasyeti na b joryoge jJaH / strIpratyayaprakaraNe tadantavidheriSTatvAtpUjito rAjA'tirAjA, strI cedtiraajnyii| pUjAsvateriti samAsAntaniSedhaH / strItve vartamAnAtkartRzabdAnDIH pratyayaH karcI / paJceti nAntasya saGkhyAvAcino yuSmadasmadorivAliGgatvAnna kAralope'pi AdityAbapi na bhavati / svasrAdizca-svasA tisrazcatasrazca nanAndA duhitA tathA, yAtA mAteti saptaite vasrAdaya udAhRtAH // 1 // atra, stana. kezavatI nArI lomazaH puruSaH smRtaH / ubhayorantaraM yacca, tadabhAve napuMsakam // 2 // iti loke tattaccidraM dRSTvA'yaM pumAniyaM svI, idaM napuMsakamiti vyavahAraH pravartate, stanakezAdivyaJjitA sA strItvAdi jAti tra grAhyA, acetane khaTAdau tadabhAvAt / dArAnityAdI natvAbhAvaprasaGgAt / taTastaTI taTamityAdau liGgatrayaprayuktakAryAbhAva. prasaGgAcca / ataH pAribhASikameva liGgatrayaM grAhyam , sattvarajastamasAmupacayaH puMstvam , teSAmapacayaH strItvam, teSAM sthitirnapuMsakatvamiti / sarve hi padArthAH pariNAminaH, ata AvirbhAvatirobhAvadharmakAH, madhye sthiterapyavazyambhAvAsthitidharmakA apIti, upacayA
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 siddhalaghuvR [ dvitIyAdhyAyasya " kim ? paJca nadyaH | asvasrAderiti kim ? svasA, duhitA // adhApacayasthitayo vastumAtradharmAH khaTTAdyacetanasAdhAraNA iti guNopacayAdirUpaM liMGgam / taccAvasthAtrayaM kevalAnvayI padArthamAtravRttitvAt, iyaM vyaktiridaM vastu, ayaM padArtha iti vastumAtre trividhavyavahArasya darzanAt / tatra kazcicchanda upacayAvasthAviziSTasya bodhaka iti pulliGge zaktaH kazcizcApacayAvasthAviziSTasyeti khIliGge, kazcittu sthityavasthA viziSTasyeti napuMsakaliGge, kazciccAvasthAdvayaviziSTasyeti dviliGge, kazciccAvasthAtrayaviziSTasyeti triliGge, ityevaM vyavasthA liGgAnuzAsanato vRddhavyavahAratazca nirNIyate / nanvete GayAbAdayaH strIpratyayAH strItvasya dyotakAH, na tu vAcakAH / tatra yathA vidyudAdayaH zabdA binA strIpratyayena zabdamahimnaiva strItvaM pratipAdayanti tathaiva khaTTAdayo'pi pratipAdayiSyantIti strIpratyayavidhAnaM kimarthamiti ceducyate, vicitrazaktayo hi bhAvA bhavanti, yathA ghaTAdaya AtmAnaM pradIpApekSayA prakAzayanti, pradIpastu pradIpAntaranirapekSayaiva svAtmAnaM prakAzayati, ghaTAdayo'pi kacitpradIpasApekSAH prakAzayanti, kacicca zarIrasaMzliSTAstannirapekSA eva tathaiva zabdA api kvacitpadAntarApekSayA, kacittadanapekSayA ca strItvaM pratipAdayanti / tatreyaM gaurityAdau gozabda iyamiti padAntarApekSa eva strItvaM pratipAdyate, padAntarApekSayA kvacinnAmamAtreNa, kvaciccA dezapratyayAbhyAM yathA - svasAduhitetyAdayo nAmamAtreNa strItvapratipattau samarthAH / Adezo'pi saMpratyayena apratyayena ca, kroSTrI kArISagandhyA ityAdi sapratyayena / tisrazcatasra ityAdizabdA apratyayena / pratyayo'pi eko'neko vA, rAjJI khaTTA ityekena pratyayena, anekena pratyayena kacitsAntareNa kacinnirantareNa kacitsAntaraM nirantareNa ca / tatra kAlitarA hariNItarA ityAdayaH sAntareNa, aryANi bhavAnItyAdayo nirantareNa, aryANitarA bhavAnitarA ityAdayaH sAntaranirantareNa, ityevaM vividhaprakArAyAM liGgaprati
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ . turthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm | tUhaditaH || 2 || adhAturya udidyadicca tadantAtstrIvRttaGaH syAt / bhavatI, atimahatI, pacantI / adhAtviti kim ? sukan strI // aJcaH || 3 || aJcantAtstriyAM GIH syAt / prAcI, udIcI // NasvarAghoSAdvano razca // 4 // etadantAdvihito yo van, tadantApattau naikaH prakAraH zakyo niyantuM zabdazaktisvAbhAvyAt // ucca Rcca ut, udyadidanubandho yasyAsau uhadit, na dhAturadhAtuH, adhAtuzcAsau uhadizcAdhAtUhadittasmAt / nAmno vizepaNAtadantavidhiH / striyAM GIrityanuvartete, evamagre'pi / bhavatIti, bhAM dIptau, bhAtIti bhavati, bhAterDavatu pratyayaH, idaM udidantanAmna udAharaNam / mahyate yA sA mahatI, duhivahIti katRpratyayaH, RdidantanAmatvAn GIH mahatI, strIpratyayaprakaraNe tadantavidheriSTatvAt, mahAntamatikrAntAtimahatI / athavA udidyadicca dvividhaM bhavati, nAma pratyayazceti, Adye udante atibhavatI atimahatIti rUpam, sarvAda bhavatviti uditaH pAThAt, atra bhavatu udit, tadantaM nAmAtibhavattasmAd GIH / kevalabhavacchabdAttu vyapadezivadbhAvena GIrvidheyA / evaM mahacchabdaH zatRvadbhAvabhUtaH RdittasmAdatimahatIti GIpratyaye'timahatI, mahatItyatra tu vyapadezivadbhAvena / vyutpattipakSAvyutpattipakSAzrayeNa kalpadvayaM bodhyam / sukan strIti, kasuki gatizAtanayoriti dhAtoH sUpasargAtkitrantAnniSpannaH atra dhAtoreva uditvAnnAnena GIH // aJcaH paJcamI / prAJcatIti kipU, aco'nacayAm, ac prAgdIrghazvetyAdisUtraiH siddhyati, prAcI, anena GIH / aJca iti kRtamalopA - bhAvasya dhAturUpasyAzvernirdezastenArcAvivakSaNe nalopAbhAve tadavivakSaNe lope'pi GIH siddhyati, prAcI pratyazvItyAdi / aca iti kRtanalopasya nirdeze tu, anna nalopAbhAvAd GIrna syAt // Nazca svarazvAghoSazca tasmAdvanaH paJcamI, raH prathamA, ca // vana iti van kvanip " 267
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya " striyAM GIH syAt, tadyoge vano'ntasya razca / avAvarI, dhIvarI, merudRzvarI / NasvarAghoSAditi kim ? sahayudhvA strI / vihitavizeSaNaM kim ? zarvarI // vA bahuvrIheH // 5 // NasvarAghoSAdvihito yo van, tadantAdbahuvrIheH striyAM GIrvA syAt, razcAntasya / priyAvAvarI, priyAvAvA / bahudhIvarI, bahudhIvA / bahumeruhazvarI, bahumerudRzvA || vA pAdaH || 6 || bahuvrIhestaddhetukapAcchabdAntAtstriyAM GIrvA syAt / GganipAmavizeSeNa grahaNam / kvacinniranubandhagrahaNe sAnubandhasyApi grahaNamiti nyAyAt pratyayagrahaNe yasmAtsa vihitastadA destadantasya grahamiti nyAyena vanpratyayasya grahaNe vanantasya nAmnastadantasya ca bhavati / ata eva merudRzvarItyudAhRtam / oNa apanayane, oNatIti avAvA, sA avAvarI vanpratyayaH / vanyAGgapaJcamasya Nasya AH, avAdezo 'nena GIH, avAvan I iti jAte, vano nasyAnenaiva sUtreNa rakAre'vAvarI | dadhAti yA sA dhIvarI, kanipi IrvyaJjane iti Itve'nena GIH, nasya ca raH / meruM dRSTavatI merudRzvarI, aghoSAntAd dRz dhAtoH kvanipi rUpam / saha yodhitavatIti sahayudhvA, atra na GIrghoSatvAt / zRzU hiMsAyAm, zRNAtIti zarvarI, svarAdvihite vanpratyaye pare guNe kRte ghoSavataH zarvanzabdAt yathA GIH razca syAtAmato vihitavizeSaNam / pANinIye'vAvA ityeva rUpam, na tvavAvarIti / uktaprayogeSu nAntatvAdeva GIH striyAM nRta ityanena siddhA, tathApi NakharAghoSAdeva vano GIrbhavatIti niyamArthaM ravidhAnArthezca vacanam, tena sahayudhvetyAdau striyAM nRta ityanenApi GIrna bhavati // vA bahuvrIheH paJcamI / pUrva: sUtramanuvartate / priyo'vAvA yasyAH sA priyAvAvarI, pakSe GIpratyayAbhAve priyAvAvA. / bahavo dhIvAno yasyAH sA bahudhIvarI, pakSe bahudhIvA, rAjazabdavadrUpam / bahavo merudRzvAno yasyAH sA bahumerudRzvarI nagarI, nasya raH // vA, pAdaH paJcamI / bahuvrIherityanuvartate / tacca padaM pAcchabdasya
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avatripariSkArasahitAyAm / 269 dvipadI, dvIpAt / bahuvrIhinimitto yaH pAd iti vizeSaNAdiha na syAt / pAdamAcaSTe kvipi pAd , trayaH pAdo'syAH sA tripAt // adhna: // 7 // UdhannantAbahuvrIheH striyAM GIH syAt / kuNDonI // azizoH / / 8 // azizviti bahuvrIheH striyAM GIH syAt / azizvI // saGkhyAdeoyanAdvayasi // 9 // saGkhyAderhAyanAntAbahuvrIheH striyAM GI: syAt , vayasi gamye / trihAyaNI, caturhAyaNI vaDavA / vayasIti kim ? caturhAyanA zAlA // dAmnaH // 10 // saGkhyAdemannantAbahuvrIheH striyAM GIH syAt / dvidAmnI / saGghayAderityeva ? vizeSaNamata evoktaM taddhetukapAcchabdAntAditi, bahuvrIhinimitto yaH pAcchabdastadantAdityarthaH / dvau pAdau yasyAH sA dvipadI, susaGkhyAdityanena bahubrohI pAdasya pAdAdezastato'nena vA GIH, yasvare pAda iti pAccha. bdasya padAdezaH, GIpratyayAbhAve tu na padAdezaH, dvipAt // UnaH paJcamI / bahuvrIherityanuvartate / nAmno vizeSaNatvAttadantavidhiH / Udhanniti kRtanakArAdezasya Udhaso grahaNam / kuNDavadUdho yasyAH sA kuNDonI, 'striyAmUdhason' sasya na , ano'sya, DoH, kuNDodhI / ano veti vikalpe prApte vacanam // azizoH paJcamI / bahuvrIhe. rityanuvartate / avidyamAnaH zizurasyA ityazizvI, anena GIH, iva. derasvesvare, pRthagyogAnna tadantavidhiH // saGkhyA AdiryasyAso tasmAt , hAyanAta , vayasi / bahuvrIherityanuvartate / trINi hAyanAni varSANi yasyAH sA, catusnetyanasya vayasIti Natvam / caturhAyanA iti, kAlakRtA prANinAM zarIrAvasthA vaya iti kIrNatvaJca na bhavataH // dAmnaH paJcamI / bahuvrIheH saGkhyAderityanuvartate / ano vetyasyApavAdaH / dve dAmnI yasyAH sA dvidAmnI / udUrdhvamudgataM vA dAma yasyAH sA tAmuddAmAnam / ano veti vikalpato DIH, pakSe vika
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 siddhahemalaghuvRttI [ dvitIyAdhyAyasya uddAmAnaM pazya // ano vA // 11 // annantAdbahuvrIhaH striyAM GIrvA syAt / bahurAjyau, bahurAje, bahurAjAnau // nAmni // 12 // annantAbahuvrIheH striyAM saMjJAyAM nityaM GIH syAt / adhirAjJI, surAjJI nAma grAmaH // nopAntyavataH // 13 // yasyopAntyalag nAsti, tasmAdannantAbahuvrIheH striyAM chIna syAt / suparvA, suzarmA / upAntyavata iti kim ? bahurAjJI / manaH // 14 / / mannantAstriyAM lpena DApa, tasyApyabhAve uddAmA, tasya dvitIyAyAmuddAmAnam / DApi tu Dityano lopAduddAmAm , DyAM tu, ano'syetyalope uddAmnIm / rUpatrayasya spaSTapratipattaye dvitIyAntaM pratyudAhRtam // anaH paJcamI, vA / aninasmangrahaNAnyarthavatA'narthakena ca tadantavidhi prayojayantIti nyAyena tadantavidhipravRttiH / uttaratra sUtre upAntyavataH pratiSedhAdupAntyalopina evAyaM vidhiH / bahavo rAjAno yayoste bahurAjJau, anena DIH, ano'sya, alopaH, pakSe DApi anlope aurIH bahurAje, pakSe bahurAjAnau // nAmni // bahuvrIherityanuvartate / ano vetyeva siddhau pRthak sUtrakaraNaM nityatvasUcanArtham / adhiko rAjA yasyAM sAdhikarAjJI, grAmavizeSasya saMjJA / ayamapyupAntyalopina eva bhavati / zobhano rAjA yasyAM sA surAjJI / / na, antasya samIpamupAntaM upAnte bhava upAntyaH, so'syAstIti tasmAt / bahuvrIherana ityanuvartate / suparvA ityAdau na. vamantasaMyogAdityupAntyalopaniSedhaH, tatazcAno veti striyAM nRta iti vA sUtreNa na hIH, ubhayoranena pratiSedhAt / bahurAjJI, pUrvavat // manaH paJcamI / neti vartate / yogavi. bhAgAdatra bahuvrIheriti na sambadhyate / atimahimA ityAdAvapi aninasmangrahaNAnIti nyAyAt GIpratiSedhaH / sImA ityatra man sArthakaH, atimahimetyatra mananarthakaH, imanpratyayatvAt / Apo'pi niSedha
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] bhavaripariSkArasahitAyAm / 271 DIna syAt / sImAnau / tAbhyAM vAy Dit // 15 // mannantAhUhuvrIhezcAnnantAstriyAmAbvA syAt, sa ca Dit / sIme, suparve / pakSe, sImAnau, suparvANau / / ajAdeH // 16 / / ajAdestasyaiva striyAmAp iti jJApayituM sImAnAvityuktam // tacca tacca tAbhyAm , vA, Apa, Dit / tacchabdena mano'nazca parAmarza:, tadantavidhiH / atra bahuvrIhe. rityannantenaiva sambadhyate, na tu mannantena, ano vA mana iti sUtradvayAnusArAt / sIme ityApi DitvAt DityantyasvarAderityanlope sImA au ityatra autetyanena siddhiH, suparve iti tvannantabahuvrIheH prathamAdvivacane rUpam / pakSe pUrvasUtrAbhyAM pratiSedhAt DInaM bhavati, sImA. nAviti / upAntyalopinastu bahuvrIhemarapi bhavati yathA bahurAje bahurAjAnau bahurAjyau iti / DitkaraNamantyasvarAdilopArtham / DAbityanusvA''po DidvidhAnamuttarasUtrevApo'nuvRtyartham / / aja AdiryasyAsau tasmAt / Abityanuvartate / ajAderityAvRttyA SaSThyantatvena. vipari NAmAduktam / ajAdestasyaiveti, ajAdimAtravAcyastrItve vartamAnAdi. tyarthaH / ajA jAtilakSaNe GIpratyaye prApte tadapavAda Ap / bAlA vayolakSaNasya DIpratyayasyApavAda Ae / jyeSThA dhavayogalakSaNasya DIpratyayasyApavAdaH / kruccA vyaJjanAntatvenA'prApterajAdigaNe paatthH| ajAderityasyA''vartanAdajAdisambandhinyeva strItve'bhidheye sati Ab yathA syAt, tena paJcAnAmajAnAM samAhAraH paJcAjItyatra samAsArthasamAhAraniSThasamudAyavAcistrItve'jAzabdamAtravAcyatvAbhAvena nAp / na ca nAmagrahaNena tadantavidhiriti nyAyAdajAdyantAtpaJcAjIzabdAdApo'prAptyA'jAderityasyAvartanaM nirarthakamiti vAcyam , ata eva hi jJApakAstrIprakaraNe tadantAdapi vidherbhAvAt / tena mahAMzvAsAvajazceti sAmAnyena vigrahe khIvivakSAyAM mahAjA paramAjeti sidhyati / /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 siddhahemalaghuvRttI [ dvitIyAMcyAyasya syAt / ajA, bAlA, jyeSThA, kruJcA // Rci pAdaH pAtpade // 17 // kRtapAdbhAvapAdasya Rcyarthe pAtpadeti nipAtyate / tripadA, tripAdgAyatrI / RcIti kim ? dvipAt , dvipadI // At // 18 // akArAntAstriyAmAp syAt / khaTTA, yA, sA // gaurAdibhyo mukhyAd DIH // 19 // gaurAdigaNAnmukhyAtstriyAM GIH syAt / gaurI, zabalI / mukhyAditi kim ? bahunadA bhUmiH // aNaneyekaNnasnaTitAm // 20 // aNAdInAM yo't , tadantAtteSARci saptamI, pAdaH SaSThI, pAca padA ca paatpde| pAda iti kRtapAdbhAvaH pAdazabdo gRhyate / trayaH pAdA yasyAH sA tripAta tripadA vA gAyatrI, Rca vedavAkyamityarthaH / susaGkhyAditi samAsAntaH pAd, anena strIpratyayaviziSTasya pAtpadA vA nipAtyate / pratyudAharaNe vA pAda iti vA DIH // At / Avityanuvartate / khaT kAMkSe, khaTyate AkA sayate zayAlubhiriti khaTA / ' laTi khaTi khali' vapratyayaH, ane. nA''p / atikhaTaH priyakhaTa ityAdiprayogadarzanAkhaTAzabdasyAkArAntatvam , anyathA gozcAnta iti hUsvo na syAdAbantatvAbhAvAt // gaura AdiryeSAnte gaurAdayastebhyo muMkhyAt, GIH / gaurazabdAttrItve'nena GIH gaurI, bahavo nadA yasyAM sA bahunadA bhUmiH, anyapadArthapradhAnatvAdatra nadIzabdo na mukhyavRttiH // da idanubandho yasya sa Tit , aN cAJ ca eyazcekaNca naJ ca snaJ ca Ticca teSAm / Aditi mukhyAditi ca vartate, ata eva teSAmevetyuktam , tasya vizeSaNamaNAdayaH / Aca nAmno vizeSaNam / upagato gauryena sa upaguH, upagorapatyaM strI aupagavI, Gaso'patye ityaN pratyayaH / asvayambhuvo'v , anena ddiiraupgvii| bidasyApatyaM pautrI baidI an , aadivRddhiH| supA apatyaM strI sauparNeyI, DyAtyUGa ityeyaNpratyayaH, anena GIH / eya iti niranubandhagrahaNAdeyaNeyac eyavAM grahaNam , tena zileyI zaileyI
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avadhipariSkArasahitAyAm / 273 meva striyAM DIH syAt / aupagavI, vaidI, sauparNeyI, AkSikI, straiNI, pauMsnI, jAnudaghnI // vayasyanantye // 21 // kAlakRtA zarIrAvasthA vayastasminnacarame vartamAnAdakArAntAstriyAM DIH syAt / kumArI, kizorI, vadhUTI / anantya iti kim ? vRddhA // dvigoH samAhArAt // 22 // samAhAradvigoradantAstriyAM GIH syAt / paJcapUlI, tyAdisiddhiH / akSardIvyati AkSikI , "tena jitjydi"tiiknnprtyyH| khiyA apatyaM strI straiNI, puMso'patyaM strI pauMsnI / prAgvataH strIpuM. sAd naJ snab iti krameNa nnprtyyau| jAnu pramANamasyAH sA jAnudanI, vovaM dAnaT dvayasaDiti dannaT pratyayaH / teSAmeva striyAmityuktergautamena prokA nItirgautamI, tAmadhIte ityaNU , tasya "proktA. di"ti lope, GayAderityAdinA DIlope punarjInaM bhavati, gautamA kanyA ityeva rUpam / iha prokArthe zrUyamANo yo'Nasti tadvAcyaM na strIpratyayayogyam , tasya proktArthamAtravRtteH, yacca strIpratyayayogyaM kanyArthavAci, na tasyA'kAro'sti, tasya proktAditi lopAt / IdRzo'rtho vyAkhyAnAdevAvagamyaH, vyAkhyAnato vizeSArthapratipattiriti nyAyAt // vayasi, nAntyamanantyaM tasmin / Aditi sambadhyate / kutsito mAraH kAmo yasyAM sA kumArI, kumArIkizorIzabdau prathame vayasi vartamAnau, vadhUTIzabdastu yauvanavAcI / vayazcaturdhA, arthaprakaraNAdikamanapekSya zravaNamAtreNa yo vayaH pratipAdayati so'tra vayovAcA grAhyaH, tenottAnazayetyAdau prakaraNAdinA vayaH pratItAvapi na DIH, vyAdhyAdivazAduttAnA yA zete tasyA api tena pratIteH, evaM dvivarSA trivabaityAdirapi na vayovAcI zIlAdAvapi prayogAt / vRddhakumArIti tu gauNaprayogaH / bAlA vatsetyAdayo'jAdau paThitatvAdajAderityAp , anyathA tatra pAThavaiyApatteH // dvau gAvau vANIvizeSau yatrAsau
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 siddhahemalaghukRttau dvitIyAdhyAyasya dazarAjI // parimANAttaddhitalukyavistA''citakambalyAt // 23 // paritaH sarvato mAnaM parimANaM / rUDheH prasthAdi, bistAdivarjaparimANAntAd dvigoradantAcaddhitaluki striyAM GIH syAt / dvAbhyAM kuDavAbhyAM krItA dvikuDavI / parimANAditi kim ! paJcabhirazvaiH krItA paJcAzvA / taddhitalukIti kim ! dvipaNyA / dvigustasmAt, samyagAharaNamekIbhAva iti samAhArastasmAt , dvigovizeSaNamidaM tena samAhAradvigusaMjJakanAmno grahaNam / Aditi vartate / paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH paJcapUlI, dazAnAM rAjJAM samA. hAro dazarAjI, rAjansakherityatpratyayaH / no'padasya taddhite ityanlopaH, asya DyAM luk // parimANAt , taddhitasya luk tasmin , bistazcAcitazca kambalyaJca, na bistAcitakambalyaM tasmAt / Avigoriti vartate / evamagre'pi / atra parimANazabdenA''rohata: pariNAhatazca yena kASThAdinirmitena dhAnyAdi mIyate tatprasthAdi gRhyate / yadAhuH, 'UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt , saGkhyA bAhyA tu sarvataH // ' dvAbhyAM kuDavAbhyAM krItetyatra mUlyaiH krIte itIkaNi, anAmnyadviH plubiti tallupi, anena ca DyAM tatsiddhiH / paJcAzvA, atra ikaNU tallopazca, aparimANatvAnnAnena GIH, aNayekaNityanenApi na DIH, teSAmevANAdInAM vAcyAyAM striyAM vartamAnAt DIbhavatIti tatrokteH / dvAbhyAM paNAbhyAM krItA dvipaNyA, paNapAda iti yapratyaye tasya ca vidhAnasAmAdalupi siddhiH, AdityAp ca / dvAbhyAM bistAbhyAM krItA dvibistA, ikaNa, dvitribahorniSkavistAditIkaNa lopaH / nanu bistAdaya unmAnavacanAH, bistazabdena hi SaSTiH palazatAnyucyante, Acitazabdena dazabhArAsmakaM taulakam / kambalyazabdenApi UrNApalazatamucyate'zItizatamityanye, SaTSaSTizatamityapare / tatrAparimANa vAd DIprasaGgAbhAvAtkiM
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avatripariSkArasahitAyAm / 275 bistAdivarjanaM kim ! dvibistA, dhyAcitA, dvikambalyA // kANDApramANAdakSetre // 24 // pramANavAcikANDAntAdakSetraviSayAd, dvigostaddhitaluki striyAM DIH syAt / AyAmaH pramANam , dve kANDe pramANamasyA dvikANDI rajjuH / pramANAditi kim ? dvikANDA shaattii| akSetra iti kim ? dvikANDA kSetrabhaktiH // puruSAdvA // 25 / / pramANavAcipuruSAntAdvigostaddhitaluki striyAM GIrvA syAt / dvipuruSI, dvipuruSA parikhA / taddhitalukItyeva? paJcapuruSAH samAhRtAH, paJcapuruSI : revatIrohiNAjhe // 26 // AbhyAM nakSatravRttibhyAM striyAM DIH syAt / revatI, rohiNI, revatyAM jAtA revtii| bha iti kim ? revatA // niSedheneti cenna, dezavizeSe teSAmapi parimANArthatvAt / bistAdigrahaNAtprakRtasUtre parimANagrahaNenonmAnasyApi grahaNAt , unmAnasya yadi DIna bhavati tarhi bistAdereveti niyamArthatvAcca, tena dviniSkItyAdi siddhyati // kANDAt , pramANAt , kSiyanti nivantyuptAni bIjAni vRddhi vA gacchantyasminniti kSetram, na kSetramakSetraM tasmin / taddhitalukIti vartate / 'vizeSaNamantaH' SoDazahastapramANaM daNDAdi kANDam , AyAmamAtraparicchedakatvAca pramANam / dvAbhyAM kANDAbhyAM krItA dvikANDA zATI, dve kANDe pramANamasyAH sA dvikANDA kSetrabhaktiH, kSetravibhAga ityrthH| pramANAnmAtraT pratyayaH, dvigoH saMzaye ceti mAtraTlopaH / bhaktimahaNaM taddhitArthasya strItvArtham // puruSAt , vA / taddhitaluki pramANAditi vartate / tadantavidhiH / dvau puruSo pramANamasyAH sA, hastipuruSAdvetyaNo dvigoH saMzaye ceti lup / anena vA GIH / paJcapuruSI, atra dvigo: samAhArAditi nityameva GIH, taddhitapratyayasya kasyA'pyabhAvAllugapi nAsti // revatazca rohiNazca tasmAt , bhaM nakSatraM tasmin / revatyAM revatInakSatrayukte kAle jAtA revatI, atra jAtArthe jAtasyANazcitrArevatIti sUtreNa luki GIpratyayasyApi luki
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 siddhahemalaghuvRttau [dvitIyAdhyAyasya nIlAtprANyoSadhyoH // 27 // prANinyauSadhau ca, nIlAstriyAM GIH syAt / nIlI gauH, nIlI auSadhiH / nIlA'nyA // ktAca nAmni vA // 28 // nIlAt ktAntAcca striyAM saMjJAyAMGIrvAsyAt / nIlI pravRddhavilUnI / nIlA, pravRddhavilanA // kevalamAmakabhAgadheyapApAparasamAnA''ryakRtasumaGgalabheSajAt // 29 / / ebhyo nAmni striyAM GIH syAt / kevalI jyotiH, mAmakI, bhAgadheyI, pApI, aparI, samAnI, AryakRtI, sumaGgalI, bheSajI / nAmnItyeva ? kevalA / / punaranena sUtreNa GIH / nanu gaurAdibhya ityasmAnmukhyAdhikArasya sattvAdrevatyAM jAtA revatIti vigrahe kanyAvAcitvena nakSatre revatIzabda. sya gauNatvAtkathamatrAnena GIH, ucyate, arthavRtyA'tra prAdhAnyAt, prAdhAnyazca kvacicchabdavRttyA kacittvarthavRttyA bhavati, atra ca nakSatrarUpo'rthoM yadi revatIzabdasya vAcyo na bhavettadA tadviziSTaH kAlo'pi vAcyo na syAdityarthavRttyA prAdhAnyam / revatA, AdityA pratyayaH // nIlAt , prANI cauSadhizca tayoH / nIlItyatra jAtizabdAdapi jAtau nityatrItvAjAterityaprApte'nenaiva GIH // tAt , ca, nAmni vA / nIlA. dityanuvartate / pravRddhA cAsau vilUnA ceti pravRddhavilUnI, oSadhivizeSo'khaNDaH saMjJAzabdaH, vyutpattimAtramidaM kRtam, pravRddhA cAso vilUnA cetyarthakathanamAtraM na tu vigrahaH, sa tu pravRddhazcAsau vilUnazca, strI cetpravRddhavilUnIti kAryaH, anyathA gauNatvAbhAvena gozcAnta itya. pravRttatayA'dantatvaviraheNa DIna syAt // kevalazca mAmakazca bhAgadheyazca pApazcAparazca samAnazcAryakRtazca sumaGgalaJca bheSajazca tasmAt / nAmnIti vartate / sarvatrAnena DIH, saMjJAyAm / mAmakazabdAdabantatvenaivANabeyekaNityanena chIsiddhau nAmni niyamyate, tenAsaMjJAyAM mAmikA buddhiriti bhavati, atrAJlakSaNo'pi DInaM bhavati / mAmakazabdasyaiva nAmni Doriti viparItaniyamastu na bhavati saMjJAyAM keva.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avadhripariSkArasahitAyAm / 277 bhAjagoNanAgasthalakuNDakAlakuzakAmukakaTakabarAt pa. kA''vapanasthUlA'kRtrimAmatrakRSNA''yasIriraMsuzroNikezapAze // 30 / / ebhyo yathAsaGghayaM pakAdiSvartheSu striyAM nAmni DIH syAt / bhAjI pakA cet, bhAjA'nyA / goNI Avapanam , goNA'nyA / nAgI sthUlA, nAgA'nyA / sthalI akRtrimA; sthalA'nyA / kuNDI amatram , kuNDA'nyA / kAlI kRSNA, kAlA'nyA / kuzI AyasI, kuzA'nyA / kAmukI riraMsuH, kAmukA'nyA / kaTI zroNiH, kaTA'nyA / kabarI kezapAzaH, kabarA'nyA // navA zoNAdeH // 31 // zoNAdeH striyAM GIrvA syAt / zoNI, shonnaa| caNDI, caNDA // ito'ktyarthAt // 32 // tayarthapratyayAntavarjAdidantAlAdInAmaNiDI pratyayAbhAvaprasaGgAt / kevalAntAtsaMjJAyA apratIteriSTo'pi tadantavidhirnAtra pravartate, tena zobhano mAmako'syA iti vigrahe sumAmaketyeva bhavati / mAmakI mAtulItyarthaH, bhAgadheyI balirityarthaH, pApI aparI oSadhivizeSau / samAnI chandaH, AryakRtI kriyAvizeSaH, sumanalI chanda oSadhirvA, bheSajI oSadhiH / / bhAjazca goNazca nAgazca sthalazca kuNDazca kAlazca kuzazca kAmukazca kaTazca kabarazca tasmAt, pakkazvA''vapanazca sthUlazcAkRtrimazcAmatrazca kRSNazcA''yasI ca riraMsuzca zroNizca kezapAzazca tasmin / nAmnIti sambadhyate / amatraM bhAjanamityarthaH / jAnapadI vRttizcet , jAnapadAnyA iti kaumudyAm , tatra kaTazabdazca na dRzyate // navA, zoNA AdiyasyAsau tasmAt / zoNo nirdoSo raktavarNaH, zoNInAmA kAcit , evaM caNDI caNDA, guNavacanatve tUttareNaiva bhaviSyati / / itaH paJcamI, terarthaH ktyarthaH, na syartho'ktyarthastasmAt / bhavati sarvamasyAmiti bhUmiH, dhUyate vAyuneti dhUliH, karaNaM kRtiH, striyAM ktiH, na karaNamakaraNiH, ' naJo'niH zApe' 'nAmino' ar, hInaM hAniH, ete tya
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau / [ dvitIyAdhyAyasya striyAM GIrvA syAt / bhUmI, bhUmiH / dhUlI, dhUliH / atyarthAditi kim ? kRtiH, akaraNiH, hAniH // paddhateH // 33 // asmAtstriyAM GIrvA syAt / paddhatI, paddhatiH // zakteH zastre // 34 // asmAcchastre striyAM GIrvA syAt / zaktI, zaktiH / zastra iti kim ? zaktiH sAmarthyam // svarAto guNAdakharoH // 35 // svarAtparo ya uttadantAdguNavacanAtkharuvarjAtstriyAM GIrvA syAt / paTTI, paTuH / vibhvI, rthapratyayAH, ato nAnena GIH // paddhateH paJcamI / ktipratyayAntatvAdaprApte vacanam / pAdAbhyAM hanyate iti paddhatiH / zravAdibhya iti ktiH, himahatIti sUtreNa padAdezaH // zakteH paJcamI, zastre / zakyate hiMsyate paro'nayeti zaktiH, zravAdibhyaH ktiH, zaktiH praharaNavizeSaH // svarAt, utaH paJcamI, guNAt, na kharurakharustasmAt / guNAditi sAmAnyenoktAvapi kevalaguNavRtteH strItvAyogAttato dravyavRtteH pratyayaH / atra guNazabdena kRdantasamastadaddhitAntasarvanAmajAtisaGkhyA saMjJA zabdAtiriktaH zabdo gRhyate, na tu guNasaMjJakaH, uta iti vizeSaNAt / nApi vizeSaNam, AkhurdravyamityAdAvatiprasaGgAt / nApi naiyAyikAbhimato guNaH, mRdvI buddhirityAderasiddhyApatteH / uktaJca sattve nivizate'paiti, pRthagjAtiSu dRzyate | AdheyazcA'kriyA jazca so'savaprakRtirguNaH / iti pAtaJjalamahAbhASye / satve dravye, nivizate sambadhyate, apaiti tato nivartate, pRthagbhinnAsu jAtiSu jAtyAdhAreSu, arthAdbhinnajAtIyeSu dravyeSu dRzyate ca yaH sa guNo yathA zuklAdiH, sa hi ghaTAdau yasminsambadhyate tasmAdeva pAkAdito nivartate / bhinnajAtIyeSu payaH zaGkhAdiSu ca dRzyate / etena jAterguNatvanirAsaH, jAtirhi ghaTatvAdiH, yatra ghaTAdau sambadhyate, na taM kadAcidapi jahAti, navA paTAdiSu bhinnajAtIyeSu dRzyata iti / nanvevaM kriyAyA api guNatvaM syAt, ghaTAdau kadAcideva darzanAt, tato nivRtteH paTAdiSu darzanAca, 278
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avantripariSkArasahitAyAm / 279 vibhuH / svarAditi kim ? pANDurbhUmiH / guNAditi kim ? AkhuH strii| akharoriti kim ? kharuriyam // zyetaitaharitabharitarohitAdvarNAtto nazca / / 36 // ebhyo varNavAcibhyaH striyAM kIrvA syAt , ato vizeSaNAntaramuktamAdheya iti, utpAdya ityarthaH / akriyAjo'nutpAdya ityarthaH / tathA ca nityAnityavRttipadArthavibhAjakopAdhimattvaM tadarthaH / guNatvaM hi anitye pAkajarUpAdau nitye AkAzamahattvAdiSu ca vartate, tadvAnzuklAdireva / kriyAtvaM tu na nityavRttiH, karmaNo'nityaikarUpatvAt / evamapyavayavidravye'vayaveSu vartamAne'vayavasaMyoganivRttau nivartamAne hastapAdAdiSu bhinnajAtIyeSu dRzyamAne nityAnityavRttini ativyAptistadvayudAsAya sattvaprakRtirityuktam , adravyasvabhAva ityarthaH / dravyAdhikaraNakotpAdavinAzazAlitve sati jAtibhinnatve sati dravyabhinnatve sati nityAnityavRttidharmavattvamiti vA tadarthaH / yadvA sattve nivizate'paitIti saMjJAnirAsaH / pRthagjAtiSu dRzyata ityanena sarvanAmanirAsaH / Adheya ityanena saGkhyAzabdo jAtizabdazca nirastaH / akriyAja ityanena kRdantanirAsaH / asattvaprakRtirityanena samastataddhitAntayonirAsaH / adhikaM tatraiva dRSTavyam / pANDuriti, nAtra svarAdekavyaJjanavyavahita uH, vyaJjanadvayena vyavadhAnAt / ukArAtpUrva varNadvayasaM. yogena na bhavitavyamiti bhAvaH / kharuH, krUrA mUrkhA darpiSTA zvetA vA strI kharuH, kharuH pativarA kanyeti vA / pANigrahaNotkaNThAbhidhAyitvAdguNavacano'yam / atra svarAduta iti vacanaM yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAditi nyAyaM sUcayati / yatra yena varNAdinAvazyaM vyavadhAnaM syAnna tvavyavadhAnaM tatra tadvyavadhAne'pi tatkArya syAdeveti tadarthaH / svarAdyavyavadhAnenokArasya guNavacanazabdeSu kutrApyadarzanAtsvarAduta ityuktervyartha. tAprasaGgena ayaM nyAyo'vatarati // zyetazcatazca haritazca bhararitazca rohitazca tasmAdvarNAt , taH SaSThI, naH prathamA, ca // atra naveti
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya tadyoge to na ca / zyenI, zyetA / enI, etA / hariNI, haritA / bhariNI, bharitA / rohiNI, rohitaa| varNAditi kim ? zyetA, etA // kaH palitAsitAt // 37 // ta iti ceti cAnuvarcate, AbhyAM striyAM GIrvA syAt, tadyoge taH knaH / paliknI, palitA / asiknI, asitA // asahanavidyamAnapUrvapadAtsvAGgAdakroDAdibhyaH // 38 // sahAdivarjapUrvapadaM yatsvAnaM tadantAtkroDAdivarjAdadantAstriyAM GIrvA syAt / pInastanI, piinstnaa| atikezI, ati. kezA maalaa| sahAdivarjanaM kim ? sahakezA, akezA, vidyamAnavikalpaH pradhAnatvAtpratyayavidhinaiva sambadhyate na tvapradhAnena navi. dhAnena / zyenI zubhrA, enI karburA zubhrA vA, hariNI nIlA, bhariNI pATalA dhUsarA ghRtavarNA vA, rohiNI rktaa| cakAro GIryadA bhavati tadaiva nakAro'pIti sUcanAya // kaH prathamA, palitazcAsitazca tasmAt / ta iti ceti cAnuvartate / palitazabdaH kezarogaviSaye varNe, asitazabdaH sitapratipakSe varNe, tadaiva GIpratyayaH kAdezazca, kaci. danyatrApi, vRddhA paliknI / 'asinI syAdavRddhA yA preSyAntaHpuracAriNI' tyamaraH // sahazca naJ ca vidyamAnazca, na sahanavidya. mAnam , asahanavidyamAnaM pUrvapadaM yasya tattasmAt , svazca tadaGgazca tasmAt , kroDa AdiSAnte, na koddaadyo'kroddaadystebhyH| pInau stanau yasyAH sA pInastanI, kezAnatikrAntA'tikezI, saha kezarvartate sA sahakezA, na vidyante kezA yasyAH sA'kezA, vidyamAnAH kezA yasyAH sA vidyamAnakezA / kalyANI kroDA yasyAH sA, kroDazabdaH strI kliiblinggH| evaM sarvatra bahuvrIhiH / svAGgAditi, svAGgaM tridhA, "avikAro'dravaM mUrta prANisthaM svAGgamucyate, cyutazca prANinastattannibhazca pratimAdiSu" / avikAro vAtAdijanyazophAdivikArabhinnastena bahuzophA ityAdau na / adravaM svAGgaM bhavati, tena bahukaphA ityAdau
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: / avacUripariSkArasahitAyAm / 281 kezA / kroDAdivarjanaM kim ! kalyANakroDA, bahugudA, dIrghavAlA / svAGgAditi kim ! bahuzophA, bahujJAnA, bahuyavA // nAsikodaroSThajavAdantakarNazRGgAGgagAtrakaNThAt / / 39 / / sahAdivarjapUrvapadebhya ebhyaH svAGgebhyaH striyAM GIrvA syAt / tuGganAsikI, tuGganA. sikaa| kRzodarI, kRshodraa| bimboSThI, bimboSThA / dIrghajaGghI, dIrghajaGghA / samadantI, smdntaa| cArukarNI, cArukarNA / tIkSNazRGgI, tIkSNazRGgA / mRdvanI, mRdvaGgA / sugAtrI, sugAtrA / sukaNThI, sukaNThA / pUrveNa siddhe niyamArthamidam / tena bahusvarasaMyogopAntebhyo'nyebhyo mA bhUt , sulana / rUpAdiyogo mUrtistadyogAnmUrtaM pudgaladravyaM tadapi svAGgama , tena bahujJAnA ityAdau na jJAnasyAmUrtatvAt / prANisthaM svAGgaM tena dIrghamukhA zAlA ityAdau na / cyutaJca prANinastaditi lakSaNAntaram / avikArAdilakSaNayuktaM prANinacyutamapi svAGgaM bhavatIti tadarthaH, yathA bahukezI bahukezA radhyA / tannibhazca pratimA didhviti cAparaM lakSaNam / prANI yathA prANyaGgena sambaddho bhavati tathA'prANI prANyaGgasajAtIyena vastunA sambaddhazcet aprANino'pyavayavaH svAGgapadagrAhyo bhavati, tena pRthumukhI pRthumukhA pratimA ityAdi bhavati // nAsikA ca udarazcoSThazca jaGghA ca dantazca karNazca zRGgazcAGgaJca gAtraJca kaNThazca tasmAt / asahanavidyamAnapUrvAtsvAGgAditi padadvayamanuvartate / pUrveNa siddhe niyamArthamidam / bahusvareSu nAsikodarAbhyAmeva / saMyogopAntyeSvoSThAdibhya eva GIrvA nAnyebhya iti / tuGgA nAsikA yasyAH sA tuGganAsikI, kRzamudaraM yasyAH sA kRzodarI, bimba iva oSThau yasyAH sA bimboSThI, dIrghA jaGghA yasyAH sA dIrghajaGghI, samA dantA yasyAH sA samadantI, cArU karNau yasyAH sA cArukarNI, tIkSNe zRGge yasyAH sA tIkSNazRGgI, mRdu aGgaM yasyAH sA mRdvaGgI, 36.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 siddhaddemalaghuvRtta [ dvitIyAdhyAyasya' lATA, supArzvA // nakhamukhAdanAni // 40 // sahAdivarja pUrvapadAbhyAM svAGgAbhyAmAbhyAmasaMjJAyAmeva striyAM GIrvA syAt / zUrpanakhI, zUrpanakhA / candramukhI, candramukhA / anAmnIti kim ? zUrpaNakhA, kAlamukhA // pucchAt // 41 // sahAdivarjapUrvapadAtsvAGgAt pucchAstriyAM GIrvA syAt / dIrghapucchI, dIrghapucchA // kabaramaNiviSazarAH ||12|| etatpUrvapadAtpucchAttriyAM GIrnityaM syAt / kabarapucchI, maNipucchI, viSapucchI, zarapucchI // pakSAccopamAnAdeH // 43 // upamAnapUrvAtpakSAtpucchAcca striyAM GIH syAt / ulUkapakSI zAlA, ulUkapucchI senA // krItAtkaraNAdeH // 44 // karaNAdeH krItAevama / zobhane pArzve yasyAH sA supArzvA, sulalATeti bahusvaravatAM nAsikodarAbhyAmeva bhAvAdatra na / supArzveti saMyogopAntyebhya oSThAdibhya eva bhAvAdatra na || nakhazca mukhaJca tasmAt, na nAma anAma tasmin / anuvRttiH pUrvavat / zUrpanakhI, zUrpAkArA nakhA yasyAH sA, candravanmukhamasyAH sA candramukhI / zUrpaNakhA, saMjJAvAcitve tu na GIH, pUrvapadasthAnnAmnyaga iti Natvam, rAvaNasya bhaginI / kAlamukhA tu yamabhaginI || pucchAt / pUrvavadanuvartanam / dIrghaM pucchaM yasyAH sA dIrghapucchI || kavarazca maNizca viSaJca zarazca te Adayo yasya tasmAt / pucchAdityanuvartate / pUrvapadatvena kavarAdInAmupAdAnAdasahanajityAdi nivRttam / pUrveNa siddhe punarvidhAnaM nityArtham / kabaraM citraM pucchaM yasyAH sA kabarapucchI mayUrItyAdi // pakSAt, ca, upamIyate'nenetyupamA, upamA eva upamAnaM tadA''diryasya tasmAt, prasiddhasAdharmyAdaprasiddhaviSaye yena jJAnamupajanyata ityupamA / cazabdena pucchazabdasya grahaNam / ulUkasya pakSAvitra pakSau yasyAH sA ulUkapakSI zAlA, etrm| pUrvasUtreNa sahAsyaikayogAkaraNAtsvAGgAditi nivRttam // krItAt , karaNamAdivayavo yasya sa karaNAdistasmAt / azvena krIyate sma 1
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / " ntAdadantAtstriyAM GIH syAt / azvakItI, manasAkrItI / Aderiti kim ? azvena krItA / tAdalpe // / 45 / / kAntAtkaraNAderalpe'rthe striyAM GIH syAt / anaviliptI dyauH, alpAbhretyarthaH / alpa iti kim ? candanAnuliptA strI // svAGgAderakRtamitajAtapratipannAihu. vrIheH || 46 // svAGgAdeH kRtAdivarjAt kAntAdbahuvrIheH striyAM GIH syAt / zaGkhabhinnI, UrubhinnI / kRtAdivarjanaM kim ? dantakRtA, dantaazvakItI | vibhaktyupatteH pUrvameva kRdantena samAsaH / manasAkrItI, tRtIyAyA alup / anena sUtreNAdantAtkrItAtkaraNAderDIvidhiruktaH, karaNasya cA''dyavayavatvaM samAsaM vinA na syAt, vibhaktyantena ca krItetyanena samAsaH kriyate tadA krItasyAdantatvaM na sambhavati, antaraGgatvAdvibhaktyutpatteH prAgevA''paH prApteH evaJca satyadantAdityuktisyAdataH sA jJApayati, 'gatikArakaGasyuktAnAM vibhaktayantAnAmeva kRdantairvibhaktyutpatteH prAgeva samAsa iti nyAyaghaTaka kAra kANAM kRdantairavibhaktyantaireva samAsa ityaMzaM karaNAditi vaktavye AdigrahaNAnnAmarUpAnyapadArthe 'vayavavAcyAdizabdena bahutrI histenAzvena krIteti vAkye na bhavati / na hyatra karaNaM krItAntasya nAmna Adiravayavo bhavati, aikapadyAbhAvAt // ktAt, alpe / krnnaaderitynuvrtte| alpairabhrairlipyate smeti, pUrvavatsamAsaH / candanAnulipteti. anaspena candanena liptetyarthaH / alpatvaM samudAyopAdhiH, yadyapi pUrvapadArthasyAbhrANAmevAlpatvaM gamyate, tathApi tadalpatve sati tadvilepanasyApyalpatvamavazyaM bhavatIti samudAyopAdhitvamalpatvasya saGgacchate / / svasyAGgaM svAGgam, tadAdiravayavo yasya tasmAt / kRtazca mitazca jAtazca pratipannazca tat, na kRtamitajAtapratipannaM tasmAt, bahuvrIheH paJcamI / ktAditi vartate / bhidyate sma bhinnaH zaGkhau bhinnau yasyAH sA zaGkhabhinnI, bhinnau UrU yasyAH sA UrubhinnI, jAti 1 : " 283
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 . siddhhemlghuvRttau| [ dvitIyAdhyAyasya mitA, dantajAtA, dantapratipannA // anAcchAdajAtyAdevA // 47 // AcchAdavarjA yA jAtistadavayavAtkRtAdivarjAt ktAntAdvahuvrIheH striyAM GIrvA syAt / zAGgarajamdhI, zAGgarajagdhA / AcchAdavarjanaM kim ? vastrachannA / jAtyAderiti kim ! mAsayAtA / akRtAdyantAdityeva ! kuNDakRtA // patyunaH // 48 // patyantAbahuvrIheH striyAM GIrvA syAt , tadyoge'ntasya na ca / dRDhapatnI, dRDhapatiH / mukhyAdityeva ? bahusthUlapatiH purI // sAdeH / / 49 / / sapUrvapadAtpatyantAstriyAM GIrvA syAt , tadyoge'ntasya n ca / grAmasya patiH, grAmakAlasusvAderiti zaGkho ruzabdayoH pUrvanipAtaH / dantAH kRtA yasyAH sA dantakRtA, evamapre'pi / atra kRtAdivarjanAnna kIH // nAcchA. do'nAcchAdaH, anAcchAdazcAsau jAtizca, sA''diravayavo yasya tsmaannvaa| zAGgaro jagdho yayA sA shaanggrjgdhii| vastraM channaM yayA sA vastrachannA / mAso yAto yasyAH sA mAsayAtA / kuNDaM kRtaM yayA sA kuNDakRtA // patyuH paJcamI, naH prathamA / bahuvrIhe rityanuvartate, tatazca tadantavidhistadyoge GIyoge, GIyoge evAntasya nakAro bhavati / dRDhaH patiryasyAH sA dRddhptnii| sthUlAH patayo yAsAM tAH sthUlapatayaH, patyuna iti navikalpanAt / nAdezAbhAve bahavaH sthUlapatayo yasyAM sA bahusthUlapatiH purI, atra hi patyanto bahuvrIhirmukhyo na bhavati, punarbahutrIhikaraNAt / yastu mukhyaH sa na patyantaH kintu sthUlapatyantaH / mukhyAditi vizeSaNaM bahuvrIherna tu patyuH, dRDhapatnItyAderasiddhyApatteH / / AdinA sahitaH sAdistasmAt / patyuna iti vartate / yadyatrApi bahuvrIhisamAso'bhipretaH syAttarhi pUrvasUtreNaiva siddhyA punarvacanaM vyartha syAdato'tra bahuvrIherityasya nivRttiH / sAderiti kimiti, patyuriti nAmno vizeSaNena tadantalAbhAt patyantAdityevAstu, kiM sAdehaNeneti praznAzayaH, patiriyamiti, kevalapatizabdasyApi vyapadezivadbhA
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 285 patnI, grAmapatiH / sAderiti kim ? patiriyam , grAmasya patiriyam / / sapatnyAdau / / 50 // eSu patizabdAstriyAM GIH syAt , antasya na ca / sapatnI, ekapatnI // UDhAyAm // 51 // patyuH pariNItAyAM striyAM GIH syAt, n cAntasya / patnI, vRSalasya patnI // pANigRhItIti / / 52 / / pANigRhItItiprakArAH zabdA UDhAyAM striyAM DyantA nipAtyante / pANigRhItI, karagRhItI / UDhAyAmityeva ? pANigRhItA'nyA // pativanyantarvatnyo bhAryAgabhiNyoH // 53 // bhAryA avidhavA strI, tasyAM garbhiNyAJca yathAsaGkhyametau vena patyantatvAdatiprasaGgaH syAttadvAraNAya sAderityuktam / Adi. zabdaH pUrvAvayavapara ityAzayena pratyudAharati, grAmasya patiriyamiti / nAtra grAmasyeti padaM pUrvAvayavabhUtamaikapadyAbhAvAt / pAtIti patiriti kriyAzabdasya triliGgatvAdatra strItvam // sapatnyAdiryasyAsau sapanyAdistasmin / samAnaH patiryasyAH sA sapatnI, eka eva patiryasyAH sA ekapatnI / samudAyanipAtanaM samAnasya sabhAvArthaM puMvadbhAvaniSedhArthaJca / atra samAnAdisvAmikastrIvizeSasyaiva rUDhyA vodhanArtha DInakAra viziSToccAraNam , tathA ca samAnaH patiryasyA dAsyA bhUmerveti vigrahe sapatirityeva / tathaikasyaiva tattatpatnIviziSTatayA bhedamAropya samAnatA vijJeyA, tena mukhyasAdRzyavatpatikAsu na tathA prayoga iSyate / punarvidhAnAnaveti nivRttam // UDhAyAm / patyuna iti sUtraM vartate / yA'gnisAkSipUrvakeNa pariNItA seha gRhyate / nAmagrahaNe tada. ntavidhizca nAzrIyate, ato kevalAtpatyuH pariNItAyAM striyAM DIrityarthaH / patyurbhAryA ptnii|| pANigRhItI, iti / iti zabdaH prakArArthaH, UDhAyAmityapi sambadhyate / pANirgRhIto'syAH sA iti nipAtanam / pANirgahIto'nayA sA pANigRhItA'pariNItA ityarthaH // pativatnI cAntarvatnI ca, bhAryA ca garbhiNI ca tayoH / patirasyA astIti pati
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya 1 nipAtyete / pativatnI, antarvatnI || jAterayAntanityastrIzUdrAt // 54 // jAtivAcino'dantAtstriyAM GIH syAt, na tu yAntanityastrIzUdrAt / kukkuTI, vRSalI, nADAyanI, kaThI / jAteriti kim ? muNDA / yAntavarjanaM kim ? kSatriyA / nityastrI varjanamiti kim ? vatnI / patimacchabdasya pativatnAdezo GIzva / antarvatnIti, antosstyasyA iti vigrahe'ntaH zabdo'dhikaraNe zaktaH, ato na astinA samAnAdhikaraNaH / tathA ca tadasyAstIti astisamAnAdhikaraNAcchadAnmatorvidhAyakasya sUtrasyAprApteranena nipAtanAdatra maturbhavati / pativatnI jIvadbhartRketyarthaH, antarvatnI ca gurviNI / bhAryAgarbhiNyoranyatra tu patimatI pRthvI, anto'syAM zAlAyAM ghaTa iti // jAyate'nuvRtyAbhidhAnapratyayAviti jAtistasmAt, yo'nte yasyAsau yAntaH, nityaM strI nityastrI, yAntazcAsau nityastrI ca yAntanityastrI, sA cAsau zUdrazca, na yAnta nitya strI zUdrastasmAt / jAtizabdena tadvAcako lakSyate jAtirUpe'rthe kAryAsambhavAt nApi jAtizabdo prAhmo'yAntanityastrIgrahaNavaiyarthyAt / tadevAha - jAtitrAcina iti / so'yaM jAtivAcakaH zabdo yAntaH striyAM niyatazca yadi na syAttadA GIrna bhavati / jAtizca sAmAnyaM bhinneSvabhinnAbhidhAnapratyaya nimittam / yadrUpapuraskAreNAbhidhAnasyAnekadharmivodhakatvaM pratyayasya vADanekAvagAhitvaM tattvamiti bhAvaH / nityatve satyanekasamavetatvaM bobhayamidaM lakSaNaM zuklA diguNasyaikatve nityatve ca tatrAtivyAptam jananena prApyate yA sA jAtirityapi lakSaNaM yuvatvAdAvavyAptam, ato'tra kecidAhuH - 'AkRtigrahaNA jAtirliGgAnAJca na sarvabhAk / sakRdAkhyAtanirgrAhyA gotraJca caraNaiH saha ' iti / tadarthazva, AkRtirgrahaNaM yasyAH sAkRtigrahaNA jAtiH, samAnakAlikAne - kavyaktivRttyanugata saMsthAnavyannayA kA cijjAtirityartho yathA gotvAdeH / etalakSaNAbhiprAyeNodAhRtaM kukkuTIti / nanvidaM lakSaNaM vRSalAdAvavyAptam, 9 I .
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avantripariSkArasahitAyAm / 287 khaTA / zUdravarjanaM kim ? zUdrA / Adityeva ! AkhuH // pAkakarNaparNavAlAntAt // 55 // pAkAdyantAyA jAteH striyAM GIH syAt / odanapAkI, AkhukarNI, mudraparNI, govAlI / jAterityeva ? bahupAkA yavAgUH // asatkANDaprAntazatakAcaH puSpAt // 56 // sadAdivarjebhyaH paro yaH puSpazabdastadantAjjAteH striyAM GIH syAt / avayavasaMsthAnasya brAhmaNAdisarvasAdhAraNatayAkRtivyaGgayatvAbhAvAt / ato lakSaNAntaraM lijhAnAJca na sarvabhAk sakRdAkhyAtanihyeti / atrA'triliGgatve sati sakRdupadezavyaGgyatvaM tadarthaH / atriliGgatvaM devadattAderapyasti, ataH sakRdityAdi / sakRdupadezavyaGgyatvaM zuklAdAvasti, ato'triliGgatve satItyuktam , tatra brAhmaNatvamekatra brAhmaNe'yaM brAhmaNa ityupadiSTe tattatpitrAdiSu supraham / vRSalatvaJcaikatropadiSTe tadapatyatatsahodarAdau sugraham / etallakSaNAbhiprAyeNodAhRtaM vRSalIti / nanvetadapi nADAyanI kaThItyAdAvanugatasaMsthAnavyaGgayatvAbhAvAdatri. liGgatvAbhAvAcAvyAptam , ata uktaM gotrazca caraNaiH saheti, gotramatra zAstrIya grAhyam, apatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotram , caraNaH zAkhA'dhye tA, tathA cApatyapratyayAntaH zAkhAdhye tRvAcI ca zabdo jAtikArya labhata ityarthaH / muNDaguNayogAnmuNDA, yAnta iti svarasahito yakAro'nte grAhyaH, tasyApyantatvaM sAkSAt zravaNAt , tena vataNDasyApatyaM strI vAtaNDItyatrApatyaM pautrAdyarthe yaJi tasya lope sthAnivadbhAvena yAntalakSaNo GIpratiSedho na bhavati // pAkazca karNazca parNazca vAlatadantastasmAt / jAteriti vartate / odanasyeva pAko yasyAH sA, AkhoH karNa iva yasyAH sA, mudgasyeva parNAni yasyAH saa| gauriva vAlA yasyAH saa| saMjJA etA oSadhijAtInAm / nityastrIviSayatvAtpUrveNAprApte idaM sUtram // sacca kANDazca prAntazca zatazcaikazvAJca ca, na satkANDaprAntazataikAzca tasmAt , pusspaat| jAterityapi smbdhyte| zaGkhavatpuSpANi yasyAH
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya zaGkhapuSpI / sadAdivarjanaM kim ? satpuSpA, kANDapuSpA, prAntapuSpA, zatapuSpA, ekapuSpA, prAkRpuSpA || asambhanAjinaikazaNapiNDAtphalAt / / 57 / / samAdivarjebhyo yaH phalazabdastadantAjjAteH striyAM GIH syAt / dAsIphalI / samAdipratiSedhaH kim ? samphalA, bhastraphalA, ajinaphalA, ekaphalA, zaNaphalA, piNDaphalA oSadhiH // anano mUlAt // 58 // naJ varjAtparo yo mUlazabdastadantAjjAteH striyAM GIH syAt / darbhamUlI, zIrSamUlI / anatra iti kim ? amUlA // dhavAdyogAdapAlakAntAt // 59 // dhavo bharttA tadvAcinassambandhAtstrIvRtteH pAlakAntazabdavarjAn GIH syAt / praSThI, gaNakI / " 288 " sA zaGkhapuSpI, oSadhivizeSaH / sadAdIti, santi kANDe prAnte zatamekaM prAk ca puSpaM puSpANi vA yasyA iti sarvatra vigrahaH, AdityAp // sam ca bhastrA cAjinaJcaikazca zaNazca piNDazca tato naJsamAsastasmAt, phalAt / jAteriti vartate / dAsIva phalaM yasyAH sA dAsIphalI, oSadhivizeSaH / saGgataM bhanevAjinameva, ekaJca zaNasyeva piNDAkArANi vA phalAni yasyAH sA // na naJanaJ tasmAt, mUlAt / jAterityanuvartate / darbhasyeva zIrSe vA mUlaM yasyAH sA darbhamUlI, zIrSamUlI / na vidyante mUlAni yasyAH sADamUlA, etA auSadhayaH / dhavAdyogAtpAlako'nte yasyAsau pAlakAntaH, na pAlakAntastasmAt / praSThasya bhAryA praSThI, praSTho'presaraH / yogAditi hetau paJcamI / dhavavAcizabdastadA striyAM vartamAno bhavati yadA tacchabdapravRttinimittaM tatrAropyate, tathA ca praSTharUpadhavapratiyogikasvatvarUpa sambandhaprayojyo yaH praSTatvAropastAdRzAropa prakArIbhUta praSThatvapuraskAreNa praSThastrIbodhakAtpraSThapadAdanena GIrbhavati / na ca gopItyAdau GIrna syAt, tatra gopatvalakSaNa pravRttinimittasya striyAmapi svata eva sattvenA''ropAsambhavAditi vAcyam, agopyAmeva gopastriyAmanena GIvidhAnAt / so'yamityabhedopacAro *
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 289 dhavAditi kim ! prasUtA / yogAditi kim ? devadatto dhavaH, devadattA strI svataH / apAlakAntAditi kim ? gopAlakasya strI gopAlikA / Adityeva ! sahiSNoH strI sahiSNuH // pUtakratuvRSAkapyagniku. sitakusidAdai ca // 60 // ebhyo dhavavAcibhyastadyogAtstrIvRtti. bhyo GIH syAt , GIyoge caiSAmairantasya / pUtakatAyI, vRSAkapAyI, amAyI, kusitAyI, kusidAyI // manorau ca vA // 61 // dhavavRttermanoryogAtstrIvRtterjIrvA syAt , GIyoge cAsya auraizcAntasya / manAvI, manAyI, manuH // varuNendrarudrabhavazamRDAdAncAntaH // 62 // bhAryAyAm / yazca zabdo dhavayogAkhiyAM vartate sa lAkSaNika ucyate, pravRttinimittasya tatrAropAdabhedopacArAdvA, yadA tu mukhyastadApi tasyedamityaNi, aNiyekaNiti sUtreNa DIpratyaye gaupI prASThIti bhavati / yogaH sambandhaH, sa ca dampattibhAvo anyajanakabhAvo vA / prasUteti, ayaM hi jAtaprasavAmAha, sa ca prasavaH sambandhanimittastadantareNa prasavAbhAvAt , na ca prasavazabdo dhavavAci nAma, tato na DIH / devadattA svata iti, ayaM hi saMjJAzabdo svabhAvAstriyamAha, na tu dhavayogAt / / pUtakratuzca vRSAkapizcAgnizca kusitazca kusidazca tasmAt , ai, c||dhvaadyogaaditi vartate, tena pUtAH kratavo gyA setyarthe pUtakraturnAtra GIH / pUtakratorbhAryA pUtakratAyI, evamagre / kusidazabdo hrasvamadhyo na tu dIrghamadhyaH / eye'nAyIti nirdezAdaikAro'ntAdezo vijJeyo na tu pratyayaH / vRSo dharmaH, kapirvarAhastAdrUpyAtpRSo. darAditvAddIghe vRSAkapistato dhavayoge vRSAkapAyI, kusitakusidau RSI // manoH paJcamI, au, ca, vA / manorbhAryA manAvI manAyI, vikalpadvaye trairUpyam , vAzabdo'nuvRttyAgatena GIpratyayena sambadhyate, na tu zrutenaukAreNA'nyathA GIpratyayasya nityatvApattyA manAvI manAyI manvItyaniSTaM trairUpyaM syAt // varuNazvendrazca rudrazca bhavazva zarvazca mRDazca
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 siddhahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasya ebhyo dhavavAcibhyo yogAtstrIvRttibhyo GIH syAt , GIyoge aancaantH| varuNAnI, indrANI, rudrANI, bhavAnI, zarvANI, mRDAnI // mAtu. lAcAryopAdhyAyAdvA // 63 // ebhyo dhavavAcibhyo yogAstrIvRttibhyo GIH syAt , GIyoge cAnanto vA / mAtulAnI, mAtulI / AcAryAnI, AcArthI / upAdhyAyAnI, upAdhyAyI // sUryAdevatAyAM vA // 64 / / sUryAddhavavAcino yogAddevatAstrIvRttI; syAt, DIyoge cAnantaH / sUryANI, sUryA / devatAyAmiti kim ? mAnuSI sUrI // yavayavanAraNyahimAddoSalipyurumahattve // 65 // ebhyo yathAsaGkhyaM doSAdau gamye striyAM GIH syAt , GIyoge cAnantaH / tasmAt , AnprathamA, ca, antaH prthmaa| dhavAdyogAdityapi sambadhyate, antazabdaH AgamaparyAyo'nyathA''napi bhinnaH pratyayaH syAt, Ade. zatve vA, anekavarNaH sarvasyeti sarvasya syAt / varuNasya bhAryA'nena ddiirntsyaa''nvrunnaanii|| mAtulazvAcAryazvopAdhyAyazca tsmaat| dhavAdyogAdityanuvartate, AncAntazca / AcAryAMnItyatra kSubhnAditvAt NatvAbhAvaH / pANinIye AcAryAti na bhavati, kintu dhavayogAbhAve AcAryA, svayaM vyAkhyAtrI / dhavayoge kecit mAtulAcAryA upAdhyAyA ityapIcchanti, tatsiddhaye DIriti pratyayaH vikalpanIyaH // sUryAt , devatAyAm , vA / dhavAdyogAdAncAnta iti padAnyanuvartante / sUryasya bhAryA sUryANI, pakSe Aveva sUryA / sUryasyA''dityasya manuSyasya vA mAnuSI bhAryA sUrI, sUryAgastyayoriti yalopo dhavAdyogAditi GIH / / yavazca yavanazcAraNyazca himazca tasmAt , doSazca lipizcoruzca mahatvaJca tasmin / AncAnta ityanuvartate, dhavAdyogAditi nivRttaM doSAdyartha. vizeSagrahaNAt / duSTo yavo yavAnI jAtyantaramevedam / ayameva tasya doSo yad yavatvajAtivirahe'pi tadAkArAnukaraNam / yavanAnAM lipiyavanAnI, tasyedamityasya bAdhako GIH / uru araNyamaraNyAnI,
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avatripariSkArasahitAyAm / 291 yavAnI, yavanAnI lipiH, araNyAnI, himAnI // aryakSatriyAdvA // 66 // AbhyAM striyAM DIvA syAt , DIyoge cAnantaH / aryANI, aryA / kSatriyANI, kSatriyA // yatro DAyanca vA // 67 // yatrantAliyAM DIH syAt, DIyoge ca DAyananto vA syAt / gArgI, gAAyaNI // lohitAdizakalAntAt // 68 // lohitAdeH zakalAntAt yajantAstriyAM DIH syAt , tadyoge ca DAyanantaH / lauhityAyanI, zAkalyAyanI " SAvaTAdvA // 61 // SAntAdavaTAcca yajamahaddhimaM himaanii|| aryazca kSatriyazca tasmAt , vaa| AncAnta ityanu. vartate / svAmivaizye'rya ityarya iti rUpam , strItvavivakSAyAmaryANI, aryA svAminI vaizyA vetyarthaH, adhavayoge'yaM vidhiH, evaM kSatriyANI ksstriyaa| dhavayoge tu vizeSavidhAnAtpUrvaNa nityaM Doreva / aryasya bhAryA'rthI, kSatriyasya bhAryA ksstriyii| haimakoze'pi, 'kSatriyyaryA ca zUdyapi, tathA aryAryAgyo punaH same' ityuktatvAdaryeti saGgacchate / atrAmarasya saGgrahaHaryANI svayamaryA syAt, kSatriyA kSatriyANyapi / upAdhyAyApyupAdhyAyI, syAdAcAryApi ca svataH // AcAryANI tu puMyoge, syAdI kSatriyI tthaa| iti / kacidAryakSatriyAdveti pATho dRzyate // yatraH paJcamI, DAyan, ca, vA / anta iti vartate / zrutasya DAyana eva vAzabdena sambandhaH, nAnumitena DIpratyayena, zrutAnumitayoH zrauto vidhirbalIyAniti nyAyAt / gargasyApatyaM strIti vigrahe gargAderyaniti yaJ, anena DorDAyancAntaH, AdivRddhirgAAyaNI, DAyano'bhAve vyaJjanAcaddhitasyeti yalopo gArgI // lohita AdiryasyAsau, zakalo'nto yasyAsau zakalAntaH, lohitAvizva zakalAntazca tasmAt / vArahitaM pUrvasUtramanuvartate / lohitasyApatyaM strI, gargAdeyam, "vRddhiH svare," anena DI yan ca, lauhityAyanI, evaM zAkalyAyanI // pazcAvaTazca tasmAt, vA / anuvRttiH pUrvavat, bhiDAyanorubhayoranuvartanAt, prAdhAnyAd DIpratyayenaiva vAzabdasya sambhavo na tu tatsaMyoga
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 sibahemalaghuvRttI [dvitIyAdhyAyasta ntAstriyAM DIrvA syAt, GIyoge ca DAyanantaH / pautimASyAyaNI, pautimAyA / AvaghyAyanI, AvaTyA // kauravyamANDUkA''suraiH // 70 // ebhyaH striyAM DIH syAt / GIyoge ca DAyanantaH / kauravyAyaNI, mANDUkAyanI, AsurAyaNI // iJa itaH // 71 // iJantAdidantAstriyAM GIH syAt / sautaGgamI / ita iti kim ! kArISagandhyA // nurjAteH // 72 // manuSyajAtivAcina idantAstriyAM DIH bhAvinA DAyanA / pUGa pavane, pUyate iti pUtiH, pUtayo mAsA yasyAsau pUtimAsastasyApatyaM vRddhaM strI pautimAdhyAyaNI, gargAderyaJ, AdivRddhimaH, DAyan pakSe At , evamAvaTyAyanI // kauravyazca mANDUkazvA''surizca tasmAt / DAyanAnta ityanuvartate / rAjJaH kurorapatyaM strItyatra dunAdikuvitkozaleti yaH pratyayo vRddhiH, yadA kurorbrAhmaNasyApatyaM strIti vigahastadA "kurvAdervyaH," ziSTaM pUrvavat / anayorvigrahayorayaM vizeSaH, bahuvacane dunAdityasya drisaMjJakatvAllub bhavati / 'asvayambhuvo'v ' DIDaoNyan, kauravyAyaNI / maNDUkasyApatyaM strI mANDUkAyanI, pIlAsAlvAmaNDUkAdvetyaN pratyayaH / asurasyApatyaM strI AsurAyaNI, bAhvAdibhyo gotre itIJ pratyayaH // inaH paJcamI, itaH pazcamI / sutaGgamena nivRttA sautaGgamI, sutaGgamAderiJ / karISasyeva gandho yasya karISagandhiH, vopamAnAditi iH, tasyApatyaM strI apatyArthe'Ni, anArSe vRddhe'NiyAviti dhyapratyayaH, Apa kArISagandhyA / apatye antasya manuSyajAtivacanatvAduttarasUtreNaiva siddhe'jAtyartho'yamArambhaH / atra ina iti taddhitasambandhina ina eva grahaNaM 'yaso DAyanca ve'tyanena taddhitAdhikArasya prArabdhatvena prAkaraNikatvAnna tu 'praznAkhyAne veJ' iti kRtsUtrokto grAhyo'prAkaraNikatvAt , prAkaraNikAprAkariNakayoH prAkaraNikasyaiveti nyAyAt / / nuH paJcamI, jAte: paJcamI / ita ityanuvartate / kunterapatyaM strI kuntI, dunAdikuvitko.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avatripariSkArasahitAyAm / 293 syAt / kuntI, dAkSI / ita ityeva ? darat / muriti kim ! tittiriH| jAteriti kim ? niSkauzAmbiH // uto'prANinazvA'yurajvAdibhyaH UG // 73 // udantAnnRjAteraprANijAtivAcinaH striyAmUG syAt, na tu yvantAdrajvAdibhyazca / kurUH, brahmabandhaH, alAbUH, karkandhaH / uta iti kim ! vadhUH / aprANinazceti kim ! bhAkhuH / jAterityeva ! paTuH strI / yurajvAdivarjanaM kim ! adhvaryuH strI, rajjuH, zale iti nyapratyayaH, kuntyavateriti lubanena DIH, kuntii| evaM dakSasyApatyaM strI dAkSI / darato rAjJo'patyaM strI, purumagadhasyeti vihitasyANaH, neraLyaNa ityanena lopaH, darat / asya gotrazca caraNaissaheti jAtitvam // utaH paJcamI, na prANyaprANI tasmAt , ca, rajjurAdiryeSAnte rajavAdayaH, yuzca rajvAdayazca yurajvAdayaH, na yurajvAdayo'yu. rajvAdayastebhyaH, UG / nu teriti cazabdenAnukRSyate / kurorapatyaM sro kurUH, dunAditi vihitasya yasya kurorvA iti lupi, gotrazca caraNaissaheti jAtitvAdUG / brahmA bandhurasyAH sA, atra liGgAnAJca na sarvabhAgiti jAtitvam / atra uGaH pUrva zeSAdveti kacpratyayaH paro'pi na bhavati,tatra samAsaprakaraNe bahulAdhikArAt ,athavA azcAsau UGceti vigRhya dvividhAnAdanyaH pratyayo na bhavatIti kaiyaTamatam / vRttasvAdhyAyahInAyAM brAhmaNajAtAvayaM vartate / nRjAterudAharaNadvayam / aprANijAtivAcina udAharaNam , alAvUH karkandhUriti / nabo lAternaluk cetyuNAdisUtreNa UkArAnto'lAbUzabdaH / kRgaH kAdiriti sUtreNa UkArAntaH karkandhUzabdaH / trItvavivakSAyAzcA'lAvU:, karkandhUH, alA. bUstumbaruH, karkandhUrbadarItyarthaH / uta ityaprANijAtivAcinA na samba. dhyate, rajavAdiparyudAsAduvarNAntebhya eva UGo bhAvAdalAbUH karkandhaH / adhvaryuH strI caraNatvAjAtiH, atra uDityakRtvA UvidhAnaM 'sakhI
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya hanuH // vAntakadrukamaNDalornAni // 74 // bAhRntAtka - drukamaNDalubhyAJca saMjJAyAM striyAmUG syAt / bhadrabAhUH, kadraH, kamaNDaluH / nAmnIti kim ? vRttabAhuH || upamAnasahita saMhitasahazaphavAmalakSmaNAdyUroH // 75 // etatpUrvapadAdUroH striyAmUG syAt / karabhorUH sahitorUH, saMhitorUH sahorUH, zaphorUH, vAmorUH, lakSmaNorUH / upamAnAderiti kim ? pInoruH // nArIpaGgazvazrU' ityanna zvazrUriti dIrghanipAtArtham // bAhurante yasyAsau bAhvantaH, kadruzca kamaNDaluzca tasmAt, nAmni / UGiti sambadhyate / antagrahaNaM tadantavidhyarthamanyathA kevalAdvAhuzabdAtstrI saMjJAyAM devadattAdizabdavadUG prasajyeta / bhadrau bAhU yasyAH sA bhadrabAhUH, kadrUH, kamaNDalUH etAH saMjJAH / vRttau bAhU asyAH sA vRttabAhuH || upamAnazca sahitazca saMhitazca sahazca zaphazca vAmazca lakSmaNazca tasmAt, UroH SaSThI / upamAnapadenopamAvAcizabdo grAhyaH / karabha ivorU yasyAH sA karabhorUH / nanu sahazabdagrahaNaM vyarthaM sarvasyorumattvena sahazabdaprayogasya tatsamabhivyAhAre vyarthatvena sahariti prayogasyaivAbhAvAditi cenna, sahazabdasya saGkiSyatyarthasyAnyutpannasya dantyAderatra grahaNAt sahitorUriti tu hitena saha sahitau UrU yasyAH sA iti / zaMphau eva UrUryasyAH sA, zaphazabdapravRttinimittasya UrUpadArthe AropAta, zaphau khurau tAviva saMzliSTatvAdUrU api zaphau ucyete / evaJca samAsasyopamAnopameyabhAvAbodhakatvena nopamAnapUrvapadanimittaH samAsaH / Arope tUpamAnopameyabhAvo nimi. tam / yadyapyamarasiMhena zarpha kIbe khuraH pumAniti zaphazabdasya klIbatvamuktaM tathApi puMstvamapi prAmANikameva, zaphaH khure gavAdInAM mUle vipinAmapIti zrI hemacandrakozAt / lakSaNorUriti pANinIye || "
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avantripariSkArasahitAyAm / 295 nArIsakhIpaGgazvazru // 76 // ete DyantA UGantAzca nipAtyante / / yUnastiH // 77 / / yUnaH striyAM tiH syAt / yuvatiH / mukhyAdi. tyeva ? niyaMnI // anArSe vRddhe'Nio bahusvaragurUpAntyasyA. ntasya SyaH // 78 // anArSe vRddhe vihitau yAvaNiau tadantasya sato bahusvarasya gurUpAntyasya nAmno'ntasya SyaH syAt / kArISagandhyA, bAlAkyA / anArSa iti kim ? vAsiSThI / vRddha iti kim ? nArI ca sakhI ca paGgazca zvazruzceti dvandvaH, sautratvAjaslopaH / nRzabdAstriyAM nRto'svasrAderjIriti jIjAte'nena sUtreNa nArAdezo nipAtyate / narazabdAcca jAtilakSaNe jAterayAnteti Gau nArAdezo'nena nipAtyate / sakhizabdAtsakhazabdAdvahuvrIherjIH sakhI, saha khena vartate yA sA'pi sakhI, nipAtanasAmarthyAddhavayoge'pi bhavati / paGgazabdo na jAtivacana:, kintu guNavacanaH saMyogopAntyazca, ato'prApte U vidhIyate / zvazurazabdAcca jAtilakSaNe dhavayogalakSaNe ca GIpratyaye prApte UG, zvazurazabde ca ukArA'kArayorlopazca kriyate // yUnaH paJcamI, tiH prathamA / nakArAntAdhuvanzabdAstriyAM nRta iti GIprApte tadapavAdastipratyayaH, tatazca tipratyayena strItvasyAbhidhAnAdito'tyarthAdityapi na bhavati / yUnAM madhyAnirgatA niyU~nI, striyAM nRta iti GIH, zvanyuvanniti vasya uH // RSINAmidaM RSI bhavaM vA''rSam , na ArSamanAstasmin , vRddha, aN ca iJ cANijau, bahavaH svarA yatra tadbahusvaram , gururupAntyo yatra tad gurUpAntyam , bahusvarazna tad gurUpAntyazca tasya, antasya dhyaH / gurugrahaNaM dIrghaparigrahaNArtha saMyogaparigrahaNArthaJca, anyathA dIrghopAntyasyetyucyeta / evaJcAnekavyavanavyavadhAne'pyAdezo bhavati / aNantamivantaJca bahusvaraM nAma dhyAdeze nirdiSTam , tathA ca nirdizyamAnasyaivAdezAH syuriti nyAyena sakalasyAdeze prApte'ntagrahaNaM kRtam / karISasyeva gandho'syeti karISa.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya ahicchatrI / aNina iti kim ? ArtabhAgI / bahusvareti kim ? dAkSI / gurUpAntyasyeti kim ? aupagavI / aNijantasya sato bahusvarAdivizeSaNaM kim ? dauvAryA, aDulomyA // kulAkhyAnAm // 79 // kulamAkhyAyate yakAbhiH tAsAmanArSavRddhANi - gandhistasyApatyaM pautrAdi strI kArISagandhyA, "Gaso'patye 'Ni " tyaNi aNantatvAdanenAntasya dhyAdezaH, SakAraH it, AdityAp / zabdazaktisvAbhAvyAdhyAdezaH Avantasahita eva strIliGgamabhivyanakti / na cANaH dhyAdezAdaNaJeyekaNityaNantalakSaNo GI: syAditi vAcyam, tatrA'NaH svarUpasthasyaiva grahaNAt, vyAkhyAnato vizeSArthapratipattiriti nyAyAt, tatra sUtre tathaiva vyAkhyAnAt, iha cA'NaH vyarUpIbhavanAnna svarUpasthatvamiti / balAkAyA apatyaM strIti vigrahe bAhvAdibhya iti iJi iJantatvAdanena SyaH, AdityApU / anArSa iti kimiti, vasiSThasyApatyaM strI RSivRSNyandhaketyaNU, aNene ye kaNiti GIH / vRddha iti kimiti, ahicchatre jAtA jAtArthe'N, tato GIH / aNi iti kimiti, RtaH prApto bhagaH puNyaM yena, athavA Rtena satyena bhajyate vA RtabhAgaH, RtabhAgasyApatyaM bidAderbuddhe ityaJ pratyayaH, GIH / bidAdibhya iti sUtreNa vihitaH pratyayo'nArSaH, RSivRSNyandhake iti vihitaH pratyaya ArSa itIha rUDhaH, anyathA RtabhAgasya RSivacanatvenAnAtvAbhAvAdaNinaH pratyudAharaNaM na saGgaccheta / bahusvareti kimiti, dakSasyApatyaM "ata iJi " ti in, nurjAteGaH / gurUpAntyasyeti kimiti, upagorapatyaM strI aupagavI / dauvAryeti, dvArasyApatyaM pautrAdi strI, ata iJitIJ pratyamaH, dauvAryA, evamuDulomno'patyaM strI auDulomyA, atra iJaH pUrvamabahusvaratve'gurUpAntyatve ca satyapi iJi sati bahusvaratvAd gurUpAntyatvAcca tadA ghyAdezArthamaNijantasyaiva bahusvarAdivizeSaNaM kRtam / / kulamAkhyAyate yAbhistAstAsAmU / anArSe 1 1 296
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 297 antAnAmantasya striyAM pyaH syAt / pauNikyA, gauptyA / anArSa ityeva ! gautamI // kroDyAdInAm / / 80 // krauDi ityAdInAmaNiantAnAmantasya striyAM SyaH syAt / krauDyA, lADyA // bhojasUtayoH kSatriyAyuvatyoH // 81 // anayorantasya yathAsayaM kSatriyAyuvatyoH striyAM SyaH syAt / bhojyA kSatriyA, sUtyA yuvatiH / anyA tu bhojA sUtA // daivayajJizaucivRkSisAtyamugrikANTheviddharvA // 82 // eSAmiJantAnAM striyAmantasya Syo vA syAt / daivayazyA, devyjnyii| zaucivRkSyA, zaucivRkSI / sAtyavRddhe'Nijau antasya Sya iti padAnyabhisambadhyante / abahusvarAgurU. pAntyArtha vacanam / puNikasyApatyaM pautrAdi strI pauNikyA, zivAderaNityaNa , anenAsyAne vyaH / guptasyApatyaM ata iJitIpratyayaH, anena vyaH / gautamasyApatyaM strI RSivRSNyandhaketyaNa , aNaJayekaNiti DIH, gautamI RSiputrikA | kroDirAdiryeSAnteSAm | aNi. Avantasya Sya iti vartate / abhusvraaguruupaantyaartho'nntraaptyaarthshvaarmbhH| kroDasyApatyaM strI kroDyA, ata iJitI, sUtreNAnena dhyaH, evaM lADyA // bhojazca sUtazca tayoH, kSatriyA ca yuvatizca tayoH, antasya vyaH / bhojyA bhojavaMzajA kSatriyA / sUtyA prAptayauvanA mAnuSItyarthaH / daivayajJizca zaucivRkSizca sAtyamunizca kAnTheviddhizca tasya, vA / antasya pya iti vartete / iJantamAtra nirdezAtpautrAdau prApte prathamApatye svaprApte vibhASA / deva eva yajJaH pUjanIyo yasya sa devayajJastasyApatyaM strI devayajJA, pakSe daivayajJI, nurjAteriti GIH / zucivRkSo'sya tasyApatyaM strI zocivRkSyA / satya mugraM yasya satyamupraH; sUtre sAtyamugrItyukte makArAgamaH, tasyApatyaM strI / kaNThe viddhamasya; kaNThe vA viddhaH kaNTheviddhaH, "tatpuruSe kRtI"ti, "amUrdhamastakAdi "ti vA'lup,
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 siddhahemalaghuvRttau / dvitIyAdhyAyasyA mugrayA, saatymugrii| kANTheviddhayA, kANTheviddhI // SyA putra patyoH kevalayorIca tatpuruSe / / 83 / / mukhyA''antasya SyaH putrapatyoH kevalayoH parayostatpuruSa samAse Ic syAt / kArISagandhIputraH, kArI. SagandhIpatiH / yeti kim ? ibhyAputraH / kevalayoriti kim ! kArItasyApatyaM strI kaNTheviddhI // dhyA prathamA, putrazca patizca tayoH, kevalayoH, Ic prathamA, tatpuruSe / kArISagandhyAyAH putraH patirvA, anena sarvasyAH ghyAyA IcAdezaH / atra ghyA IJ bhavatItyabhedanirdezaH kRtaH sarvAdezArtham / so'yamabhedanirdezo nA'nuSandhakRtAnyasArUpyAne kasvaratyAnekavarNatvAnIti nyAyaM jJApayati / tadarthazvAnubandhavazAdasArUpyamanekasvaratvamanekavarNatvaJca na syuriti / anyathA Ico'nekavarNatvAdhyAyA Ijiti bhedanirdeze kRte'pi 'anekavarNaH sarvasyeti paribhASAsUtreNecaH sarvAdezatvaM bhavatyeveti tadartho'bhedanirdezo vyarthaH syAt / 'vedUto'navyayambRdIca GIyuvaH pade' ityatra IcaH pratiSedhAnna hrasvaH / ibhyAyAH putra ibhyaaputrH| atrebhyazabdo na dhyAntaH, kintu ibhamahatIti vigrahe daNDAdibhyo ya iti yaH / putrasya kulaM putrakulam , kArISagandhyAyAH putrakulaM kArISagandhyAputrakulam / kevalagrahaNAbhAve sUtre putrapatyorityasyaupazleSike'dhikaraNe saptamIvibhakto atrApi vyAyA Ic prasaGgaH, kevalaputrazabdena dhyAntasya yathA sambandho'sti, tathA putrakulelyuttarapadAdibhUtaputrazabdenApi, ata: kevalagrahaNaM kRtam / na ca tatpuruSagrahaNAdyasya tatpuruSasya pyAnto'vayavastasyaiva yau putrapatItizabdo avayavau na tatpuruSAntarasya tayoH dhyAyAH Ij bhavatIti pratyAsatyA'rthakaraNe prakRte pratyudAharaNe putrazabdasya dhyAntapadaghaTitatatpuruSasyAvayavatvAbhAvena kevala grahaNAbhAve'pi necaH prasaGgaH, putrasya kulamiti tatpuruSAntarasyaiva hi putrazabdo'vayavaH / pyAntapadaghaTitatatpuruSasya tu putrakulamiti padamevAvayava iti vAcyam, tathA sati tatpuru
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthepAdaH ] avacUripariSkArasaMhitAyAm / 299 SagandhyAputrakulam // bandhau bahuvrIhau // 84 // mukhyA''bantasya dhyo bandhau kevale pare bahuvrIhAvIc syAt / kArISagandhIbandhuH / kevala ityeva ! kArISagandhyAvandhukulam / mukhya ityeva ? atikArISagandhyAbandhuH // mAtamAtRmAtRke vA / / 85 // mukhyA''bantasya pyo mAtAdiSu kevaleSu pareSu bahuvrIhAcIjvA syAt / kArIpagandhImAtaH, kArISagandhyAmAtaH / kArISagandhImAtA, kArISagandhyAmAtA / kArIpagandhImAtRkaH, kArISagandhyAmAtRkaH // asya DyAM lak // 86 // GyAM pare'sya luk syAt / madracarI // matsyasya yaH SeNa sannidhApitatasyottarapadasya putrapatizabdAbhyAM vizeSaNAdvizeSaNena ca tadantavidherbhAvAtputrapatizabdAntayoruttarapadayorIc bhavatItyarthasya prasaGgena kevalagrahaNAbhAve'tra IjAdezasya durvAratvAt // bandhau bahu. brIhau / dhyA kevalayorIjiti vartante / kArIpagandhyA bandhuryasya / mukhya ityeveti, kArISagandhyAmatikrAntA, atikArISagandhyA sA bandhuryasya / atra kArISagandhyAzabdasyAti krAntazabdArtha prati vizeSaNatvena gauNatvAnna Ic // mAtazva mAtA ca mAtRkazca tasmin , vA / dhyA kevalayorIc bahuvrIhAviti padAnyanuvartante / uktasUtradvaye vizeSyAnuguNaM kevalazabdasya vacanavipariNAmenA'nvayaH kAryaH / atra mAteti nirdezAt , mAturmAtaH putre'haM sinA''madhye iti sUtreNa nirdiSTamarthamantareNApi pakSe mAtA AdezaH, anyathA mAtRzabdenaiva gatatvAnmAtazabdopAdAnamanarthakaM syAt, mAtRmAtRkazabdayozca pRthagupAdAnAdRdantalakSaNaH kacpratyayo'pi vikalpyate / ziSTaM spaSTam / / asya, DyAm , luk / madreSu dezeSu caratIti madracarI / careSTa iti TapratyayaH, aNejeyekaNiti DyAmanena sUtreNA'kAralopaH / / matsyasya, yaH SaSTI / DyAM lugiti samvadhyate / matsyasya strI matsI / mAdyati jaleneti matsyaH, dhavAdyogAditi GIH, asya DyAmityakArasya luk,
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 siddhhemlghuvRttau| [dvitIyAdhyAyasya // 87 // matsyasya yo GyAM luk syAt / matsI / / vyaJjanAtta. dvitasya // 88 / / vyaJjanAtparasya taddhitasya yo DyA luk syAt / manuSI / vyaJjanAditi kim ? kaarikeyii| taddhitasyeti kim ? vaishyii|| sUryAgastyayorIye ca // 89 // anayoryo DyAmIye ca pratyaye, tatazcAnena sUtreNa yaluk / nanu pUrvasUtrAdatra byAmityanuvartate / tacca padaM saptamyantaM tatazca saptamyA pUrvasyeti paribhASAsUtrasya pravRttiH, evamanantarasyaiva vidhiniSedho veti nyAyasahakAreNa DIpratyayAvyavahitapUrvavartino matsyazabdasambandhiyakArasya lugbhavatItyarthaH, tathA ca matsItyatra yakArasya lug na syAt , svarasya pare prAvidhau svarasyAdezaH paranimittakaH pUrvasya vidhau kartavye sthAnIva bhavatItyartha kena paribhASAsUtreNa sthAnivadbhAvena byavyavahitapUrvasya yakArasyAbhAvAditi cenmaivam , anenaiva vacanenaikavarNavyavadhAne'pi yakAralopAzrayaNAt / na caivaM matsyasyeyamiti vigrahe tasyedamityaNi matsyAkAralope aNantatvAd GayAM 'asya DyAmi'tyalope AdivRddhAvanena sUtreNa yalope mAtsIti rUpaM na syAt , animittAkAraGInimittAkAralopayoH sthAnivattvena yalopaprasatyabhAvAditi vAcyam / "na sandhiGIyakkidvidIrghAsa dvidhAvaskla. kI"ti paribhASAsUtreNa DIvidhau sthAnivadbhAvapratiSedhAt / / vyaJjanAta , taddhitasya / ghyaH GayAM lugiti padAnyanuvartante / manorapatyaM strIti vigrahe " manoryANau pazcAnta" iti manuSye jAte DoH, tatazcANlope'sya DyAmiti luki anena yaluk manuSI / kArikAyA apatyaM kArikeyI, eyaNpratyayo GIzca / atra yakArasya pUrva vyaJjanaM nAsti, kintvekAraH, nAto yalopaH vaizyasya bhAryA vaizyI, atra yakAro na taddhitasambandhI kintvauNAdikaH // sUryazcAgastyazca tayoH, Iye saptamI, ca / cakAreNa ke samuccayaH, yo vyaJjanAllugityanuvartante / sUryasya bhAryA mAnuSI sUrI, dhavAdyogAditi DoH, asya DyAM
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: ] avacUripariSkArasahitAyAm / 1 66 I luk syAt / sUrI, AgastI, saurIyaH, AgastIyaH // tiSyapuSyayorbhANi / / 90 / / bhaM nakSatraM tasyANi pare'nayoryo luk syAt / taiSI rAtriH, pauSamahaH / bhANIti kim ? taipyazvaruH // Apatyasya ||99 // vyaJjanAtparasyApatyasya yaH kye cvau ca pare luk syAt / gArgIyati, gArgIyate, gArgAbhUtaH / Apatyasyeti kim ? lugiti luganena yaluk / sUryasyeyamityaNi DyAM saurIti vA / agastyasyeya mAgastI, pUrvavat / sUryo devatA'syeti saurya:, saurya - syAyaM saurIyaH, etramAgastIyaH, saurIyAgastIyazabdayoH prathamaM devatArthe'NU, pazcAdidamarthe IyaH, avarNevarNasyetyalopaH, anena yalopaH // tiSyazca puSyazca tayoH, bhe'N bhAN tasmin / yo vyaJjanAlugiti vartante / nakSatrasambandhi aN ca candrayuktAditi sUtravihitaH, "bhartusandhyAderaNi "ti sUtravihitazca / tiSyeNa candrayuktena yuktA taiSI rAtriH / tiSye bhavastaiSaH zizuH / evaM puSyeNa candrayuktena yuktaH pApamahaH / tiSyo devatA'sya taiSyazcaruH atra devatArthe'N vihitaH na tu nakSatre // apatye bhava Apatyastasya, kyazca cvizca kyaccI tayoH / vyaJjanAt, yaH lugityanuvartante / gArgyamicchati gArgIyati, amAnyayAtkyan, vartamAne tiv, kyanItyavarNAntasya I:, tataH " yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAditi nyAyena IkArAdivyavadhAne'pi anena sUtreNa kye pare lopaH / gArgya itra Acarati gArgAMyate, kyaGiti kyaDU, vartamAne te, dIrghaviyaGIti dIrghaH, anena yalopaH / agArgyo gAryo bhUto gArgIbhUtaH, kRbhvastibhyAmiti cviH, "IvAvarNasye " tyantasya IH, anena yalopaH / saGkAzena nirvRttaM sAGkAzyaM " supandhyAde " iti vyaH pratyayaH / sAGkAzyamicchati sAGkAzyIyati, atra kAro nA'patye vihita iti na tallopaH / kArikeyI micchati kAri ke.. yayati, atra yaN sambandhino yakArasyApatyatve'pi nAsau yakAroM 1 301
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 siddhhemlghuvRttau| [dvitIyAdhyAyasya sAGkAzyIyati / vyaJjanAdityeva ? kArikeyIyati // taddhitayasvare'nAti // 92 // vyaJjanAtparasyApatyasya yo yAdAvAdAdivarjasvarAdau ca taddhite luk syAt / gArgyaH, gArgakam / Apatyasyetyeva ? kAmpIlyakaH / taddhiteti kim ? vAtsyena / anAtIti kim ! gAryAyaNaH / / bilvakIyAderIyasya / / 93 / naDAdisthA bisvAdayasteSAM kIyapratyayAntAnAmIyasya taddhitayasvare luk syAt / bailvakAH, vaiNukAH / bilvakIyAderiti kim ? nADakIyaH // na rAjanyamanuH Syayorake // 94 / anayoryo'ke pare luna syAt / rAjanyAnAM vyaJjanAtparaH // yazca svarazca yasvarama, taddhitatya yasvaraM tasmin . na AdanAttasmin / vyaJjanAdApatyasya yo lugiti vartante / gAye sAdhurgAyaH tatra sAdhAviti yapratyaye'nena yalopaH / gargANAM samUho gArgakam , gotro'kSeti akaJ pratyayaH / atra gargasyApatye'rthe yaji kRte, tasya ca " yo'zyAparNAntagopavanAderi "ti lubi prApte "na prAgjitIye svare" ityanena niSedhaH, tatazca samUhArthe'kaJ pare'nena sUtreNa yalopaH / kampIlena nirvRttaM kAmpIlyaM "supanyAdeyaM" iti dhyapratyayaH, kAmpIlye bhavaH kAmpIlyakaH, " prasthapure" tyakaJ , atra yakAro nA'patyArthe vihitaH / vatsasthApatyaM vAtsyastena, atra yakArA. tparastaddhito nAsti / gAAyaNaH, atra yakArAtparo AvanaN pratyayaH vartate, sa ca AkArAdiH, nAto yalopaH // vilvakIya AdiryasyAsau tasya, Iyasya / luk taddhitayasvare ityanuvartate, anAtIti tu nAnuvartate, Ato'sambhavAt / bilvakIyAdayo dvidhA, tatra kecinnaDAdeH kIye sati, apare kutsitAdyarthakappratyayAntAdIye sati, tatra vivakSitamAha-naDAdisthA iti / bilvAH sanyasyAmiti bilvakIyA nAma nadI, tasyAM bhavA bailvakAH, bhave'N pratyayastasminpare Iyasya luk / / na, rAjanyazca manuSyazca tayoH SaSThI, ake / lugiti vartate /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avadhUripariSkArasahitAyAm / samUho rAjanyakam, evaM mAnuSyakam || GayAdegaNasyAkkipastadvitalukyagoNIsUcyoH // 95 // yAdeH pratyayasya gauNasyAkicantasya taddhitaluki luk syAt, na tu goNIsUcyoH / saptakumAraH, paJcendraH, pazcayuvA, dvipaH / gauNasyeti kim ? avantI / akipa iti kim ? paJcakumArI / agoNIsUcyoriti kim ? paJcagoNiH, dazasUciH // gozcAnte hasvo'naMzisamAseyo bahuvrIhau / / 96 / / gauNasyAkkipo goGaryAdyantasya cAnte varttamAnasya hrasvaH syAt, na cedasAvaMzirAjJo'patyamiti, jAtau rAjJa iti ye, 'anosyeye' ityano lugabhAve rAjanyAnAM samUha iti vigrahe gotrokSetyakaJi, taddhitayasvare'nAtIti yalope prApte'nena niSedhaH / / GI Adiryasya tasya, gauNasya, na vidyate kvip yasmin akkip tasya taddhitasya luk tasmin, goNI ca sUcI ca goNIsUcyau, tato naJsamAsaH, tayoH SaSThI / lugiti sambadhyate / sapta kumAryo devatA'syeti 'devatetyanenANi "dvigoranapatye" iti tallope'nena GIlukU, saptakumAraH / paJcendrANyo devatA'syeti pacendraH pUrvavata, GInivRttau ca tatsanniyogaziSTayorAgamAdeza yorapi nivRttiH, sanniyogaziSTAnAmekApAye'nyatarasyApyapAya iti nyAyAt, tenA'tra GInivRttau varuNendrarudreti sUtreNa GIsanniyogaziSTaH Anapi nivRttaH / evaM pazca yuvatibhiH krItaH paJcayuvA / dvAbhyAM paGgabhyAM krIto dvipaGgarityAdi bodhyam / avanterapatyaM strI avantI, atra taddhitapratyayasya kuntyavantItyanena luk tato GIH, atra taddhitaluki kRte GejatatvAdagauNatvam / kumArImicchati kumArIyati, kumArIyatIti kvipU, tasya lope sati kumArI, tataH paJca kumAryau devatA'syeti paJcakumArI, devatArthe vihitasya taddhitasya luki satyapi kipo lopAnna GInivRttiH / paJcabhirgoNIbhiH krItaH paJcagoNiH // goH SaSThI, ca, ante, hrasvaH, aMzo'syAstItyaMzI, aMzinA samAsaH, IyasA bahuvrIhiH, iyo bahuvrIhiH, aMzisamAsazca 303
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 siddhahemalaghuvRttI [dvitIyAdhyAyasya samAsAnta IyasvantabahubrIhyanto vaa| citraguH, niSkauzAmbiH, atikhaTaH, atibrahmabandhuH / gauNasyetyeva ? sugauH, rAjakumArI / akipa ityeva ! priyagauH, priyakumArI caitraH / gozceti kim ? atitantrIH / anta iti kim 'gokulam , kumArI priyaH, kanyApuram / aMzisamAsAdivarjanaM kim ? arddhapippalI, bahuzreyasI nA // klIve / / 97 // napuMsakavRtteH svarAIyobahuvrIhizca, na aMzisamAse yo bahuvrIhistasmin / cakAreNa GayAdergauNasyAkipa iti pUrvasUtrAMzasyAnukarSaH / pratyayamAtragrahaNe tadantagrahaNamiti sAmarthyalabdhanyAyenoktaM GayAdyantasyeti / citrA gAvo yasya citraguH / kauzAmbyA nirgato niSkauzAmbiH / svAmatikrAnto'tikhaTaH / brahmA bandhuryasyAH sA brahmabandhuH, uto'prANinazcetyU tAmatikrAnto'tibrahmabandhuH, ityAdiSu gopadaM yAdyantazca padaM samAsArthe'nyapadArthe vizeSaNatvena guNabhUtamityanena sUtreNa hrasvaH / zobhanA gauH sugauH, rAjJaH kumArI rAjakumArI, atra gozabdasya kumArIzabdasya ca svaghaTitasamAsArthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAzrayapadArthAbodhakatvena na gauNatvam / gAmicchatIti gavyati, gavyatIti gauH vip , priyA gauryasya saH, evaM kumArImicchatIti kumArIyati, tataH kipi kumArI, priyazcAsau kumArI ca / ubhayatra gozabdakumArIzabdArthayo. ranyapadArthe catre guNIbhUtatve'pi gozabdakumArIzabdayoH kibanta. tvAnna hUsvaH / arddha pippalyAH ardhapippalI, ayaM tatpuruSavizeSoM'zisamAsastato'tra na hrasvaH / yadyapyatra hrasve kRte'pi, paraliGgo dvandvo'zIti vacanApippalIzabdaliGge " ito'tyarthAdi"ti DyAmardhapippalIti rUpasiddhau nA'sya pratyudAharaNatvaM sambhavati, tathApIto'tyarthAdityanena DevaikalpikatvAdapippalirityapi syAt , tadvyAvRttyarthamaMzisamAsavarjanam / bahvayaH zreyasyo yasya saH bahuzreyasI, IyasantabahuvrIhitvAdatra na hrasvaH // klIve hasva iti vartate / hrasva
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 305 ntasya nAmno hrasvaH syAt / kIlAlapam , atinu kulam // vedUto. 'navyayamvRdIcUGIyuvaH pade / / 98 // IdUtoruttarapade pare hasvo vA syAt, na cetAvavyayau svRtau Icau Dyau iyuvasthAnau ca syAtAm / lakSmIputraH, lakSmiputraH / khalapUputraH, khalapuputraH / avyayAdivarjana kim ! kANDIbhUtam , indrahUputraH, kArISagandhIputraH, gArgIputraH, zrIkulam , bhrUkulam // DyApo bahulaM nAmni // 99 / / upantatvasya svaradharmatvAt hrasvavidhAnabalena svarasyopasthitiH / sa ca nAmno vizeSaNaM tadantavidhizca / kIlAlaM pibati yatkulaM tatkIlAlapaM " manvankanibi"ti vic pratyayaH, klIbe'nena hrasvaH / nAvamatikrAntaM yatkulaM tadatinu, atrAnenaukArasya ukAro hrasvaH // vA, IMcca Ucca tasya, avyayazca vRcca Ica DIzca iy ca uv ca tato naksamAsastasya, pade / hrasva ityanuvartate / lakSmyAH putro lakSmIputraH, lakSmiputraH, anena vA hrasvaH / lakSmItyatra IkAro na GIsambandhI, auNAdikena Ipratyayena nivRttatvAt , navA iyasthAnI IkAraH, dhAtusambandhitvAbhAvAt / khalapvaH putraH khalapUputraH khalapuputraH, atra UkArasya dhAtusambandhitve'pi " kinvRtterasudhiyastAvi"tyanena yakAravakArayoreva bhAvAnna uvasthAnitvam / kANDIbhUtam , abhUtatadbhAve ciH, UryAdyanukaraNeti gatisaMjJA, gatitvAcca gatirityavyayatvam / indraM hvayatIti kipi, yajAdivaceriti vRti, dIrghamavontyamiti dIrgha indrahaH, indraH putraH indrahUputraH, atra vRtsambandhI UkAraH / kArISagandhIputra ityatra IcasambandhIkAra uktaH / gAAH putro gArgIputraH, atra DIsambandhIkAraH / zriyo bhruvo vA kulam , atra iyuvasthAninAvIkArokArau // DIzvA''p ca tasya, bahulam , nAmni / pade hrasva ityanuvartete / bharaNigupta ityAdInAM saMjJAvAcinAmanena
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 siddhahemalaghuvRttI [ dvitIyAdhyAyasya syA''bantasya cottarapade saMjJAyAM hUsvaH syAd, bahulam / bharaNiguptaH, bharaNIguptaH / revatimitraH, revatImitraH / zilavaham , zilAvaham / gaGgamahaH, gaGgAmahaH // tve // 100 // DyAvantasya tve pare bahulaM hrasvaH syAt / rohiNitvam , rohiNItvam / ajatvam , ajAtvam // bhruvo'ca kuMsakuTayoH // 101 // anayoH parayo vo isvo'cca syAt / akuMsaH, bhrukuNsH| prakuTiH, bhrukuTiH // mAleSIkeSTakasyAnte'pi bhAritUlacite // 102 // eSAM kevalAnAmantasthAnAJca bahulaM hrasvaH / kacitpravRttiH kacidapravRttiH kacidvibhASA kacidanyadeva / vidhevidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti // tve saptamI / DyApo bahulaM hrasva iti padAnyanuvartante / pRthagyogAt pade iti nivRttam / rohiNyA bhAvo rohiNitvam , ajAyA bhAvo'jatvam // bhravaH SaSThI, at , ca, kuMsazca kuTizca tyoH| cakAreNa hasvasya samuccayaH / dhruvau kuMsayati, karmaNo'Na , anena hrasvaH / pakSe acca bhrakuMsaH / bhravaH kuTibhrukuTirdhakuTiH / bhrUkusabhrUkuTizabdAvapI. cchantyanye, apare ca bhRkuMsabhRkuTizabdAvapi // mAlA ca ipIkA ca iSTakA ca tasya, ante, api, bhArI ca tUlazca citazca tasmin / hrasva iti sambadhyate / evamagre'pi / mAlAM bibhartItyevaMzIlo mAlabhArI, "ajAteH zIle" Nin / utpalAnAM mAlA, tAM bibhartItyevaMzIlaH / ante'pItyapizabdena gRhItAnAM kevalAnAmityasyodAharaNamAdyam, ante vartamAnAnAmityasya ca dvitIyam / iSIkAyAstUlamiSIkatUlam / iSTakAbhizcitamiSTakacitam / atra mAlAdernAmno vizeSaNatvena tadanta. lAbhAtkevalasya ca vyapadezivadbhAvena hrasvasiddherantagrahaNaM vyartha sat , grahaNavatA nAmnA na tadanta vidhiH, sAkSAnAmagrahaNena yasya yatkArya vidhIyate tatkArya tasya nAmnaH samAsAdinA samudAyAntasya sato na bhavatItyarthakaM nyAyaM sUcayati / evaJca mAletyasya nAmagrAhaM vihito
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / bhAryAdiSu pareSu yathAsaGkhyaM hrasvaH syAt / mAlabhArI, utpalamAlabhArI, iSIkatUlam, iSTakacitam // goNyA meye // 103 // goNyA mAnavRtterupacArAnmeyavRtterhrasvaH syAt / goNyA mito goNiH // GayAdIdUta ke // 104 // GyAdIdUdantAnAzca ke pratyaye hrasvaH syAt / paTTikA, somapikA, lakSmikA, vadhukA // na kaci // 105 // yAdIdUtAM kaci pare hrasvo na syAt / bahukumArIkaH, bahukIlAlahrasvaH etanyAyAdutpalamAlabhArItyAdau na prApnoti, ato'nte'pIti karaNaM saphalam // goNyA tRtIyA, meye / goNyA mito dhAnyAdigaNiH / vinaiva taddhitena goNIzabdo goNIpramite'rthe vrIhyAdAvupacArAdvartate, yathA prasthapramite prastha iti, tasya cAyaM hrasvaH / kRte'pi vA taddhite taluki agoNIsUcyoriti hasvapratiSedhasya samAse eva vijJAnAdatra tadabhAvAt hrasvArthamidaM sUtram // GIzvAcca Icca Ucca tasya, ke / kutsitA'lpA'jJAtA vA paTTI paTTikA / " prAgnityAtkabi"ti kappratyayaH / atra ItaH pRthag GIgrahaNaM puMvadbhAvabAdhanArtham, anyathA paTTiketyAdi na siddhyet / somapiketyAdAvasya sUtrasya dAradiketyAdau ca piti puMvadbhAvasya sAvakAzatvAdatra cobhayaprAptau sparddhe iti paribhASAsUtreNa para eva puMvadbhAvaH syAt / tathA ke iti kappratyayasyaiva grahaNam, pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva grahaNamiti nyAyAt, tena kAkaH pAka ityAdau na hrasvaH / somaM pibatIti somapA, kutsidAdyarthe kapratyaye'nena hrasve ca kRte somapakaH, tataH strItvavivakSAyAmAdityApi, asyAyattaditi ikAraH somapikA // na kaci saptamI / pUrvasUtraM sampUrNamanuvartate / bahvayaH kumAryo yasya saH, "RnnityAdita" iti kacpratyayaH, pUrvasUtreNa hrasve prApte'nena pratiSedhaH / bahavaH kIlAlapA yasya saH, bahI lakSmIryasya, pumanaDunnAviti kacpratyayaH / bahnayo lakSmyo yasya, iti vigrahe tu " zeSAdve "ti kac / na cAtra sarvatra hrasvasya 307
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 siddhahemalaghuvRttI [ dvitIyAdhyAyasya pAkaH, bahulakSmIkaH, bahubrahmabandhUkaH // navA''paH // 106 // ApaH kaci pare isvo vA syAt / priyakhaTakaH, priyakhaTAkaH // icApuMso'nitkyAppare // 107 // Abeva paro yasmAnna vibhaktistasminnanitaH pratyayasyAvayave ke pare'pulliGgArthAdvihitasyApasthAne ihasvau vA syAtAm / khaTTikA, khaTTakA, khaTTAkA / apuMsa iti kim ! sarvikA / aniditi kim ! durgakA / Appara iti kim ! priyakhaTTAko prAptireva nAsti, pUrvasUtre ca ka iti, niranubandhagrahaNe na sAnubandha. syeti nyAyena kaci pare tena hrasvAprApteH, tathA ca kathaM niSedha iti vAcyama , anena pratiSedhenaiva pUrvasUtre tanyAyapravRttyabhAvajJApanAt // navA, ApaH / kacItyanuvartate / pUrveNa pratiSedhe prApte pakSe hrasvArthamidam / priyA khaTA yasya saH, zeSAdveti kacpratyaye'nena vA hrasvaH / kajabhAve priyakhadaH // ida , ca, na pumAnapumAMstasmAt , na idanubandho yasyAsau nit, na nidanittasya sambandhi k anitk tasmin , Abeva paro yasmAttasmin / cakAro hrasva iti samucinoti / apu. lliGgArthAditi, nanu AbAdeH strIvAcizabdAdeva vidhAnAt, pulliGgArthAdApo'bhAvAdvizeSaNamidaM nirarthakamiti cenna, tathAhi-zabdasya yatpravR. ttinimittaM tadeva puMstvasya strItvasya vA'nvayitAvacchedakaM bhavati tAdRzazabdabhinnazzabdo'pulliGgArtha ucyate / sarvazabdasya ca yatpravRtti. nimittaM puMstvasyAnvayitAvacchedakaM tadeva ca strItvasyApIti nA'pulliGgArthatvamityadoSaH / kutsitA khaTA khaTikA khaTTakA, khaTAkA, ubhayavikalpe trairUpyam / na ca khaTiketyatrAkAreNa vyavadhAnAt, apparakakArAbhAvenetvAnApattirdI'pi " svarasya vidhe prAvidhAvi"ti sthAnivattvA. vyavadhAnameveti vAcyam , yena nA'vyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAdi"ti nyAyenAkAravyavadhAne'pi pravRtteH / sarvA nAma kAcittataH svArthe " yAvAdibhyaH" kaH, yAdI ta iti hasvaH, asyAyattaditI.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 caturthapAdaH ] avadhipariSkArasahitAyAm / nA, atipriyakhAkA strI / Apa ityeva ? mAtRkA // svajJA'jabhastrA'dhAtutyayakAt // 108 // svajJA'jabhastrebhyo dhAtutyavarjasya yau yako tAbhyAJca parasyApaH sthAne'nitkyAppare parata ikAro vA syAt / svikA, svakA / jJikA, jJakA / ajikA, ajakA / bhastrikA, tvam / sAdeH sarvazabdasya tu tyAdisarvAderityanenAntyasvarAtprAgaki sarvikA / pratyudAharaNatvAdyameva na tu dvitIyaM kAtpUrvamApo'bhAvena vyaGgavikalatvAt / durgaketi, anukampitA durgAdevI durgakA, te lugveti sUtreNa devIzabdasya lopaH / lukyuttarapadasya kapn pratyayaH, yAdIdUta iti hrasvaH / priyakhaTAka ityatra nApparaH kaH / priyakhaTAkamatikrAntA atipriyakhaTTAkA, atrA'pyApparo na kaH, luptadvitIyAvibhaktivyavahitatvAt / mAtustulyA mAtRkA, " tasya tulye kaH saMjJApratikRtyori"ti kapratyayaH, jananIvacana evAtra mAtRzabdaH, na tu dhAnyamAtA mimIta iti vyutpanno mAtRzabdaH, tasyA'puMsa ityanenaiva vyAvRttatvAt , Abityevetyasya pratyudAharaNatA na syAt // dhAtuzca tyazca dhAtutyo, na dhAtutyau adhAtutyau, yazca kazca yakam , adhAtutyayoryakam , svazva jJazcA'jazca bhavazvA'dhAtutyayakazca tasmAt / ApaH, it , anitkyAppare iti padAni saGgahyante / ArambhasAmarthyAdapuMsa iti nAnuvartate / kutsitA svA jJAtiH svikA svakA, kapratyayaH, na tvakpratyayaH jJAtidhanAkhyAyAmasarvAditvAt / yadyapi svazabdaHsvo jJAtAvAtmani klIbe triSyAtmIye dhane'striyAm / iti jJAtau pulligastathApi kutsitAdyarthaviSaye jJAtAvapi, ata eva pAThAtstrIliGgaH / athavA jJAtiratra strIrUpA vivakSitA tena yonimannAmatvAtsvazabdasya strItvam , na vidyate svA yasyA iti vigrahe kapi asvikA asvakA iti rUpe bhavataH / kapi nimittabhUte vikalpapakSe asyAyattaditi na, vikalpasAmarthyAt, kaci tu navApa iti isve kRte'syAyattaditi bhava
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 siddhahemalaghuvRttI . [ dvitIyAdhyAyasya bhastrakA / imyikA, ibhykaa| caTakikA, caTakakA / dhAtutyavarjanaM kim ? sunayikA, supAkikA, ihtyikaa| Apa ityeva ? kAmpIriyakA // dvayeSasUtaputravRndArakasya // 109 // eSAmantasyAnitkyAppare irvA syAt / dvike, dvake / eSikA, eSakA / sUtikA, sUtakA / putrikA, tyeva, na ca sUtravikalpaH pravartate / sUtraM vinApyasvikA, asvaketi siddhyatIti, asviketi rUpamekarUpeNaiva gatArthamiti / bhasnagrahaNaM strIpuMsasAdhAraNavRttergrahaNArtham , avidyamAnA bhasrA yasyAH sA abhakhA saivA'lpA'bhastrikA'bhatrakA / atra hi gauNasya hrasvatve kRte samA. sAtstrIpuMsa sAdhAraNAdAp iti pUrveNa na siddhyati, yadA tvapuMskAdAvidhIyate tadA pUrveNa trairUpyameva, bhastrikA, bhatrakA, bhalAkA, na bhakhA'bhatrA, sA'lpA cedabhastrikA'bhatrakA'bhalAketi / yakArasyodAharaNAmibhyikA, ibhyakA / kakArasyodAharaNaM caTakikA, caTakakA / zobhano nayo yasyAM sunayA, sunayikA / supAkikA ityatra dhAtusambandhitvAnna vikalpaH / iha bhavA ihatyA, alpA cedihatyikA, tyaviSayaM pratyudAharaNam / kampIlena nirvRttaM kAmpIlyam , kAmpIlye bhavA kAmpIlyikA, "prasthapure"ti yopAntyalakSaNo'kaJ , uttarasUtreNeha nityamikAraH // dvizca eSazca sUtazca putrazca vRndArakazca tasya / anitkyApare i., ityanuvartate / Apa iti tu nivRttaM pRthagyogAt / dvikA, eSikA ityatra tyAdisarvAderityantyasvarAtpUrvo'k, anena vA iH / kevalayorevAnayorvikalpenekAraH, na tu sapUrvayoH / na dve, na eSA, ityAdivigrahe'ki kRte, kRte'kRte vA naJtatpuruSe, "antaraGgAnapi vidhInbahiraGgA'pi lup bAdhate' iti nyAyena samAsArthAyA vibhaktestyadAdyatvAtprAg lubi pratyayalakSaNasya cAbhAvAt tato'ki vA samudAyavibhaktimAzritya tyadAdyatve Api ca samAsAtpUrvotpanna vibhakti
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthapAda: ] avacUripariSkArasahitAyAm / 311 putrakA / vRndArikA, vRndArakA // vo vartikA // 110 // zakunAvarthe varNikAyA itvaM vA syAt / vartikA, varttakA / vAviti kim ? vartikA bhAgurI // asyAyattatkSipakAdInAm // 111 // yadAdivarjasyAto'nitkyAppare iH syAt / pAcikA, madrikA / anitkI. tyeva ! jiivkaa| Appara ityeva ! bahuparivrAjakA / yadAdivarjana kim ! yakA, sakA, kSipakA, dhruvakA / narikAmAmikA // 112 // -------- -- para eva Apa, tathA cApparatvaM nAstIti nAsya sUtrasya pravRttiriti advake'neSaketyeva rUpam / eSeti kRtaSatvanirdezAdavikRtasyaitacchabdasya na bhavati, yathA etA eva etikAH / sarvAderevaitado nirdezo dvisAhacaryAttena icchatItyeSikA iti iSeNa ki niSpanne netvavikalpaH // vau saptamI, vartikA / vartate iti Nake vartakA, vartikA zakuniH / bhAgurI lokAyatasya vyAkhyA // asya, kSipakAdiryeSAnte, yacca tacca kSipakAdayazca tato nasamAsasteSAm / anitkyAppare iH ityanuvartate / pRthagyogAdveti nivRttam / anyathA'trApi vikalpe svikA svaketyAdau yAdIdUta iti hrasve kRte'nena vikalpenaivAsya siddhatvAtsvajJAjabhanetyAdInAM pRthagupAdAnasya vaiyayaM syAt / jIvatAdityAzAsyamAnA yA sA jIvakA " AziSyakani" tyakanpratyayaH / bahavaH parivrAjakA yasyAM nagaryAmiti vigrahaH / atra vibhaktyantAdApa, ato kakArAsparo nA''p , vibhaktyA vyavahitatvAt / kSipakA praharaNavizeSaH / dhruvakA''vapanabhAjanavizeSaH // narikA ca mAmikA ceti vigrahaH / narAnkAyatIti narikA Ato Do'hAvAma iti sUtreNa DapratyayaH / atra kakAro na pratyayAvayatra iti itve prApte nipAtyate / mameyaM mAmikA, yuSmadasmadorityani mamakAdeze nipAtanAditvam / atra mAmikazabdo na saMjJAvAcI tena kevalamAmaketyAdinA na GIH, kintu AdityAp / /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau [ dvitIyAdhyAyasya narikAmAmikayoritvaM nipAtyate / narikA, mAmikA // tArakAvarNakASTakA jyotistAntavapitRdevatye // 113 // eteSvartheSu yathAsaGkhyamete ivarjA nipAtyante / tArakA jyotiH, varNakA prAvaraNavizeSaH, aSTakA pitRdaivatyaM karma // 312 ityAcAryazrI hemacandraviracitAyAM siddhaddemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanalaghuvRttau dvitIyasyAdhyAyasya samAsaviSayazcaturthaH pAdaH samAptaH // 24 // tArakA ca varNakA cASTakA ca tAH, jyotizca tAntavazca pitRdevatyaca tasmin / anyatra tArikA, varNikA bhAgurI lokAyatasya, aSTakA khArI aSTau droNAH parimANamasyA ityaSTikA / sarvatra ive prApte tadrahitA ukteSvartheSu nipAtyante // iti dvitIyAdhyAyasya caturthapAde samAsaprakaraNAtmakaH avacUripariSkAraH samAptaH //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ arham // atha tRtIyAdhyAyasya prthmpaadH|| dhAtoH pUjArthasvatigatArthAdhiparyatikamArthA'tivarjaH prAdirupasargaHprAk ca // 1 // dhAtoH sambandhI tadarthadyotI prAdirupa dhAtoH pazcagI, pUjA artho yayostau pUjArthoM, suzca atizca svatI, pUjArthau ca svatI ca pUjArthasvatI, gato jJAto'rtho yayostau gatArthoM, adhizca parizca adhiparI, gatArthau ca to adhiparI ca, atikramo'rtho yasya, atikramArthaH, atikramArthazcAsAvatizca, tataH sarveSAM dvandvaH, tAn varjayatIti pUjArthasvatigatArthA'dhiparyatikramArtho'tivarjaH, pra AdiryasyAsau prAdiH, upasargaH, prAk, ca // dhAtoriti padamAvartanIyama , ekazca SaSThyantatvena vipariNamya prAdinA sambandhanIyam , dhAtusamba. ndhitvazca prAdInAM tadarthayotakatayA / tadarthadyotItyuktatvAdupasargANAM dyotakatvaM sammatamiti gamyate / dyotakatvazca tAtparyagrAhakatvamiti kecit, yathA sukhamanubhavatItyAdau pratIyamAno'nubhavAdirna dhAtvarthaH, bhavatItyatrApi tatpratItyA''patteH, nopasargasyArthaH, pratyayAnAM prakRtyarthenAnvitasya svArthasya bodhakatvAdanubhavAderupasargArthatve'prakRtyarthatvena tatra tivAdyarthAnvayAbhAvaprasaGgAt, anugacchatItyAdAvapyanubhavAdipratItyApattezca / navA dhAtUpasargaviziSTasyAthai gauravAt / tathA cAnubhavAdirUpArthe bhvAdidhAtoreva lakSaNA, upasargastu tAtparya grAhakaH / ata evopAsyate gururityAdau AsUdhAtorupAsanArUpaphalavAcakAkarmaNi pratyayaH, anythopaasnaayaa| upasargArthatve AsadhAtorakarmakatayA karmaNi pratyayAnApattiH syAditi / anye tu dhAtUnAmanekArthatvAdanubhavAdyarthe'pi
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 siddhahemalaghuvRttI [ tRtIyAdhyAyasya sargaH syAt , sa ca dhAtoH prAk, na paro vyvhitH| pUjArthosvatI, gatAvidhiparI, atikamArthamatiJca varjayitvA / praNayati, pariNayati / / bhvAdeH zaktiH, upasargasamabhivyAhArastu vAhazazakyuddodhakaH zaktyudodhakatvameva ca dyotakatvam / pUjyatvadyotako svatI, gatArthI yatkiJcidvizeSadyotakavAbhAvavantI-adhiparI, atikramaNadyotakazcAti, ete sarve nopsrgsNjnyaabhaajH| tatrAdikammodIraNabhRzAthaizvaryasambhavaniyogazuddhI: cchAprItizAntipUjAdarzanatatparaprazaMsAsaGgadimyogAvayavaviyogAntarbhAvahiMsAbahutvamahattvasthitidAnanAnArthadakSiNAnuvRttyAdiSu praH / vadhagharSaNa. svargativikramApratyakSA'nabhimukhyabhRzArthamohaprAtilomyeSu parA / varjanaviyogAlekhanacauryanirdezavaikRtavidhiviparyayaRNagrahaNAvayavapUjAnihavasavyavRttiSu apaH / mUrttivacanaikyaprabhavasamantAdbhAvabhUSaNasamavAyAbhimukhyayogapadyazleSaNabhRzArthadarzanIyatvasAdRzyAnAsthitApidhAnako. dhamaryAdeNUMcIvaragrahaNAspRSTaprItisvIkaraNAlpArthAbhyAsaprAdhAnyapuna:kriyAsu sam / dezAdhISTasAmIpyasvAdhyAyasAmyArthAbhAvAyatinisargabhRSArthasAdRzyAnuvRttihitArthalakSaNahInArthatRtIyArthasvAdhyAyAdhikyavIpsAsu-anuH / vijJAnAdhobhAvaspardhAlambanasAmIpyazuddhisvAdukAreSadarthavyAptibhRzArthanizcayaparibhavaprAptigAmbhIryavRttAntaviyogavarcasvadezAkhyAhitakriyAzrayasparzeSu avH| viyogabhRzArthAbhAvAtyayaprAdurbhAvahe. tvavadhAraNadezAtikramaNAminissaraNeSu nir| ISadarthakutsAvaikRtavRddhikucchApratinandanAnIpsAsu dur / nAnArthApAyAyayadUrabhRzArthakalahaizvaryaviyogamohaharSakutsAprAdurbhAvAnabhimukhyAnavasthAnaprAdhAnyabhojanavizepaviruddhasaMjJAdAsyavyayakRtsnAptiSu viH / maryAdAprAptisparzalipsAbhayazleSakRcchAdikarmagrahaNanIhasamIpavikriyAhaNAvRtyAzI: sviikrnnessdaabhividhikriyaayogaantrbhaavsprddhaabhimukhyordhvkrmbhRshaarthpraadurbhaavsmvaaysmrnnvismyprtisstthaanirdeshshtyprsaadvivRtaanubndhpunrvcnessuaa|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ agramapAdaH] avaripariSkArasahitAyAm / 315 dhAtoriti kim ! vRkSaM vRkSamabhi sekaH / pUjArthasvatyAdivarjanaM kim ? su sikam , ati siktaM bhavatA, adhyAgacchati, AgacchatyadhiH paryAlezarAzibhRzArthAdhobhAvaprasAdasanyAsArthArthagatyAdezadAnakarmopadarzanaketanoparamaNAvRttibandhanadarzanAcasAnakauzalAsevAniyamasamIpAntarbhAvamokSatamastApasAnnAzrayagrahaNavarNAvRkSAbhAvAtizayeSu niH / punaH kriyAdAnasAdRzyahanananiryAtanatadyogavinimayAbhimukhyavAmadigyogavyAtyAdhyAnamAtrArthasambhAvanatattvAkhyAbhAgalakSaNavAraNasambandhavIpsAThyAdhisthAneSu prtiH| ISadarthavyAtyuparyAbhyAsasAntvasamantAdbhAvabhUSaNapUjA. samavAyavarjanAliGgananivasanazokabhojanalaGghanavIpsAvajJAnatattvAkhyA. sparzalakSaNAbhyAvRttiniyameSu priH| varjanapratiyatnavaikRtavAkyAdhyAhAralavanaparIkSAsampatsarpaNaguhyAgaHkSayasAmarthyAcAryakaraNasAdRzyasvI. karaNapIDAmantrakriyAvyAptidoSAkhyAnayuktisaMjJApUrvakarmapUjAdAnasAmI. pyAdhikahInavIpsAsu upaH / adhikArAdhiSThAna pAThoparyathai zvaryabAdhanAdhikyasmaraNasahayogasvavazatAsu adhiH / padArthAnuvRttyapekSAsamuccayAnvavasargagardAzIssambhAvanabhUSaNasaMvaraNapraznAvamarSeSu apiH| pUjAbhRzArthAnumatisamRddhidRDhArUyAkRccheSu suH / prAbalyasambhava lAbhorddhakarmaprakAzAsvasthamokSadRzyasamRddhAtyayAnyAyaprAdhAnyazaktyagharaparadigyoganidezeSu ud / pUjAbhRzArthAnumatyatikramaNasamRddhibhUtAbhAvAvajJAnahInAtheSu atiH / AbhimukhyasannikRSTavazIkaraNoI karmapUjAkulasAnsvavyAptIcchAdoSolbaNarUpavacanalakSyavIpsAnavapraNayeSu abhiH / ete prAdayaH prayAsannakriyAsambandhina upasargasaMjJakA bhavanti / dhAtoH prAgeva teSAM prayogaH / ata eva praNayati pariNayatItyAdau 'adurupasargAntare'ti Natvam / vRkSaM vRkSamabhi seka ityatra 'lakSaNavIpse 'ti dvitIyA / dvivacanadyotyaM yadvyApyatvaM. tadviziSTavRkSAdInAM vyApaka. tvasambandhena secane'nvayaH, etadeva ca vyApakatvaM abhidyotaya
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 siddhahemalaghuvRttau ... [tRtIyAdhyAyasya gacchati, Agacchati pari; ati sikkA / dhAtoriti prAk ceti ca gatisaMjJAM yAvat // UryAdyanukaraNacciDAcazca gatiH // 2 // ete upasargAzca, dhAtossambandhino, gatayaH syuste ca praagdhaatoH| UryAdiH, UrIkRtya, urarIkRtya / anukaraNam , khATkRtya / ccyantaH, zuklIkRtya / tIti dhAtvarthadyotitvAbhAvAnopasargasaMjJA, ata eva seka ityatra na sakArasya patvam / su siktam, atra sekagatapUjyatvadyotakaH suH, kriyApUjyatvakRtaH tattakriyAkartuH pUjyatvamiti pUjyArthadyotakatvAt soH atezca nopasargatvam, ata eva na SaH / adhyAgacchati paryAgacchati, atra adhiparidyotya uparibhAvaH sarvatobhAvazcAnyataH prakaraNAdeH pratIyata iti gatArthatA / atra prAktvaniyamAbhAvaH / yadartha kriyA tasminniSpanne kriyApravRttiratikramaH, tadyotino'tenopasargasaMjJA, yathA'pi sikkA, atrApi na Satvam , samAsAbhAvAJca ybaadeshaabhaavH| anenopasargasaMjJAvidhAnena 'saMjJA na saMjJAntaravAdhike ti nyAyaH sUcyate, anyathottarasUtreNa kriyamANayA gatisaMjJayopasargasaMjJAyA bAdhe niSphalatvAdupasargasaMjJA niSphalA bhavet // UrI AdiyeMSAnte, UryAdayazcAnukaraNazca ccizva DAca te, ca, gatiH / ccipadena DAcapadena ca tadantavidhiH, yadyapi 'saMjJottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtra. syaiva grahaNaM na tadantasya,' 'tadantaM padamiti jJApakAt, tathApIha tadantagrahaNam , kevalayoTivaDAcorgatisaMjJAyAH prayojanA'bhAvAt / so'yamityabhedopacAreNa kutazcitsAdRzyAyenAnukriyate tadanukaraNam / cazabdenopasargANAM grahaNam / UrIkRtvetyUrIkRtya / anena gatisaM. jJAyAM 'gatikanyastatpuruSa' iti samAsaH, 'anaJaH kvo yap' eva. murarIkRtya / khADiti kRtvA khATakRtya gatA vidyut, rUpaM pUrvavat / azukkhaM zuddhaM kRtveti zuklIkRtya, 'kRbhvastibhyAmiti cviH, ccyantatvAdgatisaMjJAyAM samAsaH prAgvat / paTaditi kRtvA paTapaTAkRtya,
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ]. avacUripariSkArasahitAyAm / 317 DAjantaH, paTapaTAkRtya / upasargaH, prakRtya // kArikA sthityAdau || 3 || sthityAdAvarthe kArikA gatiH syAt / sthitirmaryAdA vRttirvA, kArikAkRtya || bhUSAssdarakSepe'laMsadasat // 4 // eSvartheSvete yathAsaGkhyaM gatayaH syuH / alaGkRtya, satkRtya, asatkRtya / bhUSAdiSviti kim ? alaGkRtvA, mA kArItyarthaH // agrahA'nupadeze'ntaradaH // 5 // anayorarthayoretau yathAsaGkhyaM gatI syAtAm / antarhatya, adaHkRtyaitatkarteti dhyAyati // kaNemanastRptau // 6 // etAvavyayau tRptau gamyamAnAyAM gatI syAtAm / kaNehatya, manohatya, payaH pibati / avyaktAdanukaraNAdi ti DAc dvizva, 'DAcyAdAviti talopaH, avaziSTaM pUrvavat / UrI UrarI aGgIkaraNe vistAre ca // kArikA, sthitirAdiryasya tasmin || AdizabdAd yatnadhAtvarthanirdezau gRhyete, zlokavAcI kArikAzabdo'tra na gRhyate, dhAtusambandhasambhave'pi prayogAdarzanAt / karaNaM kArikA, tAM kRtveti kArikAkRtya, sthitiM yatnaM kriyAM vA kRtvetyarthaH / / bhUSA ca Adarazca kSepazca tasmin, alaJca sacca asazca // alaGkRtya vibhUSyetyarthaH / kSepo'nAdaraH // na grahaH amahaH, na upadezaH anupadezaH, amahavAnupadezazca tasmin, antazca adazca // agraho'svIkAraH, svayaM parAmarzo vizeSA'nAkhyAnaM vA'nupadezaH / antaHzabdo madhye'dhikaraNabhUte vartate parigrahe ca, tatra parimahe pratiSedhAditaratra gatisaMjJA / aMtarhatya madhye hiMsitvA zatrUn gata ityarthaH / adaHzabdastyadAdAvavyayamiti kecit // kaNezca manazca tRptau // tRptiratra zraddhApratighAtaH / kaNezabdaH saptamIpratirUpako nipAto'bhilASA'tizaye vartate / manaH zabdo'pyatraiva / kaNehatya, atyantamabhilaSya tannivRttiparyantaM pibatItyarthaH tathA ca zraddhAyA apagamAttaducchedo gamyate, 'parAvare' iti kvApratyayaH, natu 'prAkkAle kvA' paya:pAnakriyAyA eva pUrvakAlikatvAt / evaJca payaHpAnakriyAyAH zraddhA "
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 .. siddhahemalaghuvRttau . [ tRtIyAdhyAyasya tRptAviti kim ? taNDulAvayave kaNe hatvA // puro'stamavyayam // 7 // etAvavyayau gatI syAtAm / puraskRtya, astnggty| avyayamiti kim / puraH kRtvA, nagarIrityarthaH // gatyarthavado'cchaH // 8 // acchetyavyayaM gatyarthAnAM vadazca dhAtoH sambandhi gatiH syAt / acchagatya, acchodya // tiro'ntauM // 9 // tiro'ntau gatiH syAt / tirobhUya // kRgo navA | // 10 // tiro'ntauM kRgaH sambandhi gatirvA syAt / tiraskRtya, tiraHkRtya, pakSe tiraH kRtvA / / madhyepade: nivacanemanasyurasyanatyAdhAne // 11 // anatyAdhAnamanupazleSo'nAzcarya vA, tadvRttaya ete'vyayAH kRgyoge gatayo vA syuH / madhye. kRtya, madhyekRtvA / padekRtya, pdekRtvaa| nivacanekRtya, nivacanekRtvA / tizayahananaprAgabhAva samAna kAlikatve vivakSita uktasUtreNa kvA. pratyayaH // purazca astaJca, avyayam // pUrvaparyAyaH purazzabdaH, anu. palabdhyartho'staM zabdaH / puraskRtyetyatra 'namaspurasa' iti rasya sH| puraH kRtvA ityatra zasantatvAt sakArAntatvaM vijJeyam / puro nagarI: kRtvetyarthaH / na cAtra gatisaMjJAyAmapi samAse sati vibhaktinivRttI sakArAntatvAbhAvena saMjJirUpasya puraso'sambhavAd gatisaMjJAyA api nivRtteH samAsAdikAryasyApi nivRttirbhavatIti kimavyayavizeSaNeneti vAcyam 'ekadezavikRta 0' nyAyena syAdinivRttAvapyananyatvAtsaMjJAyA anivRtteH // gatiroM yeSAnte, gatyarthAzca vaJca tasya, acchaH / / avyayamityanuvartate / acchetyavyayamabhizabdArthe 4DhArthe ca / accha. gatya acchodya, abhimukhaM gatvotvA cetyarthaH // tiras avyayam, antardhAnamantarddhiH tasmin // tirobhUya adRzyIbhUyetyarthaH // kRgaH SaSThI, navA // pUrvasUtramanuvartate / prAptavibhASeyam / tiraskRtya, 'tira. so ve 'ti rasya saH // madhyezca padezca nivacanezca manasizca urasizca, na atyAdhAnaM tasmin / pUrvasUtramanuvartate / etAni saptamyekavacanAnta:
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] ...... avacUripariSkArasahitAyAm / 319 manasikRtya, manasikRtvA / urasikRtya, urasikRtvA // upAje'nvAje // 12 // etAvavyayau durbalasya bhanasya vA balAdhAnArthI kRgyoge gatI vA syAtAm / upAjekRtya, upAjekRtvA / anvAjekRtya, anvAjekRtvA // svAmye'dhiH // 13 // svAmye gamye'dhItyavyayaM kRgyoge gatirvA syAt / caitraM grAme'dhikRtyAdhikRtvA vA gataH / svAmya iti kim ! grAmamadhikRtya, uddizyetyarthaH // sAkSAdAdizravyarthe // 14 // ete vyarthavRttayaH kRgyoge gatayo vA syuH / sAkSAtkRtya, sAkSAtkRtvA / mithyAkRtya, mithyAkRtvA // nityaM hastepANAvudvAhe // 15 // etAvavyayAvudvAhe gamye nityaM kRgyoge gatI syAtAm / hastekRtya, pratirUpakANi avyayAni / upAjezca anvAjezca // kRgo navetyanuvartate / evamapre'pi // svAmino bhAvaH karma vA svAmyaM tasmin , adhiH // uddizyetyartha iti, adheH sArthakatve upasargasaMjJakatvAnnityaM prApte svAmyarthe pakSe pratiSedhArtha vacanam , uddizyetyarthe tu nityaM gati. saMjJA, tatazca samAso yacca / nirarthakatve tu vidhAnArtham / atra pakSe pratyudAharaNamadhikRtyetyeva / / sAkSAt Adiryasya, cverarthastasmin // sAkSAtkRtyeti, asAkSAdbhUtaM sAkSAskriyate cettadA'yaM prayogaH, asA. kSAdbhUtaM yathA sAkSAdbhavati tathA kRtvetyarthaH / yadA sAkSAdbhUtasyaiva kizcitkaroti, tadA tu sAkSAtkRtvetyeva bhavati / ccipratyayAntAnAntu 'UryAdyanukaraNacciDAcazceti sUtreNa nityameva gatisaMjJA, tena lavaNIkRtya-uSNIkRtyetyAdau na mAntatvaM bhavati / / nityam , hastezca pANau ca, sUtratvAdvibhaktilopaH, udvAhe // nityagrahaNAdvA nivRttiH / udvAho dArakarma, svIkAramAtramityanye / kANDaM hastekRtvA gata iti, kANDa zaramityarthaH, svIkRtyetyarthaH, svIkAramAtramiti pakSe tvatrApi bhavatyeva gatisaMjJA, tanmate pratyudAharaNazca haste kRtvA kArSApaNaM gataH,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 siddhhmlghuvRttau| [ tRtIyAdhyAyasya pANaukRtya / udvAha iti kim ? hastakRtvA kANDaGgataH // prAdhvaM bandhe // 16 // prAdhvamityavyayaM bandhArtha kRgyoge gatiH syAt / prAdhvakRtya / bandha iti kim ! prAdhvakRtvA zakaTaGgataH // jIvikopaniSadaupamye / / 17 // etAvaupamye gamye kRgyoge gatI syAtAm / jIvikAkRtya, upaniSatkRtya // nAma nAmnaikArye samAso bahulam // 18 // nAma nAmnA sahakArye sAmarthyavizeSe sati samAso bahulaM syAt / lakSaNamidamadhikArazca, tena bahuvrIhyAdisaGgamAbhAve yatraikArthatA tatrAnenaiva samAsaH / vispaSTapaTuH, dAruNAdhyAyakaH, sArvacamINo rathaH, kanye iva, zrutapUrvaH / nAmeti kim ? caranti nA'lamiti buddhyA parAvRtya gata ityarthaH // prAdhvaM bandhe / prAdhvamityetanmakArAntamavyayamAnukUlye vartate, taccAnukUlyaM yadA bandhahetukaM bhavati, tadA bandha ityucyate, kArye kAraNopacArAt , kAraNaM bandhaH kAryamAnukUlyaM, bandha evAnukUlye vartate, anekArthatvAdvA nipAtAnA mukhya evAsya bandho'rthaH / prAdhvaGkRtya bandhanenA''nukUlyaM kRtvetyarthaH / prArthanAdinA tvAnukUlyakaraNe prAdhvaM kRtvA // jIvikA copaniSacca, upamAnaM upamA, upamaiva aupamyaM tasmin // jIvaya. tIti jIvikA jIvanopAyaH, jIvikAmiva kRtvA jIvikAkRtya / / nAma nAmnaiko'rtho yasyAsAvekArthaH, ekArthasya bhAva aikAya tasmin , samasyate nAmAni yatreti samAso, bahulam // vibhaktivirahitAnAM nAmnAM parasparaM sAmA'sambhavAt nAma nAmnA samasyata ityasya vibhatyantaM nAma vibhaktyantena nAmnA samasyate, na tu vibhaktivirahitAnAM samAsa iti bhAvaH, ata eva 'gatikArakaGasyuktAnAM vibhaktayantAnAmeva kRdantairvibhaktayutpatteH prAgeva samAsa' iti nyAyena kRdantasyottarapadasyAvibhaktapantatayA samAsaniyamaH kRtaH / ekAdhye sAmarthyavizeSa iti, vyapekSAlakSaNamekA bhAvalakSaNaJceti dvividhaM hi
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / gAvo dhanamasya / nAmneti kim ? caitraH pacati // sujvA'rthe sAmarthyam, tatra svArthe paryavasAyinAM padAnAmAkAGkSAdivazAd yaH parasparasambandhaH sA vyapekSA, saiva rAjJaH puruSa ityAdI vAkye | tatra hyapekSAyAM satyAM yo yaH sannihito yogyazca tena sambandho'bhyupeyate / ekArthIbhAvastu rAjapuruSa ityAdivRttAveva, sa ca prakriyAdazAyAM pRthagarthatvena prathamagRhItasya viziSTaikArthatvarUpaH / ekArthIbhAvalakSaNasAmadhye sati samAso bhavati vyapekSAvyudAsAya sAma 321 vizeSa ityuktam / kacicca pRthagarthatvena padAnAM sAmarthyamananubhUyA - yekArthIbhAvo bhavati, yathopakumbhaM kumbhakAra ityAdi / atra ca vAkyAntareNa kevalamarthaH pradazyate kumbhasya samIpamupakumbhaM karotIti / vispaSTaM paTurvispaSTapaTuH, paTTAdayaH zabdAH padAdiguNayogAn mukhyatayA guNini vartamAnA api gauNatayA pATAdAvapoti vispaSTAdayaH paTTAdInAM pravRttinimittasya pATavAdervizeSaNAni, na tu dravyasya, ato vispaSTamiti napuMsakatvamata eva mukhyaM sAmAnAdhikaraNyaM nAstIti karmadhAraya tatpuruSAbhAvaH, kintu guNavizeSaNasya guNavacanena sahaitatsU - treNa samAsaH dAruNamadhyAyaka ityAdiSu kriyAvizeSaNasya kriyAvatA samAso dAruNaM yathA bhavati tathA'dhyAyaka ityarthaH, kriyAvizeSaNatvAddAruNamiti napuMsakatvam / sarvacammaNo sArvacamaNo vA rathaH, 'sarvacarmaNa InenaJau', atra taddhitArthe samAsaH / kanye ivetyAdirivena sahA'lupsamAsaH / zrutapUrvaH / bahulamiti ziSTaprayogAnusaraNArtham, tenA'nuvyacalatU, anuprAvarSat, bhAtyarko'treti bhAtyaka nabha ityAdi bhavanti / samAsasya phalamaikapadyaM nityasandhyAdiH / samAsasya ca nAmatve'pi saGkhyAyAratyAdibhirevoktatvAdanuvyacaladityAdau na syAdayaH / padatvArthamutpannasya vA prathamaikavacanasya tyAdya 41
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya saGkhyA saGkhayeye saGkhyayA bahuvrIhiH // 19 // sujoM. vAro, vA'rtho vikalpaH saMzayo vA, tadvRttisaGkhyAvAci nAma saGkhyeyArthena saGkhyAnAmnA sahakArye samAso bahuvrIhizca syAt / nyArthaprAdhAnyAnapuMsakatve lopo bhavati / samAsaH SoDhA, bahuvrIhiH, avyayIbhAvaH, tatpuruSaH, karmadhArayaH, dviguH, dvandvazca / yadvA samAso dvidhA, vizeSasaMjJAvinirmuktastadyutazca, Adya etatsUtravihitaH, apara. zcaturdhA-bahuvrIhyavyayIbhAvatatpuruSadvandvabhedAt , karmadhArayadvigUca tatpu. ruSabhedau / vRttayazca paJca, samAsaikazeSakRttaddhitakyanAdyantadhAturUpAH / parArthAbhidhAnaM vRttiH, vRttyarthAvabodhakaM vAkyaM vigrahaH, sa dvidhA laukiko'laukikazca, pariniSThitatvAt sAdhulaukikaH, yathA rAjJaH puruSa ityAdi, prayogA'no'sAdhuralaukikaH, yathA rAjan as puruSa s iti / avigraho nityasamAso'svapadavigraho vA / prAyeNA'nya. padArthapradhAno bahuvrIhiH, pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH, uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH, ubhayapadArthapradhAno dvndvH| amekapadatvaM dvandvabahuvrIhyoreva, kacideva tatpuruSasya // succa vAzca sujvau, tayorarthastasmin, saGkhyA saGkhyeye saGkhyayA bahUnAn vINAtIti bahuvrIhiH / atra bahu. vrIhitvaM naJtatpuruSabhinnatve sati uttarapadalAkSaNikapadavattvam , citragurityatra gopadaM gosvAmini lAkSaNikam , citrapadazca citrarUpaviziSTe gavi, citrapadArthasya gopadArthaikadeze gavi-abhedenAnvayaH, citrAbhinnagosvAmIti vAkyArthabodhaH / evamanyatrApyUhyam / sa dvividhaH, samAnAdhikaraNapadaghaTito vyadhikaraNapadaghaTitazca, zvetAmbarAdiH samAnAdhikaraNaH, daNDapANirityAdiya'dhikaraNaH / dvirAvRttA daza dvidazAH, viMzatirityarthaH, sujathe bahuvrIhiH, vRttau tu sujAntarbhAveNaiva ekArthIbhAvAzrayaNAt suco'prayogaH / dvitvasaGkhyAviziSTotpattikA''vRttiviSayA dazeti bodhaH / 'pramANIsajhyAiH' / dvau vA
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAraH ] avatripariSkArasahitAyAm / 323 dvidazAH, dvitrAH / sasyeti kim ! gAvo vA daza vA / saGkhyayeti kim ! daza vA gAvo vA / saGkhyeya iti kim ? dviviMzatirgavAm // AsannA'dUrAdhikA'dhyardA dipUraNaM dvitIyAdyanyArthe // 20 // AsannAdi ardhapUrvapadazca pUraNapratyayAntaM nAma saGkhyAnAmnaikArye samAsaH syAt , dvitIyAdyantasyAnyapadasyArthe saGkhyeye vAcye, sa ca bhuvriihiH| AsannadazAH, adUradazAH, adhikadazAH, adhyarddhaviMzAH trayo vA dvitrAH, vA'rthe'yaM bahuvrIhiH, vArthazca vikalpaH saMzayo vA, nirNaye sati vikalpaH, anyathA saMzayaH / saMdehaviSayadvitvatritvavanta iti bodhaH, tritvenA'pi sandehaviSayatvAdvahuvacanam / vikaspArthatve vRttau kArye vikalpo bodhyaH, na tu zabdAvoghe, ataH zabdAniyamena bahUnAmupasthiternityabahuvacanAntatA, atrApi ddprtyyH| dviviMzatirgavAmiti, atra saGkhyArthe viMzatizabdo na tu saddhyeye, AdazataH saGkhyAH satyeye vartante na tu saGkhyAyAm , viMzatyAdyAH saGkhyAstu saddhyeyasaGkhyayorvartante, yadvA tu saddhyeye viMzatizabdastadA bhavayeva samAsaH / saGghayeye satyayetyuktvA 'AdazabhyaH saGkhyA saddhyeye vartate na saGkhyAne' dazazabdasya prayogAvadhisaGkhyA sahayeye vartate na sayAna ityarthako nyAya: sUcyate / dazanazabdasya prayogo'STAdazasadhyAvadhi bhavati / etannyAyAbhAve hIyaM satyAsatyeyava. tinI neyamiti jJAnA'sambhavena saGkhyAvRttizabdaparihAreNa sahayeya. vRttisatyayA saha samAsaH kathaM vijJAyateti // arddha Adiryasya, arddhAdizcAsau pUraNazca, adhikamaddha yasyAsau adhyarddhaH, AsannazcAdUrazcAdhikazcAdhyarddhazvArddhAdipUraNazca tat , dvitIyA''diyasya tad, dvitI. yAdi ca tadanyaca, dvitIyAdyanyasyArthastasmin // saGkhyeye saGkhyayA bahuvrIhirityanuvartante / AsannA daza dazatvaM yeSAM yebhyo vA te, yeSAM yebhya iti dvitIyAntAdanyaM padaM sahayeyarUpam / 'Adazabhya' iti
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 sirahemalaghuvRttI [ tRtIyAdhyAyasya arddhapaJcamaviMzAH // avyayam // 21 // avyayaM nAma samAnAmnaikAyeM samasyate, dvitIyAdyanyArthe saGkhyeye vAcye, sa ca bahuvrIhiH / nyAyasya prAyikatvAd dazanazabdaH saGkhyAyAM vartate, ata eva dazatvamiti paryAyaH pradarzitaH, dazetyatra bahuvacanantu sadhyeyena shaa'bhedaat| sadhyeyavAcidazanzabdena vigrahe'nena samAso na syAt, saGkhyAvAcineti vRtyaMzena niSedhAt, navaikAdaza veti paryAyapradarzanA'sambhavAca / evamapre'pi / adhikA daza yebhyo yeSu vA, dazAnAmadhikatvabaikAdyapekSam, avayavena vigrahaH samAsArthaH samudAyaH / yebhyo yeSu vaikAdazAdisamudAyeSvekAdyapekSayA'dhikA daza vidyante, ta ekAdazAdi. samudAyA adhikadazA ucyante / adhyarddhA viMzatiryeSAnte'dhyardhavi. zAstrizadityarthaH / viMzatesteDiti', 'parataH sropuvaditi telopo isvazva / paJcAnAM pUraNA paJcamI, ardhA pazcamI yAsAM tA arddhapazcamA ityarddhazabdapUrvapadaM puraNapratyayAntaM nAma, 'pUraNIbhyastatprAdhAnye'bi'ti appratyayaH / arddhapaJcamA viMzatayo yeSAnte'rddhapazcamaviMzAH, navatirityarthaH / pUrvavat / ekArthazcAne kaJcetyanenaiva bahuvrIhI siddhe'pyAsanne. tyAdipratipadoktabahuvrIhividhAnaM 'lakSaNapratipadokayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti nyAyaM jJApayati, taddhi 'pramANIsaGkhyAH ' iti DasamAsAntavidhAvetadbahuvrIhigrahaNArthaM tenAsannA daza yeSAnta Asanna. dazA ityAdAveva DaH syAt, 'ekArthazcAnekaJce' tyetatsUtraniSpanne tu Do na syAt, yathA priyA daza yeSAnte priyadazAna ityAdi // avyayam // saGkhyeye saGkhyayA dvitIyAdyanyArthe bahuvrIhiriti cAnuvartante / upa samIpe daza dazatvaM yeSAnta upadazAH, navaikAdaza vetyarthaH / upazabdo'tra samIpe samIpini ca vartate, Aye'vyayI. bhAvaH dvitIye tu bahuvrIhiriti vivekaH, atropazabdaH samIpavarti
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 325 upadazAH // ekArthazcAnekaJca // 22 // ekamanekaJcaikArtha samAnAdhikaraNamanyayaJca nAmnA dvitIyAghantAnyapadasyArthe samasyate, sa ca saGkhyAparaH / yogavibhAga uttaratrA'nuvRttyarthaH // eko'rtho yasya tade. kArtha, ca, na ekaM anekam , ca / / dvitIyAcanyArthe bahuvrIhirityanuvartate / eka: . samAno'rtho'dhikaraNaM yasya tadekArthamavyayaM vA nAmnA saha dvitIyAdyanyapadasyArthe samasyate / sa ca samAso bahuvrIhirityarthaH / yayoH padayorbhinnapravRttinimittakatve satyekArthavizeSyakapratItijanakatvaM tayoH padayoH parasparaM sAmAnAdhikaraNyaM bhavati / uccairmukhamasyetyuccaimukhaH, kartuM kAmo'syeti kartukAma ityAdau vyadhikaraNatvAdavyayasya bahubrIhina prApnotIti, cshbdenaavyysyaanukrssH| dvitIyena cakAreNa 'cakAro yasmAtparastatsajAtIyameva samuccinotIti nyAyenAnekasajAtIyasyaikasya smuccyH| ArUDho vAnaro yaM sa ArUDhavAnaro vRkSaH, kartari ktaH / atra laukikavigrahavAkyena yatkarmakA''rohaNakartA vAnara iti bodhaH, samAsanazca vAnarakartRkA''rohaNakarma iti bodhaH, laukike vAkya ArUDhasya vAnarasya prAdhAnye'pi vRttau vizeSyavizeSaNabhAva. vyatyAsaH, evameva ziSTAnAM tato bodhAt / nanu bahuvrIhisamAsenA'nyapadArthasyAbhidhAna ArUDhavAnaro vRkSa ityAdyanuprayogA'nupapattiH, vRkSAdiInyapadArthaH sa cA''rUDhavAnarapadArthenaiva gatArthaH, abhihite zabdaprayogAbhAvAt , yathA cArthe dvandvavidhAnAd dvandve ca. zabdasya prayogo na bhavatIti cenna, vRttitaH sAmAnyasyAbhidhAne'pi vizeSAnabhidhAnAt , yamiti sAmAnyenAnyapadArtha ukto na tu vRkSamityAdivizeSarUpeNa / tatazca vizeSajijJAsAyAmavazyaM vizeSo'nuprayoktavyaH, yathA''rUDhavAnaraH ka iti jijJAsAyAM vRkSa iti / sUkSmA jaTA yeSAnte sUkSmajaTAH, 'parataH strI puMvaditi hUsvaH, suzobhanAH sUkSmajaTAH kezA yasya sa sukSmajaTakezaH, anekamityasyodAharaNamidam /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya bahuvrIhiH / ArUDhavAnaro vRkSaH, susUkSmajaTakezaH, uccairmukhaH // uSTramukhAdayaH // 23 // ete bahuvrIhisamAsA nipAtyante / uSTramukhamiva mukhamasya uSTramukhaH, vRSaskandhaH // sahastena || 24 // teneti tRtIyAntena saho'nyapadArthe samasyate, sa ca bahuvrIhiH / saputra AgataH, uccairmukhamasyeti, uccaiH zabdasyAdhikaraNapradhAnatvAdvaiyadhikaraNyam / bahuvrIhirvidhA, tadguNasaMvijJAno'tadguNasaMvijJAnazca, lambakarNamAnayetyAdAvAdyaH, citragumAnayetyAdAvantyaH / vizeSaNopalakSaNAbhyAM tadguNAtadguNatve bodhye yathA citraguriti, anyapadArthasya yadA kAryAnvayi. tvavivakSAyAM gosvAmitvasadbhAvastadA tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH, yadA tu tadAnI gosvAmitvAbhAve'pi citraguzabdaprayogastadA'tadguNasaMvijJAno bahuvrIhirityapi kecit / bahuvrIhiNA yaM yena yasma ityAdi. rUpeNa kartRtvakarmatvAdInAmabhidhAnAtsamAse na dvitIyAdivibhaktayaH kintu prathamaiva / na ca citragordevadattasyetyAdi prayogo na syAd bAhyArthApekSayaiva tatra SaSThIvibhakterbhAvAt , devadattasya gobhiH saha yo hi sambandhaH sa eva samAse'ntarbhUto na tu devadattasambandhigRhAdeH / dvitIyAdyanyArtha ityatrA'rthagrahaNAbhAve'pi zabde kAryAsambhavAdarthe labdhe. 'pi yadarthagrahaNaM kRtaM tadanyapadArthasya yA liGgasaGkhyAvibhaktayastA yathA syurityevamartham / / uSTramukha AdiryeSAnta uSTamukhAdayaH, uSTramukhamiva mukhamasyeti, anena sUtreNa mukhazabdasya lopaH / evaM vRSaskandhaH / upameyasarUpasya copamAnapadasya yathAsambhavaM lopaH // sahaH prathamA, tena // sahazabdastulyayoge vidyamAnatAyAzca vartate / putreNa saha saputraH, 'sahArthe ' iti tRtIyA, 'sahasya so'nyArthe' iti vA sabhAvaH, pakSe sahaputra AgataH, piteti shessH| atra pitAputrayorAgamanakiyayA tulyayA yogaH sambandho vijJeyaH / saha karmaNA vartata iti sakarmakaH 'zeSAdvA' iti kacpratyayaH, vidyamAnatA'tra sahArtho na
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 327 sakarmakaH // dizo rUDhyA'ntarAle // 25 // rUyA digvAci nAma rUyaiva digvAcinA sahAntarAle'nyapadArthe vAcye samAso bahuvrIhiH syAt / dakSiNapUrvA dik / rUDhyeti kim ? aindrayAzca kauberyAzca dizoryadantarAlamiti // tatrA''dAyamithastena prahRtyeti sarUpeNa yuddhe'vyayIbhAvaH // 26 // tatreti saptamyantaM mitha AdAyeti kriyAvyatihAre, teneti tRtIyAtaM, mithaH prahRtyeti kriyAvyatihAre samAnarUpeNa nAmnA yuddhaviSaye'nyapadArthe vAcye samAso'vyayIbhAvaH syAt / kezAkezi, daNDAdaNDi / tatreti teneti ca kim ? kezAMzca kezAMzca gRhItvA mukhaJca mukhaJca prahRtya kRtaM yuddham / AdAtulyayogaH / prathamAntA'nyapadArthArtha ArambhaH / saha putreNa ya AgataH sa saputra iti vigrahAt / bahulAdhikArAd vidyamAnArthe kacinna bhavati, yathA sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati gardabhI, putrANAM vidya. mAnatve'pItyarthaH / dizaH SaSThI, rUDhyA, antarAle || antarAlabhUto'nyapadArtho'pi digeva pratyAsatteH, ata evA'sya nityastrIliGgatA / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA digdakSiNapUrvA, dizi vartamAnA nityastrIliGgA eveti ' parataH strI puMvadi 'tyaprApte ' sarvAMdayo'syAdAviti puMvadbhAvaH / indro devatA'syA diza ityaindrI, kubero devatA'syA iti kauberI, etau zabdau yaugikau, ato na samAsaH, kintu vAkyameva / / tatra AdAya mithastena prahRtyetyeteSAM vibhaktInAM sUtratvAllopaH, samAnaM rUpaM yasya tena, yuddhe, anavyayamavyayaM bhavatItyavyayIbhAvaH || anyArtha iti sambadhyate / kriyAvyatihAraH parasparagrahaNAdiH / kezeSu kezeSu ca mitho gRhItvA kRtaM yuddhamiti kezAkezi / atra ktvApratyayaH karaNAdikriyAmAdAya grahaNAnantaraM yuddhasyAcaraNAt / grahaNakarmatvaca pratyAsatyA kezAdiviziSTapuruSayoreva, paraspara grahaNAdirUpaH / kriyAvyatihAraH samudAyazakyo yuddhAdirUpa
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 siddhahemalaghuvRttau / [ tRtIyAdhyAyasya yeti prahatyeti ca kim ? kezeSu ca kezeSu ca sthitvA, daNDaizca daNDaizcAgatya kRtaM yuddhaM gRhakokilAbhyAm / sarUpeNeti kim ? haste ca pAde ca gRhItvA kRtaM yuddham / yuddha iti kim ! haste ca haste cAdAya sakhyaM kRtam // nadIbhirnAmni // 27 // nAma nadIvAcinA saMjJAyAmanyapadArthe samAso'vyayIbhAvazca syAt / unmattagaGgaM dezaH, tUSNIgaGgam / nAmnIti kim ? zIghragaGgo dezaH // saGghayA samAhAre / / 28 // sadhyAvAci nadIvAcibhiH saha samAhAre gamye samAso'vyayIbhAvaH kriyA ca / evaJca parasparakezAdhikaraNakatadvatpuruSakarmakagrahaNottarakAlikakRtimatpuruSakartRkA yuddhAdi kriyeti bodhaH / daNDaidaNDaizca prahRtya kRtaM yuddhaM daNDAdaNDi, bodhaH pUrvavat / 'ij yuddha' iti icsamA. sAntaH, 'icyasvare dIrgha Acce 'ti pUrvapadasya dIrgha AkAraH / avyayIbhAvatvAdavyayatvam / yuddha iti viSayanirdezAdyuddhopAdhikAyAmanya. syAmapi kriyAyAM bhavati / tena bahubAhavI vyAsrajetAmityAdi siddhiH, bAhvozca bAhvozca mitho gRhItvA vyAsaGgaH kRta iti vigrahaH / pANinIye samAso'yaM bahuvrIhisaMjJakaH // nadIbhirnAmni // anyapadArthe. 'vyayIbhAva iti padadvayamanuvarttate / unmattA gaGgA yatra sa unmattagaGgaM dezaH, parataH strI puMvat' 'dvandvaikatvAvyayIbhAvAvi'ti liGgAnuzAsanA. davyayIbhAvasya napuMsakatvam , tatazca / kloba' iti hrasvaH, tataH syAdivibhakteH 'amavyayIbhAvasyAto'paJcamyA' ityambhAvaH / tUSNIM gaGgA yatra, pUrvavat / imau dezavizeSanAmanI / nadIparyAyANAntu na grahaNam , nadIsvarUpasyaiva grahaNAdekavacane hi 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJeti nyAyena kevalasya nadIzabdasyaiva grahaNaM syAt , tanmA bhUdityato bahu. vacanaM nadIvizeSANAmapi grahaNAya / ata evottarasUtre nadIzabdena nadIvizeSavAcibhizca sahAvyayIbhAvaH samAsaH siddhaH // saGkhyA, samAharaNaM samAhArastasmin samAhAre // avyayIbhAvo nadIbhiritya.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ]. aSatripariSkArasahitAyAm / syAt / dviyamunam , paJcanadam / samAhAreti kim ? ekanadI / dviguvAdhanArtha vacanam // vaMzyena pUrvArthe / / 29 / / vidyayA janmanA vA ekasantAno vaMzaH, tatra bhavo vaMzyaH, tadvAcinA nAmnA saGkhyAvAcisamAso'vyayIbhAvaH syAt , pUrvapadasyArthe vAcye / ekamuni vyAkaraNasya, saptakAzi rAjyasya / pUrvArtha iti kim ! dvimunikaM vyAkaraNam / / pAremadhye'gre'ntaH SaSTyA vA // 30 // etAni SaSThyantena pUrvapadArthe samAso'vyayIbhAvo vA syuH / pAregaGgam , madhyegaGgam , agrebhisambadhyete / samAhAra ityuktatvAdanyArtha iti nivRttam , ubhayapadapradhAnasamAso'nena vidhIyate / dvigorapavAdo'yam / dvayoryamunayoH samAhAro dviyamunam, prakriyA pUrvavat / paJcAnAM nadInAM samAhAraH pazcanadam / ' samAyA nadIgodAvarIbhyAmi'tyatsamAsAntaH, 'avarNe varNasye' tIlopaH / ekA cAso nadI ca ' sarvAdayo'syAdau' puMva. dbhAvaH, ekanadI // vaMzyena, pUrvasyArthaH pUrvArthastasmin / avyayIbhAvaH satyeti vartate / ekasantAna ekasvabhAvaH santAnaprabandhaH / eko munivezya ityekamuni / vaMzyo'trA''dyaH kAraNapurupo grAhyaH / vyAkaraNasyeti, vyAkaraNasyA''dyapraNetA munireka ityarthaH / vidyAtadvatA. mabhedavivakSAyAmapyekamunivyAkaraNamityatrA'pyanenaiva samAsaH, tadA vyAkaraNazabdAttu prathamA bhavati / eko muniryasyetyanyapadArthasya prAdhAnyaM vivakSyate tadaikamuni vyAkaraNamiti bahuvrIhireva / prathamaika. vacane bhedAbhAve'pi dvivacanAdau bhedaH spaSTa eva / sapta kAzayo vaMzyA iti saptakAzi, janmanetyasyodAharaNamidam / dvau munI vaMzyo yasya tat ' zeSAdvA' kac // pArezva madhyezca agrezca antazva, paSThayA tRtIyA, vA // avyayIbhAvaH pUrvArtha ityanuvartete, evamapre'pi / pAraM gaGgAyAH pAregaGgam , evamame pAramadhyAprazabdAnAmetadantatvamane naiva nipAtyate / - 42
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 siddhahemalaghuvRttau - [tRtIyAdhyAyasya vaNam , antrgirim| pakSe gaGgApAram , gaGgAmadhyam ,vanAnam , giryntH|| aprevaNam , 'niSprAge'nta' iti Natvam , vanasyAnam / pakSe 'SaSThayayatnAccheSa' iti samAsaH / pAre madhye ityAyekArAntatAnipAto yatra saptamyartho na sambhavati tadartham , saptamyarthasambhave tu bahulavacanAda. lupyapi siddhyati / atra tu saptamyarthA'bhAvaH / nanvatra vAvacanaM kimartha 'nityaM pratinA'lpe' ityuttarasUtreNa nityagrahaNAttatpUrvasUtreSu vaikalpikatvasya lAbhAtyAraM gaGgAyA iti samAsavimukta vAkyasya sambhavAt , na ca bahulAdhikArAdeva vAkyamapi bhaviSyatIti ki vAgrahaNeneti vAcyam , tathA satyavyayIbhAvena mukta gaGgApAramiti SaSThIsamAsArtha tadA''vazyakatvAt / na cAvyayIbhAvo'pi bahulAdhikArAdvikalpena bhavatIti pakSe SaSThIsamAsaH, tasyApi bahulAdhikAre patitatvAd vAkyamapi bhaviSyatIti vAgrahaNaM nirarthakameveti ceducyate, vikalpasyA'vacane pUrvakAyavadaMzisamAsavimukte, pakSe yathA SaSThIsamAso na bhavati kintu vAkyameva, evamatrApi SaSThIsamAso na syAditi vAgrahaNam / nanu kiM kAraNamaMzisamAsena mukta SaSThIsamAso na bhavatIti, ucyate, 'samAsataddhitAnA vRttirvikalpena, vRttiviSaye ca nityaivApavAdapravRttiH,' iti nyAyAt / parArthasya svArthAtiriktasya vAkyenAbhidhAne prApte vRttirArabhyamANA yena nAprApta' iti nyAyAdvAkyasya bAdhikA prApnotIti vikalpena tasyAnujJAnena nyAyenocyate tathA vRttipakSa utsargApavAdarUpayovRtyorasambhava utsargasya nityameva SAdho'nena nyAyenocyate / tathA cAtra vAgrahaNAbhAve'pavAdo'vyayIbhAvo bahulAdhikArAdvidhIyamAno'pi vikalpo bAkyasyevA'bhyanujJAnaM karotItyupasargasya SaSThIsamAsasya nityameva bAdhaH syAd, ato vAgrahaNaM tenotsargo'pi pakSe'nujJAyata iti trairUpyaM siddhyati / evavedameva vAgrahaNaM jJApayati -- yatrotsargApavAdI bahulAdhikAreNa vika
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 131 yAvadiyatve // 31 // iyattve'vadhAraNe gamye yAvaditi nAma nAmvA pUrvapadArthe vAcye samAso 'vyayIbhAvaH syAt / yAvadamatraM bhojaya / iyattva iti kim ! yAvaddavaM tAvadbhuktam / paryapA'' - bahirac pazcamyA ||32|| etAni paJcamyantena pUrvapadArthe vAcye samAso 'vyayImAvaH / paritrigarttam, apatrigartam, AgrAmam, bahirgrAmam, prAggrAmam / paJcamyeti kim ? parivRkSaM vidyut // lakSaNenAbhipratyAbhimukhye lpyete tatrApavAde mukta utsargo na pravarttata iti / tatpravRttyarthaM yadi kazcanopAyaH kriyate tadA tu pravarttata iti bodhyam // yAvat, iyato bhAva iyattvam tasmin // saGkhyA dineyattAparicchedo'vadhAraNam / yAvantyamantrANi yAvadamantram / yAvantyamatrANIti nirjJAtaparimANenAmazrAdinA tAvanta ityatithiparimANamihAvadhAryate / yAvaddattaM tAvadbhuta miti kiyaduktaM nAvadhArayAmItyarthaH / yAvaddattamitya samasta midamata eva tAbadityupAdIyate, samAse hi guNIbhUtatvAt, tAvadityasyopAdAnAbhAvaH syAdyathA yAvadamatramityatra / parizva apazca AGca bahizca aJca tat, paJcamyA tRtIyA // pari trigartebhya iti paritrigartam, 'papAbhyAM vayeM' iti paJcamI, AprAmam, 'AGAvadhAvi'ti pacamI, prAmamaryAdAkA vRSTirityarthaH / prAmAdvahiriti bahirmAmam, ' prabhRtyanyArtha' iti paJcamI, prAmAvadhiko bahirdezastatsthaM vastu betyarthaH / bahizzabdena samabhivyAhRtapadArthatAvacchedakAnadhikaraNata tsannihitadezatatsthavastu ca bahiSTrenocyate / prAggrAmam prAci deze vasatIti prAkU, 'dikzabdA dezakA levi 'ti dhApratyayaH, 'adUre ena' ityanenainapratyayo vA tasya 'lubaceriti lub, avyayamidam, paryAdisAhacaryAdavyayasyaiva prahaNAt, tadyoge prAmazabdAt ' prabhRtyanyArtha ' iti paJcamI / parivRkSaM vidyotate vidyuditi, 'bhAgini ca' iti paJcamI // lakSaNena, abhizca pratizva abhipratI, abhimukhasya bhAva AbhimukhyaM - 5 "
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 simalaghu [ tRtIyAdhyAyasya // 33 // lakSaNaM cihnam, tadvAcinA''bhimukhyArthAvabhipratI pUrvapadArtheSrthe samAso 'vyayIbhAvaH syAt / abhyami, pratyami zalabhAH patanti / lakSaNeneti kim ? zrughnaM prati gataH / pUrvapadArtha ityeva ! abhyakkA gAvaH // de'nuH // 34 // daiyeM AyAmaviSaye yallakSaNaM tadvAcinA pUrvapadArthe'nuH samAso'vyayIbhAvaH syAt / anugaGgaM vArANasI / dairghya iti kim ? vRkSamanu vidyut // samIpe // 35 // samIpArthe'nuH samIpi tasmin // IdUdeddivacanamityasandhirna sautratvAllAghavAcca / abhi abhi abhyami 'lakSa'gavIpsye 'ti dvitIyA / evaM pratyagni, 'bhAgini ce 'ti dvitIyA / abhijJApyaM zalabhakartRkaM patanamiti bodhaH, tathA bodhe cAgnyabhimukhatvaM zalabhapatanasya lokaprasiddhyA manasA gRhyate, ityabhipratizabdau jJApakatvasambandhenA''bhimukhyasya dyautakau / prati gata iti, parAvRtyagamanaM dhAtvarthaH, tannirUpita karmatvAcchrannamiti dvitIyA, zrughnAdanyannagarAntaraM gantukAmo madhya eva vyAmohAttameva zrudhanaM pratyAgata iti nAsti gamanaM prati zrughnasya lakSaNatA, yaduddizya hi gamanaM kriyate, tallakSaNaM bhavati, atra tu vyAmohAdevetthaM gataH, gatakriyA - pekSayA ca zrunnasya karmatvam / abhimukho'Gko yAsAM tA abhyaGkAH, aGko hAtra bhavati gavAM lakSaNaM tathApi na pUrvapadArtho'bhidheyaH, kinvanyapadArtha eva || dIrghasya bhAvo dairghyaM tasminnanuH || lakSaNenetyanuvartate / anu gaGgAM dIrghA anugaGgam / nanu lakSyalakSaNayordvayorapyAyAmavavAtsandehaH, kiM gaGgA lakSaNaM vArANasI veti ? ucyate, anekadezavyApyagaGgAyA AyAmavattvenAnekajanApekSayA prasiddhatvAttasyA eva lakSaNatvam / vArANasIzabdena ca tadAyAmo vArANasyAyAma iti bodhaH / vRkSamanviti 'bhAgini ceti dvitIyA / atra vRkSo vidyotanasya lakSa tvena vivakSyate na tvAyAmasya || samIpe || anurityanuvartate / anu vanasyAnuvanam, vanasya samIpaM gatA ityarthaH / 'vibhaktisamIpe '
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 333 vAMcinAmnA pUrvapadArthe samAso'vyayIbhAvaH syAt / anuvanamazanirgatA / / tiSThahu ityAdayaH // 36 // ete samAsA avyayIbhAvAH syuH, yathAyogamanyasya pUrvasya vA padasyAtheM / tiSThadgukAlaH, adhonAbhaM hutaH / / nityaM pratinA'lpe // 37 / / alpArthena pratinA nAma nitya samAso'vyayIbhAvaH syAt / zAkaprati / alpa iti kim ! vRkSaM prati vidyut // saGkhyAkSazalAkaM pariNA dyUte'nyathAvRttI // 38 // saGkhyAvAcyakSazalAke ca dyUtaviSayAyAmanyathAvRttau vartamAnena pariNA saha nityaM samAso'vyayIbhAvaH syAt / ekapari, akSapari, zalAkApari, ekenAkSeNa zalAkayA vA na tathA vRttaM yathA pUrva jaya ityrthH| saGkhyAdIti kim ! pAzakena na tathAvRtam / dyUta iti kim ! tyAdinaiva samAse siddhe vikalpArthamidam , tena vAkyamapi bhavati, pRthagvacanaM lakSaNene tyasya nivRttyartham // tiSThadgu ityAdayaH / / tiSThanti gAvo yatra kAle garbhAya dohadAya vA, sa tiSThadgukAlaH / ayamanyapadArthe kAle / nAbheradharadhonAbham , nipAtanAdat samAsAntaH, pUrvapadArthapradhAno'yam / iti zabdaH svarUpaparigrahArthastenaiSAM vRttyantaraM na bhavati // nityaM pratinA, alpe // pUrvArtha ityadhikAre'pyasambhavA. dasyottarapadArthapradhAna evAyaM samAsaH / zAkasyAlpatvaM zAkaprati / nityagrahaNaM vAkyanivRttyartham , tenAnyatra samAso vAkyazca bhavati / saGkhyA ca akSazca zalAkA ca tat, pariNA, dyUte, anyathA vartanamanyathA vRttistasmin // nityamityanuvartate yAvat tRtIyokte veti sUtram / tatrAkSAdayastRtIyAntAH pariNA samasyante, abhazalAkayocakavacanAntayoreveSyate, samAse dvitvAdyanavagamAt, ekatvasyAnya. nirapekSatvAdantaraGgatvAcAvagati sambhavAta, anyathA vRttAviti / pazcikA nAma dyUtaM paJcabhirakSaiH zalAkAbhirvA bhavati tatra yadi sarve uttAnAH patanti, avAJco vA, tadA pAtayitA jayati, anyathA tu
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 siddha hemalaghuvRttau rathasyAkSeNa na tathAvRttam || vibhaktisamIpasamRddhivyRddhyarthAbhAvAtyayAsaMpratipazcAtkamakhyAtiyugapatsa haksampatsAkalyAnte'vyayam // 39 // eSvartheSu varttamAnamavyayaM nAmnA saha pUrvapadArthe vAcye nityaM samAso'vyayIbhAvaH syAt / vibhaktirvibhaktyarthaH kArakam, adhistri / samIpam, upakumbham / samRddhiH, sumadram / vigatA RddhirvRddhiH, duryavanam / arthAbhAvaH, nirmakSikam / atyayo'tItatvam, ativarSam / asampratIti sampratyupa [ tRtIyAdhyAyasya 1 bhAvaH, 1 jIyate, tatra parAjaya evAyaM samAsaH / ekena dAyena na tathA vRttaM yathA pUrvaM jaya ekapari / viparItavarttane kartRtvenaikA destRtIyA / nityasamAso'yamapi, ato'svapadavigrahaH paripadasyAprayogAt // vibhajanaM vibhaktiH, saGgatarddhiH samRddhiH, vigatarddhirvRddhiH, arthasyAbhAvo'rthAatyaya na matyayaH, na sampratya samprati, tatazca sarveSAM dvandvastaH sminnavyayam / nAma nAmnaikAyeM pUrvArthe'vyayIbhAvo nityamityanuvarttante / evamagre'pi / vibhaktyAdayazca zrutatvAdavyayasyaiva vizeSaNAni / eSvartheSvavyayaM dyotakatayA varttate, tatra vibhaktyarthaH kArakazaktirna tu vibhaktipadArthaH, vibhajyate'nayA nAmArtha iti vyutpatteH / tatra vibhaktyartha udAharaNam, striyAmityadhistri, saptamyarthasyaivAtra dyotako vAcako vA'dhiH, strI Gi adhi, ityalaukikaM vigrahavAkyam, atrAghinoktAvapyadhikaraNe vacanasAmarthyAtsaptamI, evaJca yena vibhaktayantena samAsastadbhaTakavibhaktyarthavAcakAdeva samAso vijJeyaH / samIpe yathA kumbhasya samIpamupakumbham avyayIbhAva iti mahAsaMjJAkaraNAda sattvarUpAvyayArtha prAdhAnya evAyaM samAsaH, samIpavartiprAdhAnye tu 'avyayamiti bahuvrIhiryathA upadazAH / RddherAdhikyaM samRddhistatra yathA, madrANAM samRddhiH sumadram, vigatA RddhirvRddhiH, RSabhAve 9
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 335 bhogAdyabhAvaH, atikambalam / pazcAt, anuratham / kramaH, anujyeSTham / khyAtiH, itibhadrabAhuH / yugapat sacakraM ghehi / sadRk satratam / " " sampat, sabrajha sAdhUnAm / sAkalyam, satRNamabhyavaharati / antaH, sapi - " ! yathA, yavanAnAM RddhyabhAvo duryavanam / arthAbhAvo dharmiNo'sattvaM taMtra yathA, makSikANAmabhAvo nirmakSikam saMsargAbhAve'yaM samAsaH, na tvanyonyAbhAve, arthapraNasAmarthyena liGgasaGkhyAnvayi samasyamAnapadajanyapratIti vizeSyavirodhino'bhAvasyaivA'rthAbhAva zabdena grahaNAt, ghaTaH paTo netyAdau pratiyogitAvacchedaka virodhitvena bhedasya samasyamAnapadajanya pratItivizeSyavirodhitvAbhAvAnnAvyayIbhAvaH / atyayo'tItatvam, sata evAtikrAntatvaM dhvaMsa ityapi kecit / tatra yathA varSANAmatItatvamativarSam / asampratIti varttamAnakAla upabhogAdeH pratiSedhaH, na tu vastunaH kambalaM samprati nopabhujyata ityati kambalam, kambalasyopabhogaM prati nAyaM kAla ityarthaH / pazcAdarthe yathA, rathasya pazcAdanuratham / kramaH AnupUrvyam, tatra yathA jyeSThasthAnatikrameNAnujyeSTham / khyAtiH zabdaprathA, bhadrabAhuzabdasya prakAza itibhadrabAhuH, bhadrabAhuzabdo loke prakAzata ityarthaH / yugapadekakAlArthaH, cakreNa yugapat sacakram, yugapadarthe sahetyavyayam, 'akAle'vyayIbhAva ' iti sahasya sabhAvaH / sadRgarthe vratasya sadRzaM savratam, atra sAdRzyaM guNabhUtaM prAhyamuttarasUtre mukhyasAdRzyasya grahaNAt, satratamityatra sAdRzyavataH prAdhAnyam, ata eva sadRgityuktam / sampat siddhirAtmabhAvaniSpattiH, samRddhistvanyabhAva niSpattiriti bhedaH, tatra yathA brahmaNaH sampat sabrahma, sAdhUnAM sampannaM brahmetyarthaH / sAkalyamazeSatA, tatra yathA tRNamapyaparityajya satRNaM na kiJcittyajatItyarthaH / antaH samAptiH, tatra yathA piNDeSaNAparyantaM sapiNDaiSaNam, atra samAptira sakale'pya
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 sirahemalaghuvRttau . [tRtIyAdhyAyasya NDaiSaNamadhIte // yogyatAvIpsArthAnativRttisAdRzye // 40 // eSvartheSvavyayaM nAmnA saha pUrvapadArthe samAso'vyayIbhAvaH syAt / anurUpam , pratyartham , yathAzakti, sazIlamanayoH // yathA'thA // 41 // thApratyayavarja yathetyavyayaM nAmnA saha pUrvapadArthe samAso'vyayIbhAvaH syAt / yathArUpaM ceSTate, yathAvRddhamarcaya, yathAsUtram / atheti kim ? yathA caitrastathA maitraH // gatikanyastatpuruSaH // 42 / / gatayaH kuzca nAmnA saha nityaM samAsastatpuruSaH syAt , anyo bahuvrIhyAdidhyayane pratIyata iti sAkalye nA'ntabhAvaH // yogasya bhAvo yogyatA, vyAptumicchA vIpsA, ativartanamativRttiH, nAtivRttira. nativRttiH, arthasyAnativRttirarthAnativRttiH, sazasya bhAvaH sAdRzyaM tataH sarveSAM dvandvastasmin / / avyaya mitynuvrtte| yogyatAyAM rUpasya yogyamanurUpam , rUpasya yogyAM ceSTAM kuruta ityarthaH / vIpsAyAM yathA'rthamartha prati pratyartham , samAsena vIpsAyA dyotitatvAttatanimittA dviru. tirna pravartate / vIpsAyAM dvitIyAyA vidhAnAdvAkyamapi bhavati, arthamartha prati / padArthA'natikramo'rthA'nativRttistatra yathA zaktimanatikramyeti yathAzakti, zakranatikrameNetyarthaH, nAtra vinyAsavizeSo vivakSitaH, iti kramAdbhedaH / sAdRzye yathA, zIlasya sAdRzyaM sazIlaM atra sAdRzyagrahaNaM mukhya sAdRzyapariprahArtham // yathA, na vidyate thA yasya sa athA / anuvRttiH pUrvavat / yathetyavyayaM dvividhaM, pratyayarahitama. vyutpannamavyayamekama, anyacca thApratyayAntam , vyutpannasya yathetyavyayasyAnena sUtreNAvyayIbhAvaH, yathArUpaM ceSTate rUpAnurUpamityarthaH, yathAvRddhamarcaya ye ye vRddhAstAnityarthaH, yathAsUtraM sUtrAnativRttyetyarthaH / yadyapyetadyogyatA vIpseti sUtreNa siddhyatyeva tathApyasya sAdRzye samAsapratiSedhAya vacanam // gatayazca kuzca gatiku, anyaH, tatpuruSaH // nAma nAmnaikArthe'vyayamityanuvartate / 'sambhave vyabhicAre ca vize.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] aSatripariSkArasahitAyAm / 337 lakSaNahInaH / UrIkRtya, khATakRtya, prakRtya, kArikAkRtya, kubrAhmaNaH, koSNam / anya iti kim ? kupuruSakaH / / dunindAkRcchre // 43 // duravyayaM nindAkRcchravRtti, nAmnA saha nityaM samAsastatpuruSaH syAt / duSpuruSaH, duSkRtam / anya iti kim ! duSpuruSakaH // suH pUjAyAm // 44 // svityavyayaM pUjArtha nAmnA saha nityaM samAsastatpuruSaH syAt / surAjA / anya iti kim ! sumadram / / atiratikrame ca // 45 // atikrame pUjAyAM cArthe atItyavyayaM nAmnA saha nityaM samAsastatpuruSaH syAt / atistutya, atirAjA / / AGalpe // 46 // AGityavyayamalpArtha nAmnA saha samAsastatpuruSaH syAt / SaNamarthavaditi nyAyenAvyayamiti kuzabdasya vizeSaNam , na tu gati. saMjJAnAM teSAmavyabhicArAt / ku ityavyayaM pApAlpayorvartate na tu pRthivIvRttikuzabdastasyA'navyayatvAt / UrIkRtya 'UodyanukaraNe'ti gatisaMjJA / kArikAkRtya 'kArikA sthityAdAviti gatisaMjJA / kutsito brAhmaNaH kubrAhmaNaH, nityasamAsatvAdasvapadavigraho'lpArthaH / ISaduSNaM koSNam , kavoSNaM kaduSNaM 'kAkavau voSNe' 'koH kattatpuruSe' / kutsitAH puruSA yasya sa kupuruSakaH, atra bahuvrIhitvAtkac bhavati // dur, nindA ca kRcchraJca tasmin / anyastatpuruSa ityabhisambadhyate evamagre'pi / ninditaH puruSo duSpuruSaH, kRcchreNa kRtaM dusskRtm| ninditAH puruSA yatra so duSpuruSakaH, 'niDhuMbahiri'ti SaH / / suH pUjAyAm / zobhano rAjA surAjA / madrANAM samRddhiH sumadram / / ' vibhaktisamIpe' tyvyyiibhaavH||atiH, atikrame, ca / / cazabdena pUjAyAH smucyH| atikrameNa stutvA'tistutya, pUjito rAjA'tirAjA / bahulAdhikArAdatikrame kvacinna bhavati, atizrutvA / AG, alpe / / ISatkaDAra
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 siddhhemlghuvRttau| [ tRtIyAdhyAyasya aakddaarH|| prAtyavaparinirAdayo gatakrAntakruSTaglAnakrAntAdyarthAH prathamAdyantaiH // 47 // prAdayo gatAdyarthAH prathamAntaiH, atyAdayaH krAntAdyarthA dvitIyAntaiH, avAdayaH kruSTAdyastRitIyAntaiH, paryAdayo glAnAdyarthAzcaturthyantaiH, nirAdayaH krAntAdyarthAH paJcamyantainitya samAsastatpuruSaH syuH / prAcAryaH, samarthaH / atikhaTaH, udvelaH / avakokilaH / parivIrutparyadhyayanaH, utsaGgrAmaH, niSkauzAmbiH, apazAkhaH / bAhulakAtSaSThyA'pi, antargAryaH / gatAdyarthA iti kim ? vRkSampari vidyut / anya ityeva ! prAcAryako dezaH / avyayaM pravRdvAdibhiH // 48 // avyayaM pravRddhAdibhissaha nityaM samAsastatpuruSaH syAt / punaHpravRddham , antarbhUtaH // usyuktaM kRtA // 49 // kRtpratyayavidhAyake sUtre usyantanAmnoktaM kRdantena nAmnA nityaM samAAkaDAraH, ISatkapila ityarthaH // prazca atizca avazca parizca nir ca ta Adayo yeSAnte, gatazca krAntazca kruSTazca glAnazca, krAntazca ta AdiroM yeSAnte, prathamA''diryAsAM prathamAdayaste'nte yeSAM taiH // ythaakrmmnvyH| pragata AcAryaH prAcAryaH / khttaamtikraanto'tikhttH| kokilyaa'vkrusstto'vkokilH| pariNaddho vIrudbhiH parivIrut , pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH / udyuktaH saGghAmAyotsaddhAmaH / niSkrAntaH kauzAmbyA niSkauzAmbiH / apagataH zAkhAyA apazAkhaH kapiH / antagato gAya'syAntargAyaH / bahulAdhikArAt samasyamAnAnAM vibhtsyentaanaabhuktaarthaanaacaa'niymH| pragata AcAryoM yasmAtsa prAcAryako dezaH, asya bahuvrIhitvAdanyatvaM nAsti // avyayam pravRddha AdiryeSAntAni taiH / punaH pravRddhyate sma punaHpravRddham / antarmadhye bhavati sma antabhUtaH / AdizabdaH prakAre, tena yasyAvyayasya samAso dRzyate tasyAnena samAsaH kAryaH // usinA uktaM usyuktam kRtA tRtIyA // kumbhaM karotIti kumbhakAraH 'karmaNo'Niti sUtravihitapaJcamyantapada
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] bhavaripariSkArasahitAyAm / 339 sastatpuruSaH syAt / kumbhkaarH| usyuktamiti kim ? alaGkRtvA / kRteti kim ? dharmo vo rakSatu // tRtIyoktaM vA // 50 // "daMzestRtIyaye"tyato yatRtIyoktaM nAma tatkRdantena vA samAsastatpuruSaH syAt / mUlakopadaMzam , mUlakenopadaMzaM bhute // naJ // 51 // nam nAma nAmnA samAsastatpuruSaH syAt / agauH, na sUyaM pazyanti, grAhya tenaiva sUtreNa vihitANantena nAmnA'nena sUtreNa samAsaH / iha 'gatikArakaGasyuktAnAM vibhacyantAnAmeva kRdantairvibhaktyutpatteH prAgeva samAsa idhyate, tena kumbha as kAra ityalaukikaM prakriyAvAkyam / tena carman TA krIta abhra TA vilipta ityAdAvanena samAse satyakArAntatvAt DIH siddhaH, carmakrItI-abhraviliptIti, yadi tu vibhaktya. ntaiH kRdantaiH samAsaH syAttadA'ntaraGgatvAdvibhakteH prAgeva ApaH prAptAvakArAntatvAbhAvAt GIna syAt / alakatveti 'niSedhe'laGghalvoketi vApratyayaH, nA'tra sUtre'laGghalvoriti pazcamI kiMtu SaSThI tasmAnna samAsaH / dharmo vo rakSatu, atra 'padAdhugi'ti vasAdezaH, padAditi Gasyuktatve'pi yuSmadaH kRdantatvAbhAvAnna samAsaH // tRtIyayA uktam vA / kRtetyabhisambadhyate // daMzeti, daMzestRtIyayeti sUtra. mArabhya yattatIyayoktaM nAmetyarthaH / vAzabdo nityasamAsanivRttyarthastenottareSu vAkyamapi bhavati / yadvA pRthak sUtrakaraNAdeva nityatvanivRttau vAzabdo nityasamAsAdhikAranivRtyarthaH, mUlakenopadaMzamityatra 'dazestRtIyayeti sUtreNa tRtIyAntena mUlakena nAmnA yoge daMzanabhojanayostulyakartRkatvAdupapUrvAzerNami Namantena saha tRtIyAntanAmno'nena sUtreNa vA samAsaH // na // atra kevalaM netyucyamAne samAsasya pratiSedhazaGkA syAt , tadvyAvRttyartha najityuktam , na gauH agauH, 'nAt' nasya aH, agauH atra paryudAso naJarthaH, paryudAsastu sadRzabodhakaH, tena gosadRza ityarthaH / sa ca gavaya eva, gobhinnatve sati
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha hemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya asUryampazyA rAjadArAH // pUrvAparAdharottaramabhinnenAMzinA // 52 // pUrvAdayoM'zArthA aMzavadvAcinA samAsastatpuruSaH syAt / nacetsoM'zI bhinnaH / pUrvakAyaH, aparkAyaH, uttarakAyaH, adharakAyaH / abhinneneti kim ? pUrvaM chAtrANAmAmantrayasva / aMzineti kim ! pUrvo gogata bhUyodharmavatvAt / yadvA''ropitatvaM naJA dyotyate evaJcAyamagaurAropito gauriti bodhe'rthAdgobhinna ityarthaH paryavasati / gobhinazca gosadRzapazuvizeSa eva bhavati, tatraivAropitagotvasambhavAt / prasajyapratiSedharUpo naJartho'tra na gRhyate, tatra naJ padAntareNa sambadhyata ityuttarapadaM vAkyavatsvArtha eva vartate, tatrAsAmarthye'pi yathAbhidhAnaM bAhulakAtsamAsaH, yathA sUryamapi na pazyantItya sUryampazyA rAjadArAH / yo dharmo yatra padArtha AzaGkito vyAmohAdibhiH so nivartyamAnaH / sa evottarapadapravRttinimitto yasyArthasya sa uttarapadArthaH / sa cAyaM caturddhA tatsadRzaH, tadviruddhaH, tadanyaH, tadabhAva iti / abrAhmaNaH, azukla iti tatsadRzaH kSatriyAdiH pItAdizva pratIyate / adharmaH, asita iti tadvirodhi pApmA kRSNazca pratIyate / anagmiH, avAyurityAdau agnivAyubhyAmanyaH pratIyate / avacanamavIkSaNamityAdau vacanavIkSaNAbhAvaH pratIyate / tattacchabdazaktisvAbhA vyAt // pUrvazca aparazca adharazca uttarazca na bhinno'bhinnastena, aMzo'syAstItyaMzI tena / pUrva: kAyasyeti pUrvakAyaH, pUrvAdizabdasya dizi dRSTatve'pyatrAvayavavAcitvAttadyoge 'prabhRtyanyArthe 'ti na pacamI / pUrvaM chAtrANAmiti bahuvacanAdbhedaH pratIyateM'zI yatraikatvasaGkhyA viziSTa. statraivAbhedapratItiH / nAtra nirddhAraNe SaSThI kintu samudAya samudAyisambandhe, bahuvacanantUdbhUtAvayavabheda samudAyavivakSayA, ata eva na samAsaH / pUrvo nAbheH kAyasyeti, nAbheryaH pUrvo bhAgaH sa kAyasyAvayava ityarthaH, nAbheriti paJcamI, nAbhiH pUrvabhAgasyAvadhiMrna tvekadezIti nAbhyA na 340
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayamapAdaH ] avadhUripariSkArasahitAyAm / 341 nAbheH kAyasya / / sAyAhAdayaH // 53 // ete'zitatpuruSAH sAdhavaH sthuH / sAyAhnaH, madhyandinam // sameM'ze'rddha navA / / 54 // samAMzArthamarddhamaMzinA'bhinnena vA samAsastatpuruSaH syAt / arddhapippalI, pippalyarddham / sameMza iti kim ? prAmArddhaH // jaratyAdibhiH / / 55 / / ebhiraMzibhirabhinnairo vA samAsastatpuruSaH syAt / arddhajaratI, jaratyarddhaH / aoktam , uktArddhaH / / dvitricatuSpUraNAgrAsamAsaH, kAyena tu syAdeva pUrvakAyo nAbheriti, pUrvazabdasya nityasApekSatvAt pradhAnatvAcca / yadyapi samudAye pravRttAH zabdA avayavedhvapi pravartanta iti nyAyAt kAyazabdasyApyavayavavAcitve pUrvazcAsau kAyasyeti samAnAdhikaraNakarmadhArayasamAsenaiva kAya ityAdirUpasiddhirbhavati, evaM sAyAhnAdirUpasiddhizca, tathApIha tatpuruSavidhAnam / kAyasya pUrva kAyapUrva, ahnaH sAyamityAdiSaSThIsamAsabAdhanArtha sUtramidam // sAyAhna AdiryeSAnte // aMzinetyabhisambadhyate // sAyamanaH sAyAhnaH 'sAzasahayAdi'tyatpratyayaH, ahanasthAne'hna ca / sAyaMzabdo yadA mAntamavyayaM tadaitatsUtra nirdezAdeva malopaH / dinasya madhyaM madhyandinam , 'lokNpRnnmdhyNdinaanbhyaashmitym'| same, aMze, arddha, navA abhinnenAMzinetyabhisambadhyate / arddha pippalyA arddhapippalI, 'gozcAnte' iti na hrasvo'naMzisamAsetyuktatvAt , pakSe SaSThItatpuruSaH / arddha ca sA pippalI ceti karmadhArayeNaiva siddhe, bhedavivakSAyAM pakSe SaSThIsamAsabAdhanArthamasamAMze cArddhazcAsau grAmazceti karmadhArayaniSedhArtha vacanam / atra sameM'ze vartamAno'rdhazabdo napuMsaka eva, asameM'ze tu pulliGgaH // jaratI AdiryeSAntaiH / / abhinnenAMzinA'rddhamityanuvartanto vacanavipariNAmena jaratyAdibhissahA'bhinnAMzizabdayoranvayaH / asa. mAMzArtha ArambhaH / ajhai aratyA arddhajaratI, pakSe tatpuruSaH / / dvizca trizca catvArazca, dvitricatvArazca te pUraNAzca agrAdiryeSAnte, tato
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 siddhahemaladhuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya dayaH // 56 // pUraNapratyayAntA dvitricatvAro'grAdayazcAbhinnenAMzinA vA samAsastatpuruSaH syAt / dvitIyabhikSA, bhikSAdvitIyam / tRtIyabhikSA, bhikSAtRtIyam / turyabhikSA, bhikSAturyam / agrahastaH hastAgram / talapAdaH, pAdatalam // kAlo dvigau ca meyaiH // 57 // kAlavAcyekavacanAntaM dvigau ca viSaye meyavAcinA samAsastatpuruSaH syAt / mAsajAtaH / dvigau, ekamAsajAtaH, vyhsuptH| kAla iti kim ! dvandvaH // abhinnanAzinetyanuvartate / dvitIyaM bhikSAyA dvitIyabhikSA, evama / nityAdhikArAbhAvAdeva pakSe vAkyasya siddhatvAdvA'nuvRttiH pakSe SaSThIsamAsAtha tene 'tRptArthapUraNAvyayeti pUraNena niSiddho'pi SaSThIsamAso bhavati // kAlaH, dvigau, ca, meyaiH // kAlo meyairityabhinavArthagrahaNAdaMzAMzibhAvanivRttau tatsambaddhaM veti nivRttam / mAso Atasyeti mAsajAtaH, mAsaH kAlaH jAto meyamityartho yasya jananAdUrdhva mAso gataH sa mAsajAta iti vyavahriyate, tatra mAsajAta TharAvahArakAlajanmakAlayormadhyavarttimAso jananadvArA jAtamapi paricchinatti, ato jAta iti meyavAcakam / eko mAso jAtasyaikamAsajAtaH kAla iti caikavacanaM dvigoranyatra bodhyam, dvigau tu naikavacanAntatvaniyamo'ta eva dve ahani suptasyeti vyahasuptaH / uttarapadena meyena dvigoH siddhaye bahUnAM tatpuruSastathA dve ahanIti padadvayaM suptasyetyanena samasyate, tatatripade samAse jAte supta ityuttarapade pare 'saGkhyAsamAhAre' ceti dvigusaMjJAyAM dviguviSaye dveruttarapadanimitte dvigau bhAvini trayANAM tatpuruSaH 'savvAzasaGkhyAvyayAt' aTsamAsAnto'hAdezazca jAtAdizabdasya kAlavizeSaNatve'pyayaM samAso jAtAdipradhAnastena samAse liGgaM saGkhyA ca tadIyatadIyameva bhavati, na tu kAlavAcizabdasya / cakAro dvigurahitakAlaparigrahArthaH / ayaM samAsaH kAntenaiva meyena saha prAyo bhavati / SaSThIsamAsApavAdo'yam //
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / 343 droNo dhAnyasya // svayaMsAmI ktena // 58 // ete avyaye ktAntena sahakArye samAsastatpuruSaH syAtAm / svayaMdhautam , sAmikRtam / kteneti kim ? svayaM kRtvA // dvitIyA khaTTA kSepe // 59 // khaTreti dvitIyAntaM kSepe nindAyAM ktAntena sahaikArthe samAsastatpuruSaH syAt / khaTArUDho jAlmaH / kSepa iti kim ! khaTTAmArUDhaH pitA'dhyA. payati // kAlaH // 60 // kAlavAcidvitIyAntaM ktAntena samAsastatpuruSaH syAt / rAjyArUDhAH, aharatisRtAH // vyAptau // 61 / / guNakriyAdravyairatyantasaMyoge yA dvitIyA, tadantaM kAlavAci vyApakAthena samAsastatpuruSaH syAt / muhUrvasukham , kSaNapAThaH, dinaguDaH / vyAptAviti kim ? mAsaM pUrako yAti // zritAdibhiH // 62 // svayaJca sAmi ca svayaMsAmI, kena / / svayaM dhautaM svayaMdhautam, sAmi kRtaM sAmikRtam , sAmizabdo'rddhaparyAyaH / samAse satyaikapadyAdekavibhaktistaddhitAyutpattizca bhavati // dvitIyA, khaTTA, kSepe // tenetyanuvartate // dvitIyAyA nAmno vizeSaNatvena tdntvidhiH|| khaTAmArUDhaH khaTArUDhaH, asamIkSyakArItyarthaH, samudAyenaiva nindA gamyata iti nityasamAso'yam , na hi vAkyena nindA gamyate / / kaalH|| dvitIyA ktenetyanuvartete / rAtrimArUDhA rAjyArUDhAH, evamagre / avyAptyarthaM ArambhaH // vyAptau // pRthagyogAt kteneti nivRttam / dvitIyA kAla iti padadvayaM vartate / guNakriyAdravyairatyantasaMyogo vyAptiH / muhUrta sukhaM muhUrtasukhaM 'kAlAdhvanoAptAviti dvitIyA'tra guNenAtyantasaMyogaH / kSaNaM pAThaH kSaNapATho'tra kriyayA'tyantasaMyogaH / dinaM guDaH dinaguDo'tra dravyeNAtyantasaMyogaH / pUrayiSyatIti pUrakaH, NakacpratyayaH tRnnudanta' iti SaSThIniSedhAnnAtra vyAptau dvitIyA // zritA. dibhiH / dvitIyeti sambadhyate / dharma zrito dharmazritaH, dharma prApta ityarthaH / 'tayorasadAdhAra' iti SaSThIniSedhaH / yadyapi dharma:zrito
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ yasya 344 sikhahemalaghuvRttI [tRtIyAdhyAyasya dvitIyAntaM zritAdibhiH samAsastatpuruSaH syAt / dharmazritaH zivagataH / prAptA''pannau tayAca // 63 // etau prathamAntau dvitIyAntena samAsastatpuruSaH syAtAm , tadyoge cAnayorat syAt / prAptajIvikA, ApannajIvikA // ISadguNavacanaiH / / 64 // ISadavyayaM guNavacanaiH samAsastatpuruSaH syAt / ye guNe vartitvA, tadyogAdguNini vartante, te guNavacanAH / ISatpiGgalaH, ISadraktaH / guNavacanairiti kim ? ISadgA ryaH // tRtIyA tatkRtaiH / / 65 // tRtIyAntaM tadarthakRtairguNavacanairekArthe samAsastatpuruSaH syAt / zaGkulAkhaNDaH, madapaTuH / tatkRtai'neneti bahuvrIhiNaiva dharmazrita ityAdIni siddhyanti, tathA'pi samAnArthe kevalaM vipahabhedAd yatra tatpuruSaH prApnoti bahuvrIhizca tatra tatpuruSa eva bhavatIti jJApayati / tena rAjJaH sakhA rAjasakha ityAdau na bahuvrIhiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena tattvabubhutsuH sukhecchurityAdi siddham // prAptazca, Apannazva, tayA tRtIyA, at, ca / tacchabdena dvitIyAyAH parAmarzaH / prAptA jIvikAM prAptajIvikA / 'nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti nyAyAtprAptyAvantena samAsaH / ruyekArthottarapadAbhAvAt 'parataH strI'ti puMvadbhAvA'prApteranayoradvidhAnam / prAptA''pannayoH prathamoktatvAtpUrvanipAtaH / zritAdi. tvAccAnayoH zabdayoH pUrvasUtreNa samAse yadvitIyAntaM nAma tasyApi prathamoktatvena prAgnipAtaH, jIvikAprApto jIvikApanna ityapi bhavati / / ISata, guNA ucyante yaistaiH // ISadalpaM piGgala ISatpiGgalaH / atra piGgalazabdo piGgalatAlakSaNaguNe vartamAnaH san guNini dravyavizeSe vartate / ISadgAryaH, guNaiH kriyayA vA hIno gArya evamucyate // tRtIyA, tena tRtIyArthena kRtAstaiH / / guNavacanairiti smbdhyte| tRtI. yAyA nAmno vizeSaNatvena tadanta vidhiH / tacchabdena tRtIyAntaparAmarzinA tadartho lakSyate, tadarthakRtatvaJca guNavacanaJcArthadvArA vizeSaNaM
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 345 riti kim ? akSaNA kANaH / guNavacanairityeva ? dadhnA paTuH, pATavamityarthaH // catasrArddham // 66 // arddhastRtIyAntastatkRtArthena catasRzabdena samAsastatpuruSaH syAt / arddhacatasro mAtrAH / catasrati kim ? arddhana catvAro droNAH // UnArthapUrvAdhaiH / / 67 // tRtIyAntaM UnAthaiH pUrvAdyaizca samAsastatpuruSaH syAt / mASonaM mASavikalam / mAsapUrvaH, mAsAvaraH // kArakaM kRtA // 68 // kArakavAcitRtIyAntaM kRdantena samAsastatpuruSaH syAt / AtmakRtam, nakhanirbhinnaH, kAkatathA ca tRtIyAntArthakRto yo guNastadvacanairiti phalitArthaH / zaGkulayA kRtaH khaNDaH zaGkulAkhaNDaH / kRtArtho vRttAvantarbhUta iti kRtazabdo na prayujyate / khaNDazabdaH kriyArUpApanne guNe vartitvA pazcAnmatvarthalakSaNayA tadvati dravye vartata iti guNavacanaH / zakulAyAH svaNDena saha sAmarthyAbhAvAt kRtazabdamantarbhAvya samAsaH / akSNA kANaH, kANatvaM nAkSikRtaM kintu kANDAdikRtam , akSyAdinA tu sambandhamAtra 'yadbhedaistadvadAkhye'ti tRtiiyaa| dannA paTuH, na hyatra paTuzabdaH pUrva guNamuktvA sAmprataM dravye vartate, ato na guNavacanaH / ata eva zuddhaguNavAcinApi na samAsaH, yathA ghRtena pATavamityAdi // catasrA tRtIyA, arddham // pUrvasUtramanuvartate / arddhana kRtAzcatasro'rddha catasro mAtrAH // Uno'rtho yeSAm , pUrva Adyo yeSAm , UnArthAni ca pUrvAdyAni ca taiH // tRtIyetyanuvartate / mASena UnaM mASonam , mAsena pUrvo mAsapUrvaH / pUrvAdibhAve mAsAdehetutvAddhetau tRtIyA // kAraka kRtA / tRtIyetyanuvartate / kArakavAcipadenAsAmarthyAt kartRkaraNarUpaM grAhyam / AtmanA kRtamAtmakRtam , kartari tRtIyA kRdantena / nakhainirbhinno nakhanirbhinnaH, 'kRtsagatikArakasyApI'ti kRt pratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya gatikArakapUrvasya kevalasyApi vizeSaNaM bhavatI. 44
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 siddhahemalaghuvRttau / tRtIyAdhyAyasya peyA nadI, bAppacchedyAni tRNAni / kArakamiti kim ! vidyayoSitaH / / na viNshtyaadinaiko'caantH||69 // ekazabdastRtIyAnto na viMzatyAdinA samAsastatpuruSaH syAt , ekasya cAdantaH / ekAnna. viMzatiH, ekAd na viMzatiH, ekAnatriMzat , ekAd na triMzat // caturthI prakRtyA // 70 // prakRtiH pariNAmikAraNam / etadvAci. naikArthe caturthyantaM vikArArtha samAsastatpuruSaH syAt / yUpadAru / prakRtyeti kim ! randhanAya sthAlI // hitAdibhiH // 71 // catu. rthyantaM hitAyaiH samAsastatpuruSaH syAt / gohitam , gosukham // tadarthArthena / / 72 // caturthyartho yasya tenArthena caturthyantaM samAsa. statpuruSaH syAt / pitra) payaH, AturArthA yavAgUH / tadarthArthaneti tyarthakena paribhASAsUtreNa gatipUrveNA'pi kRtA'nena samAsaH / bahulA. dhikArAstutinindArthatAyAM prAyeNa kRtyaiH samAsaH, yathA, kAkaiH pAtuM zakyeti kAkapeyA, pUrNatoyatvAcaTasthaiH kAkairapi pAtuM zakyeti stutiH, alpapArabhbhatvena' nindA vA'tra kartRtRtIyAyAH kRtyena samAsaH / bAppeNa chedyAni bASpacchedyAni, karaNe tRtIyA kRtyena samasyate / komalatvena durbalatvena ca stutininde / vidyayoSita iti hetau tRtIyA // na, viMzatirAdiryasyAsau tena, ekaH, accAntaH // ekena na viMzatirekAnaviMzatiH, anenaiva sUtreNa nirdezAt naaditi na pravartate, eka. zabdasya cA'danto bhavati, 'dhuTastRtIyaH' pakSe 'tRtIyasya paJcame' ekAnaviMzatiH // caturthI prakRtyA // yUpAya dAru yUpadAru, yUpo vikRtiH, dAru prakRtiH, caturthI ca tAdaya dyotayati / randhanAya sthAlI, nA'tra prakRtivikRtibhAvaH / / hitAdibhiH // caturthItyanuvartate / gobhya hitaM gohitam , 'hitasukhAbhyAmiti caturthI / AkRtigaNo'yam , tenA''tmanepadaM parasmaipadamityAdi siddham // tasyAzcaturdhyA artho yasya saH, tadarthazvAsAvarthazca, tena // caturthItyanuvartate / pitre idaM
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH avacUripariSkArasahitAyAm | 347 kim ! pitre'rthaH // paJcamI bhayAdyaiH // 73 // paJcamyantaM bhayAdyairaikArthye samAsastatpuruSaH syAt / vRkabhayam, vRkabhIruH // tenAsave // 74 // asattvavRtteryA pazcamI tadantaM kAntena samAsastatpuruSaH syAt / stokAnmuktaH, alpAnmuktaH / asattva iti kim ? stokAdvaddhaH // paraHzatAdiH ||75 || ayaM paJcamItatpuruSaH sAdhuH syAt / paraHzatAH, paraH sahasrAH // SaSTyayatnAccheSe / / 76 / / " zeSe " yA SaSThI tadantaM nAma nAmnaikArthye samAsastatpuruSaH syAt / na cetsa zeSo " nAtha" ityAdiyatnAt / rAjapuruSaH / ayatnAditi kim ? sarpiSo nAthitam / zeSa iti kim ? gavAM kRSNA sampannakSIrA // kRti // 77 // " karmmaNi kRtaH " " karttari " iti yA kRnnimittA SaSThI, tadantaM nAma nAmnA samAsastatpuruSaH syAt / sappirjJAnam, gaNadharoktiH // yAjakAdibhiH // 78 // SaSThayantaM yAjakAdyaiH samAsastatpuruSaH pitrartha, Derartho vAcyavaditi vAcyaliGgatA, nityasamAsazcAyaM catubhyaiva tadarthasyoktatvAdarthazabdA'prayoge vAkyAsambhavAt, samAsastu vacanAdbhavati / pitre'rthaH pitrartha dhanamityarthaH // paJcamI bhayAdyaiH // vRkAdbhayaM vRkabhayam, vRkAdbhIruH // ktena, na sattvamasattvaM tasmin // paJcamItyanuvartate / stokAn muktaH stokAnmuktaH / ' stokAlpakRcchre 'ti paJcamI, 'asattve Gaserityalup / stokAdbaddhaH, dravyAdbaddha ityarthaH // paraH zatAdiH / zatAt pare parazzatAH, parazabdasya pUrvanipAtaH sakArAgamazca nipAtanAt // SaSThI, ayatnAt, zeSe // rAjJaH puruSo rAjapuruSaH / sarpiSo nAthitaM 'nAtha' iti SaSThI / gavAmiti, 'saptamI cAvibhAge' iti SaSThI, na tu zaiSikI // kRti // sarpiSaH jJAnaM sarpirjJAnam / yatnajAyA api SaSThyAH samAso vihitaH / gaNadharasyoktiH, evaM siddhasenakRtiH, dharmAnusmaraNam, tattvAnucintanam // yAjakAdibhiH // SaSThIti sambadhyate / brAhmaNAnAM yAjakaH brAhmaNayAjakaH, gurUNAM pUjako gurupUjakaH / 'karmajA tRcA ce 'ti pratiSedhApavAdo yogaH, "
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 siddhahemalaghuvRttI (tRtIyAdhyAyasya syAt / brAhmaNayAjakaH, gurupUjakaH // pattirathI gaNakena // 79 // etau SaSThyantau gaNakena samAsastatpuruSaH syAtAm / pattigaNakaH, rathagaNakaH / pattirathAviti kim ! dhanasya gaNakaH // sarvapazcAdAdayaH // 80 // ete SaSThItatpuruSAH sAdhavaH syuH / sarvapazcAt , sarvaciram / / akena krIDA''jIve // 81 // SaSThyantamakapratyayAntena krIDAjIvikayorgamyayoH samAsastatpuruSaH syAt / uddAlakapuSpabhaJjikA, nakhalekhakaH / krIDAjIva iti kim ! payasaH pAyakaH // na karttari tulyArthairiti yA SaSThI sA na zaiSikI, ataH samAsAprAptau vidhyarthazca / tena gurusadRzo gurusama ityAdi siddham // pattizca rathazca, gaNakena // SaSThIti vartate / evmle| pattInAM gaNakaH pattigaNakaH, 'karmajA tRcA ceti prApte vcnm|| sarvapazcAt aadirthessaante|| sarveSAM pazcAtsarvapazcAt / yadA sambandhe SaSThI tadA 'tRptArthapUraNeti niSedhe prApte vacanam , yadA 'ririSTAditi SaSThI tadA'prApte samAsaH / bahuvacanaM ziSTaprayogAnusaraNArtham / / akena, krIDA ca AjIvazca tasmin // akeneti nAmnetyasya vizeSaNatvena tadantavidhiH / 'karmajA tRcA ce'tyasyApavAdaH / bhanakIti bhaJjikA, uddAlakapuSpANAM bhaJjiketi vigrahe 'kRtIti SaSThIsamAsaH prAptaH tataH 'karmajA tRcA ceti niSedhaH prAptaH, tadapavAdenA'nena samAsaH / krIDAvizeSasya saMjJeyam / vAkyena saMjJA'navagamAnnityasamAsaH / yadA tUhAlakapuSpANi bhajyante yasyAM krIDAyAmiti vigrahaH kriyate tadA niSedhAbhAve 'kRtI' tyanenaiva siddhatvAdakiJcitkaramidaM sUtraM syAt / yadyapi krIDAyA bhaGge kartRtvaM na sambhavati kintu krIDAkAriNAmeva tathApyasyAM krIDAyAM bhaJjanakriyAkaraNAdupacArAtsA'pi kI bhaNyate / nakhAnAM lekhako nakhalekhako nApita ityarthaH / nakhalekhanAdirasyA''jIvo gamyate, tatrA'pi nityasamAsa eva, vaakyaattdnvgmaat|| na, kartari // akeneti sambadhyate /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 349 " // 82 // kartari yA SaSThI tadantamakAntena samAso na syAt / tava zAyikA / karttarIti kim ? ikSubhakSikA // karmajA tRcA ca // 83 // karmaNi yA SaSThI tadantaM kartRvihitAkAntena tRjantena ca na samAsaH syAt / bhaktasya bhojakaH, apAM sraSTA / karmajeti kim ? guNo guNivizeSakaH, sambandhe'tra SaSThI / karttarItyeva ? payaH pAyikA // tRtIyAyAm // 84 // karttari tRtIyAyAM satyAM karmmajA SaSThI na samasyate | Azcaryo gavAM doho'gopAlena / tRtIyAyAmiti kim ? zabdAnuzAsanaM guroH // tRptArthapUraNAvyayAtRzatrAnazA // 85 // tRptArthaiH pUraNapratyayAntairavyayairatRzantaiH zatrantairAnazantaizva SaSThyantaM na samasyate / phalAnAM tRptaH, tIrthakRtAM SoDaza, rAjJaH sAkSAt, / zayituM paryAya: zAyikA / ' paryAyArhe 'ti NakapratyayaH, 'karttarI 'ti SaSThI / ikSUNAM bhakSikA karmmaNi SaSThI, kRtItyanena samAsaH // karmmaNi jAtA karmajA, tRcA tRtIyA ca // akena, na karttarItyanuvartate / karttarIti cAkasya vizeSaNam / bhaktasya bhojakaH karmaNi SaSThI, apAM sraSTA karmaNi SaSThI tRviSaya udAharaNam / guNivizeSako guNinaH sambandhi vizeSaka ityarthaH, zeSaSaSThyA samAsaH / payasAM pAyikA payaHpAyikA, atra kRtItyanena samAsaH // tRtIyAyAm || karttari karmajA netyanuvarttante / gavAM doha ityatra 'dvihetorastrayaNakasya veti SaSThI, guroriti kartRSaSThayantayogaH, na tu kartRtRtIyAntasya, ataH zabdAnuzAsanamityatra karmajA SaSThI samasyate // tRpto arthoM yeSAnte, tRptArthAzca pUraNazca avyayAni ca atRzca zatA ca Anazca tena // pUraNazabdenAtRzAdinA ca tadantatvaM prAhyam / neti vartate / tRpta iti 'jJAnecche' ti karmaNi ktaH / SoDazAnAM pUraNaH SoDaza / dveSTIti dviSan, 'sudviSAI' atRpratyayaH, 'dviSo vA'tRza' iti vA SaSThI / caitrasya pacan zatRpratyayaH, tadyoge zeSe SaSThI, 'tRnnudanneti SaSThIniSedhastu 1 ,
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau . [ tRtIyAdhyAyastha rAmasya dviSan , caitrasya pacan, maitrasya pacamAnaH // jJAnecchA'rcArthA''dhAraktena // 86 / / jJAnecchArtheibhyo yo vartamAne to yazcAdyarthAcAdhAra ityAdhAre ktastadantena SaSThyantaM na samasyate / rAjJAM jJAtaH, rAjJAmiSTaH, rAjJAM pUjitaH, idameSAM yAtam / asvasthaguNaiH // 87 // ye guNAH svAtmanyeva tiSThanti na dravye, te svasthAstatpratiSedhenAsvasthaguNavAcibhiH SaSThyantaM na samasyate / paTasya zuklaH, guDasya mdhurH| 'karmaNi kRtaH' 'kartari ceti sUtrAbhyAM vidhIyamAnaSaSThayA eva, 'anantarasyaiva vidhiniSedho veti nyAyAt / maitrasya pacamAna Anaz. pratyayaH, zaiSikI SaSThI // jJAnazca icchA ca arcA ca, jJAnecchArcA arthoM yeSAnte, jJAnecchArcArthAzca AdhArazca, teSAM ktastena // rAjJAM jJAtaH, 'jJAnecchA rthanIcchIlyAdibhyaH ka' iti vartamAne ktapratyayaH, kartari SaSThI / evamare / idameSAM yAtamityAdau 'adyarthAccAdhAra' iti ktaH / rAjapUjita ityAdau tu bahulAdhikArAt, bhUtaktAntena vA tRtIyAsamAsaH / niSedho'yaM kArakaSaSThIzeSaSaSThayorubhayo. rapi, kecittu kArakaSaSThayA eveti vadanti // svasmin tiSThantIti svasthAH, na svasthA asvasthAH, asvasthAzca te guNAzca taiH // neti vartate / paTasya zuklo, guDasya madhuraH, atrArthAtprakaraNAdvA'pekSyasya varNAderniIne ya ime zuklAdayaste paTAderiti sAmopapatteH samAsaH prApnotIti pratiSidhyate / tathA paTasya zauklayaM guDasya mAdhuryamityAdiSu pUrvodAharaNeSu ca zuklAderguNasya zuklaH paTa ityAdau dravye'pi vRttidarzanAdasvAsthyamastyeva, guNazabdena ceha lokaprasiddhA rUparasagandhasparzaguNA abhipretAH, tatastadvizeSerevAyaM pratiSedhastena yatnasya gauravaM yatnagauravaM prakriyAlAghavamityAdiSu pratiSedho na bhavati / na ca guNasya dravyAzritatvasvarUpatvAt svAtmanyevAvasthAnaM kathamiti vAcyam, abhidhAvyApArApekSayA svasthatAyA uktatvAt, zauklayA.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAraH ] adhariparikArasahitAyAm / 351 asvasthaguNairiti kim / ghaTavarNaH, candanagandhaH // saptamI zauNDAdyaiH // 88 // ebhiH sahai kArya saptamyantaM samAsastatpuruSaH syAt / pAna. zauNDaH, akSadhUtaH // siMhAthaiH pUjAyAm / / 89 / / ebhiH saptabhyantaM samAsastatpuruSaH syAt , pUjAyAM gamyamAnAyAm / samarasiMhaH, bhUmivAsavaH // kAkAdyaiH kSepe / / 90 // ebhiH saptamyantaM nindAyAM dizabdaihi~ dharmamAtramevAbhidhIyate, evaJca guNazabdena kevalaguNavAcI sana guNopasarjanadravyavAcI guNibodhakaprakRtikabhAvapratyayAntazca gRhyate, na tu jAtisamayAvyayakRdantataddhitAntasamAsasarvanAmaHsaGkhyAzabdA'tiriktAH / ghaTavarNazcandanagandha iti varNatvAdinA pratIyamAnA varNAdayo na kadApi guNisamAnAdhikaraNAH, kintu svasthA eveti nAtra niSedhaH // saptamI, zauNDAdhAni taiH // pAne zauNDaH pAnazauNDaH, madyape vartamAno'pi zauNDazabdo gauNavRttyA'tra vyasanini vartate / kecittu zauNDaH pravINa ityAhuH / nanu kArakANAM kriyayaivA'nvayA. spAneSu zauNDa ityAdau kriyAyA azravaNAt saptamyarthaH kAnvetu ? ucyate, vRttau prasaktirUpakriyAyA antarbhAvAttadvArA sAmarthyAt pAneSu prasaktaH zauNDaH pAnazauNDa iti samAsAt / vRttau prasaktikriyAyA antarbhAvAdaprayogaH / pare tvadhikaraNakArakasya kartRkarmadvArA kriyA. nvayAcchauNDAdibhiH sAmarthya na tu prasaktyAdikriyAntarbhAveneti vadanti / bahuvacanamAkRtigaNArtham , tena ziraHzekhara ApAtaramaNIya ityAdi siddham // siMhAthaiH, pUjAyAm / / saptamItyanuvartate, evamapre'pi / samare sannAme siMha iva samarasiMhaH / upamayA'tra pUjA'vagamyate / samare siMha iva zUra ityAdau tu na samAsaH, yatra sAdhAraNadharmavAca. kazandasyAprayogastatraiva samAsaH, atra tu zUrazabdasya sAdhAraNadharmavAcakasyopAdAnAnna samAsaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / kAkAdyaiH, kSepe / tIrthe kAka iva tIrthakAkaH, upamayA'tra kSepo gamyate / yathA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 siddhahemalaghuvRttau tRtIyAdhyAyasya gamyamAnAyAM samAsastatpuruSaH syAt / tIrthakAkaH, tIrthazvA / kSepa iti kim ! tIrthe kAko'sti // pAtresamitetyAdayaH // 91 // ete saptamItatpuruSAH kSepe nipAtyante / pAtresamitAH, gehezUraH / / ktena // 92 // saptamyantaM tAntena kSepe samAsastatpuruSazca syAt / bhasmanihataM, avataptenakulasthitam / tatrAhorAtrAMzam / / 93 / / tatreti saptamyantaM aharavayavA rAvyavayavAzca saptamyantAH kAntena samAsastatpu. kAkAdistIrthaphalama jAnannacirasthAyI bhavati, evaM yo devadattAdiH kAryANyArabhya teSvanirvAhakaH sa tIrthAdhAreNa kAkAdinopamIyamAnaH kSipyata ityasti kSepaMsya gamyamAnatA / nityasamAso'yam / pAtre samita ityAdiryeSAnte // kSepa iti sambadhyate / pAtra eva samitAH pAtresamitAH, ya AvazyakakArthamapi bahirna nirgacchati, bhojana eva ca saMrabhate sa evamucyate, anAvadhAraNena nirutsAhatA, tayA ca kSepo gamyate / bhojanasamaya eva saGgatA na tu kArya ityapi nindA gamyate / itizabdaH samAsAntara eSAmaghaTakatvabodhakastena paramAH pAtresamitA ityAdiSu samAso na bhavati / nipAtanAtsaptamyA alup / bahuvacana. mAkRtigaNArtham / nityasamAso'yam / / ktena // kSepa ityabhisambadhyate / bhasmani hutamiva bhasmanihutam , avatapte nakulasthitamivAvataptenakulasthitam , ktAntena gatikArakapUrvasyApi grahaNam , ata eva nakulasthitazabdena saha samAsopapattiH / 'tatpuruSe kRtI' tyalup samAsaH / yathA tapte pradeze nakulA na ciramavatiSThanta, evaM kAryANyArabhya yazcApalena na ciraM tiSThati sa evamucyate, avyavasthitatvapratipattyA'tra nindA / nityasamAso'yam / / tatra ahazca rAtrizca ahorAtram , ahorAtrasyAMzAH, tatra ca ahorAtrAMzAzca tatrAhorAtrAMzam // ktene ti vartate / pRthagyogAtkSepa iti nivRttam / saptamIsAdharmyAt trapratyayo'pyatra saptamItyucyate, sAdharmyaJcA'dhikaraNArthatvena, athavA'vyayasyApi nAmatvAttato Divi.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avariparikArasahitAyAm / 353 ruSaH syAt / tatrakRtam, pUrvAkRtam , pUrvarAtrakRtam / tatrAhorAtrAMzamiti kim ? ghaTe kRtam / ahorAtragrahaNaM kim ? zuklapakSe kRtam / aMzamiti kim ? ahni bhuktaM, rAtrau nRttam / / nAmni // 94 // saptamyantaM nAmnA saMjJAviSaye samAsastatpuruSazca syAt / araNyetilakAH, araNyemASakAH // kRyenAvazyake // 95 // saptamyantaM nAma "ya eccAta" iti yAntenAvazyambhAve gamye samAsastatpuruSazca syAt / bhakto 'avyayasyeti lup / na cAbhihitatvAt tatreti saptamI durlabheti vAcyam , vibhatyantare'pi tatra bhavAnityAdau tatrazabdadarzanAdadhikaraNapratipAdane'pi saptamyA apekSitatvAt / saptamyadhikArA'bA. dhAyAmadhikaraNazaktipradhAnAdapi saptamyA yuktatvAcca / tatra kRtaM ttrkRtm| pUrvAhne prathamaprahare kRtam pUrvAhnakRtam / pUrvaM rAtreH pUrvarAtraM kRtaM pUrvarAtrakRtam // nAmni / araNye mASakA araNyemASakAH * koNvAderi'ti kH| adyaJjanAdi'tyalup / saMjJAvizeSo'yam , ata eva nitya samAso vAkyAt saMjJAnavagamAt // kRtaH yaH kRdyastena, Avazyake / 'arthavadhaNe nAnarthakasya grahaNamiti nyAyena tavyAdivyudAsAt phali. tamAha-'ya ecAta' ityAdi / mAse avazyaM deyaM mAsadeyam mAsasya pUrake triMzattame dine deyamityarthaH / atra mAse gate deyamiti viva. kSAyAM 'yadbhAvo bhAvalakSaNamiti saptamI / yadi mAsAdyeka deze mAsAdizabdastadA''dhAra eva saptamI anyathopacAraM vinA samagre'pi mAse deyamiti yadi vivakSyate tadA 'kAlAdhvanoAptAviti dvitIyA syAt / ayamapi nityasamAsaH / yato na samAse'vazyaMzabdasyAprayoga iti / atra 'tatpuruSe kRtI' tyalupprAptau bAhulakAt saptamyA lopaH / pANinIye tu lopo neSyate / mAse stutya ityAdau na samAsaH 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasyeti nyAyena kyandhyaNoragrahaNAt /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 siddhahemalaghuvRcau [ tRtIyAdhyAyasya " mAsadeyam / kRditi kim ! mAse pitryam || vizeSaNaM vizeSyeNaikArthaM karmadhArayazca // 96 // bhinnapravRttinimittayoH zabdayorekasminnarthe vRttiraikArthyaM tadvizeSaNavAci vizeSyavAcinaikArthye samApitryamiti taddhitayAntaH / viziSyate'neneti vizeSaNaM vyAvarttakamityarthaH / viziSyate taditi vizeSyam, tena, eko'rtho yasya tadekArthaM karmmadhArayaH, cakAreNa tatpuruSasya samuccayaH / viziSyate'nekaprakAraM vastu prakArAntarebhyo vyavacchidyate'neneti vizeSaNam, vyavacchedyaM vizeSyam / nIlaJca tadutpalaJca nIlotpalam atra vAkye cakAra prayogeNa pravRttinimitta utpalatvanI latvayonIlotpalayorvA sAhityaM bhAsate / nIlotpalatvasamUhavanIlamutpalamiti bodhaH / nIlasamAnAdhikaraNaM tadabhinnamutpalamiti vA / vizeSaNavizeSyayoH sambandhizabdatvAdekataropAdAne naivAnyatarasyApi lAbha ubhayorgrahaNaM samasyamAnapadadvayajanyabodhaprakArakayorvizeSaNavizeSya dharmayoryatra parasparavyabhicArastatraiva samAso yathA syAnnAnyatretyetadartham / tena takSakaH sarpa ityAderna samAsaH, ubhayadharmayoH parasparavyabhicArAbhAvAt, na hi takSakatvaM sarpatvaM vyabhicarati / na cA''mravRkSo'staparvata ityAdau kathaM samAsaH, na hyarvRkSa Amro bhavatIti vAcyam, AmrAdInAM phalAdau tatsahacaritamAdhuryasthairyAdiguNavizeSe ca vRtteH, tata AmraphalAdivyavacchedakatvena vRkSazabdasyApi vizeSyatvAtsamAso bhavatyeva / evaM takSakAhiH zepAhirityAdayo'pi bhavanti, takSakazeSAdizabdAnAmahiguNAdAvapi vRtterahizabdasya guNAdivyAvarttakatvAt / takSakaH sarpa ityAdau tu takSakazabdena tadguNavivakSAyAmapi bAhulakAnna bhavati / athavA''mrANAM vRkSo'stasya parvata ityevaM SaSThIsamAso vidheyaH / na ca vizeSyavizeSaNabhAvasya kAmacAratva utpalasyApi vizeSaNatvena prathamokaM prAgiti vacanAdutpalanIlamityapi syAditi vAcyam,
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 355 sastatpuruSaH karmadhArazca syAt / nIlotpalam , khaJjakuNTaH, kunnttkhnyjH| ekArthamiti kim ! vRddhasyokSA vRddhokSA // pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalam // 97 // pUrvakAlo yasya tadvAcyekAdIni caikArthAni pareNa nAmnA samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt / smAtAnuliptaH, tathAtve'pi pradhAnAnuyAyyapradhAnamiti nyAyAdapradhAnasyaiva pradhAnena samAsAt, dravyasyaiva sAkSAskriyayA'bhisambandhena dravyazabdAnAM prAdhAnyAt / upalAdizabdA jAtivAcakA apyutpatteH prabhRtyAvinAzaM dravyeNa jAterabhisambandhAdravyazabdA ucyante, guNakriyayostu dravyeNa tathAsambandhAbhAvAnna tannimittAH zabdA dravyazabdAH, ato nIlotpala. mityAyeva bhavati, na tUtpalanIlamityAdi / yatra ca guNAdizabdAnAmeva samAsastatrobhayorapi padayorapradhAnatvAtkAmacAreNa pUrvAparani. pAtaH, yathA khakhazcAsau kuNTazca khaJjakuNTaH kuNTakhaJjo vA / vRddhasyokSA vRddhokSetyekArthapratyudAharaNe bhinnapravRttinimittayoH zabdayorekasminnirthe vRttyabhAvenaikArthyAbhAvAnna karmadhArayaH, kintu SaSThI ttpurussH| atra karmadhAraye hi samAsAntapratyayaH syAt / bahulAdhikArAtkacinna samAsaH, yathA rAmo jAmadagnyaH / kvacinnityo yathA kRSNasarpo jAtivizeSavAcitvAt , na hi vAkyena jAtirgamyate / jAtizabdAnAzcAvayavadvAreNa samudAye'pi vRttessAmAnAdhikaraNyam , bhUyo'vayavAbhidhAyinazca prAdhAnyAdvizeSyatva mitarasya tu vizeSaNatvam // pUrva kAlo yasyArthasya pUrvakAlazca ekazca sarvazca jaraJca purANazca navazva kevalaJca / ekArtha karmadhArayazcAnuvarttate / atra pUrvakAlazabdo'rthaparaH, sambandhizabdatvAtparakAlavAcakena samasyate, anye SaT svarUpaparA na tvarthaparAH / pUrva snAtaH pazcAdanulipta iti snAtAnuliptaH / ekA cAsau zATI caikazATI ekazabdaH saGkhyA'nyAsahAyAdvitIyeSu vartate, ekazATItyatra svasahAye / sarvaM ca tadannaM ca sarvA
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 simalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya " ekazATI, sarvAnnam, jaradgavaH, purANakaviH, navoktiH, kevalajJAnam / ekArthamityeva ? snAtvA'nuliptaH || digadhikaM saMjJAtadvitottarapade / / 98 / / digvAcyadhikaM caikArthaM nAmnA samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt, saMjJAyAM taddhite ca viSayabhUte uttarapade ca parataH / dakSiNakozalAH, pUrveSukAmazamI, dAkSiNazAlaH / adhikaSASTikaH, uttaragavadhanaH, adhikagavapriyaH // saGkhyA samAhAre ca dvigusarvazabdo dravyAvayavaprakAraguNAnAM kAtsnyeM vartate, sambannamityatra tu prakArasya yAvattve / jaraMzcAsau gauzca jaradgavaH / purANazvAsau kavizva | navA cAsAvuktizca navoktiH / kevalaJca tajjJAnaJca / snAtvAnulipta iti snAtvetyasa svavAcitvAnnAnulipta padenaikArthyam, pUrveNaiva siddhe punarvacanaM spardhe paramiti pUrvanipAtasya viSaya pradarzanArtham / pUrvApara kAlavAcinoradravyazabdatvAdaniyame prApte pUrvakAlavAcina eva pUrvanipAtArthaJca / dik ca adhikazca saMjJA ca taddhitazca uttarapadA tasmin // anuvRttiH pUrvavat, evamagre'pi / dakSiNAzca te kozalAzca dakSiNakozalAH, ayodhyetyarthaH / pUrvAM cAsAviSukAmazamI ca pUrveSukAmazamI, iSukAmazamIti grAmasaMjJA / saMjJAyAM nityasamAsaH / pUrvottara vibhAgapradarzanArthantu vigrahavAkyam / dakSiNasyAM zAlAyAM bhavo dAkSiNazAla:, 'dikpUrvAdanAnna' NapratyayaH / adhikayA SaSThyA krIto'dhikaSASTikaH, 'mUlyaiH krIte' ikaNU, ayamapi nityasamAsaH, na hi taddhite vAkyamasti / uttaro gaurdhanamasyetyuttara gavadhanaH, 'gostatpuruSAdi ' tyaTpratyayaH, uttarapade ca parata ityasyodAharaNam, ayamapi nityasamAsaH, trayANAmekArthIbhAva evottarapadasambhavAt, tatra ca dvayorvyapekSAbhAvAt / adhikA gauH priyA yasyAdhikagavapriyaH / vizeSaNaM vizeSyeNetyeva siddhe niyamArthaM vacanam / digadhikaM saMjJAtaddhitottarapada eva samasyate, nAnyatreti || saMkhyA samAharaNaM samAhAraH tasmin ca, dvigu:, ca, "
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 357 zvAnAmnyayam // 99 // saGkhyAvAci pareNa nAmnA samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt , saMjJAtaddhitayorviSaye, uttarapade ca pare samAhAre cArthe, ayameva cAsaMjJAyAM dviguzca / paJcAmrAH / saptarSayaH / dvaimAturaH, adhyarddhakaMsaH / paJcagavadhanaH, paJcanAvapriyaH / paJcarAjI / samAhAre ceti kim ! aSTau pravacanamAtaraH / anAmnIti kim ? pAJcarSam // nindyaM kutsanairapApAdyaiH / / 100 // nindyavAci nindAhetubhiH pApAdivajaiH saha samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt / vaiyAkaraNakhasUcI, mImAMsakadurdurUDhaH / nindyamiti kim ? vaiyAkaraNana nAma anAma tasmin , ayam // saMjJA taddhittorapada ityanuvartate / anekasya kathaJcidekatvaM samAhAraH / paJca caite AmrAzca paJcAmrAH, sannivezAdivizeSaviziSTAnAM paJcAnAmAmrANAmiyaM saMjJA / sapta ca ta RSayazca saptarSayaH / dvayormAtrorapatyaM dvaimAtura: 'saGkhyAsambhadrAditi taddhito'pratyayaH / adhyarddhana kaMsena krIto'dhyarddhakaMsa: 'kaMsArdAdi'tIkAtyayaH, krIte'rthe ' anAmnyadviH' plup / uttarapade, paJca gAvo dhanamasya paJcagavadhanaH / pazcAnAM rAjJAM samAhAraH, 'rAjansakhe' ityatpratyayaH, 'asya yAM' aSTau pravacanamAtaraH, nAtra samAsaH / paJca ca ta RSayazca paJcarSayaH, pazcarSINAmidaM pAJcarSam , 'tasyedaM' aN / uttarasUtreSu dviguzceti nAnuvartate'yaMgrahaNAt // nindhaM kutsyate ebhiriti kutsa. nAni taiH, pApa Adyo yeSAM na pApAdyAni taiH / / vyAkaraNaM vettyadhIte vA vaiyAkaraNaH 'tadvetyadhIte'Na' vaiyAkaraNazcAsau khasUcI ca / yaH zabdaM pRSTaH san niSpratibhatvAt khaM AkAzaM sUcayati sa evamucyate / vaiyAkaraNakhasUciriti pANinIyAH / mImAMsakazvAsau durdurUDhazca nAstika ityarthaH / vaiyAkaraNazcauraH, pratyAsattenindyazabdapravRttiH nimittakutsAyAmayaM samAsa iSyate, na cAtra cauryeNa vaiyAkaraNatvaM kutsyate, kintarhi tadAzrayo dravyam , vaiyAkaraNatvaM tadupalakSakamAtram , tenAtra vizeSaNa
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 simalaghuvRttau / [ tRtIyAdhyAyasya zvaraH / apApAdyairiti kim ? pApavaiyAkaraNaH hatavidhiH // upamAnaM sAmAnyaiH // 101 // upamAnavAcyekArthamupamAnopameyasAdhAraNadharmmavAcibhireva samAsastatpuruSaH karmmadhArayazca syAt / zastrIzyAmA, mRgacapAlA / upamAnamiti kim ? devadattA zyAmA | sAmAnyairiti kim ? agnirmANavakaH // upameyaM vyAghrAdyaiH sAmyAnuktau // 102 // upameyavAcye kArthamupamAnavAcibhirvyAghrAdyaiH sAdhAraNadharmA samAso bhavati, cauravaiyAkaraNaH vizeSyasya pUrvanipAtArthaM sUtram // upamIyate'nenetyupamAnam, sAmAnyaiH / upamAnopameyayoH sAdhAraNo dharmaH sAmAnyam / zastrIva zastrI, zastrI cAsau zyAmA ca zastrIzyAmA, zastrI va zyAmetyarthaH / atra zyAmAzabdo viziSTAyAM zakhyAM tadupamitAyAM vA devadattAyAM varttata iti vizeSavRttitvAt kathaM sAdhAraNa dharmmavAcI, ucyate sarvazabdaH zabdAntarasambandhe vizeSavAcitvAt sAmAnyavacano na bhavatIti sAmAnyapadopAdAnasAmarthyAcchandAntarAbhisambandharUpasamAsAt pUrvaM yazzabdaH sAmAnyavacanaH sa gRhyate zastrI zyAmA ityatra hi vAkye zyAmatvasAmAnyamupamAnopameyagatamAzritya zyAmazabdaH pravRtta iti sAmpratikAbhAve bhUtapUrvagatyAzrayaNAdiSTa siddhiriti / yatra kiJcitsamAnaM kiJcicca vizeSastatropamAnopameye bhavataH / pUrvapadaM tatsadRze lAkSaNikam, ata eva sAmAnAdhikaraNyAnmRgIva capalA mRgacapaletyAdau puMvadbhAvaH, sAdRzyaJcottarapadopasthitazyAmatvacApalAdidvArakameva gRhyate zrutaM vihAyA'zrutakalpane gauravAsspatteH / vizeSaNaM vizeSyeNetyeva samAsa upamAnopameyayoH sAdhAraNadharmaMpratItyanyathAnupapattyaiva pUrvanipAte ca siddha upamAnaM sAmAnyaireveti niyamArthaM vacanam / tenAgnirmANavaka ityAdau vizeSaNasamAso'pi na bhavati || upameyaM, vyAghra Ayo yeSAM tAni taiH samasya bhAvaH sAmyaM, na uktiH, anukti, sAmyasyAnuktistasyAm // ekArthamityanuvarttate / vyAghra ,
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 359 nuktau samAsastatpuruSaH karmmadhArayazca syAt / puruSavyAghraH, zvasiMhI / sAmyAnuktAviti kim ? puruSavyAghraH zUraH iti mA bhUt // pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhya madhyamavIram // 103 // etAnyekArthAni nAmnA pareNa, samAsastatpuruSaH karmmadhArayazca syuH / pUrvaiva vyAghraH puruSazcAsau vyAghrazca puruSavyAghraH, yadA vyAghrazabdaH 'zauryAdeH puruSArtha eva varttate tadaikArthatve sati samAsena bhAvyam, tatra prakaraNAdinA yadA niyatasAdhAraNaguNajJAnaM tadA sAdhAraNadharmAprayoge sati samAsaH, yadA tu guNAntaravyAvRttaye viziSTasAdhAraNaguNapratipAdakazabdaprayogaH kriyate, puruSo vyAghra iva zUra tadA na samAsaH, sAmyAnuktAvityuktatvAt upamAnabhUtazUravyAghrA'bhinnaH zUraH puruSa upameya iti bodhaH / na ca sAmyAnuktAviti zakyamavaktum | puruSo vyAghna iva zUra ityAdau zUrasApekSatvena vyAghrapadasyAsAmarthyAdeva samAsAbhAvAditi vAcyam, sAmyAnuktAvityanenaiva pratiSedhena 'pradhAnasya tu sApekSatve'pi samAso bhavatI'ti jJApanAt / yasya kriyayA saha sAmAnAdhikaraNyena prayogastatpradhAnaM yathA rAjapuruSo'sti darzanIya ityAdau samAsAtprAgavasthAyAM puruSazabdasya svavizeSaNadarzanIyazabdasApekSatve'pi rAjazabdena saha tatpuruSaH, ya eva hi puruSatvazyAzrayaH, sa evAstIti kriyAyA apIti kriyayA saha sAmAnAdhikaraNyaprayogeNa puruSazabdasya pradhAnatvAt / zuMnI cAsau siMhI ca zvasiMhI, karmadhArayAnantaraM puMvadbhAvaH / upamAnaM sAmAnyaireveti pUrvoktAvadhAraNena vizeSaNasamAse pratiSiddhe samAsavidhAnArthamidaM vacanam // pUrvazca aparazca prathamazca caramazca jaghanyazca samAnazca madhyazca madhyamazca vIrazca // anuvRttiH, pUrvavat / pUrvazvAsau puruSazca pUrvapuruSaH / digvAcakatve'pi sUtropAdAnasAmarthyAtsamAsaH, na tu 'digadhikamityanena niSedhaH / ' vizeSaNaM vizeSyeNe' tyAdinaiva siddhe 'sparddhe parami'ti
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 siddhamalaghuvRcau / [ tRtIyAdhyAyasya puruSaH, aparapuruSaH, prathamapuruSaH, caramapuruSaH, jaghanyapuruSaH, samAna* puruSaH, madhyapuruSaH, madhyamapuruSaH, vIrapuruSaH // zreNyAdi kRtA vyarthe // 104 // zreNyAdyakArthaM kRtAdyaiH saha vyarthe gamye samAsastatpuruSaH karmmadhArayazca syAt / zreNikRtAH, UkakRtAH / cvyartha iti kim ? zreNayaH kRtAH kecit // ktaM naJAdibhinnaiH // 105 // pUrvanipAtasya viSayapradarzanArtham, adravyavAcinora niyamena pUrvAparabhAvaprasaktau pUrvanipAtaniyamArthaM ca vacanam / nanvekazvAsau vIrazcetyatra'pUrvakAlai ke ' ti bAdhitvA paratvAdanena samAse vIraika iti syAt, kathame kavIra iti cet maivam, bahulAdhikArAt / bahulAdhikArAdeva ca kriyAzabdaiH pAcakAdibhireSAM na samAsaH / zreNyAdi kRtAyaiH cverarthastasmin / ekena zilpena paNyena vA ye jIvanti teSAM samUhaH zreNiH, a. NayaH zreNayaH kRtAH zreNikRtAH vipratyayAbhAve vipratyayArthe ca gamyeSnena samAsaH / vipratyayAntasya ca ' gativanyastatpuruSa ' iti sUtreNa nityasamAsaH zreNikRtAH / yadA pRthak saMsthitAnAM zreNIkaraNaM tadA'yaM samAso yathA syAt, yadA tu zreNIsthAnAmeva daNDanAdirUpakaraNaM tadA mA bhUdityevamarthaM cvyarthe ityuktam / anUkA UkAH kRtA UkakRtA rAzisthAnIkRtA ityarthaH / zreNikRtA ityAdau kriyAkAraka samba ndhamAtram, na vizeSyavizeSaNabhAvaH / zreNayaH kRtAH, kizcinnigRhIMtA anugRhItA vetyarthaH // ktaM nav AdiryeSAntAni, naJAdi - bhirbhinnAni taiH // naJAdItyatrAdizabdaH prakArArthaH / visamAptivacano'tra nan, visamAptizceSanniSpattirISada parisamAptirvA / evaMvidhairnamAdiprakAraireva bhinnairnAmabhirityasya nanprakArairevAdhikairityarthaH, yathA kRtaJca tad akRtaJca kRtAkRtam, ekadeza karaNAtkRta me kadezAntarasyAkaraNAttadevAkRtamityarthaH / iTaH ktAvayavatvAd vikArasya tvekadezavikRtA'nanyatvAnna bhedakatvam, yathA kliSTAkuizitam azitA'nazi
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ maath: abihilhinaakhaa| 361 tAntamekArtha naprakAraireva yAni bhinnAni taiH saha samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt / kRtAkRtam , pItAvapItam / ktamiti kim ! kartavyamakata. vyaJca / nAdibhinnairiti kim ? kRtaM prakRtaM, kRtaJcAvihitaJca // seTa nA'niTA // 106 // seT ktAntaM nAdibhinnenAniTA saha na smsyte| klizitamakliSTam , zitamazAtam / seDiti kim ? kRtAkRtam / aniTeti kim ? azitAnazitam // sanmahatparamottamotkRSTa pUjAyAm // 107 // etAnyekArthAni pUjAyAM gamyamAnAyAM pUjyavacanaiH saha samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt / satpuruSaH, mahApuruSaH, paramapuruSaH, uttamapuruSaH, utkRSTapuruSaH / pUjAyAmiti kim ! san ghaTaH, astItyarthaH / / vRndaarknaagkunyjraiH||108|| pUjAyAM gamyAyAmebhissaha pUjyavAtam / AdizabdeneSadasamAptidyotakA evAvAdayo gRhyante, tena pItAvapItamityAdisiddhiH / nAdibhireva bhinnaiH, na tu prakRtyA pratyayenA'rthena ceti vivakSitatvAtkRtaJcAvihitazcetyAdau prakRtibhedAnna samAsaH / pUrvanipAtaniyamArthaM vacanam / / saha iTA vartata iti seTa, na, na vidyata iT yatra tena // vacanavipariNAmena pUrvasUtramanuvartate / pUrvasUtrasyApavAdo'yam // saMzca mahAMzca paramazca uttamazca utkRSTazca, pUjAyAm // saMzvAsau puruSazca satpuruSaH, mahAMzcAsau puruSazca mahApuruSaH, 'jAtIyaikArthe'cveriti DAntAdezaH / mahAjano mahodadhirityAdau pUjApratItyabhAve'pi bhulaadhikaaraatsmaasH| pUjAyAmeveti niyamAthaM vacanaM pUrvanipAtavyavasthArthaJca / tena guNakriyAzabdaiH saha samAse sadAdInAM pUrvanipAtavyavasthA siddhA // vRndArakazca nAgazca kuJjarazca taiH // pUjAyAmityanuvartate / vRndAraka iva vRndArakaH, gauzcAsau vRndArakazca govRndArakaH / vRndArakazabdo devajAtivAcI, nAgazabdo gajasarpavAcI, kuJjarazabdo gajavAcI, iti na te sadAdi
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365 simalavRttau sIthAnyAyastha cyekArthaM samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt / govRndArakaH, gaunAgaH, gokuJjaraH / pUjAyAmiti kim ? susImo nAgaH // katarakatamau jAtiprazne // 109 // etAvekArthI jAtiprazne gamye jAtyarthena nAmnA samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt / katarakaThaH, katamagArgyaH / jAtiprazna iti kim ! kataraH zuklaH, katamo gantA // ki kSepe // 110 / / nindAyAM gamyamAnAyAM kimityekArtha kutsyavAcinA samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt / kiMrAjA, kiMgauH / kSepa iti kim ? ko rAjA ttr|| poTAyuvatistokakatipayagRSTidhenuvazAveha dvaSkayaNIpravaktRzrotriyAdhyAyakadhUrtaprazaMsArUDhairjAtiH // 111 // poTAdibhiH prazaMsArUDhaizca saha jAtivAcyekArtha samAsastapuruSaH karmadhArayazca syAt / ibhyapoTA, nAgayuvatiH, agnistokam , vat pUjAvacanAstathA'pyupamAnAt pUjA'vagamyate / zobhanA sImA sphaTA yasya saH susImo nAgaH, atra nAgazabdo na pUjAM gamayati, kintu jAtimAtram / vyAghrAderAkRtigaNatvAt 'upameyaM vyAghrAdyairi'tyeva siddhe pUjAyAmeveti niyamArtham , sAmyoktAvapi vidhAnArthazca vacanam // katarazca katamazca, jAte: praznastasmin // katarazvAsau kaThazca katarakaThaH, 'gotraJca caraNaiH sahe'ti kaTho jAtivacanaH / guNakriyAdravyaprazna na bhavati, yathA kataraH zuklaH, katamo gantA, kataraH kuNDalI / jAtiprazna eveti niyamAthaM vacanam // ki kssepe|| kutsito rAjA kiMrAjA, 'na kimaH kSepe' iti samAsAntAT niSedhaH / kutsito gauH kiNgauH| svasvakAryA'karaNAdatra kSepo gamyate / kSepe eveti niyamArtha vacanam // prazaMsAyAM rUDhaH prazaMsArUDhaH, poTA ca yuvatizca stokaJca katipayazca gRSTizca ghenuzva vazA ca vehacca baSkayaNI ca pravaktA ca zrotriyazca adhyAyakazca dhUrtazca prazaMsArUDhAzca taiH, jAtiH / / ibhyA ca sA poTA ca, puruSaveSadhAriNI strI poTA, garbha eva
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avadhipariSkArasahitAyAm / 363 dadhikatipayam , gogRSTiH, godhenuH govazA, govehat, gobaSkayaNI, kaThapravaktA, kaThazrotriyaH, kaThAdhyAyakaH, mRgadhUrtaH, gomatallikA, gopakANDam // catuSpAdgabhiNyA // 112 // catvAraH pAdA yasyA dAsyaM prAptA vA, ubhayavyaJjanA vA strI, puruSasvabhAvA ityarthaH / "puMvatkarmadhAraya iti" puNvdbhaavH| nAgI cAsau yuvatizca, 'bhAjagoNanAge'ti DI. pratyayaH, puurvvtpuNvdbhaavH| stocanaM stokaH, bhAve ghaJ , so'syAstIti stokam / atra bhinnaliGgayorapi sAmAnAdhikaraNyam , agnizvAsau stokazca / gRSTiH sakRtprasUtA, dhenurnavaprasUtA, vazA vandhyA, vehat garbha. ghAtinI, bakayaNI taruNavatsA / pravaktA-upAdhyAyaH, zrotriyaH chando'dhyAyI, adhyAyako'dhyetA / mRgadhUtaH zRgAlaH, zabdapravRttinimittaviziSTakutsAyAmatra samAsaH, na tu zabdapravRttinimittakutsAyAM tena 'nindhaM kutsanairi' tyanena mRgadhUrta ityAderna gtaarthtaa| matallikA macacikA prakANDamuddhatallajau prazastavAcakAnyamI, tena gau ramaNIyetyAdau na samAsaH, prazaMsAyAM rUDhasyaiva vivakSaNAt / matalli. kAdayo niyataliGgAH, na tu vizeSyaninnAH / zabdAzcaturvidhAH, rUDhayogikayogarUDhayaugikarUDhabhedAt ,avayavazaktinarapekSyeNa samudAyazaktimatpadatvaM rUDhatvam , yathA gomnnddpaadiH| samudAyazaktinairapekSyeNAvaya. vazaktimatpadatvaM yaugikatvaM yathA paackaadiH| avayavazaktisApekSasamudAyazaktimatpadatvaM yogarUDhatvaM yathA paGkajAdiH / svatantrobhayazaktimatpadatvaM yaugikarUDhatvaM yathA udbhidAdiH, atrodbhedanakartA tarugulmAdiryogavizeSazca bodhyata iti / evaJcAtra rUDhigrahaNAd ye yaugikAH prazastazobhanaramaNIyAdayaH, ye ca vizeSavacanAH zucimRdvAdayaH, ye ca goNyA vRttyA prazaMsAM gamayanti siMho mANavaka ityAdayaste sarve vyudasyante / vizeSyasya jAteH pUrvanipAtArtha vacanam // catvAraH pAdAH yasyAH sA catuSpAd, grbhinnyaa|| jAtirityanuvartate / gauzvAsau
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya jAtestadvAcyekArthaM garbhiNyA samAsastatpuruSaH karmmadhArayazca syAt / gogarbhiNI, mahiSagarbhiNI / jAtirityeva ? kAlAkSI garbhiNI // yuvA khalatipalitajaradbalinaiH // 113 // yuvannityekArthamebhiH samAsastatpuruSaH karmmadhArayazca syAt / yuvakhalatiH, yuvapalitaH, yuvajaran, yuvavalinaH // kRtyatulyAsskhyamajAtyA // 114 // kRtyAntaM tulyaparyAyaM caikArthyamajAtyena saha samAsastatpuruSaH karmadhAra yazca syAt / bhojyoSNam, stutyapaTuH / tulyasan sadRza mahAn / 364 garbhiNI ca gogarbhiNI / mahiSagarbhiNI, 'puMvatkarmadhAraye ' iti puMvadbhAvaH / kAlAkSI garbhiNI, saMjJAzabdo'yaM catuSpAdamAha na tu jAtim jAtervizeSyasya pUrvanipAtArthaM vacanam // yuvA prathamA, khalatizca palitazca jarazca balinazca taiH // yuvA cAsau khalatizca yuvakhalatiH / yuvA cAsau jaraMca yuvajaran, atra jaratyutsAhAdiyuva dharmopalambhAd yUni bA''lasyAdijaraddhamrmopalambhAt tadrUpAropeNa sAmAnAdhikaraNyaM vijJeyam / 'nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti nyAyena yuvatizcAsau khalatizca yuvakhalatirityAdyapi vijJeyam / yuvazabdasya vizeSyatvAtparanipAte prApte dvayorvA guNavacanatvAdaniyame pUrvanipAtArthaM vacanam / yuvatvasya prasiddhyA yadA yuvazabdena puruSo'bhidhIyate tadA yuvA vizeSyaH, yuvatvasya cA'prasiddhatve yuvazabdena yuvatvaviziSTapuruSasyAbhidhAne guNavacano yuvanzabdaH // tulyasya AkhyA tulyAkhyA, kRtyazca tulyAkhyA ca, na jAti: ajAtistayA // kRtyasya pratyayavAcitvena tadantatA / bhojyazca taduSNaJca bhojyoSNam / stutyazcAsau paTuzva stutyapaTuH / tulyazcAsau saMzca tulya san / satkRtyaM paramapUjya ityAdau SaSThIsamAso vijJeyaH, bAhulakAdvA 'sanmahadi'tyasyaivAtra pravRttiH / jAtyA samAsasya, ajAteH pUrvatvasya ca pratiSe *
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 365 ajAtyeti kim ! bhojya odanaH // kumAraH zramaNAdinA // 115 // kumAretyekArthaM zramaNAdinA samAsastatpuruSaH karmadhArayazca syAt / kumArazramaNA, kumArapravrajitA // mayUravyaMsaketyAdayaH // 116 // ete tatpuruSasamAsA nipAtyante / mayUravyaMsakaH, kambojamuNDaH, ehIDaM karma, anItapibatA kriyA, kurukaTo vaktA, gatapratyA dhArtha vacanam // kumAraH, zramaNa Adiryasya tena // kumArI cAsau zramaNA ca kumArazramaNA / 'nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti nyAyena zramaNAdau ye strIliGgAstaissaha strIliGga eva kumArazabdaH samasyate, anyaistUbhayaliGgaH samasyate / anenaiva nyAyena strIliGge'pi samAsasya siddhatvAt zramaNAdau strIliGgAnAM pAThaH, pulliGgaiH pUrvanipAte kAmacAra iti bodhanAya / / mayUravyaMsaka iti AdiryeSAnte / vigatau aMsau asya vyaMsaH tattulyo vyaMsakaH, vyaMsayati chalayatIti vA vyaMsakaH, vyaMsakazcAsau mayUrazca mayUravyaMsakaH, vizeSyasyApi mayUrasya pUrvanipAtaH / muNDazcAsau kambojazca, jAtizabdasya kambojasya pUrvanipAtaH / ehi IDa iti yasmin karmaNi tadehIDam / anIta pibatetyevaM santataM yatrAbhidhIyate sA'nItapibatA, kriyArUpasyAnyapadArthasya prAdhAnyAtstrItvAdAp / kuru kaTamiti kazcidAha sa kurukaTo vaktA / gataJca tat pratyAgatazca gatapratyAgatam / mahAn krayaH, alpaH krayikA, krayAvayavayogAt krayaH, krayikAvayavayogAt krayikA, krayazcAsau krayikA ca krayakrayikA / zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthivaH / tRtIyo bhAgaH tribhAgaH / sarveSAM zvetataraH sarvazvetaH / ityeva mavihitalakSaNastatpuruSo mayUravyaMsakAdiSu draSTavyaH, yacceha lakSaNe'nupapannaM tatsarva nipAtanAt siddham / iti zabdaH svarUpAvadhAraNArthaH / tena mayUravyaMsakAdInAM samAsAntare pravezaH / bahuvacanamAkRti
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ____ siddhahemalaghuvRttau tRtIyAdhyAyasya gatam , krayakrayikA, zAkapArthivaH, tribhAgaH, srvshvetH|| cArthe dvandvaH sahoktau // 117 // nAma nAmnA sahoktiviSaye cArthavRttiH samAso gaNArtham // casya arthaH cArthastasmin , dvandvaH, saha vacanaM sahoktistasyAm // samuccayAnvAcayetaretarayogasamAhArabhedAccatvAraH cArthAH / yadvartipadaiH pratyekaM padArthAnAM yugapadabhidhAnaM sahoktiH / tatraikamartha prati dvayAdInAM kriyAkArakadravyaguNAnAM tulyabalAnAmavirodhinAmaniyatakramayogapadyAnAmAtmarUpabhedena cIyamAnatA samuccayaH, yathA caitraH pacati paThati cetyekasminkArake'nekakriyANAm , caitro maitrazca paThatItyatrAnekakArakANAmekasyAM kriyAyAm , rAjJo gauzcAzvazcetyAdA. vekasmindravye'nekakArakANAm , rAjJo brAhmaNasya ca gaurityekasmin kArake'nekadravyANAm , zuklazcAyaM kRSNazcetyekasmindharmiNyanekadharmANAm, AtmarUpabhedena cIyamAnatvAtsamuccayaH / guNapradhAnabhAvamAtravi. ziSTaH samuccaya evAnvAcayaH, yathA bhikSAmaTa gAzcA''naya / bhikSAmaTanaM pradhAnaM gavAnayanaJcAnuSaGgikam / dravyANAmeva parasparasavyapekSANAmu. dbhUtAvayavabhedaH samUha itaretarayogaH, yathA caitrazca maitrazca caitramaitrI vA ghaTaM kurvAte / atrAvayavAnAmudbhUtatvAttatsaGkhyAnibandhanaM dvivacanaM bahuvacanaJca bhavati / sa eva tirohitAvayavabhedaH saMhatipradhAnaH samAhAraH, yathA dhavazva khadirazca palAzazca dhavakhadirapalAzaM vA tiSThati / atra ca samUhasya prAdhAnyAttasyaikatvAdekavacanameva bhavati / ihaikakriyAguNanivezArthamarthA buddhyA nirUpyamANAH kriyAguNadvAreNetaretarasyApekSayA samudAyabhAvamApadyamAnAH sAhabhAvyena vaktumabhipretA dvandvaikazeSalakSaNasamAsapadavAcyA bhavanti, samudAyazcAtra nAvayavavyatiriktaH, api tu ta evAvayavAH saMhanyante yathA cAtrAvayavabhedAvabhAsAnuviddhA pratItirnaiyamikI, avayavAvabhAsAcca dvivacanabahuvacane na viruddhyete, na hi yathA samAsAntareSveka evAnyAvacchinno
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ maathaa| ] biaabhenyjaahidaassaa| iN dvandvaH syAt / plakSanyagrodhau, vAktvacam / nAma nAmnetyanuvRttAvapi 'rthaH pradhAna tathA'tra saMrveSAM padArthAnAM samakakSatvAdavayavabhedAnugataikaprakhyAvazAcodbhUtAvayavabhedaH samudAyo vRttipadavAcyaH, sa cAvayavAvyatirikta ityavayavazabdaireva vyapadizyate dhavakhadirapalAzA iti / yastvavayavavyatiriktaH zabdAntareNocyate samudAyo vanaM yUpamityAdi, ekaprakhyA'nyathA'nupapattezcAyaM samudAyaH parasparApekSaiH pratyekameva padairucyate, tatrAvadhAryamANena samudAyena bhedarUpasya tirodhAnAt, ekasamudAyAbhidhAyitve'pi ca dvandvasya paTTIdvyA viti samAnAdhikaraNalakSaNaH puMvadbhAvo na bhavati, vAkye vyabhicArAsambhavAt tadgatasya samAnAdhikaraNatvasyAzrayaNAt / vRttau tvekArthIbhAvAttadavyabhicAraH, paTTI ca mRdvIceti tu vAkye bhedapratItiprAdhAnyam , ata eva bhedAdhiSThAnena samuccayena yoga iti samAnAbhidheyatvAbhAvaH / samAhAretaretarayorbhedazca yathA, saha vivakSAyAmane kAnusyUtaikaprakhyArUpAyAzcaitadavayavaprAdhAnya saGghaprAdhAnyazca / tatrAvayavaprAdhAnyamitaretarayogasya viSayaH, tathAhiudbhUtabhedasamUhAbhidhAyinAM dvandvapadAnAM pratibhAgamasau samUhaH paryava. syati, tata ekaikasyApi sa vAcyaH, pratyavayavaparisamApto hi samudAya ekAvayavadRSTAvapi gRhyate, evamekAvayavavAcakenA'pyabhidhIyate, yathA plakSanyagrodhAvityAdau plakSo'pi vyarthaH, nyagrodho'pi dvayarthaH / yadyapi plakSanyagrodhazabdayoH pratyekaM dvayarthatvAt plakSazca nyagrodhazcetyekavacanAntena vigrahavAkyaM na syAt , plakSanyagrodhAviti samAsAvivaca. namapi na syAt , tathApyuktavigrahavAkyaM laukikaM vijJeyam / evaM nAtra catvAro'rthAH pratIyante, kintu dvAveva, yAbhyAmevAtraikaH zabdo dvayarthastAbhyAmaparo'pi, na hi dvAbhyAM lakSAbhyAmavibhaktau bhrAtarau caturlakSau bhavataH / yathA ca bhUyo'vayavadRSTau samudAyaH sphuTamavadhAryate tathA spaSTArthAbhidhAyinaH samudAyAdapi sphuTA pratItiH, tathA ca pratya
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 simalacau [ datIyAdhyAyasya 'ladhvakSarAdi' sUtre ekagrahaNAdbahUnAmapi / dhavakhadirapalAzAH / cArtha iti vayavaM samUhasya pratipattAvapi na zabdAntaravaiyarthyam / saGghaprAdhAnye tu samAhAraH / nanu yadvarttipadaiH pratyekaM padArthAnAM yugapadabhidhAnaM saho - ciriti na saGgacchate, abhidhAnakramAdbhayabhidheyakramo'vazyaMbhAvIti kathaM yugapadekena zabdena parasparAropitasvArtha samudAyarUpamabhidhIyate, maivam, lakSanyagrodhau, dhavakhadirapalAzA ityatra hi yadA nyagrodhArtha - pratipattikAle lakSArthasya nAvagatiH, palAzAdyarthapratipattikAle ca dhavAdyarthasya nAvagatistadA nyayopapalAzazabdayorekArthatvAdekavacanameva syAt, na dvivacanabahuvacane, ato dvivacanabahuvacanAnyathAnupapasyAko'pi zabdo'nekArthAbhidhAyItyanumAnAdyugapadvAcitvaM nizcI yate / vRttiviSaya eva ca zabdAnAmarthAntarAbhidhAnaM na tu sarvatra, zaktivaicitryAt, tathA cetarasyAprayoge'pareNa tannocyate / nanu cArthe dvandva ucyate, cazvAvyayaM tena samAsasyApyavyayasaMjJA prApnoti / na ca yadi cAdigaNapaThitAnAmavyayasaMjJA kriyate, samAsastvayaM na tatra paThyata iti vAcyam, cAdInAmavyayatvasyArthakRtatvAt, aliGgAsapAtve hi cAdInAmavyayatvaM svabhAvasiddhaM pAThenAnUdyate, na tu pATha evaM vidhAyakaH, tathA ca cazabdasamAnArthatve dvandvasyAvyayatvaM durvArameva / mA bhUdvA'vyayasaMjJA pAThanibandhanA, aliGgasaGkhyAtvaM tvarthAzrayaM kena nivAryeteti ceducyate, zabdazaktibhedAt samuccayazabdo'yaM yathA liGgasaGkhyAyuktaM cArthamAha, tathA dvandva iti samuccayopAdhikArthAntarAbhidhAyako'sau padAntaropAdAnAdarthaniSThAstu dyotakAzcAdaya iti vAca - katvadyotakatvakRta evAyaM vizeSo vyaktivacanAbhyAmayogo yogazca / vAkye cazabdena dyotyasyArthasya liGgasaGkhye na staH, samAsasya tu vAcakatvAttadarthasya liGgasayAbhyAM yoga iti yAvat / tadevaM caturvi gheSu cArtheSu samuccayAnvAcayayoH sahottyabhAvAt samAso na bhavati /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 369 kim ? vIpsA sahoktau mA bhUt, grAmo grAmo ramaNIyaH / sahoktAviti kim ! plakSazca nyagrodhazca vIkSyatAm // samAnAmarthenaikaH zeSaH // 118 // arthena samAnAM samAnArthAnAM sahottau gamyAyAnanu samuccayAnvacayayoH sAmarthyAbhAvAdeva samAso na bhaviSyati, kiM sahokigrahaNena, parasparAnapekSAnAmaniyatakramayaugapadyAnAM kriyAkArakAdInAM hi samuccayo dRzyate, yathA gAmazvamityatra nayanakriyAyAM gavAdInAm, anvAcaye'pi gauNasya pradhAnaM pratyapekSA, na pradhAnasya gauNaM pratIti sAmarthyAbhAva iti cenna, kriyAdvArA samuccayAnvAcayayorapi sAmarthyasambhavAt kArakANAM hi kriyayA'nvaya ityekakriyAnvayitvalakSaNaM sAmarthyamastyeva / parasparamapekSAyA abhAve'pi na sA sAmarthyavighAtinI, ataH sahottyabhAvAdevAnayoH samAsAbhAvo vAcya iti / punyaprodhAvitItaretarayogasyodAharaNam / vAk ca tvakceti samAhArasyodAharaNam, 'cavargadaSaha ' ityatpratyayaH / grAmo grAmo ramaNIyaH, atra vIpsAyAM sahotisadbhAve'pi cArthAbhAvAt dvandvAbhAvaH / lakSazca nyagrodhazca vIkSyatAmiti, atra cArthaH samuccayaH, tattvaJcaikasya kriyAnvayottaramaparasya kriyAvAcakapadA''vRttyAnvayAdbhavatItyeka kriyAnvayitvarUpa sahottyabhAvAnna dvandvaH / anvAcaye caikasyApradhAnatvAdeva na sahoktiH / dvandvatvaJca padajanyapratipattiviSayabhedabodhakatve sati samAnavibhaktimatpadaprakRtikatve sati prAdhAnyena sarvapadArthabodhakatvam, prAdhAnyacAtra svaghaTakapadArthAMze vizeSaNatAnApannatvaM tena parasparaM vizeSyatvAbhAve'pi nAsambhavaH, sa ca dvandvo dvividhaH, itaretaraH samAhArazceti / agRhItavizeSadvitvAdisaGkhyAviziSTanAmArthabodhakatvamitaretaratvam / nAmArthavRttitAdRzasA bodhakatvaM samAhAratvamityapi vijJeyam // samAnAm, arthena, ekaH, 47 -
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 siddhamalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya mekaH ziSyate, arthAdanye nivarttante / vakrazca kuTilazca vakrau kuTilau vA / sitazca zuklazca zvetazca sitAH zukkAH zvetA vA / arthena samAnAmiti kim ? lakSanyagrodhau / sahoktAvityeva ! vakrazca kuTilazca dRzyaH // syAdAvasaGghayeyaH // 119 // sarvasmin syAdau vibhaktau samAnAnAM tulyarUpANAM sahoktAvekaH ziSyate, na tu saGkhyeyavAcI / akSazca zeSaH // sahoktAvityanuvartate / samAnAmityatra nirddhAraNe samudAyasamudAyasambandhe vA SaSThI, na tu sthAne SaSThI / sthAnaSaSThIsvIkAre hyekazeSa AdezarUpaH syAt, tathA ca sati bise bisAnItyAdau kRtasakAratvAt 'nAmyantasthe 'ti SatvaM syAt / vakrazca kuTilazceti vigrahe padabhede'pi padArthasya samAnatvAd dvandvApavAdo'nena sUtreNaikazeSaH / asAveva ziSyata iti vizeSAnukerekadA vakrasya zeSo'nyadA kuTi lasya, yazca ziSyate sa lupyamAnArthasyApyabhidhAyIti dvivacanAdayaH / bahuvacanamatantraM tena dvayorapyekaH ziSyate / lakSanyaprodhAvityatra lokadRSTyA samAnArthatvaM nAsti, laukikasamAnArthatAyA eva vivakSitvA danyathA dvandvaghaTakapadAnAmanyo'nyArthasaGkramAt plakSanyagrodhAvityatrApyekazeSasyApatteH / nanu zabdAnAM jAtyabhidhAyakatvapakSe bahUnAM zabdAnAM prayogAprAptau nArtha ekazeSeNeti cenna, pratyartha zabdanivezAddravyaM dravyaM prati zabdaprayogAt, ekena zabdenAnekasya dravyasyAbhidhAnaM nopapadyata ityanekArthapratipAdanAyAnekazabdAnAM prayogasya padAnAM dravyavAcakatvapakSe prAtyaikazeSArambha AvazyakaH / nanvekaH zeSa ityatraikagrahaNaM kimartham, zeSa ityekavacanAdevaikazeSasya siddheriti cenna, zeSasya vidhIyamAnatvena prAdhAnyatayA pradhAne ca saGkhyAyA avivakSaNAd dvibahorapi zeSaprasaGgAt, ata ekagrahaNam // syAdau, na sayeyo'sapeyaH // samAnAm, ekaH, zeSaH, sahoktau, ityanuvarttante / sarUpArthamidaM vacanam, anyathA'rthasAmyasya syAdAvapyabhidyamAnatvAt pUrveNA / *
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 371 zakaTasya, akSazca devanaH, akSazca bibhItakaH akssaaH| syAdAviti kim ! mAtA ca jananI, mAtA ca dhAnyasya, mAtRmAtArau / asaGkhyeya iti kim ! ekazcaikazca // tyadAdiH // 120 / tyadAdyairanyena ca sahoktau tyadAdirevaikaH ziSyate / sa ca caitrazca tau, sa ca yazca yau, pISTasiddhiH syAt / zakaTAkSaparyAyaH, eko'kSazabdaH, devanA''kSaparyAyo'paraH, bibhItakAkSaparyAyazcAnyaH / tato'kSazca abhazca akSazceti vivakSAyAmanena sUtreNaikazeSe'kSA iti rUpam / jananIparyAya eko mAtRzabdaH, anyazca dhAnyamApakavacanaH, tatazca mAtA ca mAtA ceti vigrahe mAtRmAtArAvityeva rUpam, bhyAmAdau vibhakto tulyarUpatvAbhAvAt , jananIparyAyasya mAtRzabdasya hyauNAdikatRpratya. yAntasyauvibhako pare ' tRsvasanapta' iti niyamenA''r bhavati, aparasya tu mAtRzabdasya tRjantasyA''r bhavatIti / kecittvau. jasAdau virUpatve'pi bhyAmAdau tulyarUpatve tatraikazeSo bhavati, tena mAtRbhyAM mAtRbhirityAdyapi bhavatItyAhuH / ekazca ekazcetyAdau naikazeSaH soyavAcitvAt / atra dvandvo'pi na bhavati, anabhidhAnAt / saGkhyeya iti karmaNi pratyayAt sayAnavAcino bhava. tyeva yathA viMzatizca viMzatizca viMzatI / dvandvApavAdo'yam // tyad Adiryasya sa tyadAdiH sahoko, ekaH zeSa ityanuvartante / sahokkAvityanuvartanAdeva tyadAdiryena kenacinsahoktAviti labhyate, dvitIyA. bhAve sahotyasambhavAt , sa ca dvitIyastyadAdiranyazca gRhyate vizeSAnupAdAnAdityata Aha, syadAdhairanyena ceti / sa ca caitrazca tAvityanyena sahoktAbudAharaNam , sa ca yazca yAviti tyadAdinA sahoktAvudAharaNam / atra tyadAdipAThe yatparaM tadeva ziSyate / sparddha paramiti paribhASAsUtrAt, bahulAdhikArAtkacitpUrvamapi ziSyate / liGgamapi strInapuMsakAnAM madhye parameva bhavati yathA sA ca caitrazca, tau / sa ca
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 siddhamalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya ahaM ca sa ca tvaM ca vayam // bhrAtRputrAH svasRduhitRbhiH // 121 // svatrarthena sahoktau bhrAtrartho, duhitrarthena ca putrArtha ekaH ziSyate / bhrAtA ca svasA ca bhrAtarau putrazca duhitA ca putrau // pitA mAtrA vA // 122 // mAtRzabdena sahoktau pitRzabda eko vA ziSyate / pitA ca mAtA ca pitarau, mAtApitarau // zvazuraH zvazrUbhyAM vA // 123 // zvazrUzabdena sahotau zvazura eko vA ziSyate / zvazurau, zvazrUzvazurau // vRddho yUnA tanmAtra bhede // 124 // 1 devadattazca tau, atra strIpuMsa liGgayoH paraM pulliGgameva bhavati / sA ca kuNDe ca tAni, atra paraM napuMsakameva bhavati / tacca caitrazca te atrApi napuMsakameva bhavati // bhrAtarazca putrAzca, svasArazca duhitArazca taiH // sahoktA vityanuvarttate, evamagre'pi / bahuvacanaM paryAyArtham, tena bhrAtRputravAcisarve zabdA grAhyAH, evaM svasrAdAvapi / yathAsaGkhyAyasya : pravRttiH / atra bhrAtRsvasRzabdayoH sarUpatvAbhAvAt ' puruSaH khiye ' tyasya na pravRttiH // strIpuMnapuMsakAnAM sahavacane syAtparamiti pulliGgameva bhavati // pitA mAtrA, vA // pitRzabdasAhacaryAnmAtRzabdo jananIvacana eva grAhyaH / pakSe mAtApitarau, 'ladhvakSarAsakhI 'ti mAturaryatvAtprAkprayogaH piturdazaguNaM mAtA gauraveNAtiricyate ityukteH / " " A dvandva' iti mAtu Rta AkArAdezaH // zvazuraH, vava vau tAbhyAM vA / zvazrabhyAmiti dvivacanaM jAtau dhavayoge ca varttamAnayoH zvazrvoH parigrahArtham / zvazurazca zvazrUzvazurau, pakSe zvazrU zvazurau | abhyarhitatvAcchvazrUzabdasya pUrvanipAtaH / nanu pitRzabdena mAtApitroH zvazurazabdena zvazrazvazurayorlakSaNayA bodhasambhavAt sUtradvayamidaM vyartham, na ca dvandvanivRttyarthaM taditi vAcyam, iha dvandvasyApi pakSa iSTatvAditi cenmaivam, pitRzvazurazabdayoriva mAtRzvazrUzabdayoH keva layoruktaviSaye prayogaM vArayituM sUtradvayArambhAt // vRddhaH yUnA tRtIyA, ,
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 373 - yUnA sahottau vRddhavAcyekaH ziSyate tanmAtrabhede, na cet prakRti - bhedo'rthabhedo vA'nyaH syAt / gArgyazca gArgyAyaNazca gAgryau / vRddha iti kim ? gargagArgyAyaNau / yUneti kim ? gArgyagargau | tanmAmeda iti kim ? gArgyavAtsyAyanau || strI puMvaca / / 125 / / vRddhastrIvAcI yUnA sahoktau ekaH ziSyate, puliGgazcAyam, tanmAtramede | gArgI ca gAmyayaNazca gArgyau, gArgI ca gArgyAyaNau ca gargAn // puruSaH striyA / / 126 / / puruSazabdaH prANini puMsi rUDhaH strIvAcinA sahoktau puruSaH ekaH ziSyate, strIpuruSamAtra bhedazcet / brAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNau / puruSa iti kim ? tIraM nadanadIpateH / tanmAtra -- 1 tAveva tanmAtram, taccAsau bhedazca tasmin // vyavahitamapatyaM pautraprabhRti zAstre vRddha ucyate / yuvanzabdo jIva dvaMzyAdirucyate / gargasyApatyaM vRddhaM gArgya: gargasyApatyaM yuvA gAyayaNaH / gArgyaca gArgyAyaNazca gAgyo / atra vRddhayuvapratyayakRta eva bhedo vartate, tathA tanmAtrakRtArthabheda eva vartate, nAnyaH kazcana prakRtibhedo'rthabhedo vA / gargazca gArgyAyaNazca gagaMgA / 1 yaNau, atra vRddhapratyayAntasyAbhAvAnnaikazeSaH / gArgyavAtsyAyanAvityatra tu prakRtyaMze vairUpyamasti, ato naikazeSaH // strI puMvat ca // pUrvasUtramanuvartate / khIti prathamAntatvAt prathamAntena vRddhazabdena sambadhyate / pulliGgazcAyamiti, stryarthaH pumartho bhavatItyarthaH / gArgyAviti gArgIzabdasya vRddhastrIvAcina ekazeSe sati puMvattve ca rUpam / gAgrgI ca gArgyAyaNau ca gargAH, atra puMvadbhAvAtGI nivRttau vRddhapratyayasya yatro bahuvacane lup, tathA ca gArgyaH, gAyoM, gargAH, gArgya, gAgyau, gargAnityevaM rUpANi bodhyAni // puruSaH striyA // tanmAtrabheda ityanuvartate, evamagre'pi / brAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNAvityAdau jAtisAmAnyavivakSAyAmavivakSita vizeSatvAt 'sAmAnAmarthene 'tyekazeSassiddhyati / bhedavivakSAyAntu dvandvaH prApnotIti vacanam / nada nadI 1
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 siddhahamalaghuvRttau / tRtIyAdhyAyasya bhede ityeva ? strIpuMsau // grAmyA'zizudvizaphasaGgha strI prAyaH // 127 / / grAmyA azizavo ye dvizaphA dvikhurA arthAt pazavasteSAM saMke strIpuruSasahoktau prAyaH strIvAcyekaH ziSyate, strIpuruSamAtrabhedazcet / gAvazca striyaH, gAvazca narA, imA gAvaH / grAmyeti kim ? ruravazveme ruravazcemA ime ruravaH / azizciti kim ? barkaryazca barkarAzca barkarAH / dvizapha iti kim ? gardabhAzca gardabhyazca gardabhAH / saGgha iti kim ! gauzvAyaM gauzceyaM imau gAvau / prAya iti kim ? uSTrAzca uSTyazca uSTrAH // klIyamanyenaikazca vA // 128 / / klIbaM napuMsakamanyenAklIbena sahoktAvekaH ziSyate, klIbAklIbamAtrabhede, tacca ziSyamANaM ekamekArthaM vA syAt / zuklaJca zuklazca zuklaM, zukle vaa| zuklaJca zuklazca ca nadanadyau atra, nadazabdasya kriyAsahokAvapi pulliGgatve'pi ca na puruSavAcI zabda iti naikazeSaH, tayoH patistasya nadanadIpateH / pumA~zca strI ca strIpuMsau / atra zabdabhedAnna tanmAtrabhedaH / / grAme bhavA grAmyAH, na zizavo'zizavaH, dvau zaphI khurau yeSAnte dvizaphAH, grAmyAzca te'zizavazva, grAmyAzizavazva te dvizaphAzva, grAmyAzizudvizaphAnAM saGghaH, tasmin / / imA gAva iti strIvAcina ekazeSa. pradarzakamudAharaNam / ime ruravaH, atra 'puruSaH striye 'ti puruSavAcina ekazeSa AraNyakatvAt / barkarA iti, varkarazabdasya prakaraNA dinA zizuparatva idaM pratyudAharaNam ; anyathA 'varkarastaruNaH pazuriti kozAt pratyudAharaNaM na saGgaccheta, athavA pANinIye'taruNeSvityuktestadrItyA pratyudAharaNamidam, atra mate tu vatsAzcemA vatsAzceme vatsA ima iti pratyudAharaNaM bodhyam / imau gAvI, atra dvayorapi saGgho bhavati, tathApi dvitIyena vinA sahokkerabhAvAt sahoktigrahaNAdeva dvayoH saGke siddhe saGghagrahaNaM bahUnAM samudAyaviSayam // klIvam , anyena, ekam , ca vA // ekazeSeNaikaprayogasya siddhatvAt , vidhI.
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 375 zuklAzca zuklaM, zuklAni vA / anyeneti kim ? zuklaJca zuklaJca, zukle / tanmAtrabheda ityeva himahimAnyau // puSyArthAr3he punarvasuH // 129 // puSpArthAnnakSatravRtteH paro nakSatravRttiH punarvasuH sahoto vyarthaH san ekArthaH syAt / uditau puSyapunarvasU , uditau tiSyapunarvasU / puNyArthAditi kim ? ArdrApunarvasavaH / punarvasuriti kim ? puSyamaghAH / bha iti kim ? tiSyapunarvasavo bAlAH / / virodhinAmadravyANAM navA dvandvaH svaiH / / 130 / / dravyaM guNAdyAzrayaH, virodhivAcinAyamAnamatraikatvamarthadvArakamevetyuktamekArthamiti / zuklaM zukle veti klIbasyaikazeSa ekArthatve ca zuklamiti, ekazeSa ekArthatvAbhAve ca zukla iti / zuklaJca zuklamca zukle ityatra 'syAdvAvasaGkhyeya' ityeka zeSaH / himazca himAnI ca himahimAnyau, mahaddhimaM himAnItyucyate, ataH klIbAklIbakRta eva vizeSo'tra na, kintvarthakRta vizeSo'pyastIti naikazeSaH // puSyo'rtho yasya tasmAt , bhe, punarvasuH // ekazeSo nivRttaH pRthak sUtrakaraNAt / ekaM sahoktA vityanuvartate / bha ityasyA''vRttyA pussyaarthpunrvsushbdyorvishessnniiyH| arthagrahaNaM paryAyArtham / punarvasuzabdo nakSatravAcitve dvivacanAnta:, tArAdvayavAcitvAt / puSyazca punarvasU ceti vigrahe 'cArthe dvandvaH' tatra puruSanakSatravAcinaH puSyazabdAtparasya nakSatravAcinaH punarvasuzabdasya tArAdvayabodhakatve'pyekavadbhAvasyAnena sUtreNa kRte samAsAnantaramucitaprAptaM dvivacanam / ArdrA ca punarvasU cA'' punarvasavaH / puSyazca maghAzca, puSyamaghAH, maghAzabdasya bahutvavarttitvAt tiSye jAtaH. tiSyaH, punarvasvotiau punarvasU 'bhartRsandhyAderi' tyaNa', bahulAnurAdhe 'ti tasya lopaH, tatastipyazca punarvasU ca tiSyapunarvasavo bAlAH / atretaretarayogarUpA sahoktirlAhyA, na tu samAhAralakSaNA, samAhAra ekatvAnekatvayorvizepAbhAvAt , tena tiSyapunarvasU iti samAhAre rUpam // virodho vidyate
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 sirahemalaghuvRttI [ tRtIyANyAyasya matadAzrayavRttInAM dvandvo vaikArthaH syAt , svaiH sajAtIyairevA''rabdha. zvet / sukhaduHkham , sukhaduHkhe / lAbhAlAbham , lAbhAlAbhau / virodhinAmiti kim ! kAmakrodhau / adravyANAmiti kim ! zItoSNe jale svairiti kim ! buddhisukhaduHkhAni // azvaghaDavapUrvoparAdharo. ttarAH // 131 / / ete trayo'pi dvandvA ekArthA vA svaizvet / azvaH vaDavaM azvavaDavau / pUrvAparaM pUrvApare / adharottaraM adharottare // yeSAM tAni virodhIni teSAm , na vidyate dravyaM pratipAdyatayA yeSAM tAnyadravyANi teSAm , navA dvandvaH svaiH // ekamityanuvartate / 'vastUpalakSaNaM yatra sarvanAmaprayujyate / dravyamityucyate so'rtho bhedyatvena vivakSitaH' / iti lakSaNalakSitaM dravyamatra na grAhyam , anyathA sukhaduHkhAdInAmapi dravyatvaM syAt , kintu guNAdInAmAzrayo'tra dravyamityAzayenAha dravyamiti / sukhazca duHkhazca sukhaduHkhe / virodhaH sahAnavasthAnam / anayoH sahAnavasthAnAdvirodhaH, evamagre'pi / kAmakrodhau, anayoH sahAvasthAnamastIti naikavadbhAvaH / zItoSNe jale dravyavAcinAvimau zabdau / buddhizca sukhazca duHkhaJca buddhisukhduHkhaani| atra sukha. duHkhe virodhinI, buddhistvavirodhinI, asamAnajAtIyamavirodhyavayamatrapraviSTamiti sajAtIyaireva nArabdhamato naikavadbhAvaH / samAhAre cArthe ekatvasyetaretarayoge.cAne katvasya siddhatvAdvikalpe siddhe sarva midaM vika. lpAnukramaNaM niyamArtham , virodhinAmeva, adravyANAmeva,svaireveti / tathA ca pratyudAharaNa itaretarayoga eva bhavati // azvavaDavazva, pUrvAparazca adharottarazca // eka navA dvandvaH svairityanuvartante, evamapre'pi / azvazva vaDavA ca azvavaDavam / azvavaDaveti nirdezAdevetaretarayoge hrasvatvaM nipAtyate / 'pazuvyaJjanAnAmityeva siddhe'zvavaDavagrahaNaM tatparyAya nivRttyartham / pUrvavadatrApi vikalpe siddha pUrvAparAdigrahaNaM padAntara. nivRttyartham , tena pUrvapazcimau dakSiNAparAvityAdau vikalpo na bhavati //
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayamapAdaH] avacUripariSkArasahitAyAm / 377 pazuvyaJjanAnAm // 132 // pazUnAM vyaJjanAnAJca svairdvandva ekArtho vA syAt / gomahiSau / dadhighRtam , dadhighRte // tarutRNadhAnyamRgapakSiNAM bahutve // 133 // etadvAcinAM bahvarthAnAM pratyekaM svairdvandva ekArtho vA syAt / plakSanyagrodham , plakSanyagrodhAH / kuzakAzam , kuzakAzAH / tilamASam , tilamASAH RzcaiNam , RzcaNAH / haMsacakravAkam , haMsacakravAkAH // senAGgakSudrajantU. nAm // 134 // senAnAnA kSudrajantUnAzca bahvarthAnAM svairdvandva ekArtho pazavazca vyaJjanAni ca teSAm // avayavAvayavisambandhe SaSThI, tena pazvavayavo vyaJjanAvayavazca dvandva ityarthaH, pazavo prAmyA gavAdayo prAhyAH, na tvAraNyAH kuraGgAdayaH, uttaratra mRgagrahaNAt / gauzca mahiSazca gomhissm| vyaJjanaM yenAnnaM rucimApadyate tadadhighRtazAkasUpAdi / dadhi ca ghRtazca dadhighRtam, atrApi svatvaM pazutvena vyaJjanatvena ca / / taravazva tRNAni ca dhAnyazca mRgAzca pakSiNazca teSAM bahutve // lakSAzca nyagrodhAzca plakSanyagrodham , taruzabdena tadvizeSANAmeva grahaNam, na tu sAmAnyasya / vRkSazca vRkSazceti samAse 'syAdAvasaGkhyeya' iti pravRtteH, vRkSazca taruzceti dvandve 'samAnArthene ti pravRtteH / evaM tRNAdayo'pi vizeSA eva graamaaH| kuzAzca kAzAzca kuzakAzam / / senAyA aGgAni senAGgAni, kSudrAzca te jantavazva, senAGgAni ca kSudra jantavazva teSAm / / bahutva iti vartate, pathagyogAnnaveti nivRttam / azvAzca rathAzca azvaratham / kSudrajantavo'lpakAyAH prANina Anakulamiha smrynte| yUkAzca likSAzca yUkAlikSam / / phalasya jAtau / bahutva iti vartate / badarANi cA''malakAni ca badarAmalakam , badarAmalakazabdau phalavAcinau, phalavihitapratyayasya lopAt / etAni badarAmalakAnIti, 48
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 . siddhemlghuvRttau| [ tRtIyAdhyAyasya nityaM syAt / azvaratham , yUkAlikSam // phalasya jAtau // 13 // phalavAcinAM bahvarthAnAM jAtau svairdvandva ekArtho nityaM syAt / badarAmalakam / jAtAviti kim ? etAni badarAmalakAni santi // aprA. NipazcAdeH // 136 // prANibhyaH pazvAdisUtroktebhyazca ye'nyadravyavAcinasteSAM jAtyarthAnAM svairdvandva ekArthaH syAt / ArAzasti / jAtAvityeva ! sahyavindhyau / prANyAdivarjanaM kim ! brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH, brAhmaNakSatriyaviTzUdram / gomahiSau gomahiSam / plakSanyagrodhau, plakSanyagrodham / azvarathau, azvaratham / badarAmalake, badarAmalakam / / prANitUryAGgANAm // 137 // prANitUryayoragArthAnAM svairdvandva ekArthaH syAt / karNanAsikam , mArdanikapANavikam / svairityeva ! vyaktiparatve'tra prayogaH // prANA vidyante yeSAM te prANinaH, pazurAdiryeSAM pazvAdayaH, prANinazca pazvAdayazca, na prANipazvAdistasya / jAtAviti vartate / bahutva iti nivRttam , anenaiva sUtreNa badarAmalakamityAdirUpasiddhau phalasya jAtAviti pRthak sUtraNAt / atra namaH paryudAsavAcitvena 'paryudAsaH sahagyAhI prasajyastu nissedhkRt| itya. bhiyuktoktyA prANibhinnaprANisadRzasyaiva grahaNAvyasya lAbhastatra jAtervizeSaNatvam / tathA ca prANibhyaH pazvAdisUtroktebhyazcAnye ye dravyabhUtAH padArthAsteSAM jAtau vartamAnAnAM zabdAnAmiti bhAvaH / ekavadbhAvAllIbatvam, isvatvaJca / sahyavindhyAviti, sahyazca vindhyazca parvatavizeSavAcinau, naitau jAtivAcinau / brAhmaNakSatriyavizudrA iti, atra prANivarjanAd brAhmaNAdInAJca prANitvAdayaM nityo vidhirna bhvti| itaretaradvandvaH / brAhmaNakSatriyavizudram , smaahaardvndvH| goma. hiSam 'pazuvyaJjanAnAm // prANI ca tUryazca prANitUryayoraGgAni teSAM / prANyaGgAnAM prANyaGgaiH saha, tUryAGgANAM tUryAGgaiH saha yo dvandvaH sa ekavadbhavati / karNau ca nAsikA ca karNanAsikamiti prANyaGgasya / mRdaGgavAdanaM.
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 379 pANigRdhau // caraNasya stheNo'dyatanyAmanuvAde // 138 // caraNAH kaThAdayastadvAcinAmadyatanyAM yau stheNau tayoH kartRtvena sambadhinAM svairdvandvo'nuvAdaviSaye ekArthaH syAt / pratyaSThAtkaThakAlApam, udagAtkaThakauthumam / anuvAda iti kim ? udaguH kaThakAlApAH / zilpamasyetyarthe ' zilpamitIkaNi mArdaGgikaH, evaM pANavikaH, mArdaGgikazca pANavikazca mArdaGgikapANavikamiti tUryAGgasya zaGkhazAGkhikAdisamudAyastUryam / aGgAnyavayavAH / prANyaGgAnAM tUryAGgeSu zaGkhapaTahAdInAvA'prANijAtitvAtpUrveNaiva siddhe vyaktivivakSAyAM vidhAnArthaM jAtivivakSAyAM prANyaGgA'prANyaGgAdisambheda ekatvanirAkaraNArthaM vacanam / etajjJApanArthameva ca bahuvacanam // caraNasya sthA ca iNU ca tasya, adyatanyAm, anuvAde || zAkhA'dhyayananimittakavyapadezabhAjo dvijanmAnazcaraNAH kaThAdayaH / pramANAntarapratipannArthasya zabdena saGkInamanuvAdaH / prakRte codayapratiSThayoranuvAdaH, yajJakarmaNi zaMsitAnuzaMsanamityeke, anukaraNamityapare / kaThena prokaM vidantyadhIyate vA kaThAH, ' tena prokte ' ' tadvettyadhIte' ityaN, ' kaThAdibhyaH' iti tasya lup / kAlApa ityatra tu 'kalApI kuthumI ' tIno lupi vRddhau kAlApaH / kaThazca kAla|pazca 'kaThakAlApam / evamudagAt kaThakauthumam / yadA kaTheSu kAlApeSUditeSu pratiSThiteSu vAssvAbhyAM tatra gantavyamiti saMvAdaM kRtvA taM ca saGketaM vismRtya kazcidAste, taM pratIdaM vAkyamucyate / udaguH kaThakAlApA ityaprasiddhajJApane / kartRtvena sambandhinAmiti, gauNamukhyayormukhye kArya sampratyayaH' iti nyAyAnmukhyavRttyA karttA labhyate / stheNormukhya karttuzcaraNasyetISTam, tathA na kRtvA yatsAmAnyenoktaM tadetannyAyAbhisandhyaiva, anyathA mukhyatvasya lAbho na syAt / evaJca yadi mukhyatvabhAjA kartrI saha sambandhaH syAttadaiva samAhAraH, yadA bhAve prayogaH syAttadA samAhAro na bhavati, yathA 1
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya aprasiddhaM kathayanti // aklIbe'dhvaryukratoH / / 139 // adhvaryuH yajurvedaH, tadvihitakratuvAcinAM svairdvandva ekArthaH syAt , na cedete klIvavRttayaH / azvimedham / aklIba iti kim ? gavAmayanAdityAnAmayane / adhvaviti kim ! iSuvajrau / kratoriti kim ! darzapaurNamAsau // nikaTapAThasya // 140 // nikaTaH pATho yeSAmadhyetRRNAM teSAM svairdvandva ekArthaH syAt / padakakramakam // nityavarasya // 141 // nityaM jAtinibaddhaM vairaM yeSAM teSAM svairdvandva ekArthaH syaat| ahinakulam / nityavarasyeti kim ? devAsurAH, devAsuram // nadI. dezapurA viliGgAnAm // 142 // eSAM vividhaliGgAnAM svairdvandva pratyaSThAyi kaThakAlApAbhyAm , atra caraNasya kartRtvena sambandhe satyapi sa kartA na mukhyaH kintu gauNaH, bhAvasyaiva prAdhAnyAt / / na klIvastasmin , adhvaryoH kratustasya // arkazca azvamedhazca arkA. zvamedham / gavAmayanaJcA''dityAnAmayanazca gavAmayanAdityAnAmayane / iSudha vanazceSuvanau, sAmavede vihitau RtU / darzazca paurNamAsazca darzapaurNamAsau / amAvAsyAyAM yo yajJaH kriyate sa darzaH, pUrNamAsyAM yA yajJaH kriyate sa paurnnmaasH| imau na kratU, sasomake yAge kratuzabdasya rUDhatvAt // nikaTapAThasya // padAnyadhIte padakaH, evaM kramakaH / padAnyadhItya kramo'dhyetavya iti spaSTo nikaTapAThaH / padakazca kramakazca padakakramakam / nityamanimittam , jAtinibaddhaM vairaM yasya tasya / ahinakulametayonityavirodhaH / devA. zvA'surAzca devAsuram , naiteSAM nirnimittaM vairai kintu rAjyApahArAdi. kRtam / pazuvikalpaH pakSivikalpazcAnena paratvAdbAdhyate / mahAjorabhramityAdau pazudvandvavikalpasya sAvakAzatvAt , mArjAramUSakaM brAhmaNazramaNamityAdAvasya sAvakAzatvAt , azvamahiSaM kAkolUkamityAdau tUbhayaprAptau paratvAdayameva bhavati // nadI ca dezazca pUzca tAsAma ,
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH] avaripariSkArasahitAyAm / 381 ekArthaH syAt / gamAzoNam , kurukurukSetram , mathurApATaliputram / viliGgAnAmiti kim ! gaGgAyamune // pAThyazUdrasya // 143 / / pAtrAhazUdrAcinAM svairdvandva ekArthaH syAt / takSAyaskAram / pAyeti kim ? janaGgamabukkasAH // gavAzvAdiH // 144 // ayaM dvandva ekArthaH syAt / gavAzvam , gavAvikam // na dadhipayaAdiH // 145 // dadhipaya Ayo dvandva ekArtho na syAt / dadhipayasI, vividhaM liGgaM yasyAM tAsAm // gaGgA ca zoNazca gaGgAzoNaM zoNo hRdaH / kuravazva kurukSetrazca. kurukurukSetram / / mathurA ca pATaliputrazca mathurApATaliputram / purAM dezatvAttadhaNenaiva siddhe pUrmahaNaM prAmaniSedhArtham , ato'traikavadbhAvaH / upabhogasthAnatvaM hi dezasya lakSaNam , tacca puryapyasti / dezagrahaNena ca janapadAnAM grahaNaM pRthagnadIpUrvahaNAttena parvatAnAM na, yathA kailAsazca gandhamAdanaJca kailAsagandhamAdane / pAtramahati pAThyaH pAJyazcAsau zUdrazca tasya // yairbhukke pAtraM saMskA. reNa zuddhyati te paatraarhaaH| pAtryazUdrA dviprakArA AryAvartAntargatAH, tadvAhyAzca / AryAvarttajAnAmAryAvarttajaiH, tadbAhyAnAM tadvAyaiH / AryAvartazca prAgAdarzAt pratyakkAlakavanAd dakSiNena himavantamuttareNa pAriyAtram / takSA ca ayaskArazca takSAyaskAram / idamudAharaNamAryAvarttapAvyazUdrANAm , tadvAhyAnAJca kiSkindhagandhikaM jJeyam / janaGgamAzca bukkasAzA, janaGgamAANDAlAH, bukkasAstu mlecchA iti / na hyetebhyaH traivarNikAH svaM prAtraM prayacchanti, tairbhukte pAtrasya saMskAreNa zuddheH / atra zUdrazabdaH traivarNiketaraparaH, na tu zUdratvajAtiparo jAnaGgami. kAdAvabhAvAt , pratyudAharaNAsaGgateH / / gavAzvAdiH / gauzca azvazca gavAzvam / 'pazuvyaJjanAnAmiti vikalpe prApte nityArthaH pAThaH, 'svare vA'nakSe' ityavAdezaH / gauzca avikA ca gavAvikam / avireva avikA ajetyarthaH // na dadhipaya AdiH / / dadhi ca payazca
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 siddhahemalaghuvRttau / [ tRtIyAdhyAyasya sappirmadhunI // saGkhyAne // 146 // vartipadArthAnAM gaNane gamye dvandva ekArtho na syAt / daza gomahiSAH, bahavaH pANipAdAH // vAntike // 147 // vartipadArthAnAM saGgyAnasya samIpe gamye dvandva ekArtho vA syAt / upadazaM gomahiSam , upadazA gomahiSAH // pratha. moktaM prAk // 148 / / atra samAsaprakaraNe prathamAntena yannirdiSTaM dadhipayasI, * pazuvyaJjanAnAmiti vikalpe prApta pratiSedho'yam / sarpizca madhu ca sarpirmadhunI // saGkhyAyate yena tatsajhyAnaM tasmin , sakhyAne // iyattAparicchedaH sakhyAnam / vartipadArthAnAmiti, samAsaghaTakapUrvottarapadArthAnAmityarthaH / gAvazca mahiSAzca gomhissaaH| pANayazca pAdAzca pANipAdAH, 'praannituuryaanggaannaamitysyaapvaadH| 'bahugaNaM bhede' iti bahuzabdo bhedavRttI syAt, na tu vaipulye saGke vA, bhedaH pRthagrUpatA, yathA bahavaH puruSAH, vaipulye ca na syAd yathA bahudhAnyamityAdi // vA antike / upagatA daza yeSAM yasya vA upadazam, nava ekAdaza vA gomahiSasamUha ityarthaH / dvandvArthasyaikatvAttadanuprayogasyApi bahuvrIherekavacanAntatvam / dazAnAM samIpamupadazami. tyavyayIbhAvasyAnuprayoge tUpadazaM gomahiSAyeti bhavati / samAhAradvandve samAnaliGgavacanatvAdavyayIbhAvasyaivAnuprayoga upadazaM gomahiSamiti, itaretarayoge tu bahuvrIherevAnuprayogaH, bahuvrIhe: samIpipradhAnatvAt , samAnaliGgavacanatvAcca yathopadazA gomahiSA iti / avyayIbhAve ca samIpasamIpinorabhedavivakSayA sAmAnAdhikaraNyaM vijJeyam // pratha. mayA uktaM prathamoktaM prAk // ' pratyayagrahaNe tadantagrahaNamiti nyAyaH pravartate / AsannadazAH 'AsannAhare ti bahuvrIhiH, asmin sUtra AsannAdUrAdhikAdhyardhA dipUraNamiti prathamAntaM padaM tena nirdiSTamatrAsannapadaM tatpUrva nipatatItyarthaH / saptagaGgaM -- saGkhyA samAhAra' itya. vyayIbhAvaH, prathamAntaM padaM sartayeti tannirdiSTaM 'sapte'ti padaM tasya
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 383 tatprAk syAt / AsannadazAH, saptagaGgam // rAjadantAdiSu // 149 // eteSu samAseSvaprAptaprAgnipAtaM prAk syAt / rAjadantaH, liptavAsitam // vizeSaNasarvAdisaGkathaM bahuvrIhau // 150 // vizeSaNaM sarvAdi saGkhyAvAci ca bahuvrIhau prAk syAt citraguH, sarvazuklaH, dvikRSNaH // ktAH // 151 / / ktAntaM sarva bahuvrIhau prAk syAt / kRtakaTaH // jAtikAlasukhAdenacA // 152 // jAteH kAlAt sukhAdibhyazca bahuvrohI tAntaM vA prAk syAt / zArajagdhI, jagdhazAGgarA mAsajAtA jaatmaasaa| sukhajAtA, jAtasukhA / duHkhahInA, prAkprayogaH / vAkyavat samAseti padayoH pUrvottarabhAvasyAniyamaH syAditi vacanam // rAjadantAdiSu // prAgiti vartate / dantAnAM rAjA rAjadantaH / 'SaSThyayatnAccheSaM' iti samAsaH / atra prathamoktatvena dantazabdasya pUrvanipAte prApte'nena sUtreNa rAjazabdasya pUrvanipAtaH / pUrva vAsitaM pazcAlliptamityatra 'pUrvakAle'ti samAse prathamo. ktatvena vAsitazabdasya pUrvanipAte prApte liptasya pUrvanipAtaH // vizeSaNazca sarvA dizA saGkhyA ca tata , bhuvriihau| citraguriti gAvazcitrA yasyAsAviti vigrahe goH prathamoktatvena pUrvanipAte prApte'nena sUtreNa vizeSaNasya citrapadasya prAkprayogaH / sarva zuklamasya, atra zuklazabdena sarvArthasya vizeSyamANatvAdvizeSaNatvAbhAve'pi sarvAditvAtsarvazabdasya pUrvanipAtaH / dvau kRSNau guNau yasya dvikRSNaH, vRSabhaH, atra vyarthasya vizeSyatvena vivakSitatvAdanena pUrvanipAtaH / yadyapi sarvAditvenaiva dvizabdasya pUrvanipAtatvaM siddhyati tathApi trizuklazcatuIsva ityAdi siddhyai sajhyAgrahaNaM kRtam / / ktaaH|| bahuvrIhau prAgiti vartete / kRtaH kaTo yeneti kRtakaTaH, bahuvacanaM vyAptyartham / tena kRtapriya ityatra pareNApi sparddha ktAntasyaiva pUrvanipAtaH // jAtizca kAlazca sukhAdizca tasmAt, navA // prAg bahuvrIhI, kA ityanuvartante / evamagre
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 siddhahemalaghuvRttau tRtIyAdhyAyasya hInaduHkhA // AhitAgnyAdiSu // 153 // eSu bahuvrIhiSu kAntaM vA prAk syAt / AhitAmiH, agnyAhitaH / jAtadantaH, dantajAtaH / praharaNAt / / 154 // praharaNArthAt ktAntaM bahuvrIhau vA prAk syAt / udyatAsiH, asyudyataH // na saptamIndvAdibhyazca / / 155 // indvAdeH praharaNArthAcca prAk saptamyantaM bahuvrIhau na syAt / indumauliH, padmanAbhaH, asipANiH // gaDAdibhyaH // 156 / / gaDAdibhyo bahuvrIhau saptamyantaM prAk vA syAt / kaNThegaDDaH, gaDakaNThaH / madhyeguruH, gurumadhyaH // priyaH // 157 // ayaM bahuvrIhau prAk vA syAt / priyaguDaH, guddpriyH|| kaDArAH karmadhAraye // 158 // 'pi / zAGgaraM jagdhamanayA zAGgarajagdhI, 'anAcchAdanAdi'ti DIH, jagdhazAGgarA, kAntasya jagdhasya vA pUrvanipAtaH / mAso jAto'syA mAsajAtA, jAtamAsA vA gauH / evamapre'pi // AhitAniH Adi. ryeSAnteSu / Ahito'gniryena, evamagre / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / praharaNAda // udyato'siranena, udyatAsiH // asyAdInAM jAtizabda. tvena 'jAtikAle'tyanena pUrvanipAtasiddhAvapi vyaktivivakSAyAM tatsiddhyarthamidam // na saptamI, indurAdiryeSAntebhyaH / / naapAdAnAdanuvRttamapi naveti na sambadhyate / indumaulau yasya sa indumauliH, atra maulizabdasya 'vizeSaNasarvAdI'ti pUrvaprayogaprApte'nena niSedhaH / paJa nAbhau yasya, asiH pANau yasya // gaDDhAdibhyaH // saptamItyanuvartate / kaNThe gaDurasyetyevaM sarvatra vigrahaH // priyaH // priyo guDo yasya / / kaDArAH karmadhAraye // kaDArA iti bahuvacana nirdezAtkaDArAdayo grAhyAH / kaDArazcAsau jaiminizca / kaDAraH piGgalaH, jaiminiHRSiH, kANazcAsau droNazca sa kANa RSiH / kaDArAdInAM guNavacanatvAdravyazabdAnnityaM pUrvanipAte prApte, pakSe paranipAtArtha vacanam / yadA tu dvAvapi guNazabdau tadA paryAyeNa // dharmArthAdiSu dvandve // dharmazca
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapAdaH ] avadhUripariSkArasahitAyAm / 385 2 ete karmmadhAraye prAgvA syuH / kaDArajaiminiH, jaiminikaDAraH / kANadroNaH, droNakANaH // dharmArthAdiSu dvandve // 150 // eSu dvandve - SvaprAptaprAktuM vA prAk syAt / dharmmArthI, arthadharmau / zabdArthau, arthazabdau // ladhvakSarA'sakhIdutsvarAdyadalpasvarAryamekam / / 160 / / ladhvakSaraM sakhivarjedudantaM svarAdyakArAntamalpasvaraM pUjya - vAci caikaM dvandve prAk syAt / karazIrSam, agnISomo, vAyutoyam / asakhIti kim ? sutasakhAyau / astrazastram, plakSanyagrodhau, zraddhAmedhe / ladhvAditi kim ? kukkuTamayUrau, mayUrakukkuTau / ekamiti kim ? arthazca dharmArthI, zabdazva arthazca zabdArthau atra svarAdyadantatvAdathaMzabdasya pUrvanipAtaH prAptaH, dharmazabdasya zabdazabdasya ca pUrvanipAtoSprApta:, iti tasya vA pUrvanipAtaH // laghUni akSarANi yatra tat svarAdi ca tad aca svarAdyat, alpe svarA yatra, ladhvakSaraca asakhIducca svarAdyacca alpasvarazca arghyaJca, ekam // pRthagyogAdveti nivRttam | dvandva ityanuvartate / karazca zIrSaJca karazIrSam, 'prANitUryetyekavadbhAvaH, anena ladhvakSaratvAccharazabdasya pUrvanipAtaH / amizca somaca, 'IH SomavaruNe'gneriti dIrghatvaM SatvaJca, anenAgnizabdasya pUrvanipAtaH / vAyuzca toyazca vAyutoyam, ukArAntasya pUrvanipAtaH / stutazca sakhA ca / astraJca zastraJca astrazastram, astrazabdena sAmAnyadhanurucyate, zastrazabdena ca sAmAnyamAyudham, ataH 'samAnAmarthene'ti naikazeSaH, aprANijAtitvAdekavadbhAvaH, kharAdyadantatvAdastrazabdasya prAkprayogaH / lakSanyagrodhau, alpasvaratvAtpRkSazabdasya prAkprayogaH / zraddhA ca medhA ca zraddhAmeghe, arthaprAhiNI zraddhA, zabdaprAhiNI medhA, iSTasiddheH zraddhAmUlasvAcchraddhAyA arghyatvena pUrvanipAtaH / yugapadanekasya pUrvanipAte prApta ekasyaiva yathAprAptaM pUrvanipAtaH, zeSANAntu / 49
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ rU86 siddhahemalaghuvRttI [ tRtIyAdhyAyasya zaGkhadundubhivINAH / dvandva ityeva ? vispaSTapaTuH // mAsavarNabhrAtrA'nupUrvam // 161 / / etadvAci dvandve'nupUrva prAk syAt phAlgu. nacaitrau, brAhmaNakSatriyau, brAhmaNakSatriyavaizyAH, baladevavAsudevau // bhartu tulyasvaram // 163 / / nakSatratuvAci tulyasvaraM dvandve'nupUrva prAk syAt / azvinIbharaNIkRttikAH, hemantaziziravasantAH, tulyasvaramiti kim ! ArdrAmRgazirasI, grISmavasantau // saGkhyA samAse // 163 // samAsamAtre saGkhyAvAcyanupUrva prAk syAt / dvitrAH, dvizatI, ekAdaza !! ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddha hemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanalaghuvRttau tRtIyasyAdhyAyasya samAsa viSayaH prathamaH pAdaH samAptaH // 3 1 // kAmacAra iti pradarzanArthamekaprahaNam , tena zaGkhadundubhi vINAH, viinnaadundubhishngkhaaH,shngkhviinnaadundubhyH| vispaSTaM paTurvispaSTapaTurnAtra paTuzabda. sya pUrvanipAto dvandvAbhAvAt // mAsazca varNazca bhrAtA ca mAsavarNabhrAta, pUrvasyAnatikramaNAnupUrvI // anugrahaNAdekamiti nivRttam / dvandva ityabhisambadhyate / phAlgunazca caitrazca phAlgunacaitrau / brAhmaNazca kSatriyazca vaizyazca / baladevazca vAsudevazca / / bhazca Rtuzca bharta, tulyAH svarA yatra tat tulyasvaram / / dvandve anupUrvamityanuvartete / azvinI ca bharaNo ca kRttikA ca, atra nakSatravAcinaH tulyasvarAH santi / nakSatrANAmRtUnAzcA''nUpUyaM lokaprasiddhyaiva grAhyam // saGkhyA, samAse // AnupUrvamityanuvartate / sarvA saGkhyA prathamoktetyaniyama AnupUrvyAH saGkhyAyAH pUrvanipAtArtha vacanam / samAsa iti sAmAnyatayokteH sarvatra samAse'yaM bhavati / bahuvrIhau dvau vA trayo vA dvitrAH / dvigau, dve zate samAhRte iti dvizatI / dvandve, ekazca daza caikAdaza / ya evAlpaH sa eva pUrvaH // iti dvitIyAdhyAyasya prathamapAde samAsaprakaraNAtmakaH ___ avacUripariSkAraH samAptaH / / -- -
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha tRtIyAdhyAye dvitIyaH paadH|| parasparAnyo'nyetaretarasyAM syAdeo'puMsi // 1 // eSAmapuMvRttInAM syAderamvA syAt / ime sakhyau kule vA parasparAM parasparaM, anyo'nyAmanyo'nyaM, itaretarAmitaretaraM bhojayataH / AbhiH sakhIbhiH kulairvA parasparAM paraspareNa, anyo'nyAmanyo'nyena, itaretarAmitaretareNa bhojyate / apuMsIti kim ! ime narAH parasparaM bhojayanti / parasparazcAnyo'nyazcetaretarazceti samAhArASaSThI, anyonyetare. tarazabdayoH dvandvaM vidhAya vA parasparazabdena dvandvastenAnyo'nyazabdasya svarAghadantatvAdalpasvaratvAcca parasparazabdAtpUrva prayoga ityAzaGkA na sambhavati; Am , sirAdiryasya tasya, vA, na pumAn tasmin / parasparAdayatrayo'pi svabhAvata ekatvavacanAH puMstvavRttayaH kriyAvyati. hAraviSayAH / parasyAH parasyAH vinimayaH parasparaH, asmAdeva nirdezAtparAnyetarazabdAnAM sarvanAmnAM dvivacanAdi nipAtyate / ime sakhyAviti, parasparo bhuGkte, bhuJjAnaM taM sakhyau kule vA prayuJjAte, gatibodheti sUtreNANikartuH parasparasya karmatvaM anena Am, pakSe parasparamevamagre'pi / yadA karaNe sahArthe vA tRtIyA tadA bhojyate iti rUpaM bhavati tadarzayatyAbhiH sakhIbhiriti / atra karaNe sahArthe vA yadA tRtIyA tadeko Nig, yathA bhuGkte janastaM bhuJjAnaM sakhyaH prayuJjate iti Nig, kena saha kena kRtvA veti zaGkAyAM prsprenn| yadA tu kartari tRtIyA tadA Nig dvayaM yathA bhuGkte janastaM bhuJjAnaM parasparaH prayuGkte ityeko Niga, taM parasparaM bhojayantaM sakhyaH prayuJjate iti dvitIyo Nig, tataH kartari tRtIyA, adhikaM bRhdvRttau| yatra tu
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 siddhahemalaghuvRttau tRtIyAdhyAyasya amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH // 2 // adantasyAvyayIbhAvasya syAderam syAt , na tu paJcamyAH / upakumbhamasti, upakumbhaM dehi / avyayIbhAvasyeti kim ! priyopakumbho'yam / ata iti kim ! adhistri / apaJcamyA iti kim ! upakumbhAt // vA tRtIyAyAH // 3 // adantasyAvyayIbhAvasya tRtIyAyA amvA syAt / kiM na upakumbham , kiM na upakumbhena / avyayIbhAvasyeti kim ? priyopapulliGgastatrAm netyAha-ime narA iti // am, avyayIbhAvasya, ataH SaSThI, na paJcamI tsyaaH| syAderiti vartate / ata iti sambandhe SaSThI, avyayIbhAvasya vizeSaNAttadantavidhiH / kumbhasya samIpamupakumbham , vibhaktisamIpeti sUtreNAvyayIbhAvaH / anena sUtreNa prathamaikavacanasya seramAdezaH / upakumbhaM dehItyatra tu caturthyA amAdezaH / priyamupakumbhaM yasyAsau priyopakumbhaH, atra sivibhakteravyayI. bhAvasamAsAnantarabhAvitvena nAvyayIbhAvasamAsasambandhitvamiti nAm / adhistri, triyamadhi, strISu adhIti vA'dhistri, ikArAntAvyayIbhAvo'yam / nanUpakumbha si ityatra sermavidhAnenaivopakumbhamityAdirUpasiddhau kimarthamamvidhAnamiti ceducyate, he upakumbha ityAdisambodhane adetaH syamoriti amo lopArtham , upajarasamiti arasAdezArthazcAmvidhAnam / nanvata iti vyartham , akArAntAdanyatrAnato lubiti selopena yatrAkArAntatvaM tatraivAmprAptaH, ucyate, atrAdhaNAbhAve'nato lubityatrAnata iti padaM paryudAsabodhakaM na bhavet , tatazvAtaH svarasya varjanamityanyasmAdapi svarAntAllup syAt , tato yatra vyaJjanAntatvaM syAttatrApyamavyayIbhAvasyAto'paJcamyA iti kRte amAdezaH syAdityagrahaNam // vA, tRtIyAyAH amavyayIbhAvasyAta iti , sUtrakhaNDassambadhyate / kiM naH upakumbham , asmAkaM kumbha samIpena dezena kiM prayojana ? na krimapItyarthaH / prayogasAdhanaM
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 389 kumbhena // saptamyA vA // 4 // adantasyAvyayIbhAvasya saptamyA amvA syAt / upakumbham, upakumbhe nidhehi / avyayIbhAvasyetyeva ! priyopakumme // RddhanadIvaMzyasya // 5 // etadantasyAvyayI - bhAvasyAdantasya saptamyA am nityaM syAt / sumagadham, unmattagaGgam, ekaviMzatibhAradvAjaM vasati // anato lup // 6 // adantavarjasyAvyayIbhAvasya syAderlup syAt / upavadhu, upakartR / anata iti kim ! upakumbhAt / avyayIbhAvasyetyeva ! priyopavadhuH || avyayasya // 7 // avyayasya syAderlup syAt / svaH, prAtaH / avyayasyeti kim ? atyuccaisaH // aikAyai // 8 // aikArthya maikapadyaM . spaSTam / priyopakumbheneti bahuvrIhiH // saptamyAH, vA / pUrvavadanuvartanam, anyatspaSTam // Rddhazca nadI ca vaMzyazca tasya / amavyabhAvasyAH saptamyA iti ca vartate / adantAvyayIbhAvasya vizeSaNaM RddhanadIvaMzyasyeti / magadhAnAM samRddhiH sumagadhaM tasminniti RddhasyodAharaNam | unmattA gaGgA yasmindeze tasminnunmattagaGgam, klIbe iti hrasvaH, parataH strIpuMvaditi unmattAzabdasya hrasvaH, nadIbhirnAmnItyavyayIbhAvaH, iti nadyantasyodAharaNam / ekaviMzatiH bhAradvAjA vaMzyA iti tasmin atra vaMzyena pUrvArthe ityavyayIbhAvaH / bhAradvAjo gotravizeSastasminnutpannA ekaviMzatirye puruSAsteSAM madhye vasatItyarthaH / nityArthaM vacanam // na at anattasya, lupU / avyayI - bhAvasya syAderiti vartate / vadhvAH samIpamupatradhu, kkIbe iti hrasvaH / spaSTamanyat // avyayasya / syAderlubiti vartate 1 uccairatikrAntA ye te iti pratyudAharaNe atyuccais zabdAdvihitasya jaso na lupU, avyaya sambandhina eva syAderlubvidhAnenAtra jaso'vyayaparatve'pi nAvyayAdvihitatvaM kintu nAmna eveti na lup / ata eva lubvidhAnAdavyayebhyaH syAdayo'numIyante / eko'rtho yasyAsAvekArtha 1 I
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 . siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya tannimittasya syAderlup syAt / citraguH, putrIyati, opagavaH / ata eva lubvidhAnAd " nAma nAmne "tyuktAvapi syAdyantAmAM samAsaH syAt / aikArya iti kim ! citrA gAvo yasyetyAdivAkye mA bhUt / / na nAmyekasvarAt vityuttarapade'maH // 9 // samAsArambhakamantyaM stasya bhAva. aikAya aikapadyaM tasmin / yatra parityaktasvArthAni upasarjanIbhUtasvArthAni vA, padAnyarthAntarasaGgamAdyarthAni bhavanti tadaikArya taJcakapadyamevArthAntarAbhidhAyitvAt , ghaTapaTAdivatpadAntarameva, na hi samastapadasya yo'rthaH saH samAsaghaTakapUrvapadena vottarapadena vA'bhi. dhIyate, prakriyArthantu pRthak padAni dayante, ata eva tadarthasya nivRttatvAdvibhakterapi svayameva nivRtteH lupshaastrmnuvaadkmbhidhiiyte| citrAH gAvo yasya saH citraguH, atraikapadyanimittabhUtayozcitrapadagopadottaravibhaktyoranena lup, tatazca citraguzabdAtpunaH sivibhaktau gozcAnte iti hrasve, parataH strIti puMvadbhAve citraguriti rUpam / aikapadyottarakAlavihitasya syAdestu nAnena lup , aiMkArya iti nimitta. saptamIvijJAnAta / AtmanaH putramicchatIti putrIyati, atra putrazabdaH kriyAvizeSaNaM samAsamadhyagatasyAmo'nena lup / upagorapatyamaupagavaH, gozcAnte hrasvaH, Gaso'patye'N , vRddhiryasyetyAdivRddhiH, asvayambhuvo'vityat / nanu nAma nAmnaikArthya iti nAmnAM samAsavidhAnAt vibhaktirahitasyaiva ca nAmatvAt samAse ghaTakatayA vibha. kerabhAvAdaikArthya iti sUtraM nirarthakam , putrIyati aupagava ityAdi. siddhaye ca pratyaye ityeva kAryamityAzaGkAyAmAha-ata evetyAdi / tathA ca syAdyantaM nAma syAdyantena nAmnA samasyate ityrthH| na, ekaH svaro yasya tat , nAmi ca tadevasvarazca tasmAt , kha it anubandho yasya tasmin , uttarazca tatpadazca tasmin , amaH sssstthii| nAmyekasvarAditi pUrvapadasya vizeSaNam , tallAbhazcottarapade ityuktaH samAsa
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avadhUripariSkArasahitAyAm / . 391 padamuttarapadaM tasmin khitpratyayAnte uttarapade pare, nAmyantAdekasvarApUrvapadAtparasyAmo lub na syAt / striyaMmanya nAvaMmanyaH / nAmIti kim ? maMmanyaH / ekasvarAditi kim ? vdhuNmnyH| khitIti kim ? striimaanii|| asattve useH // 10 // asattve vihitasya useruttara. pade pare lub na syAt / stokAnmuktaH / asattva iti kim ? stokabhayam / uttarapada ityeva ! niHstokaH // brAhmaNAcchaMsI // 11 // atra samAse use babhAvo nipAtyate / brAhmaNAcchaMsinau / nipAtanAdRtvigvizeSAdanyatra lubeva / brAhmaNazaMsinI strI // ojo'JjaHsahoghaTakamantyaM padamuttarapadaM tathAvidhamAdipadaM pUrvapadam / khitIti padaM. khakArAnubandhapratyayabodhakaM tadAdyuttarapadasyAprasiddheH saptamyA Adi. riti paribhASAmupekSyoktaM khitpratyayAnte uttarapade iti / triyamAtmAnaM manyate striyaMmanyaH, manyAt 'kartuH khazi' ti khazpratyayaH, * khityanavyayeti montaH / maMmanya ityatra kSmeti pUrvapado na nAmyantaH / varSAmanya ityatra tu nAmyantapUrvapado naikasvaraH / strImAnItyatra tu na khaz kintu manyANiniti Nin / aikArya iti vihi. tasya lupo'pavAda; na tu napuMsakalakSaNasya lopasya, uttarapadagrahaNAt / / na sacamasacaM tasmin , GaseH SaSThI / utarapade na lubiti vartate / stokAt muktaH, ktenAsattve iti samAsaH, stokAlpeti paJcamI, anena sUtreNAsattve'dravye vihitasya paJcamyA na lup / niSkrAntaH stokA. diti niHstokaH, atra tokazabdaH pUrvapadaH, 'prAtyavaparI'ti samAsaH // brAhmaNAt , zaMsI / brAhmaNAnthAdAdAya zaMsete iti brAhmaNAcchaMsinI, vratAbhIkSNye iti Nin / rUDhivazAt RtvigvizeSa ucyate, anyatra tu.lup, nipAtanasyeSTaviSayatvAt, ojAzcAJjAzca sahAzcAmbhAzca tamAzca tapAzca tebhyaH, TaH sssstthii| anuvRttiH pUrvavadevamagre'pi / ojasA kriyate smetyojasAkRtam , ktayorasadAdhAra iti niSedhAt kartari SaSThI
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya 'mbhastamastapasaSTaH / / 12 / / ebhyaH parasya TAvacanasyottarapade pare lub na syAt / ojasAkRtam, aJjasAMkRtam, sahasAkRtam, ambhasAkRtam, tamasAkRtam, tapasAkRtam / Ta iti kim, ojobhAvaH // pumjanuSo'nujAndhe // 13 // puJjanurbhyAM parasya To yathAsaGkhyamanuje'ndhe cottarapade lub na syAt / puMsAnujaH, januSAndhaH / Ta ityeva ? pumanujA || AtmanaH pUraNe // 14 // asmAtparasya TaH pUraNapratyayAnte uttarapade lub na syAt / AtmanA dvitIyaH, AtmanASaSThaH // manasazcA''jJAyini / / 15 / / manasa Atmanazca parasya Ta AjJAyinyuttarapade lub na syAt / manasA''jJAyI, AtmanA''jJAyI // nAmni || 16 || manasaH parasya TaH saMjJAviSaye uttarapade pare lub na syAt / manasA devI / nAmnIti kim ? manodattA kanyA / parAtmabhyAM GaH || 17 || AbhyAM parasya vacanasyocarapade nAmni lub na syAt / parasmaipadam Atmanepadam / nAmnItyeva ! 392 " na bhavati, tRtIyA kartari karaNe vA, ' kArakaM kRte 'ti samAsaH / anena tRtIyAyA lubna / evamapre / ojaso bhAvaH ojobhAva: T: 11 pumAMzva janUzca tasmAt, anujazvAndhazca tasmin / Ta ityadhikaM vartate / puMsA anujaH puMsAnujaH, januSA janmanA'ndho, januSAndhaH, kArakaM kRteti samAsaH / pumAMsamanujAtA pumanujA, "zritAdibhiri', 'ti samAsaH, ano janerDa: iti pratyayaH / AtmanaH paJcamI, pUraNe / anuvRttiH pUrvavat / evamagre'pi / AtmanAdvitIyaH UnArtha pUrvAdhairiti samAsaH, anena tRtIyAyAH na lup / yadbhedairiti tRtIyA | manasaH, ca, AjJAtuM zIlamasya tasmin / Atmana ityadhikaM vartate / manasAssjJAtuM zIlamasyeti manasAjJAyI / nAmni | manasaH ityadhikamanuvartanIyam / manasAdevI sarasvatItyarthaH / manasA dattA mano dattA kanyA / parazcAtmA ca tAbhyAM GeH / Ta iti vihAya pUrva sarva
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avantripariSkArasahitAyAm / 393 parahitam // adyaJjanAtsaptamyA bahulam // 18 // adantAdvayaJjanAca parasyAH saptamyA bahulaM nAmni lub na syAt / araNyetilakAH yudhisstthirH| avyaJjanAditi kim ? bhuumipaashH| nAmnItyeva ! tIrthakAkaH // prAkArasya vyaJjane // 19 // rAjalabhyo rakSA. nivezaH kaarH| prAcAM deze yaH kArastasya saMjJAyAM gamyamAnAyAmadvayaJjanAtparasyAH saptamyA vyaJjanAdAvuttarapade lub na syAt / mukuTekArSApaNaH, samidhimASakaH / prAgiti kim ? yUthapazuH, udIcAmayaM na prAcAM / kAra iti kim ? abhyarhitapazuH / vyaJjana iti kim ? nAmnIti cAnuvartate / parasmai hitaM parahitam / / acca vyaJjanazca tasmAt , saptamyAH, bahulam / lubna nAmnIti vartate / araNyetilakA iti adantAtparasyAH saptamyAH udAharaNam, nAmnIti samAsaH / yudhiSThira iti vyaJjanAntAtparasyAH, gaviyudheH sthirasyeti Satvam / bhUmau pAza iva bhUmipAzaH, na cAtra saMjJAzabdatvAbhASAdevAlubna bhavatIti vAcyam , saMjJA hi kacitsAdhyamAnA, kaciccAsAdhyamAnA bhavati, tatazcAtra sAdhyamAnA saMjJA astIti pratyudAhRtam / tIrthe kAka iva tIrthakAkaH, kAkAdyairiti smaasH| prAcAM kArastasya, vyaJjane / nAmni, avyaJjanAt saptamyAH uttarapade lunna iti vartante, evamagre / mukuTe mukuTe kArSApaNo deya iti mukuTe kArSApaNaH, pUrvadezaprasiddhaH mudrAvizeSastasmindeze yo mukuTaM badhnAti sa: kArSApaNaM gRhAti / samidha indhanabhArakaM yastasmindeze Anayati, sa hiraNyAdimASakaM gRhNAtIti samidhimASako deyaH samidhimASakaH, nAmnIti samAsaH, yadi pUrvadezaprasiddhaM bhavati / yUthe yUthe deyaH pazuH yUthapazuH, udIcAM deze kAro'yaM na tu prAcAm / abhyarhite abhyarhite deyaH pazuH abhyarhitapazuH, prAcAM deze kArAdanyasya nAmaitat / avi. kaTe avikaTe uraNo dAtavyaH avikaToraNaH, avikar3haH avInAM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya avikaToraNaH // tatpuruSe kRti // 20 // avyaJjanAtparasyAH saptamyAH kRdante uttarapade tatpuruSe lub na syAt / stamberamaH, bhasmanihutam / tatpuruSa iti kim ! dhanvakArakaH / advayaJjanAdityeva ! kurucaraH // madhyAntAdurau // 21 // AbhyAM parasyAH saptamyA gurAvuttarapade lub na syAt / madhyeguruH, anteguruH // amUrddhamastakAtsvAGgAdakAme // 22 // mUrddhamastakavarjAtsvAGgavAcino'dvayaJjanAtparasyAH saptamyAH kAmavarje uttarapade lub na syAt / kaNThekAlaH / amUrddhamastakAditi kim ? mUrddhazikhaH mastakazikhaH / akAma iti kim ? mukhakAmaH / / bandhe ghaji navA / / 23 / / bandhe saGghAtaH * aveH saGghAtavistAre kaTapaTami 'ti kaTapratyayaH / uraNo meSaH / pUrveNaiva siddha niyamArtho'yaM yogaH, niyamazcAtra trividhaH, prAcAmeva, kArasyaiva nAmni, vyaJjanAdAveveti / tatpuruSe, kRti / nAmnIti nivRttam / kRtItyanuvartamAnasyottarapadasya vizeSaNAttadantavidhiH / stambe ramata iti stamberamaH / ' zokApanude 'ti kapratyayaH, GasyuktaM kRteti samAsaH, anena lubna / bahulAdhikArAt kacillup / bhasmani hutamitra bhasmanihutam , kteneti samAsaH / udAharaNadvayamidamadantAdvayaJjanAntAJca parasyAH saptamyA alupi / dhanvani marudeze kArakA yasya saH dhanvakArakaH / nAyaM tatpuruSasamAsaH // madhyazcAntazca madhyAntaM. tasmAt , gurau / spaSTam / / mUrddhA ca mastakazca, na mUrddhamastakaM tasmAt , svaJca tadaGgazca tasmAt , na kAmastasmin / kaNThe kAlo'sya kaNThe kAlaH / bandhe, ghaji, nvaa| haste bandho yasyAsau hastebandhaH hastabandhaH iti vA samAsaH / bandhanaM bandhaH, 'bhAvAkoMrgham,' svAnAdasvAGgAccAyaM vikalpaH / ata evodAharaNadvayam , haste badhnAtIti hastabandhaH, atra bandhazabdo'npratyayAntaH / na cAtra tatpuruSe kRtIti lubabhAva.
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 395 bandhe ghajante uttarapade advayaJjanAt parasyAH saptamyA lub vA na syAt / hastebandhaH, hastabandhaH / cakrebandhaH, cakrabandhaH / ghajIti kim ! ajante hastabandhaH // kAlAttanataratamakAle // 24 // advayaJjanAntAtkAlavAcinaH parasyAH saptamyAstanAdipratyayeSu kAle cottarapade vA lub na syAt / pUrNavetana, puurvaahtnH| pUrvAhetarAma, puurghtre| pUrvAhetamAma, pUrvAhnatame / pUrvAhekAle, puurvaahnkaale| kAlAditi kim ? zuklatare, shukltme| advayaJjanAdityeva ? rAtritarAyAm // zayavAsivAseSva kAlAt // 25 // akAlavAcino'dvayaJjanAtparasyAH saptamyA ekUttarazaGkayaH, tatra bahulAdhikAreNa prakRte lubabhAvApravRtteH / na caivamapyamUrdhamastakAdityanenAlupsyAditi vAcyam , tatpuruSe kRtIti yatra na prApnoti tatraivAmUrddhamastakAdityasya pravRtteH // kAlAt , tanazca taraca tamazca, kAlazca tasmin / prathamakAlapadena kAlavAcinAM nAmnAM prahaNam , aparakAlazabdena ca tanatarAdizabdasAhacaryAtsvarUpasya grahaNam / atrottarapadasyAdhikArAt " saMjJottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasya grahaNaM na tadantasyeti" nyAyena tanataratamapratyayAnAM svarUpasyaiva grahaNam / yadyapi taratIti taraH, tAmyatIti tama ityaci vyutpannAvapi taratamau nAmanI, tathApi ' pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNamiti nyAyena pratyayarUpAveva grAjho / pUrvamahaH pUrvAhnaH 'sAza saGghayAvyayAdi'tyaT samAsAntaH, ahansthAne aha ca, 'ano'hasye 'ti Natvam , pUrvAhe jAto bhavo vA pUrvAhnetanaH, pUrvAdvAparAhvAttanaDiti tanaT pratyayaH, anenaalup| dvayormadhye prakRSTe pUrvAhe iti pUrvAhetarAm 'dvayorvibhajye taram' ' kiM tyAdye'vyayAdi' tyantasyAm / bahUnAM madhye prakRSTe pUrvAhe pUrvAhatamAm / pUrvAhe ca tasminkAle ca pUrvAhekAle / zayazca vAsI ca vAsazca teSu, na kAlastasmAt / bile zete iti bilezayaH sarpAdikaH, aadhaaraadityprtyyH| vane vasatIti vanevAsI,
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 siddhahemalaghuvRttI [ tRtIyAdhyAyasya padeSu lub vA na syAt / bilezayaH, bilazayaH / vanavAsI, vnvaasii| mAmevAsaH, praamvaasH| akAlAditi kim ! pUrvAzayaH // varSa kSaravarApsara zarorasmanaso je // 26 // ebhyaH parasyAH saptamyA je uttarapade lub vA na syAt / varSejaH, varSajaH / kSarejaH, kSarajaH / varejaH, vrjH| apsujam , anjam / sarasijam , sarojam / zarejam , zarajam / urasijaH, urojaH / manasijaH, manojaH / / jhuprA. vRharSAzaratkAlAt // 27 // ebhyaH parasyAH saptamyA je uttarapade lub na syAt / divijaH, prAvRSijaH, varSAsujaH, zaradijaH, kAlejaH / / apo yayonimaticare // 28 // apaH parasyAH saptamyA ye pratyaye yonyAdau ca uttarapade lab na syAt / apsavyaH, apsuyoniH, apsumatiH, apsucaraH // nensiddhasthe // 29 // inpratyayAnte siddha'ajAteH zIle' iti Nin / mAme vasanaM prAmevAsaH, bhAvAkoMrghajU / pUrvAhe zete iti pUrvAzayaH, atra kAlavAcipUrvapadatvAnnAlup / / varSazca kSarazca varazca apa ca sarazca zarazca urazca manazca tasmAt , je // varSe jAtaH varSejaH, 'saptamyA' iti DapratyayaH, spaSTamanyat // dyauzca prAvRT ca varSA ca zaraca kAlazca tasmAt / je iti vartate, yogavibhAgAbhaveti nivRttam / divi jAto divija ityAdi // apaH paJcamI, yazca yonizca matizca carazca tasmin / apsu bhavaH apsavyaH, digAditvAdhaH, asvayambhuvo'va, apsu yonirasya apsuyoniH, ityAdi / / na, in ca siddhazca sthazca tasmin / initi padena inpratyayAntagrahaNam / yadyapyuttarapadAdhikAre pratyarAgrahaNe tadantavidhinAsti tathApyatra sAmarthyAttadantavidhiH, saptamyatAdinpratyayAsambha. bAt / anuvartamAnanazabdaH sUtrasthanabA mi iletaH vibhaktilupo vidhAnameva gamayati, 'dvau nabau prakRtamathaM gamaya ta' iti nyAyAt , ata eva bhavatyevetyartha ityuktam / idameva namrahaNamamuM nyAyaM sUca
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 397 sthayozcottarapadayorna lab na syAt, bhavatyevetyarthaH / sthaNDilavartI, sAjhAzyasiddhaH, samasthaH // SaSThyAH kSepe // 30 // uttarapade pare kSepe gamye SaSThyA lab na syaat| caurasya kulam / / putre vA // 31 // putre uttarapade kSepe SaSThyA lab vA na syAt / dAsyAH putraH, dAsIputraH // pazyadvAgdizo harayuktidaNDe // 32 // ebhyaH parasyAH SaSThyA yathAsaGghayaM harAdAvuttarapade lub na syAt / pazyatoharaH, vAcoyuktiH, dizodaNDaH // adaso'kamAyanaNoH / / 33 // adasaH yati, ' nAmyekasvarAdi 'tyato vibhaktiluniSedhArthe nani anuvartamAne'pi vibhaktilubvidhyartha nena siddhastha ityatra punaH namahaNAt / dvitIyena namA yadi pUrvanasambandhiniSedha evArthaH namo nama ityAdAviva haDhIkriyamANaH syAcadA vibhaktilumniSedhArthe navi anuvartamAne sati tallumvidhyarthI sUtrakRtkathaM punardvitIyananaM gRhI. yAt , yattu gRhItastadetanyAyAdvitIyananA vidhyarthabhavanaM sambhAvyaiva / sthaNDile vartata iti sthaNDilavartI, 'vratAbhIkSNye' iti Nin / SaSThayAH, kSepe / atra pUrvapadAt kSepe gamyamAne lubniSedha iSyate, yathA caurasya kulam , uttarapadAt kSepe gamyamAne tu lubeva, yathA bhUpasya jAlmaH bhUpajAlmaH, etattu vyAkhyAnato vizeSapratipattiriti nyAyAdbhAvyam // putre, vA / pUrvasUtramanuvartate / pUrveNa nityaM niSedhe prA vikalpaH // pazyaJca vAk ca dik ca tasmAt , harazca yuktiva daNDazca vasmin / pazyato haratIti pazyatoharaH, 'SaSThI cAnAdare' iti SaSThI, pazyantamanAhaya haratItyarthaH / adasaH pazcamI, apha ca, AyanaN ca tayoH / atra akaviSaye uttarapade ityukam , na tu akaJ pratyayAnte uttarapade ityucyate, uttarapadAdhikAre pratyayasyaiva grahaNAt / 'nenasiddha-sthe' iti sUtre innivAtrAsambhavAbhAvAt, kinvatra viSaya. vyAkhyAne SaSThayantapUrvapadasya putrazabde uttarapade akapratyayaH sambhava
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 siddhamalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya parasyAH SaSThyA akanviSaye uttarapade AyanaNi ca pare lub na syAt / AmuSyaputrikA, AmuSyAyaNaH / devAnAMpriyaH // 34 // atra SaSThyA lub na syAt / devAnAMpriyaH // zephapucchalAGgaleSu nAmni zunaH || 35 // zunaH parasyAH SaSThyAH zephAdAvuttarapade saMjJAyAM lub na syAt / zunaHzephaH zunaHpuccha, zunolAGgalakaH // vAcaspativA stoSpatidivaspatidivodAsam // 36 // ete samAsAH SaSThyalupa nipAtyante nAmni / vAcaspatiH, vAstoSpatiH, divaspatiH, divo. dAsaH // RtAM vidyAyonisambandhe // 37 // RdantAnAM vidyayA . tyeva / amuSya putrasya bhavA AmuSyaputrikA, 'caurAderi ' tyakan, AdivRddhiH / amuSyApatya mAmuSyAyaNaH, naDAdibhya ityAyanaN // devAnAMpriyaH / akhaNDasthApanA, devAnAMpriyaH RjuH mUrkho vA // zephazca pucchazva lAGgalaJca teSu, nAmni, zunaH paJcamI / zunaH zephamiva zephamasyeti zunaHzeSaH / gaurliGgaM cihnazephasorityamare sakA. rAntaH zephaizabdaH, iha tu zIGo nipAtanAdauNAdike phapratyaye'kArAnto'pyasti zephazabdastasyAntra grahaNam / trayo'pyamI RSivizeSANAM saMjJAH || vAcaspatizca vAstoSpatizva divaspatizca divodAsazca // nAmnIti vartate / vAcaH patiH vAcaspatiH, SaSThayAH alup, nipAtanAt satvaM / vAstoH patiH vAstoSpatiH, nipAtanAttvam / divaH patiH divaspatiH, divaH dAsaH divodAsaH // RtAm, vidyA ca yonizca tAbhyAM sambandhastasmin / vidyAsambandhasya yonisambandhasya ca vAcinaH RdantAtSaSThyAH vidyAyonisambandhe eva vartamAne uttarapade goat syAdityarthaH / vidyAsambandhayonisambandhavAcakayoranyatarasya yatra pUrva padatvamuttarapadatvaJca tatraivAsya pravRttiriti bhAvaH / hotuH putraH hotuH putraH / bhartRgRhamityatra tu nAyakavAcako bhartRzabdaH / RtAmiti bahuvacanaM vidyAsambandhanimittAt vidyAsambandhanimitte yonisamba
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 399 , " yonyA vA kRte sambandhe hetau sati pravRtAnAM SaSThyAstatraiva hetau sati pravRtte uttarapade lub na syAt / hotuH putraH pituH putraH piturantevAsI / RtAmiti kim AcAryaputraH / vidyAyonisambandha iti kim ? bhartRgRham || svasRpatyorvA // 38 // vidyAyonisambandhanimicAnAmRdantAnAM SaSThyAH svasRpatyoruttarapadayoryonisambandhanimittayorlub vA na syAt / hotuHsvasA hotRsvasA / svasuHpatiH, svasRpatiH / vidyAyonisambandha ityeva ? bhartRsvasA, hotRpatiH || A dvandve // 39 // vidyAyonisambandhanimittAnAmRdantAnAM yo dvandvastasminsatyuttarapade pUrvapadasya AH syAt / hotApotArau mAtApitarau / RtAmityeva ! guruziSyau / vidyAyonisambandha ityeva ! kartRkArayitArau // putre // 40 // putre uttarapade vidyAyonisambandhAnAmRdantAnAM dvandve AH syAt / mAtAputrau, hotAputrau // vedasahazrutAvAyudevatAndhanimittAt yonisambandhanimitte iti yathAsaGkhyapratipattervyUhAsArtham, yathAsaGkhyavivakSAyAM hi hotuH putraH piturantevAsIti na bhavet / Rdbhaya iti paJcamInirdeze prApte SaSThInirdeza uttarArthaH // svasA ca patizca tayoH, vA / pUrvasUtramantrAnuvartanIyam / hotuH svasA / bhartRsvasA ityatra tu pUrvapadaM na vidyAyonisambandhe, hoTapatirityatra ca patizabdasya svAmivAcitvAnna yonisambandhaH / pUrveNa nityaM prApte vikalpo'yam / AH, dvandve / anuvRttiH pUrvavat / hotA ca potA ca hotApotArau, anena pUrvapadasya AkAro'ntAdezaH, atra vidyAsambandhaH / mAtA ca pitA ca mAtApitarau, atra yonisambandhaH / kartA ca kArayitA ca kartRkArayitArau, atra na vidyAsambandho navA yonisambandhaH / putre, pUrvavadanuvRttirA dvandve iti ca / mAtA ca putrazca mAtAputrau, yonikRtassambandhaH, hotA ca putraca hotAputrau, atra sambandhaH vidyAkRtaH // vede sahazrutAH, na
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya nAm // 41 // eSAM dvandve pUrvapadasyocarapade AH syAt / indrAsomau / vedeti kim ? brahmaprajApatI / saheti kim ? viSNuzakau / zruteti kim ? candrasUryau / vAyuvarjanaM kim ? vAyvagnI / devatAnAmiti kim ! yUpacaSAlau || IH SomavaruNe'gneH // 42 // vedasahazrutAvAyudevatAnAM dvandve Some varuNe cottarapade'gnerIH syAt / Someti nirdezAd Iyoge SatvaJca / agnISomo, agnIvaruNau / devatAdvandva ityeva ? agnisamau baTU // irvRddhimatyaviSNau // 43 // viSNuvarje vRddhimatyuttarapade devatAdvandve agneriH syAt / agnivAruNI 400 1 vAyavaH avAyavaH, avAyavazca tAH devatAzca vedasahazrutAzca tAH avAyudevatAzca tAsAm / A dvandve iti vartate / vede sahazratAnAM vAyuvarjitadevatAnAM dvandve pUrvapadasyottarapade pare AH syAdityarthaH / indrazca somazcendrAsomau, anena pUrvapadasya AH / brahmA ca prajA patizca brahmaprajApatI vede na sahazrutAvimau / viSNuzca zakrazca viSNuzakrau, vede puthaganayoH zrutatve'pi sahazrutatvaM nAsti / candrazca sUryazva candrasUryau, etau hi vede zabdAntareNa vidyete, candrasUryetyAdizabdaistu na zrutau / yUpazca caSAlazca yUpacapAlI, vede sahanirdiSTatve'pi na devatAvAcinAvetau // I:, pomazca varuNazca tasmin ameH SaSThI / pUrva. sUtraM dvandve iti ca vartate / Someti nirdezAdIkArasanniyoge patra nipAtyate / amizca somazca amISomo, anena I: SatvaJca / anizca somazca agnisomau, nemo devatAvAcinau, kintu mANavakau // i, vRddhirvidyate yasyAsau tasmin na viSNu ra viSNustasmin / agneriti vartate / agnizca varuNazca agnIvaruNau, pUrvasUtreNa I:, agnIvaruNau devate'syAH asau agnivAruNI, devatArthe'N pratyayaH / 'devatAnAmAtvAdAvi 'tyubhayapadavRddhiH, anena cAlaukike vAkye IkAramAkAraca bAdhitvA ikArA'ntAdezaH, bahiraGgApi lup antaraGgA * *
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / manavAhImAlabheta / vRddhimatIti kim ? agnIvaruNau / aviSNAviti kim ? AnAvaiSNavaM caruM nirvapet // divo dyAvA // 44 // devatAdvandve diva uttarapade dyAveti syAt / dyAvAbhUmI || divasdivaH pRthivyAM vA / / 45 / / devatAdvandve divaH pRthivyAmuttarapade etau vA syAtAm / divaspRthivyau, divaH pRthivyau, dyAvApRthivyau // uSAsoSasaH // 46 // devatAdvandve uSasaH uttarapade uSAsA syAt / uSAsAsUryam // mAtarapitaraM vA // 47 // mAtRpitroH pUrvottarapadayordvandve Rto'ro vA nipAtyate / mAtarapitarayoH, mAtApitroH // varcaskAdiSvavaskarAdayaH // 48 // eSvartheSvete kRtazaSasAdhuttarapadAH sAdhavaH syuH / avaskaro'nnamalam, avakaro'nyaH / apaskaro rathAGgam, apakaro'nyaH // parataH strI puMvatstraye kArthe'nU 1 401 1 napi vidhIn vAghata iti nyAyAt, tenAntaraGgatvAtpUrvamIkArAsskArayorna sambhavaH, agnIvaruNAvityatrottarapadaM na vRddhimat | agnizca viSNuzca agnAviSNU, vedasahazruteti pUrvapadasyAkAro'ntAdezaH, agnAviSNU devatA'syetyAgnAvaiSNavaM 'devatArthe'N', ubhayapadavRddhiH // divaH, dyAvA / yauzca bhUmizca dyAMvAbhUmI, ito'tyarthAditi GIH / divas ca divazca pRthivyAM vA / diva ityanuvartate / dyauzca pRthivI ca divaspRthivyau, divaH pRthivyau / dyAvAdeze ca yAvApRthivyau / divasiti nirdezAtsakArasya na rutvam // uSAsA prathamA, uSasaH SaSThI / uSazca sUryazca uSA sAsUryam / uSaH zabdaH prabhAtavAcako napuMsakaH, sandhyAvAcakastu strIklIbaH // mAtaratha pitarazca mAtarapitaram, vA / mAtA ca pitA ca mAtarapitarau tayoH mAtarapitarayoH, pakSe A dvandva iti pUrvasya AH / varcaska AdiryeSAnteSu, avaskara AdiyaiSAnte / avakIryata ityavaskaraH, anyArthe avakaraH // parasmAtparataH, strI 51
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya // 49 // parato vizeSyavazAstrIliGgaH strIvRttAvekArthe uttarapade puMvasyAt, na tUGantaH / darzanIyabhAryaH / parata iti kim ! droNIbhAryaH / strIti kim ! khalapudRSTiH / svyekArtha iti kim ! gRhiNInetraH, klyaanniimaataa| anUGiti kim ! karabhorUmAryaH // kyaGmAnipittaddhite // 50 // kyaGi mAnini cottarapade pittaddhitte ca parataH strIliGgo'nUDU puMvatsyAt / zyetAyate, darzanIyamAnI ayamasyAH, pumAniva puMvat , strI ca tadekArthazca tasmin , yadvA khiyAmekArtha tasmin , ekArthaM nAma samAnavibhaktikaM samAnAdhikaraNamityarthaH, na UDanUG / vizeSyavazAt yazabdaH strIliGgaH saH striyAM vartamAne samAnAdhikaraNe utarapade pare puMvadbhavati, na cepUrvapadaH uDantaH / darzanIyA bhAryA yasya saH, atra darzanIyazabdo bhAryAzabdavazAt strIliGge vartate, bhAryAzabdasya tu gozcAnte hasva iti hrasvaH / droNI bhAryA yasya sa iti droNIbhAryaH, atra droNIzabdo na vizeSyavazAstrIliGgaH, kintu svata eva / khalaM punAti yatkulaM tatkhalapu, khalapu dRSTirasyAso khalapudRSTiH, nAtra khalapuzabdaH striyAM vartate / gRhiNI netraM yasya saH gRhiNInetraH, atra samAnAdhikaraNatve'pi na khIliGgottarapadaM vartate / evaM kalyANyAH mAtA kalyANImAtA, atra strIliGgottarapadatve'pi na sAmAnAdhikaraNyam / karabhavat arU jo yasyAH sA karabhorU:, upamAnasahitetyU pratyayaH, karabhorU bhAryA yasya saH krbhoruubhaaryH| atra pUrvapadamUGantameva // p idanubandho yasya sa pit , piccAsau taddhitazca pittaddhitaH, kyaG ca mAnI ca pittaddhitazca tasmin / parataH strI puMvadanUGiti vartate / iyenIvAcarati zyetAyate, kyaG pratyaye rUpa. midam / kyAGi pare ca zyenIzabdasya puMvadbhAve DInivRttau nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva iti nyAyena GInimittena jAtasya takArasthAnikanakArasya nivRttau dIrghazciyaGIti dIrdhe zyetAyate / yiM darzanIyAM
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avadhUripariSkArasahitAyAm | 403 ajathyaM yUtham / jAtizca Nitaddhitayasvare // 51 // anyA parataH strI jAtizca Nau pratyaye yAdau svarAdau ca taddhite viSayabhUte puMvatsyAd, anUG / paTayati, etyaH, bhAvatkam / jAtiH - dAradyaH, gArgaH / manyate caitraH iti darzanIyamAnI, atra mAnini uttarapade pUrvapadasya puMvadbhAvaH, atrAsamAnAdhikaraNatvAtpUrvasUtreNa na puMvadbhAvaH / ajAyai hitamajadhyaM ' avyajAtthyap ', atra svAGgAt GIrjAtizceti niSedhe'pi piskaraNAtpuMvadbhAvaH // jAtiH, ca, yazca svarazca yastraram, taddhitazca tacasvarazca Nizca taddhitayasvarakha tasmin / anuvRttiH pUrvavat / paTTImAcaSTe, Nimbahulam, anena Nau puMvadbhAvaH 'nAmino'kali ileri 'ti vRddhau, ' tryantyasvarAderiti ' tallope tiv, zab, guNaH, paTayati / enyAM sAdhuH etyaH, 6 tatra sAdhau ' yaH, anena puMvadbhAvaH, nimittApAye nakArasyApi nivRttiH / bhavatyA idaM bhAvatkaM, anena puMvadbhAve sati, 'bhavatorikaNIyasA' vitIkaN pratyayaH, 'RvarNovarNadosI'tIkaNaH ikAralopaH ityevamanyAyAH puMvadbhAvaH / darado'patyaM strI dAraya:, 'purumagadhe 'tyaN, deravvago'prAcyabha rgAderityaNlopaH, tataH daradi sAdhuH dArayaH, ' tatra sAdhau yaH' iti yaviSaye puMvadbhAve sati aNo'vasthAnaM, avasthAne ca vRddhiH, avarNevarNasyetyalopaH / gArgyayaNyAH kutsitamapatyam, atra prathamaM puMvadbhAve DAyanGInivRttau satyAM gAryetyavasthAyAM ' vRddhastriyAH kSepe NekaNauNA vi ' iti NaH, tataH ' taddhitasvara ' iti yalopaH, gArgaH / atra gArgyAyaNIzabdaH "gotraJca caraNaiH sahe "ti jAtikAryabhAk / hastinImicchati hastinIyati, ' amavyayAtkyan ' ayaM na taddhitayaH, kintu nAmadhAtusambandhiyaH, ato na puMvat / hastinyaH jasi rUpam, nAtra taddhitasvaraH, puMvadbhAvazca NyAdipratyayAnayanapUrvakAle eva kartavyaH, tato NyAdipratyayAH bhavanti, ata eva Nitaddhitayasvare iti viSayasaptamI, anyathA parasaptabhI " 1
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya taddhiteti kim ! hastinIyati hastinyaH // eye'gnAyI // 52 // eyapratyaye'gnAyyeva parataH strI puMvatsyAt, AgneyaH / pUrveNa siddhe niyamArthamidam, zyaineyaH // nApriyA''dau // 53 // appratyayAnte svyekArthe uttarapade priyAdau ca parataH strI puMvanna syAt / kalyANIpaJcamA rAtrayaH, kalyANI priyaH / appiyAdAviti kim ! kalyANapaJcamIkaH pakSaH // taddhitA'kakopAntyapUraNyAkhyAH samAzrayaNe paTTayAH bhAvaH ityatra paTTIzabdasya ladhvAditvAbhAvena 'vRvarNAlladhvAderi' tyaN na syAta , tatazca pATavamiti na siddhyet / / eye, agnAyI / anuvRttiH pUrvavat / agnAyyAH apatyamAgneyaH, puMvadbhAve kRte, 'kalpagnereyaNi' tyeyaNapratyayaH / pUrveNa siddha niyamArthamidam , tena zyeneyaH ityatra eyaNapratyayaviSaye zyenIzabdasya na puMvadbhAvaH / atra -- dvisvarAdanadyAderi' tyeyaNapratyayaH // na, priyaH AdiryeSAnte, ap ca priyAdizca tasmin / strI puMvatrUye. kArthe iti vartate / kalyANI paJcamI AsAM tAH, atra paJcamIti pUraNyappratyayAnte parata: kalyANIzabdasya puNvdbhaavnissedhH| 'pUraNIbhyastatprAdhAnye'bi'tyap, avarNeti IlopaH, AdityAp , tato jasi rUpaM kalyANIpazcamAH / kalyANI priyA yasya, atrApi priyAdau parana: puMvadbhAvaH, priyAzabdasya ca gozcAnte hasvaH / kalyANI paJcamI yasya pakSasyeti vigrahe 'krannityaditaH kac' parataH strI puMvat, atra pulliGgasya pakSasya prAdhAnyAt. pUraNIbhya iti apsamAsAntapratyayo na bhavati // taddhitazcAkazca tayoH kaH, taddhitAka kA upAntyo yAsAm , taddhitAkakopAntyAzca pUraNI cAkhyA ca te / zrI puvanneti vartante / madrikA bhAryA yasya saH, atra madrikAzabdasya taddhitapralayAntatvena parata: khI puMvaditi prAptasya puMvaddhAvasyAnena niSedhaH / kArikA bhAryA yasya kArikAbhAryaH, atra apratyayAntatvena muMvadbhAvaniSedhaH /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAda: ] avacUripariSkArasahitAyAm / || 54 || taddhitasyAkapratyayasya ca ka upAntyo yAsAM tAH pUraNapratyayAntAH saMjJAzca parataH strI puMvanna syuH / madrikAbhAryaH kArikA - bhAryaH, paJcamIbhAryaH / dattAbhAryaH / taddhitAketi kim ? pAkabhAryaH // taddhitaH svaravRddhiheturaraktavikAre / / 55 / / raktavikArAbhyAmanyArthaH svaravRddhiheturyastaddhitastadantaH parataH strI puMvanna syAt / mAthurIbhAryaH / svareti kim ? vaiyAkaraNabhAryaH / vRddhiheturiti kim ? arddhaprasthabhAryaH / araktavikAra iti kim ? kASAyavRtikaH, lauheSaH // svAGgAd GIrjAtizcAmAnini / / 56 / / svAmnAyo GIstadanto 405 " pacamIbhAryaH pUraNapratyayAntatvena paJcamyAH puMvadbhAvaniSedhaH / dattA bhAryaH, datteti kasyAzcitsaMjJA'taH puMvadbhAva niSedhaH / pAkA bhAryA yasyeti pAkabhAryaH, atra tu pAketi na taddhitAkapratyayaH, kintvauNAdikaH pAkazabdaH vayovizeSe uNAdiSu nipAtitaH, ato na puMvadbhAvapratiSedhaH // taddhitaH, svarasya vRddhistasya hetuH, raktazva vikArazca, na raktavikArastasmin / mAthurIbhAryaH, atra mAthurIzabdo mathurAyAM bhavetyarthe'NantaH AdivRddhihetuH, ato'nena puMvadbhAvaniSedhaH / vaiyAkaraNI bhAryA yasya, atra adhItyarthe'N, vakArayakArayormadhye aikArAgama:, atrAN na svaravRddhihetuH / ardha prasthasyArdhaprasthaH, ardhaprasthe bhavA, ardhaprasthA, ' arthAtparimANasye 'tyanenottarapadasya vRddhi - vidhAvakAravarjanAdAdyasya ca vA vRddhividhAnAnnAtra vRddhiH, ata eva vRddhihetutaddhito nAstIti ardhaprasthA bhAryA yasyetyatra puMvadbhAvaH / kaSAyena rakkA kASAyI, sA bRhatikA'syeti kASAyavRhatikaH, atra raktArthastaddhitaH / lohasya vikAro lauhI, sA ISA'sya lauheSaH, atra vikArArthe taddhitaH || svaJca tadaGgazca tasmAt GIH jAtiH, ca, na mAnI tasmin / dIrghAH kezAH yasyAH sA, 'asahanan 'ti GIH, dIrghakezI bhAryAM yasya, atra dIrghakezIti svAGgAdvihitaJcantaH / ,
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 siddhahemalathuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya jAtivAcI ca parataH strI puMvanna syAt , na tu mAnini / dIrghakezIbhAryaH, kaThIbhAryaH, zUdrAbhAryaH / svAGgAditi kim ! paTubhAryaH / amAninIti kim ? dIrghakezamAninI // puMvatkarmadhAraye // 57 // parataH strI anUGa karmadhAraye sati-sthyekArthe uttarapade pare puMvatsyAt / kalyANapriyA, madrakabhAryA, mAthuravRndArikA, candramukhavRndArikA / anUGityeva ? brahmabandhUvRndArikA | riti // 58 // parataH strI anUG riti pratyaye puMvatsyAt / paTujAtIyA, kaThadezIyA // tvate guNaH // 29 // parataH svyanUG guNavacanastvatayoH pratyayayoH puMvatsyAt / paTutvama, kaThena proktaM vettIti kaThI, jAterayAntAditi GIH, kaThI bhAryA yasya, atra kaThIti jAtivAcI / zUdrA bhAryA yasyetyatrApi zUdrAzabdo jAti. vcnH| paTTIbhAryA yasyetyatra na svAGgaGyantastasmAt puNvdbhaavH|| puMvat , karmadhAraye / parataH strI puMvatsyekArthe'nUDiti vartate / kalyANI cAsau priyA ca, anena puMvadbhAvaH / nApriyAdAvityasyApavAdo'yam / madrikA cAsau bhAryA ca, atra taddhitAkakopAntyeti niSedhe prApte'nena puMvat / mAthurI cAsau vRndArikA cetyatra taddhitaH svaravRddhIti niSedhe prApte'nena puMvadbhAvaH / candramukhI cAsau vRndArikA cetyatra svAGgAd GIrjAtizceti niSedhe prApte puMvadbhAvaH // ra idanubandho yasya tasmin / paTTI prakAro'syAH, 'prakAre jAtIyari 'ti jAtIyarpratyayaH, anena puMvat / ISadaparisamAptA kaThI kaThadezIyA 'atamabAderi 'ti dezIyarpratyayo'nena puMvat, aprAptaprApaNArtho'yamArambhaH // tvazca tazca tasmin , gunnH| paTyAH bhAvaH paTutvaM pttutaa| guNavacanatvAtpuMvadbhAvaH, guNa iti guNadvAreNa guNini vartamAno guNavacano gRhyate, guNamAtra. vRtterastrIliGgatvAtpuMvadbhAvAprApteH / kaThItvamityasya tu na guNavacanatvaM jAtivAcitvAt / yadyapyatra guNa iti asatyapi svAGgAt GIriti puMvadbhAvapratiSedhassiddhastathApi sarvAMpavAdatvamasya darzayituM guNa iti
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 407 paTutA / guNa iti kim ? kaThItvam ! / / cvau kacit / / 60 // parataH syanUG cvau kacitpuMvatsyAt / mahadbhUtA kanyA / kaciditi kim ! gomatIbhUtA // sarvAdayo'syAdau / / 61 // sarvAdiH parataH strI puMvatsyAt , na tu syAdau / sarvastriyaH, bhavatputraH / asyAdAviti kim ? sarvasyai // mRgakSIrAdiSu vA // 62 / / eSu samAseSu parataH strI uttarapade puMvadvA syAt / mRgakSIram , mRgIkSIram / kAkazAvaH, kAkIzAvaH / RdudittaratamarUpakalpabruvacelaTgotramatahate vA hasvazca // 63 / / RduditparataH strI tarAdiSu pratyayeSu, bruvAdau ca dhyekArthe uttarapade isvAntaH puMvacca vA syAt / pacantitarA, pacattarA, pacantItarA / zreyasitarA, zreyastarA, zreyasItarA / pacantitamA, pacattamA, pacantItamA / zreyasitamA, zreyastamA, zreyasItamA / pacantirUpA, pacadrUpA, pacantIrUpA / viduSirUpA, vidvadrUpA, viduSIrUpA / pacantikalpA, pacatkalpA, pcntiiklpaa| viduSIkalpA, vidvatkalpA, padamathavA kamtvamityAdikriyAzabdAdau puMvadbhAvaniSedhAya guNagrahaNasyAvazyakatvaM bodhyam // cyo, kacit / amahatI mahatIbhUtA mahadbhUtA, cvIviSayatvAtpuMvadbhAvaH // sarva Adiu~pAnte, na syAdirasyAdistasmin / sarvAsAM striyaH sarvatriyaH / bhavatyAH putraH bhvtputrH| vyAptyartham , tena bhUtapUrvasarvAderapi bhavati, yathA dakSiNottarapUrvANAm , atra dvandve sati na sarvAdiriti sarvAditvaM nAsti / / mRgakSIraH AdiryeSAnteSu, vaa| mRgyAH kSIre mRgakSIram , mRgIkSIraM vaa| kAkyAH zAvaH kAkazAvaH, kAkIzAvo vA / Rca ucca, tAvitau yasya, tarazca tamazca rUpazca kalpazca bruvazca celaT ca gotrazva matazca hatazca tasmin , vA, hrasvaH, ca / cazabdena puMvadityasya grahaNam / parataH strI khyekArthe iti ca vartante, evama / dvayormadhye
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya viduSIkalpA / zreyasikalpA, zreyaskalpA, zreyasIkalpA / pacantibruvA, pacabruvA, pacantIbruvA / zreyasibruvA, zreyobruvA, zreyasIbruvA / pacanticelI, pacaccelI, pcntiicelii| zreyasicelI, zreyazcelI, zreyasIcelI / pacantigotrA, pacadgotrA, pacantIgotrA / zreyasigotrA, zreyogotrA, zreyasIgotrA / pacantimatA, pacanmatA pacantImatA / zreyasi. matA, zreyomatA, zreyasImatA / pacantihatA, pacaddhatA, pacantIhatA / zreyasihatA, zreyohatA, zreyasIhatA // yaH // 64 // DyantAyAH parataH striyAstarAdiSu pratyayeSu bruvAdiSu cottarapadeSu ekArthe hrasvaH syAt / gauritarA, gauritamA, nartakirUpA, kumArikalpA, brAhmaNibruvA, gArgicelI, brAmaNigotrA, gArgimatA, gaurihatA // bhogavadgaurimatornAmni // 65 / / anayoyantayoH saMjJAyAM tarAdiSu pratyayeSu bruvAdau cottarapade ekArthe hrasvaH syAt / bhogavatitarA, gaurimatitamA, bhogavatirUpA, gaurimatikalpA, bhogavatibruvA, gaurimaticelI, bhogavatigotrA, gaurimatimatA, bhogavatihatA / nAmnIti kim ! bhogavatitarA prakRSTA pacantI pacattarA, atra puMvadbhAvaH, pakSe vA hrasvaH / pacantIzabdastu RditpratyayAntaH, zreyasItarA ityatra tUditpratyayAntaH / pacantIrUpA, atra prazaste rUpappratyayaH, pacantIkalpetyatra tu kalpap prtyyH| pacantI cAsau bruvA ca, pacantI cAsau celI ca, evamagre'pi / celaDiti Tit vacanaM Dyartham / bruvAdayaH kutsanavacanAstena nindya kutsanairiti samAsaH // yaH. sssstthii| dvayormadhye prakRSTA gaurI gauritarA / 'navaikasvarANAmi'tyuttaratra vacanAdanekasvarasyaivAyaM vidhiH / nartakirUpA ityAdau kopAntyatvAtpuMvadbhAvapratiSedhAdayaM vidhiH / darzanIyatarA, vidvadvandAriketyAdau puMbhAvaH sAvakAzaH, gauritare. tyAdau tUbhayaprAptau "sparddha para" iti nyAyena paratvAdayameva vidhiH // bhogavAMzca gaurimAMzca tayornAmni / spaSTam // navA, ekaH svaro
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 409 bhogavattarA, bhogavatItarA / navaikasvarANAm // 66 // ekasvarasya Dyantasya tarAdau pratyaye bruvAdau cottarapade syekArthe vA hrasvaH syAt / stritarA striitraa| jJitarA, jItarA / jJitamA, jJItamA / jJibruvA, jJIbruvA / ekasvarANAmiti kim ? kuTItarA // UGaH // 67 / / UGantasya tarAdau cottarapade dhyekArthe vA hrasvaH syAt / brahmabandhutarA, brahmabandhUtarA / kadrubruvA, kabruvA / / mahataH karaghAsaviziSTe DAH // 68 // karAdAvuttarapade mahato DA vA syAt / mahAkaraH, mhtkrH| mahAghAsaH, mahadghAsaH / mahAviziSTaH, mahadviziSTaH // striyAm !! 69 // strIvRtermahataH karAdAvuttarapade nityaM DAH syAt / mahAkaraH mahAghAsaH, mahAviziSTaH / / jAtIyai yeSAnte, teSAm / bahuvacanAtparataH strIti nivRttam , khyekArthe ityanuvartate / khitarA, ekasvaratvAdanena vA hrasvo'ntAdezaH tarAdau parataH / jJItaretyAdau hrasvavikalpapakSe puMvanna bhavati, dhavayoge DayAM pazcAtsaMjJAvivakSAyAM taddhitAkaketi niSedhAt / / UGaH SaSThI / brahmA bandhurasyAH, uto'prANina ityUpratyayaH, dvayormadhye prakRSTA brahmabandhU brhmbndhuutraa| kadrU bruvetyatra 'bAhvantakadrukamaNDalori'tyUG // mahataH, karaca ghAsazca viziSTazca tasmin, ddaaH| mahatAM karaH mahAkaraH, karAdau pare mahato DAntAdezaH / vaiyadhikaraNye vibhASeyam , sAmAnAdhikaraNye tu jAtIyaikArthe'cverityuttarasUtreNa nitya eva vidhiH / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH // striyAm , pUrvasUtramanuvartate / mahatyAH karaH mahAkaraH, yadyapi "nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNami"ti nyAyena pUrvasUtreNaiva DAntAdezassiddhastathApi nityArtho'ya. mArambhaH / / jAtIyazcaikArthazca tasmin , na ciraccistasya / mahataH DA iti vartate / mahAnprakAro'sya mahAjAtIyaH, prakAre jAtIyapratyayaH,
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha hemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya kArthe'cveH // 70 // mahato'cvyantasya jAtIyari ekArthe cottarapade DAH syAt / mahAjAtIyaH, mahAvIraH / jAtIyaikArtha iti kim ? mahattaraH / acceriti kim ? mahadbhUtA kanyA // na puMvanniSedhe // 71 // mahataH puMvanniSedhaviSaye uttarapade DA na syAt / mahatIpriyaH // icyasvare dIrgha Aca // 72 // ijante'svarAdAvuttarapade pUrvapadasya dIrghatvamAzca syAt / muSTImuSTi, muSTA 410 anena mahacchandasya jAtIye pratyaye pare DAntAdezaH / mahAMzcAsau vIrazca mahAvIraH, atraikAyai uttarapade mahato DAntAdezaH / nanvekArthe iti kimartham, jAtIye ceti kRte'pi cakAreNottarapadAkarSaNAttena ca samAsasyAkSepAt "lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti nyAyena pratipadoktasyaiva samAsasya grahaNAlAkSaNike SaSThI tatpuruSe mahatyAH putraH mahatIputra ityAdau na DA bhaviSyatIti cet, maivam, SaSThItatpuruSavanmahAbhAgo'syetyAdau bahuvrIhAvapi na syAdatastagrahaNam / atra pANinIye mahacchabdena mahacchabdAntasyApi grahaNaM kRtaM tena mahAbAhuvadatimahAbAhuriti prayogo bhavatIti bodhyam / amahatI mahatIsampannA mahadbhUtA, atra cvyantatvAnna DAH || na, puMvadityasya niSedhaH puMtraniSedhastasmin / mahataH DAH iti vartate / mahatI priyA'syeti mahatIpriyaH / atra nApriyAdAviti puMvanniSedhaviSayasya priyetyuttarapadasya sadbhAvAnna mahato DAntAdezaH / ici na vidyate svaro yatra tasmin dIrghaH, At, c| muSTibhizca muSTibhizca prahRtya kRtaM yuddhamityatra tatrAdAyeti samAsaH, ijyuddhe itInpratyayaH, anena dIrghe muSTImuSTi, Atve ca muSTAmuSTi / asya samAsasvAvyayIbhAvatvAdvibhakteranato lubiti lup / asibhirasibhiH prahRtya kRtaM yuddhamasyasi, atrottarapadasya svarAditvAnna dIrghatvam, dIrgha sAhacaryAdAtvamapi na bhavati // haviSi, aSTanaH kapAle / 1
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411 dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / muSTi / asvara iti kim ! asyasi // haviSyaSTanaH kapAle // 73 / / haviSyarthe kapAle uttarapade'STano dIrghaH syAt / aSTAkapAlaM haviH / haviSIti kim ! aSTakapAlam / kapAla iti kim ! aSTapAtraM haviH // gavi yukte // 74 // yukte'rthe gavyuttarapade'STano dIrghaH syAt / aSTAgavaM zakaTam / yukta iti kim ! aSTaguzcaitraH // nAmni / / 75 / / aSTana uttarapade saMjJAyAM dIrghaH syAt / aSTApadaH kailAsaH / nAmnIti kim ? aSTadaMSTraH // koTaramizrakasidhrakapuragasArikasya vaNe // 76 // eSAM kRtaNatve vane uttarapade dIrgha iti vartate / aSTasu kapAleSu saMskRtamaSTAkapAlaM haviH, saMskRtaM bhakSye'NityApratyayaH, dvigoranapatye, aNlopaH, anenASTanzabdasya dIrgho'ntAdezaH / na cASTanzabdasyAntyabhUto nakAro lumaH, navA sthAnivatvaM paravidhau dIrghe nalopasyAsattvAtkathamatra dIrgho'ntAdeza iti vAcyam , dIrghasya svaradharmatvAdakArasyopAntyasyApi svarApekSayA'ntyatvAdIce bAdhakAbhAvAt / aSTAnAM kapAlAnAM samAhAro'STakapAlam , atra haviroM nAsti / aSTasu pAtreSu saMskRtaM haviraSTapAtram , atra haviSi vartamAnatve'pi kapAlottarapadatvaM nAsti // gavi, yukte / aSTanaH dIrgha iti padadvayamanuvartate / aSTau gAvo yuktA asmin zakaTe ityaSTAgavamiti tripade bahuvrIhI kRte uttarapade pare dvayoguiH / gostatpuruSAdityaH samAsAntaH / anena cASTazabdasya dIrgho'ntAdezaH, gozvAnte hrasvaH, asvayambhuvo'v / atra dIrce kRte yuktArthasya bodhAd. yuktazabdanivRttiH, 'uktArthAnAmaprayoga' iti nyAyAt / aSTau gAvo yasya saH aSTaguH, gozvAnte hrasvaH, atra yuktArtho nAsti / / nAmni / aSTau padAnyatrASTApadaH kailAsazailasya saMjJA, ata evAnena dIrghaH / aSTau daMSTrAH yasyAsAvaSTadaMSTraH // koTarazca mizrakazca sidhakazca puragazca sArikazca tasya, vaNe / dI? nAmnIti vartate, evamapre'pi /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya saMjJAyAM dIrghaH syAt / koTarAvaNam mizrakAvaNam , sidhakAvaNam , puragAvaNam , sArikAvaNam // aJjanAdInAM girau // 77 // eSAM girAvuttarapade nAmni dIrghaH syAt / aJjanAgiriH, kukkuTAgiriH // anajirAdiSasvarazarAdInAM matau // 78 / / ajirAdivarjabahusvarANAM zarAdInAM ca mato pratyaye nAmni dIrghaH syAt / udumbarAvatI, zarAvatI, vaMzAvatI / anajirAdIti kim ! ajiravatI, hiraNyavatI // RSau vizvasya mitre // 79 // RSAvarthe mitre uttarapade vizvasya nAmni dIrghaH syAt / vizvAmitraH // nare // 80 // nare uttarapade nAmni vizvasya dIrghaH syAt / vizvAnaraH kazcit // vasurAToH // 81 // anayoruttarapadayorvizvasya koTarANAM vanam , samAse dIrgha ca kRte nAmatvAdvanazabdasya -- pUrvapadasthAdi 'tyeva Natve siddhe'tra sUtre kRtaNatvasya vanazabdasya nirdezo niyamArthaH / kRtadIrthebhyaH koTarAdibhya eva parasya Natvamiti, tena kuveravanamityAdau saMjJAyAmapi NatvaM na bhavati, kRtadIrthebhyaH koTarAdibhyo vanasyaiva NatvaM nAnyeSAmiti viparItaniyamastu na sambhavati, vanAdanyasminuttarapade koTarAdInAM dIrghAsambhavAt // aJjanAdInAm girau / aJjanAnAM giriraJjanAgiriH, bahuvacanamAkRtigaNArtham // ajira AdiSAm , nAjirAdayaH, bahavaH svarA yeSAnte, anajirA. dayazca bahusvarAzca zarAdayazca teSAm , matau / udumbarAH santyasyAmi. tyudumbarAvatI, nadyAM matuH, nAmnIti yasya vaH, bahusvaratvAdanena dIrghaH, evamagre'pi / bahuvacanamAkRtigaNArtham , ajirAdirAkRtigaNaH // RSau, vizvasya, mitre / vizvasya mitraH vizvAmitro nAmarSiH // nre| vizvasyeti vartate / vizve narA asya, vizvAnaro nAma kazcit // vasuzca rAT ca tyoH| vizvasyeti vartate, pRthagyogAnnAmnIti nivRttam / vizvaM vasu asya vizvAvasuH, vizvasminrAjate kip , yajasRjeti Satvam ,
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm | 413 dIrghaH syAt / vizvAvasuH, vizvArAT // valacyapitrAdeH // 82 // valacpratyaye pitrAdivarjAnAM dIrghaH syAt / AsutIvalaH / apitrAde riti kim ? pitRvalaH mAtRvalaH // citeH kaci // 83 // citeH kaci dIrghaH syAt / ekacitIkaH // svAmicihnasyAviSTASTapaJcabhinnachinnacchidrasruvasvastikasya karNe // 84 // svAmI cihnayate yena tadvAcino viSTAdivarjasya karNe uttarapade dIrghaH syAt / dAtrAkarNaH pazuH / svAmicihnasyeti kim ? lambakarNaH / viSTAdivarjanaM kim ? viSTakarNaH, aSTakarNaH || gatikArakasya nahivRtivRSivyadhirucisahitanau ko / / 85 / / gatikArakayornadyAdau kiba , I Sasya DaH, rADiti vikRtanirdezAt yadA rADiti rUpaM bhavati tadaiva dIrghastena vizvarAjAvityAdau na dIrghaH // valaci, na pitrAdistasya / AsutiH surA asyAstIti AsutIvalaH, kRSyAdibhyo valac anena dIrghaH / valajityatra cakAraH pratyayatva prakAzanAya, tena kAyabalamityAdau balazabde pare na dIrghaH // citeH kaci / ekA citirasminnityeka. citIkaH, zeSAdveti kac, anena kaci dIrghaH // svAminaH cihna tasya, viSTAdInAM dvandvastato nansamAsastasya, karNe / pANinIye tu maNizabdo'pi varjitaH / dAtraM cihnaM karNe yasya, dAtramiva vA karNau yasya dAtrAkarNaH / svarUpeNa yathA karNasya grahaNaM tathA na svAmicihnasya, kintu tadvAcinAmevAnyathA viSTAdInAM pratiSedho vyarthaH syAt / lambau karNau yasya saH lambakarNaH / yatpazUnAM svAmivizeSa sambandhajJApanArthaM dAtrAkArAdicihnaM kriyate, tadeva svAmicihnamatra grAhyam, lambakarNatA ca na svAmicihnam // gatizca kArakaJca tasya, nahyAdInAM dvandvastasmin kau / upanayatyupanahyate vA upAnat kip, tallopaH, nahAhordhatAviti hasya dhaH, virAme vA anena dIrghaH / nivartata iti nIvRt, pravarSatIti prAvRTU, zvAnaM vidhyatIti zvAvit nitarAM "
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya nte uttarapade dIrghaH syAt / upAnat , nIvRt, prAvRT , zvAvit , nIruk, RtISaT, jalAsaTa, parItat // ghaJyupasargasya bahulam // 86 // ghaante uttarapade upasargasya bahulaM dIrghaH syAt / nIkledaH, nIvAraH / bAhulakAtvacidvA, pratIvezaH, prativezaH / kvacinna, viSAdaH, niSAdaH // nAminaH kAze // 87 // nAmyantasyopasargasyAjante kAze uttarapade dIrghaH syAt / nIkAzaH, vIkAzaH / nAmina iti kim ! prakAzaH // dasti // 88 // do yastAdirAdezastasmin pare nAmyantasyopasargasya dIrghaH syAt / nItam , vItam / da iti rocate nIruk / Rti pIDAM sahate RtISaT, jalaM sahate jalAsaT / paritanotIti parItat / zvAvihatISannalAsa Diti kArakasyodAharaNAni, itare gateH / RtIpaDityatra bhIruSThAnAditvAt Satvam / iha kivagrahaNAdanyatra dhAtugrahaNe tadAdividhilabhyate, tenAyaskRtamayaskAra ityAdau sakArassiddho bhavati, anyathA hi ayaskRdityatraiva sakAraH syAt // ghaJi, upasargasya, bahulam / ghamAtrasyottarapadatvAsambhavAdAha, ghananta iti / yadyapyuttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNaM tathApi ghaJaH upasargaparatvAsambhavena ghaJantasyaiva grahaNam / nitarAM klidyate'neneti nIkchedaH, 'vyaJjanAd ghny'| nitarAM briyate iti nIvAraH // nAminaH SaSThI, kAze / ghajante vikalpitatvAda. jante evAyaM kAzazabda ityAha-ajante / nikAzate vikAzate iti nIkAzo vIkAzaH // daH SaSThI, ti saptamI / upasargasya nAmina iti padadvayamanuvartate / nidIyate sma, vidIyate smeti nItaM vIttam / dAsaMjJAnAM caturNAmanyatamAt ke kRte dadityasyApavAdaH svarAdupasargAditi dA ityasya tt ityAdezaH, dAgastu nidAtumArabdham , Arambhe taH, 'nivisvanvavAditi t / vitIrNam , anAdezarUpo na takA. raadiH| sudattamityatra dAdhAtordat Adeze'pi na tAdirAdezaH //
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 415 1 " kim ? vitIrNam | tIti kim ? sudattam // apIlvAdervahe ||89|| pIlvAdivarjasya nAmyantasya vahe uttarapade dIrghaH syAt / RSIvaham munIvaham / apIlvAderiti kim ? pIluvaham, dAruvaham // zunaH // 90 // asyottarapade dIrghaH syAt / zvAdantaH, zvAvarAham / ekAdazaSoDazaSoDan SoDhA SaDDhA // 91 // ekAdayo dazAdiSu kRtadIrghatvAdayo nipAtyante / ekAdaza, SoDaza, SaTdantA asya SoDan, SoDhA, SaDDhA // dvizyaSTAnAM dvAtrayo'STAH prAkzatAdanazIbahuvrIhau / / 92 / / eSAM yathAsatyamete prAkzatAtsa na pIlvAdistasya vahe / nAmina iti vartate / atra vahazabdo'janto 1 hAntazca gRhyate, vahatIti vahaM, ajityacpratyayaH, RSINAM vahaM RSIvaham, evaM munIvahamityAdAvajanto vahazabdaH, hAnte tu vahazabde RSIvahaH munIvahaH iti liGgavizeSAdvizeSo vAcyaH // zunaH / zuno dantaH zvAdantaH / zvA ca varAhazca zvAvarAham || ekazca daza caikAdaza, atraikasya dazazabde uttarapade dIrghaH / SaDuttarA daza SoDaza, atra SaSo'ntasya utvam uttarapadadakArasya DakAraH / SaD dantA'sya SoDan, atra dantazabdasya datrAdeze kRte dasya Datvam, SaSo'ntasya utvam, SaDbhiH prakAraiH SoDhA SahA, atra dhApratyaye SaSo'ntasya votvam, dhakArasya tu nityaM Dhatvam / dvizva trizvASTA ca teSAm, dvAca trayazcASTA ca prAkU, zatAt, azItizva bahuvrIhizva tato nan samAsastasmin / dvAbhyAmadhikA daza, dvau ca daza ca vA dAdaza, anena dvizabdasya dvAssdezaH, evaM trayo viMzatirityatra trizabdasya trayasAdezaH, aSTAtriMzadityatrASTanzabdasyASTAssdeza:, atra sarvatrottarapadaM saGkhyAyAM vartate, prAkzatAdityuktaH, anazItItiparyudAsenAzIteH saGkhyAyAH pratiSedhAyA / dvizataM trizatamityAdau tu zatazabda eva vartate / aSTasahasramityatra tu sahasrazabdaH zato
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya chyAyAmuttarapade syuH, na tvazItI bahuvrIhiviSaye ca / dvAdaza, trayoviMzatiH, aSTAtriMzat / prAkzatAditi kim ! dvizatam , trizatam , aSTasahasram / anazItibahuvrIhAviti kim ! vyazItiH, dvitrAH / / catvAriMzadAdau vA / / 93 // dvivyaSTAnAM prAkzatAccatvAriMzadAdAvuttarapade yathAsaGkhyaM dvAtrayo'STA vA syuH, anazItibahuvrIhau / dvAcavAriMzat , dvicatvAriMzat / trayazcatvAriMzat , tricatvAriMzat / aSTAcavAriMzat aSTacatvAriMzat // hRdayasya hRt lAsalekhA'Nye // 14 // asya lAsalekhayoruttarapadayoraNi ye ca pratyaye hRt syAt / hRllAsaH, hRllekhaH, hAIm , hRdyaH // padaH pAdasyA''jyA''tigopa. hate // 95 // pAdasyAjyAdAvuttarapade padaH syAt / padAjiH, padAtarasajhyAvAcI / dvayazItirityatrAzItizabda evaasti| dvau vA trayo vA dvitrA iti bhuvriihiH|| catvAriMzadAdo, vA / pUrvasUtraM vartate / dvAbhyA. madhikA catvAriMzaditi dvicatvAriMzavAcatvAriMzadvA, evamapre'pi // hRdayasya, hRda , lAsazca lekhazca aN ca yazca tasmin / hRdayasya lAso hRllAsaH, hRdayaM likhatIti hRllekhaH, hRdayasyedaM hAIm , hRdayasya priyaH hRdyaH / lekhazabdasyANsAhacaryAdaNantatvenANmahaNenaiva siddhe pRthag lekhagrahaNamuttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM na bhavatIti nyAyaM jJApayati / hRdayazabdasamAnArthena hRcchabdenaiva hallAsAdInAM siddhau hRdAdezavidhAna lAsAdiSu pareSu hRdayazabdaprayoganivRttyartham // padaH, pAdasya, AjivA''tizca gathopahatazca tasmin / pAdAbhyAmajati atati cetyauNAdike iNi padAjiH padAtiH / Ajiriti nirdezAt 'adyakyavalacyajevIM ' ityanena vI na bhvti| pAdAbhyAM gacchatIti padagaH ' nAmno gama' ityAdinA DaH / pAdAbhyAmupahataH padopahataH, pAdazabdasamAnArthaH padazabdo'pyasti, tena siddhAvapyAjyAdiSUttarapadeSu pAdazabdaprayoganivRttyarthaM vacanam / atra pAdazabdaH prANyaGgavAcako na
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 417 tiH, padagaH, padopahataH // himahatikASiye pad // 96 // himAdAvuttarapade ye ca pratyaye pAdasya patsyAt / paddhimam , paddhatiH, patkASI, padyAH zarkarAH // racaH zasi // 97 // RcAM pAdasya zAdau zaspratyaye parasyAt / paccho gAyatrIM zaMsati / Rca iti kim ? pAdazaH zlokaM vakti / dviHzapAThAt syAdizasi na syAt , RcaH pAdAn pazya // zabdaniSkaghoSamizre vA // 98 // zabdAdAvuttarapade pAdasya pad vA syAt / pacchabdaH, pAdazabdaH / panniSkaH, pAdaniSkaH / padghoSaH, pAdaghoSaH / panmizraH pAdamizraH // nasU nAsikAyAH tAkSudre // 99 // nAsikAyAstaspratyaye kSudre tu parimANavacanaH, gatyAdau prANyaGgasyaiva karaNatvAt // himazca hatizca kASizca yazca tasmin pad / pAdasyeti vartate / pAdayoH himaM paddhimam , pAdAbhyAM hatiH paddhatiH, pAdau kaSatItyevaMzIlaH patkASI, pAdau vidhyantIti padyAH zarkarAH // RcaH SaSThI, zakArAdiH zas izas tasmin / pAdasya paditi padadvayamanuvartate / pAdaM pAdaM gAyavyAH zaMsatIti, paccho gAyatrIM zaMsati / nanviha pAdaM gAyacyA. zaMsatIti gAyatryAH pAdazabdena sambandhAt SaSThyAH iva gAyatrI pacchaH zaMsatItyatrApi SaSThI syAt , kathaM gAyatrImiti dvitIyeti cenna, zaMsanakriyApekSayA karmatvAt / zlokasya pAdaM pAdaM vaktIti pAdazaH zlokaM vakti, atra RcaH sambandhipAdazabdAbhAvAnna padAdezaH / zakAradvayapAThAt syAdivibhaktisambandhizasi pare na padAdezaH, yathA RcaH pAdAn pazya // zabdAdInAM dvandvastasmin , vaa| pAdasya pNditynuvrtte| pAdasya zabdaH pacchabdaH pAdazabdo vaa| evamagre'pi // nas, nAsikAyAH, taH, kSudre / nAsikAyAM nAsikAyA vA nastaH * ahIyaruho'pAdAne ' iti vA tasuH pratyayaH, evaM nAsikAyAM
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 siddhaddemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya cottarapade nas syAt / nastaH, naHkSudraH // ye'varNe // 100 // nAsikAyA ye pratyaye varNAdanyatrArthe nassyAt / nasyam / ya iti kim ? nAsikyaM puram / avarNa iti kim ? nAsikyo varNaH // zirasaH zIrSan // 101 // ziraso ye pratyaye zIrSan syAt / zIrSaNyaH svaraH, zIrSaNyaM tailam / ya ityeva zirastaH, zirasyati // | ! keze vA // 102 // zirasaH kezaviSaye ye pratyaye zIrSan vA syAt / zIrSaNyAH, zirasyAH kezAH / zIrSaH svare taddhite // 103 // zirasaH svarAdau taddhite zIrSaH syAt / hAstizIrSiH, zIrSikaH // udakasyodaH peSaMdhivAsavAhane // 104 // udakasya peSamAdAvuttarapade udaH syAt / udapeSaM pinaSTi, udadhirghaTaH, udavAsaH, uda 1 nAsikAyA vA kSudraH naHkSudraH // ye, na varNo'varNastasmin / nAsikAyA nasiti vartate / nAsikAyai hitaM nasyam, 'prANyaGgarathe ' ti yaH pratyayaH / nAsikyaM puram, cAturarthiko JyaH, sUtre tu niranubandhasya yasya grahaNAtsAnubandhasyA'sya na grahaNam / nAsikAyAM bhavo nAsikya varNa:, ' digAdidehAMzAdyaH' iti yapratyayaH // zirasaH, zIrSan / ye iti vartate / zirasi bhatraH zIrSaNyaH svaraH, zirase hitaM 1 zIrSaNyaM tailam / ziraH icchati zirasyati, kthan pratyayaH, so'tra na gRhyate sAnubandhatvAt // keze, vA / zirasi bhavAH zIrSaNyAH zirasyAH vA, kezaviSayatvAdvA zIrSan / zIrSaH strare, taddhite / hastizira itra ziro yasyAsau hastizirAH, uSTramukhAdaya iti samAsaH, hastiziraso'patyaM hAstizIrSiH / ' bAhvAdibhyo gotre ' iti inpratyayaH, anena zIrSa AdezaH / zirasA taratIti zIrSikaH, ikapratyayaH, anena zIrSa AdezaH // udakasya, udaH, peSamAdInAM dvandva svasmin / udakena pinaSTi- udapeSaM pinaSTi, ' svasnehanArthAdi 'ti Nam / udakaM dhIyate'sminnityudadhiH, ' vyApyAdAdhAre ' ikpratyayaH / ,
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 419 vAhanaH // vaikavyaJjane pUrye // 105 // udakasyAsaMyukta vyaJjanAdau pUryamANArthe uttarapade udo vA syAt / udakumbhaH, udakakumbhaH / vyaJjana iti kim ? udakAmatram / eketi kim ? udakasthAlam / pUrya iti kim ? udakadezaH // mandhaudana saktuvinduvajrabhArahAravIvadhagA vA // 106 // eSUttarapadeSu udakasyodo vA syAt / udamanthaH, udakamanthaH / udaudanaH, udakaudanaH / udasaktaH, udakasaktaH / udabinduH, udakabinduH / udavajraH, udakavajraH / udabhAraH, udakabhAraH / udahAraH, udakahAraH / udavIvadhaH; udakavIvadhaH / udagAhaH, udakagAhaH // nAmnyuttarapadasya ca // 107 // udakasya pUrvapadasyottarapadasya ca saMjJAyAmudaH syAt / udameghaH, udavAhaH, udapAnam, udadhiH, lavaNodaH, kAlodaH // te lugvA // 108 // udakasya vAsaH, evamagre'pi / anAmArthaM vacanam / nAmni tvagre vakSyate // vA, ekaJca tadvyaJjanaJca tasmin pUrye / udakasyoda iti vartate / udakena pUrNaH kumbhaH / udakAmatram, udakasyAmatram, atra vyaJjanaparatvaM nAsti / udakenopalakSito deza: udakadezaH, atra dezo na pUryate udakena || manthAdInAM dvandvastasmin vA / anuvRttiH pUrvavat / udakena madhyate udamanthaH, karmaNi ghani kArakaM kRteti samAsaH, dravadravyasaMskRtAH sakthavaH manthaH, udakena bhantha iti vigrahe tu tRtIyAsamAsaH / udakenopasiktaH odanaH, atra mayUravyaMsakatvAtsamAsaH, upasiktakriyAyAzca vRttAvantarbhAvAdudakau danayossAmarthyam / vIvadhazabdo'vyutpannaH, pathi paryAhAre ca vartate // nAmni, uttarazca tat padaJca tasya ca / anuvRttiH pUrvavat, uttarapadAdhikArAtpUrvapadasyaiva syAdata uttarapadasyetyuktam cakArAbhAve ca pUrvapadasya na syAt / udamegho nAma yasyaudameghI putraH / udavAho nAma yasyaudavAhI putraH / lavaNoda ityAdi tUttarapadasyodakasyodAharaNam // te, 9. , 9 . *
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya saMjJAviSaye pUrvocarapade lugvA syAt / devadattaH, devaH, dattaH // dUyantaranavarNopasargAdapa IpU / / 109 / / TyantamavarNAntavarjopasargebhyazca parasyApa uttarapadasya Ip syAt / dvIpam, antarIpam, nIpam, samIpam / upasargAditi kim svApaH / anavarNeti kim ? prApam, parApam || anordeze up // 110 // anoH parasyApo deze'rthe upsyAt / anUpo dezaH / deza iti kim ? anvIpaM vanam // khityanavyayAruSo mo'nto hasvazca // 111 // svarAntasyAnavyayasyAruSazca khitpratyayAnte uttarapade mo'nto yathAsambhavaM hrasvAdezazca syAt / jaMmanyaH, kAlimanyA, aruntudaH / khitIti kim ! lugU, vA / spaSTam // na varNa anavarNaH, anavarNazcAsAvupasargazca tasmAt dvizcAntazcAnavarNopasargazca tasmAdapaH IpU, dvitA Apo yasminniti dvIpam | antargatAH nirgatAH saGgatA vA''po'sminniti vigrahaH / zobhanA ApaH svApaH, atra suzabdaH pUjAyAM na tUpasargaH, RkpUH pathyapo'diti sarvatrAtpratyayaH pratyudAharaNe tu nAtsamAsAntaH / prApamityAdau tvavarNAntopasarga eva // anoH, deze, up / anugatA Apo'sminnityanUpo dezaH / vane tu na upAdezaH kintu pUrvasUtreNa ApaH Ip atsamAsAntaH / / kh idanubandho yasya tasmin, nAvyayamanavyayam, na ruSaruS, anavyayazcAruS ca tasya, maH antaH, hrasvaH, ca / arurmahaNAdanavyayAnAM svarAntatvaM labhyate, ataH svarAntasyetyuktam / jJamAtmAnaM kAlImAtmAnaM vA manyata iti iMmanyaH kAlimanyA, kartuH khaziti khaz, anena pUrvapadasya mo'ntaH / kAlIzabdasya tu hrasvAdezo'pi / aruH tudatItyaruntudaH marmavedhakaH 'bahuvightaruri 'ti khaza, anena mo'ntaH, saMyogasyAdAviti salopaH / jJamAnItyatra tu ' manyANNin ' Nin pratyayaH khitpratyayAntottarapadAbhAvAnna mo'ntaH / doSA''tmAnaM manyate doSAmanyam / doSAzabdo 3 I 420 "
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / 421 jnymaanii| anavyayasyeti kim ? doSAmanyamahaH // satyAgadAstoH kAre // 112 // ebhyaH kAre uttarapade mo'nta syAt / satyaGkAraH, agadakAraH, astuGkAraH // lokampRNamadhyandinA. nabhyAzamityam // 113 // ete kRtapUrvapadamo'ntA nipAtyante / lokampRNaH, madhyandinam, anabhyAzamityaH // bhrASTrAgnerindhe // 114 // AbhyAmindhe uttarapade mo'ntaH syAt / prASTramindhaH, agnimindhaH / / agilAnilagilagilayoH // 115 // gilA. ntavarjAtpUrvapadAtpare gile gilagile cottarapade mo'ntaH syAt / timi. rAtrivAcako'vyayaH / avyayapratiSedhAvyayAca parataH khito'. mbhavena khidantasya grahaNam, aruzzabdopAdAnavyayasya vyaJjanAntasya mo'nto na bhavati // satyazcAgadazcAstuzca tasmAt , kAre / mo'nta iti vartate / satyakaroti satyasya kAra iti vA, evamagre'pi, astviti nipAta: kriyApratirUpako'bhyugame vartate na tuvantaH, nAma nAmneti samAsAprApteH // lokampRNazca madhyandinazcAnabhyAzamityazca / lokaM pRNati lokasya vA pRNaH lokampRNaH / Aye ' mUla. vibhujAdayaH' iti kaH, SaSThIsamAse tu 'nAmyupAntye 'ti kH| madhyaM dinasya, madhyazca tahinazceti vA madhyandinam, anotepani abhyAza iti rUpam , anabhyAzaM duraM ityaM gantavyamasyeti anabhyA. zamityaH dUrataH parihartavyetyarthaH // bhrASTrazcAgnizca tasmAt , indhe, mo'nta iti vartate, evamagre'pi bhrASTasyendhaH, bhrASTramindhaH / evamagnimindhaH / na gilo'gilastasmAt , gilazca gilagilazca tayoH / timi gilatIti timigilH| gilaM gilatIti gilagilaH, timInAM gilagilaH / gilagileti nirdezAdeva gileti pUrvapadAdrile uttarapade mo'nto na bhavatItyagilAditi pratiSedhe vyarthe'pi tadantasyaiva prati. SedhArtha tagRhaNam, ata eva gilAntavarjAdityuktam / svarAntasya
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya jilaH, timinilagilaH / agilAditi kim ! timinilagilaH / / bhadroSNAtkaraNe // 116 / / AbhyAM paraH karaNe uttarapade mo'ntaH syAt / bhadrakaraNam, uSNakaraNam // navA'khitkRdante rAtre // 117 // khidarje kRdante uttarapade pare rArmo'nto vA syAt / rAtriJcaraH, rAtricaraH / khirjanamiti kim ! rAtrimanyamahaH / kRdanta iti kim ! rAtrisukham / antagrahaNaM kim ! rAtrayitA // dhenorbha vyAyAm // 118 // dhenobhavyAyAmuttarapade mo'nto vA syAt / dhenumbhavyA, dhenubhavyA // aSaSThItRtIyAdanyAho'rthe // 119 / / aSaSThyantAdatRtIyAntAccAnyAdarthe uttarapade d anto vA syAt / anyadarthaH, anyArthaH / SaSThayAdivarjanaM kim ! anyasyAnyena vA'rtho'. nyArthaH / / AzIrAzA''sthitA''sthotsukotirAge // 120 // gilazabdasya paryudAsAtsvarAntasyaiva mo'ntavidhirna tu dhUrgila ityAdi. vyaJjanAntapUrvapadasya // bhadracoSNazca tasmAt , krnne| bhadrasyoSNasya karaNam , kRtIti samAsaH / / navA, na khidakhit , akhiccAsau kRcc| so'nte yasya tasmin , rAtreH / rAtrau carati rAtriJcaraH, careSTaH, anena vA mo'ntaH / rAtrimAtmAnaM manyate rAtrimanyaH, pUrvavat / rAtreH sukham , atra sukhazabdo'vyutpanno na kRdanta iti mo'nto na bhavati / rAtri. rivAcaraMti, kip, luk, tRc ca rAtrayitA, atra kRtparatve'pi na mo'ntaH, idamevAntagrahaNamihottarapadAdhikAre pratyayamahaNe pratyaya. syaiva prahaNaM na tadantasyeti nyAyasya jJApakam / dhenoH bhavyAyAm / dhenuzcAsau bhavyA ca dhenumbhavyA / dhenovizeSaNatvena vivakSitatvAt puurvnipaatH| vizeSyatve'pi dhenobhavyAyAmiti bhavyAzabdasya nimittatvenopAdAnAddhenoH pUrvanipAtaH // SaSThI ca tRtIyA ca, na paSThItRtIyaM tasmAt , anyAt , daH arthe / anyazvAsAvarthazca, anyo'rtho'syeti vA'nyadarthaH // AzIrAdInAM dvandvastasmin /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 423 ekUttarapadeSvaSaSThItRtIyAdanyAho'ntaH syAt / anyadAzIH, anyadAzA, anyadAsthitaH, anyadAsthA, anyadutsukaH, anyadUtiH, anyadrAgaH / aSaSThItRtIyAdityeva ! anyasya anyena vA AzIH anyAzIH / / IyakArake // 121 // anyAd Iye pratyaye kArake cottarapade do'ntaH syAt / anyadIyaH, anyatkArakaH // sarvAdivizvadne. vAdU DadriH kayaJcau // 122 / / sarvAderviSvagdevAbhyAzca parataH kibante'cAvuttarapade DadirantaH syAt / sarvadrIcaH, dvayavyaG, kadrayaG, viSvavyaG, devavyaG / kIti kim ! viSvagazcanam // sahasamaH sadhisami // 123 // anayoH sthAne kibante'JcAvuttarapade yathAsatyaM sadhrisamI syAtAm / sadhyaG, samyaG, kyaJcAvityeva ! sahAJca. anyadAzIrityAdayaH karmadhArayAH, sarvatra ca do'ntaH // Iyazca kArakazca tasmin / pRthagyogAdaSaSThItRtIyAditi nivRttam / anyAdaH iti vartate / anyasyAyamanyadIyaH, gahAditvAdIyapratyayaH, anyasyAnyena vA kAraka iti yAjakAdibhiriti kArakaM kRtA iti ca samAsaH // sarva Adiryasya, sarvAdizca viSvak ca devazca tasmAt , DadriH, kicanto'zcistasmin / sarvamaJcatIti sarvavyaG, tasya dvitIyAbahuvacane sarvadrIcaH, kipa, luka, aJco'narcAyAM nalopa: anena Dadri AdezaH, acca prAgdIrghazca sarvadrIcaH / dvAvaJcati, kipU, anena DadriH, DityantyasvarAdeH, aJco'nAyAm , aca iti no'ntaH, vyavyaG / kimazcatIti kadrayaG / viSvagazcatIti viSvavyak / devAnamvatIti devavyacha / viSvagazcanam , atrAzcatirna kiyantaH, dhAtugrahaNe tadAdessamudAyasya grahaNaM prApnotIti kItyuktam // sahazva samazca tasya sadhrizca samizca sUtratvAllopaH / kayaJcAviti vartate, yathAsayaparibhASA ca / saha aJcatIti sadhyaG, anena sadhyAdezaH, samyagazcatIti samyaG, sama: samyAdezaH / spaSTam //
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 siddhahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya nam || tirasastiryati // 124 // akArAdau vibante'JcAvuttarapade tirasastiriH syAt / tiryaG / atIti kim ? tirazvaH || nav at // 125 // uttarapade pare nan aH syAt / acauraH panthAH / uttarapada ityeva ! na bhuGkte // tyAdau kSepe // 126 // tyAdyante pade pare nindAyAM gamyamAnAyAM naJ aH syAt / apacasi tvaM jAlma ! | kSepa iti kim ? na pacati caitraH // nago'prANini vA // 127 // aprANinyarthe nago vA nipAtyate / nagaH, ago giriH / aprANinIti kim ? ago'yaM zItena / / nakhAdayaH // 128 // ete akRtAkArAdyAdezA nipAtyante / nakhaH, nAsatyaH // ansvare // 129 // tirasaH, tiri, ati / anuvRttiH pUrvavat / tiro'JcatIti tiryaGka, atra aJca prAgdIrghazceti cAdezo na bhavatyataH akArAderacateH sadbhAbAtU tirasastiryAdezaH, tirazvaH ityatra tu zasi cAdeze'kArAderazcaterabhAvena na tiryAdezaH // naJ, at / na vidyate cauro yatra sa acauraH panthAH / anena namo'kArAdezaH na bhuGkte, atra samAsAbhAvAnna pUrvottarapadatvaM kasyApIti nAkArAdezaH // tyAdau kSepe / ti Adiryasya tasmin kSepe / pUrvasUtraM vartate / na pacasya pacasi tvaM jAlma, kutsitaM pacasItyarthaH / tibantena samAsAbhAvAdaprApte, amAnonAH pratiSedhavacanAH ityakAreNa pratiSedhArthI yenaivApacasItyAdisiddhau kSepe namaH zravaNanivAraNArthazca vacanam // nagaH, na prANI tasmin vA / na gacchatIti nagaH, ' nAmno gamaH khaDDAvi 'ti DapratyayaH, antyasvarAdilopaH / nanat prApto niSidhyate, pakSe'gaH / prANivAcitve tu pUrvasUtreNa nityamaH / pUrveNa nityamAdeze prApte vikalpArthamidam || nakhAdayaH / na khamasyeti nakhaH, uSTramukhAditvAtsamAsaH / na satyo'satyaH na asatyaH nAsatyaH / an, strare / namaH iti vartate / na vidyate'nto'syetyanantaH, anenAn, aniti svarUpa
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAdaH ] avaripariSkArasahitAyAm / 425 svarAdAvuttarapade naJo'n syAt / ananto jinaH // koH kattatpuruSe // 130 // svarAdAvuttarapade kostatpuruSe katsyAt / kadazvaH / tatpuruSa iti kim ? kUSTro deshH| svara ityeva ! kubrAhmaNaH // rathavade // 131 // rathe vade cottarapade koH kasyAt / kadrathaH, kadvadaH // tRNe jAtau // 132 // jAtAvarthe tRNe uttarapade koH kasyAt / kattRRNA rohiSAkhyA tRNajAtiH // kati // 133 // koH kimo vA trAvuttarapade kasyAt / katrayaH // kA'kSapathoH // 134 // ananirdezAnnalopo dvitvazca na bhavati / svara ityuttarapadasya vizeSaNAttadAvividhiH / koH, kat , tatpuruSe / svare iti vartate / kutsito'zvaH kadazvaH, gatikanyastatpuruSa iti pratipadoktastatpuruSo'tra grAhyaH / tena kuM pRthivImatItaH katItaH, atra koH kanna bhavati, zritAdibhiriti samAsasya pratipadoktatvAbhAvAt , dvitIyAntaM zritAdibhissamasyate iti tadarthatvena tatra dvitIyAntamityasya sAmAnyavacanatvAt / kutsitA uSTrAH yasmindeze kUSTaH, atra na tatpuruSaH / kutsito brAhmaNaH kubrAhmaNaH, atra nottarapadaM svarAdi // rathazca vadazca tasmin / koH kaditi sambadhyate / kutsito rathaH kadrathaH // tRNe, jAtau / anuvRttiH pUrvavat / kutsitaM tRNamasyAH kattRNA, atra kattRNazabdo jAtivAcI, avayavArthastu vRttAvasanneva dazyate // kat, tri / trAvityeva siddhe katrIti karaNaM kimo'pi parigrahArtham / kutsitAH ke vA trayaH katrayaH // kA, akSazca panthA ca tayoH / koriti sambadhyate / akSazabdasyAkArAntasya kRtasamAsAntasya cAvizeSeNa grahaNam / kutsito'kSaH kAkSaH kutsitamazmi akSaM vA'sya kAkSaH, 'sakthyakSNaH svAGge' ityakSizabdasya TapratyayaH / kutsitaH panthAH kApatham, RktarityatpratyayaH, no'padasya taddhite ityantyasvarAderluka, pathaH saGkhyeti naMpu.
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 sirahemalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya yoruttarapadayoH koH kA syAt / kA'kSaH, kApatham // puruSe vA // 135 // puruSe uttarapade koH kA vA syAt / kApuruSaH, kupuruSaH / / alpe // 136 // ISadarthasya koruttarapade kA syAt / kAmadhuram , kA'ccham // kAkavI voSNe // 137 / / uSNe uttarapade koH kAkavau vA syAtAm / koSNam , kavoSNam , pakSe yathAprAptamiti / tatpuruSe, kaduSNam , bahuvrIhI, kUSNo dezaH // kRtye'vazyamo luk / / 138 / / kRtyAnte uttarapade'vazyamo luk syAt / avazyakAryam / kRtya iti kim ! avazyaM lAvakaH // samaH tatahite vA // 139 / / tate hite cocarapade samo lugvA syAt / satatam , santatam / sahitam , saMhitam // tumazca mana:kAme / / 140 / / tumsamormanasi kAme cottarapade luk syAt / bhoktumanAH, gantukAmaH, samanAH, sakAmaH / / sakatvam , bahuvrIhau tvAzrayalinatA // puruSe, vA / koH kA ityanu. vartate / kutsitaH puruSaH kApuruSaH kupuruSaH, anISadarthe vikalpo'. yam, ISadarthe tu paratvAduttareNa nityameva // alpe, anuvRttiH pUrvavat / ISanmadhuraM kAmadhuram , ISadacchaM kAccham / svarAdAvapi paratvAdISadarthe kAdeza eva bhavati // kA ca kavazva, vA, uSNe / ISatkutsitaM vA uSNaM kavoSNaM koSNam , pakSe kadAdezaH, kaduSNam / bahuvIhau tu na kadAdezastatpuruSe ityukteH, tena kUSNo dezaH // kRtye, avazyamaH, luka / avazyaGkAryamavazyakAryam , anenAntyasya makArasya luk, kAryamiti kRtyapratyayAntottarapadaparatvAt , avyayaM pravRddhA. dibhiriti, mayUravyaMsa kAdinA vA samAsaH / avazyaMlAvakaH, lAvaka iti kRtyapratyayAnto na // samaH, tatazca hitazca tasmin , vA / lu giti vartate / santanyate smeti satataM santataM vA / sandhIyate smeti sahita saMhitaM vA, 'dhAga' iti hirAdezaH / tumaH, ca manazca, kAmazca tasmina / lugiti vartate / bhoktuM mano'syAstIti bhoktumanAH, gantuM
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdaH ] avacUripariSkArasahitAyAm / mAMsasyAnaGghaJi paci navA // 141 // anaDGghaJante pacAvutarapade mAMsasya lugvA syAt / mAMspacanam, mAMsapacanam / mAMspAkaH, mAMsapAkaH // dikzabdAttIrasya tAraH // 142 // asmAtparasya tIrasyottarapadasya tAro vA syAt / dakSiNatAram, dakSiNatIram // sahasya so'nyArthe // 143 // uttarapade pare bahuvrIhau sahasya so vA syAt / saputraH, sahaputraH / anyArtha iti kim ? sahajaH // nAmni // 144 // uttarapade pare bahuvrIhau sahasya saH saMjJAyAM syAt / sAzvatthaM vanam / anyArtha ityeva ! sahadevaH kuruH // aha. zyAdhike // 145 // adRzyaM parokSam, adhikamadhirUDhaM tadarthayoruttarapadayorbahuvrIhau sahasya saH syAt / sAgniH kapotaH sadroNA khArI // akAle'vyayIbhAve // 146 // akAlavAcinyuttarapade sahasyAvyayIbhAve saH syAt / sabrahma sAdhUnAm / akAla iti kim ? sahapUrvAddhaM zete / avyayIbhAva iti kim ! sahayudhvA // granthA'nte " 427 I kAmo'syAstIti gantukAmaH samyag mano'syetiH samanAH, saha. zabdenApi siddhau samaH zrutinivRttyarthaM vacanam / mAMsasya, anad ca ghaJ ca tasmin paci, navA | mAMsasya pacanaM mAMspacanaM mAMsapacanam, evamagre / dizi dRSTaH zabdaH dikzabdastasmAt tIrasya tAraH / dakSiNasyAstIraM dakSiNatIram // sahasya saH anyasyArtha - stasmin / saha putreNAgataH saputraH sahaputro vA // nAmni | pRthagyogAdveti nivRttam / sahAzvatthena vartate sAzvattham / saha dIvyatIti sahadevaH, nAtra bahuvIhiH || adRzyazcAdhikazca tasmin / agninA saha vartate sAgniH, atrAgniradRzyaH / saha droNena vartate sadroNA khArI, droNenAdhikA khArItyarthaH // akAle, avyayIbhAve / brahmaNaH sampat sabrahma, sampattAvavyayIbhAvaH / kAlavAcinyuttarapade tu sahapUrvAhmaM zete, sAkalye'vyayIbhAvaH / saha yodhitavAniti sahayuvA,
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhamalaghuvRttau [ tRtIyAdhyAyasya // 147 // etadvAcyuttarapade sahasyAvyayIbhAve saH syAt / sakalaM jyotiSamadhIte // nA''ziSya govatsahale || 148 // gavAdivarje uttarapade AziSi gamyAyAM sahasya so na syAt / svasti gurave sahaziSyAya / AziSIti kim ? : saputraH / gavAdivarjanaM kim ? svasti tubhyaM sagave, sahagave, savatsAya, sahavatsAya, sahalAya, sahahalAya || samAnasya dharmAdiSu // 149 // dharmAdAvuttarapade samAnasya saH syAt / sadharmA, sanAmA // sabrahmacArI // 150 // ayaM nipAtyate / / dRkdRzadRkSe // 151 // eSUttarapadeSu samAnasya saH syAt / sadRk, sadRzaH, sahakSaH // anyatyadAderAH // 152 // anyasya tyadAdezca dRgAdAvuttarapade AH syAt / anyAdRk, anyAdRzaH, anyAdRkSaH | tyAdRk, tyAdRzaH, tyAdRkSaH / asmATThak, asmAdRzaH, asmAdRkSaH // idamkim ItkI || 153 || hagAdAvuttarapade 428 , saharAjabhyAM kRgyuceriti kanipU / granthasyAntastasmin / kalAmantaM kRtvA sakalaM jyotiSamadhIte, atra kalAzabdaH kAlavizeSavacano'pi tatsahacAriSu prantheSu vartata iti pranthAntavAcitvamuttarapadasya, anta ityavyayIbhAvaH // na, AziSi, gozva vatsazca halava, tato nam samAsastasmin / svasti gurave sahaziSyAyAtra sahasya na sa AdezaH / saputraH, atrAziSo na gamyatA / sagave sahagave ityAdau sahasya so'nyArthe iti vA sAdezaH // samAnasya, dharmAdiSu / samAno dharmo'syeti sadharmA, 'dvipadAddharmAdan ' / satrAnaM nAmAsya sanAma // sabrahmacArI / samAno brahmacArI, samAne brahmaNi Agame gurukule ca vrataM caratIti sabrahmacArI, nipAtanAdeva vratazabdasyApi lopaH / dRk ca dRzazca dRkSazca tasmin | samAna iva dRzyate sadRk sadRzaH saddakSaH / dRzadRkSa sAhacaryAt Taksa kUpratyaya sahacarita kiyantasyaiva dRzo prahaNam // anyazca tyadAdizca tasya, A: / anya iva dRzyate anyAddaganyA
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapAda: ] avaripariSkArasahitAyAm / 429 idamkimau yathAsaGkhyamItkIrUpau syAtAm / IdRk, IdRzaH, IdRkSaH / kIhak, kIDazaH, kIhakSaH // ananA tvo yap // 154 // namo'. nyasmAdavyayAtpUrvapadAtparaM yaduttarapadaM tadavayavasya kvo yap syAt / prakRtya / anaja iti kim ! akRtvA, paramakRtvA / uttarapadasyetyeva ! alaGkRtvA // pRSodarAdayaH // 155 // ete sAdhavaH syuH / pRSodaraH, balAhakaH // vA'pApyostanikrIdhAgnahorvapI // 156 / / avasyopasargasya tanikriyorapezca dhAmahoryathAsaGkhyaM va-pI vA syAtAm / vataMsaH, avataMsaH / vakrayaH, avakrayaH / pihitam , apihitam / pinaddham , apinaddham // iti kalikAlasarvazAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahema. candrAbhidhAnasyopazazabdAnuzAsanalaghuvRttau tRtIyasyAdhyA. yasya dvitIyaH pAdaH samAptaH // dRzo'nyAhakSaH / evamagre // idazca kica, Ica kIca / ayamiva dRzyate, IdRgIdRzaH iidRkssH| ka iva dRzyate kIhakIrazaH kIdRkSaH / na najU, ana tasmAt ktvA, yap / prakarSaNa kRtvA prakRtya / na kRtvA'kRtvA, nan samAsa: / paramaJca tatkRtvA ca paramakRtvA, atrA. vyayapUrvapadatvaM nAsti / anabaH iti naJasadRzamavyayaM gRhyate iti nabo'navyayAcca ktvo yanna bhavati / alaGkattvetyatra tu na samAsaH, ata eva pUrvottarapadatvAbhAvAna yabAdezaH // pRssodraadyH| pRSodara ityevamprakArAzzabdAH vihitalopAgamavarNavikArAH yathAyathaM ziSTapuruSaiH prayujyamAnAH sAdhavo bhavanti, pRSadudaramudare vAsyeti pRSodaraH atra takAralopo nipAtyate / vAriNo vAhakaH balAhakaH, atra pUrvapadasya baH, uttarapadAdezva la AdezaH balAhakaH ||vaa, avazcApizca tayoH, tanizca krIzca, dhAk ca naca, tanikrIca dhAganah ca tayoH, vazca pizca vapI / vataMsaH, avataMsaH, vakrayaH avakrayaH, eSu avasya vikalpena vA''dezaH / pihitAdau tu apeH pyAdezaH // iti tRtIyAdhyAye dvitIyapAdasyAvaripariSkAraH samAptaH //
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
_